Znaenje bajki

runo Betelhajm, psihoanalitiar austrijskog porekla, nudi

nam sjajna tumaenja bajki, prevoena jezikom Frojdove
psihoanalize ~ Pepeljuga, najpoznatija i verovatno
najomiljenija bajka, tumaena je kao pria o suparnitvu
brae i
sestara. ivot u pepelu simbolie njen inferioran odnos u
poreenju sa braom i sestrama, ali je istovremeno i simbol ponovnog
raanja i sa njom se lako identifikuju, kako deaci tako i devojice, jer
deca oba pola podjednako pate od suparnitva sa braom i sestrama i
oseaju istu elju da budu izbavljena iz svog niskog poloaja i da
nadmae one koji im izgledaju nadmoniji. Ivica i Marica, Crvenkapa i
Dek i arobni pasulj odraavaju detetovu borbu za samostalnost i
nezavisnost. Crvenkapa, za razliku od Ivice i Marice, koji su morali da
budu gurnuti u svet, spremno naputa svoj dom. Ona se ne boji
spoljanjeg sveta, ve sagledava njegovu lepotu, i u tome je opasnost.
Iako puna vrlina, ona zapada u iskuenje, i njena sudbina govori nam da
poverenje u svaije dobre namere oveka, zapravo, izlae opasnostima.
Kad u nama ne bi postojalo neto to voli velikog zlog vuka, on ne bi
imao moi nad nama (Bruno Betelhajm). Mala prodavaica ibica je
moralistika pria o okrutnosti sveta: ona pobuuje sauee meu
ugnjetenima. Meutim, detetu koje se osea ugnjeteno nije potrebno
sauee prema drugima u istom poloaju, ve pre ubeenje da moe
izbei tu sudbinu.
VIII

Amoralne bajke, kako ih Bruno Betelhajm naziva, kao to su Maak u

izmama ili Dek i arobni pasulj, ne pruaju polarizaciju ili
protivstavljanje dobrih i loih osoba, ve slue drugom cilju. One ne
grade karakter deteta zalaui se za opredeljivanje izmeu dobra i zla, ve
pruaju nadu da ak i najmanji i najslabiji moe nadmudriti sitnim
lukavstvom velikog i monog, veru da ovek, i pored svih svojih slabosti,
moe uspeti i podstiu nas da krenemo u duhovno hrabre poduhvate u
naim sopstvenim ivotima. Din koji se sukobljava sa junakom u
bajkama oslikava odnos deteta prema odraslom. U svim kulturama, deca
su se uvek bojala odraslih i opirala se vlasti koju stariji imaju nad njima.
Ona znaju da osim povinovanja njihovim naredbama, imaju samo jedan
nain da se obezbede od gneva odraslih ~ da ih nadmudre.
Luis
Kerol
je,
u
svojim
priama o Alisi, prilino
radikalno
proterao
svako
moralisanje,
svaku
nametnutu
pouku;
tanije,
nailazimo na moralne pouke
samo onda kada eli da im se
podsmehne. Preko avantura
radoznale i nestane, ali i
"trezvene i razborite Alise",
koja se stalno sukobljava sa
iaenom logikom sveta u koji
je upala, Kerol nas ui kako iskljuivo od nas samih zavisi hoemo li
pravila i zakonitosti doiveti kao neto to sputava na duh i delanje, ili
kao okvir za pronalaenje uvek novih puteva, iz kojih e ivot zaista
izrasti u udesnu igru. I zaista, kako to Z. Paunovi u svom tekstu

Nestana olovka Luisa Kerola primeuje, "bilo bi dosadno biti samo

veliki ili samo mali; kada kao Alisa, menjamo svoju veliinu, a sa njom i
ugao posmatranja, tada i svet, stalno promenljiv, prestaje da nas zbunjuje i
plai i postaje zanimljiviji" i samim tim predstavlja izazov za nas.
Bajke su jedinstvene, ne samo kao prozna knjievna vrsta , ve i kao
umetnika dela koja su i detetu i odraslom potpuno pojmljiva svojim
"jezikim slikama", kao to to nijedan drugi vid umetnosti
IX

nije. Kao i sa svakom velikom umetnou, najdublje znaenje bajke bie

razliito za svaku osobu i razliito za istu osobu u raznim trenucima
njenog ivota. Svako e izvlaiti razliita znaenja iz iste bajke, u
zavisnosti od svojih trenutnih interesovanja i potreba, i kad god mu se
prui prilika, vraae se istoj prii, kada bude spreman da stara znaenja
proiri ili ih zameni novim. Ako je u nekom trenutku osoba zaokupljena
milju da mora da ivi bez partnera, tad e moda da iskrsne najmlai
patuljak iz bajke o Sneani, onaj koji nikad nije mogao oboavanu
Sneanu da osvoji. Ako nas, pak, mui strah od starosti i smrti, tada e na
nas, verovatno, jak utisak ostaviti uloga Sneanine maehe, koja, uplaena
i ozlojeena, zuri u ogledalo, ne mogavi da se oprosti od svoje lepote i
ivota.

Istonjake prie kao osnov biblioterapije

ajke se obraaju istovremeno svim nivoima ljudske
linosti, komunicirajui na nain koji dosee i do
neobrazovanog deijeg uma, ali i do uma racionalne,
kultivisane odrasle osobe. One prenose vane poruke
svesnom , predsvesnom i nesvesnom umu . Iskustvo
psihoterapeuta pokazuje da narodne
bajke, podjednako i normalnom i bolesnom detetu, na svim stupnjevima
inteligencije, sa mnogo dubljim znaenjem, obogauju unutranji ivot
deteta, nego ma koje drugo tivo i ma koji terapeutski pristup.
Mnogo pre nego to je psihoterapija postala nauna disciplina, bajke su
vekovima bile sastavni deo narodne psihoterapije. Najpoznatiji od svih
primera jeste zbirka 1001 no, ija je okvirna pria u osnovi prikaz
leenja jednog psihiki obolelog vladara uz pomo pripovedanja. Prema
okvirnoj prii, dvoje protagonista, mukarac i ena, sreu se u trenutku
velikih kriza u svom ivotu: car je zgaen ivotom i pun mrnje prema
enama; eherezada strepi za svoj ivot, ali je reena da postigne carevo i
svoje izbavljenje. Ona svoj cilj ostvaruje pripovedanjem mnogih bajki ~
nijedna pria to ne moe postii sama, jer su nai psiholoki problemi
previe sloeni, a njihovo reavanje teko. Jedino velika raznolikost bajki
moe obezbediti podstrek za takvu katarzu. Potrebna je "1001 no"
paljivog sluanja bajki da se car oslobodi depresije, da se postigne
njegovo izleenje.
ta je to to se nalazi u biu odreene prie, a to je ini tako magino
uticajnom i lekovitom za nas? Bajke delaju na vie nivoa: od funkcije
ogledala, kada italac prepoznaje svoj unutranji
XI

konflikt ili problem u sadraju prie, preko funkcije modela (italac u

prii nazire nain reenja svog unutranjeg konflikta; obrt u radnji prie,
tanije, iznenadno reenje zamrenog problema budi u itaocu doivljaj
otkria tj. uvida, a istovremeno racionalno uputstvo za reenje problema gotov obrazac za akciju, zadovoljava nau iskonsku potrebu za
orjentacijom i osloncem), do funkcije prie kao protivkoncepta. Primer za
ponueni protivkoncept psihoterapeuta iranskog porekla Nosrata
Pesekijana, koji se bavio biblioterapijom, nudi nam sliku preterano
utivog sredovenog pacijenta sa psihosomatskim problemima,
nesposobnog da bilo kome otvoreno kae "ne", optereenog oseanjem
krivice i strepnjom od odbacivanja. Njegov moto ili koncept, usaen od
detinjstva bio je : Ako ti neko uini zlo, naui zlo da podnosi, odricanjem
i pratanjem bie osloboen krivice. Varijante ovog koncepta su i u naoj
kulturi vrlo dobro poznate. Da bi podstakao izmenu stanovita, a samim
tim i prevazilaenje konflikta, Pesekijan mu nudi protivkoncept: Dve
stvari zatamnjuju na duh: utanje kad treba da govori i govor kad treba
utati. Prevazilaenjem prvog koncepta znaenje utivosti se proiruje i
na estitost.
U savremenoj psihoterapiji rad sa bajkama se moe odvijati i slino
psihodrami ili getalt drami, u kojima pojedinac preuzima uloge, ili
pomou "vrue stolice"- identifikacijom sa junakom bajke (na taj nain

figure iz bajke postaju nosioci naih sopstvenih projekcija). Bajka govori:

Prepoznajem te, ja sam kao i ti, pogledaj me. Znam neto o tebi, eli li i
ti neto, pogledaj me. Toliko otkrivajueg i oslobaajueg lei u njima, a
u doivljaju bajke krije se izleenje.

Jungova analiza bajki

pojavom psihoanalize, u prvoj pol. XX veka, dolo je do
stvaranja brojnih kola, pravaca i istraivanja koja su se
ticala psiholokog prouavanja umetnosti, kulture i
knjievnosti. Frojd i psihoanalitiari su u bajci videli, pre
svega, izraz potisnutih infantilnih i incestualnih elja.
Meutim, tek je vajcarski psiholog K. G. Jung bajku
prepoznao kao riznicu arhetipova - "iskonskih slika", koje dolaze iz
kolektivno nesvesnog, psihikog sloja zajednikog svim narodima i
vremenima. Arhetipovi predstavljaju spremnost da se uvek iznova
reprodukuju iste ili sline mitske predstave, a koje odrazavaju
opteljudske situacije, nadanja, potrebe i strahovanja ~ sutinsku ljudsku
psihu u njenim osnovnim elementima.
Bajke se, kao i snovi, slue jezikom simbola, a simboli nam dolaze iz
dubina nesvesnog, koje jedino na taj nain moe neto da porui i
obznani.
Naveemo samo neke simbole i arhetipove koje sreemo u bajkama:
anima i animus - otelotvoreni u bajkama i mitologijama kao figure koje
dopunjuju i objanjavaju ensku odn. muku stranu junaka, esto su
prikazani kao stari mudrac i velika majka, vila i junak, zarobljeni princ i
zatoena princeza, ili jednostavno kao otac i
majka - prvi predstavnici pola u detinjem
ivota. Veliki broj mitova i bajki govori o
princu koji je arolijom pretvoren u neku
ivotinju ili udovite i koga svojom
ljubavlju spasava neka devojka, kao u
bajci Lepotica i zver, gde ljubav kao poriv
povezuje duh i prirodu u najboljem smislu
rei;
arobnjak ili avo - personifikacija senke,
tamne i nepriznate strane linosti, u terminima analitike psihologije, ili
vetica, kada se radi o enskom junaku u bajci;
XIII

motiv blizanaca ili razliite brae simboliki prikazuje odnos izmeu ega
i senke;
patuljci se u bajkama sreu kao poznavaoci tajni o zemlji, rudnicima,
umi ili blagu, te ih Jung posmatra kao "vratare nesvesnog";
ivotinje koje sreemo u bajkama mogu poprimiti raznorazna znaenja i
uglavnom simboliu korisne i nesvesne snage na koje moemo da se
oslonimo (kao to su golubovi u Pepeljuzi, koji se najednom pojavljuju
da joj pomognu); ptica, kao i krilati konj simbol su intuicije, vane, i
ponekad nepravedno zanemarene strane linosti;
prastaro drvo ili biljka simboliu rast i razvoj psihikog ivota.
Proces individuacije, sazrevanja i ucelovljenja linosti, prikazan je u
bajci kao svojevrstan "pohod junaka", pri emu dolazi do susreta sa tim
"praslikama" ili arhetipovima, to su sve unutranji doivljaji otelotvoreni
u likovima iz bajke; kao i u ivotu, junak u bajci mora da savlada sve
tekoe, i, idui putem proetim patnjom, zabludama ali i radou, doe
do ispunjenja svoje line sudbine, koja kulminira u dostizanju duhovne
celovitosti. (S tim u vezi moemo pomenuti i simbol veitog deaka puer aeternus - kao specifinog psihikog stanja u kome se moe nai

mlado bie zanemarujui svoj razvoj, a na koji upozorava bajka nudei

pri tom i reenje za taj konflikt). Krajnji cilj indiduacije je, po Jungu,
Sopstvo - simbol totaliteta i celovitosti psihe. Taj simbol sreemo u
bajkama kao lik mudraca, proroice, duha prirode, ali i kao dragi kamen,
biser, ili dete...
ume, peine i vode, nezaobilazni su krajolik koji prati radnju bajke sve su to specifini simboli nesvesnog, mesta misterije, nepoznatog i
unutranjeg; planina, s druge strane, predstavlja stanje svesti i krajnji cilj
ljudskog razvoja..
Jung je itav svoj ivot posvetio prouavanju simbola, koji se nesvesno
stvaraju u ovekovoj psihi i smatrao da su nasleeni obrasci emotivnog i
mentalnog ponaanja - arhetipovi - pozadina skoro svih ljudskih
aktivnosti i delovanja. Bajke konkretizuju arhetipove i na najjednostavniji
nain nam pokazuju kako pravilno razmevanje simbola moe imati
lekovit i kreativan uticaj na pojedinca.
XIV

Iako je osnovna ideja izlobe zasnovana na psiholokom tumaenju

bajki,istakli bi da su se fenomenom bajke bavili strunjaci razliitih
profila (istoriari, knjievni kritiari, antropolozi - strukturalisti,
folkloristi), pokuavajui da objasne univerzalni kulturoloki karakter
bajki, odn. slinosti motiva meu razliitim ak i udaljenim narodima,
poev od teorije jednog zajednikog indoevropskog mita, preko tvrdnje
da je Indija kolevka svih pria koje su se migracijama rairile po celom
svetu, do ideje da su svi narodi proli iste faze razvitka, te da u osnovi
postoji jedna zajednika ljudska psiha koja reprodukuje iste simbole, bez
obzira na vreme i kulturu u kojoj su te bajke nastale.

Morfologija bajki
aetnik strukturalne folkloristike, V. J. Prop, podvrgao je
bajke morfolokoj obradi, posmatrajui ih kao narodne
prie ija se radnja odigrava u okviru funkcije likova,
koje logiki i umetniki proizilaze jedna iz druge. Za
bajku je vano ta ine likovi, a ne ko ili kako neto ini
-volja pojedinih likova, njihove namere i postupci su
odreeni sa aspekta znaenja za junaka, tok radnje i razvoj prie. Takoe,
iva bia, predmeti i osobine likova mogu se, sa stanovita morfoloke

analize likova, smatrati ekvivalentima, jer funkcioniu na isti nain; npr.

jedna od najvanijih osobina pomonika je vidovitost: vidovit konj, ena,
dete..., ali ako u bajci nema pomonika, to svojstvo prelazi na junaka.
Atributi likova (njihov pol, uzrast, poloaj), naini njihovog pojavljivanja
(doletanje zmaja, susret sa baba Jagom) i atributivni elementi (baba
Jagina glinena noga) su ti koji bajci, s jedne strane, daju ivopisnost i
bogatstvo detalja, dok ogranienost broja funkcija i likova govori o njenoj
ponovljivosti i
XV

jednoobraznosti, s druge strane. Ovde Prop daje svoju kljunu hipotezu postoji samo jedna bajka, a sve ostale poznate bajke su samo varijante u
odnosu na taj jedan tip.
Prop se u svom istraivanju bajke bavi
i njenim poreklom, kao i mogunou da
sve bajke potiu iz jednog izvora; pri tom,
jedinstveni izvor ne pretpostavlja usko
geografski pojam - bajku treba posmatrati
u kulturno-istorijskom i religijskom
kontekstu u kojem je nastala. Prop tvrdi
da bajke sadre tragove ranih oblika
socijalnog ivota i arhainih religija (npr.
putovanje, prva i osnovna faza u
kompoziciji bajke, odraava predstave o
putovanju due u zagrobnom svetu,
predstave koja je mogla nastati nezavisno
bilo gde na svetu). Takoe, slinu
strukturu kao i bajke, sadre i pojedine
narodne novele, prie o ivotinjama, kao i
izvestan broj legendi i starih mitova, pa je
to oblast u kojoj treba traiti poreklo
bajke. Prop se zalae sa uporeivanje bajki s obredima i obiajima,
mitovima i ranim religijskim pojavama, s ciljem da se utvrdi koji motivi
potiu od ovog ili onog obreda i u kakvom su odnosu prema njemu. Npr.
znatan deo motiva arobne bajke odraava obred inicijacije, te
prouavanjem tih prvobitnih formi drutvenog ivota i predstava moemo
doi i do izvora bajki. Ono to ljudi pripovedaju nekad su stvarno i radili
ili bar zamiljali (izolacija kralja, ili zatoenitvo njegove dece potiu iz
obiaja stvarne izolacije kralja od opasnosti spoljneg sveta, jer je od njega
zavisilo blagostanje naroda). Svaki ples, ili ceremonija bili su propraeni
ritualom i priom o njegovom poreklu i sve su one bile ezoterine.
Meutim, vrlo rano je poela profanizacija sakralnih pria i njihovo
umetniko uobliavanje, a to je trenutak roenja bajki.
XVI

"Bajka u kojoj se rasko jedinstva sveta u punoj meri ogleda nije

supstitut, ve legitimni oblik sveta detinjstva u kome uda ne prestaju da
traju, ba kao to ni bajka ne prestaje da traje, stalno se sa svakim novim
detetom i novim piscem iznova raajui od praistorije do danas." (G.
Oliji, Poetika bajke)

The sym6oCism and meaning of fairy tales

This year, around the world, cultural events, exibits, and conferences dedicated to
and inspired by fairy tales are being held to mark the 200th anniversary of the birth of
Hans Christian Andersen and to celebrate the spirit of his work At the very end of this
year, with winter magic in the air, we are planning to launch the exhibit Faery Stories
at the Belgrade University Library Svetozar Markovic. The main idea of this exhibit
is to highlight ways in which folk tales, through their immediacy of form and
language, aid in the most significant and difficult taskfaced by children: the
discernment of their own path and meaning in life. Through yhe uniqueness of their
linguistics images, folk tales convey their messages directly to childrens conscious and
subconcious minds. The expiriences of psychotherapists have shown that folk tales
enrich the inner life of a child, whether intellectually mature or not, whether sick or
healthy, in a deeper manner than other literature, art form, or terapeutic method.

www.maturski.org