Biokimi

PRMBAJTJA
KAPITULLI 1
HYRJE NE BIOKIMI...........................................................................................................................3
1. Pasqyr e shkurtr historike e zhvillimit t biokimis ............................................................... 3
2. Vetit e komponimeve natyrore dhe rndsia e tyre ......................................... .........................5
KAPITULLI 2
LIPIDET, FOSFOLIPIDET DHE STEROIDET.....................................................................................10
1. Lipidet. Klasifikimi i tyre ................... ........................................................................................11
2. Fosfolipidet .................................................................................................................................13
3. Steroidet dhe sterolet. Kolesteroli .............................................................................................14
4. Enzimat .......................................................................................................................................15
KAPITULLI 3
STRUKTURA E POLIPEPTIDEVE DEH PROTEINAVE......................................................................27
1. Polipeptidet dhe proteinat ......................................................................................................... 27
2. Struktura, prftimi lidhja n molekulat e proteinave .............................................. .................38
3. Acidet nukleike ......................................................................................................................... 45
4. Prshkrimi informacioneve gjenetike....................................................................................... 51
5. Enzimat dhe biokataliza. Koenzimat ......................................................................................... 52
KAPITULLI 4
VITAMINAT DHE HORMONET.................... ....................................................................................59
1. Vitaminat ....................................................................................................................................59
2. Vitaminat e tretshme n yndyra ................................................................................................60
3. Vitaminat e tretshme n uj ..................................................................................................... 60
4. Hormonet .................................................................................................................................. 71
5. Hormonet e gjndrs tiroide ............... ......................................................................................77
KAPITULLI 5
ALKALOIDET.................................................................................................................................. 83
1. Alkaloidet ...................................................................................................................................83
2. Vetit fiziko-kimike.....................................................................................................................85
3.Struktura.....................................................................................................................................86
4. Klasifikimi..................................................................................................................................87
KAPITULLI 6
METABOLIZMI DHE BIOSINTEZA...................................................................................................93
1. Metabolizmin dhe biosinteza ...................................................................................................93

Biokimi

KAPITULLI I PARE
HYRJE NE BIOKIMI
1. Pasqyre e shkurtr historike e zhvillimit t biokimis
2. Vetit e komponimeve natyrore dhe rndsia e tyre

KAPITULLI I PARE
HYRJE NE BIOKIMI
1. Pasqyre e shkurtr historike e zhvillimit
t biokimis
Qvniet e gjalla dhe sendet pa jet prbhen
nga lnda. Me lnd kuptohet gjithka q ka
nj mas dhe z nj hapsir. Lnda
prbhet nga atome, t cilat prbjn nj
element t caktuar. Nj element sht i
prbr vetm nga nj lloj atomi. Oksigjeni
dhe hidrogjeni jan elemente kimike. Duke
studiuar prbrjen e elementeve kimike t
kores s toks gjeologt, kan prcaktuar
se 98 % e t gjitha atomeve t pjess pa jet
t siprfaqes s planetit ton prbhet nga
tet element kryesore: oksigjeni, silici,
alumini, natriumi, kalciumi, hekuri, magnezi
dhe kaliumi.
Lnda prbhet nga dy ose m shum
elemente. N kt rast lnda quhet
prbrje kimike. Uji p.sh. sht nj prbrje
kimike e formuar nga elementet oksigjen
dhe hidrogjen. N t vrtet hidrogjeni dhe
oksigjeni jan gaze por t bashkuara ata
japin ujin, i cili sht lng. Njsia m e vogl
e nj prbrje sht molekula.

Pr t dalluar elementet nga njri tjetri

prdoren simbolet. Kshtu simboli i
oksigjenit sht O, kurse ai i hidrogjenit H.
Formula kimike e nj prbrje prfshin
simbolet e elementeve prbrse. Kshtu,
p.sh formula kimike e ujit sht H2 O, q do
t thot se n t ka dy atome hidrogjeni pr
do atom oksigjen.
Rreth 97% e lnds q formon gjallesat
prbhet nga gjasht elemente kimike:
karboni, hidrogjeni, oksigjeni, azoti, fosfori
dhe squfuri. N prbrjen e lnds s gjall
prfshihen edhe tet elemente t tjera, t
cilat takohen n trajt gjurmsh (n sasi t
vogl).
Uji sht prbrsi kryesor i mjedisit t
brendshm t gjallesave. Ai shrben si
trets pr shum reaksione biologjike dhe
bashkveprues ose produkt n shum
reaksione kimike. Prmbajtja e lart e ujit
n organizma ndihmon ruajtjen pak a
shum t qndrueshme t temperaturs s
tyre t brendshme.
Pr t shndrruar 1 gram uj n 1 gram
avull uji, nevojitet 2262.6 J. N trupin e
njeriut pr t kaluar djersa n avull,
prthithet energji, ndrsa gjethja freskohet
n dritn e diellit si pasoj e avullimit t ujit
nga siprfaqja e saj.

Biokimi

Qeliza dhe lngu jasht qelizor i kafshve

dhe bimve prmban nj shumllojshmri
kriprash t tretshme. Kto kripra jan t
nevojshme pr ekuilibrin acido-bazik, pr
mpiksjen e gjakut, pr funksionimin e
nervave dhe muskujve, pr formimin e
kockave etj. Prbrsit kryesor joorganik
t qelizave jan ato t natriumit, kaliumit,
kalciumit, magnezit, fosforit, squfurit etj.
Krahas lndve inorganike, trupi i
gjallesave, prmban edhe disa lnd t
ndrlikuara, q quhen lnd organike. Dega
e kimis q merret me studimin e ktyre
lndve quhet kimi organike. Meq n
prbrje t lndve organike ka gjithmon
karbon, ato quhen edhe prbrje t
karbonit.
Dega e kimis organike
qe studion
molekulat e gjallesave si dhe bashk
veprimin midis tyre quhet biokimi.
Biokimia sht kshtu shkenca q studion
n nivelin molekular problemet
q
karakterizojn sistemet e gjalla. Kto
sisteme t gjalla jan t prbra nga
molekula q t izoluara e t ekzaminuara
individualisht ndjekin, t gjitha ligjet kimike
e fizike q rregullojn lndn pa jet,
megjithat, vet kto molekula, marrin
pjes n organizime t materies n nivele t
tilla q nuk ndeshen n lndn pa jet.
Karakteristikat kryesore t materies s
gjall jan kto:
struktur e
prgjithshme shum
komplekse
e
jashtzakonisht
e
organizuar
aftsi pr t kapur e transformuar
energjin e mjedisit me qllim q ta
prdor kt
energji pr ndrtimin
dhe mbrojtjen e strukturave t siprprmendura,
aftsi pr t'u vetreplikuar.
Kjo ndodh, sepse qelizat e gjalla jan vendi i
reaksioneve kimike q t katalizuara prej
enzimave, zhvillohen n proporcionin e

duhur dhe me shpejtsin e duhur. Kto

reaksione nuk zhvillohen pavarsisht nga
njra tjetra, por jan t lidhura n seri me
an t ndrmjetsve t prbashkt n
mnyr t till q produkti i njrit reaksion
bhet reaktivi i reaksionit t mpasshm e
kshtu me radh.
Si prfundim, mund t themi q ngjarjet
kimike qe ndodhin n lndn e gjall,
udhhiqen nga t njjtat ligje q rregullojn
lndn pa jet drejt realizimit t nj lloj
skeme ose "projekti", n nj mnyr q nuk
ndryshon e sipas nj seri parimesh q
prfaqsojn logjikn molekulare t jets.
Kimia organike sht deg e kimis, qe
studion komponimet e karbonit. Ne
komponimet organike te karbonit bjn
pjes jo vetm ato komponime q gjenden
ne botn e gjall, por edhe ato komponime
qe prfitohen ne mnyr sintetike ne
laborator.
Komponimet organike jan t ndrthurura
me ato inorganike dhe mund t
shndrrohen n njra-tjetrn: p.sh: procesi
i fotosintezs (shndrrimi i komponimeve
inorganike n ato organike) dhe prfitimi i
amoniakut nga metani (shndrrimi i
komponimeve organike n ato inorganike).
Komponimet organike i karakterizojn disa
veti fizike dhe kimike q i dallojn nga
komponimet
joorganike (tretshm-rin,
pika e vlimit dhe e shkrirjes, djegshmria,
struktura kimike, reaksionet kimike) etj.
Komponimet organike i paraqesim me
formul molekulare, racionale te strukturs
etj.
N
kimin
organike
bjn
pjes:
Komponimet
organike
t
karbonit,
hidrokarburet, komponimet organike me
oksigjen
dhe
azot
(alkoolet)
dhe
komponimet organike me rndsi jetsore.

Biokimi

1. Komponimet organike t karbonit

Kimia organike sht deg e kimis q
studion prbrjen, strukturn, vetit,
reaksionet dhe sintezn e komponimeve t
karbonit. N kimin organike nuk merren t
gjitha komponimet e karbonit si oksidet e
karbonit (CO,CO2), kriprat karbonate etj. q
bjn pjes n kimin inorganike.
Kimia organike si shkenc m vete sht
themeluar von, n gjysmn e par t shek.
XIX.
Kimistt para dyqind vjetsh substancat
kimike i ndanin n dy grupe:
N substanca inorganike q fitoheshin nga
bota jo e gjall dhe organike q fitoheshin
nga bota e gjall. Kimisti suedez Bercelius
pr her t par n vitin 1806 e prmendi
termin kimi organike. Sipas tij komponimet
organike prbhen nga po ato elemente, q
prbjn komponimet inorganike, mirpo
komponimet organike prfitohen vetm nga
organizmat e gjall. Kjo u quajt ndryshe
"teoria vitaliste" .
Por ktyre mendimeve u dha fund
shkenctari gjerman Friedrich Vhler ku
thot qe ai mund ta fitoi uren nga cianati i
amoniumit (NH4OCN) (aq) + nxehje ->
CO(NH2 )2 (aq)).
Tani numri i komponimeve organike t
sintetizuara sht shume m i madh. Viti
1828 merret si baz e fillimit t kimis
organike si shkenc. Termi kimi organike
prdoret sot e at dit dhe ka t bj jo
vetm me komponimet organike por edhe
me ato komponime inorganike q mund t
kthehen n organike me sintetizim n
laborator. Numri i komponimeve organike
sot sht rritur n 19 milion.
Citologjia sht shkenca q merret me
studimin e qelizs. Citologjia studion
formn, funksionin dhe krijimin e qelizs.
Pasi qeliza sht njsia themelore
morfofunksionale e t gjitha qenieve t

gjalla, sot citologjia z vend qendror n

biologji.
do qeliz, pa marr parasysh formn,
madhsin dhe karakterin e aktivitetit t
saj, q t mbahet n jet, duhet t ket s
paku tri sisteme strukturore - kimike, q
jan:
1. sistemi i membranave, i cili e prkufizon
qelizn dhe t gjitha organelet e saj,
rregullon bartjen e materieve brenda
dhe jasht saj
2. sistemi q e furnizon qelizn me energji
dhe
3. sistemi q e siguron autoproduksionin e
qelizs.
Pra me studimin e ndrtimit kimik si dhe
t proceseve kimike q u nnshtrohen
molekulat me rndsi biologjike, merret nj
deg shum e rndsishme e shkencave
biologjike q quhet biokimi.
2. Vetit e komponimeve natyrore dhe
rndsia e tyre
Prodhime t tilla, si: sheqeri, vaji, qumshti
etj., jan prodhime ushqimore me
prejardhje bimore dhe shtazore. Disa nga
ushqimet q ne marrim jan t pasura me
proteina, disa m t pasura me sheqer,
kurse disa t tjera m t pasura me lyra.
Komponimet kryesore kan disa veti n
materien e gjall e cila sht e organizuar
mir pa marr parasysh nivelin e zhvillimit
evolutiv t saj, pra ajo sht shum e
ndrlikuar p.sh si tek ameba ashtu edhe te
njeriu. Qeliza sht njsia ndrtuese
themelore e funksionale e t gjitha qenieve
t gjalla, pra forma m e vogl e organizuar
ku realizohet jeta.
Funksioni dhe krijimi i qelizs. Qeliza sht
nj sistem dinamik i hapur i cili prmban t
gjitha mekanizmat pr ndarjen e barabart

Biokimi

t materialit trashgues. Qeliza sht her

pas here njsi:
1.Njsi themelore (morfologjike, anatomike
ndrtimore)
2. Njsi funksionale - pasi do proces
jetsor kryhet n suaz t qelizs.
3. Njsi e rritjes dhe e zhvillimit - pasi q
organizmat rriten dhe zhvillohen me
shtimin e volumit t qelizave. 4. Njsi
trashgimi dhe e ndryshueshmris s
qenieve t gjalla. 5. Njsi regjenerimi.
do qeliz q t jet e gjall duhet t ket
s paku
kto tre sisteme strukturore
kimike:
1. Sistemi i Membranave i cili rregullon
bartjen e materieve brenda dhe jasht saj.
2. Sistemi q e furnizon qelizn me energji
dhe
3. Sistemi q siguron autoreproduksionin e
qelizs.
Me bashkimin e qelizave me funksion dhe
prejardhje t
njjt formohen inde.
Bashkimi i dy apo mv shumv indeve krijohen
organe. Me bashkimin e disa organeve
formohen sisteme t organeve dhe
bashkimi i tyre formon organizmin e do
gjallese.
Materia e gjall sht e organizuar mir
pa marr parasysh nivelin e zhvillimit
evolutiv t saj- pra ajo sht e njjt e
zhvilluar si te njeriu ashtu edhe te ameba.
Qeliza paraqet nj kompleks t ndrlikuar
t shum
substancave
organike dhe
joorganike.
Ndr komponimet natyrore q marrin pjes
n
prbrjen e qelizs jan: Uji dhe
elemente kimike qoft n form jonesh
qoft n form kriprash minerale

UJI (H2 O)
Si komponim m i thjesht joorganik q
hyn n prbrjen e qelizs me sasin m
t madhe sht uji, 66% t trupit t
njeriut prbhen nga UJI.
UJI n qeliz gjendet n dy forma: i
lidhur dhe i lir. Rolet e ujit t lidhur jan
shum t mdha. Edhe pse merr pjes n
4-5% ka rndsi shum t madhe pasi e
pengon fundrrimin e koloideve, nuk i tret
kriprat.
Uji i lir sht i prezantuar me 95-96%,
roli i tij sht shum i madh: si trets,
pastaj ka rol n mnjanimin e materieve
t
dmshme dhe mbron qelizn nga
temperatura e lart.
KRIPERAT MINERALE. Prve ujit rol t
madh n jetn e qelizs luajn edhe
kriprat minerale. Mungesa apo sasia e
teprt e tyre mund t ndikojn n
rregullime t proceseve t jets po ashtu
mund t shkaktoj edhe vdekjen e qelizs.
Sasia e kriprave minerale nuk sht e
njjt n organizma t ndryshme. P.sh n
guaskat e butakeve ka shum kripra
kalciumi e n kurrizin e njeriut ka shum
kripra kalciumi, natriumi etj.
PERBERESIT ORGANIK
Prbrsit organik t qelizs jan
komponimet e karbonit: karbohidratet,
yndyrat dhe proteinat.
Sheqernat (karbohidratet)
Sheqernat jan prbrje organike,
q
gjenden si n bim, ashtu edhe n kafsh.
Te njeriu ato prbjn vetm 1 % t mass
s organizmit. Jan
komponime t
karbonit me hidrogjenin dhe oksigjenin q
gjenden n raport 1:2:1. Formula e tyre
sht Cn ( H2 O )n . Karbohidratet luajn rol
t madh n prbrjen e acideve nukleike
(dezoksiriboza dhe riboza). Karbohidrate
ndahen n
tri grupe : Monosakaride,

Biokimi

Disakaride dhe Polisakaride. Monosakaride

Cn (H2 O)n jan sheqernat e thjesht t
cilat nuk munden m t zbrthehen n
karbohidrate m t thjeshta.
Varsisht
prej numrit t atomeve
monosakaridet mund t
jen: TRIOZA,
TETROZA PENTOZA HEKSOZA. PENTOZA:
prej pentozve rndsin m t madhe e
kan riboza dhe dezoksiriboza. HEKSOZA
t madhe prej
C6H12 O6 : Rndsi m
heksozave kan: Glukoza dhe fruktoza.
Disakaridet formohen me bashkimin e dy
molekulave monosakaride, formula e
prgjithshme e tyre sht : C12 H22 O11. N
mesin e disakarideve m t njohura jan
laktoza, sakaroza dhe maltoza. Maltoza
formohet me bashkimin e dy molekulave t
glukozs. Sakaroza apo sheqeri zakonshm
prfitohet me bashkimin e nj molekule t
glukozs dhe fruktozs, formohet nga
panxharsheqeri apo kallamsheqeri. Mjalti
sht przierje natyrore e glukozs dhe
fruktozs. Laktoza apo sheqer i qumshtit
krijohet me bashkimin e molekulave t
glukozs me ato t galaktozs.
POLISAKARIDET ( C6H10O5) paraqesin
formn m t prhapur t karbohidrateve
n qeniet e gjalla dhe kto formohen me
polimerizimin
e
shum
molekulave
monosakaride. Ktu bjn pjes: amidoni ,
glikogjeni, celuloza. Amidoni shrben si
lnd rezerv pr bimt , kurse glikogjeni
pr kafsht. N rast nevoje ato shndrrohen
n glukoz dhe shfrytzohen pr energji.
Shum t pasura me amidon jan
zhardhokt e patates, farat e misrit, t
fasules etj. Prkundrazi, glikogjeni gjendet
vetm n mli dhe n muskuj.
Celuloza gjendet te bimt dhe kryen
funksion mbshtets, sepse i bn ato t
qndrueshme. Amidoni pra paraqitet si
ushqim n form
t
kokrizav n
citoplazmn e qelizs bimore. Ai mund t
zbrthehet n maltoz e n glukoz me

ndikimin e enzimave. Glikogjeni sht

polisakaridi q gjendet n citoplazmn e
qelizave shtazore dhe sht burim i
energjis.
Celuloza duke vepruar n
krijimin e mureve t qelizave bimore e luan
rolin mbshtets.
LIPIDET (lyrat)
Te lyrat futen dhjamrat dhe gjalpi (me
prejardhje shtazore), si dhe vajrat (me
prejardhje bimore). N prbrje t tyre ka
karbon, hidrogjen dhe oksigjen. Lyrat
prbhen nga nj ose disa molekula acidesh
lyrore, t cilat n strukturn e tyre kan nj
grup karboksil (-COOH). N grupin e lyrave
bjn pjes edhe trigliceridet. Ato formohen
nga bashkimi i tri molekulave t acideve
lyrore me nj molekul alkooli q quhet,
triglicerol. Lipidet nuk treten n uj por n
tretesa organik.
Lipidet ndahen n lipide t thjeshta dhe t
prbra. Lipidet e thjeshta prmbajn
vetm acide dhe glicerin.
Lipidet e
prbra prve acide yndyrore dhe glicerin
prmbajn atome t azotit dhe t fosforit.
Lipidet e prbra jan: Lipoproteinat,
fosfolipidet, steroidet etj. Organizmi jon
me ngadal i tret lipidet sepse nga nj
gram lipid (yndyre) prfitohen 9.5 kilokalori.
PROTEINAT
Proteinat jan nj grup i rndsishm
lndsh organike, q kan nj struktur m
t ndrlikuar se prbrjet q kemi par deri
tani. Ato prbjn rreth 17% t mass s
trupit ton. Asnj grup lndsh t tjera t
organizmit nuk kryen kaq shum funksione
sa proteinat. Ato jan prbrse kryesore t
lnds q merr pjes n ndrtimin e
qelizave dhe indeve. Proteinat shrbejn
edhe si enzima n nj sr reaksionesh
kimike dhe jan prgjegjse pr sintezn
dhe shprbrjen e substancave t ndryshme
organike. Ato kryejn edhe funksione t
tjera si tkurrjen e muskujve, uarjen e
oksigjenit n gjak etj. N prbrjen e tyre
prve C H O hyn edhe N, por n shume

Biokimi

raste hyjn edhe element t tjera si

squfuri, hekuri etj.
Proteinat kan
rol themelues n
organizimin e qelizs, edhe vete fjala
protein rrjedh nga fjala greke q do t
thot: m i pari m i rndsishmi.
Molekulat e proteinave prbhen nga
bashkimi i aminoacideve. N natyr jan t
njohura mbi 200 aminoacide por vetm 20
hyjn n prbrjen e qelizs.
Molekulat e proteinave jan t ndrtuara
nga shum aminoacide. T cilat bashkohen
midis tyre n mnyr q grupi karboksil
bashkohet me grupin aminik dhe kshtu
krijohet lidhja peptide CO-NH- dhe lirohet
nj molekul uji. Kur zinxhiri ka vetm dy
amino acide t lidhura me njri tjetrin
formohet nj dipeptid, kurse kur zinxhiri ka
m shum aminoacide t lidhura quhet
polipeptid.
Proteinat ndahen n dy grupe: Proteinat e
thjeshta: prbhen vetm prej aminoacideve dhe treten n uj. N temperatur
m t lart ato koagulohen si sht
shembulli me vezn e zier t puls.
Proteinat e prbra prve grupit proteinik
prmbajn
edhe grupin joproteinik ku
hyjn fosfoproteidet, lipoproteidet.
do protein ka struktur hapsinore
(prmasore) t caktuar. Funksioni i saj
biologjik varet plotsisht nga kjo struktur.
Acidet nukleike
Acidet nukleike jan nga lndt m t
ndrlikuara t gjallesave dhe gjenden n dy
forma : acidi dezoksiribonukleik (ADN) dhe
acidi ribonukleik (ARN). Njsia baz q
ndrton zinxhirin e tyre quhet nukleotid. N
prbrjen e nj nukleotidi ka atome karbon,

hidrogjen, oksigjen, azot dhe fosfor. Acidet

nukleike, jan shum t rndsishm pr
ruajtjen
dhe
tejimin
trashgimis
biologjike.
Pra biokimia sht nj shkenc kaq e gjer
sa q sht e vshtir t imagjinohet
prballimi i fardo problemi q ka t bj
me lndn e gjall pa ndihmn e saj.
Prandaj msimi i nj disipline me nj gjersi
t till paraqet vshtirsi objektive edhe pr
faktin q ajo u drejtohet nj grupi nxnsish
me krkesa q ndryshojn sipas degs s
zgjedhur.
Teksti msimor bn
nj paraqitje n
mnyre sintetike t prshkrimit t katalizs
enzimatike qe zhvillohen ne qelizat e gjalla.
Kjo do t ndihmojn nxnsin t rikujtoj
njohuritv e marra n lndn e Kimis s
Prgjithshme dhe at t Kimis Organike
me nj "kndvshtrim biokimik" t
domosdoshm n interpretimin e t gjitha
fenomeneve t karakterit biologjik. shtjet
e trajtuara n kapitujt e tjer jan t
njllojta si pr organizmat bimore ashtu
edhe ato shtazore sikundr sht kapitulli i
metabolizmit, t lyrave e t proteinave.

Biokimi

Figura 1. Nxnsit t cilt kan dshirn pr tu marr me lndn e Biokimis si nj nga lndt
baz t formimit profesional n fushn e bujqsis

PYETJE
1. Pse shkenca e biokimis themi se sht shkenc q lidhet me
biologjin?
2. Cilat jan vetit e komponimeve organike?
3. Vendosni lndt e mposhtme sipas shkalls s ndrlikimit t
tyre. Po sipas ksaj shkalle , vini numrat nga 1 deri n 4:
Lyrat(....),sheqernat (.......),acidet nukleike (.....),proteinat(......).
4. ndryshim ka midis vargut polipeptidik dhe proteins?
5. Po t zvendsojm vetm njrin nga qindra aminoacidet q ka
nj protein,veprimtaria e proteins ndryshon. Shpjegoni pse
ndodh kjo?
6. Si shpjegohet numri i madh i proteinave, kur ato vet prbhen
nga 20 lloje aminoacidesh?
7. Sipas mendimit tuaj,cila sht m e rnd ,2 molekula sakarozi
apo nj molekul amidoni?

Biokimi

10

KAPITULLI I DYTE
LIPIDET, FOSFOLIPIDET DHE STEROIDET
1. Lipidet. Klasifikimi i tyre
2. Fosfolipidet
3. Steroidet dhe sterolet. Kolesteroli
4. Enzimat

KAPITULLI I DYTE
LIPIDET, FOSFOLIPIDET DHE STEROIDET
1. Lipidet. Klasifikimi i tyre
Lipidet jan molekula organike q ndodhen
natyrshm n bim ose ne indet e kafshve
dhe ekstraktohen prej tyre me trets
organike jo polare si: eter, kloroform,
benzine e tjer. Prderisa ato zakonisht
kan porcione t mdha hidrokarboni n
strukturat e tyre lipidet jan t patretshm
n uj, por t tretshm n tretsira
organike. Lipidet n krahasim me
karbohidratet dhe proteinat, prkufizohen
duke u nisur jo nga struktura, por n nj
far shkalle nga vetit fizike (tretshmria).
Lipidet prfshijn nj shumllojshmri t
gjr tipash strukturore q i prkasin
substancave q vijojn:
1. Acide karboksilike (ose acide yndyrore)
2. Triacilglicerole ose gliceride (ose lyra
neutrale). Fosfolipide
3. Dyllra
4. Terpene. Steroide. Prostaglandina

Sikurse karbohidratet dhe proteinat, lipidet

jan pjes prbrse e qelizave dhe e
ushqimeve t prditshme. Shum lipide
jan absolutisht esenciale pr jetn.
Megjithat, ka lipide q n nivele jo normale
jan t dmshme pr shndetin dhe faktor
risku pr smundjet e zemrs sikurse
sht kolesteroli. Lyrat n temperaturn
normale t dhoms mund t jen t lngta,
n form vajore, ose t ngurta n form
dhjamore, q varet nga struktura dhe
prbrja e tyre. T pasura me lyr t lngt
n form vajore, jan farat vajore t lule
diellit, soja pambuku, ulliri, bajamet, arrat,
drithrat.
Lyrat e ngurta n form dhjami depozitohen
n organizmat e gjalla nn lkur. Kafsht
n prgjithsi i prdorin yndyrat pr
akumulim energjie, sepse dhjami ose
yndyra rezervon 9 kkal/g energji, ndrsa
karbohidratet dhe proteinat rezervojn
vetm 4kkal/g energji. Pra, yndyrat
rezervojn, pothuajse m shum se dy her

Biokimi

energji pr gram sesa burimet e tjera t

energjis (karbohidrate, proteina).
Funksionet kryesore biologjike t lipideve,
prfshijn
rezervimin e energjis duke
luajtur rolin e kompo-nentve strukturale t
membrans s qelizs dhe molekulave
sinjalizuese t rndsishme.

11

Vajrat dhe dhjamrat nga pikpamja kimike

jan trigilglicerole ose thjesht gliceride.
2.2. Prbrja kimike
Dhjamrat shtazore dhe vajrat bimore jan
lipide gjersisht t prhapura. Kimikisht
dhjamrat dhe vajrat jan triglicerole, pra
triestere t glicerins me tre acide
karboksilile me varg t gjat (Acide lyrore).

Kshtu hidroliza e nj dhjami me tretsir ujore t hidroksidit t natriumit prodhon glicerin

dhe tre acide lyrore.
CH2 - COOR
I
CH COOR1
I
CH2 -COOR2
Nj lyr

1. OH
--
2.H3O

CH2 - OH
I
CH2 - OH
I
CH2 - OH

R COOH|
+

R1 COOH
R2 COOH

CH2 - OH
l
CHOH
I
CH2 -OH
Glicerin
Acidet lyrore t marra nga hidroliza e dhjamrave natyrale dhe vajrave, kan zinxhir t
padegzuar me nj numr ift atomesh karboni, nga 12-20, sepse biosintetizohen nga nj
prbrje nismtare dy karbonshe q sht acetil koenzima A (CH: - CO - S - A).
Nse lidhja dyfishe sht prezent, gjeometria e tyre sht i tipit cis(z). Kur n prbrje t
gliceridit ndodhet nj lloj acidi, ather, ato quhen gliceride t thjeshta dhe kur n prbrje t
gliceridit ndodhen acide t ndryshme ato emrtohen gliceride t przier.
CH2 - COOC17 H35
I
CH - COOl7 H35
I
CH2 -COOC17 H35
Tristearati i glicerins
(glicerid i thjesht)

Biokimi

12

CH2 - COOC17 H35

l
ICH - COOC17 H33
I
CH2 -COOC17 H31
stearato - oleato - palmitato i glicerins
(glicerid i przier)
Tabela 2.1. Acidet lyrore t zakonshme

Emri

Karbonet

Struktura

Pika
shkrirjes
(o C)

Ac.Laurik

12

CH3(CH2 )10COOH

44

Ac.Mirisik
Ac.Palmitik
Ac.Stearik

14
16
18

CH3(CH2)12 COOH
CH3(CH2)14COOH
CH3(CH2)16COOH

58
63
70

Te pangopur
Ac.Palmitolei
k

16

CH3(CH2 )5CH=CH(CH2 )7 COOH(cis)

32

Ac.oleik

18

CH3(CH2 )7 CH=CH(CH2 )7 COOH(cis)

AcLinoleik

18

CH3(CH2 )4CH=CHCH2 CH=CH(CH2 )7 COOH(cis)

-5

Ac.linolenik

18

CH3(CH2 )CH=CHCH2 CH=CH(CH2 )CH=CH(CH2 )7 CO

OH

-11

Te ngopur

T dhnat n tabeln 2.1 tregojn q acide

lyrore t pangopur n prgjithsi kan pikat
e shkrirjes m t ulta se homologt e tyre
t ngopur. Prderisa vajrat bimore n
prgjithsi kan nj proporcion m t lart
t acideve lyrore t pangopur (ndaj t
ngopurve) n krahasim me dhjamrat
shtazore ato kan pikat e shkrirjes m t
ulta.

karbon n vajrat bimore t pangopur

paraqesin
prkulje
n
zinxhirit
t
hidrokarburike, duke e br formimin e
kristaleve t vshtir. Sa me shum lidhje
dyfishe t ndodhen n vargun hidrokarburik
aq m e vshtir sht pr molekulat q t
kristalizojn, dhe m e ult pika e shkrirjes
s vajrave.

Kjo sjellje e piks s shkrirjes sht

rrjedhoj e faktit q lyrat e ngopura kan
nj form uniforme q i lejon ato t
paketohen lehtsisht s bashku n nj
rrjet kristalin. Lidhjet e dyfishta karbon -

Funksionet kryesore biologjike t lipideve

jan: depozitimi i energjis, veprojn si
komponent strukturor n membrann
qelizore, dhe si molekula sinjalizuese.

Lipidet, klasifikimi i tyre

Biokimi

Ndarja e lipideve
Lipidet jan nj grup komponimesh q kan
shum funksione biologjike, t tilla si
komponent strukturore n membrann
qelizore, deponimin e burimeve t energjis
etj. Lipide n prgjithsi jan hidropfobik
apo amfifilike t vogla q kan origjin
trsisht ose pjesrisht nga dy lloje
substancash biokimike: ketonet dhe grupet
izofrene. Duke marr parasysh kt, lipidet
ndahen n:

alkine yndyrore

glicerolipide

glicerofosfolipide

sfingolipide

saharolipide

poliketone (ketone t prbra)

Megjithse fjala lipid nganjher prdoret si

sinonim pr yndyrn, e cila sht nngrup i
quajtur triglicerid lipid,
nuk duhet t
ngatrrohen me termin acid yndyror.
Lipidet gjithashtu prfshijn molekulat t
tilla si acid yndyror dhe derivatet e tyre
(duke
prfshir
edhe
trigliceridet,

O
||
CH2 O C R1
|
O
||
CH2 O C R2
|
O
||
CH2 O P OH
|
OH

digliceridet,
monogliceridet
dhe
fosfolipidet), dhe t tjera q prmbajn
sterole metabolike t ngjashm si
kolesteroli.
3. Fosfolipidet
Nj tjetr klas e madhe e lipideve jan ato
t quajtura fosfolipide. Shumica e
fosfolipideve rrjedhin nga nj derivat i
glicerins i njohur si nj acid fosfatidik.
N nj acid fosfatidik, dy grupe hidiroksile
t glicerins jan lidhur me lidhje esterike
me acide lyrore dhe nj grup hidroksil
fundor sht lidhur me nj lidhje esterike
me acidin fosforik. Mbetjet e acideve lyrore
mund t jen nga C12 -C2O njsi, normalisht
prezent n lyra; grupi acil te C 1 zakonisht
sht i ngopur dhe ai te C2 zakonisht sht i
pangopur. Kur grupi fosfat i nj acidi
fosfatidik sht lidhur me an t nj lidhje
t veant esterike t nj komponimi q
prmban azot si, kolina, kolamina
(etanolamina),
ose
serina
prftohen
fosfatidet.

Nga acidi lyror

Nga acidi fosforik

Nj acid fosfatidik
HO - CH2 CH2 NH2
Kolamina
(etanolamine)

HO - CH2 CH2 N (CH3)3

Kolina

13

HO - CH2 CH NH3+ COOL - serina

Biokimi

Formula e prgjithshme e nj fosfatidi sht si vijon:

O
||
CH2 O C R1
|
O
||
CH2 O C R2
|
O
||
CH2 O P O R NH2
|
OH
Nj fosfatid
Fosfatidet m t rndsishme jan lecitinat dhe kefalinat.

O
||
CH2 O C R1
|
O

||
CHO C R2
|
O
||
+
CH2 O P O CH2 CH2 N (CH3 )3
|
OH
Nj lecitine (fosfatidikolin)
O
||
CH2 O C R1
|
O

||
CHO C R2
|
O
||
CH2 O P O CH2 CH2 NH2
|
OH

14

Biokimi

Nj kefaline (fosfatidiletanolamine)
T gjetur gjersisht si n bim dhe n indet
e kafshve
fosfolipidet jan prbrsi
kryesor i membranave t qelizave.
Fosfolipidet kan nj fund hidrokarburik t
gjat jo polar t lidhur n nj kok jonike
polare (grupi fosfat). Membranat e qelizs
jan prbr n pjesn m t madhe nga
fosfolipide t orientuara brenda nj shtrese
t dyfisht lipidesh rreth 50Ao e trash. Kjo
shtres e dyfisht shrben si nj barrier
efektive ndaj kalimit t komponentve t
joneve t tjer brenda dhe jasht qelizs,
sikurse jan ushqimet, hormonet, produkte
jo me vlere q jashtqitn nga qeliza.
Fosfolipidet
gjenden
n
mitokondri,
kloroplastet dhe mikrosomet e qelizave. Ato
jan prbrs t rndsishm edhe t trurit
dhe t indit nervor.
Lecitinat* gjenden n masn 2% n bimn
e sojs, si edhe tek luledielli dhe batht (1.52,2%), ndrsa gruri dhe misri prmbajn nj
sasi t vogl. Gjithashtu t pasur me lecitina
jan truri dhe e bardha e vezs.
Grupi i dyte i madh i fosfolipideve jan
sfingolipidet t rrjedhura nga sfingozina. Dy
sfingolipidet tipike jan sfingomielena dhe
cerebrozidi.
Nga hidroliza e sfingomielins prodhohet
nj sfingozin (dihidroksiamine), kolin acid
fosforik dhe nj acid lyror me 24 karbone i
quajtur
acidi
lignocerik.
N
nj
sfingomielin, acidi lyror sht i lidhur me
nj lidhje esterike te grupi NH2 i nj
sfingozine ndrsa grupi OH i saj sht
esterifikuar me acidin fosforik t lidhur me
kolonn nprmjet nj lidhje
esterike.
Sfingolipidet nuk prodhojn glicerin kur
ato hidrolizohen.

CH3(CH2 )12

15

H
\ /
C
||
C
H

/\
CHOH
I
CHNH2
I
CH2 OH

Nj sfingozin
Lecitinat prmbajn aftsi pr uljen e
kolesterolit n gjak, pra u kshillohen
personave q vuajn ose krcnohen nga
arterioskleroza. Cerebroziti sht gjithashtu
edhe nj shembull i nj glikolipidi, ku grupi
hidroksi i sfingozins lidhet me mbetjen e
nj monosakaridi si sht galaktoza.
Sfingolipidet jan prbrs t rndsishm
t membranave qelizore t kafshve dhe
bimve. Ato jan prbrje q gjenden me
shumic n indet nervore dhe ato t trurit
ku sfingomielinat jan nj prbrs kryesor
i veshjes mbrojtse rreth fibrave nervore
(axons).
Axonset e qelizave nervore
transportojn impulset nervore elektrike.
3. Steroidet dhe sterolet. Kolesteroli
Steroidet jan t shprndara si n botn
bimore dhe at shtazore, dhe shum prej
tyre kan aktivitet biologjik t dobishm,
psh, digitoxigenin, nj steroid bimor i gjetur
n Digitalis purpurea
(lulegishti ngjyr
vjollc), prdoret gjersisht n mjeksi si
nj simulant i zemrs, androsteroni dhe
estradioli jan prkatsisht hormone
seksuale mashkullore dhe femrore , dhe
kortizoni sht nj hormon steroid me veti
anti inflamatore.

Biokimi

16

Figura 2.1. Kolesteroli (burime shtazore) B -Sitosterol (burime bimore)

Kolesteroli sht nj sterol dhe nj lipid i
gjetur n membranat e qelizave t gjith
indeve t trupit. Kolesteroli shrben si nj
substanc e ndrmjetme n biosintezn e t
gjitha steroideve t trupit, prandaj ai sht i
domosdoshm n jet. Por nivelet e larta t
kolesterolit n gjak, si pasoj e konsumit t
yndyrave t ngopura me origjin shtazore
(dhjami, gjalpi e tjer) shkakton formimin e
arteriosklerozs (forcimin e arterieve dhe
goditjet e zemrs, q ndodhin kur pllakat q
prmbajn kolesterol bllokojn arteriet e
zemrs. Krkime t shumta jan kryer n
fushn e metabolizmit t kolesterolit, me
shpresn e gjetjes t rrugve t minimizimit
t niveleve t kolesterolit nprmjet
prdorimit t nj diete t prshtatshme ose
ilaeve.

kshtu q reaksioni biokimik mund t

ndodh menjher dhe n mnyre sasiore.
Nj tip i njjt reaksioni n kushte
laboratorike mund t zgjas pr or dhe
dit t tra madje n kondita shum t
fuqishme.
Enzimat
apo
katalizatort
biologjik ndahen n dy grupe: enzimat proteina dhe enzimat - proteide.

4. Enzimat
Enzimat ( en brenda, zime - maja ) jan
proteina t cilat n thelb katalizojn t
gjitha reaksionet biokimike. Ato jan
jashtzakonisht specifike si n llojin e
reaksioneve q ato katalizojn, ashtu edhe
n substratin ku ato funksionojn. Rritjet e
shpejtsis jan zakonisht shum t mdha,

Karakteristikat m t rndsishme t
enzimave jan:
a) Specifiteti dhe selektiviteti i lart i tyre.
Enzimat kan specificitet absolut kur
veprojn vetm mbi nj substrat. Psh.
Enzima ureaza vepron vetm mbi ureazn
duke hidrolizuar n CO2 dhe NH3 etj.

Enzimat - proteina, jan t prbra vetm

nga amino acide, kurse enzimat - proteide,
prve proteins-(apoenzim ose apo
ferment) prmbajn edhe nj substanc jo
proteinore q quhet grup prostetik
(koenzim ose koferment).
Si enzima - proteina mund t prmendim
ureazn, pepsinn, tripsinn, ribonukleazn
e tjera.

Biokimi

17

b) Temperatura optimale pr veprimtarin e

Mbi
enzirnave
sht
deri
500C.
temperaturn optimale fillon inaktivizimi i
enzimave, pr shkak t denatyrimit. N
temperatura nn optimalen (-20oC) ndodh
inaktivizimi i enzimave, por ky inaktivizim
sht i prapsueshm. Ky sht shkaku q
mikroorganizmat jan t qndrueshme ndaj
t ftohtit, por shkatrrohen ndaj t nxehtit.

4. Liazat
katalizojn shkputjen prej
substancave t grupeve t veanta me
formim t lidhjeve t dyfishta n produktet e
reaksionit.

c) N aktivitetin enzimatik ndikon shum

edhe vlera e pH. Pr do enzim ekziston
nj pH optimal me t cilin ajo ushtron
veprim m t madh. Enzimat klasifikohen
dhe studiohen n baz t tipit t reaksionit
q ato katalizojn. Nj enzim emrtohet
me an t shtimit t mbaress aza n
rrnjn q tregon funksionin e saj ose
substratin n t cilin ajo vepron.

6. Izomerazat katalizojn reaksionet e

izomerizimit.
Molekulat n t cilat bashkveprojn
enzimat quhen substrate (S). Nj enzim
fillon veprimin me formimin e nj kompleksi
me substratin.

Klasat kryesore t enzimave jan:

1. Hidrolazat jan enzima q katalizojn
zbrthimin hidrolitik t produkteve. Ato
ndahen:
- hidrolaza t peptideve (peptidaza)
- hidrolaza t estereve (esteraza)
-hidrolaza t glukozideve (karbohidraza).
2. Oksidoreduktazat katalizojn reaksionet e
oksido - reduktimit
3. Transferazat katalizojn reaksionet e
transferimit t grupeve specifike.

5. Ligazat (sintetazat) katalizojn reaksionet

e sintezs. Ktu hyjn enzimat q ndikojn
n formimin e lidhjeve C-0, C-S, C-N dhe CC.

Kompleksi enzim - substrat mbahet me

an t trheqjes elektrostatike, lidhjeve
hidrogjenore ose me pak me an t
formimit t lidhjes kovalente.
Kompleksi mund t jet i shpejt dhe
reversibl kshtu q
produkti ndahet
menjher mbas reaksionit dhe liron
enzimn pr aktivitetin katalitik t
mtejshm. Kompleksi formohet n vendin
aktiv t enzims. Ky sht rajoni i enzims i
cili nxit reaksionin specifik. Ne fig. 2.2
substrati sht skicuar (prshkruar) n
vendin aktiv t enzims, ku nj goditje
shum specifike n kompleksin enzim substrat. Kur reaksioni sht i prfunduar,
molekulat e produktit, largohen dhe e ln
enzimn t lir pr aktivitetin katalitik t
mtejshm.

Biokimi

18

Figura 2 2. Paraqitja skematike e veprimit t enzims

Ndikimi i temperaturs dhe i pH-shit mbi
aktivitetin katalitik
Aktiviteti katalitik i enzimave mund t
ndikohet nga ndrhyrja e faktorve t
shumt fizike e kimike, sepse prbrja
proteinore u jep enzimave nj ndjeshmri
m t lart se ndjeshmria e katalizatoreve
inorganike.
Ndr kta faktor po hetojm veprimin e
temperaturs dhe t pH-shit mbi aktivitetin
katalitik t nj preparati enzimatik.
Ekziston nj temperatur optimale q
prgjithsisht prfshihet midis 30-400 C, tek
e cila kemi maksimumin e aktivitetit
katalitik. Duke zvogluar temperaturn,
aktiviteti katalitik ulet deri n ndalimin e tij
t plot, sepse me ftohjen dhe pr pasoj me
varfrimin e molekulave me energji
kinetike, paksohen ndrveprirmet midis
enzims dhe substratit. Kjo sht arsyeja
pr t ciln preparatet enzimatike ruhen n
temperatura t ult. Sidoqoft tipi i sjelljes
s prshkruar me sipr sht i kthyeshm.

Prandaj
riprtritja
e
temperaturs
optimale i kthen enzims aktivitetin e saj
katalitik.
N temperatura m t larta se temperatura
optimale (50-600C), vihen re rnie t shpejta
t aktivitetit katalitik pr shkak t
denatyrimit t enzims.
Vlera e pH-it ndikon n mnyr t ndjeshme
mbi aktivitetin e enzimave. Pr do enzim
ekziston n fakt nj pH optimal i prcaktuar
mir ose nj diapazon i ngusht i pH-it, n
korepsondenc t t cilit enzima shfaq
aktivitetin e saj maksimal.
Kjo sjellje i detyrohet natyrs proteinore e
pr pasoj amfotere t enzimave. Enzimat,
me ndryshimin e pH-it, mund t gjenden n
formn anionike, kationike ose n asnjrn
prej dy formave n qoft se ndodhen n
piken izoelektrike.
N studimet e kinetiks enzimatike, pH-i
mbahet zakonisht rreth vlers optimale, por

Biokimi

n indet e gjalle nuk ndodh gjithmon

kshtu. Kjo na shtyn t mendojm q lidhja
ekzistuese midis pH-it t mjedisit dhe
aktivitetit t nj enzime t jet nj faktor
rregullimi i aktivitetit t enzims n
brendsi t qelizs.
Mekanizmi kinetik i reaksioneve enzimatike
Kur n nj reaksion enzimatik studiohet
shpejtsia e reaksionit (V), n vartsi t
ndryshimit t prqendrimit t substrarit ( S
), vihet re nj ecuri karakteristike e tipit t
sjell n figurn 2.3

Figura 2.3. Shpejtsia e reaksionit dhe

prqendrimi i substratit
Si mund t shihet tek diagrami, pr
prqendrime t ult t substratit, shpejtsia
e reaksionit sht praktikisht proporcionale
me prqendrimin e substratit; me rritjen e
prqendrimit, shpejtsia e reaksionit tenton
t bhet e pavarur, derisa m n fund merr
nj vler maksimale konstante (Vmax).
Ky fenomen i "ngopjes", sht
tipik i
proceseve enzimatike dhe sht mir t
saktsojm q prqendrimi i substratit i
nevojshm pr t arritur kt ngopje
ndryshon shum nga enzima n enzim.
Mbi bazn e ksaj hipoteze, L.Michaelis e
M.L.Menten, zhvilluan nj teori q

19

prshkruan n mnyr t prsosur

mekanizmin
kinetik t reaksioneve
enzimatike. Pranohet q enzima (E),
kombinohet, n nj ast t par, me
substratin pr t formuar nj kompleks
enzim-substrat (ES) dhe pastaj ky
kompleks t ridisociohet n E+S ose t
formoj produktin (P). Duke riprtritur n
t njjtn koh enzimn sipas modelit q

vijon :
k1, k2,,, e k3, jan konstante t shpejtsis
sipas t cilave kompleksi ES prkatsisht
formohet, ridisociohet ose evolon drejt
formimit t produktit.
Pr t mbrritur n nj ekuacion, q rrit dhe
shpejtsin e reaksionit me prqendrimin e
substratit dhe t enzims, sht e
nevojshme t fillojm nga vrojtimi, sipas t
cilit shpejtsia fillestare e reaksionit sht
proporcionale me shpejtsin me t ciln
kompleksi enzim-substrat ndahet (shprbhet), n drejtim t formimit t produktit;
kjo madhsi sht proporcionale me
prqendrimin e kompleksit ES sipas
barazimit q vijon:
V = k3 (ES) (1)
Shpejtsia e formimit t ES jepet nga
produkti k1[E][S], ndrsa shpejtsia e
disocimit jepet nga (k2+k.3)[ES].
Meqense aktiviteti katalitik q na intereson
sht ai q shfaqet n kushtet e ekuilibrit
dinamik, d.m.th kur prqendrimi i
kompleksit t ndrmjetm ES mbetet
konstant, duhet t merret n konsiderat
situata n t ciln

Biokimi

k1[E][S] = (k2+k3)[ES] d.m.th. kur:

20

maksimale t mundshme dhe bhet e

pavarur nga prqendrimi i substratit.
Ekuacioni i Michaelis-Mentenit duhet t
konsiderohet n do rast, piknisja e
studimit kinetik t t gjith reaksioneve
enzimatike.

I gjith faktori konstant (k2+k3)/k1 tregohet

me termin K, t quajtur konstante t
Michael-sit.
Pr t vlersuar [E], dhe [S], merret
parasysh qe prqendrimi i enzims sht
shum i ult n krahasim me at t
substratit, prandaj prqendrimi i substratit
t palidhur sht praktikisht i barabart me prqendrimin total t tij, ndrsa
prqendrimi i enzims s palidhur [E], jepet
nga prqendrimi total t enzims Et minus
prqendrimin e enzims s lidhur (q sht
e barabart me ES):

Inhibitimi i aktivitetit enzimatik

Nj ndr mekanizmat kryesore t kontrollit
dhe t rregullimit t metabolizmit n
sistemet biologjike i detyrohet inhibitimit t
aktivitetit enzimatik nga ana e metaboliteve
specifike t prbr nga molekula t vogla
ose nga jone metalike; edhe shume ilae
ose agjente helmues jan t aft ta kryejn
kt funksion. Proceset e inhibimit jan t
kthyeshm ose t pakthyeshm; inhibimi i
kthyeshm mund t ndodh me tre
mekanizma t ndryshm : ,,kompetitiv,
..inkompetitiv,, dhe 'jo kompetitiv'.

T ciln po ta zvendsojm n shprehjen

(3), marrim:

Veantia e inhibimit kompetitiv konsiston n

faktin q molekula e inhibitorit ngjan me at
t substratit e pr kt arsye mund t lidhet
me sitin aktiv t enzims. Me fjal t tjera,
nj inhibitor kompetitiv (I)
reagon me
enzimn n mnyr t kthyeshme, duke
formuar nj kompleks enzime-inhibiror (EI),
i cili nuk shkon drejt modifikimit t
molekuls s inhibitorit. Mekanizmi i
prshkruar mund t paraqitet m thjesht
sipas skems s mposhtme :

[ES] = ( [Et]-[ES] ) [S] /Km (4)

E +S-- ES- E+P +I

N fakt kur S sht aq e vogl sa q mund

t jet e paprfillshme n raport me K*,
kemi:

Ky tip inhibimi rritet me rritjen e

prqendrimit
t
inhibitorit
dhe
eksperimentalisht dallohet leht, sepse
mund t eliminohet duke rritur n mnyr
t prshtatshme prqendrimin e substratit.

[E] =[Et]-[ES]

q do t thot se shpejtsia e reaksionit

sht proporcionale me prqendrimin e
substratit. Kur S sht shum m e lart se
Km mund t shkruajm q V=Vmax, kjo do
t
thot q shpejtsia arrin vlern

II

EI

Inhibimi inkompetitiv ndodh kur inhibitori

nuk kombinohet me enzimn e lir, por me
kompleksin enzim-substrat duke formuar
me kt t fundit nj kompleks t ri enzimsubsrrat-inhibitor (ESI) inaktiv:

Biokimi

Grafiku i nj enzime n prani ose jo t

inhibitorit inkompetitiv jepet n figurn. 2.4.

21

Inhibimi kryhet n mnyr t pakthyeshme

kur agjentet inaktivizues modifikojn n
mnyr t prhershme nj grup funksional
t enzims t domosdoshm pr katalizn
me an t formimit t lidhjeve kovalente ose
t lidhjeve t tjera po aq t qndrueshme sa
edhe lidhjet kovalente. Pr shembull
metalet e rnd si plumbi, nikeli, kromi etj,
mund t inhibojn
n mnyre t
pakthyeshme aktivitetin e atyre enzimave q
prmbajn grupe -SH shum t nevojshm
pr aktivitetin katalitik:
Enzime -SH+Pb++ - Enzime-S-Pb+ + H+

Figura 2. 4. Inhibimi inkopetitiv (reaksioni i

inhibuar dhe i painhibuar)
Grafiku tregon qe ecuria e dy reaksioneve
sht paralele.
Ky tip inhibimi nuk sht shum frekuent,
por ndeshet shpesh n rastin e enzimave q
veprojn mbi dy ose me shum substrate.
Inhibimi jo kompetitiv ndodh kur inhibitori
mund t kombinohet si me enzimn ashtu
edhe me kompleksin enzime - substrat
duke ndryshuar reaktivitetin e t dyve sipas
skems s mposhtme:
E +S < --- > ES --E+P
+I

+I

II

II

EI

ESI

Ky tip inhibimi i detyrohet veprimit t

prbrjeve
kimike
n
gjendje
t
kombinohen n mnyr t kthyeshme me
ndonj grup funksional t enzims. inhibimi
sht pra krejtsisht i pavarur nga
prqendrimi i substratit.

Nj tip i tille inhibimi nuk mund t hetohet

mbi bazn e modelit te Michaelis-Menten-it,
sepse ky model ka si parakusht formimin e
kthyeshm t komplekseve EI ose ESI.
Studimi i inhibimit t pakthyeshm sht
sidoqoft i nj interesi t madh sepse
individualizimi i agjenteve kimike t aft t
bllokojn n mnyr kovalente aktivitetin
katalitik t enzimave t caktuara lejon
identifikimin e grupeve t tyre funksionale
q jan thelbsore pr katalizn.
Rregullimi i aktivitetit enzimatik
N proceset metabolike enzimat u japin,
shpejtsin e duhur, reaksioneve t
ndryshme dhe zotrojn karakteristika q i
bjn ato t afta t rregullojn aktivitetin e
tyre n qelizat e gjalla. T gjitha enzimat
kan nj pH optimal karakteristik dhe pr
kt arsye mund t ndodhin ndryshime t
aktivitetit katalitik si pasoj e ndryshimeve
t pH-it brenda qelizs.
Meqense shum enzima krkojn jone
metalike pr zhvillimin e aktivitetit t tyre,
edhe ndryshime t prqendrimit t ktyre
elementeve mund t shrbejn pr
rregullimin e aktivitetit enzimatik.
Megjithat, prve ktyre karakteristikave
t t gjitha enzimave, disa enzima zotrojn
veti t tjera , kryejn nj funksion rregullues
prvese katalitik.

Biokimi

PYETJE dhe USHTRIME

1. Cili sht shembulli i nj sheqeri me 5-karbone?
Sukroze
Glukoze
Riboze
Fruktoze
2 .Nga cilat elemente jan t prbra karbohidratet?
C, H, O & N
C, H, O & S
C, H & N
C, H, & O
3. far sht nj molekule sheqeri me varg t gjat?
Polipeptide
Polisaharide
Protein
Lipid
4. far sht produkt kryesori depozitimit t karbohidrateve n kafsh?
Celuloze
Proteine
Amidon
Glikogjen

22

Biokimi

PYETJE dhe USHTRIME

5. Cilat molekula jan pjest baz n ndrtimin e proteinave?
Amino acide
Acide yndyrore
Sheqerna
Disaharide
6. Nga far sht i prbr nj tre glicerid?
Nj glycerol me tre acide yndyrore
3 gliceride
3 acide yndyrore
7. Pse nje yndur e ngopr quhet yndyr engopur?
Vargu i karboneve t acidit yndyror sht i ngopur me hidrogjen.
Vargjet e acidit yndyror mund t ken m shum uj.
Yndyra sht e ngopur me uj
Ato e ngopin trupin me yndyr kur hahen
8. Nga cilt elemente jan t prbra trigliceridet?
C, H & O
C, H & N
C, H, O & N
C, H, O, N & S

23

Biokimi

USHTRIME
1. T gjitha m posht jan karbohidrate ME PERJASHTIM:
Amidoni
Glikogjeni
Citina
Kolesteroli
1. Cilin grup funksional prmban struktura:

aldehid
ketone
amino
karboksil
2. Acidet yndyrore t pangopura kan:
nj grup amino
nj lidhje dyfishe
nj teprice elektronesh
nj grup karboksil
3. Struktura e mposhtme sht nj:

monosaharid
disaharid

24

Biokimi

lipid
polimer
5. Cila nga m mposhtm mund t ket nj strukture kuaternare:
acidet yndyrore
proteina
polysaharide
ADN
6. Nj komponim organik sht ai q:
prmban karbon
sht lehtsisht acid
formon zinxhir t gjat
sht i tretshm n uj
7. Cili nga elementet e m poshtm prmbahet m pak n organizmat e gjall?
oksigjeni
azoti
fosfori
natriumi
8. Cili nga m posht prdoret n skanimin e kafshve:
uraniumi
jonet
izotopet
steroidet

25

Biokimi

KAPITULLI I TRETE
STRUKTURA E POLIPEPTIDEVE DHE PROTEINAVE
1. Polipeptidet dhe proteinat
1.1 Hyrje mbi strukturat dhe funksionet e proteinave
1.2. Aminoacidet, Proteinat, Enzimat. Njohuri t prgjithshme
1.2.1. Aminoacidet
1.3. Veti te aminoacideve
1.4. Aminoacide (shtojce)
1.5. Proteinat
2. Struktura, prftimi lidhja n molekulat e proteinave.
2.2. Prcaktimi i strukturs s polipeptideve dhe proteinave
2.3. Krijimi i lidhjes peptidike
2.4. Sinteza e polipeptideve
3. Acidet nukleike
3.1. Sinteza e proteinave,sinteza e acidit nukleik dhe metabolizmi
4. Prshkrimi i informacioneve gjenetike
5. Enzimat dhe biokataliza. Koenzimat

26

Biokimi

KAPITULLI I TRETE
STRUKTURA
PROTEINAVE

POLIPEPTIDEVE

DHE

1. Polipeptidet dhe proteinat

1.1. Hyrje mbi strukturat dhe funksionin e
proteinave
Proteinat kan nj rol shum t
rndsishm n pothuajse t gjitha
proceset biologjike. N
do fush t
biokimis gjenden shembuj t rndsis
dhe t kuptimit t funksionit t proteinave.

Kataliza enzimatike. Pothuajse t gjitha

reaksionet kimike n sistemet biologjike
katalizohen nga makromolekula specifike t
quajtura enzima.
Disa prej ktyre reaksioneve, si p.sh.
hidratimi i anhidritit karbonik jan shum t
thjesht, ndrsa reaksione t tjer, n lidhje
me
kromozomet,
jan
shum
t
komplikuar.
Pothuajse t gjitha enzimat zotrojn nj
fuqi t jashtzakonshme katalitike, n fakt
ato jan, n prgjithsi t afta t rritin
shpejtsin e nj reaksioni t paktn nj
milion her. sht e vshtir q nj
reaksion kimik t kryhet me nj shpejtsi t
knaqshme pa ndrhyrjen e nj enzime.
sht i njohur fakti q t gjitha enzimat e
identifikuara jan proteina, gj q on n,
prfundimin se proteinat jan molekulat e
vetme q kan rolin e rregullimit
t
transformimeve
kimike
n
sistemet
biologjike.

Transportimi dhe depozitimi. Shum jone e

molekula
t
madhsive
t
vogla
transportohen nga proteina specifike. P.sh.,
hemoglobina transporton O2 tek eritrocitet,
ndrsa mioglobina transporton oksigjenin
tek muskujt.

27

Hekuri transportohet n plazmn e gjakut

nprmjet transferins.
Lvizja e koordinuar. Proteinat jan
komponenti kryesor i muskujve. Tkurrja
muskulore i detyrohet lvizjes s dy llojeve
t fijeve proteinore q rrshqasin mbi njratjetrn.
Mbshtetja mekanike. Rezistenca dhe
elasticiteti i madh i lkurs dhe i kockave i
detyrohen pranis s kolagjenit, i cili sht
nj protein q tenton t formoj fibra t
gjata.

Mbrojtja imunitare. Antitrupat jan proteina

shume specifike q njohin dhe sulmojn
lnd t huaja pr organizmin ton, si jan
viruset,
bakteret apo qelizat e nj
organizmi tjetr. Proteinat pra, kan rol
themelor, n dallimin midis asaj q bn
pjes n nj organizm dhe t gjith asaj q
nuk bn pjes dhe pr kt arsye duhet
shkatrruar.
Gjenerimi dhe transmetimi i impulsit
nervor. Prgjigja e qelizave t sistemit
nervor ndaj stimujve specifike, bhet
nprmjet proteinave q veprojn si
receptor.
Kontrolli i rritjes dhe i diferencimit.
Shprehja sekuenciale e kontrolluar e
informacionit gjenetik sht thelbsore pr
nj rritje t rregullt dhe pr diferencimin e
qelizave.
Aminoacidet jan njsit baz t proteinave.
Ne tabeln 3-1, jan paraqitur aminoacidet
q mund t merren nprmjet hidrolizs s
plot t proteinave. Kto prbrje kan n
molekuln e tyre nj ose dy grupe
funksionale acide (-COOH) dhe nj ose dy
grupe funksionale bazike (NH2) e pr kt
arsye shfaqin veti amfotere.
Produkti i kondensimit quhet dipeptid
Kjo tip lidhje, e quajtur lidhje peptidike,
mund t prsritet shum her, formohen
kshtu vargje polipeptidike t padegzuar

Biokimi

q mund t jen dhe shum t gjat.

Ekuilibri i ktyre reaksioneve sht i
zhvendosur n drejtim t hidrolizs m
shum se sa n drejtim t kondensimit,
prandaj sinteza e polipeptideve krkon
energji pr t'u kryer.

do aminoacid q hyn n prbrjen e

polipeptidit tregohet me termin "mbetje".
Me marrveshje konsiderohet si fillim i
vargut polipeptidik skaji q prmban
aminoacidin me grupin aminik t lir dhe
fund i vargut konsiderohet skaji n t cilin
sht i pranishm aminoacidi me grupin
karboksilik t lir.

Tabela 3-1. Aminoacidet natyrore

Prbrja

Sigla

+
NH3
I
CH2 -COO-

glicina

gli

alanina

ala

+
NH
I
CH3-CH-COO+
CH3 NH3
I
I
CH--CH -COOI
CH3

valina

+
NH3
CH3
I
I
CH-CH2 -CH-COOI
CH3
CH3-CH2
/
CH /
CH3

NH3
I
CH- COOCH

28

leucina
I

val

leu

Izoleucina ile

Biokimi

fenilalanina

fen

+
NH3
I
HOOC-CH2 -CH COO -

acidi aspartik

asp

+
NH3
I
HOOC-CH2 -CH2 -CH-COO-

acidi glutarnik

+
NH3
I
H2 N-CH2 -CH2 -CH2 -CH2 -CH-COO -

lizina

NH2
NH2
+
I
I
H2 N = C-NH-CH2 -CH2 - CH2 -CH-COO -

arginina

NH3
I
HOCH2 -CH COO -

lis

arg

serina

ser

+
OH NH3
I I
H3C-CH-CH COO -

treoina

tre

NH3

cisteina

cis

cistina

cis-cis

I
HSCH2 -CH- COO -

NH3
I
S-CH2 -CH-COO
I
S- CH2 -CH-COO I +

glu

29

Biokimi

30

NH3
H3C-S-CH2 -CH2 -CH COO -

+
NH3
I
H2 N-CO CH2 -CH COO +
NH3
I
H2 N-CO-CH2 -CH2 -CH-COO -

Proteinat jan makromolekula t prbra

nga nj ose m shum vargje polipeptidike.
Kto vargje mund t formohen nga nj
numr aminoacidesh q ndryshon midis 50
e 300 njsish dhe pesha molekulare
proteinore mund t jet 5000 deri n m
shum se nj milion. Kur proteina sht e
prbr nga shum vargje polipeptidike,
kto vargje mbahen bashk ose nga lidhje
jokovalente ose nga ura dysulfurore. Kto t
fundit i detyrohen pranis n vargje, t
mbetjeve t cisteins q kan n radikalet
e tyre grupe-SH t cilt nprmjet oksidimit
formojn lidhje dysulfurore ndrvargore.
Proteinat quhen t thjeshta n qoft se
jan t formuara nga aminoacide dhe
quhen t konjuguara n qoft se jan t
shoqruara edhe nga prbrs t nj
natyre t ndryshme nga aminoacidet.

Kto prbrs mund t jen si t natyrs

organike ashtu edhe t natyrs inorganike
si p.sh. polisaharidet (glukoproteinat),
acidet nukleike (nukleoprotienat), jonet
metalike (metaloproteinat), acidi fosforik
(fosfoproteinat) etj.

metionina

met

asparagina

asp-NH2

glutamine

glu-NH2

Nga pikpamja strukturore proteinat jan

shum komplekse, disa jan t natyrs
fibroze t prbra nga vargje t gjat
fijezore t patretshm, proteina t tjera jan
lmshore, d.m.th. t formuara nga vargje q
n mnyr t prsritur mbshtillen mbi
vetveten, pr t prshkruar konfiguracionin
kompleks proteinor dallohen katr nivele t
strukturs: parsore, dytsore, tretsore,
katrsore.

Struktura
parsore
konsiston
n
radhitjen e mbetjeve t aminoacideve t
cilat jan t lidhura bashk prej lidhjeve
peptidike

Megjithse aminoacidet
q prbjn
proteinat jan vetm njzet, n teori
proteinat e mundshme jan t pafundme,
meqense mund t ndryshoj n to jo vetm
numri i aminoacideve, por edhe renditja me
t ciln kto aminoacide vendosen n
vargun polipeptidik.
Struktura dytsore prshkruan vendosjet e
rregullta dhe t prsritura t vargjeve
polipeptidike n hapsir, vendosje t tilla u

Biokimi

detyrohen ndrveprimeve sterike midis

aminoacideve t
pranishm n varg.
Strukturat e propozuara nga Pauling e
Corey (1951) jan dy alfa- helika dhe
struktura beta. N rastin e par, vargu
polipeptidik zhvillohet sipas nj spirali
(helike). Nga kjo rrjedh q aminoacide t
ndar prgjat radhitjes nga katr njsi
gjenden afr midis tyre e mund t formojn
lidhje hidrogjenore midis grupit CO t njrit
dhe grupit NH t tjetrit.
Struktura beta ndeshet n shum proteina
por pr segmente mjaft t shkurtr.
Struktura
tretsore
prshkruan
konfiguracionin q shfaqin disa proteina, t
quajtura
lmshore,
si
pasoj
e
mbshtjelljes n trajt lmshi t vargut
polipeptidik pr shkak t ndrveprimeve
midis aminoacideve q jan larg njri tjetrit
pr gjat vargut polipeptidik.
Kto ndrveprime konsistojn n lidhje t
natyrave t ndryshme (Van der Vaals,
ndrveprime elektrostatike, lidhje tiotere
etj) q formohen midis grupeve ansore t
pranishm ndr aminoacidet dhe q i
imponojn do protein nj konfiguracion
t saj t veante sterik lmshor dhe
kompakt.
Shum proteina jan t prbra nga shum
vargje polipeptidike. Struktura katrsore
prshkruan mnyrn me t ciln kto nn
njsi jan t lidhura bashk. Kto nn-njsi
lidhen ndrmjet tyre me an t lidhjeve
hidrogjenore, vandervalsiane, jonike e
dysulfurore, do nnnjesi quhet protomer,
kurse proteina e tr quhet multimer, do
njri prej vargjeve polipe-ptidike apo secila
nnnjesi ka strukturn e vet parsore,
dytsore e tretsore.
Ekspozimi i proteinave lmshore ndaj
temperaturave t larta edhe "pr periudha
t shkurtra, provokon n pjesn m t
madhe t rasteve nj ndryshim t njohur me

31

emrin "denatyrim", efekti m i dukshm i t

cilit konsiston n nj ulje t tretshmris.
Denatyrimi i cili mund t
ndodhe n
temperatura m t larta se 60-70C
konsiston kryesisht n hapjen e strukturs
fillestare t lmshosur t proteins q
humbet kshtu funksionet e saj biologjike.
Mund t supozohet q kjo t ndodhi si
pasoj e thyerjes s lidhjeve t dobta t
cilat jan prgjegjse pr strukturn
tretsore. sht e qart q nj trajtim i llojit
t msiprm nuk prek asnj lidhje
kovalente t vargut polipetidik dhe pr
pasoj radhitja e aminoacideve nuk
ndryshohet.
Denatyrimi jo gjithmon sht nj proces i
pakthyeshm, n disa raste mund t vihet
re q me kthimin n kushtet e temperaturs
para denatyrimit t kemi t ashtuquajturin
"rinatyrim" ose e thn ndryshe t kemi
kthimin e proteins n formn e saj
fillestare biologjikisht aktive.
1.2. Aminoacidet, Proteinat, Enzimat

Njohuri t prgjithshme
Nga tre grupet kryesore t
komponimeve organike q gjenden n
natyr, lipidet, karbohidratet dhe
proteinat, kto t fundit kan funksion
biologjik m t ndryshm.

Emri proteina rrjedh nga fjala greke

proteios q do t thot i pari. Si enzim,
proteinat katalizojn dhe rregullojn
reaksionet q ndodhin n organizmat e
gjalla, si muskulatur ato i sigurojn trupit
mundsi pr t lvizur, si lkur dhe qime e
mbulojn dhe e mbrojn trupin, si
hemoglobin ato transportojn oksigjenin
n skajet m t largta t trupit, si antitrupa
ato e mbrojn
at nga smundjet e
ndryshme, dhe n kombinim me substanca

Biokimi

32

t tjera n kock ato i sigurojn organizmit

mbshtetjen strukturale.

sht lidhur ne atomin e karbonit alfa - t

nj acidi karboksilik.

Pavarsisht nga nj shumllojshmri e till

e madhsis, forms dhe funksionit, t
gjitha proteinat kan veti t prbashkta q
na lejon ne t analizojm strukturat e tyre
dhe t kuptojm vetit e tyre. Proteinat jan
biopolimer
me
natyr
poliamike,
monomert e t cilave jan
alfaaminoacidet. Njihen rreth 22 aminoacide, t
prftuara nga hidroliza e proteinave
natyrore, t cilat quhen aminoacide
natyrore.

Ne mund ta emrtojm aminoacidin glicin

si acidi alfa-aminoacetik, e kshtu me
rradh.
CH2 -COOH
I
NH2

1.2.1. Aminoacidet

Glicin
Nj llojshmri tjetr aminoacidesh mund t
mendohen si derivate t glicins me an t
zvendsimit t nj alfa - atom hidrogjen
me grupe t tjera.

Klasifikimi. Karakteristikat
fiziko strukturale
Vetia e prbashkt e t gjith aminoacideve
sht prezenca e s paku e nj grupi aminik
dhe nj grupi karboksil. Bashkveprimet
ndr
dhe
brenda molekuls midis
funksioneve bazike dhe acide luajn nj rol
t rndsishm n vetit fizike dhe kimike
t ktyre komponimeve difunksionale.
Aminoacidet q hyjn n prbrjen e
proteinave, jan aminoacide, grupi aminik

Shum
aminoacide
zotrojn
grupe
hidrokarbonike jo polare n alfa - karbon,
dhe t tjer prmbajn grupe q jan m
polare. Disa bile kan nj grup shtojc
(plotsues) aminik ose karboksilik.
Ne
tabeln 3-1 tregohen strukturat e 22
aminoacideve normalisht t gjetura n
proteinat. Vetm 20 nga 22
alfaaminoacidet e treguara n tabel jan
prdorur aktualisht n qelizat kur ato
sintetizojn proteinat.

Aminoacidet klasifikohen n:
a) neutrale (kur prmbajtja e grupeve NH2 dhe -COOH sht e barabart.
b) bazike (kur prmbajtja e grupeve NH2 sht m e madhe se e grupeve -COOH).
c) acide (kur prmbajtja e grupeve -COOH sht m e madhe se e - NH2 .
1.3. Veti te aminoacideve
Aminoacidet n trsi jan substanca t
ngurta, me ngjyr t bardh, treten leht n
uj. N prgjithsi kan shije t mbl.
Kan to t lart t shkrirjes (mbi 200oc).
Aminoacidet sintetizohen nga bimt si dhe
nga kafsht. Shum organizma t kafshve
t larta nuk mund t sintetizojn disa
aminoacide t nevojshme pr proteinat e
tyre kshtu ato i marrin aminoacidet
nprmjet ushqimit. Kto aminoacide quhen
esenciale ose t pazvendsueshme, t cilat

jan: valina, leucina, izoleucina, triptofani,

treonina, metionina, lizina dhe fenilalanina.
1.3.1. Aminoacidet si jone dipolare
Prderisa aminoacidet prmbajn nj grup
bazik ( _ NH2) dhe nj grup acid (-COOH),
ato jan amfotere, n gjendje t ngurt t
that, aminoacidet ekzistojn si jone
dipolare, nj form
n t ciln grupi
karboksil sht prezent si nj jon
karboksilat COO, dhe grupi amin sht
prezent si nj grup amonium, +NH3.

Biokimi

Forma mbizotruese e aminoacidit n

solucion varet nga pH, solucionet dhe
natyra e aminoacidit. N solucione t forta
acide t gjith aminoacidet jan prezent s
pari si katione, n solucione t forta bazike
ato jan prezent si anione. Vlera e pH n t
ciln sasia e aminoacidit n trajtn e jonit
dipolar sht maksimale quhet pike
izoelektrike, pi dhe konentrimet e anioneve
dhe kationeve jan t barabarta. N pikn
izoelektrike aminoacidet kan tretshmri

33

minimale. Secili aminoacid ka nj pik

izoelektrike t veant. Forma kationike
(mbizotron n mjedis t fort acid p.sh n
pH=0)
1.3.2. Vetit kimike t aminoacideve
Aminoacidet japin reaksione kimike q jan
karakteristike pr grupet funksionale
aminike (-NH2 ) dhe karboksilike (-COOH) si
dhe karakteristike pr pjest e radikaleve
q ata prmbajn.

1. N mjedis acid, aminoacidet kur shndrrohen n estere bashkveprojn me alkole

R - CH COO|
+ NH3

HCl
--- Cl(R-CH - COOH) + HOCH2 CH3 -->
|
NH3*

Cl(R _ CH _ COOCH2 _ CH3) + H2 O

I
NH3
2. Aminoacidet reagojn me acidin nitror duke formuar hidroksiacide dhe N2 . Nga sasia e-N2 , t
liruar bazohet metoda e prcaktimit sasior t aminoacideve (Van Slyke).
R-CH-COOH
I
NH2 + HONO

---> R-CH -COOH + N2 +H2

I
OH
alfa hidroksiacid

3. Reduktimi. Aminoacidet duke vepruar me substanca reduktuese,

reduktohen n aminoalkoole.
R - CH - COOH + LiAIH4 --->R -CH CH2 OH
|
NH2
Aminoalkool
1.4. Aminoacidet (shtojce)
T gjitha aminoacidet prmbajn C, H, O,
dhe N, prve ktyre elementeve kimike
prmbajn edhe S. Formula molekulare e
aminoacideve sht:

R-CHNH2 -COOH
R- e zvendson mbetjen e aminoacideve q
hyjn n ndrtim t proteinave. Grupi
ansor R sht i lir n vargje peptidike dhe

Biokimi

ai e prcakton formn e proteins n

hapsir, funksionin dhe aktivitetin e saj
biologjik. Dallohen dy forma sterike t
aminoacideve: forma L dhe forma D.
Aminoacidet q i takojn forms L gjenden
n protein. Grupi amin, (-NH), te numri m
i madh i aminoacideve, sht i lidhur me
atomin e karbonit, i cili gjendet afr grupit
karboksil, prkatsisht, pr atomin e
karbonit. Kto aminoacide quhen alfaaminoacide. Atomi i karbonit, pr t cilin
sht i lidhur grupi amin, sht asimetrik,
q do t thot se aminoacidet jan
komponime
optikisht
aktive,
prve
aminoacidit m t thjesht glicins. Pra,
kur aminoacidet gjenden n tretsir, ato e
kthejn rrafshin e drits s polarizuar.
1 Klasifikimi i aminoacideve
2 Klasifikimi kimik
3 Klasifikimi biologjik
4 Vetit e aminoacideve
5 Amforteriteti i aminoacideve
6 Krijimi i lidhjes peptidike
Klasifikimi i aminoacideve
Mund t bhet klasifikimi
biologjik i aminoacideve.

kimik

dhe

Klasifikimi kimik
N baz t strukturs kimike aminoacidet
ndahen n tri grupe:

Aminoacide alifatike (aciklike)

Aminoacide aromatike

Aminoacide heterociklike.
Disa aminoacide alifatike kan
n
molekuln e vet nj grup amin dhe nj grup
karboksil
(aminoacidet
monoaminomonokarboksilike), p.sh. glicina, alanina,
valina, etj. Disa t tjera prmbajn nj grup
amin e dy grupe karboksile (aminoacidet
monoamindikarboksilike),
p.sh.
acidi
asparik, acidi glutaminik etj., kurse disa
aminoacide t tjera t ktij grupi prmbajn
n molekuln e tyre grup OH p.sh serina

34

dhe tiroina, kurse cisteina, cistina dhe

metoina prmbajn n molekuln e vet
sulfur.
Kur sht fjala pr aminoacide ciklike,
dallohen dy grupe: aminoacide izocilike, t
cilat n molekuln e tyre prmbajn unazn
e benzolit (fenil- alanina dhe tirozina) dhe
aminoacide heterociklike, t cilat n
molekuln e vet prmbajn azot ose ndonj
element tjetr (triptofani, histidina, prolina
dhe hidoksiprolina).
Klasikimi biologjik
Organizmi i njeriut sht i aft q disa
aminoacide vet ti sintetizoj, kurse disa
aminoacide, q nuk mund ti sintetizoj,
duhet ti marr prmes ushqimit, sepse
jan t domosdoshme pr jet. Aminoacidet
q mund ti sintetizoj organizmi i njeriut
quhen aminoacide joesenciale (aminoacide
t zvendsu-eshme), kurse aminoacidet q
nuk mund ti sintetizoj quhen aminoacide
esenciale (aminoacide t pazvendsueshme).
Vetit e aminoacideve
Aminoacidet kan veti t ndryshme fizikokimike:
aktiviteti
optik,
amfoteriteti,
pjesmarrja n reaksionet e ndryshme
biokimike, krijimi i lidhjes peptidike etj.
Aktiviteti
optikAminoacidet
jan
komponime
optikisht
aktive
(prve
aminoacidit m t thjesht- glicins), sepse
t gjitha prmbajn atom asimetrik t
karbonit. Pra, ato e kthejn rrafshin e drits
s polarizuar. Atomi i karbonit, pr t cilin
sht i lidhur grupi amin, sht asimetrik

Biokimi

35

bazik i aminoacidit dhe shprehet disocimi

bazik i aminoacidit dhe shprehet disocimi i
grupit karboksil.

Figura 3.1 Fenilamina sht nj lloj

aminoacidi
Struktura e prgjithshme e aminoacideve
jepet ne figurvn 3.2. Ku grupi R prfaqson
nj grup specifik pr do aminoacid. N
baz t vetive kimike t ktij grupi
aminoacidet klasifikohen n acide, bazike,
polare dhe apolare. Grupi amin i nj
aminoacidi lidhet me grupin karboksil t nj
tjetri dhe eliminohet nj molekul uji.
Lidhja mes dy aminoacideve quhet lidhje
peptide. Nj zinxhir aminoacidesh t lidhur
me lidhje peptide quhet polipeptid dhe
shum polipeptide prbjn nj protein.
Amforteriteti i aminoacideve

N kt rast aminoacidi do t ket veti t

acidit t dobt dhe me shtimin e bazs jep
krip. Nse shtohet acidi, ather pengohet
disocimi i grupit karboksil, pr arsye
disocijohen si baza grupet amine t
aminoacidit dhe me acid japin krip. Nse i
shtohet
formaldehidi
tretsirs
s
aminoacidit, ather shkaktohet bllokimi i
grupit amin, pr arsye aminoacidi
disocohet si acid. Nse bhet titrimi me
baz (NaOH), ather mund t prcaktohet
edhe numri i grupeve t lira karboksilike t
aminoacideve.
Ndikimi i acidit nitror- Acidi nitror e oksidon
grupin amin dhe prej tij e liron azotin. N
kt mnyr prej sasis s liruar t azotit
mund t prcaktohet edhe numri i
molekulave t aminoacideve n ndonj
przierje. Aminoacidet reagojn me CO2 n
inde dhe japin komponime karbamine. N
kt parim hemoglobina e lidh CO2 n inde
dhe e on deri n mushkri.
Proteina dhe aminoacidet (shtojce)

Figura 3.2 . Struktura e prgjithshme e

aminoacideve
Nse tretsirs s aminoacideve i shtohet
ndonj baz e forte (si sht prmendur
edhe me lart), ather pengohet disocimi

Figura 3.2. a. Hemoglobina

Biokimi

36

zinxhirit
aminoacide
sht
gjigante.
Formimi i nj proteine, si dhe ndrtimi i saj
sht e koduar me gjenin prkats.
Proteinat jan molekula q t gjitha qeniet
njerzore jan n gjendje t'i sintetizojn nga
atomi i karbonit (C). Proteinat jan molekula
shum t gjata, dhe prbhen nga amino
acidet q jan elementet prbrse t
proteinave.
Proteinat
jan
elemente
ndrtuese t organizmit tuaj, glucidet dhe
lipidet jan gjithashtu t rndsishme pasi
q jan prbrs t organizmit.

Figura 3.3. Pamje e proteins s par

Mioglobin
1.5. Proteinat
Jan lnd organike, jan makromolekula
t cilat kryesisht prbhen nga elementet e
karbonit, hidrogjenit, oksigjenit, azoti si dhe
rrall her edhe prej sulfurit. Proteinat jan
baza kryesore t qelizave. Ato jo vetm q i
japin qelizave nj struktur, por jan edhe
makina molekulare, ku bjn transportimin
e materieve, pompojn jonet, i katalizojn
reaksionet kimike si dhe i njohin materiet
sinjalizues.
Elementet ndrtues pr ndrtimin e
proteinave jan proteinogjenet, gjegjsisht
aminoacidet, t cilat prmes lidhjeve
peptide krijohet nj zinxhir.
Tek njerzit bhet fjal pr 21 llojesh t
aminoacideve, ku zinxhiri q prbhet prej
nn 100 aminoacide quhen dhe peptide dhe
kur t krijohet zinxhiri m i gjat ather
mund t themi se bhet fjal pr protein.
Madhsia e nj proteine sipas rregulls
matet me kilo-Dalton (kDa). Proteina m e
madhe tek njeriu sht Titin dhe sht diku
3600 kDa, prbhet nga m shum se
30.000 aminoacide dhe prmban 320
proteindomene. Numri pr nga dallimi i

Proteinat jan furnizuesi i vetm i azotit n

organizm q sht i domosdoshm pr
rritjen, dhe mbajtjen n jet. Ato prtrihen
pa ndalur, deri 250-300gr n dit. Shpejtsia
e prtritjes ndryshon sipas proteinave. Ato
plaken dhe fillojn t shkatrrohen. Ky
shkatrrim furnizon energji. 1gr proteine =
4kalori(Kkal)
1. Proteinat n trupin e njeriut
2. Ekzistojn m tepr se 10000 proteina
3. Aminoacidet
4. Vetit
Proteinat n trupin e njeriut
Nevojat ditore varen nga pesha : llogaritet
0.8-0.9 gr pr 1 kilogram t peshs n dit,
me ndryshime n baz t rndsis s
aktivitetit muskulor. Pr bodybuilding
nevojat jan mesatarisht 1.5-2gr pr
kilogram,n dit:
Pesha juaj Proteina gjat dits
(faktori 1.8 g/kg/dit
45kg 81 gr n dit
50kg 90 gr n dit
55 kg 99 gr n dit
60 kg 108 gr n dit
65 kg 117 gr n dit

Biokimi

70 kg 126 gr n dit
75 kg 135 gr n dit
80 kg 144 gr n dit
85 kg 153 gr n dit
90 kg 162 gr n dit
Nevoja pr proteina ndryshon sipas:
moshs, gjinis, (grat kan m pak nevoj
pasi q masa e tyre muskulore sht m e
vogl).Kto nevoja ditore plotsohen duke
konsumuar dy ose tri here n dit ushqim
me origjin kafshsh ose bimsh t pasur
me protein.
Ekzistojn m tepr se 10000 proteina
Proteinat me prejardhje bimore:Kto
proteina jan prezent n bishtaja (soja,
qiqr etj.). Proteinat me origjin bimore nuk
kan t gjitha aminoacidet esenciale (prve
sojs). Proteinat me prejardhje nga kafsht:
Kto prmbajn t gjitha aminoacidet e
domosdoshme, dhe i gjejm n mish,
peshq, vez dhe prodhime qumshti.
Proteinat me prejardhje nga kafsht duhet
t konsumohen do dit pr t plotsuar
nevojat me aminoacide t domosdoshme.
Proteinat "e nxjerrura": vin nga vezt dhe
nga soja, kto jan burimet e amino-acideve
t kualitetit m t mir.
yndyr),eventualisht me qumsht nga soja,
lng portokalli(lshon nj sekrecion q
sht i dobishm pr tretjen e proteinave
nga organizmi (por t shmanget marrja n
mbrmje).Nga 1.8 deri n 2 g proteine pr
kilogram t peshs trupore t ndar n 4-5
ngrnie. Kujdes, shum Vhey t shitur n
treg prmbajn m tepr prbrs (aminoacide, glutamin, kreatin etj), lexoni mir
prbrjen q t evitoni mbidozimin.
Lidhja mes dy aminoacideve quhet lidhje
peptide. Nj zinxhir aminoacidesh t lidhur
me lidhje peptide quhet polipeptid dhe
shum polipeptide prbjn nj protein.

37

Vetit
Pr t matur peshn molekulare t
proteinave duhen prdorur teknika mjaft t
vshtira nj ndr t cilat sht spektometria
e mass. Proteinat jan komponime
amofotere. Proteinat, n prgjithsi, nuk
treten mir n uj, por formojn tretsira
koloideale, gj q sht n pajtim me
natyrn e molekulave t tyre. Disa prej tyre
treten n uj (p.sh e bardha e ves), ndrsa
disa t tjer n tretsira t holluara t
acideve, bazave ose t kriprave t holluar.
Tri burime kryesore te gatshme: Nga i
bardhi i ves, kazeina dhe vhey (hirra), kjo e
fundit sht m e njohur nga bodybuildert. Kto prodhime ofrojn prparsin t
ofrojn proteinn pa materie yndyrore apo
kalorit q i shoqrojn kto materie.
Proteina Vhey Vhey sht nj protein e
lactoserum-it, me prejardhje nga hirra
(lactoserum), ideale pr ta ndaluar
katabolizmin (shkatrrimin e muskujve).
Ajo tretet shpejt nga organizmi. Ky burim i
proteinave sht i pasur me glutamin.
sht gjithashtu edhe nj burim i
shklqyeshm i aminoacideve t degzuara
(ose n angl. BCAA Branched Chains Amino
Acids), t domosdoshm pr rikuperimin e
rritjes muskulore.
Nj protein q nuk preferohet t merret
para se t flem pasi nuk shprndan gjat
kohs amino acide n trup. N kt rast
preferohet kazeina ose proteina e ves. N
mbrmje: S paku 3 or pas darks.
Przihet me qumsht(gjysm yndyror ose
me 0% yndyr) ,eventualisht me qumsht
nga soja, lng portokalli (lshon nj
sekrecion q sht i dobishm pr tretjen e
proteinave nga organizmi (por t shmanget
marrja n mbrmje). Nga 1.8 deri n 2 g
proteine pr kilogram t peshs trupore t
ndar n 4-5 ngrnie.

Biokimi

38

2. Struktura, prftimi lidhja n molekulat e

proteinave
Lidhjet amidike q bashkojn alfaaminoacidet n polipeptide dhe proteina
jan quajtur lidhje peptidike ( -CO -NH - ).

t kromatografis. Teknikat e prdorura,

bazohen n parimin e kromatografis s
eluimit, qe thjeshtzon mjaft kt problem
dhe bile lejon solucionin e saj t jet
automat.

Aktualisht, si proteinat dhe polipeptidet jan

poliamide. Peptidet e formuara nga 2, 3, 4
etj., amino acide quhen prkatsisht dy, tri
tetar polipeptide. Molekulat e proteinave
prbhen nga nj ose disa vargje
polipeptidike. Emrtimi i peptideve bhet
duke
i
shtuar
mbrapashtesen
"il
aminoacidit q merr pjes n lidhjen
amidike me grupin karboksil kurse
aminoacidi q vepron me grupin amin e
ruan emrin e tij.

Analizeri automatik i aminoacideve bazohet

n prdorimin e polimereve t patretshme
q prmbajn grupe sulfonate, t quajtura
rezina t kmbimit - kationik. Nqoft se
nj solucion acidi q prmban nj przierje
amino acidesh kalon nprmjet nj kolone
t paketuar me rezin t kmbimit - kationik,
aminoacidet do t absorbohen nga rezina
pr shkak t forcs trheqse midis
grupeve sulfonate t ngarkuara negativisht
dhe aminoacideve t ngarkuara pozitivisht.

O
O
||
||
NH2 CH2 C - HNCHCOH
I
CH
/ \
CH3 CH3
Glicil - valina
2.2. Prcaktimi i strukturs s
polipeptideve dhe proteinave
Pr t prcaktuar strukturn e sakt t nj
polipeptidi apo t nj proteine duhet t
sqarohen:

Fuqia e absorbimit do t ndryshoj nga

baziciteti i secilit amino acid, ato q jan m
bazike do t absorbohen m fort. Nqoftse
kollona shplahet me nj solucion bufer n
nj pH t dhn, secili aminoacid do t
vendoset me shpejtsi t ndryshme duke
u veuar nga njri tjetri. N fund t kollons
eluiti przihet me ninhidrin, nj reagjent
q vepron me shumicn e aminoacideve pr
t dhn nj derivat me ngjyr violet.
Analizeri i aminoacideve sht projektuar
pr t matur absorbimin e eluatit ( L .max
570nm) n mnyr t vazhdueshme dhe
regjistron kt absorbim si funksion i
volumit t rrjedhjes.

3. Radha (sekuenca) e lidhjes s aminoacideve n vargun polipepetidik.

2.2. Prcaktimi i Amino- acideve

N-sakjore dhe C- skajore
Nj nga fundet e polipeptidit prfundon me
nj mbetje amino acidi q ka nj grup NH2 t lir, tjetri prfundon me nj mbetje
aminoacidi me nj grup - COOH t lir. Kto
dy aminoacide jan quajtur respektivisht
mbetja N- skajore dhe mbetja C- skajore.

1. Prcaktimi i Aminoacideve q hyjn n

prbrje t proteinave ose polipeptideve
bhet duke e hidrolizuar at plotsisht me
acide ose baza pr 24ore. N hidrolizatin e
formuar prcaktohen aminoacidet me an

Nj metode shum e dobishme pr

prcaktimin e mbetjes t aminoacidit Nskajor, e quajtur metoda Sanger sht
bazuar
n
prdorimin
e
2,4
dinitrofluorbenzen (DNFB).

1. Aminoacidet q marrin pjes n prbrjen

e saj.
2. Aminoacidet q ndodhen n t dyja skajet
e zinxhirit polipeptidik.

Biokimi

H2 N CHCO (NHCHCO)n- NHCH COOH

|
|
R
R
Mbetje N-skajore

Mbetje C-skajore

* Kjo metode u vu n zbatim pr her t

par nga Friderich Sanger i Universitetit t
Kembrixhit n 1945. Ai prdori kt
procedur n prcaktimin e radhs
(vazhdimsis) s amino acideve t
insulins dhe fitoi mimin Nobel n 1958.
Kur nj polipeptid ose proteine trajtohet me
DNFB n solucion mesatar bazik formohet
dinitrofenilpolipeptidi, i cili kur hidrolizohet,
jep dinitrofenil aminoacidin N- skajor (i cili
identikohet) dhe przierjeve e aminoacideve
t tjera.
Nj metod e dyt e analizs N- skajore
sht degradimi Edman (zhvilluar nga Pehr
Edman i Universitetit t Lund, Suedi). Kjo
metod sht m e mir se e para, sepse
krijon
mundsi
pr
t
prcaktuar
automatikisht jo vetm aminoacidin Nskajor, por edhe amino-acidet fqinje me t.
Degradimi Edman sht bazuar n
reaksionin midis grupit aminik N-skajor t
polipeptidit dhe izotiocianatit t fenilit. Kur
produkti i formuar trajtohet me acid, mbetja
aminoacide N-skajore zbrthehet si nj
feniltiohidantoin.
Produkti mund t identifikohet me an t
krahasimit me feniltiohidantoin e prgatitur nga aminoacidet standarde. Polipeptidi
q mbetet mbas degradimit t pare Edman i
nnshtrohet rishtazi nj degradimi tjetr, e
kshtu me radh do aminoacid zbulohet
automatikisht mbasi ai sht vendosur.
Amino acidet C- skajor mund t identikfikohen krahas metodave kimike, edhe duke
prdorur metodat enzimatike, si hidrolizn
e pjesshme me karboksi-peptidaz. Kto
enzima n mnyr specifike katalizojn

39

hidrolizn e lidhjeve amidike t mbetjes s

amino acidit q prmban nj grup - COOH
t lir, duke e liruar at si nj aminoacid t
lir. Nj karboksi peptidaz do t vazhdoj
t sulmoje zinxhirin polipeptid q mbetet
duke kputur mbetjet C skajore, si rrjedhim
n hidrolizat, aminoacidi q do t ndodhet
n sasi m t mdha sht aminoacidi Cskajor.
hidrolize
CO - NH- CH - CO NH -CH _ COOH ---
|
|
R
R
-CO - NH-CH- COOH + H2N- CH - COOH
|
|
R
R
Aminoacid i lire
Duke prdorur acide t holluara ose
enzima, ne prpiqemi t thyejm zinxhirin
polipeptidik n fragmente t vogla t cilat
ne mund ti identifikojm duke prdorur
DNFB ose degradimin EDMAN.
Le te marrim nj shembull: Na sht dhn
nj pentapeptid i njohur q prmban valine
(dy mbetje) leucine (nj mbetje), histidin
(nj mbetje), dhe fenilalanin (nj mbetje").
Me kt informacion ne mund t shkruajm
"formuln molekulare" t nj proteine n
mnyrn e posht shnuar, e cila tregon q
vazhdimsia e aminoacideve sht e
panjohur. Val2 ,Leu, His, Phe.
Ather le t supozojm q duke prdorur
2,4 - dinitrofluorobenzen dhe karboksipeptidaze , ne zbulojm q valina dhe
leucina jan mbetje N- skajore dhe Cskajore, pra mund t vazhdojm: Val (Val,
His, Phe) Leu
Por radha e tre ainino acideve jo skajore
sht akoma e panjohur. Pas ksaj
pentapeptidi i nnshtrohet hidrolizs
parciale acide dhe marrim dipeptidet e
poshtshnuara. (Ne gjithashtu mund t

Biokimi

marrim aminoacide t veanta dhe pjes

m t mdha, tripeptide dhe tetrapeptide).
Val. His + His. Val + Vai. Phe + Phe.Leu

Por radha e lidhjes s aminoacideve duke

prdorur degradimin Edman ose karboksipeptidazat bhet jo praktike pr proteina
apo polipeptide t madhsive t konsiderueshme, prandaj n fillim kto i
nnshtrohen hidrolizs parciale

Pikat e prkimit t dipeptidit (psh His, Val

dhe Phe) na tregon ne q pentapeptidi mund
t ket qen Val. His. Val. Phe. Leu.
2.3. Krijimi i lidhjes peptidike
Kjo sht vetia m e rndsishme biokimike
e aminoacideve, sepse mundson lidhjen e
aminoacideve midis tyre, me kt rast nj
aminoacid reagon n grupin amin t
aminoacidit tjetr, dhe krijohet lidhja
peptidike.
Komponimi q krijohet me lidhjen e dy
aminoacideve quhet dipeptid, me lidhjen e
tri aminoacideve t njjta ose t ndryshme
krijohet tripeptidi e kshtu me rash. Me
lidhjen e shum peptideve krijohet
komponimi q d t jet oligopeptid ose
molekul proteinike, q varet nga numri i
aminoacideve.
N oligopeptide bjn pjes molekulat e
ndrtuara prej 2-10 aminoacidesh, n
polipeptide ato t ndrruara prej 10-100
aminoacidesh, n proteina ato t ndrtuara
prej m shum se 100 aminoacidesh.
Peptidet
Peptidet jan komponime organike t
prbra prej
nj numri t vogl
aminoacidesh, t cilat jan t lidhura mes
vete me lidhje peptidike. Prandaj, me
hidrolizn e peptideve si produkte t fundit
fitohen aminoacidet. Sipas numrit t
aminoacideve, q marrin pjes n ndrtimin
e molekuls, peptidet ndahen n:

dipeptidet
ndrtuara
prej
aminoacidesh;
tripeptide- t
ndrtuara prej
aminoacidesh;
tetrapeptide- t ndrtuara prej
aminoacidesh etj.

40

2
3
4

Peptidet t cilat i kan t ndrtuara

molekulat prej 2-10 aminoacidesh, quhen
oligopeptide. Molekulat e peptideve, t
ndrtuara prej 10-100 aminoacidesh, quhen
polipeptide. Peptidet t cilat i kan
molekulat m shum se 100 aminoacidesh,
quhen proteina. Funksioni i molekuls
peptidike varet nga numri, lloji dhe renditja
e aminoacideve.
Peptidet dallohen prej proteinave, jo vetm
nga numri i aminoacideve, q merr pjes n
ndrtimin e molekuls s tyre, por edhe pr
at se peptidet treten n uj, kalojn npr
membrann e celofanit etj. Oligopeptidet
dhe polipeptidet fitohen edhe n trakt
digjestiv
pas
zbrthimit
parcial
t
proteinave. Mirpo, ekzistojn edhe oligo
dhe polipeptide natyrore q kan rol t
caktuar fiziologjik. Ja disa prej tyre:
Glutationi
Glutationi sht nj tripeptid i (i ndrtuar
nga 3 aminoacide) i ndrtuar prej acidit
glutaminik, cisteins dhe glicins. Glutationi
ka rol t rndsishm n organizm. Merr
pjes n proceset oksido-reduktuese si
transportues i hidrogjenit.
Insulina
Insulina sht peptid-hormon. Gjendet n
pankreas dhe e ul sasin e sheqerit n gjak.
Molekula e saj sht e ndrtuar prej 51
aminoacidesh, prandaj bn pjes n
polipeptide. Insulina prodhohet n Ishujt e
Langerhansit (lat. Insula-ishull). Me sasin
e zvogluar t insulins shkaktohet
smundja e njohur diabetes melitus,
smundja e sheqerit.

Biokimi

Glukagoni
Glukagoni hormoni tjetr i pankreasit sht
polipeptid i ndrtuar nga 29 aminoacide. Ka
veprim t kundrt me insulinn. Ai e rrit
sasin e sheqerit n gjak, duke stimuluar
zbrthimin e glikogjenit n mli dhe n
muskuj.
Pr nga struktura, n peptide bjn pjes
edhe disa antibiotik, si penicilina,
gramicina, aktinomicina etj. Edhe shum
helme bimore e shtazore bjn pjes n
peptide. Kshtu p.sh. helmet e izoluara nga
krpudhat- amantina dhe falodina bjn
pjes n oligopeptide, sepse molekulat e
tyre jan t ndrtuara prej 77 aminoacidesh.
N helmin e blets gjenden polipeptide t
ndryshme, t cilat jan t ndrtuara prej 1826 aminoacidesh. Helmet e gjarprinjve po
ashtu prmbajn polipeptide t ndryshme.
2.4. Sinteza e Polipeptideve
Sinteza e nj lidhjeje amidike sht
relativisht nj sintez e thjesht, por pr t
realizuar sintezn e polipeptideve apo t
proteinave, sht e domosdoshme q
grupet NH2 dhe -COOH t amino acideve q
marrin pjes n lidhjen peptidike
t
aktivizohen, kurse grupet e tjera t
mbrohen. Mbrojtja e grupit aminik t
aminoacidit t par realizohet prpara (me
par) se ai t veproje me aminoacidin e
dyt. Grupi mbrojts duhet t zgjidhet me
kujdes sepse mbasi ne kemi sintetizuar
lidhjen amidike midis aminoacidit t par
dhe t dyt ne duhet t vendosim grupin
mbrojts pa pasur pasoja n lidhjen e re
amidike.
Mbrojtja e grupit karboksil, realizohet duke
e shndruar at n ester me an t
bashkveprimit me alkool metilik, benzilik e
tjer.
Prsa i prket aktivizimit t grupeve
aminike, ajo realizohet duke i shndrruar
ato n derivate t fosforilizuara, ndrsa
aktivizimi i grupit karboksil| realizohet duke

41

e shndrruar at n nj acil halogjenur (Co-hal)

2.4.1. Struktura primare,
sekondare,
terciare, kuaternare e proteinave.
Studimi i strukturs s proteinave
realizohet nga pikpamja e nivelit t
organizimit
t
strukturs
parsore,
dytsore, tretsore, katrsore t proteinave.
Si kemi prmendur m sipr molekulat e
proteinave prbhen nga vargje polipeptidike.
Struktura parsore pr polipeptidin dhe
proteinn paraqet mnyrn dhe radhn e
bashkimit t aminoacideve n vargje
peptidike.
Studimet e shumta kan treguar se
struktura parsore prcaktohet kryesisht
nga informacioni gjenetik dhe mjedisi
qelizor. Informacioni gjenetik , pra, renditja
e caktuar e nukelotideve n molekuln e
AND-s dhe si pasoj t m-ARN-s,
prcakton renditjen e amino acideve n
vargun polipeptidik.
Nga ana tjetr, dihet se nuk ekziston
informacion gjenetik n AND-n dhe mARN-n, pr renditjen e cistins, por vetm
t cisteins. Por, megjithat ekzistojn
shum proteina q kan vargun polipeptidik
t lakuar n vende t ndryshme, pr shkak
t formimit t urave dysulfurore -S-S- t
cistins. Kto lidhje, mund t formohen n
saj t ndikimit t mjedisit q rrethon
vargun polipeptidik.
Lidhje t tilla disulfurore mund t formohen
jo vetm brenda nj vargu polipeptidik por
edhe ndrmjet dy vargjeve polipeptidike t
ndryshme, si psh. n rastin e insulins. Ajo
prbhet nga dy vargje polipeptidike, vargu
A (21 amino acide) q ka nj ur disulfurore
brenda tij dhe vargu B (30 amino acide).
Midis dy vargjeve A dhe B formohen dy ura
dysulfurore (-S-S-)

Biokimi

Teknika m e rndsishme eksperimentale

e prdorur n sqarimin e strukturave
sekondare t proteinave sht analiza e
rrezeve X*.
Kur rrezet- X kalojn npr nj substanc
kristaline ato prodhojn modele difraksioni.
Analiza e ktyre modeleve tregon nj
prsritje t rregullt t njsive strukturale
t veant me distanca specifike t
prcaktuara midis tyre, t quajtura distanca
t prsritjes. Analiza e rezeve -X zbuloi q
zinxhiri polipeptidik i nj proteine natyrale
mund t bashkveproj me veten n dy
mnyra: prmes formimit t nj flete t
palosur dhe nj alfa-heliks.
T kuptosh se si kto bashkveprime
ndodhin, le t shikojm s pari, se far
analiza e rrezeve -X ka zbuluar rreth
gjeometris t vet lidhjes peptidike.
Lidhjet peptidike tentojn t marrin nj
gjeometri t till q 6 atomet e lidhjes
amidike jan koplanare shtrihen n t
njjtin plan, n mnyr t till q atomi i
oksigjenit te grupit karbonil dhe atomi i
hidrogjenit te grupit -NH- t jen n
pozicion trans n raport me njri tjetrin.
Nismtare n analizn e rrezeve -X t
proteinave ishin dy shkenctare amerikane,
Linus Pauling dhe Corey. Duke filluar ne
1939, Pauling dhe Corey filluan nj seri t
gjat studimesh t konformacioneve t
zinxhirve peptidik. S pari, ato prdoren
kristalet e aminoacideve t veante. Mbas
ksaj peptidet, dipeptidet e kshtu me
radhe. Duke u vendosur nga molekulat m
t mdha n m t mdhat dhe duke
prdorur modele molekulare t ndrtuara
saktsisht, ato ishin t aft t t kuptonin
strukturat sekondare t proteinave, pr
her t par.
Lidhja karbon-azot e lidhjes amidike sht
veanrisht e shkurtr, q tregon se
kontributet e rezonancs t tipeve t
treguara me posht jan t rndsishme.

42

Lidhja karbon-azot, si rrjedhim, ka

karakterin e lidhjes s dyfisht, q nuk
mund t rrotullohet lirisht rreth boshtit t
saj. Rrotullimet e grupeve bashkngjitur
azotit amidik dhe karbonit karbonil jan
relativisht t lira, megjithat, dhe kto
rrotullime lejojn zinxhirin peptidik t
formojn konformacione t ndryshme.
Pra vargu polipeptidik mund t paraqitet n
formn e nj sr planesh t lidhjeve
peptidike t ndara nga grupe metilenike
prbrs -CHRLidhjet hidrogjenore ndrmolekulare q
formohen midis atomit t oksigjenit t
karbonilit dhe hidrogjenit t grupit iminik t
do amino acidi t tret n zinxhir on n
konfiguracionin G -heliks. Rreth 3.6 amino
acide jan prfshir n do rrotullim,
kshtu q lidhjet hidrogienore jan afrsisht
paralel me aksin e heliksit.
Radikalet R t amino acidit shtrihen jasht
heliksit. Alfa -heliksi sht nj shembull i
rndsishm i strukturs sekondare t
proteinave
Struktura alfa-heliks sht gjetur n shum
proteina
mbizotruese
e
zinxhirve
polipeptidik t proteinave fijezore sikurse
miozines, proteina e muskujve, dhe alfakeratines, proteina e flokve etj.
Nj tjetr konformacion i proteins sht
njohur si beta- flet e palosur ose beta konfiguracion zinxhiri polipeptidik sht
shtrir n nj organizim zig - zak. Zinxhirt
paralel bashkohen midis tyre me lidhje
hidrogienore ndrzinxhirore.
Radikalet e amino acideve shtrihen sipr
dhe posht ksaj strukture . Kjo sht
struktur mbizotruese e fijeve t
mndafshit (48%, glicine, 38% serine dhe
mbetje alanine).

Biokimi

N prgjithsi struktura dytsore sht do

prdredhje e rregullt e periodike e vargut
polipeptidik.
Jo t gjith zinxhirt peptidik mund t
ekzistojn n nj form alfa- heliks.
Prezenca e mbetjeve t prolins ose
hidroksiprolins n zinxhirt polipeptidik
prodhon nj tjetr efekt godits, sepse
atomet e azotit t ktyre aminoacideve jan
pjes e unazave 5 atomike, grupet e lidhura
me azotin - lidhja alfa - karbon nuk mund t
rrotullohet n mnyr t mjaftueshme t
lejoj nj struktur alfa -helike.
Kudo q prolina ose hidroksiprolina ndodhin
n ne zinxhir peptidik , prezenca e tyre
shkakton nj nyje ose nj kthese dhe
ndrpret alfa zinxhirt polipeptidik t
proteinave globulare (e lmshosur) psh.
hemoglobina, ribonukleaza, cx- kimotripsina dhe lizozima prmbajn segmente t
alfa - heliksit dhe segmente spirale t
rastsishme. Prolina dhe hidroksiprolina
jan gjetur shpesh n ato segmente t
strukturs ku konfiguracioni ndryshon.
Struktura terciare e proteinave sht e
forms tredimensionale q rezulton nga
palosja
e
mtejshme
e
zinxhirve
polipeptidik
G
t
saj,
palosje
t
mbivendosura n dredhat (lak i nj
spiraleje) e - heliksave. Kto palosje nuk
ndodhin n mnyr t rastsishme te
ambientit ato ndodhin n nj mnyr t
veant
nj
mnyr
q
sht
karakteristike e nj proteine t veant dhe
nj mnyr q sht shpesh shum e
rndsishme n funksionin e saj.
Nj shumllojshmri forcash jan prfshir
n stabilizimin e strukturave terciare q
prfshijn lidhje bisulfide t strukturs
primare, si dhe lidhjet hidrogjenore, lidhjet
jonike [midis radikaleve t ngarkuara
pozitivisht
dhe atyre te
ngarkuara
negativisht
(COO-),
lidhjet
hidrofobe
ndrmjet radikaleve t amino acideve.

43

Radikalet e amino acideve t vargut

polipeptidik veprojn edhe me molekulat e
ujit t mjedisit qelizor, si pasoje formohen
lidhje
polare
(elektrovalente
ose
hidrogienore). Kurse radikalet hidrofobe
veprojn ndrmjet tyre me an t forcave
vandervalsiane
(ndermolekulare)
dhe
bashkohen ndrmjet tyre duke ju shmangur
molekulave t ujit. Kjo bn q vargu
polipeptidik t marr nj form lmshi, ku
n brendsi t tij gjenden radikalet
hidrofobe kurse n siprfaqe priren
radikalet hidrofile t lidhura me dipolet e
ujit.
Proteinat globulare t tretshme tentojn t
jen shum m t palosura se proteinat
fibroze (fijore). Kjo prbn strukturn
tretsore t proteinave t mioglobins.
(Fig.3. 4 ). Mioglobina dhe hemoglobina
ishin proteinat e para, q ju nnshtrua
analizs me rrezeve - x*. Ky studim u krye
nga J.C Kendre dhe Max Perutz n
Universitetin e Kembrixhit n Angli (ata
morn mimin Nobel ne 1962)

Figura 3.4. Struktura tre dimensionale e

mioglobins (strukture sekondare dhe
terciare)

Biokimi

Proteinat globulare prbhen nga disa

vargje polipeptidik ose nn njsi, t njjta
ose t ndryshme, secila prej tyre me
struktur parsore, dytsore e tretsore.
Kto vargje (nn njsi) lidhen midis tyre me
lidhje hidrogjenore, jonike, dysulfurore,
vandervalsiane. Kjo prbn strukturn
katrsore.
Struktur katvrsore ka p.sh hemoglobina.
Ajo prbhet nga dy ifte t dy proteinave t
ndryshme, secila prej tyre ka prmasat dhe
strukturn e miglobins dhe secila
prmban nga nj molekul heme (proteidnike). T katr vargjet polipeptidik t
hemoglobins jan vendosur n mnyr t
till q t'i japin asaj formn sferike.
Konformacioni i molekuls s proteins
ruhet n saj t lidhjeve t dobta, t
formuara n strukturn dytsore, tretsire
nga bashkveprimi i strukturs parsore t
proteins me mjedisin rrethues. Po t
ndryshoj prbrja e mjedisit natyror t
proteins, ather kto lidhje t dobta
mund t prishen.
Kshtu proteina nn ndikimin e nxehtsis,
acideve, bazave t disa tretsirave organike
rrezeve ultraviolet, ose streseve mekanike
psojn nj shndrrim t pakthyeshm q
quhet denatyrim.
Ushqimi i gatuar (ndryshimi q pson e
bardha e vezs kur ngrohet) sht nj
proces denatyrimi.
Konsekuenca m e rndsishme e
denatyrimit sht q proteina humbet
aktivitetin biologjik karakteristik t saj.
Denatyrimi zakonisht sht ireversibl, dhe
prek strukturn dytsore, tretsire dhe
katersore t proteinave, por nuk prek lidhjet
kovalente (peptidike) dmth renditjen e
amino acideve n vargun polipeptidik). Me
denatyrimin e proteinave jan t lidhura
procese te tilla sikurse vyshkja e bimve,
humbja e fuqis mbirse, ose konservimi i
frutave e perimeve n ene me formalin.

44

Disa nga konceptet m t rndsishme pr

aminoacide, proteinat, enzimat
1. Amino acidet jan substanca t cilat
prmbajn dy grupe funksionare - NH2 e COOH. Amino acidet ekzistojn n formn e
nj dipoli.
2.Aminoacidet esenciale (t pazvendsueshme) nuk sintetizohen nga organizmi i
gjall, por merret i gatshm nprmjet
ushqimit. pH i mjedisit n t cilin arrihet
barazimi i ngarkesave pozitive me ato
negative t molekuls s proteins quhet
pH i piks izoelektrike (PI). Prderisa amino
acidet prmbajn nj grup bazik (-NH2 ) dhe
nj grup acid (-COO) ato jan amfotere.
3. N vetit e amino acideve interes t
veant paraqesin shndrimet e tyre n
organizm si veprimi i baktereve t zorrve
e tjer.
4. Pr prcaktimin e strukturs s
polipeptidit ka rndsi caktimi i amino
acideve N- dhe C- skajore. Proteinat
karakterizohen nga struktura primare,
sekondare, terciare dhe kuartenare.
5. Enzimat apo katalizatoret biologjik
ndahen ne dy grupe: Enzimat proteina dhe
enzimat - proteide. Enzimat- proteina jan
t prbra vetm nga amino acide, kurse
enzimat - proteide prve proteins q
quhet apoenzim prmbajn edhe nj
substanc jo proteinore q quhet grup
prostetik apo koenzim.
6. Enzimat emrtohen me an t shtimit t
mbaress -aza- n rrnjn q tregon
funksionin e saj ose substrati n t ciln ajo
vepron.
7. Karakteristikat m t rndsishme t
enzimave jan: specificiteti dhe selektiviteti
i lart i tyre, pH, temperatura e substratit
optimal.

Biokimi

45

3. Acidet nukleike
Acidet nukleike jan t rndsis esenciale,
sepse ato luajn rolin kryesor n ruajtjen e
informacionit gjenetik dhe n biosintezn e
proteinave. Acidet nukleike jan prbrje
polimere, makromolekulat e t cilave
prbhen nga lidhja ndrmjet tyre e nj
numri
t
madh
nukleotidesh
q
prfaqsojn njsi t thjeshta monomere.

1. Baz heterociklike, purine ose pirimidin.

Nukelotidet ka raste, kur n trajt t

shkputur, sikurse ATF kryejn edhe rol t
rndsishm, sepse te ato grumbullohet
energjia e cila lirohet nga shprbrja e
lidhjeve makroenergjike fosfatike, energji e
cila shrben pr zhvillimin e shum
proceseve me karakter biosintetik.

Baza heterociklike e nukleotidit sht kapur

te C-l i ribozit ose dezoksiribozit nprmjet
lidhjes N- glukozidike dhe kjo lidhje
gjithmon sht beta. Grupi fosfat i nj
nukleotidi sht i pranishm si ester fosfat
dhe mund t kapet te C-5 ose C-3. (N
nukleotidet karbonet e monosakaridit jan
shnuar me numra prim si psh 1' , 2' , 3' e
kshtu me rradh). vendosja e grupit
fosfat nga nukleotidi e shndrron at n
nukleozid.

Ekzistojn dy tipe t acidit nukleik: acidi

ribonukleik (ARN) dhe acidi dezoksiribonukleik (ADN): fillimisht para trajtimit t
acideve nukelike duhet t trajtohet
struktura dhe natyra e nukleotideve dhe e
pjesve t tyre ndrtuese
Nukleotidet dhe nukleozidet
Nga zbrthimi i acideve nukleike formohen
njsit monomerike, t quajtura nukleotide.
Nga hidroliza e plot e nj nukleotidi
formohet:

2. Monosakarid me pes atome karboni, Driboz ose 2-dezoksi-D-ribos.

3. Jon fosfat
Pjesa qendrore e nukleotidit sht
monosakaridi i cili gjithmon sht i
pranishm
si
unaz
peskndshe
furanozike.

Nukleozidet q prftohen nga

ADN
prmbajn 2-dezoksiribozin dhe nj nga
katr bazat heterociklike ose adenine (A),
guanin (G), citozin (C), ose timin (T).

Biokimi

46

Ndrsa, nukleozidet e prftuara nga ARN prmbajn D- riboz si komponent t tyre shoqror
dhe adenine, guanin, citozin ose uracil si baz t tyre heterociklike. Si shihet kto baza jan
derivate t pirimidins dhe purins.

Nukleozidet mund t prftohen edhe me

hidrolizn e vet acideve nukleike.
Nukleozidet e ARN jan citidina, uridina,
adenozina dhe guanozina.
Nukleotidet jan estere monofosfatike t
nukleozideve dhe jan quajtur acidi uridilik,
acidi citidilik etj.
Pr ADN, komponenti sheqerik sht 2'dezoksiribozi ndrsa bazat heterociklike
jan t njjta, por q timina zvendson
uracilin. Nukleotidet e tilla jan quajtur
acidi
2'
dezoksitimidilik,
acid
2'
dezoksicitidilik etj.
Nukleotidet dhe dezoksinukleotidet jan
njsi monomerike t acideve nukleike dhe
dezoksinukleik, t specifikuara si acide
ribonukleike (ARN) dhe acide dezoksiribonukleik (ADN) pr t shprehur pranin e
ribozit ose t dezoksiribozit. Nukleotidet q
jan gjetur me shpesh tek ARN jan: acidi
adenilik (AMP), acidi guanilik (GMP), acidi
citidilik (CMP) dhe acidi uridilik (UMP).
Acidet dezoksiribonukleik jan t ndrtuara
kryesisht nga katr dezoksinukleotidet:
Acidi 2' - dezoksiadenilik, (d AMP).
Acidi 2' - dezoksiguanilik (dGMP),
Acidi 2' - dezoksicitidilik (dCMP),
Acidi 2' - dezoksitimidilik (dTMP).

Acidi dezoksiribonukleik (ADN) dhe acidi

ribonukleik (ARN)
Nga bashkveprimi i nukleozideve me
mbetje t acidit fosforik me pjesmarrjen e
grupit OH t karbonit te 5' t nukleozidit me
grupin OH t mbetjes s acidit fosforik
shkputet nj molekul uj dhe formohen
nukleotidet. Nukleotidet njfosforike mund
t lidhen n vargje njri me tjetrin, n kt
rast prftohen polinukleotide.
Lidhja e nukleotideve njri pas tjetrit bhet
me an t lidhjes ester q formohet midis
grupit OH t karbonit t tret t pentozit
(riboz ose dezoksiriboz) t nukleotidit t
par dhe grupit OH t mbetjes s acidit
fosforik t nukleotidit t dyt. Le t
prshkruajm strukturn e nj dinukleotidi
t formuar nga acidi adenilik dhe acidi
citidilik.
Acidi dezoksiribonukleik (ADN) gjendet n
brtham t t gjitha qelizave dhe sht
molekula n t ciln jan grumbulluar
informatat gjenetike. Sekuenca e bazs
gjat vargut t ADN prmban informacionin
gjenetik. Kjo sekuenc e bazave mund t
prcaktohet me an t teknike t bazuar n
hidrolizn selektive enzimatike.
Struktura sekondare e ADN sht mjaft e
rndsishme, pasi nprmjet saj realizohet

Biokimi

47

ruajtja e informacioneve gjenetike.

Dy
shkenctar t mdhenj Vatson dhe Crick,
ne vitin 1953, n saje t analizs
rentgenografike
kan
postuluar
nj
struktur pr ADN, e cila sht e prbre
nga dy vargje t acidit dezoksiribonukleik n
konformacion t heliksit t dyfisht. Sipas
ktij modeli, dy vargjet e acideve nukleike
jan mbajtur bashkrisht n lidhje
hidrogjenore n mes t iftit t bazave n
skaje opozitare.
iftet e bazave jan n brendsi t helikss
dhe perpendikulare ndaj boshtit t heliksi,
ndrsa vargu mm sheqer - fosfat sht
jasht heliksit si n Figura 3. 5 dhe Figura
3.6.
Figura 3. 5. Ndrtimi i prgjithshm e nj
prerjeje t ADN-s

Figura 3. 6. Pamje e vargjeve te ADN-ja

Biokimi

48

Duke prdorur modele molekulare, kan

vrejtur q distanca e brendshme e heliksit
t dyfisht sht e till q lejon vetm lidhje
hidrogjenore t tipit purin - pirimidin n
mes t ifteve t bazs
Informacioni gen"it" prohet nga nj qeliz
n tjetrn me an t nj procesi t quajtur
replikim i ADN.

Disa nga konceptet m t rndsishme t

acideve nukleike

Acidi ribonukreik sht i ngjashm me at

dezoksiribonukleik por si njsi pentozi sht
ribozi n invenrt dezoksiribozit. Molekulat e
ARN n krahasim me molekulat e AND
ekzistojn si fije t vetmuara me struktur
jo t rregullt.

Ekzistojn tri tipe t prgjithshme t ARN.

Acidet ribonukleike ribozomale (r_ARN)
prbjn sasin kryesore dhe kryejn disa
funksione strukturale. Acidet ribbnukieike
"menaxher" (m ARN) funksionojn si forc
motorike pr sintezn e proteinave.
Acidet ribonukleike transportuese (t-ARN)
jan t prfshira gjithashtu n sintezn e
proteinave. Emrtohen n kt mnyr pr,
shkak t funksionimit t tyre
si
transportuese t aminoacideve t tilla m
ARN
ku
realizohet
kondensimi
i
aminoacideve pr t krijuar proteina
specifike.

N ndrtimin e acideve nukleike marrin

pjes: bazat purinike
ose pirimidike, ribozi ose dezoksiribozi
dhe acidi fosforik (H3PO4 )

Nukleotidet prmbajn: OZ +baz

heterociklike +H2 PO4
Nukleocidet jan ato q mbeten pasi
largohet H2 PO4
AND dhe ARN kan struktura primare,
sekondare etj. Struktura sekondare e
AND, sht e nj rndsie t veant
pasi nprmjet saj realizohet ruajtja e
informacionit gjenetik.
Tri format e ARN jan:
m-ARN
(mesanxher ARN), t- ARN (transfer
ARN) , r- ARN ( ribozomik - ARN)

3.1. Sinteza e proteinave, sinteza e acidit

nukleik dhe metabolizmi (shtojce)
Kto jan si tip hyrjeje pr sa i prket
gjrave q sht n gjendje t bj materiali
gjenetik n trupin e njeriut. Ky material
gjenetik q quhet ADN (acidi deoksiribonukleik) ose ARN (acid ribonukleik). Kto dy
forma ndryshojn njri nga tjetri pr llojin e
sheqerit ose m mir t themi pr nga
grupi q sht i vendosur te karboni 2 i
sheqerit dhe pr nga llojet e bazave t
azotuara (tek a r n ka uracil n vend t
timins).

Biokimi

49

Figura 3.7. Diskutimi i antibiograntimikrobik

PARIMET THEMELORE DHE PRKUFIZIMET
A.
SelektivitetiT
gjith
agjentt
antimikrobik q kan efikasitet klinik,
shprehin toksicitet selektiv ndaj baktereve
n njrn an, pa e dmtuar strehuesin n
ann tjetr.
Kjo sht veoria kryesore dalluese e
antibiotikve ndaj dezinfektantve. Bazat e
selektivitetit varen nga antibiotiku i caktuar.
Nse antibiotikt kan selektivitet t lart,
ather ata zakonisht nuk jan toksik.
Megjithat, nganjher edhe antibiotikt me
selektivitet t lart mund t ken efekte
ansore tek prdoruesit e tyre.
B. Indeksi terapeutik- definohet si raport
ndrmjet dozs q sht toksike pr
strehuesin ndaj dozs efektive terapeutike.

Sa m i lart t jet indeksi terapeutik, aq

m i mir sht veprimi i antibiotikut.
C. Kategorit e antibiotikut- antibiotikt
ndahen n baktericid - nse e shkatrrojn
n trsi bakteren e ndjeshme dhe
bakteriostatik - nse e pengojn vetm
prkohsisht rritjen e baktereve. N
prgjithsi, n praktikn klinike preferohet
prdorimi i antibiotikve q kan veprim
baktericid; por shpeshher faktor t
ndryshm mund ta imponojn prdorimin e
antibiotikve me veprim bakteriostatik.
Nse prdoret antibiotiku me veprim
bakteriostatik, ather kohzgjatja e
terapis duhet t jet e mjaftueshme pr
t'iu lejuar mekanizmave mbrojts qelizor
dhe humoral rrnjosjen e baktereve nga
organizmi. Prdorimi i antibiotikve me
veprim baktericid preferohet n trajtimin e

Biokimi

infeksioneve
t
endokardit
dhe
t
meningjeve. N kto dy lokalizime, forcat
mbrojtse t organizmit jan relativisht
joefektive dhe rreziku q bartin me vete
kto infeksione krkon shkatrrimin e
menjhershm t mikroorganizmave.
D. Antibiogrami- Vlera themelore e
prcaktimit
sasior
t
aktivitetit
t
antibiotikve in vitro sht prcaktimi i
prqendrimit minimal inhibues (PMI) dhe
prqendrimit minimal baktericid (PMB) t
tyre. PMI sht prqendrimi m i ult i
antibiotikut q nn rrethana standarde e
pengon rritjen e kolonive bakterore (d.m.th.
kolonit bakterore n pllakn kultivuese
apo turbullimi n kulturn e lngt). PMB
sht prqendrimi m i ult i antibiotikut q
shkatrron 99.9% t inokulumit origjinal
bakteror n nj koh t caktuar.
Pr t pasur efikasitet klinik, antibiotiku
duhet ta mbrrij PMI dhe PMB n vendin e
infeksionit. Prthithja dhe shprndarja
farmakologjike e antibiotikut ndikojn n
dozn, rrugn dhe shpeshtsin e dhnies
s antibiotikut - me qllim q t arrihet nj
doz efikase n vendin e infeksionit.
N laboratort klinike mikrobiologjike
metoda m e shpesht e prcaktimit t
ndjeshmris s mikroorganizmave ndaj
antibiotikve sht testi i difuzionit. Sipas
ksaj metode, izolati bakteror mbillet n
mnyr uniforme n tr siprfaqen e
pllaks s agarit. Pastaj, n siprfaqe t
pllaks vendoset disku i imprenjuar me nj
sasi standarde t antibiotikut. M tej,
antibiotiku fillon t difundoj n terren. Si
rezultat i difuzionit vjen deri te gradienti i
difuzionit t antibiotikut q e rrethon diskun.
Pas inkubimit 18-24 orsh, krijohet nj
shtres e kolonive t rritura bakterore.
Prreth diskut mund t ket zona t
frenimit t rritjes s baktereve. Madhsia e
zons s frenimit varet nga shkalla e
difundimit t antibiotikut, ndjeshmria e

50

baktere s testuar ndaj antibiotikut dhe

shkalls s rritjes s kolonive bakterore.
Zona e frenimit n testin e difuzionit sht e
ndrlidhur n mnyr reciproke me PMI n
testin e dilucionit.
Testi i difuzionit bhet n kushte t
standardizuara dhe pr secilin antibiotik
tashm jan prcaktuar zonat standarde t
frenimit. Nse zona e frenimit sht e
barabart apo m e lart sesa standardi,
ather konsiderohet se mikroorganizmi
sht i ndjeshm andaj antibiotikut. Nse
zona e frenimit sht m e vogl sesa
standardi,
ather
konsiderohet
se
mikroorganizmi sht
rezistent
ndaj
antibiotikut t testuar. Figura 1 poashtu
ilustron procedurn e testit t difuzionit,
kurse figura 2 jep disa prej zonave
standarde t frenimit pr disa antibiotik.
E. Terapia e kombinuar- Terapia e
kombinuar me dy apo m shum antibiotik
jepet pr kto raste: (1) pr parandalimin e
shfaqjes s shtameve rezistente t
baktereve, (2) pr trajtimin e rasteve
urgjente gjat kohs kur diagnoza
etiologjike sht n zhvillim e sipr dhe (3)
pr t shtuar efektin e antibiotikve prmes
fenomenit t sinergjizmit.
Sinergjizmi antibiotik shfaqet ather kur
efekti i kombinimit t antibiotikve sht m
i lart sesa shuma e efekteve t
antibiotikve ve e ve. Antagonizmi
antibiotik shfaqet ather kur nj antibiotik
(zakonisht ai q ka efekt m t vogl),
interferon me efektet e antibiotikut tjetr.
F. Antibiotikt dhe agjentt kimioterapeutik - Termi antibiotik nnkupton
substancat e prodhuar q kan origjin
biologjike (prodhohen nga qeniet e gjalla),
kurse
termi
agjet
kimioterapeutik
prkufizon nj substanc kimike t
prodhuar n mnyr sintetike (artificiale).
Sot, kufiri ndrmjet ktyre dy termave po
zbehet gjithnj e m shum, sepse shumica

Biokimi

e antibiotikve t rinj aktualisht jan

prodhime biologjike - por t modifikuara
kimikisht (madje disa jan kopje t
prodhimeve biologjike q jan sintetizuar
kimikisht). Prandaj, termi i prbashkt pr
antibiotikt dhe agjenst kimioterapeutik
sht "agjene antimi-krobik.
4. Prshkrimi i informacioneve gjenetike
N brthamn e qelizave eukariote
prmbahen shum molekula t ADN-se .
Kto molekula jan t gjata dhe t holla.
Gjatsia e nj molekule t ADN-s arrin deri
n 10 cm .N t llogaritet t ket deri n 300
milion baza t azotuara. N se do ti
mendonim
inicialet e ktyre bazave
(A,T,G,C) si shkronjat e nj libri, ather do
t duhej t prfytyronim nj libr me t
paktn 100 mij faqe t shkruara. Ky libr i
prfytyruar nuk do t ishte gj tjetr vetm
libri i jets, n t cilin do t ishin
prshkruar t gjitha informacionet gjenetike
t ADN-s.
Fija e gjat dhe e holl e ADN-s paketohet
n struktura t veanta q quhen
kromozome.
Kto
struktura
jan
karakteristike vetm pr qelizat eukariote.
Qelizat prokariote me q kan shum pak
ADN dhe t paketuar shum thjesht , nuk
kan kromozome.

51

gjenetik etj. N kt mnyr ,proteinat

shoqruese luajn nj rol t rndsishm
n realizimin e mesazhit gjenetik t ADN-s
gjat rritjes riprodhimit dhe diferencimit
qelizor.
Ndrkaq, histonet e paketojn ADN-n n
mnyr tepr kompakte , duke prjashtuar
mundsin e organizimit t zinxhirve. N
fakt ADN-ja dhe proteinat jan t bashkuara
midis tyre n mnyr shum t prcaktuar.
4.2. Nukleozomet
Ekstraktimi i kromatins nga brthama
tregon se ajo prbhet nga disa njsi baz
q quhen nukleozome. Kto t fundit , si
njsi baz t paketimit t ADN-s,prbhen
nga nj kompleks proteinash mbi t cilat
rrotullohet
fija
e
acidit
dezoksiribonukleik.kjo struktur do t
ngjante me nj zinxhir rruazash, ku fija do
t ishte ADN-ja, kurse rruazat nukleozomet. Nj nukleozom prbhet nga tet
molekula histinesh. Fija e ADN-s q kalon
nga nj nukleozome n tjetrn rrotullohet
dy her mbi do nukleozom. Kjo bn q
nj sasi e madhe e ADN-s t zr nj
hapsir shum t vogl.

1.1. Ndrtimi kimik i nj kromozomi

Kromozomet ndrtohen nga nj material
kompleks , q emrtohet kromatin (lnd
q ngjyroset). Kromatina prbhet nga fibra
q prmbajn 60% proteina, 35 % ADN, dhe
5 % ARN.

Lidhja midis proteinave dhe ADN-s mund

t ndryshoj sipas gjendjes s qelizs. Kur,
kromatina sht e kondensuar, quhet
heterookromatin, kurse kur sht difuze (e
shprhapur) quhet eukromatin. N astin
e ndarjes qelizore kromatina ndodhet n nj
gjendje
heterokromatine
(kromozometbhen t dukshme), kurse n
kushte qetsie n formn eukromatine.

Ndr proteinat kryesore q marrin pjes n

ndrtimin e kromozomeve nj histonet. Disa
proteina t tjera johistonike, q takohen n
prbrjen e kromozomeve formojn nj
familje shum heterogjene. Prania e ktyre
proteinave i jep qndrueshmri kromozomit
t prmbush nj sr funksionesh t tjera ,
si spiralizimi, shpshtjellja, zhvillimi funksional i ADN-s si mbarts i informacionit

4.3. Kariotipi
Studimet kan treguar se t gjitha
organizmat
prmbajn
kromozome,
megjithse madhsia , numri dhe forma e
tyre ndryshon nga nj lloj n tjetrin. Kshtu
psh, n do qeliz t trupit t njeriut, me
prjashtim t qelizave seksuale, ka 46
kromozome, n qelizat e drozofifils (miza e
uthulls q prdoret shum pr studime

Biokimi

gjenetike) ka 8 kromozome, t qelizat e

qeps ka 16 kromozome te qelizat e deles
ka 54 kromozome, te qeliza e maces ka 36
etj.
N
do
qeliz
secili
prej
kromozomeveka t ngjashmin e vet , pra n
qeliz kromozomet jan dy e nga dy t
ngjashme. Kromozomet q i prkasin do
ifti quhen homologe. Njeriu tham ka 46
kromozome , t cilat jan t organizuara n
23 ifte.
Kromozomet e fotografuara mund t priten
dhe t radhiten n baz t madhsis .
Pikrisht
kjo
renditje
q
sht
karakteristike pr nj lloj t dhn quhet
kariotip. Qelizat q prmbajn kompletin e
plot kromozomik quhen diploide. T tilla
,jan t gjitha qelizat e trupit t (qelizat
somatike)
,kurse
qelizat
seksuale
(mashkullore dhe femrore) prmbajn
vetm gjysmn e kompletit ndaj dhe quhen
haploide.
4.4. Gjenet dhe proteinat
Nj nga funksionet kryesore t ADN-s
sht mbartja e informacionit pr sintezn e
proteinave. Zinxhirt e ADN-s ,me renditje
t ndryshme t nukleotideve , jan si nj
libr, do faqe e t cilit shpjegon se si duhet
t sintetizohet nj protein e veant. Kto
faqe me shpjegime jan quajtur gjene.
Gjeni sht nj segment i zinxhirit t ADNs , q mbart informacionin pr sintezn e
nj vargu polipeptidik. Kshtu , n qoft se i
referohemi proteins, t prbr nga 39
mbetje
aminoacidesh
t
ndryshme,
informacioni pr sintezn e saj sht
shkruar n nj gjen t caktuar t ADN-s .
Pra larmia e pafund e proteinave prkon me
larmin e pafund t gjeneve t ADN-s.
4.5. Kodi gjenetik gjuha e jets
Proteinat prbhen nga kombinimi i 20
aminoacideve , kurse bazat e azotuara t
ADN-s sikurse prmendm m lart jan
vetm katr. Natyrshm lind pyetja:si sht
e mundur q renditja e 4 nukleotideve t

52

ndryshme t ADN-s prcakton vendin q

duhet t zr do amino acid n strukturn
e nj proteine t caktuar? N qoft se do
nukleotid do t prcaktonte vendin e nj
aminoacidi ather 4 nukleotide nuk do t
mjaftonin pr t 20 aminoacidet. Edhe po t
kombinojm nukleotidet dy e nga dy, ato
japin vetm 16 kombinime, m pak se numri
i aminoacideve.
Eksperimentet e shumta treguan se
informacioni pr vendosjen e nj aminoacidi
n strukturn e nj vargu polipeptidik
prcaktohet
nga
tri
nukleotide
t
njpasnjshme t zinxhirit t ADN-s.
Tri nukleotide mund t japin 64 kombinime
t ndryshme, q jan t mjaftu-eshme pr
t koduar 20 aminoacidet. Tri nukleotide t
njpasnjshme q kodojn ( q japin
informacione ) pr nj amino acid formojn
tripletin ose kodonin. Figura 3.6.
Tabela e kodit gjenetik sht nxjerr mbi
bazn e kodoneve t ARN-s. ky kod
gjenetik nnkupton informacionin gjenetik
t ADN-s pr kodimin e aminoacideve. tri
kodone
UAA,UAG,UGA
nuk
kodojn
aminoacide t veanta. Roli i tyre do t
bhet i qart kur t shpjegojm sintezn e
proteinave.
5. Enzimat dhe biokataliza. Koenzimat
Disa mekanizma t rregullimit prsriten
n t gjith metabolizmin
Rrjeti kompleks i reaksioneve q ndodhin n
nj qeliz, rregullohet e koordinohet me
saktsi
t
skajshme.
Kontrolli
i
metabolizmit ushtrohet n mnyra t
ndryshme:
1- Ndrveprime allosterike
Fluksi i molekulave n pjesn m t madhe
t
rrugve
metabolike
prcaktohet
kryesisht nga sasia e molekulave dhe nga
niveli i aktivitetit t disa enzimave, me
shum se sa nga disponibiliteti i substratit.
N prgjithsi,
jan
reaksionet e
pakthyeshme, sitet potenciale t kontrollit.

Biokimi

Normalisht sht reaksioni i pare i

pakthyeshm i nj rruge metabolike
(reaksioni kufizues), q funksionon si sit
kryesor i kontrollit.
Enzimat q katalizojn reaksionet kufizuese, rregullohen n mnyrn allo-sterike,
si pr shembull, fosfofruktokinaza tek
glikoliza dhe acetil KoA karboksilaza tek
sinteza e acideve lyrore.
Shpesh
her
edhe
reaksione
t
pakthyeshme t njpasnjshme t rrugs
metabolike mund t ushtrojn nj kontroll.
Ndrveprimet alosterike i bjn t afta kto
enzima t njohin sinjale t ndryshme e t
integrojn kt informacion.
2- Modifikime kovalente. Disa enzima
rregulluese
kontrollohen
nprmjet
modifikimeve kovalente. Pr shembull,
aktiviteti katalitik i glikogjen sintetazs,
zvoglohet si pasoj e fosforilimit t
enzims. Kto
modifikime
kovalente
katalizohen nga enzima specifike.
3- Prqendrimi i enzimave. Edhe sasia e
enzims s pranishme pson nj kontroll,
ashtu si aktiviteti i saj. Shpejtsit e
sintezs dhe t shprbrjes t disa
enzimave t rregullimit jan t ndjeshme
ndaj veprimeve hormonale.
4- Kompartimentacioni. Rrjetet metabolike
t qelizave t eukarioteve, influencohen

53

shum nga prania e kompartimenteve

qelizore. Glikoliza rruga e pentozfosfatit dhe
sinteza e acideve lyrore, zhvillohen n
fraksionin e tretshm t citoplazms
(citosol), ndrsa oksidimi i acideve lyrore,
cikli i Krebs-it dhe fosforilimi oksidues
zhvillohen tek mitokondrit.
Disa procese, si pr shembull, glukoneogieneza dhe cikli i ures, prfshijn disa
reaksione
q
zhvillohen
n
nj
kompartiment dhe t tjer q zhvillohen n
kompartimentin ngjitur me t parin. Fati i
disa molekulave varet nga fakti nse ato
gjenden n citosol apo n mitokondrit,
fluksi
i
tyre
prmes
membrans
mitokondriale t brendshme i nnshtrohet
shpesh rregullimit.
Pr shembull, acidet lyrore t transportuar
n brendsi t mitokondrive, shprbehen
me shpejtsi, ndrsa acidet lyrore q
gjenden n citosol, esterifikohen ose
eksportohen jasht qelizs. T kujtojm
ktu q, acidet lyrore me varg t gjat
transportohen n matriksin mitokondrial si
estere t karnitines, nj transportues q u
lejon ktyre molekulave t prshkojn
membrann mitokondriale t brendshme.
5. Specializimi metabolik i organeve.
Rregullimi
i
eukarioteve
t
lart
influencohet dhe prsoset nga prania e
organeve me role t ndryshme metabolike.

Biokimi

Figura 3.10. Pamje e ndrlidhjes dhe funksinimit t ndryshm t organizmit t njeriut

54

Biokimi

55

PYETJE
1. Si quhen dy aminoacide t lidhura bashk?
Dipeptide
Proteina
Disaharide
Alanin
2. Cila protein gjendet n flokt e njeriut dhe n thonjte e gishtave
ashtusikurse n thundra,brir, lesh, sqepin e zogjve dhe plhurn e rrjets s
merimangs?
Kolagjen
Glikogjen
Celuliti
Keratina
3. Renditja e njpasnjshme e nukleotideve t nj zinxhiri t AND-s sht AT-G-G-C-T-A-G-C.Tregoni renditjen e nukleotideve t zinxhirit tjetr plotsues.
4. Cili sht roli i proteinave q marrin pjes n ndrtimin e kromozomit?
5. Nga ndryshon eukromatina nga heterkromatina?
6. Si sht e ndrtuar nj nukleozom dhe cili sht roli i saj?
7.Si ndrtohet nj kariotip?
8. N qoft se nj protein ka 112 aminoacide, sa nukleotide ka gjeni prkats
i AND-s?
9. Pse nj nukleotid duhet t ket tre nucleotide pr t koduar nj aminoacid?
10. Prse shrben Informacioni i nj kodoni?
11. Pse sht i domosdoshem paketimi i AND-s?
12. far ka t prbashkt dhe t veant midis AND dhe ARN?

Biokimi

56

Ushtrime
1. Biomolekulat si psh AND-ja,ARN-ja proteinat dhe karbohidratet jan t prbra nga lidhje
kovalente. Kto biomolekula jan t afta t ndrveprojn n mnyr t kthyeshme me
molekula t tjera q do t thot me lidhje m t dobta jo kavalente. Cili nga pohimet e
mposhtme prshkruan n mnyr korrekte nj lidhje jo kovalente?
A. Nj lidhje hidrogjenore formohet midis dipoleve t prkohshme
B. Nj lidhje jonike formohet midis atomeve ose molekulave t ngarkuar plotsisht
C. Lidhjet q formohen midis grupeve jopolare quhen ndrveprime t Van der Valsit.
D. Nj lidhje hidrofobike midis dipoleve t prkohshme

2. Vendosni e V ose e G pr te prcaktuar nse pohimet e mposhtme rreth

nukleotideve jan te vrteta apo te gabuara. Shikoni skeletin e nj molekule nukleotidi
me
posht

___ Kjo sht nj AND sepse vetm nukleotidet e AND-se kane grupe fosfati.
___Kjo sht AND sepse gjendet nj grup hidroksil ne karbonin e3
___ Kjo sht ARN sepse ndodhet nj grup hidroksil ne karbonin e 3
___ Edhe nukleotidet e ARN-se edhe te AND-se prmbajn ribose.

3. Gjith informacioni pr ndrtimin e proteinave dhe enzimave gjendet ne AND. Si rrjedhim

AND-ja drejton sintezn e proteinave. Ky informacion i nukleotideve mbi AND-ne duhet te
konvertohet ne aminoacide, prbrsit kryesore te ndrtimit te proteinave. Hapi i pare
sht konvertimi i AND-se ne mARN ne nj proces te quajtur transkriptim. Cili nga kto
pohime sht i vrtet pr transkriptimin?
A. Procesi i transkriptimit kopjon te gjith molekuln e AND-se duke e bere at nj
kopje ekzakte te ARN-se.
B. AND polimeraza drejton sintezn e ARN-se nga ANDC. Vetm viruset kopjojn proteinat.
D. Transkriptimi prfshin kopjimin enzimatik. Transcription involves the replicase
enzyme.
E. mARN prmban U ne vend te mbetjeve T

Biokimi

F. iftimi i bazave sht i parndsishm ne procesin e transkriptimit.

5.

Organizma shume te zhvilluar prbehen nga shume lloje te ndryshme qelizash. Ne

mnyr qe organizmat te funksionojn si duhet,qelizat duhet te punojn se bashku.
Kjo realizohet nga tipe te ndryshme kimikatesh qe luajn rolin e lajmtarve ne qeliza.
do lajmtar kimik ka nj synim, target specifik ne qelize. Ky quhet prkthim me
sinjale. Hormonet steroide si p.sh estrogjeni jan a-polare dhe si rrjedhim mund te
shprndahen prgjat membrans qelizore. Megjithat hormonet polare nuk mund te
shprndahen prgjat membrans. Ne mnyr qe mesazhi i tyre te hyje ne qelize kto
hormone polare duhet te :
A. Te formojn nj shtrese
B. Te lidhen me receptort ne siprfaqen e qelizs
C. Te lidhen me proteinat G
D. Te ndryshojn kimikisht

6. Te gjith te mposhtmet jan aspekte te rndsishme te prkthimit (transkriptimit) me

sinjal normale prve:
A. Prgjigjeve pr te ndryshuar mjedisin
B. Prforcimi i sinjalit
C. Formimin e tumorit
D. Sinjalet jan jete shkurtr

Ushtrime -Acidet nukleike

1. Emertoni bazat duke prdorur shkronjat koresponduese:

___ Guanine
___ Adenine
___ Citozine
___ Timine
___ Uracil
Prgjigja: B, A, E, C, D

57

Biokimi

2.

58

Te gjitha pohimet e mposhtme jan te vrteta pr ndryshimet midis ADN-se dhe ARNse prve:
A. ARN prdor uracilin(U) ne vend te timines(T)
B.ARN
ka
2OH
ndrsa

AND

nuk

ka.

Nukleotidet ne AND jan te lidhura ne lidhje fosfodiester por ne ARN jan te

C. lidhura ne 2-5
D. ADN sht e grshetuar nga dy vargje ndrsa ARN veten nga nj varg
A
E. Ka me shume ARN se sa ADN ne nj qelize .
3.

Struktura sekondare e AND-se sht nj spirale dyfishe e harkuar djathtas me nj fosfat

sheqeri te vendosur si shtylle nga jasht dhe nga iftet e bazave (A-T, G-C) brenda
A. Dy fillesat jan paralele
B. Forcat e Van der Valsit midis bazave destabilizojn strukturn
F
C. A, B, and Z-ADN forma jan te pranishme ne natyre.
D. Vetm forma B-AND sht e pranishme ne natyre.

4.

Efekti hiperkromik i referohet rritjes se absorbimit te UV-se nga AND. Ky sht nj

rezultat i:
A. Pjekjes
B. Shkrirjes se ADN
C. Shndrrimi nga B ne Z-ADN
D. Rritja e lidhjeve hidrogjenore midis fijeve.

5. ARN ka gjithashtu disa struktura. Ato prfshijn te gjitha prve:

A. Kthesat ne forme karfice
B. Unazat e brendshme
C. Spiralja
D. Spirale dyfishe e kthyer djathtas
E. Struktura kloverlif

Biokimi

59

KAPITULLI I KATERT
VITAMINAT DHE HORMONET
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Vitaminat
Vitaminat e tretshme n yndyrna
Vitaminat e tretshme n uj
Hormonet
Klasifikimi i tyre
Hormonet e gjendrs tiroide

KAPITULLI I KATERT
VITAMINAT DHE HORMONET
1. Vitaminat
Tek qelizat jan t pranishme, prbri
lndve themelore, si karbohidratet, lipidet,
proteinat, acidet nukleike etj edhe disa
substance t quajtura vitamina, t cilat
kryejn aktivitete biologjike thelbsore,
megjithse
jan
t
pranishme
n
prqendrime minimale.
Rndsia e vitaminave n zhvillimin e
organizmave t gjall i detyrohet faktit q
mungesa e tyre shkakton gjendje vuajtjeje
t dukshme dhe anormalitete n zhvillim,
q njihen si gjendje, avitaminoze. Pr t
shmangur
lindjen
e
gjendjeve
t
avitaminozs, vitaminat duhet t jen t
pranishme n ushqimin e prditshm, si t
tilla ose n formn e provitaminave, pra t
prekursoreve jo aktive q transformohen

m pas n
organizmit.

vitamina

ne

brendsi

Vetm bimt jan n

gjendje t
biosintetizojn si vitaminat ashtu edhe
provitaminat,
pjesa m e madhe e
organizmave t tjer nuk e kan kt aftsi.
Vitaminat zakonisht klasifikohen n dy
grupe: t tretshme n uj dhe t tretshme
n lyra (Tabela 4.1).
Kjo ndarje sht sugjeruar nga motive t
dukshme t karakterit praktik dhe nga fakti
q dy grupet, pr arsye t tretshmris s
tyre t ndryshme, paraqesin karakteristika
t ndryshme. Vitaminat e tretshme n lyra,
pr shembull, mund t akumulohen n
organizm, duke shkaktuar gjendje t
hipervitaminozs n nj mas m t madhe
se sa vitaminat e tjera t tretshme n uj,
sepse kto t fundit eliminohen m leht.

Biokimi

Nj karakteristik tjetr dalluese, konsiston

n faktin q vitaminat e tretshme n uj,
shpesh funksionojn si koenzima ose si

60

prbrs
strukturore
thelbsore
t
koenzimave, n ndryshim nga vitaminat e
tretshme n lyra.

Tabela. 4.1. Vitamina kryesore t tretshme n uj dhe n lyra

2.Vitamina t tretshme n uj

3.Vitamina

t tretshme n lyra

Vit. B, (tiamina)

Vit. A (akseroftoli)

Vit. B2(riboflavina)

Vit. D, (ergokalgiferoli)

Vit. Bu (piridoksali)

Vit.D. (kolekalgiferoli)

Vit.B,, (cianokobalamina)

Vit. K (fillokinoni)

Vit. PP (niacina)

Vit. E (tokoferoli)

Vit. C (acidi askorbik)

Vit. H (biotina)

2.Vitamina t tretshme n uj

Vitamina B, ose tiamina, sht shum e

prhapur ndr bimt dhe gjendet e lir n

embrionin e farrave t graminaceve, tek

leguminozet, patatet, portokallte etj. Nga
pikpamja strukturore sht nj prbrje
shum e paqndrueshme ndaj nxehtsis, e
formuar nga nj brtham pirimidinike dhe
nj tiazolike:

N indet e kafshve dhe n majat,

zakonisht kjo vitamin gjendet si derivat i
pirofosfatit- Pirofosfati i tiamins, ndrhyn
n mjaft sisteme enzimatike; n fakt si
sht prshkruar tashm, ai prben grupin

prostetik t transketolazave dhe t

ketoacid-dekarboksilazave.
Bn
pjes
gjithashtu, n komplekset e piruvat
dehidrogjenazes dhe t c-ketoglutarat
dehidro gjenazs (cikli i Krebs-it), prandaj

Vitamine B,

Biokimi

61

nuk uditemi q gjendje re avitaminozs B1,

t karakterizohen nga akumulime t acidit
piruvik dhe t acidit
-ketogrutarik n indet dhe n gjak.
Vitamina B1, kryen nj seri funksionesh t
rndsishme
biologjike,
parandalon
smundjen beri-beri, stimulon aparatin
muskulor, mbron sistemin nervor (veprim
antineurinik)
dhe
indukton
rritjen,
veanrisht n organizmat bimore. Nevoja
tek njeriu pr kt vitamine sht 2 deri ne
3 mg n dit dhe n rast t smundjeve, kjo
nevoj rritet.

Vitamina B2 ,
Vitaimina B2 , ose riboflavina, sht e
prhapur gjersisht n natyr dhe ndeshet
mbi t gjitha n produkte t origjins
shtazore si : mish, vez dhe qumsht; bimt
prmbajn sasi m t kufizuara. Struktura
molekulare e saj sht e qndrueshme ndaj
nxehtsis, por e paqndrueshme ndaj
drits, ajo konsiston n nj brtham
policiklike t quajtur dimetilizoallozacin
dhe n nj varg ansor t formuar nga nj
polialkool t quajtur ribitol:

Rndsia e madhe biokimike e ksaj

vitamine rrjedh nga fakti q ajo sht nj
prbrs thelbsor i dehidro gjenazave
flavinike, sepse bn pjes n grupin
prostetik t tyre si ; FAD-i ose FMN; dhe
sht tamam brthama izoallozacinike e
riboflavines q shfaq rolin prcaktues n
proceset oksidoreduktuese FAD ose FMN
dipendente.

Mungesa t vitamins B2 shkaktojn

shqetsime t ndryshme si mungesa ose
vonesa t rritjes dhe lezione t lkurs dhe
t syve. Nevoja pr kt vitamin pr
njeriun nuk dihet ende me siguri, por sillet
n rreth 2 mg n dit.

Vitamina B6
Vtamina B6 ose piridoksoli, sht shum e
prhapur
si
ndr
bimt
(drithra,
leguminoze dhe n prgjithsi perimet e
zarzavatet), ashtu edhe n ushqimet me
origjin shtazore (e verdha e vezs,

qumshti, mlia etj). Piridoksoli sht nj

prbrje e qndrueshme ndaj temperaturs. Ai ka nj natyr piridinike; rrjedhsit
e tij aldehidike dhe aminike piridoksali dhe
piridoksina manifestojn nj aktivitet
vitaminik m t lart:

Biokimi

N organizmat e gjalla, tre prbrjet jan

lehtsisht t transformueshme njra tek
tjetra. Rndsi t veant biokimike merr
esteri fosforik i piridoksalit, piridoksalfosfati, sepse prfshihet n procese t
shumta enzimatike q ndodhin n ngarkim
t aminoacideve : ai n fakt sht koenzima
e transaminazave, ku luan rolin e
transportuesit t grupeve aminike dhe e
dekarboksilazave
t
aminoacideve.
Mungesa t vitamins B6 provokon
dermatite, lezione nervore dhe shqetsime
n sistemin nervor qendror. Nevoja pr kt
vitamin tek njeriu sht rreth 2 mg n dit.
Vitamina B 12
Vitamina B12, sht e pranishme mbi t
gjitha n mlit dhe n veshkat e sisorve
dhe mund t biosintetizohet vetm nga disa
mikroorganizma t cilat prve se jan
burim i furnizimit pr kafsht, prbjn nj
material shum t mir ekstraktues.
Kjo vitamin duket se nuk sht e
pranishme tek bimt. Struktura e saj sht
shum komplekse, pjesa qendrore ngjan
me porfirinat, sepse formohet nga katr
unaza pirolike. Kto t fundit jan t
koordinuara n qendr me nj atom kobalt.
Vitamina B 12 ndrhyn n procese t shumta
biokimike n t cilat funksionon si koenzim

62

(vitamina B12 ); si e till merr pjes n

reaksione t izomerizimit t acideve
karboksilike,
n
shndrrimin
e
ribonukleotideve n dezoksiribonukleotide.
sht nj faktor kundr
Vitamina B12
anemis pernicoze,nj smundje mjaft
serioze, q nj her e nj koh shkaktonte
vdekjen e t smurve; kafshve u nevojiten
vetm gjurm t ksaj vitamine dhe njeriut i
mjafton 0,001 mg n dit.
Vitamina PP
Vitamina PP ose niacina sht e prhapur
mbi t gjitha mbi indet shtazore (mish dhe
peshk), por gjendet edhe ne botn bimore
(leguminozet dhe frutat). sht nj vitamin
e qndrueshme ndaj drits dhe nxehtsis,
nga pikpamja kimike i korrespondon acidit
nikotinik, po shfaq funksionin e tij vitaminik
mbi t gjitha n gjendjen e amidit.
Nikotinamidi
sht
nj
prbrs
i
koenzims s dehidrogjenazave piridinike
n gjirin e t cilave kryen nj rol prcaktues
n
proceset
e
oksido-reduktimit
(dehidrogjenazat
piridine
dipendente)
Niacina sht nj faktor vitaminik kundr
pellagres, nj smundje q manifestohet
me dermatite dhe diare, nevoja e
prditshme sht 15 mg.

Acidi pantotenik
Acidi pantotenik sht nj prbrje e paqndrueshme ndaj temperaturs, q ka strukturn e
mposhtme kimike:

Biokimi

Bn pjes n koenzimn A, nj prbrje

shum e rndsishme pr rolin q kryen n
proceset biokimike t acilimit dhe gjat
metabolizmit t lipideve. Acidi pantotenik
sht nj faktor vitaminik, n munges t t
cilit , mund t shkaktohen shqetsime
neuromotore dhe t tretjes, hipotension,
tendenc pr infeksion dhe depresion
psiqik. Nevoja pr kt vitamin tek njeriu ,
supozohet t jet 3-4 mg n dit.

63

Vitamina H
Vitamina H ose biotina, sht e pranishme
si n indet bimore (patate, oriz), ashtu edhe
n ato me origjin shtazore (e verdha e
vezs, mlia, veshkat, truri). Nga
pikpamja strukturore, sht nj prbrje e
paqndrueshme ndaj temperaturs, e
formuar nga asosacioni i nj unaze
imidazolike me nj unaz tiofenike, s cils
i ngjitet anash vargu i acidit valerianik

Vitamina C
Vitamina C sht shum e prhapur ndr
bimt, veanrisht tek agrumet dhe frutat;
ajo njihet edhe si acid L-askorbik i cili sht
laktoni i nj acidi ketohekzenik, n formn
enolike. Acidi askorbik sht nj prbrje e
paqndrueshme ndaj temperaturs, vetit
acide t t cilit i detyrohen grupit endiolik,
meqense grupi karboksilik sht i
impenjuar n formimin e laktonit. Oksidohet
lehtsisht n acid dehidroaskorbik, i cili
gjithashtu sht i pajisur me aktivitet
vitaminik.
Fuqia reduktuese e vitamins C sht m e
theksuar n prani t joneve metalike; n
qeliz, oksidimi i acidit askorbik, katalizohet
nga askorbat oksidaza q n fakt, sht nj
enzim q prmban bakr. Sistemi i oksidoreduktimit acid askorbik/acid dehidroaskorbik ndrhyn si kofaktor n shum
oksidime biologjike; si shembuj mund t
citohen oksidimet enzimatike t prolins
dhe t hidroksiprolins. N qoft se unaza
laktonike e acidit dehidroksiaskorbik hapet
formohet acidi diketoglutarik q nuk shfaq
aktivitet vitaminik. Vitamina C sht nj
faktor vitaminik kundr skorbutit. Pjesa m
e madhe e kafshve shtpiake sht n
gjendje t biosintetizoj nj vitamin t till;
kjo mundsi mungon tek kaviet, majmunt
dhe tek njeriu, nevoja e t cilat sht rreth
60 mg vitamin n dit.

Biotina kryen funksione t rndsishme, si

koenzim shum karboksilazave,ku luan
rolin e transportuesit t anhidritit karbonik.
Nevoja pr kt vitamin pr njeriun,
supozohet t jet rreth 15 mg n dit.
Vitamina A
Vitamina A ose akseroftoli, sht mjaft e
prhapur n natyre; gjendet n vajin e
mlis s peshqve, n mlin e
riprtypsve, tek gjalpi, n t verdhn e
vezs etj. Kemi t bjm me nj substanc
t tretshme n lyrat, dhe shum t
ndjeshme ndaj drits dhe oksigjenit:

Biokimi

Vitamina A ka si provitamina karotenet ,

,v. N fakt, duke krahasuar strukturn e
saj
me
at
t
karoteneve
t
siprprmendura, rezulton qart, q
akseroftoli i korrespondon gjysms s
molekuls s 9-karotenit. N t vrtet
sht konstatuar, q fal nj ndarje
enzimatike (karotenaza), B-karoteni mund
t transformohet n masn 507o n
vitaminn A; ky shndrrim reduktohet
prgjysm pr karotenet u dhe v, q kan
unazn -ionike vetm n njrin skaj t
molekuls s tyre. Sot vitamina A prgatitet
nprmjet sintezs, duke u nisur nga iononi dhe zvendson n prdorimet
terapeutike koncentratet e vajit, t mlis
s peshqve. Ajo vepron pozitivisht mbi
rritjen
dhe
mbi
rezistencn
ndaj
infeksioneve dhe ka nj rol te madh n

64

procesin e t parit tek vertebrort. Njeriu ka

nevoj pr m pak se I mg n dit dhe
prmbush nevojat n pjesn m t madhe
nprmjet bimve t pasura me karotene si
karotat, spinaqi, patatja e mbl etj.
Vitamina D
sht vrtetuar q kompleksi vitaminik D,
prbhet nga produkti i transformimit t dy
steroideve, q luajn rolin e provitaminave:
Ergosteroli dhe 7-dehidrokolesteroli. Kta
dy prekursor, shndrrohen n vitaminn D
nprmjet rrezatimit diellor, m mir
akoma me dritn ultraviolet. N veanti nga
ergosteroli, prftohet nj seri prbrjesh (t
treguar prgjithsisht si vitamin D1 ), prej t
(ose
cilave vetm njra, vitamina D2
ergokalciferoli), sht aktive si faktor
vitaminik; nga 7 -dehidroksikolesteroli,
prftohet vitamina D3 (ose kolekalciferoli):

Biokimi

Prej dy vitaminave vetm D3 sht nj

produkt natyral dhe si i till gjendet n
mlin e njeriut dhe t kafshve, ndrsa
vitamina D2 , meqense ergosteroli nuk
sht i pranishm n organizma shtazore
duhet t konsiderohet nj produkt artificial,
q shfaq veprimtari vitaminike, ndoshta pr
shkak t analogjis s saj strukturore me
vitaminn D3. Kompleksi vitaminik D, kryen
nj veprim fiksues ndaj kalciumit q e bn
efikas kundr rakitizmit , nj smundje kjo
qe provokon anomali n zhvillimin e aparatit
kockor. Nevoja e prditshme pr njeriun
sht rreth 0,015 mg.

65

Vitamina K ose -filokinoni sht shum e

prhapur n natyr, veanrisht tek bimt
(soja, trshra, jonxha, etj) dhe tek bakteret.
Nga pikpamja strukturore emrtohet 2metil-3-fitol -1, 4-naftokinon; ekzistojn
edhe
rrjedhs
t
tjer
t
Zmetilnaftokinonit, q zotrojn veprimtari
vitaminike, prandaj ekzistojn disa vitamina
K t treguara me numrin progresiv duke
filluar nga K1, e m tej. Prve K 1 forme e
vitamins K shum e njohur dhe akoma m
aktive sht K2 ; kjo paraqet nj varg ansor
t gjatsis s ndryshueshme sipas
prejardhjes (n sht e ndryshueshme nga 6
deri ne 10):

Vitamina K

T dyja prbrjet jan vajore, t tretshme n

lyra
dhe
t
qndrueshme
ndaj
temperaturave. Vitaminat K kryejn nj
veprim antihemoragjik, duke favorizuar
koagulimin e gjakut. Nevoja e njeriut pr
kt vitamin nuk njihet me siguri t plot ;
pr qllime terapeutike prdoren nga 1 deri
n 10 mg n dit.

Vitamina E
Vitamina E sht nj faktor i pranishm
kryesisht tek embrionet e farrave t
graminaceve, tek leguminozet, jonxha dhe e
verdha e vezs. Ajo u izolua nga embrioni i
grurit dhe u quajt -tokoferol. Tek bimt
jan t pranishm edhe tokoferole t
ndryshm ( dhe v tokoferol), t gjith t

Biokimi

pajisur me veprimtari vitaminike, por m i

prhapuri dhe m aktivi sht -tokoferoli :

-tokoferoli nuk zotron radikalin metilik n

pozicionin 7 dhe v-tokoferoli nuk zotron
radikalin
metilik
n
pozicionin
5.

66

Tokoferolet jan vajor, t ndjeshm ndaj

drits, t qndrueshm ndaj temperaturs
dhe t pajisur me veti t spikatura
reduktuese.
Kjo karakteristike e fundit u jep atyre fuqi
antioksiduese, prandaj mund t kryejn nj
veprim mbrojts ndaj acideve lyrore t
pangopur t lipideve t pranishm n
membranat
biologjike, duke ndaluar
oksidimin e tyre nga ana e oksigjenit
molekular. Mungesa e vitamins E shkakton
sterilitet dhe distrofi muskulore. Nevoja e
njeriut pr kt vitamin nuk njihet me
saktsi, sidoqoft prdoren nga 10 deri ne 15
mg n dit n terapin e parandalimit t
shqetsimeve t shtatznis.

Figura 4 .1. Frutat jan burime t mira t vitaminave

Vitamina (lat: vita = jet) jan substanca
organike t cilat jan t prhapura te bimt,
shtazt dhe mikroorganizmat ndrsa njeriu
i merr nprmjet ushqimit. Vitaminat kan

rndsi sepse ruajn dhe

metabolizmin e organizmit.
2.1. Ndarja e vitaminave

mirmbajn

Biokimi

Formula strukturale e retinolit

Vitamina A
Vitaminat ndahen n vitamina t tretshme
dhe t patretshme n uj.
Emrtimi
Emrtohen sipas shkronjs s par t emrit
latin ose zbuluesit p.sh Vitamina A (Retinoli,
Akseroftoli). Pr shkak se prej nj vitamine
jan zbuluar edhe nn vitamina ose brenda
nj vitamine jan zbuluar vitamina t tjera
dhe kemi emrtime me numra psh vitamina
B1 , Vitamina B2 etj.
VITAMINA A
Vitamina A (Retinoli, Akseroftoli) sht nj
vitamin esenciale, q tretet n yndyr. Kjo
vitamin ka nj struktur terpeni dhe ju
takon terpeneve por sht edhe alkool.
Formula e plot e retinolit sht C20H30O.
sht nj substanc e fort me ngjyr t
verdh. Retinoli sht nj alkool primar
njvalent, pasi q nj grup hidroksidi sht i
lidhur n nj atom karboni, i cili n ann
tjetr sht i lidhur po ashtu vetm me nj
atom karboni.
Pak histori
Retinoli u zbulua n vitin 1909. P. Karrer
arriti m 1931 t bj prodhimin e pastr t
tij nga vaji i mlis s peshkut.
Vetit
Vitamina A ka pikn e shkrirjes n mes t
62 dhe 64C kurse pikn e vlimit n mes t
137 dhe 138C. Masa molare sht 286,46
g/m.
Burimet e Vitamins A
N bim gjendet n form t betakarotins, e cila m tutje n organizm
shndrrohet n vitamin A. Pr kt arsye
beta-karotina quhet edhe provitamin A.
Pasi q beta-karotina vetm kur sht
nevoja shndrrohet n vitamin A dhe pr
dallim prej ksaj nuk sht helmuese edhe
n doza t mdha, duhet ti jepet prparsia
n rast t prdorimit t substancave

67

plotsuese ushqyese. Retinoli gjendet n

prodhimet e qumshtit, n t verdhn e
vezs dhe n vajin e mlis s peshkut.
Nevoja pr vitamina A
Vitamina A sht e nevojshme pr disa
procese n trupin e njeriut Kshtu ajo sht
e nevojshme pr zhvillimin dhe ndrtimin e
siprfaqes dhe brendsis s lkurs, pr
funksionimin e imunitetit, pr shikim n
errsir etj.
Sasia ditore e prafrt e nevojshme pr
trupin e nj njeriu pr meshkuj sht 1mg
retinol (diku 3350 IE vitamin A), pr femra
sht m e vogl 0,8mg retinol (diku 2650 IE
vitamin A). Gjat shtatznis sht mir t
rritet sasia n 1,1 retinol (diku 3650 IE
vitamin A), gjat dhnies gji 1,5 retinol
(diku 5025 IE vitamin A).
Shenjat e mangsis s vitamins A jan
mungesa e apetitit, lkura e thar, pamja e
dobsua n errsir dhe tek fmijt paraqet
rregullime n zhvillim.
Shenjat e tepricave s vitamins A jan kok
dhimbjet, plogshtia, mungesa e apetitit,
rikthimi i ushqimit, rnia e flokve, lkura e
that si dhe rregullime pamore (paraqitja
e pamjeve t dyfishta).
Femrat shtatzne nuk duhet q ta teprojn
me sasin e vitamins A. Atyre ju
rekomandohet t marrin 3 mg retinol (10
000 IE vitamin A) brenda dits ashtu q t
sigurohen pr zhvillimin trupor normal t
fmijs
VITAMINAT (shtojc)
Vitamina B1
Tiamin mononitrat
Vitamina B1 ose ndryshe me emrin kimik
Tiamina, sht nj vitamin e pangjyr (apo
e bardh) me formul kimike C12 H17 N4OS.
Tretet n uj dhe nuk mund t tretet n
alkool. Tiaminet n qoft se nxehen e
humbin funksionin.

Biokimi

Kjo vitamin sht e pazvendsueshme

pr funksionin e sistemit nervor. N qoft
se pr 14 dit nuk merret vitamina B1 n
organizm, ather harxhohen pr 50%
rezervat e tij trupore.
Roli biologjik
Tiamin-pirofosfati ose vitamina B1 sht nj
ko-enzim e dehidrogjenazs s piruvatit,
dehidrogjenazs s -ketoglutaratit dhe e
transketolazs. Kjo d.m.th se kjo vitamin
ka nj rol t rndsishm n metabolizmin
e karbohidrateve dhe yndyrave dhe m kt
n mirmbajtjen e indit nervor, muskulit t
zemrs dhe n transmetimin e primit t
nervave.
Si difosfat i tiamins (koenzim i
dekarboksilazave dhe i transketolazs)
punon n eliminimin e karbohidrateve n
tru dhe n muskuj. Po ashtu nga kjo
vitamin varen edhe kondicioni trupor dhe
kujtesa. Forcon qarkullimin e gjakut dhe
sht e nevojshme pr prodhimin e acidit t
lukthit. Ka rndsi n shndrrimin e
karbohidrateve n yndyra dhe d.m.th n
fitim e energjis nga karbohidratet (pasi q
sht ko-enzim e dehidrogjenazs s
piruvatit, nj kompleks enzimash, i cili e
shndrron piruvatin n acetil-CoA).
Burimet e Vitamins B 1
Radhitur sipas sasis m t madhe t
vitamins B1 n prodhime ushqimore:
N 100 g fidan gruri - 2 mg
N 100 g fasule t sojs - 1 mg
N 100 g mish derri - 0,90 mg
N 100 g bizele - 0,76 mg
N 100 g mish vii - 0,60 mg
N 100 g fasule t bardha - 0,50 mg
N 100 g mish pule - 0,10 mg
N 100 g patate 0,10mg
Po ashtu n sasi t ndryshme n:
Majn e birrs
Produkte drithrash

68

1.3. Nevoja trupore

Nevoja e vitamins B1 pr trupin e njeriut
paraqitet si nevoj pr shprbrjen e hidrokarbonateve dhe alkoolit dhe sasia
mesatare ditore pr meshkuj sht 1,3mg,
pr femra 1mg dhe pr shtatzne 1,2mg. N
rast t puns s rnd fizike, zjarrmis
paraqitet nevoja e rritjes s dozs.
Shenja t zakonshme t mangsis s
vitamins B1 jan kok dhimbjet, mungesa e
apetitit, dhimbjet e barkut, pengesa gjat
jasht qitjes (kaps) dhe rregullime n
kujtes dhe koncentrik.
Teprica t vitamins B1 n trupin e njeriut
mund t shkaktohen vetm nprmjet
marrjes s barnave. Shenj e teprics s
vitamins B1 sht reagimi i ndjeshm
nervave.
Hipovitaminoza Pasojat e mungess s
Vitamins B1
Mungesa e prgjithshme e tiamins n
organizm mund t drgoj n probleme t
panumrta duke prfshir ktu degjenerimin e neuroneve dhe n raste t rnda
mund t qoj deri te vdekja.
Mungesa e tiamins mund t shkaktohet
pr shkak t ushqimit t mngt, dietave
me produkte t pasura me tiaminaz
(enzim q bn shprbrjen e ksaj
vitamine) si jan peshku i pazier i ujit t
pastr, gaforret e freskta t paziera, etj. Po
ashtu dhe konsumimi i prodhimeve me
prbrje t lart t faktorve kundrtiaminik (aji, kafeja, arrat Areca catechu)
mund t shkaktoj mangsi vitaminoze.

Biokimi

Ndarja e vitaminave
Formula strukturale e retinolit
Vitamina A
Emrtimi
Emrtohen sipas shkronjs s par t emrit
latin ose zbuluesit p.sh.: Vitamina A

(Retinoli, Akseroftoli.) Pr arsye se prej nj

vitamine jan zbuluar edhe nn vitamina
ose brenda nj vitamine jan zbuluar
vitamina t tjera ka edhe emrtime me
numra p.sh.: vitamina B1, Vitamina B2, etj.

Tabela 4.2. Zbulimi i vitaminave

Krkimet mbi zbulimin e vitaminave

Viti i zbulimit

69

Vitamina

Burimi

1909

Vitamina A (Retinol)

Cod liver oil

1912

Vitamina B 1 (Thiamine)

Orizi

1912

Vitamina C (Ascorbic acid)

Limoni

1918

Vitamina D (Calciferol)

Cod liver oil

1920

Vitamin B2 (Riboflavin)

Vez

Biokimi

1922

Vitamina E (Tocopherol)

1926

Vitamin B 12 (Cyanocobalamin) Mlia

1929

Vitamina K (Phylloquinone)

1931

Vitamin B5 (Pantothenic acid) Mlia

1931

Vitamin B7 (Biotin)

Mlia

1934

Vitamin B6 (Pyridoxine)

Orizi

1936

Vitamin B3 (Niacin)

Mlia

1941

Vitamin B9 (Acidi folik)

Mlia

70

Vheat germ oil, Kozmetika, Mli

Alfalfa

1. 4. Acidi folik dhe rndsia e tij

Acidi folik i njohur si vitamin B9 n ShBA
dhe Gjermani, n bot si vitamin B11 ose si
Pteroylglutamat sht zbuluar n vitin 1941.
Vitamina B11 sht e tretshme n uj dhe e
ndjeshme ndaj drits dhe nxehtsis, i
takon grupit te Kompleksit-B t vitaminave.
Sipas studimeve mjeksore q jan br n
ShBA gjat vitit 2004, acidi folik ndikon
pozitivisht n parandalimin e tensionit t
lart. Rndsia e tij sht e shumfisht.

racional i ktij acidi ndihmon n stabilizimin

e tensionit t gjakut, tek femrat ndihmon
gjat lindjeve q kan rregullime n
zhvillimin e fetusit.

Shkaku qndron tek aftsit e mdha t

ktij acidi t parandaloj hipertensionin
arterial i cili manifestohet me rregullime
t mdha n sistemin kardiovaskular. sht
konstatuar se sasia e mjaftueshme ditore
sht rreth 400 g (mikrogram). Prdorimi

Si mund te parandalohet hipertensioni

arterial ?
Mungesa e acidit folik, vitamins B12 ose
vitamins B6 mundet ta rris nivelin e
homocisteines, nj aminoacid i cili sht
prezent n gjak. Rritja e nivelit t
homocisteines ndikon negativ n arteriet

Ku gjendet acidi folik?

Acidi folik gjendet me sasi t mjaftueshme
n mli, perime t gjelbrta, pem, spinaq,
brokoli, patate, domate, mish, peshk, n
bukn e zez, etj.

Biokimi

koronare sepse n nj periudh t gjat

kohore vshtirson qarkullimin e gjakut dhe
n disa raste mund t kaloj edhe n infarkt
n zemr. Mjekimi prmes acidit folik sht
adekuat dhe jo shum i shtrenjt por zgjat
shum. Prandaj krahas acidit folik prdoren
edhe terapi tjera.
Vetit biokimike t acidit folik
sht acid karboksilik i cili fitohet prej
tretsirs ujore t vitamins B dhe ka
gjasht stereoizomere natyrale. Merr pjes
gjat formimit t acideve nukleike ADN dhe
ARN si edhe gjat ndrtimit t mureve t
qelizave.

Acidi folik
4. HORMONET
Termi "hormon" sht me origjin greke
dhe do t thot "m stimulu ose eksitu'. Nj
term i till rezulton i prshtatshm, sepse
efektivisht,
substancat
me
veprim
hormonal,
t
transportuara
nga
gjaku,shkojn t stimulojn aktivitete
specifike biokimike ose fiziologjike, duke
vepruar n inde t caktuara t vendosur n
zona t organizmit, t ndryshme nga ato ku
hormonet jan prodhuar. Hormonet nuk
kontrollojn vetm aspekte t ndryshme t
metabolizmit, por edhe shum funksione
specifike, si rritja e qelizave dhe e indeve,

71

frekuenca e rrahjeve t zemrs, presioni i

gjakut, sistemi i riprodhimit, etj.
Hormonet prodhohen nga i ashtuquajturi
"sistem endokrin", d.m.th. nga gjndra q
vihen n aktivitet si pasoje e stimujve q
vijn nga sistemi nervor qendror. Kto
stimuj transmetohen tek hipotalami dhe q
kndej arrijn edhe n gjndrat e tjera, n
t cilat prodhohen hormonet: hipofiza,
mbiveshkat, tiroidet, testikulit, ovarit,
pankreasi, etj.
Hormonet jan t pranishm n gjak n
prqendrime shum t ulta (10-6M - 10 -12 M)
n astin e stimulit, prqendrimi i tyre rritet
me shpejtsi dhe kur nuk jan m t
domosdoshme, aktivizohen me shpejtsi
nprmjet veprimit enzimatik. Jo gjithmon,
prgjigjet fiziologjike ose biokimike t
veprimit hormonal jan t menjhershme,
shpeshher ato manifestohen pas orsh ose
ditsh, si edhe ndodh pr shembull pr
hormonet e tiroideve dhe pr estrogjenet.
4.1. Klasifikimi i hormoneve
N kt kapitull, sillen informacione te
karakterit t prgjithshm, lidhur me
strukturn dhe funksionet e hormoneve m
t rndsishme e m t njohur, duke i ndar
n baz t organeve ku ato prodhohen.
Hormonet surrenalike (mbiveshkore)
Kapsulat surrenale prodhojn tipe t
ndryshme hormonesh. Pjesa m e
brendshme e gjndrave t tilla, prodhon
adrenalinn dhe noradrenalinn, kemi t
bjm me amina t tretshme q rrjedhin
nga tirozina, nprmjet 3,4-dihidroksifenilalanins
dhe
3,4dehidroksifeniletilamins:

Biokimi

Prqendrimi i adrenalins n gjak,

normalisht sht rreth 10- 4M. Impulset
nervore q i mbrrijn pjess s brendshme
t tiroides, prcaktojn nj rritje t
prodhimit dhe adrenalina mund t arrij nj
prqendrim prej rreth 1000 her m t lart
se prqendrimi normal n pak sekonda ose
minuta. Objektivat jan zemra, sistemi
vaskular, mlia dhe muskujt skeletike.
Shkaktohet nj rritje e rrahjeve t zemrs
dhe e presionit t gjakut, stimulohet
degradimi i glikogjenit hepatik n

72

glukozhematik, i cili ushqen punn

muskulore n kushte anaerobike. Individi
nxitet n kt mnyr pr t'u prgatitur t
prballoj situata t emergjencs si
mbrojtja ose luftimi. Zona kortikale e
gjndrave
surrenale
(mbiveshkore),
prodhon nga ana tjetr, disa hormone me
struktur steroide nn stimulin q vjen nga
hipotalami, gj q ndodh n prgjigje t
rrethanave t stresit. Njihen m shum se
30 kortikoide t gjith t tretshm n
lyra,midis t cilve, m i rndsishmi mund
t konsiderohet kortizoli:

Ai stimulon glikoneogjenezn nga aminoacidet, akumulimin e glikogjenit n mli dhe t

glukozit n gjak, prdorimin e acideve lyrore dhe ketogjenezn. Ishte i njohur mbi t gjitha, pr
veprimin e tij t fuqishm, anti-inflamator. Kortikoide t tjer t rndsishm jan edhe
kortikosteroni dhe aldosteroni.

Biokimi

73

Aldosteroni dhe nj mas m t vogl kortikosteroni q prcaktojn mbajtjen e Na* dhe

humbjen e K* nga ana e veshkave ,nprmjet ktij veprimi, ata mbajn bilancin e ujit dhe t
joneve n organizm.
Hormonet seksuale
Njlloj si hormonet e zons kortikale t gjndrave mbiveshkore, androgjent (hormonet
seksuale mashkullore) dhe estrogjenet (hormonet seksuale femrore), jan steroide.
Androgjent nuk prodhohen vetm nga testikola, por n mas m t vogl, edhe nga ovaret dhe
zona kortikale e gjndrave mbiveshkore. N mnyr t ngjashme, edhe estrogjenet prodhohen
nga testikola dhe zona kortikale, prve se nga varet. Prandaj, prkatsia mashkullore dhe
femrore do t mund t prcaktoheshin nga nj bilanc midis androgjenve dhe estrogjeneve t
prodhuar. T gjitha hormonet steroidale, prfshir ktu edhe kortikoidet, rrjedhin nga
kolesteroli. Androgjeni kryesor sht beta-estradioli:

Nj hormon tjetr seksual i rndsishm sht progesteroni, ai stimulon impiantimin e ovulit

dhe sht nj prekursor i prbashkt i te grithe hormoneve steroidale, si te atyre seksuale
ashtu edhe te atyre te zons kortikale te gjndrave mbiveshkore.

Biokimi

74

Androgjent dhe estrogjenet kan efekte te indet e tjera q nuk kan lidhje me riprodhimin.
sht e njohur pr shembull, q androgjent dhe disa rrjedhs t tyre, (steroide anabolike),
stimulojn rritjen muskulaturs skeletike.
Hormonet pankreatike
Pankreasi prodhon hormone t ndryshme
me struktur polipeptidike, midis t cilave
insulina sht e nj rndsie t
konsiderueshme. Kemi t bjm me nj
protein t vogl (PM = 5.700), e prbr
nga dy vargje polipeptidike (A dhe B), t
lidhur midis tyre nprmjet dy lidhjeve
dysqufurore (shih insulinn e kaut, Figura 4.
I). Prekursori i par i insulins sht
proinsulina, nj polipeptid i formuar nga nj
numr aminoacidesh t ndryshueshm nga
78 ne 86, sipas llojit t kafshs. Nga kjo
formohet insulina, fal veprimit t
peptidazave specifike q shkpusin disa
zona polipeptidike.
Figura 4. l tregon formimin e insulins se
kaut nga proipsulina e tij,nprmjet largimit
t disa mbetjeve aminoacidike dhe t vargut
C.
Insulina sht nj hormon hipoglicemizues, d.m.th. u kundrvihet prqendrimeve t teprta t glukozit n gjak, gj e
cila ndodh n subjekt e diabetike.
Kur verifikohet nj rritje e prqendrimit t
glukozit hematik, pankreasi prodhon
insulinn me shpejtsi t madhe. Rritja e
insulins nxit kalimin e glukozit nga gjaku

n mli dhe n muskujt, ku transformohet

n glikogjen.
N kt mnyr kemi nj ulje t
prqendrimit t sheqerit n gjak, q nga ana
e tij prcakton ngadalsimin e prodhimit t
insulins deri n shpejtsin normale. Nga
pankreasi prodhohet edhe nj hormon tjetr
me struktur polipeptidike, glukagoni, q
sht i formuar nga 29 mbetje aminoacidike
(PM = 3.500).
N ndryshim nga insulina, glukagoni,
prcakton nj rritje t prqendrimit t
glukozit n gjak. Ky efekt hiperglicemizues
u detyrohet dy mekanizmave t ndryshm t
veprimit; i pari konsiston, njlloj si pr
adrenalinn, n shkatrrimin e glikogjenit
hepatik me prodhim t glukozit hematik; i
dyti, nga ana e tij, n ndryshim nga
adrenalina, inhibon shkatrrimin e glukozit
deri n acid laktik , duke ndrhyr n
procesin e glikolizs n nivelin e piruvat
kinazs.
Hormonet (shtojce)
Hormonet jan substanca kimike, t cilat i
sekretojn gjndrat me sekretim t
brendshm dhe inde endokrine. N fakt,
hormon quhet nj substanc specifike e
sekretuar nga nj qeliz e specializuar q
vepron mbi receptor po ashtu t

Biokimi

specializuar. Termi hormon q sht me

prejardhje greke do t thot stimulim,
ngacmim, sinjalizim. Kt term e prdori
pr her t par Starlingu, n vitin 1905, kur
vrejti se sekretimin e lngut pankreatik e
stimulon nj substanc kimike, e cila quhet
sekretin. Kt substanc e sekretojn
qelizat e zorrs s holl.

Figura 4.2. Paraqitja e strukturs s

adrenalins
Hormonet dhe sistemi humoral
Hormonet jan substanca t cilat kan
aftsi t nxitjes ose t frenimit t zhvillimit
t funksioneve t ndryshme n organizm.
Ato prmes gjakut arrijn n t gjitha
qelizat, por veprojn vetm n qeliza t
caktuara, t cilat quhen qeliza efektore ose
qeliza shnjestr.
N ann tjetr neuhormonet q prodhohen
nga qelizat nervore nuk barten me an t
gjakut. Duhet t theksohet se disa hormone
sekretohen n gjak pandrprer, kurse disa
sekretohen n gjak koh pas kohe. Kshtu
p.sh. insulina sht komponent e
domosdoshme e gjakut n t cilin
qarkullon vazhdimisht dhe sht e
domosdoshme pr metabozimin e sheqernave. Disa hormone sekretohen n gjak
koh pas kohe, ather kur e krkon nevoja.
Kshtu p.sh. n grupin e hormoneve me

75

sekrecion jo t prhershm n gjak bn

pjes sekretina. Hormonet quhen edhe
inkrete (lat. Inkrete- brenda, crescererritje).
Funksionimin e organeve t caktuara si nj
trsi e bjn t mundshme dy sisteme:
sistemi nervor
sistemi humoral.
Nga kjo shihet se rregullimi i funksioneve
sigurohet prmes dy rrugve kryesore:
prmes ndikimit nervor dhe substancave t
shumta kimike, t cilat gjenden n
organizm dhe q krijohen n nj organ ose
grupe organesh dhe pas bartjes s tyre
prmes gjakut ose limfs ndikojn n
funksionet e organeve t tjera. Mnyra e
par e rregullimit quhet rregullim nervor
ose korrelacion nervor dhe sigurohet
prmes sistemit nervor qendror dhe
autonom. Mnyra e dyt e rregullimit quhet
rregullim
homoral
ose
korrelacion
humoral. Substancat kimike q marrin
pjes n rregullimin humoral jan:

hormonet indore,

hormonet e vrteta

kriprat minerale

vitaminat

Rregullimi humoral (hmor lat. lng

trupor)
realizohet
prmes
lngjeve,
posarisht gjakut. Rregullimi humoral
quhet edhe rregullim kimik, sepse materiet
kimike jan ato (p.sh. hormonet) q duke u
shprndar prmes gjakut japin efekte
prkatse mbi inde apo organe t caktuara.
Ekziston lidhshmri e ngusht midis
rregullimit nervor dhe atij humoral. Ky i dyti
i nnshtrohet t parit (rregullimit nervor).
Pr kt arsye shpesh bhet fjal pr
rregullimin neuro-humoral.
Endokrinologjia sht shkenc q merret
me studimin e gjndrave endokrine dhe t

Biokimi

sekreteve t tyre. Roli biologjik i sistemit

endokrin krahas sistemit nervor sht mjaft
i madh n bashkrendimin e funksioneve
komplekse t organizmit. N fund mund t
thuhet se hormonet jan substanca tipike
stimuluese pa t cilat nuk mund t
zhvillohet jeta normale e organizmave t
gjall
Roli i prgjithshm i hormoneve
Hormonet n prgjithsi ndikojn n
metabolizmin e ujit, t kriprave minerale,
t proteinave, t sheqernave, t lipideve, n
pr metabolitetin e membranave qelizore,
n ngacmimin e nervave periferike dhe t
muskujve, prkatsisht n sistemin nervor,
n funksionet psikike, n rritje dhe n
shumzim. Hormonet para se t fillojn ta
shprehin veprimin e tyre lidhen pr
receptort prkats n qeliza. Receptort
jan grupe karakteristike kimike. Kshtu
p.sh. pr disa hormone indore dhe hormone
t tjera grupet reptore jan qendra
katalitike t enzimeve. Si shembull klasik
sht
lidhja
e
acetilkolins
pr
acetitilkolin-esterazn.
Pr shum hormone receptort gjenden n
siprfaqe t membrans qelizore si sht
rasti me hormonin indor acetilkolinn,
adrenalins etj. Receptort mund t
gjenden edhe n brendi t qelizs.
Hormonet jan ndrmjetse biokimik
midis organeve t rregullimit dhe organeve
n t cilat veprojn organet shnjestr.
Ndrtimi kimik
Hormonet jan komponime organike me
struktur t ndryshme kimike. Ato kan
aftsi q n prqendrime t vogla ta
rregullojn metabolizmin e proteinave,
sheqernave, lipideve, vitaminave, materieve
minerale. N kt aspekt jan t ngjashme
me vitaminat, sepse sillen si biokatalizator
tipik.

76

Mund t thuhet se dallimi midis hormoneve

dhe vitaminave qndron n at se hormonet
i sintetizon vet organizmi n organet e veta
specifike, t cilat pastaj i sekreton n gjak
dhe n limf, ose n lngun cerebrospinal,
ndrsa vitaminat jan kryesisht produkte
bimore, t cilat organizmi shtazor dhe i
njeriut i merr prmes ushqimit q do t
thot se vet organizmi nuk mund ti
sintetizoj.
Hormonet i katalizojn ose rregullojn
proceset e ndryshme metabolike. N kt
aspekt jan t ngjashme edhe me enzimet,
sepse edhe hormonet veprojn n
organizm si katalizator, q do t thot,
ngjashm me enzime. Edhe hormonet
nevojiten n sasi shum t vogla dhe nuk
shpenzohen
gjat
procesit
katalitik.
Dallohen nga enzimet n kt aspekt:

hormonet krijohen n at organ n t

cilin nuk e shprehin veprimin e vet,
para se t veprojn tajohen n gjak.
sipas strukturs kimike nuk jan do
her si jan enzimet.

Sipas strukturs kimike hormonet ndahen

n tri grupe:

hormone derivate t aminoacideve si

p.sh. hormonet e tiroides, hormonet e
palcs s gjndrs mbiveshkore,
melatonina e epifizs;
hormone me struktur peptidike dhe
proteinike si p.sh. hormonet e hipofizs,
hormonet e gjndrave paratiroide dhe t
pankreasit etj.;
hormonet me struktur steroide si jan
hormonet e kores
s gjndrs
mbiveshkore, hormonet e gjndrave
seksuale mashkullore

Biokimi

77

2. Hormonet e tiroideve
Gjndra e tiroideve prodhon dy hormone, tiroksinn dhe trijodtironinn, n prgjigje t stimujve
q vijn nga hipotalami.

Tiroksina dhe trijodtironina kan si prekuros tirozinn e pranishme n nj glukoprotein t

quajtur tireoglobulina (PM = 650.000). Mbetjet e tirozins jan jodinuar n mnyr enzimatike.
Jodi i nevojshm duhet t merret me ushqimin e prditshm dhe mbrrin tek gjndra tiroide
nprmjet gjakut, ku sht
gjithmon i pranishm n trajtn e gjurmve. Hormonet e prodhuar nga gjndra tiroide jan
shum aktive n stimulimin e metabolizmit t mlis dhe t muskujve. Qelizat e shnuara
nxiten t biosintetizojn sasi t mdha t disa enzimave, t cilat nxisin nj aktivizim t fort t
metabolizmit bazal.

Biokimi

PYETJE DHE USHTRIME

1. Cili sht funksioni i insulins?
A) kundrshtues i glukagonit
B) zvoglon akumulimin e glikogjenit ne mli dhe ne muskuj
C) zvoglon hiperglicemine
D) te gjitha te msiprmet
2. Cili nga hormonet e mposhtme sekretohet ne mli?
A) rennin
B) somatomedin
C) eritropoietin
D) estrogjeni
3. Cili sht qllimi themelor i hormoneve?
A) Te ruajn rritjen
B) Te mbajn funksionimin e trurit
C) Te nxisin, stimulojn metabolizmin
D)Asnj nga te msiprmet
4 . Adrenalina sht
A) prodhuar nga corteksi adrenal
B) gjithashtu e quajtur epinephrine
C) e liruar kur sistemi nervor parasimpatik sht i stimuluar
D) asnj nga te msiprmet
6. Rritja e sasis se yndyrave te pangopura ne diete rrit nevojn pr
ciln vitamine?
7. Cili sht funksioni kryesor i vitamins B brenda trupit?
8. Cili sht funksioni kryesor i vitamins E brenda trupit?
9. Edhe pse mungesa e vitaminave duhet te jete e rralle nse parimet
kryesore te planifikimit te nj diete ushqimore ndiqen, far duhet
marre parasysh kur prcaktohet shuma e vitaminave qe duhen marre.
Prdorni nj fjali pr te shpjeguar seciln.

78

Biokimi

79

Ushtrime- Vitaminat
1. Cili nga pohimet e mposhtme nuk sht nj karakteristike e prgjithshme pr vitaminat qe
treten ne yndyrat?
A) tepricat eliminohen nga veshkat ( ja se si vitaminat e tretshme humbasin ne uj)
B) prthithja behet prmes qarkullimit limfatik
C) shume prej tyre krkojn mbajts proteinash pr transport
D) ato mund te magazinohen ne shuma relativisht te mdha ne inde te caktuara trupore
2. Cili nga funksionet e mposhtm ka nj krkes pr vitaminn B1 ?
A) koagulimi i gjakut
B) formimi i qelizave te kuqe te gjakut
C)energji e liruar nga nnshtrimi energjetik I ushqyesve
D) formimin e qelize mykopolisaharide epiteliale
3. Nj person qe ka nj rregullim te prthithjes sht ne rrezik te rritjes se mungess se
A) folate
B) niacines
C) tiamines
D) acidit askorbik
4. Cili nga pohimet e mposhtm sht prfaqsues I dispoueshmerise se folatit ne ushqime?
A) burimet e mira jan produktet dhe mishrat
B) burime te varfra jan lngu I futave dhe I perimeve
C) vetm 10 % e shums se prbrjes se ushqimeve sht e disponueshme
D) nj pjese e madhe e vitaminave sht e paqndrueshme ne gatimet te zakonshm dhe
kushteve te magazinimit
5. Proteina qe krkon acid absorbik pr formimin e saj sht:
A) keratina
B) pepsina
C) kolagjeni
D) rodopsina
6. Cila nga te mposhtmet sht nj shenje e hershme e mungess se vitamins C?

Biokimi

80

A) mishrat e dhmbve te gjakosur

B) anemi shkatrruese
C) shfaqje e te ftohtit
D) histeri dhe depresion
7. Cili sht transportuesi me i madh
A) albumina
B) kolesteroli
C) kilomikrons
D) proteina qe lidhen me lipide te tretshme
8. Te gjitha te mposhtmet jan emrtime te tjera pr vitaminn D prve:
A) kalciferolit
B) kalcitonines
C) kolekalciferonit
D) dihidroksi vitamins D
PJESA B. Plotsoni vendet bosh me prgjigjen me te mire
1. Rritja e sasis se yndyrave te pangopura ne diete rrit nevojn pr ciln vitamine?
Vitamina E
2. Cili sht funksioni kryesor I vitamins B brenda trupit? sillet si je koenzime e prfshir ne
marrjen e energjis nga energjia e ushqyesve.
3. Si quhet komponimi i vitamins A qe sht aktiv ne prgjigjen vizuale, retinale?
4. Prafrsisht sa sht prqindja e akumulimit te vitamins A ne mli? 90% .
5. Cili sht funksioni kryesor i vitamins E brenda trupit? sillet si nj antioksidant
Pjesa C.
1. Edhe pse mungesa e vitaminave duhet te jete e rralle nse parimet kryesore te planifikimit te
nj diete ushqimore ndiqen, far duhet marre parasysh kur prcaktohet shuma e vitaminave
qe duhen marre. Prdorni nj fjali pr te shpjeguar seciln.
Te prmendet mjaftueshmeria biologjike, tretshmria, qndrueshmria dhe helmueshmeria

Biokimi

81

Ushtrime - hormonet
1. Cili nga dy hormonet lirohet nga lobi I prapme I hipofizs?
A)

ADH

dhe

GH

B)

ACTH

dhe

TSH

C)

ADH

dhe

oksitocina

D) TRH dhe CRH

2. Hormonet lirohen nga qeliza nervore te_______ rregullojn hormone te sekretuara nga
____________.
A) hipotalamus, hipofiza e prparme
B) hipotalamus, hipofiza e pasme
C) hipofiza e prparme, hipotalamus
D) truri i vogl, hipofiza e pasme

3. Cili nga hormonet e mposhtme sekretohet ne mli?

A) renin
B) somatomedin
C) eritropoietin
D) estrogjen

4. Si quhet krcelli (bishti) qe lidh hipotalamusin me hipofizn?

A) Lvorja celebrale
B) anterior
C) corpus callosum
D) infundibulum

5. Cili nga pohimet e mposhtme sht i rreme?

Biokimi

A)
B)

Sistemi

endokrin

permbajtja

C) gjndrat

me

sht

sistemit

endokrin

sekretim te

prbre
lirohet

brendshm jan

nga

gjndra

ne

qarkullimin

82

pa

gypa.

gjakut

pjese e sistemit endokrin

D) gjndrat me sekretim te jashtm nuk jan pjese e sistemit endokrin

6. Cili sht nj emrtim tjetr pr tiroksinen?

A)

tetraiodotironine

B)

tiroid

C)

timus

D) triiodotironine

7. Cili sht targeti i ACTH?

A) shumica e qelizave
B) gjndra tiroide
C) gjndrat me sekretim te brendshm
D) korteksi adrenal

Biokimi

83

KAPITULLI I PESTE
ALKALOIDET
1. Alkaloidt dhe vetit fiziko-kimike
2. Struktura e alkaloidve dhe klasifikimi i tyre
3. Alkaloidt e grupit t kiolins dhe izokiolins
4. Klasifikimi. Alkaloidt e grupit t Izoikiolifenautrenit

KAPITULLI I PEST
ALKALOIDET
1. Alkaloidet. Vetit fiziko-kimike

Ato kan disa karakteristika t veanta

fiziologjike dhe farmakologjike pr t cilat
n kohn e fundit punohet me t madhe pr
t shtuar produktivitetin e tyre tek bimt
apo q ato t prfitohen n mnyr
sintetike.
Deri m tani jan izoluar dhe sht
prcaktuar
struktura
e
mbi
6000
alkaloidve, ku nga prej tyre rndsi pr
mjeksi kan vetm disa dhjetra sosh. N
doza t larta alkaloidt jan helmues pr
njeriun, por n sasi t vogla reagojn
vlefshm pr organet e ndryshme.

Figura 5.1. Struktura kimike e pentilamines

alkaloid
Alkaloidet jan produkte natyrore t
prbrjes s caktuar, t cilt prve
karbonit,
hidrogjenit
dhe
oksigjenit,
gjithmon prmbajn edhe azot (zakonisht
n ndonj unaz heterociklike), i cili sht
barts i vetive bazike t ktyre molekulave.

Emrin e kan marr n baz t asaj se n

shekullin e kaluar ato kan qen substancat
e para t hulumtuara nga bima t cilat
kishin karakter bazik (alkalin). M von jan
izoluar edhe disa alkaloide shtazore.
Nga struktura alkaloidt jan t ndryshm,
por n baz t disa njsive t njohura
heterociklike me azot t cilat i prmbajn,
ato mund t grupohen n: alkaloide t
rrjedhur nga piridina, piperidina, piroli,

Biokimi

kinolina, izokinolina apo

kondensuar me benzen.

njsive

84

Nikotina

Alkaloidet jan optiko aktiv. Me prdorimin

e reagjentve t ndryshm si: acidin fosformolibdenik,
acidin
fosfor-volframik,
K2 [HgJ4], tanin, H2 [PtCl6], etj ato mund t
precipitojn. N kt veti bazohet prdorimi
i tanins si antidot gjat helmimit me
alkaloide.
Alkaloidet n botn bimore jan shum t
prhapur, m s teprmi gjenden n bimt
dikotiledone subtropikale, nga t cilat
kryesisht
prfshihen
kto
familje:
Papaveraceae, Solenacea, Ranunculacea
dhe Rubiaceae. N nj bim zakonisht
gjenden disa alkaloide, por vetm njri
dominon si prbrs kryesor. N to ato nuk
jan t lira, por t lidhura me disa acide
organike p.dh me acidin e molls, acidin
citrik, acidin tanik, acidin qilibarik, acidin
mekonik, etj.
Nga bimt alkaloidt ndahen duke vepruar
me acide t holluara (HCl, H2 SO4) n pjes t
grira t tyre, e m pas me veprim me baza
ku formohen kriprat e tyre. Prej
prbrseve t tjer pastrohen me distilim
me avull uji apo ekstraktim me ndihmn e
tretsve organik.
Klasifikimi i alkaloidve Zakonisht sht
br nga struktura e tyre kimike apo nga
veprimi i alkaloidit kryesor.
N baz t studimeve q jan br, sidomos
n prcaktimin e strukturs s alkaloidve
sht gjetur se ato sajohen nga aminoacide
t caktuara p.sh atropina dhe kokaina
sajohen nga ornitina; nikotina nga ornitina
dhe lizina; alkaloidt e grupit t morfins
sajohen nga tirozina, etj.

Figura 5.2. Pamje e cigareve t cilat

prmbajn nj sasi t konsiderueshme
tnikotinvs (shkak pr probleme
shndetsore)
Nikotina, sht alkaloid helmues me er t
keqe, q gjendet n gjethet e duhanit dhe q
vepron si ngacmues mbi sistemin nervor.
Nikotina sht ndr alkaloidt kryesore e
cila gjendet n gjethe dhe n rrnjt e
duhanit. N gjethe t duhanit edhe alkaloide
t tjera. N gjethe t thara t duhanit
gjenden 4-5% nikotin. Ajo nuk gjendet e
lire por e komponuar me acidin citric dhe
at malik. Nikotina sht lng vajor, ka
arom duhani, n uj tretet mir.
Prdoret n mjeksi dhe n veterinari. N
sasi t vogla, nikotina shrben stimuluese e
frymmarrjes, ndrsa n sasi t mdha
rreth 40 mg shkakton paralizn e
frymmarrjes dhe vdekje. Shrben si
insektembyts n veterinari, pr smundje
parazitare t lkurs. N industri kimike
shrben pr prfitimin e acidit nikotinik dhe
t amidit t tij, t cilat jan vitamina t
rndsishme t kompleksit t vitaminave B.
Mjerisht duhani, si barts i nikotins, m
tepr e dmton shndetin e njeriut. Sot
konsiderohet droga m e lir q prdoret n

Biokimi

mas t madhe. Prve nikotins, tymi i

duhanit prmban edhe lnd gazore
helmuese t forta, si sht monoksidi i
karbonit dhe dioksidi i karbonit i cili e
vshtirson frymmarrjen normale. Si
pasoj e thithjes s duhanit llogaritet se n
vit vdesin rreth 3 milion njerz. Nikotina
llogaritet edhe si drog, sepse organizmi
ambientohet me t, duke u br varts i saj.
Ky proces i vartsis ndaj nikotins m
leht bhet te popullata rinore, ku edhe
pasojat zhvillimore, intelektuale dhe
shoqrore jan t mdha.[ 1]
Llojet e alkaloidve

Nikotina

Kafeina

Konina

Lobelina

Atropina

Kokaina

Kinina

Morfina

Kinina
Alkaloidet zakonisht gjenden n bim n
formn e kriprave t acideve organike si
p.sh. n formn e tartrateve, oksalateve e
tjer t cilat jan t tretshme n uj, ndrsa
alkaloidt e lira jan pak t tretshme n uj
por treten mir n tretsira organike si:

Figura 5.3. Struktura e konins

85

alkool, eter, kloroform, dikloretan, benzen e

t tjer.
N prgjithsi alkaloidt jan substanca t
ngurta (ato q prmbajn atome oksigjen),
por ka dhe alkaloide t lngta (ato q nuk
prmbajn atome oksigjen), si p.sh:
nikotina, konina. Tretsira e krips s
alkaloidit formon me tretsirn e tanins
nj precipitat i cili ka rendsi t veante n
praktik, sepse n rastet e helmimeve me
alkaloide jepet aj i fort (si tretsir
tanine). Shum alkaloide jan helme t
forta si; striknina, nikotina e tjer.
Disa prej tyre n doza t vogla prdoren n
prdorime t tjera. (n mjeksi; si qetsues,
si anestezik etj.). Duke ju referuar ndrtimit
t tyre kimik alkaloidt do t'i studiojm
sipas grupeve t mposhtme:
Struktura e alkaloidve dhe klasifikimi i tyre
Klasifikimi
- Alkaloidet
piperidins dhe piridins.

grupit

te

Konina (C8 H7 N)
Konina gjendet n farat e bims kukuti.
sht helm i fort i cili paralizon sistemin
nervor. sht e njohur q n kohn e
Greqis s vjetr kur grekt e dnuar me
vdekje i ekzekutonin duke i helmuar me
konin. Edhe Sokrati (nga dijetarvt mv tv
mvdhenj tv Greqisv) vdiq i helmuar me
konin.

Biokimi

86

Konina (a - propilpiperidina ose - 2 propilpiperidina), sht alkaloidi i par i

sintetizuar nga A. Ladenburg, n 1886. I cili
ishte nj lng pa ngjyr, me pik vlimi 166oC,
gati i patretshm n uj, por i tretshm n
eter dhe alkool. Ai ka nj shije djegse,
therse dhe nj arom t keqe, dhe vepron
si nj helmues i fuqishm jo vetm pr
njerzit, por pr t gjitha llojet e gjs s
gjall. Alkaloidi sht baz e fort dhe
oksidohet leht; acidi kromik e shndrron
at n acid butirik normal dhe amoniak. Ka
dy izomer optike S (+) konina dhe R (-)
konina.

dhe pr kt arsye prdoret si insekticid.

Nikotina ka efekte t fuqishme n arteriet e
trupit. Ajo sht stimulant q prshpejton
punn e zemrs dhe rrit presionin e gjakut.
Nikotina rrit se teprmi riskun e mpiksjes
s gjakut.. N sasi te vogla, ajo vepron si
stimulant tek gjitart.

Nikotina (C 10H14N2 )

Nikotina prshpejton punn e zemrs me

rreth 20 rrahje n minut, pr do cigare.
Sipas shoqats Amerikane t zemrs
varsia ndaj nikotins ka qen historikisht
nj ndr varsit m t vshtira pr t'u
larguar.

Nikotina (3 (1 - metil - 2 - pirolidinil)

piridina) e merr emrin nga bima e duhanit e
quajtur
Nicotiana
Tabacum.
Ishte
higroskopike, me konsistenc vajore, tretet
mir n uj, ka er duhani. Nikotina ka veti
bazike dhe me acide formon kripra q jan
zakonisht t ngurta e t tretshme n uj,
oksidohet shpejt n ajr.

Nikotina ka nj efekt eksitues mbi sistemin

nervor qendror dhe periferik. Ajo rrit
sekrecionin e gjndrave dhe peristaltikn e
zorrve. Nikotina sht nj nga faktort
kryesor prgjegjs pr formimin e varsis
ndaj duhanit*.

Nikotina sht izoluar pr her t par nga

bima e duhanit n 1828, nga kimistt
gjerman Posselt dhe Reimann. Ajo u
sintetizua pr her t par nga A. Pictet dhe
Crepieux ne 1893. Ajo sht gjetur n sasi t
konsiderueshme tek duhani, koka dhe n
sasi t vogla tek domatja,patatja e tjer.
3. Alkaloidet e grupit t kinolins dhe
izokinolins
Kinina (C20 H24 N2 O2 )
Kinina, u ekstraktua nga lvorja e pems s
kinins q rritet n Amerikn e Jugut, dhe u
izolua e u emrtua n vitin 19I7 , nga dy
krkues francez Pierre Joseph Pelletier
dhe Joseph Bienaime.

Figura 5.4. Struktura e Nikotins

Vlon n temperatur 2470 C. Nikotina ka dy
izomer optike, nga t cilt forma levozhire
sht rreth tri her m toksike se forma
dekstrozhire. M pak se 0,2 gr nikotin
sht fatale pr njerzit, me vdekjen e
shkaktuar
nga
paraliza
respiratore.
Nikotina sht nj neurotoksin e fuqishme

Biokimi

87

prfshijn zemrn, trurin, zorrt dhe traktin

urinar). Ajo mund t prdoret si relaksues i
muskujve dhe i enve t gjakut. Ka veprim
narkotik m t dobt se morfina fillimisht
sht izoluar nga opiumi n vitin 1844. sht
rrjedhs i izokinolins.

Figura 5.5. Struktura e kinins

Sintetikisht kinina u prodhua m 1944 nga
kimistt amerikan R.B Voodvard dhe V. E.
Doerina. ishte nj alkaloid natyral kristalin i
bardh, e tretshme n alkool dhe eter, dhe
ka nj shije t hidhur. Ka karakter bazik dhe
me acidin sulfurik dhe klorhidrik jep
kripra; sulfate, bisulfate etj. sht njehes i
kinolins. Kinina fillimisht, sht prdorur
me efikasitet pr trajtimin e malaries t
shkaktuar nga parazit P.falciparum, q n
shekullin e I7.
Ajo vazhdon t mbetet si nj ndr
medikamentet m efikas pr kurimin e
malaries. Kinina, gjithashtu prdoret n
trajtimin e ngreve t muskujve dhe t
artritit. Ajo lufton smundjen e lis,
prdoret si qetsues dhe ka veti
antiinflamatore. Ka veti antiseptike dhe
antipiretike. N nj doz tepr t madhe ajo
sht mjaft toksike, dhe mund t shkaktoj
paraliz nse injektohet n nerv. Kinina
mund t shkaktoj ritme jo normale t
zemrs dhe duhet t shmanget nse sht e
mundur n pacientt me rrahje t shpejta.
Papaverina (C20H21NO4 )
Papaverina, sht alkaloid i opiumit i
prdorur fillimisht n trajtimin e spazms t
organeve t brendshme (sidomos ato q

Narkotina (C22 H23NO7 )

Narkotina, sht nj alkaloid i opiumit dhe
ndodhet n t, n masn rreth 10%,
prgjithsisht n gjendje t lir. Mund t
prftohet drejtprsdrejti nga opiumi me
eter.
Gjendet n formn e prizmave rombik (ose
gjilprash t gjata), pa ngjyr, pa er dhe pa
shije. Temperatur e shkrirjes sht 76oC.
N nj temperatur m t lart narkotina
dekompozohet
dhe
shndrrohet
n
amoniak. sht e patretshme n uj, por e
tretshme n alkool, eter etilik, kloroform.
Vepron me acide minerale. Ka veti
antipiretike. sht me pak helmuese se
morfina apo kodeina.
4. Klasifikimi. Alkaloidet
e grupit t
izokinolinfenantrenit.
Morfina* (C17 H 19NO3)

Figura 5. 6. Struktura e morfins

Morfina sht alkaloidi kryesor i opiumit*.
sht gjithashtu nj produkt natyral i
gjndrave endokrine tek njerzit dhe
kafsht. Morfina sht substanc kristalore
e bardh (kristalizon me nj molekul uj).

Biokimi

Tretet mir n mentol, por pak e tretshme

n uj, shkrin n 254 0C - Sikurse heroina,
morfina n doza t vogla vepron direkt n
sistemin nervor qendror t qetsoje
dhimbjet. Morfina n doza t mdha vepron
ndaj sistemit nervor edhe si narkotik, si
substanc q t v n gjum, dhe prdorimi
i saj pr nj koh t gjat shkakton nj
smundje
t
rnd
e
kronike
morfinomanine.
Studimet kan treguar se morfina n doza
t vogla, sht m superiore pr qetsimin
e dhimbjeve t mdha ndaj qetsuesve t
tjer narkotik. Ajo ndikon n peristaltikn
e zorrve ku ajo ngadalson dhe qetson
lvizjet tyre. Ajo sht izoluar pr her t
par
nga opiumi n vitin 1805, nga
farmacisti gjerman Fire Vilhelm Adam
Selumer.
Fjala Morfin rrjedh nga Morpheus, nj nga
perndit Greke t Ondrave. Opiumi sht
masa qumshtore (lateks) q prftohet nga
arja e kokrrave t hashashit (Papaver
Sorxriferum). N gjendjen e tij normale, ai
prodhon jo m pak se 9% Morfin. Ai
prmban rreth 25 alkaloide, si dhe dyll ,
sheqer, rrshir, substanc aromatike e
tjer. Gjasht alkaloidt m kryesore t
opiumit jan: Morhna- kodeina, thebaina,
narkeina, papaverina, narkotina.
Morfina

88

Morfina bn pjes n grupin e morfinave, q

gjenden n opium. Opiumi sht lng
qumshtor i prqendruar, q e prodhojn
lloje t ndryshme t hashashit (Papaver
somniferum), ku jan t pranishme disa
alkaloide. Numri i alkaloidve i pranishm
n opium sht shum i madh. Sot jan
izoluar dhe u sht prcaktuar struktura e
m tepr se njzet alkalideve.
Morfina ka qen alkaloidi i par i izoluar nga
opiumi, madje q n vitin 1803, q do t
thot se ka histori t hershme t
prdorimit. Morfina u izolua mjaft von nga
M. Gatrs, n vitin 1952
Papaverina prdoret n mjeksi kundr
shtangimit t muskujve. Rezerpina prdoret
mjet pr uljen e tensionit t gjakut, pr
qetsim nervor dhe pr shrimin e
smundjeve mentale.
Kodeina (C 18H21NO3)
Kodeina* ose metilmorfina, merret nga
opiumi dhe prdoret pr vetit e tij kundra
diares, qetson dhimbjet, dhe si qetsues i
organeve t frymmarrjes (lehtson kolln).
Sasia m e madhe e kodeins sintetizohet
nga metilimi i morfins. Kodeina sht
substanc kristalore e bardh, pa er, shije
t hidhur, shkrin n temperatur 1550C.
Tretet mir n alkool, eter, kloroform,
benzen e tjer. sht izoluar pr her t
par nga Jean-Pierre Robiquet, n vitin 1830
n Franc.
Alkaloidet e grupit t tropanit*

Figura 5.7. Modeli tredimensional i

morfins

Atropina (C 17 H23NO3)
Atropina, sht nj alkaloid i ekstraktuar
nga bima Atropa belladonna dhe nga bim
t tjera t familjes Solanaceae. Atropina
sht substanc kristalore e bardhe, me
temperatur t shkrirjes 1150. Tretet leht
n alkool, kloroform, eter, glicerin.
Ndonse tretet me vshtirsi n uj. Ka

Biokimi

veprim t fort helmues. Atropina shkakton

paraliz t gjymtyrve dhe te zemrs.
N mjeksi, ajo prdoret n formn e
kriprave e saj, si sulfat i atropins.
Atropina ka veti t zgjeroj beben e syrit,
dhe n doza t vogla ajo pakson
sekrecionet e gjndrave (t pshtyms,
djerss) dhe gjithashtu shrben si antidot
n rastet e helmimeve nga insekticidet ose
n rastet e helmimit me krpudhn Amantia
muscaria Atropina prdoret gjithashtu n
spazmat e tubit trets, n astmn bronkiale
etj. Ajo hidrolizohet n tropin dhe acid
tropic.
Atropina nxirret nga gjethet dhe rrnjt e
bims Atropa belladonna dhe nga farat e
bims Datura stromanium. Kjo sht
substanc kristalore e cila shkrihet n
115,5 C. Ka veprim t fort helmues.
Atropina prdoret n mjekim t syrit, sepse
bn t mundshm zgjerimin e bebzs s
tij.

Figura 5.8. Struktura e atropins

*Disa efekte ansore t lidhura me
prdorimin e kodeins sikurse edhe n
alkaloidt e tjera, prfshijn ndjesin e
euforis, kruarje, przierje, gjendje gjumi,

89

tharje goje etj. Sikurse alkaloidt e tjera

edhe kodeina krijon efekte varsie ndonse
simptomat q krijohen n momentin e
mosprdorimit jan m t lehta se
alkaloidt e tjera.
N strukturn e ktyre alkaloidve merr
pjes sistemi diciklik q emrtohet tropan, i
cili prbehet nga nj cikl i pirolidins i
kondensuar me ciklin e N-metilpiperidins.
Atropina, u sintetizua pr her t par nga
kimisti gjerman Richard Villstatter, n 1901.
Kokaina
Kokaina (C17 H21NO) sht nj alkaloid i
izoluar nga gjethet e bims koka (bim e
familjes Erythroxylaceae), e rritur n pjesn
veri-perndimore t Ameriks s Jugut.
Kokaina, sht substance kristaline me
ngjyre
te
bardhe,
qe
shkrin
ne
temperaturn 980C. Tretet mire ne alkool,
eter, kloroforme, por tretet me vshtirsi ne
uj.
Prdoret ne formn e klorhidratit, sht
substance helmuese. Kokina sht nj
stimulant i sistemit nervor qendror. Ne doza
te vogla shkakton eufori, por ne doza te
mdha shkakton edhe vdekjen qe vjen si
rezultat i paralizs te sistemit te
frymmarrjes. Kokaina paralizon nervat
periferike prandaj prdoret n mjeksi si
anestezik lokal, sidomos n kirurgjin e
syve, t hunds, fytit e tjer. Prdorimi i
shpesht i saj mund te shkaktoj
apasionimin dhe ambientimin e organizimit
gj q shpie n narkomanin e quajtur
kokainizm. Alkaloidi i kokains u izolua pr
her t par nga kimisti gjerman Friedrich
Gaedcke n 1855, ndrsa sinteza e par dhe
struktura e saj u realizua nga Richard
Villstatter, n 1898.
sht alkaloidi m i rndsishm i cili
gjendet n gjethet e bims Koka. sht
substanc kristalore e cila tretet me

Biokimi

vshtirsi n uj. N mjeksi prdoret si

anestetik lokal. sht drog shum
helmuese e cila shkakton varsin tek
prdoruesi dhe bn pjes n drogat ilegale.
Vartsia sht kryesisht emocionale por n
disa raste edhe vartsi fizike. Kokaina sht
stimulues i fuqishm i sistemit nervor
qendror SNQ me efekte t prshkruara si
m posht,rritja e prqendrimit dhe
vigjilencs,humbja e friks, eufori etj.

Figura 5.9. Pamje e Kokaines

Alkaloidet e grupit t ksantins

Kafeina (C8H 10N 4O2 )

90

N shumicn e rasteve jan substanca

kristalore, vshtir t tretshme n uj, t
cilat reagojn n mnyr bazike dhe kan
shije t itht. Me acide formojn kripra
kristalore t cilat n uj tretn mir dhe
shrbejn pr pastrimin e tyre, kurse me
reagim me baza ato prsri ndahen n
gjendje t pastr.
Kafeina* (I,3,7 - trimetil ksantina), sht nj
alkaloid kristalin i bardh q prdoret si nj
medikament stimulant dhe si diuretik tek
njerzit dhe kafsht. Ajo gjendet n gjethet
dhe farat kafes, gjethet e ajit, si dhe n
nj numr bimsh t ndryshme, ku ajo luan
rolin e nj pesticidi natyral. Kafeina ka shije
t hidhur dhe sht pa er. Shkrin n
temperaturn 237 0C. Tretet n uj t
ngroht dhe me vshtirsi n uj t ftoht,
me ngrohje sublimon.
Kafeina n sasi t vogla sht nj stimulant
i sistemit nervor qendror, q redukton
lodhjen fizike dhe rrit prqendrimin nervor,
shton aftsin filtruese t veshkave,
shpejton qarkullimin e gjakut, rrit tensionin
dhe funksionimin normal te zemrs.
Por ne doza t larta ajo shoqrohet me nj
sr efektesh ansore si: shqetsim,
pagjumsi, dhimbje koke, rrahje t
shpeshta t zemrs, rritje t tensionit, nxitje
t forta t sistemit nervor, diare e tjera.
Kafeina prgatitet nga frutat e thata te
kafes qe prpunohen ne t 120oC dhe
ekstraktohen me uj te ngrohte.
Teobromina (C7 H8N4O2 )
Teobromina (3, 7 dimeril ksantina) sht nj
alkaloid i hidhur i bims se kakaos
(Theobroma cacao) e gjendur ne okollat.
Ajo gjendet gjithashtu n fara t kafes
(coffea Arabica), n farat e ajit (Thea
sinensis). Pavarsisht emrit, prbrja nuk
prmban brom. Ajo
sht substanc
kristalore, e tretshme n uj t ngroht, me
shije t hidhur.

Figura 5.10. Struktura e Kafeines

Biokimi

Teobromina sht nj isomer i teofilins.

Prdoret
pr
trajtimin
e
edemes,
arteriosklerozs, smundjeve t ndryshme
kardiovaskulare dhe
hipertensionit. N
mjeksin moderne prdoret si zgjerues i
enve t gjakut, si diuretik dhe stimulant i
sistemit nervor qendror. N doza t larta,
shoqrohet me efekte ansore
si:
pagjumsi, gjendje ankthi, urinim i
shpesht, humbje oreksi, marrje mendsh, e
t vjella. U izolua pr her t par nga farat
e bims s kakaos, m 1878, dhe u
sintetizua pak koh m pas prej ksantins
nga Herman Emil Fischer.

91

Kinina

Teofilina (C7 H8N4O2 )

Teofilina (1,3 dimetil ksantina), gjendet tek
gjethet e ajit n sasi t vogla.
sht substanc kristaline, shkrin n 268oC,
tretet n uj t nxeht. Teofilina ka veti i
antiinflamatore,
rrit
kontraktimin
e
muskujve t zemrs, rrit presionin e gjakut,
ka veti diuretike. sht stimulues i sistemit
nervor qendror.

Figura.5.12. Struktura e kinins

Figura 5.11. Fenanatreni

Lobelina sht alkaloid i cili gjendet n farat
e bims Lobelia inflata. N mjeksi
prdoret pr stimulimin e sistemit
respirativ t trurit qendror. Ky alkaloid
sht kardiostimulator shum i mir.

Ka struktur t kinolins. Kjo s bashku me

20 alkaloide t tjer gjendet n drurin e
familjes Cinchana. Mbi 90% t kinins
prodhohet n plantacione n ishujt e Javs.
Gjat shekujve qe njohur ila kundr
malaries q shkaktohet nga paraziti
Plasmodium q bartet prmes mushkonjave
femrore t smura(anopheles). Kinina
prodhohet edhe me metoda sintetike.
Prdoret kundr smundjes mjaft t
rrezikshme, malaria.

Biokimi

PYETJE DHE USHTRIME

1. Figura me posht tregon strukturn e morfins dhe te kodeines.

a. Cilin grup funksional paraqet N ?Dhe far shkalle (kryesore,etj)?

b. Konsideroni atomet e oksigjenit ne mes(ne fund O heterociklike)te ktyre
strukturave. Cili grup funksional sht ky?
2. Dy pjest ne vazhdim trajtojn nikotinn,shikoni
strukturn e saj ne te djathte. Krkesat a dhe b jan ve e
ve.
a. Nikotina sht nj di-amine. Nqs ju shtoni pak acid cili
azot do te prfshihet i pari?Shpjegojeni se si mund ta
tregoni.
b. Pr shkak se unazat aromatike jan mjaft te
qndrueshme C benzilik sht mjaft aktiv,sht e mundur
qe disa here ant e zinxhirit te shkputen dhe te lne
vetm nj grup karboksil. Vizatoni produktin dhe e nj
oksidimi te tille te nikotines. Gjithashtu vizatoni amidin e
ktij produkti. (Te dy komponimet jan ne interes te
biologjis)
3. Valiumi sht nj qetses i bazuar ne benzodiazepine. Shikoni strukturn
ose te benzodiazepines ose te valiumit. far sht e pazakonte rreth nj
nder unazaveprve prmbajtjes se dy atomeve azot?
4. Vizatoni strukturn e N-fenil-3-klorobutanamide.

92

Biokimi

93

KAPITULLI I GJASHT
METABOLIZMI DHE BIOSINTEZA
1. Metabolizmi dhe biosinteza
2. Proceset katabolike
3. Proceset anabolike
4. Oksidimet biologjike

KAPITULLI I GJASHTE
METABOLIZMI DHE BIOSINTEZA
1. Metabolizmi dhe biosinteza
Metabolizmi (greq. , metavoli =
shkmbim) apo shkmbimi i lndve, sht
trsia e reaksioneve kimike dhe fizike q
ndodhin n nj gjalles, organizm apo n
nj pjes t tij. Ky proces sht baza e jets,
q lejon nj qeliz t rritet dhe riprodhohet,
t ruaj ndrtimin e saj, dhe ti prgjigjet
mjedisit t saj.
Proceset katabolike. Proceset anabolike
Procesi i metabolizmit ndahet n dy pjes:

anabolizmi, q prodhon molekula t

ndrlikuara nga m t thjeshtat, duke
prdorur energjin e prodhuar nga

katabolizmi pr t ndrtuar prbrsit e

qelizave si p.sh. proteinat dhe acidet
nukleike;
katabolizmi, q kryen shprbrjen e
molekulave t ndrlikuara n t m t
thjeshta, duke prodhuar energji, p.sh.
shkatrrimi i ushqimit n frymmarrjen
qelizore.
Proceset anabolike jan endoergonik,
ndrsa ato katabolik ekzoergonik.
Proceset metabolike q prmbajn nj
prbrs anabolik dhe nj katabolik quhen
nganjher amfibolik.
Proceset metabolike, edhe tek organizmat
m t thjesht, formojn nj rrjet metabolik
shum t ndrlikuar, t nn ndar n
zinxhir metabolik dhe cikle metabolike.
do molekul q merr pjes n
metabolizm
quhet
metabolite.
do
prbrje q rrjedh nga katalizatori quhet
enzim.

Biokimi

FITOHORMONET
N kt kapitull do t prmbledhim
njohurit mbi hormonet bimore dhe
rregullatort e rritjes. Substancave, q
shfaqin nj aktivitet t tipit hormonal tek
bimt u atribuohet emri fitohormone.
'sht
hormoni
bimor?
Shumica
fiziologve t bimve kan dhn nj
prcaktim t ngjashm me hormonet e
zhvillimit t kafshve:
Hormoni bimor sht nj komponim organik
i sintetizuar n pjes te ndryshme t bims,
i cili shprndahet n pjes t tjera t bims
ku n prqendrime shum t ult shkakton
efekte fiziologjike.
Ky koncept me thellimin e studimeve mori
form m t plot aq sa sot njohurit mbi
hormonet mund te prmbledhin : a) vendin
e sintezs s hormonit b) transportin nga
burimi n vendin e veprimit dhe c) veprimin
e hormonit n vendin shenj.
Shumica e aktiviteteve rregulluese n qeliz
shpjegohen me veprimin e pes gruphormoneve kryesore: auksinave, guberelinave, citokininave, etilenit dhe acidit
abshizik ose me bashkveprimin midis tyre.
Rritja e bimve sht nj proces kompleks,
n t cilin prfshihen substanca t shumta
fiziologjikisht aktive, disa prej t cilave edhe
pse t pranishme n sasi minimale,
realizojn kontrollin dhe rregullimin e
funksioneve t rndsishme biologjike t
organizmit bimor, si fillimin e organeve t
ndryshme, lulzimin, etj.
AUKSINA
Termi auksine sht prdorur fillimisht nga
Vent, i cili n vitin 1926 zbuloi disa
komponime t paidentifikuara q shkaktonin prkuljen e koleoptileve t trshrs
n drejtim t drits. Komponimi q gjeti
Vent ishte i bollshm, veanrisht n majat
e koleoptilit. Figura 6-l tregon se si ai tregoi

94

ekzistencn e saj. Auksina e Ventit tani

njihet si AIA (acidi indolacetik).
Disa ekspert besojn q AIA paraqet vetm
hormonin e vrtet auksine. Megjithat jan
br disa demonstrime t rastit q bimt
prmbajn komponime t tjera q mund te
shkaktojn shum sjellje t njjta si AIA dhe
ndoshta mund t konsiderohen si auksine.
Nj tjetr sht acidi fenilacetik i cili sht i
prhapur midis bimve dhe shpesh sht
m me tepri se AIA, megjithse sht m
pak aktiv.
Tre komponime shtes t gjetura n shum
bim kan aktivitet si auksina, sepse ato
jan t kthyeshme n AIA. Ktu prfshihen
indol etanoli, indol acetaldehidi dhe
indolacetonitriti. Ato jan t oksiduara n
AIA nga enzima t ndryshme.
2. Metabolizmi, sinteza dhe degradimi i AIA
AIA sht e ngjashme nga ana strukturale
me aminoacidin triptofan. Pr sintezn e
AIA njihen dy mekanizma, ku secili prfshin
largimin e grupit aminik dhe te grupit
terminal karboksil nga zinxhiri ansor i
triptofanit. Rruga me e preferuar ne
shumicn e specieve sht dhnia e grupit
aminik ne nj alfa-ketoacid tjetr nprmjet
reaksionit t transaminimit pr t formuar
acidin indol-piruvik dhe pastaj dekarboksilimi i indolpiruvatit pr t formuar
indolacetaldehidin. Nprmjet oksidimit t
indolacetaldehidit kalohet n AIA. Ky kalim
realizohet n saj t disa enzimave t cilat
jan m aktive n indet e tjera q jan n
zhvillim, si jan, gjethet e reja dhe frutat.
N kto inde prmbajtja e auksines sht
shum e lart gj q tregon se ajo
sintetizohet aty.
sht logjike q bimt duhet t ken disa
mekanizma q t largojn hormone t
fuqishm si AIA, kur ato nuk jan m t
nevojshme dhe metabolizmi i AIA-se
realizohet nprmjet dy proceseve t
rndsishm. AIA kombinohet me molekula

Biokimi

t tjera dhe formon derivate t caktuara t

quajtura auksina te lidhura. Auksina t
lidhura jan produkte komplekse q
prmbajn
glukoz,
protein
dhe
komponime fenolike. Procesi tjetr pr
largimin e AIA-s sht degradues, enzima
q katalizon kt reaksion sht quajtur
AIA-oksidaza.
Auksinat sintetike nuk shkatrrohen nga
oksidaza t tilla dhe qndrojn n bim
shum m tepr se sa AIA.
Metabolizmi i auksins
Prekursori kryesor i AIA-se n bimt e larta
dhe n mikroorganizmat sht triptofani
1. Triptofani metabolizohet n AIA dhe kjo
sht vrejtur duke prdorur C14 ose H3 n
triptofan n kultura t indeve bimore dhe n
preparate enzimatike.
2. Fakt tjetr q triptofani sht prekursor i
AIA sht eksperimenti me indol te shnuar
dhe serin H3.
Eksperimentet e bra vrtetojn se auksinat
e sintetizuara nga indoli prodhohen me
ndihmen e sintezs se triptofanit si
ndrmjets.
Ciklet e formimit te AIA-se nga triptofoni.
Kthimi i triptofanit n AIA prfshin
degradimin e zinxhirit ansor me an t
deaminimit dhe dekarboksilimit dhe dy
oksidimeve.
a) Acidi indol piruvik sht ndrmjetsi i
par i rrugs biosintetike pr formimin e
AIA. Ai formohet nga triptofanit nga disa
aminotransferaza. Identifikimi i tij sht i
vshtir pr shkak t paqndrueshmris
gjat izolimit dhe sasive shum t vogla. Nj
tjetr hap i rndsishm sht formimi i
indo - acetaldehides e cila formohet nga
dekarboksilimi i acidit indol piruvik.
Ky kalim kryhet n prani t acid indol
piruvik dekarboksilazes. Kthimi i indolacetaldehides n AIA sht e hapi i fundit q

95

ndodh si n inde bimore ashtu dhe n

ekstraktet e tyre. Ky reaksion katalizohet
nga oksidaz indol acetaldehida. Gjithashtu
kthimi i indol acetaldehides n indol-etanol
ka rndsi t madhe pr metabolizmin e
indolit n bimt e larta. Mendohet se indoletanoli shrben si produkt rezerv n
biosintezn eAIA. Niveli i AIA kontrollohet
nga katabolizmi i AIA si dhe nga ndikimi i
rregullatorve t tjer t rritjes.
b). Rruga e triptamins
Biosinteza e AIA realizohet nprmjet
rrugs n t ciln triptofani dekarboksilohet
n
Triptamine
dhe
q
ktej
n
IndolAcetaldehide pr t formuar AIA
Triptofan---.>Triptamine-Indolacetaldehide -AIA
c). Rrug t tjera
AIA mund t formohet nga indol3acetaldoxime
Triptofan-
Indol
acetaldoximeIndolacetonitril -AIA
Katabolizmi i AIA-s
AIA degradohet nga acidet n solucion ujor,
nga rrezatimi jonizues, drita ultraviolet,
drita e dukshme n prani t pigmenteve
sensibilizuese nga oksigjeni dhe peroksidi.
Degradimi i AIA n indet bimore varet nga
lloji indit dhe kushtet fiziologjike. N indet e
vjetra degradimi ndodh n nj shkalle
shum t lart 90% , ndrsa n indet e reja
n 20 %.
Degradimi i AIA
Produktet kryesore t katabolizmit t AIA
formohen nga oksidimi i AIA n disa
preparate enzimatike q nxirren nga
koleoptilet e drithrave. Nga disa autor
sht prshkruar aktiviteti biologjik i
produkteve t AIA veanrisht i 3 Metilen
Oxindolit dhe sht diskutuar mundsia q
kto produkte t kne aktivitet n procesin
e rrits.

Biokimi

Kjo tez sht hedhur posht. sht par q

n frutat mund t funksionoj si promotor i
plakjes.
Enzimat e katabolizmit t AIA
a) Vendndodhja dhe Identiteti
Dihet q bimt prmbajn disa enzima t
afta pr oksidimin e AIA q njihen si AlAoksidaza. AlA oksidazat jan nxjerr nga
bimt
vaskulare.
Gjithashtu
sistemi
degradues i AIA gjendet n mli n disa
krpudha, n bakteroide dhe n bakterie q
izolohen nga nodulet e rrnjve.
b)sht pranuar q edhe peroksidazat jan
prgjegjse
pr
aktivitetin
e (AIAoksiadazes)
Transporti i auksins
Mnyra e veprimit t AIA ka lidhje me
mnyrn e transportit t AIA nga gjethet e
reja, n zonat meristematike t lastareve
dhe majat e koleoptileve.

96

N ndryshim me lvizjen e sheqernave,

joneve dhe solucioneve t tjera, AIA mund t
lviz prmes ktyre qelizave n qoft se
aplikohet n siprfaqe t gjetheve t
maturuara, por transporti normal n lastar
dhe bishtat e gjetheve kryhet prmes
qelizave t gjalla ndoshta parenkims s
floems, korteksit dhe palcs. Ky transport
ka disa tipare t ndryshme nga transporti i
floems.
1. Lvizja e auksins sht e ngadalshme
vetm O,5cm/ore -1,5 cm/ore si n rrnj
dhe n lastar.
2. Transporti i AIA sht n drejtim t bazs.
Transporti n rrnj sht gjithashtu polar.
3. Lvizja e tij sht nj proces aktiv i cili
kryhet kundr gradientit t prqendrimit.

Figura 6.1.Pamje e strukturvs s enzims dekarboksilaze

GIBERELINAT
Giberelina u zbulua fillimisht n Japoni, n
studimet me bimt e smura t orizit
q po rriteshin n nj gjatsi t tepruar. N
vitin l890 e quajtn at bakanae (smundja e
filizave t marr). U provua edhe ekstrakti i
krpudhave, i cili shkaktonte t njjtn gj

si vet krpudha, duke treguar se e njjta

substanc kimike prgjigjej pr kt
smundje.
N vitin 1930 Gabuta dhe Hayashi e izoluan
dhe identifikuan nj komponim aktiv nga
krpudha t quajtura Giberela. Deri tani

Biokimi

jan zbuluar 50 giberelina n krpudha dhe

n bim. T gjitha giberelinat kan 19 ose
20 atome karbon. U grupuan n 4-5 sisteme
unazore dhe t gjitha kan nj ose m
shum grupe karboksil. Ato jan quajtur
shkurtimisht GA dhe prdoren GA,, GA2, GA,
pr t'u dalluar. GA. sht studiuar m tepr
dhe shpesh sht quajtur acid giberelik.
Komponimi i par me sistem unazor
giberelin sht aldehida GA 12 molekule me
20 karbone. Nga ajo formohen giberelina c20
dhe c 19 por reaksionet enzimatike jan
akoma t paprcaktuara. N gjethe,
kloroplastet jan qendrat kryesore t
kthimit t giberelins.
Giberelina mund t degradohet me ngadal,
por mund t kthehet n forma t lidhura
inaktive. Format e njohura t lidhura t
giberelines prfshijn glukozidet, n t cilat
glukoza sht lidhur me nj lidhje eterike
me nj grup OH ose me lidhje esterike me
nj grup karboksil t giberelins.
Nj tjetr progres metabolik i rndsishm
sht kthimi i giberelinave me aktivitet t
lart n m pak aktive.
OH
GA4---- GA34
Lokalizimi i sintezs se giberelines
Cila pjese e bims i sintetizon giberelinat?
N qofte se kto hormone bimore gjenden
n nj organ bimor, mund t jen t
sintetizuara aty. Teknika e difuzimit sht
nj ndihm e madhe pr t dalluar t dy
kto mundsi.
Organi sht nxjerr dhe siprfaqja e prer,
vendoset n kontakt me agar dhe
giberelinat lejohen t difuzojn n agar pr
disa or. Sasia e mbledhur vlersohet me
bioprova dhe me an t metodave kimike t
sofistikuara. Kto sasi krahasohen me
sasit e ekstraktuara nga i njjti organ ose

97

ind dhe pas difuzionit, n qoft se sasit e

difuzueshme jan m t mdha se sa sasia
e ekstraktuar, si ndodh shpesh, qelizat
duhet t jen duke sintetizuar giberilin ose
duke e kthyer at nga forma inaktive n
form aktive.
Teknika e difuzimit tregon q gjethet e reja
jan qendrat kryesore t sintezs aktive t
giberelins. Kjo vjen nga fakti q maja e
krcellit q prmban gjethe t reja sht
hequr dhe pjesa e prer sht trajtuar me
giberelin ose auksine, zgjatja e lastarit
nxitet n lastart e prer ndryshe nga ato t
patrajtuara. Gjethet e maturuara kan aftsi
t pakt pr t sintetizuar hormone. Rrnjt
gjithashtu sintetizojn giberelin n sasi t
konsiderueshme, si tregohet nga teknika
e difuzimit dhe giberelinat kan efekt t
pakt n rritjen e rrnjve.
CITOKININA
Citokininat jan substanca q stimulojn
ndarjen qelizore (citokineze). Ato prmbajn
adenin si grup hidrofil. N grupin e tyre
arrin n pozicionin 6 nj varg ansor jo
polar me specifitet relativisht t vogl
Ne 1920 Hoberlandt zbuloi n Austri, se nj
komponim i panjohur i pranishm n indet
vaskulare t bimve t ndryshme,
shkaktonte ndarjen qelizore, dhe onte n
formimin e kambiumit n tubert e prera t
patateve. Ky ishte demonstrimi i pare q
bimt prmbajn komponime t quajtura
citokinina, q stimulojn citokinezn.
N vitin 1940 J- von Overbuk gjeti q
qumshti i endosperms s arrs s
kokose, sht i pasur n komponime q
nxisin ndarjen qelizore. N krkim t
substancave q stimulojn ndarjen qelizore,
ata gjetn nj substanc t ngjashme me
purinn, nga ekstrakte t ndryshme, q
ishte me nj aktivitet shum t lart. Kjo oi
n zbulimin e aftsis s ADN pr t nxitur
citokinezn dhe n zbulimin, n vitin 1954, t
nj komponimi shum aktiv t formuar nga

Biokimi

prishja e ADN s autoklavuar- Ato e quajtn

kt komponim kinetine.
Megjithse vet kinetina nuk sht gjetur n
bim dhe nuk sht substanca aktive e
gjetur nga Haberlandt, citokininat q kan
lidhje me t jan t pranishme n shumicn
e bimve. Stevard, gjithashtu duke prdorur
teknikat e kulturave indore, me 1950, gjeti
disa citokinina n qumshtin e ars s
koks, q stimulojn ndarjen qelizore n
indet e rrnjve t karots. Kto
komponime aktive kan marr emrat
zeatine dhe zeatine riboside. Zeatina sht
identifikuar n Nev Zelande nga Letham, n
1964, i cili prdori si burim endospermn e
misrit.
Citokininat e tjera me struktura si adenin,
t ngjashme me kinetinn,, zeatinen dhe
zeatinen riboside, jan identifikuar n nj
numr pjessh bimore. Citokinat e lira
ekzistojn n algat e kuqe dhe kafe dhe n
diatomet, hormonet disa her nxitin rritjen e
algave.
Disa bakterie dhe krpudha prmbajn
citokinina q mund t influencojn n disa
procese t smundjeve t shkaktuara nga
kto mikrobe. Shumica e krpudhave
prmbajn zeatine dhe zeatine riboside.
Disa qindra citokinina sintetike jan provuar
nga Skoog dhe Letham n bioprova t
ndryshme. Shumica e tyre jan aktive, por
ato q prdoren me zakonisht nga fiziologet
e bimve prfshijn kinetinen dhe benzil
adeninn.
Metabolizmi i Citokinines
Ne dim shume pak se si formohet
citokinina me prjashtim te pjess adenine
te molekuls. Adenina sht formuar nga
glicina CO2 dhe molekula te tjera te vogla,
zinxhiri ansor qe sht thelbsor pr
aktivitetin mund te afrohet ne pozicionin N6,
duke prdorur izopentil pirofosfat, qe
shoqrohet me humbjen e pirofosfatit.
Modifikimi i zinxhirit ansor ne karbonin 5

98

mund te oje ne citokinina te tjera te

njohura, ndrsa citokinina e gjetheve te
plepit ka vetm nj unaze si pjese kryesore
te zinxhirit ansor.
Me shume dihet rreth prishjes se strukturs
se citokinines, se sa rreth sintezs se tyre.
Prishja e strukturs se saj sht e
rndsishme pr ruajtjen e nivelit te
citokinines. Nj nga reaksionet qe ndodh
sht largimi i zinxhirit ansor. Ky sht nj
proces inaktivizimi sepse adenina ose
adenosina jan inaktive. Nj tjetr
mekanizm i rndsishm sht formimi i
derivateve te sheqernave (glukozideve),
sikundr ndodh me AIA dhe me giberelinen.
Ne disa specie, glukoza mund te lidhet me
bazn e citokinines ne atomin N, qe z
pozicionin 9 ne citokininat nukleotide dhe
me grupin hidroksil te zinxhirit ansor te
zeatines.
Citokininat jan te shprndara ne frutat e
reja, farat, ne gjethet e reja dhe majat e
rrnjve.
Studimet fizike dhe kimike kane treguar qe
citokininat jan derivate purinone qe
prmbajn grup alkil, sulfur dhe glukoze si
sheqer. Substancat ne aktivitete citokinike
ndryshojn nga citokininat purine nga disa
ARN, meq prmbajn riboze ne vend te
glukozs. Mendohet qe citokinina adenilate
aktivizon sintezn e derivateve
qe prfshihen direkt ne nxitjen e ndarjes
qelizore. Kto substanca jan inhibitore te
fuqishmen
te
enzims
nukleotide
fosfodiesteraze ciklike ne kafshe dhe ne
bime.
ETILENI
Etileni sht nj rregullator ne gjendje e te
gazte me nj strukture shume te thjeshte
H2 C=CH2 . Aktiviteti i etilenit shfaqet ne
prqendrime shume te vogla. Qe ne lashtsi
fiziologet ruse zbuluan se pikrisht gazi i
liruar nga qymyri, etileni shkakton disa
ndikime te tjera ne rritjen e bims si
pengimin e zgjatjes se krcellit, te rrnjs

Biokimi

dhe trashjen e tyre. Etileni formohet gati ne

te gjitha organet e bimve me fara. Ne filiza
ai prodhohet me shume ne maje, por edhe
ne pjese te tjera kryesisht ne ndrnyjat e
krcellit. Krcejt horizontale prodhojn me
shume se ata vertikale. Rrnjt formojn
pak, por sht auksina qe nxit ne to rritjen e

99

etilenit. Sasia e etilenit ritet shume gjate

seneshences dhe rnies se gjetheve,luleve
dhe frutave,sidomos frutave te pjekura
plotsisht. Etileni formohet edhe nga disa
baktere ,disa krpudha te toks,por jo nga
algat.

Figura 6.2. Biosinteza dhe metabolizmi i etilenit

Figura 6.3. Struktura e Etanolit

Biokimi

Ne bimt e larta etileni sintetizohet nga

aminoacidi L-metionine i cili shndrrohet ne
acid karboksilik 1- aminociklopropan- I
(ACC) figura 6-7 . Enzima qe prshpejton
kt reaksion te fundit sht ACCsintetaza,, enzime qe sht pak e
qndrueshme qe gjendet nv citoplazme.
Etapa e fundit e sintezs katalizohet nga
enzima etilen-oksidaze, aktiviteti i se cils
krkon Fe2+ si kofaktor . Reaksioni
prfundimtar i formimit te etilenit ka nevoje
pr ATP dhe O2.
Acidi ABSHIZIK
Gjate viteve 50 te shekullit te kaluar
,fiziologet studiuan dukurin e fjetjes se
sythave dhe te farave qe shkaktohej nga
penguesit e rritjes. Me ane te disa teknikave
u arrit te pastrohet dhe kristalizohet lnda
qe rrezonte boet e pambukut dhe qe quhej
abshizine II. Ne te njjtn kohe u zbulua
edhe lnda qe shkaktonte fjetjen e sythave e
emrtuar dormine.

Figura.6.4

100

Analizat kimike treguan se ajo ishte e njjte

me abshizinen dhe qe te dyja u emrtuan
Acid Abshizik (ABA) ABA dhe etileni jan
hormone bimore qe veprojn ne kushte te
stresit. Kjo do te thot se ata formohen me
shumice kur bima rrezikohet nga strese
fiziologjike si mungesa e ujit, kripra ne
toke me shumice, temperatura te ult,
ngrica etj. Gjithashtu ABA luan rol zhvillimin
normal te embrionit, formimin e proteinave
te rezervs tek fara. Ai parandalon mbirjen
e farave dhe te sythave dhe pengon rritjen
pothuaj ne te gjitha rastet.
Biosinteza dhe metabolizmi i ABA
ABA sht nj terpenoid me 15 atome
karboni, qe prfundon
me nj grup
karboksil. Biosinteza e ABA kryhet ne
kloroplaste dhe plaste te tjera.
Sinteza e ABA ndodh nga coptimi i
karotenoideve te pranishm ne plaste
Figura 6 -8.

Adenosine-5'-triphosphate (ATP)

Biokimi

101

Figura 6.5. Paraqitja e skemes se glikolizes

Integrimi i Metabolizmit
1. ATP prdoret si monedhe shkmbimi e
energjis ne te gjith metabolizmin.
Potenciali i larte i transferimit te fosfateve
te ATP, e ben at te afte te funksionoje si
burim energjie gjate tkurrjes muskulore, ne
amplifikimin e sinjaleve dhe ne proceset
biosintetike. Hidroliza e nj molekule te ATP
ndryshon raportin e ekuilibrit midis
produkteve dhe reagenteve te nj reaksioni
te iftzuar me nj faktor prej 10 8. Pra, nj
seri reaksionesh te pafavorizuar nga
pikpamja termodinamike, mund te
transformohet ne nj seri shume te
favorizuar me ane te iftzimit me nj
numr te mjaftueshm molekulash te ATP.

2. ATP. formohet nprmjet oksidimit te

molekulave me funksion karburanti. p.sh.
glukozi. acidet lyrore dhe aminoacidet.
Perberesi i ndrmjetm i prbashkt pr
pjesn me te madhe te ktyre oksidimeve
sht acetil KoA. Nj acetil oksidohet
plotsisht deri ne CO ne ciklin e Krebs-it,
duke patur formim te njkohshm te NADH
dhe FADH,. Kta si monedhe shkmbimi e
transportues elektronesh transferojn me
pas elektronet e tyre me potencial te larte
ne vargun e frymmarrjes. Fluksi i
elektroneve ne drejtim te oksigjenit (O2)
provokon nj pompim protonesh prmes
membrans se brendshme te mitokondrive.

Biokimi

Fig 6.6. Struktura e Acidit laktik

Ky gradient protonesh prdoret pr te
prodhuar AIP. Glikoliza sht rruga
determetabolike qe prodhon ATP, por sasia
qe formohet sht shume here me e vogl
se sa ajo qe formohet gjate fosforilimit
oksidues. Oksidimi i glukozit ne acid piruvik
prodhon vetm dy ATP, ndrsa ne oksidimin
e plote te glukozit ne CO, formohen tridhjete
e gjashte ATP.
3. NADHP sht donator
kryesor i
elektroneve gjate proceseve biosintetike
reduktuese.
Ne pjesn me te madhe te proceseve
biosintetike, produktet gjenden ne nj
gjendje me te reduktuar se prekursoret e
tyre, prandaj, qe kto procese te zhvillohen,
prve ATP, duhet edhe fuqia reduktuese.
Elektronet me potencial te larte te
domosdoshm pr funksionimin e ktyre
reaksioneve, furnizohen zakonisht nga
NADPH. Pr shembull, ne biosintezn e
acideve lyrore, grupi ketonik i njsis
bikarbonike qe shtohet, reduktohet ne grup
metilenik nga futja e katr elektroneve qe e
kane origjinn nga dy molekula te NADPH.
4. Molekulat biologjike ndrtohen duke u
nisur nga nj numr i kufizuar prbrjesh te
thjeshta. Numri i madh i molekulave
perberese te organizmave te gjalla,
sintetizohet duke u nisur nga nj numr
shume i vogl prekursoresh. Edhe rrugt
metabolike qe gjenerojn ATP dhe NADPH
furnizojn molekula, te cilat prdoren ne
biosintezat e molekulave me komplekse.

102

Pr shembull, acidi fosfoenolpiruvik,

furnizon nj pjese te skeletit te atomeve te
karbonit te aminoacideve aromatike. AcetilKoA, qe sht perberesi i ndrmjetm me
prejardhje nga dieta, furnizon njsi
karbonike ne shume biosinteza te tjera.
Riboz 5-fosfati, qe formohet se bashku me
NADPH, formon njsin glucidike te
nukleotideve. Shume procese biosintetike
krkojn edhe
njsi monokarbonike.
Formimi i ktyre derivateve sht
ngushtsisht i lidhur me metabolizmin e
aminoacideve. Rrugt kryesore metabolike
kryejn, pra role anabolike dhe katabolike.
5. Rrugt biosintetike dallohen pothuajse
gjithnj nga rrugt shperberese.
Pr shembull, rruga pr sintezn e acideve
lyrore sht e ndryshme nga rruga pr
shprbrjen e tyre.
Ne mnyr te ngjashme, glikogjeni
sintetizohet dhe shprbehet nprmjet dy
serive te ndryshme reaksionesh. Ky dallim
u lejon rrugve biosintetike dhe atyre
shperberese te prfitojn ne do moment
prej kushteve te favorshme nga pikpamja
termodinamike.
Pr
shembull,
ne
shndrrimin e acidit piruvik ne glukoze
konsumohen katr lidhje makroenergjikeP, me shume ne krahasim me ato qe
formohen gjate transformimit te glukozit ne
acid piruvik ne procesin e glikolizes.
Koncepti themelor sht qe shpejtsit e
rrugve metabolike drejtohen me shume
nga aktivitetet e enzimave ky se sa nga ligji
i veprimit te masave. Ndarja e rrugve
biosintetike dhe e atyre shperberese,
kontribuon shume ne efiensen e kontrollit
te metabolizmit.
Rrugt kryesore metabolike dhe sitet e
kontrollit te tyre
l- Glikoliza. Kjo seri reaksionesh, qe
zhvillohet ne citosol, transformon nj
molekule te glukozit ne dy molekula te
acidit piruvik. duke prodhuar dy ATP dhe dy
NADH.

Biokimi

103

Ne kushte anaerobike si ne muskulin

skeletik ne aktivitet te plote, ky rigjenerim
ndodh ne saje te reduktimit te acidit piruvik
ne acid laktik. Ne kushte aerobike, NAD*
riformohet nprmjet transferimit te
elektroneve nga NADH tek O, prmes vargut
transportues te elektroneve. Glikoliza kryen
dy funksione kryesore: shprben glukozin
pr te formuar ATP dhe furnizon skelete te
atomeve
te
karbonit
pr
proceset
biosintetike.
Shpejtsia e transformimit te glukozit ne
acid piruvik rregullohet ne mnyr te atille
qe te arrihet ky objektiv i dyfishte. Nj
prqendrim i larte i ATP inhibon
fosfofruktokinazen. Ky efekt inhibues
fuqizohet nga acidi citrik dhe anulohet nga
AMP.
2- Cikli i acidit citrik, cikli i Krebs-it. Kjo
rruge finale e prbashkt e oksidimit te
molekulave me prejardhje nga dieta
karbohidrate, aminoacide, acide lyrore,
ndodh ne brendsi te mitokondrive. pjesa
me e madhe e ktyre molekulave hyn ne
cikl ne formn e acetil KoA.
Figura 6.8.
Nikotineamide
dinukleotid, NAD (NAD+)

adenine

Oksidimi i plote i nj njsie te acetilit

gjeneron nj GTP, tre NADH dhe nj FADH2 .
Kto katr ifte elektronesh transferohen
tek O, nprmjet vargut transportues te
elektroneve, dhe kjo on ne formimin e nj
gradienti protonesh, qe nga ana e vet,
prcakton sintezn e njmbdhjete te ATP.
Cikli i acidit citrik kryen edhe nj rol
anabolik, duke furnizuar produkte te
ndrmjetme pr proceset biosintetike, pr
shembull, suksinil KoA, e cila kontribuon ne
ndrtimin e nj pjese te skeletit te atomeve
te karbonit te porfirinave.
Figura 6.7. Paraqitja e Ciklit t Krebsit

Biokimi

104

3- Rruga e hekzoz monofosfatit. Kjo seri

reaksionesh qe ndodhin ne citosol, ka dy
funksione: prodhimin e NADPH pr
proceset biosintetike reduktuese dhe
formimin e riboz 5-fosfatit pr sintezn e
nukleotideve.
Grupi fosforik qe NADPH ka me shume se
NADH, ben te mundur dallimin midis tyre ne
qelize. Fale ktij ndryshimi midis dy
molekulave, mund te verifikohet prania e
njkohshme e nj raporti te larte
NADPH/NADP+ dhe e nj raporti te larte
NAD+/NADH.
Pr
pasoje,
proceset
biosinteike reduktuese dhe glikoliza mund
te zhvillohen me shpejtsi te larte
njkohsisht.
4- Glukoneogjeneza tek mlia dhe veshkat,
glukozi mund te sintetizohet nga acidi
laktik, gliceroli dhe aminoacidet. Pika e
hyrjes kryesore pr kt rruge metabolike
sht ne nivelin e acidit piruvik, i cili
karboksilohet ne acid oksalacetik tek
mitokondrite.
Acidi oksalacetik, dekarboksilohet dhe
fosforilohet ne citosol, duke dhne acidin
fosfoenolpiruvik. Reaksionet e tjera te
veanta te glikoneogjenezs, ne krahasim
me glikolizen, jan dy etapa hidrolize,
ndrsa te njjtat molekula kane efekte te
kundrta mbi fosfofruktokinazen, enzimn
rregulluese te shpejtsis se glikolizes.

Fig 6.9 Sistemi i transportit te elektroneve

5-. Sinteza dhe shprbrja e glikogjenit.
Glikogieni qe sht nj forme depozite e
glukozit, sht nj polimeri i degzuar
mbetjesh te glukozit. Ndrmjetsi i
aktivizuar pr sintezn e tij sht ADpglukozi, qe formohet nga glukoz l-fosfati
dhe UTP. Glikogjen sintetaza
katalizon
transferimin e glukozit nga UDP-glukozi tek
mbetja hidroksi-fundore e nj vargu ne
fazn e rritjes. Shprbrja e glikogjenit
kryhet nprmjet nj rruge te ndryshme
nga sintetaza e tij. Fosforilaza katalizon
thyerjen e glikogjenit duke prdorur
ortofosfat e duke prodhuar glukoz 1 fosfat.
6- Sinteza dhe shprbrja e acideve lyrore.
Acidet lyrore sintetizohen ne citosol me ane
te shtimit te njsis me dy atome te
karbonit mbi nj varg ne faze rritjeje.
Malonil KoA, qe sht ndrmjetsi i
aktivizuar, formohet prmes karboksilimit
te acetil KoA.
Grupet
acetile
transportohen
nga
mitokondrite ne citosol nprmjet acidit

Biokimi

105

citrik. Ky efekt furnizon nj pjese te NADPH

se domosdoshme pr reduktimin e njsis
se acetilit te shtuar, ndrsa pjesa tjetr e
NADPH furnizohet nga rruga e hekzoz
monofosfatit. Acidi citric stimulon acetil KoA
karbokksilazen, enzimn qe katalizon
etapn kufizuese. Kur kemi bollk te ATP
dhe acetil KoA , prqendrimi i acidit citrik
rritet , dhe kjo ben qe te rritet shpejtsia e
acideve lyrore. Acidet lyrore shprbehen
nga nj rruge tjetr ne nj kompartiment te
ndryshm qelizor.
Shprbrja e acideve lyrore ne acetil KoA
kryhet, nprmjet B-oksidimit. Acetil KoA
hyn me pas ne ciklin e acidit citrik (cikli i
Krebs-it), ne qofte se acidi oksalacetik
sht i mjaftueshm. Prndryshe, acetil
KoA transformohet ne trupa ketonike.
FADH2 dhe NADH qe formohen nga Boksidimi, transferojn elektronet e tyre tek
oksigjeni O2 , nprmjet vargut transportues
te elektroneve. Ashtu si dhe pr glikolizen,
B-oksidimi mund te vazhdoje te funksionoje
vetm ne qofte se NAD* dhe FAD i
konsumuar do te rigjenerohen.
Kryqzime metabolike themelore: glukoz
6-fosfati, acidi piruvik dhe acetik KoA
sht e mundur te kuptojm me mire
faktort qe qeverisin fluksin e molekulave
ne metabolizm, duke hetuar at qe ndodh
ne tre kryqzime themelore: glukoz 6fosfati, acidi piruvik dhe acetil KoA. Secila
prej ktyre molekulave mund te kt
destinacione te ndryshme.

Figura 6.10. Acetil koenzime A (KoA)

1- Glukoz 6-fosfati. Glukozi qe hyn ne nj
qelize fosforilohet me shpejtsi ne glukoz
6-fosfat, i cili mund te ruhet ne trajtn e
glikogjenit te shprbehet deri ne acid
piruvik, ose te transformohet ne riboz 5fosfat. Kur glukoz 6-fosfati dhe ATP jan
ne sasi te mdha, ather formohet
glikogjeni. Glukoz 6-fosfati kanalizohet ne
rrugn glikolitike, kur ekziston nevoja pr
ATP ose pr skelete atomesh te karbonit
pr proceset biosintetike. Pra, transformimi
i glukoz 6-fosfatit ne acid piruvik mund te
jete si anabolik ashtu edhe katabolik.
Destinacioni kryesor i trete i glukoz 6fosfatit, ai i rrugs se hekzoz monofosfatit,
furnizon NADPH pr proceset biosintetike
dhe riboz 5-fosfatin. Glukoz 6-fosfati,
mund te formohet nga shprbrja e
glikogjenit ose nga sinteza, duke u nisur
nga acidi piruvik, nprmjet
glikoneogjenezs.
2- Acidi piruvik. Ky alfa-ketoacid me tre
atome te karbonit, sht nj pike tjetr
takimi e rrugve metabolike. Acidi piruvik
rrjedh kryesisht nga glukoz 6-fosfati, nga
acidi laktik dhe nga alanina. Acidi laktik nuk
sht gje tjetr vese forma e reduktuar e
acidit piruvik, reduktimi i acidit piruvik i
katalizuar nga laktat dehidrogjenaza.
shrben pr te rigjeneruar NAD*, qe i lejon
glikolizes te funksionoje ne kushte
anaerobike. Acidi laktik i formuar ne indet

Biokimi

aktive nga pikpamja metabolike, si pr

shembull, muskuli ne aktivitet tkurrs,
rioksidohet me pas ne acid piruvik,
kryesisht ne mli.
Nj reaksion tjetr lehtsisht i kthyeshm, i
cili zhvillohej ne citosol, sht transaminimi
i acidit piruvik, nj alfa-ketoacid, ne alanine,
qe sht korresponduesi i acidit piruvik.
Aminoacide te ndryshm jan ne gjendje te
futen ne rrugt metabolike kryesore, me
kt mekanizm.

106

Aminoacide te ndryshm jan ne gjendje te

futen ne rrugt metabolike kryesore, me
kt mekanizm. Acidi piruvik transformohet me shpejtsi ne acetil KoA, vetm ne
qofte se ka nj nevoje pr ATP, ose pr
fragmente bikarbonike pr sintezn e lyrave

Anasjelltas, aminoacide te ndryshm mund

te sintetizohen me ane te transaminimit qe
sht nj pike e rndsishme e shkmbimit
te ndrsjelle midis metabolizmit te
karbohidrateve
dhe
metabolizmit
te
aminoacideve.
Nj destinacion i trete pr acidin piruvik
sht karboksilimi i tij ne acid oksalacetik,
ne brendsi te mitokondrive. Ky reaksion
dhe transformimi i mtejshm i acidit
oksalacetik, kaprcen nj prej reaksioneve
te pakthyeshm te glikolizes dhe lejon
kshtu, sintezn e glukozit, duke u nisur
nga acidi piruvik.
Karboksilimi i acidit piruvik sht i
rndsishm edhe pr funksionin e tij te
zvendsuesit te ndrmjetsve te ciklit te
Krebs-it. Destinacioni kryesor i katrt i
acidit piruvik, sht dekarboksilimi i tij
oksidues ne acetil KoA. Ky reaksion i
pakthyeshm qe ndodh ne brendsi te
mitokondrive sht nj reaksion ky i
metabolizmit: ka funksionin te shprndaj
atomet
e
karbonit
qe
vijn
nga
karbohidratet dhe nga aminoacidet, drejt
oksidimit ne ciklin e acidit citrik.

Figura 6.11. Paraqitja e Ciklt t Acidit Citrik

3- Acetil KoA. Burimet kryesore te ksaj
njsie me dy atome tekarbonit te akti vizuar
jane dekarboksilimi oksidues i acidit piruvik
dhe
B-oksidimi
i
acideve
lyrore.
Destinacioni i acetil KoA, sht mjaft i
prcaktuar. Njsia acetil mund te psoj nj
oksidim te plote, nprmjet ciklit te acidit
citrik, deri ne CO2 , ose mund te formoje 3hidroksi-3- metil-glutaril KoA. Tek sisort,
acetil KoA, nuk mund te transformohet ne
acid piruvik, pr pasoje, sisort nuk jan ne
gjendje
te
transformojn
lyrat
ne
karbohidrate.

Biokimi

107

Figura
6.12 Paraqitje skematike e lidhjeve midis biokimise, gjenetikes dhe biologjise
molekulare.

Biokimi

PYETJE DHE USHTRIME

1. Metabolizmi sht i ndare ne 2 klasa. __________ sht shkatrrimi i
makromolekulave (protein, karbohidrate, yndyrna) pr te
prodhuar energji. Kjo klase karakterizohet nga reaksione__________.
___________ sht ndrtimi i biomolekulave nga prekursore me te
vegjl. Kjo krkon lende te pare energjetike. Kjo klase
karakterizohet nga reaksione __________. Ndrmjetsi energjetik
sht __________.
2. Te gjitha me posht jan tipe reaksionesh metabolizmi prve:
A. Reaksioni Redoks
B .Grupi i transferueshem
C. Hidroliza
3 Oksidimi sht rezultat I:
A. Fitimit te nj hidrogjeni
B. Humbjes se nj elektroni
C. Fitimit te nj elektroni
4. Grupi I transferuar me se shumti ne biokimi sht:
A. Grupi metil
B. Aldehid
C. Grupi fosforil
D. Glukoza
5. Reaksionet e hidrolizs prfshijn:
A. Shtimin e nj molekule uji nj substrati
B. Ndarjen e nj molekule ne dy pjese te barabarta
C. Krijimin e ne esteri
D. Formimin e nj radikali -H
6. Molekula ATP:
sht e stabilizuar ne aspektin e ngarkess
Ka shtytje ngarkese
Edhe jep edhe merr grupin fosforil
7. Reaksionet me ndarje jo hidrolitike prfshijn te mposhtmet
prve:
Ndarja C-C
Shtimi i H2O
Shtimi i grupeve ndaj lidhjeve te dyfishta
Heqjen e grupeve nga lidhje te dyfishta

108

Biokimi

109

LITERATURA
John McMorry Organic chemistry
Bruce Alberts, Julian Levis, Keith Roberts, Denis Bray, ect, Biologia molecolare della cellula
seconda edizione 1991
Carl Ivan Braden, John Tooze 1991 Intruduction to protein strukture
Christopher K. Martens, K. E. Van Holde Biochimicaseconda edizione 1998
Donald Voet, Judith G Voet 1990 Biochemistry
Jeremmy Mark Berg, Lubert Stryer, John L.Tymocko. Biochemistry
Lehninger L. Albert Principles of Biochemistry
Mondovi Bruno Biochimica applikata
Thomas E. Creighton Proteins
Harizaj. F, Laze P, Vorpsi. V, 2004 Biokimia
Douglas Lloud 1989 Organic Chemistry
Ruka E, Memushi L, Biologjia 1, 2, 3, 4, (Pr shkollat e mesme, profili natyror).
Arapi V, ela Sh, Kimia Organike
Salisbury F. B., Ross C.V. Plant Physiology
Robert A. Copeland Enzymes 2000.
European Vomen in Chemistry. Livia Simon Sarkadi (Editor), Nicole J. Moreau (Forevord by).
Process Analytical Technology: Spectroscopic Tools and Implementation Strategies for the
Chemical and Pharmaceutical Industries, 2 nd Edition. Katherine A. Bakeev (Editor)
Organic Mass Spectrometry in Art and Archaeology. Prof Maria Perla Colombini (Editor),
Francesca Modugno (Co-Editor).August 2009.
Analytical Instrumentation: A Guide to Laboratory, Portable and Miniaturized Instruments
.Gillian McMahon. November 2007.
Alpha Lactalbumin. Authors: Permyakov, Eugene A. (Institute for Biological
Instrumentation) Vladimir N. Uversky (Indiana University of Medicine).2005
Antimicrobial Activity of Lactoferrin and Lactoferrin Derived Peptides. Authors: Hvard Jenssen
(Centre for Microbial Diseases and Immunity Research, University of British Columbia,
Vancouver). 2009

Biokimi

110

Binomium Chitin-Chitinase: Recent Issues. Authors: Salvatore Musumeci (Univ. of Sassari and
Institute of Biomolecular Chemistry, National Research Council (CNR) and Maurizio G. Paoletti
(Univ. of Padova). 2009, 1st quarter
Bioactive Oligosaccharides: Production, Biological Functions and Potential Commercial
Applications. Editors: Aneli M. Barbosa, Robert F. H. Dekker and Ellen C. Giese (Biorefining
Research Institute, Lakehead University, Thunder Bay, ON, CANADA),2010.
Biochemical Engineering. Authors: Fabian E. Dumont and Jack A. Sacco 2009.
Chemical and Biochemical Kinetics Mechanism of Reactions. Authors: Zaikov, Guennadi E.
2004