aleksandr fevralski

naz1miian an1lar
'\
;;

KLTR DiZiSi

ALEKSANDR FEVRALSKI

NAZlM'DAN ANILAR

Trkesi:

Ataol Behramolu

CEM YAYlNEVi

Dizgi : Metin Dizimevi

Bask : Bahar Matbaas
Istanbul -1979

ALEKSANDR FEVRALSKi'NiN
TORKE BASIMA NSZO
Her yazar gibi, almarnn sadece kendi dilimde deil,
yabanc dillerde de yaymlanmas benim iin de ho bir ey.
Fakat

bana

zellikle

sevin

veren,

byk

Trk

air

ve

oyun yazarnn ansna adanm bu yaptn, onun kendi yu:-

dunda yaynlanmakta oluudur. Trk okurlanna, Nazm Hik
met hakknda henz bilmedikleri ve zellikle onun Mosko
va'daki yllarna ilikin eyleri anlatabileceimden tr se
vin

duyuyorum.

Nazm'

genlik

yllarmzda-bindokuzyz

yirmilerde grmek, iitmek, kendisiyle sohbet etmek ve son

radan da bindokuzyz elli yllan ve bindokuzyz altm ba
lannda onunla sadece grmek deil, birlikte almak an
sna eritim. Beni, dostu olarak adlandrmasndan tr vn
duymaktaym.
Nazm Moskova'da, toplam olarak, hemen hemen yirmi
yl, yaamnn te biri kadar bir sre yaad. Gen Nazm'
n, air, oyun yazar ve bir toplum eylemeisi olarak kiili
i Moskova'da biimiendi ve sonra hemen hemen elli yan
da bir insan olarak yeniden geldii Moskova'da yaamnn
son oniki yl geti. Bu srada artk tm dnyada yirminci
yzyln en sekin airlerinden biri olarak tannmt.
Byk Alman airi Heinrich Reine ve byk Leh airi
Adam

Mitskevi,

Fransa'da

tr bu lkeye minnettar

yaamlar,

konukseverliinden

olmular, fakat bir yabanc ve

gmen olarak kalmlard. Nazm Hikmet iin sz konusu

olan ise, tmyle baka bir eydir. Sovyetler Birliinde o,
kendini hi bir zaman bir gmen olarak hissetmedi. nk
onun idealleri Sovyet insanlarn da coturan, onlarn tm

yaam ve eylemlerine sinmi olan ayn ideallerdi. Nazm pek

ok kez Sovyetler Birlii, benim ikinci yurdumdur demi,
fakat bununla birlikte, yurdu Trkiye'yi hi bir zaman unut
mamtr. Moskova'da onu seven insanlarla evrili olmasna
ve o zamanki Trkiye'de dlernesi bile olanaksz sakin ve
verimli bir alma iin koullar burada kendisine yaratlm
olmasna karn, her saat, her dakika yurdunu dnmekte ve
zlemekteydi. Moskova'da en sekin yaptlarndan pok ounu
yazd, Sovyet lkesinin edebiyat-sanat, toplum-siyasa yaam
na etkin olarak katld. Ve hi kukusuz, Sovyet iiri ve oyun
yazarl,

Trk

dostumuzun

Moskova'da

yaratt,

Rus di

line ve Sovyetler Birlii'nin teki halklarnn dillerine he

men evrilen yaptlaryla zenginlik kazand.
inde bu almann yer ald an Yatnn Not
lar baln tayan kitabm drt blmden olumaktadr :
cLunaarski,

Mayakovski,

Meyerhold:o

ve

Nazm Hik

met. Bana yle geliyor ki Nazm'a ilikin anlarm, Sovyet

kltrnn ok byk ustasna ilikin anlarla organik
bir

btnlk

iindedir.

Nazm

Hikmet

de,

onlar

gibi,

bu

kltrn kurulmasna etkin olarak katld. Ve onun yaratc

l, tekilerin etkinlikleri gibi, ilerici insanln yaratt dn
ya kltrnn ayrlmaz bir parasdr.
Nazm

Hikmet,

yaam

ve

yaratcl

kapsaml bir incelemeye hak kazanm,

halardand.

en

dikkatli

ve

dnya apnda de

Kendisiyle karlamalarmz

ve

sohbetlerimizi

ieren notlarmn, Trkiye'nin en byk airi hakknda ya

va yava biriken bilgiler toplamna bir katk olacan um
mak istiyorum. Bu bakmdan, bu notlarmn, onun yaptla
rn yaratt dilde yaynlanmas zellikle ok istediim bir
ey.
Yazdklarm, bu umutla, Trk okurlarn yargsna su
nuyorum ...
Moskova,

14

Temmuz

1977

A. Fevralskl

Deerli Sovyet Tiyatro adam Aleksandr Fevralskl'nln (do. 1900)

1976 ylnda yaynlanan ccZaplskl Rovesnlka Veka (an Yalnn
Notlar) balkl anlar kitabn geen yl edinip okumu, Nazm Hik
met'le liglll blm evlrmeyl kararlatrmtm. Yine geen yl tem
muz aynda Sovyetler Birlii'ne yaptm bir yolculuk srasnda sa
yn Fevralskl'yle tanm, kendisine tasarm sylemi, Trke basm
Iin bir de nsz yazmasn dllemltlm. Aleksandr Fevralskl, bu Is
Ieim zerine, girite okuduunuz nsz yazmt. Fevralskl'nln l
tenllkll, scak, drst, ve Inanlmaz lde alakgnll anlar kita
b kadar, ayn zellikleri tayan saygn kiilii de beni etkllemltl.
Yazaryla karlamamzdan bu yana bir yl akn bir sre gemi
olmakla birlikte, bu kitap evlrmekle, sadece Nazm Hikmet'In
ans nnde deil, ona derin ve Iten bir sayg, sevgi ve hayranlk
duymu bir yatna, arkadana kar da bir sayg borcunu yerine
getirmenin sevincini duyuyorum.
Ataol Behramolu

Ekim 1 978

1922- 1923

yllan k aylanyd.
Vsevolod Meyerhold Tiyatrosu gsterilerinde ve Vs.
Meyerhold Atelyesi rencileri evresinde, uzun boylu, le
vent endam, kvrck san sal, mavi gzl, pembe ya
nakl, yakkl bir delikanl grnmeye balad. Kuzeyli
bir grn olan bu delikanlnn Trk olduunu ren
diimizde ardk. Dou Emekileri Komnist niver
sitesinde renim gryor, bu niversite kulbnn
Trk tiyatro topluluu almalanna katlyormu. Ya
t ve bizim arkadamz, Vs. Meyerhold Atelyesi ikin
ci snf rencisi Nikolay Eck de burada rejisrlk ya
pyordu. Dost olmular. Bylece Trk delikanis sk sk
bizim tiyatromuza gelmeye balad ve ok gemeden
candan benimsedi buray. Ve Rusas elverdii lde
yaknlk kurdu bizlerle. O srada Rus dilini hemen he
men hi bilmiyordu. Ben o yllarda Franszca konuu
yordum kendisiyle. ki szekl Nazm Hikmet adnn
sadece ilk yarsn biliyorduk o dnemde ve yolda Na
zm diye aryorduk onu. Nazm adnn doru te
laffuzunu ve imiasm sonradan rendik. Ben daha son
raflar da yolda Nazm diye ardm onu hep.
evresindeki dnyann izienimlerini tutkuyla zm
leyii, (ki Dou'nun ve Bat'nn gerek anlamda tm
ilerici insanlarnn ve zellikle genliin gnl, bu ye
ni, sosyalist dnyaya akyordu) , bu izlenimlere tepki
lerinin abukluu, yarglanndaki bamszlk ve kimi
zaman uzlamazlk; tm bunlar onun cesur yaradl-

n ve araylarndaki gzpeklii gsteriyordu. Daha

o srada, onun yatar olan bizler, dizginlenmez bir
kiilik sezinliyorduk onda. iirinin kendine zgl de
bu sezgimizi doruluyordu. iirleriyle ve davran bi
imiyle Nazm, Mayakovski'ye yaknd. Fakat Mosko
va'da bulunduu ilk yllarda Rusay ok az bilmesi ve
hele Rus iirini anlamasnn hemen hemen olanaksz
l -sadece bu bile- bu yaknlkta Mayakovski'ye bir
yknmenin sz konusu olamayacann kantdr. ki
devrimci airin, Mayakovski ve Nazm Hikmet'in dn
sel ve lksel yaknlklaryd sz konusu olan. Ve bu
ortaklk, onlarn imgesel anlatm araylanndaki y
neli birliini dourdu.
Meyerhold rencileri olarak 1 3 Ocak 1923'te No
vinski Bulvanndaki Vs. Meyerhold Atelyesi'nde Komin
tern ve Profintern kurultaylar delegeleri iin dzenle
diimiz tanma toplantsna Nazm, iki Trk delegesi ile
birlikte geldi. Artk bir yldan fazladr Moskova'da yaa. yan biri olarak, yurttalar iin yeni olan koullara al
malannda yardm ediyordu onlara.
Daha nce deindiim gibi, ( 1 ) Nazm, bu toplant
dan bir gn sonra Vs. Meyerhold Tiyatrosu'nda dzenle
nen <<Uluslararas Sanat Mitinginde iir okumutu. Ye
ni Sanat adl iirini dinleyiciler cokuyla karlamlard.
Byk ounluu Trke bilmemelerine karn dinleyi
ciler, Nazm'n iirinden taan devrimci cokunun id
deti, iirinin l - uyum (ritm) ve ses - uyum ( fonetik)
alanlanndaki anlatm gc, ve bir tribn airinin esinle
yici okuyuuyla; yani dili bilmemeni engel olamayaca
gelerle etkilenmilerdi. Dalarla dalgalarla, da gibi
dalga dalga gibi dalarla szlerinde, Trk dilinin gra
mer zelliklerini (bitikenlik) byk bir ustalkla kul
lanan yirmi yandak ar, bu gmbrtl ses bileim
leriyle yaptnn etkileyici gcn arttrmaktayd . . .
O srada henz renime ak olan Moskova kinci
lO

Devlet niversitesi rencileri, bizden rnek alarak, ya

banc lke komnistleri ve Lef eylemcilerinin katlma
syla Devrim ve Edebiyat konulu uluslararas bir mi
ting dzenlediler. Miting, 8 Mart 1923'te Politeknik m
zesinin byk toplant salonunda yapld. Mayakovski ve
Nazm Hikmet'in iir okuduklar anlar, en byk ilgiyi
toplad.
ll Mart tarihli Pravdada (((Uluslararas Edebiyat
Mitingi) balyla imzasz olarak yaynlanan benim
bir deinimde, Mayakovski'nin Paris, ( 2 ) ((Sol Mar
ve III. Enternasyonal adl iirlerini okuduu belirtil
dikten sonra yle deniyor: ugen Trk ftrist airi Na
zim, ses zellikleriyle dinleyiciler zerinde gl bir
etki uyandran iirlerini okudu. Mayakovski o sralarda
eski ftrist kimliini brakmant henz ve bu s
zn Nazm iin de kullanlmas onlarn sanatsal yneli
lerinin birliini belirtmek iindi.
Nazm ilkin yine Yeni Sanat iirini, daha sonra da,
miting Uluslararas Kadnlar gn nedeniyle dzenlen
diinden, o gn iin yazd ((Pantolonlar ve Eteklikler '
adl bir iirini okudu. iirin ieriini nce Franszca k
saca zetledi. iirlerin okunularna ve zellikle de bu
iirin yksne ilikin olarak aldm notlar saklam
m. Pantolonlar ve Eteklikler adl bu iirde, kadnn
da erkeinkine eit bir gle devrim uruna savam ver
dii anlatlyor. 'Bizde de (yani Trkiye'de) kadn, Mark
sist retiyi erkekle ayn lde kavramaya yeteneklidir.
Kadn da mavzerle ate edebilir. Erkein ve kadnn bi
IJnci arasnda hibir ayrm yoktur.'
Gazetede kan deinimde ayrca, ((Sonuta, toplu
ca Dou Emekileri Komnist niversitesi rencilerin
den bir kmenin, bir Trke iir okuma gsterisi sunduk
lar bildiriliyor. Bu, Nazm'n Yirmi Sekiz Ocak adl
iirinin sahneye uygulanmasyd.
uPantolonlar ve Eteklikler>in metni kaybolmu. Otuz

ll

yl sonra Nazm'a bu geceyi anmsattmda, air byle

bir iiri olduunu neredeyse unutmutu. Aklnda sadece,
Mayakovski'yle birlikte iir okuduklan kalm. Bu ans
na da, Mayakovski'nin ansna dzenlenen gecelerde pek
ok kez deindi. Mayakovski'nin, henz yolun bandaki
bir air olarak kendisine gsterdii yaknl pek ok kez
belirtti. Gerekten de Mayakovski, onun dnya edebiya
tnda at rn devam ettiticisi olacak olan bu gen
devrimci airi desteklemekteydi.
Bir aydan daha ksa bir sre sonra (2 Nisan 1923'te)
Byk Tiyatro'da, Moskova, V.E. Meyerhold'u onurlan
dnyordu. Szn Dou Emekileri Komnist niversitesi
temsilcisine verildii bildirildiinde sahneye Nazm kt
ve o gn dolaysyla yazd iirini, Trke olarak, co
kuyla okudu ; sonra da S.M. Tretyakov, kendi yapm ol
duu evirisini okudu iirin:
YAASIN MEYERHOLD
Hi biri
Hi biri
Bizim deil.
Ne pomadlanm ((Hamletni Kk
Tiyatro'nun
Ne pudral ((Prenses Turandotn
Ne ccFedron karnaval Oda Tiyatrosu'nun.
Bo yere iek beklemesin bizden
Alla ve altna batm mahmur kokonalar.
BYK TiYATRO
ahane bir tahl ambandr.
Gardroblan GUM'a yarar.
Dekorasyon ataslanysa
Fistan olur kyl kzlara.
12

Dar gelir bizim sahnelerimize

Sandktan salonlan zel mlkiyetin.
Bize ALANLAR gerek,
Ynlar kahkahalarla
Glebilsin diye.
Kzl Meydan ! ..
Parasz gsteri!..
Ermi Vasili Manastr'nn anlan
Haber verip antraklar
Bir kez ie yarasn btn mrnce.
Varsn Mays gnlerinde gibi
Dalgalansn ynlar
Ve R.S.F.S.R. uaklarnn projektrleri
Otomobillerin geride brakt traktrleri
aydnlatrken
Kzl atl drt nala gesin sahneden!
te o gn
p, bizim de dudaklanmzla
MEYERHOLD, sen
Boyasz yanaklarn
SPORCU - ARTSTLERN!
YAASlN MAKNALAMl TiYATROSU
MAKNALAMl R. S. F. S. R. ' nin . . .
ok gemeden V.E. Meyerhold balkl jbile yl
lnda (Tver, Oktyabr yaynevi, 1923) ve Zrelia
(No. 34, Mays) dergisinde Nazim imzasyla yayn
lanan bu iir, Nazm Hikmet'in Rusada yaynlanan ilk
iiri ve Tretyakov'un yapt ilk iir evirisidir. (3 )
Ayn yl bir dergide, yabanc lkelerde devrimci sa
nat konusunda yle bir deini yaynladm:
ccimdi Moskova'da Dou Emekileri Komnist ni
versitesi'nde renci olarak bulunan yolda Nazim, gen
Trk airleri arasnda byk bir ilgi ekiyor. iirleri,
kavramsal bakmdan son derece zgn. Ses - uyumdan
13

(fonetik) zellikle de kendi yaratt szcklerden geni

lde yararlanyor. Ksa, vurgulu cmleler. (4)
Nazm, Eck'le birlikte Trk dram evresinde al
masn srdryordu. Sahnelerden kk oyunlardan,
yine byk apta olmamakla birlikte, birka blmlk
bir oyuna getiler. Bu oyunun metni elimizde bulunmu
yor. Bu bakmdan, ierii konusunda fikir verebilmek
iin, 12 Mart 1924 tarihli Pravdada imzasz olarak ya
ynlanan Trk Ajitasyon Gsterisi balkl deinimi bu
raya aktanyorum:
Krasnopresnenskideki Kalyayev blge tiyatrosun
da (S) Dou Emekileri Komnist niversitesi renci
leri, Trkiye'deki gericiliin kiralk katillerince haince l
drlen, bata yolda Subhi olma kzere 16 Trk kom
nistinin ansna bir gece dzenlediler. Gecenin konuma
lar blmnden sonra, Trk tiyatro topluluunca yele
rinden yolda Nazim'in, zerinde tm derneke allllll
ve Vs. Meyerhold Tiyatrosu iisi yolda Eck tarafndan
sahnelenen bir oyunu sergilendi. Oyunun ilgin bir kur
gusu var. lk sahnede, komnist yoldalann 28 Ocak
1921'de bir gemi sintinesinde ldrlleri veriliyor. kin
ci sahnede komnist bir yeralt basmevi ve polis ajan
lannn buraya basknlan ve nc sahnede, (bir stan
bul sokanda), polisin 28 rakamn tayan hereyi izle
mesine bal olarak bir dizi inanlmaz ve kimi zaman
gln olay.. Drdnc sahnede, u yada bu biimde 28
rakamyla ilikili insanlarn yarglanmasn, ve tm mah
kemeyi gerek bir komnist gsterinin kaplamasn izli
yoruz. Oyun, ulusal giysilerle oynanyor. Sahneye koyu
biimi yaln. Pek ok baka uluslann temsilcilerinden
oluan ve bu bakmdan byk ounlukla Trke bilme
yen seyirciler, yine de byk bir ilgiyle izlediler ve et
kilendiler oyundan.
Otuz sekiz yl sonra Nazm, bu deininin metnini bir
makalesine alarak yle yazyordu: Demek ilk kez dra14

maturg olarak adm, ((Pravdada, 1924 ylnda gemi.

O zaman ((Pravdada bu deiniyi okuduumda ne kadar
sevindiim nasl anlatlabilir! Ne gizleyeyim, bir gn n
ce, bu satrlarla karlatmda, yreim tatl tatl hop
lad: akas var m, ta o zamanlar ((Pravda sz etmi
benden!>> (6)
Bu Nazm'n sahnelenen ilk oyunuydu. Bundan n
ce de -Trkiye'deyken daha- iki tane tek blmlk
oyun yazmt. ((Ocak Banda>> ve ((Ta Yrek>>. (7) Fa
kat ne biri, ne teki sahnelenmemiti.
ok gemeden Nazm, Trkiye'ye dnd. Ertesi yl
Moskova'ya yeniden gelerek burada yl kadar kald.
Bu dnemde daha az karlayorduk ve bu karlama
lardan belleimde bir iz kalmam. Fakat iki belge var
bilinen.
1950'lerde, A.A. Bahruin Merkez Devlet Mzesi'n
de, Vs. Meyerhold Devlet Tiyatrosunun mze kayt def
terini incelerken, Nazm'n Trk Tiyatrosu stne ma
kalesi diye adlandrlan bir not grdm. (1926 tarihli)
bu makaleyle birlikte V.F. Fedorov'un, Fevralski'ye ek
olarak yazd bir nottan sz ediliyordu. Tiyatronun ge
releri arasnda ne bu makaleyi, ne de sz edilen notlan
bulabildim. Bu olayda da yine, ((28 Ocakn balkl oyu
na ilikin ayn terane, fakat baanl bir sonuca ulama
dan, yinelendi. Ne Nazm, ne ben, ne de bilgi istediim
rejisr V.F. Fedorov, bu makalenin nasl bir ey olduu
nu anmsayamadk. Sannm, 1926 ylnda tiyatroca d
zenlenen (ki iinde yabanc tiyatrolara ilikin birka ma
kale vard) ccTeatralny Oktyabr>> adl yllk iin yazl
mt bu makale. Fakat baz nedenlerle yllk yaynlan
road kald. (&)
Artk Dou Emekileri Komnist I_?.iversitesi'ni bi
tirmi olan Nazm....,. Rus sahnesi iin yazmaya balad.
Eck'le birlikte gen bir oyuncular grubu oluturarak
ccMetlan adnda bir yergi tiyatrosu kurdular. (') Tiyat15

ro, niversite kulbnn bulunduu, Pukin alanndaki

sinema binasndayd. O zaman a nuar (Chat noir) de
niyordu buraya, sonradan Merkez Sinemas diye dei
tirildi ad. (Bu bina imdi yklmtr.)
Daha 1950 yllannda eski katlann kantnrken
lk Tiyatro Ortaklaa alma Birlii Metlann 19
Eyll 1926 tarihindeki ilk almasn grmek zere
bana gnderilmi bir anlk buldum. anln atn
daki imza yleydi: <<Siyasal ynetmen Nazim. Evet:
Tiyatro Ortaklaa alma Birlii'nin siyasal ynetmeni!
Bir konumamzda bu bulgumdan sz ettim Nazm'a,
hemen anl gsternemi istedi. Bir dahaki grme
nizde o eski belgeyi gtrdm kendisine. Uzun sre,
zenle okudu ve diyebilirim ki okarcasna uzun uzun
bakt anla. Zaten, ona 1920'lerde Moskova'daki gen
liini anmsatan her eye zel bir sevgiyle yaklard.
O yllardaki karlamamzdan bir eyrek yzyl
. sonra yeniden grtk Nazm'la. Trkiye hapishanele
rinde on yl yattktan sonra dnya kamuoyunun bas
ks ile zgrlne kavumutu. Fakat zgr bir Nazm
da gericilik iin fazla tehlikeliydi. ldrlmek tehdidi
ile kar karyayd. Bir yl sonra Trkiye'den kamak
zorunda kald.
Moskova'ya geliinden birka ay sonra, 27 Ocak 1952
tarihinde, Aktrler Evi'nde onuruna bir gece dzenlen
di. Arada, gidip kuliste buldum kendisini, yirmi yllann
daki grmeletimizi anmsattm, hemen anmsad beni.
Franszca balattm konumamz bu dilde srdrme
yi isteyip istemediini sordum. Nazm pratiini geliti
rebilmek iin sohbetimizi Rusa srdrmeyi yelediini
syledi.
Ayn yln yaz ve sonbahar aylannda (imdi Geor
giu- Dej adn tayan) Vtaraya Pesanaya sokandaki
evinde birka kez grtk. Onun oyun yazarl stne
bir alma yapmak niyetindeydim. Yazd tm oyunla16

rn ieriklerini ve yklerini ayrntl olarak anlatt ba

na. ( 1 ) O sralarda, Moskova'ya geldikten sonra yazd
ilk oyun olan (Moskova Mossovet Tiyatrosu'nda sah
nelenen ve 2 Nisan 1953'de al yaplacak) Trkiye
yksn ( 1 1 ) yazp bitirmi, ve Sinema Stdyosu iin
bir baka oyun yazma hazrlna girimiti.
Yeni oyun tasars konusunda unlar syledi bana:
Bu oyun, bir lde, hapishaneden ktmda yazdm
<<Enayi adl oyunurnun gelerinden biri zerine kurula
cak. Bir oyun iinde tek bir konu izgisi bulunmasn is
yen oyun yazarl ilkesini brakyorum. Oyunumu, so
nunda birleen, birbirinden tmyle bamsz iki konu
izgisi zerinde kuruyorum. Oyunun blmnden her
biri iki tablodan oluuyor. Bunlardan birinde birinci ko
nu izgisine, tekinde ise ikinci konu izgisine ilikin
olaylar geliiyor.
Olay, ABD diktatrlne uydu olan, ulusal sana
yinin gelitirilmedii ve zanaatln kmekte olduu
ada Trkiye ortamnda geliiyor. Komnist partisi
nderliinde Trk halknn bar ve ulusal bamszlk
iin savamn gsteriyorum.
Kapitalist dzen koullarnda insanlarn karlkl
ilikilerini amlayarak, en iyi, en drst bir insann
bile, eylemini tek bana yrtyorsa, yok olup gidecei
ni ( enayi), tm iyi niteliklerinin hibir ie yaramaya
can, bu nedenle dier nc insanlarla birlikte bir r
gt iinde birlemesi gerektiini gsteriyorum.))
Nazm bu oyunu yazmad. Fakat iki yl sonra Ena
yi))nin yeni bir varyantm yazd.
Nazm'n enfarkts geirerek Kremlevskaya hasta
nesinde birka ay yatmasyla sohbetlerimiz kesilmiti.
D:rumu ard. Onunla yeniden, dzelmeye baladk
tan ve Barviha senatoryumuna yerletirildikten sonra
grebildlm. 3 Mays 1953'de, N . V. Eck'le birlikte bu
rada ziyaretine gittik.

17

c
..r

eitli konulardan sz ettik. Sz ettiimiz eylerle

grnr bir balants olmamasna karn, kendi iirinin Mayakovski'nin yaratclna nerede yaklap, ne
rede farkl olduunu anlatt bize. Eve dndmde sy
lediklerini not ettim. yle demiti Nazm:
f<Mayakovski'nin iiri ile benim iirim arasnda or
tak olan ey, ncelikle, iir ve nesir arasndaki kopuk
luun almas; ikinci olarak, (lirik, yergi v.b.) eitli
trler arasnda kopukluun almas; ncs, iire si
yasa dilinin getirilmesidir.
Fakat biimlerimiz farkldr onunla. Mayakovski
retmenimdir, fakat onun gibi yazmyorum ben.
Moskova'daki renim dnemirnde ben de Maya
kovski gibi bir tribn airiydim. iirlerim, bir nefesli al
glar orkestras gibiydi. Topluluk nnde okuyordum on
lar. Sonra Trkiye'de sadece bir kez topluluk nnde
iir okuyabildim. nk birka kiiyle konuabiliyor
dum ancak, onlara da kulaklarna fsldayarak. Bu ne. denle yumuak szckler bulmam gerekiyordu.
Hapisteyken, benim gibi mahkum olan halk insan
laryla yaknlatm. Onlara iirlerimi okuyordum. nce
saygyla kulak verdiler bana, sonra, bu kadar sze ne
gerek var? Daha ksa yaz, dediler. imdi yeniden geni
bir toplulua okuyabilirim iirlerimi. iirin tm biim
ve olanaklarndan yararlanmak gerekir::>J
Bana yle geldi ki, Mayakovski'yi ok sevmekle bir
likte Nazm'n ona kar davrannda bir para kskan
lk vard. Ve nedeni de u: Nazm'n yaratcl stne
her makale yazan, onun kendine zgln atlayarak,
Mayakovski'nin rencisi olduunu, stne basa basa
yineleyip duruyordu. Nazm'n kendisi de sylemektey
di Mayakovski'nin rencisi olduunu, ve gerekten de
byleydi bu. Fakat bu rencilik, Nazm'n Mayakovski'
nin kiiliinde devrimci, yeniliki airin byk rneini
grmesinden ibaretti. Bir ara Nazm'a, Mayakovski'nin
18

Trkeye evrilip evrilmediini sordum. Hayr diye

yantlad. Siz niye evirmiyorsunuz? diye sorduumda:
cc<'akat o sralarda okurken anlamyordum onu diye ya
ntlad. uAncak imdi, Rusay daha iyi rendikten son
ra anlamaya baladm.
ccVarvihadaki sohbetimiz srasnda Nazm', Mos
koval atistlerin senatoryum binasndaki konserine a
rdlar. istei zerine birlikte gittik. Fakat bir iki para
dinledikten sonra, kt. Romanslar, ve kendi deyimiyle
chatta yolda aykovski'yi bile hi mi hi sevrniyordu.
Oyunlar stne konuurken bize, 1932'de stanbul'
da yazlm, yaynlanm ve salnelenmi olan <<Bir l
Evi adl oyununun Sovyet tiyatrosunda da sahnelene
bileceini syledi. Bu oyunu yeniden elden geirmeye ka
rar vermiti. Oyunun edebi evirisini Rusaya be
nim yapacam konusunda anlatk Temmuz aynda
Moskova'ya dndnde, Nazm bir nshasn buldu bu
oyunun. Edebi eviri zerinde, Nikolay Eck'le bir
likte almamz istediini syledi. air, dram yaptla
rnn ilk sahneye koyucusunun bu oyunu da sahnele
mesini istiyordu. Seve seve kabul ettim. Daha sonra an
latacam zere, iki yeniden yazm almasndan sonra
cBayramn lk Gn adl oyun ortaya kt. Bu oyun
kez yaynland Ruscad.
Nazm oyunu elden geirme iine ylesine sardr
mt ki kendini, evirinin bir an nce bitirilmesi iin sa
brszlanyordu. Bir iki tablo yazar yazmaz, kendi dakti
losu ile yazd Trke teksteri Eck'e ve bana veriyor,
biz de bunun szc szcne evirisini yaptryor
duk.
Eyll ortasnda szcksel eviri hazrd, hemen ede
bi eviri iine koyulduk. Szcksel eviriden ho
nuts'uzluk duyarak Trke tekste gz atmak ve Trke
Rusa szln yardmyla u ya da bu yeri dzeltmek,
ok sk karlatmz bir zorunluluktu. Bir iki gn ge19

mezdi ki sabahlar, Nazm telefon edip sormasn: <al

ma nasl gidiyor? Ne zaman greceiz? Tamamlan
m sayfalar alarak Eck'le birlikte Nazm'a yollanrdk.
Ben ona Rusa metni okurken, Nazm, Trkeden izler,
dzeltmeler yapar, anlayamadmz yerleri dzetirdi.
Kimi zaman baz eklemeler ya da deiiklikler nerirdik.
Zira yeniden elden geirilmi oyunun baz yerlerinde
ufak tefek ayknlklar, baz repliklerde elikiler, oyun
kahramanlarnn sahneye klarnda bir zorlama, ve
olaylarn baz anlarnda bir tamamlanmamlk vard.
Nazm, bir sre dnr, yeni metin iin orackta kk
sahneler yazar, Trke olarak yazd bu sahneleri bize
okur, biz de Rusa metni ilerdik.
Olay, stanbul'da bir konan eitli odalarnda ge
er. Evin yap zelliklerini ya da giysilerin biimini bize
anlatrken (rejisr olarak Eck, bu sorulara ayrntl ya
nt istiyordu )Nazm, hemen resimler iziktirirdi. Bir ke. resinde, oyunun olduka keskin bir yerine geldiimizde
ve ben bu parann evirisini okumaktayken, Trke or
jinalinden beni izleyen Nazm, gzlklerinin stnden
kurnazca bir gz att bana (okurken gzlk kullanrd):
Nasl, hi de fena deil, ha?.. dercesine ..
Nazm'la u ya da bu sahne zerinde yeniden al
tktan sonra hemen daktilo edilmeye veriyorduk bun
lar. Tm alma (17 - 29 Eyll arasnda) iki haftadan
az bir zamanda tamamland. Bui1dan sonra i, evirinin
tm olarak gzden geirilmesine kald. Ksaltnalar ve
baz yerlerde dzetmeler yapld.
Bylece, ok sk gryorduk Nazm'la. Kukusuz,
sohbetlerimiz hi de oyunla snrl deildi.
O zaman unu dndm: Mayakovski'yle pek ok
karlama ve konumalarmz belieimden silinmiti.
imdi bir baka byk air ve oyun yazar ile bylesine
sk sk grmekteyken, dzeltilemez bir hatay ikinci
bir kez ilememeliydim. Ve Nazm'la grmelerimizden
20

sonra eve dnmde, onunla oyun yazarl ve tiyat

ro konusunda konumalarmz ve bundan baka onun
eitli konularda grlerini ve kendi gzlemlerimi not
etmeye baladm. Bu notlar onunla tm grmelerimi
zi yanstmaktan uzak olduklar gibi onun grlerinin
u ya da bu lde tam ve sistematik bir dkm olma
savn da hibir biimde tayamazlar. Kukusuz, o
unlukla, ortak ilgi alanmza giren eylerden sz edi
yorduk. Ve notlarm, sca scana alnmlardr. im
di belieimi kurcalayarak yar unutulmu konuma ve
izlenimleri canlandrmaya almann bir gerei yok.
Notlarnn Nazm'n yaam ve yaratclyla ilgi
lenenlere bir eyler sylemekle kalmayp, gelecekte onun
yaam yksn yazacaklara, iir ve oyun yazarl ze
rinde inceleme yapacaklara da gere salayacan umut
etmek istiyorum. Bu nedenle, bu notlar yaynlarken,
bugn belki nemsiz grnecek, fakat yarn temel bir
nem tayabilecek olan eitli ayrntlar olduu gibi b
ralnyorum. LAyrca, szkonusu olan Nazm Hikmet gibi
J:>jiy_k bir insan ve sanatysa, nemsiz ayrnt yoktur.
te notlarm:

Moskova, 22 Eyll 1953

Oyunu zerinde birlikte alrken Nazm, oyun ya
zar olarak, SZ zerine dncelerini anlatt.
Bir oyunda bata gelen ey sz'dr. Olay sz yo
luyla olmaldr. z, szler arasndaki ilikidedir. mge
szle yaratlr.
Ben Fransz ve ngiliz oyun yazarlndan etkilen
dim.
Maliere'de o komiklii yaratan, durumlar deil, sz'
dr. Shakespeare'de ne kadar nemlidir sz!
Baz Rus oyunlarnda sz deil cmle var. Bu ne
denle doalc bir yan oluyor bu yaptlarn. Fakat M-

21

fetti byle deil. Orada sz'dr bata gelen. ehov

ve Gorki'de de sz gzellii vardr. ((Vine Bahesinin
bitii ritmiktir.

1 Ekim 1953
((Bir Ak Masal ( 12 ) adl oyunun Moskova Dram
Tiyatrosu'nda salnelenmesine ( : ) ilikin olarak (birka
gn sonra oyunun al var) Nazm, kendi deyimiyle,
sabahleyin genel prova grmesi srasnda syledikleri
ni yineledi:
Antraklar kabul etmiyorum. Ne yaplr antraklar
da? Bfeye gidilir; kadnlar tuvaletlerini gsterir, er
kekler dedikodu yapar, kadnlara bakarlar. Oyun yazar
olarak benden yarm saatini alyar bu antraklar. Oysa
neler sylemezdim ki bu sre iinde seyircilere!
Radyodaki ocuk yaynlarn ok vd. Buna kar
lk yetikinler iin dzenlenen yaynlarn (ve bu arada
televizyon yaynlarnn) pek ounu knad. ((ocuklara
iyi sanat zevki alyor. Fakat yetikin olduklarnda can
skc bir zevksizlik veriyorlar onlara. Sosyalist gereki
lik yerine doalclk sunuyorlar.
Sanatta ve bilirnde fantazinin yzde elli yeri vardr.
'
Fakt sadce 9_ocuklar in kal;>l ed!yorlar bunu.
Yevgeni varts'n oyunlarn beeniyor. Radyodan
dinlemi.

5 Ekim 1953
((Bir Ak Masal oyununun gsterisinden konutuk .
Nazm oyununu 30 Eylldeki genel provada ve 3 Ekim
deki alta grmt. Al byk baar kazanm,
Nazm alt kez sahneye arlmt.
Fakat gsteri houna gitmemi: ((Yorum, sahnele
me, pek ok oyuncunun oyunu ve mzik, doru deil.
Baz sahnelerin, zellikle i ve d dekorlarn bir arada

22

bulunduu birinci tablonun dekorasyonu baarl.

Oyunurnun bir destan gibi, gereki bir masal gibi
sahneye koyulmas gerekirdi, tiyatro bunu yapmam.
Mossovet Tiyatrosu'nda Othelloyu, baka Mosko
va tiyatrolarnda da Shakespeare'in komedilerini gr
dm. Sosyalist gerekilik deil, sradan bir gnlk ya
am sergilernesi bu, kk burjuva gerekilii. Doal
clk bile deil hatta.
Bylesi oyunlarn salnelenmesinde bata gelen ey
ne iliiyd.i? -''ipikik: Ya-rii iygi 6rnei, ya da kotu
In rnei. Sanki birbti!Jle g.!.e]"ircesine. Genilik. Derinlik. Bulamyorsunuz bunlar.
Sahnede konuamyorlar.
Bir Ak Masaln, jesterin ve mizansenlerin d
zenlenii iin eski minyatrlerden, fakat stilize etmeden
yararlanarak, salnelernek gerekirdi.
Bu gsteriye bir daha gitmeyeceim artk.
Oyuna hi de gerekli olmayan bir sahne daha yaz
maya neden raz olduunu sorduumda: Hasta bir ada
mm ben, diye yantlad. Tiyatroyla tartamazdm.
Oyunda Ferhat ile irin efsanesinin Trk varyant
arndan yararlanlmasna ilikin bir baka soruma ver
dii yantta yle dedi: irin'in kzkardei olarak Meh
mene Banu, sadece Trk varyantarnda vardr. Bun
lardan birinde, Ferhad'a ak olmaktadr. Bunu kullan
dm. Gzelliin yitiriliini ve finali ben buldum.
Oyunun al gsterisinde yle bir olay oldu. Gs
terinin bitiminde Nazm ve ben, salon fuayesinden gei
yorduk. Biri gen, biri yal iki kadn yanna gelerek
Trke konumaya baladlar onunla. Kadnlarla birlik
te olan bir adam, bir kyda durarak kadnlarla Nazm'n
bu grmesini ak bir honutsuzlukla izliyordu. Ben
oradan ayrldm. Konuma bittikten sonra Nazm, her
nn de Trk eliliinde altklarn syledi. Oyun
iki kadnn ylesine holarna gitmi ki, Trkiye'de yasa

---

23

........-

-.._...

..

d ilan edilen biri olmasna karn, yazara o sevinlerini

bildirmekten kendilerini alamamlar.

7 Ekim 1953
Edebiyatsal evrnn tamamlanmas iin Nazm'la
birlikte almay srdryoruz. Temel sorunlarda anla
mamz kolay, nk mz de ayn ilkesel konumlarda
bulunuyoruz. Fakat ayrntlarda kimi zaman duraksa
malar oluyor.
Nazm, olduka etin bir yazar. nerdiimiz dei
iklikleri kimi zaman hemen kabul ettii ve hatta bil
diiniz gibi yapn dedii oluyor, fakat baz gnler de
hibir deiiklii kabul etmiyor. Fakat bu, iin ylece
kalmas demek deil. Oyun kahramanlar sk sk tann
nn adn anyorlar: tanr korusun!, tanr acsn!
v.b.- ( 1 4) fakat bu ifadeler eviride fazlaca Rusa koku
yorlard. Ben tanr yerine allah>> szcnn Trke
olarak kullanlmasn nermek istediimde, Eck bana, bu
konuda Nazm'la daha nce konutuunu, fakat Na
zm'n buna bir trl yanamadn syledi. Rusada na
sl syleniyorsa, ifadelerin ylece kalmasnda israr et
mi. Eck orun karma, diye ekledi. Nazm nasl ol
sa kendi grnde direnecektir.
Bu konumadan az bir zaman sonra Nazm'a tablo
lardan birinin evirisini okuyoruz. Hocann (molla) b
yk bir replii geliyor. Bu replii herhangi bir biimde
bir mslmann konumasna yaklatrmak iin, ilkin
ben, Peygamber'i antran bir sz eklemitim. Nazm'a
soruyorum: Trkler nasl bir konumada Peygamber'in
adn anarlar? Nazm: Konumalarda genellikle hi an
mazlar! diye yantlyor beni. O zaman: Belki de tanr
yerine allah szcn kullansak? diyorum. Kabul
ediyor. Bundan yararlanarak, baz baka yerlerde de
tann szn allahla deitirmeyi neriyorum. Bu-

24

na da yanayor.
Baka bir rnek: Baz replikleri ksaltnas nerimi
zi kabul etmemiti. Fakat birlikte dzelttiimiz metni
gzden geirmesi iin verdiimizde, bu replikleri kendisi
izdi.
<Bir l Evi adn baka bir adla deitirmesi ge
rektiini, byle ad olan bir oyuna seyirci geleceini pek
sanmadmz, zaten stnde yeniden alldktan son
ra oyunun ok deitiini sylemitik. <yi. Kendiniz
baka bir ad dnn diye yantad bizi. Fakat daha
sorun zerinde aynntl olarak dnemeden, aklma bir
ey geldi. Son (beinci) blmn metninde yle bir yer
var: Kiilerden biri (adi) , dier birine (Cemal) yle
diyor: <Ne bakyorsunuz? Tiyatro mu oynuyor burada?
teki, evet diye yantlyor. nc bir kii (Rstem) ,
cDoru. Dram> diye dncesini belirtiyor. kinci kii
buna, <<Bence komedi diye karlk veriyor. Bu konu
malar, birbirine kart oyun kahramanlarnn olaya kar
davranlarn ok iyi ifade etmektedir. Oyuna yle
bir alt balk koyabilirdik, dedim. <<Kimisi iin dram, ki
misi iinse komedi.>> Bu sz yle houna gitti ki Nazm'n,
alt balk deil de, azck deitirerek oyunun ad yap
maya karar verdi onu: <<Kimine Dram, Kimine Komedi.
Ve onayn alarak, bylece koyduk metnin adn.

8 Ekim 1953
Nazm zgrce, szck bulmada glk ekmeden
konuuyor Rusay. Kimi zaman tm temelierin teme
li)) gibi ifadeler kullanyor. ( 15) Fakat ismin hallerinde
ve szcn cinsini belirten ekierde yanllklar yapyor.
Aksan olduka belirgin kukusuz. Fakat bununla bir
likte, yumuak Azerbaycan aksan ile Fransz aksan or
tasnda bir ey. Azerbaycan dili Trkeye ok yakn, fa
kat Trk dilinin sesleri daha yumuak. Franszcaya ge
lince, Latin kkenli birok szck Trkeye, Franszca-

25

daki biimleriyle girmi. rnein endstri (industriya)

szc, Franszca industri'nin telaffuzunu veriyor.
imdi Nazm, bana yle geliyor ki, genliinde oldu
undan ok daha iyi konuuyor Rusay. Fakat ziyare
tine gelen Belorusya yazarlar, Rusay bylesine serbest
konumasndan tr duyduklar aknl belirttikle
rinde, eskiden daha iyi konutuunu syledi.
Sk sk yrek arsndan yaknyor. Salnn ciddi
bozukluu, karanlk dnceler uyandryor onda. Do
rudan doruya sylemiyor bunlar, fakat rnein, imdi
zerinde altmz oyunu, tiyatroya, seyirci nne bu
sezon karlmas kouluyla verme kararnda yansyor
bu. ,Qnu sahnede kendim grmek istiyorum, diyor.
Bu dnceler, kukusuz, yaratclnda da yans
makta. Oyunun odak noktasnda yaam ve lm sorunu
var. Doru, 21 yl nce yazlm bir oyunun yeniden ele
alnmas bu; fakat yeniden ele almak iin zellikle bu
oyunun seilii yine de bir eylerin gstergesi. Ve
sanrm, tema ok daha derinliine alnmaktadr bu keZ.
Sanyorum diyorum, nk ilk oyunu, Bir l Evini,
Nazm'n bana anlatt ayrntl ykdei. ve bfr ,Fran
szc semeler'de bir sahnesinin evirisiyle birlikte yayn
lanan konu zetinden biliyorum sadece.
Bugn Nazm, benim de bulunduum bir grme
de evirmeni Ekber Babayev'e ve Azerbaycanl yazar Meh
di Hseyin'e Memede Son Mektubumdur adl uzun bir
iirini Trke olarak okudu. Odadan kt bir srada,
Babayev, bunun son iki ylda Nazm'n yazd iirlerin
en iyisi olduunu syledi. air kk yataki oluna ses
lenerek, onu bir daha gremeyeceini ve kendi yapama
d eyi olunun yapmas gerektiini sylyor iirinde.
Babayev ve Mehdi Hseyin, Nazm'a hemen, balktaki
son szcn karmas gerektiini sylediler. Fakat
Nazm iiri imdilik yaynlamamaya karar verdi.

26

Bununla birlikte, elenceli olana da bir eilimi var.

Oyunda, yeni varyantnda, pek ok elenceli ge yer al
yor. Geen gn, len yemeinde Eck'e ve bana, bir gn
nce televizyonda operet tiyatrosunun Kara Yelkenli))
adl blr gsterisini izlediini syledi. Gsteri hi houna
gitmemi: Ses yoksa, operet mi derim ona ben! ll Seyir
cinin glrnek istediini hissediyor. Ve bize unu nerdi:
Gelin ocuklar, (insanlara ocuklar)) ve karde diye
sesienmeyi seviyor) Fransz vodvillerinden birini alp
Sovyet sanesi iin yeniden ileyelim. Ve hemen George
Feydeau'dan iki vodvilin adn verdi: La dame de chez
Maxime ve Occupe-toi d'Arnelie.
Trk halk tiyatrosu biimlerinden biri olan, dekor
suz olarak bir alanda oynanan Orta oyununu ok sevi
yor. Kansnca, tiyatro kapal yaplar iinde oynamakla
ok ey yitirmitir. Nazm, byk seyirci ynlarna ses
lenmek istiyor. Sirk ekiyor onu.
Bir gn nce televizyonda A. Arbuzov'un Moskova
Sanat Tiyatrosunca sahnelenen ccTanya oyununu gr
m. Oyunu da, gsteriyi de beenmi. Oyunda zellik
le, ocuun ld ve ayn yerden mutlu aklarn ge
tii sahne houna gitmi; finali baarl buluyor. M..
Babanova'nn oynayn ok beenmi. ccMeyerhold Ti
yatrosunda 'Yce Gnll Boynuzlu'da nasl oynamt,
anmsyor musunuz? diye sordum. Nasl anmsamam?ll
diye yantlad. ccTm bunlar byk deer tayor benim
iin. Belki bireysel bir ey bu, fakat bu genlik anlar
benim iin ok deerlidir.
Yaasn Meyerhold! adl iirini getirdim ona. G
lmseyerek okudu iiri. Byk Tiyatroya, Oda Tiyatro
suna ve teki tiyatrolara saldrsndan akayla sz ede
rek: ccGenlik gnahlarnz,)) dedim. ok ciddi yantlad
beni: imdi de dncem budur . . (1)
San, kvrck salarnda epeyce ak teller belirdi son
aylarda. Geri yakndan grlebiliyorlar ancak. Fakat
.

27

genliinde altn sars salar vard.

Yz ok din, hemen hemen hi krk yok. Bunun
yansra, ok hareketli, deiken bir yz bu. Kendisi de
eskisi gibi dzgn vcutlu, evik. Sk sk duru deiti
riyor, ayaa kalkyor. ki ya da bir ayan altna alarak
divanda dou biimi oturmay seviyor. Baz kere, elini
yreine bastrarak, yine dou biimi selam veriyor.
Arkada cans bir insan. Maddi bakmdan g du
rumda bulunan dostlarna yardm etmenin her zaman
bir yolunu buluyor. Davranlarnda ok iten. ofr
odaya girdi, evine gitmeden nce allahasmarladk de
mek iin. Nazm ona: <<perim sizi yolda van. Smsk
kucaklarm,> dedi.
-

9 Ekim 1953
Nazm halk sanat yaptlarn ok seviyor. (Moskova'
ya geldii 1951 ylndan sonra) eitli lkelere yapt yol
culuklardan bir yn sanatsal eya getirdi. Bu konu
daki tutkusunu bilenler de kendisine bunlardan bol bol
armaan veriyorlard. Dairesinin odas, zellikle de ko
nuk odas, tam bir halk mzesi grnmnde, bu e
yalarla dolu. Raflarda renkli camdan, in ii, minicik,
ince biblolar: kular, ejderhalar v.b . Yine in ii, aa
tan yaplm birka dzine insan biblosu- koca bir k
yn ahalisi. F stnde be ek biblosu: algclar.
Saman daldurularak yaplm Polanya bebekleri. Akla
gelen gelmeyen bir sr insan ve hayvan biblosu. Aa
ii Rus bebekleri ve atlar. Bir sr maske. Gemicikler
ve eit eit nesneler. Nefis mumluklarda renkli bal
mumundan mumlar. Bir sigara tabakas koleksiyonu.
(Doktorlar sigara imesini kesinlikle yasaklamlard ve
o da bu yasa bozmuyordu). Eski bir Trk giysisi, ge
ni kenarl Meksika ve in apkalar, resim ilemeli
ve oyal yazmalar, vazolar, testiler, tabaklar. Nefis bir

28

in peyzaj. Suluboyalar, desenler, gravrler, heykel

cikler, renk renk tablolar, seramikler. Slav ii kk,
lake sehpalar.
Ve tm bunlarn yanbanda profesyonel sanat
larn yaptlar: stnde Picasso'nun yapt resim bu
lunan bir tabak, Falk, Akimov, Niski'nin tablolar ve
Moskova'da yaayan ok ilgin spanyol ressam Alber
to Sanches'in Kn Ufa balkl tablosu . . .
Yiyeceklerden sz ald. Nazm ok vyor Trk
mutfan. Kendine zg trlerinden baka, bu mutfa
a, Romallardan, Greklerden (Bizans) , Araplardan ve
Perslerden ok ey kaldn sylyor. Trkler sadece
patlcandan 50'den fazla yemek eidi karyorlarm.
Kendisi de yemek yapmay beceriyar ve seviyor.
imdiyse, hastalk yznden, bu gl ve yaam
dolu adamn, neredeyse eczane tartsna vurulacak ka
dar etle (gnde 80 gramdan fazla yemesi yasak nk)
yetinmek ve herhangi bir svy doktorlarn izin verdi
inden fazla iip imediinin hesabn yapmak zorunda
kal ne kadar znt verici bir ey.
12 Ekim 1953
Bugn Nazm'a gittiimde, Babayev ve air - evir
men hanm Muza Pavlova'yla birlikte, Memede Son
Mektup iirinin szcksel evirisini yapyorlard. iirin
daktilo makinasyla yazlm Trkesine el yazsyla
lmmden sonra yaynlansn diye yazm Nazm (17)
Amiral Uakov film dizisinin Gemiler Kalelere
Saldryor adl iknc o umun e Vurun urklere !
cliye bir bar varm. Nazm bundan ve yine f
tm Trklerin zorba v.b. gsterilmi olmasndan fke
ve zntyle sz ediyordu. Her halkn iinde birtakm
alaklar vardr. Paalarn ve birtakm askerlerin dav
ranlarnn tm Trklerin davran olarak gsteril
mesi kabul edilemez. Bu, burjuva gazetelerinin Rus
29

ulusuluundan sz etmelerine frsat vermeye yarar sa

dece.
<eKimine Dram, Kimine Komedi oyununu dinle
yip tartmak zere arl birka kii toplanmt. Tar
tmaya katlanlardan kimileri oyunu doru olarak an
ladlar. Kalp bir oyun yazarl anlayna sahip ki
mileriyse, yargladlar oyunu. Fazla uzatlm olmasn
dan, hareket eksikliinden, karamsarlndan sz etti
ler. Nazm, zaman zaman gerekten heyecanlanarak,
yle karlk verdi btn bu eletirilere:
Deerli eletirilerinizi dinledim ve anladm ki ya
pt baanya ulamam.
Sonsuzca deimez hibir yasa kabul etmiyorum.
Grekler bir trl yazyorlard, Shakespeare baka bir
ey getirdi, Maliere daha baka bir ey. Rasin, Ostrovs
ki, ehov, Gorki, her biri baka trl yazdlar ve yeni
bir ey getirdiler. Bizim Sovyet oyun yazarlarmz ise,
Zrhl Tren ve yimser Trajedi>nin bulduu kendine
zg yaratc biimi (18) yitirdiler imdi. Son zaman
larda oyun yazarlar en kolay yola gidiyorlar. Romanda
ve iirde de byle bu., Fakat tm yaptlarda, gnlk ya
am bireysel olarak vermek gerekir.
- -nsanln tm mirasn sindirrnek ve kendi kiisel
yaklammza sahip olmak gerekir. Yeni ierie uygun
yeni biimi yaratmaya aba gsterelim.
Oyunu, kendine zg bir biimde kurmaya altm.
Korkulu bir oyun yazmak istemiyordum. Bu oyunda,
herzaman kartlklar vardr: korkudan, grand guig
nol a, bouffe a . . . (19) adi gelip de kendisine baba
snn ldn sylediklerinde, hemen ayn anda bir
kap alr ve sverler ona. Ya da Ferhunde ld ! di
ye bard srada, bir eek anrts iitilir. Ben tm
oyunu bunun zerine kurmak istedim.
En ak bir k noktas bulduumu dnyor
n m . Bostanc aban, bu benim gerek Trk'm, olr
30

olumlu, ok canl bir tiptir.

ilke dorudur. Fakat ben oyunu doru olarak ku
ramadm. Oyunlarda yeni bir ey vermek istiyordum.
kinci bir kahraman yaratmak istedim. Birincisi eylem
de bulunacak, ikincisi ok sakin kalacak. Bana en ka
Ipsal bir eyi neriyorlar: her eyi tek bir olaya bala
mak. Ben baka bir ey yapmak, Gorki'deki gibi bir
balant kurmak istedim. imdi burada Yazlklar
(2) okunsa, ne dersiniz? Yazlklarda beni olay de
Dipte de olay
il, ayr ayr kiilikler ilgilendiriyor.
olarak ne var? nc sahneden sonra olay diye hibir
ey yok. Fakat ok ilgin tipler var bu oyunda. Ben bir
yandan, oyun yazarlnn tm kurallarn, te yandan
aban' istiyordum. aban hi kimseyi ldrmyor, kim
seyi kskanmyor, ldrlen olunu seviyor, baklalarn
ve patlcanlarn seviyor ve savan kt bir ey olduu
nu dnyor. Gorki'nin ynteminden de yararlanmak
istedim: Ayr ayr kiilikler yaratmak ve klasik oyun
yazarl yntemi.
Kendi anlayma gre klasik bir ey yapmak iste
dim: Daha uzun bir sre -komnist dzen yerleene
kadar- var olacak insan tipleri vermek. Shakespeare'in
kahramanlar neden canldrlar? Benim kahramanlarm
dan bazlar, para ilikileri varolduka ve aile bugnk
durumuyla kaldka, hatta Sovyetler Birliinde . de bu
lunabilir. Olumsuz kiiliklerde baz olumlu zellikler de
var. Ayten, babasn seviyor. adi'nin dokunakl bir ili
kisi var annesine kar ve babas odaya girdiinde si
garasn sndryor. Ferhunde itenlikle seviyor olu
nu. Canavardr btn bu kiiler, fakat yine de insanca
bir eyler vardr onlarda. Ben tm bu insanlar kii ola
rak tanyordum. Burada, evimde bir kadn alyordu.
Oyunu okuduumuzda dinledi bizi. Bizde de byle bir
olay oldu, ev yznden bir adam az kalsn ldryorlar
d, dedi.
31

Bir yapt, her eyden nce, skc olmamaldr. Fa

kat bugn skldnz. Ben yazarken glyordum, bugn
siz glmediniz.
Az ok bir deneyim var artk bu konuda. Yeni bir
biimde oluturmaya altm Trkiye yks adl
oyunum olmasa bile, (allm biimde yazdm) Bir
Ak Masal oynanabilir diye dnyordum, o da olma
d. Gryorum ki ok g bir ey bu. Ohlopkov Bir Ak
Masalln okuduunda, kinci bir Romeo ile Juliet bu
demiti. Hani, hangi sahnede Romeo Juliet var imdi?
Ben, bugnn insanym. Bugne yararl olmal
ym. Gryorum ki herkese ulamas iin bu oyun ze
rinde alnam gerek daha, birok eyi kalplatraca
m. Baarszln kabahati bende.
Trkler nerede diye soruyorlar (oyunda. .n.) Tr
kiye'de de, bizim ulusal kurtulu hareketimizde de a
payev'ler vardr. Biz Ruslar ve Trkler ok benziyoruz
birbirimize. Yar Avrupal ve yan Asyal, yar Doulu
nitelikler. Yiitlik, zveri, alayclk, ironi, tm bunlar
ortak zelliklerimizdir bizim.
Bu oyunu ( Kimine Dram, Kimine Komedi ) , yaz
dm biimiyle, kendime saklayacam. Yaynlanmas
ve sahnelenmesi iin ise yeniden alacam zerinde.
Bir Ak Masall nda ematik olan eyler sahneye
uygulanabildi, ematik olmayanlar ise uygulanamad.
nsanlarn oturup konutuu ve bu konumalar
dan onlarn i dnyalarn rendiimiz oyunlar var
dr. Yazlklar gibi yazlm ve hi de skc olmaya
cak oyunlar yazlabilir. Ben iki eyi birletirmeyi dene
dim, eklektik bir ey oldu.
Burada Moskova'da, Dou Emekileri Komnist
niversitesinde renim grdmde, her iki haftada
bir toplanr, birbirimize sverdik. Yani, eletiriye al
knm. Fakat yantlardk da eletirileri.

32

13 Ekim 1953

Nazm daha bugn bizimle, oyunun yeniden yazl

ma plann saptad.
yle dedi konumamzda: <tiraf etmeliyim ki, ba
z oyunlannn hznl sonlar olmakla birlikte her
halde kk burjuvaca, aydnca bir ey bu, ben de
oyunlarda ve filmlerde her eyin, baaryla, pckle
bitmesini istiyorum.
.r'
\El yazsyla not alr_ken, bazan acele ettiinde, ke_nar Ara harfleriyle not dyor. Sebebini r.
arfleri biti ik yazllar nedeniyle Ara azs steye yaknm.
..

15 Ekim 1953

Bir l Evini ve Kimine Dram. . . karlat

rarak Nazm, bir oyun operasyonu yapmak gerekiyor,
dedi. Birinden biri zerinde durulmas gerekecek olan
iki varyasyon olana gryor.

Oyunun yeniden ilenmesi konusunda grm)Hfi.

zi bitirdikten sonra, yle dedi:
imdi Trk ve Fransz ykleri okuyorum. Fa
kat bunlarda betimlenen hal m, radan okuyu
cuya gre. Yurt dndaki oyuncula ise, aydnlar ve
burjuvazinin ok kk bir bo umudr. Byle okurlar
iin bu yaam, ekzotiklikten baka bir ey deildir; r
nein bizim iin delilerin yaam nasl ekzotiklikse . . . Halk
iin ise ilgin deil bu ykleri okumak. t.9, kendi ya
amn ok iyi biliyor zaten. Arad ey, k yolunun
nerede oldugu, bu yaamn nasl daha iyi olacadr.
te sosyalist gerekilik de buradan d ouyor. Moskova
yresindeki bir kyde yaayan ve kyl yaamn be
timleyen, sonradan Sovyet egemenlii dneminde len
(imdi adn anmsayamadm) nl bir yazara bir
kolhozcu kyl, kolhozcular iin, kyllerin nasl sar33

ho olduklann, kanlarn nasl dvdklerini v.b. oku

mann hi de ilgin olmadn sylemiti. Hani, benim
iin hapishane konusunda okumak ya da yazmak na
sl ilgin deilse. Hapiste az yatm bir yazar iin ha
pishane konusunda yazmak ekici olabilir. Benim iin
se bu konuda yazmak hi de ilgi ekici olmayan, ok
canskc bir ey.
23 Ekim 1953
Geen gn, 21 Ekimde, Sovyet Yazarlar Birliinin
oyun yazarlna ilikin XIV. genel toplants ald. Bir
gn nce telefon edip Nazm'a bu toplantda bir konu
ma yapmasnn, eer kendi gidemeyecekse birine bir
selam mesaj okutmasnn iyi olacan sylemitim. Ka
bul etti ve bana hemen orackta, telefonda, ksa bir se
lam mesaj yazdrd ve gereken redaksiyonu yapmam
is.tedi. yle diyordu mesajnda :
Yoldalar- Genel toplantnn almasn kutlar, ba
anl bir alma dilerim. ki ynsal sanatn, tiyatro
ve sinemann temeli olan oyun yazarlnn, yeni yaa
mn kuruluunda ve yeni insann biimleniinde byk
bir rol oynadna inanyorum. imdi yeni bir insan
yetiiyor Sovyetler Birliinde. Bu insan, tm halkiara
rnek olacaktr. Bu bakmdan, bu insann ruhunun olu
ma srelerini, i dnyasnn aync zelliklerini sah
nede ve ekranda gstermek, sorumluluk tayan, soylu
bir almadr. inanyorum ki genel toplantnz, sade
ce Sovyet oyun yazararna deil, sosyalist gerekili
in ok ynl olanaklarn gstererek dnyann tm
namuslu ve ilerici halklarna pek ok yardmda bulu
nacaktr. Genel toplantnzda bulunmay ok isterdim,
fakat hastalm buna engel oluyor. Genel toplantnn
sonulann sabrszlkla bekliyorum.
Yoldaa selamlanmla.
34

Nazm Hikmet
20 Ekim 1953
On be dakika sonra, redakte edilmi teksti ken
disine okumak zere yeniden telefon ettiimde, genel
toplantya katlmas iin bu arada A.A. Fadayev'den
e1 ) bir ar - mektup aldn, ve kendini iyi hisse
derse gidip kendisi konuacan syledi.
Gerekten de Nazm genel toplantnn alnda
bulundu. K.M. Simonov'un raporundan sonra, arada ya
nna gittim. Rapordaki ilkelere katldn ve ayn bir
konuma yapmayacan syledi. Kendini pek iyi his
setmiyordu ve hemen ayrld.
Ertesi gn, 22 Ekimde, saat bete bana telefon
ederek, oyunun ilk blmn, zerinde yeniden al
p bitirdiini syledi ve gelmemi istedi. Eck'le birlik
te gittik. Yeniden yazlm paralarn msvette evi
risini dikte ettirdi bize. Nasl da hzl alyor! s
telik oyunun tm balang tonunu deitinni ; oyun
iyimser ve toplumsal bir nitelik kazanm imdi. Zelra
ile aban'n diyalogunda halkn gelecee ilikin dleri yansyor gibi ve dz yazy iire yaklatran diya
log yaps da buradan kaynaklanyor.
Oyun zerindeki almamzdan sonra televizyon
da bir futbol ma izledik. Nazm fazla ilgi duymad
maa. Ayrca, kalbi anyordu. Biz ma izlerken, sk
sk sz yine zerinde altmz oyuna getirdi. Ma
gsterisi bittiinde, yaynn sona erdiini bildirme
zere, gen olmayan ve irkin bir sunucu hanm belir
di ekranda. Nazm Vay, u kanya bak ! diye bard.
cGit, git, eytan grsn yzn (genellikle eytan al
sn , eytan grsn deyimlerini kullanmay seviyr)
ve hemen kapatt televizyonu.
-Y
- rei epey tedirginlik veriyordu, srtna hardal
yaks koymamz istedi. Sonra uzand, biz de gecenin
35

onikisine kadar yannda oturduk. Doktorlardan sz et

ti: eeAhmaklar, sanyorlar ki hibir ey anlamyorum.
Kalp genilemesinden sz ediyorlard. Byk Sovyet
Ansiklopedisine baktm; eer enfarktsten sonraki bir
yl iinde kalb genilemesi artarsa, insann birka ay
lk mr kalyormu. Elektrokardiografiye de baktm.
ki doktor kalb genilemesi olduunu sylediler, profe
sr ise byle bir ey grmedi. Eer kalb genilemesi
olmasa, daha drt yl yaayabilirdim. Ve tm bunla
r (dtan) skunete anlatyor. Sabahleyin bir buuk
saat altn, ve ite ilk blm zerinde yeniden
almay bitirdiini, kalbinin bu yzden, dnce
gerginliinden ardn syledi. Ara vernemizin
olacan sylyoruz. Ne anlam var? diye karlk
veriyor. Bir kere, ne olursa olsun, almak gerek. Son
ra, besbelli ki, almasa bu sinirlendiriyor onu, zaten
beyni kendi kendine alyor.
Sonra oyununa ilikin olarak yle dedi: eeClay ye
niden nasl kuracan tasarlarken, sanki sahnede oy
nuyor gibiyim.
Aryan yreine karn, Simonov'un genel top
lantdaki raporuna ilikin olarak, oyun yazarl ve
genel olarak sanat zerine konumaya balad:
<<Tiyatro'da insan her ey demektir: kiilik, dn
celer, duygular, yaantlar. Bizim oyunlarda ise bunun
yerine ikinci dereceden eylerle urayorlar.
Yazardan, sanatdan, ideolojimize yant veren
ierii isternek gerekir. Fakat biim alanndaki aray
larnda onu sktrmak doru deil. Hangi rengi kul
lanmas gerektii sanatnn kulana hi fsldanabi
lir mi? Aratrmalarda korkacak bir ey yok. Varsn
arasnlar, halkm kendisi neyin ne olduunu anlar. Ya
amayan ey, yok olur giaer. Van Gogh kylleri, do
ay izdi, korkacak ne var bunda?
Dmitri Gulia'nn geenlerde Literaturnaya Gaze

iyi

tada yaynlanan ocuklar iin iirlerinin yalnln

vd.
<<yi romanlar ve oyunlar yok Trkiye'de, fakat ok
iyi kk ykler ve iirler var. ada Trk iiri, te
ki Dou lkeleri iirinden ok daha stn. Trkiye ga
zeteleri geiyor elime; gen airlerin iirleri yaynan
yor bunlarda, kimi zaman gerekten ok gzellerini
okuyorum bu iirlerin. ilerici airler kimi zaman en ge
rici gazetelerde yaynlyorlar iirlerini; bu onlara, ik
tidarn gzne arpmadan buralarda ilerici dncele
ri ne srme olana veriyor, hem de ok ilgin bir bi
imde. Genellikle drt dizelik iirler bunlar. rne
in:
zgrlk ne gzel eyi
Trkiye zgr bir lkedir
Her berberde zgrce tra olunabilir. (22)
Trk halkndan ve zellikle de halktan sz etti
inde biz diyor. Sovyetler Birliinden sz ederken de
ubiz, bizim szlerini kullanyor.
Ermenileri ok vyor: Yiit bir halktrlar. Bun
dan baka, Trk kltrne, zellikle de mzik ve ti
yatroya byk katklan olmutur.
Kendini ylesine kt hissediyordu ki, gzmz ar
kada ayrldk Nazm'dan. Dairesinde yalnz yayor.
Geceyi birlikte geirelim dedik, fakat Kayglanacak
bir ey yok ocuklar, gidin geer, dedi. Sabahleyin
korka korka telefon ettim. Gerekten de kendini daha
iyi hissediyordu imdi.
24 Ekim 1953

Bugn Nazm'a, oyunun yeni yazmnn evirisi

nin bir blmn okuyorduk. Yine allah sz zerin
de durdu: Canm, Franszcadan eviri yaptklannda
dieu demiyorlar ya. Burada da bog sz kullanlma37

li, allah deil. Rusa tekste Arapa szc sokma

konusundaki bu isteksizlii, bana yle geliyor ki, egzo
tizm tehlikesiyle, egzotizme kar (daha ilk iirlerinde
Piyer Lotide ylesine gmbrtyle nldayan) nef
retten ileri geliyor. Nazm, Dou'nun, artk kabak ta
d vermi, bilinen, eski birtakm dtan grne ait s
fatlarnn, Avrupal okuyucunun gznde Dou insan
. lannn ve lkelerinin gerek niteliini bozmasndan
lkorkuyor.
Oyun zerinde altktan sonra, Nazm'a, onun
oyun yazarl stne kaleme aldm makalemin bir b
lmn okudum. Makalemde sirk gsterisi iin 1927
ylnda Regina Yanukevi'le birlikte yazd- Biz
Ekim'leyiz senaryosundan sz ederken, senaryonun epi
sodlarndan birine Misteriya - Buffun etkisine deini
yordum. Nazm, Etki olamazd, dedi. nk o srada
Misteriya - Buff'u okumu deildim. imdiye kadar da
okumu deilim. Zaten genelde de Mayakovski'den tm
okuduklarm yz dizeyi gemez. Daha ok, sonralan,
okunurken dinledim.
Mayakovski'den anlar kitab iin bir makale yazp
yazmayacan sorarak cMayakovski'nin iiriyle sizin
iiriniz arasndaki benzerlikler ve aynlklar konusun
da bana Barviha'da sylediklerinizi yazabilirdiniz bu
makalede, dedim. Olmaz, diye yantlad beni. Varsn
kalsn bu efsane. (Mayakovski'den etkilendiine ilikin)
Benim iin de saygdeerdir o. (efsane/.n.)
26 Ekim 1953

Bugn azm'a gittiimde, Meyerhold tiyatrosun

dan arkadam Aleksey Borisovi Glagolin'le karla
tm orada. Yirmi yldr grmemitik. (Kendisi uzun
yllardan beridir Harkov'da rejisr olarak alyor,
imdi de oradaki Ukrayna tiyatrosunda Bir Ak Ma38

saln salneleme hazrlnda) . Biribirimizi grd

mze ok sevindik ve hararetle kucaklatk. Nazm ku
caklamamza bakarak dosta gld ve Ne gzel ey,
dedi. Meyerholdu'nun (kendini gstererek) evinde,
Meyerholdular karlayor!
Glagolin gittikten sonra oyun zerinde almam
z srdrdk. Bu srada, zbek airi Gafur Gulya ya
nnda yine zbekistanl bir delikanlyla, geldi. Nazm
sonradan Azerice gibi bir ey dedii bir dille konutu
onlarla ilkin. (Trkeyle, zbeke aras bir dildi bu
-nk Trk dilleri kendi aralarnda birbirlerine a
kn r. - onra Rusaya getiler. Nazm konuklardan
zr diledi ve benden oyunun evirisini okumay sr
drmemi istedi. Dad'nn yeniden yazlan monologunda,
ikinci blmde, yle bir sz var: Neyim eksik ki? Gz
lerim, kalarm yerli yerinde. Kala, gs de yerli ye
rinde . . Ben monologu okuyup bitirdiimde, Gafur Gul
yam, okumay kestiinden tr zr dileyerek yle
dedi: Bala, sevgili Nazm, fakat yle grlyor ki
Dou'yu unutmusun. Bizim Dou'da hibir aktrisin
azndan 'kala, gs' laflar kmaz. Al ite, geen
lerde ok tannm aktrislerimizden biri byle szler
sylemeyi reddetti. J3u ancak sizin Avrupalllam s
tanbulunuzda olabilir.
Nazm iddetle karlk verdi:
((Riyakarlk! Kadn vcdu doann en gzel eyi
dir. Ya::amn kaynadr o. Fevkalade bir eydir. Ka
dn gsnden sz etmekten korkuyorlar, fakat bu g
slerle beslendik biz. Dudaklardan da, hatta gzler
den de deerlidir o. Ben kadn vcuduna, eski Yunan
arn, Mikelangelo'nun bakt gibi, eski in'de bak
t klar gibi bakyorum.
Dou geri kald. Bunda yresel komnist partile
rinin de kabahati var. Aln ite, sizde, zbekistan'da,
bir yaay gerilii var henz. Ve biz, komnistler, ka.

>

39

balatiyiz bunda, yeterince savamyoruz bu gerilikle.

Dou'da her ey baka trldr diyorsunuz. Doru de
il. Emperyalistlerin gr asdr bu. Ulusal zellik
ler var kukusuz, fakat Dou, Bat'dan yle byk l
de farkl deil artk. inli kadnlarn kendine zg
bir yry var diye uydurmular. in'de bulundu
um srada byle zel yryl hibir inli kadnla
karlamadm. Gerekten de ayaklan kk, ama hi
de kedi gibi filan yrmyorlar.
Kt sz yoktur benim iin. En kaba sz kullana
bilirim ve pornografi olmaz bu. Salonlarda, tek bir ka
ba sz kullanmadan en kirli fkralar anlatlr, ve bu
iren bir eydir. Halk arasnda ise kaba szler kulla
nlr ama, konuulan ey hi de kirli deildir.
Ben papaz deilim. Dedem mevlevi mezhebinden
di. Gizemcilii be parmam bildiim gibi bilirim.
ondaki ikiyzll de, ilgin olan eyi de bili! Her
eyi kendi adyla adlandrmak gerek. 'Sen Topraksn,
Ben Traktr' iirimde kadn toprakla, erkei traktrle
karlatrmama kar kan Tvardovski ile uzun sre
tarttm. Tm dnya iirinde kadn - toprak koutlu
u vardr.
ki yzl, riyakar bir karym sizin o aktris. Ne
yani, birlikte yaad bir erkek yok mu? Yahu, yaa
mn temeli budur. Bu olmasayd eer ne komnizm
olurdu, ne edebiyat, ne de bu aktrisin kendisi!
Gafur Gulyam: Bana bunu sylemene gerek yok:
onalt ocuum var benim. Al, kant da burada, dedi
ve karp nfus kadn gsterdi Nazm'a.
Nazm: Harika! dedi. c<Kutlarm. . . Erkein ya
knlndan yoksun kadn ne aclar yayordur. Ac e
kerler: ah, canm! (Nazm 'aktrce' oynad bu acy.)
Ve ok byktr bu aclar! . ..
Ayrlrken Gafur Gulyam, arkadan gstererek:
((Yaayan Nazm Hikmet'i grsn diye getirdim ite bu

40

gen adam . . . dedi.

30 Ekim 1953

Oyunun yeni varyant zerindeki alma sona er

di. Bu varyantta be blm ve sekiz tablo yerine, drt
blm, alt tablo var. ok gzel yazlm olan, fakat
genelgeer anlaya gre olayn gelimesini arlat
ran iki tablo dt. Oyunun rengi daha parlaklk ka
zand, baz kiilerin nitelikleri deiti. Oyunun adnn
da deitirilmesini gerektiriyordu bu. Nazm onu Bay
ramn lk Gn diye adlandrd.
Rahatszlna karn alacak kadar hzl al
yor. 26 Ekimde bize oyunun nc blmnn yeni
yazmn dikte ettirdi, 27 Ekim akam zeri ise bana
telefon ederek drdnc blmn hazr olduunu bil
dirdi. 28 Ekimde bize okudu bu blm. Olayn bir yer
den bir baka yere getii, yaps en kark bir blm
d bu. Kendi szleriyle, burada Fransz vodvil tekniin
den yararlanm.
Nazm'n aklamasyla: Bayramn lk Gn'nde
tm oyun kiileri ok ciddi konumakta ve davranmak
talar. Sz burada bir imge olmaktadr. Oyun kiilerin
den birinin syledii szlerden dierinin syledii sz
lere, cephesel ya da gramatik olarak deil, dnceler
yoluyla gemek istedim.
Bu kez, canl bir szl diyalogun incelikleri
ni veremeyecek olan szc szne eviriyi yapmak
szn alyorduk. Nazm Ben kendim evireceim size,>>
dedi. Oyundaki u ya da bu olay zerinde alrken, bi
ze, neyin ekleneceini, neyin karlacan, neden vaz
geileceini anlatyor, ifadelerdeki ayrt (nans) ince
liklerini ve karakteristik yaamsal ayrntlar aklaya
rak replikleri birbiri arkasna bize kabataslak eviriyor,
ve metnin baz blmlerini hemen orackta Rusa olarak
doatan sylyordu; doatan syleyie biz de katl41

yorduk kimi zaman. Sonra biz, ondan ayn olarak, bu

temel zerinde, edebi evny hazrlyor, bir da
haki karlamamzda Nazm'a okuyorduk. O, kendi uya
nlarn yapyor, alma sreci iinde baz eyleri kesin
letiriyor, baz eyleri deitiriyor, baz eklemeler yap
yor, bizi dikkatle dinliyor ve ou kez nerilerimizi ka
bul ediyor, sonunda tekstin vard son biimi onayl
yordu.
Bu sabah Nazm'a oyunun evirisinin sonunu oku
duk. Oyunu nasl okumak -aktrce mi, yoksa daha
yaln bir tarzda m- okumak gerektii sorununa ili
kin olarak Nazm, iir okuma konusunda da dncele
rini syledi:
Mayakovski makamla okurdu iirlerini, nceleri
ben de yle okurdum. Aktrler Mayakovski'yi okudukla
rnda, anlyorum onu. Kendim okuduumda ise, anaya
bilmem ok gleiyor. Trkiye'de iiler bana 'Kendin
okuduunda, senin iirlerini anlyoruz' demilerdi. Ben
de, iirlerim tumturakl okunmadan anlalsn istiyo
rum.
Sonra yle dedi: Yallkta zevklerim deiiyor.
Baran renklerden, tumturakl hareketlerden ve jest
lerden nefret ediyorum imdi. u odadan (her zamanki
gibi, konuk odasndaydk - A.F.) nefret ediyorum, ve
iinde bulunan eylerden de. u zmbrtlarla doldur
dum onu, bo kalmasn diye, yalnz yayorum nk.
Eer ailem olsayd yanmda, her ey daha yaln olacak
t. nsan, insanlardan uzaklatka tumturaklla, ka
rkla, uydurmasyona kayar.
Son zamanlarda korkun bir eilim duyuyorum ya
lnla. Tiyatroda, insan grmeye engel olan ey sinir
lendiriyor beni. Bu nedenle, dekorasyona gereksiniinim
yok. Varsn tmyle ntr, renksiz olsun konu. Fakat
makiyaj gereklidir, ve bu, isel ve dsal olann toplam
olan insandr . . .

Eskiden severdim gotii, imdi sevmiyorum. Gerek

Yunan mimarisini, Panteon'u seviyorum imdi. . .
te size gerek halk iiri: 'Mavi nlme bir yl
dz dtnde'. Harika bir ey bu. Halk trklerini,
ok kr, bozamadlar daha.
Aydn kii, halk iirleri yazamaz. lkelci ressamlar;
ocuklar gibi, yabanllar gibi resim yapmaya kalkt
lar. Bir yknme iinde olduklarn ve bunun da kt
bir ey olduunu anlamyorlard. ocuklar gibi resim
yapmak iin, ocua dnrnek gerek . . .
ada kapitalist devletin elinde ok gl uyar
(ajitasyon) aygt var (sinema, radyo, v.b.) . Ve belli
bir dnemde bu aygt halk etkileyebilir. Hitler iin
byle olmutu bu, imdi de ada Amerika'da oldu
u gibi.
'Halk' kavram fiziksel emein stnlyle bam
l bir ey. kiyzyl _nra 'haavram var olmayacak
k._!3ka bir ey olacak.
5 Kasm 1953

imdiye kadar Bayramn lk Gnn salt ayr

ayr sahneler olarak okumutuk. Son kez Nazm'a, oyu
nu tmyle okumamz nerdiimde Tmn bir kez
daha dinlemektense, oyunun drdnc bir varyantm
yazayn daha iyi, dedi. Fakat bununla birlikte, kiile
rin yazlm olan niteliklerini eklemek zere bugn gel
diimizde, kendiliinden, oyunun tmn okumamz ge
rekti.
Okumaya girineden nce bize, dn televizyonda
Yergi (Satir) Tiyatrosunca oynanan Nerede Bu So
kak, Nerede Bu Ev adl oyunu izlediini syledi. Gs
teri ok houna gitmi. ok derin bir ey bu. Farknda
olmakszn oyunda sylenen eyi dnyorsun ve gs
teriden sonra da devam ediyorsun dnmeye. Her ey
43

var burada: komedi, dram, lirik, vodvil, gzlem. Sovyet

tiyatrosunun yaratt her ey, eski ve yeni yntemler:
Meyerhold'dan Mavi Bluzdan, MHAT'tan Kk Ti
yatrodan ve Vahtangov tiyatrosundan. Hatta Yunan ko
rosundan bile yararlanlm. Sovyetler Birliine bu ge
liimden beri byle sekin bir gsteri izlernedim daha.
ok byk zevk duydum. ocuk gibi aladm. ki yal
adam sahnesi ok gzel. Tm yaam ykleri var sah
nede. stelik neeli, sevinli olarak. Evin eitli katlarn
daki insanlarn konutuklan bir srada ( 23) evdeki toplan
t sahnesi ok baarl. Tpk benim ev.
Ve, akac bir tonla, yukar katta oturan ve yzn
grmedii kadnn ayak seslerinin grltsnden, ona
ilikin hereyi, nasl bir duygu iinde olduunu, koca
syla ilikilerinin durumunu v.b. bildiini anlatt. Fakat
grltden yaknrken: ((Tam sessizlik de korkun bir
ey, dedi.
7 Kasm 1953

Nazm insanlara kar ok zenli. rnein, bugn te

lefon etti bana: Bayramn kutlu olsun karde! Be
nimle ilgili bir ii yoktu ve salt kutlama iindi bu tele
fon.
11 Kasm 195J

Bugn telefonda, yle sanyorum ki baz ruhsal s

kntlarndan sz eden bir kadnla konuurken yle de
di Nazm: nsan yalnzken, plak olabilir. Fakat bu p
lakln baka insanlara gstermez, _ vcudu pekg:
da gzel bir ey dildir
zelse, an. Ruhun hastal

akala."nia
ve bunu b
gstermek gerekmez.
Oyunla ilgili bir eylere ilikin olarak da yle dedi:
Oyun yazarlnda en kt ey, kiilerin bir eyi akla
masdr.
44

Doktorlarn Viyana'ya gitmesine izin vermelerinden

sz ederek unlar syledi: Eninde sonunda (bu szle
ri Fransz tarznda, burnundan sylyor) (24) zgr bir
insanm ben, Sovyetler Birlii yurttaym. (25)
Geenlerde Leningrad'dan genler gelmi ziyaretine.
Anlattna gre, Meyerhold'u ve sahne dzenlemelerin
den herhangi birini grp grmediini sormular Na
zm'a. Nazm onlara oyle demi: Elbette grdm. Dos
tuydum onun. ok yakn deil kukusuz. Fakat onuru
na iir yazdm. Bir Doentin, kendilerine, Meyer
hold'un biimci olduunu sylediini anlatmlar. Na
zm yle karlk vermi: Meyerhold biimci idiyse eer,
Byk Tiyatro'da da biimcilik var; fakat baka bir bi
imcilik bu, doalclk. Sovyet tiyatrosu ok deerli ey
ler kazand Meyerhold'dan. Dahi bir sanatyd o. Bana
bu konumay anlatrken altn izerek belirtti: Gen
liin Meyerhold'a ilgi duyduunu gsteriyor bu. (26)
Bugn ksa bir sre iin ressam R.R. Falk uram
t. Nazm toplad tablolan ve sanatsal eyleri gster
meye balad ona. in'deyken ziyaret ettii yal bir
inli ressamn yapt ok ilgin bir resim drsn de
ap gsterdi zel olarak. Ve yle dedi: <Gerek in sa
natyla tantktan sonra, bizim iin her eyin temeli
olan tm Akdeniz kltr kaba grnyor bana. Ay
rlndan nce Falk'a Yazk ki bir Mool suratma sa
hip deilim, dedi. Resmimi yapardnz yoksa. Ressam
lardan beni izmelerini istemedim hibir zaman. Alak
gnllce olmayan bir ey olur bu. Fakat bir resmimi
yapmanz ok isterdim. Falk, kendisinin de Nazm'n
resmini yapmay istediini syledi ona.
Sonra Nazm yle dedi: imdi Sovyet yaam ze
rine drt oyun yazmak istiyorum. Kstahlm ar
tk bunu yapmaya yetecek sanrm. Amatr topluluk
lar iin tek perdelik oyunlar yazmak gerektiini ek
ledi.
45

Birlikte otomobille giderken, yolda, Ayten ve Zel

ra'nn oyundaki son repliklerini tasarlyordu.
14 Kasm 1953

Bayramn lk Gn Oktyabr dergisinde yayn

lanmak zere dizgiye verildi bile, ama Nazm srekli
olarak dnyor zerinde. (27) Geen gn bana telefon
ederek Rabibe'nin oyunun sonunda ve tm oyundaki
tek repliini iletti. Olsun . . . yine de sesini iiteceiz
onun, diyor. Dn de telefon edip Cemal'in ok sakn
ganlkla yazldn, onu biraz daha lirik yapmak ge
rektiini syleyerek, drdnc blmde Zelra'yla Ak,
halkn bir bulgusudur diye balayan diyalogunu yaz
drd. Birka saat sonra diyalogun edebi evirisini
yaptk, fakat telefonda kendisine okuduumda <<olmu
yor, brakalm, dedi. zlmedim, nk diyalogta uka. laca bir ton vard. Bugn sabah erkenden Nazm yine
telefon edip Hibir ey zerinde bunun zerinde d
ndm kadar dnmedim, dedi. Ve diyaloglardan
birini, fakat bu kez Cemal'in gerekten duygulu bir
cmlesiyle deitirdi: Bu l evinde trk sylemek,
bu karanlk duvarlar sarsmak geliyor iimden! . . .
15 Aralk 1953

Dn Nazm ( 17 Kasmda gittii) Viyana ve Buda

pete'den dnd. Ve hemen bana telefon etti. Bugn
ondaydm. ok iyi grnyor, toplam, din.
Telefon eden birine, yolculuundan sz etti: Mos
kova'mz kentlerin en iyisi. Orada, yurt dnda, helalar
daha temiz belki, ama bizde de yle olacak. Buna kar
lk, korkun can skc aralar. Her insan, ayr yayor.
evren hep dmanla dolu sanki.

46

24 Aralk 1953

19 Aralkta Nazm, 20'sinde ((Bir Ak Masalnn

alnn yaplaca vanovo'ya gitti. 1300 kiilik tiyat
ro salonu dolmutu. Byk bir baar. Nazm'n syle
diine gre, gster baarlym. Moskova dram tiyat
rosundaki salnelenmesinden daha iyiceymi. Pando
mimler (halk ve su temalar) ve fina! ilginmi.
imdilerde <<Bayramn lk Gn zerinde al
maya balayacak olan grupla sohbet etmi. Melanjeva
sanayi kurulularn gezmi, Pedagoji enstits ren
cileri nnde bir konuma yapm. Seyahatinden ok
memnundu.
Yine eski oyunlar zerine konutuk. Onlardan ba
zlarnn yazl tarihlerini kesinlie kavuturmak is
yyord4.m. ((Bunu hibir zaman anmsamyorum, dedi.
J3.enim iin 'dn' yoktur.
((Enayi adl oyunun ilk blmnn evirisini sa
lant (imdi yeniden zerinde alacak bu oyunun)
ve Eck yksek sesle okurken eviriyi, o ban saHaya
rak bize bakyor ve glmsyordu.
Sonra sofada ve otomobilde, oyunun geri kalan iki
blmnn ieriini anlatt.
31 Aralk 1953

Bugnk karlamamzda Nazm, her eyden n

ce, yeni ylmz kutlad.
Dn televizyonda -N.G. ernevski'nin bir oyunu
olan ve Sovyet Ordusu Merkez Tiyatrosunda V.S. Kant
sel'in sahneledii- ((Lapa Piirme Ustasn izlemi;
salnelenme ok houna gitmi.
Bayramn lk Gnnn, Sinema Oyuncular Ti
yatrosunda,. kahvede geen halk sahneleri ve oylHlda
sadece yks anlatlan Memet Ali'nin iliinin filme
alnarak Sinema Oyunculan Tiyatrosu'nda sahnelen47

mesnn iyi olacan, byle bir salnelenme iin oyun

zerinde bir kez daha alabileceini sylyor.
Yeniden yaynlanan Seilmi Yaptlarn bana
verdii nshasna yle yalerin, iyi
gnlerin ansna. Trkiye yks>nn yaynma da,
ksa bir sre nce mt: Eski dos
tum yolda Fevralski'ye sevgiyle>> ( 28)
29 Nisan 1954

Yurt dndan dnen Nazm, geen gn bana tele

fon etti. Bugn yanndaydm. Prag, Bratislav, Viyana
ve Budapete'ye gitmi. Prag'da Bir Ak Masal>n gr
m. Sahnelerneyi ok vyor. Budapete'de Bayra
mn lk Gn>> radyodan verilmi; Varova'da ise bu
oyun, yazar Leon Krukovski'nin ynettii oda tiyat
rosunca sahnelenecek. Nazm 24 Maysta Dnya Bar
Konseyinin Berlin'deki oturumuna hazrlanyor. Ve ge
nellikle, ok yolculuk yapmak niyetinde: Yolda lmek
en iyisi.
Grmediimiz zaman sresince ne yapt konu
sundaki sorumu, hibir ey yazmadn, alamad
n syleyerek yantlad. eitli eyler tasarlam, fakat
tam almaya balamay denerken ba armaya ba
lyormu. Sadece kiiden, iki erkek ve bir kadndan
oluan byk bir oyun tasans var. Bir de, oyun nasl
yazlmamal diye bir makale tasars: Bir oyunda m
zik, dans, dn ve len, yani nerdeyse tm ada
oyunlarn hepsinde olan eylerin hibiri olmamal. Ben
gsterilerde mzii savunmaya giriince, yle karlk
verdi: ccOyun yazar olarak benden, gsteriden yann
saat alyor mzik. Ben sahnede, diyaloglar yoluyla
kendilerini anlatan insanlar grmek istiyorum. Mzik
ise, operada iyi bir ey.
Sz Mayakovski'ye ve intiliarna geldi. Mayakovski'
48

nin pek ok iirinde hem intihann, hem de intihara

kar protestonun bulunduunu syledim. ((Tuhaf, an
lalmaz bir ey ! dedi yksek sesle. Mayakovski'yle on
be kez karlatklann anmsad. Grcistan ve Grc
edebiyat zerine pek ok sorular sordu bana.
20 Eyll 1954

, ..
lltll\'

-.J

__

! 1

'14 '-"'

::
,.,,,

..;.,

Nazm'n Peredelkino (Trenev Sok. No. 1) deki yaz

lk evi, Moskova'daki mzesinin bir ubesi gibi (baz
eyler Moskova'dan tanm buraya) . kinci katta, mu
azzam byklkte cam pencereleriyle bir oda var. Oda
nn bir blmnde (iki stun arkasnda) duvardan du
vara, orta byklkte bir ykselti bulunuyor. Alak se
dir trnde bir basamak bu. Ykselti ve zerindeki
minderler, hasrlar, nardin iekleri, ve sedirin yann
da duran manga!, grnme Doulu bir hava veriyor.
San deme, hasr mobilya, tabureler. Elektrik lamha
s taklm birka basit gaz lambasnn birletirilme
sinden oluturulmu bir avize. Birinde bir kanarya, te
kinde bir ift yeil ((sere papaan . inde bitkiler bu
lunan otuz kadar saks : mazlar, tradeskantsiyalar, klo
rofituslar, begonyalar, kaktsler, incir aalan v.b. ve
iekli tek bir bitki: kpeiei. Duvarlarda hallar, ta
haklar, tablolar, resimler, kitaplarla dolu raflar, aa
tan, seramik ve testiden biblolar. Bir rafta ilgin bir
komuluk : in ii naklarla Marks ve Engels'in portre
leri, Yesenin'in portresi ve metal kaplama bir ikona.
Yandaki odada tm duvarlar boyunca daha yksek se
dirler var ve zerlerinde de yine ilerinde bitkilerle sak
slar. Pencerelerin arkasnda ise am aalan ve kk
narlar.
Nazm ayn 23'nde bir aylna Gagra'ya gitme
ye hazrlanyor, ben Bir Ak Masalnn
Marcani
vili tiyatrosunda alnda bulunmak iin Tiflis'e u-

K.

49

ramasn tedim, kabul etti. Birka gn nce Tiflis'

ten dndil$, Bir Ak Masalnnn provasnda bu
lunduumu syledim ve ikinci tablonun ncesinde M
nadi iin bir ek monolog yazmas konusunda tiyatro
nun isteini ilettim. Mnadinin ilk knn (balan
gcn) Rusa metnini ald, ve hemen, dnmeksizin,
ek bir metin yazdrd bana.
Mnadi ilkin (prologda) kent halkna arsn tek
rarlyor ve sonra yle srdryor szlerini: Biz, Se
lim ahn kz, hkmdarnz Mehmene Banu yediden
yetmie tm erkeklere emrederiz ki, bizimle sarayda,
sokakta, tarlada, dada, denizde, insan ayann de
dii her yerde karlaanlar, baklarn papularmz
dan yukar kaldrmasnlar. Biliniz ki, yzroze bak
maya cret edenlerin gzlerine mil ekilecek, kendileri
de krk katra balanarak para para edilecektir .. Ve
monolog, balangtaki szlerle sonulanyor <<duyduk
duymadk demeyin
Bu ekleme, ikinci tabloda Behzad'n repliklerinden
birindeki Biliyorsun ya, yzne bakann bann vu
rulmas emredildi szlerini gereksiz kld ve Nazm
kard bunlar.
Bundan baka, oyunun metninde kk bir dei
iklik daha yapt. Birinci tabloda, Vezir'in Kayalar
delmek olanaksz repliine Yabanc (Gelen) Biliyo
rum. Fakat halk suyu bulacaktr. Yalnz sevgiyle yap
mak gerek bunun diye karlk veriyor.
Qekoslovakya ve Polanya'da Bir Ak Masalnnn sah
nelenmelerinden alnm fotoraflarn albmn gs
terdi. YEmi Varova Devlet Tiyatrosundaki sahnelerne
de ustaca yaplm deiken dekorlar ok houna gidi
yor.
Enayhnin yeni varyant zerinde altn sy
ledi. Bir de ada Trk kylleri zerine bir oyun d
nm.
. . .

50

Umarm, suratm fazla skmad cannz ithafy

la bir fotorafn hediye etti bana.
22 Eyll 1954
Bugn, rejisr .M. Tumanov ve Pukin Tiyatro
su ressam E.K. Kovalenko ile birlikte, Bayramn lk
Gn oyununun sahnelenmesi tasarmyla ilgili ola
rak Nazm'daydk (Moskova'daki evinde) . (29) Nazm,
binlerce yllk in gravrlerinin basklarn gstererek
Dou'nun Avrupa sanatna etkisinden sz etti. Bizde
birileri, Matisse'e ve dier ressamlara, onlarn yapt
larndaki bu etkileri grmeksizin ve bu sanatlar hak
sz yere biimeilikle sulayarak svyorlar.
28 Ekim 1954
Nazm geenlerde Grcistan'dan dnd ve bugn
Peredelkino'daki evinde birlikteydik.
Gagra'da dinlenmi, Suhumi ve Batum'a, sonra So
i'ye gitmi, Ritsa glnde yolculuk yapm, sonra Tif
lis'te drt gn geirmi. Yolculuundan ok honuttu.
Bir Ak Masaln Suhumi tiyatrosunda da, Mar
canivili tiyatrosunda da grm. Her iki sahnelerne
de de, hem baarl yanlar, hem baarsz yanlar oldu
unu syledi. Mehmene Banu rolnde Veriko Ancapa
ridze'yi ok beenmi, A. Maavarian'n oyun iin yap
t mzik de houna gitmi. Her-iki oyunda da dekoras
yondan holanmam: ressamlar renkleri duyumla
myorlar. Suhumi tiyatrosunda aktris S. Kanela'dan
vgyle sz etti : . . . benim yazdm gibi, istemli bir
irin bu. Byle kk bir cumhuriyette tiyatronun
birden (ncs, Batum tiyatrosu) oyunlarn sahne
lernesi ok etkilemi onu. Bata Georgi Leonidze ve
Irakl Abaidze olmak .zere sk sk karlap grm
airlerle. Marcanivili tiyatrosu, Nazm'n onuruna, Yu51

kan Funikuler alanndaki restoranda bir len vermi.

Suhumi ve Marcanivili tiyatrolannn binalarn,
Rustaveli tiyatrosundan daha ok beenmi: Altn ve
kadifeye tahammlro yok imdi. Byk Tiyatro iren
grnyor bana. Tiflis'e hayran olmu, fakat Batum,
lkemizde ilk geliinde, 192l'de daha ilgin grnm.
Mtsheta'daki manastr ( Sveti Tshoveli ) ve Sagura
mo'daki lya avavedza mzesi byk bir etki uyan
drm zerinde.
Rustaveli ve iiri stne sorular sordu bana.
Grcistan'da ok alm. Yolculukta yazd De
niz adl iirini ve daha nce ekoslovakya'da yazd
ccBaz Anlan adl iirlerini okudu bana (yani, kendisi
evirdi Rusaya) . <<Baz Anlar iirinde air, Franti
kovi Laznide kaplcalanndan, dnceler yoluyla, gen
lik gnlerinin Moskova'sna - onun kendi z ehri olan
Moskova'ya geiyor. (30) Yaknda Nov Mirde, Ma
aristan, vanova kenti ve belki Grcistan zerine iir
lerinden bir dizi yaynlayacak.
Enayi oyunu zerindeki redaksiyon almasn
bitirni. Sovyet temalar zerine oyunlar yazmak isti
yor. Fakat varolan edebiyat yaptarndan yola kmak
ona daha kolay grnyor ve bu oyunlara u noktalar
da yaklam yollan anyor:
Klasik Rus yaptarndan
(Tolstoy, Dostoyevski, ehov, Gorki. Fakat Gogol ya da
daha nceki yazarlar deil) bir durumu almak, ve bu
durumu yeni koullara tamak. Ve dneminde trajik
olan bu durum, gnmzde hi de byle grnmeyecek,
ve bir k yolu bulunacaktr (diyalektik) ; 2) Klasik
yapt kahramanlarnn Sovyet koullarndaki soylan (ev
latlar) ; 3) Sovyet yaptarndan birinin kahramanlan
n yeni koullarda almak.
Bu karlamamz srasnda Nazm yatakta yatmak
tayd. yle dedi : ceKendin hibir zman bu kadar kt
hissetmedim. Sevgili elde ertilemez olduunda daha id-

1)

52

dete sevilir; alamad zaman da insan zellikle a

lmak istiyor ve kafada bir yn dnce oluyor. Yine
de ok yazyorum, ama bunlar daktiloya ekmek gerek.
Bu ise g bir ey. Soluum tkanyor.
Hint filmi Avareye veryansn ediyordu. Sahte bir
Dou bu. Bu trden filmler 1 5 yl nce Msr'da ortaya
kt, daha sonra, 5 1 0 yl nce de Trkiye'de.
Hemen hemen yarsn, aa yukar 65 bin dizesini
hapishanede yazm olduu
Yzyl destann sor
dum. Yeni biimlerle kurulmu bir destan bu. Bylesine
bir iir ynnn alglanmasn kolaylatrmak iin lirik
iirin, dzyaznn, romann, dramn gelerinden ve yn
temlerinden yararlanm. Elyazmalarnn bir blm po
lisin eline gemi, bir blmn yannda getirmi, bir b
lm Trkiye'de saklanm.
-

<<XX.

10 Aralk 1954
Peredelkino'da, Nazm'daydm. ki gn kald Le
ningrad'dan bugn dnd. Leningrad Dram Tiyatrosun
da (31 ) Bayramn lk Gnnn 8 Aralk sabah yap
lan genel gzden geirilmesini
(Nazm'm deyimiyle
muayenesini ) ve akamki gsteriyi izlemi. (32) Gs
teriden ok honut. ccHepsi iyi oynuyor. Rejisrlk a
sndan oyun ok salam dzenlenmi, Meyerhold'da ol
duu gibi somut grevler verilmi oyunculara. Dekoras
yana gelince, olay alt yerde geeceine drt yerde ge
iyor, demek bir eyler deitirilmi, fakat genelde ba
arl. Mzik ok iyi seilmi. Ne etnografizm, ne de yoz
bir gncel yaamsallk. Bu bakmdan seyirciler, sahne
deki oyuncular anlyor. Tasavvur edemezsiniz, ne ka
dar gel bir gsteri bu. Hibir oyununuzun sahne
lennesi konusunda bu kadar iyi eyler sylemediniz,
dedim. Gerekten yle.. diye karlk verdi. Genel
gzden geirimden sonra toplulukla bir sohbet yaptk.

Gndzn benim nerilerimle baz dzeltmeler yapt

lar, akam ise kapal gie oynayan gsteri byk ba
an kazand. Seyirciler kah kahkahalarla glyorlar,
kah bir anda baka bir duyguya geiyorlard; gergin bir
izleyiti bu. \Yazarn tiyatroda olduunun seyirciye sy
lenmemesini istedim, tepkilerini dolaysz izleyebilmek
iin. Sonra alkiara cktm.
Ertesi gn Gorki Byk Dram Tiyatrosu artistie
riyle konutum. Bir Ak Masaln sahnelerneye hazr
lanyorlar. Sonra da rencilerle sohbet ettim.
istei zerine, Enayinin yeni yazmnn ilk bl
mnn msvette evirisini okudum kendisine. (oyunu
E. Babayev ve
Starostov eviriyorlar.)
Benim de katlmamla yazmay taslarlad yeni
oyun hakknda yle dedi : Bana, konusu Sovyet ko
ullanna uygulanabilecek bir edebiyat yapt gsterin,
onu okuyup hemen almaya koyulaym (33)

L.

20 Aralk 1954
Sovyet Yazarlan kinci Genel Kurultay oturumun
da karlatm Nazm'la (Kremlin'de, kurultayn al
nda da vard.) sorun zerinde konuma yapmaya
hazrlanyor: Sovyet edebiyatnn radyoda propaganda
edilmesi; sanatsal biimin u ya da bu ideolojik ynelie
bal olmay Mayakovski'nin 'basamak'lannn yard
myla gerici iirler de yazlabilir ve Stanislavski siste
miyle gerici gsteriler de dzenlenebilir ; ve bir de
Uluslarla ilikide gerekli zeni gsterme konusu
Amiral Uakov filminin gsterilmesi srasnda 'vurun
Trklere' diye bardlar ekrandan, sinemadan kamak
istedim, ldrrler diye korktum. (34)
7 Ocak 1955
Yurt dna k ncesinde, (3 ) ben ve Eck, Vto
raya Pesanaya sokandaki evinde Nazm'la birliktey54

dik.

ki oyun tasansn anlatt bize:

Oyunlardan birinin ad Kar . kii var oyunda:
yoksul bir kyl, kars, ve kadna ak bir bakkal. Oyun
tablodan oluuyor. Sahneler ve aniatsal - monolog
lardr bunlar. Oyun, seyircilere konuyu anlatan bak
kaln monologuyla balyor.
Trk kylerinin, kn birka ay sresince tm
dnya ile balants kesilir (radyo balants kalr sa
dece) .
Kyl ve kars ok seviyorlar birbirlerini, derin i
yaamlan olan kiilerdir bunlar.
Fakat duygularn
anlatamazlar, bir lde de baaramazlar bunu.
Kylnn evine kyn aasnn olu saldrr, ky
l kendini savunurken ldrr adam (sahne arkasn
da geer bu olay) . Kyde hapishan yok. Zaten katilin
bir yere gidemeyeceini dnerek bahara kadar zgr
brakrlar onu. Fakat bir yolunu bulup kyden ayrlr
o yine de, ama mahkemeden kurtulmak iin deil de
neredeyse dourmak zere olan kansna komu kyden
iyiletirici bir ot bulup getirmek iin.
yle bir sahne var daha sonra: Kadn yalnzdr,
yanlsamalar biiminde dlerini grrz. Bir zamanlar
kente gitmitir bir kez, imdi cilal papular ve neye ya
rayacan bile bilmedii eitli lks eyalarla dolu vit
rinler gemektedir dnden. ok g bir sahne bu,
henz bir trl baaramadm. Kadn, yeni doan o
cuunu kendi vcuduyla rter ve kendisi souktan lr.
Kyl dner, olup biteni grr, ocuunu alr ve
yeniden ayrlp gider, fakat bu kez btn btne.
Bir baka oyun daha tasariadm - evlilikte eierin
birbirine ball, toplumsal ikiyzllk ve kadnn in
sanca onuru konusunda. Balangta, koca henz yo
lun banda bir gazeteci, kars ise ttn fabrikasnda
i&idir. Onbe yl geer. Koca yksek bir yer elde eder,

22

55

milletvekili olur. Kadn fabrikadan ayrlal ok olmu

tur. Kocasnn bir sevgilisi olduunu renir ve ken
disini terkedeceini bildirir adama. Adam karsnn ay
rlmasna kar kar; nk aile dalacak ve bu top
lumsal skandal sonucunda bulunduu mevkiden de, cektir. Kadn, ikiyzllk istemediini, onun toplumsal
konumunun kendisini ilgilendirmediini; aileye gelince,
istiyorsa zaman zaman gelip kzn grebileceim sy
leyerek yantlar kocasn. Onbe onalt yalarndaki kz
lan da annesiyle ayn dncededir. Kadn, kzn ala
rak ayrlr ve yeniden almaya balar.
Oyunda bir de kt ift vardr: eler birbirlerine
ihanet etmekte, fakat ailenin grnn koruyarak
kamuoyunu da aldatmaktadrlar. (36)
Bu oyunlardan baka, Trkiye'de 1930 yllan orta
larnda yazdm Un utulan Adam adl oyunurnun da
yeni bir yazmna hazrlanyorum. Olayn kahvede ge
tii son salneyi bir baka sahneyle deitireceim. (37)
Nazm, Mayakovski Tiyatrosu'nda "Hamlet"i sey
retmi. Gsteride HamJet'in kendisinin neredeyse hi
bulunmad, nk dekorasyonlarn tm gsteriyi de
doldurduu kansnda. Buna karlk, E.V. Samoylov'un,
Meyerhold'dan yola karak yapt eylerin iyi olduu
nu sylyor.
Bana Sofya'da baslan Trke bir iir kitabn ar
maan etti. Umarm, nasl olsa Trke reneceksi
niz diye bir ithaf yazsyla.

13 Nisan 1955
Nazm 9 Nisanda yurt dndan dnd. Dinlemi,
canlanm. Fakat sal konusundaki sorumu Nasl
dysam yle kaldm, diye yantlad. Yorulmu. Viyana'
ya, Budapete'ye, Prag'a, Bratislav'a, Brno'ya, Varova'
ya, ve baz kentlere ikinci kez gitmi. Bir Ak Masal>>
ekoslovakya'da, kimilerinin adlarn bile bilmedii ye56

di kentte birden oynuyor. Brno'da, Bayramn lk G

nnn ok baarl bir salnelenmesini izlemi. Kar
latklar ilk Trk ben olduum halde, diyor.
stanbul'dan, karsndan iki mektup ve Nazm'n
Trkiye'den ayrlndan iki ay nce doan olunun bir
fotorafn alm. Demek, ocuk drt yanda imdi. Na
zm <<Ayrlrken, diyor, kanndan, birincisi, ocuu
hibir zaman dvmeyecei, ikincisi, her zaman sokaa
kmasna izin verecei konusunda sz aldm. Demok
ratik bir mahallemiz var; varsn teki ocuklarn ara
snda bysn ocuk. Karm imdi, olann eitli k
frler rendiini yazyor. (Nazm keyifle anlatyor bu
nu ve ekliyor) Bizim Trk dilinde anlatm gc ok
yksek kfrler vardr . . . Ankara'da kzkardeimle bir
likte oturan annemle ilgili olarak bir ey yazmam ka
nn, bu da ok kayglandryor beni.
Yanmzda bulunanlardan biri Nazm'n Polonyal
atalarndan sz anca, (38) Nazm Polanya'da akraba
larn grdn anlatt. Bunlardan biri av tfei bu
lundurduu iin yakalanm. Nazm, byk altndan g
lerek anlatyor: Eski kont ne de olsa, avcla alkn.
Nazm'n ricasyla brakmlar adam.
Yurt dnda bulunduu srede iir yazm sa
dece: de atom bombasnn yaratt tehditle ilgili:
Japon Balksv , Kz ocuu n , Bulutlar Adam l
drmesin . Kar oyununu yazmam, bu konuda bir
roman yazmaya karar vermi.
Sohbetimiz srasnda Acarsk yaynevinin temsil
cisi geldi. Nazm'n iirlerinin Rusa evirilerinin yayn
lanmas konusunda anlatlar. Nazm iirleri alp, bir
eyler daha ekleyerek birletirecek -bylece kendine
zg bir montaj- iir kacak. (39)
Nazm, Charlie Chaplin'in yurt dnda grd
filmlerinden sz etti. Monsieur Verdu, dahice bir film> .
Sz resimden ald. Nazm bizim sanat eylemcile57

rnizden bazlarnn Pcasso'ya kar olumsuz yaklarn

Iarna ok fkeleniyor. Fakat, Picasso'nun ve birok
Fransz ressamnn yaptlarn m zelerden atan Hitler'
dir . Aleksandr Gerasimov'u amnsayarak unlan sy
ledi: Sanat baltalayan bir kii o. Sovyet insanlarnn
zevkini bozuyor. Portresini izdii kiileri gzel ve yirmi
ya daha gen gsteriyor, ve bu yzden onlarn hola
rna gidiyor bu portreler, fakat pis bir i bu. Kendisi
iin baka eyler iziyor ama. Peyzajlann grdm. y
le eyler! Nazm, baparman olumluluk iareti ola
rak yukar kaldryor, bu son szckleri sylerken.
Sohbetimize katlanlardan, gen bir Azerbaycanl
hanm, Surikov Sanat Enstits mezunu, heykeltra Mi
naber Azayeva, Nazm'n paylad ressamlan savunma
ya yelteniyor: ccNazm emmi, (yani Nazm amca) , yurt
dnda bizim sanatlarmza svyorlar ama, Sovyet
sanatsdr diye .. Nazm adamakll halyor kz : ccYa
lan sylyorlar! Amerika'da sk sk ostakovi'in ya
'
ptar alnyor, Paris radyosu Haaturyan' yaynlyor,
olohov'u dmanlanmz bile evirip yaynlyorlar, ger
ek bir sanat bu; pek ok sanatmz ise tanmyorlar,
nk kt sanatdrlar da ondan.
Hemen oracktaki raftan, Rus el zanaatl rn
aatan oyma bir oyuncak alyor eline: At stnde
bir delikanl. ccBak: tasarmsal olarak yaplm bir ey bu.
nsan byle oturmaz at stnde. Olmas gerekli ayrn
tlar yok bu yaptta; fakat en bata gelen ey var: G
ryor musun bu tccar olunu, nasl da kurum satyor.
Yaptn tm imgesi, bu durutadr. te Rus sanatnn
ulusal, halksal kkleri. Fakat sanatlar ayrldlar bun
lardan, bu kkler yok onlarda. Rus aristokrasisi ve bur
juvazisi, Batya yknmlerdi; hatta yknercilere y
kndler, Versailles'dan alnma Alman Sansusi'ne (40)
ykndler. Soysuz ve geri zevkler bunlar. Ve sanatlar
da onlarn arkasndan gitti. Sanat olmak iin, gerek58

ilii doalclktan ayrmak gerekir. ( 41 )

14 Nisan 1955
Bugn Birlikler Evi'nin (Dom Soyuzov) stunlu sa
lonunda, lmnn yirmibeinci yldnmnde Maya
kovski'nin ansna bir gece dzenlendi. Orada karlat
m M. Azayeva yle dedi : Dnk konumadan sonra
oyuncaklara daha dikkatle baktm ve Nazm amcay an
ladm.
Bu gecede Nazm da bir konuma yapt :
<<Sovyet halk en iyi airi sayyor Mayakovski'yi. Tr
kiye'de biz de en iyi air saymaktayz onu. Belki bugn
resmen kabul edilmi deil bu, fakat yarn kabul edile
cektir.
Mayakovski'yle tantmda ondokuz yamdaydm.
Tannmam bir Trk airiydim ve burada, Moskova'da,
Dou Emekileri Komnist niversitesi'nde renim g
ryordum. O ise nl bir Sovyet airiydi ve ad Sovyetler
Birlii dnda da biliniyordu. Fakat, daha ilk karla
mamzda, bir yoldan bir baka yoldaa, daha yal bir
komnistin gen bir komniste davranaca gibi dav
rand bana. Gerek bir demokrat air grdm onun ki
iliinde. nsanlarn en demokrat olan Lenin stne
iir yazmas bouna deil, demokrat bir insand kendisi
de.
imdi mze - evinin kaps halk iin her zaman ak.
Salnda da evinin kaplan her zaman byle akt;
yaptar ve ruhu byle aktlar. Otuz yl nce Politek
nik mzesinde Mayakovski'yle birlikte iir okudum. Mos
kovallann nne hemen hemen ilk knd bu. Korku
yordum. Fakat Mayakovski : Korkma Trk, dedi an
lamayacaklar nasl olsa. imdi sizlere, o zaman okudu
um ayn iirleri okuyacam. ( Yeni Sanat> adl i
irini okudu.)
59

15 Nisan 1955
Nazm bugn, yine Mayakovski'nin ansna, bu kell
Aktrler Evi'nde dzenlenen gecede bir konuma daha
yapt. Cokuyla karladlar onu. yle dedi : Mayakovs
ki ylesine byktr ki, onunla karlatrldmzda, biz
ada airler, hepimiz kk kalrz. Bizim retmeni
mizdir, ve kiisel olarak benim. Pablo Neruda, Louis
Aragon, dnyann tm drst airleri ayn eyi syle
yeceklerdir: O bizim retmenimizdir.
ylnda Moskova'ya geldiimde, ertesi gn ti
yatroya gidip Mayakovski'nin bir oyununu grmek iste
dim. Fakat, yirmi yldr artk Mayakovski'nin oynanma
dn sylediler bana. Mayakovski'nin hala oynanmaya
balanmam olmas benim iin byk bir zntyd.
Mayakovski'nin oyun yazarl etindir; fakat Sov
yet tiyatrosu nasl onsuz yapabilir? Tiyatrolarn, bu da
hi oyun yazarnn yaptarna sahnelerini tekrar aacak
larna ok memnunum. Sovyet oyun - yazarl iin taze
bir kan olacaktr bu. Tm tiyatrolarn ve oyun yazarlan
nn Mayakovski'yi renmeleri gerekir. ki yl sonra
Moskova'daki byk tiyatrolarda Mayakovski'nin yapt
larnn sahneleneceini grmeyi dlyorum.
Nazm konumasn, yine Mayakovski'yle birlikte iir
okuyularn anlatarak tamamlad.

1951

16 Nisan 1955
Nazm bugn V. V. Mayakovski kitaplk - mzesinde,
Mayakovski ve Sinema gecesindeydi. Senaryosunu Ma
yakovski'nin yazd ve ba&rolnde oynad Serseri
ve Kz filmini seyretti. Yanyana oturuyorduk. Birinci
blmn gsterisi srasnda Bu konu, arklar ekleyerek
yeniden ele alnabilir, o zaman 'Avare'nin baarsn ka
zanr, dedi. nc blm gsterilirken: ekim plan
asndan ok ilgin kareler var. (yani kompozisyon a-

60

sndan) Sonuta : ((Mayakovski ok iyi, fevkalAde oynu

yor,>> dedi. (42)
16 Mays 1955
Leningrad Dram Tiyatrosu cBayrarrun lk Gn
gsterisini Moskova'ya getirdi. Bugn MHAT binasnda
genel gsteri vard. kinci ve nc blmler arasnda
V.O. Toporkov, sahnede bir konuma yaparak, Sanat
ileri Merkez Evi adna tiyatroya ve yazara teekkr
lerini bildirdi. Nazm yle yantlad onu :
c25 yl, hatta daha da nce, renciyken, bu bina
da MHAT'n byk gsterilerini izlemitim. Burada, oyu
numu MHAT topluluunun oynamay tuhaf bir ey.
Fakat MHAT'tan daha kt de oynanmyor. Bu binada
yer alan bir gsteri benim iin ok heyecan vericidir.
Leningrad tiyatrosuna, buraya gelmelerinden tr te
ekkr ederim.
Temsilden sonra, kuliste, Leningrad Dram Tiyat
rosu topluluu nnde gsteri stne bir grme ya
pld.
Nazm'n konumasnn balangcn not etmedim;
daha sonra syledikleri yle :

lmn geldiini, yaarrunsa kendi yolunda

gittiini gstermek istedim. Fakat gsteride lm his
sedilmedi, ve geri kalan ey de baarlamad. nsaniann
zntleri hissedilmedi. Bir kapitalist lyor, can ce
henneme, ama bir insand len. lm karsnda korku
yu hissetmedim. lm dncesinin altn izmek iin
kamburu sakmutum oyuna: nk lm artr
yar o.
Ferhunde, bir smrc, bir yrtc deil sadece; i
tenlikle alyor. Dier bir yn, paradr. ncs, olu
na sevgisidir. Oyun kiileri tek boyutlu deillerdir.
Pek ok ey baanya ulaamarru gsteride. Felse
n yan yi tmi.
. . .

61

\1\1'-

..,

Ben, kartlklar
(kontrastlar) zerine kurmaya
aba gsterdim oyunumu. lByk klasikierin ilkesi, kar
tann birliidir (glne ve trajik olamn) . Tek yntem
deildir bu, fakat ben bu Shakespeare yntemini sevi
yorum.
Leningrad'da izlediim gsteri byk bir etki yarat
mt zerimde. Samnn oyuncular bylesine girmemi
lerdi oyunun yaamna. Tm metin tazeydi henz ken
dileri iin. imdi gelitirmiler oyunlanm, fakat ok al
kn oynuyorlar. Herey daha keliydi, imdi daha yu
varlak, daha yumuak olmu.
Oyun MHAT'tan daha kt oynanmyor diye bou
na sylemedim. Eer MHAT aynasayd bu oyunu, ay
nen, ayn aksaklklarla oynayacakt. (43)
7 Haziran 1955

Merkezi Konferans rgt, bugn, Politeknik Mze

. si Byk Dinlenme Salonu'nda Nazm iin bir sanat ge
cesi dzenledi. Nazm unlan syledi :
((Yaamda, insamn alamayaca eyler vardr. Aa
almak olanakszdr. . .
Bu salonda, genken (imdi glkle trmandm ba
samaklan, u kalp yznden, allah kahretsin ! ) , Mosko
vallar nne kmtm. O zaman XX. yzyln en b
yk, dahi airi Mayakovski yardm etmiti bana. ura
ckta duruyordu, ve salon ylesine kalabalkt ki, g
lkle soluk alna biliyordu . . .
Bu salon, . kutsal bir yerdir benim iin. Uzun yllar
sonra Moskova'ya dndm. Geliimden birka gn, ya
da birka hafta sonra, stnde admn yazl olduu
afiler grdm sokaklarda. Moskova'da, bir afite admn
olmas ok artc bir eydi benim iin. Fukara Trk
airine gece dzenlemilerdi, ok heyecanlandrmt be
ni bu.
Sonra ikinci bir kez daha topluluk nne ktm bu62

rada. inde kck bir fotoraf olan, bir mektup al

dm. Gzlkl, miyop, ve elimsiz olduu anlalan gen
bir adamn fotorafyd. Fotorafn koyunda sakla
nld belliydi. liikteki notta ise unlar yazlyd: Se
nin, yaam kenti diye adlandrdn kenti savunurken
can verdi o. Annesi. Belki de, kadncazn elinde kalan
son fotoraft bu. ok aradm onu. Benim iin de
erli bir hazinedir bu fotoraf. Eer buradaysa annesi,
yazsn bana, olunun son fotorafn geri vereyim.
retmenimiz Mayakovski, az ene almak, ok s_Q_h
bet etmek gerektiini sylemiti. imdi dorudan do
ruya oturduunuz yerden soru sorun bana, yantlaya
ym.
Soru: imdi ne zerine alyorsunuz?
ccAyn anda iki senaryo zerine: Biri, ccBir Ak Ma
sal , ek sinemas iin; teki, yeni bir senaryo. Bundan
baka, Sovyet ve Trk halklarnn 191 7'den gnmze
kadar ilikilerinin betimlenecei bir roman. izmeci na
sl izme yapmadan duramazsa, ben de yle, iirler ya
zyorum.
Annemin sal nasl m? Bilmiyorum. Ancak bir
aydr ailemle yazma olanana sahibim. Evim polis
le sanld. Annem baka bir oda tutmak istiyordu, fakat
polis korkusundan vermiyorlar.
Soru : ccMayakovski'nin en ok hangi iirlerini sevi
yorsunuz?>>
ccSevgilinin gzlerinin mi, burnunun mu daha ok
sevildii nasl sylenebilir? Mayakovski'yi tepeden tr
naa severim.
Bir iir okuyaym. ('Kerem Gibi'yi okudu.)

soru: ccMayakovski'yle karlamalarnz anlatr m

snz?
ccMoskova'ya gelir gelmez, Komintem delegelerinin
ve baz Rus yoldalarn kald Lks adl otele yerle
mitim hemen. ura ve Lelya adlannda iki kz kardele
63

tantm burada. Bir gn ura'y grmeye gittiimde,

kk odalarndan sesler tayordu. Tm sesler iinde
de an sesi gibi grkemli bir ses hepsini bastryordu.
iri yar, geni omuzlu, kafas usturayla tral bir adamn
sesiydi bu. Herkese svyormu gibi geldi bana. ura
yolda beni onunla tantrd.
Daha nce, Batum'da, stun biiminde baslm (k
talara ayrlmam) Rusa iirler grmtm. Rusa bil
mekle vnen bir Trk bu iirleri bana okumu, fakat
evrilmeleri olanakszdr, demiti. Yazarn adn da sy
lemiti : Mayakovski. Mayakovski'nin neden stun bii
minde yazd ok ilgimi ekmiti. Yolda ura beni ken
disiyle tantrdnda, bu soruyu sordum Mayakovski'ye.
da aklad. . .
yi bir rnek oldu Mayakovski bana, ve ben onun
yolundan gitmeye aba gsteriyorum. nsan ne kadar
akllysa, o kadar alakgnll olmaldr. Karsnda
hibir zaman korku auymadm. Evine gidiyordum. Fa
kat glkle anlyorduk birbirimizi, nk o zamanlar
Rusam ktyd.
Pek ok edebiyat okulu vard o srada . . . Bu salon
da, Mayakovski'yle birlikte iirlerimi okumaya bala
dm. ki kez de niversite salonunda iir okuduk onun
la. Bir gn birisi, ftristlerin psikolojiyi reddettiini
syledi bana. Houma gitmedi bu i. Konstrktivistlere
yanatm. Mayakovski dnek Trk ! dedi. Fakat onun
la dostluu srdrdm.
Sk sk cann skacak eyler yaparard ona; bir ke
resinde neredeyse alamak zereydi kendisini grdm
de. Tversk bulvarnda bir kitap pazan almt. Her ya
zar kendi kitaplarn satyordu burada. Mayakovski de.
Fakat ok kederliydi, hatta yalar tanelenmiti gzle
rinde. Gryor musun, ne yapmlar bana, dedi. Ki
taplanm vitrine bile koymamlar.
Mayakovski'nin trajedi:>i byk bir adamn trajedi-

64

sidir, ve salt kiisel bir ey deildir. ldnde Trki

ye'deydim. Gerici basn Sovyetler Birliinin en byk
airi kendini ldrd diye yaygara kopard. Ben sadk
bir rencisi olarak onun savunmasn stlendim. Bizim
burjuvazi, kendi kara propagandas iin yararlanmak
istiyordu Mayakovski'nin intiharndan. Fakat biz Trk
halkna, Sovyet halknn bu byk airini sevdiini ve
saydm anlattk.>>
Soru : c<Gen Trk iirinden, rencilerinizden sz
eder misiniz?))
c<Trkiye'de azgn terre karn, tm yetenekli kii
ler bizimledir. Gen kuan en iyi airleri partinin ya
yesi, ya sempatizan, ya da Sovyetler Birliinin dostu
olan drst yurtseverlerdir. Ve bu koullarda, pek ok
iir ve kk yk ok gldr.
te gen bir airin iiri, topu topu drt dize:
Gerei syleyeni
Dokuz kyden kovarlar
Fakat onuncu bir ky vardr
Yaasn onuncu ky!
Biz Trkiye'de edebiyat alannda glyzdr. (44)
15 Temmuz 1955
Bugn Peredelkino'da, Nazm'daydm. Bir sre nce
Helsinki Dnya Ban Konseyi toplantsndan dnd.
Atom sava zerine iiri pek ok dile evrilerek, bil
diri, afi ve bror biimlerinde pek ok lkede yayn
land. Nazm bana bunlardan, Resifi'de (Brezilya) Geor
ge Amado tarafndan Portekizceye evrilerek datlan
bir bror ve Viyana'da datlan Trke bir bildiri ver
di. Viyana'da birok dillerde evirileri yaynlanm iir
lerin. Bu bildiriler ve afiler pek ok lkede sokaklarda
satlm. Nazm Konsey'in birka yz delegesinin bu

65

sattan toplanan paraya Helsinki'ye geldiklerini sy

lyor.
Bu iirleri, toplumsal konumuna ve siyasal inan
larna bakmakszn her okura ulasnlar dncesiyle
yazdm,>> dedi. Zaten bar savamna en geni insan
ynlarn ekmek gereklidir.>>
Nazm, sekterlikten ve (bu sz Franszcasyla,
usektarizm>> olarak kullanyor) halk ynlan zerinde
ki etkileri elde olmayarak snrlanm bulunan Trk ve
baka komnist partilerinin kimizaman dtkleri hata
lardan sz etti. Uzun bir sre 'yurt' szn kullanma
dk, insanlarn ulusal duygularn hesaba katmadk, y
rek sz edilmesi gereken yerde 'mantk' szcn kul
landk, v.b.>>
Sz Pablo Neruda'nn iirine geldi. yle dedi Na
zm: ki arlk var: Tvardovski sadece klasik iiri,
Neruda sadece serbest iiri kabul ediyor. Ne biriyle, ne de
qtekiyle ayn grte deilim. Evet, ben Blok gibi, Maya
kovski gibi, Baudelaire gibi yazmak isterdim. Fakat Nek
rasov gibi, Neruda gibi yazmak istemem. Yine de Ne
ruda'y byk air sayarm. Leonid Martmav'un iirini
ok vd.
Otoriteler sorununa deindik. Nazm unlar syledi
bu konuda: cBana Marks yle dedi denildiinde diyece
im yok; Engels yle dedi denildiinde diyeceim yok;
Lenin yle dedi denildiinde diyeceim yok. Fakat, Gor
ki yle dedi denildiinde, bu, kabul edilmesi hi de bir
zorunluluk deildir benim iin. Gorki akllca pek ok
eyler sylemitir, fakat ska da yanlmtr.
Nazm ve ben Moskova'ya onun arabasyla dndk.
Eski Novinsk bulvan zerindeki aykovski sokandan
geerken, bir yeri gstererek yle dedim: cAnmsyor
musunuz Nazm, bizim Meyerhold okulu buradayd, siz
de gelirdiniz buraya; geenlerde yktlar evi.>> yle kar
lk verdi : cFarketmez. Zaman gelecek, burada byk
66

bir antn dikecekler Meyerhold'un. Sarslmaz inanm

var buna.
11 Ekim 1955
Ekimde Nazm, Varova, Prag ve Budapete yolcu
luundan dnd. 3 Ekimde Vtaraya Presanaya soka
ndaki evine gittiimde, ok konuu vard, hemen he
men hi konuamadk. Ona sadece, otuz yllar sonla
rnda haksz olarak mahkum edilmi kimselerin ve bu
arada Meyerhold'un saygnlnn geri verilmesi (reabi
litasyon) sorununu gren savcln, Meyerhold'un ak
rabalarna, sekin edebiyat ve sanat eylemcilerinin Me
yerhold hakknda grlerini derlemelerini nerdiini,
benden bu konuda yardm istediklerini syledim. Na
zm da Meyerhold hakknda bir eyler yazarsa iyi ola
cakt. Elbette, diye karlk verdi. Bu benim iin b
yk bir ereftir. brgn yazacam. Bu konumadan
sonra Edebiyat Mzesinde Yesenin'in ansna dzenlenen
geceye gitti. Orada, airin olu, mhendis Konstantin
Yesenin'le tantrmlar onu. Konstantin Nazm'a Ben
Yesenin'in olu ve Meyerhold'un vey oluyum. Meyer
hold'un kim olduunu biliyor musunuz? demi. Nazm
(/Ya siz, Newton'un kim olduunu biliyor musunuz?
diye karlk vermi. Bunu K.S. Yesenin anlatt bana.
Sonradan kendisine sorduumda, Nazm da keyifle do
rulad bu konumay.
5 Ekim sabah Nazm'a, yazlk evine telefon ettim.
Telefona gelebilecek durumda deilmi. Salnn pek
iyi olmadn, benden Peredelkino'ya gelmemi rica etti
ini syletti. Yola hemen kamadm. Yazla vardm
da Nazm'n atei 39 derecenin stne kmt ve ba
ucunda doktorlar vard. Kendisini rahatsz etmemeye
karar verip ayrldm oradan. Zatrreeye yakalanm (Ye
senin gecesinde tm olmal) ve birka gn sal

67

ciddi tehdit altnda kald.

Sonra gitgide dzeldi. Bugn yeniden gittim gr
meye. Yataktayd. Hemen Meyerhold'a ilikin yazdan
sz etti ve bunun ok ksa ve ok sert yazlmas gerek
tiini syledi. Trke birka cmle yazp bunlar evir
di bana. Ben redakte ederek makinada yeniden yazdm,
o imzalad :
Meyerhold zerine.
Sadece yirminci yzyl Rus tiyatrosu tarihi deil,
fakat dnya tiyatrosu tarihi Meyerhold'suz dnlemez.
Bu byk ustann tiyatro sanatna getirdii yenilik, Ekim
devriminin insan yaamna getirdii yenilie dayanr.
Bu hakmdan, aklalmaz engellere karn, o imdi de,
Sovyet tiyatrosunda, dnya ilerici tiyatrosunda yaa
maktadr ve yaayacaktr.
Nazm Hikmet
Moskova, ll Ekim 1955
. . . Yesenin'den konutuk. Nazm unlar syledi:
<<Bugnn nde gelen airlerinden bazlar, onlar gibi
yazamadklar iin Mayakovski'yi ve Yesenin'i sevmiyor
lar. Bunlardan biri dana, Mayakovski'nin Rusa szdizi
mini (sentaks) bilmediini syledi. Dn, Whitman'n an
sna dzenlenen gecede (45) bakanlk divannda ya
nnda oturduum bir bakas da, Mayakovski'nin Whit
man gibi yazdm syledi. Ne yani, hepimiz Whitman'da
renim grdk; ben de getim onun renciliinden.
Yesenin'de harikulade bir itenlik var. Franszlarn bu
airi sevdiklerini, onda kendilerine yakn bir eyler bul
duklarn ararak rendim. Bu, Yesenin'de, bir yandan
hem Guillaume Apollinaire, hem gerekstclk arasn
da ortak bir ey bulunmas; te yandan, iire konuma
dilinin sokulmasdr.
Nazm'a, Yesenin'le karlap karlamadn sor68

dum. Onu bir kez bir kahvede grdn, fakat konu

madklarn syledi.
Sonra unlar anlatt:
Tuhaf bir d grdm, neredeyse tiyatro oyunu gii2! bir ey.
'
Bir Dou evinin i avlusunu grdm dmde. e- \
itli dairelerin pencereleri ve kaplar alyor bu avlu- 1
ya. Dairelerden birinde, yataa ivilenmi yatan felli bir 11
adam yaamakta. Avluda olup biten her eyi gryor.
Olaanst bir yetenei var bu adamn: birisi iin, can
dan, herhangi bir iyi dilekte bulunduu zaman, bu di
lei yerine geliyor.
Konumamz srasnda orada bulunan Nazm'n bir
Trk arkada Nedir, Tanr m bu? diye sordu.
Nazm, ok yaln bir biimde, Hayr, komnist, di
ye yantlad ve devam etti :
Bylece bu hasta adam pek ok iyi i gerekletiri
yor: aptal, yava yava akllanyor; irkin gzelleiyor,
yoksulun maddi durumu dzeliyor v.b. Fakat adamn
olanaklar koulla snrl: birincisi, hi kimse onun bu
yeteneini bilmemelidir; ikincisi, bir insan iin ancak
bir kez ktlk dileyebilecek ve sonra yetenei yokola
caktr; ncs, kendisi iin de ancak bir kez iyilik di
leyebilir ve bunun sonunda da yetenei yine yok ola
caktr. Sevdii bir kz var. Ona da, bakalarna olduu
gibi, pek ok iyilik yapyor; fakat kz, adamn kendisi
hakkndaki duygularn bilememekte, ve bir bakasn
sevmektedir. Adam, kendisi iin salk ve kzn gnln
elecek nitelikler dileyebilir, fakat bakalarna iyilik yap
mak olanan yitirmemek iin byle bir dilekte bulun
maya karar veremiyor. Kz, sevdii adamla evleniyor.
Bir zaman sonra hastann durumu hzla ktleiyor. Sev
dii kz yanna gelip, gzyalar iinde, kocasnn ar
hasta olduunu anlatyor. Fakat dmn (ya da oyu
nun) kahraman, yle bir durumdadr ki, ya kendisinin
69

ya da bir bakasnn iyilemesini dileyecek kadar gc

kalmtr. Kzn kocas iin iyilik diliyor ve lyor. Olay,
Bir Ak Masalnda olduu gibi eski zamanlarda de
il, zamanmzda gemektedir.
Budapete'deyken, Macar sinemas iin bir senar
yo yazm: En Byk Ktlk ya da En Byk He
kim .
Senaryo, u szlerin yer ald bir girile balyor :
Bu olay Macaristan'da geti. ekoslovakya'da, Bulga
ristan'da, hatta Sovyetler Birlii'nde de geebilirdi. Fa
kat Macaristan'da geti.
Kk bir Macar kenti. Kent ynetmeni -haydi
bu, parti kent komitesi sekreteri ya da kent Sovyeti
bakan olsun- herkesin sevgi ve saygsn kazanm
alak gnll, gen bir adamdr. Fakat kentte, bu gen
adam yok etmek isteyen Yano adnda bir dman
vardr. . . ( 46)
Nazm Macaristan'da filme alnmasndan bam
sz olarak, bu senaryodan, Moskova Yergi Ti
yatrosu iin Sovyet gereleri zerine yeniden olutura
rak bir oyun yapmaya hazrlanyor. Fakat eer oyun
gnlk yaam plannda yazlrsa, yanl bir yneli ala
bilir. Mayakovski'nin oyunlarnda yapld gibi, ok
tasarmsal bir ortamda oluturmak gerekir onu.
1 Mart 1956
Bugn Sanat ileri Merkez Evi'nde Nazm iin bir
gece dzenlendi. Nazm unlar syledi bu gecede:
lkin, Sanat ilerinin sekin evindeki bu geceye
arnzdan tr teekkr ederim.
kincisi, sizlere
(dinleyenler) buraya geldiiniz iin teekkrler.
Yaamm stne birka sz syleyeceim. ala
cak hibir ey yok bu yaamda. Yeralt Komnist parti
sinin yesi, sradan bir komnist olarak yaadm. Tr70

kiye'de 17 - 20 yl hapiste yatmak olaan bir parti sta

jdr. Bende dikkate deer olan ey, tm komnistler
iin ortak olan eydir. Gerek bir komnist olmaya a
ba gsterdim, g bir eydir bu. Ve yaamnn sonuna
kadar iyi, drst, sradan bir komnist olmaya aba
gstereceim.
Sovyet insanlar beni dostlan olarak adlandrdk
larnda, ok vn duyuyorum bundan. Gerekte de
Sovyetler Birlii fiilen ikinci yurdumdur benim. Bu ne
denle size, dosttan daha yaknm ben. 1919 ylnda gel
dim Sovyetler Birliine. Fena bir delikanl deildim,
gentim. lk kez burada sevdalandm, barn ne demek
olduunu burada rendim. Ve kendi z halknn nasl
sevilebileceim de burada rendim. Burada, en byk
acy yaadm, Lenin ldnde. Ve be dakika sayg
juruunda bulundum tabutu nnde.
nsann yurdu, bandan en byk acnn getii ve
en byk mutluluu yaad yerdir, Bu nedenle ben
Moskova'y kendi kentim ve Sovyetler Birliini ikinci
yurdum saymaktaym.
Eski bir Moskovalym. Ve eski bir Moskoval olarak
tiyatrolarmzdan sz etmek istiyorum. Ben ok ey
rendim Sovyet tiyatrosundan. Trk halk tiyatrosu ge
leneklerini de bilirim. Fakat Avrupa tiyatrosuyla ancak
Sovyetler Birliinde tantm.
Moskova bir tiyatro cennetiyken Moskova'daydm . . .
Stanislavski'ye, okuluna ve yntemine ok sevgim ve
saygm vardr. Fakat tanrlar sevrnem ben. Ve bir tiyat
ro tanrs bulunduuna inanmam. Stanislavski'nin ken
disi de byle bir kiilik tapnclna kar sesini yk
scltirdi. Bu alanda, gereklik zerinde bir tekel bulun
mas gerektiini sanmyorum. Bu okulun, sosyalist ger
C'ekiliin biricik, resmi okulu olmas gerekmez.
Sekin bir Vahtangov tiyatrosu vard. imdi adn
dan baka hibir ey kalmam ondan. Orada ben ccPren71

ses Turandot diye harika bir gsteri izlemitim. Meyer

hold'un dahi tiyatrosu vard. Meyerhold, Vahtangov ve
Oda Tiyatrosunun, (Kamerny) pek ok yntemi, imdi
de tiyatrolarda, hatta Kk Tiyatro'da bile varln
srdrmekte. Fakat bu bir kaaklktr. Her tiyatronun
kendi ehresine sahip olmas gerekir. Sosyalist gerek
ilik bir biim sorunu deil, bir dnya grdr. Her
tiyatro, Marksizm- Leninizm ilkelerinden hareket etmeli
ve kendi zel biimine sahip olmaldr. Ancak bylece
bir tiyatro cenneti yaratabiliriz.
Sanatn Leninci anlaynda srar etmeliyiz. Parti sa
nat anlaynda bklmez Leninciler olmalyz. Ancak
bylece gerek sanat yaratabiliriz.
Peredelkino, 27 Mays 1956
Nazm, geenlerde dnd lkelerde (ekoslovakya,
Macaristan, Polanya) oyunlarnn ve oyunlarndan yap
Um filmierin salneleniini ve yapm zelliklerini anlat
t. Bir Ak Masal nn ek ve Bulgar sinemaclarnca
yaplan filminin yapmndan honut deil. Ynetmen
ler, devasal amalyorlar. Eski Alman filmlerinde ol
duu gibi. Yal boyaya benziyor bu. Oysa burada sulu
boya gerekli, ran ve genellikle Dou minyatrlerinden
kaynaklanmak gerekli. Bu Dou minyatrleri, birinci
planda dalar ve evlerin deil, insanlarn bulunuuyla
gzeldirler. Bu ekimde ise dekorasyonlar insan eze
bilir.
Macaristan'da ccvan vanovi var myd, yok muy
du? konusundaki film yaplmayacakm. ekoslovak
ya'da ve Polanya'da ise bu oyunu tiyatrolarda sahnele
rneye hazrlanyorlarm. ekoslovakya'da belki filme
alnmas olasl da varm. Adlar ve durumlar yerel
koullara uydurulmu; hatta baz blmlerin keskinle
tirilmesi gerekmi.
72

ekoslovakya'nn Olomouts kentinde <<Yusuf ve Ze

liha oyunumu 'Yusuf ve Kardeleri' adyla grdm.
Krakov'da Bayramn lk Gn baaryla sergileniyor.
Enayi ise Polonya'da baar kazanamad.
Oyunlarda kullanlabilecek konulara deinerek Na=
zm yle dedi: <<Trkiye'de, Bursa hapishanesinde, er
kek mahkumlar arasnda, birka cinayet ilemi, olaan
st gzellikte bir kadn malkurnun yaygn bir n
vard. Tutuklular onu hi grmemilerdi; sadece pen
ceredeki glgesinden tanyorlard. Bu gibi durumlarda,
mahkumlar arasnda, hibirinin tanmad bir kadn
malkumu kskanmak yznden bir tutuklunun bir ba
ka tutukluyu ldrmesi rastlanlan olaylardand. Bu ge
re zerine ok gl bir felsefi dram yazlabilir. Oyu
nu, kadnn yal bir ucube olduunun analmasyla
da bitirmek olanakl; fakat yapmamak gerekir byle bir
eyi. Yaamn hareketliliini salayan bir d yalan
lamaya gerek yok.>>
u sralarda oyun yazmyor, Trk kylleri konu
sunda bir romana alyor.
Yokluunda Moskova'ya gelen David Brlyuk'u ( H)
sordu bana.
Peredelkino'da gezerken, ofrnn evine uradk.
Evde ofrn kars vard. Nazm dosta pt kadnla.
Kadn, yurt dndan getirdii giysiler ve ayakkablar
iin teekkr etti Nazm'a. Nazm: <<Teekkre ne gerek
var, diye karlk verdi. Ben gidemeyip siz gitseydiniz,
siz bana hediye getirmeyecek miydiniz?
Peredelkino, 30 Mays 1956
u srada dinlenmekte olduum Yazarlar Yaratclk
Evi'nin (Dom tvoresto) giriinde karlatm Nazm'la.
Ksa bir sre nce yaplan bu binadan byk bir kap
lama parasnn kopmu olmas ve buna benzer aksak73

lklar yznden ok fkeliydi: <<Anlamyorum, yazarlar

bu gibi eyleri niye yazmyorlar 'Literaturnaya Gazeta'
da. Bu gibi eylerin olmasndan kendiniz kabahatlisiniz,
nk susuyorsunuz. Bir yazarn, daha byk rezalet
ler olduu, binalarn genellikle kt yapldna ilikin
szlerine, Nazm hararetle kar kt. Kendi Evinizin
ne kadar kt yaplm olduu gznzn nnde duru
yor. Ondan balatn . Ve bu konuda, fkeyle pek ok ey
syledi daha. Ayrlrken, yreini gstererek : te, en
farktsn nedeni, dedi.
5 Haziran 1956
Nazm bugn Bir oyun yazyorum ve Paris'e git
meden nce bitirmem gerekiyor, dedi. (nmzdeki
gnlerde hazrlanyor yolculua.)
- Ne oyunu? Daha geen gn, u sralarda oyun
yazmadnz sylemitiniz.
- Dn yeni bir oyun tasarladm; konuyu genel iz
gileriyle kafamda canlandrdm, ayrntlar henz ak
deil. yle: Oyun Trkiye'de, bir tiyatroda balyor.
Sahnede Shakespeare'in oyunlarndan biri oynanmak
ta. Oyun, sona doru yaklayor ve sahneye ikinci sra
daki kiiliklerden birinin kmas gerekiyor. Diyelim, oy
nanan oyun 'Hamlet'tir....
- Sahneye Fortinbras'n kmas gerekiyor . . .
- Evet. Fakat kmyor. Sahnedeki oyuncular tedirgin olmaya balyor, seyirciler de ie akl erdiremiyor
lar. Anszn kulisten bir silah sesi geliyor. Az sonra tiyat
ronun direktr sahneye karak Aranzda doktor var
m? diye soruyor. Tabii, salonda ayaa kalkan birtakm
aptallar olacaktr. Tiyatronun doktoru olan bir kadn
ortaya kyor ve kulise gidiyor.
Sahnede - oyuncularn soyunma odalanndan biri.
Sahneye kmas beklenilen aktr, az nce kendini vur74

mutur. Mikrafonda kadn dektorun sesi iitilir: ((ki ey

bilmek isterdim: Birincisi, kurtulabilecek mi acaba? kin
cisi, onu kendini vurmaya yneiten ey nedir?
Olayn ncelerine gidilir. imdi elli yalarndaki
bu aktr, gen yalarndan beri ba rollerde oynamtr.
Trkiye'de sk sk olduu gibi, kendisi rejisr olan bu
aktr, tiyatro organizatrnn etkisi altna dm
tr. Organizatr bu etkiyi, kendi karlar iin ve tiyat
ro grubunu kendine boyunedirmek yolunda kullanma
tadr. Ve aktr, kendisi de farkna varmadan, arkada
larna pek ok ktlk yapar. Yava yava kopar onlar
dan ve kiisel yaamnda da baarszla urar. Kars
ile organizatr arasnda bir iliki vardr. Yalnz kalr
ve yaamda baanya ulaamadn dnr. Uzun yl
lar alt tiyatrodan -oyunumuzun balangcnn yer
ald- bir baka tiyatroya geer. Artk ikinci derecede
rollerde oynamaktadr. te bylece, yeni bir tiyatroda
ilk kez sahneye kmas gerektiinde, daha fazla yaa
maya gc yetmez ve vurur kendini.
Sonuta, aktrn kurtarldn, yaamn sona er
memi olduunu anladn, ve elli yanda hereye ye
niden balamak iin kendinde g bulduunu reniriz.

(48)

6 Haziran 1956

Bugn N azm, S.. Yutkevi'le birlikte ((Misteriya

Bouff u yeniden ilemeye hazrlandn syledi. ok e
tin bir alma olarak gryor bunu. Bundan baka, Ma
yakovski'nin baz szlerini aklama olmakszn anlaya
madn syledi.
Konumaya katlan Rita Rayt, Nazm'n be yl n
ce Moskova'ya geliinden sz at. Nazm unlar syledi
bu konuda : <Belki de Trkiye'den kanakla hata ettim.
Evet, ldrleceimden yzde
emindim. Beni, bes-

99

75

1951

belli ki, orduya alabilirlerdi. Oysa o srada,

yln
da,
yandaydm. Sonra da, kamaya altm bir
srada vurulduumu, ya da tifodan ldm -ki ge
nel olarak pek ok yolu var bu iin- bildirebilirlerdi.
Fakat lnm, kurban bir air olsaydm eer (nedense
bu szleri Franszcasyla, poete martyr olarak syledi) ,
byk bir ey olurdu. imdiyse toprarndan kop
mu durumdaym ve lkem iin hibir ey yapamyo
rum.n
Ben kar kmak istediimde, sinirli bir biimde
yant verdi : Konumak gerekmez bu konuda, ok kar
mak bir sorun.
Rembrant'm sz edildi. Nazm yle dedi : Rem
brant' byk bir ressam sayarm, fakat benim sevdi
im ressam deildir. El Greko'yu severim, ve ite u
nu da . . . Peter Brugel'in duvarda asl bir tablosunun
reprodksiyonunu gsterdi.

49

7 Haziran 1956
Sabahleyin Nazm, Yaratclk Evi'ne geldi. ev
resinde yazarlar kmelendi. Ve yeniden fkeyle (30
Maystaki gibi) duvar zerine konumaya balad. Ya
ratclk Evi'nin evresine dikilmi byk kerpi iti by
le adlandryor. Siz, Sovyet yazarlar, neden kar k
myorsunuz buna? Onun iin bu duvar , kukusuz, ya
zar halktan ayran bir simge.
5 Eyll 1956
Nazm, ar bir hastalk geirdi. (Organizmann
penisilinli mantarla zehirlennesi sonucunda zatrree ve
drt bitkinlik -kollapss- v.b.) Bugn ilk kez giyinik
olarak yatyordu yatakta. Doktor Galina Grigoryevna
76

Kolesnikova'y gstererek yle dedi: ((Beni te dn

yadan drt kez ite u Rus kz kurtard. 'Nazm, ne
reye gidiyorsun?' diye seslendi bana, ben de dndm.
Beni kurtarabilecek olan ila Sovyetler Birlii'nde yok.
Yurt dndan, eitli lkelerden yolladlar bu ilac. Ha
ni ((Eer Tm Dnyann Delikanllar . . . adl Fransz
tilmindeki gibi, yle oldu benimki de. ok iyi insanlar
yardm ettiler, bana o kadar ila gnderdiler ve
gndermekteler ki hastalarn kurtarlmas iin klinik
lere vereceim onlar.
Nazm, Peredelkino'daki yazlnn st katnda bu
lunan iki byk odadan birinde yatyor. Bir kanarya,
durmakszn tyor, yeil papaanlar akrdyorlar.
Kendisini Nazm'la tantrmam rica eden Arjan
tinli hanm air Lila Herrero ile birlikte gelmitim. Na
zm'n yannda Muza Pavlova ve Ekber Babayev var
d. Ayrlrlarken bize de arabalarnda yer olduunu
sylediler. Nazm'n yorulacandan korkarak kalkmak
istedim. Fakat Lila'nn biraz daha kalmay ok istedi
ini gren Nazm, beklernemizi rica etti : ((Ne kadar
uzaktan gelmi, baksanza. Ve bizi, kendi arabasyla
gndereceini syledi.
Lila ona, Rusadan yapt ve Buenos Aires'te
((Trkiye Efsanesi adyla ayr basm olarak yaynla
nan ((Trkiye yks adl eviriyi sundu. Nazm te
ekkr etti ve Lila'nn ((Yusuf ve Zelihay evirmesi
nin de iyi olacan syledi.
<cvan ivanovi var myd, yok muydu? oyunu ze
rinde, eitli lkelerde, eitli redaksiyonlar yapldn
anlatt. ek redaksiyonunda, ekoslovakya'da byle bir
ey olamayaca iin, fotoraftan portre yapan ressa
ma ilikin yk karlm. eitli redaksiyonlarda, her
lke iin karakteristik anlar eklenmi oyuna.
Nazm, Lila'yla uluslararas konularda uzun uzun
77

konutu. Her ikisi de yan smrge durumunda lkeler

olan Trkiye ve Arjantin arasnda olduka ok ortak
yanlar buluyorlard. Kendi Komnist Partilerinin sekter
ce hatalarndan sz ettiler. <<Ulusal sorunu yeterince de
erlendiremedik ve bu yzden geni emeki ynlarn
kazanamadk Oysa, ulusumuzun gemiindeki tm en iyi
eylerin miraslar olmak gerekir. Anti-emperyalist sa
vamlannda nc burjuva gelerini desteklemek gere
kirdi. LMustafa Kemal ya da drt kez yanna davet
etti beni,)) dedi Nazm. Fakat ben, air olduumu, isti
yorsa onun bana gelmesini syleyerek ya da onu yol
dalannn (1921 ylnda ldrlen on bes komjjnistin)
katili diye adlandrarak reddettim bu arlan.
bir davran deildi bu.
Bir ara, sz, Li ln Latin Amerika'da yaptla
rn ok canl bir biimde tantt Mayakovski'den al
d. unlan syledi Nazm: Balangta onun basamak
biimindeki dizelerine ykndm. Onun bylece de d
&ndn sanyor, ben de byle dizelerle dnmeye
alyordum. Fakat bana msvette defterlerini gster
diklerinde her zaman bu biimde iir yazmadn gr
dm. Genliimde her eyden nce biimi aniayp benim
siyordum (biz hepimiz byleyiz.) Fakat imdi, 54 ya
ma vardmda anlyorum ki, gerek ustalk rn olan
her ey deerlidir.
Ondrt yamdan beri yazmakta, onalt yamdan
beri yaynlamaktaym. Yazmaya baladmda Baudelai
re'le bylenmitim, ezbere biliyordum onu. Sonra, ko
mnist olunca, tm bunlarn can cehenneme dedim. Fa
kat bu da doru bir ey deildi.))

Do
"""'fl

Peredelkino, 29 Temmuz 1957

Hemen hemen dokuz aylk bir yokluktan sonra (3
Kasm 1 956 ylnda aynlmt lkeden) ; Polonya, e78

koslovakya, Demokratik Alman Cumhuriyeti, Romanya

ve Bulgaristan'da yokuluunu tamamlayarak Nazm 27
Temmuzda Moskova'ya geldi ve hemen Peredelkino'ya
gitti. Dn, Dnya IV. Genlik ve renci Festivalinin
alnda bulunmak iin Moskova'ya gelmiti. Bugn de
ben yazlk evine uradm. Yolculuk boyunca hastalk s
kntlarndan uzak tek bir gn geirmemi olmasna kar
n (zellikle kalp atndaki bozukluklar canndan bez
diriyor) , tertaze, dimdik ve din buldum onu.
<YUsuf ve Zeliha zerine bir senaryo yazm (Po
lonya sinemas iin) ve de oyun: stasyon , nek
ve <Prag Saatleri .
<<stasyon , Mal stasyonunda adl 1942'de yazl
m oyununun yeniden yazm. Fakat imdi olay, Trki
ye'de deil, Rusya'da, 1918 ylnda, Rusya'nn bir tara
demiryolu istasyonunda geiyor. Oyun kiileri, biri d
nda, Rus. Deimeyen kii, bir Trk. Oyundan bir b
lm Romanya'da bir gazetede yaynlanm bile.
<nek , felsefi bir oyun. Adamn biri, balangta
kendisine mthi gerekli gzken bir inek satn alyor.
Ve inek iin her trl zveriye katlanyor. Sonra inein
bir yk olduu anlalyor ve hayvan ldnde adam
byk bir rahatlama duyuyor.
Prag Saatleri>> iin, ek bakenti belediyesiyle il
gili eski bir efsaneden yararlanlm.
Demokratik Alman Cumhuriyetinde ve Prag'da
<van vanovi var myd, yok muydu?yu izlemi. Al
manya'da oyun Wer ist Meyer (Kim bu Meyer) ba
lyla oynanyormu. Bu kk Alman kentindeki gs
teri Nazm'n ok houna gitmi.
3 Aralk 1957
Peredelkino'ya Nazm'a gittiimde, onu krkl, kal79

pakl ve kee izmeli olarak, ikinci kattaki kk bal

konda buldum. Ak havada daha ok bulunmaya al
yor.
nostrannaya Literatura Yaynlarnn smarladl
bir oyunu bitirmek zere olduunu sylyor. Oyunun
ba kiisi, uanda atom bombas tayan ve bylece
tm insanl korkun bir atom sava tehdidi altnda
tutan bir Amerikan pilotu. (49
Nazm, Moskova Yergi Tiyatrosunda Misteriya - Bo
uff> u grm. Gsteriyi beenmi. Bravo Pliek'e. Bu
oyunu yle kk bir yerde sahneye koyabilmi, dedi.
Geenlerde Nazm bir ay kadar Baku'da kald. Aziz
bekov Tiyatrosundan sz ederken, bu tiyatronun gn
lk yaam stne oyunlarda baanl olduunu, fakat
kahramanlk oyunlarnda sahte bir cokuya dtn
belirtiyor.
Rus iirini iyice anlamasnn g olduunu syl
yor. imdi Blok okuyarlar bana; fakat bilmek gerek
onu. Dorusunu sylemek gerekirse, Mayakovski'yi Tvar
dovski'yi ve dier airleri anlarnam g oluyor, zellikle
cmlede szcklerin allmadk dizimi, devrikleme
yznden. Hepsinden daha kolay Yesenin'i anlyorum;
daha yaln konuuyor.
Bayramn lk Gnnn Moskova'da salnelenme
sini ok istiyor. Bu konuyla ilgili olarak V.N. Pluek'e
telefon etti. (so)
31 Austos 1958
Bir yurt d yolculuundan ve Kafkasya'ya hareke
tinden nce Peredelkino'da Nazm'laydm. Ben geldiim
de, yukardaki odada uyuyordu. Demeye serdii bir ha
sr ve ilte zerine uzanmt. Yannda, collie cin
sinde gzel bir kpek olan eytan vard. Nazm uyann80

ca yeni iirlerini okumaya balad; gen bir Trk bun

lar teype alyordu. Nazm, szcksel evirisini verdi iir
lerinin: Masallarn Masal)) , Sebastian Bach'n Kon
ertosu)) v.b.>> lerinde pek ok hzn tayan, felsefi
iirierdi bunlar.
Daha sonra kareograf (baletmayster) Kasyan Go
leyzovski ve gen besteci Kirill Akimov ile kars geldi
ler. Bayan Akimova nce Nazm'n, sonra hepimizin bir
likte fotoraflarmz ekti. Goleyzovski ve Akimov, Na
zm'n Prag Saatleri adl yeni oyummun konusu ze
rine bir bale yapmak istiyorlar. Nazm, Goleyzovski'nin,
35 yl nce grd C<Gzel Yusuf>> adl balesini byk
vgyle anmsad.
Son sralarda 4 - 5 oyun yazdm syledi. (S' )
Paris yokuluunu anmsayarak, orada iyi yaana
bileceini syledi. Herkesin kendini serbest hissettii
kahvelerden sz etti. Varsn herkes nasl diliyorsa y
le yaasn.>>
30 Mays 1959
Bugn Edebiyat Mzesinin tepeleme dolu salonun
da, Nazm'n onuruna dzenlenen sanat gecesi vard. Bu
rada yapt konumay olduka ayrntl olarak not et
tim:
Teekkr ederim, ok, ok teekkr ederim buraya
kadar geldiiniz iin. Gzlerinizi grmekten, soluklan
nz duymaktan ok memnunum. Ve sizlere de (kendi
sinden nce konuan sylevcilere dnerek) , dostlarm,
teekkr ederim: ylesine scak konumalar yaptnz ki,
bilmiyorum, hay allah, nasl teekkr edeyim. Bu sa
londa Mayakovski iin, Yesenin iin geceler dzenleni
yor. Hatta biraz da sklganlk duyuyorum; burada, Ma
yakovski'nin ve Yesenin'in iirlerinin dinlenildii bu yer
de anszn karnzda olmaktan. Alak gnlllk deil

bu. Kendimi sradan bir komnist air sayyorum ben.

Bu ey birletii zaman, insan bir sra neferi, air ve
komnist olarak kalabilir; byk bir eydir bu. Hemen
hemen konumay hi beceremediim gzel Rusanz
la sohbet etmek istiyorum sizinle, fakat anlayacaksnz
siz.
Byk rejisr Ohlopkov'la polemie girmek istiyo
rum biraz. nsan ve sanat olarak ok severim kendisini.
Tm dnyann en byk rejisrlerinden biridir. Bak
nz, polemiim hangi konuda: nedense drt be kez Me
yerhold'un hatalarndan sz etti. Byk birinden sz et
mek iin, hatalanndan sz etmeye demez. Kimin ha
tas yoktur ki? Tm byk insanlar hata etmilerdir,
yoksa zrnk yaratamazlard. iisel olarak ben, eer bir
eyler yazabiliyorsam, hereyden nce Meyerhold'a bor
Tuyum bunu. Benim iin tiyatro, onun tiyatro anlay
dr. Ben sekter, revizyonist, domatik deilim; tiyatro
alanndaki teki estetik gr ve uygulamalan yadsm
yorum. Stanislavski'yi de, Tairov'u da, Vahtangov'u da,
Brecht'i de, Antoine' da ( 52) severim. nsan (bize gre)
15 kadn sevebilir, fakat haremde bata gelen 1 6. dr. Be
nim iin Meyerhold bata gelir. Ben Asyalym, sizle
rin de yar Asyal olmanz gibi. Ben bununla vnyo
rum. Benim Meyerhold'a olan sevgimde, onun, bizim
Asya tiyatromuzu, in ve Japon tiyatro geleneklerini
ok iyi anlamas vardr. Benim Trk halk tiyatromun
geleneklerini de biliyordu mutlaka. Byle bir deha, eski
Yunan kltrnden hi de aa olmayan bizim Asya
kltrmzn etkisi altnda geliti. (Ohlopkov: <<Bura
da tartmyoruz. ) Meyerhold yntemi zerine iyi ki
taplar ksn istiyorum. Artk bunu konumann zama
n geldi. zvestiya gazetesinden, Akimov'un Mfet
tii konusunda yazman istediler. Ben Mfetti i bir
vodvil olarak deil, baka trl anlyorum. Yazdm bu
konuda ve yazmda benim iin en iyi yorumun Kk
82

Tiyatronun ve Meyerhold'un yorumu olduuna ilikin

bir cmle bulunmaktayd. Sovyet basnnn ok gzel
bir gelenei vardr: yazara tashih provalann gstermek.
Bana bu tashih provalarn gndermedikleri gibi yazm
dan da bu cmleyi karmlar. (53) Demek Meyerhold'
un saygnlnn gerekten iadesi iin, onu sevenlerin
daha ok savam vermeleri gerekiyor. Ben Meyerhold'u,
Stanislavski ile birlikte, Sovyet tiyatrosunda sosyalist
gerekiliin kurucularndan biri sayyorum. 1924 yln
da Trkiye'de iiler iin kk bir tiyatro rgtleme
yi baardmzda, bunu Meyerhold'un tiyatro anlay
sayesinde yapabildim. Meyerhold'un Trk halkna na
sl yakn olduunu alnam srasnda grdm.
Zavadski ve Ohlopkov'un benim oyunlarm sahnele
melerini ok isterdim. Sanrm her oyun yazarnn d
ledii bir eydir bu. Fakat dmn gereklemedii or
taya kyor. Kabahat bende deil. Karlayoruz, anla
yoruz, bir eyler oluyor ve i kmyor. Hi deilse n
mzdeki yln programnda iki oyunurnun bulunmasn
isterdim.
Sosyalist gerekilii ok yaln bir biimde anlyo
rum ben. Geen yl, seimlerden nce, Leipzig'deydim.
Bar iin savam konusunda niversitede bir konuma
yapmam gerekiyordu. Salonda, Bat Almanya'dan gel
mi, dmanca duygularla dolu kiiler vard. O zaman,
soru sorun, yantlayacam dedim. Biri yle dedi : Dn
ya resminde sosyalist gereki resmin durumu nedir?
yle karlk verdim: Picasso var; sosyalist gerekili
in ressamdr o. nk, birincisi, Picasso Fransz Ko
mnist Partisi yesidir. kincisi, yaptlarnda, Fransz
Komnist partisinin, dnyann tm komnist partileri
nin istedii eyin; dnya komnist hareketi iin, dostluk
ve halklarn mutluluu iin gerekli olan eyin propagan
dasn yapar. O materyalist ve Marksist - Leninisttir;
fakat istedii gibi resim yapyor, bu onun hakkdr. e83

rik komnistse eer, varsn milyonlarca biim olsun. By

lelikle, komnist, insanca, en insanca, en insancl ve
ok karmak ideallerimizin daha ok propagandasn
yapabiliriz. Bu bakmdan, ok karmak biimler gere
kir. Eer sanatnn kendisi Marksist - Leninistse, ya
pt sosyalist gereki olur. Biim ve ierik arasnda bir
oran bulunmaldr, doru. Fakat konutuumuz bu de
il imdi.
stanbul'da bir grev srasnda bana, Bu konuda
iirler yaz, halk trkleri bul, datacaz,n dendi. En
byk bir onur saydm bunu ve iimi savsaklamadm.
Partim benden hibir zaman sava iin iirler yazman
istemedi. Her zaman halklarn dostluu, iyimserlik ve
dnyada insan soyunun mutluluu stne yazman is
tedi. Fakat, hznl olmak hakkn darda brakm
yer bu. Hzn, ktmserlik deildir. Bazan ok hznl
ymdr, fakat ktmser deilim ben. Partim dnda
debiyat yoktur benim iin, nk benim iin onsuz ya
am yoktur. iirlerim, okurlarnn tm sorunlarna ya
nt versin istiyorum. Bir delikanl bir kz sevdiinde,
iirlerimi okusun. Yal bir adam lmn kederi kapla
dnda, iirlerimi okusun. nsanlar Mays gsteri
lerine giderlerken iirlerimi okusunlar. Brokratn biri
size kt bir oyun oynadnda, iirlerimi okuyun. Ko
mnist yazar, tm insan duygularn yantlamak zo
rundadr.
Dn Yergi Tiyatrosunda <cDemokles'in Klcnn
genel provas vard. Arkamda oturan uzun boylu bir
delikanl, ok cokun bir tepki gsterdi. Kendisiyle ta
ntm. Maden iisiymi, Donbass'tan gelmi, ve bir rast
lant olarak dm tiyatroya. lk kez holanmam
grd oyundan ve bir daha tiyatroya gelmemeye ka
rar vermi, fakat bu kez holanm. En byk arma
andr bu : Bir seyirci daha kazanm olmak.
Sovyetler Birlii'nde kendimi hem Trk, hem Rus,
84

hem Ermeni, hatta hem ingiliz hissediyorum. Bizim

en byk gcmz, proletarya enternasyonalizmimiz
dir. Uygarln lsn kullanlan sabuna gre sapt
yorlar. Bence uygarln ls, edebiyata gsterdii
niz bu sevgidir. insanlar hibir yerde Sovyetler Birlii'n
de olduu kadar sevmiyarlar iiri. Bir gecede, bir buuk
saat iir okundu; ben yarm saatten fazla iir dinleye
mem. Helsinki'ye eitli halklarn yazarlar gelmiti.
Aralarnda Fin airlerinin de bulunduu airler gecesi
nin afileri aslmt. Fakat muazzam byklkteki sa
londa yz kadar insan vard. Meer bunlarn 75 tane
si Sovyet turistleriymi. Sizin bu iir sevginiz artyor,
hayran ediyor beni.
Sonra Nazm, ilk iirlerinden Hazar Denizinl
okudu.
9 Mart 1960
Yermolova Tiyatrosu'nda Nazm'n Vera Tulyako
va ile birlikte yazd ki inat (54) adl yeni oyunu
nu izledim. Oyunda zyaamsal ge kuvvetle duyumla
nyor. Oyun kahraman, byk bir yaratc kiiliktir.
Korkun bir yaama itah vardr, fakat kalp has
tal lm tehdidi altnda tutuyor onu. Oyunun sonun
da lyor, fakat sesi iitiliyor mikrofondan; gelecekten
sz eden sesi.... ok hznlendim.
Gsteriden sonra tiyatronun ba rejisr L.V. Var
pahovski'ye uradm. Nazm ve Vera Vladimirovna Tul
yakova da oradaydlar. Baktm, Nazm tertaze, nee
li, gsterinin baarsndan sevinli, tasarlanndan sz
ediyor. Onun bu bitmez tkenmez yaama sevinci ve
enerjisi, oyunun hznl sonunun yaratt izlenimi
yumuatr gibi oldu.

85

30 Nisan 1960

Geen gn ccLiteraturnaya Gazetada bir grup ti

yatro ve edebiyat eylemcisinin, oyun yazar Dm. eg
lov'un Meyerhold'a kar ccTeatralnaya Jizn dergisin
de yaynlanan bir makalesi nedeniyle bir mektuplan
yaynland. Mektubun (aralarnda benim de bulundu
um) yazarlar, Meyerhold'un yaratclnn ccbile bile
tek ynl ve yalan deerlendirilmesine kararllkla
kar kyor ve ccDm. eglov'un okuyucuyu yanltan
makalesini protesto etmeye kendilerini zorunlu saydk
larv belirtiyorlard.
Bugn telefon ald.
- Merhaba, yolda Fevralski, dedi Nazm. (Ve da
ha sonra, dosta bir anlatmdan, engel olamad . bir
siterne geen ses tonuyla srdrd szlerini) Syleyin,
C<Literaturnaya Gazeta daki mektubun altnda neden
benim imzam yok?
- Fakat mektup hazrlandnda siz yolculuktay
dnz.
- Ne olmu yani? Benim Meyerhold'a ilikin tutu
mumu biliyorsunuz. Benim imzan da koymak gere
kirdi.
- Size sormadan bunu yapmay uygun bulmadk.
- Yok yok ! ok zldm, admn bu mektubun altnda bulunmayna. . .
27 Mart 1961
Moskova Devlet niversitesi Sosyal Bilimler Fakl
tesi Kltr evinde bugn Meyerhold'un sanat zerine
bir gece dzenlendi. renciler d"Uzenlemilerdi geceyi.
Fuayede alan sergide Meyerhold'un sahneledii
oyunlardan fotoraflar, afiler, portreler v.b. yer al
yordu. Nazm, evresi genlerle kuatlm olarak fua
yede dolayor. Standlan inceliyor, sevinle anmsyor
86

izlemi olduu gsterileri, rencilere canl bir biimde

szediyor bunlardan, genlerin sorularn yantlyor.
Sonra kuliste, geceye katlan ve byk ounluu
Meyerhold'un rencileri olan kiilerle sohbet ediyor.
Gecede yapt konumada unlar syledi:
Meyerhold'dan ilk gsteriyi, Moskova Dou Emek
ileri Komnist niversitesinde renci olduum sra
da izledim. Bu gsteriyi izlemeye gidiim rastlant de
ildi.
rN.roskova'ya, Lenin'le karlamak umudu ile gelmi
tim. Ona soracak bir sorum vard. unu sormak isti
yordum ondan: Lenin yolda, mmkn olduunca a
bucak, Sovyet Rusya'da neyi ve nasl yaptn syle
bana. Aynsn Trkiye'de yapmak istiyorumFakat ba
na, bu srr ancak uzun bir srede renileceini sy
lediler. imdilik niversitede renim gr. Ve ben
her yerde bu srr aradm, fabrikalarda ve tiyatrolarda.
Aradm sr, Trkiye'de devrimin nasl yaplacayd.
Bu nedenle tm kaplar alyordum. Fakat tiyatrolardan
sadece bir tanesi bu srr at bana, Meyerhold Tiyat
rosu. Bu tiyatro o zaman ok yardm etti bize, Trk ko
mnisterine. Trkiye'de kk bir ii tiyatrosu r
gtedik ve gcmz lsnde Meyerhold'un yntem
lerini uyguladk bu tiyatroda. Ve sevinle grdk ki, i
ilerimiz onu anlyorlar.
Meyerhold sadece bir Bat adam deildi. Yani kl
tr, sadece Bat halklaryla, Yunanistan ve eski Roma
ruhuyla olumu deildi. Onun kltr, her gerek ko
mnist iin szkonusu olduu gibi, geniti, yani dnya
kltryd. O kltrne, Dou'nun mirasn da, Bi
zans'n mirasn da katnt ve ok iyi anlyordu bunla
r. Bu nedenle, tm tiyatro yntemlerini kabul ediyor
du. te bu nedenle, <<Ormanda (55) yeil perukann
hibir ie yaramad sylendiinde, anyorum. Eer
yeil peruka sadece yeil peruka iin olsayd, biimcilik
87

olurdu bu. Fakat yeil peruka gerekliydi orada, nk

kahramann ruhsal dnyasnn amlanmasn glen
diriyordu. Biz, kendi dou geleneklerimizde yeil peru
kay anlyoruz. Oyuncu, Yunan tiyatrosunun yirmi ge
leneksel maskesini de takabilir ve bunlar tmyle ti
yatroda kullanmak olanakldr. Eer tiyatro dar er
evelerle snrlandnlrsa, ite gerek biimcilik bu ola
caktr.
Saygdeer bir yolda (adn anmsayamyorum
imdi) Meyerhold zerine bir kitap yazd (56) . Okudum
kitab. Benimle polemie giriyor. Ben polemii severim
ve bakn ne diyeceim: Kitabnda Meyerhold'u klasik
Iere kar fazlaca serbest davrannakla suluyor bu ar
kada. Fakat dnyann tm akademik tiyatrolannda
byle serbest bir davran szkonusuydu. Shakespeare'i
ylesine serbestlikle ve ylesine sansr kesikleriyle oy
nuyorlard ki, artk Shakespeare olmaktan kyordu
oyun. Hatta, belki, dilini bile deitiriyorlard. Bu ba
kmdan, artk byle bir tiyatro gelenei vardr, rejisr
ler klasikleri kendi gr alarndan deitirebilirler.
Rejisr u ya da bu sahneyi kesrnek ya da eklemek hak
kna sahiptir. imdi, bu olanakldr da, oyunu daha
derinliine anlamak olana niye olmasn?
Bana yle geliyor ki sorunu byle koyamayz. Me
yerhold Orman ya da Mfettii sahnelediinde
-ba klasik Rus yaptlarn- yaratc bir biimde yak
layordu onlara. Ne yaptn ok iyi bilmekteydi ve
bunu yapmaya tam olarak hakk vard. Tm sorun u
rada: oyun zararl kt m bu iten kmad m, zn
yitirdi mi, yitirmedi mi. Mfettii aln. Onu baka
tiyatrolarda izlediimde, dpedz, kahkahalarla gl
dm; imparatorluk locasnda oturanlar da kendi me
murlar stne nasl kahkahalarla gldlerse. Fakat
Gogol'n Mfettii, muzzam bir insanlk trajedisidir
ve Meyerhold yeni sahne olanaklaryla bunu yaratc
88

bir biimde gstermitir. Ben ilk kez o zaman anladm

Gogol'n ne olduunu. Neden rejisr, klasiklere, onlar
anlad gibi davranmak hakkna sahip olmasn?
Sovyet insanlarnn gelecekte de Meyerhold'un gs
terilerini grmelerini ok .isterdim. MHAT'a gidip Dip
teyi izlememiz, Stanislavski'nin bu oyunu nasl sahne
lediini grmemiz ne iyi. Bu hem biz seyirciler, hem ge
lecekteki rejisrler, hem de tiyatroyla uraan renci
ler iin ok gzel bir ey. Biz Mavi Kuun Stanislavs
ki tarafndan nasl salnelendiini gryoruz. ok gzel
bir ey. Bunlar, tiyatronun gelimesinde byk et
kisi olan gsterilerdir. Fakat ya Meyerhold'un Mfet
tii gibi gsteriler? Belge (mandat) oyunu sahnelen
miti. ( 57) Bence, tipik bir seim deildi bu. Meyer
hold'un rencileri henz yaamaktayken, Sovyet ti
yatrosunda nc yerleri olan bu insanlar; bana yle ge
liyor ki, Meyerhold'a en yakn tiyatrolardan birinde
Meyerhold'un balca gsterilerinden birini yeni oyun
culuk gleriyle vermek gerekir... (konuma, iddetli al
klarla kesiliyor - A.F.) Bu gsteriyi bugnn seyir
cileri de grsnler diye. Meyerhold'un yaratcl zn
de, bir senfoni sanatdr. Onda bir oyuncunun en kk
bir hareketi, gsterinin btnne girer.
Mayakovski nasl komnist oyunlarn genlii idiy
se, Meyerhold da her zaman devrimci tiyatronun gen
lii, Sovyet sosyalist tiyatrosunun genlii olarak kala
caktr. Tm sizler ve gelecekteki genlik, Meyerhold'un
gerek gsterilerini grmek zorundasnz.
Meyerhold 1918 ylnda, benden 5 yl nce girmiti
partiye. teki rejisrlerin de partiye girmelerini ok is
tiyordum. Bir komnist olarak ben, Meyerhold'un ko
mnist olmasndan ok vn duyuyorum. Bir oyun
yazan olarak, onu retmenim sayarm. Bir rejisrn,
bir oyun yazarnnn retmeni olmasna ok az rastla
nr. Ben nasl oyun yazlacan onun sahnelemelerin89

den rendim ve sanyorum k sadece ben deil, Brecht

de ilerinde olmak zere dnyann pek ok oyun yazar
Meyerhold'dan ok ey rendiler.
yle grnyor ki, Kk Tiyatro olmasayd eer
MHAT olmazd. Ve eer Meyerhold olmasayd, ne Brecht
(ve tm bu sekin akm) ve ne de bugnk Sovyet ti
yatrosu olmayacakt.
Meyerhold'u yadsmak, Sovyet tiyatrosunun en g
l dallanndan birini yadsmak demektir!
1962 Eyllnn ilk yansnda, Karlovi Vari'de bu
lunduum srada, Viteslav Nezval yresel tiyatrosun
da, van vanovi var myd, yok muydu? oyununun
ek redaksiyonu olan Filip Filipek var myd, yok
muydu?nun genel provasnda bulunmutum. Al, be
nim Moskova'ya dnmden sonra oldu ve ok ge
meden tiyatro bana gsterilerin program ve fotoraf
lann gnderdi.
Nazm'la telefonlaarak bu gereleri gtrdm ken
disine; Karlovi Vari'de bulunduu srada karlat ti
yatro alanlarnn selamlarn ilettim ve grdm
genel provay anlattm. Fotorafiara ilgiyle bakt, sah
nelerneye ilikin eitli sorular sordu bana. Sonra, ya
knda, oyunlarndan oluan bir kitabn yaynlanaca
n, Romantika adn verdii romannn tamamland
n ve imdi Roman Rusaya eviren evirmene yar
dm ettiini syledi. (58) Yaptlannn talyanca iki cilt
lik nefis basksn gsterdi. 1 220 sayfay akn iki cildin
ilkinde (iirler cildi) Renato Guttuzo'nun, ikinci cil
dinde ( Tiyatro cildi) Trk ressam Abidin'in renkli
illstrasyonlan vard. ( 59)
19 Ekim 1962'de ek grafik ressamlan sergisinin
alndaki ksa karlamamz saylmazsa, Nazm'la
son konumamz oldu bu. 3 Haziran 1963'de Nazm ld.
Bir ara, kalbinden sz ederken - ( tedavisini yapan
nl bir profesrn, acmasz bir ak szllkle, bu
90

kalbi, eski bir lastik papuca benzettiini syleyerek)

yle demiti Nazm: <<Yirmi yl daha yaayabilmem
de, bugn lmem de olas. Birka enfarkts geirmi
bir insann anszn lm, kukusuz, hi de anszn bir
lm deildi. Fakat yine de, insan zihni iteliyor bu d
nceyi.
nk, uzun yllar yaamla lmn snnnda bu
lunan bu insan, nasl da doluydu yaamla ! Moskova'da
yaad son on iki yl sresince yazd o kadar oyun
ve iir (hem de nasl eyler ! ) yazmaya yetieme
dii o kadar tasar, Sovyetlerde ve yurt dnda bulun
duu o kadar kent, karlat binlerce insan, ve o ka
dar tribnden, bar iin savam ve sosyalist sanat iin
ylesine tutkuyla yapt o kadar konuma ! Yaamn
tm izlenimlerine nasl da dolaysz, canl ve atele ses
verdi ! Yreinin ve aklnn hazinelerini nasl da c
merte paylat insanlarla; bu byk insan, gerek ko
mnist !
<<Nazm (uzatlm ((a sesiyle) Trkede iir ya
zan : cHikmet ise bilgelik anlamna gelir. Bu her iki
ad, alacak biimde yakyar ona.
Nazm Hikmet, iki lkeye, Trkiye'ye ve Sovyetler
Birlii'ne aittir. Dnya apnda ad olan ilk Trk ede
biyats odur.
Brakt miras paha biilmez deerdedir. iirleri ve
destanlar okunacak, oyunlar sahnelenecek, yaratcl
evrilip renilecektir. adalarna ve gelecek kuakla
ra sunulmutur bu miras.

91

DIPNOTLARI - AI KLAMALAR
{1) A. Fevralski ' n i n kitabnn Meyerhold'a ilikin blmnde sz
edilmektedir bundan. {ev.)
(2) Bu, o srada henz yaynlanm olan Paris adl iirdi.
{Eifelle Kulesiyle Konumacklar)
(3) Trke metni kaybolmu bu iirin Rusadan yaptmz evi
risi, uf:k tefek farkl l klarla, E. Babayev'in, Yaam ve Yaptlaryla Na
zm Hikmet adl yaptnn 87. sayfasnda yer almaktadr. {ev,)
(4) B. Vasilyev Devrimci Bat Sanat. ( Komntern yeleriyle soh
betlerden) Gorn .. dergisi, Moskova 1 923, 8. kitap, sayfa 280, 281 . Bil
.
dir i, takma bir adla imzalanmt. nk derginin ayn saysnda bir
makalem ve incelernem vard.
(G) Novoslobodsk soka, 37. Bu bina son radan yktrlmtr.
(') Nazm Hikmet. Tm Yaam Boyunca. Teatralnaya Jizn der
gisi, Moskova 1 962, say 5, sayfa 22. yle anlalyor ki dikkatsizlik
yznden bu deinide oyunun adn belirtmemiim. Nazm, 1 953 y
lnda, yazd tm oyunlar ayrnt l olarak anlatt bana. Kendisine bu
oyununu anmsatarak, adnn ne olduunu sordum. Bu soru, bir k
maza soktu onu. Ne, oyunun yazar olarak o; ne bu konuma srasn
da orada bulunan sahneye koyucusu Eck, ve ne de bu oyun hak
knda yazm olan be!1, bir trl anmsayamadk adn. Ancak sonradan
Nazm, bu oyunun, ayn konuda ve iki yl nce yazlm iir gibi, 28
ocak adn tadn syledi.
{7) Nazm Hikmet'in Bulgarisianda yaynlanan Btn Eserleri
nin 5. cildinde Ocak Banda oyunu bulunmaktadr. Fakat burada,
Ta Yreke il ikin bilgi yok. (ev.)
(B) Yine de olumlu bir sonuca u lat bu yk. Fakat okurun elin
de bulunan bu kitap dizgiye verilmek zere hazrlandktan sonra. 24
kasm 1 975 tarihinde, Nazm'n makalesiyle hi ilikisi olmayan bir ne
denle. Vs. Meyerhold Devlet Tiyatrosu fonu {ilerinin) korunmas

1..

i::.. . :-

.
. .

92

birimlerinden birisi TSGALI'de gzden geirirken, anszn bu maka

leyle ve V.F. Fedorov'un notuyla karlat m. (F. 963, Op. 1 , yed. hr. 82,
1 1 1 33-140). Yedi sayfalk makale, elyazsyla, Rusa olarak yazlm.
Bal Trk Tiyatrosu, imza N .... Edebiyat ynnden, bu metin da
ha iyi olabilirdi. Bel l i ki biri, Nazm'n anlattklarn Rusa olarak ye
niden retmi. Fedorov notunda yle diyor : Ltfen makaleyi Na
zm'a geri ver, yllmza (yani, Fedorov'un yaz kurulu yesi bulun
duu 'Teatralny Oktyabr' derlemesine/ A.F.) yaramayaca n , daha ciddi
ve kantiara dayanan bir yazya gereksin imimiz olduunu syle. Bu ise
ok hafif ve tan anlamyla tantc (informatik) dzeyde. Nedense ma
kaleyi Nazm'a vermemiim ve bu zamana kadar tiyatro mzesinin ge
releri arasnda kalm. Makalede ksaca, 1 908 Jntrk devriminden
sonra Oluan Trk Tiyatrosu Darlbedayi okulundan ve bu tiyatro
nun yetitirdii yetenekli rejisr, Nazm'n Trk tiyatrosunun tek umu
dun diye ad landrd Muhsin Erturul'dan sz edil iyor. Sonradan, otuz
yllarnda Muhsin, istanbul'da Nazm'n oyunlarn sahnelemiti. Itiraf
etmek gerekir ki, makaleyi deerlendirmesinde V.F. Fedorov haklyd .
Ayrca, derlemecte, yurt d tiyatrolar stne yer alan teki makale
ler daha kapsaml ve derinliine yazlmlar.
(O) Metl a , .. al sprgesi demektir. (ev.)
(10) Bu almann ksaltlm bir varyann (A. Fevralskl, Nazm
Hikmet'In Oyun Yazarl ), Nazm ' n nerisiyle, 1 954 ylnda lskusstvo
yayn olarak kan oyunlarna nsz makalesi nitelii ile koydum.
(11 ) Fatma, Ali ve Bakalar. Bulgaristan'da yaynlanan Btn Eserlerin 6. cildinde yer alyor. (ev.)
(12) Nazm Bir Ak Masaln (Ferhat ile i rin), 1 948 ylnda,
hapisteyken yazm. 1 952'de yeniden alt bu oyun zerinde.
(13) GP-Iecek sezonda, VI. Mayakovski Tiyatrosunda.
(14) Rusalar yle : Upasi boje, Gospodi pomiluy.. vb.
(ev.).

(1) Rusas yle : osnova vseh osnov (ev.)

( 1 R) Sergey Mihaylovi Tretyakov'u n dul ei O.V. Tretyakova,
yl sonra, benim Nazm'a bu iiri n Rusa metnini verdiimden habersiz
olarak, bir kopyasn daha gnderdi. Yant olarak (posta pulu dam
gasndaki tarih 2 kasm 1 956 olan) u mektubu ald Nazm'dan :
Deerli Olga Viktorovna!
Mektubunuz, iir ve sekin eviri iin teekkr ederim. Bu
dizeleri yazm olmaktan, Tretyakov'un onlar evirmi olmasndan vn
duyuyorum. 1 923 ylnda nasldysam yle kalmaktan (hem sadece ti
yatro alannda da deil) vn duyuyorum. Yaasn Meyerhold!
Operlm sizi.
Sizin
Nazm 1-fkmet ,.

93

(17) Yine de ksa bir sre sonra bu iiri "Memede Mektup ba

l ile yaynlad.
( 1 8) Rusas tvoreski oblik (yaratc ehre-yaratc d grli
n) (ev.)
(19) Grand guignol : kukla oyunu (fr.)/bouffe : kemik oyun
(fr.) (ev.)
( 2 0) M. Gorki'nin bir oyunu. Daniki. (ev.)
(21 ) O dnemin Sovyet Yazarlar Birlii bakan. (ev.)
(2 2 )

Rusadan evrilmitir. (ev.)

(23)

V. Dhoviny ve M. Slobodski'nin bu gzlem-vodvilinde, al1

kattaki konumann st katta duyulduu bir ev var.
(24) Eninde sonunda. Rusas f kantse kantsov. Nazm Hik
met, ,.f kanse kansov diye teliUfuz ediyor. (ev.)
(25) Biimsel olarak Sovyet Yurttalna daha sonra girdi.
(26) Bunun, Meyerhold'un saygnlnn geri verilmesinden (rea
bil itasyon) iki yl nce olduunu bel i rtelim.
(27) Oyun, derginin 1 953 yl 1 2. saysnda yaynland.
(28) Nazm'n tm ithat imzalar, (hi deilse, kitaplar ve foto
rafiara benim iin att imzalar) Trkedir. Yazlar altnda ise, ksaltl
m imzas Naz, "Moskova yazs, ve yl (gn ve ay belirtilmeksizin)
yer alyor. Burada verdiim Rusa eviriler, Nazm ' n szlerinden ya
plmtr.

(!l) Bu sahnelema gereklemedi.

(30) F rantikovo Laznide bal ile yaynland.
(31) imdiki V.F. Komissarjevski Dram Tiyatrosu.

(3!!) Nazm Hi kmet, "prosmotr szc yerine Osmotr sz

cn kul lan yor. (ev.)
(3) Bu oyun yazlmad.
(84) Kendini kt hisseden Nazm konuma yapmaya kmad.
Bir selam mesaj gnderdi ve mesaj kuru rtayda okundu.
(3 5) 14 Ocakta kt.
( :!fl) Her iki oyun da yazlmad .
(37) Yeni Yazmda oyun "Herkese unutulan ad n ald. (Rus
as-Vsemi zabty/ev.)
(38) Lehistan Mektubu adl iirinde Nazm, anne tarafndan
byk dedesi, Polenyal devrimci Borjenski'den sz eder.
(3!l) Bu tasar gereklemedi.
(4 0) Prusya kral ll. Friedrich'in Potsdam'daki saray.
(4 1 ) Ilgintir, buna bnzer dnceleri, Nazm'n sanrm hi kar
lamad sekin lspanyol airi Rafael Alberti de sylemiti. Mos
kova'ya ilk geli tarihi olan 1 932'den balayarak pek ok kez sohbet
ettim Alberti'yle. Rus ressamlar stne bir konumamzda (1 956 yly94

d) Rus halk sanatna hayranln belirtti ve Rus resmiyle bu sanat

arasnda dokunma noktalar grmediinden zntyle sz etti. Ger
eki bulmuyor bu. resmi. Rus resim sanat dilinin yaamla bants
nerede? Szgelimi, Moiseyev'in ynettii topluluun danslarn ele ala
lm. Parlak iekler ayor orada. Fakat resimde yok bu.
(42) Nazm ve Rafsel Alberti'nin grleri arasnda burada da
bir denk dme var. 1 956 ylnda, Alberti ve yazar ei Maria Tereza
Leon, Serseri ve Kz grmlerdi. Gsteriden nce, filmin 1 9 1 8 y
lnda ekildii ve el iilii rn olduu sylenmiti kendilerine. Fa
kat gsteriden sonra bana, filmin h i de kt ol mad grnde ol
duklarn ve Mayakovski'nin ada bir aktr gibi oynam oldu u n u
sylediler. O yllarn sinemasnda o k seyrek rastlanr bir ey olin
byk plan ekimierin varl n beli rttiler.
(43) Bayram n I l k Gn, iki yl sonra MHAT'ta, VO. 1. Nemiro
vi - Devenko okul stdyosunca, imdi rahmetli olan V. l. Verilov y
netiminde, 4. sn fn bitirma snav gsterisi olarak sahnelendi. Bu il
gin gsteride oyunun felsefi yan amlanmaktayd. Kk boyut
larna karn bu renci sahnesinde tm alt blm (olay)n planlan
mas ustalkla baarlmt. Yazk ki bu sahneleme, ancak kapal gs
terilerde kald, halk gsterileri yaplmad.
(14) Ferhad Slac'nn bu iirinin edebi evirisi, Gnm
zn Trk iiri adl kitapta yer almaktadr. (Moskova, l nostrannaya
Literatura yayn , 1 958, s. 1 1 9)
(45) Szkonusu gece, Konservatuarn Byk Salon'unda, 13 hazi
ran 1 955 tarihinde dzenlendi.
(46) Nazm'n anlatt bu senaryonun ierii, bundan hemen son
ra yazlan Ivan lvanovi var myd, yok muydu? oyununun ieriine
uyuyor.
(47) Ftrist air ve ressam. Mayakovski'nin yakn arkada. (ev.)
(48) Nazm bu oyunu yazd. talyanca evirisinde bu oyun No
nostante tutto (Her eye Ramen) ad ile yaymland. 1 Nazm'n iki
ciltte toplanan yaptlar, (Roma, Editari Riunitl, 1960,) (Bulgaris
tan'da yaynlanan Btn Eserlerin 6. cildinde de oyun ayn adla bu
lunmaktadr. /ev.)
(49) Sz edilen, Demoklesin Klc adl oyundur. (Bu oyun da
Bulgaristan basksnn 6. cildinde bulunmaktadr. 1 ev.)
(50) Bayramn I l k G n bugne kadar, daha nce sz edilen
MHAT okul stdyosunun gsterisi saylmazsa, Moskova'da sahnelen
medi.
(1) 1 962 ylnda, Nazm ' n daha nce yaynlanmam alt oyunu
nu ieren ikinci bir kitap yaynland. Molodoya Gvardiya dergisinde
de (1 960, say 2) , Tartuffe 59 adl oyunu yaynland.

95

(52) Antolne. Fransz tiyatroadam Theatre Libre in kurucusu,

(ev.)
(511) Nazm Hikmet'in Moskova'da Leningradllarn G sterileri
balkl makalesi. lzvestiyada 9 nisan 1 959'da yaynlanmt.
( 4) Prag Saatleri, Tartuffe 59 gibi, Iki lnat .. nn da her
hangi bir kaynakta yer alan Trke metinlerine rastlamadk. Nazm Hik
met'in, Yaynlanmam Eserler (Cem Yaynevi) bal altnda Trk
e evirileri yaynlanan Yalanc Tank ve Kadnlarn l syan oyunla
r gibi, bu oyunun ve ncelikle ncsnn, orjinallerinin de Rus
a olabilecei akla geliyor. (ev.)
(55) A. Ostrovski'nin (1 823 - 1 886) oyunu. (ev.)

(56) B. Rostots ki'nin V.E. Meyerhold'un Rejisr Olarak Yarat

cl kitabndan sz ed iliyor. Moskova. VTO, 1 960.
(7) V.S. Meyerhold'un 1925 ylndaki sahne uygulamasnn ge
leri zerinde, N. Erdman' n ccMandat oyununun, 1 956 ylnda Aktrler
Tiyatrosunda sahnelenmesinden sz ediliyor.
(58) Roman Znamya .. dergisinde (1 963, 4. ve 5. saylar), bir yl
sonra da ayr basm olarak yaynland.
(GB) Roma. Editori Riuniti, 1 960.

96

Sovyet yazar A. Fevra l ski yakndan tand 4 b

yk

a i re

i l i kin

a n l a r n

toplad

kita b n n . son

bl m n Nzm H i kmet'e ayrm tr. Nz m H i kmet'

le Trkiye 'de ya da darda beraber olabi len ler a n la
rn yazdlar; bu kitaptaki yaklamn ne kada r de i
i k olduunu grece ksiniz: N . H i kmet'le b i rl i kte ya
ar gibi onun sanat dnyas ii ndeki yarat c l n a ,
k ltre

katksna,

aklnn

ve y re i n i n

hazineleri n i

insanl arla nasl pay latna ta n k olacaks n z. Fev

ralski,

yle diyor:

<' N z m ' n

i irleri, oyu n lo r ,

ro

m a n l a r i l e brakt miras paha b i i l mez deerde

d i r; ve gelecek kuaklara s u n u l m utur. 20. yzy l n
bu byk airi ha kknda a ratrma y a p m a k isteyen
lere b i r katkm o l u rsa en byk m u t l u l u u d uyaca
m . :t

K a p a k : i b ra h i m Niyazioglu

F i at .