MUVATTADA KTSAT NOTLARI

IMAM MALIKS OPINIONS ON ECONOMICS IN MUWATTA

smail Yurdakk
ismailyurdakok@gmail.com
NDEKLER

Sayfa

Krk Ylda Tamamlanmas Muvattan, mam Mlik Tarafndan

Hrssz, Sade Yaam

Verilmemesi Zektnn, Altn Taklarn

ktisatl/Tutumlu Olma

te Birinden Fazlasn Datmamak Malnn

Ailenin Rzk in Harcama Yapmak

Aile Servetini Korumak

Koyununun Burnunu Sil, Aln Temizle

Koyuncular, Alak Gnll Olurlar

Sakn Sokma, (Hz.) Osmanla, (Hz.) Abdurrahmann Hayvanlarn Koruya

alan(Orta)n Sorumluluu

Musqt

Devletin Tarm letmeleri Olmaz

Qraz Ortakl

Hz. Osmann Qraz Ortakl

10

Giriimcilii Tevik

10

Kenz Nedir?

11

dil Vergi Sistemi

11

Yoksullara Gelir Transferidir, Zekt

11

Devlet Hazinesi Toplumundur, Devlet Adamlarnn Mal Deil

12

Ilml Bir Yol Takip Etmek, Zektlar Toplarken

12

Gvenmek, Vergi Ykmllerine

13

zlenen Toplumu, zlenen Ynetimin

13

Atee Tapanlarn Vergisi

14

Yahudi ve Hristiyanlarn deyecekleri Vergiler

14

Mterilerin Haklar

15

Aldatma/Aldanma Yok. slm ktisadnda Temek Kural

15

lker Yldz Domadan Sat Yapmamak

15

badetleri Aksatmamak Daha nemlidir

16

Devemi Bulursam, Sana Vereceim Demek, Komisyonculuk

ve Ahlk

16

Tasarruf

18

dil Olmayan Vergilerin desi ve Vergi Verene Makbuz Verilmesi

Namaz, almaya Engel Deildir

18
18

Yeni Yerleim Yerlerinin Almas

19

Ml Yardm, Vatandalara

19

Krbalyor mer, Mescitte Bo Oturanlar

19

Zenginlii Talep ve Bortan Kanma. Borcu deyebilmek in

Dua Etme

19

Devlet Ticaret Yapmaz

19

Orta Gelir Gruplarn Destekleme

21

Karlkl Ticarette Merhametli Davranmaya Tevik ve

Hakem Tayini

21

Satlm Meyvelere fet sabet Etmesi

21

Parayla Tarla/Bahe Kiralama

22

Sukk

22

Cr Liman ve Deposu, Kzldenizde

22

Sukkun lk Ortaya k

23

flsn ln ve Bor Almaya zenmeyin

26

Kyllerin Medinede Et Sat

26

Klenin, Kendi Klesini Azat Etmesi

26

merin Misafiridir, Pazara Mal Getirenler

27

Nasl Yiyiyor mer, Hurmalar

27

Piyasaya Mdahale: Damping Yok

27

Yzde Bir Faiz Bile Yasak

27

Para le Arazi Kiralama

27

Bo Arazileri Ekmek

28

Kira Vermeden Otursun Evde: yilin Farkl Bir Yolu

28

Klelii Barl Yollarla Tasfiye

28

Meyve Suyu erken Bile Dier Mslmanlar Dnme

28

Alkoll eceklerin Yasaklanmas

29

Yamal Gmlei (Hz.) merin

29

pekli Giyemez Mslman Erkekler

29

Mslman Obur Olmaz

29

Tasarruf

30

Misafire Orta Halli kram

30

Fazla Et Yemeyin

30

Kozmetik Sanayi

30

Harcamann/Tketimin Snrlar

31

Ekler:
Amelu Ehlil-Medine

32

Gvercinleri Brakyor, lme Yneliyor mam Mlik

32

Krbalanyor ve Omuzu Sakatlanyor, mam Mlikin

34

On Yldr Dnyorum, Henz Kesin Bir Karara Varamadm

36

KIRK YILDA TAMAMLANMASI MUVATTAIN, MAM MALK TARAFINDAN.

mam Malik (93-179 H./ 712-795 M.), Medineli baz limlerin hadis kitabndan ok fkh
kitabna benzeyen el-Muvatta adl almalarn grdkten sonra, Hz. Peygamberin
hadisleriyle birlikte Medine halknn uygulamasn (amel-i ehl-i Medne) yanstan sahbe
grlerini ve tbinin fetvalarn da toplamak zere bu eseri kaleme alm ve ona Muvatta
(gzden geirilip ayklanan, kolayca anlalan, zerinde fikir birlii edilen kitap) ismini
vermiti. Abbs yneticisi Eb Cafer el-Mansrun ve daha sonra (da dier halifeler) Mehd
ile Hrnurredin Muvattan nshalarn oaltp, slm topraklarnn her tarafna
gndermek ve hukuk uygulamalarda esas alnmasn salamak istediklerini sylemelerine
ramen, mam Mlikin bunu doru bulmad, slm toplumlarna dalm olan sahbenin
Hz. Peygamberden rendikleri farkl uygulamalar naklettiklerini ve oralarda bunlarn esas
alndn belirterek, yneticileri bu dncelerinden vazgeirdii bilinmektedir. Eb Cafer
el-Mansrun teklifiyle yazlmaya balanp 159 hicr ylnda (776 M.) tamamlanan,
konularna gre blmlerine ayrlm ilk alma olduu belirtilen Muvattan nceleri on
bin (veya drt bin) hadis ierdii, mam Mlikin eserini her yl yeniden ele alp
ksaltarak, bugnk hale getirdii ve bu almalarn krk yl srd belirtilmitir.
Muvattada yer alan rivayetler arasnda tertip ve rivayet says bakmndan grlen farklar ite
bu yzden, mam Mlikin esere srekli mdahalesi sebebiyle meydana gelmitir.
Gvenilir rvilerden sahih hadisler alnd iin Muvatta sahih kitaplar arasnda sayanlar
bulunduu gibi, Muvattada mrsel, mnkat ve bel trnden rivayetlerin yer aldn
belirtenler de vardr. mam Mlik ile onun grlerini benimseyenlere gre Muvattadaki
btn hadisler sahihtir. Mamer b. Rid, bn Eb Zib, Sufyn Sevr, Sufyn b. Uyeyne gibi
hadis limleri, eserdeki mrsel ve mnkat (zincirinde kesinti olan) rivayetlerin baka
zincirlerle muttasl (kesintisiz) olarak geldiini ortaya koymak zere yine Muvatta adyla
eserler derlemilerdir. Mlik mezhebine mensup limler Muvattaa ilk srada yer vermekle
beraber, onun Buhr ve Mslimden sonra geldiini kabul etmilerdir. Hadis kitaplarn be
ksma ayran bn Hazmn Muvattaa beinci srada yer vermesini isabetli bulmayan Zeheb,
Buhr ve Mslimden hemen sonra gelen eserin Eb Dvd ve Nesnin es-Snenleriyle
birlikte zikredilmesi gerektiini sylemitir (Almun-Nubel, XVIII, 203). bn Abdil-ber
en-Nemer de, Muvattadaki mrsel, mnkat ve mudal hadislerin muttasl senetleri
bulunduunu Temhdde gstermi, orada belagan ve anis-siqa diye nakledilen altm
bir hadisten sadece drdnn senetlerini bulamam, bns-Salh ise onlarn da muttasl
(kesintisiz) olduunu Risle f vaslil-beltil-erbaa fil-Muvattada ortaya koymutur.
Henz Buhr ve Mslimin derlenmedii bir dnemde mam finin, Yeryznde Allahn
kitabndan sonra en sahih kitabn Muvatta olduunu sylemesi de bu gr
desteklemektedir. Ktb-i Sitte gibi hadis kitaplarnn tasnifinde de bu eserin metodundan
faydalanlm, dier taraftan Ktb-i Sittenin altnc kitab saylan bn Mcenin Suneni
yerine Kuzey Afrikal limler el-Muvatta kabul etmitir.
Altm bir kitaptan (blmden) oluan Muvattada Eb Bekir el-Ebherye gre toplam 1720
rivayet bulunmaktadr. mam Ahmed b. Hanbel ve shak b. Rhye, el-Muvattan en sahih
senetlerinin Zhr - Slim - bn mer tarikiyle rivayet edilenler olduunu sylemi, Buhr ise

Mlik - Nfi - bn mer tarikiyle gelen rivayetlerin hepsinden gvenilir kabul edildiini
belirterek bu isnada silsiletz-zeheb (altn zincir) adn vermitir. slm dnyasnda byk
itibar gren Muvatta, Mlik mezhebinin ounlukla benimsendii Kuzey Afrikada ve
Endlste daha ok yaylm, Eb Bekir bnl-Arabnin belirttiine gre bu lkelerdeki
medreselerde ilk ezberletilen kitap olmutur.
MAM MLKTEN NAKLEDENLER. Muvatta mam Mlikten (mehur Hanef
bilgini mam) Muhammed b. Hasan e-eybn ve mam fi gibi fakihlerin, Yahy b. Sad
el-Kattn ve Abdurrahman b. Mehd gibi muhaddislerin, Hrnrred ile iki olu Emn ve
Memn gibi halife ve yneticilerin de aralarnda bulunduu binden fazla kii rivayet etmi,
bilindii kadaryla bunlardan sekizi gnmze kadar gelmitir. slm tarihi boyunca, slm
dnyasnn fakl corafyalarnda Muvatta zerine yaplan almalar, Yaar Kandemir
ayrntl olarak kaydetmitir (Kandemir, 2006, XXXI/416-418)
mam Mlik, dier mezhep imamlarndan farkl olarak Hz. Peygamberin yaad ve
sahblerin nemli bir blmnn yaad Medine halknn uygulamasna byk nem
verirdi. Kuran bu kentte inmi, Snnet burada uygulama alan bulmutu. mam Mlike
gre, halknn nesilden nesile bu din miras nakletmesi sebebiyle yaayan snnetin
merkezi olarak Medine, dier ehirlerden farkl bir konuma ykselmitir. (zel, 2003,
XXVII/506-513)
bn Habb es-Slem, mam Mlikin el-Muvattanda kulland el-emrl-mctema
aleyh inden (Bizde [Medinede] zerinde ittifak edilen gr) ifadesiyle iinde Sleyman
b. Yesr(34-107 H./ 654-725 M.)n da bulunduu mehur on tbin fakihinin gr birlii
ettii konular kastettiini vurgulamaktadr. (et-Trh, s. 161).(eker, 2010, XXXVIII/109110) mam Mlik, bu ekilde kendinden nceki devirdeki Medinenin byk alimlerinin
ittifak ettii konular hakknda : es-Sunnet nden vellez edrakt aleyhi ehlel-lmi bibeledin.. ifadesini de kullanr.(Muvatta, K. Zekt, B., 16, rivayet, 28); es-Sunnetullet
Lkhtilfe fh nden vellez semit min ehlil-ilmi..(Muvatta, K. Zekt, B. 22, rivayet,
1)
(almada, Muvattan 1982 ylnda stanbulda yaplan tercmeli metni kullanlmtr. Fakat
tercme pek salkl olmadndan, zaman zaman metne de mracaat edilmitir. i.y.)
HIRSSIZ SADE YAAM (NO AMBITION).
(mam) Mlike yle nakledildi: Meryemin olu s yle derdi: Ey sril Oullar ! Saf su
iin, karada biten yeil sebzeleri ve arpa ekmeini yiyin. Buday ekmeinden saknn. nk
siz onun krn yerine getiremezsiniz. Mtercimin notu: Burada krn eda edememe
korkusuyla basit bir ekilde yaamak, kimsenin hakk karmayan eylerden faydalanmak
isteniyordu ki, bu bizdeki zht ve takvaya uygundur. (Kitbu Sfatn-Neb, B, 10, Had., 27)
ALTIN TAKILARIN ZEKTININ VERLMEMES (SAVINGS NO TAX FOR
GOLDEN JEWELLERY).
Hz. Peygamberin hanm (Hz.) ie, kardeinin yetim kzlarna evinde bakard. (Bu)
Kzlarn ss (tak) iin mcevherleri vard. ie bunlarn zektn vermezdi.(Kitbuz-Zekt,
B, 5, Had., 10) Benzer bir bilgi de (Abdullah b. merin azatl klesi Nf (30-117 H./ 650735 M.) tarafndan verilmitir: Abdullah b. mer, kzlarna ve criyelerine altn taklar takar,
bunlarn zektlarn vermezdi.(Kitbuz-Zekt, B, 5, Had., 11)

Abdurrahman b. Qsm babas(Hz. Eb Bekirin torunu Qsm b. Muhammed)ndan

nakleder: (Halam) ie, beni ve kardeimi yetim olarak odasnda barndryor ve
mallarmzn zektn da veriyordu.(K. Zekt, B, 6, Had., 13) Hadislerde geen kelimeler
zerinden dnrsek, Hz. ie, huliyden (znet eyalarndan) zekt vermiyor, fakat
yetimlerin dier gelirlerinden (emvl), zekt veriyordu. Uzun slm asrlarda, slm
lkelerinde kadnlar altn bileziklerini, maddi ynden daralabilecekleri gnler iin bir sigorta
olarak, dnmlerdir. Bir nevi her evde bulunan bir yedek ake, yedek fon hkmnde idi,
her ailenin gcne gre bir kenara koyduu bu bilezik ve dier altnlar. Bundan tr de
filer, Mlikiler ve Hanbeller, znet eyalarndan bayanlarn zekt vermek zorunda
olmadklarn sylemilerdir.
KTSATLI/TUTUMLU OLMA (THE PRESIDENT DID NOT HAVE A SPARE/
SECOND GARMENT/CLOTHES) (THE AIM OF ISLAMIC STATE IS TO BUILD A
GRADUALLY EQUALITY IN THE SOCIETY)
Yahya b. Abdurrahman anlatmt: (Hz.) merle birlikte umreye gidiyordum. Kfilede
Amr b. s da vard. (Hz.) mer, bir gece konaklad yerde (uyurken) ihtilam olmu (gusl
abdesti almas) gerekmi, sabah namaz vakti de yaklamt. Kfilede (bulunanlardan)
ykanmak iin su bulamad. Hemen yola kt. Suya ulanca, elbisesindeki meniyi ykamaya
balad. Ortalk da hzla aaryordu. Amr b. s: Gn domak zere (namazn gecikecek),
elbiseyi ykamay brak, sonra ykanr, bende (yedek) elbise var. mer yle dedi: Yazklar
olsun sana ey Amr! Sen yedek elbise bulabiliyorsun ama, herkes bulabilir mi? Eer ben
dediin gibi yaparsam, bu adet olur (da, herkes yannda bir elbise daha tamak ister, bu
yzden de masrafa girerler. O nedenle) Ben grdm meniyi ykarm, gremediim varsa,
onun zerine de su serperim.(Muvatt, K. Tahrt, B, 20, Had., 83)
TE BRNDEN FAZLASINI DAITMAMAK MALININ.
Eb Lubbe Abdil-Munzirin tevbesini Allah Tel kabul ettii zaman Hz. Peygambere
gelerek: Ey Allahn Elisi! Gnah ilediim kendi toplumumdan ayrlmak ve sana yakn
olmak iin buraya hicret etmek istiyorum. Ve Allah ve Peygamberi iin btn malm
(yoksullara) vermek istiyorum deyince, Hz. Peygamber: (Hepsini deil de) te birini
vermen yeterlidir. buyurmutur.(Muvatt, K. Nuzr vel-Eymn, B., 9, Had., 16)
HEDYELEN (GIFT INDUSTRY). Hz. Peygamber buyurdu: Hediyeleiniz ki,
(aranzdaki) sevgi artar.(Muvatt, K. Husnil-Huluk, Had., 16) (Gift industry is a dynamic
sector that produces goods and foods for internal and external markets and thousands of
people (men and women) earn their sustenance from this sector. i.y.)
ALENN RIZKI N HARCAMA YAPMAK
CONSUMPTION FOR THE FAMILY SUSTENANCE
Sad b. Eb Vaqqs anlatmt: Veda Hacc senesi hastalm artnca, Hz. Peygamber beni
ziyarete geldi. Ben de Allahn Elisine: Y Raslellh ! Grdn gibi hastalm ok
iddetlendi. Ben mal/servet sahibi bir insanm. Bir kzmdan baka mirasm da yok. Malmn
te birini sadaka olarak databilir miyim? dedim. Hz. Peygamber: Hayr dedi. (Peki)
Yarsn dedim. Hayr dedi. Sonra Hz. Peygamber: te birini (verebilirsin ama) te bir
de oktur. (unu unutma ki) Miraslarn zengin brakman, bakalarna el aan fakirler olarak
brakmandan daha hayrldr. (unu da unutma ki) Allahn rzasn kazanmak iin verecein
her nafaka, hatta hanmnn azna koyduun her lokma, sevap kazanmana arac olur.

buyurdu(Muvatta, K. Vasyyet, B. 3, Had., 4; Buhr, K. Ceniz, B. 37; Mslim, K. Vasyyet,

B. 1, Had., 5)

ALE SERVETN KORUMAK (TO PROTECT THE WEALTH OF THE FAMILY)

Muhammed b. Srn anlatr ki: Hz. Peygamber zamannda bir adam lrken alt klesini
azat etti. (Fakat) Hz. Peygamber (duruma mdahale ederek) kleler arasnda kura ekerek, bu
klelerden ancak ikinsin azat edilmesini geerli kabul etti. mam Mlik der ki: Bu adamn
bu klelerden baka mal yoktu. Hz. Osmann olu olup, hicr 76-83 (695-712 M.) yllar
arasnda Medine valilii yapan alim ve hadisi kimlii ile ne kan Ebn b. Osman (20-105
H./ 640-723 M.) da, buna benzer bir uygulama yapmtr ki onun valilii zamannda bir adam
klelerinin hepsini azat etti. Kleden baka mal da yoktu. Ebnn emri zerime bu kleler
blk yapld. Hangi grubun lenin malnn te biri saylp azat olacan belirlemek iin
kura ekildi. blkten birine kan kura sonucu, o gruptaki kleler hrriyetlerine
kavumu oldular.(Muvatta, K. Itq vel-Vel, B. 3, had., 3-4; Mslim, K. Eymn, B. 12,
Had., 56)
KOYUNUNUN BURNUNU SL, AILINI TEMZLE..
Humeyd b. Mlik b. Husaym (Khusaym) der ki: Eb Hreyre ile beraber (o zaman
Medinnin dnda olan, imdi iindeki bir semti) Aqq(vdisin)deki tarlasnda oturuyordum.
O srada Eb Hreyreyi ziyarete Medineli bir topluluk geldi. Eb Hreyre bana: Anneme git
de, olunun selm var, bize biraz yemek koyuversin diyor de. dedi. (Gittim ve) Annesi
para ekmek ve biraz zeytin ya ve tuz koydu. Sonra da o tepsiyi bama koydu ve onlara
(misafirlere) getirdim de ortalarna koydum. Tepsidekileri grnce Eb Hreyre: Allahu
Ekber diyerek tekbir ald ve yle dedi: (Bir zamanlar toprak bardamzn iinde) Kara
(siyah olarak grnen) su ve kara hurmadan baka yemeimiz yok iken, imdi bizi ekmek ile
doyuran Allaha hamd ederim. (Galiba orulu olduklar iin) Misafirler yemekten yemediler
ve gittiler. Onlar gidince Eb Hreyre bana: Yeenim. Koyununa iyi bak. Koyununun burun
akntlarn sil. Aln temizle ve namazn koyununun yannda kl. nk koyun cennet
hayvanlarndandr. (Verdii) G ve iradesiyle yaadm Allaha yemin ederim ki, yaknda
insanlar, yle bir zaman gelecek, -be koyun, sahibinin yannda Mervan b. Hakemin
sarayndan daha sevimli olacak.(Muvatt, K. Sfetin-Neb, B., 10, Had., 31)
KOYUNCULAR, ALAK GNLL OLURLAR.
Eb Hreyre nakletmitir: Hz. Peygamber yle buyurdu: nkrn ba doudadr.
Byklk iddias ve bakasn kk grmek (ise), deve ve at sahiplerindedir (yani lde
yaayanlardadr). Vakr ve alakgnlllk, koyun sahiplerindedir.(Muvatt, K. stzn, B.,
6, Had., 15) Eb Sad Hudr de yle nakletmitir: Hz. Peygamber buyurdu: Mslmann
en hayrl mal, da balarnda ve vadilerde, arkasnda dolat koyunu olacak. O Mslman
bylece, (dnine ball ve kavga eden/savaan iki tarafa da katlmad iin) fitnelerden
kaarak korunmu olur.(Muvatt, K. stzn, B., 6, Had., 16)
Abdullah b. mer nakleder ki, Hz. Peygamber yle buyurdu: Hibir kimse bakasnn
samlk hayvann, sahibinin izni olmakszn samasn. Sizden biriniz, kilerine girilmesini,
sandnn (kilidinin) krlmasn ve yiyeceinin alnmasn ister mi? Hayvanlarn memeleri
de, onlarn depolardr, o nedenle hibir kii dierinin hayvann izni olmadan

samasn(Muvatt, K. stzn, B., 6, Had., 17) (Ayrca ayn hadis, Buhr, K. Luqata, B., 8;
Muslim, K. Luqata, B., 31, Had., 13)
Hz. Peygamber yine buyurdu: Hibir peygamber yoktur ki, koyun gtm olmasn.
Denildi ki: Sen de mi, Ey Allahn Elisi? Evet, Ben de. (Muvatt, K. stzn, B., 6, Had.,
18)
SAKIN SOKMA, (HZ.) OSMANLA, (HZ.) ABDURAHMANIN HAYVANLARINI
KORUYA
(ENCOURAGEMENT OF UMAR ANIMAL HUSBANDRY SECTOR. SUPPORT
TO LOWER CLASSES. TO ASSIGN PASTURE TO THE POOR VILLAGERS.
(Hz.) mer, Huneyy ismindeki azatl klesini, devlet merasnn grevlisi olarak tayin etti. Ve
ona dedi ki: Ey Huneyy ! nsanlara yumuak davran. nk zulme urayann duas kabul
olur. Yoksul ve hayvan az olan sr sahiplerinin, meraya girmelerine izin ver. (Hz.)
Abdurrahman b. Avfn ve (Hz.) Osmann hayvanlarn ise meraya sokma. nk kk
srlerin sahiplerinin hayvanlar, (otsuzluktan) helak olursa, ocuklaryla bana gelirler ve Ey
Mminlerin Emri, Ey Mminlerin Emri (derdimize are bul derler.) Ben onlar (bu yoksul
sr sahiplerini) terk edebilir miyim? (Yoksullara bu ekilde) Su ve ot(lak) vermek, (bir
ekonomik kriz olduunda) altn ve gm (para) datmaktan daha kolaydr (meraya bunlar
girsinler ve hayvanlarn yetitirsinler, paraya ihtiya olunca da satsnlar ki, devletin
parasna/yardmna ihtiyalar kalmasn).(Muvatt, K. Davetil-Mazlm, B. 1, had., 1)
(Buhr, K. Cihd, B. 170 (Bbu iz esleme qavmun f dril-harbi)
ALIANLARIN HAKLARI
(RIGHTS OF EMPLOYEES (PROFESSIONAL
ADMINISTRATORS) OF THE COMPANY).
Qrad ortakl konusunda hadis ve fkh kitaplarnda ok bilgi vardr, 1250 sene ncesinden
beri. Fakat buradan modern anonim ve limited irketlere geilemitir. (mam) Malik der ki:
Bir kimse dier birisine qrad olarak bir mal verdiinde (bu kii=muqrad)..mal ok olup da,
korumaya gc yetmezse, kendisine yardm edecek birisini kiralayarak, cretini o maldan
deyebilir. Kendisinin yapmamas ve bakasna yaptrlmas gereken baz iler olabilir.
Alacaklarn tahsili, eyann ambalaj ve nakli gibi sermayeden bunlar yapacak birini de
kiralayabilir.(Muvatt, K. Qrd, B. 9, rivayet, 10)
ALIAN(ORTA)IN SORUMLULUU
(RESPONSIBILITY OF MUDARIB, MUQARAD).
(alan=muqrad) O maldan hibir eyi hibe edemez. Sil (dilenci) ve benzeri kimselere
vermez ve hi kimseyi de onunla mkfatlandramaz(Muvatt, K. Qrd, B. 10, riveyaet, 11)
MUSQT. ..Istlahta ise, bir taraftan aalar yani bir seneden fazla yerde kalan bitkiler,
dier taraftan da bunlar sulama ve yetitirme gcnn ortaya konulmasyla meydana gelen
bir ortaklk eididir. Bu ortaklkta alan, yetitirdii aalarn rnnden bir ksmn,
aralarnda kararlatracaklar bir oran ile ortaklk pay olarak alr. Musqt: fi, Mlik ve
Hanbellerle, Haneflerden Eb Ysuf ve mam Muhammede gre geerlidir. Haneflerde
fetva da bunlarn gr dorultusunda verilmitir. Eb Hanfeye gre geerli deildir
(Mecmaul-Enhur, II/398).

DEVLETN TARIM LETMELER YOK.

NO STATE OWNED FARMS.
Sad b. Museyyebten: Hz. Peygamber, Hayberi fethettii gn Hayber yahdlerine: Azz
ve Cell olan Allahn sizi (vaktiyle) buraya yerletirdii gibi, (hurmalarnzn) rn
aramzda ortak olmak zere, ben de sizi burada (yine yerinizde) brakyorum. dedi. Sad b.
Museyyeb diyordu ki: Hz. Peygamber (hurmann toplanma zaman gelince), Abdullah b.
Revhay gnderdi. O da aalardaki ya hurmann miktarn tahmin eder, sonra onlara:
isterseniz size kalsn (bize den hissenin parasn verirsiniz), isterseniz (bize deni) hurma
olarak alrm. derdi.(Muvatt, K. Musqt, B. 1, had., 1)
ALIAN ORTAIN GREVLER (DUTIES OF MUSQ) .
(mam) Mlik der ki: Musqtta bahe sahibinin, alana art komasnda bir saknca
olmayan adetler: bahe duvarlarn evirmek, su gzelerini temizlemek, kanallarn
temizlemek, hurma aalarna bakmak, kklerini temizlemek, meyveleri toplamak ve benzeri
eylerdir. Bahede alana, anlamalarna gre, meyvenin yars, (yardan) az veya fazlasn
vermek art koulabilir.(Muvatt, K. Musqt, B. 1, rivayet, 2)
(mam) Mlik der: Bize gre musqt, hurma, zeytin, eftali aalar ile zm asmalarnda
ve benzeri eylerde olabilir. Herhangi bir sakncas yoktur. Mal sahibi meyvelerin yarsn,
te birini, drtte birini veya bunlardan daha az ya da fazlasn almak zere anlaabilir.
(filere gre musqt sadece hurma ve zmde olur, dierlerinde olmaz. Haneflere gre
ise, yerde bir sene veya daha fazla kalan btn bitkilerde olabilir. Bunlar ister meyveli olsun,
ister olmasn fark etmez. Mezhib-i Erbaa, III/25-28)
(mam) Mlik (yine) der ki: Bo bir arazinin musqt yoluyla ortaa verilmesi doru
deildir. Byle (bo bir) araziyi, sahibi para ve benzeri belli bir kymet karl kiraya
verebilir. Ama bir adamn bo olan arazisini, oradan elde edilecek rnn te biri veya drtte
biri karlnda kiraya vermesi halinde burada aldanma olabilir. nk tarm rnleri bir
defasnda az olur, bir defasnda ok olur. Bazen de tamamen helk olur. Byle olunca da, arazi
sahibi arazisini (mesela belirli bir para ile) kiraya verebilecei, belirli bir miktar brakp da,
tamamlanp tamamlanmayaca belli olmayan ve bir aldanma olabilecek byle bir akit
yapmas, mekruhtur (irkindir, ho deildir.) (Bo bir araziyi, oradan elde edilecek rne
karlk kiraya vermek, Mliklere gre geerli deildir. Eb Hanfeye gre ise (byle bir
ilemde), bir saknca yoktur. Munteq, V/132)
QIRAZ ORTAKLII.
Fkh (slm Hukuku) ve hadis kitaplarnda Kitbul-Qrd veya Bbul-Qrd olarak yer
alr. Istlh anlam: Sermaye bir taraftan, alma br taraftan olmak zere, aralarnda
kararlatracaklar artlarla kurulan bir kr ortakldr ki, zarar sermayeye ait olur (Qms
Tercmesi). Buna mudrabe de denilir. Hanefilere gre mudrib yani alan kimse, sermaye
sahibinin krda ortadr. Onun sermayesi de ticaret iin gezip dolamasdr. Sermaye
kendisine teslim edilince, emanet saylr. altrmaya balaynca, mal sahibinin vekili, kr
elde edince de orta olmu olur (htiyr, III/19).

HZ. OSMANIN KIRAZ ORTAKLII (OSMANS QIRAD). Hz. Osman, (olay

anlatan) Al b. Abdurrahmann, dedesine kr aralarnda ortak olmak zere
altrmak iin, krad (mudrabe olarak bir mal (sermaye) vermiti. (Muvatta, K. Qrad,
B. 1, rivayet, 2)
KIRAZ ORTAKLIININ LEY

(RUNNING OF QIRAD COOPERATION).

mam Mlik der ki: Bir saknca olmad bilinen krad (mudrabe=kr ortakl), bir
kimsenin arkadandan sermaye kaybedildiinde- deme sorumluluu olmakszn
altrmak zere, bir mal almas eklinde olur. Kr orta olan kimsenin, ortaklkla ilgili
olarak yolculua ktnda, yolculuk esnasnda yiyecek ve giyecek masraflar,
maln/sermayenin miktar ile orantl olarak israfa gitmeden, o maldan/sermayeden denir.
Eer bu ticareti kendi memleketinde yapyorsa, giyecek ve masraflar kendisine aittir.
Sermayeden verilmez.(Muvatta, K. Qrad, B. 1, rivayet,, 3) Mtercimin notu: alan kimse
mal/sermayeyi alr, altrr, fakat maln helk olmasndan sorumlu tutulmaz. Zarar,
mal/sermaye sahibine ait olur. nk altrmak zere teslim alann yannda, mal emanettir.
Fakat mal/sermayeyi (gzelce, dikkatlice) korumas gerekir. Fakat elde olmayan sebeplerle
kaybedilirse, onu demekle ykml deildir.(Muvatta tercmesi, II/229)
AHLKI

(BUSINESS ETHICS).

mam Mlik der ki: Bir kiinin dier birinde alaca olsa da, onun kendisine qrad
(altrmak iin bir sermaye) olarak braklmasn istese, alacakl maln teslim almadka, bu
mekruhtur. Teslim aldktan sonra ise, ister qrad (sermaye) olarak verir, ister vermez. nk
burada mal sebebiyle borluyu sktrma korkusu vardr. O da mal artrmak zere tehir
edilmesini istemektedir.(Muvatta, K. Qrad, B. 3, rivayet: 4)
mam Mlik der ki: Bir kimse dier birisine kraq (sermaye) olarak bir mal verip de,
ortandan ayr zel bir art ileri srse, bir dirhem bile olsa, bu art geerli deildir. Ancak
krn yarsn kendisine, yarsn veya te birini veya drtte birini yahut da bundan daha az
ya da daha fazlasn arkada iin art koarsa, bu syledii ey, az olsun ok olsun, bunlarn
hepsi helldir ve bu Mslmanlarn kr ortakldr. Fakat kendisi iin, arkadann dnda
zel bir kr olarak, bir dirhem veya daha az bir eyi ayrp, geri kalan krn aralarnda yar
yarya olmasn art kosa, bu geerli olmaz. Mslmanlarn kr ortakl bu ekilde
deildir.(Muvatta, K. Qrad, B. 4, rivayet: 5)
GRMCLE TEVK

(ENCOURAGEMENT FOR ENTERPRISING).

mam Mlik der ki: Mal oalnca sermaye ayrldktan sonra kr anlamalarna gre taksim
ederler. Eer mal kazan salamam veya zarar etmi ise, alan kimseye kendisine
harcadndan ve zarardan tr hibir ey lazm gelmez. Btn bunlar mal/sermaye sahibinin
verdii sermayeye aittir. Kr ortakl, mal sahibi ile alann (krn taksimi konusunda) raz
olacaklar bir ekilde geerlidir. Aralarndaki kr da yar yarya, te bir, drtte bir, bundan
daha az veya daha ok olabilir.(Muvatta, K. Qrad, B. 5, rivayet: 6) Mtercimin notu: Yani
sermayenin ayrlp sahibine verilmesinden sonra taksim edilecek bir kr kalmazsa, alann
ne lehine ne de aleyhine hibir ey yoktur. Eer zarar sz konusu ise alana dettirilmez.
nk o emaneti sayldndan, bunu demekle ykml deildir. Yine mal iin yapt
yolculuk esnasnda yapt masraflar da demez.(Muvatta Tercmesi, II/234)

10

TCCARLARIN KEND ARALARINDAK GELENEKLER

(TRADITION OF TRADESMEN AMONG THEM).
mam Mlik der ki: Mal/sermaye sahibinin, qradn esaslar ve Mslmanlarn gemi
adetleri dnda, mal/sermayesi hakknda bir ey art komas geerli olmaz.(Muvatta, K.
Qrad, B. 5, rivayet: 6) Qradda (kr ortaklnda) alan kimseye deme sorumluluu art
komak, akdin fasit (geersiz) olmasn gerektirir. nk akitte mal/sermaye, alann elinde
emanet saylr. Munteq, V/164)
MAKBUZ VER (GIVE DOCUMENT).
(Emev) Halifeleri Veld, Sleyman ve mer b. Abdlazz zamanlarnda Msrda zekt
toplama memurluu yapan Zurayk b. Hayn anlatr: mer b. Abdlaziz kendisine yle bir
yaz gndermiti: Gayr- Mslim vatandalardan (zimmlerden) vergi (hara) aldn zaman,
ertesi seneye kadar saklamalar iin, aldn mal (vergi, hara, ayn veya nakd kymet)
karlnda onlara makbuz ver.(Muvatt, K. Zekt, B. 9, rivayet, 20) (Devletin baka bir
grevlisi de onlardan gelip de ikinci defa vergi istemesin, kendilerine zulmedilmi olmasn,
Mslman olmayan bu insanlara bir hakszlk yaplm olmasn. i.y.)
KENZ NEDR?

(WHAT IS THE KANZ ?)

Abdullah b. Dnr anlatr ki, Abdullah b. mere Kenz nedir ? diye soruldu. yle dedi:
Zekt verilmeyen maldr. (Huvel-mlul-lez L tedd minhuz-zektu)(Muvatt, K.
Zekt, B. 10, rivayet, 21)
DL VERG SSTEM (JUST TAX POLICY, NO HEAVY TAXES).
Hz. ie anlatmt: (Hz.) mere zekt olarak alnm bir koyun getirildi. mer hayvann
iri memesinde st birikmi olduunu grd. Bu koyun nedir ? diye sordu. Zekt olarak
alnm bir koyundur dediler. mer dedi ki: Bunu sahibi kendi rzas ile vermemitir !
nsanlar byle zorlamayn. Mallarnn en iyisini ve samak iin ayrdklar mallarn zekt
olarak almayn.(Muvatt, K. Zekt, B. 16, rivayet, 28) Bu bilgiyi naklettikten sonra (mam)
Malik yle demitir: Benim kendilerine yetitiim u (Medine) ehrimizdeki ilim sahipleri
(yle demilerdir ki), zekt konusunda Mslmanlar zorlanmazlar. Ne verirlerse alnr.
YOKSULLARA BR GELR TRANSFERDR, ZEKT
(ZAKAT IS A TRANSFER TO THE POOR CLASSES (AND OPINION OF
IMAM MALIK ABOUT DISTRIBUTION OF ZAKAT AND SALARY OF ZAKAT
EMPLOYEES)
At b. Yesr nakletmitir ki: Hz. Peygamber yle buyurmutur: Zenginlerin zekt almas
hell deildir. Ancak u be grup insan, bunun dndadr: Allah yolunda savaanlar, zekt
toplamakla grevli memurlar, borlular, (toplanm) zekt (rnn) paras ile satn alanlar ve
dkn bir komusuna verilen zekt bu yoksul kii tarafndan, zengin bir kiiye hediye
edildii durumlarda. mam Malik demitir ki: Biz(Medineliler)e gre zekt sadece vlinin
itihadna gre taksim edilebilir. Hangi grup insann ihtiyac vardr, bunlarn says ne
kadardr, btn bunlar valinin kararyla tespit edilir. Olur ki bir sene, iki sene veya senelerce
sonra ihtiya sahipleri deiir, ite bunun gibi ihtiya sahipleri ve onlarn (ihtiya) miktarlar

11

nerede olursa olsun, tespit edilir. Ben bunlar hakkyla yapan ilim sahibi insanlar grdm.
Zekt memurunun toplad zekttan belirlenmi (kesin) bir alaca pay yoktur. Vl ona ne
kadar takdir ederse, onu alr.(Muvatt, K. Zekt, B. 18 (Eb Dvd, K. Zekt, B. 25 (Bbu
men yeczu leh); bn Mceh, K. Zekt, B. 27 (Bbu men tehllu)
ZOR KULANARAK ZEKT TOPLAMAK
(COLLECTING ZAKAT WITH USING FORCE).
(Hz.) Eb Bekir dedi ki: Eer zekt olarak, Hz. Peygambere verdikleri bir ola da bana
vermemeye kalkarlarsa, onlarla sava ederim.(Muvatt, K. Zekt, B. 18, rivayet; 30; Buhr,
K. Zekt, B.1; Muslim, K. mn, B. 8, rivayet, 32)
DEVLET HAZNES TOPLUMUNDUR, DEVLET ADAMLARININ MALI
DELDR.
(TREASURY IS FOR NATION NOT FOR STATESMEN (NO EMBEZZLEMENTS).
IMAM MALIKS OPINION USING FORCE TO COLLECT ZAKAT.
mam Malikten: (Hz. merin azatl klesi Eslemin ocuu olan ve mer b. Abdlazizin
danma kurulu yelerinden olan Medinenin hadis alimi) Zeyd b. Eslem (v. 136 H./ 754 M.)
anlatmt: (Bir gn) (Hz.) merin itii st houna gitmiti. St kendisine ikram edene:
bu st nereden geldi? diye sordu. Adam: Bir su kenarna varmtm. Bir de baktm ki
(devletin) zekt hayvanlarn sayorlard. Beni grnce, benim iin de sadlar. Ben de
sadklar st matarama koydum. te bu st, o sttr. deyince, (Hz.) mer (R.A.) elini
boazna sokup, kendisini kusturarak st kard. mam Mlike gre, (birilerinin vermek
zorunda olduu) zekt tahsil etmeye, Mslmanlarn gc yetmezse, onu alncaya kadar
savamalar onlarn hakkdr.(Kne haqqan aleyhim cihduh hatt yekhuzh
minhu)(Muvatt, K. Zekt, B. 18, rivayet, 31)
ILIMLI BR YOL TAKP ETMEK, ZEKTLARI TOPLARKEN
(USING A SOFT WAY IN COLLECTING ZAKAT).
mam Mlik anlatr ki: Duyduuma gre bir vali (veya zekt memuru) mer b. Abdulazize
bir yaz gndererek: adamn biri, malnn zektn vermiyor demi. Bunun zerine mer b.
Abdlaziz kendisine: Onu brak. Mslmanlardan zekt alrken ondan alma diye cevap
gndermi. O adam bunu duyunca ok arna gitmi ve o gnden sonra da zektn
aksatmadan vermi. Vali bu yeni durumu (o adamn artk zekt vermek istediini) mere
tekrar bildirince, mer de: yleyse (imdi) al, mdem ! demi.(Muvatt, K. Zekt, B. 18,
rivayet, 32)
FARKLI ORANLAR, ZEKT TAHSLNDE
(DIFFERENT RATES IN ZAKAT).
Bsr b. Sad, Hz. Peygamberin yle buyurduunu naklediyor: Gn (yamurla) ve
kaynak sularyla ve kuyudan kan suyla sulanan araziden elde edilen rnn zekt onda bir;
g sarf ederek tanan suyla sulanan arazinin zekt ise yirmide birdir.(Muvatt, K. Zekt,
B. 19, Had., 33; Buhr, K. Zekt, B. 55 (Bbul-Ur); Muslim, K. Zekt, B. 1, Had., 7)

12

GVENMEK, VERG YKMLLERNE

(TO TRUST TO THE TAXPAYERS).
mam Mlik der ki: (zekt alrken) Mal/servet sahibinin sylediklerine inanlr ve o ne
verirse, o alnr (ven-nsu musaddeqne f-zlike ve yuqbelu mimhum m defe). mam
Mlike: zeytinden ihtiyalar iin harcadktan sonra m, yoksa harcamadan m r (onda
bir) verilir? diye soruldu. mam Mlik de: htiyalara baklmaz. Ancak buday (ekin)
konusunda tarla sahibine sorulduu gibi, zeytinin zektn hesap ederken de, zeytincilere
sorulur ve onlarn sylediklerine inanlr (ve yusaddeqne bim ql). Zeytini be vesaq ve
daha fazla ise, onun zeytinyandan onda bir alnr. Zeytin be vesaqa ulamamsa, o kiinin
zeytinyandan her hangi bir zekt alnmaz.(Muvatt, K. Zekt, B. 21, rivayet 35)
GMRK VERGLER. SLM DEVLETN VERG POLTKASI
(CUSTOM DUTIES. TAX POLICY OF ISLAMIC STATE).
mam Mlikten: (Hz.) mer (R.A.), tahlla baklagillerin zektn ayr ayr ald.
(Medineye) Gelen (yabanc) Hristiyan tccarlarn baklagiller cinsinden olan mallarnn
hepsini ayn cins kabul eder ve onlardan onda bir; tahl ve zm cinsinden olan mallarndan
ise yirmide bir alrd.(Muvatt, K. Zekt, B. 21, rivayet, 36)
TAX POLICY. Yine mam Mlik demitir ki: Biz Medineliler arasnda tartmasz kabul
edilen ve benim de alimlerden duyduuma gre meyvelerin hibirinden zekt verilmez. Nar,
eftali, incir ve bunlara benzeyen ve benzemeyen (ve yaken yenilen) btn meyvelerden
zekt verilmez. Yoncadan ve sebzelerden de zekt verilmez. Bunlar satldklar zaman ise,
para sahibinim eline getikten bir yl sonra zekt verilir.(Muvatt, K. Zekt, B. 22, rivayet,
1)
(O gnk Arabistanda sadece hurma ve zm ticr deer tayorlard ve onlarn
zekt veriliyordu. Dier meyveler zaten herkesin banda bahesinde bir aa iki aa
kadard. Bunlar kurutulsa bile, o evin be aylk ihtiyacna ancak yetiyordu. Ticr amala
retilmiyorlard. Bugnk gibi, tonlarca inciri kurutmak veya eftaliyi ya olarak dier illere
nakletmek veya elmay iliden Arap Yarmadasna buzhaneli gemilerle getirmek, Arizona
hurmasn Avustralyada pazarlamak.. imknlar yoktu. Yakn zamanlara kadar bizim
kylerimizde bile elmann bir ksm aile ve akrabalarca yenilir, bir ksm kurutulur, kalann
da eekler yerdi. Meyve retiminin ticarilemedii dnemde, onlardan bir zekt vermek
gerekmiyordu. be yl nce Trkiyenin Rusyadan hayvanlar iin on binlerce ton ot
aldn dnrsek, ticrlemeyen hemen hibir sebze ve meyvenin kalmad gnmzde,
bu rnlerin hepsinden zekt vermek gerekir. i.y.)
ZLENEN TOPLUMU, ZLENEN YNETMN
(A WONDERFUL (!) NATION FOR A MODERN GOVERNMENT AND A
WONDERFUL GOVERNMENT FOR THE PEOPLES OF OUR AGE).
Medinede dn ilimleri bizzat sahblerden renmi olan Sleyman b. Yesr (34-107 H./
654-725 M.) anlatyor: am halk Eb Ubeydeye: Atlarmzdan ve klelerimizden de zekt
al dediler. Eb Ubeyde almad, yalnz onlarn bu isteklerini (Hz.) mere bir mektupla
bildirdi. (Hz.) mer de (onlardan zekt) almayacaz dedi. Eb Ubeyde, amllara durumu
bildirdi. amllar tekrar vermek istediklerini bildirdiler. Eb Ubeyde tekrar halifeye yazd.
Bunun zerine (Hz.) mer yazd cevapta, eer (vermek) istiyorlarsa al ve (aldn zekt
yine) onlara (amn muhtalarna) ve klelerine dat. diye yaz gnderdi. mam Mlik,

13

(Hz.) merin yine onlara ver szn al fuqarihim fakirlerine eklinde anlamak
gerektiini sylemitir.(Muvatta, K. Zekt, B. 23, rivayet, 38)
ATEE TAPANLARIN VERGS

(TAXES FROM FIREWORSHPPERS).

Sekiz yl Sad b. Museyyebden ders alm olan byk hadis bilgini bn ihb ez-Zuhr (51124 H./ 671-742 M.) der ki: duyduuma gre, Allahn Elisi (S.A.V.), Bahreyn
mecslerinden cizye almtr. (Hz.) mer ran; (Hz.) Osman da Berber mecslerinden cizye
almtr.(Muvatta, K. Zekt, B. 24, rivayet, 41; Buhr, K. Cizye, B. 1) Cafer b.
Muhammed de babasndan yle bir bilgi nakleder: (Hz.) mer, sz Mecslere getirerek:
onlara ne yapacam bilmiyorum dedi. Bunun zerine Abdurrahman b. Avf: Hz.
Peygamberin: Onlara Ehl-i Kitb gibi muamele edin dediini, bizzat duydum.
dedi.(Muvatta, K. Zekt, B. 24, rivayet, 42)
YAHUD VE HIRISTYANLARIN DEYECEKLER VERGLER
(TAXES FROM NON-MUSLIMS (OWNERS OF THE BOOK: CHRISTIANS AND
JEWS).
(Hz.) merin azatls Eslemden: mer, Msr ve amn gayr- Mslimlerine drder
(altn) dinar, Irak gayr- Mslimlerine de krkar dirhem (gm) cizye takdir etti. Ayrca
Mslmanlar onlarn blgesinden geer de, kalmak mecburiyetinde kalrlarsa, gn misafir
edeceklerdi.(Muvatta, K. Zekt, B. 24, rivayet, 43)
MSLMAN OLMAYANLARDAN VERG TOPLAMADA GENEL KURALLAR. ON
DRT YZYIL NCE MODERN VERG POLTKASI
(GENERAL RULES IN COLLECTING TAXES FROM NON-MUSLIMS. WHAT IS
THE REASON OF TAKING TAXES FROM NON-MUSLIMS ? A MODERN TAX
POLICY 14 CENTURIES AGO).
Cizye ile ilgili olarak mam Mlik yle der: imdiye kadar geen uygulamaya gre cizye,
Ehl-i Kitbn kadn ve ocuklarndan alnmaz. Sadece akl-bli olmu erkeklerinden alnr.
Zimmlerin ve Mecslerin atlarndan, elde ettikleri zmlerinden, tarm rnlerinden, kk
ve byk ba hayvanlarndan zekt alnmaz Onlarn mallarndan cizyeden baka vergi
alnmaz. Yalnz ticaret yaparlar da, bu sebeple Mslman memleketlerine girip karlarsa,
ticaret mallarndan onda bir alnr. Alnan cizye, lkede bar iinde yaadklar, dmanlarna
kar korunduklar iindir. Ticaret maksadyla baka bir memlekete giden zimmden r
alnr. Yine ticaret maksadyla Msrdan ama, aml olan Iraka, Irakl olan Medineye veya
Yemene veyahut da baka bir memlekete gitse, yine r verir. Ehl-i Kitb zekt vermez.
Mecslerin de ne mallarna, ne meyvelerine ne de tarm rnlerine zekt yoktur. imdiye
kadar uygulama byle olmutur. Onlar dinlerine tabidirler, hangi dinden iseler, ondan devam
ederler. CUSTOM DUTIES. Ticaret iin bir yl iinde bir memlekete birka defa girip
ksalar, her defasnda onda bir gmrklerini verirler. nk bu para, ne yaplan bir
anlama, ne de kendileri iin ileri srlen bir art dolaysyladr. Ben kentimizdeki ilim
adamlarnn bu ekilde hkm verdiklerini grdm.(Muvatta, K. Zekt, B. 24, rivayet, 45)

14

MTERLERN HAKLARI

(RIGHTS OF CONSUMERS).

Haneflere gre alm-satm akdinde mteri iin hyr- ayp hakk vardr. Yani mteri satn
ald bir malda, satcda iken var olduu tespit edilen bir noksan ve kusur grrse, pazarl
bozup, mal eski sahibine iade etme hakk vardr. Ancak bir mal beret yoluyla alnp
satlmsa, yani satc bu maln hi bir ayp kusurundan tr sorumluluk kabul etmem
diyerek satarsa, ya da mteri mal her trl noksan ile kabul ediyorum derse,, artk
pazarlk kesinletikten sonra, ald mal geri veremez. (Mecelle, Madde: 337-342-343)
(Muvatta terc., c, II/132 (K. Buy)
ALDATMA/ALDANMA YOK. SLM KTSADINDA TEMEL KURAL
(NO DECEPTION THE MAIN RULE IN ISLAMIC ECON that this rule protects the
rights of consumers and farmers, villagers)
Abdulllah b. merden: Allahn Elisi olgunlamas belirinceye kadar, aa zerindeki
meyvenin alm-satmn, alcya da satcya da yasaklad.(Muvatta, K. Buy, B. 8, Had., 10;
Buhr, K. Buy, B. 85; Muslim, K. Buy, B. 13, Had., 49)
KIZARINCAYA KADAR BEKLEMEK. Enes b. Mlik nakleder: Hz. Peygamber
dalndaki hurmann satn, olgunluk belirtileri grlnceye kadar yasaklad. Kendisine: Ey
Allahn Elisi ! Olgunluk belirtisi nasl olur? diye sorulunca, Kzarnca cevabn verdi ve
devamla: Syleyin bakalm Allah bu meyveyi helk ederse (aataki meyve afete urarsa)
mmin kardeinin parasn ne karl alacak?(Muvatta, K. Buy, B. 8, Had., 11; Buhr, K.
Zekt, B. 55, K. Buy, B. 87; Mslim, K. Musqt, B. 3, Had., 15) Abdurahmann kz
Amradan: Hz. Peygamber, afetten kurtuluncaya (olgunlancaya) kadar meyve satn
yasaklad. mam Mlik: olgunlamadan nce yaplan sat, aldatmal satdr.
dedi.(Muvatta, K. Buy, B. 8, Had., 12)
LKER YILDIZI DOMADAN SATI YAPMAMAK. (Fuqah-i Sebadan) Hrice
(30-100 H/ 650-718 M.) (Rahmetullahi Aleyh) dedi ki: Babam Zeyd b. Sbit, aataki
meyvesini (hurmay), Sreyya yldz douncaya kadar satmazd. (Sreyya (lker)
yldznn fecir vaktinde domas, yaz mevsiminin balarnda olur. Bu mevsim Hicaz
ehirlerinde gnein ssnn iddetlendii ve hurma rnnn olgunlamaya balad
zamandr. Gerekte muteber olan, hurmann olgunlamasdr. Sreyya yldznn afakla
domas, rnn olgunlamasna alameti kabul edilmitir. Buhr Tecrd-i Sarh Tercmesi,
VI/498) mam Mlik der ki: karpuz, kavun, hyar, havu olgunlamaya balaynca, bize gre
sat hell ve bir saknca yoktur. Sonra kan rnn hepsi, arkas kesilip tkeninceye kadar
mteriye aittir. Bunun iin belirli bir vakit de tayin edilmez. nk bunun vakti, insanlar
arasnda bilinmektedir. Bazen afet meydana gelip, sebzeleri toplanma vaktinden nce yok
eder. Meydana gelen afet, sebzenin te birini veya daha fazlasn helak ederse, o
zaman bu miktar mal sahibine deyecei paradan der.(Muvatta, K. Buy, B. 8,
rivayet: 13)

15

BADETLER AKSATMAMAK DAHA NEMLDR. SLMIN DNYA

LERYLE LGL BAKI AISI.
(PERFORM OF THE PRAYERS IS MORE IMPORTANT. THE VIEWPOINT OF
ISLAM TO WORLDLY AFFAIRS).
Urve anlatyordu: Hz. Peygamber ilemeli zarif bir elbise giymiti. Daha sonra bu elbiseyi
Eb Cehme (geri) verdi ve ondan naksz, kaln kumatan yaplm bir elbise ald. Eb
Cehm: Niin (deitirdin Ey Allahn Elisi)? deyince, Hz. Peygamber: Namazda
naklarn grdm (namazmn huusu azalacakt) buyurdu.(Muvatta, K. Salt, B. 18, Had.,
67-68; Buhr K. Salt, B. 14 Bbu z Sall; Muslim, K. Mescd ve Mevdus-Salt, B. 15,
Had., 62)
BR DER ENTERESAN OLAY

(ANOTHER INTERESTING EVENT).

(Hz.) Eb Bekrin olu Abdullah anlatr: Ensrdan birisi Medne vdlerinden Quff denilen
bir vdde meyvelerin olgunlat zamanda (gnlerden birinde) namaz klyordu. (O sene o
kadar ok rn olmutu ki, aalar hurmalarn okluundan bolluundan aa doru
eilmilerdi. Bir ara Eb Talhann gz aalara takld ve meyvelerin o bolluu houna gitti.
Sonra kendini toparlad ama o srede ka rekat namaz kldn hatrlayamad. Bunun zerine:
u durumum iyi bir ey deil. Bu mal (zaten) fitne (imtihan) dedi ve o srada halife olan
(Hz.) Osmnaa geldi ve dedi ki: Bu bahemi (Allah rzas iin) sadaka (hayr olarak)
veriyorum. Sen bunu hayr ilerine sarf et. (Hz.) Osman da bu hurmal elli bin dirheme
satt ve parasn hayra harcad da, bu baheye bundan sonra hep ellibinlik(yer)
denildi.Muvatta, K. Salt, B. 18, rivayet, 70)
HZ. PEYGAMBER ZAMANINDA VERGLER
(TAX POLICY. TAXES IN THE PERIOD OF THE PROPHET MUHAMMAD.
TAXES IN THE EARLY DAYS OF ISLAM).
Hz. Peygamber: Definelerin zekt bete birdir. buyurmutur. mam Mlik bu konuda yle
der: Biz Medinelilerin u konuda hibir gr ayrl olmamtr ki ve benim de (benden
nceki) ilim sahiplerinden duyduuma gre: define, eski toplumlarn gmp brakt ve
bizim tesadfen bulduumuz maldr. Define bulmak iin bir klfete girilmez, byk bir
alma ve ara gere de istemez. ayet bir sermaye gerektirir, insana byk bir klfet ykler
ve buna ramen bazen bulunur, bazen de bulunamayarak emek boa giderse, bu artk define
olmaktan kar.(Muvatta, K. Zekt, B. 4, Had., 9; Buhr, K. Zekt, B. 66 Bbu f rikzi elkhumusu) (Byk bir masrafla kartlrsa o zaman onda bir veya yirmide bir zekt verilir.
i.y.)
DEVEM BULURSAN SANA VERECEM DEMEK, KOMSYONCULUK
VE AHLKI
(BUSINESS ETHICS).
Allah satarken az bir kra raz olan, alrken paray gnl honutluu ile veren, borcunu
abuk deyen ve alacaklsn sktrmayan insanlar sever. mam Mlik bunu zah ederken
yle der: Bir kimse baka birisine fiyatn belirleyip, kendisi adna satmas iin bir mal
vererek eer bunu sylediim fiyattan satarsan sana bir (altn) dinar -veya aralarnda
kararlatrdklar baka bir ey- vereceim. O fiyata satamazsan hibir ey vermem. dese,
bunda bir saknca yoktur. Sataca fiyat ve bu sat iin verecei creti alr. Satamazsa bir ey
alamaz. Yine bir kimsenin dier bir kimseye: benim kaan klemi veya devemi yakalayp
getirebilirsen, sana u kadar cret veririm demesi de byledir. Bu bir crettir yoksa adam

16

kiralama deildir. Eer kiralama olsayd, kaan yakalayamaynca, cret vermemesi doru
olmazd. Fakat bir kimseye mal verilip de, bunu sat, her (altn) dinar iin sana u kadar cret
veririm denilse, bu olmaz. nk maln fiyatndan decek her dinar, onun alaca cretin de
dmesi demektir. Bu da ne alacan bilemeyecei iin bir aldanmadr.(Muvatta, K. Buy,
B. 46, rivayet, 100; Buhr(merfan), K. Buy, B. 16) (Muvatta mterciminin notu: nk
fiyat belli olmaynca ii yapacak olann alaca cret de belli olmaz. cretin belli olmamas
ise, zaruret olmadka caiz deildir. (el-Munteq, V/112)(Muvatta tercmesi, II/223)
Hz. Peygamber yle buyurdu: sat iin pazara mal getiren kimseleri yolda (pazara girip
fiyatlar renmeden mallarn almak iin) karlamaynz. inizden hi kimse bakasnn
sat zerine sat yapmasn. Bir mal satn almak istemediiniz halde, mteri
kztrmak iin fiyat artrmaynz. ehirde oturan bir kimse, bir bedev (lde oturan)
adna sat yapmasn(Muvatta, K. Buy, B. 45, Had., 96; Buhr, K. Buy, B. 64)
(Mtercimin notu: Bu yle olur: taradan ehre mal getiren bir kimsenin maln ehirde
bulunan simsar (komisyoncu) alr, azar azar piyasaya srer, insanlar darla der, bylece
fiyat ykselir. Haneflere gre bu, halkn muhta olduu, piyasann darald bir zamanda
yaplrsa tahrimen mekruhtur. Bolluk zamannda ve insanlarn ihtiyac olmayan bir zamanda
olursa mekruh deildir. (Mezhibul-Erbaa, II/276) Burada Hz. Peygamberin bir gayesi de,
mallar reticiden tketiciye dorudan satlmasn salayp, aracy kaldrmaktr. Hem de
zamanmzda (1982 yl) olduu gibi komisyoncular, fiyat ve maln miktarnda hile yaparlar,
bylece kyl zararl kar, tketen de mal pahalya alm olur.)(Muvatta Tercmesi. II/219)
Abdullah b. mer nakletmitir ki: Hz. Peygamber necei (mala alc olmad halde, alc
gibi davranarak, maln fiyatn ykseltmeyi) yasaklad. mam Mlik der ki: Nece niyetin
satn almak olmad halde, bakalarnn da sana uyarak yksek fiyat vermesi iin satcnn
malna, deerinden daha fazla fiyat vermektir.(Muvatta, K. Buy, B. 45, Had., 97; Buhr K.
Buy, B. 60 Bbun-Neci, Mslim, K. Buy, B. 4) (Haneflere gre bu durum, maln
fiyatnn deerinden fazlaya karsa, tahrimen mekruhtur. Mezhibul-Erbaa, II/273)
KOMSYONCULUK. mam Mlik (bir gn) bn ihb Zuhrye: bir kimsenin bir hayvan
kiralayp da, sonra daha fazla bir cretle bakasna kiraya vermesi hakknda ne dersin? diye
sormutu. Zuhr de: bunda bir saknca yoktur. dedi.(Muvatta, K. Buy, B. 46, rivayet, 101)
(Muvatta mterciminin notu: Mlikler ile filere gre teslim almadan nce olsun, sonra
olsun daha fazlasna baka birisine kiraya verebilir. Eb Hanfeye gre ise byle bir hayvan
veya bir ev kiralayan kimse, onu teslim almadan nce bakasna kiraya veremez. Teslim
aldktan sonra da, kiralad fiyattan fazlasna vermez. Ayn cret zerinden verebilir.
Munteq, V/114)
Abdullah b. mer nakletmitir: Allahn Elisi, inizden hi kimse, bakasnn sat
zerine sat yapmasn buyurmutur. (Muvatta, K. Buy, B. 45, Had., 95; Buhr, K. Buy,
B. 58; Mslim, K. Buy, B. 5, Had., 70 Bbu tahrmi beyr-raculi al bey ekhhi)
(Bu yle olur: satc ile mteri bir maln fiyat zerinde anlama saladktan sonra, henz
akit yapmadan bir bakas mteriye: ben aynen byle bir mal sana daha noksan bir fiyatla
satarm. Yahut bu fiyata daha iyisini veririm diyerek, birinci satcya zarar verir. yle de
olabilir: satc ile mteri bir fiyat zerinde anlatktan sonra baka bir kimse: ben bu mala
daha fazla fiyat veriyorum der, satc da onu satar. Satc ile mteri fiyat kararlatrdktan
sonra meydana gelecek olan bu her iki ekil de, Haneflere gre tahrimen mekruh, filer ile
Hanbellere gre ise haramdr. Fakat aralarnda belli bir fiyat zerinde anlamalar

17

bulunmad mddete, ak artrma ile sat da bir saknca yoktur.(Mezhib-i Erbaa,

II/277-278)
TASARRUF (SAVINGS. NO TAXES FOR GOLDEN JEWELLERY OF WOMEN
That this is a reserve for extraordinary conditions like unemployment or calamities in Islamic
countries that women sell these in economic crisis. i.y.)
Azatl klesi Nfi anlatr ki, Abdullah b. mer kzlarna ve cariyelerine altn taklar takar,
bunlarn zektlarn vermezdi.(Muvatta, K. Zekt, B. 5, Had., 11) Hz. Peygamberin hanm
Hz. ie, kardeinin yetim kzlarna kendi evinde bakyordu. Bu kzlarn ss iin
mcevherleri vard fakat Hz. ie bunlarn zektn vermezdi.(Muvatta, K. Zekt, B. 5, Had.,
10)
Hz. ie, evinde bakt yetimlerin mallarn, onlar adna ileteceklere verirmi.(Muvatta,
K. Zekt, B. 6, Had., 14) (Tbin dnemi Medine alimlerinden) Yahya b. Sad (70-143 H./
689-760 M.) de kendinden bir rnek vermitir: Evimde baktm kardeimin yetimleri iin
biraz mal satn aldm. Sonra da bunlar satld da, bu alveriten ok kazan elde edildi. Bu
konuda mam Mlik yle der: Velisine (kad tarafndan) izin verildiyse, yetimlerin mallar
ile onlar adna ticaret yapmasnda bir saknca yoktur. Bu esnada zarar edilirse niyet samimi
olduu iin- zarar eden bir sorumluluk yklenmez.(Muvatta, K. Zekt, B. 6, Had., 15)
DL OLMAYAN VERGLERN DES VE VERG VERENE MAKBUZ
VERLMES
(REIMBURSEMENT OF UNJUST TAXES AND GIVE DOCUMENTS)
Eyyb Sahtiyn anlatr: mer b. Abdlaziz, valilerinden birinin halktan zorla zekt almas
zeine, ona bir yaz gndererek, aldklarn sahiplerine iade etmesini, yalnz bu kiilerden
gemi senelerin zektlarn almasn istedi. Daha sonra ise yeni bir yaz gndererek, nceki
emrini deitirdi ve sadece son senenin zektn almasn, nk gemi senelerde kimlerin
zekt verip vermediini tespit etmenin imknsz olduunu bildirdi...mer b. Abdlaziz ayrca
gnderdii yazda: zimmilerden hara topladnda, ertesi seneye kadar saklamalar iin,
aldn karlnda onlara makbuz ver diye yazmt.(Muvatta, K. Zekt, B. 9, Had., 20)
NAMAZ, ALIMAYA ENGEL DELDR
(PERFORMING PRAYERS DOES NOT PREVENT WORKING).
Enes b. Mlik anlatmt: kindi namazn klardk, sonra da cemaatten bazs Amr b. Avf
Oullarnn yurduna (mahallesine) gider, onlarn ikindiyi daha yeni klmakta olduklarn
grrdk.(Muvatta, K. Wuktus-Salt, B. 1, had., 10; Buhr ,K. Mawqtus-Salt, B. 13
(Waqtul-Asr)
(Amr b. Avf Oullarnn yurdu, Mescid-i Nebevye iki mil yani be kilometre kadard. mam
Nevev der ki: Sahblerden Amr b. Avf Oullar, tarla ve bahelerinde alrlard da ileri
bitince toplanp ikindiyi klyorlard. Bu yzden ikindiyi (herhalde yazn) biraz ge
klyorlard.(Muvatta trc. I/13)

18

YEN YERLEM YERLERNN AILMASI.

(URBANIZATION NEW SETTLEMENTS)
Hz. Peygamber (Tebukte) halkla beraber su ihtiyacn (bir tek) pnardan giderdikten sonra
yle demiti: Ey Muaz ! Eer mrn olursa, buralarn yemyeil, balk bahelik olduunu
greceksin.(Muvatta, K. Qasris-Salti fis-Sefer, B. 1, Had., 2) (Hz. mer zamannda Kfe
ve Basra bata olmak zere, pek ok yeni yerleim yeri kurulmutur. i.y.)
ML YARDIM, VATANDALARA (FINANCIAL AIDS TO THE CITIZENS)
Eb Suheyl b. Mlik anlatmtr: (Hz.) Osmanla beraberdim. Namaz iin kamet getirildii
srada, ben de kendisinden bana yardm maa balanmasn istiyordum. Bu srada o da aya
ile yerdeki (mescidin iindeki) akl talarn dzeltiyordu. Daha sonra saflar dzeltmek iin
arkaya gnderdii adam geldi. Ve saflarn dzgn olduu kendisine bildirildi. (Hz. Osman)
Bana: Safa gir dedi ve tekbir alarak namaza durdu.(Muvatta, K. Qasris-Salt, B. 14, Had.,
45)
Qsm b. Muhammed anlatr ki: (Dedesi Hz.) Eb Bekir, ayln alan herkese: Zekt
miktarna ulaan maln/servetin var m? diye sorard. Eer: Evet cevabn alrsa, aylndan
keserdi. Hayr cevabn alnca, hibir ey kesmeden, aylnn tamamn kendisine
derdi.(Muvatta, K. Zekt, B. 2, Had., 4) Qudmenin kz Aye, babasnn bir hatrasn
nakleder ki: Qudme demitir: (Hz.) Osmana aylm almaya gittiim zaman: Zekt
verecek kadar maln var m? diye sorard. ayet Evet dersem, zektn tutarn aylmdan
keserdi, Hayr dersem, aylm tam verirdi.(Muvatta, K. Zekt, B. 2, Had., 5)
KIRBALIYOR MER, MESCTTE BO OTURANLARI
(IMPORTANCE OF WORKING)
alan kimselerin namaz kldktan sonra ilerine gitmeleri, mescitte oturmalarndan daha
faziletlidir. Hatta Hz. mer, namaz aralarnda bazen mescide urar, orada oturanlar krbala
ilerine gnderirdi.(Muvatta terc. I/205)
ZENGNL TALEP VE BORTAN KAINMA. BORCU DEYEBLMEK N
DUA ETME
(DEMAND RICHNESS, AVOIDING FROM DEBT, PRAYING FOR PAYING
DEBT)
(Medneli tbin dnemi bilgini, hadisi ve kad Yahya b. Sadin naklettii bir hadis
yledir: Hz. Peygamber yle dua ederdi: Ey sabahlar yaratan, geceyi uyumak iin tahsis
eden, gnei ve ay belli bir hesaba gre yaratm olan Allahm !. Borcumu demeyi nasip
eyle ve fakirlikten beni kurtar (ve anin minel-faqri..).(Muvatta, K Quran, B. 8, Had., 27)
DEVLET TCARET YAPMAZ
(NO STATE OWNED ENTERPRISES. TAXES OF MINES. TAX POLICY)
Rabatur-Rey (70-136 H./ 689-753 M.) nakleder: Hz. Peygamber, Nahle ile Medine
arasndaki Fur civarnda bulunan ve Medineye be gnlk uzaklkta bulunan Qabaliyye
madenlerinin iletme hakkn Bill b. Hris Muzenye vermiti. O gn bugn hl bu
madenlerden zekttan baka bir ey alnmaz. mam Mlik yle demitir: ..karlan maden
miktar arttka ve maden de kmaya devam ettike, zekt hesaplanarak alnmaya devam

19

edilir. ayet maden bir ara kesilir, kmaz olur da, sonra tekrar kmaya devam ederse, ilk
defa karmaya balanyormu gibi, zekt hesap edilir. Madenler de ziraat rnleri gibidir;
elde edilen maln bizzat kendisi zekt olarak alnr. Ziraatten elde edilen mahsulden olduu
gibi, madenlerde de karlan maln zerinden bir sene gemesi
beklenmez.(Muvatta, K. Zekt, B. 3, Had., 8)
Giriimci bir kiilii olduu belli olan Bill b. Hris konusunda smail Ltf akan da u ek
bilgileri veriyor: Hicretin beinci ylnda Mzeyne elileriyle birlikte Hz. Peygambere gelen
Bill, Medine ile Mekke arasndaki el-Earda ikamet etmekteydi. Hz. Peygamber kendisine
sel sularnn yarp genilettii su yatan (Akkul-Medne) ikt olarak verdi ve onu
savalarda kullanlan atlarla develerin yayla olan Mzeyne kabilesinin snrlar iindeki
Naq adl otla korumakla grevlendirdi. yi bir binici olan Bill, Naqde yaplan bir
yarmada Hz. Peygamberin devesini koturdu ve yar kazand. Dmetlcendel Seferine
katld. Hz. Peygamber onu, Mekke fethi ncesinde Ramazan aynda Medineye gelmelerini
temin etmek zere Mzeyne kabilesine haberci olarak gnderdi. Mekke fethine 1000 kiilik
bir kuvvetle katlan Mzeynelilerin sancaktarndan biri Bill idi. Daha sonralar Qdisiye
(636) ve frkyye savalarna da (647-648) katld ve yine Mzeyne kabilesinin
sancaktarln yapt. Son yllarn Basrada geiren Bill seksen yalarndayken vefat
etti.(akan, 1992, VI/153)
HCRETN ZORLUKLARI

(TROUBLES OF IMMIGRATION).

Mminlerin annesi (Hz.) ie anlatmtr: Hz. Peygamber Medineye gelince (babam) Eb

Bekir ve Bill (Radyallhu Anhum) stma hastalna yakalandlar. Ben onlar ziyaret edip
(babam Eb Bekire): Babacm kendini nasl hissediyorsun? Ve Ey Bill Kendini nasl
buluyorsun? dedim. (Babam) Eb Bekir stma hummas tutunca (u beyti) sylerdi:
Herkes evinde mutludur
lm ise ona terliin kayndan daha yakndr
Bill ise stma nbeti gelince yksek sesle yle derdi:
Bir bilebilseydim, (acaba) geceleyebilecek miyim ?
(Mekke) Vadisinde gzel kokulu yumuak otlarn arasnda
Bir gn Mecenne sularna varabilir miyim?
Mekkenin me ve Tif dalarn grebilir miyim?
(Hz.) ie der ki: Allahn Elisine gelip, (onlarn bu durumunu) haber verdiimde yle
niyaz etti: Ya Rab! Bize Medineyi sevdir Mekkeyi sevdirdiin gibi, hatta Mekkeden daha
ok. Bu beldeye (Medineye) salk ver. (Medinenin) leklerini (lekle satlan
eylerini) bize bereketlendir. Medinenin stma salgnn da Cuhfeye (Mekkenin iki yz
kilometre kuzeyinde Kzl Deniz kenarndaki belde) gtr.(Muvatta, K. Cmi, B. 4, Had.,
14; Buhr, K. Menqbul-Ensr, B. 46; Mslim, K. Hacc, B. 86, Had., 48)
HAYATIN GEREKLERN GRME: SLMIN GENEL BAKI AISI
LOOKING AT THE REALITIES OF LIFE: THE GENERAL PHILOSOPHY OF
ISLAM
(amda veba ktnn duyulmas zerine, ama gidilip/gidilmemesi konusu istiare
edilmi ve en sonunda..) ..bunun zerine (Hz.) mer insanlara yle seslendi: Ben
sabahleyin hayvanma binerek Medineye geri dneceim. Siz de buna gre hazrlann
deyince, Eb Ubeyde: Allahn kaderinden mi kayorsun? dedi. mer yle cevap verdi:
Ey Eb Ubeyde! Keke bunu senden bakas syleseydi! Evet Allahn kaderinden yine
kaderine kayoruz. Bana syle bakalm: senin develerin olsa, iki yamal bir vadiye inseler,
bu yamalardan biri otlu, dieri orak, otsuz olsa, sen develeri bol otlu yerde otlatsan,

20

Allahn kaderi ile otlatm olmaz msn? orak yerde de otlatsan, yine Allahn kaderi ile
otlatm olmaz msn?(Muvatta, K. Cmi, B. 7, Had., 22) Muvatta mterciminin notu:
Hz. Peygamber, bir defasnda yklmaya yz tutmu bir duvarn yanndan giderken, oradan
sratle getiinde, kendisine Ey Allahn Elisi! Allahn kazasndan m kayorsunuz?
denilince, Allahn kazasndan Allahn kaderine snyorum buyurmutur. te Hz.
merin yukardaki cevab, Hz. Peygamberin bu buyruundan alnmtr.
ORTA GELR GRUPLARINI DESTEKLEME
(TO SUPPORT MIDDLE CLASSES (AS AN ISLAMIC ECON POLICY),
SOLIDARITY
Hz. Peygamber yle buyurdu: nsanlar dolap kendisine bir ve iki lokma veya bir ve iki
hurma verilen bir gezgin (dolaan kii) yoksul saylmaz. Dediler ki: gerek yoksul kimdir,
ey Allahn Elisi? Hz. Peygamber yle cevaplad: Gerek yoksul, ihtiyacn karlayacak
kadar geliri olmayan ve onu (etraftakiler) tanmad iin, kendisine sadaka verilmeyen
kimsedir.(Muvatta, K. Sfatin-Neb, B. 5, Had., 7)
Hz. Peygamber yle buyurdu: Kzartlm koyun trna (paa) bile olsa, yoksula
veriniz.(Muvatta, K. Sfatin-Neb, B. 5, Had., 8) (Yoksula az da olsa bir eyler verilmeli,
bo evrilmemelidir)
KARILIKLI TCARETTE MERHAMETL DAVRANMAYA TEVK VE HAKEM
TAYN
ENCOURAGEMENT OF MERCIFUL BEHAVIOURS IN MUTUAL TRADING AND
APPOINTMENT OF AN ARBITRATOR
Abdurrahmann kz Amra anlatr ki: Hz. Peygamber zamannda bir adam, bir bahe
meyveyi satn ald ve bakmn yapt. (Hasattan sona) Meyve noksan knca, bahe
sahibinden ya fiyat drmesini, ya da akdi bozmasn istedi. Mal sahibi de bunu
yapmayacana yemin edince, mterinin annesi, Hz. Peygambere giderek durumu anlatt.
Hz. Peygamber: yilik yapmayacana yemin mi etti? dedi(Bir Mslman iyilik
yapmayacana yemin eder mi?). Bunu iiten bahe sahibi, Hz. Peygambere gelerek: Ey
Allahn Elisi ! (Hepsi) Onun olsun, bir ey istemiyorum dedi.(Muvatta, K. Buy, B. 10,
Had.,15) (Baheyi o sene iin kiralayan (o sene iin satn alan) kiinin annesi, uradklar
zarar Hz. Peygambere gelip anlatm ve Hz. Peygamber bu ifadesiyle bir nevi hakem olarak,
bahe sahibinden anlama artlarn deitirmesini istemiti. nk kiralayan rnn dk
kmasyla zarara urayacakt. i.y.)
SATILMI MEYVELERE AFET SABET ETMES. mam Malikin ifadesine gre,
mer b. Abdlazizin, afet sebebiyle eksik kan meyvenin bedelini, mterinin borcundan
drmtr.. mam Mlik der ki, Bizce de hkm byledir. Mteriden indirilmesini
gerektiren miktar te birini ve daha fazlasn yok etmi olan afettir. Afet bundan daha az
olursa, bu nemli deildir, balangtaki anlamaya uyulmaya devam edilir.(Muvatta, K.
Buy, B. 10, had., 16). Aacnda iken satlm olan meyveyi afet helak edince durum ne
olacak? mam Mlikin grn rendik. mam fi ve mam Eb Hanfe aataki
meyve olgunluk belirtileri grlnce satlm, satc mteriye her an toplayp gtrebilme
imkann tanm ve meyvelerin devirilme vakti gelmeden afet isabet etmise, o zaman
mteri satcdan bir hak talep edemez.(Neylul-Evtr, V/200)

21

PARAYLA TARLA/BAHE KRALAMA (LAND RENTING WITH MONEY).

bn ihb Zuhr (51-124 H./ 671-742 M.) der ki: Sad b. Museyyeb(15-94 H./ 636-713 M.)
e altn ve gm ile arazi kiralamann hkmn sordum da, bunda bir saknca yoktur
dedi.(Muvatta, K. Buy, B. 13, Had., 25) (..seelt Sedeb-nel-Musayyebi anis-tikril
erd biz-zehebi vel-veriq fe-qle L bese bizlike)
SUKK (CHEQUES). mam Mlike u bilgi (nceki alimlerden) ulamtr ki: Sahilde
Cr deposunda bulunan yiyecek maddeleri ile ilgili istihkk belgeleri Mervan b. Hakem
zamannda kmtr. nsanlar da bu belgeleri, yiyecek maddelerini teslim almadan satarlard.
Bunun zerine Zeyd b. Sbit ile sahblerden baka biri Mervann yanna gidip: Sen faizi
hell m klyorsun, Ey Mervan? dediklerinde, Mervan Faizi hell klmaktan Allaha
snrm. Bu da nereden kt? dedi. u belgelerinsanlar bu belgeleri alyorlar, daha
mallarn teslim almadan satyorlar. Bunun zerine Mervan bunlar takip edecek zabta
gnderdi. Zabtalar bu belgeleri satn alanlardan alp, sahiplerine iade ediyorlard.(Muvatta,
K. Buy, B. 19; Mslim, K. Buy, B. 8 (Bbu Butlni beyl meb qablel-qabd), Had.,
44
Abdullah b. Eb Meryem der ki: Sad b. Museyyebe sordum: Ben Crdaki devlet
hazinesinin istihkak belgeleriyle datm yaplan gda maddelerini satn alyorum. Bazen bir
dinar yarm dirheme aldm alyor. Bu durumda yarm dirhem para yerine onun deeri kadar
gda maddesini almyorum deyince, Sad b. Museyyeb: Hayr, eksik alma. Sen bir dirhem
ver, zerine yiyecek maddesi al dedi.(Muvatta, K. Buy, B. 23, Had., 53)
Yahya b. Sad nakletmitir ki: Abdurrahman Mezzinin olu Cemilin, Sad b.
Museyyebe yle bir soru sorduunu iittim: Ben devletin Cr deposundan insanlara
datt yiyecek maddelerini satn alyorum. Sonra vade ile geri satmak istiyorum.dedi.
Bunun zerine Sad: Satn aldn yiyecek maddelerinin tamamn geri onlara m vermek
istiyorsun? dedi. Cemil: Evet deyince, Sad bunu yasaklad.(Cemil, devletin Cr
deposundan muhta ve memurlara verdii gda maddelerini, onlardan kazan salamak iin
alp satmak istemitir. Sad de bunun araclk yaparak kazan salamasn yasaklamtr.)
mam Mlik der ki: Bize gre ittifakla kabul edilen gr udur: Buday, arpa, yulaf, dar
gibi ekinlerden birini veya nohut, mercimek gibi bakliyattan birini ya da bitkisel ya, tereya,
bal, sirke, peynir, susam ya ve st ve benzeri katklardan birini satn alan kimse, bunlar
teslim almadan nce geri satamaz. Bunlarn teslim almadan satlmasnn yasak edilmesinde
unlar akla gelebilir: a) Araclarn kaldrlmas, b) Mal satann alamama ihtimali, c) Niteliini
belirtmek, birinci snf veya normal ya da dk kalite gibi eitli vasflarla olabilir(Muvatta
mterciminin notu)(Muvatta, K. Buy, B. 19, had., 46)
CR LMANI VE DEPOSU, KIZILDENZDE.
Cr deposu ile ilgili Abdlkerim zaydnn verdii bilgiler, olduka yararldr: Cr:
Eskiden Medinenin Kzldeniz kysndaki zahire ithal liman olan ve bugn Bureyke adyla
anlan kk bir yerleim merkezi. Yaklak olarak Bedire 28, Cuhfeye 150, Medineye 200
km. uzaklktadr. Asr- Sadette ve daha sonraki dnemlerde Msr, Habeistan, Aden, in ve
Hindistandan gelen ticaret gemilerinin rahatlkla yanap yklerini boalttklar kk bir
sahil ehri ve nemli bir limand. Medineden kalkan bir kervan drt be gnlk bir
yolculuktan sonra Cra ulard. ehrin bir blm sahilde, bir blm de Karfe kynn
bulunduu adada yer alyordu. zellikle Habeistandan gelen tccar gemileri Karfede
demir atard. ehir halk ticaretle urar ve su ihtiyalarn Vdiiyelyeldeki kaynaklardan

22

karlard. Habeistana hicret eden mslmanlar dnlerinde Kzldeniz yoluyla Cr

Limanna kmlardr. Hz. mer, Msr Valisi Amr b. sa Medine halknn erzak sknts
ektiini bildirerek, hara olarak alnan hububat deniz yoluyla gndermesini emretti. Bunun
zerine Msrdan Cr Limanna gnderilen hububat ve zeytinya buradan
Medineye sevkedildi. Cra gelen erzakla yakndan ilgilenen Hz. mer bizzat Cra giderek
yirmi gemiyle gnderilen erzakn korunmas iin iki depo yaptrmtr. Zeyd b. Sbite
de halk durumlarna gre bir deftere kaydetmesini ve gelen erzakla ilgili olarak her biri iin
bir senet yazp altn mhrlemesini istedi. slm tarihinde senetle hububat satyla ilgili ilk
rnek budur. Cr zerinden Medineye erzak nakli Hz. Osman zamannda karklklar
kncaya kadar srd. Daha sonra Muviye ve Yezd devrinde yeniden balayan sevkiyat i
isyanlar yznden zaman zaman sekteye uramakla beraber Abbs Halifesi Eb Cafer elMansr zamanna (754-775 M.) kadar devam etti. Ortaan sonlarna doru Yenb Liman
daha fazla nem kazanarak Crn yerini ald. Bugn Breyke adyla anlan Crda tarih
eserlere ait baz kalntlar mevcuttur.(zaydn, 1993, VII/158)
SUKKUN LK ORTAYA IKII
Cengiz Kallekin konu ile ilgili almas olduka ayrntldr: Sak ve oulu Sukk:
istihkak belgesi, deme emri, ek gibi anlamlara gelen bir hukuk, maliye ve ticaret terimidir.
Farsada muahede, tasdiknme anlamndaki ek kelimesi Arapaya sakk (oulu sukk)
eklinde gemi olup, geni anlamyla yazl belge, resm tutanak demektir. Dolaysyla
eitli muamele, ikrar ve edimleri yazl olarak belgeleyen, istihkak senedi, deme emri, ek,
temliknme, icre ve bor senedi, ibrnme, kefletnme, vekletnme, rehin ve emanet
makbuzu, mktebe senedi, tayin menuru, ed tezkiresi, iktnme, mahzar gibi resm veya
kymetli evrak sak olarak adlandrlmaktadr. Sak dzenleyene sakkk veya ktibs-sak ad
verilir. nceleri sakler hazrlandklar malzemeye nisbetle rakk veya ruka (deri paras)
adyla da anlm, ancak sonralar i retimi gerekletirilen ktlara yazlmaya balanmtr.
Sak kelimesinin e anlamls olarak vesika, sahfe, varaka, kitap, hat, risle, mektup gibi
kelimelere rastlanmaktadr. lk defa Malezya hkmeti tarafndan 2002 ylnda
gerekletirilen, daha sonra Batda ve slm lkelerinde yaygnlamaya balayan varla
dayal tahvil veya faizsiz bono yahut kira sertifikas uygulamasnda, yatrmcya verilen
belgeler de sukk diye adlandrlmaktadr. stihkak senedi ve karne olarak kullanlan ve
hak sahiplerinin isimlerini ve istihkaklarnn veya erzaklarnn / maalarnn miktarn
gsteren, devlet bakan ya da dier yetkililerce onaylanm belgelere de sak ad verilir. Halife
mer hicr 18 (639 M.) ylnda balayan bir kuraklk dneminde Msr, am ve Irak
valilerinden yardm istemiti. Amr b. sn gnderdii temel tketim mallar Cr Limannda
depolanm ve Zeyd b. Sbitin sorumluluu altnda dzenlenen farkl deerlerdeki mhrl
kt istihkak belgeleri (sak) ihtiya sahiplerine datlmt. Bylece Hz. mer, slm
tarihinde resm mhrl sak hazrlatan ilk halife saylr (Yaqb, Trh, II/154-155). Baz hak
sahipleri istihkaklarn ekmek yerine ellerindeki sakleri byk sermaye sahibi tccara piyasa
fiyatndan devretmeye balamt ki bu durum onlarn hamiline dzenlendii fikrini
vermektedir. Hz. mer, borsaya dntrlen limanda sak alm satmyla uraan Hakm b.
Hizmn 100.000 dirhemlik ilem yaparak % 100 kr elde ettiini renince, ona bu
muamelelerin tamamn feshedip kazand paray hak sahiplerine geri vermesini emretmiti.
Ancak kaynaklarda, halifenin mal kabzetmeden satma sayd bu tr ilemleri yasaklayan
bir genelgesi bulunduuna dair bir kayda rastlanmamtr. (O dnemle ilgili kayt olmasa da,
bir sonraki dnemde, sahblerin bunun yasaklanmas iin tavr aldklar ve bu isteklerini de
gerekletirdikleri, sahbiler arasnda Kurn en iyi bilen kii olarak tannan Zeyd b. Sbitin
olaya mdahalesinde grlmektedir: i.y.) Zeyd b. Sbit ve Eb Hreyre, muhtemelen
Muviye dnemindeki Hicaz valilii srasnda Mervn b. Hakeme giderek, kendisini Cr

23

saklerinin alnp satlmasn engellemedii iin eletirmilerdir. Gereke olarak mallarn Hz.
Peygamberin yasana ramen kabzedilmeksizin alnp satlmasn gsterdikleri, ilemin
kendisini de faizli sat saydklar anlalmaktadr. Bunun zerine Mervn sakleri toplatp hak
sahiplerine iade ettirmitir (Cengiz Kallek, Asr- Sadette Ynetim-Piyasa likisi, 83-85).
Daha sonra sak datm Abdlmelik b. Mervnn hilfetine kadar kesintiye uramtr.
Muhtemelen onun dneminde Sad b. Mseyyebe sorulan bir soruya ve cevabna dair Mlik
ulemsnn yorumlarndan Cr saklerinin 1 (altn) dinar civarndaki kk apl ilemlere
konu olduu izlenimi edinilmektedir (el-Muvatta, By, 53; Muhammed b. Abdlbk, ezZrkn, erhul-Muvatta, III/377-378).
deme Emri / ek. Emre hazr mevcut bir karlk zerine ekilmi yazl deme emri
anlamndaki sak gvene dayal ilemlerin nemli aralarndandr. Bu anlamyla sak kelimesi
muhtemelen Hal seferleri srasnda Arapadan Bat dillerine de gemitir (ng. cheque, Fr.
chque, Alm. Scheck). deme emri niteliindeki belgelerin Hz. Peygamber devrinden itibaren
kullanld anlalmaktadr. Hz. Peygamber, kendisinden yardm isteyen Uyeyne b. Hsn ile
Akra b. Hbis adna, istedikleri eyi kendi blgelerinin zekt gelirlerinden tahsis eden
mhrl birer deme emri (kitb) dzenletmitir (Eb Dvd, Zekt, 24). Sakler ilk defa
Hz. merin hilfeti dneminde tarihlenmi, kendisine yl belirtilmeden ban ayna
vadelenmi bir ekten kaynaklanan bir dava getirilince hicr takvim uygulamasna
balanmtr. Resm saklerin onun devrinde mhrlendii anlalmaktadr. Nitekim Man b.
Zide isimli bir kii, hilfet mhrn taklit edip sahte evrak dzenleyerek Kfe hara
dairesinden para ekince Hz. mer tarafndan celde (sopa) ve hapis cezasna
arptrlmtr. Benzer sahtekrlklar, nlemlerin kurumsallatrlmasn salamtr. Daha
sonraki dnemde Muviye, Irak Valisi Ziyd b. Ebhe, Amr b. Zbeyr b. Avvm iin 100.000
dirhemlik bir deme emri karm, Amr evrakta tahrifat yaparak mebla 200.000
dirheme ykseltmitir. Durum anlalnca Muviye tedbir olarak Dvnl-htemi kurdurmu,
Amr da zimmetine geirdii 100.000 dirhem deninceye kadar hapsettirmitir. Sakler
beytlml, divan, cehbez ve vekillere ekilmitir. Emevler dneminde memurlarn
maalarnn sak ile dendiine dair eitli rnekler vardr. Mesel Vali Ziyd b. Ebh,
beytlml emni Eb Vil akk b. Selemeye mutfak sorumlusu adna dzenlenmi 800
dirhemlik bir deme emri ekmitir. Halife mer b. Abdlazz, borlu olduklar gerekesiyle
kendisinden yardm isteyen iki kiiye, Ben Kelbin zektnn artanndan beytlmle aktarlan
ve borlulara yardm iin ayrlan fondan denmek zere 400er dinarlk birer sak vermitir.
IV. (X.) yzylda sak kullanmnn yaygnlat, zerindeki deerlerin artt, hata ve
suistimllerin nlenmesi iin ek tedbirler alnd grlmektedir. Hrnrred, kardei Aliye
veliahtlktan feragat etmesi karlnda divana ekilmi 20 milyon dirhemlik bir sak
vermitir. Fazl b. Yahy el-Bermeknin aracl ile de Muhammed b. brhime 100.000
dirhemlik bir sakki bizzat yazmtr. Mktef-Billh devrinde Dvnl-harc ktiplii yapan
bnl-Furt el-kl, ordu atlarndan sorumlu Eb Abdullah bnl-Cerrhn 120.000
dinarlk sakki, mkerreren dediini beytlml emni Ebl-Abbasn da hazr bulunduu bir
mecliste ispatlam ve kendi nian olmayan saklerin denmesini yasaklamtr. Qudme b.
Cafer (260-337 H./ 874-948 M.), yanllklarn nlenebilmesi iin Beytlml divan
sorumlusunun saklere nian koyduunu, bunun eksiklii halinde vezir ve yardmclarnn
onlara itibar etmediini belirtmektedir (el-Harc, s. 36). Abbsler devrinde memur maalar
ve hazine yardmlar sak ile denmitir. Bveyhler tarafndan ordu mensuplarnn maalar
iin Dvnl-ceye sak ekildii bilinmektedir. Yetkililerin genellikle dzenli memur maa
ve erzak demeleri, bazan da dzensiz ihsanlar iin beytlmle, muqtaa sahibi cehbezlere
veya sarraflara tasdikli tahsisat belgeleri yazmalar uygulamas zamanla yaygnlamtr
(mesel bk. Eb Ali et-Tenh, Nivrul-Muhdara, I/223; bn Miskeveyh, TecribulUmem, I/158; Hatb, Trhu Badd, IV/68). Cehbezlere kk tutarl almlar iin dahi deme

24

emri ekildii anlalmaktadr. Nitekim bn Miskeveyh hicr 332 (944 M.) ylna ait 9
dirhemlik bir sakten bahsetmektedir (Tecribl-Umem, II/80). Nsr- Hsrev, Basray
ziyaret edenlerin paralarn bir sarrafa yatrarak ek (defteri) aldklarn, ehirde kaldklar
sre boyunca yaptklar alveriler iin ek yazdklarn sylemektedir (Sefernme, I/146).
Ancak baz rneklerden, ilgili ilemler iin komisyon aldklar anlalan cehbezlerin
demelerde sorun karabildikleri grlmektedir. Nsr- Hsrevin, Asvanda oturan
bir dostunun Ayzbdaki vekiline, Nsra diledii her eyi benim hesabmdan ver eklinde
bir ak deme emri ektiine dair kaydettii bilgi, dostlar arasndaki gveni yanstmas
asndan ilgintir (a.g.e., I, 119-120). slmn douundan sonraki birka yzyl iinde
iktisad ve ticar hayatn canlanmasyla beraber alacak veya borcun bir yerden baka yere
naklini salayan sak ve sftece gibi aralarn yaygnlk kazand ve cehbezlerin bunda
nemli rol oynad anlalmaktadr.
Bor Senedi. Chiliye dneminden beri kullanld bilinen bor senetleri de (huccetd-deyn,
zikru hak) sak adyla anlmaktadr. Bunlara borcun miktarndan baka ahitlerin adlar ve vade
yazlmaktadr. Bor senetleri, kefilleri de ieriyorsa ayn zamanda kefletnme zellii tar.
Birden fazla alacaklya olan borlar ikrar eden senetlerin dzenlenmesi mer grlmtr.
Mecellede, Mktebe muhtabe gibidir (md. 69) ve, Kitbetle yani yaz ile ikrar, lisan ile
ikrar gibidir (md. 1606) maddelerinde belirtildii zere ilmhaber, mahkeme sicili, mektup
ve ticar defterlerle dier hususi evrak vb. yazl belgeler, ikrar vastas olarak kabul
edilmektedir (md. 1606-1612). Kad yetimin parasn bor senedi dzenleyerek ikraz edebilir.
Alacan ayn karlnda devri meselesi tartmaldr. mam Zfere gre mesel 1000
(gm) dirhemlik bir sakkin pein 100 dinara sat, dirhemlerin akit meclisi dalmadan
teslim edilmemesi halinde ciz deildir. ab, nc bir ahs zerindeki alaca belgeleyen
sak ile kuma veya buday gibi bir mal satn alnmasn (deyn ile aynn deitirilmesini)
garar, ilgili akdi de fsid saymtr; kabzettii sak elinde telef olan satc, onun nakd
karln tahsil hakkna sahiptir. brhim en-Neha sak ile mal mbadelesine cevaz verirken,
Sfyn es-Sevr, sak sahibinin borluya aynn satcsnn huzurunda borcunu ikrar ettirmesi
artyla ciz olduu kanaatindedir.
Abbs Halifesi Memnun arivinde, Abdlmuttalib b. Himin Sanal bir Himyerden
istendiinde denecek 1000 yeni lek dirhemi tutarnda alaca olduunu belgeleyen deri
zerine yazl bir bor senedi bulunduu rivayet edilmektedir. Sahblerin kredi ilemlerinde
toplamlar nemli yekn tutan bor senetleri kullandklarna dair eitli rnekler vardr.
Qudme b. Cafer, ilk dnemlere ait saklerde mebla yazlrken -piyasada farkl dirhemler
dolat iin- sikkenin arlnn da belirtildiini, ancak buna standartlama sebebiyle kendi
devrinde gerek kalmadn sylemektedir (el-Harc, s. 61). Bor senetleri zamanla ok
yaygnlamtr. Abbsler dneminde Basra, Kfe ve Badatl tcirler devaml olarak Kuzey
Afrikaya mal sevkediyor, orada dzenlenen ahitli saklerle muamele yapyorlard. Drdnc
hicri/onuncu milad yzyln slm corafyacs bn Havqal, Muhammed b. Eb Sadn
adnda Sicilmse asll bir tcir tarafndan Evdegutlu (Merrke) Eb shak brhim b.
Abdullah lehine dzenlenmi ve ahitlerce onaylanm 42.000 (altn) dinarlk bir bor senedi
grdn, Dou slm topraklarnda bu tutara ulaan saklerin varln duymadn
kaydetmektedir (Sretul-Arz, s. 61, 99, 100).(Kallek, 2008, XXXV/584-586)

25

FLSIN (AYNI KNN VE BENZERLERNN YEN FLASLARINI NLEMEK

N) LANI VE BOR ALMAYA ZENMEYN
(BANKRUPTCY. TO TAKE LOAN IS NOT A GOOD DEED/IS NOT DESIRABLE.
DECLARE BANKRUPT TO PUBLIC OPINION (OR TO THE PRESS/MEDIA FOR
PREVENT FUTURE BANKRUPT OF THIS BUSINESSMAN OR OTHER
TRADESMEN.
OPINION OF OMAR (R.A) AGAINST TAKE LOAN)
Cuheyne kabilesinden bir kii, hacca gelenleri hzla geerek onlardan daha nce (Mekkeye)
gelir ve develer satn alr ve bu develeri (hac mevsiminde kiralayarak veya kurbanlk olarak
satarak) kr salard. Fakat bir yl bu iten iflas etti. Durumu Hz. mere anlatld. Hz. mer
yle dedi: Ey insanlar ! seyfia, Cuheyne kabilesinin seyfias, haclar arasnda en ok
dindar ve emindir (gvenilirdir) diye vlmesini seven bir kimsedir. imdi ise bu kii, bor
alarak al-veri yapm, borlarn demeye yaklamamtr. (Zaten) Borcu (da) btn
maln/servetini gtrecek duruma gelmitir. Kimin onda alaca varsa, sabahleyin bize gelsin.
(Mevcut) Maln alacakllar arasnda taksim edeceiz. (te bakn bu olaydan ibret aln da)
Borlanmaktan saknn. Borcun n znt, sonu da maln elinden alnmasdr.(Muvatta, K.
Wasyyet, B. 8, Had., 8)
KYLLERN MEDNEDE ET SATII.
Hz. ie anlatr ki: bazlar Hz. Peygambere gelip: Ey Allahn Elisi ! Baz l halk bize
kesilmi et getiriyorlar. Bilmiyoruz ki, bunlar kesilirken, besmele ekmiler midir? diye, bu
tip etlerin yenilip yenilemeyeceini sordular. Hz. Peygamber: Siz Bismillah deyiniz, sonra da
yiyiniz. buyurdu. Medine evresindeki sr sahibi l halk, kylerinde koyun, sr kesip
Medineye et satmaya gtrrlermi.(Buhr, Tecrd-i Sarh Tercmesi, VI/355) (Bu hadis
slmda tketimin snrlar ile ilgili bir fikir vermektedir. slmda vejateryenlik yoktur ve
aile btesi msaade ediyorsa et tketiminde de bir saknca yoktur. Elbette bu konuda da
arya kamak doru deildir. The companions of the Prphet used to eat meat that this
points the limits of consumption in Islam. i.y.)
KLENN, KEND KLESN AZAT ETMES (SLAVE TRADESMEN)
slmdaki klelik, Batdaki kt rneklerinde olduu gibi deildi. Efendisinin klesine
yediinden yedirmek, giydiinden giydirmek zorunluluu dnda, kleler kendileri adna
ticaret yaparlar ve hatta bazen ok zengin olurlard. Hatta bazen klelerin de kleleri olurdu.
mam Mlik konuyla ilgili yle bir fetva vermiti: Bir kle, kendi klesini azat etmek iin
efendisinden izin ister, o da bu izni verirse, azat edilen klenin vels, azat eden klenin
efendisine ait olur. Artk azat eden kle, (daha sonra kendisi) azat da olsa, bu vel kendisine
dnmez.(Muvatta, K. Itq vel-Vel, B. 11, had., 21)
ZENGN KLELER

(THE RICH SLAVES)

Abdullah b. mer, (bir) klesi ile otuz be bin dirheme (ake), muktebe anlamas yapt.
Sonra onun borcunun son be bin dirhemini, almaktan vazgeti.(Muvatta, K. Muktebe, B.1,
Had., 3) (Bir koyun be dirhemdir.)

MERN MSAFRDR, PAZARA MAL GETRENLER: HTKRA HAYIR,

GRMCLE TEVK

26

(NO PROFITEERING, ENCOURAGEMENT FREE MARKET, ENCOURAGEMENT

OF ENTERPRISING)
mam Mlik nakleder ki: (Hz.) mer yle demiti: Bizim arlarmzda ihtikr yaplmaz.
Elinde fazla mal olan kimseler (fiyat ykseltmek maksadyla) bize kar ihtikr yaparak
mallarn saklamazlar. Fakat yaz k dardan pazara satmak zere mal getirenler
(aln teriyle alanlar) merin misafirleridir. Onlar diledii gibi satar, diledii gibi
elinde tutar.(Muvatta, K. Buy, B. 24, Had., 56)
NASIL YYYOR HZ. MER HURMALARI, KTSATLI DAVRANMA
(Sahblerden Enes b. Mlik anlatmtr ki: (Hz.) mer, mminlerin yneticisi olduu
gnlerde, kendisine bir sa hurma verilirdi. (Hz.) mer onu kurumu rklerine varncaya
kadar yerdi.(Muvatta, K. Sfatin-Neb, B. 10, Had., 30) (Devlet bakan olarak Hz. mer
tasarruf konusunda toplumuna rnek oluyordu. Serveti korumak, Hz. demden beri btn
peygamberlerin korunmasn emrettii be ey(akl, hayat, din, rz, mal)den biridir. To protect
the wealth is one of the five things (reason, life, religion, chastity, wealth) that all prophets
enjoined their protection. Umar the Caliph, was the first example for his nation in savings.
i.y.)
PYASAYA MDAHALE: DAMPNG YOK
(INTERFERE TO THE MARKET: NO DUMPING)
Sad b. Museyyeb nakletmitir ki: (Hz.) mer, arda kuru zm satmakta olan Eb
Belteann olu Htba urad ve ona: Ya fiyat artr, ya da armzdan maln kaldr (git
buradan/sat kes) dedi.(Muvatta, K. Buy, B. 24, Had., 57)
YZDE BR FAZ BLE YASAK. mam Mlik nakleder ki: Abdullah b. Mesd yle
demitir: Her kim bir bor verirse, ondan daha fazla almay art komasn. Bu fazlalk bir
tutam ot bile olsa faizdir.(Muvatta, K. Buy, B. 44, Had., 94) Abdullah b. mer de
yle demitir: Her kim bir bor verirse, onun aynen denmesinden baka bir art
komasn.(Muvatta, K. Buy, B. 44, Had., 93)
PARA LE ARAZ KRALAMA
Hanzale b. Qaysn Rf b. Hadcten naklettiine gre, Hz. Peygamber tarm arazilerini
kiraya vermeyi yasaklad. Hanzala der ki: Rf b. Hadce sordum: Altn ve gm
karlnda olsada m (yasak)?. Rf: Altn ve gm karlnda olursa, onda bir saknca
yoktur. dedi.(Muvatta, K. Kiril-Erd, B. 1, Had., 1) Muvatta mterciminin notu: Bir
arazi, ziraat yapmak, bina kurmak ve aa dikmek iin kiralanr. Hanefilere gre bunun baz
artlar vardr. Mesela anlama esnasnda eer ziraat iin kiralanyorsa, ne ekeceini
aklamas gerekir. Akladktan sonra mal sahibi raz olursa, akit yaplm olur. Ziraata uygun
olmayan arazinin kiralanmas doru deildir. Belli bir mddet iin bina yapmak ve aa
dikmek zere arazi kiralamak da geerlidir.(Mezhibul-Erbaa, III/121-122) (Muvatta
tercmesi, II/265)

BO ARAZLER EKMEK

(HOMESTEADING)

27

Hz. Peygamber buyurdu: Bo arazi, onu slah edenindir. Orada (sonradan gelip) haksz yere
eken, diken ve bina yapann hibir hakk yoktur.(Muvatta, K. Aqdiye, B. 24, Had., 26)
mam Mlik der ki: Birinin slah ettii araziye hakszlk, orada ukur kazmakla veya oray
kendi arazisine katmakla yahut da orada aa dikmekle olur.
HAYIR YAPMANIN FARKLI BR YOLU
Abdullah b. merin azatl klesi Nf (30-117 H./ 650-735 M.) anlatr: (Hz.) merin olu
Abdullaha, kardei Hafsadan miras olarak bir ev kald. Hafsa bu evi amcas Zeyd b.
Hattbn kzna mr boyu mesken olarak kullanmas iin vermiti. Zeydin kz lnce,
Abdullah b. mer (artk) kendisinin olduu gryle, eve sahip oldu.(Muvatta, K. Aqdiye,
B. 37, Had., 45)
Hz. ie nakleder ki: Bir adam, Hz. Peygambere sordu: Annem aniden ld. Sanoyorum
ki konuabilseydi, (malndan) hayr verilmesini vasiyet edecekti. Onun adna sadaka verebilir
miyim? Hz. Peygamber: Evet buyurdu.(Muvatta, K. Aqdiye, B. 41, Had., 53)
KLEL BARIIL YOLLARLA TASFYE
(ABOLISHING OF SLAVERY WITH PEACEFUL SOLUTIONS)
mam Mlik der ki: Bizce ittifakla hkm yledir: Birden fazla kle, bir anlamada hepsi
birden mktebe anlamasna tbi tutulursa, birbirine kefil olurlar ve birinin lmyle
dierlerinden hibir indirim yaplmaz. Mukteblerden birisi: ben aciz kaldm dese ve
almaktan vazgese, dier ortaklar onu gc yettii ilerde altrabilirler. Bu ekilde
borlarn demekte yardmlarlar. yle ki, btn klelerin, borlarn deyip azat
olmalaryla, o kle de azat olur. demeyip kle olarak kalrlarsa, o da tekilerle kle
olur.(Muvatta, K. Mukteb, B.2, Had., 4)
BR EY ERKEN BLE, DERLERN DNMEK, DAYANIMA
(SOLIDARITY)
(Sahblerden Eb Qatde el-Ensr nakletmitir ki: Hz. Peygamber, kuru hurma ras ile,
kuru zm rasnn ve taze hurma ras ile alacal koruk hurma rasnn kartrlarak
iilmesini yasaklad.mam Mlik der ki: Memleketimizdeki (Medinedeki) alimler de, hz.
Peygamber yasaklad iin bunu irkin grmlerdir.(Muvatta, K. Eribe, B. 3, Had., 8)
Muvatta mterciminin notu: mam Ahmed b. Hanbel ve filerce de ounluun grne
gre haramdr. Eb Hanfe ve Eb Yusufa gre bunu imekte bir saknca yoktur. Bunun
birletirilerek iilmesinin yasaklanmas, slmn ilk yllarnda idi ki, daha ok bunun sebebi,
geim darl ve bir eit ra ile yetinilip, dier insanlara da yardm edilmesini tevik idi.
(Sehrenpr (1852-1927), Bezlul-Mechd, c, 16, s, 37)

ALKOLL ECEKLERN YASAKLANMASI

(PROHIBITION OF ALCOHOLIC DRINKS).

28

bn Vale el-Msr anlatr ki, Abdullah b. Abbastan zmden sklan rann hkmn
sorduumda, unlar anlatt: Birisi Hz. Peygambere ii arap dolu bir krba hediye edince,
Hz. Peygamber: Bunu Allahn haram kldn bilmiyor musun? buyurdu. Adam: hayr
deyince, yannda bulunan birisi ona gizlice bir ey syledi. Hz. Peygamber: onunla gizlice
mi konutun? buyurdu. Adam: arab satmasn syledim dedi. Bunun zerine Hz.
Peygamber ona: iilmesini haram klan Allah, satlmasn da haram kld buyurunca, adam
arap dolu iki krbann azn at da ilerindeki btn arap yere boald.(Mslim, K.
Musqt, B. 12, Had., 68; Muvatta, K. Eribe, B. 5, Had., 12) Muvatta mterciminin notu:
ECONOMICS OF FAITH. kinin haram klndn bildiren Mide sresi 90-91. ayetler
inince, Hz. Peygamber, Medinede tellallar barttrarak durumu ilan etmitir. Bunu iiten
sahbler, iki niin haram klnd diye sormaya hi lzum hissetmeksizin, evlerinde
bulunan ikileri hemen sokaa skmlerdir. Hatta o kadar iki dklmtr ki, Medine
sokaklarndan sel gibi arap akmtr. Bu kadar ok iki olan/iilen bir yerde iki ien ok
olduu gibi, ienlerin de mzmin tiryaki olduu anlalr. te ikinin haram olduunu duyar
duymaz hepsi birden hemen ikiyi brakmalar, slma/inanca smsk ballklarn, Hz.
Peygambere itirazsz itaatlerini ve imanlarnn kuvvetini gsterir.(Muvatta tercmesi,
II/469)
YAMALI GMLE (HZ.) MERN. Enes b. Mlik der ki: (Hz.) mer halife iken,
(bir gn) Medinede grmtm. Elbisesinin iki omuzu arasndaki yrtna, birbirine
tutturulmu yama dikmiti.(Muvatta, K. Libs, B. 8, Had., 19)
PEKL GYMEZ, MSLMAN ERKEKLER
(Hz.) mer, mescidin kapsnda satlk ipek kumatan kaftan grnce: Ey Allahn Elisi !
Bu kaftan alsan da Cuma gnleri ve eliler geldii zaman giysen dedi. Hz. Peygamber de:
Bunu ancak hiretten nasibi olmayanlar giyer buyurmutu. Daha sonra, Hz. Peygambere
(vergi olarak) ipek kaftanlar gelmiti. Onlardan bir tanesi (Hz.) mere verdi. (Hz.) mer:
Ey Allahn Elisi ! Onu bana m verdin? Halbuki sen Utaridin (satt) elbiseler konusunda
ne demitin? deyince, Hz. Peygamber: Bunu sana giymen iin vermedim. buyurdu. Onun
zerine mer de bu elbiseyi Mekkedeki mrik kardeine gnderdi.(Muvatta, K. Libs, B.
8, Had., 18)
MSLMAN OBUR OLMAZ
Hz. Peygamber yle buyurdu: Mslman, bir midesini doyurmak iin yer. Kfir ise yedi
barsan doyurmak iin yer.(Mslim, K. Eribe, B. 34, Had., 185; Muvatta, K. SfatinNeb, B. 6, Had., 9) Muvatta mterciminin notu: Bu hadisinde Hz. Peygamber, mmin bir
kimsenin yemek yerken ne kadar yemesi gerektiini aklamaktadr. Mmin obur olmamal ve
lzumundan fazla yememelidir. Hatta sofradan daha itah varken kalkmaldr. ok yemek
obur olmak, mminin deil, aksine inanmayanlarn adetidir. Bu hkm genel olarak byledir.
Yoksa mminlerden ok yiyenler olduu gibi, kfirlerden de az yiyenler elbette
vardr.(Muvatta tercmesi, II/575)
Hz. Peygamber buyurur: ki kiinin yiyecei kiiye, kiinin yiyecei de drt kiiye
yeter.(Muvatta, K. Sfetin-Neb, B. 10, Had., 20)
TASARRUF

(SAVINGS)

29

Hz. Peygamberin hanm mm Seleme annemizden: Hz. Peygamber yle buyurdu:

Gm kaptan ien, cehennem ateini lkr lkr karnna doldurmu olur.(Muvatta, K.
Sfetin-Neb, B. 7, Had., 11) (Mslmann hayat sade bir hayattr/yle olmaldr. Bu
nedenle slm lkelerinde tasarruflarn ok olmas tabidir. Dnyada en ok tasarruf yapan
halklarn, Mslman halklar olmas lazmdr. i.y.)
MSAFRE ORTA HALL KRAM.
(OFFER WITH MIDDLE WAY. MUSLIMS ARE NOT STINGY. CONSUMPTION)
Hz. Peygamber buyurdu: Kim Allaha ve hiret gnne inanm ise, komusuna ikram etsin.
Kim Allaha ve hiret gnne inanm ise, misafirine ikram etsin. (lk) Gn ve gecesinde, ona
gereken nemi vererek misafir olarak arlar. gn sresince (dier iki gnde ise) normal
olarak yediklerinden yedirmek suretiyle, misafir eder. Bundan sonraki gnlerde yedirdii ise,
sadaka olur. Misafirin (de), ev sahibini skntya drecek kadar uzun sre kalmas, hell
olmaz.(Muvatta, K. Sfatin-Neb, B. 10, Had., 22)
FAZLA ET YEMEYN (DONT EAT MUCH.

LIMITS OF CONSUMPTION).

Yahy b. Sad anlatr ki: (Hz.) mer yle derdi: (Sk sk) Et yemekten saknn. n k et
de, arap alkanlna benzer bir alkanlk meydana getirir. Bir gn Cbir b. Abdullah et
yklenmi giderken, (Hz.) mer ona yetiti ve: Bu ne? diye sordu. Cbir: Ey Mminlerin
Emri ! canm et yemeyi ok istedi. Bir (gm) dirhemlik et satn aldm deyince, (Hz.)
mer: Sizden biri, komusunu ve amca olunu artan yemekten yararlandrmak iin, karnn
biraz az doyurmay istemez mi? u yeti unuttun mu (neden u yeti gz nnde
bulundurmuyorsunuz?: nkr edenler atee sokulacaklar gn (kendilerine yle denilir),
Dnyadaki hayatnzda btn gzel eyleri harcadnz, onlarn zevkini srdnz. Bugn ise
yeryznde haksz yere byklk taslamanzdan tr, alaltc bir azap greceksiniz(Ahqf
sresi, yet: 20)(Muvatta, K. Sfatin-Neb, B. 11, Had., 36) Muvatta mterciminin notu:
Hz. mer yukardaki szyle, et yemeye fazla devam edilmemesini kastetmitir. Fazla
devam edildii takdirde, alkanlk meydana geleceinden, terk etmek kolay olmayacaktr. Bu
mnasebetle eti ve benzeri nimetleri ar ekilde devaml yememeyi ve daha ucuz yemekleri
yiyerek, iktisada da uyulmasnn uygun olacan aklamak istemitir. Yoksa et yemek
haramdr demek istememitir.(Muvatta tercmesi, II/591)
KOZMETK SANAY

(COSMETICS INDUSTRY).

Eb Qatde el-Ensr, Hz. Peygambere yle sormutu: Benim salarm omuzlarma kadar
uzanyor. Onlar tarayaym m? Hz. Peygamber: Evet, ayn zamanda onlara iyi bak
buyurdu. Hz. Peygamber: onlara iyi bak dedii iin, Eb Qatde, bazen salarn gnde iki
defa yalard.(Muvatta, K. aar, B. 2, Had., 6)
Bir defasnda da Hz. Peygamber Mescitte idi. eri sa sakal dank bir adam girdi. Hz.
Peygamber eliyle ona k diye iaret etti. sanki san sakaln dzeltmesini kast ediyordu. O
kii de, san sakaln dzelttikten sonra gelince, Hz. Peygamber (onu gstererek): Her hangi
biriniz eytan gibi (irkin grnl olarak) sa ba dank bir halde gelmesinden, byle
(salarn dzeltmi) gelmesi daha iyi deil mi?(Muvatta, K. aar, B. 2, Had., 7) Muvatta
mterciminin notu: eytan denilmesi, yani irkin grnl demektir. irkin bir eyi
eytana benzetmek, Araplarn adetlerindendir. Burada da, onlarn rfne gre kullanlm ve
st ba dank, irkin bir grnt ile toplum ierisine kmann uygun olmayaca
anlatlmak istenmitir.(Muvatta tercmesi, II/614)

30

Olu Eb Seleme anlatmtr ki babas Abdurrahman b. Esved sa sakal aarm bir halde
bir topluluun arasnda oturuyordu. Ertesi gn, o topluluun yanna yine geldiinde, salarn
krmzya boyad grld. Oradakiler kendisine: Byle daha gzel olmu dediler. O da:
ie annemiz bana dn akam cariyesi Nuhayleyi gnderdi ve salarm boyamam istedi ev
(babas) Eb Bekirin de boyadn syledi. dedi. mam Mlik (bu konuda) yle demitir:
Salarn siyaha boyanmas konusunda belli bir bilgi duymadm. Ama (siyahtan) baka bir
renge boyamak, bana gre daha iyidir. Hi boyamasa da olur.Bu konuda insanlar iin bir
zorluk yoktur. Hz. Peygamber ise, sa ve sakaln hi boyamamtr. Eer boyam olsayd,
(Hz.) ie bunu Abdurrahman b. Esvede sylerdi.(Muvatta, K. aar, B. 3, Had., 8)
HARCAMANIN/TKETMN SINIRLARI

(LIMITS OF CONSUMPTION)

(Bir gn Hz.) mer yle dedi: Allah size bol verince, siz de kendinize iyi
baknz/giyiminize nem veriniz.(Muvatta, K. Libs, B. 1, Had., 3; Buhr, K. Salt, B. 9
(Bbus-Salt fil-Qams) Her Mslmann, avret yerlerini rtecek, vcudunu scak ve
souktan koruyacak ekilde elbise giymesi farzdr. Mslman her konuda olduu gibi, elbise
giymede de orta yolu tutmaldr. Elbisesi ne son derece kt ve d, ne de son derece lks
olmayp, ikisi arasnda olmaldr. nk Hz. Peygamber: giyimde sadelik, mandandr
buyurmutur. Allah Telnn kendisine vermi olduu nimeti belirtmek iin, ok gzel elbise
giymesi de (baz durumlarda) kabul edilebilir. nk Hz. Peygamber: Allah Tel sana ltuf
ve ihsanda bulunduu gibi, sen de kendine ltuf ve iyilikte bulun, Allah Tel vermi olduu
nimetinin belirtisini kulunun zerinde grmeyi ister. buyurmutur. zellikle Cuma ve
bayramlar gibi nemli gnlerde ve toplantlarda, gzel ve temiz elbiseler giyilmelidir. rf
sresinin 31 ve 32. yetlerinde yle buyrulmutur: Ey dem Oullar ! Her mescide gzel
elbiselerinizi giyinerek gidin. Yiyin, iin fakat israf etmeyin. nk Allah israf edenleri
sevmez. De ki: Allahn kullar iin yaratt zineti, temiz ve ho rzklar kim haram etmi?
De ki: Onlar, dnya hayatnda (inanmayanlarla birlikte) man edenler iindir. Kyamet gn
ise, yalnz mminlere mahsustur. Ayn srenin 26. yetinde ise yle buyrulur: Ey dem
Oullar ! Size avret yerlerinizi rten ve sizi ssleyen elbise indirdik. Takva elbisesi ise daha
hayrldr. u halde elbise giymekten maksat, sadece vcudu rtmek deildir. Ayn zamanda
vcuda yakmas gerekir. Bir hadiste, gzel giyinen bir sahb, Hz. Peygambere kendisinin
gzel giyinmeye nem veren birisi olduunu ve bunun kibir olup olmadn sormu ve Hz.
Peygamber den: Bu kibir deildir. Kibir benlikten tr, gerei inkr etmek ve insanlar
kk grmektir.buyurmutur.(Eb Dvd, K. Libs, Bbu M Ce fil-Kibriden Muvatta
tercmesi, II/560-561)
Sahblerden Cbir b. Abdullah anlatr ki: Bir defasnda Hz. Peygamberle birlikte Ben
Enmr savana kmtk. (Yolda) Ben bir aacn altnda konaklamtm. O srada Hz.
Peygamber geldi. Ben de: Ey Allahn Elisi! Glgeye buyur dedim. O da geldi. Ben (erzak
koyduumuz) uvalmza bakp (yiyecek) bir ey aradm. Orada kk bir acur buldum ve
dorayp Hz. Peygamberin nne koyunca, Hz. Peygamber: Bunu nereden buldunuz? dedi.
Ben de: Medineden getirdik, Ey Allahn Elisi! dedim. O srada yanmzda hayvanlarmz
otlatmaya gitmesi iin hazrladmz bir arkadamz vard. Onun hazrln yaptm. Arkada
zerindeki eskimi iki hrkasyla hayvanlar gtmeye gitti. Hz. Peygambere onun arkasndan
bakp: Bunun bunlardan baka elbisesi yok mu? dedi. Ben: Var, heybede yedek elbiseleri
var, ben verdim, ey Allahn Elisi! dedim. Hz. Peygamber: O halde onu ar ve ona syle
de iyi elbiselerini giysin buyurdu. Ben de onu ardm. O da elbiselerini giydi, sonra tekrar
dnp giderken, Hz. Peygamber yle dedi: Bu (gzel) elbiseleri giymek, kendisi iin daha
hayrl deil mi? dedi. Hayvanlar otlatmaya giden adam bunu duydu ve: Ey Allahn Elisi!

31

Allah yolunda cihatta (da m, gzel elbiseler giyilmeli)? deyince, Hz. Peygamber: Cihatta
da (yeni elbiselerin giyilmesi gzeldir) buyurdu.(Muvatta, K. Libs, Had., 1)
VERG (Sahb) Enes b. Mlik anlatr: Hz. Peygamber (bir gn) kan aldrd. Kann Eb
Taybe ald. Hz. Peygamber de ona bir sa ( buuk kilo) hurma verilmesini ve memurlara da,
Eb Taybenin haracn hafifletmelerini (azaltmalarn) emretti.(Muvatta, K. stzn, B. 10,
Had., 26; Buhr, K. Buy, B. 39)
AMELU EHLL- MEDNE. brahim Kafi Dnmezin bu konudaki ayrntl bir
almasnn giri ksmnda u bilgiler verilmektedir: Medine halknn uygulamas mnasna
gelen ve Mlik mezhebinde zel yeri olan bir hkm kaynadr. Hz. Peygamberin yaklak
yirmi yl gibi geni bir zaman parasna yaylm olan slm anlatma grevinin ibadetlere
ve insn ilikilere ait ayrntl hkmleri bildirme ve retme yn, arlkl olarak Medine
devrinde gereklemitir. Bu sebeple, Hz. Peygamberin gerek Kuran aklamak zere
gerekse bamsz olarak getirdii hkmlerin en geni uygulama yeri Medine ehri olmutur.
Geri Mlikler de dahil btn Ehl-i snnet mezhepleri metin ve sened unsurlar zerinde
titizlikle durarak, kaynaklar hiyerarisi iinde Kurandan sonra gelen snnetin erevesi ile
ilgili esaslar zel bir ekilde belirlemi olduklar iindir ki snnet, ilk olarak ve ounlukla
Hz. Peygamberin azndan ve davranlarndan bu kentte duyulmu ve grlm olmasna
ramen, Medineden byk lde bamszlamtr. Bununla birlikte Mlik mezhebinin
metodolojisinde, bu mezhebin olutuu evre olan Medine ehri zel bir yer tutmu ve
Mliklerin bu konudaki prensipleri, dier mezheplerin mensuplar ile asrlarca sren
tartmalarn kaynan oluturmutur. Medine halknn uygulamasna ve eriatn kurallar
konusundaki gr birliine, zel bir deer verilmesi dncesi, mam Mlik tarafndan
ortaya atlm deildir. Onun hocas Rabann da, Bin kiinin bin kiiden nakli, bence
bir kiinin bir kiiden nakline gre daha iyidir dedii bilinmektedir. Hz. Peygamberin,
hakknda, O mmetinin hakmidir buyurduu sahb Ebd-Derdnn da belirttii grn
aksine bir hadis iittiklerini syleyenlere, Ben de ayn eyi duydum, fakat Medine ameli
(uygulamas) bunun aksi yndedir dedii nakledilmitir. Hatta rivayete gre bir gn Hz.
mer minberde, Allaha andolsun ki amelin hilfna (mevcut Mslmanlarn uygulamasna
aykr) bir hadis nakleden kiiye fena yaparm! demitir. Grld gibi bu dnceler, daha
mam Mlikin doumundan en az bir yzyl nce yaylm bulunuyordu. mam Mlik ise, bu
konuda kendinden ncekilerin yolunu tutmu, fakat bu metodu fetvalarnda ok kulland ve
bu fetvalar kendisi tarafndan tedvin edilmi bulunduu iin metot ona nisbet edilmitir.
phesiz bizzat rivayet ettii hadislere aykr amele gre fetva vermi olmasnn da bu hususta
pay vardr . Sz konusu uygulama literatrde hem amel hem de icm adlaryla
anlmaktadr. mam Mlikin seleflerinden yaplan nakillerde amel, fkh usul eserlerinde ise
icm kelimeleri hkimdir. Ancak amel ehlil-Medne ve icmu ehlil-Medne
ifadelerinin ayn anlamda kullanld kabul edilmektedir.(Dnmez, 1991, III/21-25)
GVERCNLER BIRAKIYOR, LME YNELYOR
Ahmet zel mam Malik konusunda u bilgiyi verir: mam Malik (93-179 H./ 712-795 M.)
Mlik mezhebinin imam (nderi), byk mctehid ve muhaddistir. Medineye yakn ZulMerve kynde domu, ailesi daha sonra (nce imdi Medine byk ehir iinde bulunan
Aqqa daha sonra da Medineye yerlemitir. Dedesi Mlik Yemenden Medineye gelmi
olup, Araplarn iki ana kolu olan Qahtnlere mensuptu (dieri Adnnlerdir). mam Mlik
devrin nemli ilim merkezlerinin banda gelen Medinede yetiti. nceleri ilim renmeye
istekli deildi ve gvercinlerle zamann geirirken bir gn babasnn sorduu bir soruya

32

kardei Nadrn doru, kendisinin yanl cevap vermesi ve babasnn, Gvercinler seni
oyalad demesi zerine renime karar verdiini ve ilk olarak Abdurrahman b. Hrmz elArecden hadis dersi almaya baladn syler. Kurn- Kermi bu srada ezberlemi
olmaldr. Byk tbin limlerinden biri olan bu hocasnn yannda geirdii yedi yllk
renim hayatndan mehur fakih Rebatrreyin ders halkasna katld. Fkh melekesinin
gelimesinde ve usulnn ekillenmesinde rey taraftar bu hocasnn byk tesiri olmakla
birlikte, kendisinin hadis ve esere olan ball ve Rebann selefin grlerine kar olan
baz grleri nedeniyle son zamanlarda onun ders halkasn terkettii belirtilir. Bunun
ardndan baland ve kendisinden en ok faydaland hocas bn ihb ez-Zuhrdir. Bu
arada bn merin zatls Nfi, Ebz-Zind Abdullah b. Zekvn, Eyyb es-Sahtiyn,
Yahy b. Sad el-Ensr, Ebl-Esved Muhammed b. Abdurrahman ve Him b. Urve gibi
limlerin ilim meclislerine devam etti. Hadis ald hocalarnn yz tbin, alt yz
tebet-tbin olmak zere dokuz yz civarnda bulunduu sylenir. mam Mlikin, Bu ilim
dindir; onu kimden aldnza dikkat edin. u direklerin dibinde (Mescid-i Nebevde),
Reslullah buyurdu diyen yetmi kiiye yetitim, fakat onlardan bir ey almadm. Halbuki
onlardan birine beytlml (hazine) verilseydi emniyette olurdu, o derece doru kimselerdi.
Fakat bu iin ehli deildiler. Zhr buraya gelince onun kapsna tk sz hoca
seiminde ne derece titiz davrandn gstermektedir. Baz rencilerin Abdurrahman b.
Hrmze, Biz soru sorunca cevap vermiyorsun, Mlik ve Abdlazz b. Eb Seleme sorunca
cevap veriyorsun diye ikyette bulunduklarnda kendilerinin her syleneni aldklarn,
Mlik ile Abdlazzin zerinde dnp doru bulduklarn alarak dierini braktklarn
belirtmesi de, onun kavray ve titizliinin bir baka rneidir. Zeks ve gayreti sayesinde
ksa srede ilimde derinleen ve hocalarnn takdirini kazanan Mlik yirmi yalarnda ders ve
fetva vermeye balad. Mescid-i Nebevdeki ders halkasyla ksa zamanda ne kavutu. slm
dnyasnn her tarafndan gelen renciler ondan hadis dinlemek ve fkh renmek iin
yarr oldu. zellikle hac mevsimleri srasnda ders halkasnda byk izdiham yaanrd.
nceleri Mescid-i Nebevde ders verirken ileriki yllarda srekli zr sebebiyle derslerini
evinde srdrd. Bir taraftan dzenli ekilde ders verip talebe yetitirirken, dier taraftan da
hac mnasebetiyle Haremeyne gelen ulem ile sohbet ve mzakerelerde bulunarak ilmini
ilerletti. (mam) Eb Hanfe, Leys b. Sad, (mam) Evz, (mam) Eb Ysuf ve (mam)
Muhammed b. Hasan e-eybn bilgi alveriinde bulunduu limlerden bazlardr.
Bilhassa mam Muhammed, mam Mlikin derslerine yl kadar devam etmi, mam Mlik
de bu vesileyle Irak ehlinin fkhn renme imkn bulmutur. Leys b. Sad ile birbirlerine
gnderdikleri ve eitli konular tarttklar mektuplarda olduu gibi (Ankara lahiyat Dergisi,
XVI [1986], s. 131-154) ulem ile yazma yoluyla da dnce alveriinde bulunmay
srdrmtr.
mam Mlikten ders alan talebelerin says binleri bulmakla birlikte kendi gr ve
mezhebinin yaylmasna ancak bir blm nclk etmitir. Hayatnn yarsn Emevler,
yarsn Abbasler devrinde geiren mam Mlikin kendi dnemindeki siyas olaylardan uzak
durduu, mevcut yneticilere de kartlarna da ak bir destek vermedii anlalmaktadr.
Onun siyas olaylar karsndaki tarafszlnda gerek kendisinden nce Hz. Hseyin ve
Abdullah b. Zbeyr b. Avvmn Emev ynetimine kar klar, gerekse kendi zamannda
Hric lideri Eb Hamza e-rnin Haremeyndeki (130/748), Muhammed
Nefszzekiyyenin Medinedeki (145 H./762 M.) isyanlar ile dier eitli isyanlar srasnda
ok kan dklmesinin yol at olumsuz durum ve bunun Haremeyn halknda meydana
getirdii hayal krklnn byk etkisi olmaldr. Gayri mer veya adaletsiz grlen bir
ynetime kar klrken daha byk zararlara yol amann dourduu tedirginlik yannda
kar kanlarn dierlerinden farkl olup olmayacana dair tereddtler, dnemindeki birok
byk lim gibi Mlikin de isyan ho karlamayp devlet adamlarna hakk tavsiye etme

33

yolunu tutmasnn balca sebebi olmutur. Gerek bu tavr gerekse halk ve yneticiler
katndaki itibar dolaysyla doacak yanklardan tr hilfet konusunda aka fikir beyan
etmedii grlmektedir.
KIRBALANIYOR VE OMUZU SAKATLANIYOR, MAM MALKN
Yneticilerle iyi ilikiler iinde bulunmasna ramen zaman zaman mam Mlik de haksz
muamelelerle kar karya kalmtr. Derslerinde, bask altnda meydana gelen boamann
geersiz olduuna dair hadisi rivayet etmekle Eb Cafer el-Mansra yaplan biatn da
geersiz olduunu ima ettii ve Muhammed en-Nefszzekiyyeye biat edilmesini tevik ettii
iddiasyla 146 (763 M.) ylnda Medine valisinin emriyle tutuklanp krbaland ve
omuzu sakatland. Anlan hadisi Nefszzekiyyenin isyan srasnda rivayet etmesi onun
taraftarlarnca iaret edildii ekilde yorumlanm olabilecei gibi, sevmeyenleri tarafndan
ynetim katnda aleyhine kullanlm olmas da muhtemeldir. Gerekte mam Mlikin
ynetime kar bir tavrnn olmadnn anlalmas, ayrca halkn ona yaplan hakszla
byk tepki gstermesi sebebiyle, Halife Mansr hac iin geldiinde kendisini ararak zr
diledi ve gnln ald. Ayrca ondan derledii hadisleri kitap haline getirmesini, bunu
oaltarak btn ehirlere gndermeyi ve onunla amel edilmesini emretmeyi dndn
belirttiyse de Mlik bunun doru olmadn syleyerek kar kt. Daha sonra Mehd ve
Hrnrredin de ayn talepte bulunduu, ancak onun yine kabul etmedii nakledilir.
Halifelerin ynetimde ve mahkemlerde birlik ve istikrar salamaya ynelik bu tekliflerine,
her limin kendisine ulaan snnet miras ve yaad evrenin artlarna bal olarak farkl
grler tamasnn tabii olduunu, aksi bir gr ve uygulamaya zorlamann doru
saylmadn belirterek kar kmtr.
Hac veya umre iin Mekkeye gidileri dnda Medineden ayrlmam, Medinenin mnev
deeri yannda buradaki zengin ilm ortam da, gerek talebelii gerekse hocal dneminde
baka yere gitmesine lzum brakmamtr. Bu nedenle Halife Mehd-Billhn onu Badata
davetine de olumlu cevap vermeyip affn istemitir. mam Mlik, geirdii ksa sreli bir
rahatszlktan sonra 14 Reblevvel 179 (7 Haziran 795 M.) tarihinde Medinede vefat
etmitir.
lm ahsiyeti. Salam hfzas ve derin anlay yannda sabr, disiplin ve ihls sayesinde
hadis ve fkh alanlarnda byk bir lim olan mam Mlik kendi zamannda ve daha sonra
gelen limler tarafndan vgyle anlm, slm mmetinin yetitirdii sekin kiiler arasnda
yerini almtr. Kaynaklar onun hakknda vglerle doludur. Gerek Emevler gerek Abbsler
zamannda halifeler ve valilerle iyi ilikiler kuran mam Mlik, bunu onlara hakk ve doruyu
tavsiye etmenin bir vesilesi olarak grm, ahs grmelerinde ve mektuplarla onlar irada
almtr. Devlet adamlaryla ska grmesi tenkit konusu edildiinde, bunu bilerek
yaptn, bylece onlarn lyk olmayan kiilerle istiarede bulunmasn nlemeye altn
sylemitir. zellikle hac nedeniyle Medineye gelen halifeler, ona byk sayg gsterir ve
kendilerine t vermesini isterlerdi. Halifeler kendisinden hadis dinledikleri gibi, ders
almalar iin ocuklarn da ona gndermilerdir. Hadis dinlemek veya ocuklarna ders
aldrmak iin onu davet eden halifelerin isteklerini kabul etmemi, ilmin kimsenin ayana
gidemeyeceini, ilme gidilmesi gerektiini belirtmitir.
Kaynaklarda mam Mlikin yz bin civarnda hadis ezberlemekle birlikte bu konudaki
titizlii sebebiyle ancak az bir ksmn naklettii belirtilir. Fetva konusunda olduu gibi, hadis
rivayeti hususunda da ekingen davranr, ok hadis rivayet edenleri, her bildiini syleyenleri
knar, byle yapanlarn insanlarn sapmasna sebep olabileceini sylerdi. Vefat ettiinde

34

evinde sandklar dolusu hadis yazl sayfalar bulunduu halde, salnda bunlar rivayet
etmedii anlalmtr. Hadis konusunda Muvatta ile ilk tasnif almas yapanlar arasnda
nemli bir yeri olan mam Mlik, btn hadis otoritelerince bu ilmin zirvelerinden biri kabul
edilmi, hfz, hccet, imam, emrl-mminn fil-hads gibi sfat ve unvanlarla anlmtr.
Hadislerin shhatini ve senetlerin salamln bilme konusunda tartmasz bir otoriteydi.
Kendisi son derece gvenilir olduu gibi, rivayette bulunduu kimseler hakknda da ayn
titizlii gstermesi, onun yer ald senedlerin gvenirliini en st dzeye karmtr. Buhr
rivayet ettii baz hadislerde Mlik - Ebz-Zind - Arec - Eb Hreyre; Eb Dvd bundan
baka Mlik - Nfi -bn mer ve Mlik - Zhr - Slim- bn mer eklindeki senedleri en
sahih senedler saymtr. Baz limler, Mlikin mrsellerini Sad b. Mseyyeb ve Hasan-
Basrnin mrsellerinden stn tutmu, bazlar da onun mrsellerini msned hadis
seviyesinde kabul etmitir. Hadis rvilerinde aranacak artlar tespit ederek rvileri sk bir
ekilde aratrmaya nem vermesiyle cerh ve tadl ilminin yolunu da Mlik amtr. mam
Mlik drt kiiden ilim alnmayacan sylerdi: Sefahat ehli, bidat ehli, peygambere yalan
isnad etmese bile insanlarn szlerine yalan katan kimse, fazilet ve salh sahibi olmakla
birlikte yallndan dolay ne dediini bilemez, laf kartrr durumda olan kii. Hadis
rivayet edecei kimseleri seme, onlarda belli zellikleri arama konusundaki titizlii birok
lim tarafndan dile getirilmi ve bu tavryla ilgili olarak bolca rnek zikredilmitir. Bununla
birlikte Zeheb, rvileri tenkit konusundaki dikkatine ramen, baz kimselerin durumuna tam
muttali olamamasnn, dolaysyla gvenilir kabul ettii baz rvilerin baka limlerce byle
grlmemesinin mmkn olduunu belirtir (Almun-Nubel, VIII, 72).
mam Mlik byk bir muhaddis olmas yannda, fkh (ibadetler ve slm hukuku) alanndaki
bilgisi, fetva ve itihat dirayetiyle de otorite kabul edilirdi. Esasen onun yaad dnemde bu
iki alanla ilgili uzmanlama birbirinden tamamen ayrlm durumda deildi. Hicaz merkezli
ehl-i hads ve Irak merkezli ehl-i rey ayrm da meslek mensubiyetten ok, iki ayr ilim
muhitinin fkh anlay ve yaklamn yanstmaktayd. Hadis rivayeti ve yaayan snnet
bakmndan byk mirasa sahip olan Medine muhitinde karlalan meselelere zm
bulmaya allrken, hadis ve snnete, sahbe ve tbin uygulamasna arlk verilmesi tabii
olduu gibi ihtiyac da karlayabiliyordu. Ayrca mer b. Abdlazz gibi baz halifelerin
hadisleri toplama ynndeki talep ve teebbsleri de, bu Medine evrsinde hadis toplama ve
rivayetiyle megul olan bir limler zmresinin olumasna zemin hazrlamt. Buna karlk
eitli din ve medeniyet unsurlarnn bir arada bulunduu, siyas ve fikr hareket ve
karklklarn hkm srd Irak muhitinde hadislerin kabulnde daha ihtiyatl davranlm,
hakknda nas bulunmayan konularda reye bavurarak karlalan meselelerin zmne
gidilmitir. Bu durum hadis ehlinin reye bavurmad veya rey ehlinin hadisleri gz ard
ettii anlamna gelmez. Sadece her iki grubun bulunduu muhitin art ve imknlar ile ahs
meziyet ve karakterleri erevesinde birinden dierine ncelik ve arlk verdiini ifade eder.
bn Abdlber, I ve II. (VII ve VIII.) yzyllarda eitli ilim merkezlerinde nde gelen
limlerin, hakknda nas bulamadklar konularda rey ile ictihad edip hkm verdiklerini
belirterek, Medineli yedi fakihle (fuqah-i seba) mam Mliki de bunlar arasnda anar.
Nitekim mam Mlik Muvattada birok yerde rey kelimesini ve eitli trevlerini kullanarak
grn aklar. Hocas Reba b. Eb Abdurrahman, reye ok bavurduu iin
Rebatrrey lakabyla anld gibi, dier bir hocas Ebl-Esvede Medinede Rebadan
sonra rey ehlinin kim olduu sorulduunda Mlik diye cevap verdii, bn Rdn de Mliki
rey ve kyasta emrl-mminn olarak nitelendirdii nakledilmektedir. bn Quteybe,
mam Mliki rey ehli arasnda sayd gibi, mam Ahmed b. Hanbel de onu rey taraftarlar
iinde grmtr. Ancak ehl-i hads ve ehl-i rey ile ilgili olarak yukarda iaret edilen
kriterler ve ana eilim gz nne alndnda ehristnnin de belirttii gibi, mam Mliki
fi ve Ahmed b. Hanbel gibi hadis ehli, Eb Hanfe ve rencilerini ise rey ehli saymak

35

daha isabetlidir. bn Haldn da Irak ehlinin reyci, Hicaz ehlinin hadisi olduunu, ilkinin
imamnn Eb Hanfe, dierinin imamnn Mlik olduunu belirtmitir (Muqaddime, III,
1046-1047, 1048-1049).
ON YILDIR DNYORUM, HENZ KESN BR KARARA VARAMADIM
mam Mlik fkh bir konuda kendisine danldnda hemen gr belirtmez, konu
zerinde uzun sre dnr, aratrma yapar, sonra cevabn verirdi. Talebesi
bnl-Qsm onun, Bir mesele hakknda on ksr yldan beri dnmekteyim,
henz kesin bir gre varamadm dediini nakleder. Kuran ve Snnete aykr
davranmaktan, Allah ve Resul adna yanl bir hkm vermekten ekindii iin, fetva
konusunda son derece duyarl davranr ve acele etmezdi. Bu nedenle henz meydana
gelmemi faraz meselelerle ilgili olarak gr belirtmez, bir eyin hell veya haram olduunu
sylemek yerine, u gzeldir, bir beis/saknca yoktur veya undan holanmam gibi ifadeler
kullanrd. Kuran ve Snnette ak hkm bulunmayan konularda gr bildirirken,
Zannmzca byledir, byle sanyoruz, kesin olarak bilmeyiz gibi ifadeler kullanr, belli bir
kanaate ulaamamsa ekinmeden bunu da sylerdi. Bir defasnda kendisine krk sekiz
meselenin sorulduu, bunlardan otuz ikisine bilmiyorum diye karlk verdii, bir defasnda
da kendisine sorulan krk sorudan yalnz beini cevaplandrd sylenir. Bir insan olarak hata
da isabet de edebileceini, bir konuda ileri srd grn Kuran ve Snnetle
karlatrlmasn, eer bunlara uygunsa alnmasn, aksi takdirde terk edilmesini isterdi.
Bazen ilm konularda tartsa bile mnazara ve mnakaadan holanmaz, meclislerinde buna
izin vermezdi. Ona gre tartma kalbe kasvet verir ve kin dourur. Mahkemelerin verdii
hkmleri de hibir ekilde tartmaz, bunun devletin ii olduunu sylerdi. Medine valisinin
adl konularda kendisine ska bavurduu ve onun grleri dorultusunda sulular
cezalandrd kaydedilir.
Usul. mam Mlik, baz fetvalarnda dayand kantlar aklamaya alp, bunlar niin
temel aldn belirtmise de, itihatlarnda izledii usul ve gzettii ilkelerle ilgili bir
aklamada bulunmamtr. Daha sonra Mlik limleri, Hanef mezhebinde olduu gibi, fer
meselelerde mam Mlikin getirdii zm tarzlarndan hareketle, onun usuln tesbite
alm ve buna yeni hkmler bina etmilerdir. Mlik usulne dair ilk eser yazan
limlerden bnl-Kassr onun usuln dayandrd esaslar olarak Kitap, Snnet, icm ve
kyas (istidll, istinbat), Qd yz da Kitap, Snnet, Kitap ve mtevtir snnet bulunmaynca
icm ve sonra kyas zikreder, Kuran zerine teolojik tartmalardan uzak duran
mam Mlik, bu tr tartmalarn, insanlar ilh vahyin asl amacndan
uzaklatracan dnyor ve Kuran din hkmlerin ilk ve en nemli kayna kabul
ediyordu. Kuran Arapa olup lafz ve mnadan ibarettir; tercmesi onun yerine geemez.
Arap dilini ve eitli lehelerini bilmeyen, Arap slbuna vkf olmayan kimselerin Kuran
tefsir etmesi doru deildir. Bir konuda Kuranda kant bulunuyorsa, o esas alnr.
Dinin ikinci kayna olan Snnet, Kurann hkmlerini teyit ettii veya aklad gibi yeni
hkmler de koyar. Kuran ile hd snnetin elimesi halinde, mam Mlikin ncelikle
Kurann zhirine gre davrand, snnetin icm, Medine ehlinin ameli (Medinelilerin
davranlar) veya kyasla glendirilmesi yahut mtevtir olmas gibi durumlarda ise,
bununla Kurann umumunu tahsis ve mutlakn takyid ettii bilinmektedir. Medine ehlinin
ameliyle glendirilen bir haber-i vhid, Kurann zhirine takdim olunur. mam Mlik bir
hadisle amel etmesi iin rvilerin gerekli artlar tamasn yeterli bulmaz, hadis metninin
Kuran ve Snnetteki genel kurallara, Medine halknn uygulamasna, maslahata ve sedd-i
zeri prensibine aykr olmamasn da arar, aksi takdirde bu hadisle amel etmezdi. Kesin bir

36

delile dayanan kyas haber-i vhide tercih ettii gibi, tevtr yoluyla rivayet edilmesi gereken
konularda da haber-i vhidi delil olarak almazd. Bu sebeple baz hadisleri isnad bakmndan
gvenilir bulup rivayet ettii halde, metne ynelik deerlendirmesine bal olarak bu hadisleri
amel hkmlerde almamtr. Eb Hanfe ve dier baz limler gibi mrsel hadisle de amel
etmekle birlikte, ancak gvendii belirli kiilerin mrsellerini kabul ederdi. Yahy b. Sad elKattn, Ali b. Medn, Eb Dvd gibi hadis limleri onun mrsellerini dierlerine tercih
etmilerdir.
Muvattada grld zere mam Mlik icm sk sk kant olarak kullanr. Ancak onun bu
konuda kant kabul ettii icm, kendisinin yaad ehir olan Medinedeki
limlerin gr birliidir. Bu sebeple icma dayal bir meseleden sz ettiinde bu duruma
iaretle bize gre (bizim beldede) zerinde birleilen husus / bize gre zerinde gr ayrl
bulunmayan husus vb. tabirleri kullanr. zellikle nas bulunmayan veya tefsire ihtiya
duyulan yahut nassn delletinin zhir kabilinden olup tahsise ihtimali olan durumlarda icma
bavurmutur. Ona gre icmn dayana yalnz Kuran ve Snnet deil kyas da olabilir.
Sonraki Mlik limlerinin genellikle Medine ehlinin ittifakndan baka dier ulemnn bir
zamandaki ittifakn da icm olarak (icm-i mmet) deerlendirdikleri grlr. Qd yz,
mam Mlikin Medine ehlinin icmndan baka icm kabul etmediine ve
Medineli fukah-i sebann gr birliini de icm saydna dair dier mezhep
mensuplarnca ileri srlen iddiann doru olmadn syler (Tertbl-medrik, I,
71). Bununla birlikte Mlik, dier mezhep imamlarndan farkl olarak Hz.
Peygamberin yaad ve sahbenin nemli bir ksmnn bulunduu Medine
halknn uygulamasna byk nem verirdi. Kuran burada nzil olmu, snnet
burada uygulama alan bulmutur; halknn nesilden nesile bu din miras
nakletmesi sebebiyle yaayan snnetin merkezi olarak Medine dier ehirlerden
farkl bir konuma ykselmitir. Medine halknn davranlarnn icm deeri
tamas, daha sonraki baz Mlik bilginlerine gre, hem Hz. Peygamberden nakil
yoluyla gelen, hem ictihad ve istinbata (hkm karma) dayanan konularda sz
konusu iken, dier bazlar bunu sadece nakil yoluyla gelen hkmlerle snrlar.
Bu nakl icm (amel), mtevtir snnet derecesinde grldnden, bununla hd
haber ve kyas terkedilir. Mlik bilginleri bu konuda gr birlii iindedir.
Dayana ictihad olan Medine ehli icmnn ise ayn ekilde delil olaca, olamayaca ve
baka itihatlara tercih sebebi de saylamayaca, yalnz dier itihatlara tercih edilebilecei
eklinde farkl grler nakledilmitir. Muhammed el-Meden Bsk, Mlikin Medine ehli
ameline dayanan gr ve fetvalarn bir araya getirerek incelemi ve dier mezheplerin
grleriyle karlatrmtr (el-Mesilllet benhel-mm Mlik Al Ameli EhlilMedne, I-III, Riyad 1421/2000).
mam Mlikin istinbat metodunda sahbe grlerinin nemli bir yeri vardr. mam Mlik
fkh konularda Hz. merin fetva ve uygulamalarna ayr bir nem verirdi. Ayn
ekilde Abdullah b. mer, Zeyd b. Sbit, Hz. ie ve fakih sahblerin grleri konusunda
da uzmand. Abdullah b. merin fetvalarn zatls Nfiden renmek iin
yllarca onun meclislerine devam etmi, ayrca hocalar vastasyla Medineli mehur yedi
fakihten nakledilen sahbenin fetvalarn, eitli konularla ilgili gr ayrlklarn renmiti.
Mlik, sahbe grn geni anlamyla snnet kategorisinde deerlendirdii iin elMuvattada hadislerin yan sra sahbe fetvalarna da geni yer vermitir. Nakledilen bir
hadisle sahb gr elitiinde, sahbnin grn de bir rivayet gibi deerlendirerek,
gl bulduunu alrd. Bir konuda sahb grn tercih etmesi reyi snnete tercih ettii
anlamna gelmeyip sahbe fetvas da temelde snnete dayandndan, bir bakma daha
gl snnetin dierine tercihi sz konusudur. mam Mlik, sahb fetvas seviyesinde olmasa

37

bile, tbinin gr ve fetvalarna da dier birok limden daha fazla itibar ederdi. zellikle
mer b. Abdlazz, Sad b. Mseyyeb, bn ihb ez-Zhr ve Nfiin grlerine
nem verirdi.
mam Mlikin usulnde nemli yeri olan bir baka delil meslih-i mrseledir. Dinin itibara
ald veya ilga ettii hususunda delil bulunmayan maslahatlardan hareketle hkm verme
(istislh) metodunun ilk olarak onun tarafndan kullanld kabul edilir. Bu metodun
kavramsal erevesini belirleyecek aklamalar kendisinden nakledilmese de baz konularda
verdii fetvalarn bu prensibe dayand grlr. Sonralar Mlik mezhebini dierlerinden
ayrt edici bir zellik mahiyetini kazanan bu delil, istihsana da kaynaklk edecek bir genilikte
kullanlmtr. Ancak maslahatn delil olarak gz nne alnabilmesi iin dinin genel
kurallarna, kesin delillere aykr dmemesi, umumi ve mkul olmas, kendisiyle amel
edildiinde bir gln kaldrlmas gerekir. mam Mlik, maslahatn kavranmas konusunda
akl yeterli gren ar bak asyla nassn literal anlamndan ayrlmayan kat yaklam
arasnda orta bir yol tutmutur. Onun ska bavurduu delillerden biri de sedd-i zeri olup
maslahatn gereklemesi hususunda nemli bir ileve sahiptir. Buna gre helle ve harama
gtren aralar onlarn hkmn alr; umumi menfaati (kamu yarar) salayan ey
istenir, zarara yol aan da nlenir ve yasaklanr. Bir davran kendi bana mubah
(sakncasz) olsa da harama ve zarara arac oluyorsa haram hkmn alr. Bunun iin
mam Mlik, mumeltla ilgili ictihadlarnda objektif unsur kadar, niyet kast ve
sikini gz nne alan sbjektif metoda da nemli lde yer verir.(zel, 2003,
XXVII/506-513)
Cengiz Kallek Fuqah-i Seba (ve amel-i ehli Medne) konusunda unlar not ediyor:
Medineli yedi tbin fakihi. Sahbe dneminden itibaren yetitirdii limlerle bal bana bir
okul oluturan ve slm hukuk metodolojisine amel-i ehl-i Medne (Medine halknn
uygulamas) kavramnn girmesine zemin hazrlayan Medinede tbin dnemi fakihlerinden
yedisi ayr bir hret kazanmtr. Bunlardan Urve b. Zbeyr b. Avvm (. 93/712), Sad b.
Museyyeb, Ubeydullah b. Abdullah, Hrice b. Zeyd, Suleyman b. Yesr ve Qsm b.
Muhammed b. Eb Bekir (. 107/ 725) zerinde ittifak varsa da yedinci fakih iin Eb Bekir
b. Abdurrahman, Eb Seleme b. Abdurrahman b. Avf ve Slim b. Abdullah b. mer olmak
zere farkl isim nakledilmektedir. Bu yedi fakihten bazlar hadis ve eser rivayetinde n
plana karken, ounluu fetva ve ictihad konularnda mehur olmutur. Bunlarn nderlik
ettii Medine fukahasn, rey ekoln temsil eden Irak fakihlerinden ayran en nemli
zellik, hakknda herhangi bir hkm bulunmayan konulardaki itihatlarnda, kyas yerine
daha ok adalet erevesi iinde halkn yararna olan zmleri (maslahat) gzetmeleri ve
faraz hususlarda fetva vermemeleridir. Medinede Tbin dneminin birinci nesil fakihleri ve
zellikle bunlar arasnda ayr bir konuma sahip bulunan fukah-i seba Hz. mer, Zeyd b.
Sbit, Abdullah b. mer, Hz. Osman, Hz. ie, Abdullah b. Abbas gibi fakih sahblerin
Kuran ve hadis bilgisinin, fkh gr ve usullerinin Nfi, Zhr, Ebz-Zind, Rabatrrey,
Yahy b. Sad gibi bir sonraki nesli oluturan Medineli fakihlere gelitirilerek aktarlmasnn
yan sra Medine fkh ekolnn olumasnda da nemli bir rol stlenmilerdir. slm
corafyasnn genilemesi, sosyokltrel artlarn deimesi ve yeni fkh meselelerin
gndeme gelmesi karsnda bu fakihlerin ortaya koyduu tavr ve getirdii zmlerin,
sonraki dnemde daha da netleen fkh ekolleme ve metodolojinin, zellikle de Medine
fkhnn olumasnda nemli bir pay olmutur. Baz aratrmaclara gre, ilk fkh ekoln
oluturan bu yedi lime atfen yaadklar dneme fuqah-i seba asr denmektedir.
Medinedeki tbin ulemsnn, isimleri zerinde dahi tam bir mutabakat salanamayan bu
yedi fakihten ibaret olmadn belirten Joseph Schachtn iddiasna gre ise Tahvnin (.

38

321/933) erhu Menil-sr ile (I, 163) Ebl-Ferec el-sfahnnin (. 356/ 967) Egnsi
(VIII, 96) fukah-i seba kavramna yer veren ilk kaynaklar tekil etmektedir; dolaysyla
hicr I. asrn sonlarnda bilinmeyen bu terim sonradan uydurulmutur. Tbin dnemi Medine
ulemsnn bu yedi fakihten ibaret olmad tarih bir gerektir. Ancak alt isim zerinde
birleen kaynaklarn sadece yedincisinde ihtilfa dmesi, ayrca fuqah-i seba kavramnn
Tahv ve sfahnden bir asr nce yaam bulunan bn Sadn TabaqtulKubrsnda yer almas, Schachtn tesbitinin ou zaman yapt gibi uydurma olduunu
gstermektedir. Ebuz-Zindn (. 130/748) haddesen es-seba diye hadis rivayet ettiine
dair haberlerden (bn Sad, s. 319) anlaldna gre fuqah-i seba tabiri daha hicr II.
yzyln balarnda bilinmekteydi. Ayrca Abdurrahman b. Ebz-Zindn (. 174/790)
Kitb Reyil-Fuqahis-Seba min Ehlil-Medne ve makhtelef fh (Medneli Yedi
Fakihin Grleri ve Anlamazlk Konular) adyla bir eser yazdna (bnn-Nedm, s. 315)
baklrsa hicr II. yzyln ortalarnda bu yedi limin itihatlarnn topluca ve karlatrmal
bir ekilde ele alnd anlalr. bn Hazm da hicr II. yzyl limlerinden Abdurrahman b.
Zeyd b. Eslemin fukah-i sebann zerinde ittifak ettii grleri bir araya getiren bir
almasndan sz etmektedir.(el-hkm, II, 113). Fuqah-i sebann fkh grleriyle ilgili
olarak Abdullah b. Slih b. Abdullah er-Rseyn Fqhul-Fuqahis-Seba ve Eseruh f
Fqhl-mm Mlik adyla Mekke Ummul-Qur niversitesinde 1972 ylnda bir yksek
lisans tezi hazrlamtr.(Kallek, 1996, XIII/214)

akan smail Ltf (1992). Bill b. Hris. DA, VI/153

eker Orhan (2010). Sleyman b. Yesr. DA, XXXVIII/109-110
Dnmez brahim Kafi (1991). Amel-i Ehli Medine. DA, III/21-25
Kallek Cengiz (2008). Sak. DA, XXXV/584-586
Kallek Cengiz(1996). Fukahi Seba. DA, XIII/214
Kandemir Yaar (2006). el-Muvatta. DA; XXXI/416-418
Malik b. Enes (1982). Muvatta. (ev. Ahmet M. Byknar, Yaar Erol, Ahmet Arpa, Durak
Pusmaz, Abdullah Ycel). Al-Tu Yaynlar. stanbul: 1982
zaydn Abdlkerim (1993). Cr. DA, VII/158
zel Ahmet (2003). Mlik b. Enes. DA, XXVII/506-513

39