36

Conservatie-restauratie
in Vlaanderen
Een ambacht?

1 Soms bestaat een

restauratie wel uit zeer
intensief en repetitief
werk. Foto: Opleiding
Conservatie/Restauratie te
Antwerpen.

Ook in Vlaanderen is het restauratievak volop in ontwikke-
ling en zet de politiek de hogescholen aan tot academisering;
dit in het kader van een algemene bachelor-master-
hervorming. Gaat de ambachtelijkheid verloren? Neen, het
restauratievak is nooit echt een ambacht geweest, vindt
de auteur!
Peter Eyskens
Cr 2 2006
Als we de woorden ambacht en ambachtelijk omschrijven als op
traditie steunende, repetitieve handelingen bij het vervaardigen
van functionele en/of decoratieve voorwerpen, kunnen we stellen
dat de actuele conservatie-restauratieprocessen niet (meer) bin-
nen deze definitie passen; sterker nog, reeds lang achterhaald zijn.
Hoewel het ingrijpen op een (kunst)object, of zijn omgeving in
het geval van passieve conservering, gepaard gaat met een manu-
ele inbreng ligt er toch steeds een theoretisch onderbouwd
onderzoek aan de basis en wordt er een concept uitgewerkt speci-
fiek voor het behandelde object. Specifiek voor elk object is hier
de kerngedachte.
Om het wat karikaturaal te stellen: in de hedendaagse publica-
ties over dit onderwerp ziet men op foto’s de conservator-restau-
rator bijna uitsluitend met een laptop voor een kunstwerk zitten.
Wat ons doet inzien dat het virtueel ingrijpen op de beelddragers
meer en meer terrein wint. We staan ver af van de traditionele
klompenmaker, hoefsmid of diamantslijper. Dit houdt zeker geen
minachting in voor deze stielen. We staan evenzo ver af van de

kunstschilder-restaurator (lees ook: beeldhouwer-restaurator,

enz.).
Een en ander doet terugdenken aan de oude tweespalt tussen
de artes liberales en artes mechanicae in de menselijke vaardig-
heden. In de museumwereld is deze opdeling nog lang blijven
doorleven, met een sluimerend sociaal onderscheid erbovenop.
Leonardo Da Vinci (1452-1519) fulmineerde reeds tegen deze
[1]
tweedeling in zijn Paragone. Deze renaissancist nam het in de
eerste plaats op voor de schilderkunst an sich, die hij wegens de
scheppende mogelijkheden een quasi goddelijke status toewees
in zijn hiërarchie van het menselijk vernuft (hij meet haar trou-
wens ook wetenschappelijke allures aan). Hij had minder aan-
dacht voor het correct bewaren van zijn oeuvre, een merkwaardi-
ge lacune in zijn onderzoekswaaier. Maar zijn argumenten in deze
discussie blijven vermeldenswaard en overdrachtelijk. Hij schrijft
de schilder twee aspecten toe, het contemplatieve (de theoreti-
sche reflectie) en het actieve. Deze gedachte laat zich naadloos
transfereren naar de conservator-restaurator.
Vanwaar dan het obstinaat gebruik van term ambacht? Heeft dit
te maken met nostalgie? Sinds de industriële revolutie de mecha-
nisering invoerde en later de automatisering en digitalisering
– de zogenaamde burelen-zonder-papierperiode – treedt er soms
productvervlakking op en als reactie daarop bewondering voor
niet-mechanische vruchten van menselijke vlijt. Daar hangt een
aura van milieuvriendelijkheid rond, het gebruik van natuurlijke
materialen en technieken (veelal ten onrechte) en de liefde voor
het gereedschap. We komen snel op het domein van kunstenaars
en alternatieven als we al niet aanschurken tegen de sfeer van
[2]
middeleeuwse gilden.
Wat is nu de visie van de Opleiding Conservatie/Restauratie
[3]
binnen de Hogeschool Antwerpen op dit ganse gebeuren?
Hieraan gaat een hele ontwikkelingsgeschiedenis en een mentali-
teitsevolutie vooraf.
een juiste mix van manuele vaardigheden
en onderzoeksgerichte reflectie
In het Erfgoedjaar 1975 ontsproot er in Vlaanderen een hernieuw-
de belangstelling voor de technologie van het behoud van cul-
tuurgoederen. Dat deed de toenmalige minister van cultuur,
Rika De Backer, het initiatief nemen om in een aantal kunstscho-
len – waaronder de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten te
Antwerpen – cursussen voor restauratietechnologie in te richten.
Deze cursussen, op avondschoolniveau, gingen van start in 1979
met de volgende disciplines: houtsnijden, steenkappen, smeden,
glas-in-lood en vergulden en polychromeren. Men sprak gemeen-
zaam over de restauratie-ambachten. Het was de bedoeling om
deze wat verwaarloosde technologieën nieuw leven in te blazen of
eenvoudigweg van de verdwijning te redden. In deze opzet is
men geslaagd en de belangstelling voor deze avondleergangen is
nog steeds bemoedigend. Zoals Joost Caen het formuleerde:
‘Zonder dit initiatief zouden deze decoratieve kunsten volledig
verdwenen zijn uit het aanbod van onze educatieve sector’.
[4]
In 1980 startte de Ecole Nationale Supérieur des Arts Visuels
de la Cambre te Brussel een vijfjarige opleiding (dagonderwijs),
georganiseerd door de Franstalige Gemeenschap. Dit zette Gerard
Gaudaen, toenmalig directeur van de Koninklijke Academie en
het Nationaal Hoger Instituut voor Schone Kunsten (NHISK), aan
om ook een Vlaamstalig initiatief te nemen. Hiervoor werd beroep
gedaan op advies van instanties zoals de Rijksdienst voor
Monumenten en Landschappen, het Koninklijk Instituut voor het
Kunstpatrimonium en de Antwerpse Stadsmusea. Het resulteerde
in een driejarige opleiding (dagonderwijs), de Optie Conservatie
en Restauratie, als een vervolg op de vierjarige opleiding in de
beeldende kunsten. Na zeven studiejaren studeerden de studen-
ten af met de titel van Laureaat van het NHISK en een diploma van
Hoger Kunstonderwijs van de 3de graad.
Binnen het studieprogramma werd bijzondere aandacht
besteed aan onderzoek vóór en tijdens de behandeling van arte-
facten en aan de formulering van een gefundeerde diagnose. Het
37
documenteren van de conservatie-/restauratieprocessen werd als
zeer belangrijk beschouwd. Het programma beoogde een even-
wichtig aanbod van manuele vaardigheden en wetenschappelijk
ondersteunende vakken. Hoewel het ging om mensen die over
specifieke manuele vaardigheden beschikten uit hun vooroplei-
ding, werden er toch accenten gelegd op de studie van historische
technieken. De handvaardigheid werd getraind door het kopiëren
van originele objecten en het oefenen met specifieke technologie.
Ook aangepaste tekenlessen moesten het observatie- en analys-
evermogen aanscherpen. Op het einde van hun studie presenteer-
den de laureaten, naast hun praktisch eindwerk, een scriptie over
een relevant onderwerp binnen het vakgebied.
Een decreet van de Vlaamse Gemeenschap uit 1994 betekende
grote veranderingen voor het Hoger Onderwijslandschap. De CR-
optie werd ondergebracht als opleiding bij het Hoger Onderwijs
van het lange type aan de Koninklijke Academie voor Schone
Kunsten te Antwerpen. Deze eerbiedwaardige oude school werd
een departement in de Hogeschool Antwerpen.
De Opleiding Conservatie/Restauratie werd een unieke oplei-
ding in het Vlaamse onderwijsaanbod op dit niveau. De studie-
duur werd gebracht op vier jaar, verdeeld over twee kandidatuurs-
jaren en twee jaren meestergraad, gesanctioneerd met een diplo-
ma van Kandidaat en van Meester in de Conservatie/Restauratie.
De opleiding werd hierbij toegankelijk voor achttienjarige genera-
tiestudenten zonder specifieke vooropleiding. Een toelatings-
proef selecteert evenwel de instroom.
Vanuit deze veranderde context werd toch getracht het pro-
gramma-evenwicht te bewaren en te komen tot een juiste mix van
manuele vaardigheden en onderzoeksgerichte reflectie. In de
praktijk komt het hier op neer dat in het eerste jaar studenten zich
concentreren op de studie van historische technieken, via nog
steeds het daadwerkelijk kopiëren van stukken, naast de studie van
historische en recente vakliteratuur. In het tweede jaar starten zij
met de basistechnologie van de restauratie en conservatie, toe-
gepast op dummy’s, om langzaamaan toe te komen aan het behan-
delen van laagwaardige unica. In de meestergraden wordt hun
verantwoordelijkheid groter door over te schakelen op relevant
studiemateriaal, ons aangebracht door diverse opdrachtgevers.
Hierbij wordt in het laatste jaar gestreefd om, per student,
opdrachten te vinden die relevant zijn voor de afstudeerscriptie.
Zo zal een student die bijvoorbeeld als scriptieonderwerp portret-
miniaturen op ivoor heeft gekozen, in staat worden gesteld om
dergelijke artefacten ook te behandelen. Soms worden daartoe
stages georganiseerd in gespecialiseerde musea of kan de student
via een mobiliteitsprogramma in een buitenlands opleidings-
instituut aan het werk.
Zo hoog stijgt het water nog niet.
Met de implementatie van het bachelor-master-systeem (2004)
werd het onderwijslandschap wederom hertekend. Dit nieuwe
Bachelor-Master-curriculum wordt progressief ingevoerd.
Momenteel zijn de twee kandidatuursjaren reeds vervangen door
twee bachelorjaren. Tegelijkertijd – en dit was een decretaal uit-
gangspunt – moest het hogeschoolonderwijs academiseren.
Hiervoor werden associaties tussen universiteiten en hogescholen
opgericht. Het ontwikkelen van wetenschappelijke onderzoeks-
projecten en samenwerking tussen groepen uit universiteitsfacul-
teiten en hogeschoolopleidingen wordt gestimuleerd.
Cr 2 2006
Omdat er al een zekere onderzoekstraditie was, heeft de Oplei-
ding Conservatie/Restauratie met deze tendensverschuiving
niet al te veel moeite. In het verleden werden reeds projecten uit-
gewerkt met diverse partners, waaronder ook vakgenoten in
[5]
Nederland.
 Moet er vrees ontstaan voor overkwalificatie? Zal de sector over-
38
spoeld worden met hoog opgeleide en dus dure conservator-
restauratoren? Zal er een overaanbod groeien aan academici en
wordt de uitvoerende restaurator een knelpuntberoep? Zo hoog
stijgt het water nog niet. Eerst en vooral moeten we vaststellen dat
de instroom in onze opleiding erg divers is. Generatiestudenten
komen uit algemeen vormende opleidingen (Algemeen Secun-
dair Onderwijs), veelal met wat ervaring uit avond- of weekend
kunstopleidingen. Anderen komen van kunsthumaniora, met een
duidelijke voorsprong in de artistiek-manuele vaardigheden. Een
enkeling komt vanuit het technisch onderwijs, wat voor bepaalde
disciplines een voordeel kan betekenen. Een aantal studenten
heeft reeds een academische studie achter de rug, meestal kunst-
wetenschappen, maar voelen onweerstaanbare
Fingerspitzenkribbeln. En last but not least komen er studenten
met een gevarieerd parcours onze richting uit. Kortom, niettegen-
staande de obligate toelatingsproef, is de instroom heterogeen.
Alle studenten doorlopen een uniform basisprogramma, des-
alniettemin ontstaan er automatisch individuele trajecten die een
afspiegeling zijn van persoonlijke voorkeuren. Hierdoor ontstaat
een natuurlijke indeling. Wetenschappelijk georiënteerde bolle-
bozen zullen bij de keuze van hun afstudeerproject, hun scriptie-
onderwerp, de keuze van een eventuele buitenlandse opleiding
(Erasmusuitwisseling) of specifieke stageplaats geholpen worden
bij deze voorkeur. Evenzo voor studenten die blijk geven van een
uitgesproken interesse voor de museumsector of eventueel het
onderwijs. Hierbij mogen we niet vergeten dat het grootste deel
van onze afgestudeerden op de vrije markt terecht komt, waar
vaardigheden als bedrijfsbeheer, omgang met klanten, medewer-
kers en werknemers, verzekeringswezen en kennis van de wer-
king van de kunsthandel belangrijk zijn.
Cr 2 2006
Om terug te komen op de beginvraag: gaat met de ontwikke-
ling van het vak de ambachtelijkheid verloren? Ik zou met een
boutade willen zeggen: men zou de onderwijshervormingen van
de laatste vier decennia in Vlaanderen eigenlijk als ambachtelijk
kunnen betitelen: repetitief en met een streven naar functionali-
teit, en steeds steunend of terugvallend op een zekere traditie!
Peter Eyskens is de titularis van de Studio C/R-Schilderkunst van de Opleiding
Conservatie/Restauratie te Antwerpen.
[1] R. Zwijnenberg, Inleiding tot Paragone. Verhandelingen over de schilderkunst.
Eerste boek, door Leonardo da Vinci, (Boom) Amsterdam / Meppel, 1996.
[2] A. Koolwijk, J. de Roode, K. Tukker, Oude Ambachten. 21 handwerkslieden actief in
het automatiseringstijdperk, (Het Spectrum) Utrecht / Antwerpen, 1984.
[3] De Opleiding Conservatie/Restauratie is, naast de Opleiding Beeldende Kunsten, een onderdeel
van het Departement Audiovisuele en Beeldende Kunst (Koninklijke Academie voor Beeldende
Kunsten) van de Hogeschool Antwerpen, die op haar beurt deel uitmaakt van de associatie van
hogescholen met de Universiteit Antwerpen.
[4] J. Caen. Training in the Conservation and Restoration of Stained and Painted
Glass. The Hogeschool Antwerpen. Schoten: onuitgegeven tekst, 2005.
[5] Zo werd in 2001 het project ‘Monumentenzorg? Vergeet de historische binnenruimte niet!’
uitgewerkt in samenwerking met de Stichting Restauratie Atelier Limburg en de Opleiding
Conservatie/Restauratie, gefinancierd door de Europese Gemeenschap, de Provincie Limburg
(Nederland) en de Provincie Antwerpen.