departman za

graevinarstvo

UNIVERZITET U NOVOM SADU

FAKULTET TEHNIKIH NAUKA
DEPARTMAN ZA GRAEVINARSTVO

11

iNDiS 2009

PLANIRANJE, PROJEKTOVANJE,
GRAENJE I OBNOVA
GRADITELJSTVA
Jedanaesti nacionalni i Peti meunarodni nauni skup

ZBORNIK RADOVA
Novi Sad, 25 - 27. novembar 2009.
UREDNICI
R. Foli, V. Radonjanin, M. Maleev

Ovaj Zbornik je tampan sredstvima Departmana za graevinarstvo FTN, Ministarstva za nauku

i tehnoloki razvoj Republike Srbije i uz materijalnu pomo donatora
Urednici:
Profesor emeritus Radomir Foli, dipl.in.gra.
Prof. dr Vlastimir Radonjanin, dipl.in.gra.
Prof. dr Mirjana Maleev, dipl.in.gra.
ISBN 978-86-7892-220-6

CIP
,
69.05(082)
624(082)
(11 ; 2009 ; )
Planiranje, projektovanje, graenje i obnova graditeljstva : zbornik radova /
Jedanaesti nacionalni i Peti meunarodni nauni skup INDIS 2009, Novi Sad, 25-27.
Novembar 2009. ; [organizatori] Fakultet tehnikih nauka, Departman za graevinarstvu u
saradnji sa Inenjerskom komorom Srbije ; urednici R. Foli, V. Radonjanin. - Novi Sad :
Fakultet tehnikih nauka, Departman za graevinarstvo, 2009 (Novi Sad : Grid). - 535 str.
: ilustr. ; 24 cm
Tira 250.
ISBN 978-86-7892-220-6
) - b) -
COBISS.SR-ID 244293383

Meunarodni nauni skup iNDiS 2009

Tehniki organizator skupa:
Departman za graevinarstvo, Fakultet tehnikih nauka Novi Sad
Tehniki urednici zbornika radova:
Ivan Luki
Aleksandar Drakuli
Izdava:
Departman za graevinarstvo, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
tampa:
Fakultet tehnikih nauka, Grafiki centar GRID Novi Sad
Tira: 250 primeraka

INDIS 2009
Departman za graevinarstvo Fakulteta tehnikih nauka u Novom Sadu ove godine
organizuje jedanaesti nacionalni i peti meunarodni skup "iNDiS 2009".
Za razliku od prvog skupa odranog 1976. godine na temu: Industrijska izgradnja stanova
i kasnije odranih skupova pod nazivom: Industrijalizacija graevinarstva, postepeno je
proirivana tematika, tako da sada ovaj skup obuhvata radove iz praktino svih oblasti
graditeljstva, to je rezultiralo velikim brojem radova.
Period u kome ivimo postavlja nove zahteve pred graditeljstvo. Njegov iri kontekst
obuhvata probleme: planiranja, projektovanja, graenja i obnove graditeljstva to je odabrano
za tematiku ovog skupa. Ovako iroka oblast delovanja zahteva ukljuivanje ireg kruga
strunjaka: prostornih planera, urbanista, arhitekata i graevinskih inenjera svih smerova,
projektanata i izvoaa graevinskih radova instalacija i zavrnih radova u graevinarstvu, ali
isto tako i iz drugih struka, kao to su sociolozi, ekonomisti i drugi, ije delovanje je vezano za
arhitekturu, graevinarstvo i graenu sredinu.
Raduje nas da je izvestan broj lanova Internacionalnog naunog skupa aktivno uestvovao
u pripremi skupa i napisao radove koji se objavljuju u ovom zborniku. U njima, kao i u nekim
radovima drugih autora, izneto je mnotvo ideja, rezultata eksperimentalnih i teorijskih
istraivanja koji su posluili kao podloga za formulisanje adekvatnih proraunskih modela ili
modela ponaanja konstrukcija pod razliitim dejstvima, kao i modela koji se koriste u drugim
oblastima graditeljstva i zatite ivotne sredine.
Za ovaj skup, iNDiS 2009 objavljuju se dva zbornika radova, jedan na srpskom, a drugi
na engleskom jeziku, to omoguava da se nai rezultati i stvaralatvo priblie svetu i da se
rezultati kolega iz inostranstva predstave naoj strunoj javnosti.
Nadamo se da e meunarodni karakter skupa ojaati veze izmeu naih strunjaka i
strunjaka u svetu.
Svim autorima radova urednici upuuju veliku zahvalnost.

Novi Sad, novembra 2009. godine

Urednici

RAZVOJ NAUNOG SKUPA INDIS

(1976-2006)
Organizacijom Naunog skupa iNDiS 1976. godine, zapoeta je, pre vie od trideset godina
u Novom Sadu, tradicionalna trogodinja konferencija o stambenoj izgradnji, koja je prerasla u
konferenciju posveenu celokupnom graditeljstvu.
Prvi skup imao je jugoslovenski karakter, a organizovao ga je Fakultet tehnikih nauka i
Srpska akademija nauka i umetnosti. Predsednik ovog Skupa bio je akademik Branko eelj, a
izvrnog odbora akademik Dragutin Zelenovi. Kljuna tema skupa bila je industrijalizacija
stambene izgradnje, po kojoj je ceo skup poneo ime "iNDiS " i tadicionalno ga nosi kroz
proteklih trideset godina postojanja iako su se teme skupa stalno proirivale.
Trideset godina postojanja iNDiS-a, tokom kojih je odrano deset Konferencija, rezultovalo
je opirnom izdavakom delatnou sa preko 20 knjiga - zbornika radova.
iNDiS je u svome razvoju pratio aktuelne probleme graditeljstva, dajui pregled stanja u
periodu izmeu dva skupa. Imajuu u vidu tridesetogodinji vremenski period, aktuelnost
analiziranih problema graditeljstva se znaajno menjala. Specifinost iNDiS-a su "poruke
skupa", koje su formulisane na osnovu radova i diskusija uesnika skupa o aktuelnim
problemima graditeljstva.
Tema prvog skupa iNDiS-a proistekla je iz saznanja da je u Jugoslaviji 70-tih godina bilo
planirano za graenje mnogo vie stanova, nego to je graevinska operativa mogla da izgradi.
Raskorak izmeu potreba za stanovima i mogunostima realizacije trebalo je ublaiti brim i
organizovanijim graenjem, uz korienje industrijskih metoda industrijskom izgradnjom
stanova. Na prvom jugoslovenskom naunom skupu iNDiS '76, u cilju to efikasnije izgradnje
stanova, razmatrani su: planiranje i programiranje stambenih naselja i zgrada, savremene
metode projektovanja stambenih zgrada, istraivanje organizacije i tehnologije graenja
stambenih zgrada i finansiranje izgradnje.
Drugi iNDiS odran je 1979. godine, a trei 1983. godine.

Sveano otvaranje iNDiS-a 1976 godine

Prof. A. Flaar, Akademik Prof. B. eelj, M. Popovi, Prof. dr D. Zelenovi

Prilikom odravanja etvrtog iNDiS-a 1986. godine, odnosno deset godina od prvog skupa,
konstatovano je da je iNDiS ispunio oekivanja i da je ovim konferencijama obeleen aktuelni
trenutak u stambenoj izgradnji.
Peti iNDiS odran je 1989. godine, u vreme koje karakterie dugotrajna ekonomska i
drutvena kriza, koja je imala za posledicu veliko smanjenje obima stambene izgradnje, est
prekid kontinuiteta finansiranja graevinske i drugih delatnosti u ovoj oblasti, kao i veoma

teak ekonomski poloaj graevinskih preduzea, a posebno u oblasti visokogradnje. Radovi

razmatrani na ovom naunom skupu svedoe da i dalje veliko interesovanje strunjaka za
aktuelne probleme stambene izgradnje. Ovaj skup karakterie i proirivanje tematike skupa
novim savremenim temama, kao to su projektovanje uz pomo raunara, problemi informatike
i individualna stambena izgradnju, kao i graenje zgrada manjih spratnosti.
Nauni skup iNDiS '94, esti po redu, odran je nakon pauze od pet godina, u periodu u
kome je najvei deo graevinskih kapaciteta nezaposlen. Drutvena i ekonomska kriza
prouzrokovala je teak poloaj graevinarstva, koji je naroito bio izraen u stambenoj
izgradnji. Transformacija drutva, privatizacija preduzea i nedostatak investicija su faktori
koji su u znaajnoj meri imali uticaja na stanje u graevinarstvu. iNDiS '94 je, pored stambene,
obuhvatio i druge industrijalizovane objekte visokogradnje, pa naziv iNDiS dobija novo
znaenje - industrijska izgradnja.
Sedmi nacionalni nauni skup iNDiS '97 je ujedno i prvi meunarodni skup koji je
organizovan u saradnji sa CIB-om (International Conncil for Building Research Studies and
Domentation) i komisijom W-63, Affordable Housing. iNDiS '97 odran je u periodu u kome
jugoslovensko graevinarstvo pokuava da prevlada viegodinju krizu. Teak poloaj
graevinarstva, naroito izraen u oblasti stambene izgradnje, pokuan je da se prevazie
investicionim podsticajima drave, ali i naporima samih preduzea preusmeravanjem
kapaciteta na strana trita. Iako je ovaj skup obuhvatio i druge teme, stambena izgradnja je i
dalje ostala kljuna problematika. U tom smislu, konferencija CIB W-63, sa temom Affordable
Housing, je na pravcu ovakvog iNDiS-ovog opredeljenja. Naziv skupa Industrijalizacija
graevinarstva - Planiranje, projektovanje, graenje, dao je iNDiS-u novu tematsku irinu za
budui period.

Sveano otvaranje sedmog nacionalnog i prvog meunarodnog iNDiS-a 1997 godine

Akademik Prof. dr Nikola Hajdin, Prof. dr Radomir Foli,
Akademik Prof. dr Duan Milovi, Prof. dr Svetlana Vukovi

Nauni skupovi iNDiS 2000., 2003. i 2006., su organizovani istovremeno kao nacionalni i
meunarodni skupovi, u okviru kojih su tampani zbornici radova u dve knjige, na srpskom i
engleskom jeziku. Zbog meunarodnog karaktera Konferencije iNDiS formiran je
internacionalni nauni komitet, iji lanovi aktivno uestvuje u radu skupa. Tematski naziv
skupa iNDiS je promenjen i glasi "Planiranje, projektovanje, graenje i obnova graditeljstva",
ime su obuhvaeni gotovo svi problemi arhitekture i graevinarstva.
Za budua istraivanja, praksu i teoriju iNDiS ostaje znaajna istorijska podloga, kao i
dokaz istorijskog razvoja graevinarstva za jedan znaajan istorijski viedecenijski period.

Reference iNDiS
Prvi jugoslovenski nauni skup iNDiS '76, Industrijska izgradnja stanova; Srpska
akademija nauka i FTN, Institut za industrijsku gradnju; knjige 1, 2, 3, 4, Novi Sad,
1976.
Drugi jugoslovenski nauni skup, iNDiS '79, Industrijska izgradnja stanova; Srpska
akademija nauka i umetnosti i FTN, Institut za industrijsku gradnju; knjige 1 i 2, Novi
Sad, 1979.
Trei jugoslovenski nauni skup, iNDiS '83, Industrijska izgradnja stanova, Srpska
akademija nauka i umetnosti, odeljenje tehnikih nuaka Beograd i FTN u Novom Sadu,
Institut za industrijsku gradnju, Zbornik radova knjige 1 i 2, Novi Sad, 1983.
etvrti jugoslovenski nauni skup, iNDiS '86, Industrijska izgradnja stanova; Srpska
akademija nauka i umetnosti, Odeljenje tehnikih nauka Beograd, Vojvoanska
akademija nauka i umetnosti Novi Sad i FTN Novi Sad, Nauno-obrazovni institut za
industrijsku gradnju; Zbornik radova, knjige 1 i 2, Novi Sad, 1986.
Peti jugoslovenski nauni skup, iNDiS '89, industrijska izgradnja stanova, FTN u
Novom Sadu, Institut za industrijsku gradnju i Institut tehnikih nauka Srpske
akademije nauka i umetnosti Beograd; Zbornik radova, knjige 1 i 2, Novi Sad, 1989.
esti nauni skup, iNDiS '94, Industrijska izgradnja; Univerzitet u Novom Sadu, FTN i
Institut za industrijsku gradnju; Zbornik radova, knjiga 1 i 2, Novi Sad, 1994.
iNDiS '97 i CIB W-63, industrijalizacija graevinarstva-Planiranje, projektovanje,
graenje; Univerzitet u Novom Sadu, FTN, Institut za industrijsku gradnju; Editori: R.
Foli, S. Vukovi; Zbornik radova, knjiga 1 i2, Novi Sad, 1997.
Affordabre Housing, iNDiS '97 i CIB W-63, Editors: Stroh, C. R., Foli, R., Vukovi,
S., Novi Sad, 1997.
iNDiS 2000, Industrijsko graenje;Univerzitet u Novom Sadu, FTN i Institut za
graevinarstvo; Urednici: R. Foli, S. Vukovi; Zbornik radova, knjige 1 i 2, Novi Sad,
2000.
Deveti nacionalni i Trei meunarodni nauni skup, iNDiS 2003, Planiranje,
projektovanje, graenje i obnova graditeljstva; Urednici: R. Foli, V. Radonjanin;
Zbornik radova, knjige 1 i 2, Novi Sad, 2003.
Deseti nacionalni i etvrti meunarodni nauni skup, iNDiS 2006, Planiranje,
projektovanje, graenje i obnova graditeljstva; Urednici: R. Foli, V. Radonjanin, M.
Trivuni, Zbornik radova, knjige 1 i 2, Novi Sad, 2006.

Prof. dr Svetlana Vukovi, dipl.in.arh.

Meunarodni nauni komitet

Akademik Boko Petrovi (Predsednik)

Prof. dr Georgy Balasz
Prof. dr Radu Banchila
Prof. dr Dubravka Bjegovi
Prof. dr Meri Cvetkovska
Doc. dr Jasmina Drai
Prof.dr John Ermopoulus
Prof.dr Peter Fajfar
Prof. emeritus Radomir Foli
Prof.dr Michael C. Forde
Prof.dr Vlado Gocevski
Prof.dr Sran Kolakovi
Prof.dr Konstantin Kovler
Prof.dr Naa Kurtovi-Foli
Prof.dr ore Lainovi
Prof.dr Duko Lui
Prof.dr Mirjana Maleev
Prof.dr Sneana Marinkovi
Prof.dr Ivanyi Miklos
Prof.dr Mihailo Muravljov
Prof.dr Svetlana Nikoli-Brzev
Prof.dr Doncho Partov
Prof.dr Aleksandar Pavi,
Prof.dr Sonja Petrovi-Lazarevi
dr Predrag Popovi
Prof.dr Vlastimir Radonjanin
Prof.dr Darko Reba
Prof.dr Nikolae Taranu
Prof.dr Konstantin Topurov
Prof.dr Milan Trivuni
Prof.dr Milinko Vasi
Prof.dr Svetlana Vukovi
Prof.dr ore Vuksanovi

Srbija
Maarska
Rumunija
Hrvatska
Makedonija
Srbija
Grka
Slovenija
Srbija
Engleska
Kanada
Srbija
Izrael
Srbija
Srbija
Crna Gora
Srbija
Srbija
Maarska
Srbija
Kanada
Bugarska
Engleska
Australia
SAD
Srbija
Srbija
Rumunija
Bugarska
Srbija
Srbija
Srbija
Srbija

Organizacioni odbor skupa

Radomir Foli (Predsednik)
Vlastimir Radonjanin
Milan Trivuni
ore Lainovi
Milinko Vasi
Sran Kolakovi
Mirjana Maleev
Jasmina Drai

(FTN-Novi Sad)
(FTN-Novi Sad)
(FTN-Novi Sad)
(FTN-Novi Sad)
(FTN-Novi Sad)
(FTN-Novi Sad)
(FTN-Novi Sad)
(FTN-Novi Sad)

SADRAJ
RAD PO POZIVU
1. Kisin Sran
TENDENCIJE U OBLASTI INDUSTRIJSKIH HALA I SKLADITA................. 21

RADOVI
2. Aleksi Sra, Lui Duko, epanovi Biljana
EXPERIMENTALNO ISTRAIVANJE CENTRO2009...................................... 45
3. Arsi-Palji Ljiljana, Terzovi Jefto
PRIKAZ KONSTRUKCIJE STAMBENOG OBJEKTA NOVA
ALEKSANDRIJA U SOIJU RUSIJA.............................................................. 53
4. Bandi Aleksandra, Milju Ivona, Uzunovi Monika
PARKOVI NOVOG SADA - MESTA INTEGRACIJE ILI ZASEBNI ENTITETI
URBANE STRUKTURE GRADA........................................................................... 59
5. Bijedi Neal
KLIMA, OKOLI I AKTUELNE TEME GRAEVINSKE FIZIKE...................... 67
6. Bjegovi Dubravka, Lakui Stjepan, Serdar Marijana, Opaek Katarina
PRIMJENA RECIKLIRANE GUME U GRADITELJSTVU.................................. 73
7. Bogdanovi Proti Ivana S., Mitkovi Petar
URBANA REGENERACIJA KOMPLEKSA SA VIESPRATNIM
STANOVANJEM U EVROPSKIM ZEMLJAMA................................................... 81
8. Bokovi Vedrana, Koetov Miuli Tatjana
ARHITEKTURA BALIRANE SLAME IDENTITET VOJVODINE
U 21. VEKU............................................................................................................. 89
9. Bulatovi Vladimir, Ninkov Toa, Sui Zoran
SAVREMENE METODE GENERISANJA 3D DIGITALNIH OPOGRAFSKIH
PODLOGA KAO OSNOVA PLANIRANJA I PROJEKTOVANJA....................... 97
10. ali Nemanja
SAVREMENA PRAKSA NAKNADNOG PREDNAPREZANJA.......................... 105
11. erimagi enari
INENJERSKOGEOLOKE I GEOTEHNIKE KARAKTERISTIKE TERENA
BH STEEL ELJEZARE ZENICA, HALA VALJAONICA III.............................. 113
12. osi Mladen
ANALIZA NAPONA I DEFORMACIJA TUNELA SIMULACIJOM FAZNE
IZGRADNJE............................................................................................................. 121
13. Despotovi Iva, Grdi Zoran, Toplii-uri Gordana, Risti Nenad
RECIKLIRANI AGREGAT KAO KOMPONENTA ZA SPRAVLJANJE
SAMOUGRAUJUEG BETONA......................................................................... 129

14. Dinulovi Radivoje, Pilipovi Dragana

MEUNARODNI PROJEKTI POZORINI ATLAS (THEATRE ATLAS) I
NOVE POZORINE REI (NEW THEATRE WORDS) KAO OKVIR I
PLATFORMA ZA ISTRAIVANJE POZORINE ARHITEKTURE U SRBIJI... 135
15. orevi Saa, Teki ikica, Arsi-Palji Ljiljana
PRIKAZ DRVENE KROVNE KONSTRUKCIJE SPORTSKE DVORANE U
MEDVEI................................................................................................................. 143
16. uki Aleksandra, Vukmirovi Milena
ALATI I POSTUPCI U OUVANJU IDENTITETA I PODIZANJU
VIBRANTNOSTI JAVNIH GRADSKIH PROSTORA. STUDIJA SLUAJA:
GRADSKA OPTINA VRAAR............................................................................ 151
17. Dragievi Vladimir
ZANATSKO UMETNIKI CENTAR NA UBURI, ODRIVOST KOJA JE
POTVRENA KROZ VREME................................................................................ 159
18. Dukovski Blae,Smilevski Sako,Mini Slobodan
PRIMENA BETONA SA W/C FAKTOROM < 0,45 U IZGRADNJI
KOLOVOZA AUTO-PUTA ASTANA-PETROPAVLOVSK NA DEONICI
ASTANA-OTRANDI U KAZAKHSTANU.......................................................... 165
19. Emra Bujar, Miloevi Bojan, Hadimujovi Mirza
PROMENA PERIODA OSCILOVANJA U ZAVISNOSTI OD POLOAJA
ARMIRANO-BETONSKIH ZIDOVA..................................................................... 173
20. Feketi Maja
PROGRAMSKA RJEENJA ZA UPRAVLJANJE DOKUMENTACIJOM U
GRAEVINSKIM PROJEKTIMA.......................................................................... 181
21. Glii Milan, Bojani Milan, Sretenovi Relja, Grbi Miodrag
SANACIJA KONSTRUKCIJE OBJEKTA U SLUAJEVIMA LOMA I
DEGRADACIJE STUBOVA I PREKORAENE DOZVOLJENE NOSIVOSTI
TLA........................................................................................................................... 187
22. Grdi Zoran, Toplii-uri Gordana, Zlatkov Dragan, Risti Nenad
SANACIJA BETONA ULAZNOG OBJEKTA SISTEMA HE VRLA............... 193
23. Hini Duko
PROCENA STANJA I SANACIJA KONSTRUKCIJA........................................... 199
24. Ibrahimovi Adnan, Zekan Sabid
UTICAJ INENJERSKO GEOLOKIH SPECIFINOSTI STIJENSKE MASE
NA FENOMEN KLINASTOG LOMA KOSINE..................................................... 207
25. Ili ore, Jovovi Nada, Matovi Slobodan
MOST PREKO REKE IBAR U KRALJEVU.......................................................... 215
26. Jaki eljko, Drai Jasmina, Muenski Vladimir
CENA I UPOTREBNA VREDNOST STANA........................................................ 221
27. Jelisavac Branko, Milenkovi Svetozar, Vujani Vladeta, Roki Ljubomir
ULOGA BAZE PODATAKA KLIZITA U PROCESU ODRAVANJA
PUTNE MREE SRBIJE.......................................................................................... 229

28. Jevti Dragica, Broeta Gordana, Popovi Mileti Nataa, Butorac Ivana,
Kljaji Ratko
ISPITIVANJA SAMOZBIJAJUEG BETONA SA AGREGATIMA
RAZLIITOG PORJEKLA...................................................................................... 237
29. Jevti Dragica, Zaki Dimitrije, Savi Aleksandar
ISPITIVANJE NEKIH SVOJSTAVA SAVREMENIH REPARATURNIH
MALTERA................................................................................................................ 245
30. Jovanovski Milorad, Papi Br. Jovan, Zafirovski Zlatko, Peevski Igor
METODE ZA SANACIJU VRSTIH STENSKIH MASA NA PRISTUPNOM
PUTU ZA BRANU SVETA PETKA, R. MAKEDONIJA................................... 253
31. Kasa Karolj, eh Arpad, Karaman Golub
PRIMENA PRERAENOG OTPADNOG STAKLENOG LOMA KAO
AGREGATA ZA LAKE BETONE.......................................................................... 259
32. Kekanovi Milan, eh Arpad, Kljaji Zoran
ROTILJNO KASETNE MEUSPRATNE PLOE VELIKIH RASPONA
KAO SISTEM ZA GRAENJE SATMBENO POSLOVNIH ADAPTABILNIH
OBJEKATA.............................................................................................................. 267
33. Kovaevi Velimir, Pavlovi Strahinja, oki Milovan, Radulovi Nikola
UPOREDNA ANALIZA PUNIH I REETKASTIH GLAVNIH NOSAA
ELINE KONSTRUKCIJE NADOGRADNJE ZGRADE GRAEVINSKOG
FAKULTETA U PODGORICI................................................................................. 275
34. Laban Mirjana
REVITALIZACIJA VIESPRATNIH STAMBENIH ZGRADA IZGRAENIH
U IMS SISTEMU U NOVOM SADU...................................................................... 283
35. Marjanovi Dragana
ZEMLJA: MATERIJAL PROLOSTI ZA BUDUNOST..................................... 291
36. Mei Esad
KONCEPT LOKALIZIRANE NELINEARNOSTI U ANALIZI ELINIH
OKVIRNIH KONSTRUKCIJA................................................................................ 299
37. Milinkovi Milenko
PREFABRIKACIJA FEROCEMENTNIH ELEMENATA I IZGRADNJA
FEROCEMENTNIH HALA..................................................................................... 307
38. Mitrovi Ratko
ENERGETSKA OPTIMIZACIJA RAZLIITIH TEHNOLOGIJA
GRAENJA.............................................................................................................. 313
39. Momilovi Ana
STANJE OBJEKATA VODENICA NA PROSTORU NIA.................................. 321
40. Mulavdi Esad, Kljuanin Slobodanka, Mazi Branko
KONCEPT RAZVOJA BAZE PODATAKA O PUTNOJ INFRASTRUKTURI
BOSNE I HERCEGOVINE U FUNKCIJI UPRAVLJANJA TIM
TRANSPORTNIM SISTEMOM.............................................................................. 329

41. Nestorovi Miodrag, Ili Bratislav, Terzovi Jefto

ISPITIVANJE EKSPERIMENTALNOG KOMPJUTERSKOG MODELA
HALE BR. 3 BEOGRADSKOG SAJMA U KONTEKSTU RAZVOJA
SAVREMENIH TRODIMENZIONALNIH STRUKTURA................................... 337
42. Popovi Zdenka
UPOREDNA ANALIZA KONSTRUKCIJA KOLOSEKA NA VRSTOJ
PODLOZI.................................................................................................................. 345
43. Puzavac Leposava
MODELI PROPADANJA GEOMETRIJE KOLOSEKA........................................ 353
44. Radusinovi Nemanja, Saradnici
ARHITEKTONSKO-TEHNOLOKO IDEJNO REENJE II FAZE
IZGRADNJE OPTE BOLNICE VRBAS............................................................... 361
45. Raeta Andrija, Radujkovi Aleksandra, Lainovi ore
MODELIRANJE PLASTINIH ZGLOBOVA ZA PUSHOVER ANALIZU
VIESPRATNIH OKVIRA...................................................................................... 369
46. Risti Nenad, Markovi-Brankovi Jelena, Trajkovi Slavia
ABRAZIJA BETONA KAO INDIKATOR ODRIVOG UPRAVLJANJA
HIDROTEHNIKIM OBJEKTIMA........................................................................ 377
47. Risti Nenad, Grdi Zoran, Toplii-uri Gordana, Despotovi Iva
ABRAZIJA BETONA KOD HIDROTEHNIKIH KONSTRUKCIJA.................. 383
48. Serdar Marijana, Stipanovi Oslakovi Irina, Bjegovi Dubravka
KOROZIJSKI OTPORNE ARMATURE U BETONU REZULTATI
EUROPSKOG PROJEKTA ARCHES...................................................................... 389
49. Sini-Grebovi Radmila
STRUT-AND-TIE MODEL ZA GREDE OD BETONA VISOKE
VRSTOE.............................................................................................................. 397
50. Stamenkovi Marija, orevi Milica, Trajkovi Slavia
PRIMENA ELEKTRONSKOG UENJA U OBLASTI ARHITEKTURE............. 405
51. Stoji Jasmina
BIOKLIMATSKA, PODZEMNA ARHITEKTURA RAZVOJ I PRINCIPI.......... 413
52. Sui Zoran, Ninkov Toa, Bulatovi Vladimir
PRIMENA TEHNOLOGIJE LASERSKOG SKENIRANJA U PROCESIMA
PROCENE STANJA, SANACIJA I ODRAVANJA GRAEVINSKIH
OBJEKATA.............................................................................................................. 421
53. Svetel Igor, Pejanovi Milica, Ivanievi Nenad
STVARANJE INFORMACIONOG MODELA GRAEVINEUZ PRIMENU
OTVORENIH STANDARDA.................................................................................. 427
54. Tatomirovi Milorad, Foli Radomir
ASEIZMIKO POJAANJE ULINOG DELA ZGRADE AKADEMIJE
UMETNOSTI............................................................................................................ 435

55. Teki ikica, orevi Saa, Terzovi Jefto

KROVNA DRVENA KONSTRUKCIJA VIENAMENSKE SPORTSKE
DVORANE U PANEVU - VORNE VEZE........................................................ 443
56. Tepavevi Bojan, Stojakovi Vesna
DIGITALNA REKONSTRUKCIJA MORFOGENEZE TRGA SLOBODE U
NOVOM SADU........................................................................................................ 451
57. Terzi Anja, Pavlovi Ljubica
UTICAJ AGREGATA NA PRITISNU VRSTOU, POROZNOST I
SINTEROVANJE BETONA.................................................................................... 457
58. Torlakovi-Tomii Mirjana, Stefanovi Svetislav, Jaki Tijana
SAVREMENA MERENJA ELEZNIKE BUKE I VIBRACIJA......................... 465
59. Uzelac ore, Radovi Neboja, Mati Bojan
PUTNA MREA VOJVODINE, ELEMENTI STRATEGIJE ODRAVANJA I
DALJEG RAZVOJA................................................................................................ 473
60. Uzunovi Monika, Medi Kristina, Bandi Aleksandra
VIZUALIZACIJA OTVORENIH PROSTORA - TRG KAO IDENTITET
GRADA..................................................................................................................... 481
61. Vacev Todor, Kisin Sran
ASPEKTI RACIONALIZACIJE PRI KREIRANJU ORIGINALNE VORNE
SPOJNICE ELINE PROSTORNE REETKE.................................................... 489
62. Vukovi Svetlana, Marini Ivo, Krsti Duan
STANDARDIZACIJA-PUT KA EKONOMINOJ STAMBENOJ
IZGRADNJI.............................................................................................................. 497
63. ivkovi Sran
PRORAUN OKVIRNIH KONSTRUKCIJA SA DEFORMABILNIM
VEZAMA TAPOVA METODOM DEFORMACIJE............................................ 503
64. ujo Vahida, ileska-Panovska Valentina, Brkan-Vejzovi Aida
BRZA PROGNOZA VREMENA GRAENJA OBJEKATA
NISKOGRADNJE.................................................................................................... 511

RAD PO POZIVU

21

Sran Kisin1

TENDENCIJE U OBLASTI INDUSTRIJSKIH HALA I

SKLADITA
Rezime: Industrijske hale i skladita zauzimaju veliki segment u sferi graenja. Tehnika i
komercijalna uspjenost realizacije u ovoj oblasti zavisi o velikom broju parametara kao to su:
urbanizam, pripremni radovi, fundiranje, izbor konstruktivnih elemenata i materijala za
pokrivanje, oblaganje i pregraivanje, oprema objekta i rjeenja detalja. Navedeni parametri
predmet su analize u ovom radu, uz ilustraciju na primjerima realizovanih objekata. Istaknuta su
rjeenja koja su primjerena i racionalna za odreene elemente objekta. Sem simultane sinteze
najadekvatnijih rjeenja, ukazano je i na nunost interakcije projektovanja i izvoenja.
Efikasnost graenja, sem izbora materijala, konstruktivnih sistema ili razrade detalja uveliko
zavisi o pristupu voenju projekata.
Kljune rei: urbanizam, fundiranje, konstrukcije, materijali, voenje projekata.

TENDENCIES IN THE FIELD OF INDUSTRIAL HALLS

AND WAREHOUSES
Abstract: Industrial halls and warehouses projects occupy a large segment of construction.
Technical and commercial success in this field depends on many parameters, such as: urban
planning, preparatory work, foundations, choice of structural elements and materials for
covering, coating and partition, equipment and detailed solutions. These parameters are the
subject of analysis in this dissertation, with illustrated examples of finished buildings. Certain
elements that represent successful and rational solutions are emphasized. Beside the
simultaneous synthesis of the most adequate solutions, the necessity of interaction between
designing and execution of construction is also stressed. The efficiency of the building process
depends not only on these elements, but also on project management.
Key words: urban planning, foundations, structure, materials, project management.

Redovni profesor, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad, Dositeja Obradovia 6, kkonsalting@sezampro.rs

22

1. UVOD
Realno zaostajanje u tehnologiji graenja u Srbiji odrazilo se i u sferi industrijskih hala i
skladita. Naime, posebno kod hala raspona do 15m i korisne povrine do 500m2 dominantan je
klasian nain graenja kod kojeg se najee bez bilo kakve projektne dokumentacije na
temeljnim trakama zidovi izrauju od openih, gas-betonskih ili betonskih blokova povezanih
neadekvatno rasporeenim armirano-betonskim serklaima (Slika 1).
Krovna konstrukcija ovih objekata je elina ili drvena, a pokrivanje prirodnim ili
sintetikim materijalima, bez ozbiljnije termike izolacije (Slika 2). Kako ovi objekti
predstavljaju improvizaciju koja nema uporite u inenjerskoj ili dobroj tradiciji graenja, nee
biti predmet daljeg razmatranja u ovom radu.

Slika 2

Slika 1

Savremeni nain graenja zaostaje dvadesetak godina za svjetskim trendovima, prije svega u
pogledu tehnologije pripreme i izvoenja (Slika 3). Inae, u principu, veliki objekti se realizuju
na osnovu projekata iji su nedostaci uglavnom nedovoljna funkcionalna analiza i racionalnost
usvojenih rjeenja.

Slika 3

Stavovi i primjeri izneseni u ovom radu rezultat su intenzivnog bavljenja autora u oblasti
projektovanja, izvoenja i nadzora industrijskih hala, skladita i prodajnih objekata.

23

2. URBANISTIKI USLOVI
Poznati su problemi potencijalnih Investitora da realizuju svoje planove u skladu sa vaeom
zakonskom regulativom u oblasti urbanizma i graenja. Svi ti problemi su dio znatno irih
nerijeenih drutveno-ekonomskih odnosa. Ovde e biti spomenuti samo neki elementarni.
Svaki objekat bi trebao biti izgraen na vlastitom graevinskom zemljitu (Slike 4 i 5). Put
do ovakvog statusa zemljita je praktino nemogua misija. Umjesto toga, gradi se na
zemljitu za koje je obezbjeen status korisnika ili zakupca na 99 godina. To implicira
problematinu situaciju u pogledu nespornog vlasnitva bez obzira da li je objekat izgraen
legalno ili je legalizovan.

Slika 5

Slika 4

Sljedea prepreka su detaljni urbanistiki planovi bez kojih nema dobijanja inicijalnih
urbanistikih uslova. Praktino se eka da zainteresovani investitori finansiraju izradu ovih
planova. U ovom trenutku u Beogradu ne postoje lokacije za izgradnju ozbiljnijih hala i
skladita sa istovremeno rijeenim statusom zemljita i detaljnim urbanistikim planom.
Konano, dobijeni urbanistiki uslovi su po pravilu jasni u pogledu samog objekta, ali su po
pravilu nejasni u pogledu infrastrukturnih prikljuaka, jer su ovi obino fiktivni, t.j. tek
planirani. Zato se objekat, na primer, ne moe prikljuiti na kanalizacioni kolektor, jer zonski
preista nije izgraen, pa se u zadnji as izgradi septika jama (Slika 6). To otvara pitanje
tehnikog prijema objekta koji nije izveden prema urbanistikim uslovima.

Slika 6

Jasno, velika tema je zato investitor i pored plaenih obaveza ne dobije infrastrukturno
opremljenu lokaciju, pa je izloen neplaniranim trokovima i strahovanju da li e dobiti
upotrebnu dozvolu.

24

3. PRIPREMNI RADOVI
Prije izrade idejnog projekta na odreenoj lokaciji neophodno je obaviti niz pripremnih
radova kao to su: geomehanika, hidroloka, meteoroloka i druga istraivanja. Naalost,
tretman ovih istraivanja je potpuno neadekvatan i obino se pretvara u formalnu obavezu koju
treba na neki nain izbjei ili nai instituciju koja e jeftino uraditi elaborat u kojem nema nita
konkretno upotrebljivo za projekat.
Ponekad je u pitanju i nestrpljenje da se to prije pone sa graenjem bez i nekih osnovnih
podataka o lokaciji. Nikako da se prihvati aksiom graenja u razvijenim zemljama: Dugotrajna
i kvalitetna priprema = brzo i efikasno graenje.
Kod pripremnih radova ponajvie dolazi do izraaja odsustvo konsaltinga u procesu
graenja. Jasno da investitori po pravilu nemaju znanja koja bi im omoguila da realizatorima
pripremnih radova konkretno formuliu zadatke, a angaovanje konsultanata im djeluje kao
nepotreban luksuz. Time se u kljunoj fazi zainje neracionalan projekat.

4. PROJEKTOVANJE
Osnovni problem je nain inkorporacije projektovanja u procesu graenja. Samo strani i
rijetki domai investitori preko svoje slube investicija ili angaovane konsultantske firme
pripreme tender sa detaljnim projektnim zadatkom u kojem su definisani svi aspekti budueg
objekta, a koji zbog ozbiljnosti i sveobuhvatnosti polualjivo dobiju epitet biblije. Potom se na
osnovu ovog tendera bira firma koja projektuje i izvodi objekat po sistemu klju u ruke, po
fiksnoj cijeni i u fiksnom roku.
Svoje interese investitor titi ozbiljnom revizijom projekta i nadzornom slubom svoga
konsultanta. U ovoj konstelaciji projektanti su dio procesa graenja (Slika 7) to poveava
njihovu odgovornost, efikasnost i, to je najvanije, nivo izvodljivosti i racionalnosti projekata.
To praktino znai da konano prestaju dileme ta glavni projekat sadri to je projekat sa svim
detaljima izvoenja i specifikacijama. Normalno, time se izbjegavaju situacije sa praktino
neupotrebljivim glavnim projektima u situaciji kada se oni prave bez poznavanja tehnologije
izvoaa radova.
Potpunu suprotnost predstavljaju situacije sa projektima iji investitori nemaju koncepciju,
pa su projektanti u situaciji da izrauju projekat ija funkcija nije poznata (Slika 8). Takvi
projekti su upotrebljivi formalno i obino su generator brojnih problema ako doe do njegove
realizacije, a pogotovu u fazi privoenja konkretnoj namjeni.

Slika 7

Slika 8

25

5. FUNDIRANJE
Gotovo iskljuivo izvode se na licu mjesta uz izuzetne sluajeve montanih temelja, kod
razvijene betonske prefabrikacije (Slike 9 i 10).

Slika 9

Slika 10

Veliina i karakter konstrukcija diktiraju fundiranje na temeljima samcima. Njihovo

povezivanje je temeljnim gredama, u cilju amortizacije diferencijalnih slijeganja i postizanja
aseizminosti u temeljnoj ravni. Preuzimaju i funkciju oslanjanja fasadnih stubova ili same
fasade. Pri veim rasponima praktino je neizvodljivo formirati poprene temeljne grede i time
konsekventno provesti aseizmike zahtjeve u poprenom pravcu. Pokuaji da se ovi zahtjevi
formalno zadovolje gredama male relativne krutosti ne doprinose aseizminosti, a eventualno
mogu pomoi oslanjanju podne ploe.
Nivo podzemnih voda moe znaajno uticati na usvojena rjeenja fundiranja i tehnologiju
izvoenja. Znaajni problem graevinske operative je opremljenost za izvoenje radova u vodi,
pa treba iscrpsti sve opcije sa zamjenama materijala i nasipanjem kod direktnog fundiranja ili
ipovima kod dubokog fundiranja prije odluke da se fundira u podzemnoj vodi.
Fundiranje moe definitivno biti tehnika i komercijalna zamka, posebno pri realizaciji
objekata po fiksnoj cijeni.

6. PODNE I MEUSPRATNE PLOE

Proizvodna ili skladina funkcija objekata namee niz zahtjeva u pogledu nosivosti i
povrinske obrade podnih ploa.
Uglavnom dominiraju tri grupe:
klasino armirane betonske ploe sa propisanom ravnou i obradom helikopterom
(Slika 11);
klasino armirane betonske ploe sa epoksidnim ili slinim glazurama izraenim kao
samoliv ili premaz realizovan na mokro ili na suvo (Slika 12);
mikroarmirani industrijski podovi sa zavrnim obradama koje doprinose protivkliznosti,
habajuoj otpornosti, trajnosti i lakem odravanju (Slika 13).
Sve tri grupe podrazumevaju formiranje dilatacija i njihovo popunjavanje trajno elastinim
materijalima (Slika 14). Trea grupa se iskljuivo realizuje sa dilatiranjem po obimu kao
plivajui pod, mada se ovaj pristup preporuuje i kod prve dvije.

26

Slika 11

Slika 13

Slika 12

Slika 14

Potrebno je uvijek naglaavati da za podnu plou jeste bitan procenat armiranja ili koliina
metalnih ili fibro vlakana, ali je jo bitnija dobra zbijenost podloge. Postizanje modula zbijenosti
veih od 30 MPa u uslovima prekomjernog vlaenja i koritenja loih lokalnih materijala nije
jednostavan posao. U takvim uslovima od slabe pomoi je i mona mehanizacija (Slike 15 i 16).
Zato je neophodno obezbjediti kvalitetne kamene materijale i kontrolisano vlaenje sa
nabijanjem ili balansirati modul koji se realno moe postii sa dimenzijama ploe i procentom
armiranja.

Slika 15

Slika 16

Izradu savremenih podnih ploa moe realizovati nekoliko dobro opremljenih izvoaa.
Komparativno, trea grupa je najoptimalnija, zbog toga to nudi najvie uz cijenu koja je obino
nia u odnosu na drugu grupu. Ilustracija opreme data je na slikama 17, 18 i 19.

27

Slika 17

Slika 18

Slika 19

Zbog toga drugu grupu treba koristiti ako je to iskljuivi funkcionalni zahtjev kao, na
primer, u prehrambenoj industriji. Prva grupa kao najjeftinija moe biti korisna kod obinih
skladinih prostora, uz uslov da se dovoljno dobrim glaanjem eliminie cementna praina
tokom eksploatacije.
Panju treba posvetiti i termikoj izolaciji kod hladnjaa, kao i visinskom poloaju ploa
zbog internog transporta.
Meuspratne ploe (Slika 20) su u ekonomskom smislu zanimljive zbog rairene zablude
investitora da ubacivanjem ove ploe mogu bez znaajnijeg ulaganja udvostruiti korisnu
povrinu objekta. Ova analogija sa stambenim objektima ne vai kod hala jer meuspratna ploa
na rasponu od, na primer, 10m moe imati skuplju konstrukciju od osnovne (Slika 21).

Slika 20

Slika 21

28
Ubacivanje unutranjih stubova ublaava ovaj problem, ali degradira funkcionalnost donje
etae. Iz navedenih razloga investitor mora ve u fazi formiranja koncepcije objekta biti suoen
sa ovim injenicama. Posebno ako se radi o razmiljanju da e na spratu dobiti jeftini skladini
prostor, koji moda nije ni potreban.
Tendencija graenja visokoregalnih skladita (Slika 22) sa visinom odlaganja i do 15m je
upravo kontrapunkt opisanom pogrenom shvatanju, jer poveanje korisne visine se uglavnom
odraava samo na stubove, koji i u toj situaciji ne uestvuju vie od 30% od ukupne cijene
konstrukcije, dok izrada meuspratne konstrukcije praktino udvostruuje cijenu osnovne
konstrukcije. Konstruktivna koncepcija meuspratne ploe treba da bude u duhu osnovne
konstrukcije. Meutim, zbog obino ozbiljnih raspona, kao racionalna se moe pokazati
spregnuta konstrukcija ili ak samo elina sa noseim gredama, visokoprofilisanim limom
izmeu njih i protivkliznim limom preko noseeg lima (Slike 23, 24 i 25).

Slika 23

Slika 22

Slika 24

Slika 25

7. KONSTRUKCIJE
7.1 Primarna konstrukcija hala
Primarna konstrukcija hala moe biti:
armirano-betonska (Slika 26);
adheziono ili naknadno prednapregnuta betonska (Slika 27);
elina (Slika 28);
spregnuta;
drvena.

29

Slika 26

Slika 27

Sem baznih konstrukterskih parametara na odluku o vrsti osnovne konstrukcije moe uticati
i:
antikorozivna zatita;
protivpoarna zatita i
trina situacija.

Iako je kod nas moderna floskula da: Graevinski konstruktori nemaju predubjeenja pri
izboru materijala, u stvarnosti ova predubjeenja isplivaju, pogotovo kada je realizacija
projekta izvjesna i komercijalno interesantna. Time se opet izvri svrstavanje u betonski i
elini tabor sa elementima lobiranja. Upravo ova poslednja aktivnost koristi esto i
nedovoljno utemeljene argumentacije. Pojednostavljeno, osnovni argument prvog tabora je da
beton nema nikakve probleme sa korozijom i poarom, dok korienje elika podrazumjeva
obaveznu ozbiljnu antikorozivnu i protivpoarnu zatitu. Poznati su problemi korozije betona
ve i u manje agresivnim urbanim uslovima, pa je izrada zatitnih premaza novih betonskih
povrina normalna praksa u razvijenim. Druga pojava je korozija armature povezana sa
nedovoljnim zatitnim slojevima.

Slika 28

Trajna vrstoa betona zasnovana je na prisustvu prirodne vlanosti betona. Ispitivanjem

uzoraka betona nakon poara autor je imao u nizu situacija priliku da utvrdi da beton koji je pri
poaru izgubio prirodnu vlanost nakon nekoliko mjeseci ima ozbiljan pad vrstoe. Zbunjujue
je vjerovatno to to betonski elementi obino nakon poara nemaju uoljivu promjenu
geometrije.
Takoe, u nekoliko sluajeva autor je utvrdio da je elik koji je bio izloen i do 500C, a
koji je bio u zoni pravilno gaenog poara ak imao bolje mehanike osobine od nominalnih uz
ponovno uspostavljanje normalne kristalografske strukture. Normalno, ponekad je problem
dokazati stabilnost elinih elemenata koji su doivjeli krivljenja.

30
Sve navedeno ukazuje na potrebu objektivizacije i tretmana problema i traenih mjera
zatite. U tom smislu nuni su ozbiljni propisi u ovoj oblasti i edukaciji inenjera i protivpoarne
policije koja estoko insistira na zatitnim premazima elika sa esto paualno utvrenim
insistiranjem na protivpoarnim otpornostima od 30 do 120 minuta.
Tako dolazimo u situaciju da se odobrenje za graenje moe dobiti za objekat koji uopte
nema statiki proraun, ali mora imati protivpoarnu otpornost, pa ak i onu za koju na tritu
uopte nema atestiranih premaza (npr. za 120 minuta) ili se mora postupiti po uputstvu
proizvoaa koji zahtjeva debljine koje je naprosto fiziki nemogue nanijeti. Time se dolazi do
apsurda da premaz kota vie od osnovnog materijala, pa se kao logina i pouzdanija zatita
namee udvostruavanje dimenzija poprenog presjeka elemenata.
U oblasti antikorozivne zatite sem standardnog bojenja i oblaganja ve 5 godina je u
normalnoj upotrebi generacija weathering elika, koji imaju AKZ otpornost bez bilo kakve
zatite i cijenu koja je vea praktino onoliko koliko kota osnovno ienje i primarna zatita.
Trina situacija je posljednjih godinu dana na strani elika (i konstruktivnog i betonskog).
To jasno nalae nunost tehno-ekonomske analize u cilju donoenja odluke o izboru vrste
konstrukcije Slike 29 i 30). Ta analiza moe biti zaista mjerodavna nakon to se izvri
objektivizacija u domenu zatite, to bi trebalo u interesu struke postati jedna od osnovnih
inicijativa Inenjerske Komore i nadlenih dravnih institucija.

Slika 30

Slika 29

Potrebno je pomenuti i injenicu da lamelirane drvene konstrukcije nemaju adekvatno

mjesto na tritu.

7.2 Sekundarna konstrukcija hala

U sluaju loe koncepcije, ona moe zahtjevati nerealno veliki utroak materijala u odnosu
na primarnu konstrukciju (Slika 31).

Slika 31

31
Ovo se djelimino odnosi i na podkonstrukciju obloge fasade i pokrivaa, ali u puno veoj
mjeri na ukruenja primarne konstrukcije.
Neprihvatljivo je da veina graevinskih konstruktera nema ni osnovna znanja o Stressed
Skin Design proceduri tretmana objekata poput industrijskih hala i skladita. Ova procedura
nije stvar akademskog znanja, nego pripada inenjerskoj rutini propisanoj i razraenoj u okviru
Eurocode 3. Najkrae reeno, njenom primjenom na prostornom raunskom modelu, uz
proraun potrebnih spojnih sredstava kojom se privruje pokriva i obloga, mogu se i potpuno
izbaciti sva klasina sporadino postavljena ukruenja (Slike 32 i 33).

Slika 33

Slika 32

Posebnu grupu predstavlja podkonstrukcija za pokrivanje i oblaganje. U ovom domenu

javlja se znaajna razlika izmeu betonskih i elinih hala. Naime, betonske hale po pravilu
nemaju rijeen sistem za privrivanje fasade, pa je neophodno uvesti elinu podkonstrukciju.
Tako je npr. na nedavno zavrenom objektu od 26 000 m2 (Slika 34) teina ove
podkonstrukcije iznosila 82 tone, to je anuliralo utedu koja je postignuta usvajanjem
prefabrikovane betonske konstrukcije u odnosu na elinu. Situacija sa krovnom
podkonstrukcijom nije drastina u ovoj mjeri ukoliko su betonske ronjae korektno
geometrijski izvedene. Ukoliko to nije sluaj, takoe se moe javiti znaajna koliina
izravnavajue eline podkonstrukcije.

Slika 34

32

8. ZATVARANJE OBJEKATA
8.1 Pokrivanje
Aktuelne su dvije grupe pokrivaa.
Prvu grupu ine krovni termoizolacioni paneli, uglavnom sa ispunom od poliuretana ili
mineralne vune (Slike 35 i 36). Prvi tip je termiki i mehaniki povoljniji, uz cijenu koja je nia i
do 40%. Problem predstavlja kategorija vatrootpornosti, gdje veina ovih panela spada u grupu
V2 samogasivih, za razliku od onih sa mineralnom vunom, koji imaju kategoriju V1
nezapaljivi. Protivpoarna policija takoe izuzetno insistira na primjeni panela sa mineralnom
vunom, to je ponekad, kao u prehrambenoj industriji, neprimjenjivo. U svemu izostaje
realistian pristup ovom pitanju, jer su obloni limovi obje vrste panela tanki (elini do 0,6mm,
a aluminijumski do 1,2mm) to u sluaju poara predstavlja materijal koji e vrlo brzo izgoriti,
pa e kroz tako stvorene otvore ispasti i izolacija od mineralne vune, tako da nee dalje ni
uestvovati u vatrootpornosti objekta.

Slika 35

Slika 36

Dodatni problem kod panela sa mineralnom vunom su problemi u tehnologiji njihove

izrade, prije svega u ljepljenju spojeva lim izolacija (Slika 37). Sem oteane montae i loeg
izgleda, ovakvi paneli imaju dalju degradaciju spojeva na povienim temperaturama. Zabiljeeni
su sluajevi zamjene cijelih krovova od po nekoliko hiljada kvadratnih metara, zbog praktine
neupotrebljivosti, koja je imala ak i elemente statike nesigurnosti.

Slika 37

Slika 38

Drugu grupu pokrivaa ine na licu mjesta formirani paketi pokrivaa (Slika 38), koji se
obino sastoje od:
duboko profilisanog noseeg lima,
parne brane

33
izolacije od mineralne vune velike gustoe,
hidroizolacione membrane folije sa otpornou na UV zraenje.

Ova grupa je pogodnija kod krovova sa manjim padovima slivnih povrina. Komplikovanija
je za izradu i gotovo redovno skuplja od ekvivalentnog termoizolacionog panela. Odreena
prednost je laka reparacija oteenja i obrada prodora kroz krovnu ravan.
Utisak je da, posebno arhitekte, olako poseu za ravnim krovom uokvirenim atikom, ime
dobijamo ogromne plohe sa sporom evakuacijom oborina, koja je uslonjena prisustvom atike u
zoni spoja horizontalne i vertikalne odvodnje. Iako su, bez sumnje, savremene membrane
kvalitetni materijali u odnosu na nekadanje hidroizolacije ravnih krovova, projektanti i izvoai
ne smiju zaboraviti sve nevolje koje su naoj struci donijeli ravni krovovi.

8.2 Oblaganje
Izbor materijala za oblaganje je raznovrsniji naprosto zato to ovi formiraju zamiljenu
fasadu. Najee se javljaju:
termoizolacioni paneli (Slika 39),
staklo (Slika 40),
alubond (Slika 41),
betonski fasadni elementi.
Termoizolacioni paneli takoe imaju izolaciju od poliuretana i mineralne vune sa istim
prednostima i manama navedenim kod krovnih panela (Slika 42). Javljaju se i neki hibridi, poput
onih sa izolacijom od stiropora, to vie lii na improvizaciju, a manje na materijal ozbiljnih
mehanikih, vatrootpornih i drugih karakteristika.

Slika 39

Slika 40

Slika 41

Slika 42

34
Slijedee dvije grupe materijala obino se javljaju u kombinaciji kojom se formiraju
polustrukturalne i strukturalne fasade. Zbog visoke cijene ovih obloga kod objekata koji se
razmatraju u ovom radu, javljaju se uglavnom kod administrativnih ili izlobenih prostora
pridruenih uz ove ili samo kao ukrasni dijelovi eksponiranih fasada. Evidentno je skromno
znanje i u projektantskoj i izvoakoj realizaciji ovih fasada, koje rezultira esto vidnim
banalnim grekama koje ugroavaju i osnovnu funkciju zatvaranja objekta.
Betonski fasadni elementi su, prije svega, primjereni montanoj betonskoj gradnji. Uz uslov
solidne termoizolacije, konsekventna primjena ovakvih fasada uz betonsku primarnu
konstrukciju uspjenija je nego li postavljanje termoizolacionih panela, zbog vee opisane
neophodnosti uvoenja eline podkonstrukcije objekta.

8.3 Pregraivanje
Formiranje tehnolokih i poarnih sektora iziskuje izradu pregrada (Slika 43), obino po
cijeloj visini objekta. Tehniki je logino da materijali i sistem gradnje ovih pregrada prati
osnovni sistem objekta. Na primer, u sistemu elina konstrukcija paneli i pregrade se mogu
formirati na isti nain uz otvorenu mogunost lakog dislociranja (Slike 44, 45, 46 i 47).

Slika 43

Slika 44

Slika 45

35

Slika 46

Slika 47

Meutim, vrlo esto investitori naknadno ulaze u pregraivanje uz koritenje potpuno

neadekvatnih materijala, poput obinih ili gas betonskih blokova, ulazei u problem vezivanja sa
osnovnom konstrukcijom (Slika 48).

Slika 48

9. OPREMA HALA
Pod ovim pojmom, sem prozora i vrata, moe biti svrstan i niz drugih elemenata vezanih za
komunikacije, instalacije i specifinosti funkcije objekta.

9.1 Prozori
Prozori, kao osnovni element za prirodno osvetljenje, mogu biti:
elini (Slika 49),
aluminijumski (Slika 50),
PVC,
drveni,
kombinacije (npr. aluminijum drvo).

36

Slika 49

Slika 50

Prva i najjeftinija grupa je preteno prevaziena i posebno je pogodna ako se primenjuje

liveno staklo (profilit). Loa termika svojstva i problemi sa zaptivanjem okvira prozora mogu
biti ublaeni primjenom termoizolacionih stakala.
Aluminijumski prozori (Slika 51) su najpogodniji u grupi industrijskih hala i skladita,
pogotovo to je relativno mali obim transparentnih povrina i pored relativno visoke cijene ne
ugroava ukupnu cijenu objekta.

Slika 51

Naalost, jo uvijek nedovoljno rijeen domen su spojevi prozor fasada. Loe rijeeni
detalji ili greke na fasadi (Slike 52 i 53) se uglavnom saniraju koritenjem silikona, koji i u
kvalitetnim varijantama nisu ozbiljno i trajno rjeenje.

Slika 52

Slika 53

PVC prozori i pored masovne upotrebe nisu adekvatno rjeenje u smislu obrade fasada.

37
Kombinacija aluminijum drvo je skupo rjeenje primjereno kancelarijskim prostorima u
ovim objektima.
Velike tlocrtne dimenzije, koje se esto javljaju kod hala, iziskuju uvoenje krovnog
osvjetljenja u formi kupola i svjetlosnih traka. Ovi elementi, ukoliko su solidno izvedeni, mogu
sem funkcije osvjetljenja sluiti i za ventilaciju, ukljuujui i evakuaciju dima pri poaru.
Meutim, loe izvoenje ovih elemenata moe donijeti niz nevolja pri eksploataciji objekta, koji
moe kompromirati cijeli krov objekta. Zato o ovim elementima treba razmiljati samo kao
nunom zlu, a ne kao ukrasnom elementu koji dodatno osvetljava prostor. Problem je to ovaj
ukras, ako je iole kvalitetan, ozbiljno poskupljuje i komplikuje izradu krova.

9.2 Vrata
Vrata su esto kljuni komunikacioni element, npr. kod skladita. U ovoj oblasti je ostvaren
ogroman napredak donosei rjeenja koja nisu jeftina, ali koja imaju puno eksploataciono
opravdanje.
Vanjska vrata mogu biti:
- mehanika sa preklopnim ili kliznim otvaranjem (Slika 54),
- automatska sa rolo ili segmentnim otvaranjem (Slika 55).
Dominantna je primjena ove posljednje grupe koja se pokazala kao efikasna i pouzdana u
eksploataciji, posebno uz uslov da su vrata termoizolovana i imaju ugraena i mehanika
pjeaka vrata.

Slika 54

Slika 55

Unutranja vrata imaju raznovrsniju namjenu prolaz pjeaka ili transportne opreme, a sve
to u obinoj ili protivpoarnoj varijanti. Ova vrata su po pravilu metalna elina ili
aluminijumska. Pokazani su primjeri obinih komunikacionih vrata, protivpoarnih vrata, ali i
brzih vertikalno pomjerljivih vrata za prolaz viljukara i sline opreme (Slike 56, 57, 58, 59, 60).

Slika 56

Slika 57

38

Slika 58

Slika 59

Slika 60

Kao dio komunikacione opreme mogu se smatrati razliiti tipovi liftova od kojih su posebno
znaajni vertikalni ili kosi teretni liftovi, ijom ugradnjom znatno pojednostavljujemo i samu
dispoziciju objekta, posebno vieetanog.
Jasno, tu je i irok dijapazon stepenita, razliitog komfora i sigurnosti (Slika 61).

Slika 61

Ovdje su prikazani na slikama neki primjeri unutranje opreme objekta (Slike 62, 63, 64, 65,
66).

Slika 62

Slika 63

39

Slika 64

Slika 65

Slika 66

U vanjsku opremu objekta spadaju istovarne platforme sa nadstrenicama. Logistika u

oblasti skladitenja razvila je sisteme istovarnih tunela, ali i visokih regala u skladitima tog tipa
(Slike 67 i 68).

Slika 67

Slika 68

10. DETALJI ODVODNJE

Klasini gravitacioni sistemi odvodnje danas se uveliko zamjenjuju vakumskim sistemima.
Ova evolucija je od bitnog uticaja na projektovanje samih objekata, jer se umjesto obaveznih
nagiba krovnih ravni za gravitacionu odvodnju moe upotrebiti horizontalni vakumski sistem od
mjesta lokalnog kolektora oborinske vode. Istovremeno je kapacitet evakuacije viestruko
povean. Tako obino ostaje sporno pitanje kapaciteta recipijenata na koji se vee odvodnja

40
objekta. Zabiljeeni su primjeri havarija na kinom kolektoru nakon povezivanja vakumskog
sistema velikih objekata. Ovaj sistem inae je vezan za uskospecijalizovanu i ne ba jeftinu
opremu.
Iz ovog razloga konceptualno treba razmiljati o smanjivanju broja slivnih ravni, kako bi se
smanjio potreban broj evakuacionih vakumskih redova, pogotovo to je njihov kapacitet veliki i
za njega ne vae stara pravila vezana za odnos slivna povrina presjek oluka (Slike 69 i 70).

Slika 69

Slika 70

Klasini nain odvodnje uglavnom je napredovao primjenom kvalitetnijih bojenih i

plastificiranih limova. Glavni problemi nastaju pri primenjivanju ovog sistema kod objekata sa
atikom, jer se dominantno javljaju duboke uvale iz kojih se voda odvodi kroz objekat (to je
uvijek nepopularno) ili kroz atiku (to je estetski i funkcionalno problematino). I dalje se
nedovoljno koristi rjeenje povezivanja olunih vertikala u zatvoren sistem kine kanalizacije.

11. DETALJI I OPIVANJA

Ukupni zavretak objekta neminovno je uslovljen ugradnjom opivki na krovu, fasadi i
unutranjosti objekta, sa svim funkcionalnim i estetskim zahtjevima. Kao to je pokazano u
prethodnom dijelu teksta, osnovna tendencija u graenju industrijskih hala i skladita je
prefabrikacija u betonskoj ili elinoj varijanti. Istovremeno, realizacija opivki je u najveoj
mjeri vezana za manuelni rad, ija uspjenost uveliko ovisi o mjerama uzetim nakon ugradnje
pokrova, obloga, vrata, prozora i kupola (Slike 71, 72, 73, 74 i 75). Sve ovo znatno usporava
proces gradnje. Realno su mogue i apsurdne situacije da ista ekipa montera upotrebi vie
vremena za opivanje objekta i postavljanje sistema odvodnje nego li za postavljanje pokrova i
obloge.

Slika 71

Slika 72

41

Slika 73

Slika 74

Slika 75

Rjeenje za ovu situaciju je jasno mogue samo poveanjem nivoa prefabrikacije i ovih
marginalnih elemenata u kontekstu ukupnog kotanja jednog objekta. To je realno mogue za
tipske objekte koji se grade u veim serijama (npr. benzinske pumpe). Za sve unikatne objekte,
ovaj problem je mogue samo ublaiti tipizacijom detalja. Pojedini proizvoai, npr. panela,
uloili su napor u ovom pravcu, ali su sami ponitili ove efekte prodajui ove elemente po
neprimjerenim cijenama ili umnoavajui ove elemente bez stvarnih tehnikih razloga (npr.
duina panela od 4m, umjesto 8m, sa jasnom tendencijom da se isporui dvostruko vie spojnih
opivki).

12. ZAKLJUAK
Osnovni problemi koje treba otkloniti s ciljem da se analizirana grupa objekata efikasno i
racionalno realizuje su:
rjeenje pitanja vlasnitva i namjene zemljita,
urbanistiko graevinska normativa,
infrastrukturno opremanje parcela,
kvalitetni pripremni radovi,
interakcija projektovanje izvoenje,
propisi u oblasti protivpoarne zatite,
voenje projekata.
Na slikama 76, 77, 78, 79, 80, 81 i 82 date su ilustracije nekih uspjeno izvedenih objekata.

42

Slika 76

Slika 77

Slika 78

Slika 79

Slika 80

Slika 81

Slika 82

RADOVI

45

Sra Aleksi1
Duko Lui 2
Biljana epanovi 3

EXPERIMENTALNO ISTRAIVANJE CENTRO2009

Rezime: U ovom radu obrauje se granina nosivost tankozidnih Inosaa optereenih
uskopodijeljenim optereenjem u ravni rebra. Pod uskopodijeljenim optereenjem podrazumijeva se podijeljeno optereenje koje djeluje lokalno po optereenoj noici, odnosno na malom
dijelu njene duine. Sluaj dejstva koncentrisanog ili uskopodijeljenog optereenja je vrlo est u
praksi. U ovom radu bice ukratko prezentovano eksperimentalno istraivanje CENTRO 2009,
koje je sprovedeno na Graevinskom fakultetu u Podgorici. Razmatra se sluaj kada optereenje
djeluje bez ekscentriciteta u odnosu na ravan rebra nosaa.
Kljune rei: eline konstrukcije, tankozidni I-nosai, stabilnost, patch load, granina nosivost,
eksperimentalno istraivanje

EXPERIMENTAL RESEARCH CENTRO2009

Abstract: The paper analyses the problem of ultimate carrying capacity of thin-walled I-girders
loaded by patch loading in the web plane. Patch loading assumes loading that acts locally, over
the short part of loaded flange length. The paper deals with short review of experimental
research CENTRO 2009, which was organised at the Faculty of Civil Engineering in Podgorica,
University of Montenegro. The experimental research considered situation when the load acts in
web plane.
Key words: steel structures, thin-walled I-girders, stability, patch load, ultimate load,
experimental research

Ass.Lect, MsC, Faculty of Civil Engineering, University of Montenegro, Cetinjski put bb, Podgorica,
Montenegro, e-mail: asrdja@ac.me
2
Ass.Prof, PhD, Faculty of Civil Engineering, University of Montenegro, Cetinjski put bb, Podgorica,
Montenegro, e-mail: dlucic@t-com.me
3
Ass.Lect, MsC, Faculty of Civil Engineering, University of Montenegro, Cetinjski put bb, Podgorica,
Montenegro, e-mail: biljazs@t-com.me

46

1. UVOD
Predmet ovog rada je granina nosivost tankozidnih Inosaa optereenih uskopodijeljenim
optereenjem u ravni rebra. Pod uskopodijeljenim optereenjem podrazumijeva se podijeljeno
optereenje koje djeluje lokalno po optereenoj noici, odnosno na malom dijelu njene duine.
Razmatra se sluaj kada optereenje djeluje bez ekscentriciteta u odnosu na ravan rebra nosaa.
Radi se o vrlo kompleksnom problemu kod koga se granina nosivost dostie lokalno, gubitkom
stabilnosti dijela rebra pod optereenjem.
Sluaj dejstva koncentrisanog ili uskopodijeljenog optereenja je vrlo est u praksi. Problem
se rjeava vertikalnim ukruivanjem rebra nosaa ispod sile. Postavljanje vertikalnih ukruenja
poskupljuje proces izrade konstrukcije, osim toga, u nekim sluajevima nije poznat taan poloaj
dejstva sile ili je pak nestacionaran. Uglavnom zbog ovih razloga, poeljno je raspolagati sa
raunskim aparatom koji bi sa prihvatljivom sigurnou definisao nivo graninog optereenja.
U ovom radu bice ukratko prezentovano eksperimentalno istraivanje CENTRO 2009, koje
je sprovedeno na Graevinskom fakultetu u Podgorici. Svrha ovog eksperimentalnog
istraivanja je da proiri postojeu baza podataka sa dosadasnjih eksperimentalnih istraivanja, a
u cilju kvalitetnijeg sagledavanja i rjeavanja problema. U uem smislu, od ovog
eksperimentalnog istraivanja se oekuje da proiri do sada steena saznanja o uticaju normalnih
napona nastalih usljed globalnih momenata savijanja, na nivo graninog optereenja. Akcenat
istraivanja je usmjeren na dobijanje informacija o ponaanju nosaa u sluajevima kada su u
lokalnoj zoni dejstva optereenja prisutni znatni normalni naponi pritiska/zatezanja usljed
globalnih momenata savijanja.
Predmetno eksperimentalno istraivanje CENTRO 2009 je konceptualno osmiljeno na taj
nain da dobijeni rezultati budu uporedivi, kako meu sobom, tako i sa postojeim rezultatima
sa dosadasnjih eksperimentalnih istraivanja.

2. KONCEPT EKSPERIMENTALNOG ISTRAIVANJA CENTRO 2009

Eksperimentalno istraivanje CENTRO 2009 je izvedeno na dvadeset nosaa. Sprovedena su
dvadesetetiri testiranja kroz etiri serije od po pet nosaa, odnosno est testiranja. Nosai su
podijeljeni u etiri serije, klasirane prema nominalnoj debljini rebra kako slijedi: CI serija sa
debljinom rebra 3mm, CII serija sa debljinom rebra 4mm, CIII serija sa debljinom rebra
5mm i CIV serija sa debljinom rebra 6mm. Svaka serija se sastoji od po est podserija,
klasiranih prema karakteru informacija koje se ele dobiti: 1 neukruen nosa duine 2500mm,
2 lokalno ukruen nosa duine 2500mm, 3 neukruen nosa duine 3000mm, 4 lokalno
ukruen nosa duine 3000mm, 5/1 i 5/2 neukruen nosa duine 500mm.
Nosa podserije 5 se u sve etiri serije dobija odrezivanjem jednog neoteenog kraja od
nosaa iz podserije 1 odgovarajue serije.
Razliitim duinama nosaa se eli obezbijediti ratliit nivo naprezanja usljed globalnih
momenata savijanja, a pri dostizanju graninog optereenja, pri emu se ostali parametri ne
mijenjaju (Slika 1).
Lokalnim ukruivanjem/neukruivanjem nosaa se eli obezbijediti mogunost poreenja
graninog optereenja za sluajeve nivoa normalnog napona istog intenziteta, a suprotnog
smjera, pri emu se ostali parametri ne mijenjaju (Slika 2).
Podserijom kratkih nosaa (testiranja 5/1 i 5/2) se eli obezbijediti mogunost poreenja
dobijenih rezultata iz podserija 1-4, sa rezultatima do sada sprovedenih slinih eksperimentalnih
istraivanja, pri emu se prioritetno misli na eksperimentalna istraivanja sprovedena na
Graevinskom fakultetu u Podgorici, zbog slinih uslova sprovoenja eksperimenta.

47

3. KRATAK OPIS REDOSLIJEDA ISPITIVANJA NA JEDNOJ SERIJI

Kako bi se to bolje pribliila ideja i tok eksperimentalnog istraivanja, nadalje e u kratkim
crtama biti opisan tok ispitivanja u jednoj seriji.
200

donja noica
v2

v1
h2

PCI1
gornja noica

tf = 8mm
bf = 150mm
tw = 3.2mm
dw = 400mm
v2

nosac CI1

h2

20

m1

m1

h1

400

60 2x50 8 x 25 = 200

20

gornja noica

v1
200

500

2 x 750 = 1500

500

2500
donja noica

donja noica

h1

20

gornja noica

2 x 75 + 4 x 50 + 2 x 25

Slika 1 Geometrija nosaa CI1 sa emom poloaja mjernih taaka

20

2 x 75 + 4 x 50 + 2 x 25

donja noica
v2

v1
h2

200

PCI2 = PCI1 + P

gornja noica

gornja noica

m1

nosac CI2

h2

20

m1

400

tw = 3.1mm
dw = 400mm

8 x 25 = 200

tf = 8mm
bf = 150mm

180

150

h1

v2

P
500

2 x 750 = 1500

500

2500
donja noica

donja noica

h1
gornja noica

Slika 2 - Geometrija nosaa CI2 sa emom poloaja mjernih taaka

48
Nosa CI1 (slika 1) je duine 2500mm, lokalno neukruen. Sila se aplicira posredstvom
cilindrinog bloka za nanoenje optereenja, c=0. Oekuje se gubitak nosivosti usljed lokalnog
izboavanja rebra pod optereenjem. Nosa je napregnut znatnim momentima savijanja, a
gubitak stabilnosti rebra izboavanjem se deava u pritisnutoj zoni nosaa. Zabiljeena sila loma
je PCI1.
Nosa CI2 (slika 2) je duine 2500mm, sa lokalno ukruenim rebrom u zoni unosa
optereenja. Nosa CI2 je u svemu ostalom kao i nosa CI1. Nosa CI2 se optereuje pod
identinim uslovima kao i nosa CI1 do nivoa optereenja PCI1. Pri nivou optereenja PCI1 se ne
oekuje gubitak nosivosti nosaa i na kratko se prekida sa daljim optereivanjem. Odrava se
nivo nanijetog optereenja PCI1 sve dok se nosa ne uklini. Uklinjavanje nosaa se vri pomou
pindle koja na sebi ima montiran blok za nanoenje optereenja. Blok za nanoenje
optereenja je cilindrinog oblika, c=0. Nakon zavretka posla na uklinjavanju nosaa CI2 (do
5min) nastavlja se sa optereivanjem nosaa do gubitka nosivosti. Zabiljeena sila loma je PCI2 =
PCI1 + P.
Nosai CI3 i CI4 su duine 3000mm i ispituju se na isti nain kao i nosai CI1 i CI2.
Nosai CI5/1 i CI5/2 se ispituju u svemu kao i nosai sa prethodnih eksperimentalnih
istraivanja sprovedenih na Graevinskom fakultetu u Podgorici [1-5].
Svi nosai su u toku ispitivanja viljukasto bono pridravani na poloaju unutranjih
vertikalnih ukruenja, koja su rasporeena na meusobnom osovinskom rastojanju od 1500mm.
Na vertikalnim ukruenjima su predviene ovalne rupe sa vertikalnim hodom od 10mm, a
obezbijeeni vertikalni hod je bio dovoljan za neometanu vertikalnu deformaciju nosaa.

4. RADNI PROSTOR I MJERNA OPREMA

Eksperimentalno istraivanje CENTRO 2009 je izvreno u Laboratoriji za statika ispitivanja
na Graevinskom fakultetu u Podgorici. Pripremna istraivanja i koncipiranje eksperimenta su
okonani sredinom 2007. godine, a nosai su napravljeni u oktobru mjesecu iste godine. Nakon
krae pauze, opsene pripremne radnje su nastavljene krajem marta mjeseca 2009. Konano,
testiranje pripremljenih nosaa je otpoelo 3.06.2009. godine, a uspjeno je okonano 3.07.2009.
Ukupno dvadesetetiri tesiranja su izvedena za dvadeset radnih dana.
Svi nosai su ispitivani u ve postojeem i za ovo istraivanje neznatno modifikovanom,
krutom elinom ramu, koji je konstruisan na takav nain da je za vrijeme apliciranja
optereenja tok sila zatvoren u konstrukciji rama. Ispitivani nosai su optereivani u statikom
sistemu prosta greda, raspona 500mm, 2500mm, odnosno 3000mm.
Opsluivanje mjernih mjesta u toku trajanja eksperimenta, kao i pouzdanost mjerenih
pomjeranja, obezbijeena je sistemom krutih ramova-klizaa. Konstrukcija ramova klizaa je
takva da obezbjeuje brzo, kvalitetno i pouzdano navoenje montiranih ugibomjera u eljenu
taku.
Apliciranje sile na ispitivane nosae vreno je posredstvom blokova za nanoenje
optereenja, a neposredno optereivanje nosaa je vreno posredstvom poluoblica prenika
40mm i duine 50mm. Konstrukcija gornjeg bloka (gornja noica) za nanoenje optereenja
montira se na mjera sile i sadri osigura koji obezbjeuje vertikalnost aplicirane sile tokom
trajanja ispitivanja. Pored obezbjeenja vertikalnosti aplicirane sile osigura obezbjeuje i od
eventualnog naglog bonog iskliznua prese i mjeraa sile. Konstrukcija donjeg bloka za
nanoenje optereenja (donja noica) montira se na krutu elinu pindlu. Konstrukcija
pindle omoguuje preciznu nivelaciju donjeg bloka za nanoenje optereenja i pouzdano
uklinjavanje ispitivanog nosaa.

49
Optereivanje nosaa je vreno pomou hidrauline pumpe i hidrauline prese kapaciteta
800kN, a kontrola nanoenja sile je vrena pomou digitalnog mjeraa sile kapaciteta 1000kN,
sa tanou od 0.3kN.
Za mjerenje planiranih pomjeranja koriena su etiri induktivna ugibomjera proizvoaa
TML, sa tanou mjerenja od 0.01mm. Za mjerenje dilatacija koriene su linearne mjerne
trake proizvoaa TML, tipa FLA-6-11-5LT. Lijepljenje mjernih traka je vreno
dvokomponentnim ljepilom proizvoaa TML, tipa P-2. Dinamiko praenje, snimanje i
skladitenje mjerenih podataka vreno je pomou digitalnog mjernog mosta proizvoaa TML,
tipa TDS-303 Data Logger, sa 32 ulazna/izlazna kanala.

5. REZULTATI EKSPERIMENTA
Geometrija ispitivanih nosaa, kao i rezultati sprovedenog eksperimentalnog istraivanja su
prikazani u tabeli 1. Grafiki prikaz rezultata ispitivanja nosaa CI1 i CI2 je priloen na slikama
(Slika 3-5).
Tabela 1 Rezultati eksperimentalnog istraivanja CENTRO 2009
SERIJA NOSA

dw

tw

bf

tf

ukruen

Pex

[mm]

[mm]

[mm]

[mm]

[mm]

[mm]

[mm]

[mm]

MPa

kNm

kN

I
I
I
I
I
I

CI1
CI2
CI3
CI4
CI5/1
CI5/2

2500
2500
3000
3000
500
500

1500
1500
1500
1500
500
500

400
400
400
400
400
400

3
3
3
3
3
3

150
150
150
150
150
150

8
8
8
8
8
8

0
0
0
0
0
0

0
0
0
0
0
0

258
260
267
273
258
258

52
52
64
64
11
11

II
II
II
II
II
II

CII1
CII2
CII3
CII4
CII5/1
CII5/2

2500
2500
3000
3000
500
500

1500
1500
1500
1500
500
500

400
400
400
400
400
400

4
4
4
4
4
4

150
150
150
150
150
150

8
8
8
8
8
8

0
0
0
0
0
0

0
0
0
0
0
0

278
286
301
280
278
278

78
78
103
103
18
18

III
III
III
III
III
III

CIII1
CIII2
CIII3
CIII4
CIII5/1
CIII5/2

2500
2500
3000
3000
500
500

1500
1500
1500
1500
500
500

400
400
400
400
400
400

5
5
5
5
5
5

150
150
150
150
150
150

8
8
8
8
8
8

0
0
0
0
0
0

0
0
0
0
0
0

206
232
218
226
206
206

89
89
104
104
20
20

IV
IV
IV
IV
IV
IV

CIV1
CIV2
CIV3
CIV4
CIV5/1
CIV5/2

2500
2500
3000
3000
500
500

1500
1500
1500
1500
500
500

400
400
400
400
400
400

6
6
6
6
6
6

150
150
150
150
150
150

8
8
8
8
8
8

0
0
0
0
0
0

0
0
0
0
0
0

315
315
322
276
315
315

127
127
142
142
31
31

*
*

*
*

*
*

*
*

83
145
85
151
90
92
125
225
137
201
147
137
143
279
139
250
161
157
203
325
189
316
257
240

50
Na svim nosaima podserija 1-4, mjereni su ugibi optereene noice u devet taaka. Svih
devet mjernih mjesta je locirano na jednoj polovini nosaa, posmatrano u odnosu na sredinu
raspona nosaa.
Na svim nosaima podserija 1 i 3 mjerene su bone deformacije rebra u jedanaest taaka,
odnosno na svim nosaima podserija 2 i 4 u devet taaka.
Kontrolnim mjerenjima bonih deformacija noica h1 i h2 se eli obezbijediti mogunost
kontrole rotacije poprenog presjeka u sredini raspona nosaa. Kontrolnim mjerenjima ugiba v1 i
v2, kao i dilatacija m1 i m2 se eli obezbijediti mogunost kvalitetne kontrole naponskog stanja u
nosau.
Kontrolna mjerenja v1, v2, m1 i m2, treba da budu potvrda da su globalna naponska stanja u
nosaima podserije 1, odnosno podserije 3 u trenutku dostizanja sile loma, jednaka globalnim
naponskim stanjima nosaa podserije 2, odnosno podserije 4 u trenutku nihovog uklinjavanja.
Na rebrima nosaa CIII3, CIII4, CIV3, CIV4 i svih nosaa podserije 5, mjerene su dilatacije
u po deset mjernih mjesta. Na pet mjernih mjesta mjerene su dilatacije upravno na pravac
optereenja (u pravcu raspona nosaa), a na ostalih pet mjernih mjesta mjerene su dilatacije u
pravcu nanoenja optereenja. Sve mjerne trake, ukljuujui i kontrolne mjerne trake su
postavljane sa obje strane rebra nosaa, kako bi se mogle razdvojiti membranske deformacije od
deformacija savijanja rebra.
Nulta mjerenja na svim nosaima su vrena pri intenzitetu optereenja od 5kN. Nakon nultog
mjerenja optereenje je nanoeno u 8-10 inkremenata do loma nosaa, a nakon dostizanja sile
loma mjerene su rezidualne deformacije.
Nakon svakog nanesenog inkrementa optereenja, sila je odravana konstantnom za vrijeme
vrenja mjerenja. Mjerenje na svim mjernim mjestima je trajalo oko 5 minuta po jednom
inkrementu. U inkrementima pred slom nosaa, sila je odravana konstantnom 3-5 minuta prije
vrenja mjerenja, radi stabilizovanja deformacija. Optereenje je nanoeno brzinom od oko 0.5
kN/s.
U fazi planiranja eksperimenta, procjena sile loma je vrena pomou matematikog modela
Lui-Aleksi iz 2005. godine [4 i 5]. Procijenjene sile loma za nosae podserija 1, 3 i 5 su se
pokazale kao upotrebljive, odnosno gubitak nosivosti nosaa se desio na oekivanom nivou
intenziteta optereenja.

Slika 3 - Rezultati eksperimentalnog istraivanja, bona pomjeranja rebara nosaa

51

Slika 4 - Rezultati eksperimentalnog istraivanja, ugibi optereenih noica

Slika 5 - Rezultati eksperimentalnog istraivanja, ugibi i dilatacije u kontrolnim takama

Slika 6 - Rezultati eksperimentalnog istraivanja, rezidualne deformacije nosaa CI1 i CI2

Nosa CI1 (slika 1) je neukruen, raspona 2500mm, nominalne debljine rebra 3mm, sa
zabiljeenom silom loma od 83kN. Nosa CI2 (slika 2) je lokalno ukruen, raspona 2500mm,
nominalne debljine rebra 3mm, sa zabiljeenom silom loma od 145kN. Viljukasti oslonci su
bili funkcionalni za vrijeme trajanja eksperimenta, to navodi na zakljuak da su nosai bili
dobro obezbijeeni od bonog izvijanja. Rotacija poprenog presjeka u sredini raspona je
neznatna. Lom nosaa CI1 se desio naglim gubitkom stabilnosti dijela rebra pod optereenjem.
Lom nosaa CI2 se desio naglim gubitkom stabilnosti neukruenog dijela rebra, pod
optereenjem. Nivo normalnih napona usljed globalnih momenata savijanja, a pri dostizanju sile
loma je kod oba nosaa iznosio oko 35% od napona na granici razvlaenja. Mjerene dilatacije i
pomjeranja u kontrolnim takama dobro prate odgovarajue teorijske vrijednosti, pa se moe

52
zakljuiti da su rezultati eksperimenta pouzdani. Analizom mjerenih kontrolnih ugiba u taki v2 i
kontrolnih dilatacija u taki m1, zakljuuje se da je naponsko stanje nosaa CI2 u trenutku
uklinjavanja, odgovaralo naponskom stanju nosaa CI1 u trenutku loma. Od trenutka
uklinjavanja nosaa CI2, primjetan je znatan prirast napona, odnosno dilatacija zatezanja u
kontrolnoj mjernoj taki m1.

6. ZAKLJUAK
Lom nosaa deava se iznenada, gubitkom stabilnosti dijela rebra pod optereenjem i
propagacijom deformacije optereene noice u pravcu i smjeru nanoenja optereenja.
Deformacija optereene noice je direktna posljedica gubitka stabilnosti rebra nosaa i pripada
rezidualnim deformacijama, odnosno deformacijama koje se deavaju nakon loma. Od poetka
optereivanja, jasno izraena deformacija rebra oblika sinusnog polutalasa koji se protee po
cijeloj visini rebra, u trenutku loma mijenja konfiguraciju i izoluje se lokalno u zoni rebra pod
optereenjem. Na konfiguraciji rezidualno deformisanog nosaa mogu se jasno naslutiti linije
infleksije koje opisuju dubinu izboavanja rebra.
Zakljuuje se da, globalni normalni naponi izazvani momentima savijanja, koji se javljaju
kao posljedica optereivanja nosaa, ne utiu na intenzitet sile loma sve dok u nosau izazivaju
naprezanja do oko 80% od napona na granici teenja rebra.
Brinim auriranjem rezultata ovog eksperimentalnog istraivanja, sa prilinom pouzdanou
se moe tvrditi da, globalni momenti savijanja nemaju uticaja na intenzitet sile loma ni pri veim
globalnim naprezanjima, bliskim nivou napona na granici razvlaenja.
Kako se neposredno i lokalno pod optereenjem, a ve pri nivou optereenja od oko 70% sile
loma, javljaju znatne membranske deformacije zatezanja u rebru nosaa i u pravcu raspona
nosaa i kako nemaju konvergentan trend, namee se zakljuak da ni smjer napona
prouzrokovanih momentima savijanja (pritisak/zatezanje), ne utie na intenzitet sile loma.
Lokalno ukruen nosa (CI2) ima znatno veu nosivost od njemu slinog, neukruenog
nosaa (CI1). Lokalnim ukruivanjem se ne postie bezuslovno ouvanje stabilnosti rebra
nosaa, ali se znatno poveava njegova nosivost, (Slika 6).

7. POPIS LITERATURE
[1] LUI D.: Experimental research: Thin-Walled I Girders Subjected to Centric and
Eccentric Patch Loading, University of Montenegro, Faculty of Civil Engineering,
Podgorica, 2001, 348p
[2] LUI D., EPANOVI B.: Experimental Investigation on Locally Pressed I-Beams
Subjected to Eccentric Patch Loading, The 3rd European Conference on Steel
Structures EUROSTEEL 2002, Coimbra, Vol.1, 2002, p.473-482 and Journal of
Constructional Steel Research, Vol.60, Nos.3-5, March-May 2004, p.525-534
[3] EPANOVI B., LUI D., ALEKSI S.: An Experimental Research EKSCENTRO
2007, The 13th International Symposium on Macedonian Association of Structural
Engineers, Ohrid 2009, Vol.2, p.521-527
[4] ALEKSI S.: Ultimate Carrying Capacity of Thin-Walled I-Girders under Patch
Loading in Web Plane, Master thesis (in Serbian), University of Montenegro, Faculty
of Civil Engineering, Podgorica, 2005, 105p
[5] LUI D., ALEKSI S.: Ultimate Capacity of Localy Pressed I-Girders, Monograph
Dedicated to the Memory of Late Academician Proffesor Dr. Milan uri, Faculty of
Civil Engineering of the University of Belgrade, Belgrade, 2008, p.207-217

53

Ljiljana Arsi-Palji1
Jefto Terzovi2

PRIKAZ KONSTRUKCIJE STAMBENOG OBJEKTA NOVA

ALEKSANDRIJA U SOIJU (RUSIJA)
Rezime: Viespratni stambeni objekat apartmanskog tipa, pod imenom Nova Aleksandrija u
Soiju ima 24 nadzemne etae, sa ukupnom visinom od 88 metara od kote prizemlja i 3
podzemne etae, ukopane 12 metara, ukupne korisne povrine 47000m2. Projektovan je tokom
2005. i 2006. godine, a izvoenje je trajalo od 2006. do 2009. godine.
Objekat se nalazi u 9 seizmikoj zoni, to je zahtevalo poseban sistem obezbeenja od dejstva
horizontalnih sila. Statiko-dinamika analiza je raena pomou programskog paketa Tower
6.0, koji je uraen po lokalnim, ruskim propisima (SNiP). Prvobitno je bilo zamiljeno da je
krutost objekta u horizontalnom pravcu mogue postii sistemom radijalno rasporeenih zidnih
platana, koja se prostiru po visini celog objekta. Analiza kompjuterskog modela je pokazala da
je potrebno uvesti dodatna ukruenja u vidu dijagonalnih elinih spregova na fasadi, to je na
upeatljiv nain upotpunilo arhitektonsko-oblikovno reenje objekta.
Kljune rei: statiko-dinamika analiza visokih objekata, kompjutersko modelovanje
graevinskih konstrukcija, seizmiki proraun, arhitektonsko oblikovanje

DESCRIPTION OF APARTMENT HOUSE CONSTRUCTION

NEW ALEXANDRIA IN SOCHI (RUSSIA)
Summary: Multi-storey apartment house called New Alexandria in Sochi has 24 overground
storeys with altogether height of 88 meters from the ground floor level and 3 underground
storeys, dug in 12 meters, in all 47000m2 of effective ground area. It was designed during 20052006 and the construction lasted from 2006 to 2009.
The object is situated in the ninth seismic zone, what demanded a special security system from
the seismic forces. Structural and dynamic analysis was done by program package Tower 6.0,
and it was done according to local, Russian code of practice (SNiP). Originally, it was planned
that the object rigidity in horizontal direction would be possible with the system of radially
disposed walls, which spread all over the height of the object. Computer analysis of model
showed that it was needed to introduce additional bracings in form of diagonal steel bracing on
the faade, what impressively complemented architectural shaping solution of the object.
Key words: structural and dynamic analysis of high objects, computer design of building
construction, seismic analysis, architectural shaping
1

Mr, asistent, dipl. in. arh., Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, bulevar kralja Aleksandra
73/II, 11000 Beograd, e-mail: boda@arh.bg.ac.rs
2
asistent, dipl. in. arh., Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, bulevar kralja Aleksandra 73/II,
11000 Beograd, e-mail: terzovic@gmail.com

54

1. OPIS OBJEKTA
Prema koncepciji arhitektonskog reenja stambeni kompleks Nova Aleksandrija se sastoji
iz dva bloka. Prvi blok (C1) ima 22, a drugi blok (C2) ima 23 nadzemne etae. Oba bloka imaju
3 podzemne etae u kojima je smetena garaa. Gabariti oba stambena objekta su kruni iseci i
definisani su u jednom bicilindrinom koordinatnom sistemu. Blok C1 definisan je u nadzemnim
etaama gabaritom izmeu radijalnih osa 1 i 8/1 koje se sutiu u centru C1 i koje zaklapaju
radijalni ugao od 14 stepeni, i koncentrinih osa A i D . Blok C2 je na slian nain definisan
izmeu osa 9 i 15 koje su radijalno postavljene i sutiu se u drugom centru C2 i koncentrinih
osa A1 i D1. Zajedniki nadzemni deo koji povezuje blokove nalazi se na nivou niskog
prizemlja i prvog i drugog etaa izmeu osa 8 i 9. Blok C1 se poevi od 17. sprata povlai
stepenasto po radijalnim osama i to uvek za po jednu etau. Na svakom stepenasto povuenom i
izdignutom spratu projektovan je otvoreni bazen ovalnog oblika. Sa druge strane i u bloku C2 se
od 19 sprata pojavljuje povlaenje etaa i na njima se nalaze otvoreni bazeni. Ovakva stepenasta
povlaenja spratova sa bazenima na krovu daju blokovima C1 i C2 poseban arhitektonski izraz.
U prizemlju ovog kompleksa projektovan je bazen natkriven elinom prostornom reetkom.

Slika 1- Osnova tipskog sprata i karakteristini presek

2. OPIS KONSTRUKCIJE
U konstruktivnom pogledu oba bloka imaju istu konstruktivnu koncepciju. Pune
armiranobetonske ploe debljine 24cm naleu na vertikalne armiranobetonske zidove ramove
rasporeene po radijalnim osama i armiranobetonske stubove. Razmak armiranobetonskih
zidova ramova je 7.2 m u osi B dok je uosi G razmak ovih ramova oko 11m, tako da su u osama

55
G i D projektovani stubovi koji polove rastojanje izmeu armiranobetonskih zidova-ramova
Stubovi koji se nalaze u fasadnim ravnima ravaju se izmedju nivoa drugog sprata i prizemlja iz
funkcionalnih razloga, kako u podzemnim etaama ne bi bio poremeen raspored garanih
mesta. Debljina armiranobetonskih zidova je 30cm. Ovi radijalni zidovi-ramovi u fasadnim
ravnima su ojaani ukruenjima irine 1m gledano sa fasade, tako da formiraju T presek u
osnovi i svojim geometrijskim prostornim poloajem daju sposobnost ukruenja celog
prostornog konstruktivnog sistema u radijalnom i u koncentrinom pravcu. Kao dodatna
ukruenja u koncentrinim osama projektovan je zid du ose V i E, dnosno V1 i E1.
Trapezoidalne ploe se po svim etaama linijski oslanjaju na armiranobetonske zidove ramove;
takasto se oslanjaju na stubove u osama G i D (blok C1) odnosno G1 i D1 (blok C2). Ispred
ose D odnosno D1, a izmeu svake radijalne ose, projektovane su konzolne polukrune terase,
poluprenika 3m po svim stambenim etaama. Ivine ograde ovih terasa, dimenzija 16/100cm,
se oslanjaju na stubove u osi D odnosno D1.

: _15

Slika 2- Armiranobetonski zid (ram) iz raunarskog modela

Vertikalne komunikacije stepenita i liftova smetene su u armiranobetonskim eliptinim

cilindrima tako da u okviru svakog bloka postoje po dva takva cilindra jedan u kome je
smeteno stepenite i drugi u kome su smetena dva lifta. Stepenita i liftovi su horizontalnim
komunikacijama povezani sa objektom na svim nivoima. Izmeu blokova se nalazi jo jedno
stepenite koje je povezano sa oba bloka.
U fizikom pogledu ova dva bloka su dve nezavisne konstruktivne celine koje su
dilatacionim spojnicama odvojene u nivoima niskog prizemlja, prve i druge etae. Ove
dilatacione spojnice su obezbeene preko tzv. plivajuih ploa oslonjenih na kratke

56
konstruktivne elemente - konzole isputene iz ramova zidova u krajnjoj osi bloka C1 i
poetnoj osi bloka C2.
Podzemne etae su, kako je ve pomenuto, u funkcionalnom pogledu iskoriene za garae,
a koncepcija nezavisnog konstruktivnog rada oba bloka postignuta je dilatacionim fugama po
avovima bliskim granicama blokova nadzemne konstrukcije i saglasno ruskim propisima Ova
dilataciona fuga sprovedena je kroz sve tri podzemne ploe.Debljina horizontalne armirano
betonske ploe na koti 0.00 je 30 cm dok su dve armiranobetonske podne ploe na kotama -3.60
i -6.60 debljine 24cm. Fundiranje objekta je na temeljnoj armiranobetonskoj ploi debljine 2m.
Obezbeenje kompleksa temeljne jame je predvieno po obodu celog kompleksa pomou
armiranobetonskih ipova preko kojijih je na koti -3.80 izvedena greda za povezivanje.
Posebna panja posveena je konstrukciji bazena, kako onog u prizemlju tako i onih na
krovovima blokova po pitanju vodonepropustljivosti. Zbog toga je omoguena kontrola dna svih
bazena tako to je ispod konstrukcije bazena postavljena jo jedna armiranobetonska ploa i
obezbeena je mogunost revizije prostora izmeu ove dve ploe.

Slika 3- Bazen na nivou prizemlja sa elinom krovnom konstrukcijom

3. PRORAUN KONSTRUKCIJE
Statika i dimnamika analiza objekta je sprovedena za 9 stepeni MKS skale, kao i za
relevantni uticaj vetra i za sva gravitaciona optereenja, koja su usklaena sa ruskim propisima.
Objekat se nalazi u 9 seizmikoj zoni, to je zahtevalo poseban sistem obezbeenja od dejstva
horizontalnih sila. Statiko-dinamika analiza je raena pomou programskog paketa Tower
5.0, u prvoj fazi sprovoenjem multimodalne analize, iji su rezultati zatim korieni u
seizmikom proraunu, koji je uraen po lokalnim, ruskim propisima (SNiP). Rezultati
multimodalne analize su pokazali znaajnu krutost konstrukcije; u prvom tonu oscilovanja i kod
jednog i kod drugog objekta, perioda traje manje od 1.5 sekundi.
U projektovanju konstrukcije je korien iterativni postupak: prvobitni koncept
konstruktivnog sistema je, metodom kompjuterskog modelovanja, analiziran pomenutim
specijalizovanim softverom, naizmeninim kretanjem iz predprocesora u postpocesor, dok nisu
dobijeni zadovoljavajui rezultati po pitanju pomeranja vrha objekta usled dejstva seizmikih

57
sila i racionalni procenti armiranja konstruktivnih elemenata. Objekat je dodatno ukruen
ukrtenim elinim spregovima po svim nadzemnim etaama u fasadnim ravnima u osi D
odnosno D1. Na ovaj nain obezbedjen je uslov da horizontalna pomeranja objekata budu u
dozvoljenim granicama, sto je uticalo na arhitektonsko oblikovno reenje.

Slika 4- zasebni raunarski modeli blokova objekta iz programskog paketa TOWER 5.0

Maksimalno horizontalno pomeranje vrha kod objekta C1 je 12.042cm, a kod objekta C2 je

13.372cm to je u zadovoljavajuim granicama. Maksimalno vertikalno pomeranje kod objekta
C1 iznosi 2.5cm a kod objekta C2 3.06cm. Uticaj seizmikih sila bio je merodavan za
dimezionisanje vertikalnih armiranobetonskih elemenata. Za sve karakteristine pozicije
sproveden je postupak dimenzionisanja kako bi bila obezbeena potrebna sigurnoost,
upotrebljivost i trajnost konstrukcije za date uslove.

Slika 5- objekat u fazi izvoenja

58

4. POPIS LITERATURE
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]

Glavni AG projekat za , . 2005.

Izvod iz statikog prorauna za , . 2005.
II-23-81, , , 1988.
2.03.01-84 .- , , 1989.
II -7-81
2.02.03-85, Mo 1995.( )
2.06.07-87, Mo 1989. ( )
2.03.11-85 , Mo 1986 ( ).

59

Aleksandra Bandi1
Ivona Milju2
Monika Uzunovi3

PARKOVI NOVOG SADA

MESTA INTEGRACIJE ILI ZASEBNI ENTITETI URBANE STRUKTURE
GRADA
Rezime: Posmatrani kao otvoreni prostori urbanog tkiva, parkovi bi danas trebali da
predstavljaju oaze mira, ukradene i ouvane segmente zelenila, sopstvene mikroklime, unutar
sve vee gradske vreve, ali istovremeno i neodvojivi deo gradskog ivota, definisan kao
morfoloki i tipoloki model sa svojim karakteristikama, strukturom i organizacijom. Ovaj rad
ima za cilj da kroz uporednu analizu parkova Novog Sada utvrdi da li su ovi prostori integrisani
u urbano tkivo grada ili mesto izolacije sa ekolokog, sociolokog, ali i arhitektonskourbanistikog aspekta. Zavisno od sredine u kojoj se razvija, urbanistiko-organizacionih
karakteristika i ponude u smislu sadraja, mobilijara i razliitih instalacija unutar mikroceline,
parkovi se kao jedan oblik graninih prostora mogu svrstati u zanimljive morfoloke oblike ivih
gradskih sredina. Povezanost parkova sa urbanim okruenjem i dijalog koji ostvaruju sa okolnim
objektima, njihova dostupnost, naglaene ulazne partije i sistemi staza i puteva koje sadre, kao i
sadraji koje nude, pomau nam da zakljuimo da li su parkovi imitacija prirode sa ekolokog
stanovita, koja je njihova uloga u formiranju sociolokog simbola i kakav je njihov doprinos u
arhitektonskom mnotvu tipologija. Ovaj tekst bavie se i razlozima zbog kojih parkovske
povrine postaju zasebni entiteti u gradovima, kao i aspektima na koje je potrebno obratiti
panju, ne bi li se uspostavila bolja komunikacija istih, sa prostorom koji ih okruuje.
Kljune rei: parkovi, granini prostori, uporedna analiza, integracija, izolacija

PARKS OF NOVI SAD

PLACES OF INTEGRATION EITHER INDIVIDUALL ENTITIES OF
URBAN CITY STRUCTURE
Abstract: Observed as opened spaces inside urban tissue, parks could be represented as
peacefull oasis, preserved green segments with their own microclimate inside the urban stir. At
the same time, they are undistinguishable part of urban existence, defined as an morphological
and typological models with their atributes and organizations. Through parallel analyses of the
parks of Novi Sad our goal was to determine whether these places are integrated in urban tissue,
either they are places of isolation.
Key words: park, marginal spaces, parallel analysis, integration, isolation

Dipl.ing.arh.-master , Gardi d.o.o, Temerinska 102, Novi Sad, e-mail: aleksandrabandic@gmail.com

Dipl. ing. arh-master , Departman za arhitekturu i urbanizam, e-mail: ivonamiljus@sbb.rs
3
Dipl. ing. arh-master , Gradska uprava za urbanizam i stambene poslove, Radnika 2,Novi Sad,
e-mail:monika.uzunovic@gmail.com
2

60

1. UVOD - PARK KAO DRUTVENA NEOPHODNOST

Ne znam da li emo moi sauvati vrtove,
hoe li slikovite staze preiveti u svetu koji pomamno raste,
ali ako ovek izgubi puteve i vrtove, izgubie se i sam.
Robert Oppenheimer
U dananje vreme, pod uticajem ekolokih manifesta, predvianja i ispitivanja, bez sumnje
smo svedoci ovekovog povratka prirodi, parku, vrtu i velikoj elji za istom i zdravom zelenom
okolinom. Vrt je oduvek postojao uz ovekov dom, bio mesto uivanja vladara, imao
reprezentativnu i elitnu funkciju, da bi se na kraju razvio u javne parkove i prerastao u
umetniko i arhitektonsko ostvarenje.
Vrtovi su dokument kulture nekog naroda i vremena u kojem su nastali. [4] Kao dokaz
duhovne potrebe oveka, parkovi predstavljaju umetniko vienje prirode, ali ujedno postaju i
izraz veite elje za dominacijom nad njom. Iskonska potreba oveka je tenja ka savrenstvu,
utopiji i idealu. S toga, prve vrtove i parkove istorije moemo definisati kao samo jednu od
ljudskih tenji za nadmoi i kao pokuaj da se ukroti nedovoljno istraena priroda koja nas
intrigira. Tako je ovek Istoka onaj koji je traio stapanje sa njom i uvek joj iao u susret, dok je
ovek Zapada kroz vrt predstavljao svoju percepciju sveta.
Bez obzira na period nastanka, veliinu, organizaciju ili koncepciju, vrtovi i parkovi nisu
samo priroda, oni su istinska organska arhitektura, umetniko delo, kreativna ostvarenja i
urbanistiki snani oblikovni elementi gradskog prostora. Ipak, injenica da je sastavljen
preteno od ivog materijala kao dominantnog, park je veito promenljiva, ali i postojana celina
inkorporirana u vreme i mesto kome pripada. Uporedimo li tako bilo koje drugo delo sa delom
pejzane umetnosti, videemo da to to su ivi i podleni promenama, vrtove klasifikuje kao
posebne tipologije, iako ponekad vezane za objekte oko kojih nastaju, blokove ili celine.
Posmatrani kao granini prostori, javni parkovi Novog Sada predmet su istraivanja ovog
rada. Cilj nije bio istorijski pregled i razvoj karakteristika, niti klasina klasifikacija ili
sistematizacija istaknutih gradskih parkova, ve posmatranje ovog graninog prostora kao
integrisanog elementa urbane celine ili, nasuprot tome, kao izolovanog entiteta tj. zasebne
formacije. Parkovi kao dokument kulture nekog naroda, svedok vremena ili pokazatelj
drutvenog nivoa, ali i ugroene celine koje se bore protiv brze urbanizacije, za ljude iz
zaguljivih urbanih sredina sve vie postaju neophodnost. Parkovi Novog Sada e, u ovom radu,
biti posmatrani kroz razliite, jasne ili imaginarne, granine aspekte i klasifikovani po stepenu
integrisanosti u urbanu sredinu, uz sve prednosti i nedostatke koje ta integrisanost donosi.

2. JAVNI PARKOVI INTEGRISANI ILI IZOLOVANI ELEMENTI URBANE

STRUKTURE GRADA
Od samog postanka vrt se vezuje za individualne posede, nosei sa sobom veliku potrebu
oveka da uz svoj dom ima kultivisani deo nepotpuno i nedovoljno shvaene prirode koja ga
okruuje. Postepeno e se vrtna tj. parkovska arhitektura menjati, zajedno sa civilizacijom i
drutvom trpeti promene i prolaziti kroz razliite oblike, ali bez sumnje se mora zakljuiti da se
ovaj dokument duhovne potrebe oveka vezuje za sve narode, religije, kulture i teritorije.
U svakodnevnom govoru i literaturi esto emo sresti korienje dva pojma, vrt i park, i
ponekad je teko napraviti jasnu razliku izmeu njih. Vrtom se obino naziva prostor usko
vezan uz objekt (dvorac, vilu, palau, kuriju), koji ga uljepava i upotpunjuje. Vrt ima estetsku
vrijednost i znak je raskoi i socijalnog statusa. Park je prostor obino mnogo prostraniji od vrta,

61
pokriven, djelomino ili potpuno, visokom vegetacijom. Osim estetske vrijednosti, ima
pejzanu, ekoloku i katkad izrazito botaniku vanost. [5]
Jo u praistoriji, zajedno sa simbolikom koju je imao za pojedine narode, vrt se javio kao ideja
koja je u sebi imala protkanu filozofiju, mistifikaciju i elju za nadmoi i dominacijom. Srednji
vek nam zatim donosi hortus conclusus; prostor meditacije, usamljenosti, skriveno mesto
namenjeno potrazi za duhovnim mirom i spokojstvom. Iz tako zatvorenog prostora, vezanog vie
duhovnim nego fizikim granicama, dolazimo do renesansnog, ambijentalnoreprezentativnog
prostora stvorenog po strogim arhitektonskim principima. Ovakav vrt bio je samo uvod u ono
to je u XVII i XVIII baroknom veku usledilo, kada on dobija neverovatne dimenzije i postaje
fascinantna prostorna kompozicija esto, po raskoi, neprilagodjena svom okruenju.
U XIX i XX veku vrtna arhitektura i umetnost dobijaju drugaiji karakter. Zahvaljujui
snanoj ideji engleskih pejzaista, zaljubljenika i ljubitelja prirode, park postaje povrina
namenjena svima, otrgnuta od posesivne ruke pojedinaca, do tada skrivena od ula obinih ljudi,
namenjena izdvojenima, klasno integrisanima u elitne slojeve. Prirodne zelene povrine nisu
vie nedostian luksuz, ve postaju idilina oaza za svakog posetioca.
Pored koristi za mikroklimu grada i zdravlje ljudi, vizuelnog efekta, programske raznolikosti
u gruboj gradskoj sredini, parkovi imaju i bitan umetniki trag, izraz i individualan doivljaj na
posmatraa zbog svog slobodnog prirodnog oblika. Sasvim je normalno shvatanje i tenja
arhitekata i urbanista, da okruenje i perspektivu neke monumentalne zgrade oplemene zelenom
alejom, manjim vrtom ili zelenim trgom. Ipak, odnos velikih zelenih povrina, pravih urbanih
parkova prema iroj okolini, grupi zgrada, blokova, pa i prema celom gradu, je neto na ta se
jo pri projektovanju treba obratiti panja. Klasifikujui urbane parkove prema kriterijumu
integracije u gradsko tkivo, doiemo do najjednostavnije podele na inkorporirane parkove i one
koji su izolovani u zasebne mikrogrupacije.

2.1 Parkovi integrisani u gradsko tkivo

Odnos parka i okruenja veoma je promenljiv. Jedan od razloga za ovakav kontekst treba
traiti u pomenutim istorijskim tokovima i dogaajima koji su uticali na razvoj preizgraenih
gradskih podruja. U periodu kada su planirani, parkovi su, kao prostori, uklopljeni i oblikovani
prema visokim urbanistikim standardima. Nagla urbanizacija u periodu industrijskog i
kapitalistikog razvoja, gutala je svaki komadi slobodne povrine to se i danas deava u
razvijenim sredinama. Nekada je u okolini zelenih povrina bilo manje zgrada i puno slobodnog
okruujueg prostora, kao sastavnog i neophodnog elementa svakog parka. Tako umesto
prirodnog krajolika, sa drugaijim i esto ruralnim duhom, danas imamo urbani pejza. Blizina
objekata esto stvara i umanjuje fascinantnu sliku zelenih celina, ali ukoliko se posmatra iz
drugog ugla, ponekad nedostatak moe postati prednost. Urbanistiki osmiljen, arhitektonski i
umetniki oblikovan, socijalno i ekoloki predvien, odnos parka i objekata koji ga okruuju
moe postati neraskidiv i neophodan.
Organizacija parkovske arhitekture predstavlja veliku vrednost po pitanju nae percepcije
prostora. Pogled na park ili iz njega vaan je kompozicioni i oblikovni element, koji stvara
promenljivu sliku u oima prolaznika i posetioca i budi znatielju. Tako vizura parka postaje
ujedno i vizura ulice, a prelazei dalje na iri gradski nivo i karakteristina silueta kvarta i
prepoznatljivi ig grada. Pejzane celine uvek mogu biti organizovane tako da predstavljaju
sastavni deo izgraenog prostora ime dozvoljavaju parkovima da budu mesta integracije. Samo
jedan drvored, aleja ili dekorativno zelenilo moe da postane neraskidiva spona koja e naglasiti
linijski pravac i uvesti nas u karakteristian park. Na taj nain, organizovanim i osmiljenim
sistemom staza koji vode u park, ili iz njega, projektant pravi neophodnu vezu; spaja tipoloki i
ekoloki razliite prostore, ali socioloki vrlo sline. Zanimljivom materijalizacijom, oblikom i
bojama, igrom svetlosti i urbane opreme, moe se, takodje, stvoriti prostorna veza izmeu
duhovne oaze i gradskog mehanizma. Vezu mogu predstavljati i sadraji, kao to su deija
igralita, sportski tereni, platoi za okupljanja i dr, koji se najee vezuju za slobodne parkovske

62
prostore. Tako park postaje prostor meditacije, ali i deo urbanog konteksta; celina sainjena iz
podsegmenata, mnotva razliitosti i skrovitih prostora koji poput organizma funkcioniu
zajedno.

2.2 Parkovi kao izdvojeni entiteti

Parkovi gradskih sredina mogu biti formirani i kao izdvojene celine, zasebni mikroprostori i,
kao takvi, atipini tipoloki primerci u urbanoj klasifikaciji. Inkluzivna uloga parkovskih
povrina tako izdvaja park kao zaseban entitet u urbanistikim predstavama grada.
Kada se inkorporira u ve postojeu sredinu, teko je zelenu povrinu integrisati u ve
formiranu urbanu matricu definisanog karaktera i oblika. Zavisno od povrine i teritorijalne
rasprostranjenosti, tipa i sadraja koje nudi, park moe biti blokovski organizovan na gradskoj
teritoriji. Njegov odnos prema korisnicima i posetiocima i dalje je potpunio isti, on je tu zbog
njih i otvoren prema njima, ali ukoliko posmatramo arhitektonsko-urbanistiki kontekst i
uklopljenost, nedvosmisleno primeujemo njegovu izolaciju. Jake saobraajnice irokih profila
esto cepaju gradsko tkivo na blokove, od kojih jedan postaje veliki gradski park. U tim
sluajevima, parkovi su dovoljno prostrani da u sebe prime niz sadraja, sportske terene za tenis,
golf, koarku, deija igralita, otvorene amfiteatre i pozornice, senike i prostore za meditaciju, a
kao neizostavan element oblikovanja i vetako jezero, vodena ogledala ili fontane.
Sistemi staza koje imaju integrisani urbani parkovi, postoje i u ovim primerima, ali ne vode u
oekivanim pravcima. U ovom sluaju se park ponaa kao mikrokosmos makro sveta. Drvoredi i
pravci koji su naglaavali i nagovetavali smerove kretanja ka parku i iz njega, sada ne postoje,
ve je veza izmeu okruujuih objekata i zelenila u veoj ili manjoj meri prekinuta. Kritiki
posmatrano, ovakve karakteristike nekog prostora ne mogu se okarakterisati kao negativne ili
neprihvatljive. Naprotiv, ba tako posmatrane, one najee daju duh i peat tom prostoru i na taj
nain uvaju i ograuju sredinu i ine je drugaijom od ostalih.

2.3 Klasifikacija parkova Novog Sada prema stepenu integrisanosti

Kao tipoloke celine, parkovi mogu biti elementi kako arhitektonske i urbanistike, tako i
ekoloke, socijoloke, ali i drugih klasifikacija. Ipak u ovom radu oni e biti posmatrani
iskljuivo sa urbanistikog stanovita, odnosno kao ravnopravni elementi oblikovanja grada. Za
predmet istraivanja odabrani su najpoznatiji i najposeeniji parkovi Novog Sada, koji za sve
stanovnike, u zavisnosti od dela grada u kome ive, predstavljaju sinonim, i prvu asocijaciju na
zelenilo i prirodno okruenje. Bilo da je re o Dunavskom, Limanskom, Futokom parku, ili
parku kod eleznike stanice, svaki od izabranih primera je jasno definisana celina,
prepoznatljivog identiteta, a ne pratea struktura nekog od dominantnih sadraja. Iako
ravnopravni oblikovni inioci urbane strukture, zapaen je razliit stepen njihove integrisanosti i
utapanja u istu. Na osnovu istraivanja odabrano je nekoliko najmerodavnijih aspekata, od kojih
zavisi izolovanost, odnosno integrisanost parka, i oni e biti opisani u daljem tekstu.
Lokacija Kao jedan od prvih, urbanistiki najee polaznih aspekata podele, lokacija je
parametar koji u najveoj meri utie na integrisanost neke celine. Formirani uz jake
saobraajnice koje u urbanom smislu predstavljaju jasne margine i definiu blokovske strukture,
zeleni parkovi mogu biti poistoveeni sa karakterom i duhom odredjene urbane etvrti kojoj
pripadaju. Grubom podelom na one locirane u centralnom i one u perifernom delu grada, lako e
se uoiti razlika u oblikovanju, poseenosti pa i integrisanosti. Tako lokacija, tj. veza parka i
dominante saobraajnice, gradske distrikte ili centralna podruja, postaje prostorna odrednica
tipoloke skale.
Denivelacija - Dok je u fizikom smislu moemo posmatrati kao prepreku, a u vizuelnom i
estetskom kao orue kojim se stvara zanimljivija i upeatljivija vizura, promena nivoa terena tj.
denivelacija, u ovoj klasifikaciji okarakterisana je kao jaka margina i element jasne izolacije.

63
Bez obzira da li je ostvarena ukopavanjem ili izdizanjem, pokrenutost terena na upeatljiv nain
formira parkove kao izdvojene celine.
Ogradjenost i prepreke Funkcija ograde je da zatiti i definie odredjenu celinu, ali
neposrednost i nenametljivost je ono to vie naglaava i mistifikuje ogradjen prostor.
Nasluivanje i nepoznato pobudjuju radoznalost u odnosu na to kakav e nas prizor doekati na
kraju ulice. [1] Jasna definisanost posmatrane povrine, od onog trenutka kada postoje jasne
granice, moe se svrstati u izolovanu kategoriju prostorno, organizaciono i morfoloki. Bilo da
je prepreka pokrenuta povrina, laka prozrana opna ili vrst i napadan materijal, intimna
konotacija bie ostvarena kako u estetskom, tako i u funkcionalnom i u pejzanom smislu.
Staze i putevi Sistem putanja i staza predstavlja osnovno oruje za organizovanje
komunikacije, kako izmedju razliitih delova parkovske strukture, tako i izmedju parka i
njegovog blieg i daljeg okruenja. U zavisnosti od sadraja koji se nalaze u neposrednoj blizini,
interesovanje i potreba za povezanou i uspostavljanjem kontinuiteta sa svakim od njih je
razliita. Urbana je legenda da se najispravnije putanje dobijaju kada poploanjem pokuamo da
ispratimo tragove ljudskih stopa, koje e na zelenoj povrini ostaviti urezane samo one
najfrekventnije pravce kretanja. Upravo iz tog razloga, staza koja nam na svom kraju otvara
zanimljivu vizuru, ili poploanje koje nas vodi ka znaajnom sadraju, direktan je pokazatelj
preklapanja i povezanosti ovih ekoloki i tipoloki razliitih segmenata grada. S druge strane,
pravac se u nekim sluajevima moe i opravdano izostaviti, ukoliko svesno jedan deo podruja
elimo da izolujemo (usled neadekvatne vizure, jakog saobraaj, zagadjenja, buke i dr.)
Parkovska oprema Da bi se ostvarila potpuna veza, pronaao i osetio genius loci,
potrebno je mnogo elemenata, razliitih koncepata, dopadljivih vizura, karakteristinih i
nesvakidanjih materijala. Detalji su ono ime je u otvorenom prostoru najlake uobliiti sliku i
dati joj poseban karakter. Klupe, ardinjere, svetiljke, esma, spomenici i skulpture, pergole,
senici, ograde, predstavljaju neke od osnovnih i najee korienih elemenata urbanog
mobilijara u vrtnim strukturama. Ne mali broj parkovskih povrina jednim svojim delom
potpuno se integrie sa sredinom koja ga neposredno okruuje i nenametljivom, a veoma
efektivnom organizacijom postavljenog urbanog mobilijara van svojih granica, uvlai prolaznike
i posetioce u svoju unutranjost.
Sadraji Kao to je nemogue posmatrati objekat ili celinu nevezano za kontekst, sredinu
ili iru lokaciju, tako je neispravno definisati parkovsku povrinu kao prostor namenjen
iskljuivo jednoj funkciji. Preklapanje istih, kako unutar, tako i izvan teritorijalnih granica, od
velike je vanosti za funkcionisanje prostora i njegovu pripadnost urbanoj strukturi. Kao jo
jedan element koji moe doprineti integraciji parkovskog prostora u neposredno okruenje,
postoje sadraji karakteristini za zelene povrine kao to su igralita za decu, tereni za sportove,
platoi za manifestacije. Njihovim uvoenjem u parkovske teritorije doprinosi se atraktivnosti, a
ujedno se radi na povezivanju i preklapanju sociolokih, kulturolokih i ekolokih nivoa bitnih
za svaku razvijenu gradsku sredinu.
Tablica 1 Vrednovanje parkova Novog Sada karatkeristinim kriterijumima
KRITERIJUMI KLASIFIKACIJE
PARKOVI
LOKACIJA

STAZE I
PUTEVI

DENIVELACIJA

DUNAVSKI PARK

+/-

+/-

LIMANSKI PARK

-/+

+/-

+/-

+/-

+/-

+/-

+/-

-/+

FUTOKI PARK
ELEZNIKI
PARK

OGRAENOST

PARKOVSKA
OPREMA

SADRAJI

Dunavski park, kao jedan od najstarijih parkova Novog Sada, redak je primer apsolutno
inkorporirane zelene oaze u urbani fragment u kome se nalazi. Lociran u centralnom jezgru

64
grada, samo je jednom, od etiri strane, naslonjen na izuzetno frekventu saobraajnicu Bulevar
Mihajla Pupina, dok ga sa preostalih strana okruuju mirnije pristupne ulice. Srednje i visoko
rastinje jasno naglaava granicu parkovske teritorije, ali omoguene vizure ka njemu ine da ovu
ogradjenost ne doivljavamo kao prepreku. Osim dobre komunikacije koju omoguavaju unutar
parka, staze i putevi nas direktno povezuju i sa svakim od kulturnih sadraja koji se nalaze u
njegovom neposrednom okruenju. Neznatna uputenost u odnosu na nivo okruujueg terena,
naglaava kako silazak u park, tako i uspon ka ulaznim partijama nekog od muzeja, ili ka
zanimljivim vizurama koje postepeno otkrivamo. Pored deijeg igralita, sadraj po kome je
prepoznatljiv i omiljen svim starosnim kategorijama, je zasigurno vodena povrina, koja ve
tradicionalno, za vreme toplih meseci, predstavlja dom za dva labuda. Jedan od dva paviljonasenika, sve je popularnije mesto na kome se odvijaju venanja; a uz skulpture, esme, klupe i
zelenilo, predstavlja neodvojivi inilac fascinantne scenografije i magnetizma kojim privlai
gradjane.

Slika 1,2,3 Dunavski park

Bilo da je u pitanju karakteristina ortogonalnost Limana kojima pripada, ili impozantni

gabariti objekata i megastruktura (most Slobode) koji ga okruuju, Limanski park se i
strukturno i tipoloki u potpunosti razlikuje od prethodno navedenog Dunavskog parka. Iako
najvei park u gradu, ta injenica do nedavno nije garantovala i najvei broj posetilaca. Od
apsolutno izolovane strukture, nedirnutog rastinja, uvodjenjem sistema staza i puteva i radom na
pejzanom uredjenju, ovaj prostor za kratko vreme postaje apsolutno inkorporirana celina,
unutar geometrijske urbane matrice. Prostrani poploani pravci, bez denivelacije i ograda
dodatno doprinose utisku apsolutne uklopljenosti u postojeu strukturu. Ipak, zelenilo koje i
dalje preovladava, u novom kontekstu vizuelno ne uspeva da odnese primat, u odnosu na
povrine namenjene peakoj komunikaciji. Planiranim i izvedenim promenama u parteru,
botanikom i pejzanom uredjenju, novim sadrajima, iako je izazivano mnotvo polemika,
zasigurno je postignuta vea poseenost parka, omogueno njegovo lake korienje, a samim
tim i bolja integracija.

Slika 4,5,6 Limanski park

Futoki park, podignut izmedju dva svetska rata, uz Dunavski, predstavlja jedan od dva
najstarija parka u gradu. Ovaj spomenik prirode, sa zanimljivom vodenom povrinom barastog
pejzaa i bogatim dendrolokim materijalom, s obzirom na okruujue sadraje, bio je
projektovan kao produetak bolnikog i banjskog kompleksa. Osim evidentne povezanosti sa
pomenutim ustanovama, Futoki put kao dominantna saobraajnica na nivou grada, jednu

65
njegovu stranu u potpunosti izoluje. iva ograda i denivelacija du pomenute ulice, vie poput
psiholoke barijere, doprinose utisku zatvorenosti, a pored dobrog osvetljenja i preglednosti,
nedostatak bogate i interesantne parkovske opreme i sadraja, pomenuti prostor ne ini jednim
od poseenijh zelenih povrina u gradu, i pored evidentne injenice da je to nekada bio.

Slika 7,8,9 Futoki park

Lociran gotovo na samom obodu grada, elezniki park svojom izduenom formom prati
elezniku prugu sa jedne, i prometni Bulevar Jae Tomia sa druge strane. Sama funkcija
pruge, ali i znatna denivelacija terena du nje, u potpunosti izoluje i zatvara po duini ovaj
segment grada. Bogat zelenilom, njegova uloga je od uvek bila pre da zatiti grad od zagadjenja
i buke, nego da se u njemu boravi. O tome svedoi nedostatak sadraja, nedovoljno staza i
mobilijara, nenaglaene ulazne partije i pristupi, nasuprot onih koje smo sretali u prethodno
navedenim parkovima. Ipak, podeljen u dva segmenta, od kojih jedan nema parkovsku opremu,
dok je drugi uredjen kao manji prostor za odmor i uivanje u prirodi, poseivan je od strane ljudi
koji ive u stambenim blokovima u okolini, te je poprimio karakter lokalnog parka tog dela
grada. Upravo zbog svoje izolovanosti, posmatrana lokacija esto predstavlja idealno mesto za
razliita muzika deavanja, to garantuje i dominantnu ljudsku aktivnost, koja ovom prostoru
vei deo vremena nedostaje.

Slika 10,11,12 elezniki park

3. ZAKLJUAK
Egzistencijalni opstanak svakog oveka nije samo vezan za krucijalno bivstvovanje; njegove
potrebe od njega trae vie, a on tu potranju prenosi na svoje okruenje. Nikada ovek nee
zaista biti svestan urbanistikog okruenja, arhitektonskih odnosa, saobraajnih mrea i
organizacionih povezanosti. Sve ove stvari itaju se na planu, na mapi ili karti i tako zabeleene,
samo su donekle razumljive i korisne. Ono to ovek oseti i shvata jeste njegov ivot u tom
gradu i zadovoljenje njegovih potreba.
Posmatrajui tako niz neophodnosti vezanih za ovekovo postojanje, zakljuiemo da
priroda nije ovekova elja ili hir, ve iskonska potreba. ovek modernog doba sve vie ceni
parkove i vrtove, neguje i gaji bate i ureuje slobodne povrine.
Urbani parkovi, bez obzira na oblik, lokaciju, organizaciju, veliinu i pristupanost, postaju
utoite sve veeg broj ljudi previe optereenih brzim i nezdravim ivotom. Zelena oaza mira i
duhovnog uivanja, kao zatiena zona unutar gradskog mehanizma, titi i nedvosmisleno uva
svoj identitet, karakter i neprocenjivost.

66
U gradskim sredinama javni parkovi opstaju, bez obzira na svoju kontekstualnu uklopljenost
ili izolaciju. Razlog za to je moda i injenica da se u dananje vreme, komercijalizacijom
slobodnog zemljita, zelena povrina zaista doivljava kao retkost i luksuz. Integrisanost parka u
gradsko tkivo, i njegovo prihvatanje od strane korisnika nije neto to nam je, kao projektantima,
unapred zagarantovano. Stvaranje parka ne moe biti proces unapred odreen grubim modelom i
utvrenim kriterijumima. On moe biti urbanistiki projekat u organizacionom smislu, ali duh
mesta koji stvara ovaj prostor je neto to se ne planira, ve dolazi samo od sebe, neposredno i
tokom vremena.
Ipak, na osnovu sprovedenog istraivanja, ustanovljeni su odredjeni aspekti koji, iako ne
predstavljaju garanciju, mogu u velikoj meri doprineti boljoj uklopljenosti parka u postojeu
gradsku strukturu, ali i njegovoj veoj poseenosti. Parkovi Novog Sada, sutinski su razliiti po
stepenu izolovanosti, to moda istovremeno predstavlja vrednost, kako njih samih, tako i grada
u kome se nalaze. Izbor koji se posetiocima prua, vezano za stepen privatnosti i mira koji nude,
ili sadraje i manifestacije sa kojima su povezani, garantuje u velikoj meri zadovoljenje potreba
svih socijalnih i starosnih grupa, a upravo to predstavlja jednu od osnovnih vrednosti koje
parkovske povrine mogu da ponude.

4. POPIS LITERATURE
Cullen Gn: Gradski pejza, Gradjevinska knjiga, Beograd, 2004, 49str.
Kora Jasna: Stari parkovi Bake, Triton A.D, Vrac, 2007.
Inai Toshiro, The Garden as Architecture, Kodansha International, Tokyo, 2001.
itaroci Mladen Obad: Hrvatska parkovna batina, kolska knjiga, Zagreb,1992,
13str.
[5] Ibid, 17str.

[1]
[2]
[3]
[4]

67

Neal Bijedi1

KLIMA, OKOLI I AKTUELNE TEME

GRAEVINSKE FIZIKE
Rezime: U posljednjih pedesetak godina su izvrene duboke strukturalne promjene u potronji
energije. Vodea uloga uglja odavno je potisnuta u stranu, a njegovo mjesto u baznoj
eksploataciji je preuzela nafta. Visoke cijene nafte su esto neminovnost potrebe da se tede
neobnovljivi prirodni izvori energije. Tamo gdje to doputaju materijalni uslovi i razvoj
tehnologije, ubrzava se gradnja pogona na bazi atomske energije, to izaziva sve vie dilema i
nevjerice kod stanovnitva. Bez obzira na sve izreene, svima nama poznate kritike stanja na
planeti, razvoj nauke i tehnologije nezaustavljivo ide dalje, nikome ne pada na pamet da se
odrekne bilo kojeg njemu dostupnog "novog" proizvoda. Preostaje nam samo da pokuavamo
koliko toliko djelovati na pomirenju krajnosti u koje nas je doveo zahuktali razvoj, na kretanju
ka uravnoteenom razvoju. Borba za globalnom odrivosti prirode i ovjeka, zatita okoline i
zaustavljanje klimatskih promjena su evropski i svjetski prioritet. Pored svih pokuaja da se
ubrza ovaj proces stanje se sporo mijenja. Velike investicije potrebne za realizaciju predvienih
projekata, nedovoljna edukacija stanovnitva kao i nezainteresovanost odgovornih, te
prebacivanje obaveze na "onog drugog", problemi su isto tako veliki kao i situacija u kojoj smo
se svi nali.
Kljune rijei: klima, okoli, ovjek, graenje, globalna odrivost.

CLIMATE, ENVIRONMENT END CURRENT TOPICS

CONTRUCTION PHYSICS
Abstract: In the last 50 years there have been massive changes in energy consumption. The
leading role of coal in basic exploitation has been transferred to oil. The high prices of oil on the
other hand led to the inevitable need to save natural energy sources that cannot be replenished.
In places where the financial structures and technology developments allow it, construction is
based on nuclear energy, but the majority of the population have no trust in it, so constant
discussions on that subject are not avoidable. Although everybody is aware of the condition of
our planet and there is constant criticism on energy consumption, science and technology
continue developing and nobody even thinks about giving up the new, available products. The
only thing we can do is to try to make peace with the technological evolution and to try to adjust
it to the nature of our planet. The fight for global stability of nature and man, environmental
protecti on and halting of climate changes are European and world priorities. But despite of all
the effort, the progress is too slow. Huge investments for needed projects, education of the
population, taking responsibility and acknowledging the problem itself is as important as the
situation we are all in.
Key words: climate, environment, construction, global stability.

Dr., Dipl.ing.arh., Graevinski fakultet, Sarajevo, Patriotske lige 30, neal_bijedic@gf.unsa.ba

68

1. UTICAJI U DOMENU GRAEVINSKE FIZIKE

Graevinsko djelo je podlono mnogim prirodnim uticajima i uticajima civilizacije koji se
moraju uzeti u obzir prilikom projektovanja i izvoenja graevinskih objekata. Mikroklima ili
lokalna klima je prizemni prostor donjih stotinjak metara zemljine atmosfere. U tom podruju
2
se odvijaju svi procesi bitni za ivot na planeti. [5]
Mikroklima ili lokalna klima je prizemni prostor donjih stotinjak metara zemljine
atmosfere. U tom podruju se odvijaju svi procesi bitni za ivot na planeti. "U svakom sluaju,
moraju se dobro poznavati sve dimenzije dotinog prirodnog okruenja, jer se samo tako mogu
nai adekvatna rjeenja za granice arhitektonski definiranog prostora" [6]
Graenjem i drugim djelima koje ovjek ini u ime svog opstanka i kvalitetnijeg ivota,
nepotivanjem prirodnih zakona, izmijenjeno je, malo po malo, stanje tog prostora.
Industrijalizacija, krenje uma i polja, mijenjanje toka i koliine vode, zagaenosti velikih
razmjera kao posljedice nemara, dovele su do promjene klime u prostoru kojeg je ovjek
prisvojio i "oteo" od ostalih ivih bia na zemlji. Danas se pokuava koliko toliko spasiti ta se
moe i makar malo ublaiti nepovratno izgubljeno. Razliite naune oblasti se bave time, a jedna
od njih je i graevinska fizika.
Uticaji koji su u domenu graevinske fizike, grubo reeno, su uticaji na graevinske objekte i
ljudska bia koja u njima borave. To su: termike promjene djelovanjem Sunca i vanjskog
vazduha, djelovanje padavina, graevinski materijali i njihovo ponaanje u mediju u kome su
smjeteni, kvalitet boravaka u zatvorenom prostoru, zatita od poara i buke, klimatski uticaji i
promjene okoline graenjem.
"Kue e biti pravilno planirane, ako se na prvom mjestu pazi na to u kojim se krajevima ili
u kojim klimatskim zonama one grade. Drukije se grade u Egiptu, drukije u paniji, na Pontu
(Turska) ili u Rimu. Tako i drugdje, prema svojstvima zemalja i krajeva, treba graditi razliite
vrste kua, jer zemlja u jednom kraju trpi od Sunca, drugi stoji daleko od njega, trei se po
sredini umjereno grije. Dakle, kako je svijet prema prostoru zemlje zbog nagiba zodijanog
kruga i sunanog puta od prirode izloen razliitim svojstvima, to se nesumnjivo mora prema
svojstvima krajeva i atmosferskim razlikama podeavati i graenje kua." [8]
Nekada je nain graenja naselja bio potpuno podloan autohtonom nainu ivota u
podneblju i oslanjao se iskljuivo na prirodu i dostupne prirodne materijale. Vernakularna
arhitektura nije imala problema sa pravilima u domenu graevinske fizike. Danas se takve
nastambe u veem obimu mogu nai, uglavnom samo jo u zemljama treeg svijeta.

Slika 1 - Naselje u stijeni, Mesa Verde, Colorado,

1200g. pne, Izvor: Detail, 6.2005. str. 600

Slika 2 - Slika. 2. Kua od gline, Sjeverna

Gana, Izvor: Detail, 3. 2001. str. 368

U Njemakoj, naprimjer, zbog pojave teta uzrokovanih nemarom nastaju gubici od oko 7 mil. eura
godinje.

69
Vernakularna arhitektura [2] ili "Arhitektura bez arhitekata" je nastajala na odreenom
mjestu, po odreenim mjerilima, po predaji znanja od generacije do generacije, prihvatljiva
okoliu u kojem se nalazila. Danas se u cijelom svijetu grade slini objekti bez obzira na
klimatske uslove i zahtjeve okoline. Principima graevinske fizike se pak, bar orijentaciono,
mogu odrediti pravila graenja u razliitim klimatskim podrujima.
U svijetu se uurbano radi na projektima za ouvanje prirode, a pokuava se barem umanjiti
katastrofa koja sve vie prijeti planeti. Istovremeno se ire i polja istraivanja, to zbog novih
saznanja u nauci, zbog upotrebe novih materijala,novih tehnologija, komplikovanijih objekata,
zahtjevnijih u pogledu obima, a naroito visina, elje za vie svjetla i komfora u stanovima i na
radnom mjestu.

1.1. Klimatski uticaji

Oblasti kojima se bavi Graevinska fizika se dopunjavaju novima iz dana u dan. Analiza i
praenje klimatskih promjena, djelovanje okoline na ljudski organizam, zatita od vremenskih
uticaja, klima unutranjeg prostora, termika ugodnost, bio-higrotermika, vlaga, kvalitet zraka,
emisije graevinskih materijala, tetni mirisi, higijena, zdravlje i hemijska, te bioloka analitika.
Toplotna tehnika, energetski koncepti, vjetrenje, graevinski sistemi, fasadni koncepti i
tehnika svjetlosti, razvoj novih materijala, graevinski sklopovi, metode razvoja, analiza
toplotnih vrijednosti i kvalitet materijala, te graevinska i prostorna akustika spadaju u
prapoetke bavljenja ovom problematikom.
Na osnovu analiza atmosferskih pojava u prolosti i danas, moe se potvrditi da se svojstva,
sastav i ponaanje atmosfere nisu mijenjali ljudskim aktivnostima sve do sredine 20. vijeka.
Nakon tog vremena u atmosferi sve bre nastaju promjene opasne za opstanak ivota na
planeti.
Atmosfera i ovjek su dvije dinamike pojave u stalnom meusobnom djelovanju i
prilagoavanju. Suneva energija, pritisak, vlanost i strujanje zraka, te oblaci, magla i
grmljavina se moraju prihvatiti kao kompleksno djelovanje atmosfere. Meteoroloki elementi
koji su bitni za ugodan ovjekov osjeaj (stupanj toplotne ugodnosti) , odnosno bioklima, su
izuzetno vani inputi pri planiranju naselja i projektovanju zgrada. Urbana klimatologija,
pomou meteorolokih promatranja i rada strunjaka razliitih profila, pomae klimatski
ispravno graenju.
Gradska naselja, pogotovo veliki gradovi, imaju sopstvene reime temperature, vlanosti,
strujanja i zagaenosti vazduha, pa ak i oborina i oblanosti. Ljudske aktivnosti poveavaju
zagrijavanje zraka, isparavanje je slabije zbog nedostatka zelenih povrina, a poloaj i veliina
zgrada, utie esto na smanjenje brzine vjetra.Da bi se sauvalo prirodno provjetravanje
gradova, pogotovo onih u kotlini, poput Sarajeva, nizove zgrada bi trebalo postavljati u smijeru
vjetra. Tako bi se postiglo da predjeli uz rijeku, okrueni planinama, budu zimi manje vlani,
hladni i magloviti, a ljeti manje topli.
Dugogodinje projektovanje objekata uz zanemarivanje okolia rezultiralo je loim uvjetima
ivljenja i ogromnom potronjom energenata za poboljanje unutranje klime grijanjem i
hlaenjem ivotnog prostora. Poetkom 70-tih godina se intenzivnije poinje raditi na
publikovanju klimatskih podataka od strane Svjetske meteoroloke organizacije WMO
(World Meteorological Organization, Geneva). Danas su meteoroloki padaci stalno dostupni
graditeljima. Graevinarstvo je ipak, postalo univerzalno, a priznati svjetski strunjaci grade
slino u svim dijelovima svijeta. Na konferenciji odranoj u februaru 2007. godine u Parizu
decidno je reeno da je krivica ovjeka za globalno zagrijavanje sigurna (oko 90%), te da
globalna koncentracija CO2 i ostalih staklenikih plinova raste jo od 1750-tih kao rezultat
ovjekove aktivnosti (fosilna goriva i nain obraivanja zemlje). Ostatak su, vjerovatno,

70
promjene nastale djelovanjem Sunca. Studija pod naslovom Klimatske promjene fizikalna
nauna baza na kojoj je est godina radilo 3000 najveih strunjaka iz cijelog svijeta, daje
upute za zakljuke ovog rada.

a.

b.

c.

Slika 3. Toplotni val u Zapadnoj Evropi u julu 2006.(a), Poveanje ozonske rupe iznad Antarktika, (b) i
smanjivanje arktikog leda (c) Izvor: NASA

Posljedica klimatskih promjena je posebno izraena u 2006. godini. Na slici 3a se vidi

toplotni val u Zapadnoj Evropi koji je trajao od 12. do 19. jula a istovremeno je na Sredozemlju
bilo mnogo hladnije. Poveanje ozonskih rupa ovdje je prikazana rupa iznad Antarktika Sl.3b, i topljenje leda Arktika su najopasnije posljedice globalnog zagrijavanja i emisije
staklenikih plinova.
U svijetu se uurbano radi na projektima za ouvanje prirode, a pokuava se barem umanjiti
katastrofa koja sve vie prijeti planeti. Istovremeno se ire i polja istraivanja, to zbog novih
saznanja u nauci, zbog upotrebe novih materijala, novih tehnologija, komplikovanijih objekata,
zahtjevnijih u pogledu obima, a naroito visina, elje za vie svjetla i komfora u stanovima i na
radnom mjestu. Alarmantne vijesti sustiu jedna drugu - potrebno je hitno drastino smanjiti
potronju prirodnih resursa, smanjiti zagaenja atmosfere, odakle god ona dolazila, i tako
ublaiti katastrofe, smanjiti broj bolesti novog doba i sauvati planetu od unitenja. Sve to uz
jo vei zamah u industriji, jo vie to luksuznijih graevina, automobila, aviona......
Koliko se ozbiljno u posljednje vrijeme pristupa ovom problemu moe se vidjeti iz
svakodnevnih obavjetenja u izvjetajima novinskih agencija o organizovanju politikih i
strunih skupova na ovu temu. Bogatije zemlje izdvajaju ogromna sredstva za istraivanja i
razvoj novih tehnologija na globalnom planu, za smanjenje potronje neobnovljivih resursa i
zatitu okoline3 [9]
.
Oblasti kojima se bavi Graevinska fizika se dopunjavaju novima iz dana u dan. Analiza i
praenje klimatskih promjena, djelovanje okoline na ljudski organizam, zatita od vremenskih
uticaja, klima unutranjeg prostora, termika ugodnost, bio-higrotermika, vlaga, kvalitet zraka,
emisije graevinskih materijala, tetni mirisi, higijena, zdravlje i hemijska, te bioloka analitika.
Toplotna tehnika, energetski koncepti, vjetrenje, graevinski sistemi, fasadni koncepti i
tehnika svjetlosti, razvoj novih materijala, graevinski sklopovi, metode razvoja, analiza

Njemaka vlada je od 1991.do 2000.godine pomogla Institute za graevinsku fiziku sa 5.5 miliona eura
samo za ispitivanje fasadnih zidova. U posljednih est godina se izdvajanja kreu od 0,75 do 1,3 miliona
eura godinje. Treba napomenuti da je ovo samo ciljana pomo i da Instituti sami obezbjeuju oko 85%
finansijskih potreba. Njemaka vlada pomae naune programe sa 150 miliona eura godinje.

71
toplotnih vrijednosti i kvalitet materijala, te graevinska i prostorna akustika spadaju u
prapoetke bavljenja ovom problematikom4.[7]
Zatita od poara, te tete na materijalu i konstrukcijama su, takoer, predmet ispitivanja i
analiza ove oblasti. Ovo graevinska, prema tome, ne predstavlja samo ininjerski pojam,
nego je vezano i za sve druge pojave koje imaju veze, ili bolje reeno, su direktni uesnici u
sukobu izmeu ovjeka i prirodnog okruenja..

1.2. Neophodna potreba ouvanja prirodnih resursa

Potrebna energija [kWh/m]

Pojam toplotne zatite zgrada nije hir, nego neophodna potreba za smanjenjem potronje
energenata (po statistikim podacima se 1/3 ukupne potronje energije troi za
zagrijavanje i rashlaivanje arhitektonskih objekata), a samim tim i smanjenjem zagaenosti
atmosfere, te ouvanjem prirodnih resursa.

Slika 4. Poduhvat u smanjenju potrebne koliine energije tokom petnaestak godina

(Meilensteine des energiesparenden Bauens)
Izvor: Demonstrations-vorhaben, (IBP) Fraunhofer-Institut, 2000. str.2.

Naunici iz zemalja Evropske Unije, kao i oni u drugim dijelovima razvijenog svijeta, ve
dugo pokuavaju napraviti kuu kojoj nee trebati, ili e trebati minimum energenata za
zagrijavanje i hlaenje unutarnjeg prostora. Nisko-energetske, nisko-entropijske, 3-litarske kue
(one koje troe 3 l/m-a nafte), ultra kue, pasivne, nul-energetske, i druge. Izgraen je veoma
veliki broj razliitih pokusnih objekata, poev od osamdesetih godina pa do danas. [3]
Pored analiza potronje goriva za zagrijavanje i hlaenje, vodi se rauna i o provjetravanju
prostorija i ekolokim kvalitetima. Dobrim dijelom se analiziraju prastare graevine ili
graevine primitivnih naroda kod kojih se nalaze jednostavna rjeenja, produkt vjekovnih
tradicija koji i danas funkcionie.
Posebno je interesantan naziv "Inteligentne zgrade" koje ustvari nebi trebale biti nita drugo
nego zgrade koje su klimatski ispravno graene. U prolosti su stanovnici morali forme svojih
stanita prilagoavati specifinoj okolini da bi mogli ugodno ivjeti u svom prirodnom
okruenju. Zgrade koje danas nose naziv "Inteligentne" esto ne zadovoljavaju potrebne uslove
u smislu ovog naziva.

Rana literatura: A. Bugga: "Rezultati ispitivanja za graenje toplijih i jeftinijih stanova", Berlin 1924,
H.Groeber: "Osnovi provoenja i prenosa toplote", 1921. K. Hencky, "Toplotna zatita zgrada",
Bayerische Industrie- und Gewerbeblatt, 1919.

72
"Inteligentne zgrade to mogu biti tek onda, kada bi mogle reagovati na sve vanjske uticaje, sa
ciljem da svojim stanovnicima garantuju ugodnost u svakom podruju" [4].

2. POPIS LITERATURE
[1] Demonstrations-vorhaben, (Meilensteine des energiesparenden Bauens)(IBP) FraunhoferInstitut, 2000. str.2.
[2] Enciklopedija svjetske vernakularne arhitekture prezentacija, ("Encyclopedia of
Vernacular Architecture of the World", P.Oliver, Cambridge University, 1997.) Detail 3,
2001, str. 398.
[3] Erhorn H., Reiss J., Kluttig H., Hellwig R.: Ultrahaus, Passivhaus oder Null-Heizenergiehaus? Eine Statusanalyse
anhand praktisch realisierter Energiesparkonzepte,
Bauphysik 22, 2000, Heft 1. str. 28 36.
[4] Fuchs W.E.: "Gibt es heute intelligente Gebaude", Bauphysik 21, str.138-144. 1999.g.
[5] Gertis K., Sedelbauer K., Mehra Sch.: Vorlesung Bauphysik, UNI Stuttgart, 2006, str.8
[6] Hadrovi A.: Arhitektonska fizika, AB TECHNIS, Sarajevo, 1996. str:11
[7] Tomlow J.: "Bauphysik und die technische Literatur des Neuen Bauens", asopis
"Bauphysik", 2 2007. str: 146-158.
[8] Vitruvije: Deset knjiga o arhitekturi, Svjetlost, Sarajevo 1951. str: 126
[9] Zbornik radova sa simpozija "Bauphysik der Aussenwaende" str.13-17, IRB Verlag,
Stuttgart.

73

Dubravka Bjegovi 1
Stjepan Lakui 2
Marijana Serdar 3
Katarina Opaek 4

PRIMJENA RECIKLIRANE GUME U GRADITELJSTVU

Rezime: iroka primjena gume u automobilskoj industriji uzrokovala je velike koliine
rabljenih guma koje je potrebno zbrinuti. Prema Direktivi EU 199/31/EC od 2003. godine nije
dozvoljeno odlaganje cijelih automobilskih guma u okoli, a od 2006. godine nije doputeno niti
odlaganje izrezanih auto guma. Postupkom reciklae rabljenih guma doprinosi se ouvanju
prirodnih resursa, saniraju se odlagalita i smanjuje se emisija tetnih plinova u okoli.
U ovom radu dan je pregled moguih primjena reciklirane gume u graditeljstvu. Detaljno je
prikazana mogunost primjene reciklirane gume kao komponente sastava betona. Dan je prikaz
osnovnih svojstava reciklirane gume te utjecaj primjene reciklirane gume na svojstva svjeeg
betona kao i ovrsnulog betona u pogledu mehanikih i trajnosnih svojstava betona s
recikliranom gumom.
Kljune rei: reciklirane gume, beton od reciklirane gume, mehanika svojstva, trajnost betona
s recikliranom gumom

UTILIZATION OF WASTE RUBBER IN CIVIL

ENGINEERING
Abstract: Wide spread application of car tires has led to huge amount of waste tires which need
to be . According to EU Directive 199/31/EC from 2003 it is no longer permitted to dispose
whole waste tires and from 2006 neither the pieces of waste tires in the environment. Recycling
and reusing waste tires is a significant contribution to sustainability through a decrease in
emmissions and conservation of natural resourses.
In this paper an overview of possibilities for utilization of recycled waste tires in civil
engineering is given. The use of waste tires as concrete component is described in detailes
together with resulting benefits in mechanical and durability properties of concrete with recycled
waste tires.
Key words: recycled tires, concrete cast with recycled rubber, mechanical properties, durability
properties of concrete cast with recycled rubber

PhD, Materials Department, Faculty of Civil Engineering, University of Zagreb, Kaieva 26, 10000
Zagreb, Croatia; Research & Development Department, Institut IGH d.d., J. Rakue 1, 10000 Zagreb,
Croatia, e-mail: dubravka.bjegovic@igh.hr, e-mail: dubravka@grad.hr
2
PhD, Transportation Engineering Department, Faculty of Civil Engineering, University of Zagreb,
Kaieva 26, 10000 Zagreb, Croatia, e-mail: laki@grad.hr
3
PhD student, Materials Department, Faculty of Civil Engineering, University of Zagreb, Kaieva 26,
10000 Zagreb, Croatia, e-mail: mserdar@grad.hr
4
Faculty of Civil Engineering, University of Zagreb, Kaieva 26, 10000 Zagreb, Croatia

74

1. UVOD
iroka primjena gume, u proteklih gotovo 200 godina, uzrokovala je velike koliine
istroenih, rabljenih guma koje je potrebno zbrinuti. Osnovni problem odlagalita rabljenih
guma je veliina guma tj. 75% prostora koje guma zauzima je prazno, slika 1 a. Upravo ta
injenica je najvei problem deponija rabljenih guma. Rabljene gume ugroavaju zdravlje jer
naslage guma predstavljaju, zbog oblika i svojstva nepropusnosti, odlinu podlogu za
razmnoavanje komaraca. Rabljene gume na odlagalitu predstavlja takoer i prijetnju od
nastanka poara, slika 1 b. Guma je teko zapaljiva, ali pri gorenju postie visoku temperaturu te
se teko gasi. Velika zapaljena guma moe gorijeti nekoliko tjedana ili ak mjeseci, uzrokujui
dramatine efekte na okoli.

a)

b)

Slika 1 a) Odlagalite rabljenih guma; b)Poar rabljenih guma na odlagalitu

Do 1998. g. usvojeni su zakoni u 48 zemalja, od kojih 34 zemlje omoguuju trine

inicijative o regulaciji rabljenih guma. Ako se gleda godinje zbrinjavanje rabljenih guma SAD
ih daleko najvie zbrinjava [1]. Mnoge prednosti, koje gume imaju tijekom upotrebe, zadravaju
se i kod primjene rabljenih guma u sekundarnoj fazi njihove obrade kada se guma koristi kao
materijal za izradu drugih vrsta proizvoda. Goleme koliine guma u Hrvatskoj koje se desecima
godina bacaju po nepristupanim mjestima trebale bi se prikupiti i preraditi u upotrebljivu
sirovinu ili iskoristiti za proizvodnju energije.
U Hrvatskoj 95.5% otpada odlazi na odlaganje, a samo 3.5% na recikliranje, slika 2. Za
usporedbu Austrija 34.3% otpada reciklira, a samo 28.5% otpada odlae na odlagalita. Hrvatska
je donijela strategiju sanirati odlagalita na kojima je prema istraivanjima odloeno oko 30
milijuna rabljenih guma. Fond za zatitu okolia i energetsku uinkovitost procjenjuje da bi se u
Hrvatskoj moglo prikupiti i reciklirati oko sto tisua tona odbaenih automobilskih guma u
iduih godinu dana. Jedan mali dio rabljenih automobilskih guma se ve sada zbrinjava u
cementarama u kojima se upotrebljavaju kao gorivo.

Slika 2 Nain postupanja s otpadom

75
U ovom radu dan je pregled moguih primjena reciklirane gume u graditeljstvu. Detaljno je
prikazana mogunost primjene reciklirane gume kao komponente sastava betona. Dan je prikaz
osnovnih svojstava reciklirane gume te utjecaj primjene reciklirane gume na svojstva svjeeg
betona kao i ovrsnulog betona.

2. RECIKLIRANJE RABLJENIH GUMA

Reciklaa gume spada u djelatnost odrivog razvoja jer se od rabljenih proizvoda stvaraju
proizvodi s novom vrijednosti. Pridravanjem odreene hijerarhije postupaka dobije se sustav
cjelovitog gospodarenja rabljenom gumom :
izbjegavanje nastajanja otpada rabljenih guma,
smanjenje koliine otpada rabljenih guma,
njihovo recikliranje,
obrada gume,
odlaganje reciklirane gume na propisan nain.
Reciklaa rabljenih guma se provodi mehanikim postupkom pri emu se gume reu na
komade te postupnim usitnjavanjem prolaze proces separacije u kojem se zasebno odvajaju
gumeni dijelovi, elik i tekstil, to su osnovne komponente sastava svake gume, slika 3. U
postupku reciklae rabljene gume ne stvara se nikakva daljnja otpadna supstanca, sve je
upotrebljivo, a izuzetno je vano da nema nikakvih popratnih emisija u okoli, ukljuujui
emisije u zrak, vodu ili tlo. Istraivanja su pokazala da je mehaniki postupak reciklae otpadnih
guma daleko prihvatljivi za okoli i prirodu od spaljivanja u energetske svrhe. Upravo
reciklaom kroz gumeni granulat koji ulazi u ponovni ciklus uporabe, uvaju se prirodni resursi.
Rabljena guma obrauju se strojno tako da se sjee bono po stjenci gume te se dobiju
gumene niti. Zatim idu u drobilicu koja ih dalje usitnjava sve do 50 mm. Tako usitnjeni odlaze u
granulator koji ih usitnjava na komade manje od 10 mm. Nakon izlaska iz granulata drugim
adekvatnim stojevima se izdvajaju elik i tekstil iz gume.
U toj zavrnoj fazi dobiju se razliite veliine gumenih granulata koji se kasnije mogu
usitnjavati na manje granulacije. Izdvojeni elik i tekstil kao i gumeni granulati odlaze na daljnu
obradu ovisno o primjeni.

a)

b)

c)

d)
Slika 3 a) Rezane gume, b) Komadii gume, c) Komadii gume fine granulacije,
d) Komadii gume prakaste granulacije [2]

elina ica, slika 4a, uporabom magnetnih separatora, odlau se u kontenjere u kojima se
transportiraju krajnjim korisnicima ove vrste robe. Tekstilna vlakna, slika 4 b, nakon separacije
skladite se u silosima te se transportiraju u kontenjerima ili vreama krajnjim korisnicima.

76

b)

a)

Slika 4 a) elina vlakna, b) Tekstilna vlakna

3. PREGLED MOGUIH PRIMJENA RECIKLIRANE GUME U

GRADITELJSTVU

3.1 Niskogradnja
Zbog svojih performansi (elastinost, vrstoa, trajnost, otpornost na cikluse smrzavanja i
odmrzavanja, poboljana vodonepropusnost) gumeni granulati nali su veliku primjenu u
cestogradnji. Elastina svojstva gumenog granulata amortiziraju udarace uzrokovane padom na
povrinu. to je vea debljina podloge, vea je i amortizacija udarca.
Strukturu ceste koju oblikuju krupni gumeni granulati donjeg sloja i finiji gumeni granulati
gornjeg sloja, zajedno s vezivom, pruaju povrinama iznimnu vrstou i trajnost, te
nepropusnost. Drenaa postavljena kroz grubi, donji sloj sprjeava zamrzavanje zimi. Struktura
asfalta, koju oblikuju gumeni granulati zajedno s vezivom, daje povrinama visoku vrstou,
trajnost, odlinu amortizacija zvuka i buke te nepropusnost. Asfalt od recikliranog gumenog
granulata dobije se mijeanjem mokrim postupkom ili suhim postupkom. U mokrom postupku
granulirana guma se dodaje u odreenom postotku kao zamjena za vezivo, dok se u suhom
postupku granulirana guma dodaje u odreenom postotku kao zamjena za agregat. U odnosu na
obini asfalt, asfalt koji sadri gumeni granulat je otporniji na udar, klizanje, habanje,
smrzavanje, podnosi sve promjene temperature bez ikakvog oteenja, mogue ga je postaviti na
sve vrste povrina, nii su trokovi odravanja te je dui vijek trajanja.
Gumeni granulati odlina su rjeenje za povrine kao to su odlagalita gdje je potrebno
suzbijanje mirisa, praine i odvraanja od tetoina. Postavljaju se u dijelu graevine gdje e
djelovati kao porozni filteri, odnosno trebaju razdvajati procjednu vodu iz otpada.
Zbog dobrih svojstava (vea elastinost, otpornost na cikluse smrzavanja i odmrzavanja,
apsorpcija zvuka), gumeni granulati nali su veliku primjenu pri izradi elemenata za eljeznice
kao to su gumeni paneli, pragovi, prijelazi, ublaivai brzina i dr., slika 5.

Slika 5 Elementi za eljeznice od recikliranog gumenog granulata

Rezultati ispitivanja su pokazali da gumeni granulati u elementima za eljeznice u odnosu na

elemente za eljeznice koji ne sadri gumeni granulat imaju: bolju apsorbciju zvuka i do 40 %,

77
smanjenje buke do 70%, visoku otpornost na proklizavanje, razvijaju vee brzine pri vonji to
smanjuje vrijeme putovanja te vijek trajanja 30 do 60 godina.
Gumeni granulati su savrena podloga za staze gdje se trai udobnost, trajnost, dobra
odvodnja i povrina koja nije skliska. Idealno su rjeenje za primjenu na povrinama na kojima
bi pad mogao biti iznimno opasan: na stazama i u dvoritima bolnica, domovima za starije osobe
ili djecu. Ploe od gumenog granulata, za oblaganje sportskih terena, odlikuju se vrlo poeljnim
karakteristikama potrebnim za moderne multifunkcionalne sportske terene i igralita za slobodne
aktivnosti, slika 6. Svojim sastavom ploe za oblaganje sportskih terena pruaju visoku
elastinost koja je potrebna za mnoge igre, osobito igre loptom pri emu i znatno smanjuju buku.

Slika 6 Obloge za sportske terene od recikliranog gumenog granulata

3.2 Visokogradnja
Reciklirani gumeni granulati nali su svoju primjenu pri izradi ploa za krovne konstrukcije
te razne proklizne podloge pri izgradnji stambenih objekata. Ideja je da objekti s pokrovima koji
sadre gumeni granulat imaju veu sigurnost, trajnost i nepropusnost te kao takvi ujedno imaju
ulogu zatite objekta od kie, snijega, suneve topline, zapaljenja. Velika je prednost pokrova
koji sadre gumeni granulat to se mogu postaviti na ve postojei krov ako nije znatno oteen.
Zbog svoje vee elastinosti i fleksibilnosti lake i bre se postavlja u odnosu na pokrov koji ne
sadri gumeni granulat te se time smanjuju sami trokovi postavljanja, slika 7.

Slika 7 Postavljanje pokrova koji sadre gumeni granulat

Svojim sastavom obloge zidova koji sadre gumeni granulat pruaju odlinu apsorpciju
vibracije, smanjenje razine buke, niu osjetljivost na temperaturne promjene, smanjeno
toplinsko skupljanje, zatitu od zapaljenja te dui vijek trajanja, slika 8.

Slika 8 Obloge zidova koje sadre gumeni granulat

Uz visoku vrstou i trajnost prednost podova koji sadre gumeni granulat u odnosu na
podove koji ne sadri gumeni granulat su bolja izolacija od vibracije i buke, otpornost na udar,
klizanje, mogunost postavljanja na sve vrste povrina, fleksibilniji su pod optereenjem, nia

78
osjetljivost na temperaturne promjene, smanjeno toplinsko skupljanje i u vezi s tim pojava
pukotina, manji trokovi odravanja te dui vijek trajanja, slika 9.

Slika 9 Podne obloge koji sadre gumeni granulat

4. PRIMJENA RECIKLIRANE GUME KAO KOMPONENTE SASTAVA BETONA

Graevinarstvo je djelatnost koja troi najveu koliinu prirodnih resursa. Tako se npr. pri
godinjoj proizvodnji betona u svijetu upotrijebi oko 9 milijardi tona agregata. Pridravajui se
postulata odrivosti, glavni je cilj pronai alternativne izvore sirovina. Za rabljenu gumu moe
se rei da je vrijedna sirovina jer se moe u potpunosti reciklirati, te upotrijebiti kao zamjena
jednog dijela agregata za beton. Upotreba reciklirane gume, kao punila ili djelomina zamjena
prirodnog agregata u betonu, zahtijeva istraivanja o utjecaju na svojstva betona, u svjeem i
ovrsnulom stanju.

4.1 Svojstva svjeeg betona s recikliranom gumom

Khatib i Bayomy (1999.) ispitali su obradivost betona kojem je 40% agregata zamjenjen
recikliranom gumom. Oni su primijetili smanjenje obradivosti ako se poveaju granulacije gume
u ukupnom volumenu granuliranog gumenog agregata. Njihovi rezultati pokazuju da betoni s
granuliranim gumenim agregatom sadraja od 40% u ukupnom volumenu agregata ima
slijeganje blizu nule te beton mora biti zbijen koristei mehaniki vibrator. Mjeavine koje
sadre komadie gume prakaste granulacije su obradivije od smjese koje sadre komadii gume
grube granulacije, ili kombinacije komadia gume i komadia gume fine granulacije [3].
Eldin i Senouci (1992.) ispitali su i uoili da beton kojem je u odreenom postotku agregat
zamjenjen recikliranom gumom pokazaje prihvatljive performanse u pogledu lakoe rukovanja,
plasmana i dorade. Meutim, oni su utvrdili da se poveavanjem veliina ili postotka granulirane
gume agregata smanjuje obradivost smjese [4]. Guoqiang Li i suradnici (2004.), spravili su deset
serija uzoraka na kojima su ispitivali obradivost betona kojem je 15% agregata zamjenjen
recikliranom gumom. Iz rezultata slijeganja i zahvaenosti zraka u betonu zakljuili su da
zamjena jednog dijela agregata recikliranom gumom nema velikog utjecaja na obradivost betona
[5]. Iste rezultate dobili su Su-Seng Pang i suradnici (2004.) koji su spravili sedam serija
uzoraka na kojima su ispitivali obradivost betona kojem je 15% agregata zamjenjen recikliranom
gumom [6].

4.2 Svojstva ovrsnulog betona s recikliranom gumom

Eldin i Senouci (1992.) provode eksperimente ispitivajui tlanu vrstou na tri vrste
mjeavine. Pri spravljanju prve koriten je grubi granulirani gumeni agregat (komadii gume) od
19-38 mm, za drugu i treu mjeavinu koriteni su manji komadii gume promjera od 6 mm i 2
mm. Tlana vrstoa znatno ovisi o postotku zamjene granulata gume u agregatu. Kada je
agregat bio u potpunosti zamjenjen s granulatom gume tlana vrstoa betona je do 85% nia
nego tlana vrstoa referentne mjeavine. Manje smanjenje tlane vrstoe (65%) zabiljeeno
je kada su komadii gume bili u potpunosti zamijeni komadiima gume fine granulacije. Vlana
vrstoa ovisi o postotku zamjene granulata gume u agregatu. Kada je agregat bio u potpunosti
zamjenjen s granulatom gume vlana vrstoa betona je do 65% nia nego vlana vrstoa
referentne mjeavine [4]. Topcu (1995.) uoio je da openito smanjenje fizikih i mehanikih

79
svojstava betona kojem je u odreenom postotku agregat zamjenjen recikliranom gumom.
Koristei komadie gume,odnosno granulirane gume grube granulacije, tlana vrstoa je nia u
kocki do 80% a vlana vrstoa do 74%. [7]
Toutanji (1996.) je proveo ispitivanje na etiri razliite smjese agregata u kojima je bilo 25,
50, 75 i 100% reciklirane gume po volumenu te maksimalne veliine granulata gume 12,7 mm.
Otkrio je da u betonu kojem je u odreenom postotku agregat zamjenjen recikliranom gumom
ima tlanu vrstou do 75% niu i znatno manje smanjenje savijanja do 35%. Utvreno je da se
vrijednost tlane vrstoe smanjuje razmjerno s poveanjem postotka zamjene agregata
recikliranom gumom. [8]
Khatib i Bayomy (1999.) koriste dvije vrste granulata gume u agregatu pri istraivanju,
komadie gume fine granulacije i komadie gume (grube granulirane gume agregata). Otkrili su
da nakon 28 dana tlana vrstoa betonske smjese u kojoj je grubi agregat upotpunosti
zamijenjen komadiima gume smanjen za 93% i za 90% kada se fini agregat upotpunosti
zamijenio komadiima gume fine granulacije. Takoer su otkrili da savojna vrstoa betona
kojem je u odreenom postotku agregat zamjenjen recikliranom gumom smanjuje se porastom
udjela granulata gume u agregatu. Utvrdili su da je poetna stopa smanjenja savojne vrstoe
strmija nego tlane vrstoe. [3]
Usporedbom rezultata ispitivanja modula elastinosti betona kojem je u odreenom postotku
agregat zamjenjen recikliranom gumom uoavaju se manje vrijednosti od modula elastinosti
betona bez reciklirane gume. Nizom ispitivanja betona kojem je u odreenom postotku agregat
zamjenjen recikliranom gumom utvreno je da je ilavost vea u odnosu na mjeavinu koja ne
sadri recikliranu gumu, [9].
Sukkontasukkul (2009.) proveo je ispitivanje za toplinska i zvuna svojstva betonskog zida u
kojem je odreeni postotak agregata zamjenjen recikliranom gumom. Rezultati su pokazali da
betonski zid u kojem su bile ugraeni komadii gume prakaste granulacije u odnosu na obian
beton mjerenjima iskazuje manji prijenos topline, veu apsorpciju zvuka te smanjenje buke.
Zamjenjujui agregat sa komadii gume prakaste granulacije sa 10% do 30% vlastita teina
betona moe biti smanjena sa 14% do 28%, oviosno o vrsti i udjelu komadii gume prakaste
granulacije u agregatu. U usporedbi s betonom s 0% zamjene agregata s recikliranom gumom
specifina provodljivost topline nia je za 20% do 50% nego kod betona kojem je odreeni
postotak agregata zamjenjen recikliranom gumom. Na vioj frekvenciji od 1000 Hz sposobnost
materijala da apsorbira zvuk je takoer bolja u betonu kojem je odreeni postotak agregata
zamjenjen recikliranom gumom. Sposobnost materijala da apsorbira zvuk moe se izraziti
pomou tkz. koeficijenta smanjenja buke koji je u prosjeku 36% bolji u betonu kojem je
odreeni postotak agregata zamjenjen recikliranom gumom nego u betonu s 0% zamjene
agregata s recikliranom gumom. [10]
Tantala i suradnici (1996.) zakljuili su da se moe oekivati da e kao dokaz akustinog
ispitivanja primjenjivosti betona kojem je odreeni postotak agregata zamjenjen recikliranom
gumom za zvune barijere smanjiti efekti akustine emisija. Ali su i napomenuli da je puno vie
istraivanja potrebno za studij zvunih izolacija sa betonom kojem je odreeni postotak agregata
zamjenjen recikliranom gumom u zgradama i drugim graevinama. Ukljuivanje gume u betonu
trebao bi napraviti materijal koji je bolji toplinski izolator, kako predloe Tantala i suradnici
(1996), koji je pokazao kako bi mogao biti koristan pri ispunjavanju energetskih zahtjeva. [11]
Kako bi ispitali vatrootpornost Hernndez-Olivares i suradnici (2004) spravili su etiri
razliite betonske smjese u kojima je bilo 0%, 3%, 5% i 8% reciklirane gume u agregatu. Uzorci
su zagrijavani od 0 C do 900 C, u intervalima od 100 C. Rezultati su pokazali smanjenje
zakrivljenosti i opasnosti od lomljenja kod betona kojem je odreeni postotak agregata
zamjenjen recikliranom gumom. Do veih oteenja dolo je kad je temperatura u uzorku
dosegnula 500 C. Nakon obrade rezultata vidljivo je da dolazi do oteenja i smanjenja
sigurnosti strukturnih elemenata u betonu kojem je odreeni postotak agregata zamjenjen

80
recikliranom gumom ali ona su puno manja u odnosu na beton koji ne sadri recikliranu gumu
[12].
Pri ispitivanje na vatrootpornost Topcu i Avcular (1997.) utvrdili su da je zapaljivost
granulirane gume u betonu kojem je odreeni postotak agregata zamjenjen recikliranom gumom
smanjena zbog prisutnost cementa i agregata. Autori smatraju da je vatrootpornost poveana u
betonu kojem je odreeni postotak agregata zamjenjen recikliranom gumom u odnosu na beton
koji ne sadri recikliranu gumu, ali da su potrebna jo daljnja istraivanja [13].

5. ZAKLJUAK
Moe se zakljuiti da e graevinska industrija postati jedna od najveih potroaa gumenog
granulata i gumenih obloga za potrebe kako u niskogradnji tako i u objektima visokogradnje.

6. POPIS LITERATURE
[1] World Leaders Discuss Scrap Tires. Scrap Tire News Online North American Recycled
Rubber Association www.p2pays.org/ref/11/10504/html/others/others.htm
[2] www.gumiimpex.hr
[3] Khatib, Z. K. and Bayomy, F. M., Rubberised Portland Cement Concrete, Journal of
Materials in Civil Engineering, Vol.11, No.3, August 1999, pp.206-213
[4] Eldin, N. N. and Senouci, A. B., Engineering Properties of Rubberised Concrete,
Canadian Journal of Civil Engineering, Vol. 19, 1992. Pp.912-923
[5] Guoqiang Li, Michael A. Stubblefield, Gregory Garrick, John Eggers, Christopher
Abadie, Baoshan Huang "Development of waste tire modified concrete" Cement and
Concrete Research, Volume 34, Issue 12, December 2004, Pages 2283-2289
[6] Su-Seng Pang ,Guoqiang Li, Gregory Garrick, John Eggers, Christopher Abadie,
Michael A. Stubblefield "Waste tire fiber modified concrete" Composites Part B:
Engineering, Volume 35, Issue 4, 2004, Pages 305-312
[7] Topcu, I. B., The Properties of Rubberised Concrete, Cement and ConcreteResearch,
No. 25, 1995, pp.304-310
[8] Toutanji, H. A., The Use of Rubber Tyre Particles in Concrete to Replace Mineral
Aggregate, Cement and Concrete Composites, Vol. 18, 1996, pp.135-139
[9] Gregory Marvin Garrick B.S., Louiana State University, 2001 , Analysis and testing of
waste tire fiber modified concrete, may 2005
[10] Piti Sukontasukkul, "Use of crumb rubber to improve thermal and sound properties of
pre-cast concrete panel" , Construction and Building Materials, Volume 23, Issue 2,
February 2009, Pages 1084-1092
[11] Tantala, M. W., Lepore, J. A. and Zandi, I., Quasi-elastic Behaviour of Rubber
Included Concrete, in Proceedings, 12th International Conference on Solid Waste
Technology and Management, 1996
[12] F. Hernndez-Olivares, G. Barluenga, "Fire performance of recycled rubber-filled highstrength concrete," Cement and Concrete Research, Volume 34, Issue 1, January 2004,
Pages 109-117
[13] Topcu, I. B. and Avcular, N., Analysis of Rubberised Concrete as a Composite
Material, Cement and Concrete Research, Vol. 27, No. 8, 1997, pp.1135-1139

81

Ivana S. Bogdanovi Proti1

Petar Mitkovi 2

URBANA REGENERACIJA KOMPLEKSA SA

VIESPRATNIM STANOVANJEM U EVROPSKIM
ZEMLJAMA
Rezime: Problemi u kompleksima sa viespratnim stanovanjem prisutni su u svim evropskim
zemljama, a njihovo unapreenje i spreavanje daljeg naruavanja kvaliteta stanovanja dobija
sve vei znaaj. Za razliku od zapadno-evropskih zemalja u kojima je masovna stambena
izgradnja prestala ve 1970-ih godina, zemlje istone i centralne Evrope nastavile su za
izgradnjom do 1990-ih godina, to je prouzrokovalo znatno veu kvantitativnu zastupljenost
viespratnih zgrada i vei obim problema. U radu se ukazuje na programske elemente urbane
regeneracije viespratnog stanovanja u evropskim zemljama. Imajui u vidu kompleksnu prirodu
problema, za unapreenje viespratnog stanovanja je potreban integralni, strateki pristup,
stimulisanje aktivne participacije stanara, pronalaenje finansijskih instrumenata i primena
partnerskog pristupa.
Kljune rei: urbana regeneracija, kvalitet stanovanja, viespratno stanovanje

URBAN REGENERATION OF RESIDENTIAL

COMPLEXES WITH MULTI-LEVEL HOUSING IN
EUROPEAN COUNTRIES
Abstract: Problems in urban residential complexes with multi-level housing exist in all
European countries, so the significance of their improvement and preventing further degradation
of residential quality are becoming more and more important. Unlike the West European
countries, which terminated massive housing development by the end of 1970s, Eastern and
central European countries continued the development until the 1990s, which caused
significantly quantitative representation of multi-level housing and concurrently the bigger scope
of problems. This written paper is pointing out to programme elements of urban regeneration of
multi-level housing in European countries. Concerning the complex nature of problems of multilevel housing, implementation of integral, strategic approach, stimulation of active tenants
participation, finding adequate financial instruments, partnerships approach are necessary for
the improvement of multi-level housing.
Key words: urban regeneration, housing quality, multi-level housing

Mr, dipl.in.arh, Graevinsko arhitektonski fakultet u Niu, Aleksandra Medvedeva 14, 18000 Ni,
Srbija, e-mail: ivanab76@yahoo.com
2
Redovni profesor, Dr, dipl.in.arh., Graevinsko arhitektonski fakultet u Niu, Aleksandra Medvedeva
14, 18000 Ni, Srbija i Crna Gora, e-mail: mitkovicp@ptt.yu

82

1. UVOD
Problemi u kompleksima sa viespratnim stanovanjem prisutni su u manjem ili veem obimu
u svim evropskim zemljama. Intenzivna izgradnja kompleksa sa viespratnim stanovanjem posle
II svetskog rata predstavljala je centralni instrument za reavanje stambenih problema. Prvi
problemi pojavili su se jo u toku izgradnje ili nakon zavretka stambenih zgrada, to je uticalo
da masovna stambena izgradnja u zapadno-evropskim zemljam prestane ve 1970-ih godina i
bude zamenjena obnovom i regeneracijom. Zemlje istone i centralne Evrope nastavile su za
izgradnjom do 1990-ih godina, to je prouzrokovalo znatno veu kvantitativnu zastupljenost
viespratnih zgrada i istovremeno i vei obim problema.
Predmet istraivanja ovog rada jesu metode i mere unapreenja kvaliteta viespratnog
stanovanja u evropskim zemljama. Tendencija unapreenja kompleksa sa viespratnim
stanovanjem u kojima je dolo do degradacije fizikih struktura, naruavanja ekolokih,
funkcionalnih i ambijentalnih vrednosti slobodnih prostora i u kojima je ugroen nivo kvaliteta
stanovanja, predstavlja globalno opredeljenje prisutno u praksi velikog broja evropskih zemalja.
U radu je dat pregled regeneracije kompleksa sa viespratnim stanovanjem u Velikoj Britaniji,
Istonoj Nemakoj i Rumuniji. Ove zemlje su izabrane kao predstavnici zemalja Zapadne,
Centralne i Istone Evrope radi osnovnih programskih elemenata unapreenja kvaliteta
stanovanja.

2. URBANA REGENERACIJA METODLOKI OKVIR

U skladu sa tendencijom konstantnog razvoja gradova, urbana obnova je bila stalno prisutan
fenomen u razliitim oblicima i u razliitim razmerama, a posebno se razvila poslednjih
etrdesetak godina. Od II svetskog rada pa do danas oblici obnove menjali su se od urbane
rekonstrukcije do urbane regeneracije, trenutno aktuelne metode. Period ienja slamova i
totalne rekonstrukcije devastiranih stambenih naselja i naglasak samo na fizikom unapreenju,
zamenjen je novim pristupom, kojim se integalno tretiraju ekonomski, socijalni i politiki
problemi . Tokom 1980-ih godina razvija se ideja da drava ne mora u potpunosti da obezbeuje
finansijska sredstva za unapreenje gradova, a nove urbane politike su se bazirale na razvoju
partnerstava. 1990-ih godina odrivi razvoj postaje dominantno naelo u mnogim strategijama i
urbanim politikama. Danas urbana regeneracija predstavlja metod koji se esto primenjuje za
unapreenje kvaliteta stanovanja i kvaliteta ivota.
Urbana regeneracija predstavlja: sveobuhvatnu i integrisanu viziju i aktivnost koja vodi ka
reavanju urbanih problema i tei da doprinese trajnom poboljanju u ekonomskim, fizikim,
socijalnim i envajronmentalnim uslovima podruja koje je predmet promena [6]. Integracija,
sveobuhvatnost i strateki pristup su glavno obeleje urbane regeneracije po emu se i razlikuje
od predhodnih oblika unapreenja urbane sredine. Urbanu regeneraciju karakterie raznovrsnost
i kontinuitet, kao i potovanje identiteta svakog grada i stambenog susedstva, a programi urbane
regeneracije urbanih podruja treba da budu uskladjeni sa socijalnim i ekonomskim
potencijalom i fizikim identitetom grada, da ukljuuju multi-sektorski i multi agencijski
pristup, a istovremeno tee smanjenju socijalne izolacije i iskljuivanja.
Stmbeni kompleksi sa viespratnim zgradama u veem ili manjem obimu zastupljeni u
gotovo svim evropskim zemljama i u njima ivi veliki broj stanovnika, a njihovo unapreenje i
usklaivanja sa savremenim potrebama stanovnika ima opti drutveni znaaj. Posle II svetskog
rata, dolazi do masovnog poveanja stambenih potreba izazvanih ratnim oteenjima i
razaranjem stambenog fonda, industrijalizacijom, porastom populacije u gradovima, tenjom da
se postignu bolji uslovi ivota nego kod tradicionalnog stanovanja. Tokom 1950. godine
izgradnja kompleksa sa viespratnim stanovanjem je postala centralni instrument za reavanje
stambenih problema. Masovna stambena izgradnja je nastavljena tokom 1960-ih i 1970-ih
godina, kada i dostie vrhunac. Meutim u nekim stambenim naseljima pojavili su se problemi

83
ve u periodu izgradnje, a kod nekih nakon zavretka, to je uticalo na prestanak masovne
stambene izgradnje u zapadno-evropskim zemljama 1970-ih godina. Potreba za masovnom
stambenom izgradnjom nestaje, jer su dominantne stambene potrebe uglavnom zadovoljene [4],
a vlasti zapadno-evropskih zemalja iniciraju unapreenje postojeih stambenih kompleksa.
Programi regeneracije kompleksa sa viespratnim stanovanjem su raznovrsni: programi na nivou
grada, na nacionalnom nivou i internacionalni programi3 koji ukljuuju vei broj zemalja (neki
od njih ukljuuju i zemlje centralne i istone Evrope). Za razliku od njih, zemlje istone i
centralne Evrope nastavile su za izgradnjom do 1990-ih godina, to je prouzrokovalo znatno vei
broj viespratnih zgrada i istovremeno i vei obim problema.
Globalno posmatrajui, u kompleksima sa viespratnim stanovanjem se javljaju fiziki,
ekonomski i socijalni problemi. U zemljama centralne i istone Evrope se javljaju i dodatni
problemi, koji proizilaze iz prethodnog socijalistikog drutveno-politikog sistema,
privatizacije i promene vlasnikih odnosa, neefikasnih zakonske regulative, neefikasnog sistema
odravanja i upravljanja, nedostatka finansijskih sredstava za investiranje u unapreenje
kvaliteta stanovanja. U skladu sa ovim problemima, programima regeneracije utvruju se
strateki ciljevi, kljuni akteri i interesne grupe, prostorni nivo aktivnosti, izvori finansiranja,
fizike i socijalne mere. Odgovornosti svih interesnih grupa i aktera treba precizno definisato i
usvojiti adekvatnu zakonsku regulativu u skladu sa kojom e se realizovati programi
unapreenja stanovanja. Posebno treba razraditi mehanizme za finansiranje programa urbane
regeneracije, to podrazumeva ukljuivanje sredstava iz dravnog i lokalnih budeta, stambene
kompanije za odravanja i upravljanje i ukljuivanje u ineternacionalne programe za
unapreenje viespratnog stanovanja, radi razmene iskustava, pronalaenje partnera i dobijanja
finansijske pomoi.
Meu brojnim primerima urbane regeneracije izabrani su programi unapreenja viespratnog
stanovanja u Velikoj Britaniji, Istonoj Nemakoj i Rumuniji. Razmatrani su prisutni problemi,
strateki ciljevi, prostorni nivo aktivnosti, akteri i intersne grupe i izvori finansiranja programa
unapreenja. viespratnog stanovanja.

3. OSVRT NA URBANU REGENERACIJU U EVROPSKIM ZEMLJAMA

3.1 Velika Britanija
U posledenje 2 decenije organizacioni okvir, ciljevi i mere koje su obeleile unapreenje
kompleksa sa viespratnim stanovanjem u Velikoj Britaniji pretrpeli su brojne promene:
u poetku problem naselja nije tretiran i u socijalnom i ekonomskom kontekstu. Prioritet
je bio unapreenje lokalnog stambenog menadmenta (programi Priority Estates project)
1980-ih godina urbanu regeneraciju karakterie fiziki detreministiki odreen princip,
naglasak je bio samo na fizikom unapreenju; akcenat na paricipaciji stanara
1990-ih godina primenjivan je vie ''holistiki pristup'', koji je ukljuivao i socijalnu i
ekonomsku dimenziju problema, to je vodila vlada. Regeneracija naselja postaje
generika potika, u okviru koje je naglaavan ekonomski razvoj, zapoljavanje, potrebe
etnikih manjina, smanjenje kriminala, unapreenje ivotne sredine, drutvene
infrastrukture i reavanje stambenih problema, dok je fizika regeneracija bila izuzetak.
od sredine 1990-ih godina zapoeta je regeneracija koja se bazira na naselju, a
orijentisana je ka transformaciji sa lokalnih vlasti na sektor stambenih asocijacija. To je
omoguilo znaajan priliv finansija iz privatnog sektora, a ovi programi su se bavili i
3
Restate/Restructuring Large Housing Estates in European Cities: Good Practices and New Visions for Sustainable
Neighbourhoods and Cities/, Enhr /The European Network for Housing Research/, LUDA /Large Urban Distressed
Areas project/, LHASA /Large Housing Areas Stabilisation Action/, EAUE /The European Academy of the Urban
Environment/, Urbact /Integrated urban development transnational exchange/ [9]

84
socijalnim i ekonomskim problemima, kao to je kriminal i nezapoljenist. Ove politike
je nastavila sadanja vlada.
sredinom 1990-ih godina veliki broj medija i vlada fokusiralo se na ''najgora naselja''.
Vladin program National Strategy for Neighbourhood Renewal je uveden kao odgovor na
probleme kroz unapreenje u planiranju urbanih servisa
pomak od intervencija sa lokalnog nivoa (naselje, susedstvo) ka stratekom nivou
(distrikt, region)
U Velikoj Britaniji politike regeneracije formulie dravna vlast, a implementuju lokalne.
Programom Restate4 obuvaena su 4 stambena naselja u Velikoj Britaniji, 2 u Londonu i 2 u
Birminghamu [9]. Sagraeni su 1950-ih i 1960-ih godina od strane lokalnih vlasti i predstvaljaju
subvencionisano stanovanje za izdavanje. Kao i veina dravnih naselja i ova nasilja su patila od
nedostatka investicionih ulaganja posle izgradnje. To je rezultiralo odustvom kontinualnog
odravanja, a u naseljima se uglavnom doseljavalo siromao stanovnitvo. 1980. godine stupio
ja na snagu Righ-to-Bay zakon, po kojem su osigurani stanari, sa minimalnim plaanjem
stanarina od 2 godine, imali prava da otkupe stanove po nioj ceni. U skladu sa ovim zakonom u
periodu od 20 godina gotovo 1/3 dravnih stanova je prodato stanarima koji su u njima iveli.
3.1.1 Naselje Popolar
U naselju Popolar u Londonu zastupljene su zgrade spratnosti od 3 do 8 spratova, u kojima
ivi 17741 stanovnika /slika 1/. Oko 74% stanova su socijalni stanovi. HARCA je prva
kompanija osnovana kroz fond za regeneraciju stambenih naselja. Osnovni ciljevi programa su:
razvoj novih urbanih servisa, unapreenje stambenog fonda, bezbednost, promocija kulture.
Fizika regeneracija podrazumevala je ruenje 10% zgrada i unapreenje ostalih. Naselja je
dobilo HARCA multinamenski centar sa obdanitem, zdravstvenom edukacijom, sadajima za
mlade, literarni i numeriki trening, centar za starije, sportske aktivnosti i slobodno vreme.
Kljuni partner programa je Leaside Regeneration, postavljen 1999. godine. Sruene zgrade
zamenjene su sa 500 novih stanova. Unapreenje postojeih zgrada je podrazumevalo adaptaciju
kuhinje i kupatila, novi sistem grejanja, zamenu prozora, unapreenje liftova i ulaznih partija,
fasada i nove podzemne deponije smea /slika 2/.

Slika 1: Naselje Aberfeldy

Slika 2: Naselje Burdett

4
Program Restrukturiranje velikih stambenih naselja u evropskim gradovima: dobra praksa i nova vizija za odriva
susedstva i gradov,e obuhvata stambena naselja iz 10 evropskih zemalja. Ciljevi programa su: 1. identifikovanje
socijalnih i ekonomskih uzroka i problema u kompleksima sa viespratnim stanovanjem; 2. izgradnja ek liste elemenata
koji su se pokazali kao vani u politikama; 3. ukazivanje na potencijalni meunacionalni transfer znanja i iskustava koji
se mogu inkorporirati u strateko planiranje i upravljanje viespratnim stanovanjem [9]

85

3.2 Istona Nemaka

Kao posledica razliite drutveno-ekonomske i stambene politike, distribucija i kvantitativna
zastupljenost kompleksa sa viespratnim stanovanjem u zapadnoj i istonoj Nemakoj je
razliita. U zapadnoj Nemakoj svako 60-to domainstvo ivi u viespratnim zgradama, a u
istonoj Nemakoj svako 4.-to. U nekim istono-nemakim gradovima viespratno stanovanje
ini ak 50% ukupnog stambenog fonda, a u istonom Berlinu oko 2/3 stanovnika ivi u
kompleksima sa viespratnim zgradama. Berlinski Senat je 1991. godine iniciaro dugoroni
program za regeneraciju viespratnog stanovanja. Programom je obuhvaeno 270000 stanova sa
preko 700000 stanovnika u istonom delu grada i 360000 stanovnika u zapadnom delu grada.
Cilj programa je bio harmonizacija ivotnih uslova [7], a projekti ukljueni u program
regeneracije su proistekli iz brojnih planova i istraivanja. Strategijom regeneracije su jasno
definisani polazni elementi, ciljevi i potrebne aktivnosti /tabela 1/.
Tabela 1: Strategija berlinske vlade za razvoj kompleksa sa viespratnim stanovanjem
polazni
elementi

ciljevi

potrebne
aktivnosti

osnivanje komunalnih stambenih kompanija

analiza viespratnih stambenih zgrada od prefabrikovanih betonskih elemenata
analiza konstrukcije zgrada, stambenog okruenja i socijalne strukture
ouvanje i razvoj stambenog fonda
unapreenje imida kompleksa u to kraem roku i raznih aspekata okruenja
integrisanje stanovanja u gradsku funkcionalnu mreu
urbano planiranje, evaluacija, takmienje, nauna istraivanja, koordinacioni komiteti, participacija
stanara
program unapreenja stambenog okruenja
program obnove viespratnih stambenih zgrada od prefabrikovanih betonskih elemenata
planiranje nove stambene izgradnje
razvoj centara

Ouvanje i unapreenje su ukljueni u proces urbanog planiranja, a postoji dobra

koordinacija menadera, stanara i strunjaka. U okviru programa je sprovedeno detaljno
istraivanje populacione strukture, urbanog i infrastrukturnog planiranja i ureenja slobodnih
prostora u Berlinu. Na bazi ovog istraivanja je uraen program subvencija za unapreenje
stambenih naselja u celom istonom Berlinu u periodu od 10-15 godina u vrednosti od 400
miliona DM iz dravnog budeta. U periodu od 1991. do 2005. godina realizovane su sledee
aktivnosti: unapreeno je 12228 ha privatnih slobodnih prostora, 12220 stambenih dvorita i
12364 igralita za decu, zasaeno 1218 drvea i redizajnirani 12 ulazi u zgrade i deponija smea.
Do 2002. oko 60% zgrada stanova je kompletno renovirano i 25% delimino. U trokovima
renoviranja uestvovali su stanari, stambene korporacije i razni nivoi loakalnih i dravnih vlasti.
3.2.1 Naselje Marzahn NorthWest
Regeneracija naselja Marzahn NorthWest u distriktu Hellersdorf u istonom Berlinu
obuhvaena je programom Restate. Naselje je nastalo na poljoprivrednom zemljitu izmeu
1985 i 1992. godine /slike 3, 4/. Zbog nedostatka finansijskih sredstava, odsustva infrastrukture i
servisa ostalo je nezavreno do 1989.godine [5].
U Hellersdorfu su identifikovani sledei problemi: oteenja zgrada, ozbiljni unutranji
defekti oteenja krovova, oteenja fasada, loa infrastruktura i niska energetska efinaksnost,
manjak dvorita i loa veza stanova sa slobodnim prostorom, neadekvatni pratei servisi,
posebno za mlade ljude, manjak obdanita i kola. Ipak naselje je imalo potencijala za
unapreenje jer se nalazi u blizini rekreativnih sadraja i ima dobre saobraajne veze [8] .

86

Slika 3: Stambene zgrade u Hellersdorfu

Slika 4:Naselje Hellersdorf

Tabela 2: Hronologija projekta

1981. god.

poetak graenja naselja sa viespratnim stanovanjem

1986. god.

osnivanje urbanog distrikta Hellersdorf

1991. god.

poetak mera unepreenja vezanih za stambeno okruenje

1991. - 1994. god.

model projekat u okviru projekta eksperimentalnog programa stanovanja i urbanog razvoja

1992. god.

uspostavljanje envajronmentalnog foruma

1993. - 1995. god.

nacrt plana urbanog dizajna

1993. god.

poetak ekstenzivne strukturalne modernizacije

1996. god.

izbor projekta najbolje prakse za svetsku konferenciju Habitat II

Program regeneracije su izradili stambena koropracija WoGeHe i Berlinska senatska

administracija za konstrukciju, stanovanje i transport, a podrazumevao je popravku i
modernizaciju, unapreenje okruenja, novu konstrukciju i mere kojim bi se naglasila razlika u
optem izgledu 18 naselja /tabela 2/. Ove intervencije su bile mogue zahvaljujui finansiranju
od strane nemake federalne vlade i loklanih vlasti. Uraen je i pilot projekat i istraivanje
Nemakog federalnog ministarstva konstrukcije od 1992. do 1995. godine i predloeno ekoloko
unapreenje i unapreenje slobodnih prostora i dvorita. Pilot projekat je obuhvatio 196 stanova.
Naglasio je znaaj energetske efikasnosti i sugerisao unapreenje toplotne zatite sa ekolokim
materijalima, renoviranje prozora, upotrebu kinice za bate, korienje solarne energije za
zagrevanje vode i dobijanje elektrine energije, smanjenje upotrebe neodrivih materijala i
ulaganje u reciklau. Na osnovu pilot istraivanja napavljen je integralni urbanistiki projekat u
koji su inkorporirani ekoloki principi, a strategija unapreenja je obuhvatala ekstenzivnu
konzervaciju najveeg dela infrastrukture i unapreenje urbanog dizajna. Predlog je obuhvatao
strukturalne popravke zgrada, unapreenje vode, ograda, ulaznih partija, stepenica, krovova,
nadogradnje za potrebe novih urbanih servise. Neiskoren prostor izmeu zgrada je pretvoren u
dvorita i zelene povrine. Jevtine betonske povrine su zamenjene prirodnim materijalima,
travom, ljunkanim zastorom na stazama, napravljeni su novi parkovi. Zemljite od 19ha du
eleznike pruge je iskorieno za zeleni pojas i oping centar i centar za slobodno vreme.
Napravljene su i nove U-bahn stanice, bioskop, novi centar sa trgovinom, edukativnim
sadrajima, bioskopom, poslovnim sadrajima. Ukljuivanju zajednice u program unapreenja
na svim nivoima je naglaen kao integralni element odrive regeneracione politike i prakse.

3.3 Rumunija
Regeneracija viespratnog stanovanja predstavlja jedno od glavnih aktivnosti Vlade
Rumunije. Vlada je u osnovne ciljeve strategije za period od 2005. do 2008. godine ukljuila
kompleksnu, integrisanu urbanu regeneraciju kompleksa sa viespratnim stanovanjem, a za

87
odgovorne institucije postavila centralnu i lokalnu administraciju. Utvreno je da je potrebno
unaprediti oko postojeih viespratnih stambenih zgrada.
U unapreenje kompleksa sa viespratnim stanovanjem ukljueni su sledei akteri [3]:
5
centralna javna administracija (glavni akter), Ministarstvo transporta, konstrukcije i turizma ,
optinska i lokalna administracija, tim za upravljanje projektima i multidisciplinarni timovi koji
pruaju tehniku ekspertizu, investitori, komercijalne kompanije i provajderi javnih usluga,
predstavnici lokalnih zajednica (asocijacije vlasnika, asocijacije stanara, vlasnici graevinskog
zemljita na podruju, korisnici, legalni entiteti koji izvode aktivnosti na podruju).
3.3.1 Unapreenje kompleksa sa viespratnim stanovanjem u Bukuretu
Aktivnosti urbane regeneracije proizilaze iz strategije formulisane na nacionalnom ili
lokalnom nivou. Prioriteti za regeneraciju zavise od stratekog znaaja podruja za celi grad i od
zahteva graana. Optina Bukuret je u razvojni program za period od 2000. do 2008. godine
ukljuila seriju stratekih ciljeva kao to je ''Urbana rehabilitacija, rekonstrukcija i regeneracija
u Bukuretu'', ime je obuhvaena i regeneracija kompleksa sa viespratnim stanovanjem.
Viespratno stanovanje u Bukuretu je zastupljeno i u perifernim zonama i u centralnom
gradskom podruju. Zgrade se graene od 1960. do 1985. godine i u njima ivi oko 1,300,000
stanovnika. Javljaju se sledei problemi: odsustvo adekvatnih socijalnih servisa, loa mikroklima
usled unitavanja vegetacije, nedostatak potrebnog broja parking mesta i garaa, tehnika i
prostorna reenja vie ne zadovoljavaju trenutne zahteve, monotonost, neatraktivnost, ruinirane
fasade.
Ciljevi planiranja razvoja grada ukljuuju: unapreenje tehnikog, funkcionalnog i estetskog
kvaliteta stambenih kompleksa i unapreenje kvaliteta ivota, zdravlja i bezbednosti stanovnika.
Strategija urbane regeneracije je fokusirana na: unapreenje javne infrastrukture, javnog
prevoza, varijacije u oblikovnim karakteristikama kompleksa i zgrada, unapreenje mesta za
okupljanje stanovnika, unapreenje socio-kulturnih sadraja, unapreenje arhitektonskih i
planerskih reenja, ukljuivanje stanara u upravljenje zajednikim pitanjima promovisanje
modernih partnerstava izmeu lokalne administarcije i stanara kompleksa sa viespratnim
stanovanjem.
Glavni efekti primenjenih mera regeneracije su unapreenje kvaliteta stanovanja i poveanje
socijalne kohezije. Gradska administracija je fokusirana na strateke intervencije, a glavni
prioriteti su usmereni na obezbeivanje kvalitetnih javnih servisa i specijalizovanih centara.
Program finansira Optina Bukuret, a ko-finansiranje ukljuuje i: unapreenje ulica i
infrastrukture /vodovod, kanalizacija, grejanje/. Istovremeno postoji i program ojaavanja
zgrada. Do sada je intervenisano na oko 122 zgrade, a u planu je da se godinje intervenie na
10-15 stambenih zgrada. Ove mere su deo programa na dravnom nivou.

4. ZAKLJUAK
Urbana regeneracija predstavlja aktuelnu metodu kojom se poboljavaju fiziki, ekonomski,
socijalni, ekoloki i kulturni uslovi stanovanja. Pregled regeneracije viespratnog stanovanja u
Velikoj Britaniji, Istonoj Nemakoj i Rumuniji ukazuje da se unapreenje kvaliteta stanovanja
moe ostvariti kroz intervencije vezane za komunalnu opremljenost, unapreenje kvaliteta
fizikih struktura, uvoenje prateih uslunih sadraja, poboljanje ureenosti i atraktivnosti
neposredne okoline stana i slobodnih prostora. Poboljanju kvaliteta stanovanja doprinosi i
5
ima sledee nadlenosti: razvija nacionalnu strategiju urbane rehebilitacije kao dela stambene strategije, razvija
specifine legalizacije da olaka rehabilitaciju, promovie best practice programe, razvija fiskalne politike i programe,
obezbeuje subvencije

88
revitalizacija postojeih sadraja, unapreenje kvaliteta i kvantiteta urbane opreme, ureenje
zelenih povrina, unapreenje bezbednosti, stimulisanje participacije stanara u unapreenje
stambenog okruenja. Istovremeno se kroz programe regeneracije tei i ka stimuilsanju razvoja
lokalne ekonomije, smanjenju siromatva i nezapoljenosti, jaanju socijalne kohezije,
poveanju bezbednosti i jaanju potencijala stambenih zajednica.
Prikazani primeri urbane regeneracije viespratnog stanovanja ukazuju da je za uspeno
unapreenje potrebna svestrana koordinacija razliitih interesnih grupa, multidisciplinarno
istraivanje razliitih strunjaka, formiranje partnerstava i obezbeenje finansijskih
instrumenata. Od posebne je vanosti aktivna participacija u procesu regeneracije. Kako je
stanovanje povezano sa ukupnim drutveno-ekonomskim razvojem, to se izbor ciljeva,
prioriteta, kriterijuma i konkretnih programa mora uskladiti sa nacionalnom stambenom
politikom i politikom razvoja drutva. Savremene tendencije u unapreenju kompleksa sa
viespratnim stanovanjem podrazumevaju precizno propisanu zakonsku regulativu, koja e
definisati odgovornost, prava i obaveze svih subjekata obnove, odnosno interesnih grupa, koje
e ureivati nadlenost odravanja i upravljanja stambenim kompleksima i obezbediti pravne
norme koje bi usmeravale svaku prostornu intervenciju u kontekstu poboljanja kvaliteta
stanovanja. Urbana regeneracija viespratnog stanovanja treba biti usklaena i sa gradskom
stambenom politikom, a intervencije treba predvideti tako da odgovaraju i trenutnim i buduim
potrebama stanara i tako da mogu zadovoljiti promene u korienju zemljita i unapreenja
tokom vremena, uz potovanje lokalnog identiteta.

5. POPIS LITERATURE
[1] Bogdanovi, I., Mitkovi, P.: Revitalization of residential complexes in the context of
housing quality improvement, Facta Universitatis, series Architecture and civil
engineering, Vol.3, No 2, 2005. Vol.3, No 2, pp. 219 233
[2] Bogdanovi Proti, I.: Unapreenje viespratnog stanovanja metodom urbane
regeneracije sa posebnim osvrtom na grad Ni, magistarska teza Graevinskoarhitektonski fakulet Ni, 2008.
[3] Constantin, D.: Large housing estates rehabilitation in central and east european
countries in the post-socialist period: institutional issues in the case of Romania,
conference Varieties of capitalist development and corporate governance, University
of Sydney, Sydney, 2007.
[4] anak, M.: Stanovanje u procesu urbane obnove i rekonstrukcije, Obnova gradova u
Srbiji Temeljne odrednice, IAUS, Beograd, 1996.
[5] Neary, S.J., Brown, F.E., Symes, M.S.: The Urban Experience - A People-Environment
Perspective, Taylor & Francis group, 1994.
[6] Roberts, P., Sykes H.: Urban Regeneration, a Handbook, Sage Publications, London,
2000.
[7] www.eaue.de
[8] www.enhr.ibf.uu.se
[9] www.restate.geog.uu.nl

89

Vedrana Bokovi1
Tatjana Koetov Miuli 2

ARHITEKTURA BALIRANE SLAME - IDENTITET

VOJVODINE U 21. VEKU
Rezime: U Vojvodini se nalazi najmanje treina obnovljivih izvora energije Srbije, a najvei
potencijal lei u biomasi, zemlji kao graevinskom materijalu, komunalnom otpadu, energiji
vetra, geotermalnoj energiji. Razmatranje primene principa odrivog razvoja na teritoriji
Vojvodine u sferi arhitekture i tradicionalnog graenja, neizostavno ukazuje na biomasu kao
materijal ijom se upotrebom u blioj i daljoj budunosti raspoloivi potencijali obnovljivih
izvora energije mogu znaajno iskoristiti. Analizom internacionalnih primera kua razliitih
arhitektonskih tipologija, graenih tradicionalnim konceptom balirane slame (Permakultura) ili
savremenim (Kritiki regionalizam), kao i analizom primenljivosti koncepata na regionalnu
arhitekturu Vojvodine, izvedeni su zakljuci i smernice o mogunostima primene i pozitivnim
efektima arhitekture balirane slame u regionu.
Kljune rei: balirana slama, odrivi razvoj, energetska efikasnost, arhitektonski koncept.

STRAW BALE ARCHITECTURE - IDENTITY OF

VOJVODINA IN 21 CENTURY
Abstract: Vojvodina holds at least a third of Serbias sustainable energy resources. Its biggest
potential lays in biomass, erth as building material, communal waste, wind and geothermal
energy. Envisaging the implementation of sustainable systems in Vojvodina, within arhitecture
and traditional building, indicates that biomass is a material whose usage in near and futher
future has great potential. By analysing international examples of houses of different
architectural typologies, built in the traditional strawbale concept (Permacultural) or
contemporary (Critical Regionalizm), as well as analysing the possibility of applying it in
Vojvodinas regional architecture, conclusions and directions have been made about the possible
ways of implementing straw bale architecture and its positive effects it can have in the region.
Key words: straw bale, sustainable development, energy efficiancy, architectural concept.

Apsolvent, FTN, Departman za arhitekturu, MSc std. Trg D.Obradovia 6, 21000 Novi Sad, Srbija,
e-mail: vedrana.boskovic@gmail.com
2
Dr, FTN, Departman za graevinarstvo, Trg D.Obradovia 6, 21000 Novi Sad, Srbija,
e-mail: tanya@uns.ac.rs

90

1. UVOD
1.1 Uticaj globalizacije na drutvo 21.veka
Razvoj u transportu, komunikaciji i networking tehnologijama u proteklim dekadama
inicirao je neoekivanu razmeru razmene ljudi, dobara i informacija irom zemaljske kugle,
fenomen koji je oblikovao globalizaciju. Svojom tendencijom da zamagli granice meu
nacijama i kulturama, globalizacija je, po nekim miljenjima, fenomen napretka i ekonomskog
prosperiteta partnera globalnih razmera, dok, prema drugima, ukazuje na njenu zlonamernost i
tendenciju stvaranja erozije socijalnih identiteta regija i nacija. Pri tom, oveanstvo je suoeno
sa obavezom potovanja principa odrivog razvoja - ouvanje prirodnih vrednosti, objedinjenje
ekologije i ekonomije, kako bi se zaustavilo iracionalno upravljanje resursima, prekomerna
potronja energije, kao i da bi se sauvalo ljudsko zdravlje, kvalitet ivota i ivotne (graene)
sredine.
U pogledu arhitekture i graditeljstva, principi odrivog razvoja integrisani su u kriterijumima
ekoloke ocene graevinskih materijala, principima ekoloki ispravne gradnje i energetske
efikasnosti upotrebljenih materijala i objekata kao celine.

1.2 Potencijali i osnovna svojstva biomase kao tradicionalnog graevinskog

materijala u regionu Vojvodine
Teritoriju Vojvodine u najveem delu ine prostrane njive, na kojima se godinje proizvodi
ogromna koliina biomase. Iako se u svetu odavno koristi u sistemima odrivog razvoja, na
naim prostorima se ovaj materijal neracionalno koristi, a ak 50% koliine proizvedene na
njivama se ilegalno pali. Najvei deo biomase ini kukurozovina koja se, pored upotrebe za
proizvodnje humusa, stone hrane i sl., takoe moe koristiti za dobijanje toplotne energije i
graevinskog materijala.
U biomasu spadaju sve vrste itarica, ije osuene stabljike ine slamu. Kada se balira i svee
u pravougaoni oblik, dimenzija 100 x 45 x 35cm, dobija se balirana slama, graevinski materijal
odlinih ekolokih i graevinskih svojstava, slika 1, [1].

Slika 1 Balirana slama: a) tradicionalan vid, b) industrijska proizvodnja

Pozitivni graevinski aspekti balirane slame:
odlina termoizolaciona svojstva, koja omoguavaju smanjenje potronje energije za
zagrevanje prostora, kao i utedu u transportu i upotrebi neekolokih termoizolacionih materijala;
odlian zvuni izolator: u Australiji, ispitujui zidove muzikog studija debljine
450mm, u opsegu od 500-10000Hz, izmereno je 114-117dB unutar, 62-71dB van
objekta [2];
zid balirane slame: prekriven zavrnim slojem od krenog maltera, izloen
temperaturi 1000C moe obezbediti otpornost na poar u duini trajanja do 120min,
te je klasifikovan kao F90 [3];

91
vek trajanja kua od balirane kue je (iskustveno) 100 godina;
zbog svojstava visoke elastinosti i sposobnosti apsorbovanja kinetike energije, pri
delovanju seizmikog i drugih alternativnih dejstava, ovaj materijal se ponaa kao
priguiva;
ne sadri polen (kao npr. seno), te ne izaziva alergije i zdrav je po okolinu.
Energetska isplativost
mali utroak energije u procesu proizvodnje materijala: za proizvodnju balirane slame
troi se 14MJ/m, a proizvodnju mineralne vune 1077 MJ/m ;
dobra izolaciona svojstva: na osnovu nemakog sertifikata za baliranu slamu, zid od
bala dimenzija 500mm x 500mm x 100mm, ima koef. toplotne provodljivosti
=0,0380 mW/K [3].
Ekoloka isplativost
balirana slama je ponor CO2, a korienjem vika balirane slame spreava se njeno
paljenje, a samim tim i zagaenje okoline ugljen-dioksidom, koji se oslobaa pri
njenom sagorevanju.
Ekonomska isplativost
potronja energije za zagrevanja prostora je 20% manja u odnosu na konvencionalno
graene objekte (ovo vai, ukoliko se za ostale gra. elemente takoe koriste
niskoenergetski materijali)
otvara novo trite u nerazvijenim regionima, pri emu se otvaraju mogunosti za
dodatnim prihodima ruralne radne snage sa sela.
Negativni aspekti upotrebe balirane slame:
bale slama su kabaste, ime se poveava ukupna zapremina objekta, a smanjuje
korisna zapremina namenjenog prostora;
mogu da stvore znaajan otpad (ali prirodan) oko gradilita i zahtevaju veliki
gradilini skladini prostor;
mogu da imaju velike varijacije u dimenzijama;
podlone su oteenju usled vlage (ukoliko se radovi na izvoenju neadekvatno
sprovedu);
varira im cena u zavisnosti od doba godine, vremenskih prilika u sezoni, rasta i
lokacije;
u regulativi ne postoje propisi za graenje ovakvih objekata, te nije mogue izvesti
adekvatne raunske dokaze njihove nosivosti i stabilnosti. Jedan od naina
prevazilaenja ovog problema u svetu je izgradja demonstracionih objekata, ije
ponaanje se prati kroz vreme, a rezultati predstavljaju podlogu za donoenje
graevinskih propisa.

2. GRAENJE BALIRANOM SLAMOM KROZ PRIMERE

2.1 Tradicionalni naini graenja baliranom slamom
Balirana slama, kao graevinski materijal, primenjena je prvi put krajem 19. veka. u
Nebraski, USA, u regiji prirodno siromanoj sirovinama potrebnim za tradicionalne konstrukcije
porodinih stambenih objekata (kamen i drvo). Potencijal balirane slame u gradnji kua je stoga
skoro sluajno otkriven, jer se lokalno stanovnitvo odluilo za graevinski materijal koji ga
okruuje, a ne za onaj iji se transport dugo ekao i koji mu je bio daleko skuplji.
Nebraska metod gradnje predstavlja najosnovniji tradicionalni metod gradnje baliranom
slamom: samonosei sistem se izvodi reanjem bala poput blokova poslaganih na temelj i
proetih - ojaanih pobadanjem drvenih koleva kroz masu bala od donje kote krova do temelja.

92
Optereenje sa krovne konstrukcije (takoe jednostavne, formirane od drvenih koleva rogova
na malim meurastojanjima, i pokrivene prirodnim materijalom slame ili trske) prenosi se na
venanicu koja se stavlja na poslednji red bala i takoe privruje kolevima. Optereenje se
dalje prenosi do temelja masom i stabilnou ojaanog zida od slame, a jedini klasini strukturni
elementi su drveni okviri vrata i prozora, kao i drveni stubovi u uglovima objekta.
Laki okvirni sistem sa samonoseom ispunom je drugi, napredniji, vid tradicionalne
gradnje, evoluirao iz Nebraska metoda. Tok izgradnje podrazumeva prvo formiranje drvenog
skeleta objekta zajedno sa zatvorenom krovnom konstrukcijom, koja u daljem toku izgradnje
titi bale slame od kie i vlage. Bale se zatim ubacuju u laki drveni okvir. Zbog dimenzija ispune
od slame, horizontalni nosei elementi se formiraju kao drvene grede venci sloenog preseka
od grae manjih dimenzija. Nosei vertikalni drveni elementi se postavljaju sa obe strane vrata i
prozora. Na ovaj nain, slama je, kao ispuna, integrisana u strukturu objekta i doprinosi njenom
optem strukturnom integritetu.
Oba naina gradnje za zavrnu obradu koriste malter: najee zemljani (najbolja interakcija
sa slamom), zatim kreni ili cementni (nepreporuljiv za oblasti sa veim koliinama padavina).
Temelji se uobiajeno izvode takoe od prirodnih materijala: lokalni kamen, ukopan i sloen do
odreene kote, radi izdizanja i zatite od vlage konstrukcije objekta. Konstrukcija objekta i
balirana ispuna se vezuju za temelj vencem od drveta sloenog preseka. Mala teina
upotrebljenih materijala na objektu i jednostavni statiki sistemi ne zahtevaju masivne temelje
od vetakih materijala na bilo kom tipu tla.
2.1.1 Primeri objekata graenih tradicionalnim metodama balirane slame
Dananje potrebe brzo rastue svetske populacije za ivotnim prostorom, resursima i
energijom, vee su nego ikad, te nije zauujua injenica da se deo drutva seli iz gradova u
ruralnije predele u kojima se vraaju permakulturnom nainu ivota. Sa druge strane,
centralizacija i shvatanje dominantnog kulturnog centra, okruenog zavisnim, potinjenim
satelitima, dovodi do pojave siromatva u ruralnijim predelima, te je niskobudetni
permakulturalni nain ivota u ovim krajevima takoe jedno od moguih reenja. Iako je veina
stambenih objekata ovog tipa u dananje vreme delo entuzijasta i graditelja koji su ujedno i
vlasnici objekta, odreene zemlje su niskobudetnost arhitekture balirane slame iskoristile za
masovnu izgradnju socijalnog stanovanja, i time reile jedan od najveih problema svog drutva.
Primeri socijalnog stanovanja mogu se nai u Belarusiji (ernobil) [4], slika 2, i Istonoj
Nemakoj (Altmark) [4], slika 3.
Kompleks jednoporodinih kua
ernobil, Belarusija.
Inicijator projekta: BD IAE (Belarusian Division of
the International Academy of Ecology).
Izvoai: Organizacija BD IAE, dravne konstruktivne
firme, privatne firme, volonteri tj. budui stanovnici.
Povod: loi stambeni uslovi seoske populacije i
ugroenih grupa, kojima je nakon ernobilske
nuklearne katastrofe 1986. stambeni prostor bio
neophodan.
Reenje: Izgradnja prirodnih, nisko-energetskih kua
za ruralnu populaciju i socijalno ugroene grupe.
Obim projekta: neposredno nakon katastrofe 150
kua u 6 regiona Belarusije, sa dodatnom izgradnjom
od jo 300 kua do 2006. Projekat je bio finalista "The
World Habitat Awards" 2008. g.
Slika 2 Kompleks jednoporodinih kua ernobil, Belarusija

93
Kompleks vieporodinih kua u eko-selu
Sieben Linden, Altmark, Istona Nemaka
Inicijator projekta: nemaka asocijacija graditeljstva
baliranom slamom FASBA i ekoloka organizacija
Freunden Oekodorf FO.
Izvoai: FASBA, FO, ekolozi, volonteri, graevinari
Povod: visok stepen nezaposlenosti u regiji Altmark,
izmeu Hamburga i Mgdeburga, koja je orijentisana na
industrijsku proizvodnju poljoprivr. dobara. Velika
migracija mlade populacije u gradove. Nedostatak i
loi stambeni i socij. uslovi.
eko-sela
na
principima
Reenje:
Izgradnja
samoodrivosti, sa akomodocaijom za 300 ljudi pri
zavretku. Promocija ideja eko-sela i unapreenja
gradnje baliranom slamom na preko 100 seminara
godinje.
Obim projekta: Eko-selo je osnovano 1997. god.,
kompleks se sastoji iz tri glavne strukture: kulturnog
centra sa privremenim smetajem za 20 posetilaca,
trospratne viestambene zgrade - najvee zgrade od
balirane slame u Evropi sa stalnom akomodacijom za
20 ljudi, i sedam apartmana za stanovanje i privremeno
okupljanje za 15 ljudi.
Slika 3 Kompleks vieporodinih zgrada u eko-selu Sieben Linden, Altmark, Istona Nemaka

2.2 Savremeni naini graenja baliranom slamom

Savremene metode gradjenje baliranom slamom predstavljaju razvoj metoda: laki nosei
okvir i ispuna od balirane slame. Skeletni sistem ovakvih objekata se formira od masivnijih
drvenih, elinih ili betonskih okvira, a bale predstavljaju izolacioni materijal postavljen izmeu
elemenata skeleta. Neka od najsavremenijih konstruktivnih reenja gradnje baliranom slamom
predstavljaju zidni panelni sistemi od kompresovanih bala koje imaju nosiva svojstva, slika 1b.
Temelji koji se primenjuju u ovim sluajevima su temelji samci ili izdignuti temelji betonskih
stubova, trakasti temelji i/ili izlivena betonska ploa. Najnoviji iskorak u ovom nainu gradnje
napravljen je upravo u zavrnoj obradi kua ovog tipa. Umesto primene tradicionalnih maltera,
koriste se talasaste plastine prozirne ploe od trajne, ali biorazgradljive plastike, ime struktura
i tekstura ispune ostaje adekvatno zatiena i vizuelno dostupna korisnicima.
2.2.1 Primeri objekata graenih savremenim metodama balirane slame
Savremeni metodi graenja baliranom slamom i njihova popularizacija, doveli su do
poveanja ekoloke i socijalne osveenosti dela populacije, kao i do novih pokreta u arhitekturi
ruralnih i urbanih sredina. Ugroenost identiteta regija, kao i potreba za njihovim ouvanjem u
globalizovanom drutvu 21. veka, namee zahteve za (re)definisanjem, interakcijom izmeu
regionalnog i globalnog, za nadmaivanjem konstantnih formi prolosti, ispitivanjem do koje
mere regionalizam moe da prihvati tradicije drugih regija, kao i da prihvati inovacije i
dostignua iz oblasti odrivog razvoja.
Primeri graenja savremenim metodama balirane slame, koji su znaajno doprineli
prihvatanju i razvoju pravca Kritikog regionalizma, izgraeni su u urbanim tkivima Engleske
(London), [5], slika 4, i ruralnim predelima vajcarske, [1], slika 5.

94
Jednoporodina kua, 9th Orchard Street,
severni London, Engleska.
Inicijator i izvoa projekta: arh Sarah Wigglesworth i
SW Architectural Studio.
Povod: implementacija inovativnog modela odrivog
razvoja u urbanom okruenju.
Reenje: objekat je strukturiran na stubovima, pratei
konstrukcijski sistem sojenica. Sastoji se od spratnog
stambenog poslovnog prostora i kule itaonice i
vidikovca. U prizemlju objekta se nalazi bata i prostor za
gajenje ivine. Spratni stambeni deo je dizajniran tako da
obezbeuje fleksibilnu organizaciju, a spavai deo izveden
kao topli prostor obmotan zatitnim slojem slame.
Kancelarije koje gledaju na elezniku prugu obmotane su
dakovima. Na krovu stambeno-poslovnog dela je posaen
tepih od divljih jagoda.
Znaaj projekta: objedinjavajui u sebi elemente
odrivog razvoja u urbanom okruenju i zahteve 21. veka
za hibridnim stambeno-poslovnim prostorom, projekat je
stekao zavidnu internacionalnu panju i dobio 5 (RIBA,
CIVIC, FX) prestinih nagrada. Do danas je objavljen u
preko 20 zemalja sveta, ukljuujui Fejdonov Atlas
arhitekture.
Slika 4 Hibridni stambeno-poslovni objekat, London, Engleska
Jednoporodina kua,
vajcarska.
Inicijator i izvoa projekta: projektant i izvoa arh
Felix Jerusalem Architectural Studio.
Povod: izgradnja savremene, samoodrive, niskobudetne
kue, sa referencom na tradicionalne graevinske metode i
materijale, kao i sisteme sojenica.
Reenje: objekat je strukturiran na stubovima, pratei
konstruktivni sistem sojenica. Izuzev centralnog
betonskog jezgra, objekat je sagraen od industrijski
prefabrikovanih bala slame, razliitih dimenzija i
konzistencije. Zavrna spoljanja obrada zidova je od
providne plastike.
Znaaj projekta: objedinjavajui u sebi elemente
savremeniog dizajna i tradicionalnih tehnologija,
jednostavnim reenjem osnove i ukupnog enterijera, uz
korienje niskobudetnih materijala i precizno izvoenje
detalja, alje pozitivnu poruku o razvoju identiteta svog
okruenja.
Slika 5 Jednoporodino stanovanje, ruralna regija vajcarske

3. SOCIOLOKO-EKONOMSKI UTICAJI ARHITEKTURE BALIRANE SLAME

Kritiki regionalizam, kao pravac koji tei da premosti nedostatak znaenja moderne
arhitekture koristei kontekstualne snage radi pruanja oseanja mesta i identiteta, nastao je kao
prirodan odgovor na trend globalizacije. Termin je prvi put definisan od strane Aleksandra
Tzonis-a i Liane Lefaivre-a 1981., a usvojen u teoriji arhitekture 1983., nakon kritika
modernizma od strane Keneta Fremptona. Ponovo postavljajui pitanje Paul Ricour-a: Kako

95
postati moderan i vratiti se izvorima, kako probuditi staru, dogmatsku civilizaciju i uzeti uea
u univerzalnom drutvu?, [6], Frempton dolazi do zakljuka da kritiki regionalizam treba da
prihvati modernu arhitekturu zbog njenih univerzalnih progresivnih kvaliteta, ali da u isto vreme
treba da vrednuje odgovore koji se tiu konteksta, stavljanjem akcenta na topografiju, klimu,
svetlo, tektonine forme, pre nego na scenografiju, taktilni oseaj i vizuelno. U najirem smislu,
senzibilnost ovog pravca lei u unikatnosti sajta i lokacije, i on se danas najbolje razvija u
bogatijim, samosvesnijim kulturnim meuprostorima, gde se upotrebom high tech tehnologija
izgradnje (savremeni konstruktivni sistemi) sa low tech materijalima (balirana slama) uspeva
izbei optimizirajui udarac univerzalne civilizacije. Pored stambene funkcije, ovakvi objekti
pruaju i razvijaju identitet sredine, alju vizuelnu poruku o vanosti odrivog razvoja i njegovoj
implementaciji u drutvu. Kombinovanje starog i novog, pie Venturi, ali i kombinovanje
starog na nov nain. Tradicija tu afirmie i podstie na novo. Ta dijalektika meuigra, to
preplitanje opteg i regionalnog, tradicionalnog i avangardnog, postaje uslov da arhitektura
opstane. [7].
Kritiki regionalizam ne treba meati sa regionalizmom koji svesno pokuava da stvori
jedan-na-jedan odnos sa vernakularnom arhitekturom, bez tendencija da uzme uea u
univerzalnom, jer pokuava da prepozna arhitektonske tradicije intimno ukorenjene i evoluirane
iz lokalnih uslova, ali koje ujedno ukazuju na put ka veoma evolviranoj i inteligentnoj
savremenoj arhitekturi. Kritiki regionalizam razume arhitekturu kao neto to jeste, bar do
danas, postalo samosveno kultivisano, a ne neto to je dato i relativno nepromenljivo.
Uzimajui u obzir prirodne resurse regije, kritiki regionalizam za sobom povlai i druge
pozitivne aspekte: ekonomske, energetske i ekoloke isplativosti, odrivog razvoja u svim
vidovima, a takoe i daje odgovore na izazove postavljene civilizacijskim pitanjima
iracionalnog upravljanja resursima i prekomerne potronje energije.
Analizom efekata navedenih, kao i drugih razmatranih projekata, mogu se ustanoviti veoma
povoljna socioloka dejstva, bilo da se radi o jednoporodinim, vieporodinim pojedinanim
ili kompleksima objekata. Poboljanje kvaliteta ivota kroz obezbeenje zdravog okruenja, jake
socijalne kohezije, aktivnog uea i (re)integracije u drutvo, individualnog i/ili kooperativnog
osposobljavanje, sa podsticanjem razvoja starih zanata i novih vetina, doprinose punoj
drutvenoj samoodrivosti ovakvih projekata. Ovi projekti nude drutvenoj zajednici nove i
razliite koncepte ivljenja, sa pozitivnim uticajem na ivotnu sredinu, pri emu se kroz
samoistraivanje dolazi do formulacija i implementacije, uz podizanje ekoloke i svesti o
samoodrivom nainu ivota. Ekonomski efekti, navedenih i drugih primera, ogledaju se u
napredovanju lokalne ekonomije kroz stvaranje trita slame, ponovno korienje zemlje kao
graevinskog materijala, angaovanje lokalne, niskoobuene radne snage, podsticanje starih
zanata, mogunosti izgradnje u kratkom roku, smanjenom utroku konvencionalnih materijala i
energije za izradu objekta, kao i utedama u energiji za dalji ivot i odravanje objekata.
Uspenost navedenih projekata ogleda se i u njihovim transferima u razliite delove sveta
USA, Dansku, kotsku, Estoniju, Hrvatsku, kao i u potranji za trening programima (FASBA).
Podaci o smanjenu emisije C02 (za izvoenje prosene porodine kue 25t manje, usled grejanja
proseno 70% manje), utede u energiji grejanja do 90%, cenama objekta po m2 (1/3 do 1/5),
doprinose sve veoj popularnosti ovog naina graenja.

4. POTENCIJAL BIOMASE - BALIRANE SLAME U VOJVODINI

Iako ima ogromne potencijale u obnovljivim izvorima energije, Vojvodinu jo uvek
karakterie nedovoljna implementiranost principa odrivog razvoja. Uzimajui u obzir da je
prema istraivanjima prof. Brkia, [8], kao i evidentnim koliinama balirane slame na posedima
ruralnih krajeva Vojvodine, gde je potencijal biomase najizraeniji, moe se zakljuiti da se ovaj
regionalni, tradicionalan vojvoanski materijal neprikladno i nedovoljno koristi, kako u gradnji,
tako i kao energent.

96
Imajui na umu da Srbija, u odnosu na razvijene evropske drave, troi 7 puta vie energije
da bi stvorila 1.000 $ BDP i skoro 3-4 puta vie od zemalja iz okruenja koje su prole tranziciju
(Maarska, Poljska, Slovenija, Hrvatska), kao i da zbog toga gubi korak i poveava spoljno trgovinski deficit, energetski neracionalno ponaanje je evidentno. Eksploatacija biomase u
Vojvodini se trenutno svodi na korisnike iz oblasti poljoprivredne proizvodnje ili drvnopreraivake industrije, prinuene da vode rauna o ueu energetskih trokova u ceni finalnog
proizvoda, a kojima je glavna prepreka veoj aktivnosti u ovoj oblasti kanjenje u donoenju
odgovarajuih podzakonskih akata povlastica za proizvoae energije iz obnovljivih izvora.

5. ZAKLJUAK
Za eksploataciju biomase u vidu balirane slame kao graevinskog materijala u Vojvodini
postoje svi potrebni uslovi. Prepreke lee u predrasudama, nedovoljnoj obavetenosti, kao i u
bitnim formalnim uslovima nepostojanja odgovarajue graevinske regulative. Kako je i u
razvijenim zemljama (USA, Nemaka) donoenju propisa prethodila izgradnja demonstracionih
objekata naselja, potrebno je slediti isti pristup: organizovati radionice sa profesionalnim
edukatorima i volonterima, izgraditi demo-objekat prema iskustvima i smernicama donete
inostrane regulative (Regulativa u Nemakoj: februar 2006, nakon serije statikih i dinamikih
ispitivanja na Vegan konstruktivnom metodu izgradnje Strohpolis. Detaljnu evaluaciju
srednje energetske potronje u poreenju sa standardnom ekolokom izgradnjom kua trenutno
sprovodi Tehniki Univerzitet u Berlinu. Formirano sertifikovano telo proizvoaa bala slame,
Baustroh Ltd.), oceniti domai sistem po svim relevantnim tehnikim aspektima, doneti
odgovarajuu regulativu... Arhitektura balirane slame e nam viestruko vratiti.

6. ZAHVALNOST
Izrada ovog rada podrana je stipendijom jednogodinjeg boravka na University of Missouri
- Columbia, USA, u organizaciji Worldlearning, USAID, Embassy of the United States,
FORECAST Student Exchange Program: Serbia and Montenegro, kao i Projektom tehnolokog
razvoja MNTRS br. TR-16017. Autori se zahvaljuju na podrci, konstruktivnim sugestijama
kolegama sa College of Human Environmental Sciences, UMC, USA, kao i kolegama sa
Departmana za Arhitekturu i Urbanizam, FTN, Novi Sad.

7. POPIS LITERATURE
[1] http://www.strohhaus.net/
[2] Gagrica, O.: Graenje objekata baliranom slamom, master rad, Inenjerstvo zatite
ivotne sredine, Fakultet Tehnikih Nauka, Univerzitet u Novom Sadu, 2008 (mentor
prof.dr S. Krnjetin)
[3] http://www.baubiologie.at/download/index.htm
[4] http://www.worldhabitatawards.org/contact/?lang=00
[5] http://www.swarch.co.uk/
[6] Miles, M. : The City Cultures Reader, Paperback, 2005
[7] Radovi, R.: Novi vrt i stari kavez, Stylos, Novi Sad, 2005.
[8] Brki, M, Jani, T.: Mogunosti korienja biomase u poljoprivredi, Zbornik radova
sa II savetovanja: Briketiranje i peletiranje biomase iz poljoprivrede i umarstva,
Regionalna privredna komora, Sombor, Dacom, Apatin, 1998, s. 5-9,

97

Vladimir Bulatovi 1
Toa Ninkov2
Zoran Sui3

SAVREMENE METODE GENERISANJA 3D DIGITALNIH

TOPOGRAFSKIH PODLOGA KAO OSNOVA PLANIRANJA
I PROJEKTOVANJA
Rezime: U radu se daje kratak prikaz mogunosti savremenih tehnologija izrade 3D digitalnih
topografskih podloga za potrebe prostornog i urbanistikog planiranja kao i u svim ostalim
delatnostima koje imaju prostor kao objekat svog delovanja. Poseban osvrt dat je na dve oblasti:
1) izrada ortofoto planova i digitalnog modela terena iz satelitskih snimaka visoke rezolucije; 2)
savremene metode prikupljanja podataka sistemom LIDAR.
Kljune rei: ortofoto plan, daljinska detekcija, digital elevation model (DEM), digital terrain
model (DTM), LIDAR

ADVANCED TECHNOLOGY FOR CREATING 3D DIGITAL

TOPOGRAPHY MAPS FOR ENGINEERING DESIGNS AND
PROJECTS
Abstract: This work present summary of possibility advanced technologies for creating 3D
digital topography maps for using in spatial and urban planning and for all other spatial related
activities. Paper also give detailed review of: 1) creating orthophoto maps and digital elevation
models from high resolution satellite images; 2) advanced methods for data acquisition using
LIDAR system.
Key words: orthophoto map, remote sensing, digital elevation model (DEM), digital terrain
model (DTM), LIDAR

Mr, dipl. geod. in. , FTN Novi Sad, Trg Dositeja Obradovia 6, e-mail: vbulat2003@yahoo.com
Dr, dipl. geod. in., FTN Novi Sad, Trg Dositeja Obradovia 6, e-mail: ninkov@infosky.net
3
dipl. geod. in., GeoGIS Consultants Beograd, Kraljice Marije 1, e-mail: susic_zoran@yahoo.com
2

98

1. UVOD
Realizacija projekata sa visokim nivoom detaljnosti zahteva aurne i kvalitetne geodetske
podloge, koje odgovaraju potrebama savremenog projektovanja. U procesu izrade urbanistikih i
drugih prostornih planova, kao i u svim fazama radova u graevinarstvu, arhitekturi i urbanizmu,
geodezija i kartografska delatnost imaju primenu, poev od koncipiranja projekta, osmatranja i
realizacije projekta na terenu, kao i praenja u eksploataciji. Konvencinalni nain izrade
geodetskih i topografskih podloga odnosio se uglavnom na katastarske i katastarsko-topografske
planove, koji svojom aurnou, u potpunoj meri ne odgovaraju specifinim potrebama
korisnika. Sa veoma intenzivnim razvojem geo-informacionih tehnologija, stvaraju se uslovi za
izradu geodetskih podloga koje e odgovoriti sve kompleksnijim zahtevima projektovanja.
Tehnologija izrade digitalnih topografskih podloga u vektorkom i rasterskom formatu je u
ekspanziji, veliki broj satelita sa senzorima za daljinsku detekciju obezbeuje rezoluciju bolju od
0.6 m, to znai da jedan piksel digitalne slike reprezentuje kvadrat Zemljine povri veliine 0.6
x 0.6 m.
Projektovani ciljevi za prelazak na savremeni reim rada u oblasti prostornih informacionih
tehnologija su:
Dobijanje kvalitetnih digitalnih podloga za izradu svih vrsta urbanistikih i drugih
projekata
Znaajna uteda u novcu, vremenu i resursima, ali uz obavezno poetno ulaganje
Uvoenje savremenih tehnologija u procese planiranja prostora, da bi smo uli u korak sa
savremenim svetskim trendovima.
Relativno nova tehnologija koja je sve ee u upotrebi jeste lasersko skeniranje terena, iji
rezultat predstavlja veoma gust prikaz merenih taaka, pri emu obrada rezultata iziskuje vie
vremena nego samo merenje. Gustina i postignuta tanost odreivanja prostornih koordinata
taaka terena i objekata obezbeuju potpunu opravdanost primene pomenute tehnologije u svim
projektima obezbeenja podloga za potrebe urbanistikih i svih drugih projektovanja i
planiranja.

2. IZRADA DIGITALNIH ORTOFOTO PLANOVA IZ IKONOS I QUICKBIRD

SATELITSKIH SNIMAKA
Obrada slika na raunarima, zbog velikih hardverskih zahteva, do skoro je predstavljala
veliki problem. Zahtevala je specijalizovan hardver i softver koji je imao vrlo visoku cenu.
Intenzivan razvoj raunarskog hardvera, uz rapidan pad cena u poslednjih nekoliko godina,
otklonio je jednu od najveih prepreka za jeftinu i brzu kompjutersku obradu slika bilo da su to
satelitski, avio ili terestriki snimci (snimci sa zemlje). Proizvoai softvera prave programe ije
su maksimalne mogunosti u trenutku izlaska na trite uvek za korak ispred mogunosti
hardvera. Tako danas na tritu imamo odlinu ponudu softvera i hardvera, kako za obradu, tako
i za korienje obraenih snimaka.
IKONOS, komercijalni satelit sa rezolucijom 1m, uspeno je lansiran u septembru 1999.
godine. IKONOS-ov senzor moe generisati 1-metarske panhromatske i 4-metarske
multispektralne slike, sa odstupanjem od vertikalnog ugla snimanja (off-nadirni ugao) i do 60
(to omoguava bolje stereo mogunosti). Spektralnom analizom mogue je kreirati
multispektralnu (kolor) sliku sa 1-metarskom rezolucijom iz kombinacije osnovne
multispektralne slike sa 4-metarskom rezolucijom i 1-metarske panhromatske slike istog
podruja [1].
QuickBird satelit je komercijalni satelit sa najveom rezolucijom koja je dostupna na
komercijalnom tritu. Satelit poseduje 61-72cm panhromatski i 2.44-2.88m multispektralni

99
senzor, u zavisnoti od vertikalnog ugla snimanja (off-nadirni ugao 0-25). Satelit takoe
poseduje i mogunost stereo snimanja. Sensor pokriva pokriva raspon od 16.5km do 19km, to
je 60-90% vie od ostalih komercijalnih, visoko-rezolutnih senzora. Uspeno lansiranje
QuickBird satelita, sa njegovim senzorima visoke rezolucije, jo je vie smanjio jaz izmeu
satelitskih i avio snimaka.
Visoko rezolutni satelitski snimci koje obezbeuje IKONOS i QuickBird imaju, teoretski
gledano, bezbrojne mogunosti korienja u razliitim oblastima i aplikacijama. Umesto
relativno skupog avio-fotogrametrijskog snimanja, detaljne mape itavih zemalja mogu se lako i
esto aurirati uz pomo IKONOS ili QuickBird snimaka. U bliskoj budunosti oni e ak moi
da zamene avio snimke u veini aplikacija, u zavisnosti od rezolucije i zahteva tanosti.

3. PRIMENA SATELITSKIH SNIMAKA

Satelitski snimci visokih rezolucija pokazali su veliki potencijal za izradu podloga za
nacionalne karte svih vrsta i namena. Ono to je privlano za iroki spektar moguih korisnika je
upravo metarska rezolucija koja, praktino, omoguava ekstraciju objekata koji se pojavljuju u
veini digitalnih kartografskih proizvoda. Off-nadir mogunost snimanja omoguava dobijanje
stereo snimaka. Kao to e se videti u narednim poglavljima, ovo je vrlo znaajna osobina koja,
uz pomo digitalnih fotogrametrijskih tehnika, omoguava dobijanje planimetrijskih i
altimetrijskih informacija, kroz formiranje digitalnog modela terena (DEM).
Visoka rezolucija i izvrsni geometrijski kvalitet satelitiskih snimaka omoguavaju
generisanje ortofoto karata razmere 1:2500, 1:5000, 1:10000 (i sitnije) razliitog tematskog
sadraja i sa takvim kvalitetom koji moe zadovoljiti najstroije svetske zahteve i standarde
konvencionalne kartografije. Za planove razmere od 1:2500, 1:5000 do 1:10000 korienje
digitalne ortofotogrametrije prua znaajne prednosti jer digitalni ortofotoplanovi daju korisniku
pozicionu tanost kompatibilnu sa zahtevima i standardima topografskih karata. Takodje, zbog
obilja informacija koje sadri fotografija, ortofoto karta je krajnje koristan i intuitivan alat ne
samo za kartiranje ve naroito za planiranje i inenjerski proces odluivanja.
Sa druge strane, cena proizvodnje ortofoto planova iz satelitskih snimaka je daleko nia od
cene planova dobijenih geodetskim metodama i klasinom fotogrametrijom. Radovi na terenu se
svode na minimum to rezultira u poveanoj produktivnosti i sa znatno smanjenim obimom
angaovanja ljudskih resursa. Takoe, vreme potrebno za produkciju ortofoto planova je
mnogostruko krae u odnosu na produkciju karata gore navedenim metodama.

4. SAVREMENE METODE GENERISANJA DIGITALNOG MODELA TERENA

(DTM)
Digitalni model terena (DTM) je standardni digitalni format za reprezentovanje visinske
predstave terena koji se sastoji od taaka u formi matrice na meusobno istom rastojanju ili
taaka u temenima nepravilnih trouglova. Svako teme matrice ili trougla sadri podatak o visini
dela terena koga predstavlja. Preciznost DTM-a u reprezentovanju povri direktno zavisi od
rastojanja izmeu taaka matrice. Jasno je da to je manje rastojanje izmeu taaka, to e DTM
bolje reprezentovati zadatu povr i bie prikazano vie detalja reljefa.
Digitalni model terena izvanredna je osnova za sve vrste 3-D prikaza. Njegova znaajna
prednost je to omoguava 3-D vizualizaciju svih 2-D podloga, izradu geo-statistikih prorauna
i analiza i kompleksnog prostornog modeliranja. Npr., iz digitalnog modela terena direktno se
dobijaju informacije kao to su: visina, aspekt i nagib terena; ak ta vie, svi savremeni softveri
omoguavaju automatsko generisanje izolinija kao i njima odgovarajuih tematskih karata.

100
Do skora, izrada digitalnog modela terena zasnivala se na klasinim metodama prikupljanja i
obradi podataka:
odreivanje rasutih visinskih taaka terestikim geodetskim merenjima
odreivanje visinskih taaka ili generisanje izohipsi putem fotogrametrijske stereo
restitucije. Ovaj metod zasnivao se na korienju kompleksnih optiko-mehanikih
sistema koji su omoguavali operateru da iz dve odvojene slike, koje imaju meusobni
zajedniki preklop, dobije stereo (prostornu) predstavu terena. Takav stereo model
dozvoljavao je ekstrakciju visinskih izolinija (izohipsi) ili pak pojedinanih visinskih
taaka;
digitalizacija izohipsi sa ve postojeih topografskih karata i planova
Znaajan novitet bila je upotreba savremenog softvera za interpolaciju i generisanje grida u
digitalnoj formi.

5. AUTOMATSKO GENERISANJE DTM-A

Tehnoloki iskorak napred u oblasti izrade digitalnog modela terena napravljen je nekoliko
godina unazad. U modernim fotogrametrijskim sistemima softver moe generisati DEM u skoro
potpuno automatskom procesu! Postoji nekoliko razliitih tehnika u ovoj oblasti, ali zajedniko
je da sve one koriste sledei (uproeno prikazan) metod:
Neophodno je obezbediti par aerofotogrametrijskih (satelitskih) snimaka (tzv. stereopar), koji
pokrivaju isto podruje, ali iz razliitih uglova snimanja. Odabira se matrica piksela sa jednog
snimka sa svojom specifinom distribucijom vrednosti piksela (vrednost piksela predstavlja
spektralni odraz tj. osvetljenost lokacije reprezentovane tim pikselom). Sutina procesa je da se
na drugoj slici (obratiti panju da druga slika reprezentuje istu oblast kao i prva, samo iz
razliitog ugla) pronae identini (ili, bolje reeno, statistiki najsliniji) set vrednosti odabrane
matrice. To bi znailo da je odreena pozicija istog objekta na razliitim snimcima. Poto su
prave lokacije piksela poznate na oba snimka, kao i geometrijski odnosi izmeu kamere i snimka
(tzv. unutranja orijentacija koje se definie inom daljinom i slikovnim koordinatama centra
snimka i koju specificira proizvoa kamere), pomeranje (paralaksa) piksela usled visine take,
odnosno uticaja reljefa, moe se izraunati. Ovaj proces se ponavlja za svaki piksel i kreira se
DEM za celo preklopno podruje stereopara. Vano je napomenuti da je za uspean proces
neophodno obezbediti veliki broj kontrolnih taaka sa poznatim visinama, koje operator
manuelno unosi, odnosno prepoznaje njihove precizne lokacije na oba snimka. Ove take
obezbeuju stabilnost procesa, otklanjanje nedoumica i obezbeuju vrhunsku kontrolu nad
procesom .
Meutim, digitalni modeli terena dobijeni automatskim procesom su maksimalno
generalizovani i mogu pokazati znaajne greke u problematinim podrujima, ukljuujui tu i
podruja gde se reljef dramatino menja. Klasini primeri problematinih podruja su:
nadvonjaci, mostovi, zgrade, visoka uma, vrtae, uvale, povrinski kopovi i sl. Za korigovanje
ovih situacija obino je potrebno manuelno dodavanje taaka na kritinim mestima DEM-a, pre
procesa automatskog generisanja. Posebno su kritine urbane oblasti gde se potreba za
korektivnim i kontolnim takama dramatino poveava.

6. LIDAR
LIDAR je danas jedna od najmodernijih tehnologija koja se koristi u premeru i izradi
topografskih planova i karata za razliite namene. Tehnologija se bazira na prikupljanju tri
razliita seta podataka. Pozicija senzora se odreuje primenom Globalnog Pozicionog Sistema
(GPS), koristei fazna merenja u reimu relativne kinematike, upotrebom Inertial Measurment

101
Unit (IMU), odreuje se orjentacija. Poslednja komponenta je laserski skener. Laser alje
infracrveni zrak prema zemlji i reflektuje se do senzora. Vreme proteklo od emitovanja do
prijema signala uz poznavanje pozicije senzora i orjentacije, omoguuje da se srauna
trodimenzionalna koordinata na Zemlji.
Pri brzini leta od oko 250 km/h i visini od oko 1000m sa standardnim karakteristikama
senzora (130000 emisija/sekundi), prikupljaju se podaci o poloaju taaka na zemlji sa gustinom
i do 100 taaka/m2. Uobiajena relativna tanost modela sa uraunatom grekom GPS-a i
inercijalnog sistema iznosi 5-7cm. Apsolutna greka je uvek bolja od 15cm i moe se znaajno
umanjiti korienjem kontrolnih taaka na zemlji [3].
Skoro svi moderni LIDAR sistemi, pored GPS-a, IMU i laserskog skenera, integriu i
RGB/NIR (Red-Green-Blue, Near Infra Red) kamere visoke rezolucije koje omoguuju izradu
kvalitetnih ortofoto planova rezolucije i do 5cm (u zavisnosti od visine preleta).
Premer LIDAR-om se vri iz pokreta i sistem se moe montirati na vozilo u cilju skeniranja
koridora kao to su putevi ili slini linijski objekti ili na letelicu za skeniranje koridora iz
vazduha.

Slika 1: LIDAR sistem na letelici

7. TEHNOLOGIJA SISTEMA
DEM (Digital Elevation Model) je kontinualni matematiki model koji reprezentuje povr
Zemlje. Visina je funcija poloajnih koordinata.
H=f(y,x) ili H=f(,)
Vano je ukazati na dve vrste DEM-a: Digital Surface Model (DSM), tj. digitalni model
povri koji reprezentuje Zemljinu povr sa svim prirodnim i vetakim objektima na zemlji
ukljuujui kue, zgrade, vegetaciju i Digital Terrain Model (DTM), tj. digitalni model terena
koji reprezentuje golu Zemljinu povr bez vegetacija i vetakih objekata. Tokom izrade
topografskih planova i u raznim fazama projektovanja, oba modela se intenzivno koriste.
LIDAR ima veoma jednostavan princip merenja. Skener emituje impulse sa visokom
frekvencijom i reflektuje se od povri nazad do instrumenta. Ogledalo unutar laserskog
transmitera se pomera rotirajui upravno na pravac letanja ime se omoguuje merenje u irem
pojasu. Vreme proteklo od emisije do povratka svakog impulsa i ugao otklona od vertikalne ose
instrumenta se koriste za odreivanje relativne pozicije svake merene take. Apsolutna pozicija
senzora se odreuje GPS-om svake sekunde, dok IMU obezbeuje orjentaciju. Podaci laserskog
skeniranja se kombinuju sa pozicijom skenera i orjentacijom da bi se dobila trodimenzionalna
koordinata laserskog otiska na povri terena. Emitovani zrak moe imati viestruku refleksiju to

102
uzrokuje da odreena taka ima iste koordinate, ali razliitu visinu. Prva refleksija moe poticati
od vegetacije ili ivice objekta, voda ili slinog, dok poslednja najverovatnije potie od povri
Zemlje ili vetakog objekta. Ukoliko je prvi impuls skoro jednak poslednjem najee se radi o
povri Zemlje. Ne postoji informacija da li refleksija potie od Zemljine povri ili objekta.
U cilju dobijanja DTM-a potrebno je primenom inteligentnih algoritama izvriti klasifikaciju
taaka u tri kategorije. Taka pripada Zemljinoj povri, objektu ili vegetaciji. Bez veeg
zalaenja u detalje, princip klasifikacije je sledei:
1. Identifikuju se take po principu prva i poslednja od slinih po visini. Na osnovu
identifikovanih taaka kreiraju se poligoni.
2. Sve take poslednjeg eha koje padaju u detektovane poligone i imaju slinu visinu u
prvom i poslednjem ehu najverovatnije pripadaju objektu.
3. Sve take prvog eha koje padaju u detektovane poligone i imaju znaajno razliitu visinu
od poslednjeg eha najverovatnije pripadaju vegetaciji
Na osnovu taaka koje su klasifikovane kao take koje pripadaju terenu kreira se model.
Ovakav model predstavlja DTM.

8. REZULTAT MERENJA LIDAR TEHNOLOGIJOM

Nakon obrade GPS vektora od baznih stanica do svake merene pozicije senzora, orjentacije i
odreivanja relativnih pozicija na zemlji u odnosu na senzor, dobijaju se sledei podaci:

Oblak taaka prvog i poslednjeg eha

DSM prvi i poslednji eho

Slika 2: DSM iz prvog i poslednjeg eha

RGB i NIR snimak

9. OBRADA LIDAR PODATAKA

Na osnovu RGB i NIR snimaka i DSM prvog eha, vri se ortorektifikacija i georeferenciranje
i kao finalni rezultat dobijaju se ortofoto planovi u boji i u spektru blikom IR. Klasifikacijom
taaka LIDAR podataka i kreiranjem modela od taaka koji pripadaju terenu dobija se DTM.

103

Slika 3: DTM

DSM prvog eha, DTM i ortofoto plan dobijen iz RGB i NIR snimka predstavlja set podataka
koji ini trodimenzionalni ortofoto plan. Nad ovim setom podataka mogu se vriti brojne analize
korienjem GIS tehnologije i ekstakcija sekundarnih sadraja kao to su izohipse, poduni i
popreni profili, digitalizacija sadraja snimaka i sl.

10. ZAKLJUAK
Snimanje i premer LIDAR-om jeste jedna od najmodernijih metoda premera. Ova metoda se
primenjuje za rapidno prikupljanje podataka iz pokreta kako iz vazduha (helikopter, avion), tako
i sa Zemlje (iz vozila). Najvee prednosti ove metode jesu velika brzina prikupljanja i obrade
podataka, velika gustina uzorkovanja, visoka tanost podataka, visokokvalitetni RGB/NIR
ortofoto planovi i ogromna upotrebljivost podataka primenom GIS alata. Budui da laser skener
ima probojnost i kroz vegetaciju omogueno je kreiranje DTM i na mestima koja su pokrivena
relativno gustim umama.

Slika 4: 3D ortofoto plan sa izolinijama

Velika komocija u radu sa LIDAR tehnologijom reflektuje se i na cenu snimanja tako da je u

poreenju sa nekim tehnologijama snimanja kao to su fotogrametrija i terestiko snimanje,
premer LIDAR-om jeftiniji, kvalitetniji, homogen, bri i prua vie informacija nego bilo koja
druga tehnologija.
Iz svih ovih razloga premer LIDAR-om preti da eliminie primenu fotogrametrije i klasinog
snimanja u veini projekata gde su one do danas bile dominantne. Pored toga rezultati snimanja

104
LIDAR-om daju i doprinos dosadanjim metodama korienja geodetskih podloga
unapreenjem metodologije projektovanja primenom kompjuterske tehnike.
Savremeni tehnoloki postupci prikupljanja i obrade prostornih podataka omoguavaju 3D
prikaz prostornih formi (terena i objekata) u full-color reimu. Praktino svi noviji geoinformacioni sistemi imaju integrisan modul za 3D vizuelizaciju koja omoguava i 3D
pozicioniranje objekata u relativnom i apsolutnom modelu, odnosno koordinatnom sistemu.
Mnogi od njih poseduju i neke dodatne pogodnosti kao to su mogunost izvlaenja visine
zgrada, simulacija leta iznad digitalnog modela terena itd.
Posmatrajui zemljinu povrinu u prostornom modu, korisnici mogu vizuelizovati,
interpretirati, meriti i ekstrahovati objekte u 3D okruenju. Kao to smo videli u radu,
integracijom geometrijskih podataka centimetarske gustine i digitalnih fotografija visoke
rezolucije, postie se odlian efekat prikaza i simulacije prostornog okruenja, na osnovu koga
se mogu generisati prostorne informacije bilo koje vrste. Graevinci, prostorni planeri, urbanisti,
komunalne slube bie u mogunosti da posmatraju gradove u 3D formi i da oblik zgrada,
strukturu naselja, mostove, puteve i druge objekte infrastrukture na efektan nain predstave
javnosti. Inenjeri raznih struka povezanih sa planiranjem prostora e ovakvu 3D analizu
smatrati izuzetno korisnom za planiranje transporta i telekomunikacija, zatitu ivotne sredine i
sl.
Polako se naputa konvencionalni nain prezentacije prostornih podataka u 2D formi
obogaen informacijama o nadmorskim visinama pojedinih taaka (izohipse) i prelazi se na
moderan koncept 3D prezentacije visinske predstave terena i objekata, pri emu se
manipulisanjem 3D modela u odgovarajuem softverskom okruenju dobija mnogo vie
geometrijskih i vizuelnih informacija o konfiguraciji terena i vetakim objektima na njemu, u
odnosu na dosadanja iskustva.

11. POPIS LITERATURE

[1] ERDAS IMAGINE FIELD GUIDE, ERDAS Inc., USA; 2007, 162-163
[2] K. Kraus and N. Pfeifer, 2001, Advanced DTM generation from LIDAR data
[3] M. A. Brovelli, M. Cannata, U. M. Longoni, 2002, Managing and processing LIDAR
data within GRASS

105

Nemanja ali1

SAVREMENA PRAKSA NAKNADNOG PREDNAPREZANJA

Rezime: Rad obradjuje izabrane delove savremene prakse i zahteva pri projektovanju i
izvoenju naknadnog prednaprezanja na infrastrukturnim objektima izvedenim betoniranjem na
licu mesta u okruenju i u svetskoj praksi, uporedo. Istaknuti su specifini zahtevi koji se
uobiajeno pojavljuju u specifikacijama i izvodjakoj praksi u situaciji intenzivne konkurencije i
prisustva vie izvoaa radova na prednaprezanju na tritu. Obraeni su i uobiajeni probelmi i
reenja koja se predlazu i koja su u upotrebi, kao i naini predupreivanja ili prevazilaenja
konfliktnih situacija tokom izgradnje.
Kljune rei: prednaprezanje, praksa,

CONTEMPORARY POST TENSIONING PRACTICE

Abstract: The article covers selected parts of the comtemparary post tensioning design and
execution practices of the cast in sity infrastructural projects in the region and worldwide,
respecivelly. Highlighted are the related specific reqirements usually appearing in the particular
specifications and work practice in the environment of significant competition and presence of
more post tensioning subcontractors on the market. Presented are also the common problems
and solutions, proposed and in practice alreadz, as well as ways of preventing or resolving
conflictual situations during construction.
Key words: post tensioning, practice,

Dipl. in. gra., Zamenik direktora departmana za mostove, Eurogardi Group, Rumenaka 19, 21000
Novi Sad, Srbija

106

1. UVOD
U dananje vreme intenzivnog otvaranja zemalja regiona za inostrane izvoae i veeg
upliva i uticaja stranih standarda, ugovornih specifikacija i upotrebe i razvoja samih tehnologija
gradnje infrastrukturnih objekata, ni aspekat prednaprezanja nije mogao ostati nezahvaen.
Iako postoji bogato lokalno iskustvo i tradicija na tom polju, odreene modifikacije
ustaljenih praksi moraju biti usvajane i sprovoene kako bi se odrala konkurentnost lokalnih
sistema s jedne, i obezbedila mogunost stranim sistemima da uestvuju u raspodeli trita s
druge strane, to je esto iskljuivi uslov inostranih finansijskih institucija koje uestvuju u
realizaciji projekata.

2. STANDARDI
Sledei praksu za usvajanjem i uvoenjem evropskih standarda, EN ISO 15630-3 koji
definie metode ispitivanja elika za prednaprezanje je postao vaei srpski standard 2008-e,
dok je za svojstva elika za prednaprezanje jo uvek u velikoj meri u praksi prisutan Pravilnik o
tehnikim normativima za eline ice, ipke i uad za prednaprezanje konstrukcija iako
Euronorm 10138 do detalja definie potrebne karakteristike ica, ipki i uzadi za prednaprezanje
ukljuujui i nove proizvode kao i zahteve za ispitivanjima.
Projektovanje bi trebalo uglavnom da se radi u skladu sa Eurokodom 2, dok je nivo detalja
koje treba odraditi u glavnom projektu jo uvek tradicionalno u skladu sa preporukama lokalno
prihvaenog sistema prednaprezanja za projekte koji nisu namenjeni z ainternacionalne tendere.
U drugim zemljama, u sluajevima kada ne postoje nacionalni kodovi ili nisu deklarativno
usvojeni odreeni setovi standarda, koji e standard biti konkretno primenjen na kojem projektu
zavisi ponajvie od konsultanta koji je odabran za celi posao. Amerike konsultantske kue, kao
prilino uticajne i zastupljenje, poslovino prate AASHTO specifikacije u projektovanju
infrastrukturnih objekata i uslovljavaju upotrebu uadi za prednaprezanje u skladu sa ASTM
A416 preporukama, dok britanske kue rade proraune po BS 5400 preporukama i uslovljavaju
upotrebu BS 5896 za uad i BS EN 445-447 za injektiranje.
Britanski konsultanti u poslednje vreme uvode intenzivno i britansku praksu u zatiti kablova
za prednaprezanje od korozije ustanovljenu i zasnovanu preteno na bazi Technial Report No 47
Durable Bonded Post Tensioned Bridges [2] koji je vrlo restriktivan i izuzetno zahtevan za
izvodjae, pogotovo u klimatskim uslovima zemalja u tom regionu.
Takoe ovde treba pomenuti i ve ustaljenu praksu meunarodne, veinom evropske dodue,
predkvalifikacije sistema prednaprezanja u skladu sa ETA for post tensioning systems
Guidelines [4] primenljivu pri odabiru podizvoaa za radove naprednaprezanju.

3. PROJEKTOVANJE I PRIPREMA
Uobiajeni koncept kod projektovanja u lokalnim uslovima i za lokalne tendere je nivo
izvoakog projekta sa detaljima razvijenim u skladu sa lokalnim sistemom za prednaprezanje i
njegovim preporukama za izvoenje detalja.
Ovakav pristup primenjen na projektima koji su namenjeni tenderima otvorenim za uee
inostranih ponuaa nosi prilian rizik oko moguih albi za favorizovanje domaih
podizvoaa ukoliko nema naglaenu klauzulu da su detalji prednaprezanja podloni izmenama
u skladu sa sistemom prednaprezanja nameravanim za upotrebu. ak i uz to, postoji izvesna,
dodue mala, mogunost traenja nadoknade za trokove preprojektovanja detalja za nameravani
sistem jer se ponovo moe protumaiti da ponua koji namerava da upotrebi sistem iz projekta
ima odreenu finansijsku prednost jer ne mora da dodatno razrauje detalje.

107
Da bi se ovo predupredilo, kao i izlini radovi na detaljisanju od strane glavnog projektanta,
razvijeni su sistemi gde se u projektu daju osnovni detalji o prednaprezanju a od glavnog
izvoaa se oekuje da u saradnji sa svojim podizvoaem za prednaprezanje razradi sve
potrebne detalje za uspeno izvoenje. Raspodela odgopvornosti i nivo razarde detalja bi u tom
sluaju izgledao kao u sledeem primeru:
Ulazni podaci - podaci dostavljeni od stane Izvoaa Projektanta:
standardi koje podizvoa treba da potuje prilikom radova na prednaprezanju
specifikacije, generalne i posebne
eventualno preporueni i unapred prihvatljivi sistemi prednaprezanja
feze izvoenja radova na prednaprezanju
krajnja sila potrebna da se ostvari u fazama prednaprezanja
centralna linija kablova
eventualno tip kablova i njihov broj u poprenom preseku
Na osnovu ovoga, podizvoa za prednaprezanje je duan da dostavi i uradi:
predkvalifikaciju sistema za prednaprezanje i svih materijala za ugradnju
izvoaki projekat prednaprezanja koji je uobiajeno u formi crteza za izvoenje na
kojima se definie tip kablova koji se preporuuje, polozaj svakog kabla posebno koji
potuje centralnu liniju kablova datu projektom, polozaj i tip oduaka za injektiranje,
redosled prednaprezanja kablova i svaki drugi detalj koji moe biti relevantan za
izvoenje a karakteristian je za sistem u primeni i nije naveden u osnovnim crteima
detaljan opis radova na prednaprezanju (Method Statement)
test trenja za ustanovljavanje parametara trenja u kablovima
proraun sile prednaprezanja i oekivanog izduenja kablova na osnovu rezultata testa
trenja
izvede radove na prednaprezanju u skladu sa svojim podizvoakim ugovorom
dostavi zapisnike o krojenju i uvlaenju uadi, izvedenom prednaprezanju i injektiranju
kablova.

3.1 Test trenja

Test stvarnog trenja prisutnog u kablu redi utvrivanja nivoa pada sile, tj nivoa ostvarne
trajne sile prednaprezanja dobija na vanosti i praktinoj primenljivosti sa poetkom upotrebe
razliitih, modernijih i usavrenijih materijala, kao i sa porastom zahteva oko preciznosti
unesene sile, nivoa optereenja u poprenom preseku i slino. Parametri trenja koji su
uobiajeno dati u klasinoj literaturi su za dananje uslove prilino konzervativni i za klasine
materijale usled poboljane izrade i metoda ugradje. Razliite varijacije materijala, kao to su
poduno zavarena orebrena cev, plastine cevi ili uad u oblogama koji se danas koriste
zahtevaju primenu drugaijih faktora trenja i za njih klasine preporuke ne vae. Koliko vanosti
se tome pridaje pokazuje i ETAG koji zahteva precizno definisane parametre trenja za razliite
sisteme prednaprezanja zavisno ak i od stepena popunjenosti cevi.
Test trenja ima osnovnu svrhu da potvrdi da je upotrebljeni sistem prednaprezanja u stanju
da ispotuje pretpostavke projektanta oko parametara trenja koriene prilikom projektovanja i
osigura unoenje potrebne sile prednaprezanja u konstrukciju. Uglavnom dobijeni rezultati
pokazuju da je ostvareno trenje manje od predvienog, tj da su stvarni parametri trenja povoljniji
nego pretpostavljeni to znai i trajnu postignutu silu veu od projektovane. Uza sve ovo ipak u
praksi retko dolazi do inicijalne korekcije sile da bi se prilo trajnoj projektovanoj sili. Njegova

108
najvea praktina vrednost je pri eventualnim korekcijama ukoliko izvoa, zejedno sa svojim
podizvoaem za prednaprezanje nije bio u stanju da izvede konstrukciju na takav nain da se u
potpunosti ispotuje projektovano stanje.
Test trenja se uobiajeno radi pred prvo prednaprezanje na projektu i prilikom prelaska na
kablove bitno razliitog tipa ili konfiguracije po broju uzadi ili po duini i obliku trase kablova.
Normalno je da se na prvim kabovima radi test dok se na sledeim oekuje da konsultant zatrai
novi test ili se u protivnom rezultati dobijeni prvim testom koriste i na dalje.
Bitno bolji rezultate nego to su projektantske pretpostavke su uglavnom rezultat prvoklasnih
materijala koji se koriste, brzine izgradnje i ugradnje kablova koja ne dozvoljava pojavu re i
prljavtine u kablovima i velikog stepena preciznosti u izvodjenju trase kablova.

Slika 1 Shematski prikaz testa trenja

Test se izvodi nakon formiranja prvih kablova na nain to se postave dve istovetne prese na
suprotnim krajevima kabla i vri se potezanje kabla samo s jedne strane dok se druga presa na taj
nain samo pobuuje, tj ostvaruje se odreeni reaktivni pritisak u njoj. Na osnovu poznatih
parametara obeju presa (podaci o badarenju, unutranjih gubitaka), trase kablova i mehanikih
karakteristika uadi koja su instalirana dobija se stvarna, izmerena razlika u sili na dvema
presama.
Kako je gubitak sile prednaprezanja na trasi kablova zavisan od dva parametra, koeficijenata
i k, jedna jednaina ravnotee sila na krajevima kabla nije dovoljna za jednoznano reenje i
odreivanje vrednosti ova dva parametra. Stoga se pribegava iskustvenom odreivanju vrednosti
jednog parametra i onda izraunavanju odgovarajue vrednosti drugog.
Ovakav nain interpretacije rezultata dobijenih testom na licu mesta je dovoljno taan za
uslove praktine primene. Tane vrednosti pojedinanih parametara trenja su od manje vanosti
od ukupne stvarne vrednosti gubitaka sile prednaprezanja koji su u dovoljnoj tanosti odreeni
ovakvim pristupom.

109

4. PREDNAPREZANJE
Standardne pripremne radnje za izvoenje i praenje skupnog prednaprezanja su:
proraun oekivanog istezanja kablova - prema testu trenja i traenim silama iz projekta
proraun potrebnih pritisaka na presama - prema dijagramima badarenja
priprema gradilinih zapisnika
priprema i kontrola raspoive i potrebne opreme za izvoenje radova, obezbeenje stand
by opreme za sluaj otkazivanja.
Ovde je vazno napomenuti da u najveem broju sluajeva rezultat testa trenja ne utie na
promenu krajnje traene sile na presi, to bi logino bilo za oekivati. Ukoliko je projektom data
traena krajnja sila na presi prilikom prednaprezanja, gradilini konsultantski tim e se
uobiajeno drati toga i zahtevati da se ta sila ispotuje. Istovremeno e dozvoliti da se rezultati
testa trenja koriste za izraunavanje oekivanog izduenja kablova prilikom prednaprezanja kao
podatka koji se dobija od izvrioca prednaprezanja i predstavlja gradilinu kategoriju.
Tolerancija merenih izduenja u odnosu na na ovaj nain izraunata izduenja je 5%.

4.1 Tipini problemi

Problemi prilikom prednaprezanja i postizanja traenog opsega tanosti su prilino retki.
Karakeristino za sve je da se ustanovljavanje uzroka problema radi postupno i veinom
iskustveno, reenje se trai prvenstveno u okviru nedestruktivnih metoda. Samo u krajnjem
sluaju pristupa se potpunoj zameni kablova sa ili bez otvaranja kabla du trase.
Prilikom registrovanja izduenja kabla manjeg od oekivanog najei uzrok je nagli prelom
trase kabla ili friction point. Ova pojava tipino posledica nepanje prilikom montae orebrenih
cevi i to ne grekom u trasi ve deformacijom poprenog preseka cevi recimo gaenjem ili
forsiranom montaom neke poprene armaturne ipke ili uzengije. Ovakva lokalna deformacija
cevi je izuzetno opasna kada se nadje na unutranjoj strani krivine kabla (ka centru krivine) jer
izaziva nagli prevoj uadi koji pri poveanom nivou unesene sile izaziva prekid i lom uadi.
Od izuzene je vanosti da se pojava nedovoljnog izduenja usled prevoja kabla uoi rano,
prilikom merenja izduenja u meukoracima unoenja sile kako ne bi dolo do kidanja kabla pri
nivoima sile bliskim konanim.
Reenja se trae prvo raunski, u preraspodeli sile sa drugim kablovima u rebru ili ploi
ukoliko je to mogue. Ovde do izraaja dolaze mereni koeficijenti trenja i stvarni, ustanovljeni
gubici sile jer se obino moe dokazati da je ukupna uneta sile prednaprezanja u celokupnom
preseku dovoljna da zadovoljui krajnju projektovanu silu posle gubitaka, te da nikakva dodatna
intervencija nije potrebna. Ukoliko ovo nije dovoljno, ide se na poveanje sile prednaprezanja u
preostalim kablovima u preseku. Ukoliko ni to nije dovoljno, mora se ii na sanaciju trase kabla.
Vano je napomenuti da se prilikom ovih analiza nikako ne kompromituje krajnja sila
prednaprezanja u kritinim presecima i ukupni integritet zavrene konstrukcije.
I obrnuti sluaj istezanja kabla veeg od oekivanog je izuzetno vano rano otkriti.
Uzrok ove pojave je obino prekid jedne ili vie ica u jednom uetu, ree celog ueta, ili
proklizavanje klinova.
Ukoliko je uzrok prekid ice, najbolje je obustaviti dalje zatezanje, ustanoviti po kojem uetu
se radi, iskljuiti ga iz kabla i dovriti zatezanje. Naknadno treba dokazati da je uneta sila
dovoljna ili nedostatak sile nadomestiti poveanim nivoom sile u uadima tog kabla ili u
susednim kablovima. Ukoliko je ovo nedovoljno treba ratseretiti kabal i zameniti uad sto je u
ovom sluaju prilino jednostavan postupak.

110

5. INJEKTIRANJE
Injektiranje i zahtevi za izvoenje radova, sastav i pripremu smese i opte uslove koji treba
da da budu ispunjeni su obino vrlo detaljno obraeni u Posebnim Specifikacijama.
Naalost, u elji da se bude revnostan i da se nita ne izostavi, konsultanti neretko naparave
greke u preterano detaljnom specificiranju radova na injektiranju za razliite tipove
prednaprezanja i orebrenih cevi.
Generalno, mora se praviti sutinska ralika prilikom:
rada sa unutranjim i spoljnim prenaprezanjem
korienja orebrenih plastinih ili cevi od galvanizovanog elika i punih elinih ili
debelozidnih HDPE cevi.
Uslovi, zahtevi i pravila injektiranja u gore navedenim sluajevima se bitno razlikuju i
nikako ne smeju biti pomeani skupa ili primenjeni za neadekvatni sluaj.

5.1 Test pritiska

Testiranje kablova na pritisak pred injektiranje je zahtev uveden i praktino relevantan za
eksterno prednaprezanje, kablove postavlejne u elinim ili HDPE cevima izvan poprenog
preseka betona. Kod ovakvih tipova prednaprezanja potrebno je obezbediti i dokazati
nepropustljivost kablova na vazduh pod odreenim pritiskom kako bi se obezbedilo i osiguralo
ispravno injektiranje.
Ovaj zahtev je u skorije vreme neopravdano poeo da se pojavljuje i u specifikacijama za
prednaprezanje unutar poprenog preseka i sa orebrenim elinim cevima, sa razliitim nivoima
traenog pritiska pri ispitivanju, uglavnom vien kao poboljanje kvaliteta izvodjenja.
Nekoliko bitnih parametara koji razlikuju ova dva tipa prednaprezanja:
svi glavni i spojni elementi koji se koriste pri spoljnjem prednaprezanju imaju mogunost
zadravanja pritiska, dok orebrena elina cev nije predviena za to, a pogotovo ne njen
konektor
testiranje vazduhom pod veim pritiskom od maskimalno predvienog za injekcionu
smesu moe dovesti do poputanja cevi i prskanja betona u sluajevima kada su kablovi
postavljeni plitko u odnosu na povrinu betona kao to je to uglavnom sluaj kod
poprenog prednaprezanja mostovskih kolovoznih ploa.

5.2 Ispiranje kablova

Ispiranje kablova vodom pre injektiranja je esto definisano kao obavezna aktivnost koja
prethodi injektiranju.
Kao razlozi se uobiajeno navode:
uklanjanje eventualnih neistoa iz kabla
dokazivanje propulzivnosti kabla pred injektiranje.
Po uspenom ispiranju kabla vodom (smatra se uspenim kada se na izvodu pojavi ista voda
u mlazu istovetnog intenziteta kao na uvodu), zaostalu vodu iz kabla bi trebalo ukloniti
izduvavanjem komprimovanim vazduhom.
Ispiranje kablova kao uobiejena praksa pred svako injektiranje nije preporuena od strane ni
jedne od veih firmi izvoaa i sopstvenika sistema prednaprezanja [1], [3].
Ispiranje kablova se preporuuje jedino kao interventna i specijalna mera u sluajevima
zaglavljivanja i onemoguavanja injektiranja u toku samog procesa. Ispiranje vodom pod

111
pritiskom je u tim sluajevima prva i najbolja mera za ponovno uspostavljanje propulzivnosti
kablova pre no sto se pristupi ustanovljavanju i rektifikaciji uzroka zaglavljivanja injekcione
mase.
Ispiranje kablova pre injektiranja ima negativan efekat na kvalitet injektiranja usled
neizbenog zadravanja vode u najboljem sluaju samo u:
niim delovima korugacija cevi
kapilarno izmeu ica unutar uzadi.
Ova koliina vode se ne moe eliminisati niti pre niti tokom injektiranja koje se obavlja
relativno brzo. Stoga ona utie na injekcionu smesu tek nakon zavretka injektiranja
poveavajui vodocemontni faktor najpre u zoni oko i unutar samih uadi naruavajui time
finalni kvalitet injektiranja na najosetljivijem mestu.

5.3 Temperatura smese i brzina injektiranja

Standardna klauzula oko temperature i vremena trajanja injektiranja u specifikacijama je
sledea:
tempreratura injekcione smese ne sme biti vea od 25C na uvodu i 32C na izvodu
injektiranje jednog kabla mora biti zavreno u okviru .. (20 min)
Potvrda ovakvih zahteva nije mogla biti pronaena ni u jednom od standarda koji obrauju
konkretno problematiku injektiranja kablova za prednaprezanje. Pretpostavka je da su ovakvi
kriterijumi izvueni analogijom sa uslovima za betoniranje u toplim klimatskim uslovima i na
kraju se odomaili u specifikacijama u regionima sa toplom klimom. Unekoliko se i lokalni
uslovi u letnjim mesecima mogu svrstati pod ovu kategoriju.
Prvi uslov temperature na uvodu u kabal je osnovan i, iako zahtevan, nije ga nemogue
ispuniti ak i uslovima vrlo visokih spoljnih temperatura (reda veliine cca 50C). Mere koje to
omoguavaju:
rad na injektiranju iskljucivo nou
upotreba vode rashlaene ledom, temperatura oko 4C
upotreba cementa rashlaenog u kontejnerima- friziderima, temperatura ispod 20C
upotreba miksera male zapremine radi brzog spravljanja emulzije - spreavanje
zagrevanja
uporteba termiki izolovanih miksera i rezervoara za emulziju.
Temperaturu emulzije na izvodu, po prolasku kroz kabal, je vrlo teko kontrolisati tako da je
drugi uslov od min 32C na izvodu iz kabla vrlo teko, ponekada i nemogue, ispotovati.
Sa dnevnim temperaturama vazduha koje mogu prelaziti i 50C dolazi do zagrevanja
konstrukcije u toku dana do temperatura koje su i vie od temperature vazduha. Emulzija se vrlo
podlona brzom zagrevanju prilikom prolaska kroz toplu cev usled nepovoljnog odnosa (velike)
dodirne povrine i (male) zapremine injekcione smese.
Mere za spreavanje prevelikog zagrevanja emulzije su vrlo limitirane i osim rada nou
jedino to jo moe da se uradi je:
spravljanje emulzije to nie temperature na uvodu, ispod 20C ukoliko je mogue
hlaenje kabla neposredno pred injektiranje duim ispiranjem hladnom vodom.
Oigledno je da su ove dve mere izuzetno ograniene i donose vrlo malo poboljanje uslova
tako da se esto u praksi deava da ovaj zahtev nije mogue ispuniti.

112
Jedino preostalo reenje je ubediti kosultanta da se ovaj zatev unekoliko relaksira i u tom
smislu se koriste sledea argumentacija:
Formalno: zahtev nema podporu u standardima vezanim iskljuzivo za radove na
prednaprezanju
Praktino: ogranienje temperature emulzije na izvodu ne doprinosi poboljanju kvaliteta
injektiranja
cilj ogranienja temperature emulzije na uvodu je da se obezbedi ugradljivost emulzije
ukoliko se na izvodu registruje emulzija zadovoljavajueg kvaliteta po svim ostalim
parametrima (istoa, fluidnost) cilj je ve postignut
po zavretku injektiranja zatvaranjem oduaka, ak i pod pretpostavkom postignutog
kriterijuma temperature na izvodu, dolazi do daljeg zagrevanja injekcione mase u kablu
usled temperature okolne konstrukcije. Kako je kabal u tom momentu potpuno zatvoren,
spreeno je da emulzija brzo gubi vlagu to bi dovelo do pada njenog kvaliteta. Uslovi
ozvravanja emulzije u takvom okruenju su vrlo slini uslovima koji se vestaki
stvaraju komorama za zaparivanje i dolazi samo do breg ovrvanja, nikako do pada
kvaliteta emulzije.
Zakljuak: ukoliko se injektiranje uspeno sprovede u skladu sa svim ostalim kriterijumima,
kriterijum temperature na izvodu nije merodavan.

6. POPIS LITERATURE
[1] Fib Bulletin 20 Grouting of tendons in prestressed conctrete
[2] (British) Concrete Society Technical Report No 47 Durable Bonded Post Tensioned
Bridges; 1996
[3] VSL Report No 5 - Grouting of Post tensioned Tendons; VSL International LTD,
Lyssach, Switzerland, 2002
[4] European Organisation for Technical Approvals: Guideline for European Technical
Approval of Post-Tensioning Kits for Prestressing of Structures, issue June 2002

113

enari erimagi1

INENJERSKOGEOLOKE I GEOTEHNIKE
KARAKTERISTIKE TERENA BH STEEL ELJEZARE
ZENICA, HALA VALJAONICA III
Rezime: Problemi temeljenja objekata u elianskoj "troski" i eljeznom otpadu "berni",
nastalog od rada eljezare, nisu nepoznati problemi niti kod nas pa ni u svijetu. U eljezari
Zenica pristupilo se istraivanju, ispitivanju i konanom dokazivanju uzroka deformacija na
temeljnoj konstrukciji objekta Valjaonica III u eljezari Zenica. Prvi put do sada je istranim
buenjem probijena tvorevina "troske"/antropogene nasipne tvorevine/, zatim izbuen aluvijalni
genetski tip povrinskih pokrivaa i detektovan i izbuen geoloki supstrat sa raslabljenom
zonom geolokog supstrata. Na osnovu rezultata istranog buenja, dokazano je da su materijali
"troske", (temeljno tlo-medij u kojem je temeljena hala), zbog niskih vrijednosti modula
stiljivosti, nemogunosti procesa zbijanja, osnovni uzrok diferencijalnog slijeganja i pojave
deformacija na temeljnoj konstrukciji hale. Zbog ovoga saznanja preporueno je izvoenje
radova sanacije svih 65 temelja u hali Valjaonice III, povezivanjem postojeih temelja sa
geolokim supstratom, metodom izrade ipova ili mikropilota. Navedeni prijedlog rjeenja je
isprojektovan te uspjeno izveden.
Kljune rijei: troska, antropogene nasipne tvorevine, geoloki supstrat,

GEOLOGIC-ENGINEERING AND GEO-TECHNIC GROUND

CHARACTERISTICS OF THE SOIL IN THE BH STEEL
FACTORY, INDUSTRIAL HALL VALJAONICA III
Abstact: Problems with the foundation of the structures in steel slag and steel waste material
berna, created as a product o the steel factory, are something that is not an unknown problem
in our country as well as abroad. In the steel factory Zenica were the basis for additional
investigations and tests with the aim to finally prove the cause of deformations on the
foundations of the structure Valjaonica III in Zenica Steel Factory. This is the first time that by
test boreholes we got through the slag / artificial embankment mixture/, then the alluvial
genetic type of the surface covers were drilled and finally a geological substrate with the
loosened zone of geological substrate was detected and drilled. On the basis of the results gained
from the boreholes, it was proven that it is the materials of slag, (foundation soil-media where
the structure is founded), due to their low values of the modulus of compressibility, inability to
be compressed, are the main cause for differential settlement and existence of the deformations
on the foundation of the steel industrial hall. In respect to this finding it was recommended that
rehabilitation works should take place under all 65 foundations in the industrial hall Valjaonica
III, by connecting the existing foundations with the geological substrate, by making piles or
micro-piles. The stated suggestion has been design and successfully conducted on the site.
Key words : slag, artificial embankment mixture, geological substrate,

Dr.sc.ing., docent Graevinskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, Patriotske lige 30, 71000 Sarajevo,
e-mail: djenari.cerimagic@gf.unsa.ba;

114

1. UVOD
Na lokalitetu BH " Steel " eljezare Zenica, objekat Valjaonica III, izvedena su
inenjerskogeoloka i geomehanika istraivanja i ispitivanja terena, u cilju izrade
inenjerskogeoloke i geotehnike podloge za Glavni projekat trajne sanacije hale Valjaonice
III. [11]. Istrano mainsko buenje, bez upotrebe vode ili isplake ("buenje na suho"), sa
izvoenjem standardnog penetracionog testa izvela je firma " Konsolidacija i graevinarstvo "
d.o.o. Sarajevo. Laboratorijska ispitivanja izvedena su u laboratoriji Rudarsko-geolokograevinskog fakulteta Univerziteta u Tuzli, pod rukovodstvom Akademika Prof.dr. Envera
Mandia.
Sintezu rezultata istraivanja i ispitivanja
(Elaborat )[11]) izveo je
multidisciplinarni tim Graevinskog fakulteta u Sarajevu, Geohigre d.o.o. Saarajevo , sa
saradnicima. [11].

2. HISTORIJAT DOSADANJIH IZVEDENIH ISTRANIH RADOVA I

IZRAENE PROJEKTNE DOKUMENTACIJE
U ranijem periodu, raena su istrana buenja i ispitivanja terena i materijala u nekoliko
navrata sa izradom pratee projektne dokumentacije o rezultatima istranih radova. Na osnovu
dostavljene projektne dokumentacije, mogu se izvesti odreeni zakljuci u pogledu dosadanjih
saznanja o istraivanju na lokalitetu Valjaonice III i to :
Na lokaciji Valjaonice III nasipne tvorevine su razliite debljine, ovisno o konfiguraciji
prirodnog terena i dubine graevnih jama pojedinih objekata [1.; 2.; 3.; 5.; 8.;].;
Nasipni materijal je izgraen od visokopene "troske", elianske "troske", mjeavine
navedenih "troski", otpadnog materijala iz procesa proizvodnje elika i eljeza, otpadnog
materijala iz remonta visokih pei, otpadnog materijala razliitog porijekla, zatim
kamena, cigle, ljunka, i td.;
Kvalitativna i kvantitativna svojstva pojedinih materijala u nasipnim tvorevinama su
jako heterogena, to je za oekivat obzirom na genezu i nain nasipanja ;
Dubina buenja dosadanjih izvedenih buotina(prema raspoloivoj i dostupnoj
dokumentaciji)bila je nedovoljna sa aspekta litoloke determinacije geolokog supstrata i
dubine , odnosno, izvedene buotine su zaustavljene uglavnom u aluvijalnom materijalu i
ostale su da "vise" sa aspekta definiranja litologije i dubine geolokog supstrata [8].;
Uglavnom se u raspoloivoj projektnoj dokumentaciji navodi problem fundiranja temelja
u nasipu od "troske", zbog promjene kemijskog sastava ekspanzivnih komponenata u
"troski" koji ekspandiraju i mjenjaju zapreminu , to rezultira diferencijalnim
slijeganjem fundamenata hale, temeljene u nasipu "troske" [9].;
Navedeno je u gotovo svim konstatacijama o "tetnim" sastojcima u "troski", odnosno da
se oksidi CaO, MnO, FeO ,i MgO, u kontaktu sa vodom , "transformiu" u hidrokside, i
ime se hemijska reakcija uslijed promjene zapremine manifestira "izdizanjem i
sputanjem" temelja hale i podne ploe [9]. ;
Postavlja se pitanje da li je zavren i da li jo traje hemijski proces u nasipu od "troske" i
da li se isti moe kontrolirati i neutralizirati ukoliko je i dalje aktivan?

3. IZVEDENI ISTRANI RADOVI

Tokom izvoenje istranih radova , uz saglasnost i konsultacije (IMK-a Graevinskog
fakulteta Univerziteta u Sarajevu, u ovom sluaju i projektanta sanacionog rjeenja), istrani
radovi su izvedeni u neto skraenom obimu . Osnovni razlog je bio dubina kontakta buotina i
geolokog supstrata. Predviena dubina buenja je 18-20 m , a kontakt sa supstratom je bio od

115
13 - 15 m, tako da su pojedinane dubine buenja neto krae u odnosu na predviene. Ukupna
dubina buenja je manja, kao i broj izvedenih SPT opita. Ukupno je izbueno tokom izvoenja
istranog rada 219,80 m. Predvino je i ugovoreno izvoenje 96 SPT opita a izvedeno 73 SPT
opita. Predvieno je i ugovoreno ispitivanje 25 uzoraka za laboratorijsko ispitivanje a ispitano je
37 uzoraka tla i 1 uzorak betona iz kompletne temeljne stope.[11].
Tokom izvoenja istranih radova izuzetne probleme u procesu buenja stvarala je pojava
eljeznih komada " berni " u grai nasipa od "troske". Neophodna i esta bila je dislokacija
zapoetih buotina na drugu lokaciju u neposrednoj blizini. U toku buenja, kontakt buotine i
"berne", na buotinama SB-1, SB-7, SB-10, SB-11, SB-5, rezultirao je neophodan postupak
pomjeranja lokacije buotina na novi lokalitet i do 3 puta. Na navedenim buotinama je dodatno
izbueno ukupno 42 m buenja.Sa identinim problemom su se susretali i prethodni istraivai.
U toku izvoenja istranog buenja uniten je veliki broj buaih kruna i buaeg alata. Zbog
nemogunosti "prolaska" kroz "bernu" , interpolacija buotine SB-1, izvedena je na osnovu
podataka iz fondovskog materijala [5], i to iz buotina B-57 i B-58.
Ukupno je za potrebe istraivanja [11], izvedeno :
istrano buenje 12 (dvanaest) buotina prenika

=146 - 86 mm , ukupne duine

177,80 m, i dodatno buenje ukupne duine 42,0 m;

ugradnja 12(dvanaest)PVC pijezometara prenika =76 mm ukupne duine 177,80 m;
mjerenje nivoa podzemnih voda, u periodu od izvedbe prve buotine SB-1 pa sve do

zavretka radova na buotini SB-12 (25.05-01.07.2004.god.), ukupno 67 pojedinanih

mjerenja;
izvoenje 73 SPT opita u buotinama ( upotreba konusa SC i noa S, ovisno o
materijalu);
inenjerskogeoloko kartiranje jezgre buotine sa fotografiranjem i izradom stub-profila
buotina , ukupno 177,80 m ;
uzimanje 37 uzoraka nabuenih materijala iz buotina za laboratorijska ispitivanja i
uzimanje 1 uzorka, armirane betonske temeljne stope iz buotine SB-11, za ispitivanje
kvaliteta ugraenog betona , ukupno 38 uzoraka ;
inenjerskogeoloki nadzor kod izvoenja istranih radova, ukupno(177,80 m)35 dana;
Laboratorijska obrada:
laboratorijska geomehanika ispitivanja 37 uzoraka nabuenog materijala i 1-og
betonskog uzorka temeljne stope ;

4. REZULTATI ISTRANIH RADOVA I ISPITIVANJA

4.1 Hidrogeoloke karakteristike terena
Prema hidrogeolokim osobinama stijenskih masa - materijala, koji uestvuju u grai terena,
mogu se izdvojiti dvije osnovne hidrogeoloke kategorije i to :
a) Dobro vodopropusne stijenske mase,- materijali, i
b) Vodonepropusne do slabovodopropusne stijenske mase.
Hidrogeoloki kompleks vodopropusnih stijenskih masa materijala, predstavljen
materijalima intergranularne - meuzrnske poroznosti.To su materijali recentne starosti,
nasipnog antropogenog genetskog tipa, izgraenog od tvorevina elianske i metalurke
"troske" i materijali kvartarne starosti , aluvijalnog genetskog tipa izgraenog od ljunka,
pijeska i glinovitog ljunka i pijeska. Koeficijent filtracije materijala ("troska") iznosi k = 4,71 x
10-1 - 9,21 x 10-4 (cm/s). Koeficijent filtracije materijala (ljunak, pijesak, glinovit ljunak i
pijesak) iznosi prema fondovskim podacima [7] i ispitanim uzorcima k = 4,22 x 10-2 - 3,6 x 10-3
(cm/s), [11].

116
Hidrogeoloki kompleks vodonepropusnih do slabovodopropusnih stijena predstavljen
stijenskim masama prslinsko-pukotinske poroznosti. To su stijene neogene starosti,
predstavljene kao materijali raslabljenog geolokog supstrata , i geolokog supstrata ,
izgraenih od litolokih lanova laporovite gline, degradiranog pjeara, degradiranog glinca,
lapora, pjeara, konglomerata, glinca i proslojaka krenjaka, koji grade tipine stijene u funkciji
podinske hidrogeoloke barijere. Naizmjenino smjenjivanje pjeara i konglomerata imaju
funkciju djelominog vodonosnika, ogranienog i lokalnog karaktera. [11].
Iz inenjerskogeolokih profila, [11] moe se zakljuiti da je za period mjerenja nivoa
podzemne vode , nivo na kotama u rasponu od -7,94 do 10,54 m od povrine terena, sa
izmjerenim temperaturama od 13,7 do 15,0 C. Takoer, moe se konstatirati da je nivo
podzemne vode u direktnoj vezi sa nivoom rijeke Bosne a postoji mogunost uticaja oscilacija
nivoa vode rijeke Bosne u ekstremnim hidrolokim uslovima. Podzemna voda je uglavnom
unutar aluvijalnih tvorevina i oscilira izmeu donjeg dijela nasute "troske" i ljunkovitih i
pjeskovitih materijala aluvijalnog porijekla.Obzirom da su u buotinama ugraeni pijezometri,
predlaena je u narednom vremenskom periodu oskultacija nivoa podzemne vode. [11].

4.2 Inenjerskogeoloke karakteristike terena

Nabuene stijenske mase materijali, heterogenog su sastava, a u skladu sa standardnom
inenjerskogeolokom klasifikacijom mogu se svrstati u:
a) grupa nevezanih neokamenjenih materijala ;
b) grupa poluvezanih neokamenjenih materijala;
c) kompleks vezanih slabookamenjenih stijenskih masa;
a) Ovu grupu izgrauju materijali nasipnih antropogenih-tvorevina recentne starosti,
izgraeni od elianske i metalurke "troske", otpada prilikom livanja eljeza, cigle. Odlikuje ih
psefitska i psamitska struktura, a bezredna tekstura. Veoma su promjenjivog materijalnog i
granulometrijskog sastava, razliitih fiziko-mehanikih svojstava. Navedeni materijali su slabe
zbijenosti. Odnosno, "troska" elianska je neto laka i poroznija u odnosu na metalurku, dok
je metalurka "troska" vee granulacije. U konkretnom sluaju "troska" je medij u kojem je
temeljena hala i predstavlja materijale "temeljnog tla" u kojima su se deavali odreeni procesi
usljed kojih su se manifestirale deformacije temelja konstrukcije hale. Sa aspekta geomehanikih
karakteristika , "troska" predstavlja nepovoljnu sredinu za temeljenje objekata.Takoer,
navedenu grupu grade materijali kvartarne starosti,aluvijalnog genetskog tipa, izgraene od
ljunka, pijeska i glinovitog ljunka i pijeska. Odlikuje ih psefitska i psamitska struktura ,a
bezredna do djelomina uslojena tekstura. Promjenjivog su granulometrijskog sastava. U viim
dijelovima su zastupljeni pjeskoviti sedimenti a u dubljim dijelovima krupnoa zrna raste i
prelazi u ljunak.ljunak i pjeskovit ljunak su slabo stiljivi materijali i slijeganja u njima su
minimalna i obavljaju se u toku izgradnje graevinskih objekata.Sa aspekta geomehanikih
karakteristika , predstavljaju pogodnu sredinu za temeljenje objekata. [11].
b) Ovu grupu materijala izgrauju sedimenti kvartarne starosti, aluvijalnog genetskog tipa
izgraenih od pjeskovite gline, gline razliite boje, zatim gline sa primjesama organskih ostataka
(proces karbonifikacije) i gline sa uklopcima ljunka i pijeska. Odlikuje ih pelitska, i psamitska
struktura, a uslojena tekstura. Promjenjivog su materijalnog sastava i fiziko-mehanikih
svojstava. Sa aspekta geomehanikih karakteristika predstavljaju materijale u kojima se ne
preporuuje izgradnja graevinskih objekata kao ni temeljenje istih. [11].
c) Ovu grupu stijenskih masa izgrauju sedimenti miocenske starosti, izgraenih od
degradiranog pjeara, laporovite gline i degradiranog glinca (raslabljeni geoloki supstrat), i
litolokih lanova lapora, laporaca, pjeara, glinca, konglomerata i proslojaka krenjaka,
(geoloki supstrat). Odlikuje ih alevrolitska, pelitska, pelitolitska struktura a naizmjenino tanko
do srednje uslojena tekstura. Promjenjivog su litolokog sastava ali dobrih fiziko-mehanikih
karakteristika, te predstavljaju povoljnu sredinu i podlogu za fundiranje graevinskih objekata.

117
Treba istai da odreeni litoloki lanovi neogenog kompleksa (lapori, laporovite gline,glinoviti
pjeari) mogu pod uticajem vode i vlage omekati i promjeniti fiziko-mehanika svojstva i kao
takvi se transformirati u raspadine geolokog supstrata. [11].

4.3 Rezultati penetracionih opita

U okviru provedenih istranih radova, u istranim buotinama su vreni penetracioni opiti
standardnim penetrometrom (SPT). [11].
Na osnovu dobijenih rezultata moe se konstatirati slijedee :
da materijali antropogeneih-nasipnih tvorevina "troske" imaju vrijednost od 17 do
179 udaraca SPT-a (prosjeno 95,58 udaraca);
da materijali aluvijalnih tvorevina gline,ljunka i pijeska - imaju vrijednost od 13 do 183
udaraca SPT-a (prosjeno 69 udaraca), predstavljaju vrlo zbijeni materijal;
da materijali geolokog supstrata i raslabljenog geolokog supstrata - imaju vrstu
konzistenciju , preko 50 udaraca SPT-a pri emu su esto ne moe penetrirati vie od 10
cm.

4.4 Rezultati laboratorijskih ispitivanja

Laboratorijska ispitivanja obuhavatila su odreivanje identifikacionih i kalsifikacionih
svojstava, kao i fizikih i mehanikih karakteristika i svojstava nabuenog materijala na
vertikalnom profilu. Mjesta uzimanja uzoraka vezana su za dubinu temelja u odreenim zonama
hale Valjaonice III [11].
Prvi uzorak vezan je za kotu temeljenja, u svim sluajevima, bio je to materijal troske.
Drugi uzorak vezan je za zonu maksimalnih uticaja optereenja temelja na temeljni
materijal po dubini (najee 2 do 3 m ispod prvog uzorka).
Trei uzorak vezan je za zonu nanosa (ljunak, pijesak, glina ili mjeavina).
etvrti uzorak vezan je za materijal supstrata.
Ovakav sistem uzorkovanja predodreen je uslovima zadatka da se pronau uzroci oteenja
elemenata hale i da se pronae adekvatno rjeenje trajne sanacije hale Valjaonice III. [11]. Na
nizu sastanaka strunog tima za rjeavanje problema sanacije hale Valjaonice III definisana je
strategija istraivanja materijala na koje se oslanjaju postojei temelji hale, kao i strategija
istraivanja vezano za mogue naine sanacije temelja. Ova strategija podrazumijevala je
istraivanje bitnih svojstava materijala ispod kote temeljenja noseih stubova. Svaki od
ispitanih parametara ima svoj domen upotrebljivosti za razliite proraune, kao i za izbor naina
sanacije postojeih deformacija hale. Tako je utvrivanje granulometrijskog sastava i
vodopropusnosti bitno za odreivanje uslova injektiranja, izbora injekcionih materijala,
mogunosti penetrabilnosti izabranog injekcionog materijala, izbora pritisaka injektiranja i dr.
Parametri otpornosti na smicanje bitni su za proraune nosivosti (troska za postojee temelje,
supstrat za ipove ili pilote). Parametri stiljivosti treba da daju odgovore na uslove postojee
zbijenosti materijala ispod temelja [11].U daljim navodima date su karakteristike materijala po
vrstama provedenih ispitivanja, razdvajajui materijal troske od materijala supstarata [11].
Granulometrijska ispitivanja spadaju u red identifikacionih i klasifikacionih ispitivanja
materijala. Odreuje se postotak teine za zrna razliite veliine koja su zastupljena u materijalu
koji se analizira. Rezultati se prikazuju dijagramski na standardnom granulometrijskom
dijagramu na kome je naznaena klasifikacija materijala, od kamena, preko ljunka, pijeska i
praha do gline.[11]. Svaka analiza granulometrijskog sastava materijala troske izvedena je na
probama velike teine, od 5.000 do 10.000 gr. etvrtanje proba nije izvedeno nego je kompletan
materijal sa zapisanog intervala buenja uao u analizu. Na taj nain je dobivena dobra slika o
granulometrijskim karakteristikama materijala troske, kao i realni podaci za dalje istraivanje
materijala vezano za uslove injektiranja.Za granulometrijsku analizu koriteno je 15 sita, od ega
su sva sita, do mreastih bila sa okruglim otvorima, a mreasta sa kvadratinim. Maksimalni
otvor sita bio je 51 mm a minimalni 0,10 mm.Ukupno je uraeno 26 granulometrijsikih

118
analiza.Granulometrijske analize pokazuju da troska u 75 do 90% ukupne teine u analizi, spada
u klasu ljunka, sa veliinom zrna od 60 do 2 mm. Procenat materijala ispod veliine zrna od 2
mm najee je manji od 25%, to se sve vrlo detaljno moe vidjeti na granulometrijskim
dijagramima za svaki uzorak sa odgovarajue buotine i dubine.
Izraunati koeficijent neravnomjernosti zrna, (U), pokazuje da je svaki uzorak troske vrlo
neravnomjernog sastava. Rezultati su pokazani za svaki uzorak na pripadnom granulometrijskom
dijagramu. [11].
Vodopropusnost troske utvrena je eksperimentalno metodom opadajueg pritiska na
uzorcima troske uzetim u toku sijanja. Uzeti su uzorci troske sa zrnima iji je penik bio manji
od 12,8 mm. Uzorci su stavljani u elije edometra prenika 100 mm sa visinom uzorka od 40
mm. Uzorci su zatim optereeni stupnjevito do optereenja = 500 (kN/m2), a zatim ispitana
vodopropusnost sa tri ponavljanja. Usvojena je srednja vrijednost vodopropusnosti iz tri
rezultata, koji su bili veoma bliski meusobno. Ovi rezultati korisno mogu posluiti za
utvrivanje karakteristika injekcionih materijala u pogledu njihove penetrabilnosti.Opa
karateristika ispitanih uzoraka troske je da su rasponi vodopropusnosti takvi da se moe govoriti
o veoma propusnom tlu kada je k = 10-1 do 10-2 (cm/s). Neto nii vodopropusnost ima troska sa
k = 10-3 do 10-4 (cm/s). Razlike postoje zbog razliite procentualne zastupljenosti sitnih estica,
vrste i gustine pakovanja nastale u procesu zbijanja do vertikalnog optereenja pri kojem je
ispitivana vodopropusnost. [11].
Parametri otpornosti na smicanje ispitani su u kutijastom aparatu za direktno smicanje sa
slijedeim karakteristikama:povrina smicanja iznosi 100 cm2, visina uzorka iznosi od 45 do
50mm, ravan smicanja je na 18 mm iznad donje nazubljene ploe.Za smicanje je koriten
materijal troske iz opita granulometrijskog sastava.U proces smicanja ukljuena su sva zrna
ispod veliine d = 12,8 mm.Smican je suhi, prirodno vlani (veoma mala vlanost) i vjetaki
provlaeni materijal.Za smicanje koritene su 4 (etiri) elije.Vertikalno optereenje, za sve
uzorke, odabrano je konstantno = 100, 200, 300, 400 (kN/m2).Koritena je metoda smicanja sa
konstantnim prirastom smiueg napona, stupnjevito po vrijednostima = 1/50 .[11]. Za
odreivanje linije graninog stanja koritene su etiri take, to je potreban i dovoljan uslov za
dobivanje vrlo detaljnih podataka o koheziji i uglu trenja.Svi rezultati smicanja troske
pokazuju:kohezija c = 0 kPa, ugao trenja u granicama od = 30o to predstavlja minimum do
= 45o, to predstavlja maksimum za ovaj materijal.Srednja vrijednost ugla trenja za trosku je =
40o. Proces smicanja, u ovom sluaju smicanja troske, pokazuje da nije bilo zaglavljivanja
krupnih zrna, te da se proces smicanja odvijao kontinuirano.Na svim dijagramima (osim rijetkih
izuzetaka) sve take lee na jednom pravcu, to je omoguilo odreivanje vjernih rezultata
smiue otpornosti ispitivanog materijala troske.U formularu dijagrama smicanja dati su i podaci
o vlanosti materijala, vlanoj i suhoj zapreminskoj teini ispitivanog materijala. Ovi prametri su
odreivani nakon izvrenog smicanja, tako da se promjena zapreminske teine moe pratiti
zavisno od veliine primijenjenog vertikalnog optereenja. Lahko je uoiti da se zbijenost
materijala postie primjenom veeg vertikalnog optereenja ali da su te promjene relativno male
kada se izraavaju preko zapreminske teine.[11].
Stiljivost materijala troske ispitana je u eliji edometra prenika 100 mm, sa visinom
uzorka od 40 mm. Materijal troske je rahlo nasipan i blago zbijan drevenim tukom.Veliina
zrna, koja je koritena u eksperimentu zbijanja u edometru, je manja od 12,8 mm.Materijal je bio
suh ili prirodno vlaan u procesu zbijanja.Vertikalno optereenje je nanoeno stupnjevito, = 0,
100, 200, 300, 400, 500, 600, 700, 800, 900, 1000 (kN/m2).Vertikalna deformacija praena je
komparaterom sa tanou oitanja 0,001 mm.Vrijeme konsolidacije pod jednim nanesenim
optereenjem utvreno je tako da ukoliko nema slijeganja u poslednja 4 minuta, nanosi se novo
optereenje.Modul stiljivosti izraunat je kao razlika svakog novog optereenja i vertikalne
deformacije koja je nastala za tu razliku. Tako je, na primjer, modul izraunat za razliku
vertikalnog optereenja = 300 - 200 (kN/m2), nanesen ispod vrijednosti = 300 (kN/m2).
[11].Dijagram promjena modula stiljivosti dat je posebno za svaki uzorak troske koji je

119
edometarski ispitan.Nakon izvedenog optereenja do = 1000 (kN/m2), uzorak je postepeno
restereen do = 0. Nakon rastereenja uzorak je ostavljen bez optereenja 30 minuta, a zatim je
u eliju edometra a time i u uzorak usuta voda.
Ovaj opit je trebao pokazati i dokazati da li postoji bubrenje materijala u prisustvu vode. Iz
izvedenog opita stiljivosti troske mogu se uoiti dva vana opa svojstva: Troska ima mali
modul stiljivosti bez obzira na veliko vertikalno optereenje, troska ne pokazuje svojstvo
bujanja kada se na nju djeluje vodom.U litolokom smislu supstrat ine mjeavine ili
naizmjenine izmjene laporca (razliite boje), pjeara i krenjaka.Uzorci substrata za
laboratorijska ispitivanja uzimani su neporemeenom i poremeenom obliku. U laboratoriji je
konstatovano da neporemeeni uzorci laporca esto sadre uklopke krenjaka ili pjeara te da se
za ispitivanja smicanja ti uklopci moraju odstraniti. Zbog toga je najee i ispitivan zdrobljeni
materijal koji je nabijan u elije za smicanje a potom ispitivan pod istim uslovima i po istoj
proceduri kao to je to opisano u dijelu o ispitivanju troske. Rezultati ispitivanja kohezije i ugla
trenja supstrata pokazuju arolikost u pogledu vrijednsti kohezije, dok se kod ugla trenja ti
rezultati mijenjaju u relativno uskim granicama. Dobiveni rezultati su na strani sigurnosti, jer su
parametri otpornosti na smicanje "in situ" sigurno vei.

5. ZAKLJUAK
Nasipni materijali u kojem su izvedeni temelji hale Valjaonice III izgraen je od elianske i
metalurke "troske". Ispod nasutih antropogenih tvorevina recentne starosti, sedimentirane
tvorevine su kvartarne starosti, aluvijalnog genetskog tipa, izgraene od ljunka, pijeska, gline i
pjeskovite gline. Osnova terena-supstrat izgraen je od klastinih sedimenata miocenske
starosti, predstavljenim litolokim lanovima degradiranih pjeara , glinaca i laporovite gline,
(raslabljeni geoloki supstrat). Ispod navedenih materijala je geoloki supstrat, izgraen od
lapora, glinca, pjeara, konglomerata i proslojaka krenjaka. [11].
Sve temeljne stope konstrukcije hale Valjaonice III, temeljene su u nasipnom materijalu
"troske". Geomehaniki parametri otpornosti na smicanje "troske" iznose : ugao trenja sred. =
40 , a kohezija c = 0 kPa. Zapreminska teina varira u irokom rasponu i to = 16-26 (kN/m3).
Prirodna vlanost materijala "troske" jako varira ali je najee u rasponu w = 0,5-5 ( %). [11].
Tokom izvoenja istranog buenja i mjerenja (NPV) nakon zavretka buenja, utvreno je da
je (NPV) od poda hale Valjaonice III na dubini od 7,94m do 10,54 m. NPV je pozicioniran u
materijalima ljunka , pijeska i donje partije nasipnog materijala "troske", te unutar kojih
oscilira. To znai da na osnovu mjerenja NPV u toku ovoga mjernog ciklusa, nivo podzemne
vode min. 3,0 m ispod kote temeljne stope. Obzirom da su ispitani materijali "troske" uglavnom
imali malu prirodnu vlanost, smatra se da je "troska" kao temeljni materijal uglavnom suha i
bez vode. Nisu registrirane zone kapilarnog dizanja vode u materijalu "troske" iznad
registriranog (NPV-a). Tokom istranih radova nisu registrirane pojave gasova u istranim
buotinama. Moduli stiljivosti "troske" , dobiveni edometarskim opitima na uzorcima visine 40
mm i prenika 100 mm, sa maksimalnim ueem veliine zrna u uzorku ispitanom u edometru
do 12,8 mm, su minimalnih vrijednosti, bez obzira na vrijednosti primjenjenog vertikalnog
naopona do 1000 kN/m2. Prema rezultatima edometarskih opita moe se rei da je modul
stiljivosti "troske" glavni uzrok pojave diferencijalnog slijeganja temeljne konstrukcije i uzrok
deformacija na konstrukciji hale Valjaonice III. [11]. Prilikom ispitivanja uzoraka "troske" u
laboratoriji u edometru, "troska" ne pokazuje svojstva bubrenja, kada se u sabijenu "trosku" (na
koju je prethodno djelovao maksimalni napon od 1000 kN/m2a zatim uzorak potpuno rasteretio)
ulije voda i uzorak ostavi potopljen 8 sati. Bitno je istai, da, Projektna dokumentacija, koja bi
trebala dokazati proces i uslove zbijanja materijala "troske" prilikom temeljenja hale, i
postignute rezultate prilikom izgradnje temelja hale Valjaonice III, nije bila dostupna i pitanje je
da li uope postoji. Razlozi za to su to je "trosku" bilo gotovo nemogue zbiti na vee module
stiljivosti, u procesu izgradnje nasipa od "troske" i oslanjanja temelja hale Valjaonice III na taj

120
nasip. To su pokazali rezultati ispitivanja granulacije materijala "troske" i laboratorijski
dobiveni niski rezultati modula stiljivosti tog materijala.
Standardni penetracioni opit (SPT) u materijalu "troske" pokazao je izrazito visoke rezultate
broja udaraca to se pripisuje vrlo heterogenom sastavu "troske" sa krupnim vrstim komadima,
prisustvu znaajnih koliina eljezne i livene "berne" i eljeznih komada i dr. Svi rezultati SPTa, sa velikim vrijednostima broja udaraca, nisu mjerodavni za bilo kakva zakljuivanja o
zbijenosti "troske" i ne mogu se koristiti za bilo kakve proraune. Obzirom na sva dosadanja
izvedena istraivanja i ispitivanja u materijalima u kojem je temeljena hala Valjaonice III, zatim
na osnovu niza konsultacija, predlaena je mogunost izbora trajnog sanacionog rjeenja, koji
je u ovome trenutku tehniki izvodiv i sastoji se u izvoenju radova stabilizacije temelja hale
oslanjanjem na geoloki supstrat (vezivanje postojeih temelja sa geolokim supstratom
odgovarajuim metodama izrade ipova, mikropilota,i dr.). [11].

6. POPIS LITERATURE
[1]

Prethodni dopunski Izvjetaj na osnovu istranog buenja sa prijedlozima naina

sondiranja za objekat ine pruge valjaonice III u Zenici, RO " Geosonda ", Beograd,
1973.god.
[2] Dokumentacioni Elaborat o izvedenim istranim radovima u pogonima Rudarskometalurkog kombinata" Zenica ", RO"Geosonda " Beograd,.
[3] Dokumentacioni Elaborat o izvedenim istranim radovima na objektu hladnjaka sitne
pruge valjaonice III u krugu eljezare Zenica u Zenici, RO " Geosonda " Beograd,
februara 1985. god.
[4] Program ispitivanja uzoraka izdizanja podova u pogonima valjaonice III RMK Zenica",
Graevinski institut Fakultet graevinskih znanosti Zagreb (RN2008-1-123060) iz
1987.godine.
[5] Izvjetaj o buenju, OOUR Fakulteta graevinskih znanosti Sveuilita u ZagrebuZavod za geotehniku Graevinskog fakulteta ( RN 2250-1-213417/89) 1989.god.
[6] Izvjetaj o istranim sondanim jamama, Graevinski institut Zagreb,rujan /septembar
1989.godine,
[7] Izvjetaj o terenskom ispitivanju koeficijenta filtracije, Graevinski institut Fakulteta
graevinskih znanosti Zavoda za hidrotehniku, Centar za hidraulika istraivanja
Zagreb, 1990.godine.
[8] Izvjetaj o geolokom sastavu i geomehanikim karakteristikama tla na lokaciji
objekata valjaonica III BH "Steel" u Zenici, Geosonda d.o.o. Zenica decembra
2003.godine.
[9] Izvjetaj o hemijskoj analizi, Metalurki institut "Kemal Kapetanovi " Zenica, januara
2004.godine.
[10] Osnovna Geoloka Karta, list Zenica, M 1:100 000, 1970.god.
[11] erimagi .;Mandi E.Kuinar S.; Elaborat o inenjerskogeolokim i geotehnikim
karakteristikama terena BH Steel eljezare Zenica Valjaonice III, Geohigra d.o.o.
Sarajevo, Graevinski fakultet Univerziteta u Sarajevu, juli/srpanj 2004.

121

Mladen osi1

ANALIZA NAPONA I DEFORMACIJA TUNELA

SIMULACIJOM FAZNE IZGRADNJE
Rezime: Simuliranje fazne izgradnje tunela mogue je izvriti primenom staged construction
procedure koja je implementirana u metodu konanih elemenata. U radu se razmatra eliminacija
grupe povrinskih konanih elemenata kojom je definisana odreena faza izgradnje tunela. Na
taj nain se dobija reenje kod koga se uspostavlja kontinuitet veze fazne izgradnje. U analizi je
korien Hoek-Brown-ov kriterijum sloma preko parametara: GSI-geoloki indeks otpornosti, Dfaktor koji zavisi od stepena poremeenosti stanja geoloke sredine, 1'-glavni efektivni napon,
3'-boni efektivni napon, Em-modul deformacije stenske mase. Primenom ovakvog
konstitutivnog modela materijala i procedure numerike analize, razmatrani su naponi i
deformacije po obodu tunela kao model simulacije fazne izgradnje.
Kljune rei: fazna izgradnja tunela, Hoek-Brown-ov kriterijum sloma

STRESS-STRAIN ANALYSIS OF TUNNEL

USING STAGED CONSTRUCTION SIMULATION
Abstract: Phase simulation of construction of the tunnel can be made using staged construction
procedure, which is implemented in the finite element method. The paper discusses the
elimination of groups of shell finite element which is defined by a certain phase of the tunnel. In
this way, we get the solution which establishes the continuity of connection in construction
phases. The analysis used Hoek-Brown's criterion of collapse with parameters: GSI-geological
strength index, D-disturbance factor, 1'-main effective stress, 3'-lateral effective stress, Emdeformation modulus. Using this material constitutive models and numerical analysis
procedures, were discussed stresses and deformations at the edge of the tunnel as a model for the
staged construction simulation.
Key words: staged construction analysis, Hoek-Brown's criterion of collapse

dipl. in. gra., student poslediplomac, Fakultet tehnikih nauka, Univerzitet u Novom Sadu
e-mail: mladen165@inffo.net

122

1. UVOD
Analiza naponsko-deformacijskog stanja tunela, interakcija sa podzemnim objektima i
interakcija sa objektima na povrini tla kompleksan je problem, koji zahteva razvoj savremenih
numerikih metoda. Ovde se na prvom mestu misli na razvoj dodatnih numerikih modula koji
se mogu implementirati u metodu konanih elemenata. Klasina analiza tunela vri se na
formiranom numerikom modelu, uz uzimanje u obzir da je izvren proces fazne izgradnje i
postavljanja obloge tunela. Takoe, pretpostavlja se da je dolo do odreene preraspodele
napona i deformacija geoloke sredine i obloge tunela. Prema prethodnom reenom, ne uzima se
u obzir uticaj fazne izgradnje tunela na stanje napona i deformacija. Simuliranje fazne izgradnje
tunela mogue je izvriti primenom staged construction procedure koja je implementirana u
metodu konanih elemenata. Sa druge strane za analizu stanja mehanikih karakteristika stenske
mase koristi se savremeni koncept Hoek-Brown-ovog kriterijuma sloma.

2. FAZNA IZGRADNJA TUNELA

Termin staged construction odnosi se na prosec etapne (stage- etapa, faza, stepen) izgradnje
(construction- izgradnja) tunela. U ovakvoj analizi realan proces izgradnje tunela zamenjuje se
numerikim modelom, kod koga se uvodi simulacija izgradnje eliminacijom odreenih konanih
elemenata i optereenja. Za svaku fazu izgradnje definie se odreena oblast konanih elemenata
i optereenje koji e se eliminisati. Ovakvi numeriki modeli koriste dvodimenzione i
trodimenzione konane elemente, pa se shodno tome i analize odnose na dve i tri dimenzije.
Geoloka sredina se modelira korienjem povrinskih trougaonih i etvorougaonih konanih
elemenata, dok se obloga tunela modelira korienjem jednodimenzionih konanih elemenata
tipa greda [1] (slika 1.). Trodimenzioni numeriki modeli se formiraju od trodimenzionih
prostornih konanih elemenata kao to su: tetraedarski i heksaedarski, koji se koriste za
modeliranje geoloke sredine, a povrinski za modeliranje obloge tunela.

a)

b)

Slika 1 Osnovna, prelazna i proguena mrea konanih elemenata za simulaciju izgradnje: a) dva
nezavisna tunela, b) jedan zajedniki tunel

Poto eliminacijom grupe konanih elemenata nastupa preraspodela naponskodeformacijskog stanja u geolokoj sredini, to staged construction analiza spada u grupu
nelinearnih analiza. Nelinearno ponaanje potie iz redukcije krutosti modela za prosec
eliminacije grupe, i sistem se ponaa kao sistem koji omekava (softening system). Kada se
simulira postavljanje obloge tunela nastupa poveanje krutosti sistema preko poveanja broja
konanih elemenata, i sistem se ponaa kao sistem koji ovrava (stiffening system). Generalno,
mogue je eliminisanje i dodavanja grupe koju ine odreeni konani elementi, gde se svaka
faza izvrava nezavisno, i analiza naredne faze se nastavlja na prethodnu. Na dati nain se koristi
matrica krutosti prethodne analize kao inicijalna matrica krutosti naredne analize, tako da se

123
primenom staged construction procedure u sistem uvodi dodatno nelinearno ponaanje pored
geometrijski i materijalno nelinearnog ponaanja.
Za grupu konanih elemenata koja se ne analizira u poetnoj fazi (neaktivna grupa) koristi se
sledea procedura: sopstvena teina, krutost i vrtoa se ne uzimaju u obzir, svi naponi su
jednaki nula, svi neaktivni vorovi e imati nulta pomeranja, granice koje nastaju iz uklonjene
grupe uzimaju se da su slobodne, porni pritisak se uvek uzima u obzir pri analizi, spoljanje
optereenje koje deluje na grupu koja nije aktivirana ne uzima se u obzir. Za grupu konanih
elemenata koja se analizira u poetnoj ili grupu koja se analizira u novoj fazi, koriste se sledee
procedure (aktivna grupa): krutost i vrstoa uzimaju se potpuno od poetka analize, sopstvena
teina se uzima sa punom vrednou od poetka faze prorauna, napon se proraunava od nule,
kada vor postaje aktivan inicijalno pomeranje se proraunava iz napona prethodnim
deformisanjem novih aktiviranih konanih elemenata, tako da se oni prilagode unutar
deformisane mree konanih elemenata, koja je dobijena iz prethodnog koraka analize. Za grupu
konanih elemenata koja se eliminie u novoj fazi koriste se sledee procedure: sopstvena teina
i krutost se eliminiu, vorovi se eliminiu kada se eliminiu svi konani elementi koji koji imaju
zajedniki dati vor, uklonjeni konani elementi se zamenjuju ekvivalentnim silama, a zatim se
sile redukuju na vrednost nula u toku analize.
Procedura eliminacije grupe konanih elemenata kojom se simulira izgradnja tunela
prikazana je slici 2. Pretpostavlja se da je pre faze eliminacije grupe A, u razmatranom domenu
geoloke sredine dostignuto naponsko-deformacijsko stanje A0 za domen A i B0 za domen B
[2]. Dato naponsko stanje oznaie se kao inicijalno naponsko stanje. Inicijalno naponsko stanje
moe se dobiti ponovo superpozicijom dve optereene faze. Prvo se pretpostavi da je materijal iz
domena A uklonjen. Da bi se odralo inicijalno naponsko stanje B0 razvijeno u domenu B, nova
slobodna povrina mora biti optereena silama FAB koje se sa domena A prenose na domen B.
Slino prethodno reenom, sile FBA imaju isti intenzitet, ali suprotan smer u odnosu na sile FAB i
apliciraju se na domen A da bi zadovoljile uslove ravnotee. Da bi se zavrio proces eliminacije
grupe konanih elemenata potrebno je eliminisati nepotrebne sile FAB, apliciranjem sila FBA na
domen B.

Slika 2 Proces eliminacije domena tunela i zamenjujue sile

U matematikom smislu proces eliminacije grupe konanih elemenata, odnosno sila FBA,
proizilazi iz principa virtualnog rada:
T
T
T
A O d = u X d + u td .

(1)

Posle diskretizacije, izraz (1) postaje:

Ne
A e =1A a eT BT A O dVe a Te N T X e dVe = a TABFBA .

e
Ve
Ve

(2)

124
Poslednji korak zahteva relaciju izmeu stepeni slobode vorova konanih elemenata sa
pripadajuim stepenima slobode vorova nove slobodne povrine. Ovo prethodno se moe
izvesti primenom matrice lokalizacije (ogranienja) L tako da je:

a e = L e a BA .

(3)

Zamenom izraza (3) u izraz (2) dobija se vektor vornih sila eliminisanih konanih
elemenata:

N
FBA = A e =e1A LTe BT A O dVe LTe N T X e dVe .
V

e
Ve
e

(4)

Konani elementi domena A (slika 3.) se ne uzimaju u obzir kada se proraunavaju vorne
sile eliminisanih konanih elemenata FBA.

Slika 3 Proces lokalizacije vornih sila konanih elemenata

3. HOEK-BROWN-OV KRITERIJUM
Modeliranje ponaanja mehanikih karakteristika stenske mase zasniva se na Hoek-Brownovom kriterijum sloma [3] preko parametara: GSI- geoloki indeks vrstoe, D- faktor koji
zavisi od stepena poremeenosti stanja stenske mase i naponske relaksacije, 1'- glavni efektivni
napon, 3'- boni efektivni napon, Em- modul deformacije stenske mase. Ovaj kriterijum se
zasniva na krtom lomu stenske mase, a uvode se faktori za redukciju karakteristika stenske mase
koji se zasnivaju na karakteristikama unutranjih veza [4]:
a

1 = 3 + ci m b
+s ,

ci

(5)

gde je ci- jednoaksijalna vrstoa pri pritisku, mb- redukovana vrednost konstante materijala mi:
GSI 100
m b = m i exp
,
28 14D

(6)

s, a- konstante stenske mase date preko sledeih relacija:

GSI 100
s = exp
,
9 3D

a=

20
GSI

1 1 15
+ e
e 3 .
2 6

(7)

Vrednost faktora D kree se izmeu 0 za neporemeeno stanje, do 1 za veoma poremeeno

stanje: odlian kvalitet kontrolisanog miniranja ili iskopa mainama za buenje koji rezultuje
minimalnim poremeajem stenske mase (D=0), problem velike deformacije (D=0.5) i lo
kvalitet miniranja u vrstoj stenskoj masi koji rezultuje ozbiljnim lokalnim oteenjem, mereno
preko proirenja u povrini iskopa od 23m (D=0.8). Jednoaksijalna vrstoa pri pritisku se
dobija postavljanjem vrednosti za napon 3'=0 u izraz (5):

125

1 = cis a ,

(8)

dok se vrstoa pri zatezanju dobija postavljanjem vrednosti za napon 1'=3'=t u izraz (5):

t =

s ci
.
mb

(9)

Veza glavnih napona, i normalnih i smiuih napona data je preko:

d1
+ 3 1 3 d3 1
n = 1

,
2
2
d1
d + 1

= 1 3

d1
d
3

d1
d + 1

(10)

gde je:
a 1

d1
3

.
= 1 + am b m b
+s

ci
d3

(11)

Modul deformacije stenske mase dat je preko:

D
E m (GPa ) = 1 ci 10
2 100

D
E m (GPa ) = 1 10
2

GSI 10
40

ci 100MPa
za:

GSI 10
40

(12)

ci > 100MPa

dok se jednoaksijalna vrstoa stenske mase odreuje iz:

2c cos
,
cm =
1 sin

(13)

pri emu je c' i ' definisano u granicama napona t < 3 < ci , tako da se dobija:
4
cm = ci

(m b + 4s a (m b 8s )) m b

+ s
4

2(1 + a )(2 + a )

a 1

(14)

Napon 3max' odreuje se prema:

3 max
= 0.47 cm
H
cm

0.94

(15)

gde je cm'- vrstoa stenske mase prema (14), - zapreminska teina stenske mase, H- dubina na
kojoj se nalazi tunel ispod povrine.

4. NAPONSKO-DEFORMACIJSKE ANALIZE
Na osnovu teorijskih analiza izloenih u prethodnim poglavljima izvrene su numerike
analiza na dvodimenzionom modelu za simulaciju fazne izgradnje tunela. irina tunela je B=8m,
a visina H=8.5m. Da bi se utvrdile naponsko-deformacijske veliine primarnog naponskog
stanja izvrena je opsena analiza, uzimanjem u obzir da izgradnja tunela prolazi kroz etiri faze.

126
Usled izgradnje tunela, nastupa preraspodela naponsko-deformacijskog stanja u geolokoj
sredini.
Analiza mehanikih karakteristika stenske mase izvrena je primenom softvera RocLab [5]
(tabela 1.), uzimajui u obzir etiri tipa stena za koje se analizira tunel, a pri razliitim
vrednostima GSI1=30 i GSI2=60. Na slici 4. prikazani su odnosi napona prema za Hoek-Browovom kriterijumu za ci=175MPa, mi=25, GSI=30 i D=0.5.
Tabela 1 Polazni parametri i parametri prorauna
GSI=30

H=20m

GSI=60

D=0.5

ci (MPa)

15

75

175

250

15

75

175

250

mi

12

25

28

12

25

28

mb

0.25

0.428

0.892

0.999

1.042

1.786

3.721

2.679

0.0001

0.0001

0.0001

0.0001

0.0048

0.0048

0.0048

0.0048

0.522

0.522

0.522

0.522

0.503

0.503

0.503

0.503

c (MPa)

0.06

0.135

0.221

0.265

0.193

0.638

1.046

1.667

()

35.41

51.82

62.41

64.94

46.91

60.04

68.72

67.06

t (MPa)

0.005

0.015

0.017

0.022

0.069

0.203

0.227

0.450

1' (MPa)

0.115

0.573

1.336

1.908

1.027

5.133

11.977

17.110

cm (MPa)

0.880

5.821

19.913

30.175

2.147

13.722

45.429

55.401

Em (GPa)

918.6

2053.9

2371.7

2371.7

5165.43

11550.26

13337.10

13337.10

a)

b)
Slika 4 Odnosi napona prema Hoek-Brow-ovom kriterijumu za ci=15(MPa)

Proraun napona i deformacija sproveden je u dve faze. U prvoj (preliminarnoj) fazi

proraun je sproveden primenom softvera Examine2D [6], a zatim primenom softvera Phase2 [7].
Odnos komponente vertikalnog pomeranja referentnih vorova A, B i C (slike 5. i 6.) i dubine na
kojoj se nalazi tunel praeni su kroz razliite faze izgradnje. Poto se preko indeksa GSI opisuje
stanje ispucalosti stenske mase, a koriguje vrstoa, to su dobijene vee vrednosti deformacija za
GSI=30.
Paralelno sa razvojem deformacija analizirani su i naponi po konturi tunela kroz razliite
faze izgradnje. Na slici 7. su prikazani 1 naponi za faze izgradnje 1 i 2, dok su na slici 8.
prikazani 1 naponi za faze izgradnje 3 i 4, a za sluaj GSI=30. Poveanjem kvaliteta stenske
mase redukuju se naponi po konturi tunela.

127

Slika 5 Vertikalna deformacija po osi tunela za vorove A, B i C (GSI=30)

Slika 6 Vertikalna deformacija po osi tunela za vorove A, B i C (GSI=60)

a)

b)
Slika 7 1 naponi za faze izgradnje: a) 1, b) 2 (GSI=30)

128

a)

b)
Slika 8 1 naponi za faze izgradnje: a) 3, b) 4 (GSI=30)

5. ZAKLJUAK
Odreivanje parametara mehanikih karakteristika stenske mase dobijene prethodno
izloenom metodologijom mogue je uporediti sa laboratorijskim rezultatima i koristiti ih za
dalju numeriku analizu u metodi konanih elemenata.
Numerika analiza fazne izgradnje tunela omoguava simulaciju iskopa tunela, postavljanje
obloge tunela, postavljanje ankera, proirenje postojeeg tunela. Preko izopovrina mogue je
pratiti promenu komponenata napona za razliite analize, i analizirati zone
maksimalnih/minimalnih napona, zatim lokalne zone koncentracije napona. Sa druge strane
procedura fazne izgradnje implementirana u metodu konanih elemenata ima irok spektar
mogunosti, korienja razliitih inkrementalno-iterativnih procedura sa razliitim modelima
ponaanja geoloke sredine.

6. POPIS LITERATURE
[1] Vasi M., ogo M.: Elaborat o geotehnikim uslovima izgradnje saobraajnice na trasi
bive eleznike pruge izmeu Novog Sada i Petrovaradina, (Prethodne analize), Institut
za graevinarstvo, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad, 2006.
[2] GMKP Finite Element Method in Geotechnical Engineering (Theoretical Guide),
Computer Program for Nonlinear Finite Element Analysis of Geotechnical Problems,
2003.
[3] Hoek E.: Practical Rock Engineering, RocScience, Toronto, 2007.
[4] Hoek E., Carranza-Torres C., Corkum B.: Hoek-Brown Failure Criterion-2002 edition,
North American Rock Mechanics Society, Toronto, 2002.
[5] RocLab, Rock Mass Strength Analysis Using the Hoek-Brown Failure criterion,
Rocscience Inc, Toronto, 2002.
[6] Examine2D, Rocscience Inc, Toronto, 2007.
[7] Phase2, Rocscience Inc, Toronto, 2008.

129

Iva Despotovi 1
Zoran Grdi 2
Gordana Toplii-uri 3
Nenad Risti4

RECIKLIRANI AGREGAT KAO KOMPONENTA ZA

SPRAVLJANJE SAMOUGRAUJUEG BETONA
Rezime: Graevinski otpad koji nastaje kao posledica izgradnje novih i ruenja postojeih
objekata predstavlja veliki ekoloki problem. Upravljanje vrstim graevinskim otpadom je
podrazumevalo njegovo odlaganje na deponije ije su se povrine svakodnevno poveavale
oduzimajui dragoceno obradljivo zemljite, to osim ekolokog ima i ekonomski znaaj.
Razvijene drave su reagovale u tom pravcu uvodei takse na otpad koji se ne reciklira nego
odlae na deponijama. Upotreba agregata koji se dobija reciklaom starog betona je u tom
kontekstu od ogromnog znaaja. Jedan od trendova savremenog graevinarstva je primena
samougraujueg betona, koji jedino pod dejstvom sopstvene teine ispunjava oplatu, u
potpunosti obavijajui armaturu. Zbog svojih karakteristika kao to su manje angaovanje radne
snage i neuporedivo zdravije radno okruenje (odsusutvo vibriranja, smanjenje buke),
samougraujui beton se svakako moe svrstati u moderne ekoloke materijale. U ovom radu je
ispitana mogunost primene recikliranog agregata za spravljanje samougraujueg betona.
Kljune rei: samougraujui beton, reciklirani agregat

RECYCLED AGGREGATE AS CONSTITUENT MATERIAL

FOR SELF COMPACTING CONCRETE
Abstract: Construction waste, which is appeared after building new objects or demolition
already exist objects is big ecological problem. Control of construction waste meaned its
placed at spoil areas, which became bigger every day, taking away important, cultivated areas,
and except ecological, that is also an economical problem. Modern countries, reacted in that
way, and brought taxes for garbage which is not recycled. In that sence, use of concrete
recycled aggregate has a large role. One of modern trends in civil engineering is use of selfcompacting concrete, which can fill formwork only by its own weight, surrounding
reinforcement bars completely. Because of its characteristics, like less workers and healthier
working environment (absence of vibration, decrease of noice), self-compacting concrete can be
marked as modern ecological material. In this paper work is investigated possibility of use
recycled aggregate as a material for self-compacting concrete.
Key words: self-compacting concrete, recycled aggregate
1

mr, Graevinsko-arhitektonski fakultet, A. Medvedeva 14, Ni, e-mail: ivicka2006@yahoo.com

dr, Graevinsko-arhitektonski fakultet, e-mail: zoran.grdic@gaf.ni.ac.rs
3
dr, Graevinsko-arhitektonski fakultet, e-mail: gordana.toplicic.curcic@gaf.ni.ac.rs
4
student doktorskih studija, Graevinsko-arhitektonski fakultet, e-mail: nenadristic82@yahoo.com
2

130

1. UVOD
Upotrebom recikliranog agregata se reava problem otpadnog materijala i tede prirodni
izvori. U recikliranju graevinskog otpada prednjae Holandija i Danska sa 85% recikliranog
graevinskog otpada, a slede ih Belgija i Nemaka sa 75%. U evropskoj regulativi, agregati
dobijeni recikliranjem su podgrupa agregata dobijenih iz sporednih izvora i podleu normama
EN 12620, EN 13055-1 i EN 13242. Graevinski otpad se moe upotrebiti kao agregat za izradu
betona, asfalta ili za ostale radove u niskogradnji. Veoma interesantna i jo uvek nedovoljno
istraena je mogunost korienja recikliranog agregata u proizvodnji samougraujueg betona
(Self-Compacting Concrete - SCC).

2. TEORIJSKA RAZMATRANJA
Samougraujui beton, po mnogim autorima najrevolucionarnije otkrie betonske industije
XX veka, ne zahteva vibriranje prilikom ugraivanja i zbijanja. Pod dejstvom sopstvene teine
u potpunosti ispunjava sve delove oplate ak i prisustvu gusto postavljene armature. Ovakva
svojstva se postiu dodavanjem betonu hemijskih dodataka superplastifikator, najee u
kombinaciji sa novom vrstom aditiva za modifikaciju viskoziteta i/ili primenom odreene
koliine finog mineralnog dodatka praha [9,10].
Njegove prednosti su: bra gradnja, smanjenje broja potrebnih radnika, bolje finalne
povrine, lake ugraivanje, poboljana trajnost, vea sloboda oblikovanja elemenata, smanjenje
buke, odsustvo vibracija, i samim tim, zdravije radno okruenje. Razvijen tokom poslednje
decenije dvadesetog veka u Japanu i kontinentalnom delu Evrope, samougraujui beton se
danas u znaajnom obimu primenjuje kako u SAD i Velikoj Britaniji, tako i na Srednjem Istoku.
Koncept odrivog razvoja, koji pored sociolokih i ekonomskih aspekata, obuhvata utedu
energije, zatitu okoline i ouvanje neobnovljivih prirodnih resursa, predstavlja strateko
opredeljenje mnogih privrednih grana, meu kojima se poseban doprinos oekuje od
graevinarstva. Nedostatak prirodnog agregata u urbanim sredinama i sve vee rastojanje
izmeu nalazita kvalitetnog prirodnog agregata i gradilita prisilili su graditelje na razmatranje
mogunosti zamene prirodnog agregata recikliranim materijalima (graevinska keramika, zgura,
beton itd.). Sa druge strane, u urbanim sredinama se esto javlja velika koliina starog betona
ije uklanjanje i deponovanje predstavlja ekoloki problem.
Recikliranje betona nastalog procesom ruenja se sastoji iz sledeih koraka: izbor otpadnog
materijala, drobljenje betonskih blokova, uklanjanje neistoa, meanje sa prirodnim agregatom
(slika 1). Svi ugraeni delovi, kao to je armatura, se moraju ukloniti. Takoe je potrebno
spreiti meanje sa drugim materijalima, poput gline, zemlje, stakla, drveta. Postrojenja za
recikliranje agregata se ne razlikuju znaajno od postrojenja koja proizvode drobljeni agregat iz
prirodnih nalazita. Ona mogu biti mobilna i smetena u blizini objekta koji se rui ili u blizini
nove konstrukcije za koju e se upotrebiti reciklirani agregat, ili se moe formirati centralno
postrojenje koje ne mora biti blizu konstrukcije koja se rui, ali e zbog automatizovanog
procesa imati znatno veu produktivnost i time kompenzovati veu udaljenost od mesta primene
agregata [5,6].
Reciklirani agregat treba da ispuni sve uslove kao i agregat iz prirodnih nalazita. Isto tako,
beton spravljen sa ovim agregatom se na isti nain mea, transportuje i ugrauje kao i obian
beton. Svojstva po kojima se reciklirani agregat razlikuje od obinog su: manja zapreminska i
specifina masa, vee upijanje vode, vea koliina prainastih estica, vei sadraj organskih i
eventualno drugih tetnih materija, vea drobljivost, manja otpornost prema habanju i manja
otpornost prema dejstvu mraza. Kvalitet i svojstva novog betona napravljenog sa recikliranim
agregatom e direktno zavisiti od svojstava i kvaliteta upotrebljenog agregata [3].

131

Slika 1 Recikliranje agregata

3. EKSPERIMENT
Na Graevinsko-arhitektonskom fakultetu u Niu je organizovano eksperimentalno
istraivanje sa ciljem da se ispita mogunost upotrebe recikliranog agregata za spravljanje
samougraujueg betona. Za ispitivanje su napravljene tri vrste trofrakcijskog betona: etalon E,
iji je sastav prikazan u gornjoj tabeli; beton P50, kod koga je frakcija 8/16 zamenjena istom
koliinom recikliranog agregata i beton P100, kod koga su i frakcija 4/8 i frakcija 8/16, dakle
sav krupan agregat, zamenjene recikliranim betonom. Projektovani beton pripada tzv.
prakastom tipu, (powder type), jer ne sadri modifikator viskoziteta (slika 2) [1].

Slika 2 Izgled sveeg SCC betona sa recikliranim agregatom

Pri odreivanju sastava samougraujueg betona koriene su Okamurine preporuke da

krupan agregat treba da uestvuje sa 30% u ukupnoj zapremini betona, a sitan sa 40% u
zapremini maltera [8]. Predviena je uobiajena koliina cementa od 400 kg/m3. Vodoprakasti
faktor je smanjen sa preporuenih 0,8-1,1 na 0,73, jer je proba sa 0,9 dala veliko izdvajanje vode
(bleeding) i rasprostiranje.
Da bi se zadrala konzistencija etalona kod betona P50 i P100 je poveana koliina vode na
178 litara i 186 litara, odnosno vodocementni faktor sa 0,41 na 0,43 i 0,45. Potreba da se povea
koliina vode je oekivana posledica primene recikliranog agregata koji vie upija vodu zbog
prisustva zaostalog cementnog maltera sa znaajnom poroznou i pukotinama.
Za spravljanje betona sa recikliranim agregatom dostupna literatura preporuuje primenu tzv.
Two Stage Mixing Approach postupka. Re je o tome da se ukupna koliina potrebne vode
podeli na dva dela i dozira po fazama. U toku vezivanja i ovravanja nova cementna pasta
najpre reaguje sa pastom zaostalom na zrnima recikliranog agregata to zahteva deo vode koji

132
ulazi u sastav betonske meavine. Ovo za posledicu ima redukciju u formiranju C3S2H3,
etringita, CH i C6S3H to e izazvati smanjenje vrstoe betona. Postupnim dodavanjem vode
omogueno je formiranje ovih kristala unutar mikrostrukture ime se delimino redukuju i
poroznost i nastanak mikroprslina i dobijaju bolje karakteristike betona [4].
Na ovrslom betonu su ispitivani: vrstoa pri pritisku, vrstoa na zatezanje savijanjem,
upijanje vode i vodonepropustljivost, kao i skupljanje betona.

4. REZULTATI ISPITIVANJA OVRSLOG BETONA I DISKUSIJA

Promena vrstoe u funkciji vremena se moe izraziti formulom fp = aln(t) + b, kao to se
vidi na slici 3, pri emu su vrednosti koeficijenata a i b kao i faktor verovatnoe R prikazani u
tabeli 1.
Tabela 1 - Koeficijenti regresionih krivih za beton
Vrsta betona

R2

E
P50

8.2772
7.8395

25.331
23.979

0.7526
0.8326

P100

7.5614

22.823

0.7960

Slika 3 vrstoe betona pri pritisku nakon 2,7 i 28 dana

Razlike u vrstoi za istu starost su male. Etalon ima veu vrstou za 1,92 N/mm2, tj.
3,88% u odnosu na P50, a za 4,23 N/mm2, tj. 8,55% u odnosu na P100 nakon 28 dana. Sve tri
meavine imaju brz prirataj vrstoe, nakon 7 dana dostiu vie od 90% svoje vrstoe pri
starosti od 28 dana, to je posledica primene kamenog brana.
Rezultati ispitivanja vrstoe na zatezanje savijanjem su prikazani na slici 4. Ovi rezultati
pokazuju da je vrstoa pri savijanju etalona nakon 28 dana vea za 0,18 N/mm2 ili 2,49 % u
odnosu na beton sa 50% krupnog recikliranog agregata, a za 1,01 N/mm2 ili 13,95 % u odnosu
na beton sa 100% krupnog recikliranog agregata. Pad vrstoe je prouzrokovan, isto kao i kod
vrstoe pri pritisku, promenom u mikrostrukturi betona.
Rezultati dobijeni ispitivanjem upijanja vode su prikazani na slici 5 i pokazuju da je najvee
upijanje vode izmereno kod probe P100, 0,92%, to je za 0,15% vee od probe P50 i za 0,37%
vee od etalona. Najvee upijanje vode kod betona P100 je logina posledica primene
recikliranog agregata sa veim upijanjem vode u odnosu na reni (5,88% kod II frakcije
recikliranog u odnosu na 0,94% kod II frakcije renog agregata).
Ispitivanje vodonepropustljivosti je vreno na uzorcima dimenzija 200x200x150 mm, pri
starosti betona od 28 dana. Uzorci su 24 h izloeni dejstvu vode pod pritiskom od 1 bara,

133
sledeih 48 h pritisku od 3 bara, i na kraju poslednja 24 h ispitivanja, pritisku od 7 bara. Nakon
ovoga se polome i meri dubina prodora vode. Na uzorcima P50 i P100 nije registrovan nikakav
prodor vode, dok je kod etalona on iznosio 10 mm, tako da se moe zakljuiti da su svi uzorci
vodonepropustljivi, to je u potpunosti u skladu sa strukturom samougraujueg betona.

Slika 4 Grafiki prikaz rezultata ispitivanja vrstoe na zatezanje savijanjem

Slika 5 Grafiki prikaz rezultata ispitivanja upijanja vode

Rezultati ispitivanja skupljanja betona su prikazani na slici 6.

Najbri prirataj skupljanja je bio kod etalona, a najmanji kod betona P50. Nakon 21 dana,
etalon i beton sa 100 % krupnog recikliranog agregata su imali isto skupljanje, za 22 % vee od
skupljanja betona sa 50 % krupnog recikliranog agregata. Nakon 28 dana, najvee skupljanje je
imao beton P100, za 12 % vee od skupljanja etalona, i za 17 % vee od skupljanja P50.
Generalno, razlika skupljanja svih uzoraka nakon 28 dana je mala.

134

5. ZAKLJUAK
Sve betonske meavine su nakon 28 dana imale vrstou veu od 45 MPa i odline
mehanike karakteristike (upijanje vode, vodonepropustljivost, vrednost vrstoe na zatezanje
savijanjem) to je posledica ostvarene homogene i kompaktne strukture zbog upotrebe
prainastih estica koje su obavezna komponenta samougraujueg betona.
Kvalitet betona sa recikliranim agregatom direktno zavisi od kvaliteta originalnog betona od
koga je dobijen agregat. Originalni beton visokih performansi upotrebljen za spravljanje
agregata daje izvanredne mehanike karakteristike novospravljenih betona. Pre projektovanja
betonskih meavina neophodno je detaljno ispitati reciklirani agregat kako bi se dobile smernice
za sastavljanje meavine (od posebnog je znaaja podatak o upijanju vode).
Eksperimentalni rezultati pokazuju da se reciklirani agregat svakako moe upotrebiti za
spravljanje samougraujueg betona, pri emu se pravilnim izborom svih komponenti postiu
visoke fiziko mehanike karakteristike betona, pri emu ovako spravljeni betoni imaju i
znaajnu ekoloku vrednost.

6. POPIS LITERATURE
[1] Grdi Z., Toplii-uri G., Despotovi I.: Properties of Self-Compacting Concrete
with different type of additives; Facta Universitatis Series: Architecture and Civil
Engineering Vol.6, No2; 2008; pp. 173-177.
[2] Grdi Z., Toplii-uri G., Despotovi I.: Metode ispitivanja SCC betona prema
standardu EFCA (Evropske asocijacije za beton); DIMK: Simpozijum o istraivanjima i
primeni savremenih dostignua u naem graevinarstvu u oblasti materijala i
konstrukcija; Zbornik radova; 2008; str. 515-522.
[3] Halavanja I., Roskovi R.: Reciklirani agregat iz graevnog otpada; Konferencija
CONWAS: Razvoj odrivog sustava upravljanja graevnim otpadom u Republici
Hrvatskoj; 2006.
[4] Jevti D., Zaki D., Savi A.: Specifinosti tehnologije spravljanja betona na bazi
recikliranog agregata; Materijali i konstrukcije 52; 2009; str. 52-62.
[5] Maleev M., Radonjanin V.: Reciklirani beton kao agregat za dobijanje konstrukcijskih
betona; Konferencija Savremena graevinska praksa 2007; Zbornik radova; Novi Sad;
2007; str. 201-221.
[6] Radonjanin V., Maleev M.: Beton sa agregatom od recikliranog betona: Sastav,
svojstva i primena; Graevinski kalendar; 2008; str. 48-91.
[7] Okamura H., Ouchi M.: Self-Compacting Concrete; Journal of Advanced Concrete
Technology Vol.1 No 1; 2003; pp.5-15.
[8] Ouchi M., Nakamura S., Osterberg T., Hallberg S., Lwin M.: Applications of SelfCompacting Concrete in Japan, Europe and The United States.
[9] Rilem Technical Commitee: Final report of RILEM TC 205-DSC: Durability of selfcompacting concrete; Materials and Structures 41; 2008; pp. 225-233.
[10] Rilem Technical Commitee: Final report of RILEM TC 188-CSC: Casting of SCC;
Materials and Structures 39; 2006; pp. 937-954.

135

Radivoje Dinulovi1
Dragana Pilipovi 2

MEUNARODNI PROJEKTI POZORINI ATLAS (THEATRE

ATLAS) I NOVE POZORINE REI (NEW THEATRE WORDS) KAO
OKVIR I PLATFORMA ZA ISTRAIVANJE POZORINE
ARHITEKTURE U SRBIJI
Rezime: Projekat Pozorini atlas (Theatre Atlas), organizovan od strane meunarodne asocijacije
OISTAT (Organisation Internationale des Scnographes, Techniciens, et Architectes de Thtre), otvoren
je u svim zemljama-lanicama od 1996.godine, sa ciljem objedinjavanja i publikovanja podataka o
pozorinim zgradama u svetu. Ovo istraivanje je sprovedeno i u naoj zemlji u organizaciji YUSTAT-a,
kao i OISTAT Centra za Srbiju, Grupe za scenski dizajn Interdisciplinarnih poslediplomskih studija
Univerziteta umetnosti u Beogradu, kao i Laboratorije za akustiku Elektrotehnikog fakulteta Univerziteta
u Beogradu. U projekat su ukljuena i pojedinana istraivanja sprovedena u okviru rada na doktorskim ili
magistarskim tezama, kao i brojnim diplomskim projektima studenata. Uporedo sa tim, u vedskom
nacionalnom centru OISTAT-a(STTF) prireena su i objavljena tri izdanja viejezinog renika Nove
pozorine rei (New Theatre Words) koji obuhvata oko 300 pojmova iz oblasti pozorine arhitekture,
dizajna i tehnologije. Cilj ovog rada je da ukae na ova dva meunarodna projekta kao istraivaku
platformu i programski okvir za srodne projekte u Srbiji i regionu jugoistone Evrope.
Kljune rei : Pozorini atlas, pozorite, Nove pozorine rei, istraivanje pozorinih prostora, upitnik

INTERNATIONAL PROJECTS THEATRE ATLAS AND NEW

THEATRE WORDS AS A FRAMEWORK AND PLATFORM FOR
RESEARCH OF THEATRE ARCHITECTURE IN SERBIA
Summary: Theatre Atlas project, organized by international association OISTAT, (Organisation
Internationale des Scnographes, Techniciens ,et Architectes de Thtre), was opened in 1996 for all the
member countries, with the purpose of collecting and publishing data on theatre buildings in the world.
Such research was also conducted in our country organized by YUSTAT, OISTAT Centre Serbia, and
Department for Scene Design of the interdisciplinary postgraduate studies of the University of Arts in
Belgrade, as well as the Acoustics Laboratory of the School of Electrical Engineering in Belgrade. The
project also includes individual research conducted within PhD Theses and Master Theses, as well as a
number of students graduation projects. At the same time, the Swiss National Centre OISTAT (STTF)
prepared three issues of the multilingual dictionary New Theatre Words which comprises around 300
entries covering the fields of theatre architecture, design and technology. The objective of this paper is to
point to these two international projects as a research platform and program framework for similar projects
in Serbia and the whole region of the South-Eastern Europe.
Key words: Theatre Atlas, Theatre, New Theatre Words ,research of theatre spaces, questionnaire

Dr, Fakultet tehnikih nauka, Univerzitet u Novom Sadu, Trg Dositeja Obradovia 6, 21000 Novi Sad
e-mail: radivoje.dinulovic@gmail.com
2
PhD student, Fakultet tehnikih nauka, Univerzitet u Novom Sadu, Trg Dositeja Obradovia 6, 21000
Novi Sad e-mail: draganans81@gmail.com

136

1. ISTRAIVANJE POZORINE ARHITEKTURE U SRBIJI

Program u pozoritu obuhvata dugu i kompleksnu seriju razliitih funkcionalnih postupaka i
procedura, meusobno tesno povezanih i proetih, koje se, u naelu odvijaju u domenu
umetnike, tehnike i operativne pripreme, produkcije i realizacije scenskih dogaaja. Pri tome,
sve vreme moramo imati na umu da izvoenje pozorine predstave jeste kljuni, ali nikako i jedini
funkcionalno-teh-noloki proces pozorita kao graevine, a ni kao institucije [1].
S razvojem i popularizacijom scenske tehnike i tehnologije, kao i ekspanzijom obrazovnih
programa i institucija u ovoj oblasti, takoe, radikalnim porastom uticaja marketinga i
menadmenta u kulturi, kompleks tehnikih i upravnih prostora iza scene pozornice takoe
dobija javni karakter. Time pozorina kua u celini postaje javni objekat i razvija svoju centralnu
gradsku funkciju. Iz tog ugla gledano, pozorite ne samo da nije izgubilo svoju tradicionalno
dominantnu urbanu poziciju, ve je neprekidno razvija[1]. Naravno, ovo je stanje razvijenih
zemalja u kojima je uspostavljen sistem kulturnih vrednosti i primer kako bi trebalo posmatrati
problem razvoja pozorine arhitekture kod nas.
Ideja o prouavanju pozorine arhitekture i sagledavanju preseka stanja o tehnikim i
funkcionalno-tehnolokim karakteristikama takvih objekata dovela je do pokretanja projekta
POZORINI ATLAS, koji je objedinio niz tema neophodnih za dalje prouavanje i
istraivanje objekata za scenske dogaaje koji su ili nisu u aktivnoj upotrebi.
POZORINI ATLAS (THEATRE ATLAS), je organizovan u svim zemljama-lanicama
asocijacije OISTAT od 1996.godine, sa ciljem objedinjavanja i publikovanja podataka o
pozorinim zgradama u svetu. Ovo istraivanje delimino je sprovedeno i u naoj zemlji u
organizaciji YUSTAT-a, kao i OISTAT Centra za Srbiju, Grupe za scenski dizajn
Interdisciplinarnih poslediplomskih studija Univerziteta umetnosti u Beogradu, kao i
Laboratorije za akustiku Elektrotehnikog fakulteta Univerziteta u Beogradu. U projekat su
ukljuena i pojedinana istraivanja sprovedena u okviru rada na doktorskim ili magistarskim
tezama, kao i brojnim diplomskim projektima studenata.

1.1 Institucije
Najznaajnija institucija posveena prouavanju domena pozorita je OISTAT
(International Organisation of Scenographers, Theatre Technicians and Architects),
meunarodna asocijacija udruenja scenografa, pozorinih tehniara i arhitekata. Osnovana je
1968. kao nevladina organizacija i deluje pod pokroviteljstvom UNESCO-a. OISTAT aktivno
uestvuju u projektima iz oblasti obrazovanja, tehnologije, scenografije, istorije i teorije,
publikacije, komunikacije i arhitekturi.
YUSTAT (Centre for Performing Arts and Technology) Centar za scensku umetnost i
tehnologiju spada u najvanije i najaktivnije meu neprofitnim organizacijama i profesionalnim
udruenjima u Srbiji iz oblasti kulture. YUSTAT Centar, kao i OISTAT, samostalno ili s
partnerima, radi na kratkoronim i dugoronim projektima namenjenim unapreenju
profesionalnih uslova i standarda u raznim sektorima umetnosti i kulture, pre svega u oblasti
izvoakih umetnosti, ali i u oblasti kulturnog naslea, komunikacije u kulturi, itd. To pre svega
podrazumeva edukaciju i umreavanje, zatim specifine projekte iji je cilj pronai nove,
efikasnije organizacijske i produkcijske modele u kulturi, kao i uvoenje evropskih tehnikotehnolokih standarda najpre u izvoakim umetnostima, ali i u drugim umetnikim i kulturnim
praksama. YUSTAT Centar je ukljuen i u projekte namenjene kulturnom posredovanju, razvoju
kulturnih industrija, meusektorskom povezivanju i saradnji, promociji i komunikaciji, urbanoj
regeneraciji, ime nesumnjivo doprinosi unapreenju kulturne produkcije, umetnike scene i
kulturne politike u Srbiji i Crnoj Gori, postavljanjem svoje delatnosti u iri, evropski kontekst.
Od 2008.godine Fakultet tehnikih nauka u Novom Sadu preuzima lidersku ulogu nad
projektom Pozorini atlas i razvija ga u okviru naunoistraivakog projekata Tehniko-

137
tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekta za scenske dogaaje u Republici Srbiji.
Potreba za razvijanjem projekta usledila je nakon udruivanja razliitih struka koje nisu direktno
prikljuene OISTAT asocijaciji kao to su urbanisti, elektrotehniari, mehaniari, strunjaci iz
oblasti zatite ivotne sredine gde je institucija kao to je Fakultet tehnikih nauka postavljena
kao bazina institucija za nastavak istraivanja.
Institucije koje su pored FTN-a ukljuene u projekat su: Fakultet dramskih umetnosti u
Beogradu, Fakultet likovnih umetnosti u Beogradu, Elektrotehniki fakultet u Beogradu,
Fakultet primenjenih umetnosti u Beogradu.

1.2 Prethodni projekti

NOVE POZORINE REI (NEW THEATRE WORDS ) je za sada najbolji rezultat
saradnje mree OISTAT-a. Prvo izdanje 1975. godine od strane Nordijske pozorine unije je
ukljuivalo nordijske jezike i engleski, te je nakon velikog uspeha rezultiralo drugim izdanjem
1977. dodavanjem nemakog i francuskog. Tri godine kasnije, 1980. godine, OISTAT prvi put
uestvuje u ovoj kompilaciji i ureivanju uz finansijsku podrku UNESCO-a. Od 1988. nastaju
nova izmenjena izdanja koja su unapreena, a nove tehnologije su omoguile sastavljanje
izdanja na onoliko jezika za koliko je postojala potreba. STTF (vedski OISTAT centar) je imao
ideju da koordinacijom ovog ogromnog projekata obezbedi i razbije ne samo vokabularnu
barijeru u vidu renika, ve je novi koncept ove organizacije podrazumevao i ilustrovanu verziju
novih izdanja. Ovakvo izdanje je nailo na pozitivne kritike strune javnosti upravo iz bitne
injenice da u pozorinim kuama rade razliiti obrazovni profili ljudi kao i oni koji se po
potrebi ukljuuju u rad. Knjiga Nove pozorine rei je depnog formata, sadri 1258 rei i
11207 referenci.
Danas postoje 3 izdanja viejezinog renika Nove pozorine rei (New Theatre Words)
koji obuhvata oko 300 pojmova iz oblasti pozorine arhitekture, dizajna i tehnologije. Rei su
grupisane prema temama i podtemama radi lakeg i jednostavnijeg pretraivanja, a teme su
preuzete iz opteg koncepta rada jednog pozorita. Svaka re ima jedinstven redni broj a kod rei
sa zvezdicom kazuje da postoji ilustracija u ilustrovanom delu renika.
NTW-world edition (engleski, francuski, nemaki, panski, italijanski, japanski, korejski, i
ruski)
NTW-central europe (engleski, francuski, nemaki, holandski, eki, maarski, rumunski,
poljski, slovaki, bugarski, ruski i srpski)- Slika 1.
NTW- northern europe (engleski, francuski, nemaki, vedski, danski, finski, islandski,
norveki, estonski, litvanski i ruski)

Slika 1- Prikaz tampanog izdanja "Nove pozorine rei"

138
Na veb strani http://www.theatrewords.com/online/ (Slika 2) postoji mogunost direktnog
prevoenja uskostrunih rei na najvie 2 jezika gde se pored prevedene rei pojavi i sinonim
ukoliko postoji. Ovakav nain komunikacije je posebno vaan u razvijanju komunikacije
izmeu korisnika i uesnika u radu jednog pozorita, ruenju jezikih barijera i popularizacija
pozorine umetnosti.

Slika 2 - Prikaz Internet strane Nove pozorine rei"

2. POZORINI ATLAS KAO OSNOV DALJEG ISTRAIVANJA POZORINE

ARHITEKTURE U SRBIJI
Ideja o kontinualnom prouavanju pozorine arhitekture, koje je zapoelo u okviru OISTATa, a kod nas nastavljeno u okvirima YUSTAT-a, prerasla je dalje u naunoistraivaki projekat
upravo iz injenice da je pozorite fenomen koji se neprekidno razvija i zahteva prikljuivanje
relevantnih naunih institucija kako bi se to strunije sagledali problemi.
Naunoistraivaki projekat Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih
objekta za scenske dogaaje u Republici Srbiji prepoznat je od strane Ministarstva za nauku i
tehnoloki razvoj, koje uestvuje u finansiranju, kao jedan od vanih faktora za uspostavljanje
evropskog sistema vrednosti u Srbiji.
Pozorini atlas je fundamentalan projekat koji e biti kasnije uvrten u naunoistraivaki
projekat Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekta za scenske dogaaje u
Republici Srbiji. Tema ovog istraivakog projekta je identifikacija, analiza, vrednovanje,
sistematizacija i prezentacija arhitektonskih objekata, ime e se uspostaviti baza i platforma za
naredne projekte koje se bave ovim problemom. Objekti koji su obuhvaeni ovim projektom su
oni koji su u aktivnoj upotrebi kao namenski projektovani i izgraeni arhitektonski objekti za
scenske dogaaje.

3. METODOLOKE OSNOVE IZRADE POZORINOG ATLASA

U metodolokom smislu predvieno je da projekat Pozorini atlas bude realizovan kroz 3
dela, odnosno 3 podfaze nakon ega e biti uvrten u fazu 1 projekta Tehniko-tehnoloko
stanje i potencijali arhitektonskih objekta za scenske dogaaje u Republici Srbiji:
Podfaza 1-Identifikacija arhitektonskih objekata za scenske dogaaje (na osnovu
raspoloivih baza podataka; slubenih i linih adresara; neposrednim uvidom; putem
intervjua, telefonskih, elektronskih i direktnih anketa; putem Internet pretraga i drugim
raspoloivim metodama)
Podfaza 2-Prikupljanje podataka o objektima i institucijama (na osnovu neposrednog
istraivanja na terenu arhitektonskim i fotografskim snimanjem obekata, uvidom u
dokumentaciu koom raspolau institucie-korisnici, uvidom u dokumentaciu lokalnih

139
strunih institucia, upotrebom posebnih intervua i anketa; na osnovu uvida u arhivsku
dokumentaciu, kao i zvaninu dokumentaciu nadlenih republikih, pokrainskih i
lokalnih institucia; drugim raspoloivim metodima)
Podfaza 3-Obrada podataka o obektima i instituciama i formiranja baza podataka
Vrednovanje istraenih obekata na osnovu niza problemskih kriteriuma, a zatim
uspostavljanje tipolokih klasifikacia i uporednog prikaza karakteristika, vrednosti i potencijala
svih istraenih obekata e biti klasifikovani na osnovu sledeih kriterijuma kroz fazu 2 :
1. Po nameni (utilitarni kriterium)
2. Po karakteru programske strukture (programski kriterium)
3. Po karakteru kulturne funkcie (kulturoloki kriterium)
4. Po kriteriumima vrednovanja kulturnog naslea (kriterium zatite spomenika kulture)
5. Po karakteru pozicie u neposrednom i irem okruenju (urbanistiki kriterium)
6. Po karakteru funkcionalno-tehnoloke i prostorne strukture (arhitektonski kriterium)
7. Po karakteru tehniko-tehnoloke strukture (tehniko-tehnoloki kriterium)
8. Po karakteru fizike strukture (morfoloki kriterium)
9. Po karakteru likovne strukture (stilsko-estetiki kriterium)
Faza 2 e biti zakljuena prezentaciom Kritikog prikaza karakteristika, vrednosti i
potenciala arhitektonskih obekata za izvoenje scenskih dogaaa u Republici Srbii.
Faza 3 projekta Tehniko-tehnoloko stanje i potencijali arhitektonskih objekta za scenske
dogaaje u Republici Srbiji bie posveena izradi Programskih pretpostavki za izradu planskih
dokumenata za ouvanje, rekonstrukciu, razvo ili zamenu arhitektonskih obekata za scenske
dogaae u Srbii. U ovo fazi e posebna panja biti posveena usklaivanju Programskih
pretpostavki sa principima kulturne politike i kulturne produkcie u Republici, to znai da e u
ovo fazi proekta istraivaki tim delovati u neposredno saradnji sa odgovarauim strunim
telima Ministarstva kulture Vlade Republike Srbie.

3.1 Upitnik u okviru projekata Pozorini atlas

U definisanju pojmova vezanih za projekat Pozorini atlas razmatrani su samo objekti koji
su namenski projektovani i izgraeni arhitektonski objekti, te je nakon identifikacije
arhitektonskih objekata za scenske dogaae ustanovljeno da pojedini pretpostavljeni i
identifikovani objekti nisu u aktivnoj funkciji, pa je iz tog razloga spisak menjan. Ovakvo
izostavljanje odreenih pozorinih objekata samo je otvorilo nove teme za neke budue projekte.
Razlozi neaktivnosti takvih arhitektonskih objekata su razni, uglavnom prouzrokovani
kulturnom politikom ili finansijskim problemima. Konano formiran spisak broji 31 pozorite na
teritoriji Republike Srbije (Slika 3) i to su :

140

Slika 3 prikaz analiziranih pozorita

U okviru faze 1 kao polazna taka upotrebljen je upitnik koji je oformila asocijacija OISTAT
.
Upitnik je obuhvatao sledee oblasti i pitanja:
1. Opti podaci o objektu adrese, telefoni, veb-adrese, radno vreme pozorita;
2. Podatke o objektu godina izgradnje, arhitekti, cena izgradnje, povrine objekata, broj
etaa, broj i vrste radionica, garderoba, probnih sala; Podatke o scenskim prostorima tip
gledalita, dimenzije pozornice, opsluujuih prostora, sistem scenskog osvetljenja,
mehanike i ozvuenja.
3. Podatke o instituciji - vrsta i obim produkcije, podaci o strukturi radnih mesta.
Preliminarna baza podataka obuhvata popunjen upitnik, foto dokumentaciju, plan scene u
najeem sluaju, odnosno, kompletne tehnike crtee koji su dragoceni za budua istraivanja
tipolokog razvoja objekata za scenske dogaaje; zatim monografije, tekstove, repertoar itd.

3.2 Zapaanja nakon pregleda podataka iz upitnika i prikupljene grae

Kao dragocenu bazu podataka za tipoloko istraivanje vei broj pozorita ustupila je
profesionalno iscrtane tehnike crtee, manji broj je ustupio ematski plan scene i gledalita, dok
samo 3 od 31 pozorita nije priloilo plan objekata. Za shvatanje pristupa temi optih
arhitektonskih tipologija referentnim smatramo rad Nikolausa Pevznera Istorija tipova
graevina[2].
Na osnovu fragmentarnih podataka, kao i na osnovu neposrednog uvida u situaciju i
raspoloivu foto-dokumentaciju, moemo konstatovati da je postojei graevinski fond, uprkos

141
znaajnim graevinskim intervencijama koje su preteno izvrene u velikim gradovima, u naelu
u loem graevinskom, inenjerskom i tehniko-tehnolokom stanju. Stanje pojedinih objekata u
odnosu na razliite aspekte bezbednosti je zabrinjavajui, a posebno u odnosu na zatitu od
poara. Problem protivpoarne zatite dalje utie na rekonstrukciju pojedinih delova objekata
kako bi se primenili principi univerzalnog dizajna koje je u manjem broju sluaja uraen, ali ne i
upotrebljiv.
Nakon obrade podataka primeen je izostanak odreenih informacija u treem delu upitnika
koji se odnosi na strukturu radnih mesta. To stvara pretpostavku da se problemi u korelaciji i
funkcionisanju unutar samog pozorita, kulturne politike grada ili finansijskih problema moraju
postaviti kao vaan faktor u restruktuiranju i nastavku rada jedne takve reprezentativne
institucije. Ono nam, zapravo, daje vaan presek stanja kao bi se skrenula panja nadlenima
koji bi ove probleme trebalo da reavaju na ozbiljnom nivou, a koje e se prezentovati kroz 3.
fazu projekta.
Ve ovetala misao da je pozorite ogledalo drutva moe se u potpunosti preneti na
arhitektonski objekat koji slui prikazivanju pozorinog spektakla, jer je kao javni i vrlo
znaajan kulturni objekat, bio uvek u svom stvaranju, razvoju i postojanju direktni odraz svih
postojeih drutvenih faktora u trenutku stvaranja, kao i u vremenu postojanja. [3] Za oekivati
je da e se pozorita u Srbiji, naroito u junim delovima zemlje, kao centralni simbol grada i
znaajan kulturni objekat u budue daleko bre razvijati, a emu e ovaj projekat bitno doprineti,
i da e drutveni faktor biti dovoljno osveen i uvideti znaaj ovakvih institucija.
Tabela 1

Upitnik

Prikaz raspoloive baze podataka primer Pozorite lutaka u Niu

Foto-dokumentacija

Tehniki crte

Ostali podaci

4. OSNOVNI CILJEVI I DOPRINOS

Znaaj ovog projekta je, pre svega, u objedinjavanju istraivakog rada, prakse i rada u
nastavi. Vani uesnici u prikupljanju podataka su bili studenti Departmana za arhitekturu u
Novom Sadu. Oni su na predmetu Arhitektonsko projektovanje 3 (master nivo studija) kao
zadatak dobili da oforme grupu sa kojom e obaviti neposredan uvid u stanje dodeljenog
pozorita i prikupiti svu moguu dokumentaciji vanu za ovaj projekat. Na ovaj nain studenti
su postavljeni u odgovornu poziciju jer su bili deo vanog projekta i tako dobili dobar primer
kako pristupiti istraivakom projektu. Ovaj deo rada na predmetu je bio ne samo edukativnog
karaktera ve i veliko iskustvo za nekog ko bi se dalje bavio istraivakim radom. Diplomski i

142
master radovi su takoe posluili kao bitna arhiva i baza podataka i na taj nain je dat
ohrabrujui povod da se rad diplomaca posmatra kao neto vano za doprinos arhitekturi uopte.
Baza podataka e proi kroz filter strunjaka iz razliitih sfera ukljuenih u ovaj projekat i
na taj nain e se iz razliitih uglova posmatranja na problematiku stvari i dati preporuke za
sanaciju, ouvanje razvoj ili rekonastrukciju arhitektonskih objekata za scenske dogaaje.

5. ZAVRNE NAPOMENE
Prouavanje objekata za scenske dogaaje je posmatrano kao prvi korak u irem istraivanju
objekata kulture pa, zatim, i javnih zgrada u naoj zemlji uopte. Paljivim istraivanjem,
sistematizacijom i prikazanim stanjem objekata za izvoenje scenskih dogaaja bilo bi
postavljeno jedno vrsto uporite za planiranje kulturne produkcije i kulturne politike kao i
razvoj i reutilizaciju ve izgraenih arhitektonskih scenskih objekata u Srbiji.
Proektom Pozorini atlas, a kasnije i projektom Tehniko-tehnoloko stanje i potenciali
arhitektonskih obekata za scenske dogaae u republici Srbii bie obuhvaena identifikacia,
kritika analiza, valorizacia i prezentacia podataka o svim zgradama namenjenim izvoenju
scenskih programa. Time e biti formirana relevantna nauna dokumentacia o graevinskom
fondu u ovo kategorii avnih zgrada, kao i tehniko-tehnolokom stanju tih obekata. Naunu
dokumentaciu e initi podaci o istoriatu, kulturno i spomeniko vrednosti, morfolokim,
programskim i funkcionalno-tehnolokim, kao i tehniko-tehnolokim i bezbednosnim
karakteristikama obekata, a bie zakljuena poedinanim i uporednim vrednovanjem, kao i
argumentovanom procenom potenciala obekata. Dokumentaciu e initi tekstualni, numeriki
i grafiki podaci, kao i fotografie, video i audio zapisi, i bie publikovana u formi edicie
naunih monografia klasifikovanih po tipolokim parametrima, pa time i dostupna
istraivaima, struno i opto avnosti.

6. POPIS LITERATURE
[1] Dinulovi Radivoje, Arhitektura pozorita XX veka, Clio, Beograd, 2009 (u tampi)
[2] Pevsner Nikolaus, A History of Building Types, Thames&Hudson, London, 1976
[3] Popovi or, Istorija arhitekture pozorita, kazalita, gledalia i teatra Evrope i
Jugoslavije, Graevinski fakultet, Beograd, 1986
[4] http://www.oistat.org/content.asp?path=q9j7y2q (septembar 2009)
[5] http://www.yustat.org/onama/onama.html (septembar 2009)
[6] http://www.theatrewords.com/online/ (oktobar 2009)

143

Saa orevi1
ikica Teki 2
Ljiljana Arsi-Palji 3

PRIKAZ DRVENE KROVNE KONSTRUKCIJE SPORTSKE

DVORANE U MEDVEI
Rezime: Objekat sportske dvorane je izveden u sklopu Tehnike kole u Medvei. Namena je
prvenstveno sportskog karaktera, ali dvorana slui i drugaijim potrebama, a korisnici su
stanovnici Medvee i okolnih mesta. Krovna konstrukcija je izvedena u sistemu nabora
formiranih od drvenih lakih reetkastih nosaa, sa vornim vezama obrazovanim uz pomo
metalnih ekserastih ploa konektera. U radu e biti analizirana krovna konstrukcija i veze u
okviru konstrukcije.
Kljune rei: konekter, drveni reetkasti nosa, krovna konstrukcija, sportska dvorana,
Tehnika kola u Medvei

PREVIEW THE TIMBER ROOF STRUCTURE OF THE

SPORT HALL IN MEDVEA
Abstract: The building of sport hall is a part of the School of technique in Medvea. At first,
this is a sport hall, but hall serve other necessaries too, and users are inhabitants of Medvea and
province. The roof construction is build in a system of rugged constructions creating with timber
light truss girders, with joint connections made by metal nail plates. In this work we analyze roof
structure and joints in this structure.
Key words: nail plate, timber truss girder, roof structure, sport hall, School of technique in
Medvea

Dipl.in.arh., Arhitektonski fakultet, Beograd, e-mail: sasadj@bvcom.net

Dr, dipl.in.arh., Arhitektonski fakultet, Beograd, e-mail: ztekic@eunet.rs
3
Dipl.in.arh., Arhitektonski fakultet, Beograd, e-mail: boda@arh.bg.ac.rs
2

144

1. UVOD
Objekat se nalazi u sklopu Tehnike kole u Medvei. Hala je pravougaonog oblika
dimenzija 45.0x27.5 m. Postojeim projektom i projektnim zadatkom je utvrena kontura
objekta, a samim tim i kontura konstrukcije. Maksimalna visina u temenu iznosi oko 14.3 m,
dok je visina oslonakih taaka 6.65 m. Potrebna je ista visina od 8.0 m iznad terena (u sluaju
usvojene konstrukcije dobija se korisna visina od 12.7 m). Projektnim zadatkom je predvieno
da hala ima prirodno osvetljenje preko krova i bonih zidova.

2. KONSTRUKTIVNI SISTEM
Razmatrano je vie konstruktivnih sistema i vie varijanti tih sistema za primenu na objektu.
Na slici su prikazane neke od karakteristinih, razmatranih varijanti, a koje su se nametnule kao
referentne u procesu razvoja ideje i usvajanja konanog konstruktivnog sistema: dvozglobni luk
u lepljenom lameliranom drvetu sa ronjaama od masivnog drveta, trozglobni luk u lepljenom
lameliranom drvetu i ronjaama od masivnog drveta, takoe, trozglobni luk sa zakrivljenim
nosaima i ronjaama od reetkastih nosaa postavljenih tako da pruaju konstruktivnu
podrku jedni drugima i sistem trozglobnog luka u sistemu lakih krovnih reetkastih nosaa.

Slika 1 Varijante pokrivanja dvorane

Slika 2 Razuivanje poprenog preseka

Projektovani sistem usvojene krovne konstrukcije predstavlja (u poprenom preseku objekta)

trozglobni luk prostornih elemenata. U podunom preseku, umesto teke armirano betonske
naboraste konstrukcije, primenjuje se isti sistem u drugom, lakem materijalu, potpuno
drugaijem po karakteristikama od armiranog betona. Iskoriene su sve prednosti takve
konstrukcije i primenjene na reetkaste nosae u drvetu. Naime, umesto ploa nabora koje nose
u svojoj ravni i nisu optereene ni na kakvo dejstvo van svoje ravni osim komponente od
sopstvene teine, postavljeni su drveni reetkasti nosai koji se, generalno, ponaaju na isti
nain. Problem kod elemenata naboraste konstrukcije je, posmatrano ponaosob, to to su oni
podloni izvijanju van svoje ravni zbog svoje male debljine i, samim tim, manje krutosti
poprenog preseka. To se u sklopu vie elemenata (naborastoj konstrukciji) reava tako to jedan
element konstrukcije (jedna ploa nabora) prua oslonac drugom elementu pa ne moe doi do
izvijanja istog. Na reetkastu drvenu konstrukciju je to primenjeno na taj nain to se, spajanjem
dva reetkasta nosaa pod uglom (u poprenom preseku nabora), spreava izvijanje pritisnutih
tapova oba nosaa, jer jedan drugom daju potrebne bone pridrajne take. Ose nosaa su
meusobno paralelne i oni su meusobno spojeni kako u nivou gornjeg, tako i u nivou donjeg
pojasa. Ulogu dijafragme u ovoj konstrukciji preuzimaju ronjae i spreg po donjem pojasu koji,

145
u stvari, predstavljaju gornji i donji pojas podunog reetkastog nosaa (sprega) ije tapove
ispune ine tapovi ispune reetkastih nosaa. Na taj nain je spreen rad konstrukcije u
podunom pravcu, kao i rotacija elemenata naboraste konstrukcije oko svoje podune ose.
Na ovaj nain, drveni reetkasti nosa, u kombinaciji sa ostalim takvim elementima, formira
trozglobnu naborastu drvenu konstrukciju, fino i mekano ispletenu mreu po plafonu
konstrukcije, na prvi pogled podseajui na prostornu strukturu. Svi reetkasti nosai su
istovetni, tako da imamo konstrukciju koja je formirana ponavljanjem samo jednog
konstruktivnog elementa. S obzirom da se taj element formira u proizvodnom pogonu to nije
neophodno da njegovi sastavni delovi, tapovi i vorni limovi, budu istovetni, ve su njihove
dimenzije odreene statikom analizom u zavisnosti od poloaja u strukturi.
Krovna struktura se moe razloiti na vie nivoa u pogledu sloenosti: prvi nivo, osnovni
elementi konstrukcije tap i vorni lim (konekter); sledei nivo konstrukcije, elementi nabora
drveni reetkasti nosai; i konano, drvena trozglobna naborasta konstrukcija kao poslednji nivo
sloenosti. Svaki sledei nivo polazi od prethodnog kao svog osnovnog konstruktivnog
elementa: drveni reetkasti nosai su formirani posebnom tehnologijom spajanja drvenog tapa i
metalne vorne ploe, dok je nabor formiran spajanjem vie reetkastih nosaa u jednu celinu.
Konstrukcija se oslanja na krutu ivinu konturu koju obrazuju gredni poduni
armiranobetonski nosai. Svi reetkasti nosai se oslanjaju na gredne u parovima (V popreni
presek). Sve projektovane veze su zglobne, kako temene tako i oslonake. Iako se oslonaki
vorovi nalaze na odreenoj visini, sa obe strane hale se nalaze prostorije, tako da su sistemom
poprenih zidova i ramova prihvaene horizontalne sile iz trozglobnog luka (preko podunih
armirano-betonskih nosaa) i dalje preneti na temelje. S obzirom da gredni poduni nosai imaju
veliku irinu poprenog preseka, to su sposobni da prihvate horizontalne reakcije od drvene
konstruk-cije izmeu zidova (optereeni su na koso savijanje i torziju kontinualni horizontalni
nosai), poto je razmak oslonaca konstrukcije 2.5 m, a razmak osa poprenih zidova i ramova
5.0 m.
Najvea prednost konstrukcije je u njenoj jednostavnosti, u jednostavnosti projektovanih
detalja, lakih za izvoenje. Takoe, kod ovakve konstrukcije se lake mogu ostvariti takasti
oslonci i meusobne veze naspramnih nabora. Dalje, pitanje prekoraenja napona u tapovima se
reava poveanjem samo jedne dimenzije tapa i to u ravni reetkastog nosaa.

Slika 3 Statika analiza konstruktivnih sistema i analiza poloaja temenog zgloba

Na prethodnoj slici je ematski prikazana statika analiza napred navedenih konstruktivnih

sistema i to: dvozglobni luk, trozglobni luk (sa nagibom krovnih ravni od 35, 24, 18) i prosta
greda. Moe se zakljuiti da sistem dvozglobnog luka ima prednost u odnosu na ostale
razmatrane primere u primeni kod ovakvih objekata, a to je da se mesto najveih momenata i
najvee potrebne visine poprenog preseka nosaa poklapa sa mestom najvee mogue visine.

146
Normalne sile su slinog intenziteta kao i kod sistema trozglobnog luka, ali su momentne sile na
sredinama tapova luka manje, to smanjuje razliku izmeu sila u tapovima gornjeg i donjeg
pojasa, a to je vano iz razloga koji su opisani u nastavku. Meutim, iz tehnolokih razloga,
komplikovanijih uslova montae i, samim tim, dueg potrebnog vremena za montau, odustalo
se od formiranja takvog sistema, nautrb poveanog utroka drveta i veznih elemenata.
Analizom prikazanih primera trozglobnog luka moe se zakljuiti sledee: manji nagib daje
neznatno vee momente savijanja, ali rastu sile pritiska zbog veih horizontalnih reakcija, to
rezultira poveanjem razlike u vrednostima sila zatezanja i pritiska u pojasnim tapovima; vei
nagib krovnih ravni daje manje momente savijanja i manje sile pritiska u nosaima, a samim tim
i manju razliku izmeu intenziteta sila pritiska i zatezanja u pojasnim tapovima, uz enormno
poveanje visine objekta u slemenu. Usvojeni elementi veze ne mogu prihvatiti velike sile
zatezanja (neto preko 20.0 kN u zavisnosti i od visine poprenih preseka tapova), dok se sile
pritiska mogu duplirati (do 50% sile pritiska se moe predati na kontakt). Zato se kao optimalni
ugao pokazao upravo ugao od 24. Pod ovakvim uglom sile u tapovima su u granicama koje
vae i za pritisnute elemente i za zategnute elemente (generalno su sile pritiska u tapovima
gornjeg pojasa vee od sila zatezanja u tapovima donjeg pojasa). Posledica ovakvog fiktivnog
prednaprezanja nosaa, na smiljen nain iskorienog pritiska usled nagiba same konstrukcije
i ekscentrinog unosa sila (temeni zglob je u nivou donjeg pojasa), je manji utroak konektera, a
samim tim i manja cena kotanja konstrukcije, uz uspeno savladavanje raspona, koji je, za
nosa sistema proste grede (prikazan na poslednjoj emi), nezamisliv bez enormnog poveanja
visine poprenog preseka nosaa koja bi iz transportnih i tehnolokih uslova bila nerealna.

3. STRUKTURA REETKASTIH NOSAA - ELEMENATA NABORA

Projektovani reetkasti nosai se sastoje od drvenih tapova i vornih limova ili konektera.
Osnovni materijal usvojene konstrukcije je masivno drvo, etinari II klase. tapovi mogu biti
konturni i tapovi ispune. Konturne tapove ine tapovi gornjeg i donjeg pojasa i boni tapovi.
Ovakva naknadna podela je proistekla iz uslova prihvatanja spoljanjeg optereenja: tapovi
gornjeg pojasa prihvataju sve optereenje konstrukcije, stalno i pokretno i pritisnuti su za
gravitaciono dejstvo (u ovom sluaju); donji pojas bi trebalo da prihvati optereenje od
plafonske obloge, ali, s obzirom da je ona montirana u nivou gornjeg pojasa, to je u ovom
sluaju izostalo direktno optereenje po donjem pojasu reetkastog nosaa; boni tapovi su
neoptereeni spoljnim optereenjem, praktino bi to mogli biti i krajnji tapovi ispune, meutim,
zbog specifinosti projektovanja i izrade radionike dokumentacije i tehnologije proizvodnje
nosaa, takva podela je neophodna. Svi tapovi stoje u triangulisanom poretku, tj. formiraju
trouglove meu sobom, kao stabilnu i nedeformabilnu geometrijsku figuru. Veze izmeu
tapova ispune i pojasnih tapova su zglobne, dok su pojasni tapovi kontinuirani zbog vee
ekonominosti veza (manje su vorne ploe), manjih dimenzija poprenog preseka pojasnih
tapova usled ujednaenosti momenata savijanja du pojasa i uteda u radu.

Slika 4 Izgled reetkastog nosaa

Duina tapova od masivnog drveta, iz tehnolokih razloga, ograniena je na 4.00 m, pa

mesta nastavaka pojasnih tapova i raspored vorova zavise i od toga, a to dalje uslovljava i

147
razmake ronjaa, s obzirom da se one nalaze u vornim takama reetkastih nosaa, ime se
izbegava dodatno unoenje momenta savijanja u tapove gornjeg pojasa.
Raspored ronjaa prvenstveno zavisi od izbora krovnog pokrivaa. Kod ove konstrukcije
pokriva nema stabilizirajuu ulogu jer je ona ve obezbeena oblikom same konstrukcije.
Poeljno je da pokriva ima malu teinu, da moe da prihvati i prenese to vee spoljanje
optereenje, da premosti to vei raspon, da omogui brzo oticanje vode itd. Usvojen je
plastificirani trapezasti lim profila TR 35/237, d = 0.6 mm, Leminda iz Leskovca. Po tabeli
nosivosti je mogue formirati potkonstrukciju od ronjaa na meurazmaku do 2.33 m (za
optereenje do 1.00 kN/m, doputeni ugib od L/200 i za sluaj jednog polja).
Popreni preseci svih tapova su pravougaoni, uz napomenu da je usvojena jedinstvena irina
poprenih preseka svih tapova u konstrukciji zbog specifinosti tehnologije proizvodnje i
naina formiranja vornih veza i nastavaka tapova. Svi nastavci tapova gornjeg i donjeg pojasa
su postavljeni u nultim momentnim takama zamiljenog kontinuiranog nosaa datog pojasa ili
na maksimalno 15 cm od tih taaka za osnovno, gravitaciono optereenje. vorne veze su
formirane utiskivanjem elinih nazubljenih ploa u drvo pod pritiskom (uz pomo hidrauline
pokretne prese).

4. STATIKA ANALIZA KONSTRUKCIJE

Statika analiza je uraena na raunaru uz pomo programa SAP 2000, verzija 8.3.3. Analizom
su odreene sve deformacijske veliine i presene sile na krajevima tapova.
Usvojen je segment od pet polja to je dovoljno da se obuhvate i srednji i krajnji elementi
konstrukcije. Definisan sistem ima ukupno 1030 tapova i 494 vora. Veliki broj tapova i
vorova je rezultat analize pretpostavljenog ponaanja konstrukcije pod uticajem karakteristinih
optereenja. Reavanje smicanja meu reetkastim nosaima je zahtevalo da se to rei pomou
para kratkih tapova, ukljetenih u donji, odnosno gornji pojas i zglobno vezanih meusobno,
koji e pokazati kolike su transverzalne sile u spojnicama, u zavisnosti od eme optereenja.
Svi oslonci su zglobni i nepokretni. Rotacija tih nosaa oko svoje podune ose je spreena
postavljanjem dijafragmi tapova koji povezuju gornje, odnosno donje take meusobno.
Ose tapova su zarotirane oko svoje podune ose (X-osa u lokalnom koordinatnom sistemu) tako
da zauzimaju poloaj koji odgovara stvarnom stanju.
Pri statikoj analizi konstrukcije posmatrane su razne eme optereenja da bi se dobile
karakteristine vrednosti sila potrebnih za dimenzionisanje elemenata konstrukcije. Osnovna
ema podrazumeva stalno gravitaciono optereenje i obuhvata optereenje od slojeva krova,
plafona i sopstvenu teinu konstrukcije. Maksimalne i merodavne vrednosti za dimenzionisanje
tapova i veza su dobijene po II emi optereenja (stalno gravitaciono i puno optereenje od
snega). Zanimljivo je videti rezultate prorauna u kombinaciji gravitacionog i vetar spreda,
upravno na kalkanske ravni (paralelno sa slemenom), s obzirom da su obe krovne ravni
optereene na odizanje i s obzirom da ova ema daje sile smicanja izmeu elemenata nabora.

5. DIMENZIONISANJE ELEMENATA KONSTRUKCIJE

5.1 Dimenzionisanje tapova
Kako su jedino ronjae optereene jednakopodeljenim optereenjem, to su dominantni
uticaji u tapovima aksijalne sile, a momentnih i transverzalnih sila ima jedino u ronjaama.
Najvei broj tapova ima maksimalne vrednosti presenih sila za uticaj stalnog gravitacionog
optereenja i snega. Dimenzionisanje tapova je izvreno za najnepovoljniju kombinaciju
unutranjih sila.

148
Dimenzionisanje se vri posebno po grupama tapova (tipovima poprenih preseka). To
znai da svi tapovi gornjeg pojasa moraju imati iste dimenzije poprenog preseka. Definisanje
grupa tapova po pitanju dimenzija poprenih preseka je proisteklo iz nemogunosti
jednostavnog formiranja nosaa za sluaj razliitih dimenzija.
tapovi ispune nemaju konstruktivnih ogranienja pri formiranju ovih nosaa, pa su usvojene
razliite visine ovih tapova s obzirom da su razliito i optereeni, a u zavisnosti od poloaja
tapa. Najoptereeniji tapovi ispune su oni pri osloncima i to u II emi optereenja
(gravitaciono i sneg), a srednji tapovi su optereeniji pri kombinaciji dejstva gravitacionog
stalnog optereenja i vetra spreda. U tapovima se javljaju sile zatezanja i pritiska naizmenino,
idui od oslonaca i od temena prema sredinama reetkastih nosaa. Dimenzije su takoe
usvajane u parovima, tj. sa slinim silama su usvojene iste dimenzije tapova bez obzira na
predznak zbog vornih veza zbog dimenzionisanja veza.
Ve je reeno da je irina poprenog preseka svih tapova ista i iznosi 60 mm. Visina
poprenog preseka tapova gornjeg pojasa iznosi 146 mm, donjeg pojasa i bonih tapova 116
mm, dok je visina poprenog preseka tapova ispune promenljiva i iznosi od 56 do 116 mm.

5.2 Projektovanje i dimenzionisanje veza

Veze izmeu elemenata konstrukcije su specifina oblast i zahtevaju projektovanje kao
proces stvaranja. Dobro isprojektovana veza znai i da proraunati statiki uticaji i predvieno
ponaanje konstrukcije u eksploataciji nee biti poremeeno. Loa veza moe uneti dodatne,
nepredviene sile u konstrukciju koje mogu dovesti i do naruavanja stabilnosti i loma
konstrukcije. Veza mora biti u skladu sa definisanim statikim proraunom, mora omoguiti
konstrukciji da radi ba onako kako je to definisano. U vezama je korien elik klase 0361, za
okov i za vorne limove, a vijci su klase 5.6 (klasine veze metal-drvo i drvo-drvo) i klase 8.8
(klinovi-bolcni u oslonakim i temenim takama veza metal-metal).
Moemo napraviti neku vrstu podele pri definisanju samih veza u zavisnosti od tehnolokih
specifinosti projektovanja, dimenzionisanja i formiranja samih veza.
5.2.1 Veze tapova reetkastih nosaa meusobno
Prvu grupu ine veze tapova koji formiraju reetkaste nosae, a koji su industrijski proizvod
sa svim svojim specifinostima. Veze se formiraju uz pomo konektera od elika kvaliteta
0361. Postupak prorauna vornih veza, odreivanje dimenzija konektera i kontrola stabilnosti
takve veze radi se za svaki vor reetkastog nosaa. Dimenzionisanje veze predvia kontrolu
bone veze i sueone veze. Nosivosti ovih veza su definisane eksperimentalnim putem i date
tablino.

Slika 5 Metalni konekter i formirana vorna veza

5.2.2 Veze reetkastih nosaa meusobno

Drugu grupu veza ine veze meu reetkastim nosaima koje imaju ulogu prihvatanja
smicanja izmeu reetkastih nosaa i stvaranja kontinuiteta krovne konstrukcije u podunom
pravcu (upravno na reetkaste nosae). S obzirom da se veze formiraju na licu mesta i da ima
puno takvih veza, potrebno je da one budu jednostavne i lake za izvoenje. Ekser je najee
korieni element veze u drvenim konstrukcijama, ali i sa najveim koeficijentom iskorienosti
takve veze: najmanji je utroak materijala za silu koja se moe prihvatiti takvim veznim
elementom. Lako odreivanje potrebne koliine veznih elemenata, lako formiranje takve veze i
standardni alat, kao i radna snaga koju nije potrebno posebno obuavati, odredilo je ovakvu vezu

149
kao definitivnu svuda gde je to mogue, a to je veza tapova gornjeg pojasa i ronjaa za
konstrukciju. Meutim, kod veza izmeu tapova donjeg pojasa vezni element je optereen na
zatezanje u pravcu svoje ose, tj. na upanje-izvlaenje. Takve sile se ekseru ne smeju predati, pa
je u tim vezama korien vijak koji omoguava prihvatanje tih sila.
5.2.3 Oslonaka i temena veza
Treu grupu veza ine oslonaka i temena veza koje je potrebno posebno isprojektovati,
napraviti u radionici i dostaviti na gradilite s obzirom da prihvataju velike sile, a moraju
zadovoljiti uslove lakog i brzog montiranja.
Veza oslonakog okova sa podunim grednim nosaima ostvarena je metalnim ferum
aurama optereenim na upanje horizontalna sila stvara momenat koji ceo okov okree oko
njegove ose i pritom stvara momenat torzije u podunim ab gredama. Okov je isprojektovan
tako da omoguava i fino podeavanje raspona nosaa telovanje raspona.
Druga karakteristina veza je zglobna veza u temenu konstrukcije. Zahtev za to lakom i brom
montaom je bitan kao i kod oslonake veze. Ovo su veze koje je potrebno ostvariti jednim
potezom ubacivanjem trna (bolcna) u trenutku dok je konstrukcija u vazduhu i visi na
sajlama. Trn je obezbeen standardnim osiguraem od ispadanja usled rada konstrukcije.
Ekscentrinost veze postoji i kod ovog okova, ali, s obzirom da je manja sila pritiska i manja
ekscentrinost to je i manji momenat usled ekscentrinosti veze.

Slika 6 Veze nosaa po gornjem i donjem pojasu, oslonaka i temena veza

6. PROJEKTNA DOKUMENTACIJA I PROSTORNI PRIKAZ

KONSTRUKCIJE
U nastavku je, osim fotografija, prikazan i deo projektne dokumentacije kao i prostorni
prikazi krovne konstrukcije generisani u AutoCAD-u i SAP-u. Crtei su informativnog karaktera
tako da su rastereeni opisa i kota. Projekat je uraen u LKV Centru, Beograd (koji je i proizveo
i montirao konstrukciju), a projektanti su bili prof. dr Vojislav Kujundi, arh. i Saa orevi,
arh. Zahvaljujemo se LKV Centru na mogunosti da prikaemo ovu zanimljivu konstrukciju.

Slika 7 Prikaz dela konstrukcije u toku montae

150

Slika 8 Preseci i osnova krovne konstrukcije

Slika 9 Prostorni prikaz konstrukcije (AutoCAD i SAP)

7. POPIS LITERATURE
[1] Glavni projekat krovne konstrukcije sportsko-rekreativnog centra u Medvei
[2] Kujundi, V., Teki, ., orevi, S.: Savremeni sistemi drvenih konstrukcija, JINA;
Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu; Orion art, Beograd, 2004.

151

Aleksandra uki1
Milena Vukmirovi2

ALATI I POSTUPCI U OUVANJU IDENTITETA I

PODIZANJU VIBRANTNOSTI JAVNIH GRADSKIH
PROSTORA. STUDIJA SLUAJA: GRADSKA OPTINA
VRAAR
Rezime: Identitet grada predstavlja kompleksan fenomen koji objedinjuje vie identiteta koji
zajedno formiraju celovito iskustvo i doivljaj odreenog grada. Fiziki, drutveni, kulturoloki
identitet utiu na formiranje prepoznatljivosti nekog mesta i u materijalnom, i u duhovnom
smislu. Navedeni elementi doprinose i stvaranju specifinog karaktera grada koji se uobliava i
definie u formi imida ili reputacije mesta, to je u savremenom periodu, ponekad, i od
presudnog znaaja za razvojni proces i bolje pozicioniranje mesta u svetskim i regionalnim
mreama gradova.
U funkciji objedinjenja prostora i formiranja novog centra grada, ime bi se izbegla
monocentrinost, a grad ravnomerno razvijao, stvoren je analitiki aparat kojim se mogu
istraivati razliite fizike i funkcionalne karakteristike gradskog prostora. Analitiki postupak,
primenjen u istraivanju konkretnog poligona teritorije Gradske optine Vraar (Grad Beograd).
Rezultat navedenog istraivanja omoguio je mapiranje potencijala i problema na predmetnom
poligonu, koji onemoguavaju, ili podstiu, razvoj posmatranih lokalnih centara, poteza i
raznovrsnost korienja tih javnih gradskih prostora.
Kljune rei: obnova, ouvanje identiteta, otvoreni javni gradski prostori, Beograd, Vraar

TOOLS AND PROCEDURES IN IMPROVING IDENTITY

AND CREATING VIBRANT PUBLIC SPACE. CASE
STUDY: MUNICIPALITY VRAAR
The identity of the city is a complex phenomenon that combines the multiple identities that
together form a complete experience and perception of the city. These identities contribute to the
creation of specific characters which are sometimes, crucial to the development process and
better positioning of places in the world and regional networks of cities.
In the function of merge the space and the formation of a new town center was created an
analytical tool that can explore a variety of physical and functional characteristics of urban
space. The analytical procedure was applied in the study of specific polygons on the territory of
Municipality Vraar (City of Belgrade). The result of the investigations enabled the mapping of
potentials and problems of the subject polygon that prevent or encourage the development of
local centers observed, strokes and diversity of use of public space.
Key words: renewal, improving identity, public space, Belgrade, Vraar
1

Mr, dipl.in.arh., Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Bulevar kralja Aleksandra 73

e-mail: adjukic@afrodita.rcub.bg.ac.yu
2
dipl.in.arh., Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Bulevar kralja Aleksandra 73
e-mail: milena.vukmirovic@5kmh.org.rs

152

1. UVOD
Proces urbane obnove je sloen i vieznaan, a njegov uspeh je uslovljen mnogobrojnim
faktorima i spremnosti drutva i lokalne zajednice da se izbori sa mnogobrojnim problemima,
odluujui se za najkvalitetnija reenja koja e biti vrednovana u buduim epohama. U
planiranju glavnog kompozicionog okvira grada i njegovih celina, vaniji otvoreni javni gradski
prostori uglavnom predstavljaju konstitutivni element koji esto dominira nad celom planiranom
kompozicijom. Ovi urbani mikro-elementi ne mogu biti posmatrani samo kao prosti
arhitektonski zbir, ve kao celina iji su kontinuitet i vrednost u tesnoj vezi sa postojanou
grada i memorijskim peatom ostavljenim tokom epoha.
Planeri sve vie uviaju neophodnost policentrinog razvoja gradova i znaaj umreavanja
inih taaka grada, kao potencijalnih sekundarnih i tercijalnih gradskih centara. Osnovni cilj
ovog rada jeste definisanje moguih alata koji bi se koristili u procesima regeneracije znaajnih
otvorenih gradskih prostora, a u cilju podizanja njihovog kvaliteta, ostvarivanjem ivotnih i
vibrantnih prostora za sve korisnike. Analiza je sprovedena na konkretnim gradskim prostorima,
na optini Vraar, u cilju njihove regeneracije i ouvanja identiteta, kao i povezivanja u novu
optinsku mreu centara.

2. ZNAAJ IDENTITETA ZA GRADSKE PROSTORE

Svaka sredina, u veoj ili manjoj meri, poseduje specifinosti koje je razlikuju od drugih i
ine jedinstvenom. Te specifinosti su posledica kulturnih, tradicionalnih, istorijskih, posebnih i
pojedinanih iskustava nekog podruja i u sprezi formiraju identitet. Fiziki aspekt direktno
proizilazi iz prostornih karakteristika tj. njegove izgraenosti, dok je funkcionalni posledica
aktivnosti koje se u nekom prostoru odvijaju. Kulturoloki faktor odreuje znaenje koje
pojedinci ili grupe pridaju pojedinim mestima, i one variraju u skladu sa razlikama u etnikoj
pripadnosti, socijalnoj pripadnosti, starosti i polu. Skupovi slika gradskih ambijenata i memorija
simboliu pripadnost odreenom mestu i ukazuju na kulturoloku kontorlu nad odreenim
prostorima [14]. Meutim, identitet grada ili neke urbane celine ne moramo da posmatramo
samo kao skup specifinosti i razlika koje ga izdvajaju od ostalih, ve i kao skup slinosti koje
ga svrstavaju u odreeni tip.
Znaajem socijalne memorije, koja se prenosi ponavljanjem rituala, ceremonija i odreenih
kodova ponaanja i koja je neraskidivo vezana za otvorene javne prostore, su se bavili teoretiari
poslednjih decenija prolog veka [2], [7], [9]. Oni su nasuprot teorije da se memorija i identitet
uitavaju iskljuivo u fizike forme, postavili novu teoriju zasnovanu na istraivanju, u kojoj
istiu da je memorija neraskidivo povezana sa protorima na kojima se odvijaju odreena
socijalna deavanja. neki autori pak teite daju socijalnom polazitu kod istraivanja identiteta,
smatrajui da identitet nije fiksna kategorija, ve da se stalno menja i nadgrauje i da
pvrenstvano zavisi od drutvenih i socijalnih relacija, a da istovremeno ukazuje na afirmaciju
razliitosti. [1]
Kevin Lynch, koji je prepadao onoj grupi teoretiara koji su socijalni identitet objanjavali
preko individualnog, bavio se prouavanjem mentalnih slika koje poseduju njegovi stanovnici,
povezujui identitet sa vizuelnim karakteristikama grada. On smatra da je identitet
najjedostavniji oblik oseaja i shvatanja prostora tj. individualna karakteristika (iva, jasna,
jedisntvena ili bar osobita slika) prema kojoj prepoznajemo neki grad ili njegov deo i da dobra
predstava ambijenta uliva onome koji je poseduje snano oseanje emotivne sigurnosti, to je
suta suprotnost strahu koji nastaje gubljenjem orijentacije. Osnovni kvalitet koji se vrednuje u
tim memorisjkim slikama su svakako jasnost i itljivost gradskog pejzaa, tj. mogunost lakog i
brzog raspoznavanja pojedinih gradskih segmenata i njihovo organizovanje u koherentnu sliku.
Ovaj kvalitet bitno utie na oseaj sigurnosti kod korisnika prostora kao i na promenu dubine i
intenziteta doivljaja odreenog prostora, au cilju kreiranja ne samo dobro organizovanih

153
gradskih segmenata, ve prostora koji imaju odreenu simboliku i poetiku. Oseaj tj.
shvatanje prostora je u direktnoj zavisnosti od oblika i kvaliteta prostora, ali je takoe uslovljeno
kulturom, temperamentom, statusom, iskustvom i razlogom posmatranja, korisnika prostora.
Stoga moemo zakljuiti, da je osaaj prostora varijabilan, da zavisi od posmatraa i njegovih
sposobnosti da opazi i razlikuje prostore i forme, a da gradski prostori imaju viestruka znaenja,
jer ga sagledavaju mnogobrojni pojedinci. Ova sposobnost se dodatno osnauje aktivnostima,
dogaanjima, manifestacijama u prostoru, koje u oku posmatraa vremenom postaju neraskidivi
i ivi deo samog prostora [12].
Mnogi autori (Halbwachs, Boer, Lozano) se pozivaju na duu grada koju definiu kao
strukturalnu vezu izmeu grada i njegovih stanovnika, istiui znaaj kolektivne memorije ili
socijalne memorije. Dua grada je u tom sluaju istorina kategorija, obeleje vezano za
dogaaje ili fizike strukture koji su nekada postojali (Bastilja u Parizu) ili objekte koji su
nastavili svoje trajanje u drugom obliku ili sa drugom namenom (pozorite u Zrenjaninu
nekadanja konjunica). U delu "La Memoire collective", Albvaks (Halbwachs) navodi da grupa
korisnika nekog prostora posle izvesnog vremena menja i prilagoava taj prostor prema svojim
zamislima, ali se istovremeno i sama menja prilagoavajui se materijalnim resursima tog
prostora. [5] Druga karakteristika ponaanja grupe je da se zatvara u okvirima granica koje je
sama formirala (slina zapaanja nalazimo i kod Lina, koji definiui ivice i distrikte potvruje
ovu tezu), a trea da grupa gradi svoje miljenje o sebi na osnovu slike spoljanje sredine i
karaktera odnosa koji je uspostavila sa njom (poistoveivanje identiteta mesta sa linim
identitetom). Slinu tezu postavljaju i Hillier i Hanson, koji smatraju da su mentalne mape
integralni deo percepcije izgraenog prostora od strane korisnika i da su one zapravo deo
kodiranog morfolokog renika satavljenog od ustaljenih prostornih i socijalnih proncipa
graenja nasleenih iz prolosti. [8]

2.1 Rekonstrukcija - obnova gradova i odnos prema identitetu

U obnovi gradova, u cilju njihove kompetativnosti na regionalnom i globalnom nivou,
poslednjih decenija su uoljive tri najzastupljenije razvojne strategije: grad iluzije/fantazije
(inspirisani uspehom Diznilenda i Las Vegasa), pristup razvoja kulturnih inkubatora
(Montreal, Minsk, Grac) i obnova gradova zasnovana na dizajnu (Lids, Barselona, Torino, itd).
Grad fantazije se oslanja na partnerstvo izmeu javnog i privatnog sektora (PPP) i poreske
subvencije, da bi se realizovale autorske graevine koje bi doprinele novom brendu/imidu
grada, palate za zabavu i podrala umetnost (koncertne dvorane, muzeji, galerije, kazina,
sportski stadioni, megapleks bioskopi, trni centri i sl.) [4], [6]. Oekivani uticaji razvoja
industrije zabave na pokretanje i ubrzavanje revitalizacije susedstva su u veini sluajeva samo
parcijalni, tj. najee su lokalnog karaktera (turisti i korisnici se najee zadravaju samo u
okvirima prostora za zabavu i retko zalaze u lokalne prodavnice, servise, restorane...). Jedan od
projekata koji je baziran na ovoj strategiji je Evropski projekat- grad prestonica kulture (svake
godine jedan od evropskih gradova postaje prestonica kulture, s`tim da mu se prua mogunost
da koristi odreene fondove (EDRF) u cilju kreiranja takvog imida). Projekat je predloen sa
ciljem da postane vaan podsticaj za razvoj turizma i urbane obnove. I u ovoj razvojnoj strategiji
su primeene razlike izmeu oekivanja (benefita/uspeha projekta ) i realnosti. Nisu primeene
znaajne veze izmeu projekata kulturnog razvoja i kreativnih industrija, a procesi gentrifikacije
nisu zaustavljeni (umetnici su se iseljavali iz obnovljenih etvrti jer su prostori postajali
preskupi). Pristup kulturnih inkubatora se nadovezuje na projekat evropske prestonice kulture.
On istie znaaj korienja umetnosti i kulture, u formiranju kreativnih prostora i produkcije, da
bi se privukli korisnici (prvenstveno turisti) i da bi se postigao novi imid grad. [13], [3]. I u
ovom sluaju prilikom rekonstrukcije delova grada, teko je izbei gentrifikaciju, pa se moe
postaviti pitanje autentinosti i tenji ovog modela da tokom vremena preraste u grad iluzija
(Diznifikacija). Obnova gradova zasnovana na dizajnu uglavnom se odnosi na gradove sa
industrijskom prolou. Ekonomska tranformacija tih gradova, prema Lacroix [10] vri se

154
oslanjanjem na kreativne industrije, gde prednjae dizajn i kreativni pojedinci. Na ovaj nain
gradovi postiu svoju prepoznatljivost i status gradova dizajna utvrenih od UNESCO-a
(Buenos Aires, Montreal, Berlin) koja ih uvodi u Mreu kreativnih gradova (Creative City
Network). Na ovaj nain afirmiu se novi modeli privatno-javnog partnerstva na gradskom
nivou koji pomau u otvaranju kreativnih, drutvenih i socijalnih potencijala kulturnih industrija.

3. MENTALNO MAPIRANJE VRAARA

Istraivanje fizikih kvaliteta otvorenih gradskih prostora na teritoriji Gradske optine
Vraar, odnosno mentalno mapiranje, vreno je metodom neposrednog anketiranja stanovnika.
Na osnovu teorije koju je definisao Kevin Lin, upitnik je je sadrao pet delova koji su
obraivali tematske celine odreene jednim od elemenata koji ine sliku grada ili nekog drugog
teritorijalnog okvira (kao to je u ovom sluaju teritorija Gradske optine Vraar): pravce
(puteve ili putanje), podruja (distrikte), granice (ivice), vorita i repere (orjentire). Obradom
rezultata pojedinanih delova upitnika identifikovani su konkretni prostori i objekti koji
odgovaraju pojedinm elementima slike Vraara. Objedinjavanjem rezultata pojedinanih delova
i njihovom distribucijom na mapi gradske optine Vraar uoene su prostrone celine koje
obuhvataju najvei broj elemenata slike Vraara, a koje samim tim poseduju potencijal,
prepoznat od strane stanovnika, za formiranje lokalnih centara.

3.1 Pravci: putevi ili putanje

Putevi su one putanje kojima se posmatra kree i za mnoge ljude predstavljaju dominantne
elemente u njihovoj slici o gradu. [11] Ovde se polazi od injenice da ljudi posmatraju prostor i
grad dok se po njemu kreu.
Obraeni rezultati dela upitnika koji se bavi temom putanja kao elementa slike Vraara pokazali
su da su najznaajniji pravci Ulica Kralja Milana, Makenzijeva ulica, Ulica Maksima Gorkog,
Juni bulevar, Njegoeva i Mileevska ulica. Ono to su rezultati pokazali jeste da veina
izdvojenih ulica ili povezuje, ili tangira tri prostorne celine na Vraaru i to: Cvetni trg (Ulica
Kralja Milana i Njegoeva), Kaleni pijacu (Njegoeva ulica i Ulica Maksima Gorkog) i prostor
oko objekta Beogradskog dramskog pozorita (Mileevska ulica i nastvak Makenzijeve ulice tj.
Ulica Cara Nikolaja II).

3.2 Granice (ivice)

Granice ili ivice po Linu predstavljaju one linearne elemente gradskog prostora koji
razgraniavaju razliite faze i predstavljaju prekide u kontinuitetu. [11] Na osnovu ove
definicije kreiran je deo upitnika koji je imao za cilj da na teritoriji Gradske optine Vraar
identifikuje prostorne elemente slike posmatranog prostora koji odgovaraju ovoj kategoriji.
Na osnovu ovog dela istraivanja dolo se do zakljuka da su se pojedini ulini potezi
okarakterisani kao pravci, pojavili i u kategoriji granice, ali su se pojavili i novi potezi poput
Beogradske i Resavske ulice koje ispitanici identifikuju kao prepreke u kontinuitetu.

3.3 Podruja (distrikti)

Podruja ili distrikti su delovi grada koji se mogu posmatrati dvodimenzionalno, u koje, po
Linu, posmatra ulazi kao u neto novo, jer zna da urbani kraj ima svoj posebni karakter. [11]
Ovi prostori se prepoznaju iznutra, ali mogu da poslue i kao spoljni orjentiri, ukoliko poseduju
obeleja koje je mogue sagledati iz daljine3.
3

Prilagoeno iz Lin, Kevin. Slika jednog grada. Prevod: Milutin M. Maksimovi. Beograd: Graevinska
knjiga, 1974.

155
Obradom rezultata dela upitnika koji obrauje temu podruja (distikta) dolazi se do
zakljuka da se u odgovrima na postavljena pitanja najvie izdvaja prostor Svetosavkog platoa
kao najkarakteristiniji prostor Vraara i prostor za koga su graani najvie vezani. Na drugom
mestu, prema broju odgovra koje su ispitanici ponudili je prostor Kaleni pijace, a odmah za
njim prostori Cvetnog trga i Crveni krst (to predstavlja podruje u blizini objekta Beogradskog
dramskog pozorita).

3.4 vorita
Prema teoriji Kevina Lina vorita su strategijske take nekog grada (teritorije), gde
posmatra moe ui, a isto tako i one intenzivne ie od kojih on polazi ili prema kojima se
kree. [11] Na osnovu ovako postavljene definicije formiran je etvrti segment drugog dela
upitnika koji ima za cilj da utvrdi koji se to delovi Vraara mogu okarakterisati kao vorita.
Prema rezulatima ankete najznaajnije vorite kada su u pitanju rekreativne aktivnosti jeste
Svetosavski plato, kada je u pitanju nabavka namirnica, Kaleni pijaca, a kada su u pitanju
zabavni sadraji, jeste prostor u neposrednom okruenju Cvetnog trga.

3.5 Reperi (obeleja)

Reperi ili obeleja predstavljaju svojevrsne orjentire, a njihov znaaj je u tome to se
izdvajaju kao pojedinani belezi meu mnotvom drugih objekata. [11] Oni su znaajni i zbog
toga to postaju kljuni elementi strukture i identiteta nekog kraja, i ljudi se u velikoj meri na
njih oslanjaju ukoliko se ee kreu odreenim pravcima. [11]
Na osnovu odgovora na postavljena pitanja, Hram Svetog Save je najznaajniji reper (obeleje)
Vraara. Ostali objekti, iako dominiraju svojom visinom, formom ili materijalizacijom, nisu u
tolikoj meri prepoznati kao obeleje Vraara.
Ukupni rezultati sprovedne ankete prikazani su na ortofoto snimku koji obuhvata teritorijalni
okvir Gradske optine Vraar (Prilog 1) korienjem simbola koji oznaavaju elemente slike
posmatranog prostora prema Kevinu Linu.

Prilog 1: Distibucija elemenata slike Vraara

Na ovom prilogu moe se uoiti da se najvie elemenata slike Vraara nalazi na podruju
Svetosavskog platoa na kome dominira Hram Svetog Save kao najznaajnije obeleje ove

156
teritorije. Ostali elementi grupisani su oko tri prostorne celine koje su predmet ovog istraivanja:
okruenje Cvetnog trga, Kaleni pijaca i okruenje Beogradskog dramskog pozorita. Pored
toga, kao znaajni potezi izdvajaju se upravo oni potezi koji povezuju ove tri navedene lokacije,
a to su: Makenzijeva ulica, Ulica cara Nikolaja II, Ulica Maskima Gorkog, Njegoeva ulica i
Mileevska ulica. Kao znaajan potez koji je okarakterisan i kao pravac i kao granica je Ulica
Kralja Milana, koja tangira prostor Cvetnog trga.
U nastvaku istraivanja, korienjem metode prostorne sintakse i vrednovanjem pojedinanih
elemenata urbanistike kompozicije bie analizirane fizike i funkcionalne karakteristike
navedenih prostora sa ciljem uoavanja zakonistosti po kojima se navedeni prostori izdvajaju u
ukupnoj slici Vraara.

4. EVALUACIJA OTVORENIH JAVNIH GRADSKIH PROSTORA VRAARA

Drugo istraivanje koje je sprovedeno na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu
predstavlja evaluaciju otvorenih javnih gradskih prostora koji pripadaju teritoriji Gradske
optine Vraar na osnovu est kriterijuma (otvaranje, siluete, boje, kontinuitet, dominante i
proporcije) koji predstavljaju elemente urbanistike kompozicije. Istraivanje je raeno
metodom ankete kojom su anketirani studenti prve godine osnovnih akademskih studija
arhitekture nakon odsluanog kursa Oblikovanje javnih gradskih prostora-Urbanistika
kompozicija.
U ovom delu rada bie predstavljan deo rezultata vrednovanja otvorenih javnih gradskih
prostora Vraara prema utvrenim kriterijumima koji se odnose na prostore Kaleni pijace,
Cvetnog trga, prostor u neposrednom okruenju Beogradskog dramskog pozorita i uline
poteze koji ih povezuju (Njegoevu ulicu, Ulicu Maksima Gorkog, Mileevsku ulicu i Ulicu cara
Nikolaja II).
Tabela 1: Prikaz rezultata evaluacije posmatranih javnih gradskih prostora
otvaranje

siluete

boje

kontinuitet

proporcije

dominante

Ulica Maksima Gorkog

Cara Nikolaja II

Njegoeva ulica

Mileevska ulica

Kaleni pijaca

Cvetni trg

Plato ispred BDP-a

Rezulati prikazani u Tabeli 1 pokazuju da pojedini prostori koji su izdvojeni na mentalnoj

mapi Vraara od strane graana Vraara i Beograda, prema miljenju uzorka koji se moe
okarakterisati kao struna javnost ne zadovoljavaju odreene kriterijume kojima se nalizira
urbanistika kompozicija. Meutim, ova alatka upravo i slui da bi se na osnovu nje utvrdili
problemi, koji e uz pomo odgovarajuih fiziki intervencija u prostoru biti prevazieni. Sama
vrsta fizike intervencije bie ustanovljena na osnovu vrste problema na koje ukazuju
pojedinani kriterijumi. Glavni cilj potencijalnih intervencija u prostoru jeste da se unapredi
kvalitet prostora i lokacija koje ljudi rado poseuju i za koje ih vezuju odreena seanja i
oseanja.

157

5. ISTRAIVANJE METODOM PROSTORNE SINTAKSE NA POLIGONU

POTENCIJALNIH OPTINSKIH CENTARA I NJIHOVIH MEUSOBNIH
VEZA.
Korienjem metode prostorne sintakse izvrena su merenja frekventnosti korienja
posmatranih javnih gradskih prostora, kao i njihovih meusobnih veza, odnosno glavnih
pristupa. Ovo istraivanje imalo je za cilj da prikaze na koji nain i u koje vreme (tokom nedelje,
tokom vikenda, tokom dana) ljudi koriste izdvojene prostore na teritoriji Gradske optine Vraar
kao potencijalne lokalne centre (Kaleni pijacu, Cvetni trg, plato ispred BDP-a).
Merenja su pokazala da je nain korienja posmatranih prostora u skladu sa sadrajima koji
se na njima nalaze. Prema ovim rezulatima Kaleni pijaca se najvie koristi tokom prepodnevnih
asova radnim danom, a da je najfrekventnije korienje tokom vikenda kada pijaca radi svojim
punim kapacitetom. Prostor platoa BDP-a ima ujednaenu frekventnost korienja tokom radnog
dana koji je uslovljen pozicijom stanice javnog gradskog prevoza. Neto frekventnija poseenost
ovog prostora uoava se u veernjem periodu kada se u Beogradskom dramskom pozoritu
odrava pozorina predstva. Frekventnost korienja Cvetnog trga (Prilog 13) uslovljena je
sadrajima koji se nalaze na tom prostoru gde dominiraju ugostiteljski sadraji, i to pre svega na
potezu Njegoeve ulice. Ovaj prostor ravnomerno se koristi tokom radnih dana i vikenda, ali se
uoava njegovo frekventnije korienje tokom veernjih sati.

Prilog 2: Frekventnost korienja Cvetnog trga tokom radnog dana u periodu od 16-17h

Ovo istraivanje nam omoguava da se uoe naini korienja odreenih prostora, odnosno
problemi koji uslovljavaju da se odreeni prostori ne koriste. Na taj nain intervencija u
korigovanju uoenih problema bila bi usmerena na uvoenje aktivnosti koji bi imale za cilj da
pospee korienje prostora koji se manje koriste.

6. ZAKLJUAK: KOJE ALATKE SE MOGU PRIMENITI DA BI SE

OMOGUILO DA TI PROSTORI POSTANU VIBRANTNIJI I PRIJATNIJI
ZA KORIENJE I BORAVAK U NJIMA
Svaki grad koji eli da preraste u metropolu ili zadri svoj znaaj u globalnoj mrei gradova,
kao jedan od stratekih ciljeva razvoja treba da prihvati obnovu i regeneraciju istorijskog jezgra i
znaajnih otvorenih gradskih prostora. Stara istorijska jezgra, a naroito u gradovima koji
poseduju atraktivno graditeljsko naslee, treba da povrate svoj znaaj koji su imala u
sociolokom, kulturnom i ekonomskom smislu (urbana renesansa), to e povratno uticati na
prosperitet svih graana (razvoj turizma, bolje funkcionisanje, vei broj radnih mesta,
ekonomski prosperitet). Da bi lokalna zajednica privukla kapital i investitore, esto je
neophodno da pokae da se razlikuje od drugih sredina, a to e najlake dokazati isticanjem
identiteta mesta, specifinosti i raznolikou ponude. Porast urbaniteta ovakvih celina je u
direktnoj sprezi sa predhodnim faktorima.

158
Prostorno-drutvena meuzavisnost iskazana urbanitetom kao obelejem, ukazuje na
kompleksnost obnove gradova. U gradovima koji se trenutno nalaze u periodu tranzicije, nije
dovoljno primeniti samo fiziku obnovu gradova, ve i promenu u stavovima kako graana tako
i onih na vlasti. Kao prioriteti u obnovi gradova postavljaju se: obnova uruenog urbaniteta,
permanentna edukacija stanovnitva na temu urbane obnove i regeneracije, oblikovanje gradskih
prostora na nain da doprinose profitabilnosti i da postanu generator daljeg razvoja kao i
oblikovanje prepoznatljivih prostora sa etnikim specifinostima i elementima identiteta,
formiranje kompaktnih multifunkcionalnih gradskih jezgara i aktiviranje istorijsko-kulturnog
naslea.
Javni prostori bi trebalo da povrate svoj znaaj mesta okupljanja i svetkovina predstavljajui
odraz urbane kulture, dok bi arhitektura bila najvanije sredstvo stvaranja urbanog identiteta koji
bi mogao da prui neophodnu kulturnu simbolizaciju obogaenu modifikovanim elementima
urbanih mitova i rituala.
Alatke prikazane u ovom radu, kao sugestija za neki budui razvoj i transformaciju javnih
prostora centralnih gradskih jezgara, formirane su na prostorne sintakse, teorije Kevina Lina i
sprovedenih istraivanja sa studentima na predmetu Oblikovanje javnih gradskih prostorakompozicija. Budunost ovih prostora, meutim, ne lei u kopiranju modela ili dobrih primera.
Ispravan pristup problemu razvoja, izgradnje i transformacije otvorenih javnih gradskih prostora
treba traiti u prihvatanju savremenih principa prilagoenih lokalnim uslovima i trendovima koji
neminovno vode stvaranju specifinog modela odrivog javnog prostora.

7. POPIS LITERATURE
[1] zripe. L., Jelin.E., Rao J., Streeten.P.: Cultural diversity, conflict and pluralisam, u
knjizi UNESCO Cultural Heritage, Conflict and Pluralisam, Paris, p.p. 24-46, 2000.
[2] Connerton P.: How Societies Remember, Cambridge University Press, UK, 1989.
[3] Florida, R.: The Rise of the Creative Class: And How It's Transforming Work, Leisure,
Community and Everyday Life, NY: Basic Books, New York, 2002.
[4] Gladstone D. L.: Tourism Urbanization in the United States Urban Affairs Review,
1998, 34, p.p. 3 - 27.
[5] Halbwachs M.: La mmoire collective, Paris, 1950
[6] Hannigan J.: Fantasy City: Pleasure and profit in the postmodern metropolis Routledge,
London 1998
[7] Hayden, D.: The power of place: Urban landscapes as public history, The MIT Press,
Cambridge MA , 1995.
[8] Hillier B., Hanson J.: The Social Logic of Space, Cambridge Univ. Press, Cambridge,
2001.
[9] Jordan J.: Collective Memory and Locality in Global Cities, In (eds.) Patrice P., Krause
L Global Cities Cinema, Architecture, and Urbanism in a Digital Age, New Brunswick,
New Jersey: Rutgers University Press, p.p. 3148, 2003.
[10] Lacroix,
M.
J.:
Interview
with
Marie-Jose
Lacroix,
http://www.torinoworlddesigncapital.it/portale/en/content_1.php?ID=81&sezioneID=10
, (oktobar 2009)
[11] Lin, K.: Slika jednog grada, Graevinska knjiga, Beograd
[12] Lynch, K.: Good City Form, MIT Press, Cambridge MA and London, 1981
[13] Mommas, H.: Cultural clusters and the post-industrial city: Towards the remapping of
urban cultural policy Urban Studies, 41, pp. 507-32, 2004.
[14] Zukin, S.: The Culture of the Cities, Blackwell, Oxford, 1995

159

Vladimir Dragievi1

ZANATSKO UMETNIKI CENTAR NA UBURI,

ODRIVOST KOJA JE POTVRENA KROZ VREME
Rezime: Ovaj rad je studija sluaja objekta koji je projektovao profesor Ranko Radovi
1966. godine. Osnovna pretpostavka je da se arhitektonski objekat uspeno odrao do dananjih
dana iako je graen kao privremeni, eksperimentalni objekat. U istraivanju zanatskoumetnikog centra na uburi je analizirano nekoliko arhitektonsko prostornih aspekata
objekata: serijska proizvodnja strukturalnih elemenata, ekoloki dizajn, odrivost i socijalana
opravdanost i rezultati istraivanja su prezentovani u vidu zakljuka. Svi ovi aspekti su
potvreni vremenom, jer objekat je izgraen 1971. godine, i ak danas slui potrebama njegovih
korisnika. Cilj istraivanja je da se definiu faktori koji su obezbedili odrivost ovakave
arhitekture. Ovaj rad je takoe deo istraivanja u sklopu doktorskih studija na Fakultetu
tehnikih nauka na odseku arhitektura i urbanizam.
Kljune rei: Arhitektura, grupna forma, lokalno i tradicionalno, fleksibilnost, zanatsko
umetniki centar, serijska proizvodnja, socijalna opravdanost.

CRAFT-ART CENTER ON CUBURA, SUSTAINABILITY

WHICH IS PROVED THROUGH THE TIME
Abstract: This paper is case study of object projected by professor Ranko Radovic in 1966.
Basic presumption is that object which was bulit like temporary, experimental sustained till
today. Aproach to the exsamination of craft-art center on Cubura is analysis of several
architectural spacial aspects of this object: serial production of structural elements, eco design,
sustainable design and social responsibiltity, and results of exsamination are presented in
termination. All of this aspects are aproved through the time, because object is completed in
1971, and eaven today it respons to the needings of its users. Purpose of research is to determin
factors which assured sustainability of this architecture. This paper is also part of larger analysys
made for the Phd thesis on Facylty of Technical Sciences, departement for architecture and
urbanism.
Key words: Architecture, group form, local and traditional, felxibility, craft-art center, serial
production, social sustainability.

dipl. in. arh.-master, JP Standard, IX vojvoanske udarne brigade 2a, 21400 Baka Palanka,
vladopaval@yahoo.com

160

1. UVOD
... grupne forme omoguuju razvoj, integraciju, evoluciju, dodavanje i oduzimanje, kao i
prilagoavanje, kako topografiji tako i socio-ekonomskoj realnosti, to sve zajedno, verovatno,
lei u osnovi njihovog vitaliteta i njihove stalnosti.[1]
Arhitektonska (urbana) forma je jedna od najbitnijih tema u procesu projektovanja, izgradnje
objekata i ureenja gradova. Sklop, morfologija objekta, konfiguracija ne utiu samo na izgled
objekta. Od njih zavisi i karakter prostora, odvijanje funkcija u objektu, nain korienja i
doivljavanja prostora. U arhitektonsko-urbanistikoj praksi i teoriji razlikuju se tri osnovne
konfiguracije:
kompoziciona forma,
grupna forma i
megastruktura.[2]
Otvorene, fleksibilne forme ostavljaju mogunost menjanja i prilagoavanja. Krute, strogo
odreene forme arhitektonskih objekata su nepromenljive. Slobodni, promenljivi sklopovi
objekata se mnogo lake mogu prilagoavati potrebama ivota, zahtevima novih funkcija i datog
vremena. To podrazumeva da takve forme imaju vie anse da opstanu, da se odre u procesu
razvoja i transformacije gradova iji je tempo vrmenom sve ubrzaniji. Fleksibilni sklopovi
objekata se lake uklapaju u fiziku strukturu grada i prilagoavaju postojeim urbanim oblicima
i morfologijama.
Ovaj rad predstavlja studiju slucaja objekata koji je projektovan kao jedan modularan sklop,
fleksibilni sistem. Radi se o objektu zanatsko-umetnikog centra na uburi, popularno nazvanog
Gradi Pejton, za koji je projekat izradio profesor dr Ranko Radovi. Arhitektonska forma je
sloena od jednog elementa koji je umnoen, delovi su dodavani jedan do drugog. Cilj
istraivanja je pokuaj da se definiu faktori koji su obezbedili odrivost ovakvom
arhitektonskom dizajnu, kui koja je projektovana kao privremena, eksperimentalna pre etiri
decenije. Osim modularnog sklopa, odrivost ovakve arhitekture je obezbeena i korienjem
tradicionalnih materijala, ekolokim dizajnom i time to su korisnici prihvatili objekat kao svoj
lini prostor, njegova arhitektura je socijalno opravdana. U radu su svi ovi aspekti arhitekture
zanatsko-umetnikog centra na uburi proueni korienjem metode analize. Rezultati
istraivanja su prezentovani u vidu zakljuka.

2. ZANATSKO-UMETNIKI CENTAR GRADI PEJTON

Zanatski centar na uburi, beogradskom naselju udaljenom od centra grada oko 2km
projektovao je arhitekta i profesora arhitekture Ranko Radovi 1966. godine. Objekat je graen
od 1967. do 1971. godine i bio je prvi objekat tog tipa u glavnom gradu Srbije. Izgraen je kao
privremeni, eksperimentalni objekat dok gradska uprava ne pronae neko trajno urbanistiko
reenje za prostor na kom se nalazi. Objekat se zadrao do danas i stoji na prostoru u ijoj se
blizini nalaze dva vrlo znaajna i vredna objekta, verski i kulturni dravni centri: Hram Svetog
Save i Narodna biblioteka Srbije. U malom trnom centru sa tridesetak lokala vlada poseban
ambijent i drutvena atmosfera i prostor je jedinstveno mesto u gradu u kome se u maloj kafanici
ubura okupljaju brojni poznati glumci, pisci, slikari... Susedni stanari su mu dali ime Gradi
Pejton (Peyton Place) po popularnoj TV seriji koja se emitovala u tom periodu. Od kada je
centar napravljen i lokali otvoreni, svi vlasnici i korisnici lokala ga doivljavaju kao jednu
zajedniku kuu, poseban lini prostor. Upravo je duh mesta, identitet prostora uinio da se
graevina zadri do danas uz pomo njenih korisnika, ljudi koji rade i uivaju u njoj.
Objekat se nalazi na prelaznom prostoru izmeu male parkovske povrine i stambenih
blokova beogradske optine Vraar. Lokacija je oiviena stambenim objektima na istoku,
uburskim parkom na zapadu i saobraajnicama na jugu i severu. Formiran je kao posebna

161
arhitektonsko-ambijentalna celina u starom gradskom jezgru i predstavlja mali drutveni centar,
srce ovog dela grada. Profesor Radovi je krenuo od ideje da sauva svako drvo koje se nalazilo
na prostoru predvienom za izgradnju objekta. Tako je objekat slobodno postavljen oko stabala
formirajui specifine slobodne prostore izmeu svojih delova. Na taj nain su sauvane lipe
koje su sada stare preko pedeset godina i nastao je objekat modularne osnove i fleksibilne
konfiguracije, sa dominantnim estougaonim formama koje poreane jedna do druge ine celinu,
objekat grupne forme.

3. TRADICIJA, EKO DIZAJN

Tradicija se izraava strelom koja je usmerena unapred a nikako ka prolosti.[3]
... jednostavne, gotovo prirodne, one ipak poseduju neki visoki i prefinjeni stil. Njihovo
poreklo im je podarilo tu elementarnu snagu i one su kombinacija toga i vene lepote.[4]
Lokalne graditeljske tehnike i tradicija u Srbiji potiu pre svega od prirodnih i geografskih
karakteristika prostora srednjeg Balkana. Tradicionalni naini gradnje se opet razlikuju u
zavisnosti o kom delu zemlje govorimo (Vojvodina, umadija, juna Srbija...). Beograd je
glavni grad Srbije i nalazi se u njenom centralnom delu koji je karakteristian po brojnim
brdima, rekama i obiljem uma i zove se umadija. Lokalni nain graenja se oslanja na
prirodne materijale, pre svega drvo, koga ima najvie. Sami zidovi kua se izvode od drvenih
horizontalnih balvana ili dasaka. Krovovi kua su po pravilu kosi, dvovodni ili etvorovodni
zbog obilnih padavina i kontinentalne klime. Naselja su formirana u skladu sa uslovima terena,
najee u slobodnoj dispoziciji objekata. Brdska sela u umadiji predstavljaju primere spontano
nastalih grupnih formi, slobodno razmetenih i u ravnopravnom dijalogu sa elementima prirode.

Slika 1 - Tradicionalni tip kue u centralnoj Srbiji.

Beograd kao najvei grad u Srbiji je mesto kulture i boemskog ivota. Poznat je po kafanama
koje su bile omiljeno mesto okupljanja brojnih umetnika, glumaca, politiara. Nekada se sav
socijalni ivot u gradu odvijao u poznatima kafanama kao to su: Skadarlija, Znak pitanja, Tri
eira, koje su Beogradu davale posebad duh i atmosferu gradskog ivota.
U periodu masovne gradnje posle II sv. rata, upotrebe prefabrikovanih elemenata, serijske
gradnje, dominacije betona kao konstruktivnog i oblikovnog materijala, objekat zanatskog centra
je sagraen od drveta, obnovljivog prirodnog materijala, sa laganom montanom konstrukcijom.
Sklop objekta ini jedan jedini element, estougaoni paviljon umnoen, kopiran 35 puta. Zidovi
paviljona su sainjeni od drvenih dasaka koje su postavljene horizontalno na laganu noseu
konstrukciju. Svaka od elija ima kosi dvovodan krov koji je pokriveni limom i u boji je drveta.
Male zanatske radnje i lokali su smeteni u pojedinane barake, kioske koje su zatim sloene
jedna do druge tako da formiraju jedan ivi prostor, neku vrstu malog grada u gradu. Mesto u

162
paviljonima su nale razne zanatlije: peatoresci, kljuari, obuari, staklari, krojai kao i kafane i
pekari. Drvo kao tradiconalni i lokalni materijal je upotrebljen za izgradnju arhitektonske forme
koja je funkcionalno i logiki fleksibilna i moderna. Korienjem potuno obnovljivog, prirodnog
materijala koji nije tetan po okolinu i koji nakon ruenja obekta ne ostavlja tetne posledice
postignut je u neku ruku ekoloki dizajn. U svojoj jednostavnosti oblika i lepoti upotrebljenog
drveta poseduje neki deli mirne, spontane atmosfere iz seoskih prostora u ambijantu umadije
koji kao da su rasli zajedno sa prirodom.

Slika 2 - Paviljoni sainjeni od drveta u lokalnoj graditeljskoj tehnici, fotografija iz perioda kada je
objekat bio tek zavren.

Slika 3 Objekat je danas u dosta loem stanju ali je prostor iv.

U Gradiu Pejton je delimino sauvan nekadanji duh Beograda. U samom mestu se

zadrao nain ivota koji je nekada bio karakteristian za srpsku prestonicu. Objekat koji uva
stare, tradicionalne zanate je prostor druenja i okupljanja, prie, mesto van savremenih tokova,
potroakog ivota i masovne kulture. Zanatsko-umetniki centar na uburi je neka vrsta
sklonita od brzog naina ivota u milionskom gradu.

4. MODULARNOST, FLEKSIBILNOST, SERIJSKA (INDUSTRIJSKA)

PROIZVODNJA
Group form nastaje odnosima izmeu zgrada. Pojedina zgrada se gubi u odnosu na
kolektivni zajedniki oblik. [5]
Koncept fleksibilnosti i modularnog komponovanja, slaganja objekta je prisutan i u dalekoj
prolosti a u modernoj arhitekturi je esto korien. Koncept tradicionalne japanske palate je
oslonjen na tatami, modul dimenzija 180x90cm, prema dimenzijama ljudskog tela u leeem
poloaju. Najbolji primer je palata Katsura u Kjotu iz XIII veka. Ovaj kanonski model je
ponavljan vie puta u nekim od znaajnih objekata XX veka u svetu. Aldo van Ajk je dom za
decu u Amsterdamu formirao po uzoru na japansku tradiciju, koristei modularnu kvadratnu

163
mreu u kojoj su rasporeeni objekti i slobodni prostori. Princip modularnosti i fleksibilnosti je
jedna od osnovnih karakteristika metabolistikog pokreta, kog su zastupali znaajni svetski i
japanski arhitekti: Kenzo Tange, Kisho Kurokawa, Kionori Kikutake i Arata Isozaki. Njihova
arhitektura je takva da joj se delovi, elementi mogu dodavati ili oduzimati a da se celina, sklop
ne poremeti. ezdesetih i sedamdesetih godina su u modularnim armirano-betonskim
konstrukcijama masovno graeni vieporodini stambeni objekti u celom svetu.

Slika 4 Katastarsko-topografski snimak i modularnost osnove Gradia Pejton.

Zanatsko-umetniki centar na uburi svojim modularnim sklopom, strukturom,

konfiguracijom ima odlike objekta moderne arhitekture. Princip kreiranja zgrade slaganjem istih
delova, elemenata, elija je jedna od neprolaznih tekovina arhitekture, bilo one koja se oslanja
na tradiciju ili modernistike. Ovaj metod projektovanja, nain kodiranja objekta se zadrao do
danas u savremenoj arhitekturi. Gradi Pejton je projektovan tako da je mogua serijska
proizvodnja nosee konstrukcije paviljona, estougaonih elemenata. Na konstrukciju se kasnije
dodaje omota od drveta. To znai da je u jednom delu izgradnje objekta obezbeen industrijski
pristup, proizvodnja jednog elemnta u seriji.

Slika 5 Heksagonalni elementi su osnovni i jedini delovi strukture objekta.

5. MODULARNOST, FLEKSIBILNOST, SERIJSKA (INDUSTRIJSKA)

PROIZVODNJA
Tamo gde nema ta slaviti, nema ni arhitekture. [6]
ini se da arhitektura Gradia Pejton ima posebnu drutvenu dimenziju, razliitu od
arhitektonskog pokreta koji je 60-tih i 70-tih godina prolog veka dominirao kod nas. Posleratni
modernizam, na alost, kod nas nailazi uglavnom na odbojnost, negativne stavove ljudi
korisnika. Samim tim to je eksperimentalni objekat opstao skoro 40 godina je potvrda da je
njegov dizajn socijalno opravdan i iz razloga to su ga ljudi, njegovi korisnici sauvali od
ruenja. Stanovnici ubure i korisnici lokala su se usprotivili odluci gradskih vlasti da ukloni
objekat stalnim protivljenjem usvajanju urbanistikog plana kojim je ruenje bilo predvieno.
Peticiju za ouvanje Gradia Pejtona, u kome ve 25 godina uspeno posluju najstarije
zanatlije, potpisalo je 3.500 stanovnika ubure i Vraara. Izmeu zanatskih radnji se nalaze

164
lipe stare vie od 50 godina, po kojima je ubura poznata [7]. Na objektu su tokom vremena
injene male izmene ali osnovna ideja i struktura je sauvana. Vremenom je izmenjeno i
uklonjeno nekoliko paviljona u skladu sa potrebama korisnika. Izgled skoro svih radnji je
promenjen, to je omogueno korienjem drvenih zidova koji se lako menjaju. Korisnicu su
odreivali karakter svakog paviljona onako kako su oni eleli (moe se videti na slikama 1 i 2).
Tako je naruen prvobitni izgled objekta ali u korist potreba zanatlija, prodavaa, pekara,
ugostitelja... Svako je uredio svoj prostor prema delatnosti koju obavlja.
Zanatskoumetniki centar na uburi je verovatno opstao zahvaljujui tome to su u njemu
zastupljeni veinom nekomercijalni sadraji. Ljudi su dolazili u radnje i kafane ne samo iz
potrebe ve je i u neku ruku boemska atmosfera privlaila odreenu grupu ljudi. Specifinost,
duh mesta (genius loci) je ouvan kroz vreme. Jedan krug ljudi, korisnika nije nikada napustio
ovaj prostor jer ga doivljava, osea na neki poseban nain. Za njih je Gradi Pejton vrlo vredan
i vaan prostor. Arhitektura profesora Radovia je nenametljiva, spontana i vieslojna, slavi
obino, jednostavno, ljudski rad, umee i na kraju slavi slobodu ivljenja u prostoru.

6. ZAKLJUAK
Na osnovu izvedene analize mogu se izvesti odreeni zakljuci o tome koji su faktori,
osobine arhitekturi obezbedili odrivost. Iako je zanatsko trni centar sagraen ezdesetih godina
prolog veka, njegov univerzalni dizajn i drutvena vrednost se potvruju i danas. Prilagodljiva
konstrukcija objekta je ostavila odreenu slobodu menjenja, dodavanja delova, elemenata.
Korienjem dokazanih, prirodnih matrijala je obezbeena dugotrajnost i prilagodljivost, u
smislu prihvatanja od strane korisnika. Uglavnom nekomercijalni karakter sadraja u objektu je
u suprotnosti sa svim to je pomodno, prolazno. Najbitnije je ini se to to je objekat izgraen
ba po meri njegovih korisnika, moda i nesvesno, sa ciljem da bude samo privremen. Sami
korisnoci su i sauvali njihov objekat od namere da bude uklonjen. Tako je autentinost i
vrednost ovog objekta potvrena i ouvano je neto od starog duha grada Beograda. Lokalne
vrednosti su sauvane zahvaljujui modernom dizajnu objekta koji se ne vezuje ni za odreeni
period, pokret, stil, ni za jedno mesto. Fleksibilnost objekta u osnovi i u samom dizajnu su
omoguili da on opstane. Eksperimentalna kua je potrajala due od mnogih koje su graene da
traju.

7. POPIS LITERATURE
[1] Radovi R.: Novi vrt i stari kavez, Stylos, Novi Sad, 2001
[2] Maki F.: prema Denks .: Moderni pokreti u arhitekturi, Graevinska knjiga, Beograd,
2000.
[3] Le Korbizije: prema Radovi R.: Savremena arhitektura, izmeu stalnosti i promena
ideja i oblika, Stylos, Novi Sad, 2001.
[4] Tange K.: http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BC%D1%83%D1%
80%D0%B0%D1%98 (15. septembar 2009.).
[5] Gidion S.: Prostor, vreme i arhitektura, Graevinska knjiga, Beograd, 2002.
[6] Vitgentajn L.: prema Radovi R.: Savremena arhiektura, izmeu stalnosti i promena
ideja i oblika, Stylos, Novi Sad, 2001.
[7] Risti M.: Odbranjen Gradi Pejton, dnevne novine Glas javnosti, interenet izdanje od
11. avgusta 2005 (http://arhiva.glas-javnosti.rs/arhiva/2005/08/11/
srpski/BG05081003.shtml)

165

Dukovski Blae1
Smilevski Sako2
Mini Slobodan3

PRIMENA BETONA SA W/C FAKTOROM < 0,45 U

IZGRADNJI KOLOVOZA AUTO-PUTA
ASTANA-PETROPAVLOVSK NA DEONICI
ASTANA-OTRANDI U KAZAKHSTANU
Rezime: Cilj ovog rada je da se u najkraim fragmentima prikae primena suvih betona u
izgradnji betonskih kolovoza: od definisanja receptura za beton, do procesa industrijskog
spravljanja, transporta, ugradnje i nege betona. Radove na auto-putu su izvodile graevinske
firme K-DorStroy AO iz Astane (Kazakhstan) i Papenburg baugesellscaft mbH iz Hanovera
(Nemaka). Firma ADING AD iz Skoplja (Makedonija) je u ovoj izgradnji bila autor sastava
betona i kontrolor kvaliteta betona i pravilne ugradnje. Sastav betona je formiran u skladu sa
normativima i zahtevima moderne tehnologije ugradnje mehanizacijom proizvoaa Wirtgen iz
Nemake. Materijali za sastav betona, nain izvoenja betoniranja i rezultati kontrolnih
ispitivanja svojstava sveeg i ovrslog betona su predmet ovog rada.
Kljune rei: niski w/c faktor, cement bez dodataka, agregat od eruptivnih stena, reni pesak,
superplastifikator, aerant

USAGE OF CONCRETE MADE WITH W/C-RATIO < 045 IN

CONSTRUCTING PAVEMENT OF HIGH-WAY
ASTANA-PETROPAVLOVSK, SECTION
ASTANA-SHOTRANDY IN KAZAKHSTAN
Abstract: The main purpose of this paper is to show usage of dry concrete in constructing
concrete pavements: from defining concrete recpy, industrial preparation, transport, application
and curing of concrete. Construction works for the high-way were carried out by constructing
companies K-DorStroy AO, Astana (Kazakhstan) and Papenburg baugesellscaft mbH, Hanover
(Germany). Company ADING AD - Skopje (Macedonia) made concrete design, as well as
caring out concrete quality control and concrete application control. The design for concrete
production was made according to latest requirements of modern technology of application,
using mechanization produced by company Wirtgen, Germany. Materials used for concrete
preparation, means of concrete application and results from control testing of fresh and harden
concrete are subject of this work.
Key words: W/C Ratio, pure cement, agregate from vulcanic (eruptive) origin, river sand,
superplasticizer, air-entraining admixture

dipl.ing.gra.,ADING AD, Novoselski pat bb,1000 Skopje, e-mail: dukovski@ading.com.mk

dipl.ing.gra.,ADING AD, Novoselski pat bb,1000 Skopje, e-mail: smilevski@ading.com.mk
3
dipl.ing.gra.,ADING doo, Nehruova 82, 11070 Novi Beograd, e-mail: ading_nis@ptt.rs
2

166

1. UVOD
Za razliku od puteva sa zavrnim asfaltnim slojevima, a zahvaljujui prilagodljivim
osobinama betona, na putevima sa zavrnim betonskim kolovozima nema manifestacija
kolotragova, poprenih koionih talasa ili deformacija od enormnih pritisaka kao optereenja.
Visoke otpornosti betona omoguuju i vrlo dug ekspolatacioni vek betonskih kolovoza.
Betonska povrina se, nesumnjivo, javlja kao pogodna i odgovarajua za visoko optereene
puteve. Betonske povrine, zahvaljujui preraspodeli uticaja optereenja preko svojih
nezavisnih, a povezanih ploa u konstrukciji, imaju vrlo dobru otpornost i to nezavisno od
temperaturnih uticaja. Dejstva osnovnog optereenja su raspodeljena po velikoj povrini i zbog
toga se u konanoj interpolaciji smanjuju.
Osim kao zavrni element u konstrukciji kolovoza na auto-putu, beton zbog svojih visokih
karakteristika nalazi primenu i na vrlo optereenim uzletno-sletnim pistama na aerodromima,
platoima u industrijskim zonama, morskim i renim lukama, transportno-ekspedicionim
punktovima ili na mestima stajalita tekih vozila, kamiona, autobusa, putnikih i teretnih
aviona, kao i na deonicama puteva sa naplatnim rampama ili carinskim prelazima i sl.

2. OPTE
Cementnobetonski kolovoz je kruta kolovozna konstrukcija u kojoj je agregat vezan
cementnim vezivom. Kolovozna konstrukcija sa cementnobetonskim kolovozom mora biti u
stanju da neposredno primi saobraajno optereenje i da ga istovremeno raspodeljuje na
posteljicu, bez tetnih posledica za nasip i temeljno tlo.
Cementnobetonska kolovozna ploa mora imati po celoj irini istu debljinu i po pravilu
jednostrani popreni nagib.
Radi skupljanja i istezanja usled temperaturnih promena, cementnobetonski kolovozi se dele
podunim i poprenim spojnicama na cementnobetonske kolovozne ploe. Za prenoenje
optereenja i osiguranje visinskog poloaja betonskih kolovoznih ploa kod poprenih spojnica
moraju se predvideti modanici, a za spreavanje razmicanja cementnobetonskih kolovoznih
ploa kod podunih spojnica predviaju se kotve (sidra).
Cementnobetonski kolovoz se mora, kako za vreme ugraivanja betona, tako i posle
izgradnje, zatititi i negovati. Za negu ugraenog sveeg i ovravajueg betona primenjuje se
vlaenje preko odgovarajuih materijala kao to su juta ili asure, ili kao mnogo efikasnije i
sigurnije, primena tenih hemijskih zatitnih sredstava. Hemijskim zatitnim sredstvom se
ravnomerno poprska povrina cementnobetonske ploe ime se postie ravnomernost zatitnog
filma, odnosno zatvorenost povrine, ime se opet, spreava nagli gubitak vlanosti betonske
mase u procesu sazrevanja i omoguuje umereni tempo sazrevanja i ovravanja betona.

3. AUTO-PUT ASTANA PETROPAVLOVSK, U KAZAKHSTANU;

DEONICA: ASTANA ORTANDI
U periodu od 04.06. do 01.10.2008. godine raena je izgradnja druge trake auto-puta Astana
Petropavlovsk na deonici od Astane do ortanda sa cementnobetonskim kolovozom od km 7
do km 57,4. Auto-put poseduje tri trake za saobraaj i jednu zaustavnu traku u jednom, kao i u
drugom smeru. irina kolovoza u jednom smeru iznosi 14,75 m, a izmeu dva smera je ostrvo
irine 1,00 m. Radove na auto-putu su izvodile graevinske firme K-DorStroy AO iz Astane
(Kazakhstan) i Papenburg baugesellscaft mbH iz Hanovera (Nemaka). Firma ADING AD iz
Skoplja (Makedonija) je sa svojim timom inenjera za primenu i plasman u izgradnji
cemntnobetonskog kolovoza bila autor sastava betona i kontrolor kvaliteta betona i pravilne

167
ugradnje na trasi. Ovaj rad je prikaz kratkih fragmenata iz obimnog iskustva u izgradnji
betonskog kolovoza.

3.1 Uslovi kvaliteta cementnobetonskog kolovoza

Prilikom sastavljanja uslova za sastav, kvalitet i nain ugradnje betonske meavine u zavrni
kolovoz uzimani su u obzir postulati iz standarda EN-206, DIN, GOST, mogunosti raspoloivih
tehnikih sredstava, kao i uslovi podneblja na kome se gradio auto-put. U uslovima koji su se
trebali ispuniti napravljeni su kompromisi izmeu pomenutih standarda, ali na stranu postizanja
najboljeg mogueg kvaliteta cementnobetonskog kolovoza.
Izmeu ostalih uslova vezanih za sastavne inioce betona, samog betona i uslova za
ugradnju, istiu se sledei:
marka betona na pritisak: MB 45,0 MPa
marka betona na savijanje: MB 4,5 MPa
otpornost na mraz M 200 ( odnosno sadraj vazdunih pora 3,5 do 7% )
vodocementni faktor w/c = 0,42 do 0,45
ist portland cement bez dodataka
meavina betona sa etiri frakcije agregata
maksimalno zrno agregata 31,5 mm
slump nakon spravljanja betona do 4,5 cm
slump na ugradnji do 2,0 cm ( odnosno klasa kompaktnosti C1, po EN 206-1 )
transport sveeg betona kiperima na najveu udaljenost od 30 km
dozvoljeni prekid u radu od najvie 40 minuta
debljina kolovoza 25 cm, beton nije armiran
za prenoenje optereenja iznad spojnica predvieni modanici i kotve
formiranje spojnica po utvrenom rasporedu
maksimalna dozvoljena temperatura u betonu 30OC
maksimalna dozvoljena temperatura vazduha 35OC
O
minimalna dozvoljena temperatura u betonu 5 C
minimalna dozvoljena temperatura vazduha -3OC
zahtevana ravnost povrine iznosi na 3 m1 3 mm
jednostrani nagib kolovoza za povrinski odvod padavina 2%
zavrna povrina kolovoza sa zaribanom teksturom
u sluaju jaih atmosferskih padavina momentalni prekid radova
U pobrojanim uslovima su uglavnom, izmeu ostalih, istaknuti oni koji su bili kljuni
prilikom izrade betonskog kolovoza u praksi.

3.2 Rad na sastavljanju receptura za betonsku meavinu

Nakon primenjenih standardnih procedura za ispitivanje peska, ljunka i cementa, u
laboratoriji je uraeno 24 receptura kojima je, u skladu sa relevantnim granulometrijskim
krivama agregata i deklarisanim dozaama aditiva za beton, pravljena dobitna kombinacija za
zadovoljenje postavljenih kriterijuma za kvalitet betona i to sa cementom etiri razliita
proizvoaa: iz Uzbekistana, Rusije i dva iz Kazakhstana Karaganda i Semipalatinsk. Obzirom
da su cementi bili ujednaenog kvaliteta, pravljene su eksperimantalne recepture u smislu
praenja ponaanja betona od spravljanja, sazrevanja i ugraivanja u zavisnosti od upotrebljene
koliine cementa u sastavu betona: 360, 370, 390 i 400 kg/m3 betona.
Po pitanju sastava agregata, postojala je najidealnija mogunost kompozicije, odnosno, pesak
reni, a ljunak drobljeni eruptivac visokih perfomansi i vrlo ujednaenog granulometrijskog
sastava.
Aerant u sastavu betona je obezbeivao traeni sadraj vazdunih pora, a superplastifikator
SUPERFLUID-M1 proizvoaa ADING AD iz Skoplja je omoguavao postizanje vrlo niskog

168
w/c faktora, odranje konzistencije i odlinu ugradljivost. Na slici 1. prikazan je faksimil
originalnog izvetaja usvojene recepture za beton kojim je raena izgradnja kolovoza:

Slika 1 Faksimil izvetaja laboratorije za usvojenu recepturu

3.3 Priprema i transport betona

Betonska baza je proizvodila 9 kubika betona na svakih 3 minuta sa prosenim meanjem
betonske mase od 45 sekundi. Upravljanje betonskom bazom je u potpunosti automatizovano i
kontrola ispravnosti rada je mogua, osim vizuelnog uvida u ispravnost izgleda meavine i preko
tampanog izvetaja. Transport betona je izvravan kiperima iji je utovarni deo imao kapacitet

169
od 12 do 15 kubika, ali je zbog napravljene homogene periodine dinamike dotura betona na
mesto ugradnje svaki utovar sadravao po 9 kubika betona.

Slika 2 Faksimil kontrolnog izvetaja fabrike betona

Na osnovu podataka iz kontrolnog izvetaja ( slika 2. ) mogue je uticati na promene u

sastavu betonske maavine u toku proizvodnje, ukoliko se pojavi potreba za finim podeavanjem
perfomansi betona. Preko terminala mainiste ( slika 4. ) praenjem trenutne konzistencije
meavine ije je spravljanje u toku, kontrolie se koliina vode koja se dozira u meavinu. U
zavisnosti od trenutnih uslova u momentu spremanja meavine, w/c-faktor se u betonskoj
meavini kretao u intervalu od 0,36 do 0,40, odnosno u proseku u skladu sa w/c-faktorom iz
recepture koji je iznosio 0,38.

Slika 3 Fabrika betona

Slika 4 Terminal mainiste

Beton se proizvodio i ugraivao ciklinim tempom od 120 do 136 sati neprekidno sa

pauzama za remont mehanizacije od 36 ili 48 sati u toku sedam dana. Prosena dnevna
proizvedena i ugraena koliina betona je u proseku iznosila 4.500,oo m3, gde se dnevno troilo
preko 25 vagona cementa od po 75 tona i koji je dopreman iz cementare iz Semipalatinska sa
udaljenosti od preko 750 km; agregat u dnevnim koliinama od preko 8.829,oo tona, dopreman
sa udaljenosti od baze od preko 350 km. Fabrika betona je bila pozicionirana tano na polovini

170
trase i nalazila se na placu od 35 hektara uz magistralnu prugu, najvea udaljenost za transport
betona iznosila je 29 km...

3.4 Kontrola kvaliteta betona i kontrolna ispitivanja

Ispravnost kvaliteta betonske meavine se obavljala putem kontrolnih ispitivanja same smese
odmah nakon spravljanja iste i na mestu ugradnje periodino na svakih 60 minuta ili ee po
potrebi i na kraju ispitivanjima probnih kocki i prizmi u laboratoriji.
Ispitivanja svee betonske mase su sadravala kontrolu temperature cementa, temperature
betonske meavine i vazduha, kao i kontrolu sadraja vazdunih pora i konzistencije odmah
nakon spravljanja i utovara betona na bazi, kao i pre same ugradnje betona na trasi.
Konzistencija je proveravana uporedo sa dve metode: po Abramsu i po Valcu.
Kontrolne kocke ( 15x15x15 cm ) i prizme ( 60x15x15 cm ) su svakodnevno uzorkovane na
bazi i na trasi. Ispitivanje kocki ( provera otpornosti na pritisak ) i prizmi ( provera otpornosti na
savijanje ) je raeno na 7 i 28 dana. U tabelama 1. i 2. su prikazi skraenih i prevedenih na
srpski jezik, izvetaja sa ispitivanja meavina iz laboratorije i uzorkovanih sa ugradnje na trasi.
Tabela 1 Rezultati ispitivanja betonskih prizmi i kocki ( meavina iz laboratorije )

Datum ispitivanja: 14.07. i 04.08.2008. Receptura NO 7

Oznaka prizme
B1
B2
B3
B4
B5
Klasa betona
B 35
B 35
B 35
B 35
B 35
Marka betona
M 450
M 450
M 450
M 450
M 450
Datum spravljanja 07.07.2008. 07.07.2008. 07.07.2008. 07.07.2008. 07.07.2008.
Betonska meavina
O
Temp. betona
18 C
18OC
18OC
18OC
18OC
Konzistenc. smese
1,0 cm (po Abramsu)
Teina betona (kg)
19,46
19,46
19,46
19,46
19,46
3
Zapr.masa (kg/m )
2,433
2,433
2,433
2,433
2,433
Sadr. vazduha (%)
4,00
BETON
Temp.sklad.prizmi
20OC
14.07.2008. 14.07.2008. 14.07.2008. 04.08.2008. 04.08.2008.
Datum ispitivanja
Starost betona
7
7
7
28
28
Izvod sa ispitivanja otpornosti na savijanje:
Savijanje F (KN)
32,1
32,45
32,81
41,22
41,48
Otporn.na savijanje
4,28
4,33
4,37
5,50
5,53
Sr. vrednost (MPa)
4,33
5,52
Izvod sa ispitivanja otpornosti na pritisak:
Teina betona (kg)
8,570
8,750
8,780
8,690
8,680
3
Zapr.masa (kg/m )
2,573
2,645
2,637
2,592
2,589
Pritisak F (KN)
1028,3
823,5
1021,5
1050,0
1170,0
Otporn.na pritisak
46,32
36,85
46,01
46,67
52,35
Sr. vrednost (MPa)
43,06
49,19

B6
B 35
M 450
07.07.2008.

18OC
19,46
2,433

04.08.2008.

28
41,40
5,52

8,710
2,564
1100,0
48,57

171
Uzorkovani beton sa trase je uvan i negovan 48 do 72 sata u kalupima pored trase, a zatim
prebacivan u specijalne klimatizovane kontejnere i uvan i negovan do dalje obrade. Uzorci sa
fabrike betona su odmah uskladitavani u pomenute depoe do momenta ispitivanja.
Tabela 2 Rezultati ispitivanja betonskih prizmi i kocki ( meavina sa trase )

Datum ispitivanja: 01.08. i 22.08.2008. mesto: PK 99+00 PK 103+49 (dan)

Oznaka prizme
B1
B2
B3
B4
B5
B6
Klasa betona
B 35
B 35
B 35
B 35
B 35
B 35
Marka betona
M 450
M 450
M 450
M 450
M 450
M 450
25.07.2008. 25.07.2008. 25.07.2008. 25.07.2008. 25.07.2008. 25.07.2008.
Datum ugradnje
Betonska meavina
O
Temp. betona
27,2 C
27,2OC
27,2OC
27,2OC
27,2OC
27,2OC
Konzistenc. smese
2,0 cm (po Abramsu)
Teina betona (kg)
19,46
19,46
19,46
19,46
19,46
19,46
3
Zapr.masa (kg/m )
2,433
2,433
2,433
2,433
2,433
2,433
Sadr. vazduha (%)
3,80
BETON
Temp.sklad.prizmi
20OC
01.08.2008 22.08.2008. 22.08.2008. 22.08.2008.
01.08.2008. 01.08.2008
Datum ispitivanja
Starost betona
7
7
7
28
28
28
Izvod sa ispitivanja otpornosti na savijanje:
Savijanje F (KN)
24,23
29,55
27,08
35,41
32,41
36,32
Otporn.na savijanje
3,23
3,94
3,61
4,72
4,32
4,84
Sr. vrednost (MPa)
3,59
4,63
Izvod sa ispitivanja otpornosti na pritisak:
Teina betona (kg)
8,220
8,200
8,250
8,280
8,400
8,350
3
Zapr.masa (kg/m )
2,436
2,446
2,444
2,453
2,489
2,474
Pritisak F (KN)
820,0
820,0
840,0
1060,0
990,0
1140,0
Otporn.na pritisak
36,44
36,44
37,33
47,11
44,0
50,67
47,26
Sr. vrednost (MPa)
36,74

3.5 Ugradnja betona

Ugradnja betona se izvravala uz pomo kompleksa, grupacije maina tipa SP 1500 LP i
TCM 1800 proizvoaa Wirtgen iz Nemake ( slika 5. ).
Prva maina vri razastiranje betona u okviru zadatih granica ( konane irine kolovoza )
omeenih kliznom oplatom koja je montirana u sklopu maine, u visini polovine debljine
kolovoza i zatim po utvrenom rasporedu mehanikim putem utiskuje modanike i kotve na
mestima gde e se kasnije u betonu formirati spojnice putem seenja betona. Druga maina
takoe ima montiranu kliznu oplatu, a sa zadnje strane je snabdevena mehanikom gletaricom
koja periodinim pokretima i kretanjem po celokupnoj povrini novougraenog betona vri
zadnje poravnavanje. Odmah zatim, po sveem betonu se kree jutano platno koje svojim
prolaskom preko svee betonske povrine obrazuje povrinsku zaribanu strukturu. Vremenski
interval ugradnje izmeu prvog i drugog sloja betona je vrlo kratak, tako da se betonska masa
sjedinjuje u nekoliko minuta i na taj nain se ne remeti homogenost betonske mase u kolovozu,
ve je naprotiv, vrlo homogena.

172
Na kraju ovog kompleksa za ugradnju cementnobetonskog kolovoza se kree i trea maina
na kojoj se nalaze rasprskivai za nanoenje zatitne tenosti za negu betona, a koja je uglavnom
na bazi parafina.

Slika 5 Kompleks maina za ugradnju betona na trasi

3.6 Nega betona i formiranje spojnica

Pozicija pravilne nege ugraenog betona u cementnobetonski kolovoz je sastavni i
neizostavni deo u postupku izgradnje ovakve vrste kolovoza. Obzirom da se radovi izvode na
otvorenom, pod vedrim nebom, svee ugraeni beton bi bio izloen naglom gubitku vlage pod
uticajem sunca ili vetra ukoliko se ne bi pristupilo njegovoj zatiti. U procesu ovravanja i
sazrevanja betonske mase vrlo je bitno sauvati procenat vode u njenom sastavu i na taj nain
omoguiti pravilan tempo hemijskog procesa vezivanja komponenti betona i njegovog
ovravanja sa postizanjem perfomansi koje se oekuju i koje su projektovane.
Takoe, u pravcu pravilnog rasporeda naponskog stanja u konstrukciji cementnobetonskog
kolovoza obavezno treba blagovremeno pribei pravilnom formiranju spojnica u kolovozu, a sve
u skladu sa normativima doneenim standardizovanim propisima.

3.7 Trajnost cementnobetonskog kolovoza

Po svim dosadanjim svetskim iskustvima trajnost cementnobetonskih kolovoza u odnosu na
kolovoze od asfalta ili asfalt-betona je daleko vea, posebno ukoliko se radi o podnebljima gde
su klimatski uslovi takvi da se u toku godine deavaju enormno visoke i niske temperature.
Prostor na kome je, recimo, raena ova deonica cementnobetonskog kolovoza je u pojasu
otre kontinetalne klime ( podruje junog Sibira ), gde se u toku leta temperatura penje na
+45OC u hladu, a u zimskom periodu pada na neverovatnih -40OC.
Izgradnja cementnobetonskog kolovoza zahteva investiciju koja je u proseku za oko 30 %
vea, ali zato ima dosta skromniji zahtev za budet u eksploatacionom odravanju i eventualnom
obnavljanju i repariranju. S toga, izvoai u praksi daju garancije na izvedene radove od 10 do
zavidnih 30 godina.
Vodee zemlje u stalnom modernizovanju naina izgradnje cementnobetonskih kolovoza i
proizvodnji savremene mehanizacije su SAD, Nemaka i Japan.

4. POPIS LITERATURE
Koriene line beleke autora i dokumentacija formirana tokom rada.

173

Bujar Emra1
Bojan Miloevi2
Mirza Hadimujovi3

PROMENA PERIODA OSCILOVANJA U ZAVISNOSTI OD

POLOAJA ARMIRANO-BETONSKIH ZIDOVA
Rezime: U radu je dat osvrt na poloaj stubova i armirano-betonsikh zidova prilikom
projektovanja konstrukcije zgrade, imajui u vidu seizmiku otpornost zgrade usled inercijalnih
sila. U radu e se prikazati i promena veliine perioda oscilovanja u zavisnosti od tipa
konstrukcije, kao isto skeletne i skeleta u kombinaciji sa armirano-betonskim zidovima, kao i
promena perioda oscilovanja u zavisnosti od poloaja armirano-betonskih zidova.
Kljune rei: zgrada, armirani beton, seizmika, period oscilovanja,

CHANGE OF PERIOD OF OSCILLATION DEPENDING ON

THE POSITION OF REINFORCED CONCRETE WALLS
Abstract: This paper reviews the position of columns and reinforced concrete walls during the
design of building construction, considering the seismic resistance of buildings due to the
inertial force. The paper will also show the changes of the size of the oscillation period
depending on the type of construction, as a pure skeletal and skeletal combined with reinforced
concrete walls, and the oscillation period changes depending on the position of reinforced
concrete walls.

Keywords: buildings, reinforced concrete, seismic, the period of oscillation

Dr, Fakultet tehnikih nauka u Novom Pazaru, e-mail: bujar_emra@hotmail.com

D.i.g, ul. ikice panca br.24 Ni, prodic_80@yahoo.com
3
D.i.g., Fakultet tehnikih nauka u Novom Pazaru, ul. Svojbor br.100 Novi Pazar,
e-mail: mirzahadz2000@yahoo.com
2

174

1. UVOD
U dananje vreme esto se javlja potreba za graevinama velikog broja spratova sa
armiranobetonskom strukturom. Kod visokih objekata esta je primena sistema sa AB zidovima
ili ukruenjih skeleta sa zidovima za prijem i prenos vertikalnih i horizontalnih sila na temelje i
tlo.[5]
Visoke skeletne zgrade su najee i vitke, imaju relativno malu nosivost pri delovanju
horizontalnog optereenja koje izaziva velika horizontalna pomeranja to sama konstrukcija
moeda izdri, ali ne i pregradni zidovi i drugi sekundarni nosai. [4]

2. ARMIRANO BETONSKE KONSTRUKCIJE

Zbog svojih povoljnih osobina armirani beton je veoma povoljan meterijal za izgradnju
objekata. Moe se rei da ima posebno povoljno ponaanje pod statikim i dinamikim
optereenjem, veoma je jednostavan za ugradnju, to omoguuje realizaciju razliitih formi i
oblika. Pravilnim projektovanjem i ugradnjom dobijaju se objekti koji imaju dobar duktilitet pri
vibraciji, kao i izraenu sposobnost absorbcije energije.
Od armiranog betona izvode se:
1. skeletne armirano-betonske konstrukcije
2. konstrukcije od AB zidova ( dijafragmi )
3. skeletni u kombinaciji sa zidovima i jezgrima

2.1 Skeletne armirano-betonske konstrukcije

Skeletni sistemi bez dodatnih ukruenja ( dijafragmi ) smatraju se najistijim reenjem. Pod
ovim konstrukcijama podrazumevaju se one iji se osnovni sistem sastoji od meusobno
ortogonalno postavljenih okvira. Ove konstrukcije imaju relativno male mase, to direktno
smanjuje seizmike sile a olakava i fundiranje pa se mogu graditi i na slabijem tlu. Ovi sistemi
se ree izvode jer se esto liftovska okna i stepenini zidovi rade kao dijafragme. Prilikom
projektovanja veoma je bitno pravilno odabrati dimenzije preseka tapova okvira, takoe treba
voditi rauna da se ose zidova, ukoliko se postavljaju izmeu stubova, poklapaju sa osama
stubova.
2.2 Konstrukcije od AB zidova (dijafragmi)
Konstrukcije od armiranobetonskih zidova su one konstrukcije iji su nosivi sistemi
sastavljeni od armirano-betonskih zidova rasporeenih u oba pravca objekta. Uslov da ovi
elementi budu nosivi je da njihova ukupna povrina u osnovi, u odnosu na bruto povrinu
objekta naim pravilnikom, u svakom ortogonalnom pravcu bude vea od 1.5%.

Fzidova 0.015Fbr(osnove)
Tako je propisano da je debljina dijafragme min15.00cm, a odnos visine i irine treba da je
vei od 2.0.
Debljina AB platna treba da je konstantna po celoj visini, sa to manje otvora na sebi.
Dobrim povezivanjem vertikalnih i horizontalnih elemenata dobija se objekat koji je otporan na
dejstvo seizmikih sila. Zbog vanosti koji ovi elementi imaju na stabilnost konstrukcije, esto
se postavlja pitanja njihovog tanijeg obuhvatanja. Da bi jezgro bilo to efikasnije u preuzimanju
optereenja posebno je znaajan poloaj jezgra u osnovi zgrade. [4]

175
to se tie rasporeda AB zidova u osnovi, preporuuje se da on bude to ravnomerniji u
odnosu na ose simetrije. Objekti izraeni od vertikalnih dijafragmi i krutih meuspratnih
tavanica spadaju u veoma krute sisteme, pa za razliku od skeletnih konstrukcija imaju i manje
pomeranje pri dejstvu seizmikih sila. Za razliku od skeletnih sistema, za njihovo fundiranje nije
potrebno kruto tlo, ve mogu da se izvode i na rastresitijem tlu, pa su samim tim i manje osetljivi
na neravnomerna sleganja.

2.3 Skeleti u kombinaciji sa zidovima i jezgrima

To su konstrukcije nastale kombinovanjem skeletnih i AB zidova. Na ovaj nain su
zadovoljene i funkcionalne potrebe objekta u celini. U konstruktivnom pogledu, dobijen je
sistem srednje krutosti koji se veoma dobro ponaa pri vibracijama. Prilikom projektovanja
veoma je bitno da se napravi dobar raspored AB platna. Veoma je bitno da se elementima za
ukruenje moraju pokriti oba pravca osnove objekta, tako da mogu da se prime optereenje u
oba pravca, a da se pritom provlae kroz celu visinu objekta.
Kod ovih sistema, okvirima je povereno uglavnom gravitaciono optereenje, dok se
seizmike i druge horizontalne sile poveravaju armiranobetonskim zidovima uz pripadajui deo
vertikalnog optereenja. Iako armiranobetonski zidovi prihvataju sve horizontalne sile, u naim
propisima se zahteva da se okviri moraju proraunati na najmenje 25% ukupne horizontalne
seizmike sile.
Zemljotresno optereenje spada u izuzetna optereenja, kako po uestalosti pojave tako i po
moguem intenzitetu. Zgrade saetih, simetrinih osnova imaju izrazite prednosti kada je u
pitanju njihova seizmika otpornost. Jedno od osnovnih pravila za konstruisanje dobre seizmike
zgrade je polozaj i odreivanje kontinuiteta noseih kontrukcijskih elemenata celom visinom
zgrade. [2]
Prilikom pojave zemljotresa, seizmike sile napadaju razmatrani nivo objekta po pravcima
koji prolaze kroz jednu taku na tom nivou. Tu taku nazivamo centar masa.

3. POLOAJ VERTIKALNIH NOSIVIH ELEMENATA U OSNOVI OBJEKTA

Poloaj nosivih vertikalnih elemenata u osnovi obino je nesimetrian. Svaki od ovih
vertikalnih elemenata primie na sebe deo optereenja (seizmike sile). Intenzitet ovih sila bie
vei ako su i ovi elementi vei (krui), jer time pruaju vei otpor. Taka kroz koju prolazi
rezultanta (seizmikih) pobuenih sila pomerie se u odnosu na centar mase u novu taku koja
se nalazi u zoni koncentracije vertikalnih noseih elemenata. Ovu taku nazivamo centar
krutosti. Tako se jasno uoava da e se dejstvo seizmikih sila iz centra mase pomeriti u centar
krutosti.
Povoljnije

C.M.

C.M.
C.K.
C.K.

176
Nepovoljno

C.K.

C.M.

C.M.

.
C.K.
Slika 1-Raspored vertikalnih nosivih elemenata u osnovi objekta

Vertikalne nosive elementa, posmatrano u osnovi objekta, treba tako rasporediti da razmak
izmeu centra masa i centra krutosti bude to manji. Najidealniji je simetrian raspored
vertikalnih nosoivih elemenata. Simboliki iskazano:
Centar masa Centar krutosti
Povoljan i nepovoljan raspored vertikalnih nosivih elemenata, u osnovi objekta je prikazan
na slici 1. Cilj je da nesimetrinost zgrade bude to manje izraena. Mera nesimetrinosti zgrade
je ekscentricitet koji predstavlja razmak izmeu centra mase i centra krutosti. Posledica
nesimetrinosti je torzioni odgovor koji raste proporcionalno ekscentricitetu. Osim to treba
nastojati da ekscentricitet zgrade bude to manji, mora se voditi rauna i o tome da zgrada
obavezno poseduje i dovoljnu torzionu krutost. [3]

C.K.

C.M.

C.K.

C.M.

Slika 2- Primer torziono krutog i mekanog objekta

Armiranobetonski zidovi visokih objekata, zbog svoje velike krutosti, mogu se posmatrati
kao konzolni nosai ukljeteni u nepomerljive ili elastino pomerljive temelje. Za proraun
konstrukcija pod uticajem dinamikog optereenja, kao to su seizmiki uticaji, vrlo je vano
odrediti svojstvene (slobodne) oscilacije konstrukcije. [5]

177

4. PERIOD OSCILOVANJA
Period oscilovanja konstrukcije moe se smatrati jednim od kljunih seizmikih parametara.
Vremenski period oscilovanja direktno utie na intenzitet optereenja i to tako da ukoliko je on
manji, intenzitet sile je vei i obratno. Tako moemo zakljuiti da je potrebno realizovati takav
konstrukcijski sklop koji e obezbediti to dui period oscilovanja, dok je kod krutih sistema
period oscilovanja mali, pa kaemo da na sebe navlae velike sile. Krutost sistema zavisi od
krutosti pojedinih elemenata, krutost sitema se obino razlikuje za dva meusobno upravna
pravca, to za posledicu ima razliite periode oscilovanja.

5. PRIMERI
Za dati objekat, iji su osnova i presek dati na slici, odreeni su periodi oscilovanja sistema u
zavisnosti od rasporeda AB zidova. Pri proraunu korien je kompjuterski program Tower 6.0.
Karakteristike objekta:
poslovno stambeni objekat
usvojena debljina MK d= 15.0cm
dimenzije stubova 45/45cm
dimenzije greda 45/50 cm,
izraen od betona marke MB40 ( E = 34000 N/mm2 )
Ulazni podaci konstrukcija

178

4.25

1.25

1.25

4.25

TIP C
4.25

1.25

4.25

1.25

TIP B

4.25

1.25

1.25

4.25

TIP A
6

10

10

4.00

4.00
5.00

1.00

1.00
5

1.00

1.00
7

5.00
4.00

4.00

6
1.25

1.25

1.25

5
1.25

1.25

1.25

4.00

4.00
5.00

1.00

1.00
2

1.00

1.00
1

5.00
4.00

4.00

4.50

1.00

1.00

4.50

1.00

TIP II

4.50

4.50

1.00

TIP I

: [0.00]

: [0.00]

: [0.00]

10
1.50

7
4.00

3.50
9
1.00
6

8
1.00
7

5.00
4.00

6
1.25

1.25

5
1.25

1.25

4.00
5.00

3
1.00
2

2
1.00
1
3.50

4.00
1
1.50

: [0.00]

: [0.00]

Tabela 1 -Pregled dobijenih rezultata

Model
A
B
C
I

Masa modela [t]

2507.27
2507.27
2507.27
2526.76

T1 [s]
0.7818
0.6061
0.5944
0.6279

II

2542.35

0.5972

Period oscilovanja
T2 [s]
0.5818
0.5685
0.5849

0.5483

0.5175

T3 [s]
0.5467
0.5610
0.4751
0.4876
0.4954

179

6. ZAKLJUCI
Promena veliine i oblika perioda oscilovanja praena je kroz dve grupe modela.
Prvu grupu ine modeli ija je masa meusobno ista ali je poloaj AB platna u odnosu na
teite osnove razliit, to dovodi do promene perioda oscilovanja. Iz ove grupe izdvaja se
model C kod koga je period oscilovanja u prvom i drugom tonu izazivao translatorno pomeranje
objekta, a vrednosti su priblino jednake. Ono sto nije dobro je veoma mali period oscilovanja
pa je poeljno da se smanji marka berona, ili da se poloaj platna zadri ali da se njihove
dimenzije smanje, to bi dovelo do poveanja perioda oscilovanja.
Drugu grupu ine dva modela, kod kojih je poloaj AB platna simetrian u odnosu na obe
ose. Od ova dva modela kao bolji se pokazao model I koji ima manju masu, a period oscilovanja
u prvom i drugom tonu je izazvao translatorno pomeranje objekta. Kod ovog modela je mogue
poveanje perioda oscilovanja, promenom marke betona kao i smanjivanjem dimenzije AB
platna.
Od svih modela moe se rei da je model C iz prve grupe povoljan uz male ispravke.

7. POPIS LITERATURE
[1] Bri V., Dinamika konstrukcija, Graevinska knjiga, Beograd 1978.
[2] Emra B., Stoji D., Neki aspekti aseizmikog projektovanja zgrada, Zbornik radova
graevinsko-arhitektonskog fakulteta No.23, Ni
[3] Hrasnica M., Seizmika analiza zgrada, Graevinski fakultet univerziteta u Sarajevu,
Sarajevo 2005.
[4] Lainovi ., Foli R., Uticaj jezgra za ukruenje na ponaanje horizontalno
optereineh horizontalnih zgrada, Modeliranje, proraun i ispitivanje konstrukcija,
GAF Univerzitet u Niu, 1995.
[5] Maglaji Z., Visoki armiranobetonski zidovi, Graevinski fakultet univerziteta u
Sarajevu, Sarajevo 2002.
[6] Milievi M. Zdravkovi S., Dinamika konstrukcija, Prosveta, Ni 1984.
[7] Pravilnik o tehnikim normativima za izgradnju objekata visikogradnje u seizmikim
podrujima, Slubeni list SFRJ br. 31, 1981.

180

181

Maja Feketi1

PROGRAMSKA RJEENJA ZA UPRAVLJANJE

DOKUMENTACIJOM U GRAEVINSKIM PROJEKTIMA
Rezime: U dananje je vrijeme voenje projekata bez upotrebe informacijskih i komunikacijskih
tehnologija (engl. Information and Communication Technologies - ICT) teko zamislivo. Kako
bi to efikasnije izvrili pripremu i planiranje projekta te vodili i dokumentirali projekt potrebne
su nam, pored ostalih vjetina, i ICT vjetine.
Alati za voenje projekata prvenstveno su razvijeni kako bi podrali i olakali proces upravljanja
projektima. Na tritu postoji irok spektar takvih alata koji se meusobno razlikuju svojim
karakteristikama i cijenom, a zajedniko im je da omoguuju voenje projekta kroz planiranje
projektnih aktivnosti, upravljanje resursima, praenje provedbe i trokova projekta, izradu raznih
tipova izvjea. Svoju primjenu nalaze kako u fazama planiranja projekta, tako i u fazi izvedbe
projekta, kada redovnim auriranjem i unosom realnih pokazatelja odvijanja projekta pruaju
mogunost uoavanja kritinih toaka u planiranim i definiranim projektnim aktivnostima.
Velika koliina dokumenata koja se generira u sklopu pripreme, voenja projekta, te njegovog
dokumentiranja istie potrebu uvoenja sustava za upravljanje dokumenatima (engl. Document
Management System DMS) odnosno sustava za praenje i kontrolu dokumentacije (engl.
Document Tracking & Control System - DTCS).
Kljune rei: upravljanje projektima, upravljanje ugovornom dokumentacijom, projektna
komunikacija.

SOLUTION PROGRAMS FOR DOCUMENT MANAGEMENT

IN CONSTRUCTION PROJECTS
Abstract: Project management without use of information and communication technologies
(ICT) is inconceivable nowadays. In order to prepare an application for a project, and to manage
and document the project as efficiently as possible, we need the ICT skills along with other
skills.
Project management tools are primarily developed for the purpose of supporting and facilitating
a project management process. There is a wide range of available tools on the market which
differ from one another in their features and prices. The common trait is that they provide
project management through planning project activities, management of resources, monitoring
of project implementation and costs, and development of different types of reports. They can be
applied in various project stages, both in planning and implementation where a regular updating
and entering realistic indicators of project development enables us to observe critical points in
the planned and defined project activities.
A large quantity of documents which is generated within the stage of preparation, management
and documentation of a project emphasizes the need to implement a document management
system, i.e. a document tracking and control system.
Key words: project management, contract management, project communication

dipl.ing.gra., INSTITUT IGH d.d., J.Rakue 1 10000 Zagreb, Hrvatska, e-mail: maja.feketic@igh.hr

182

1. UVOD
Upravljanje projektom (project management) definirano je u literaturi kao:
Primjena znanja, vjetina i tehnika na projektne aktivnosti radi ostvarivanja ciljeva
projekta [6].
Upravljanje projektom jest planiranje, organizacija, praenje i kontrola svih aspekata
projekta, te motiviranje svih ukljuenih za postizanje projektnih ciljeva na siguran nain,
unutar planiranih trokova, vremena i prema zadanim perfomansama [1].
Upravljanje projektom je odravanje ravnotee izmeu projektnih ciljeva, plana i resursa
[4].
Upravljanje dokumentima definira se [2] kao proces nadgledanja, nadziranja slubenih
poslovnih transakcija poduzea i zapisa za donoenje odluka predstavljenih u obliku
dokumenata.
Cjelokupan niz aktivnosti izvoaa na pripremi, razmjeni, evidentiranju, uvanju, kasnijoj
analizi dokumentacije koja se formira tijekom realizacije projekta i poduzimanju odgovarajuih
akcija u skladu sa ugovorom, moemo nazvati jednim imenom; administracija ugovora [3].
Administracija ugovora je, prije svega, inenjerski zadatak, koji zahtjeva iznimno
profesionalno znanje, poznavanje strunih procedura i pravne regulative u graevinarstvu.
Velika koliina dokumenata koja se generira u sklopu pripreme, voenja projekta, te
njegovog dokumentiranja istie potrebu uvoenja sustava za upravljanje dokumenatima (engl.
Document Management System DMS) [2], odnosno sustava za praenje i kontrolu
dokumentacije (engl. Document Tracking & Control System - DTCS).
Neka
od
programskih
rjeenja
koja
se
koriste
za
upravljanje
tehnikom/projektnom/ugovornom dokumentacijom su: InArchive, komercijalan, DMS tvrtke
InPro: http //www.inpro.hr/; Alfresco, besplatan, DMS: http//www.alfresco.com/; Primavera
Contract Management /Expedition/, komercijalan, DTCS tvrtke Oracle: http//www.oracle.com
U nastavku je predstavljen jedan od programskih rjeenja za praenje i kontrolu
dokumentacije (DTCS): Primavera Contract Management /Expedition/.

2. PRIMAVERA CONTRACT MANAGEMENT /EXPEDITION/ DTCS

Contract Management (ranije poznat pod nazivom Expedition ili Expedition Professional) je
viekorisnika, vieprojektna aplikacija koja omoguuje centralizirano spremanje i praenje svih
projektnih informacija (ugovora, rauna, dopisa,...) s ciljem realizacije ugovora unutar zadanog
budeta i vremena [5].
Primavera Contract Management (u daljnjem tekstu Expedition) modul je aplikacija za
kontrolu i praenje dokumentacije, iji je zadatak pojednostaviti proces upravljanja ugovornom
dokumentacijom u projektu, podrava rad na vie projekata s vie korisnika i ona je Weborijentirana (on-line kolaboracija). Aplikacija podrava praenje svih ulaznih i izlaznih rauna u
projektu te praenje i odobravanje svih zahtjeva za promjenama. U ovom programu je mogue
upisivanje i praenje svih zapisnika sa sastanaka, dopisa izmeu svih sudionika u projektu,
ugovora, narudbi, te svih ostalih dokumenata vezanih uz projekt [5].
Upravljanje graevinskim projektima ukljuuje grupu ljudi koji predstavljaju razliite
discipline, od voditelja projekta, voditelja ugovora i voditelja sektora do podizvoditelja,
arhitekata, inenjera, nadzornih inenjera, dobavljaa i investitora svi komuniciraju o mnotvu
predmeta i promjena preko mnotva dokumenata i ugovora uz kontroliranje plana, prorauna,
prognoziranih trokova i isporuka sloenog inenjerskog investicijskog projekta.

183
Kontroliranje rasporeda, prorauna i isporuka graevinskih projekata je vitalno za uspjeh
projekata i budunost poslovanja. Ali, to moe biti izazvano sa sporim oitovanjima,
promaenim krajnjim rokovima i kasnim isporukama. Svaka promjena izvan prorauna ili
kanjenje rasporeda moe rezultirati poveanim trokovima, rizicima i izlaganjem tubama.
Izgraen na kolaborativnoj platformi, modul upozorava lanove tima i uesnike u
kolaboraciji na nove zahtjeve za informaciju (RFI = Request for Information), odgovore na
pitanja, potencijalne predmete i promjene. Osigurava trenutani i jednostavni pristup zadnjim
informacijama projekta, ukljuujui zadnje nacrte, odobrene podneske i dnevne dogaaje.
Na Slici 1. prikazano je osnovno suelje: na lijevoj strani su po projektima grupirane
kategorije dokumenata, a na desnoj je, korisniki prilagodljivo i o ulozi u projektu ovisno
pregledno suelje s listom akcijskih stavki za prijavljenog korisnika, te lista akcijskih stavki upozorenja za ostale korisnike u ijoj su trenutnoj nadlenosti ostali dokumenti, te grafiki
prikaz stanja zahtjeva za informacijama (RFI), predmetima i podnescima.

Slika 1. Primavera Expedition-Osnovno korisniko suelje Primavera Systems

Na Slici 2. prikazano je voenje zapisnika sa sastanaka i koordinacija sa svim tokama

dnevnog reda, te prisutnim sudionicima.

184

Slika 2. Voenje zapisnika sa sastanaka

2.1 Osnovne karakteristike programskog modula Expedition

Delegirana je odgovornost za kontrolu dokumentacije
Mogunosti unaprijeene kolaboracije omoguuju bra oitovanja na kritine terenske
predmete sa potencijalom kanjenja rasporeda. Expedition-ov fleksibilni radni tijek i proces
odobrenja doputaju nam znati tko je odgovoran za kljune stavke te eliminira iznenaenja
tokom cijelog projekta.
Sveobuhvatno upravljanje promjenama
Ovaj program je takoer sveobuhvatni sustav za upravljanje promjenama koji osigurava da
su promjene rijeene, plaanja uinjena i tube izbjegnute. Nadalje, moemo analizirati utjecaj
na trokove ili raspored bilo koje promjene na projektu.
Upravljanje trokovima radova
Aplikacija prognozira trokove i pojednostavljuje kontrolu ugovora. Pomae nam analizirati
proraune i financiranje, pregled rashodovne dokumentacije i biljeenje obrauna i rauna.
Tablica konta automatski prikuplja i sumira detaljne trokovne elemente iz ugovora, obrauna,
promjena i ponuda i dinamiki ih prikazuje u jednoj preglednoj tablici za itanje.
Kljuni indikatori performansi dostupni preko nadzorne ploe i izvjeivanja
Sa ovim modulom su dostupne ispravne i aurne informacije. Aplikacija omoguuje
nadzorne ploe na bazi uloga sa kljunim indikatorima performansi i izvjeima. Postignuta je
rana vidljivost kako bi mogli sprijeiti da minorni predmeti postanu veliki problemi. Sa osobnim
nadzornim ploama, moemo vidjeti trenutni status projekta, nove predmete i alarme projekta
oko potencijalnih problema. Koristimo bilo koje od 150 standardnih izvjea, ili izraujemo

185
vlastito, kako bi pratili proraune, odstupanja trokova, promjene projekta i analizirali
komparativne trendove i uzrok/utjecaj izmeu viestrukih projekata.
Integrirano upravljanje graenjem
Kako graevinski projekti postaju sve sloeniji, voditelji projekata za arhitekturu, inenjering
i graditeljstvo se suoavaju sa sve teim izazovima. Projekti imaju sve vie podizvoditelja,
predmeta, zahtjeva vlasnika, moguih tekuih teta i drugih potencijalnih problema. Danim
financijskim utjecajem promjena na planove ili raspored, graevinski projekti danas jednostavno
nemaju prostora za greku.
Ovaj program je jedno od rjeenja za graditeljstvo koje rukuje sa projektima, ugovorima i
promjenama. Moemo kontrolirati svaki aspekt ivotnog ciklusa projekta, od faza planiranja do
finalnog krajnjeg roka. S obzirom da je aplikacija bazirana na ulogama, ona daje svakome tonu
funkcionalnost koju trebaju imati kako bi ispunili svoje individualne poslove.
Upravljanje dokumentacijom
Contract Management omoguuje interakciju tima prikazujui informacije i grafikone koji
pomau voditeljima projekata da odmah identificiraju tko zadrava proces odobrenja
dokumentacije i to je relevantno svakom lanu projektnog tima u namjeri odravanja tijeka
projekta. Liste akcija, alarmi i grafikoni pomau voditeljima projekata da odmah identificiraju
tko zadrava proces, kada je on bio zahtjevan i da li e utjecati na proraun ili raspored.
Upravljanje promjenama
Nita nije tako predvidljivo kao promjene u graevinskom projektu. Praenje,
dokumentiranje, pregovaranje, dobivanje isplata i izrada plaanja za promjene je takoer dio
posla. Aplikacija daje nain za praenje procesa promjene, izradu pratee dokumentacije i
analizu utjecaja na financije i raspored koje promjena moe imati u bilo kojoj fazi procesa
pregovaranja.
Upravljanje trokovima radova
Mogu se prognozirati trokovi projekta i pojednostaviti kontrola ugovora.
Jasna odgovornost
Contract Management omoguuje interakciju tima. Pogledi bazirani prema ulogama
prikazuju informacije koje su relevantne za svakog uesnika projekta. Svaki lan projektnog
tima e imati informacije koje treba kako bi odrali tijek projekta. Liste akcija, alarmi i grafikoni
pomau voditeljima projekata da odmah identificiraju tko zadrava proces, kada je svaka
isporuka zatraena i da li e kanjenje utjecati na proraun ili raspored. Sa Expedition
znaajkom lopticom u polju (BIC=Ball In Court), moemo jasno vidjeti tko treba slijedei
djelovati u radnom tijeku procesa odobrenja.
Nadzorne ploe
Aplikacija omoguava interaktivne, akcijski orijentirane nadzorne ploe koje opskrbljuju
korisnike sa specifinim informacijama na osnovu njihovih potreba od kljunih indikatora
performansi trokova na razini sektora za izvrne menadere do liste akcija i pridruenih
zadataka za teren i ugovaratelje. Svatko u timu ima informacije koje treba, kada ih treba, od bilo
kuda i u bilo koje vrijeme.
Interoperabilnost
Modul isporuuje kompletnu interoperabilnost tako da korisnici mogu razumjeti koje
aktivnosti su pod utjecajem zbog kanjenja isporuka materijala i vidjeti dokumente povezane sa
novim aktivnostima, kao to su ugovori, promjene ili pregledi dizajna.
Koristei ovaj program, administrator projekta, projektant, investitor i izvoai mogu
jednostavno pristupiti aktualnoj dokumentaciji projekta i podacima s bilo koje lokacije koja ima
Internet pristup. Predloci projekta daju se prethodno kreirati to pojednostavljuje i standardizira
proces postavljanja projekta. Projekti se unose pod glavnim kategorijama, primjerice

186
zemljopisno, po sektoru trita, investitoru, omoguujui voditeljima projekata sumiranje
projektnih podataka u cilju izrade izvjetaja ukupnog statusa od pojedinog projekta, pa do grupe
projekata.

3. ZAKLJUAK
Contract Management za graevinske projekte podrava:
Upravljanje dokumentacijom i kolaboraciju,
Sisteme kontrole trokova radova,
Sveobuhvatni sistem upravljanja promjenama,
Nadzorne ploe na bazi uloga sa kljunim indikatorima performansi i izvjea,
Liste akcija, alarme i grafikone koji brzo identificiraju tko zadrava proces i utjecaj,
Spremita za korespondenciju projekta, ponude, ugovore, podneske, nacrte, zahtjeve za
informacijama, promjene, obraune, raune i predmete.
Kao mane ovog programskog modula moemo navesti: konstanatan on-line pristup,
potreban educirani kadar svih ukljuenih strana u projektu kao i uvoenje administratora
projekta kod svih strana u projektu.
Openito, ira primjena ovog modula u kolaborativnom, vieprojektnom i viekorisnikom
okruenju, to podrazumijeva pristup s razliitih i udaljenih lokacija, nudi unaprijeenje
komunikacije na projektu. Koristei ovu tehnologiju u upravljanju projektom unaprijeuju se
individualni i timski dosezi kojim se pojaava odgovornost prema dokumentaciji, te se osigurava
pomo pojedinim lanovima timova i voditeljima projekata pri brzoj identifikaciji i prioritizaciji
pridruenih akcijskih stavaka.
Upravljanje dokumentacijom u graevinskim projektima je podruje koje ulazi u
svakodnevnicu naeg poslovanja i postaje nuni dio infrastrukture svake graevinske tvrtke i
organizacije. Na nama, korisnicima (voditelji projekta, voditelji ugovora, voditelji sektora,
podizvoditelji, arhitekti, inenjeri, nadzorni inenjeri, dobavljai i investitori), je da definiramo,
s obzirom na obim projekta, koje su nae stvarne potrebe i na osnovu toga odaberemo optimalno
rjeenje iz trenutno raspoloive palete proizvoda i dobavljaa na tritu, te implementiramo
optimalan sustav u svakodnevnom poslovanju.

4. POPIS LITERATURE
[1] The Association for Project Management: The APM 40 Key Competencies, London,
1998.
[2] Divjak B.: Projekti u znanosti i razvoju, EUROPSKI PROGRAMI, TIVA Tiskara,
Varadin, 2009.
[3] Ivkovi B., Popovi .: Upravljanje projektima u graevinarstvu, Graevinska knjiga
a.d., Beograd, 2005.
[4] Microsoft Corporation: User Guide to MS Project, 2003.
[5] Oracle. http//www.oracle.com/primavera, 2009.
[6] PMI: A Guide to the Project Management Body of Knowledge, Third Edition (PMBOK
Guide. Project Management Institute, Newtown Square, USA, 2004.

187

Milan Glii1
Milan Bojani2
Relja Sretenovi3
Miodrag Grbi4

SANACIJA KONSTRUKCIJE OBJEKTA U SLUAJEVIMA

LOMA I DEGRADACIJE STUBOVA I PREKORAENE
DOZVOLJENE NOSIVOSTI TLA
Rezime: U radu su dati principi sanacije armirano betonskih konstrukcija u situacijama loeg
projektovanja i izvoenja radova to dovodi do kolapsa konstrukcije, kao i prekoraenja
nosivosti ve izvedenih temelja. Ovaj rad opisuje nain sanacije objekta ija su oteenja
stubova i prekoraena dozvoljena nosivost tla doveli objekat u fazu potpunog kolapsa. Opisan je
pristup realizovane sanacije predmetnog objekta.
Kljune rei: Lom stuba, prekoraenje nosivosti tla, sanacija konstrukcije

SANATION OF STRUCTURE IN CASES OF COLUMS

DEGRADATION AND EXCEEDED PERMITED SOIL
STRESS
Abstract: In paper are given principles of sanation reinforced concrete structures while bad
design and execution that resume with construction columns collapse and exceeded permitted
soil strength. Paper explains way of structure sanitation that had columns collapse and exceeded
permitted load soil stress.
Key words: Column collapse exceeded permitted load soil stress, sanitation of structure.

Prof.dr, dipl.ing.arh. Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra

br.73/II, 11000 Beograd, e-mail: glisic.milan@gmail.com
2
dipl.ing.arh., Pohorska 16/23, 11070 Novi Beograd, e-mail:bojanic_milan@yahoo.com
3
dipl.ing.arh., Ivice Devia 18a/15, 11000 Beograd, e-mail: reljasretenovic@gmail.com
4
dipl.ing.arh, Kraljevaka 50, 26000 Panevo, e-mail: grbic.miodrag@gmail.com

188

1. UVOD
U gradilinoj praksi esto se dogaaju promaaji u prokjektovanju objekata i izvoenju
radova. Takvi sluajevi, najee, su posledica "akumulacije greaka", odnosno pogrean
koncept konstruktivnog sistema ili pogrenog prorauna bude neprimeen od strane tehnike
kontrole ili izvoaa radova.
To je bio sluaj sa konstrukcijom objekta kojia se prikazuje u ovom radu.
Objekat se sastoji od podzemne garae, prizemlja i et stambenih etaa.
Konstruktivni sistem objekta je formiran od meuspratnih tavanica sistema LMT sa gredama
u oba ortogonalna pravca, osim tavanice iznad garae koja je projektovana kao puna ploa sa
gredama koje se oslanjanju na stubove (Slika 1). Horizontalno ukruenje je postignuto zidovima
od noseih Giter blokova i ramovskim sadejstvom armirano betonskih greda i stubova.
Konstukcija je fundirana na temeljima samcima u lesnom tlu bez prisustva podzemnih voda.

Slika 1 Osnova objekta

2. KOLAPS KONSTRUCIJE
Do loma delova konstrukcije dolo je kada su izvedeni skoro svi zanatski radovi u objektu i
fasada, odnosno mesec dana pred tehniki prijem obekta.
Kolaps je pretpelo devet stubova (Slika 2) s tim da su na sedamnaest stubova bilo uoljive
pukotine. Broj ovako degradiranih stubova pretstavljao je oko 50% ukupnog broja stubova
obekta. Svi oteeni stubovi nalazili su se u nivou podzemne garae.
Naknadnim proraunom ustanovljeno je da su stubovi bili nedovoljnih dimenzija i armirani
nepropisno malim procentom armiranja. To je i bio osnovni uzrok loma stubova. Proraunom je,
takoe, dokazano da je dozvoljeno optereenje u tlu prekoraleno za skoro tri puta, mada temelji
nisu pretrpeli pomeranja. Projektom nije kontrolisan prodor stuba kroz temelj samac koji je bio
visine 40 cm.

189

Slika 2 Lom stuba

3. NAIN SANACIJE
Obzirom da se lom desio iznenada i to u vrlo kratkom vremenskom intervalu to se odmah
pristupilo poduhvatanju kompletne konstrukcije greda tavanice iznad garae.
Obzitom na degradaciju, odnosno lom stubova, znatno prekoraeno dozvoljeno optereenje
u tlu i prekoraene dozvoljene napone prodora suba kroz temelj, usvojeno je reenje da se
stubovi ojaaju elinim limovima i toplo valjanim profilima (Slika 3) i da se meusopbno
poveu armirano betonskim zidnom platnima kako bi se sile iz stubova to ravnomernije preneli
na naknadno ojaanu plou poda garae a koja je spregnuta sa postojeim temeljima, veznim
gredama i postojeom podnom ploom koja nije imala konstruktivnu funkciju (Slike 4 i 5).

Slika 3 Ojaanje stuba

190

Slika 4 Povezivanje stubova armirano betonskim zidom prikaz armature

Slika 5 Povezivanje stubova armirano betonskim zidom izvedeno stanje

Sprezanje nove podne ploe sa temeljima i veznim gredama izvedeno je pomou ankera koji
su naknadno postavljeni (Slika 6). Ovi ankeri su postavljeni i uestvuju u primanju sila prodora
stuba kroz postojei temelj. Veza nove ploe sa postojeom podnom ploom izvedena je
pomou trnova i premaza Policemom (Slika 7).

191

Slika 6 Ankeri za spezanje podne ploe i temelja

Slika 7 Veza nove i postojee podne ploepomou trnova

Obzirom da sprovednim nakadnim proraunom je utvreno da stubovi prizemlja i prvog

sprata nemaju dovoljan popreni presek kao ni procenat armiranja, te su takodje stubovi u tim
etaama ojaani elinim limovima.
Dodatnu sigurnost za prijem seizmikih sila, a to su na predmetnoj lokaciji uticaji VIII zone
MCS skale seizmikog inenziteta, kao i injenice da su zidovi stepenita projektovani od noseih
Giter blokova, te su isti ojaani varenim mreama koje su fiksirane za blokove i betonirano
torkret betonom.

192

4. ZAKLJUAK
Prikazanim naiom sanacije postignuto je su ojaani stubovi, da je znatno smanjen napon u
tlu i obezbeena je stabilnost objekta na sve propisane uticaje.
Osnovna ideja bila je da se povezivanjem stubova armirano betonskim platnima i
postavljanjem nove armirano betonske ploe formira jedan prostorno krut okvir kako bi se
prihvatile sve sile od gornjih spratova. Samo ojaanje stubova ne bi imalo efekta bez navednih
mera.
Objekat je useljen i praenje deformacija pokazalo je da su sleganja od poetka sanacije do
njenog zavretka reda veliine nekoliko milimetara.
Kao to je na poetku ovog rada reeno, na ovom objektu se dogodila "akumlacija greaka" i
srea je da je brzom intervencijom i sanacijom spreen potpuni kolaps konstrukcije, to bi bilo
katastrofalno, obzirom da objekat ima oko 9.000 m2 korisne povrine.

5. POPIS LITERATURE
[1]
[2]
[3]
[4]

Pravilnik za beton i armirani beton, 1987.

Pravilnik za fundiranje graevinskih objekata.
Pravilnik za graenje u seizmikim zonama.
Glii M., Fundiranje arhitektonskih objekata 2 izdanje, Arhitektonski fakultet
Univerziteta u Beogradu i Orion art, Beograd, 2008.
[5] Glii M., Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, autorizovana Predavanja iz
predmeta Principi konstruisanja arhitektonskih objekata, 2005-2009.

193

Zoran Grdi1
Gordana Toplii-uri 2
Dragan Zlatkov 3
Nenad Risti4

SANACIJA BETONA
ULAZNOG OBJEKTA SISTEMA HE VRLA
Rezime: U radu je prikazan primer jednog objekta koji je u dugom vremenskom periodu bio
izloen dejstvu vie agresivnih delovanja: naizmenino smrzavanje i odmrzavanje,
eflorescencija i karbonatizacija. Iz betonske konstrukcije objekta uzeti su reprezentativni uzorci
na kojima su u laboratoriji utvrene relevantne karakteristike betona. Analizom prikupljenih
podataka utvreni su znaajni nedostaci primenjene tehnologije betona prilikom izvoenja
objekta. Na osnovu toga uraen je projekat sanacije objekta, koja je potom izvedena, tako da je
objekat revitalizovan. I ovaj primer pokazuje da je primena novih standarda iz oblasti
tehnologije betona neophodna.
Kljune rei: fizika korozija betona, hemijska korozija betona, sanacija betona

THE VRLA HE PLANT

ENTRY STRUCTURE CONCRETE RESTORATION
Abstract: The paper presents an example of a structure exposed for a long period of time to the
action of several aggressive factors: alternate freezing and thawing, efflorescence and
carbonization. Representative samples were taken from the concrete structure of the facility, and
the relevant properties of concrete were identified in the laboratory. The analysis of the collected
data demonstrated significant deficiencies of the implemented concrete technology during
construction of the facility. On this basis, a plan for restoration of the facility was made, and the
restoration was accomplished, revitalizing the facility. This example too, demonstrates that
implementation of new standards in the field of concrete technology is necessary.
Key words: concrete, physical corrosion, chemical corrosion, restoration

dr, Graevinsko-arhitektonski fakultet, A. Medvedeva 14, Ni, 018 588-202, zoran.grdic@gaf.ni.ac.rs

dr, Graevinsko-arhitektonski fakultet, gordana.toplicic.curcic@gaf.ni.ac.rs
3
mr, Graevinsko-arhitektonski fakultet, dragan.zlatkov@gaf.ni.ac.rs
4
student doktorskih studija, Graevinsko-arhitektonski fakultet, nenadristic82@yahoo.com
2

194

1. UVOD
Ulazni objekat sistema HE Vrla se nalazi na Vlasinskom jezeru na nadmorskoj visini od
oko 1200 m, slika 1 levo. Spoljanji objekat u stvari natkriva betonsku ahtu kvadratnog
poprenog preseka koja se nalazi najveim delom potopljena u jezerskoj vodi, slika 1 desno.

Slika 1 - Izgled ulaznog objekta HE "Vrla" (levo) i betonske ahte unutar objekta (desno)

Na dnu ahte se nalazi elina cev prenika 2750 mm sa zatvaraem kroz koju se voda iz
jezera vodi do turbina hidroelektrana koje se nalaze na znatno nioj nadmorskoj visini. Objekat
je sagraen krajem ezdesetih godina kao masivna konstrukcija od betona projektovane marke
220 kg/cm2, to sadanjoj nomenklaturi odgovara klasi betona C16/20 (N/mm2). Na objektu je i
vizuelnim pregledom bilo lako ustanoviti da su loe uraeni prekidi betoniranja, tako da je bez
obzira na zaista veliku debljinu zidova dolo do prodora proceivanja vode iz jezera u ahtu.
Voda se slivala preko zidova ahte i akumulirala na dnu odakle je izbacivana povremenim
ukljuivanjem pumpe. Oigledno da je primenjena tehnologija betona bilo nedovoljno uspena
da bi obezbedila due trajanje betona tako da je sanacija objekta posle oko 40 godina
eksploatacije postala neophodna.

2. UZROCI OTEENJA BETONA

Kod predmetnog betona dolo je do superpozicije vie razliitih tipova korozije. Jedan od
oblika korozije koji je uoen na njegovoj unutranjoj povrini je izluivanje jer postoji praktino
neprekidna filtracija vode pod pritiskom kroz beton. Imajui u vidu da je proces filtracije trajao
veoma dugo dolo je do dodatnog poveanja poroznosti betona i porasta propustljivosti, to dalje
vodi ka smanjenju vrstoe i poveanju osetljivost betona na druge oblike agresivnih dejstava. U
reakciji alita i belita sa vodom dobija se odreena koliina Ca(OH)2 i to je produkt koji se
najee izluuje iz betona. Sam cementni kamen je u sutini nerastvoran u vodi, ali se moe
javiti proces raspadanja usled postojanja jakog izluivanja u dugom vremenskom periodu. Zbog
toga je cementni kamen koji ima veliki sadraj Ca(OH)2 to je karakteristino za iste portland
cemente, vie sklon izluivanju i eflorescenciji, a samim tim je skloniji propadanju kada je
izloen nepovoljnim uslovima [1], [3], [4].
Spoljanja povrina betona izloena je direktnom delovanju jezerske vode iji se nivo tokom
godine menja. Zimski period na Vlasini je veoma dug i hladan tako da je efekat naizmeninog
smrzavanja i odmrzavanja na betonu oigledan. Na slici 2 levo prikazan je izgled spoljanje
povrine betona u momentu kada je nivo vode u jezeru bio snien kako bi se uradila sanacija. Na
slici 2 desno prikazana je zatitna betonska reetka koja spreava prodor krupnih komada
(stabla, granje itd.) u cev kojom se zahvata voda iz jezera. I na ovim vitkim betonskim
elementima uoena su oteenja nastala usled dejstva mraza.

195

Slika 2 - Izgled betona na spoljanjem delu ahte (levo) i na zatitnoj reetki (desno)

3. FIZIKO-MEHANIKE KARAKTERISTIKE BETONA

Pre nego to se pristupilo izradi projekta sanacije betona bilo je neophodno ispitati njegova
fiziko-mehanika svojstva. U tu svrhu uraeno je uzorkovanje betona isecanjem pet uzoraka
oblika cilindra prenika 150 mm i duine oko 400 mm sa reprezentativnih kota iz unutranjih
zidova ahte.
Na osnovu izriitog zahteva naruioca ispitivanja uzorkovanje jednog cilindra je uraeno
upravo na jednom od uoenih mesta prekida betoniranja, slika 3 levo. To su inae uvek kritina
mesta kod betona izloenog dejstvu vode pod pritiskom. Poznato je da se zbog razlike u
skupljanju starog i novog betona na njihovom spoju, ak i kada je razlika u starosti jedan dan,
javlja prslina kroz koju moe da prodire voda. Nakon vaenja burgije iz betona poela je da
prodire znaajna koliina vode, tako da je predmetni cilindar uzet uz istovremeno preduzete
mere za zatvaranje rupe u betonu odgovarajuim sredstvima. Na slici 3 desno prikazan je
izgled cilindra koji je uzorkovan upravo na tom mestu. Kako se vidi, on je bukvalno razdvojen
po visini sa jako izraenim talogom soli, pre svega karbonata.

Slika 3 Prodor vode na mestu prekida betoniranja (levo) i izgled uzorkovanog cilindra (desno)

U Laboratoriji za graevinske materijale Instituta za graevinarstvo i arhitekturu

Graevinsko-arhitektonskog fakulteta u Niu izvreno je ispitivanje uzoraka betona i pritom su
utvrene karakteristike date u tabeli 1 [2].

196
Tabela 1 - Rezultati ispitivanja betona

Vrsta ispitivanja i standard

1. Zapreminska masa (SRPS ISO 6275)
2. Specifina masa (SRPS ISO 6275)
3. Ukupna poroznost (raunska metoda)
4. Upijanje vode (SRPS B.B8.010)
5. vrstoa pri pritisku (SRPS ISO 4012)
6. Vodonepropustljivost (SRPS U.M1.015)

Srednja vrednost
2208 kg/m3
2451 kg/m3
9,91%
4,11%
23,88 N/mm2
vodopropustljiv prodor vode celom visinom

Ispitivanjem je utvreno da beton ima relativno malu zapreminsku masu ija prosena
vrednost iznosi oko 2200 kg/m3. Srazmerno veliini zapreminske mase utvrena je prosena
vrednost vrstoe pri pritisku od oko 24 N/mm2, odnosno klasa betona C 16/20 to inae
odgovara projektovanoj klasi (marki) betona. Predmetni beton je oigledno spravljen sa prilino
visokim vodocementnim faktorom, bez upotrebe aditiva tipa plastifikatora i aeranata, tako da se
odlikuje znaajnom propustljivou o emu svedoi njegova ukupna poroznost od oko 10%. Sa
takvim svojstvima on nije pogodan za izrgradnju objekata ili delova konstrukcija koje su
izloene stalnom dejstvu vode pod pritiskom, promenljivom nivou vode koja ih kvasi, kao ni
dejstvu niskih temperatura. Ispitivanjem je potvrena vodopropustljivost betona to je i na
samom objektu bilo oigledno.

4. SANACIJA BETONA
Na osnovu veliine utvrenih oteenja, njihovih uzroka, fizikih i mehanikih karakteristika
betona odabrani su materijali za sanaciju objekta [5]. Za injektiranje horizontalnih prslina na
mestima prekida betoniranja na unutranjim povrinama zidova korien je dvokomponentni
injekcioni plastini materijal na bazi epoksi smola. Epoksid je injektiran pod pritiskom kroz
cevice koje su prethodno ugraene u beton koji oien od slabih delova. Za izradu vertikalne
hidroizolacije unutranjih povrina korien je premaz dvokomponentni polimerom
modifikovan cementni malter namenjen za hidroizolacione radove na betonskim povrinama u
cilju zatite od prodora vode i tetnog delovanja smrzavanja i odmrzavanja, kao i za
zapunjavanje pora, pukotina i manjih neravnina. Sanacija spoljanje povrine betona uraena je
sistemom vieslojne zatite koja se sastoji od: osnovnog sloja cementni reparaturni malter sa
dodatkom lateksa i polipropilenskih vlakana, zatim premaz trokomponentnim epoksidnim
cementnim malterom i na kraju vodootporni premaz namenjen rezervoarima sa pitkom vodom.
Izgled saniranog i zatienog objekta prikazan je na slici 4.

Slika 4 Izgled sanirane spoljanje povrine betona (levo) i zatitne reetke (desno)

197

5. ZAKLJUAK
Tehnologija betona pre skoro pola veka svakako nije bila na dananjem nivou. Glavni razlog
za to bilo je nedovoljno poznavanje moguih oblika korozije betona, bilo hemijske bilo fizike
prirode, zbog kojih su nastala znaajna oteenja betona i namena objekta dovedena u pitanje. I
tada, ali na alost i danas, postoje primeri gde se pri izboru performansi betona projektant
rukovodi samo statikim razlozima, a prenebregava uslove eksploatacije. Ne tako davno, tanije
decembra 2000. godine, u Evropi je usvojen standard EN 206-1 [6] koji za beton izloen
dugotrajnom kontaktu sa vodom klasa izloenosti XC2 i ciklinom vlaenju i suenju klasa
izloenosti XC4, predvia minimalnu klasu betona C 25/30 do C 30/37 i najvei vodocementni
faktor 0,5. Kada je re o smrzavanju i odmrzavanju klasa, izloenosti XF3, takoe se predvia
beton najmanje klase C 30/37 i najvei vodocementni faktor 0,5, kao i zatita aeriranjem (min.
4% uvuenog vazduha). Kako se iz dobijenih rezultata ispitivanja predmetnog betona vidi on ne
ispunjava navedene uslove zbog ega je njegovo propadanje tokom vremena bilo neminovno.

6. POPIS LITERATURE
[1] Berge, B.: The Ecology of Building Materials, Architectural Press, 1992.
[2] Grdi, Z.: Ekspertiza stanja betona ulazne graevine HE Vrla I na Vlasini br. BVDP
166/04, BNI 166/02, Institut za graevinarstvo i arhitekturu GAF, Ni, oktobar 2005.
[3] Shestoperov, S.V.: Concrete Technology, High School, Moskow, 1977.
[4] Ramachandran, V.S., Feldman, R.F., Beaoduin, J.J.: Cement Scienc, Heyden & Son
Ltd., London, 1981.
[5] Zlatkov, D.: Glavni projekat sanacije ulazne graevine HE Vrla I na Vlasini, Institut za
graevinarstvo i arhitekturu GAF, Ni, februar 2006.
[6] Evropski standard, EN 206-1:2000 Beton Deo 1: Specifikacija, svojstva, proizvodnja i
kontrola saglasnosti, Evropski komitet za standardizaciju CEN, rue de Stassart, 36 B1050 Brussels, decembar 2000.

198

199

Duko Hini1

PROCENA STANJA I SANACIJA KONSTRUKCIJA

Rezime: U graevinskoj praksi se susreemo sa jednim popularnim nainom nadoknade za
nedostatak graevinskog zemljita. Radi se o iskoritenju postojeih objekata na kojima vrimo
dogradnju. Iako su aktuelni propisi predvijeli i ovakav vid gradnje, u praksi se susreemo sa niz
problema koji nisu obuhvaeni propisima i podzakonskim aktima. Izbor za ovakav nain gradnje
zahteva procenu stanja postojeih objekata, sagledavanje postojeih konstruktivnih sistema i
iznalaenje reenja za novu, dograenu konstrukciju, analizu optereenja, ojaanje konstrukcije,
dokaz stabilnosti i nosivosti i svakako, tehniki prijem. Analizom izgraenih objekata razliitog
konstruktivnog sistema i namene u Banja Luci, u periodu 1998-2009 god., steena su odreena
iskustva u gradnji ovakvih objekata. Sa aspekta gradnje u IX seizmikoj zoni i koncepta
seizmikih propisa izostaje dokaz koji se zasniva na viekriterijumskoj analizi seizmike
otpornosti, koja zahteva osim raunskih, i vrednosti dobijene mjerenjem in situ. Za statike
uticaje to su deformacije a za dinamike krutost i priguenje dobijeni merenjem ambijentalnih
vibracija objekta
Kljune rei: dogradnja, sanacija, ojaanje, stabilnost, seizmika otpornost

ESTIMATION AND RECOVERY OF CONSTRUCTIONS

Summary: In civil engineering praxis we meet one popular way of compensation for deficiency
of building land. This means usage of existing buildings for annex. However, even actual
legislation is predicted such way of construction, in practice we meet many problems which
arent embraced with legislation and sub legislation acts. Option for such way of construction
requires estimation of condition of existing buildings, consideration of existing construction
systems and obtaining solutions for new annexed constructions, analyzing of loads,
strengthening of construction, proof of stability, load-bearing capacity and of course technical
admission. According to analyzing of constructed buildings based on different construction
system and purpose in Banja Luka in period from year 1998 to 2009 certain experiences are
achieved of construction of such buildings. From aspect of construction in IX seismic zone and
concept of seismic legislation there is missing proof based on more criteria analyzing of seismic
resistance which demand either calculated values yet measurement in situ values. Those are
deformations for static affects, and smothering for dynamic stiffness according to measurement
of ambient vibrations of building.
Key words: Annex, recovery, strengthening, stability, seismic resistance

dipl.in.gra. Institut za graevinarstvo IG Banja Luka, e-mail: beton@teol.net, www.betonbih.com,

www.concretebih.com

200

1. UVOD
U vremenu pozitivnih ekonomskih kretanja stvaraju se uslovi i za poveane aktivnosti na
izgradnji objekata. U zavisnosti od financijske moi investitora razliiti su i naini ostvarenja
investicije. Osim investicionog preduslova bitno je i da postoji prostor predvien za izgradnju
objekata.
Regulacionim planovima na nivou optina i drave stvaraju se zakonski okviri koji reguliu
prostorni raspored, vrstu i dimenzije pojedinih graevinskih objekata. Na osnovu prostorno
planskih dokumenata, koji ine bazu za izdavanje urbanistiko tehnikih uslova za izgradnju
objekata, usmjeravaju se i sprovode aktivnosti od koristi za iru druvenu zajednicu.
Na osnovu tehnike dokumentacije za izvoenje (projekti) izdaju se odobrenja za graenje.
Praenje izgradnje mora biti dokumentovano u svim fazama kako bi se formirala dokumentacija
potrebna za tehniki prijem.
Kada je u pitanju izgradnja novih objekata postoji ustaljena procedura u prikupljanju
tehnike dokumentacije. Meutim, kada su u pitanju dogradnje i nadogradnje objekata investitor
moe da se susretne sa nizom problema u prvom redu administrativne a potom tehnike i
tehnoloke prirode.
Da bi bili ispunjeni pojedini zahtevi investitor i izvoa preuzimaju na sebe velike
finansijske trokove zbog nepostojanja zakonski decidno navedene dokumentacije i obaveza.

2. NADOGRADNJE OBJEKATA U BANJALUCI

2.1 Urbanistiki uslovi i tehnoloki zahtevi
2.1.1 Osnovni zahtevi
Nedostatak prostora namenjenog izgradnji graevinskih objekata prouzrokovao je pojavu
tehnikih reenja u graevinskom konstrukterstvu koja su se u prvom trenutku nametala kao
jednostavna i logina. Statikom analizaom a kasnije i ekonomskom analizom pokazalo se da su
takva rjeenja neracionalna i unose velike izmene u konstruktivne sisteme postojeih objekata.
Naruavanje autohtonosti i izvornosti objekata koja potiu iz raznih arhitektonskih stilova i
konceptualnih rjeenja za posledicu je imalo vrlo neuspelo ambijentalno uklapanje, naruavanje
koncepta zoniranog arhitektonskog sadraja i esto i nefunkcionalnost objekta u cjelini.
Sprovoenjem aktivnosti u izgradnji objekata uslovljenih regulacionim planom i obaveza
sprovoenja urbanistiko tehnikih uslova su u sutini osnovni zahtevi koji se nameu
investitoru.
Za izgradnju novih objekata procedura je ustaljena i nema nepredvidivosti u prikupljanju
dokumentacije.
2.1.2 Dopunski zahtevi
Kada je u pitanju nadogradnja ili dogradnja na postojeem objektu definiu se i zahtevi, kojih
uglavnom nema za novogradnju, kao to su materijalizacija, ogranienja u dimenzijama,
spratnosti, oblikovanju fasade, izboru reenja za krov, izradu dopunskih parking mesta ispred
objekat, ojaanja prikljunih instalacija i tome slino, a sve na troak investitora.
esto, zbog nereenosti vlasnikih odnosa, potrebno je bilo pribaviti saglasnost svih vlasnika
stanova da se na postojei objekat odobrava nadogradnja ili dogradnja. Ovo je nekad
predstavljalo nepremostivu prepreku investitorima.
Dotrajale i neadekvatne instalacije struje, vode i grejanja su zahtevale sanaciju pre
prikljuenja na iste, dok je nepostojanje adekvatne kanalizacione mree zahtevalo poseban
tretman.

201
2.1.3 Tehniko tehnoloki zahtevi
Obino su nadogradnje bile locirane u uem gradskom jezgru te je pristup gradilitu sa
pojedinim graevinskim mainama bio nemogu Dotur graevinskog materijala i transport
opreme esto je bio ogranien zabranom za saobraaj vozilima preko odreene nosivosti.
Odobrenje za pristup ovakvim mainama izdavan je kod nadlenih institucija uz novanu
nadoknadu.
Ogranienja u terminima kada se moe a kada ne izvoditi radovi i pod kojim uslovima su
prouzroili dui period gradnje objekta.
Sama potreba da se objekat izvodi u posebnim uslovima izgradnje nametala je izbora
redosljeda izrade pozicija, izbora oplate, metodologije betoniranja, unutranjeg transporta kao i
izbora materijala za ugradnju.
Obzirom da se radi o izgradnji u posebnim uslovima nije postojao univerzalan nain i
metodologija i svaki objekat je zahtevao poseban tehniki i tehnoloki tretman.
Obaveza da se ispotuje ojaanje temelja u sluaju kada ne moe da se beton ugradi
autopumpom, uradi ojaanje torkretiranjem na viespratnici, nemogunost koritenja kranova i
autodizalica je stvaralo dodatne trokove.

2.2 Procena stanja postojeih objekata

2.2.1 Postojea dokumentacija
Projekti koji nisu imali kvalitetne podloge za projektovanje u fazi izvoenja su pokazali
odreene nedostatke. Izabrani metod nadogradnje sa predvienom sanacijom morao je biti
prilagoen postojeem stanju i time su odstupanja od prvobitnih rjeenja, koncipirana na
pretpostavkama, bila znatna. Preliminarni a kasnije i detaljni pregledi veine konstrukcija
pokazali su da su neki objekti imali destruktivne procese usljed neodravanja, utvren je lo
kvalitet ugraenog materijala, neadekvatno konstruktivno reenje potrebno za nadogradnju, das
u izvrene konstruktivne izmene tokom eksploatacije od samih stanara, da imaju neadekvatnu
funkcionalnost, da pojedine prostorije imaju promenu namene, te slabo odraenu sanaciju i tome
slino.
Tako zateeno stanje objekata je obino stvorilo potrebu da se prvo izvri sanacija postojeih
objekata koja je znaajno poskupila novi objekat.
2.2.2 Dodatna ispitivanja
Zbog odsustva podataka iz ranijih ispitivanja tla i geomehanikih izvetaja bilo je potrebno
izvriti i ta ispitivanja. Utvrivanje kvaliteta ugraenih materijala u pojedine konstruktivne
elemente kao to su temelji, stubovi i meuspratne tavanice stvorilo je dodatne trokove u
proceni stanja konstrukcija kao i obavezu da se ispitna mesta saniraju. Obzirom da je bili
potrebno pribaviti i struno miljenje od nadlenih institucija o mogunosti nadogradnje broj
potrebnih dokumenata se poveao.
Uobiajeno je bilo da su sve tavanice zadnjeg sprata bile raunate bez korisnog optereenja.
Zbog sigurnosti projektanta u konstruktivnom izboru reenja za neke sluajeve vreno je i
probno optereenje tavanice.

202

3. KONSTRUKTIVNA REENJA POSTOJEIH OBJEKATA

Obino su to bili objekti niske spratnosti koje u statiko-dinamikom smislu tretiramo kao
krute objekte. Meutim, u ekploataciji je dolo do izmene konstruktivnih elemenata koji su
doveli do preraspodele napona, koji su za posledicu imali oteenja na pojedinim delovima
objekta.
Generalno gledano postojea reenja fundiranja, uglavnom stambenih i stambeno poslovnih
objekata, su bila jednostavna. Obino su to bila reenja za plitko fundiranje: temeljne trake i
temelji samci, temeljne ploe, i sl.
Geomehaniki uslovi su u veini sluajeva ostali neizmenjeni sa dobro konsolodovanim
temeljnim tlom.
Samu konstrukciju inili su zidovi od opeke sa horizontalnim i vertikalnim serklaima, a
konstrukciju objekata novijeg datuma inio je skeletni ili IMS sistem.

3.1 Uticaj optereenja na izbor konstruktivnih reenja

Stalna i korisna optereenja stambenih objekata uobiajena u zgradarstvu su neznatno
varirala tokom eksploatacije (dui vremenski period). Graevinska regulativa koja je regulisala
ovu oblast ostala je znaajnije neizmenjena. Optereenja na vetar i sneg su u okviru odreenog
zonskog djelovanja primenjivana za svaku lokaciju u skladu sa propisima, preporukama i
pozitivnom graevinskom praksom.
Meutim, zbog poveanja spratnosti povean je uticaj horizontalnog seizmikog optereenja
na konstrukciju. Postojei konstruktivni sistem sa dimenzijama elemenata, rasporedom i
statikim sistemom kojeg ine, nije bio dovoljan za prijem tih sila. Veliko optereenje na temelje
i temeljno tlo zahtevalo je sanaciju i temeljne konstrukcije.
Upotrebom lakih materijala pokuala se smanjiti pripadajua masa koja je kasnije figurisala
kao optereenje u nivou (zadnje) tavanice. Za materijalizaciju zidova obino se birao siporeks
(laki peno beton), ispuna od glinenih blokova, pregrade od rigips panela i tome slino. Ovakva
reenja su imala neznatno poveanje mase ali i slab prijem horizontalnih sila.
3.1.1 Ojaanja konstrukcija
Rezultati raunskih statikih i dinamikih analiza konstrukcija su nametala, zbog dodatnih
seizmikih uticaja usljed poveanja spratnosti, da se prihvat horizontalnih sila koriste reenja sa
ubacivanjem ab platana. U toku izvoenja javili su se dodatni problemi sprezanja AB platana sa
postojeom konstrukcijom (obino zidanom).
Ojaanja temelja su bila neminovnost zbog prekoraenja dozvoljenih napona u tlu i bila su
vrlo zahtevna za izvoenje.
Ojaanje meuspratnih konstrukcija, vertikalnih i horizontalnih serklaa su po pitanju
prijema sila u dograenom stanju objekta za analizu koja mora obuhvatiti razlike raunskog
modela i stvarnog zajednikog rada starog i novog dela konstrukcije.
3.1.2 Metode prorauna na seizmika delovanja
Prikaz metoda koje se mogu primeniti pri proraunu konstrukcija na seizmika dejstva [4]
prikazana su u tabeli 1.

203
Tabela 1. Najee primenjivane metode prorauna na zemljotres
Metode analize
Linearne
Linearna
statika
analiza

Deterministike
Nelinearne

Linearna
Nelinearna
Nelinearna statika
dinamika
dinamika
analiza
analiza
analiza

Stohastike
Linearne
Linearna
analiza
sluajnih
procesa

Stohastika
ekvivalentna
linearizacija

Nelinearne
Foker-PlanckMonte Carlo
Kolmogorova
simulacija
jednaina

Elastini
Vremenska
istorija
spektar Analiza plastinosti
odziva
odgovora
Vremenska
istorija
Push-over analiza
odgovora
Pojednostavljena
nelinearna metoda
(Chopra)

Neke metode u pregledu su zastarele a razvojem raunarske tehnike dolo je do pojave novih
metoda. Novije metode ukljuuju proveru kapaciteta nosivosti, materijalnu i geometrijsku
nelinearnost.
Vaei propisi su u kanjenju i potrebno ih je inovirati i uskladiti sa mogunou realne
primene. Brojna istraivanja merenja vibracija objekata treba staviti u funkciju pravilne procene
osnovnog perioda vibracije.
3.1.3 Dokaz stabilnosti konstrukcija
Dokaz stabilnosti konstrukcija u svim projektima je bila ista raunica sprovedena na
usvojenom modelu i u skladu sa vaeim propisima. Kvalitet ugraenih materijala i izvedenih
radova dokazivan je uglavnom ispitivanjem materijala uzorkovanim na gradilitu neposredno
pred ugradnju. U cilju dokaza definitivne stabilnosti konstrukcije utvrivan je kvalitet materijala
in situ kao i ispitivanja na samoj konstrukciji.
Sam centar grada je u IX seizmikoj zoni i obavezna je analiza na seizmike uticaje. Podaci
koji su se koristili iz ispitivanja na mikrolokacijama nisu bili dostupni svim projektantima.
Procena seizmike otpornosti bazirana je na proraunu sprovedenom na osnovu vaeeg
pravilnika o izgradnji objekata u seizmiki aktivnim podrujima.
Stvarna procena seizmike otpornosti konstrukcija dobija se viekriterijumskom analizom
[1]. iri pristup ovoj problematici zahteva nelinearnu analizu proraunskog modela iji su
osnovni parametri nosivost, duktilnost, krutost, masa i priguenje.
Osim raunskih od velike vanosti su i vrednosti dobijene merenjem in situ. Merenja za
statike uticaje su jednostavno izvodljiva u praksi, dok su dinamika ispitivanja viespratnih
objekata zahtevna i retko se sprovode.
3.1.4 Praenje stanja konstrukcija
Jedan od naina sticanja informacija o stanju konstrukcija i praenju u eksploataciji je i
merenje ambijentalnih vibracija [2]. Ovom metodom moemo u domenu linearnosti proceniti
ponaanje objekta u celini na njegovom lokalitetu. Merenja je potrebno vriti u toku gradnje po
fazama narastanja optereenja kao i u odreenim vremenskim intervalima i vriti analizu sa
aspekta istorija optereenja.
Za praenje stanja konstrukcija i detekcije oteenja konstrukcija koristi se i noviji metod
koji se zasniva na detekciji promena u vremenu putovanja talasa koritenjem funkcije impulsa
sistema [3]. Ovaj novi koncept koristi podatke registrovane u izvedenim objektima.

204

4. TEHNIKI PRIJEM OBJEKTA

4.1 Zakonski potrebna dokumentacija
Graevinska regulativa je predvidela uopteni tretman tehnikog prijema objekata a time i
nadograenih objekata. Specifinost nadograenih objekata nije detaljno konkretizovana tako da
u nekom podzakonskom aktu bi bilo svrsishodno dopuniti obavezu investitora i izvoaa da u
pogledu dokaza stabilnosti (svih) viespratnih konstrukcija izvre merenja ambijentalnih
vibracija ili primene noviju, ranije pomenutu talasnu metodu [3].

Slika 1. Nadogradnja na postojeem objektu Studentski dom-Banja Luka (centar grada)

Za objekte koji se nadograuju u toku izvoenja novog objekta, a koji je u osnovnom

projektu sadravao analizu tako dograenih spratova, a kao dograen je u skladu sa
regulacionim planovima i urbanistikim uslovima, potrebno je ubrzati izdavanje dokumentacije
koja verifikuje novo stanje izgraenosti.

Slika 2. Nadogradnja u toku izvoenja Poslovna zgrada-Banja Luka (centar grada)

4.2 Dokumentacija o ispitivanju objekta

4.2.1 Ispitivanje kvaliteta ugraenih materijala
U sastavu ukupne dokumentacije potrebne za tehniki prijem objekta potrebno je priloiti i
dokaze o kvalitetu ugraenih materijala. Mnogi investitori zanemaruju sprovoenje ove obaveze
na vreme te je sa zakanjenjem izvravaju.
Osnovni smisao kontrole kvaliteta je da blagovremeno otkrije i preduhitri pojavu partije sa
loijim kvalitetom ugraenog materijala i da se adekvatno reaguje .
4.2.2 Ispitivanje objekta
Ispitivanja viespratnih objekata se uglavnom sprovode na pojedinom konstruktivnom
elementu. Ispitivanje objekta u celini u svim njegovim fazama izgradnje i eksploatacije se ne
sprovodi.
Moda e sa u skorijoj budunosti pojaviti potreba da se zakonski uvede i propie obavezno
ispitivanje viespratnih objekata u seizmiki aktivnim podrujima.

205

5. POSLEDICE LOE IZVEDENIH NADOGRADNJI

Posledice su odraz ukupnog pristupa ovoj problematici na svim aspektima stvaranja
konstrukcije: prethodna dokumentacija, procena stanja, projekat za izvoenje, izvoenje, nadzor,
kontrola kvaliteta, tehniki prijem, zakonski propisi te promena namene od projektom definisane
i konstruktivno oblikovane konstrukcije.
este izmene u toku same izgradnje ak i novih objekata dovode do nadogradnje koja ostaje
analizirana samo u delu usvojenog proraunskog modela i bez dokaza stvarnog ponaanja
konstrukcije. Vrlo je mali broj sprovedenih ispitivanja izvedenih viespratnih objekata a
nedostupnost rezultata takvih ispitivanja ini ih izlinim.
Snagom autoriteta i iskustva merenog brojem godina radnog staa provedenog u
graevinarstvu nisu garant seizmike otpornosti objekata.

Slika 3. Vena opomena da se gradi kvalitetno Spomen sat-Banja Luka (centar grada)

6. ZAKLJUAK
Nedostatak graevinskog zemljita je prisutan u svim sredinama koje belee rast populacije,
industrije i opteg drutvenog napretka. Pojavom novih tehnika, tehnologija, teorijskih metoda
viekriterijumske analize konstrukcija, merne opreme i metodologije merenja ambijent vibracija,
novih talasnih metoda, stvaraju uslov da se u graevinsko konstrukterstvo uvede i zakonska
obaveza primene dostignua novijeg datuma po svim aspektima.
Vaei propisi koji imaju odreene nedostatke su sa obaveznom primenom. Permanentno
inoviranje propisa sa obaveznom primenom su dio puta pozitivne graevinske prakse. Stalnim
ekonomskim jaanjem privrede stvaraju se mogunosti u pojedinim sredinama da budu korak
ispred standardne graevinske prakse i da pored zakonske primene i inovativne metode naunog
dostignua.
Ovaj kritikom osvrt na period u kojem je dominirala nadogradnja viespratnih objekata, uz
nedostajuu ekonomsku analizu, u datom vremenu i lokalitetu, treba da inicira jedan novi pristup
ovoj problematici.
Praenjem stanja izvedenih konstrukcija i ispitivanjima objekata u celini, publikovanjem
dobijenih rezultata, inoviranjem propisa i koritenja pozitivnih iskustava drugih zemalja svakako
e biti od koristi projektantima i izvoaima da grade seizmiki otpornije i bezbednije
konstrukcije.

206

7. POPIS LITERATURE
[1] ore
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]

Lainovi, Viekriterijumska analiza seizmike otpornosti konstrukcija

armiranobetonskih zgrada, doktorska disertacija, Novi Sad 2002.
Miodrag Mani, Interakcija tla i zgrade BK-2 u Banja Luci, Izgradnja 5-6, 2009
Mihailo Trifunac i Maria Todorovska, Praenje stanja konstrukcije i detekcija oteenja od
zemljotresa, Izgradnja 5-6, 2009
Venera Vukainovi, Pregled metoda prorauna aktualnih u potresnom inenjerstvu,
Graevinar, 59, 2007.
Foli Radomir, Predavanja Odravanje graevinskih objekata, FTN Novi Sad
Milovi Duan, ogo Mitar, Greke u fundiranju, Univerzitet u Novom Sadu FTN, Novi Sad,
2005.
Perii ivota, Ai Mirko, Pakvor Aleksandar, Usvajanje Evropskih standarda u
graevinarstvu kao naih nacionalnih standarda, JDGK, 12 Kongres, Vrnjaka Banja, 2006.
Prirunik o tehnikim uslovima sanacije graevina visokogradnje, Ministarstvo za urbanizam,
stambeno-komunalne djelatnosti, graevinarstvo i ekologiju Republike Srpske, Banja Luka,
1999.
Radonjanin V., Predavanja Sanacija konstrukcija, FTN Novi Sad,

207

Adnan Ibrahimovi1
Sabid Zekan2

UTICAJ INENJERSKO GEOLOKIH SPECIFINOSTI

STIJENSKE MASE NA FENOMEN KLINASTOG LOMA
KOSINE
Rezime: Klinasti lom, u odnosu na ostale sluajeve gubitka stijenske mase sa kosine, koja je
sastavni dio graevinskog objekta, je zapreminski problem, iji uslovi stabilnosti, definisani kroz
faktor sigurnosti, izlaze iz okvira naponsko-deformacionih odnosa bloka i stijenske mase, ve se
ti uslovi definiu odnosom ukupnih djelujuih sila, optereenja i otpora vezanim za njega.
Poligon djelujuih sila jednog klina na stijenskoj kosini posljedica je vie faktora koji su
direktno vezani za inenjersko geoloke uslove odreene stijenske mase. Ta injenica dovodi do
zakljuka da je uticaj inenjersko geolokih uslova na pojavu, specifinosti i sigurnost
(stabilnost) klinastog loma veoma znaajan.
Rad predstavlja deskripciju uticaja inenjersko geolokih specifinosti stijenskog masiva na
opte i sigurnosne karakteristike klinastog loma, a podaci u njemu dio su doktorske disertacije u
kojoj je istraivan i analiziran fenomen klinastog loma u autentinim uslovima stijenskih masiva
Bosne i Hercegovine, kao i mogunosti i uslovi sanacije kosina sa tim problemom nestabilnosti.
Kljune rei: Klinasti lom, Stijenska kosina, Inenjersko geoloke specifinosti, Sanacija
kosine, Faktor sigurnosti

INFLUENCE OF ENGINEERING GEOLOGICAL

FEATURES OF ROCK MASS TO WEDGE FAILURE
FENOMEN ON SLOPE
Abstract: Wedge failure on rock slope is volume problem with the stability conditions defined
the ratio of load forces and the forces of resistence. Polygon of forces a wedge to rock slope is a
consequence of several factors wich are directly related to the engineering geological conditions
of rock mass. The paper shows the impact for engineering geological specifics rock mass on the
general and security features of wedge failure. Information in the work are part of the doctoral
thesis in which is explored and analyzed the phenomenon wedge failure in authentic conditions
of rock massif of Bosnia and Herzegovina, as well as opportunities and conditions for rebuilding
of slope with this problem of instability.
Key words: Wedge Failure, Rock Slope, Engineering Geological Features, Rebuilding Slope,
Factor of Safety

Dr.sc.-Dipl.ing, docent, Rudarsko-geoloko-graevinski fakultet Tuzla, Univerzitetska 2,

e-mail: adnan.ibrahimovic@untz.ba
2
Dr.sc.-Dipl.ing, docent, Rudarsko-geoloko-graevinski fakultet Tuzla, Univerzitetska 2,
e-mail: sabid.zekan@untz.ba

208

1. UVOD
Specifinosti uslova u kojima se javlja klinasti lom na stijenskim kosinama posljedica su
razliitosti ukupnih uslova koji vladaju na lokacijama njihovog pojavljivanja, poevi od vrste
stijenskog masiva pa do ostalih uslova koji utiu na razvoj lokalnih savremenih inenjersko
geolokih pojava i procesa.
Podruje Bosne i Hercegovine odlikuje se brojnou i raznovrsnou tipova stijena. Opisati i
analizirati sve vrste stijenskih masiva, sa aspekta pojave klinastog loma na kosinama, veoma je
teak, ali ne znai i neizvodljiv zadatak.
Pojave klinastog loma i njihove analize, u ovom radu, tretirani su za stijenske masive koji se
susreu na pravcu i irokom pojasu putne komunikacije koja ide od podruja Majevice prema
jugu, odnosno gradu Mostaru.
Kriterij izbora lokaliteta bio je razliitost tipova stijena koji se na tim lokalitetima javljaju:
sedimentne, metamorfne i magmatske. Ovakav pristup daje vie mogunosti i naina
sagledavanja i iskoritenja rezultata istraivanja.
Za teoretske osnove i odreene literaturne konsultacije, u toku istraivanja i analiza,
koritena je literatura koja je data u popisu na kraju ovog rada [1 19].

2. DETERMINACIJA LOKALITETA ISTRAIVANJA U POGLEDU OPTIH

INENJERSKO GEOLOKIH KARAKTERISTIKA
Za sve istraivane lokalitete utvreni su geoloki tipovi stijenskih masiva, inenjersko
geoloke klasifikacije te determinisanje klinastih blokovskih formi sa njihovim pojavnim
specifinostima, koje su uslovljene inenjersko geolokim karakteristikama.
a) Lokalitet Sapna
D11 - Diskontinuitet 1 Klina 1
D21 - Diskontinuitet 2 Klina 1
LK1 - Lice kosine Klina 1
D12 - Diskontinuitet 1 Klina 2
D22 - Diskontinuitet 2 Klina 2
LK2 - Lice kosine Klina 2
D13 - Diskontinuitet 1 Klina 3
D23 - Diskontinuitet 2 Klina 3

Tip stijene: Sedimentna vezana, pjeskovita stijena - pjear

D 23,25

Inenjersko geoloka klasifikacija

Grupa

Vezana stijena

Podgrupa

Okamenjena stijena

D 15,22,24

D 12,21

Klasa

Dobro okamenjena stijena

Podklasa

Sedimentna klastina stijena,

izraene teksture i pukotinske
anizotropnosti

LK3 - Lice kosine Klina 3

D14 - Ddiskontinuitet 1 Klina 4
D24 - Diskontinuitet 2 Klina 4
LK4 - Lice kosine Klina 4
D15 - Diskontinuitet 1 Klina 5
D25 - Ddiskontinuitet 2 Klina 5
LK5 - Lice kosine Klina 5

LK 2,4,5
D 11,13,14
LK 1,3

Slika 2. Inenjersko geoloka klasifikacija stijenske mase i stereografska projekcija diskontinuiteta na

lokalitetu Sapna

b) Lokalitet Bijambare
Detalj: A - A

Tip stijene: Sedimentna karbonatna stijena - krenjak

D13,22

Inenjersko geoloka klasifikacija

Grupa

Vezana stijena

Podgrupa

Okamenjena stijena

LK 1,2,3

D21

D14

Dobro okamenjena stijena

Podklasa

Sedimentna karbonatna
stijena, izraene teksture,
pukotinske anizotropnosti i
karstifikacije

LK 4,5

D 23,24,25
LK 4,5

LK 1,2,3
TP4

Klasa

TP4

A-A

GK 1,2

D 23,24,25

D11,12
D11 - Diskontinuitet 1 Klina 1
D21 - Diskontinuitet 2 Klina 1
LK1 - Lice kosine Klina 1
GK1 - Gornji dio kosine Klina 1
D12 - Diskontinuitet 1 Klina 2
D22 - Diskontinuitet 2 Klina 2
LK2 - Lice kosine Klina 2
GK2 - Gornji dio kosine Klina 2
D13 - Diskontinuitet 1 Klina 3

D14 - Diskontinuitet 1 Klina 4

D24 - Diskontinuitet 2 Klina 4
LK4 - Lice kosine Klina 4
TP4 - Tenziona pukotina Klina 4
D15 - Diskontinuitet 1 Klina 5
D25 - Diskontinuitet 2 Klina 5
LK5 - Lice kosine Klina 5
D23- Diskontinuitet 2 Klina 3
LK3 - Lice kosine Klina 3

Slika 3. Inenjersko geoloka klasifikacija stijenske mase i stereografska projekcija diskontinuiteta na

lokalitetu Bijambare

209

c) Lokalitet Bradina
Za razliku od prethodna dva sluaja, lokalitet Bradina sadri u znaajnoj mjeri klinaste
blokovske forme, kao i raznovrsnije naine njihovog pojavljivanja. Zbog toga za analizu
sigurnosti i diskusiju dobijenih rezultata odabrana su dva klina kao reprezentativni, koji
pripadaju tipovima koji se najee pojavljuju.
Tip stijene: Magmatska stijena dijabaz
(u odreenoj mjeri alterisan)

LK
TP

Inenjersko geoloka klasifikacija

Grupa

Vezana stijena

Podgrupa

Okamenjena stijena

Klasa

Dobro okamenjena
stijena

Podklasa

Magmatski eruptivac,
koji se odlikuje
homogenou i
izotropnou te
ujednaenim fizikomehanikim osobinama

LK

GK
D1

D2

D1

D2
D1 - Diskontinuitet 1
D2 - Diskontinuitet 2
LK -Lice kosine
GK - Gornji dio kosine
TP - Tenziona pukotina

D1 - Diskontinuitet 1
D2 - Diskontinuitet 2
LK - Lice kosine

Slika 4. Inenjersko geoloka klasifikacija stijenske mase i stereografska projekcija Klina 1 i Klina 2
na lokalitetu Bradina

d) Lokalitet Jablanica Poda

Tip stijene: Metasedimentna karbonatna stijena ukriljeni krenjak
Inenjersko geoloka klasifikacija
Grupa

Vezana stijena

Podgrupa

Okamenjena stijena

Klasa

Dobro okamenjena stijena

Podklasa

Metamorfna stijena, kriljava sitnozrna

ukriljeni krenjak, izraene izotropnosti u
pogledu mineralnog i petrografskog sastava i
anizotropnosti u pogledu strukturno-teksturnih i
fiziko-mehanikih osobina

GK

LK
D1

D2

D1-Diskontinuitet 1
D2-Diskontinuitet 2
LK-Lice kosine (prednja kosina)
GK-Gornji dio kosine

Slika 5. Inenjersko geoloka klasifikacija stijenske mase i stereografska projekcija diskontinuiteta klina
na lokalitetu Jablanica Poda

e) Lokalitet Jablanica - Tunel

Tip stijene: Metamorfna magmatsko bazina stijena, ortometamorfit
liskunsko-amfibolski kriljac
Inenjersko geoloka klasifikacija
Grupa

Vezana stijena

Podgrupa

Okamenjena stijena

Klasa

Dobro okamenjena stijena

Podklasa

Metamorfna kriljava krupnozrna amfibolski

kriljac, izraene anizotropnosti u pogledu
sastava, strukturno-teksturnih i fizikomehanikih osobina

LK

D1
D2
GK

TP
D1 - Diskontinuitet 1
D2 - Diskontinuitet 2
LK - Lice kosine
TP - Tenziona pukotina
GK - Gornji dio ( povrina ) kosine

Slika 6. Inenjersko geoloka klasifikacija stijenske mase i stereografska projekcija diskontinuiteta klina
na lokalitetu Jablanica Tunel

210

3. DESKRIPCIJA I OCJENA INENJERSKO GEOLOKIH USLOVA SA

GEOTEHNIKOG ASPEKTA
Kada je u pitanju geotehniki tretman stijenske mase, konkretno kosina formiranih u stijeni,
inenjersko geoloko stanje stijene deskriptuje se i ocjenjuje prema dvjema osnovnim
kategorijama:
Sigurnosnoeksploatacionoj, gdje se inenjersko geoloko stanje stijenske mase dovodi u
vezu sa ocjenom stabilnosti i sigurnosti, kako gradnje tako i koritenja, objekta ili
objekata koji su direktno ili indirektno vezani za odreenu stijensku masu.
Tehnikosanacionoj, gdje se inenjersko geoloke karakteristike stijene dovode u vezu
sa sanacioni mjerama, eventualno preduzetim kako bi se stijenska masa dovela u stanje
stabilnosti ili sigurnosti.
Inenjersko geoloke karakteristike stijenskih kosina, na lokalitetima koji su obuhvaeni
ovim radom, u sigurnosnoeksploatacionoj kategoriji mogu se ocjeniti nepovoljnim. U toku
vremena i ekstremnim razvojem inenjerskogeolokih procesa moe doi do razvoja pojave
gubitka stijenske mase u obliku klinastog loma ime bi pored sopstvene ugroenosti kosine u
pogledu stabilnosti, bili ugroeni i ostali graevinski objekti koji se sa njom odnosno stijenskom
masom nalaze u neposrednoj ili posrednoj vezi, poevi od dalekovoda (Sapna), saobraajnica i
tunela za koje su vezane (svih pet lokaliteta), turistikih prilaza (Bijambare), sve do
hidrotehnikih objekata i vodotoka (Bradina).
Sa geotehnikog aspekta a u pogledu analize i ocjene sigurnosti klinova i stabilnosti kosina, za
sve istraivane lokalitete, te eventualnih mjera sanacije (tehiko-sanaciona kategorija),
analizirano je i determinisano sljedee:
prisustvo odumrlih biljnih ostataka unutar prostora diskontinuiteta,
stanje zidova dikontinuiteta,
pojava fizikohemijske alteracije stijene u zoni diskontinuiteta,
pojava subklinastih formi,
razliiti poloaji klinova u odnosu na visinu kosine na kojoj su formirani,
uticaj nastanka diskontinuiteta na oblik i zapreminu klinova,
razliitost zapremina klinastih blokova i njihova pojava u serijama,
da li diskontinuiteti predstavljaju prirodne provodnike oborinskih i podzemnih voda,
da li stepen metamorfizma i atmosferskoklimatski uticaji utiu na fizikomehanike
karakteristike diskontinualnih povrina klina,
razliitost diskontinuiteta po materijalu u kome se nalaze, i njihova kombinacija kod
formiranja klinova,
uticaj i nepovoljnost metamorfnosti na pojavu i stanje tenzionih pukotina klinova i td.
Naravno, ovo su samo neki od inenjersko geolokih uslova na koje je, u ovim sluajevima
obraena panja. Neke od karakteristika mogu da poprime generalni karakter za ire podruje ili
tip stijenske mase, ali se na svakom lokalitetu moraju utvrditi odstupanja i izmjenjenosti ovih
karakteristika.

4. KARAKTER PROMJENA SIGURNOSNIH KARAKTERISTIKA KLINA U

ODNOSU NA INENJERSKO GEOLOKE USLOVE
Za geotehniko inenjerstvo vaan je i uticaj inenjersko geoloki uslova na karakter
promjene stabilnosti klina na stijenskoj kosini, koja se determinie faktorom sigurnosti.

211

FS sa diskontinualnom
kohezijom na D1x

FS sa diskontinualnom
kohezijom na D2x

6
4
2
0
Klin 1

Klin 2

Klin 3

Klin 4

10,399
10,454

8
6

FS sa diskontinualnom
kohezijom na D1x

FS sa diskontinualnom
kohezijom na D2x

1,321
1,273

10

10

2,465
2,472

12

12

3,879
3,912

14

5,777
5,79

16

Vrijednosti faktori sigurnosti (FS)

Vrijednosti faktora sigurnosti (FS)

Uticaj inenjesko geolokih uslova mogue je uoiti kako na autentinim klinovima

pomenutih lokaliteta istraivanja tako i na idealizovanom modelu, istih prostorno-geometrijskih
karkateristika ali inenjersko geolokih specifinosti koje su vezane za te lokalitete.
Kod klinova na lokalitetu Sapna interesantna je pojava velikog reda veliine promjene
vrijednosti faktora sigurnost, sa promjenom fiziko-mehanikih uslova na diskontinuitetima,
koja se kree 30 70%. To se dovodi u vezu sa gabaritnou klinova, jer se jasno uoava
zavisnost izmeu porasta procenta promjene vrijednosti faktora sigurnosti i smanjenja teine
klina (Slika 7.)

2
0
Klin 1

Klin 5

Klin 2

Klin 3

Klin 4

Klin 5

Klinovi koji se pojavljuju na stijenskoj

kosini lokaliteta "Sapna"

Klinovi koji se pojavljuju na stijenskoj

kosini lokaliteta "Sapna"

Slika 7. Vrijednosti i karakter promjene faktora sigurnosti na lokalitetu Sapna u odnosu na stanje i
promjene u funkciji od inenjersko geolokih uslova

4,5
FS sa diskuntinualnom
kohezijom na D1x

4
3,5

FS sa diskontinualnom
kohezijom na D2x

3
2,5

FS sa diskontinualnom
kohezijom na D1x i sa gornjom
povrinom kosine

2
1,5
1

FS sa diskontinualnom
kohezijom na D2x i sa gornjom
povrinom kosine

0,5
0
Klin 1

Klin 2

Klin 3

Vrijednosti faktora sigurnosti (FS)

Vrijednosti faktora sigurnosti (FS)

Uticaj inenjersko geolokih uslova, kroz prostorno-geometrijske karaktristike klina odnosno

njihove meusobne odnose, najbolje su ilustrovani na primjerima Klina 1 i Klina 2 lokaliteta
Bijambare.
3
2,5
2

1
0,5
0
Pjear

Klin 5

Klinovi na stijenskoj kosini

lokaliteta "Bijambare"

a)

Diskontinualna kohezija
na D1 i D2
Diskontinualna kohezija
na D1 ili D2

1,5

Krenjak

Dijabaz

Ukriljeni
krenjak

kriljac

Stijenski materijal u kome se javlja

klin

b)

Slika 8. a) Uticaj inenjersko geolokih uslova, definisanih prostorno-geometrijskim karakteristikama i

meusobnim uticajem klinova, na vrijednost i karakter promjene faktora sigurnosti
b) Grupisanje stijenskih materijala na osnovu karkatera promjene faktora sigurnosti izazvanog
promjenom inenjersko geolokih uslova na idealizovanom modelu klina

Taj meusobni uticaj, koji moe da bude u toku analize zanemaren ili uzet u obzir, to je
stvar posjedovanja znanja i iskustva inenjera, izraen je kroz postojanje gornje povrine kosine
koju formira diskontinuitet susjednog klina. Na ovim klinovima uoeno je, da postojanje gornje
povrine kosine, odnosno uticaj jednog klina na drugi, uzrokuje smanjenje faktora sigurnosti do
22,84%, uz uslov da je dolo do gubitka diskontinualne kohezije na diskontinuitetu vee
povrine, analiziranog klina (Slika 8a.). Vana injenica je da inenjersko geoloki uslovi, preko
prostorno geometrijskih karakteristika, utiu na ouvanje karaktera promjena vrijednosti faktora
sigurnosti bez obzira na red veliine tih promjena.

212

Vrijednosti faktora sigurnosti (FS)

Uticaj inenjersko geolokih uslova, u formi prisustva tenzione pukotine, naizraeniji je u

uslovima vodozasienosti diskontinuiteta i poveanih vodenih pritisaka. Sa smanjenjem distance
tenzione pukotine od lica kosine smanjuje se faktor sigurnosti, to je i razumljivo s obzirom da
se time poveava povrina djejstva vodenog pritiska. Ta smanjenja, uz promjenu i
diskontinualne kohezije, kreu se 9,5 13,7%.
Interesantnim se takoe ine i analize uraene na idealizovanom modelu klina, za svih pet
ineenjersko geolokih odlika. U ovom sluaju, pri odreenim fiziko-mehanikim uslovima
koji vladaju na konstitutivnim diskontinuitetima klina, mogu da se izvre odreena grupisanja
stijenskih materijala. Tako, na primjer, sa promjenom diskontinualne kohezije u jednu grupu
moemo svrstati krenjak, dijabaz i kriljac sa prosjenim redom veliine procentualne promjene
od 13,28%, a drugu grupu ine pjear i ukriljeni krenjak sa promjenom reda veliine od
9,04% (Slika 8b.).
Ta grupacija se zadrava i u uslovima prisustva vodenih pritisaka na diskontinuitetima. Ove
dvije grupe identine su sa grupama stijena koje se odlikuju visokim vrijednostima faktora
sigurnosti odnosno grupi stijena koje imaju vrijednost faktora sigurnosti bliske zahtijevanoj
graninoj vrijednosti. Dijabaz se, kroz sve ove analize, moe pak posmatrati kao posebna, trea
grupa, koja se izdvaja znaajno od ostalih.
Posebno znaajno i uoljivo grupisanje se primjeuje kada su u pitanju promjene
geometrijskih karakteristika klina. Tada se uoavaju tri grupe stijenskih materijala. Iako svaki od
stijenskih materijala, svrstanih u grupe, ima svoje specifine inenjerko geoloke odlike, trend
promjene vrijednosti faktora sigurnosti ima isti karakter za svaki od materijala u grupi. Pored
toga, posebno znaajno je postojanje odreenih graninih taaka, kada su te promjene vrijednosti
faktora sigurnosti i kvantitativno iste.
2,5
2
Pjear

1,5

Krenjak
Dijabaz

Ukriljeni krenjak
kriljac

0,5
0
0

10

20

30

40

Vrijednosti ugla nagiba gornje povrine

kosine []

Slika 9. Grupisanje stijenskog materijala prema karkateru promjena faktora sigurnosti u odnosu na
inenjersko geoloke uslove

Pored toga, zanimljive su i granine take, za date inenjersko geoloke uslove, kada se
pojedine grupe stijena ili odreene stijene unutar te grupe, u pogledu karaktera promjene faktora
sigurnosti ponaaju potpuno razliito nego druge utvrene grupe stijenskih materijala ili
pojedinih stijena u tim grupama.
I na kraju, uoavaju se granine take kada karakter promjene biva uniforman u tolikoj mjeri
da se eliminie prethodno uoena grupisanost stijenskih materijala i kada je mogue uspostaviti
funkcionalnu zavisnost (reciprocitet) meu vrijednostima faktora sigurnosti za te razliite
stijenske materijale.

4
3,5
3
Pjear

2,5

Krenjak

Dijabaz

1,5

Ukriljeni
krenjak
kriljac

1
0,5

Vrijednosti faktora sigurnosti (FS)

Vrijednosti faktora sigurnosti (FS)

213
2,5
2
Pjear

1,5

Krenjak
Dijabaz

Ukriljeni
krenjak
kriljac

0,5
0
0

0
0

20

40

60

80

100

120

Vrijednosti ugla otvaranja []

a)

10

15

Distanca tenzione pukotine od lica kosine

[m]

b)

Slika 10. a) Granine vrijednosti faktora sigurnosti kada se eliminie postojea grupisanost i kada je
mogue utvrditi funkcionalnu zavisnost promjene faktora sigurnosti za razliite stijenske
materijale, u odnosu na promjene ineenjersko geolokih uslova
b) Granine take karkatera promjena faktora sigurnosti u odnosu na promjenu inenjersko
geolokih uslova za odreene stijenske materijale

Naravno, ovo su samo neke od uoenih, zanimljivih i vanih odlika, koje su rezultat uraenih
istraivanja i analiza, na osnovu kojih se jasno vidi uticaj inenjersko geolokih uslova na
fenomen klinastog loma na stijenskoj kosni.

5. ZAKLJUAK
Uslovno uzevi, inenjersko geoloke specifinosti odreene stijenske mase sastoje se iz
inenjersko geolokih karakteristika, na osnovu kojih vrimo klasifikaciju stijenske mase u tom
pogledu, i inenjersko geolokih uslova koji vladaju oko stijenske mase.
Opte inenjersko geoloke karkteristike utiu na mogunost i naine formiranja klinastih
blokovskih formi na stijenskoj kosini. Preko diskontinualnih karkateristika, koji su konstitutivni
diskontinuiteti klinova na kosini, indirektno odreuju pojavne karkateristike tih klinova, kao to
su: njihova gustina pojavljivanja, meusobni uticaji, naini grupisanja, gabaritne karakteristike,
prostorno geometrijske karakteristike i td.
Inenjersko geoloki uslovi svoj uticaj ispoljavaju preko stanja diskontinuiteta, obino
fiziko-mehanikog, i kroz vrijeme mogu da budu jako promjenljivi ulazni parametri
eventualnih analiza. Uticaj inenjersko geolokih uslova najee se ispoljava kroz ocjenu
sigurnosti klina na kosini, to dovodi i do procjene i odluke o preduzimanju mjera sanacije.
U geotehnikom pogledu inenjersko geoloka deskripcija i ocjena obavlja se po dvijema
kategorijama: sigurnosno-eksploatacionoj i tehniko-sanacionoj. Ove dvije kategorije nalaze se
u uzrono-posljedinoj vezi i obezbjeuju potpunu proceduru izvoenja sanacionih radova na
kosini sa klinastim lomom. Jedna drugoj prethode i meusobno se uslovljavaju.
Za inenjersku praksu vane su pojave odreenih graninih stanja koja se moraju postii ili
pak izbjei kako bi snacija bila uspjena, kao i sluajevi slinosti u ponaanju ili funkcionalna
zavisnost koje se kod sanacionih zahvata mogu iskoristiti.
Na osnovu prikazanih injenica u radu, zasnovanih na istraivanjima na konkretnim
lokalitetima sa njihovim inenjersko geolokim specifinostima, jasno se vidi znaajan uticaj tih
specifinosti od samog poetka formiranja fenomena klina na stijenskoj kosini, kroz njegov
razvoj, sve do trenutka gubitka stijenske mase u formi klinastog loma. Ova injenica znaajna je
za geotehniki inenjersku praksu jer detaljno izuavanje inenjersko geolokih specifinosti na
konkretnom terenu olakava rjeavanje problema. Dobijaju se ispravni ulazni parametri to
obezbjeuje ispravne izlazne vrijednosti na osnovu kojih se donose ispravni zakljuci i biraju
optimalna rjeenja za sanaciju.

214

6. POPIS LITERATURE
[1] Andreev, G.E., : Brittle Failure of Rock Materials, Test Results and Constitutive
Models, A.A. Balkema, Rotterdam, 1995.,
[2] Azzoni, A., De Freitas, M.H., : Experimentally Gained parameters, Decusive for
Rock Fall Analysis, Rock Mechanics and Rock Engineering, 28(2), 1995., str. 111
124,
[3] Bieniawski, Z.T., : Engineering Rock Mass Classifications, Wiley, New York,
1989.,
[4] ulibrk, R.S., : Geotehniki radovi u vrstim stenama, Graevinski fakultet u
Subotici Univerziteta u Novom Sadu, Subotica, 1999.,
[5] ulibrk, R.S., : Geotehniki radovi u niskogradnji, AGM knjiga, Beograd, 2006.,
[6] Da Gama, C.D., : Variability and Uncertainty Evaluations for Rock Slope Design,
1st North American Rock Mechanics Symp., Austin Texas, Publ. Balkema,
Roterdam, 1994., str. 547 555,
[7] Farmer, I.W., : Engeenering Properties of Rocks, E. and F.N. Spon Ltd, London,
1968.,
[8] Giani, G.P., : Rock Slope Stability Analisis, A.A. Balkema, Rotterdam, 1992.,
[9] Goodman, R:E:, Gen-Hua, S., : Block Theory and Its Application to Rock
Engineering, Prentice Hall, Inc., London, 1985.,
[10] Hack, R., Price, D., Rengers, N., : A New Approache to Rock Slope Stability
Probability Classification (SSPC), Bulletin of Engineering Geology and The
Environment, Springer Verlag, Berlin, 2002.,
[11] Haines, A., Terbrugge, P.J., : Preliminary Estimation of Rock Slope Stability
Using Rock Mass Classification Systems, 7th Congres on Rock Mechanics,
Aachen, ISRM, Ed. Wittke W., Balkema, Rotterdam, 1991., pp 887 892,
[12] Hoek, E., Bray, J.W., : Rock Slope Engineering, 3rd Edition, The Institution of
Mining and Metallurgy, London, 1982.,
[13] Ibrahimovi, A., : Stabilnost kosina u stijenama sa klinastim lomom i uslovi
sanacije, Doktorska disertacija, Rudarsko-geoloko-graevinski fakultet Tuzla,
Tuzla, 2008.,
[14] Ibrahimovi, A., Guti, K., Mandi, K., : Naini i uslovi pokretanja klina na
kosinama u stijenskoj mas, Zbornik radova RGGF-a Univerziteta u Tuzli, 2006.,
Broj XXX, str. 99 105,
[15] Ibrahimovi, A., Mandi, K., Guti, K., : Fenomen i identifikacija klinastog
loma, Zbornik radova RGGF-a Univerziteta u Tuzli, 2006., Broj XXX, str. 91
97,
[16] Mandi, E., Mandi, K., Ibrahimovi, A., : Smicanje krenjaka du
diskontinuiteta, Zbornik radova RGGF-a Univerziteta u Tuzli, 2006., Broj XXX,
str. 85 89,
[17] Mievi, P., : Uvod u inenjersku mehaniku stijena, Graevinsko-arhitektonski
fakultet Sveuilita u Splitu, Split, 2004.,
[18] Priest, S.D., : Discontinuity Analysis for Rock Engineering, Chapman & Hall,
London, 1993.,
[19] Selimovi, M., : Mehanika stijena, Drugi dio, Istraivanja stijenskih masiva,
Graevinski fakultet Univerziteta Demal Bijedi u Mostaru, Mostar, 2004.,

215

ore Ili1
Nada Jovovi2
Slobodan Matovi3

MOST PREKO REKE IBAR U KRALJEVU

Rezime: Preko reke Ibar u Kraljevu nalazi se elini most pored kojeg je sa uzvodne strane
izgraen novi betonski most. Novi most preko reke Ibar je projektovan sa tri otvora i usvojenim
rasponima 60.00+60.50+60.00 m prema rasponima postojeeg elinog mosta. Ukupna duina
mosta je 191.80m, a irina mosta je 12.00m. Glavni nosa novog mosta je betonski
prednapregnuti sanduk irine 6.60m liven na licu mesta i promenljive visine 2.50m u polju i
3.00m iznad srednjih oslonaca. Gornja ploa je debljine 25cm, donja ploa je promenljive
debljine 15-60(50)cm i debljina rebara sanduka je promenljiva 50-80(90)cm. Za prednaprezanje
sanduastog nosaa usvojena su uad sistema SPB SUPER, a kablovi su du celog mosta u
kontinuitetu. Konstrukcija mosta je ramovskog sistema i reena je integralno bez dilatacija i
leita.
Kljune rei: most, prednapregnuti beton, kablovi, integralna konstrukcija

THE BRIDGE OVER RIVER IBAR IN KRALJEVO

Abstract: Next to the existing steel bridge in Kraljevo, a new bridge is planned to be built on
the upstream side of the river Ibar. The new concrete bridge has three spans, determined
according to the spans of the existing steel bridge 60+60.50+60m. The total length is 191.80m
and total width is 12.00m. The bridge structure is a rigid frame system, consisting of prestressed
concrete box girder 6.60 m wide and of variable height: 2.50m in the middle of span and 3.00m
above the piers (mid supports). The upper slab of the box girder is 25cm thick. The lower slab is
of variable thickness 15-60(50)cm, as well as the webs of the box girder 50-80(90)cm. The
bridge structure is designed as cast in site. SPB SUPER strands are specified for box girder
prestressing and the tendons are continuous along the whole bridge length. The bridge structure
is designed as integral without expansion joint and bearings
Key words: : bridge, prestressed concrete, tendons, integral bridge structure

dipl.ing.gra, direktor Zavoda za projektovanje mostova, Institut za puteve a.d. Beograd

dipl.ing.gra, glavni inenjer Zavoda za projektovanje mostova, Institut za puteve a.d. Beograd
e-mail: nada.jovovic@sezampro.rs
3
dipl.ing.gra, glavni inenjer Zavoda za projektovanje mostova, Institut za puteve a.d. Beograd

216

1. UVOD
Preko reke Ibar u Kraljevu nalazi se elini most pored kojeg je sa uzvodne strane izgraen
novi betonski most. Glavni projekat betonskog mosta uraen je u Institutu za puteve a.d.,
Beograd u Zavodu za projektovanje mostova i konstrukcija. Odgovorni projektant je ore Ili,
dipl.gra.in, a saradnici na projektu su Nada Jovovi, dipl.gra.in, Slobodan Matovi,
dipl.gra.in, Marija Pecikoza, dipl.gra.in i Jasmina Raki, gra.tehn. Reviziju od strane
Graevinskog fakulteta u Beogradu uradio je prof.dr Dejan Baji, dipl.gra.in.

150

18/24cm
d=8 cm

d=2cm
KN

do

MB45

MB45
MB45

MB45

Slika 1 - Popreni presek mosta

2. KONSTRUKCIJA MOSTA
2.1 Rasponska konstrukcija
Novi most preko reke Ibar je sa tri otvora i rasponima 60.00+60.50+60.00 m usvojenim
prema rasponima postojeeg elinog mosta. Glavni nosa novog mosta je betonski
prednapregnuti sanduk irine 6.60m liven na licu mesta.
Trasa puta prelazi reku Ibar pod uglom od 90o. Osa puta na mostu nalazi se u pravcu, dok je
na jednom delu prilazne konstrukcije, ispred stuba S1, u krunoj krivini radijusa Rh=60.0m.
Niveleta na mostu se nalazi u padu 1.00% prema Ribnici. Popreni pad na mostu u prvom
polju vitoperi od 2.40% na levo do 2.50 % na desno u pravcu stacionae, a u drugom i treem
polju je konstantan 2.50% na desno .
Kolovoz na mostu je je od asfalt betona irine 2x3.60=7.20m debljine 8cm zajedno sa
izolacijom. Sa uzvodne strane mosta je peaka staza 2.0m, a sa nizvodne reviziona staza od
1.0m, odvojene od kolovoza uzdignutim ivinjacima, odbojnim i peakim ogradama. U
peakim stazama ostavljen je prostor za provlaenje instalacija. Na podunoj gredici peake
staze postavljeni se venci od montanih ploa. Sa nizvodne strane prema starom mostu
predviene su konzole preko kojih se postavljaju montane ploe za pokrivanje prostora izmeu
dva mosta. Na donjoj strani konzole prema postojeem mostu predvia se naknadno postavljanje
vovovodne cevi prema projektu izmetanja sa starog mosta. Ukupna irina mosta je 12.00m.

Kraljevo "A"

HW
90

4 HW
150
2 x 3 HW
150

STUB S3

REKA I BAR

STUB S2

Slika 2 - Poduni presek mosta i izgled izgraenog mosta

2 x 3 HW
150

4 HW
150
HW
90

Ribnica "B"

217

STUB S4

STUB S1

STUB S5

218
Konstrukcija mosta je ramovskog sistema , sastavljena od prednapregnutog sanduastog
preseka irine 6.60m i promenljive visine 2.50m u polju i 3.00m iznad srednjih oslonaca. Gornja
ploa je debljine 25cm, donja ploa je promenljive debljine 15-60(50)cm i debljina rebara
sanduka je promenljiva 50-80(90)cm.
Na glavnu konstrukciju mosta, prema Kraljevu, na obalnom stubu S1, nadovezuje se prilazna
armiranobetonska konstrukcija raspona 9.20m. Za popreni presek konstrukcije usvojena je puna
armiranobetonska ploa debljine 0.50m livena na licu mesta. Ukupna duina prilazne
konstrukcije je 21.95m.
Za odvodnjavanje mosta usvojeni su slivnici od livenog gvoa. Sva voda sa mosta se preko
slivnika i podunih cevi sprovodi u kinu kanalizaciju.
Iznad srednjih i krajnjih stubova i u polovinama raspona na revizionoj stazi postavljeni su
stubovi za osvetljenje mosta.
Betonsko gvoe primenjeno u projektu je RA 400/500-2 i GA240/360.
U projektu su predviene minimalne marke betona za glavni nosa i poprene nosae MB45,
za plou prilazne konstrukcije, stubove i naglavnice MB40 i za ipove MB30
Dopunski uslovi za betone: za elemente gornjeg stroja mosta su otpornosti prema dejstvu
mraza M-150 i marka vodonepropustivosti V-6, donjeg stroja M-100 i marka
vodonepropustivosti V-6.

270

360

1200
360
50

MB 45

300

190
1160

290
200

270

35 100

MB 40

750

MB 40

100
250

700

660

HW 150
MB 30

Slika 3- Popreni presek srednjeg stuba i izgled stuba nakon izgradnje

2.2 Fundiranje mosta

Srednji stubovi su armiranobetonski visine 7.0m, debljine 1.50m i promenljive irine po
paraboli, od 6.60m u glavi stuba do 7.50m u noici stuba. Fundirani su na po est HW ipova
150 duine 23.00m. Srednji stubovi sa poprenim nosaima ine krutu vezu. Veza srednjih
stubova i ipova izvedena je preko naglavnice ipova.
Obalni stub prema Ribnici je armiranobetonski fundiran na tri HW ipma 150 duine
23.00m sa paralelnim krilnim zidom fundiranim na HW ipovima 90 duine 14.00m. Obalni
stub prema Kraljevu je armiranobetonski fundiran na tri HW ipa 150 duine 23.00m. Obalni
stubovi sa poprenim nosaem ine krutu vezu.

219
Mostovska konstrukcija reena je integralno bez dilatacija i leita. Obalni stubovi i srednji
stubovi su monolitno povezani sa konstrukcijom mosta. Na mestima prelaza sa konstrukcije na
nasip i na mestu veze sa prilaznom konstrukcijom prema Kraljevu ugraena je asfaltna termo
dilatacija ThormaJoint
Krajnji stub prilazne konstrukcije je armiranobetonski fundiran na HW ipovima 90 duine
14.00m.

3. STATIKI PRORAUN
Statiki proraun obe konstrukcije je uraen za prostorni sistem u programu za statiku i
dinamiku analizu konstrukcija SOFiSTiK. Za saobraajno optereenje mosta uzeto je vozilo
V600, prema pravilniku o "Tehnikim normativima o veliini optereenja na mostovima" za II
kategoriju mosta.
Za prednaprezanje sanduastog nosaa usvojena su uad sistema SPB SUPER klase "B" i
zatezne vrstoe 1860 N/mm2 . Glavna konstrukcija je prednaprenuta sa 36 kablova 1216mm
koji se nalaze u rebrima sanduka. Kablovi su du celog mosta u kontinuitetu. Prednaprezanje se
izvodilo sa po dve prese, simetrino po poprenom preseku sa oba kraja mosta sa poetnom
silom na presi od 2510 kN.

Slika 4- Raunski model konstrukcije

4. IZGRADNJA MOSTA
Investitor projekta i izgradnje novog mosta preko reke Ibar je Direkcija za planiranje i
izgradnju Kraljevo iz Kraljeva.
Most je izgraen od strane graevinske firme Inter-most a.d. iz Beograda. Konstrukcija
mosta je projektovana kao livena na licu mesta, projekat skele je uradio izvoa radova, a
betoniranje glavnog nosaa je raeno iz dve faze i u lamelama. U prvoj fazi je betonirana donja
ploa i rebra, a u drugoj fazi je betonirana kolovozna ploa.
Statiko i dinamiko ispitivanje mosta pod probnim optereenjem uradio je Institut "Kirilo
Savi" iz Beograda. Rezultati ispitivanja su potvrdili da se most ponaa kao to je projektovan i
da je sposoban da primi i prenese projektovano saobraajno optereenje.

220

221

eljko Jaki1
Jasmina Drai 2
Vladimir Muenski 3

CENA I UPOTREBNA VREDNOST STANA

Rezime: Prenaglaeni problem obezbeenja prostora za stanovanje najirih slojeva stanovnitva
u Srbiji otvara pitanje ostvarivanja ustavnog prava i egzistencijalne uslovljenosti oveka ovom
potrebom. Odgovornost (intervencija) drave u takvoj situaciji je od kljunog znaaja za
obuzdavanje cena na tritu nekretnina, to se pre, gotovo, jednog veka pokazalo i neophodnim
u razvijenim zemljama kada su se suoile sa slinim problemima. Uloga struke, sa druge strane,
nije mala i od nje se oekuje da, u domenu njenog uticaja, ponudi optimalna reenja u formiranju
cene stana srazmernu njegovom zahtevanom kvalitetu. Jedan takav promenjen pristup zahteva
formiranje modela zasnovanom na performansama stanovanja koje obuhvataju sve prostorne
nivoe. Ciljna oblast kojom se rad bavi je stanovanje u objektima vieporodinog stanovanja, a
ue, osnovna jedinica stanovanja - stan.
Kljune rei: Stanovanje, graenje, vieporodino stanovanje, pokretni i nepokretni stan,
performanse, upotrebna vrednost stana.

THE PRICE AND UTILITY VALUE OF FLAT

Abstract: The exaggerated problem of providing space for housing the majority of population
in Serbia, opening the question of exercising the constitutional rights and interdependence of
human existence to this need. Responsibility (intervention) state in this situation is crucial to
curb price of the real estate market, that, almost one century before, came out necessary in
developed countries when faced with similar problems. The role of the profession, on the other
hand, is not small and it is expected that, in the domain of its influence, offering the optimal
solutions in forming the apartment price, proportional requested quality of tham. One such
changed approach requires the formating model based on the performance of housing which
includes all spatial levels. The work deals with the multi-family housing as target area, and
straitly, the basic units of housing - apartment.
Key words: Housing, construction, multi-family housing, movable and immovable flat,
performance, utility flat.

Dr, Fakultet tehnikih nauka, D. Obradovia 6, 21000 Novi Sad, srbija, e-mail: alt96@uns.ac.rs
Dr, Fakultet tehnikih nauka, D. Obradovia 6, 21000 Novi Sad, Srbija, e-mail: dramina@uns.ac.rs
3
Fakultet tehnikih nauka, D. Obradovia 6, 21000 Novi Sad, Srbija, e-mail: mucenskiv@uns.ac.rs
2

222

1. UVOD
Ujedinjene nacije su zapoele priznavanje i unapreivanje prava na stanovanje ubrzo nakon
formiranja te organizacije, tokom rada na Univerzalnoj deklaraciji o ljudskim pravima, u kojoj
se, u lanu 25., jasno kae da:
Svako ima pravo na ivotni standard koji odgovara njegovom (njenom) zdravlju i dobrobiti i
njegovoj (ili njenoj) porodici, to ukljuuje hranu, odeu, stanovanje i zdravstvenu zatitu i
neophodne socijalne slube...
Od usvajanja Univerzalne deklaracije 1948. godine, pravo na stanovanje potvrivano je i
intenzivirano, a Ujedinjene nacije pridaju veliki znaaj raznim merama koje imaju za cilj
unapreenje i zatitu ovih bitnih i fundamentalnih prava. U znak priznavanja nezamenljivog
znaaja stambenog prostora kako bi svaki pojedinac iveo punim ivotom, i uivao i koristio sva
ljudska prava, pravo na stanovanje ima zakonsku osnovu u mnogim meunardnim tekstovima o
ljudskim pravima i ponovo je potvrivano mnogim meunarodnim deklaratornim i politikim
instrumentima.
Zatita prava na odgovarajue stanovanje, koje poiva na Univerzalnoj deklaraciji odnosi se
na svaku dravu lanicu Ujedinjenih nacija, jer definie ljudska prava koja su sve lanice, kao
strane potpisnice Povelje Ujedinjenih nacija, obavezne da potuju, tite i zadovoljavaju. tavie,
ima tvrdnji da je sama Univerzalna deklaracija sazrela da preraste u obiajno meunarodno
pravo i da je, kao takva, primenljiva na sve drave.

2. UTVRIVANJE ELEMENATA UPOTREBNE VREDNOSTI STANA

Upotrebna vrednost stana, prema dosada usvojenom tumaenju, predstavlja skup standardnih
elemenata organizacije prostora stana u odreenim meuodnosima. To je najee u vezi sa
brojem soba ukomponovan sa ostvarenim meuvezama - komunikacijama, opremljenou
pomonim prostorijama i kvadraturom stana. Ova tvrda struktura ima vie/manje zatvorenu
koncepciju koja se uglavnom razvijala, maksimalno, do mere koja je podrazumevala
pokrenutost prostora stana.
Pokrenutost stambenog prostora se javlja kao teza o potrebi razbijanja predefinisane strukture
stana osmiljene kao grupacija prostorija oko distributivne povrine predsoblja. Takoe je
trebalo prevazii usvojeni minimalizam prostorija u stanu koji se u pokrenutom konceptu inio
veim.
Tako su nastala reenja organizacije stanova koji su nepromenjivi po svojoj strukturi. Tako
vrste organizacije su praene i izborom tvrde tehnologije graenja sistem masivnih,
fiksnih zidova. Ovo nije i iskljuivo pravilo, jer se skeletni sistem, kao sistem otvoren za
pokretne organizacije prostora stana, takoe primenjivao u kontekstu tradicionalnog pristupa sa
nepokretnim pregradama. Tek uvoenje lakih, suvomontanih (montano/demontanih)
komponenti u oblikovanje prostorija stana omogui e meke organizacije.
Mimo prostora stana, na nivou zgrade, uglavnom izraeni socijalni karakter vieporodinog
stanovanja, podrazumevao je sadraje zajednikih aktivnosti sa ciljem socijalizacije njenih
stanara. Tako se u zajednike prostor(ij)e smetaju:
servisne prostorije (suionice rublja, toplotne podstanice, prostorije za ureaje za
poveanje pritiska vode, stanarske ostave, deponovanje otpada, kotlarnice, prostorije za
bicikle i deija kolica),
prostorije za igru dece,
prostorije za skuptinu stanara (za viestrukom nameno kao klub stanara, omladine i sl.)
ovo moe biti namena i zatitnog sklonita,
zajednike garae,
zajednike terase u prizemlju, na pojedinim etaama ili na krovnoj terasi.

223
Vieporodino stanovanje, naroito kod objekata vee (do P+4) i velike spratnosti (preko
P+4), zahteva sagledavanje elemenata stanovanja sa tri kljuna prostorna nivoa:
I
II
III

prostor neposrednog okruenja stambenog objekta,

stambeni objekat i, ue, prostor stambene etaa i
prostor stambene jedinice.

Ovakav pristup proirenog poimanje stanovanja van fizikih granica stana je posledica
delovanja drutvenih i prostornih sila iji se uticaji ne mogu vezati za sveden prostor na
osnovnom nivou stanovanja jedne porodice i tako izolovano posmatrati. Meuodnos ovih
prostornih nivoa je izuzetno naglaen i sloen pa se ne mogu posmatrati kao jednostavan zbir
pojedinano izvedenih uticaja svakog od tri prostorna nivoa.
Prostorni nivoi sadre bazne elemente koji su uzrono/posledino povezani za njihove
organizacije. To su:
1. uslovi njihovog razvoja i narastanja potencijal razvojnosti i kapacitet promenljivosti,
2. tehnike mogunosti kojim se obezbeuje ispunjenje uslova iz take 1.,
3. mehanizam kolektivne i jedinane participacije korisnika u zavisnosti od prostornog
nivoa na koga se intervencija odnosi.

3. UTVRIVANJE ASPEKATA UPOTREBNE VREDNOSTI STANA - NIVOI

PERFORMANSI

3.1 Narastanje strukture stana

Temeljni parametar ovog aspekta je analiza potreba, jer ona regulie osnovne pretpostavke za
obrazovanje svih radnih mesta. U okolnostima razvojnosti stambenog prostora (i stambene
sredine uopte) o njima se moe govoriti kao o osnovnim i adaptiranim potrebama.
Osnovne potrebe u stanovanju su relativno vrsto definisane jer se dosta dugo primenjuju
bez dopune sadraja, one predstavljaju model svakodnevnog ivota (socijalni minimum).
Meutim, kada se vremenom neki oblik ponaanja u korienju stana, koji nije iz kategorije
osnovnih potreba, ustali kao jedan kulturni i nacionalni milje, tada se uvruje u grupu
standardnih nacionalnih osnovnih potreba. One predstavljaju osnovnu strukturu za definisanje
radnog zadatka za ovu oblast u kojem se pripremaju radne podloge u kojima e budui korisnik
aktivno uestvovati. Obaveza projektanta je da upozna korisnika sa ovim potrebama, to
podrazumeva njegov visok nivo informisanosti. Da ovo ne bi bio jedinaan sluaj razliite
proaktivne uloge projektanta (kao njegova primarna individualna karakteristika), ova oblast mora
biti regulisana do nacionalnog nivoa. Dakle, to bi bila obaveza projektanata.
Adaptirane (adaptibilne) potrebe predstavljaju nestandardnu, promenljivu vrednost i one su
subjektivne, individualnog karaktera ak i meu lanovima iste porodice. Same po sebi ne
predstavljaju vrednost ukoliko ne postoji mogunost njihove operacionalizacije. One su
proistekle iz osnovnih potreba i predstavljaju njihov podskup. Karakter ovih potrebe se kreu od
tehnikog (materijalnih - egzaktnih) do estetskih (nematerijalnih - apstraktnih). Na ove potrebe
moe biti ukazano i od strane projektanta do kojih je doao na osnovu napravljenog profila
korisnika (socijalni, ekonomski, profesionalni, bioloki-anatomski i sl.). Osnovno podruje
njihove primenljivosti je prostor stambenog okruenja i njegova promenljivost. Zavisno o
projektnih i tehnikih (hard i soft) reenja adaptirane potrebe bie kruto ili fleksibilno uklopljene
u stambeno okruenje.

224
Narastanje stana moe se posmatrati sa vie aspekata, koji kada se izvri kategorizacija mogu
biti:
kvantitativni, fizikim poveavanjem prostornih sadraja u granicama postojeeg: a)
gabarita zgrade (ili van njega u horizontalnoj ili vertikalnoj projekciji); b) stana ili po
etaama (na istoj etai spajanje dva stana ili delova prostora dva stana, ili kao dupleks
izmeu dve etae),
kvalitativni: a) opremanjem ureajima za podravanje fizike i tehnike funkcije
stanovanja; b) uvoenjem loginih meuodnosa glavnih i pomonih prostorija; c)
uspostavljanjem kvalitetnih komunikacijskih tokova.

3.2 Zdravlje/bezbednost/sigurnost
Zdravo stanovanje predstavlja deo ukupnog zdravstvenog stanja pojedinca ili grupe ljudi.
Tumaenje pojma zdravog ivljenja se vezuje za nekoliko segmenata, od kojih su naglaeniji oni
koji se nadovezuju na tradiciju XIX veka pa i ranije, odnosno na brigu o unapreenju higijenskosanitarnih uslova. Tih se naela jo u to doba drao urbanizam kod ureenja gradova, a to je
ukljuivalo i brigu o reavanju kanalizacije, vodovoda i slinih zahteva. Najcelovitiji odgovor bi
obuhvatao snaniju povezanost graditeljstva uz potovanje i uvaavanje zdravoga okruenja.
Jo u 1980-tim godinama, a naroito je narasla svest u 1990-tim, ustanovilo se da stvaranje
vetakog okruenja, mikroklime, kao i upotrebljavani graevinski materijali uestalo stvaraju
nepovoljni ambijent za zdravlje oveka. Sa druge strane, spoznaja o nepovoljnom delovanju
zagaenog vazduha i zraenja, u veem ili manjem obimu, je bila sve prisutnija. Obe se ove veze
prvenstveno bave otklanjanjem onoga to bi moglo nepovoljno delovati na zdravo ivljenje.
Meutim, savremene koncepcije zdravoga ivljenja orijentiu se prema kvalitetu, prema svemu
onome to se pojavljuje kao poeljno obogaenje kvaliteta ivljenja kada se ve prevaziu
nepovoljne okolnosti. Taj se segment vee uz rekreaciju, sport, oputanje, spontane ili ureene
prirodne vrednosti, i uglavnom se tim nainom i vrednuju elementi zdravog ivljenja.
Problem zdravog ivota u irem prostoru stanovanja (makrolokacija) je prevazilaenje
nametnutog privikavanja graana na devijantne situacije koje se predstavljaju kao
neminovnost nastale dinamike funkcionisanja grada ili sline okolnosti. Na primer, jedna od
takvih situacija, koje su u kategoriji neprimerenih za savremeni grad, je izgradnja i ureenje
deijih igralita bez otvaranja sanitarnog vora i obezbeenje tekue vode (i bez uvara, to je
ve u domenu line bezbednosti).
Savremena gradnja bi trebalo da se temelji na dostignuima interdisciplinarnog istraivakonaunog rada, tradicionalnim iskustvima, te u skladu sa njima predvidljivim situacijama. Kao
primer mogu posluiti neki objekti novogradnje u poreenju sa sekundarnim objektima dueg
amortizacionog perioda (50 godina i vie), gde je utisak da su novi objekti zdraviji i povoljniji.
Generalno govorei moderna arhitektura, koja poinje 1920-tih, dramatino se zalae za to vie
sunca, svetlosti i bolju opremljenost. Meutim, postoje brojni razlozi zbog kojih bi trebalo i
drugaije razmiljati. Mnogi stari objekti koji su adekvatno adaptirani dobili su na kvalitetu, dok
je graene novih zgrada (naroito iz 1980-tih i 1990-tih) vreno na nain koji je, uprkos valjanim
lokacionim i graevinskim uslovima, zanemarivao mnoge aspekte zdravog ivljenja zgrade bez
zelenila, stepenita bez osvetljenja, kuhinje bez direktnog ili indirektnog prirodnog osvetljenja i
provetravanja.
Pri definisanju uobiajene ponude za kvalitetno stanovanje ne postoji univerzalni standard na
internacionalnom nivou. Drave koje imaju razvijen sistem kvaliteta za vieporodino stanovanje
kao standardni sadraj uslova stanovanja daju npr. miran kraj (u smislu buke ili socijalnog
nasilja), zelenilo, sigurnost u korienju, minimalna udaljenost od javnog saobraaja, dok u
neureenim stambenim sistemima ovakva ponuda predstavlja eksluzivne uslove stanovanja, u
kategoriji sa ponudom bezena, igralita i sl. Dodatni kvalitet u savremenom pristupu
organizovanja vieporodinog stanovanja predstavljaju uputstva za utvrivanje kvaliteta
stanovanja.

225
Jedan od znaajnih elemenata zdravog stanovanja je preventiva. Preventivno ponaanje
podrazumeva delovanje kako bi se izbegle neeljene posledice, odnosno spreile sve neeljene
posledice po zdeavlje korisnika. Dobar primer za ovaj sluaj su klima ureaji, za koje, recimo u
naim nacionalnim propisima, jo uvek ne postoji kompletna informacija (ne samo tehnike
performanse) vrsta, uticaj na oveka i okolinu u odreenim reimima rada. Ne postoji
monitoring po slubenoj dunosti i od javnog interesa.
Elementi zdravog stanovanja su oblikovani kroz zahteve fizikog doivljavanja stambene
sredine korisnika i prikazani su u okviru standarda JUS ISO 6242-1do 4 pod optim naslovom
Visokogradnja Izraavanje zahteva korisnika:
Toplotni zahtevi,
Zahtevi za istou vazduha,
Akustiki zahtevi,
Zahtevi za osvetljenost.

3.3 Funkcionalnost i delotvornost

Aspekt funkcionalnosti je u direktnoj vezi sa primenjenom tehnikom graenja i njenim
dometima, odnosno nivoom razraenosti. Nastajanje sistema ima za zadatak da zaokrui
proizvodne procese, a takoe da proizvod dovede do cilja njegove optimalne upotrebljivosti.
Jedan upotrebljen element, naroito ako je izloen ekstremnim fizikim uticajima, osim
odgovarajuih tehnikih i estetskih karakteristika ima vek trajanja i shodno tome, vreme
odravanja (ili potpune zamene). To znai da je jedan zaokruen tehniki sistem onoliko
artikulisan koliko su sve bitne faze u ivotnom ciklusu zgrade predviene.
Objekat ije je projektovanje i izvoenje bazirano na performansama, u tehnikom smislu, ne
pravi razliku izmeu stanova na viim i niim etaama ili nekim specifinim poloajima u
zgradi. Drugim reima, okolnosti koje odlikuju stanovanje na niim i viim etaama (ili neke
druge) treba analizirati kao zasebne karakteristike, kako bi se kao krajnji rezultat dobio proizvod
ujednaenog kvaliteta bez obzira na poloaj u zgradi.
Sa stanovita funkcionalnosti programi (organizacije prostorija) su razliiti po stambenoj
jedinici i odraavaju senzibilitet korisnika pretoen u reenje doneto u saradnji sa projektantomtutorom. Od velikog znaaja za donoenje konane odluke su i mogunosti primenjenog sistema
koje nagovetavaju razvojnost funkcionalnih tokova. Prava vrednost svakog reenja je
prepoznavanje krajnjih mogunosti tehnikih reenja nekog sistema. Vrednovanje reenja u tom
pravcu bi se kretalo od zatvorenih (hard, tvrdih) reenja, kao manje vrednih, do transparentnih
(soft, mekih) reenja kao dometa najvie vrednosti. Meutim, to je stav struke i interdisciplinarne
razmene saznanja, koji se javlja kao ponuda za konaan izbor optimalne varijante. Konanu
re daje korisnik, to znai da u zavisnosi od njegove odluke, kao optimalno funkcionalno
reenje moe biti iz grupe zatvorenih varijanti.
U praksi je prisutna primena kombinacija vie sistema, pri emu se doputa da napredniji
sistem popunjava nedostatke sistema nieg reda. Odnos u suprotnom pravcu bi obesmislio
postojanje sistema vieg reda. U tom pravcu se i projektuju proizvodni procesi u postupku
izgradnje objekta od grubljih i manje istih radova ka finijim radovima bazirani, uglavnom,
na suvom postupku. Ovde je re o otvorenosti tehnikog sistema ka kojoj tei svaka
graevinska industrija.

3.4 Psiholoki konfor i zadovoljstvo

U objektima namenjenim boravku ljudi trebale bi biti ostvarene odreene simbolikokulturne projekcije, ali takoe ispunjene psihofizioloke potrebe korisnika, koje je mogue
opisati pojmom udobnost. Disajna, toplotna, zvuna, vidna, mirisna, dodirna pa i duevna
udobnost korisnika objekta bitno zavisi od primijenjenih graevinskih materijala i elemenata te o
nainu njihovog funkcionisanja. Parametri udobnosti su u odreenoj meri uslovljeni kulturnim
obrascima i nivoom drutvenog standarda.

226
Sa druge strane, niz fizikalnih pojava, anorganskih i organskih materija te biolokih agensa
utie prvenstveno na zdravstveno stanje korisnika zgrade. Njihovi uzrono-posledini mehanizmi
mogu biti jednostavni, kao u sluaju odreenih pojedinanih agensa, ili sloeni, npr. u sluaju
tzv. sindroma bolesne zgrade. Kad se radi o jasno definisanim tetnim materijama, kao to je npr.
azbest, nuno je prilikom odabira imati u vidu svojstva i sastav graevinskih materijala.
U sluaju odreenih biolokih agensa, npr. plesni ili legionele, nuno je celovito sagledati
nain funkcionisanja vie graevinskih i/ili instalacionih elemenata. Sindrom bolesne zgrade je
ponekad posledica zbirnih delovanja vie inilaca, od graevinskih do socijalnih.
U savremenom, celovitom pristupu arhitektonskom projektovanju, koje bi trebalo rezultirati
uravnoteenim okruenjem, energetskim, ekonomskim i socijalnim aspektima objekta, presudno
je temeljito poznavanje graevnskih parametara i mehanizama, koji utiu na unutranje
okruenje.

4. OCENA UPOTREBNE VREDNOSTI STANA

Na osnovu izvrenih analiza zahteva budueg korisnika, usaglaeno sa njim, projektant tutor
vri vrednovanje elemente i aspekte upotrebne vrednosti stana (stanovanja). Za te potrebe
model tabelarnog prikaza omoguava pojednostavljen postupak i sagledavanje bitnih
parametara ukljuenih u proceduru. Kao u svakom postupku i ovde postoje neplanirani rizici
koji moraju biti uzeti u obzir. Posledice delovanja rizika moraju se amortizovati korekcionim
faktorom u korist korisnika.
Vrednovanje se vri za prostor budueg stanovanja koji u zavisnosi od interesovanja
potencijalnog korisnika moe biti iz sektora novogradnje ili iz sektora sekundarne ponude (stara
gradnja).
Vrednovani su svi relevantni prostorni nivoi u kojima je omogueno korisniku da svojim
neposrednim uticajem ve u poetnoj fazi izrade projekta definie optimalno stambeno
okruenje. To su:
nivo neposrednog stambenog okruenja (po potrebi i ire),
nivo stambene jedinice vieporodinog stanovanja sa tipskom etaom,
nivo stambene jedinice stan.
Sva tri prostorna nivoa neposrednog stambenog okruenja pruaju i razliite stepene
ogranienja (ukljuenosti) korisnika i njihovo ureenja. to je nivo optiji uee i uloga vlasti i
regulative je dominantniji i kako se kree ka konkretnijem, individualnom prostornom nivou (na
kraju do sobe) taj uticaj slabi.
Iz tog razloga javila se potreba za sistematinim uee struke koji e povezati vie kljunih
inioca u oblikovanju stambene sredine sa neposrednim korisnikom.
Osnovna pretpostavka za vrednovanje je uvoenje standardnog, referentnog podruja
procenjivanja stambene sredine. Ta referentna vrednost je u skladu sa savremenim trenutkom
koji podrazumeva: lokaciju, stambeni objekat i stambena jedinica - stan.

5. NOVI PRISTUP VREDNOVANJA

Novi pristup u vrednovanju stambene sredini ve u poetku polazi od meuodnosa svih
prostornih nivoa. Ilustracije radi pretpostavku moemo svesti na nivo fizike strukture stambene zgrade.
Posmatrajui zgradu kao matricu sainjenu od delova i osobina, osnovna razlika izmeu
tradicionalnog propisanog pristupa i pristupa baziranom na performansama moe se prikazati
kako je dato na slici 1.[1]
Propisanim pristupom delovi zgrade su opisani, odreeni i definisani, to rezultuje zgradom sa
grupom osobina koje se podrazumevaju (slika 1a). Pristupom baziranom na performansama

227
osobine zgrade su opisane i odreene, a mnoge varijante razliitih delova zgrade, koji mogu biti
prikazani kako bi se odreene osobine omoguile, mogu se ukljuiti (slika 1b).
Fokusiranje na osobine proiruje polje tehnologije graenja koja ukljuuje sva nova podruja
istraivanja. Kako ljudske potrebe odreuju elemente osobina zgrada, njihovo valjano definisanje
se zahteva u okviru razvijanja kriterijuma performansi. Ovaj proces treba da ukljui istraivanja
ponaanje ljudi prema izgraenoj sredini, koji pokriva podruje fiziologije, psihologije,
sociologije, antropologije, ergonomije kao i za posebne populacije (poput starih i osoba sa
invaliditetom). Kvantifikovanje ovih kriterijuma zahteva primenu modelovanja neizvesnosti i
metoda verovatnoe (probabilistika). Ovo je neophodno ako se razvijaju vieslojni nivoi
performansi.

Slika 1. Matrica sainjena iz delova i osobina

a) propisani pristup i b) pristup zasnovan na performansama [1]
Kao primer moe posluiti meuspratna tavanica. Meuspratna konstrukcija je projektovana
da ponese (primi) zahtevano optereenje, ali osim toga uvijanje tavanice i vibracije moraju biti
uzete u obzir. Istraivanje ponaanja ljudi na vibriranje tavanica moe podstai razvijanje
razliitih nivoa prihvatljivih vibracija. Npr. nivo 1 moe biti takav da 75% ljudi moe biti
prihvatljiv ovaj nivo vibracija 90% vremena; nivo 2 moe biti takav da 90% ljudi moe biti
zadovoljen 90% vremena itd. Projektanti zgrade i njihovi klijenti bi trebalo da imaju izbor
performanse tavanice koji je za njih prihvatljiv to podrazumeva povezivanje oekivanja
klijenata za konforom i njihove spremnosti da plate takav nivo konfora. Unutar pristupa
baziranog na performansama, klijenti ili korisnici mogu da biraju ravnoteu performansi i
trokova koji su spremni da prihvate.
Vrednovanje stambene sredine upravo poinje od novane vrednosti koju je budui korisnik
spreman da investira. Potrebno je uzeti u obzir da je u odreivanju krajnje vrednosti od
presudnog znaaja trina vrednost m2 stana. Meutim, nedopustivo je da konana cena bude
formirana samo na osnovu jednog ili dva kljuna parametra (npr. atraktivnost lokacije).
Zbog toga se u ukupnu procenu vrednosti unosi uticaj performansi. U tom procesu klijent
(korisnik) se opredeljuje u kom procentu e uestvovati trite (proizvodna cena), a u kom
procentu uticaj performansi. Najvii odnos uticaja je 1:1 ili 50%:50%, kada se praktino na
osnovu visokog kvaliteta formira najvia ukupna cena stambene sredine. Najnii odnos ova dva
parametra je 99:1 u korist proizvodne cene stana, ali je teko verovati da e ijedan budui
korisnik pokazati toliku nezainteresovanost prema kvalitetu sredine u kojoj ivi.

228

6. ZAKLJUAK
Uvoenje vrednovanja lokacionih karakteristika od nivoa regiona do nivoa grada ima znaaj
za korisnika i kao informativni podatak, ali pre svega kao uslov koji moe da mu bude znaajan
ukoliko pri vrednovanju pridaje jednaku vanosti vie ivotnih funkcija (npr. stanovanje i rad
ivot u industrijskom ili poslovnom podruju).
Vrednovanje neposrednog stambenog okruenja ima izuzetnu vanost za kvalitet ukupnog
stanovanja, jer ovaj nivo se direktno proima sa osnovnim nivoom stanovanja stanom. Gotovo
da svi kvaliteti koje poseduje jedna stambena jedinica postaju bezvredni ukoliko okruenje ne
prati slian kvalitet stana. Na ovom nivou prioritet je dat obliku organizovanja stambenih
struktura koji utie na definisanje odnosa javno/privatno bez ili sa elementima fizikog odvajanja
kojima se dodeljuju odreene eljene osobine.
Uloga drave je da trinim merama afirmie pristup vrednovanja stanovanja (na sva tri
prostorna nivoa) kroz primenu performansi, tako to e sama pokrenuti graenje na tim
principima. To je znaajna stavka za ekonomiju svake drave, pogotovo onih manje razvijenih i
u razvoju, gde je reavanje stambenog pitanja naroito izraeno. Dugorono ovakav pristup moe
dati pozitivne rezultate.

7. POPIS LITERATURE
[1] ICESCR (Meunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima), lan 11,
februar 2002.
[2] Foliente C.G.: Development in Performance-Based Building Codes and Standards,
Feature, Forest products journal, Vol. 50, No. 7/8, July/August 2000.
[3] Jaki, .: Koncept performansi i upotrebna vrednost stanova u objektima
vieporodinog stanovanja, Doktorska disertacija, FTN, Novi Sad, 2009.

229

Branko Jelisavac 1
Svetozar Milenkovi 2
Vladeta Vujani 3
Ljubomir Roki4

ULOGA BAZE PODATAKA KLIZITA U PROCESU

ODRAVANJA PUTNE MREE SRBIJE
Rezime: Klizita kao jedan od najeih padinskih gravitacionih procesa ne samo da direktno
utiu na bezbednost odvijanja saobraaja, nego ujedno prouzrokuju i velike materijalne tete na
putnoj mrei Srbije. Cilj formiranja i redovnog auriranja Baze podataka o klizitima je da se
omogui blagovremeno, potpuno i tano informisanje nadlenih Institucija o broju i stanju
aktivnosti pojava nestabilnih terena, stepenu ugroenosti saobraajnica, rejtingu prioriteta
preduzimanja sanacionih mera kao i informisanje uesnika u saobraaju o stanju, prohodnosti i
bezbednosti saobraajnica. Autori u ovom radu iznose savremene principe izrade Baze podataka
koja omogua blagovremeno, tehniki ispravno i uspeno izvrenje radova na odravanju i zatiti
puta uz minimalne smetnje u saobraaju, kvalitetan tehniki nadzor i pouzdane sanacione mere.
Kljune rijei: Klizite, Baza podataka, Sanacija.

DATA BASE ON LANDSLIDES IN THE PROCESS OF ROAD

NETWORK MAINTENANCE IN THE REPUBLIC OF SERBIA
Abstract:The landslides as one of the most frequent slope gravitational processes not only exert
direct influence onto the safety of traffic operation, but at the same time they cause great
material damages on the road network in the Republic of Serbia. The purpose of creating and
updating the Data base on landslides on road network is to provide for prompt, complete and
exact information to competent authorities regarding the number and state of occurrences of
unstable terrains, level of jeopardy of transport facilities, rating of priorities in undertaking repair
measures, as well as information to road users on conditions, passability and safety of road
transport facilities. Authors of the paper present the advanced principles of Data base formation
which provide for prompt, technically correct and successful completion of maintenance works
and protection of roads with minimum disturbance to the traffic, along with qualitative technical
supervision and reliable repair measures.
Key words: Landslide, Data base, Repair.

dipl.in.geol, Institut za puteve, a.d.; 11221 Beograd, Kumodraka 257; Srbija, e-mail: geotehnika@beotel.rs
dipl.in.geol, Institut za puteve, a.d.; 11221 Beograd, Kumodraka 257; Srbija, e-mail: geotehnika@beotel.rs
3
Mr. dipl.in.geol, Institut za puteve, a.d.; 11221 Beograd, Kumodraka 257; Srbija, e-mail: geotehnika@beotel.rs
4
Prof.dr, dipl.in.geol. Institut za geotehniku Graevinskog fakulteta u Sarajevu, Stjepana Tomia 3, BiH,
e-mail: rokic.lub@bih.net.ba
2

230

1. UVOD
Poslednjih nekoliko decenija posebno znaajno polje istraivanja i delovanja savremene
geotehnike predstavlja i metodoloki pristup izuavanju procesa klienja terena sa aspekta
prognoze razvoja procesa i njegovih moguih posledica na nekom podruju. U skladu sa tim,
procene hazarda i rizika 5 od klienja terena u mnogim zemljama ine sastavni deo geotehnike
dokumentacije za potrebe planiranja, projektovanja novih i odravanje postojeih puteva.
U Srbiji, (prema informacijama autora, slino je i u zemljama u regionu) pored toga to
izostaje kontinuitet prikupljanja podataka o klizitima, izostaje i adekvatna upotreba tih podataka
kroz mogunost procene materijalnih teta u smislu metodolokog pristupa. Takoe, kao
konstanta, javlja se i nepostojanje institucija koje bi centralizovano prikupljale, sistematizovale,
obraivale i trajno arhivirale prikupljene podatke.

2. POTREBA IZRADE BAZE PODATAKA KLIZITA

Klienje kao jedan od najeih padinskih gravitacionih procesa nastaje uglavnom kao
rezultat delovanja brojnih prirodnih inilaca od kojih su svakako najvaniji morfologija terena,
geoloka graa, karakteristike povrinskih pokrivaa, klimatski reim, uz istovremeno delovanje
tehnogenih faktora. Klizita, kao manifestacija i direktna posledica ovog procesa, u najveem
broju sluajeva, uzrono su vezana za plansko ili stihijsko i direktno ili indirektno naruavanje
prirodne ravnotee. Da bi proces planiranja, projektovanja, izgradnje i eksploatacije objekata
infrastrukture bio tehniki korektan, neophodno je poznavanje prirodnog stanja stabilnosti
terena. Osnovne, grube informacije o stabilnosti terena i rasprostranjenosti kliznih podruja u
Srbiji mogu se nai samo na osnovnim geolokim ili inenjerskogeolokim kartama, u razmeri
1:100000, koje po svom sadraju i aurnosti ni izbliza ne mogu da zadovolje nivo detaljnosti
koji je neophodan za upravljanje hazardom od klizita na putnoj mrei Srbije.
U cilju normalnog odvijanja saobraaja, za sanaciju klizita i drugih vidova nestabilnosti
padina, godinje se odlivaju velika materijalna sredstva. U Srbiji za sada ne postoje sistematizovani podaci pojavama, a naroito o materijalnim tetama na nivou bilo koje administrativne
nacionalne slube, ili ukoliko ih ima najee nisu na odgovarajui nain obraeni. Nasuprot
tome, u razvijenom zemljama postoje kompetentne procene teta od svakog pojedinanog
prirodnog hazarda, pa tako i klizita (Slika 1.). U skladu sa tim su i aktivnosti usmerene na
smanjenje tih teta.
Poetni korak u ispunjenju ovog zahteva je struna inenjerskogeoloka evidencija i opis
pojava nestabilnosti kroz izradu baze podataka o klizitima. Pored sticanja potpunog uvida u
veliinu, broj, stanje aktivnosti pojava, stepena ugroenosti objekata i prostora, (te procene
nunosti preduzimanja sanacionih mera), mogu se koncipirati i potrebna geotehnika istraivanja u cilju sanacije terena.

Hazard klizita ukazuje na potencijalnu magnitudu i verovatnou aktiviranja kliznog procesa; pod
magnitudom se podrazumeva zapremina masa koje se mogu pokrenuti ili pasti, brzina njihovog kretanja i
prostor koji moe biti zahvaen; pod verovatnoom aktiviranja podrazumeva se oekivana uestalost aktiviranja
procesa u odreenom vremenskom periodu.
Rizik od pojave klizita odnosi se na mogue posledice po materijalne vrednosti koje mogu biti ugroene,
pa je osnova za njegovo vrednovanje, vrsta i vrednost potencijalno ugroenih objekata i mogue posledice na
njima od aktiviranja klizita

231
Da bi se odgovorilo na postavljene zahteve i popunila evidentna praznina u procesu
projektovanja i odravanja puteva, Institut za puteve je pristupio izradi Baze podataka o
nestabilnim terenima na putnoj mrei Srbije. Njena izrada zasniva se na sugestijama, preporukama i standardima Svetske putarske asocijacije AIPCR, odnosno Tehnikog komiteta za
zemljane radove, drenae i posteljice puteva - PIARC. Istiemo injenicu da je zavrna verzija
uputstva nastala kao rezultat iroke meunarodne ankete o pitanjima registracije pojava
nestabilnosti, praenja stanja aktivnosti kao i procene potencijala hazarda i rizika.
.

Slika 1 - Dijagram procenjenih materijalnih teta u SAD za period 1950-2000 sa projekcijom do 2020. god.
(Paus, 2004)

Cilj oformljenja i redovnog auriranja Baze je da se omogui:

blagovremeno, potpuno i tano informisanje JP Putevi Srbije, kao nadlene institucije o

broju i stanju aktivnosti pojava nestabilnih terena, stepenu ugroenosti saobraajnica,

nunosti preduzimanja sanacionih mera i drugim karakteristikama nestabilnih terena;
i tano informisanje uesnika u saobraaju o stanju
saobraajnica, njihovoj prohodnosti i bezbednosti, to je od vitalnog interesa.

blagovremeno, potpuno

3. PRIKAZ KLIZITA NA TERITORIJI SRBIJE

Iako za sada nije tano utvreno, pretpostavlja se da u Srbiji ima nekoliko stotina, vrlo
velikih, (aktivnih i tekih za sanaciju) i nekoliko desetina hiljada manjih klizita (Slika 2).
Rasprostranjenost ovih, bez daljeg, prirodnih nepogoda, posebno je velika u pojedinim
delovima Centralne Srbije, u kojima su padine ili ve zahvaene klienjem i odronjavanjem, ili
su labilne (na granici stabilnosti), pri emu postoji opasnost od formiranja novih klizita i
odrona, kao i njihovih posledica, odnosno teta.

232

Slika 2: Pregledna karta stepena razvijenosti procesa klienja u Srbiji

4. NIVOI I DELOVI BAZE PODATAKA

Baza podataka nestabilnih terena na putevima razvijena je u dva nivoa, i to za nivo
pojedinanih pojava klizita i za sva registrovana klizita na nivou mree.
Nivo pojedinane pojave klizita podrazumeva informacije koje se odnose na svaku
pojedinanu pojavu, grupisane u sledee segmente:
1. Inventar klizita;
2. Ocena stanja aktivnosti konstatovanih pojava
3. Procena hazarda i rizika sa rejtingom prioriteta za sanaciju

233
Svi segmenti Baze podataka koji se odnose na pojedinana klizita ine njen dosije.
Sastavni deo dosijea su i svi Zapisnici o praenju stanja aktivnosti koji se arhiviraju uz formirani
inventarski list, tako da se kontinuirano mogu pratiti sve promene koje se deavaju na jednom
klizitu. Baza podataka nestabilnih terena na nivou mree predstavlja zbir svih pojedinanih
dosijea utvrenih pojava

5. FAZE IZRADE BAZE PODATAKA NESTABILNIH TERENA

5.1 I faza - opta istraivanja
Ova faza predstavlja pripremnu fazu za izradu baze podataka nestabilnih terena, kljunog
dokumenta za prevenciju pojave velikih klizita i za kontrolu trokova odravanja.
U ovoj fazi glavna poenta rada svodi se na:

prikupljanje dokumentacije i literaturnih podataka koji se odnose na ranije utvrene i

istraivane pojave klizita i analizu stabilnosti terena;
pripremu topografskih podloga za registraciju utvrenih pojava du trase;
terensko rekognosciranje u cilju utvrivanja trenutnog stanja aktivnosti tih pojava
registracija i evidentiranje klizita.

U prvom koraku je, dakle, potrebno je uraditi kompletnu metodologiju za formiranje i

razradu baze podataka i izvriti njeno testiranje na nekim poznatim klizitima, a zatim nastaviti
sa popunjavanjem inventarskih listova, koja su predviena za registraciju. Nakon popunjavanja
inventarskih listova bie neophodno za svako registrovano klizite, izvriti utvrivanje stanja
trenutne aktivnosti i na bazi utvrenih konstatacija dati ocenu hazarda i rizika sa predlogom
neophodnih mera za sanaciju ili predlogom mera za redovno odravanje.
Da bi se dobio uvid u stanje stabilnosti terena du mree postojeih puteva, potrebno je
registrovati sva klizita po jedinstveno utvrenoj metodologiji na inventarskim listovima, radi
formi- ranja baze podataka nestabilnih terena za itavu putnu mreu. Ovi podaci predstavljaju
jednu od najvanijih podloga za analizu kliznog hazarda. Da bi se to uspeno realizovalo
potrebno je uprostiti i ubrzati postupak registracije klizita du putne mree, pomou avionskih
snimaka, odnosno detaljne fotogeoloke analize, s tim da se nakon toga izvri terenska provera
dobijenih rezultata, stanje njihove aktivnosti i lociraju potencijalno opasna i klizno osetljiva
podruja.
Na bazi ovih ulaznih podataka vri se analiza veze klizita i klizno osetljivih podruja sa
njihovim geografskim rasprostranjenjem i geolokom graom terena, a zatim radi karta klizita
kao inventar trenutnog stanja. U zavrnom stadijumu prve faze, pristupa se proceni kliznog
hazarda i relativnog rizika radi zadovoljavanja potreba planiranja i odravanja postojeih
saobraajnica, a finalni produkt je detaljna karta kliznog hazarda du trase, sa rejtingom
prioriteta za sanaciju. U ovoj fazi rada ne izvode se nikakva terenska istraivanja, ve se procena
hazarda daje samo na osnovu kvalitativne ocene stanja na terenu i terenskog rekognosciranja.
Sudei prema svetskim iskustvima koja su u ovoj oblasti sada ne tako mala, smatra se da
pri- kupljanje, selekcija i obrada podataka neophodnih za procenu hazarda na nekom podruju
predstavlja oko 80% cene kotanja i ukupnog vremena koje se potroi tokom itavog procesa.
Upravo zato je i neophodno jo u pripremnoj fazi metodoloki razraditi sve faze istraivanja i
imati jasnu koncepciju i dobru organizaciju, od faze prikupljanja do finalne procene.

234

Slika 3 - Osnovni elementi klizita koji se uzimaju u obzir pri pregledu; rafura oznaava granicu sa
neporemeenim tlom, a zatamnjeno polje pokrenuti materijal

5.2 II faza - detaljna istraivanja

Tokom ove faze se realno utvruje rejting potencijala hazarda i vri izbor lokacija za
instrumentalno praenje aktivnosti kliznih procesa na prethodno izdvojenim potencijalno
opasnim mestima.
U ovoj fazi pristupa se detaljnim istraivanjima, u cilju objektivnije kvantitativne procene
potencijala hazarda u potencijalno opasnim ili klizno osetljivim podrujima i unutar izdvojenih
pojedinanih klizita. U okviru geotehnikih istraivanja vri se detaljno inenjerskogeoloko
kartiranje radi definisanja grae terena, geometrije i morfometrijskih elemenata prirodnih padina
i klizita, geolokih i hidrogeolokih karakteristika i odreivanje reprezentativnih parametara tla
za proraune stabilnosti. Pri kartiranju mogu se koristiti i geofizike metode istraivanja, ali u
kombinaciji sa istranim buenjem i istranim jamama i raskopima, zatim testiranje tla statikim
i dinamikim opitima i dr. U zavisnosti od detaljnosti istraivanja, mogu se raditi i kvantitativne
analize stabilnosti poznatim metodama, a zatim vriti provere dobijenih rezultata poreenjem sa
ve registrovanim klizitima.
Testiranjem terena unutar koridora postojee putne mree dobija se objektivna informacija
o stanju stabilnosti na ve registrovanim klizitima i korektna procena potencijala hazarda, u
prethodno izdvojenim, potencijalno opasnim podrujima. Ovakav pristup iskljuuje faktor
iznenaenja, a nadlenim slubama u odravanju putne mree ostavlja dovoljno vremena za

235
preduzimanje preventivnih ili konkretnih sanacionih mera za spreavanje nekontrolisanog
razvoja kliznih procesa. Na prethodno izdvojenim potencijalno opasnim mestima uputno je
ugraditi instrumente praenje aktivnosti i dinamike klienja (inklinometre, optika vlakna,
ekstenziometre, klasine i elektrine pijezometre).

5.3 III faza monitoring i inspekcija

Ova faza podrazumeva razvoj sistema monitoringa (opaanja, praenja i blagovremenog
upozoravanja na opasnost) u toku izgradnje ili eksploatacije puteva. Osmatranje i praenje
predstavlja vrlo znaajnu fazu za realnu ocenu stanja na terenu. Ono se moe vriti preko
redovnih i vanrednih inspekcijskih obilazaka terena. Dnevna inspekcija je privremenog
karaktera i ona se obino uspostavlja u cilju vizuelne detekcije deformacija na padinama u ranim
fazama razvoja kliznog procesa ili njegovog ponovnog aktiviranja i blagovremenog upozorenja
nadlenih slubi za odravanje u cilju preduzimanja neophodnih bezbedonosnih mera. Stalna
inspekcija morala bi da postoji u ukupnom programu odravanja putne mree. Ona bi naroito
bila pojaana, na onim mestima gde se zahteva precizno utvrivanje i instrumentalno praenje
aktivnosti nestabilnih padina, efektivnost izvedenih sanacionih mera, praenje promena na
padinama u fazi graenja, na potencijalnim klizitima u specifinim vrstama tla i geolokim
sredinama koje po prethodnoj proceni predstavljaju podruja visokog rizika ili podruja sa
evidentnom kliznom aktivnou. Nivoi inspekcije na putnoj mrei, zavise od vie faktora kao to
su tip, rangovi i deonice puteva i stanje aktivnosti kliznih procesa na padinama. U svakom
sluaju efikasnost monitoringa zavisi od pouzdanosti sistema osmatranja odnosno doslednog
potovanja procedura sistema praenja nestabilnih terena.
Mogu se uspostaviti i drugi vidovi monitoringa, u zavisnosti od perioda nagovetene
opasnosti, stepena neposredne opasnosti i u toku pojave prvih deformacija. Cilj praenja mora,
dakle biti u funkciji blagovremenog upozoravanja uesnika u saobraaju, do zatvaranja ili
preusmeravanja saobraaja. Za korektno i dosledno sprovoenje monitoringa potrebno je
formirati tehniko uputstvo sa opisom procedura za praenje razliitih pojava nestabilnosti i
jasno definisati profil strunih slubi koje e raditi na prikupljanju terenskih informacija.
Tehniko uputstvo e se uraditi u drugoj fazi rada na razvijanju baze podataka nestabilnih
terena, nakon registracije svih klizita na putnoj mrei Srbije.

6. ZAKLJUAK
Tokom izrade Baze podataka klizita i nestabilnih, Institut za puteve iz Beograda je kao
nosilac strunih i tehnikih aktivnosti prihvatio predloene principe i meunarodne dokumente
oko kompletnog sadraja baze podataka u elji da uspostavi moderan, savremen pristup
registracije i praenja aktivnosti klizita.
Predloeni pristup se razlikuje od veine dosadanjih pokuaja koji su se obino za cilj
imali izradu KATASTARSKOG LISTA i konstatovanje zateenog stanja, bez jasne vizije o
sadraju celokupne baze i stvaranja preduslova za kontinuiranu obradu klizita na nivou
pojedinanih pojava i celokupne putne mree u Srbiji i naravno dalje implementacije rezultata.
Pojedini segmenti baze podataka i metodologije izrade su objavljeni na nekoliko strunih
skupova u zemlji i inostranstvu u nameri da se animira ira struna javnost i da se postigne visok
stepen saglasnosti oko jedinstvenog pristupa za registraciju i praenje aktivnosti klizita.
Smatramo da na tematskim skupovima (kao to je i ovaj) treba pokrenuti ovo pitanje i doneti
odluku o potrebi usaglaavanja postojee terminologije i nomenklature o klizitima sa
dokumentima koja vae u svetu i da se u skladu s tim inicira pitanje osavremenjavanja
geotehnike teorije i prakse na ovim prostorima.

236

7. POPIS LITERATURE
[1] Landslides, Investigation and mitigation, Special report 247, Transportation Research
Bord, National Research Council, National Academy Press, Washington, D.C. 1996;
[2] Landslides, Techniques for Evaluating Hazard, World Road Association, PIARC,
Technical Committe on Earthworks, Drainage, Subgrade (C12), 1997;
[3] Vujani V., Roki LJ., Joti M.: Potreba za formiranje baze podataka o klizitima i
drugim pojavama nestabilnosti na putevima Srbije. Zbornik radova Instituta za puteve,
SDP Jugoslavije i PZP Novi Pazar, Savetovanje Stanje putne mree u Jugoslaviji,
Kopaonik, (99-103);
[4] Roki LJ., Vujani V., Joti M.: Registracija i praenje aktivnosti klizita kao osnova
za uzradu svetske inventure klizita. III Simpozijum Istraivanje i sanacija klizita,
Donji Milanovc, Zbornik radova, (591-603)
[5] Vujani V., Roki LJ.: Uticaj padinskih procesa na planiranje, projektovanje i
izgradnju graevinskih objekata; II Nauno savetovanje Geotehniki aspekti
graevinarstva, Soko Banja, 07., (19-26).
[6] Vujani V., Roki LJ., Milenkovi S.: The impact of processes occurring on the slopes
as regards the civil engineering structures planning, design and construction; IX
Slovenski kongres o cestah in prometu, Portoro, Slovenia, 08., (653-660);
[7] Institut za puteve: Formiranje i razvoj baze podataka nestabilnih terena na putnoj
mrei Srbije, Fond Zavoda za geotehniku, Instituta za puteve, Beograd, 2000;
[8] Mr Abolmasov B.: Vrednovanje parametara geoloke sredine u oceni hazarda klizanja
terena, Doktorska disertacija, Rudarsko - geoloki fakultet, Beograd, 2007.;
[9] WP/WLI: A Suggested Method for Reporting a Landslides, Bulletin of the International
Association of Engineering geology, No 41, 1990, (pp. 5-12);
[10] WP/WLI: A Suggested Method for a Landslide Summary, Bulletin of the International
Asso- ciation of Engineering geology, No 43, 1991. (pp. 101-110).

237

Dragica Jevti1
Gordana Broeta 2
Nataa Popovi Mileti 3
Ivana Butorac 4
Ratko Kljaji 5

ISPITIVANJA SAMOZBIJAJUEG BETONA SA

AGREGATIMA RAZLIITOG PORJEKLA
Rezime: Zbog izuzetnih svojstava kojima se odlikuju samozbijajui betoni, znaajno je
definisanje njihovih sastava primjenom komponentnih materijala, dostupnih domaem tritu.
Najvei dio rada posveen je rezultatima sopstvenog eksperimentalnog ispitivanja dvije
mjeavine spravljene sa agregatima razliitog porjekla - rijenim i drobljenim, sa ciljem
definisanja uticaja vrste i oblika zrna agregata na svojstva samozbijajuih betona u svjeem
stanju. Ispitivanja su obavljena u laboratoriji Sektora kontrole kvaliteta, fabrike Binis,
Banjaluka.
Kljune rijei: samozbijajui beton, krenjako brano, rijeni agregat, drobljeni agregat,
eksperimentalna ispitivanja.

SELF-COMPACTING CONCRETE WITH DIFFERENT

AGGREGATE ORIGIN - RESULTS OF TESTINGS
Abstract: Due to exceptional properties characterizing self-compacting concretes, defining
these concretes composition, with the use of component materials accessible on domestic
market, is of primar importance. The biggest part of the paper is devoted to the results of own
experimental test of two self-compacting mixtures with different aggregate origin - rounded and
crushed, with the aim of defining the influence of sort and shape particle of the aggregates on the
properties of fresh concrete. The tests performed by laboratory of Sector for Control Quality at
factory Binis, Banjaluka.
Key words: self-compacting concrete, limestone filler, rounded aggregate, crushed aggregate,
experimental testing.

Redovni profesor, dr, dipl.in.tehn., Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Bulevar kralja
Aleksandra 73, Beograd, Srbija, e-mail: dragica@imk.grf.bg.ac.rs
2
Asistent, dipl.in.gra., Arhitektonsko-graevinski fakultet Univerziteta u Banjaluci, Vojvode Stepe
Stepanovia 77/3, Banjaluka, BiH, e-mail: gbroceta@yahoo.com
3
Asistent, dipl.in.gra., Arhitektonsko-graevinski fakultet Univerziteta u Banjaluci, Vojvode Stepe
Stepanovia 77/3, Banjaluka, BiH, e-mail: natasapopovic111@yahoo.com
4
dipl.in.tehn., Sektor kontrole kvaliteta, "Binis" d.o.o. Banjaluka, Jovana Bjelia bb, Banjaluka, BiH,
e-mail: laboratorija@binisbeton.com
5
in.gra., Sektor kontrole kvaliteta, "Binis" d.o.o. Banjaluka, "Binis" d.o.o. Banjaluka, Jovana Bjelia bb,
Banjaluka, BiH, e-mail: laboratorija@binisbeton.com

238

1. UVOD
Samozbijajui beton, koji se u inostranoj literaturi najee susree pod nazivima SelfCompacting Concrete i Self-Placing Concrete ili skraeno SCC, odnosno SPC, smatra se
najznaajnijim pronalaskom posljednjih decenija iz oblasti tehnologije betona. Odlikuje se
izraenom pokretljivou svjee mase, koja pod dejstvom samo sopstvene teine, u potpunosti
ispunjava oplatu, ak i u gusto armiranim ili vrlo razuenim oblicima presjeka, odravajui pri
tome homogenost bez potrebe za dodatnim postupcima zbijanja. Ova tehnologija, nastala u
Japanu, krajem osamdesetih godina prolog vijeka, prvenstveno sa ciljem poveanja trajnosti
betonskih konstrukcija, podobnija je sa tehnikog, ekolokog i ekonomskog aspekta u odnosu na
tradicionalnu tehnologiju betona, koji se ugrauju vibriranjem [2], [3].

Slika 1 - Izlijevanje betona u fabrici za prefabrikaciju[1]

Samozbijajui betoni u svjeem stanju posjeduju slijedee osnovne karakteristike:

sposobnost teenja (flowing ability), odnosno sposobnost sjee mase da tee lako kroz
ogranien i uzak prostor unutar oplate i/ili izmeu gusto rasporeenih ipki armature,
viskoznost (viskosity), tj. otpor teenju od kada kretanje mase pone,
sposobnost prolaska (passing ability), odnosno sposobnost svjee mase da tee kroz uske
otvore bez pojave segregacije ili efekta reetke-armature i
otpornost prema segregaciji (segregation resistance), tj. svojstvo betona da ostane
homogenog sastava dok je u svjeem stanju (bez izdvajanja vode i krupnog agregata, sa
ravnomjernom distribucijom svih komponentnih materijala unutar mase, kao i bez
ukljetenja zrna agregata ili njihovog sudaranja sa oplatom i ipkama armature) [3], [4].

2. EKSPERIMENTALNA ISPITIVANJA
Eksperimentalna ispitivanja sprovedena su u laboratoriji Sektora kontrole kvaliteta, fabrike
betona Binis, Banjaluka.
U okviru predmetnih ispitivanja, u cilju definisanja uticaja vrste primjenjenog agregata i
oblika zrna na svojstva samozbijajuih betona prakastog tipa u svjeem stanju, spravljene su
dvije vrste mjeavina i to:
samozbijajui beton sa rijenim agregatom, oznake SCC I i
samozbijajui beton sa drobljenim agregatom, oznake SCC II.

239
Obe mjeavine su spravljene sa cementom CEM II/B-M (S-LL) 42,5 N, "Dalmacijacement",
proizvoaa "Sv. Juraj" iz Splita i krenjakim branom, kao mineralnim dodatkom,
proizvoaa "Japra" iz Novog Grada. Kao hemijski dodatak primjenjen je superplastifikator
nove generacije - "CementolZeta Super S", proizvoaa "TKK" iz Srpenica. Koritena je voda
iz gradskog vodovoda.
Maksimalno zrno, primjenjenih agregata, iznosilo je 16 mm.
Betonska mjeavina oznake SCC I spravljena je sa rijenim agregatom "Petoevci",
proizvoaa "Niskogradnja" iz Laktaa, pri emu je sadraj estica sitnijih od 0,125 mm iznosio
2,55%, dok je mjeavina oznake SCC II spravljena sa drobljenim agregatom "Dobrnja",
proizvoaa "Binis" iz Banjaluke, kod kojeg je sadraj estica sitnijih od 0,125 mm iznosio
4,39%.
Spravljanje betona vreno je mainskim putem u laboratorijskoj mjealici proizvoaa
"CONTROLS", kapaciteta 100/120 litara. Mjeanje komponentnih materijala iznosilo je 10
minuta.
Temperatura u laboratoriji u vrijeme spravljanja i testiranja betona u svjeem stanju mjerena
je digitalnim termometrom, a kretala se u intervalu od 23,5C do 25,4C.

2.1 Projektovanje sastava betona

Projektovanje sastava samozbijajueg betona iziskuje znaajno vie panje i principijelno se
razlikuje od projektovanja tradicionalnog tipa - vibriranog betona, kod kojeg se polazi od
ispunjenja zahtijevanih karakteristika u ovrslom stanju, prvenstveno postizanje potrebne
vrstoe pri pritisku, odnosno zahtijevane marke betona. Princip projektovanja samozbijajueg
betona zasniva se na ispunjenju zahtijevanih karakteristika svjee betonske mase, prvenstveno
sposobnosti teenja, dok se pri tome smatra da e potrebne fiziko-mehanike karakteristike
ovrslog betona biti ispunjene primjenom niskog vodoprakastog faktora i zadovoljavajue
gustine, koja treba da je rezultat velike koliine estica, zrna sitnijeg od 0,125 mm.
Samozbijajua mjeavina sadri veliku koliinu paste, ime se postie smanjenje unutranjeg
trenja izmeu zrna agregata, pri emu je ogranien sadraj krupnog agregata, kao i veliina
maksimalnog zrna, kako bi se postigla bolja pokretljivost, a takoe izbjeglo blokiranje agregata
kroz guste sklopove armature.
Oblik zrna i granulometrijski sastav agregata su bitni faktori koji utiu na pakovanje zrna i
zapreminu pora. Neke metode projektovanja mjeavine koriste vrijednost zapremine upljina
izmeu zrna agregata za procjenu potrebne zapremine paste. Takoe, princip projektovanja
mjeavine pojedinih metoda je primjena agregata diskontinualne granulometrijske krive, ime se
moe ostvariti bolja kompaktnost betona, a time i bolja fiziko-mehanika svojstva. Meutim, i
pored toga, diskontinualne granulometrijske kompozicije agregata nisu naroito iroko u
primjeni, a razlozi tome su: neisplativost sa ekonomskog aspekta zbog koritenja samo pojedinih
kategorija zrna iz sastava prirodne mjeavine, zahtjevi za veom panjom prilikom spravljanja
mjeavine, poveanje potrebne koliine vode, a time i vea mogunost pojave segregacije.
Takoe je veoma znaajno da agregat ne sadri duguljasta i ploasta zrna, odnosno da njihov
sadraj bude sveden na minimum.
Uticaj sitnog agregata na svojstva samozbijajueg betona u svjeem stanju je znatno vei od
uticaja krupnog agregata. estice sitnije od 0,125 mm, kao doprinos sadraju prakaste
komponente, ulaze u sastav paste i moraju se uzeti u obzir prilikom prorauna vodoprakastog
faktora.
Mnoge metode projektovanja samozbijajuih mjeavina preporuuju primjenu mjeanog
(kombinaciju prirodnog i drobljenog) pjeska u cilju optimizacije granulometrijskekrive agregata,
to takoe pomae smanjenju koliine paste. Dakle, i oblik zrna sitnog agregata ima veliki uticaj
na svojstva betona [1], [3].

240
U okviru predmetnog istraivanja, projektovani su samozbijajui betoni tzv. prakastog tipa,
tj. za postizanje potrebne kohezivnosti i otpornosti na segregaciju nije primjenjen hemijski
dodatak tipa modifikatora viskoziteta, nego je koliina prakaste komponente (cement +
krenjako brano + zrna agregata sitnija od 0,125 mm) iznosila vie od 550 kg/m3 i bila je
priblino jednaka za obe projektovane mjeavine. Pokretljivost svjeeg betona obezbijedila se
primjenom navedenog superplastifikatora nove generacije, pogodnog za izradu samozbijajuih
betona, u iznosu od 1,5% u odnosu na primjenjenu masu cementa.
Odnosi komponentnih materijala u projektovanim mjeavinama usklaeni su prema
unaprijed definisanim parametrima, koji su karakteristini za ispitivanja samozbijajuih betona u
svjeem stanju: razlivanje slijeganjem 700-800 mm, vrijeme razlivanja do prenika 500 mm na
baznoj ploi 1,5 do 3,5 sec, odnos visina na kraju i poetku horizontalne sekcije L-boksa 0,9-1,0,
procenat prolaza betona kroz sito otvora 4 mm do 10%.
2.1.1 Sastav samozbijajueg betona sa rijenim agregatom, oznake SCC I
U sklopu sastava rijenog agregata, primjenjenog za spravljanje mjeavine oznake SCC I,
sadraj estica sitnijih od 0,125 mm iznosio je 39,93 kg (0,0146 m3), tako da je ukupna koliina
prakaste komponente iznosila 674,13 kg (0,2241 m3) u 1 m3 betonske mjeavine. Sitan agregat
je sadran u koliini od 918,48 kg (0,3353 m3), a krupan agregat u koliini od 634,52 kg (0,2362
m3) u 1 m3 betonske mjeavine. Granulometrijski sastav agregata prikazan je u tabeli 1.
Tabela 1 - Granulometrijski sastav rijenog agregata "Petoevci"

Frakcija
Y (%)

0,125
3

0,25
7

0,5
15

Otvor sita (mm)

1
2
4
26
39
59

8
70

16
99

31,5
100

Zrna agregata "Petoevci" su vretenastog do sferinog oblika, uglavnom dobro zaobljena sa

gotovo potpuno izglaenim povrinama, dok su ploasta zrna veoma rijetka. Zapreminski
koeficijent oblika zrna agregata, odreen prema SRPS B.B8.049/1984., iznosio je za frakciju 4/8
mm 0,21%, odnosno za frakciju 8/16 mm 0,22%.
Projektovane vrijednosti zapreminske mase u svjeem stanju i procenat uvuenog vazduha,
prema doziranim koliinama komponentnih materijala, prikazanih u tabeli 2, iznosile su
respektivno 2396,34 kg/m3 i 1,05%.
Tabela 2 Koliine komponentnih materijala za 1 m3 betonske mjeavine SCC I

Komponentni
materijali
Cement
Krenjako brano
Rijeni agregat
Voda
Superplastifikator

Specifina masa
materijala
kg/m3
3140
2780
2717,6
1000
1100

Koliine materijala u 1 m3 betona

Masa
Specifine zapremina
3
kg/m
m3/m3
453
0,1443
181,2
0,0652
1553
0,5715
202,4
0,2024
6,74
0,0061

2.1.2 Sastav samozbijajueg betona sa drobljenim agregatom, oznake SCC II

U sklopu sastava drobljenog agregata, primjenjenog za spravljanje mjeavine oznake SCC II,
sadraj estica sitnijih od 0,125 mm iznosio je 71,13 kg (0,026 m3), tako da je ukupna koliina
prakaste komponente iznosila 673,31 kg (0,224 m3) u 1 m3 betonske mjeavine. Sitan agregat je

241
sadran u koliini od 937,02 kg (0,3427 m3), a krupan agregat u koliini od 667,98 kg (0,2487
m3) u 1 m3 betonske mjeavine. Granulometrijski sastav agregata prikazan je u tabeli 3.
Tabela 3 - Granulometrijski sastav drobljenog agregata "Dobrnja"

Frakcija
Y (%)

0,125
4

0,25
10

0,5
18

Otvor sita (mm)

1
2
4
29
45
58

8
76

16
99

31,5
100

Zapreminski koeficijent oblika zrna agregata "Dobrnja", odreen prema SRPS

B.B8.049/1984., iznosio je za frakciju 4/8 mm - 0,23, odnosno za frakciju 8/16 mm - 0,22.
Projektovane vrijednosti zapreminske mase u svjeem stanju i procenat uvuenog vazduha,
prema doziranim koliinama komponentnih materijala, prikazanih u tabeli 4, iznosile su
respektivno 2402,73 kg/m3 i 1,55%.
Tabela 4 Koliine komponentnih materijala za 1 m3 betonske mjeavine SCC II

Komponentni
materijali

Specifina masa
materijala
kg/m3

Cement
Krenjako brano
Drobljeni agregat
Voda
Superplastifikator

3140
2780
2714
1000
1100

Koliine materijala u 1 m3 betona

Masa
Specifine zapremina
3
kg/m
m3/m3
449
153
1605
189
6,73

0,1430
0,0550
0,5914
0,1890
0,0061

3. REZULTATI EKSPERIMENTALNIH ISPITIVANJA

3.1 Ispitivanja sprovedena na svjeem betonu
Na betonima u svjeem stanju ispitane su slijedee karakteristike:
temperatura betona u vrijeme testiranja, mjerena digitalnim termometrom sa sondom,
procenat uvuenog vazduha, mjeren porozimetrom,
zapreminska masa, na uzorcima oblika kocke, duine ivice 15 cm,
sposobnost teenja/popunjavanja, metodom razlivanja slijeganjem, pri normalnom
poloaju Abramsovog konusa u odnosu na baznu plou,
viskoznost, mjerenjem vremena T500 prilikom sprovoenja testa razlivanja slijeganjem za
oba betona i mjerenjem vremena isticanja iz V-lijevka, tv, za beton oznake SCC I,
sposobnost prolaska, metodom L-boksa, sa tri ipke armature u graninoj ravni vertikalne
i horizontalne sekcije i
otpornost prema segregaciji, "GTM" metodom, koritenjem sita veliine otvora 4 mm
(to predstavlja odstupanje od evropskih preporuka za samozbijajui beton [3], gdje je
definisan otvor sita veliine 5 mm).
Rezultati ispitivanja predmetnih betona u svjeem stanju prikazani su u tabelama 5 i 6.

242
Tabela 5 - Rezultati ispitivanja temperature, poroznosti i zapreminske mase betona SCC I i SCC II u
svjeem stanju

Ispitane karakteristike

SCC I

SCC II

Temperatura betona

25,7

24,8

Procenat uvuenog vazduha

1,05

1,75

Zapreminska masa

kg/m3

2404,7

2412,6

Tabela 6 - Rezultati ispitivanja konzistencije i klase konzistencije prema [3] i [5] betona SCC I i SCC II

SCC I
Izmjerena
Klasa
vrijednost konzistencije

Ispitane karakteristike

SCC II
Izmjerena
Klasa
vrijednost konzistencije

Razlivanje
slijeganjem

SF

mm

760

SF3

700

SF2

Viskoznost

T500
tv

sec
sec

1,90
8,40

VS1
VF1

3,10
-

VS2
-

PA

1,00

PA2

0,99

PA2

SR

7,00

SR2

7,00

SR2

Sposobnost
prolaska
Otpornost na
segregaciju

Prilikom testiranja razlivanja slijeganjem i L-boksom, takoe je izvrena vizuelna kontrola

segregacije, te konstatovano da razlivena masa, oba predmetna betona, ne pokazuje sklonost
prema segregaciji, efektu nagomilavanja zrna krupnog agregata u centralnom dijelu razlivene
povrine i izdvajanju vode, to se moe vidjeti na slikama 2 i 3, za sluaj testiranja razlivanja
slijeganjem betona SCC I, a takoe nije uoen efekat blokiranja zrna krupnog agregata u zonama
ipki armature, prilikom ispitivanja sposobnosti prolaska predmetnih mjeavina L-boksom.

Slika 2 - Razlivena masa betona na baznoj ploi

Slika 3 - Detalj konturne ivice (beton SCC I)

Na slikama 3 i 4 prikazano je mjerenje ukupne mase uzorka sa aparaturom (sitom i dnom) i

dio betona koji je proao kroz sito otvora veliine 4 mm, prilikom ispitivanja otpornosti na
segregaciju GTM metodom, betona SCC I.

243

Slika 3 - Ispitivanje otpornosti na segregaciju

Slika 4 - Malter koji je proao kroz sito (beton SCC I)

3.2 Ispitivanja sprovedena na ovrslom betonu

Na ovrslim betonima, njegovanim u komori na +22C intenzivnim kvaenjem, tj. pri
stoprocentnoj vlanosti, ispitane su slijedee karakteristike:
zapreminska masa i
vrstoa pri pritisku.
Ispitivanja, prikazana u tabelama 7 i 8, izvrena su na uzorcima oblika kocke, duine ivice 15
cm, u starostima 2, 3, 7, 14 i 28 dana.
Tabela 7 - Rezultati ispitivanja ovrslog betona SCC I

Starost betona
Zapreminska masa
betona
vrstoa pri pritisku
Prirast vrstoe pri
pritisku

dani
3

14

28

2388,1

2403,0

2423,7

2400,0

2400,0

c(t)

kg/m

fc,t

MPa

40,80

44,48

48,34

56,82

59,05

fc,t/fc,28

0,69

0,75

0,82

0,96

1,00

Tabela 8 - Rezultati ispitivanja ovrslog betona SCC II

Starost betona
Zapreminska masa betona
vrstoa pri pritisku
Prirast vrstoe pri
pritisku

t
c(t)
fc,t

dani
kg/m3
MPa

2
2441,5
38,51

3
2441,5
45,74

7
2400,0
47,90

14
2429,6
57,73

28
2405,9
63,1

fc,t/fc,28

0,61

0,72

0,76

0,91

1,00

4. ZAKLJUAK
Prema rezultatima sprovedenih ispitivanja moe se konstatovati da su predmetni betoni
ispunili zahjeve date evropskim preporukama za samozbijajui beton [1] u pogledu
konzistencije, tj. da se karakteriu izraenom pokretljivou i sposobnou prolaska u svjeem
stanju, bez pojave nekog od vidova segregacije.
Oba betona, na osnovu rezultata ispitivanja procenata uvuenog vazduha, smatraju se
"potpuno zbijenim betonima", iako za njihovo ugraivanje nisu primjenjena mehanika sredstva
za ugraivanje, niti potresanja ili vibracije.
Vea vrijednost zapreminske mase u svjeem stanju dobijena je za beton spravljen sa
drobljenim agregatom, s obzirom da se i pored vee ostvarene poroznosti u odnosu na beton
spravljen sa rijenim agregatom, upotrijebila i vea koliina agregata, a manja koliina vode,
odnosno nii vodocementni faktor.

244
Via klasa razlivanja slijeganjem, tj. vei prenik rasprostiranja betonske mase u svjeem
stanju dobijen je za beton spravljen sa rijenim agregatom, za koji je takoe primjenjen vei
vodocementni, odnosno vodoprakasti faktor.
Beton oznake SCC II, sa navedenim karakteristikama u svjeem stanju, pogodan je za
uobiajenu primjenu (npr. zidovi, stubovi), dok se beton oznake SCC I moe primjeniti i u gusto
armiranim vertikalnim elementima, elementima sloenih oblika presjeka ili pri postupcima
ugradnje sa dna oplate. Takoe, ovaj beton je sposoban za samonivelisanje i pripada klasi betona
koji daju najbolju zavrnu povrinu. Sa druge strane, zbog vie klase viskoznosti, beton oznake
SCC II ima izraenije tiksotropne karakterisnike, odnosno povoljniji je u pogledu manjeg
pritiska na oplatu u odnosu na beton oznake SCC I.
Visoka otpornost na segregaciju, sa priblino jednakim vrijednostima faktora ocjene,
dobijena je za obe predmetne mjeavine. Tom prilikom uoeno je da zbog velike koliine
prakaste komponente u mjeavinama, vrsta primjenjenog agregata nema znaajan uticaj na
pomenuto svojstvo svjee mase.
Ispitivanjem predmetnih betona u ovrslom stanju dobijene su visoke vrstoe pri pritisku,
zahvaljujui visokom stepenu kompaktnosti, pri emu je beton spravljen sa drobljenim
agregatom i niim vodocementnim faktorom ostvario za oko 7% veu vrijednost vrstoe u
starosti od 28 dana u odnosu na beton, spravljen sa rijenim agregatom.
Oba betona imala su brz prirast vrstoe pri pritisku u toku vremena, tj. faktore prirasta
vrijednosti veih od 0,5, a razlog tome je primjena cementa visoke klase (klasa 42,5), kao i
upotreba vee koliine cementa (451 2 kg/m3). Pri tome, bri prirast vrstoe u toku vremena,
kao i njihove vee vrijednosti u prvih sedam dana starosti, dobijene su za beton sa manjom
vrstoom pri pritisku u starosti od 28 dana, tj. beton oznake SCC I, spravljen sa rijenim
agregatom.
Prema vizuelnoj ocjeni na uzorcima oblika kocke, utvreno je da je povrina ravna i glatka,
bez ili sa rijetkom pojavom "vazdunih gnijezda", pri emu su ivice uzoraka ravne i otre, tako
da prilikom njihove primjene, zavrna obrada moe izostati ili biti svedena na minimum. Dakle,
predmetni betoni su pogodni i u arhitektonskom smislu [6].

5. ZAHVALNOST
Najsrdanije zahvaljujemo Sektoru kontrole kvaliteta fabrike betona Binis iz Banjaluke, na
elu sa direktorom Borkom Radinkoviem, dipl.in.gra., na nesebinoj pomoi i saradnji.

6. POPIS LITERATURE
[1] Muravljov M.: Osnovi teorije i tehnologije betona, Graevinska knjiga, Beograd, 2000.
[2] Okamura H., Ouchi M.: Self-Compacting Concrete, Journal of Advanced Concrete
Technology Vo l.1, No.1, April 2003., pp. 5-15
[3] BIBM, CEMBUREAU, ERMCO, EFCA, EFNARC: The European Guidelines for SelfCompacting Concrete - Specification, Production and Use, May 2005.
[4] ivkovi S.: Samozbijajui beton - svojstva i tehnologija, Graevinski kalendar, 2007.,
str. 234-304
[5] ASTM C 1611/C 1611M: Standard Test Method for Slump Flow of Self-Consolidating
Concrete, WSDOT Materials Manual M 46-01.3, April 2009.
[6] Broeta G.: Istraivanje komponentnih materijala samozbijajueg betona sa metodama
ispitivanja svjee betonske mase, Magistarska teza, Arhitektonsko-graevinski fakultet,
Univerzitet u Banjaluci (izrada u toku).

245

Dragica Jevti1
Dimitrije Zaki2
Aleksandar Savi3

ISPITIVANJE NEKIH SVOJSTAVA

SAVREMENIH REPARATURNIH MALTERA
Rezime: U radu su prikazani rezultati sopstvenih laboratorijskih ispitivanja nekih svojstava dva

tipa savremenih reparaturnih maltera pod nazivom: Sika Top 122 SP i Sika MonoTop 412 N.
Radi se fabriki pripremljenim (gotovim) jednokomponentnim suvim malterskim meavinama,
spravljenim na bazi cementa, sintetikih vlakana i specijalnih dodataka, a koji se koriste za
konstruktivne sanacije. Ispitivanje je obuhvatilo osnovna fiziko-mehanika svojstva
(zapreminska masa, vrstoa pri pritisku i vrstoa pri savijanju), kao i reoloka svojstva
(vremenske deformacije skupljanja). Takoe, ispitivana je i athezija (prianjanje) predmetnih
maltera za betonsku podlogu na bazi metode Pull-off. Rezultati eksperimentalnih ispitivanja su
pokazali da se radi o savremenim kompozitnim materijalima visokih performansi, koji se mogu
primeniti kao kvalitetno reenje za ojaanje i/ili sanaciju betonskih konstrukcija.
Kljune rei: reparaturni malter, laboratorijska ispitivanja, fiziko-mehanika svojstva, reoloka
svojstva, ojaanje, sanacija.

TESTING OF CERTAIN PROPERTIES OF

CONTEMPORARY REPAIR MORTARS
Summary: The laboratory testing results of certain properties of two types of contemporary

repair mortars: Sika Top 122 SP and Sika MonoTop 412 N, are presented in this paper. Both
composites are ready-mixed, one-component, cement-based, fiber-reinforced structural repair
mortars, made with special admixtures. The testing included determination of basic physicalmechanical properties (density, compressive strength, flexural strength), as well as rheological
properties (time-dependant shrinkage deformations). Also, the adhesion of both mortar types to
concrete substrate was tested, using Pull-off method. The obtained testing results confirmed that
both mortar types can be regarded as high-performance contemporary composite materials,
which may be applied as high-quality solution for strengthening and/or repair of concrete
structures.
Key words: repair mortar, laboratory testing, physical-mechanical properties, rheological
properties, strengthening, repair.

Prof. dr, dipl.in.teh, Gradjevinski fakultet Beograd, Bulevar Kralja Aleksandra 73, 11000 Beograd,
Srbija, e-mail: dragica@imk.grf.bg.ac.yu
2
mr, dipl.gra.in., Gradjevinski fakultet Beograd, Bulevar Kralja Aleksandra 73, 11000 Beograd,
Srbija, e-mail: dimmy@imk.grf.bg.ac.yu
3
dipl.gra.in., Gradjevinski fakultet Beograd, Bulevar Kralja Aleksandra 73, 11000 Beograd,
Srbija, e-mail: savic.alexandar@gmail.com

246

1. UVOD
Poznato je da se u savremenom graevinarstvu, kako u svetu, tako i kod nas, sve vie panje
posveuje pitanju trajnosti betonskih konstrukcija. Potreban nivo trajnosti ostvaruje se pravilnim
projektovanjem konstrukcija, odgovarajuim izborom komponentnih materijala koji ulaze u
sastav betona, osiguranjem kontrole kvaliteta pri izvoenju graevinskih objekata, kao i
njihovim adekvatnim odravanjem tokom eksploatacije.
Naalost, ovim problemima u naoj ne tako davnoj graevinskoj praksi nije posveivana
dovoljna panja, o emu svedoe brojni primeri oteenih i dotrajalih objekata, sa znatno
skraenim vekom trajanja u odnosu na projektovani. Kao posledica ovakvog stanja, postoji
stalna tendencija rasta potreba za korektivnim odravanjem
(sanacijama, ojaanjima,
revitalizacijama, restauracijama, itd.) postojeih betonskih konstrukcija.
U principu, svi sanacioni radovi mogu da se podele u dve grupe:
konstruktivna sanacija i
lokalne i povrinske "popravke" betona.
Cilj konstruktivnih sanacionih mera je obezbeenje nosivosti i stabilnosti konstrukcije, dok
se lokalnim i povrinskim sanacionim merama obezbeuje funkcionalnost i produava
eksploatacioni vek objekta [1].
Materijali kojima se u praksi najee saniraju predmetna oteenja nazivaju se reparaturnim
malterima. U skladu sa odredbama aktuelnog evropskog standarda koji pokriva ovu
problematiku EN 1504-3 [3] ("Products and systems for protection and repair of concrete
structures, Part 3 Structural and non-structural repair"), svi reparaturni malteri se dele na etiri
klase (R1-R4), pri emu se klase R1 i R2 odnose na nekonstruktivne maltere (namenjene za
lokalne i povrinske popravke), a klase R3 i R4 oznaavaju maltere za konstruktivne sanacije.
Pri odabiru adekvatnog materijala za sanaciju odreenog oteenja, treba se pridravati
sledeeg algoritma:
1. Sveobuhvatno poznavanje uslova sredine u kojima se konstrukcija nalazi.
2. Postavljanje pravilne dijagnoze o uzrocima koji su doveli do nastanka oteenja.
3. Izbor naina sanacije konstrukcije u konkretnom sluaju.
4. Definisanje procedure odravanja konstrukcije u daljoj eksploataciji (nakon obavljene
sanacije).
U skladu sa svetskim tendencijama, i u naem graevinarstvu prisutna je sve ea primena
razliitih tipova reparaturnih maltera, kako onih fabriki pripremljenih (gotovih), tako i onih
spravljenih na samom gradilitu. Ovo svakako podrazumeva i poveanu potrebu za
eksperimentalnim ispitivanjima svojstava i kvaliteta predmetnih kompozitnih materijala (u
skladu sa vaeim standardima), kao i permanentno unapreenje naih saznanja u oblasti
sanacija i ojaanja betonskih konstrukcija.

2. SPROVEDENA LABORATORIJSKA ISPITIVANJA

U okviru realizacije nauno-istraivakog projekta "Razvoj i primena betona poboljanih
performansi spravljenih na bazi neorganskih i organskih veziva u cilju tehniko-tehnolokog
unapreenja domaeg graevinskog konstrukterstva" (evidencioni broj ugovora TR - 16014
Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj, u okviru Programa istraivanja u oblasti tehnolokog
razvoja), obavljeno je ispitivanje svojstava dva tipa savremenih reparaturnih maltera
proizvoaa Sika (vajcarska) koji je i participant na predmetnom projektu. Radi se o fabriki
pripremljenim (gotovim), jednokomponentnim reparaturnim malterima na bazi cementa, koji su
modifikovani polimerima i mikroarmirani sintetikim vlaknima, deklarisane klase R4 prema

247
standardu EN 1504-3 (grupa maltera najviih performansi koji se koriste za konstruktivne
sanacije armiranobetonskih konstrukcija).
Prvi kompozit koji je ispitivan u Laboratoriji za materijale, Graevinskog fakulteta
Univerziteta u Beogradu, pod fabrikim nazivom SikaTop 122 SP, prema tehnikoj
dokumentaciji proizvoaa imao je sledea deklarisana svojstva [4]:
Primenjuje se prvenstveno za sanaciju i reprofilaciju betona, u sluaju razliitih oteenja
betonskih elemenenata kod objekata visokogradnje i niskogradnje.
Moe se koristiti za ojaanje elemenata poveanjem preseka, kao i za zamenu oteenog
i/ili karbonatizovanog zatitnog sloja betona do armature.
Jednostavno se nanosi (mainskim putem ili runo) u slojevima minimalne debljine 5mm,
a maksimalne 20 mm (runo), odnosno 40 mm (mainskim putem).
Poseduje dobru obradljivost i odlinu atheziju za podlogu.
Ima visoke mehanike performanse.
Modul elastinosti kompozita vei je od 30 GPa.
Ima visoku otpornost na dejstvo mraza, kao i na simultano dejstvo mraza i soli za
odmrzavanje.
Pripada reparaturnim malterima klase R4 prema standardu EN 1504-3 i klase otpornosti
na dejstvo poara A1.
Drugi ispitivani reparaturni malter istog proizvoaa, pod fabrikim nazivom Sika MonoTop
412 N, imao je sledea deklarisana svojstva [4]:
Primenjuje se prvenstveno za sanaciju i reprofilaciju betona, u sluaju razliitih oteenja
betonskih elemenata kod objekata visokogradnje i niskogradnje.
Moe se koristiti za ojaanje elemenata poveanjem preseka, kao i za zamenu oteenog
i/ili karbonatizovanog zatitnog sloja betona do armature.
Dokazana mogunost primene pod dinamikim optereenjem konstrukcije.
Jednostavno se nanosi (mainskim putem ili runo), u slojevima debljine 6-50 mm.
Poseduje dobru obradljivost i odlinu atheziju za podlogu.
Ima visoke mehanike performanse.
Karakteriu ga niske vrednosti vremenskih deformacija skupljanja.
Ima nisku propusnost za hloride i visoku otpornost na sulfatnu koroziju.
Ne zahteva primenu predpremaza (prajmera), ak ni kod runog nanoenja.
Pripada reparaturnim malterima klase R4 prema standardu EN 1504-3 i klase otpornosti
na dejstvo poara A1.

2.1 Program eksperimentalnog ispitivanja

Program ispitivanja oba tipa reparaturnih maltera obuhvatao je sledee:
odreivanje zapreminske mase maltera u sveem i ovrslom stanju;
ispitivanje osnovnih mehanikih karakteristika (vrstoa pri pritisku i vrstoa pri
savijanju);
ispitivanje athezije (prianjanja) za betonsku podlogu,
odreivanje reolokih svojstava - vremenskih deformacija skupljanja.
Kao to je ve napomenuto, u oba sluaja radi se o fabriki pripremljenim (gotovim)
malterskim meavinama, kojima tokom spravljanja samo treba dodati odreenu koliinu vode.
Pri tome, malter pod nazivom SikaTop 122 SP predstavlja kompoziciju sa nominalno

248
najkrupnijim zrnom agregata veliine 3mm, dok je malterska meavina Sika MonoTop 412 N
spravljena sa agregatom maksimalne krupnoe 2 mm. U sastavu oba kompozita prisutna je,
pored cementa, i sintetika mikroarmatura (polipropilenska vlakna), zatim odgovarajui polimer
za modifikaciju cementne matrice, kao i specijalne vrste hemijskih dodataka (za poboljanje
tehnologinosti svee malterske meavine, smanjenje deformacija skupljanja, itd.). Prema
uputstvu proizvoaa, vodo-prakasti faktor kod obe vrste ispitivanih maltera kree se u opsegu
0,144 - 0,156. Prilikom spravljanja uzoraka u Laboratoriji za materijale Graevinskog fakulteta,
primenjena je najnia vrednost ovog faktora, to jest ilo se sa minimalnim sadrajem vode u
meavini. Meanje je vreno mainskim putem, umerenom brzinom, sve do postizanja
homogene smee uniformne boje - bez prisustva grudvi materijala (u trajanju od ukupno 3
minuta).
Nakon mainskog spravljanja, sve malter je ugraivan u kalupe dimenzija 4x4x16 cm. Ovi
uzorci su pravljeni u cilju odreivanja mehanikih karakteristika maltera (vrstoe pri pritisku i
vrstoe pri savijanju), pri starosti od 1, 7 i 28 dana. Predmetni uzorci su tokom prvih 24h
negovani u vlanom prostoru, a nakon toga na vazduhu sve do dana ispitivanja (pri temperaturi
T=202oC i vlanosti vazduha H=50-60%).
Ispitivanje athezije (prianjanja) maltera za betonsku podlogu vreno je na bazi tzv. Pull-off
metode prema standardu EN 1542. To je podrazumevalo prethodno nanoenje maltera na ravnu,
oienu i navlaenu povrinu betona u sloju pribline debljine od 10 mm (u skladu sa
preporukama proizvoaa). Nakon nanoenja i ovravanja maltera, vreno je zasecanje
uzoraka dijamantskom burgijom i postavljanje metalnih peata pomou kojih je vreno
ispitivanje athezije (prianjanja). Ovi peati lepljeni su posebnim epoksidnim lepkom, posle ijeg
ovravanja je obavljan Pull-off test - korienjem aparature pod nazivom Dyna Z16,
proizvoaa Proceq (vajcarska). Ispitivanje athezije za betonsku podlogu vreno je pri starosti
maltera od 28 dana.
Ispitivanje vremenskih deformacija skupljanja obavljeno je na prizmatinim uzorcima
dimenzija 4x4x16cm, sa ugraenim specijalnim elinim reperima. Negovanje ovih uzoraka
podrazumevalo je dranje u vlanom prostoru (tokom prvih 24 sata) i u vodi do 3 dana starosti, a
nakon toga uzorci su tokom celokupnog ispitivanja bili uvani na vazduhu (pri temperaturi
T=202oC i vlanosti vazduha H=50-60%) u skladu sa odredbama standarda SRPS B.C8.029.

2.2 Rezultati ispitivanja

2.2.1 Rezultati ispitivanja zapreminske mase i mehanikih karakteristika maltera
Nakon mainskog spravljanja i izlivanja svee meavine ispitivanih reparaturnih maltera u
kalupe dimenzija 4x4x16 cm, izvreno je merenje zapreminske mase kompozita u sveem,
ugraenom stanju. Srednja vrednost ove karakteristike dobijene na bazi tri merenja kod maltera
Sika MonoTop - 412 N iznosila je 2201 kg/m3, dok je u sluaju maltera SikaTop - 122 SP ona
iznosila 2168 kg/m3. Kao to je ve prethodno reeno, svi uzorci su tokom prvih 24h negovani u
vlanom prostoru, a nakon toga na vazduhu (temperature T=202oC i vlanosti H=50-60%), sve
do dana ispitivanja. Odreivanje zapreminske mase u ovrslom stanju, kao i mehanikih
karakteristika maltera (vrstoe pri pritisku i vrstoe pri savijanju), vreno je pri starosti od 1, 7
i 28 dana.
Srednje vrednosti rezultata ispitivanja fiziko-mehanikih svojstava oba tipa maltera
(dobijene ispitivanjem po tri uzorka), prikazane su u okviru naredne tabele 1.

249
Tabela 1 - Rezultati ispitivanja fiziko-mehanikih svojstava ispitivanih reparaturnih maltera

Starost
(dana)
1
7
28

Vrsta maltera

Zapreminska masa
(kg/m3)

vrstoa pri
savijanju (MPa)

vrstoa pri
pritisku (MPa)

Top-122 SP
Monotop-412N
Top-122 SP
Monotop-412N
Top-122 SP
Monotop-412N

2140
2193
2140
2159
2140
2084

5.8
5.7
6.4
6.7
9.5
8.3

28.5
28.4
56.8
52.1
68.7
58.1

2.2.2 Rezultati ispitivanja athezije

Kao to je ve napomenuto na poetku ovog poglavlja, ispitivanje athezije (prianjanja)
jednoslojnog maltera SikaTop - 122 SP, odnosno Sika MonoTop - 412 N, za betonsku podlogu
vreno je na bazi Pull-off metode. Ispitivanje je izvreno na ukupno po tri uzorka od svakog
tipa maltera, koji su bili formirani nanoenjem svee malterske meavine na "klasinu" betonsku
podlogu, u ravnom sloju debljine oko 10 mm. Srednje vrednosti rezultata predmetnog ispitivanja
prikazane su u okviru tabele 2.
Tabela 2 - Rezultati ispitivanja athezije (prianjanja) maltera za betonsku podlogu

Vrsta reparaturnog
maltera

Karakter loma

Sika Top - 122 SP

Sika Monotop - 412N

Po betonu ili kontaktu izmeu betona i maltera

Po betonu ili simultani lom

Vrednost
athezije
(MPa)
2.80
3.28

2.2.3 Rezultati ispitivanja skupljanja

Kao to je poznato, standardni uzorci za ispitivanje vremenskih deformacija skupljanja su
malterske prizme dimenzija 4416 cm, sa ugraenim specijalnim elinim reperima. Ovi
uzorci su, kao to je ve reeno, bili negovani u svemu prema odredbama standarda SRPS
B.C8.029.
Prvo merenje (tzv. "nulto itanje") duine merne baze uzorka, odnosno rastojanja izmeu dva
repera, vreno je pri starosti od 3 dana (tj. 72 0,5 h nakon spravljanja maltera). Sledea
merenja vrena su nakon 4, 7, 14, 21 i 28 dana.
Za merenje deformacija skupljanja u toku vremena korien je komparator na bazi ugibomersata sa podatkom od 0,001 mm. Kao to je uobiajeno, dilatacije skupljanja maltera izraene su
u , odnosno u mm/m, kao srednje vrednosti sraunate na osnovu tri rezultata ispitivanja.
U okviru tabele 3. dati su rezultati ispitivanja skupljanja za oba ispitivana tipa maltera,
poevi od 4 dana nakon spravljanja i ugraivanja, pa sve do starosti od 28 dana. U cilju bolje
preglednosti i lake analize, rezultati predmetnog ispitivanja prikazani su i u vidu dijagrama
(slika 1).
Tabela 3 - Uporedni prikaz vrednosti deformacija skupljanja ()

Starost u danima
Vrsta maltera

14

21

28

SikaTop - 122 SP

0.104

0.335

0.517

0.586

0.639

Sika Monotop 412 N

0.098

0.312

0.396

0.429

0.448

250
0.7

D ila ta c ije s k u p lja n ja ( )

0.639

Sika Monotop - 412N

SikaTop - 122 SP

0.6

0.586
0.517

0.5
0.429

0.448

0.396
0.4

0.335
0.312

0.3

0.2
0.104
0.1
0.098
0

0
3

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

Vreme (dani)

Slika 1 - Dijagram skupljanja maltera u toku vremena

3. ZAKLJUAK
Rezultati obavljenih eksperimentalnih ispitivanja pokazali su da reparaturni malteri pod

fabrikim nazivima SikaTop - 122 SP i Sika Monotop 412 N poseduju visoke vrednosti
mehanikih svojstava (vrstoe pri pritisku i vrstoe pri savijanju). Naime, pri starosti
od 28 dana ovi kompoziti imali su vrstou pri pritisku od 68,7 MPa, odnosno 58,1 MPa
(respektivno). Navedene veliine u velikoj meri premauju minimalnu vrednost vrstoe
pri pritisku propisanu za klasu maltera R4, prema standardu EN 1504-3 (koja iznosi 45
MPa). to se tie brzine prirataja vrstoe pri pritisku, predmetni malteri ve u starosti
od 1 dan ostvaruju izmeu 35-41% od ukupne (28-dnevne) vrstoe, dok pri starosti od 7
dana ovaj procenat iznosi od 83-90%. vrstoe pri savijanju takoe pokazuju visoke
vrednosti; na primer, kod oba ispitana maltera ove vrednosti se kreu od 8,3 do 9,5 MPa,
pri starosti kompozita od 28 dana.
Rezultati ispitivanja athezije (prianjanja) ispitivanih maltera za betonsku podlogu, pri
starosti od 28 dana, u potpunosti zadovoljavaju uslove propisane odredbama relevantnog
standarda EN 1504-3 (po kojima minimalna vrednost athezije maltera klase R4 iznosi 2,0
MPa). Naime, ispitivanja maltera pod nazivom SikaTop - 122 SP pokazala su da srednja
vrednost njegove athezije za beton iznosi 2,80 MPa, dok je u sluaju maltera Sika
Monotop 412 N ova veliina iznosila u proseku 3,28 MPa.
to se tie ispitivanih reolokih svojstava (vremenske deformacije skupljanja), moe se
zakljuiti da konane registrovane vrednosti od 0,448 (kod maltera Sika Monotop
412 N), odnosno 0,639 (kod maltera SikaTop - 122 SP), spadaju u kategoriju niih
vrednosti skupljanja za ovaj tip graevinskih materijala.
Ukupni rezultati sprovedenih ispitivanja ukazuju na to da se, kod oba reparaturna maltera,
radi o savremenim kompozitnim materijalima visokih performansi, koji se mogu
primeniti kao kvalitetno reenje za ojaanje i/ili sanaciju betonskih konstrukcija.
Poreenjem svojstava reparaturnih maltera pod fabrikim nazivima SikaTop - 122 SP i
Sika Monotop 412 N, moe se zakljuiti da prvi kompozit poseduje neto bolja
mehanika svojstva (vrstoa pri pritisku na 28 dana vea je za oko 15%, a vrstoa pri
savijanju za oko 12%), dok drugi reparaturni malter ima vii stepen athezije (za oko 17%)
i znatno manju vrednost konanog skupljanja (za oko 30%).

251

ZAHVALNOST
U radu je prikazan deo istraivanja koje je pomoglo Ministarstvo za nauku i tehnoloki
razvoj Republike Srbije u okviru tehnolokog projekta TR 16014: "Razvoj i primena betona
poboljanih performansi spravljenih na bazi neorganskih i organskih veziva u cilju tehnikotehnolokog unapreenja domaeg graevinskog konstrukterstva".

4. POPIS LITERATURE
[1] Mihailo Muravljov, Vlastimir Radonjanin, Mirjana Maleev: Reparaturni malteri,
Specijalni betoni i malteri Svojstva, tehnologija, primena, monografija, Beograd,
1999., str. 207-224.,
[2] Mihailo Muravljov, Dragica Jevti: Graevinski materijali 2, Graevinski fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd, (str. 209), I izdanje1999, ISBN 86-80049-84-0, II nepromenjeno izdanje 2003, ISBN 86-7466-091-6,
[3] EN 1504-3 Products and systems for protection and repair of concrete structures, Part
3 Structural and non-structural repair,
[4] Tehnika i prospektna dokumentacija proizvoaa SIKA (vajcarska),
[5] SRPS B.C8.029: Cement Skupljanje cementnog maltera usled suenja,
[6] DIN EN 1542: Prfverfahren Messung der Haftfestigkeit im Abreiversuch.

252

253

Milorad Jovanovski1
Jovan Br. Papi2
Zlatko Zafirovski3
Igor Peevski4

METODE ZA SANACIJU VRSTIH STENSKIH MASA NA

PRISTUPNOM PUTU ZA BRANU SVETA PETKA,
R.MAKEDONIJA
Rezime: Luna brana "Sveta Petka" je kapitalni objekat sainjen od vie delova koji na posredan
ili neposredan nain imaju uticaj na uslove izgradnje, eksploatacije, sigurnosti i ekonominosti
pri radu. Jedan od znaajnijih delova je i pristupni put do brane, za ije kosine u stenskim
masama su vezane este pojave odranjavanja i osipanja u odreenim delovima, kako ve u fazi
izvoenja, tako i tokom putanja i eksploatacije. Zbog ovoga je bilo neophodno da se predloe
izvodljiva tehnika reenja za sanaciju u uslovima ve izvedenih kosina sa velikim visinama.
U radu bie prikazana sanaciona reenja koja omoguavaju slobodno odvijanje saobraaja,
paralelno izvoenje iskopa u zoni temelja brane, obezbeuju sigurnost radne snage i
mehanizacije, i smanjuju ugroavanje postojeih infrastruktunih sistema i ivotne sredine.
Kljune rei: Kosine, stenske mase, odranjanja, sanacija, sigurnost

METHODS SLOPE STABILISATION IN HARD ROCK AT

THE ACCES ROAD FOR ARCH DAM SVETA PETKA, R.
MACEDONIA
Abstract: The Sveta Petka arch dam is capital structure consisting of several parts which
influence the building conditions, exploitation, security and economic aspects during work. One
of the more important parts is the dam access road whose slopes in rock mass are often exposed
on debris, even from its building until now. Because of this, it was needed to suggest feasible
technical solutions for restoration of already built very high slopes.
Restoration solutions which allow free traffic, parallel execution of excavations in the zone of
dam foundation, give security to labor and machines, as well as decrease the endanger of
existing infrastructural system and environment will be presented in this paper.
Keywords: slopes, rock mass, debris, restoration, security

Prof. dr, Univerzitet Sv. Kiril i Metodij, Graevinski fakultet - Skoplje, Partizanski odredi 24,
1000 Skoplje, Makedonija, e-mail: jovanovskI@gf.ukim.edu.mk
2
Asistent, mr, Univerzitet Sv. Kiril i Metodij, Graevinski fakultet - Skoplje, Partizanski odredi 24,
1000 Skoplje, Makedonija, e-mail: papic@gf.ukim.edu.mk
3
Asistent, mr, Univerzitet Sv. Kiril i Metodij, Graevinski fakultet - Skoplje, Partizanski odredi 24,
1000 Skoplje, Makedonija, e-mail: zafirovskI@gf.ukim.edu.mk
4
Asistent, mr, Univerzitet Sv. Kiril i Metodij, Graevinski fakultet - Skoplje, Partizanski odredi 24,
1000 Skoplje, Makedonija, e-mail: igorrgf@hotmail.com

254

1. UVOD
U okviru ovog rada prikazani su specifini uslovi za sanaciju pristupnog puta za branu
Sveta Petka u R. Makedoniji. Analizirane su geoloke i geotehnike karakteristike stenskih
masa koje grade kosine puta, odnosno sve osobine i stanja stenskih masa koji su znaajni sa
aspekta stabilnosti kosina. Specifini uslovi za sanaciju proizlaze iz razloga to su kosine
izvedene sa velikim visinama i postapcima miniranja koji nisu do kraja bili prilagoeni
karakteristikama geoloke sredine.

2. GEOLOKA GRAA TERENA

Metodologija istrauvanja ovakvih objekata je zasnovana na razmatranju problema od ireg
ka uem podruju, to proizlazi iz razloga to su geoloki procesi koji su doprineli dananjem
sklopu osobina i stanja na irem podruju, imaju i direktan ili indirektan uticaj na osobine i
stanja stenskih masa i terena na konkretnoj lokaciji istraivanog prostora.

2.1 Litostratigrafske karakteristike stena du trase puta

Du trase puta preovladavaju karbonatne stenske mase prekambrijske geoloke starosti.
Pored njih, na padinama se lokalno sreu pojave kvarterne tvorevine tipa zaglinjena padinska
drobina (BR) ili siparini materijal (S). Na istraivanom prostoru u okviru karbonatnog
kompleksa mogu se izdvojiti dve osnovne vrste mermera: Slabo ukriljeni (slojeviti) mermeri
(M) . Preteno su kalcitski, ree kalcitsko-dolomitski mermeri. Kao rezultat prisustva liskuna i
sasvim malo hlorita, koji se javljaju kao proslojci ili su razbacani kroz mermernu masu, ovi
mermeri generalno pokazuju slabo izraenu kriljavost-folijaciju. Masivni mermeri (M) . Ovi
varijeteti su esto u neposrednom kontaktu sa prethodno opisanim ukriljenim mermerima.
Izradom petrografskih preparata sa istraivanja za lokaciju brane determinirani su kao kalcitski
mermeri sa lokalnim prelazima u kalcitsko dolomitske mermere. Breoidni sedimenti (BR).
Predstavljeni su sa zaglinjenom breom sa brojnim samcima i blokovima mermera prenika do
0,5 m. Materijal (blokovi) su slabo zaobljeni i nesortirani, a lokalno ovi materijali imaju izgled
tektonskih brea. Siparine tvorevine (S) su zastapljene na vie mesta du trase puta, a
predstavljene su mermernim blokovima u sklopu slabo zbijenih masa (slika 1).

Slika 1- Tipini izgled sipara poduprut gabionima

Blokovi su esto sa dimenzijama i do 0,5 metra, a slabo zaobljeni. Kroz masu sipara se samo
lokalno mogu primetiti zaglinjeni delovi. Zone sipara su poduprute gabionima, ali je kod gotovo
svih sipara nastalo prebacivanje blokova sipara iznad zidova i njihovo zadravanje na kolovozu.

255

2.2 Stanje kosina

Vezano za geometrijske elemente kosina od kojih u mnogome zavise uslovi za sanaciju,
moe se istai sledee:
Padine terena su pre iskopa bile veoma strme sa nagibima najee 50 60o (lokalno sa
subvertikalnim padovima)
Na padinama gde se sreu pojave siparinih tvorevina, lokalni padovi terena su oko 30
45 o.
Kosine puta formirane iskopom su takoe strme, najee iznad 70o, lokalno i preko 80o,
a pongde ak i sa obratnim padovima
Pored strmnih strana padina, kosine su u sadanjem stanju dosta visoke, najee preko 15 m.
Statistiki prikaz zastupljenih kosina po visini je dat na slici 2.

Slika 2 - Procentualna zastupljenost visina kosina

2.3 Geotehnike karakteristike stenskih masa

Sa aspekta geotehnikih karakteristika stenskih masa, najznaajnija je vrstoa smicanja
masiva i vrstoa smicanja du diskontinuiteta. Treba napomenuti da za samu trasu nisu vrena
konkretna ispitivanja, pa su ulazni parametri procenjeni po empirijskom kriterijumu Hoek and
Brown primenom programa ROCLAB. Takoe, koritena su ispitivanja u velikom obimu za
samu branu "Sveta Petka" (tabela 1).
Tabela 1- Podatoci za jakost na smolknuvanje na masivot za razni zoni od brana "Sveta Petka"

50 100

Ugao unutr.
trenja masiva
m [ ]
28 32

15 25

0.4 0.5

0.00033 0.00042

100 200

32 36

25 30

0.5 0.8

0.00042 0.004

200 400

36 40

30 40

0.8 1.0

0.004 0.007

400 800

40 42

40 45

1.0 1.5

0.007 0.008

800 1000

42 44

45 50

1.4 2.3

0.008 0.03

1000 1200

44 46

50 70

> 2.3

> 0.03

Zona

Kohezija masiva
cm [kPa]

vrstoa na
pritisak
p [MPa]

Empirijska
konstanta
m

Empirijska
konstanta
s

3. ANALIZA STABILNOSTI KOSINA

U zavisnosti od tipa stenske mase tj. konkretnog geolokog stanja kod odreenih profila,
primenjivani su razliiti modeli prorauna stabilnosti.

256

3.1 Primenjene metode i softver

Izabrani profili su analizirani metodama granine ramnotee i metodom konanih elemenata
(MKE). U grupi metoda granine ramnotee analizirani su sledei uslovi loma:
analiza stabilnosti za tla;
analiza uslova ravnog i loma u obliku klina.
Prva vrsta analize je raena za izabrane reprezentativne kosine izgraene od sipara. Korien
je licencirani softver SLIDE koji omoguava paralelnu analizu vie poznatim metodama za
analizu stabilnosti po principima granine ramnotee ( Bishop, Spencer, Janbu i dr). Mogunosti
ravnog loma su analizirane uz pomo Hoek-ovog metoda i programa ROCPLANE. Mogue
kombinacije loma u obliku klinovidnih tela su analizirane u softveru SWEDGE.

4. TEHNIKA REENJA ZA SANACIJU KOSINA

4.1 Tehniki opis moguih mera za sanaciju
Naelno, predloene su sledee mere:
lokalno kavanje nestabilnih blokova, postavljanje dvojne zatitne putarske mree, sa
lokalnim nesistematskim sidrenjem;
sidrenje potencijalno nestabilnih blokova (zona) na kosinama puta, u kombinaciji sa
prskanim betonom i elinom mreom;
rastereenje sipara i lokalno pojaanje prskanim betonom;
izrada armirano-betonskih galerija za zatitu;
podupiranje armirano-betonskim gredama, ojaane sidrima u presecima.
Iz iskustva sa dosadanjih sanacija, izbegnuta je mera miniranje s obzirom da se sa svakim
daljim miniranjem stvaraju uslovi za dodatno rastresanje masa, odnosno mogunosti za dodatne
pojave odrona.

4.2 Tehniki opis varijantnih reenja

Za sva reenja navedene su prednosti i realna ogranienja, a u svakom sluaju uslovi za
izvoenje bi bili relativno teki, ali sa dobrom opremom i organizacijom, moe se rei da su
izvodljivi.
4.2.1 TIP 1, Armirano-betonska konstrukcija (zatitna galerija)
Za kosine sa visinama preko 10 metra, posebno u delovima puta bez krivina i sa strmim
subvertikalnim kosinama, kao alternativno idejno reenje koje se najlake moe izvesti,
razmatran je sluaj armiranobetonske konstrukcije - zatitna galerija. Predloeno reenje je
armiranobetonska konstrukcija sastavljena od monolitne krstato armirane betonske ploe
debljina 40 cm, koja se podupire na armirano betonskim gredama 50/70 cm u podunom pravcu
postavljene na meusobnom osovinskom razmaku od 5 m, a u poprenom na rastojanju od 6,5
m. One se meusobno ukrtaju i podupiru na armiranobetonskim stubovima kvadratnog
poprenog preseka 50/50 cm. U donjem delu stubovi su povezani i ukrueni armiranobetonskim
platnima debljine 30 cm i visine 1.30 m. Fundiranje stubova je na temeljima samcima
kvadratnog poprenog preseka 120/120 cm u osnovi i na dubini od 80 cm, a armiranobetonska
platna su fundirana na temeljnim trakama irine 60 cm i visine 50 cm. Visina galerije od kote
kolovoza u ovoj fazi je analizirana sa visinom od 4,8 metra. Svi konstruktivni elementi su
izraeni od betona MB30, armirani sa RA400/500, dok su zidovi armirani sa MA.

257

Slika 3 - Popreni presek galerije

4.2.2 TIP 2, Armirano-betonska rebra, povezani sa horizontalnim gredama, u vorovima

ojaani ankerima
Kod odreenih zona puta koje su ispucane u krupnim blokovima koji su u donjoj zoni skloni
ispadanju, mogua je primena reenja u kombinaciji ukrtenih armirano-betonskih rebara
debljina 30 40 cm povezanih sa horizontalnim gredama. Rebra bi se postavljala na
meusobnom osovinskom razmaku 3 4 m, dok bi se na visini od 3 do 5 metara povezivali sa
horizontalnim gredama. Oni se na ukrtanjima ankerisuju SN ankerima ka kosini, ija je duina
2,5 do 4 metra. Rebra i grede bi se izraivale od betona MB30 i armirali bi se sa RA 410.
Analize su vrene na jednom konkretnom profilu uz pomo programa PLAXIS V.8.0, koje su
prikazane u projektu (1).
4.2.3

TIP 3, Sistematska zatita kosina pasivnim SN ankerima, u kombinaciji sa

prskanim betonom i armaturnom mreom
Ovu meru je mogue primeniti u velikom broju sluajeva i jedna je od najefektivnijih mera
za sluaje kada se iskop izvodi od gore nanie. Primenljiva je i za izvedene kosine, ali u
oteanim uslovima izvoenja.

Slika 4 - SN ankeri, prskani beton i armaturna mrea

258
Prskani beton bi bio MB30, SN ankeri od RA 400/500 prenika 25 mm, postavljeni na
razmacima 2 - 4 metra (zavisno od sluaja), a bile bi dugaki 4-8 metra (zavisno od uslova
pukotinskih sistema i potencijalno-nestabilnih blokova).
4.2.4 TIP 4, Zatita kosina putarskom mreom, lokalnim kavanjem i lokalnim
nesistematskim sidrenjem
Ova mera se u principu primenjuje kod kosina visine iznad 8 metara jo u fazi izvoenja. U
sluaju izvedene kosine velike visine, mrea treba biti od eline pocinkuvane ice 2 mm sa
otvorima D=8 mm, to bi omoguilo budue intervencije prskanim betonom.
4.2.5 TIP 5, Sanacija zona sipara
Za dve zone sipara izvrene su analize za sledee sluajeve sanacije:
varijanta sa rastereenjem u gornjim zonama;
eventualno prskanje povrine sipara prskanim betonom.
Ukoliko se kosina poprska betonom, rezultati ukazuju da postoji odreen pozitivni efekat, ali
se pri uticajima seizmikih sila i ekstremnim vlaenjem on gubi. Rastereenje daje bolje efekte,
ali je zbog potekoa za pristup mehanizacije ova mera dosta teka za primenu.
Kod odreenih zona predviena je nadgradnja gabiona koja e dati odreen efekat ka
privremenom ublaavanju pojava osipanja, ali ne moe konano spreiti pojave buduih
zapunjenja i prebacivanja blokova.

5. ZAKLJUAK
Iz ovih analiza mogu se istai sledei aspekti:
U radu je prikazano vie moguih varijantnih tehnikih reenja za sanaciju kosina
Detektirane su najkritinije zone koje bi bile prioritet prilikom zatite. Treba napomenuti
da je deo kritinih zona u blizini objekata brane, taka da se deo mera moe primeniti i kao
zatitne mere za samu branu.
Kako bi se mere mogle primeniti u uslovima izvedenih kosina sa velikim visinama, kao
optimalno reenje predloena je teleskopska korpa kao graevinska maina za
mehanizaciju tehnolokog procesa.
Kod objekata ovakvog karaktera, realno se esto deava da postoji potreba od
prilagoavanja reenja na licu mesta ime se postie optimalna zateda i sigurno
izvoenje reenja.
Kao zavrni zakljuak, moe se rei da se radi o veoma sloenoj i kompleksnoj
problematici koja trai celovit angaman svih strana u realizaciji problema, poevi od
projektanata, preko izvoaa i investitora, pa sve do nadzora.

6. POPIS LITERATURE
[1] Izvedben proekt za zatita na kosini od pristapniot pat do brana Sveta Petka
[2] M. Jovanovski, N. Gapkovski, Mehanika na karpi, avtorizirani predavanja
[3] E. Hoek, Practical Rock Mechanics

259

Karolj Kasa 1
Arpad eh2
Golub Karaman3

PRIMENA PRERAENOG OTPADNOG STAKLENOG

LOMA KAO AGREGATA ZA LAKE BETONE
Rezime: Ogromne koliine betona, koji se proizvede i ugrauju irom sveta zahtevaju ogromne
koliine agregata za beton. Na taj nain sve se vie unitava priroda (eksploatacija ljunka,
kamena, itd.)
Staklena ambalaa, fluorescentne cevi, stakleni otpad, nasuprot tome jako malo se iskoriava.
Industrija stakla moe da primi do 20% otpadnog stakla kroz reciklau. Ogromne koliine
staklenog otpada se odlau na deponije otpada, mada se zna, da staklo nije prirodno razgradljiv
materijal. U ovom radu predstavljen je jedan segment odrivog razvoja i zatite okoline.
Jedna od mogunosti primene staklenog loma je prerada u ekpandirani stakleni agregat za lake
betone. U ovom radu bie prezentovane najbitnije fizio-mehanike karakteristike lakih betona,
pravljenih od preraenog otpadnog ekspandiranog staklenog agregata i mogunosti njegove
primene.
Kljune rei: reciklirano staklo, laki betoni, agregat, zatita okoline

RECYCLED GLASS WASTE APPLICATION: LIGHT

CONCRETE AGGREGATES
Summary: Immensly huge amounts of concrete, produced and placed world round, demand for
huge amounts of concrete aggregates to be used. In consequence, nature is polluted and
destroyed by digging gravel and stone pits, etc.
Simultaneously, glass containers, fluorescent tubes, glass waste have seldom been exploited. Up
to 20% of glass waste can be recycled by the glass industry. Even though, glass is not a
naturally degradable substance, huge amounts of this waste are regularly delivered to the
wastedumps. This paper puts forward a possibility to tackle the sustainable development
problem, on the one hand, and the environmental protection issue, on the other.
One option to apply glass waste is that it should be processed into the expanded glass aggregate
and then be used to make light weight concrete. The paper presents major physicalmechanical
characteristics of the light weight concrete that has been made applying the recycled, expanded
glass aggregate.
Key words: recycled glass, light concrete, aggregate, environmental protection

Prof.dr,dipl.in.tehn.,Graevinski fakultet Subotica, Kozaraka 2a, e-mail:kksasas@gf.uns.ac.rs

Asistent,dipl.in.gra.,Graevinski fakultet Subotica, Kozaraka 2a, e-mail: ceh@gf.uns.ac.rs
3
Vii laborant,.in.gra..,Graevinski fakultet Subotica, Kozaraka 2a, e-mail:kksasas@gf.uns.ac.rs
2

260

1. UVOD
1.1 Odrivi razvoj
Odrivi razvoj je takva forma razvoja, to ispunjavanjem zahteva dananjice, ne liava
budue generacije, od mogunosti zadovoljavanja svojih potreba.
Dve kljune stvari su sadrane u definiciji:
potrebe i
ogranienja.
Zadovoljavanje potreba se moe skladno - harmonino obezbediti, dok to ne naie na
ogranienje.
Ova definicija ima svoju, mnogo jednostavniju formulaciju, to potie od stanovnika drave
Kenja:
Obrauj dobro, asno i poteno zemlju. Zemlju nisu Tebi dali Tvoji roditelji. To si dobio u
zajam od svoje dece!
U Svetu dananjice, svedoci smo ogromnog razaranja, to prouzrokuje eksploatacija
prirodnih dobara, izmeu ostalog i agregata za beton, prirodnog porekla (ljunak, kamen,itd.).
To sve ostavlja oiljke na licu nae planete Zemlje, bespovratno. Ti prirodni materijali materijali
nisu obnovljivog karaktera.
Demografska ekspanzija, sa jedne strane, zahteva sve vei obim izgradnje objekata raznih
namena, sa druge strane, generie se sve vea koliina otpadnog materijala.
Potpisane su razne konvencije i deklaracije (Rio de Janeiro, Kyoto, itd.) sa ciljem zatite
okoline i odrivog razvoja. Veliki udeo od toga je i dan danas mrtvo slovo na papiru:
Godinje se uniti vie od 140.000 km2 kine ume (povrina Srbije je oko 89000 km2),
20.000-30.000 vrsta ivotinja i biljaka izumire godinje (svakog sata 3 vrste)!

1.2 Uloga graevinarstva u odrivom razvoju

Mnoge zemlje su donele ili potpunu zabranu eksploatacije prirodnog agregata za beton
(Austrija za ljunak) ili stroga ogranienja za eksploataciju istih.

Slika 1.Prosean sastav otpada u veim gradovima u Republici Srbiji

261
Meu komunalno - otpadnom materijalu se nalazi u velikoj koliini i stakleni otpad (flae,
ravno staklo, ekrani raznih elektrinih ureaja), ija razgradnja, prirodno je nemogua (Slika 1.),
a reciklaa se ili uopte ne vri ili se vri u neznatnoj meri, te bespovratno optereuje ivotni
prostor (biosferu).
Iskorienjem staklenog otpada, kao agregata za beton, moemo postii velike ekoloke i
ekonomske utede.
U Svetu postoje patentirani postupci za proizvodnju agregata za beton, razne zapreminske
mase, koji proizvode mlevenjem, meanjem sa raznim aditivima i topljenjem-ekspandiranjem,
agregat, koji moe da poslui za proizvodnju betona, raznih karakteristika.
U naem radu izvriemo prikaz karakteristika lakog betona, proizvedenog na bazi agregata
od ekspandiranog otpadnog staklenog loma.

2. LAKI BETONI
2.1 Istorijat
Beton je trenutno najznaajniji graevinski materijal, veoma intezivan i neprestani razvoj
kao i tendencija irokospektralnog unapreenja ovog kompozita ukazuje na to da e u skorijoj
budunosti to i ostati.
Korienje lakih agragata pri proizvodnji kompozitnih materijala ima dug istorijat. Svakako
su vredni spomena sluajevi kao to su ostaci zgrada u Vavilonu stari preko 4000 godina, objekti
u grkom i rimskom carstvu stari preko 2000 godina, ali i piramide u Meksiku (VIII vek n.e.) u
kojima su koristili prirodno porozne agregate uglavnom kao vulkanski tuf i bims, izlomljena
peena porozna opeka. Meutim interesantniji su sluajevi kao to su Hagia Sofia (Istanbul,
IV.vek) i Pantheon ( Rim, II. vek), gde su se ve tada primenjivali laki beton, promenljive
gustine - zapreminske mase od temelja prema krovu, to svakako ukazuje na doslednu
implementaciju najbitnije osobine ovog materijala prilikom projektovanja i izvoenja objekata
sa ciljem racionalizacije(slika 2).

Slika 2 - Levo Hagia Sofia (Istanbul, IV.vek) i desno Panteon ( Rim, II. vek)

U novije doba postepena nestaica prirodnih lakih agregata u XIX veku je dovela do pojave
i razvoja sve veeg broja vetakih lakih agregata pre svega u Zapadnoj Evropi, a posle i u
SAD, Aziji, pa u XX. veku i po itavom svetu. [4]

2.2 Agregati za lake betone u novom svetlu

Kod vetakih lakih agregata prednosti, kao to su veoma dobra termoizolaciona mo, laka
sopstvena masa konstrukcija pravljenih od istog, zadovoljavajua trajnost - i mane - kao to su
via cena od normalnih betona i posebna panja koja se zahteva prilikom proizvodnje i
ugradnje lakih betona su ranije bili priblino iste veliine. To je bio jedan od razloga da se ti

262
materijali, pre svega u manje razvijenim zemljama, ali i moe se rei generalno nisu bili opte
rasprostranjeni,ni sa aspekta proizvodnje agregata, a ni sa aspekta primene lakih betona.
Meutim ako se u obzir uzme i tendencija smanjenja obima eksploatacije prirodnih agregata (pre
svega prirodno rastresitog, renog) potreba za smanjnenjem stvaranja otpadnih materijala i
paralelno potreba za poveanjem koliine recikliranih materijala sposobnost korienja
recikliranih graevinskih materijala i vetakih agregata kao to je ekspandirano staklo, polako
postaje opti trend i logian pravac u proizvodnji kompozitnih materijala.

3. GEOFIL BUBBLES
3.1 Proizvodnja
Geofil Bubbles je naziv za granulat silikatne pene agregat na bazi ekspandiranog
otpadnog staklenog loma, koji je patentiran pre 10 godina (PCT(HU99) 00017) i prozvodi se u
Republici Maarskoj u Geofil Kft. - Tatabnya.
Dosadanja praksa u recikliranju otpadnog stakla raznog porekla (staklena ambalaa, ravna
stakla na objektima, sijalice, monitori, ekrani, itd.) zbog odreenih problema, prilikom
sakupljanja i recikliranja (razliit sastav, razliite boje i kvalitet), vei deo sakupljenog staklenog
otpada se zapravo ne moe reciklirati u iste proizvode od stakla. Jedna od prednosti agregata
Geofil Bubbles je upravo u tome, to se pravi od meanog komunalnog otpadnog stakla
pomenutog mogueg sastava, koji uz to i ne mora biti potpuno ist, ve moe sadravati i razne
materijale organskog ili neorganskog porekla (razne tenosti, papirne ili plastine etikete,
zatvarai, itd.).
Zrna proizvedena u rotacionim peima su prenika veliine 2-25mm, odlini su
termoizolatori i dobro se lepe za razna neorganska i organska veziva[2].

Slika 3 - Geofil Bubbles- ekpandirani stakleni agregat za lake betone[2]

3.2 Karakteristike agregata i lakih betona pravljenih od istih:

Bitnije karakteristike Geofil Bubbles-a [6]:
zapreminska masa zrna: 450-1800 kg/m3
zapreminska masa u nasutom stanju: 250-1100 kg/m3
sopstvena vrstoa zrna agregata: 0,3-15,1 N/mm2
upijanje: 0,4-40 %
Karakteristike lakih betona pravljenih od ovog agregata [6]:
zapreminska masa 350-2000 kg/m3
koeficijent toplotne provodljivosti: 0,1-1,5 W/mK
vrstoa na pritisak: 2,5 - 58 N/mm2
zvuna izolacija (laki beton debljine 12cm, zapr. mase1100 kg/m3) 42 dB

263
Postoje tri glavna tipa ovog proizvoda, Geofil A, B i C. Tip A se koristi za proizvodnju lakih
termoizolacionih betona, tip B za lake termoizolacione i konstruktivne betone, dok se tip C
koristi za nosee konstrukcije. Bitnije karakteristike su prikazane u sledeoj tabeli1:
Tabela 1 Fizino-mehanike karakteristike GeofilBubbles,tip A,B iC[3]

3.2.1 Pritisna vrstoa

Vano je napomenuti povezanost izmeu zapreminske mase zrna (450-1800 kg/m3) i
sopstvene vrstoe zrna agregata (0,3-15,1 N/mm2), dok upijanje zavisi samo od otvorene
poroznosti, na koju je mogue uticati tokom tehnolokog procesa same proizvodnje agregata.
Opte prihvaena povezanost izmeu udela lakog agregata u betonu i njegove vrstoe [4] ne
odnosi se u potpunosti i za predmetni agregat od ekspandiranog stakla. Naime, smanjivanje
koliine ovog lakog agregata je propraeno sa poveanjem pritisne vrstoe lakih betona samo
do odreene granice, a iznad nje dalje poveanje zapreminske mase (smanjenjem koliine
agregata) ne uzrokuje dalji porast vrstoe, te ono ostaje praktino isto (Slika 4). [5]

Slika 4 Veza pritisne vrstoe razliitih meavina lakih betona pravljenih od agregata Geofil Bubbles i
njihove zapreminske mase

Kao to se vidi na datom grafikonu i relativno malo smanjenje koliine agregata u ukupnoj
zapremini sveeg betona rezultira primetnim rastom vrstoe do izvesne granice. Ta granica
moe da varira za razliite tipove ovog agregata, u granicama izmeu 43 50% u ukupnoj
zapreminskoj masi i taj podatak, svakako treba uzeti u obzir kao optimalni, prilikom
projektovanja betonske meavine, na bazi ovog agregata radi najracionalnije primene istog.
Kod agregata za laki beton na bazi ekspandiranog stakla, zavisnost izmeu zapreminske
mase zrna agregata i njihove sopstvene vrstoe, je slian kao i kod ekspandirane gline i za ovaj
tip (Geofil-Bubbles) se veoma dobro moe aproksimirati sa (1):
(1)
c = 1,75T2 + 0,84T
2
gde je: c- vrstoa agregata pri drobljenju u cilindru(N/mm )
T zapreminska masa zrna agregata (kg/l), [5].

264
Ako se uzima u obzir samo interval zapreminske mase zrne agregata vee od 500 kg/m3 , to
su zapravo agregati znaajni za konstruktivne betone, ova zavisnost se moe dalje pojednostaviti
(2):
c= 5,33T 2,54
(2)
3.2.2
vrstoa na zatezanje
vrstoa na zatezanje kod lakih betona od ekspandiranog stakla, je povezana sa vrstoom
na pritisak na slian nain, kao i kod betona normalne teine i kree se izmeu 1/5 1/8 od
vrstoe na pritisak.
3.2.3
Modul elastinosti
Modul elastinosti je mogue proraunati na osnovu dobijenih rezultata vrstoe na pritisak.
Kod lakih betona ta vrednost se smanjuje sa jednim relativnim koeficijentom, koji razliiti
standardi , reguliu na razliit nain, u zavisnosti od zapreminske mase lakog betona. Taj metod
prorauna modula elastinosti je pogodan i kod prorauna ovog tipa betona pravljenim sa
predmetnim agregatom i to ak sa odreenim stepenom sigurnosti, poto rezulteti ispitivanja
pokazuju veu merenu vrednost modula elastinosti od proraunatog [1].
3.2.4
Skupljanje
Skupljanje lakih betona je u optem sluaju vee od betona normalne teine. Kod betona
pravljenih sa ekpandiranim staklenim agregatom je takoe skupljanje vee, nego kod obinih
betona pravljenih sa istim zapreminskim udelom prirodno nevezanog renog agregata.
Interesantno je meutim, naglasiti i injenicu, da je opasnost od pojava pukotina mnogo manja.
Primenom odreene, minimalne koliine mineralnih vlakana se praktino moe i iskljuiti.

4. PRIMENA
Laki betoni pravljeni sa ovim proizvodom se ve vie godina primenjuju u vie zemalja kao
termo- i zvuni izolatori, sistem protivpoarne zatite i nosee armiranobetonske-, spregnute- ili
prednapregnute kontrukcije - istina u relativno malim koliinama, nasuprot injenici, da je uticaj
primene lakih betona, pravljenih od recikliranih otpadnih materijala, na zatitu okoline znaajan.
Barijeru ire primene ovog i drugih ekoloki opravdanih proizvoda ini i opreznost
graevinskih inenjera i investitora prilikom primene ovakvog novog materijala u struci, to je i
opravdano, jer bez adekvatnog odnosa prema karakteristikama ovakvih novih materijala i
tehnologija, nije mogue ni donositi pravilne zakljuke o prikladnosti ispunjavanja
odgovarajuih uloga istih, u datim sluajevima.

5. ZAKLJUAK
Geofil GLASS FOAM GRAVEL Geofil laki agregat, na bazi ekspandiranog stakla,
proizveden od otpadnog stakla (flae, ae, ravna stakla, kristal), televizijskih ekrana i
kompjuterskih monitora karakteristike su sline kao i kod ekspandirane gline, to svakako
opravdava korienje ovog ekoloki opravdanog materijala.
Izuzetno je vano naglasiti znaaj korienja otpadnih materijala recikliranja u ovom
sluaju staklenog otpada, koji bi se na taj nain mogao iskoristiti u razne graevinske svrhe
umesto da se deponuje i skladiti.

265
Ovo je ujedno i bio najznaajniji razlog da se predstavi i popularizuje ovaj materijal, jer iako
na tritu lakih agregata ima vie proizvoda na bazi ekspandiranog stakla, firma GEOFIL Kft.
ima ekskluzivno pravo proizvodnje lakih agregata na bazi ekspandiranog stakla u naoj zemlji.
Trajnost pravilno projektovanih konstruktivnih lakih betona je slina kao i kod obinih
betona, a u nekim sluajevima moe biti i povoljnija (npr. ako je izloen dejstvu mraza). Svesni
ovih injenica, ove materijale primenjuju u mnogim zemljama ve godinama, a nadamo se u
budunosti i kod nas.

6. ZAHVALNOST
Zahvaljujemo GEOFIL Kft u iz Republike Maarske, koji je obezbedio materijal potreban
za ispitivanje i na saradnji na ispitivanju ovog materijala. Zahvalnost dugujemo i kolektivu
Departmana za ispitivanje materijala i inenjersku geologiju, Budimpetanskog tehnikog i
ekonomskog Univerziteta.

7. POPIS LITERATURE
[1] Jzsa, Zs.,Nemes, R., Fenyvesi O., Lubli ., Fischer N., Czuppon G.: Knnybetonok
tartssga, Betonszerkezetek tartssga - Konferenciakiadvny, Budapest,2008,str.237256
[2] Jzsa, Zs.,Nemes, R.:Recycled Glass Aggregate for Lightweight Concrete, Journal of
Concrete Structures, 2002, str. 41-46.
[3] Jzsa, Zs.,Nemes, R.:Bond of a new Recycled Glass Lightweight Aggregate, Bond in
Concrete from research to standards, Budapest, 2002, str. 420-427.
[4] Lazi M., Romi, S.:Armirani lakoagregatni beton, IRO Gradevinska knjiga, Beograd,
1985
[5] Nemes, R., Jzsa, Zs.,:Strength of Lightweight Glass Aggregate Concrete, Journal of
Materials in civil Engineering ASCE, September/October 2006, str. 710-714.
[6] www.geofil-bubbles.com

266

267

Milan Kekanovi1
Arpad eh 2
Zoran Kljaji 3

ROTILJNO KASETNE MEUSPRATNE PLOE

VELIKIH RASPONA KAO SISTEM ZA GRAENJE
SATMBENO POSLOVNIH ADAPTABILNIH OBJEKATA
Rezime: Rad obrauje temu projektovanja i graenja veih, adaptabilnih stambeno-poslovnih
prostora kao novi kvalitet, sagledajui kako arhitektonske, tako i ekonomske aspekte. Svaki
izgraeni prostor, koji nema fizike prepreke u obliku zidova, stubova i greda, u arhitektonskoekonomskom smislu, predstavlja bolje iskoristiv objekat. U radu je obraen sistem gradnje kao
konstruktivno reenje, lake rotiljno - kasetne StiroFert meuspratne konstrukcije velikih
raspona sa konstrukcijski ve ugraenom monom izolacijom, koja omoguava praktinu
realizaciju ove ideje u potpunosti. StiroFert u kombinaciji sa zidovima od lakog betona i
toplotne pumpe kao sistema za racionalno grejanje, garantuje u energetskom smislu, dobijanje
niskoenergetske kue koja je nasuna potreba dananjeg graenja, obzirom na energetskoekonomsku krizu i preporuke EU.
Kljune rei: graenje, konstrukcije, kasetirane, adaptabilnost, energetska, efikasnost, stirofert,
niskoenergetska kua

GIRDER GRILLED GRAIT SPAN PLATES AS BUILDING

SYSTEMS FOR PUBLIC AND RESIDENTAL BUILDINGS
Abstract: This work is about projecting and building adaptable, public and residential buildings,
which give us new architecture and economic quality. Building built without partition walls,
columns and girders are much more usable, both in architectural and economic aspects. Girder
grilled grait span StiroFert constructions are already insulated and they give us possibilities to
realise that idea. StiroFert combined with walls made from lightweight concrete and with usage
of heating pump as the most rational heating system, gives us buildings which are passive in
energetic sense. That are the basic needs of future buildings, especially now when the energetic
and economic crises are high.
Key words: building, constructions, girder grilled, adaptability, energetic efficiency, stirofert,
passive building

Docent Dr, Graevinski fakultet Subotica, Kozarka 2a, e-mail: kekec@gf.uns.ac.rs

Asistent dipl.in., Graevinski fakultet Subotica, Kozarka 2a, e-mail: ceh@gf.uns.ac.rs
3
Tehniki direktor, StiroFert doo, Siv Jovgena bb, e-mail: office@stirofert.com
2

268

1. MEUSPRATNE PLOE VEIH RASPONA

1.1 Postojee stanje tehnike i nauke po pitanju gradnje meuspratnih ploa veih
raspona
1.1.1 Montane i monolitne ploe veih raspona
Danas postoje sistemi za graenje meuspratnih ploa veih raspona ali se ti sistemi retko
primenjuju kod gradnje stambenih objekata. Radi se u glavnom o montanim ploama sa
rebrima koje imaju veu visinu. Ovde je potrebno postaviti podkonstrukciju za strop i naknadno
uraditi stropni deo. Postoji reenje i sa montanim oupljenim prednapregnutim ploama koje
takoe mogu savladati vee raspome.

Slika 1 Reenje sa a) montanim ploama i b) oupljenim montanim prednapregnitim ploama

I jedan i drugi sistem zahtevaju betoniranje tanje armirane ploe (6 do 10 cm) koja
istovremeno slui za nivelaciju i povezivanje (monolitizaciju pojedinanih montanih ploa) u
jednu celinu, upravo zbog mogueg delovanja horizontalnih sila (seizmika delovanja).
Navedeni sistemi se najvie primenjuju iskljuivo kod gradnje poslovnih objekata. U novije
vreme, naroito nakon pojave oplate tipa Peri, poslovni objeti sa rasterom stubova 8 do 10 m
rade se ak i u monolitnoj varijanti pune ploe debljine 30 do 40 cm.

Slika 2 Pune monolitne armirano betonske ploe veih raspna i debljina na Perisistemu podupiranja

269
Lino mislimo da se na taj nain dobijaju suvie masivni objekti koji zahtevaju ozbiljno
temeljenje i mogu biti osetljivi u sluaju nailaska izvanrednih optereenja (seizmika
delovanja). No, i u prvom primeru, spomenuli smo osetljivost na seizmika delovanja montanih
ploa, koje na licu mesta, pokuavamo popraviti i monolitizirati dobetoniranom tankom
punom ploom, koju je inae, dosta teko povezati sa donjim montanim ploama.
Graditelji i projektanti, sve vie daju prednost monolitnim punim ploama jer je
jednostavnija gradnja, sa vremenski manje osetljivim detaljima i veim koliinama utroenog
materijala. Sa druge strane, realno gledajui, struka i nije nudila bolja reenja od postojeih.
Primena ovih reenja je danas iskljuivo, kao to smo ve spomenuli, kod poslovnih
objekata koji zahtevaju vee prostore bez fizikih pregrada. Stambeni objekti se jo uvek grade
klasino, sa pregradnim zidovima koji su nosivi i sa kratkim ploama do 6 m jer su one prema
nekoj logici jeftinije. Kako bi pojeftinili gradnju i izbegli oplatu po celoj povrini ploe,
naroito na tritu Srbije i susednih drava, primenjuje se polumontani Fert sistem koji se
sastoji od reetkasto armiranih gredica izmeu kojih se slau peeni glineni punioci.

Slika 3 Polumontani fert sistem gradnje kratkih meuspratnih ploa

Fert je praktian i po poceni prihvatljiv sistem gradnje. Sve osatalo je vrlo diskutabilno.
Osetljiv je na seizmika delovanja ako se ne izvodi po propisima u smislu da moraju postojati
rebra za ukruenja i ploa (iznad punioca) mora po celoj povrini biti armirana, kako bi
predstavljala krutu dijafragmu, zbog mogueg delovanja horizontalnih sila. Toplinska izolacija
se reava na nain da se postavlja sloj tvrdog stiropora ili stirodura po betonskoj ploi. Iznad
toga stirodura se betonira kouljica ili estrih u debljini od 4 do 5 cm. Zvuna izolacija je
dosta slaba kako po pitanju vazdunog zvuka, a naroito po pitanju udarnog zvuka jer stirodur
nije dovoljan vibroapsorber. Svi navedeni nedostatci se mogu nekako i popraviti. Glavni
nedostatak koji ne dozvoljava primenu ovoga sitema na tritu EU su neadekvatni zatitni
slojevi betona oko armature. Minimalni zatitni sloj betona kod ploa bi trebao biti 1,5 cm. Kod
ferta na mestu gde se spajaju dve kanalice, prema slici 4, zatitni sloj betona oko armature je
svega 2 - 3 mm. Neosporno je da je to totalno u neskladu sa propisima (PBAB 87 i EN
standardima ). To su kritina mesta gde e se pojaviti korozija armature u periodu od samo
nekoliko godina.

270

Slika 4 Kritian detalj gde e se pojaviti korozija armature kod fertmeuspratne ploe

1.2 Tehno-ekonomska uporedna

stambenih objekata

analiza

isplativosti

gradnje

adaptabilnih

Pitanje je da li bi bilo ekonomski opravdano graditi i stambene adaptabilne objekte gde bi

samo sanitarni vor kao prostor bio fiksan. U novije vreme na tritu se pojavljuju tu kabine
koje su potpuno mobilne sa lavaboom koji se moe nalaziti i na spoljnoj strani tu kabine.
Uradili smo analizu cene izrade stanova na klasian nain i adaptabilnih stanova gde imamo
samo sanitarni vor fiksan.

Slika 5 Stambena jedinica u a) klasinoj izvedbi i b) adaptabilnoj izvedbi

Tehno-ekonomska analiza pokazuje da bi za sluaj gradnje adaptabilnih stanova izgradnja

bila bra za priblino 30%. Svi pregradni zidovi bili bi izostavljeni, tako da bi sve zajedno
(smanjenje trokova zbog skraenja roka izgradnje i izostavljanja pregradnih zidova), rezultiralo
umanjenju trokova izgradnje za 18%. Konana cena stana adaptabilne izvedbe za trite
(ukljuujui i komunalije) mogla bi biti za 14% nia od cene stana klasine izgradnje.

271
Nismo pravili analizu trinog poveanja vrednosti stana iz razloga mogunosti prenamene
stambenog u poslovni prostor raznih uslunih delatnosti (advokatske kancelarije, zubne
ordinacije, knjigovodstvene kancelarije, privatne kole stranih jezika).
ak i da ne postoje finansijki razlozi nie cene izgradnje, ovakav pristup adaptabilnosti bi
imao smisla iz razloga mogunosti prenamene prostora pri emu bi nosivi sitem zgrade ostao
nedirnut. Naime, veliki problem kod klasinog naina izgradnje je upravo ruenje ne samo
pregradnih ve esto puta i nosivih zidova, to moe naruiti stabilnost dela ili ak cele zgrade.
Godine 1996., gradonaelnik Moskve je izdao proglas da se u Moskvi projektuju i grade
stanovi bez monolitnih pregradnih zidova jer je primeeno da se zidovi najee rue, to
ugroava sve mogue normative i standarde poev od ekologije, stanovanja i stabilnosti
objekata.

Slika 6 Stambena zgrada u EVO u Los Angelesu koja je potpuno adaptabilna i naknadno isparcelisana
i prodana vlasnicima stanaova i poslovnih prostora

2. ROTILJNO - KASETNE MEUSPRATNE PLOE VELIKIH

RASPONA
2.1 Tehniko reenje rotiljno kasetnih StiroFert meuspratnih ploa
U uvodnom izlaganju naveli smo postojee stanje tehnike koje se najvie primenjuje sa
prednostima i nedostatcima. Kod nedostataka postojeih reenja uoava se osetljivost na
seizmika delovanja iz razloga montanih delova i spojeva ili velike mase kod monolitne
izvedbe.
StiroFert rotiljno-kasetna meuspratna ploa je upravo tako osmiljena da nema niti jedan
od navedenih nedostataka i da je istovremeno termoizolaciona i to sa donje strane sa
konstrukcijski ugraenom stiropornom termoizolacijom. Naime, radi se o polumontanim
gredicama od profilisanog stiropora kao zarobljene oplate unutar koje je postavljena jedna ili
vie reetkastih binor armatura (kvalitete elika 500/560) sa propisanom zatitom sitnozrnim
betonom. StiroFert gredice se na gradilitu slau jedna do druge na skelu sa podupiraima na
razmaku do 2,5 m. Na gradilitu se postavlja armatura u poprene kanale formirajui rebra za
ukruenje na svakih 50 cm, ili drugi smer nosivosti. Mreasta armatura se postavlja po celoj
povrini na ve postavljene gredice. Betoniranje se vri pumpom. Zahvaljujui stiroporu, kao
zarobljenoj oplati, mogue je ostvariti bri prirast vrstoe betona. Zimi imamo termoizolacionu
zatitu, kao preduslov za spreavanje izmrzavanja betona. Ugraeni stiropor najmanje prosene

272
debljine 13cm, kao zarobljena oplata u samoj konstrukciji u eksploataciji objekta, predstavlja
monu termoizolaciju na najpotrebnijem mestu koje treba izolovati, a to je strop. Topli vazduh
kao laki se podie do stropa i nastavlja strujanje po prostoriji, to jeste cilj i predpostavka
grejanja, ime dobijamo objekte visoke energetske efikasnosti kao danas, osnovni uslov
graenja obzirom na energetsko-ekonomsku krizu i preporuke EU.

Slika 7 StiroFert rotiljno kasetna AB meuspratna ploa sa konstrukcijski ugraenom

termoizolacijom

Poduna i poprena armirano betonska rebra zajedno sa betonskom tankom ploom iznad
rebara koja je armirana mreom (kvalitete lika 500/560), predstavlja lagan i u oba pravca
izuzetno krut rotiljno kasetni sistem kako to i prikazuje slika 7 , koji moe sa lakoom savladati
i vee raspone od 10 m. Ispitivanja koja su uraena potvruju mogunost primene StiroFerta na
tritu kod najstroih zahteva po pitanju nosivosti i sigurnosti. Proveru nosivosti sa korisnim
optereenjem od 4kN/m2 kod raspona 10, 4 m uradili su dva instituta, Eduardo Torroja iz
Madrida i IMS Beograd. Ispitivanje na poar i akustiku je uraeno u institutu Atifi Licof u
paniji.
Sistem ploe koji je lagan, monolitan i krut u oba pravca, je najbolje mogue reenje u
sluaju seizmikih delovanja.

Slika 8 Primer izgradnje stambeno poslovne adaptabilne skeletne zgrada sa StiroFert ploama i
prikazanim parametrima u odnosu na rastere stubova

273

Slika 8 prikazuje mogunosti izgradnje potpuno adaptabilnih vieetanih objekata koji mogu
biti i poslovni i stambeni sa mogunou prenamene, sa osnim rasterom stubova do 15 m.
Uporedna analiza gradnje StiroFert rotiljno kasetnih ploa veih rastera stubova u odnosu na
pune monolitne ploe, ukazuje na manje koliine betona do 50%, armature do 25% sa
skraenjem roka izgradnje do 20%. Racionalizacija temelja i nosivih stubova uopte nije
razmatrana, iako je evidentna.
2.1.1 Energetska efikasnost uslov svih uslova kod projektovanja i graenja objekata
Pitanje izolacije je posebno aktuelno u dananje vreme energetske krize kada moramo
objekte uskladiti sa direktivom 2009/91/EC o energetskoj efikasnosti koju propisuje EU.
Preporuke propisuju stroge uslove potronje energije za objekte klase A i klase B, ali ne i kako
treba izolovati te objekte. Na osnovu dugogodinjeg nauno istraivakog rada na
Graevinskom fakultetu u Subotici i poznavanja graevinske fizike i logike, to se tie grejanja i
hlaenja i na osnovu praktine primene StiroFert meuspratne ploe, autori ovoga rada
odgovorno tvrde, da je strop najpotrebnije i prvo mesto koje treba izolovati, a tek na drugom
mestu se nalaze i zidovi. Ovo je logino i davno otkriveno, da se topli vazduh kao laki podie i
najpre napada strop meuspratne ploe. Postavljanjem termoizolacije na strop dobijamo
veoma monu branu toplom vazduhu koji ne moe ui u beton ploe i tek tada, topli vazduh
nastavlja da doslovno struji po prostoriji, vrei svoju osnovnu ulogu: zagrevanje. Pria o
akumulaciji toplote koja e nam se vratiti je samo delimino logina i tana. Nama e se vratiti
samo manji deo toplote a vei deo e se kondukcijom prema hladnim mestima, jednostavno
izgubiti.

Slika 9 Efekti izolacije zimi kod a) klasina izvedba izolacije b) StiroFert konstrukcijski ugraena
izolacija na stropu sa efektima jedine prave izolovanosti prostora

Klasian sistem izolacije samo spoljnih zidova, bez izolacije stropa (kako to prikazuje slika
9 pod a ) ne moe zadovoljiti propisane klase izolovanosti A i B (prema slici 10). Na
stambenim objektima gde je primenjen sistem meuspratnih ploa StiroFert sa klasino
izolovanmim zidovima na spoljnoj strani, merenja potronje energije od 75 kWh/m2/godinje za
grejanje na stambenim objektima govore da ti objekti ulaze u klasu A prema propisanoj
energetskoj efikasnosti od strane EU. To jasno potvruje priloena tabela na slici 10. U koliko
bi izolacija zidova bila takva da je gubitak kondukcijom spreen uz kombinaciju sa StiroFert
ploom (slika 9, pod b), tada bi potronja energije za grejanje na godinjem nivou bila manja od
60 kWh/m2, to bi ovakvu gradnju pribliilo niskoenergetskim kuama. Visoko produktivni
sistem grejanja toplotnom pumpom kod koje je stepen iskoristivosti 1:4 pa ak do 1:5, u koliko

274
bi bio kombinovan sa gradnjom kod koje je primenjena StiroFert meuspratna ploa, sa
zidovima od lakog betona, garantuje energetsku efikasnost na nivou niskoenergetske kue gde
je potronja energije manja od 40 kWh/m2 / godinje. Ovde bi bilo mogue ostvariti ak i
pasivnu kuu sa potronjom manjom od 15 kWh/m2 / godinje. No, niskoenergetska kua je na
ovaj nain i ovom tehnologijom lako ostvariv san, jer je gradnja finansijski prihvatljiva, tehniki
jednostavna i praktina.
Tabela 1 Kriterijumi energetske efikasnosti objekata sa klasama

K R I T E R I J U M I *)
klasa
Poslovne zgrade
kWh/m2 /god.)
A
< 80
B
81- 120
C
121 160
D
161 190
E
191 225
F
226 335
G
> 335

Dnevna nega
kWh/m2 /god.)
< 80
81- 120
121 160
161 190
191 225
226 335
> 335

kole
kWh/m2 /god.)
< 65
66 100
101 130
131 160
161 190
191 290
> 290

Bolnice
kWh/m2 /god.)
< 160
161 240
241 320
321 345
346 365
366 545
> 545

*)KRITERIJUMI Primer rangiranja za 4 tipa zgrada, preuzeto iz evropske prakse Norsk

Energy - Workshop, September 2007, Belgrade

3. ZAKLJUCI
Na osnovu svega to je prikazano u ovome radu zakljuujemo da bi gradnja adaptabilnih
stanova bila logina iz vie razloga: jeftinija i bra izgradnja, mogunosti lake prnamene prema
elji kupca i to je najbitnije nosivi sistem objekta bi ostao prvobitan, nepromenjen. StiroFert je
meuspratna ploa koja zadovoljava sve uslove primene kod gradnje adaptabilnih objekata veih
raspona. Istovremeno ovo reenje garantuje postizanje zahtevane energetske efikasnosti objekta
jer ima monu konstrukcijski ve ugraenu termoizolaciju na najpotrebnijem mestu koje treba
izolovati a to je strop. Niskoenergetska kua kao savrenstvo gradnje po pitanju energetske
efikasnosti je lako ostvariva ako bi kombinovali toplotnu pumpu sa StiroFert meuspratnom
ploom i zidovima od lakog betona. Ovako graena niskoenergetska kua bi zadovoljila sve
ekoloke normative udobnog stanovanja bez klima ureaja i tetnih efekata po zdravlje ljudi.

4. POPIS LITERATURE
[1] Kekanovi M.: Priznati patent pod brojem 50224 - Mogunost specijalnog olakanja,
izolovanja i armiranja meuspratnih konstrukcija, Glasnik intelektualne svojine, 2009,
broj 3/09.
[2] Kekanovi M., Kustudi M., Kljaji Z.: Katalog savremenih graevinskih konstrukcija,
StiroFert doo, Vrbas, 2009.
[3] Direktiva 2002/91/EC Evropskog Parlamenta i Saveta, Slubeni list evropske komisije,
2002.
[4] Kekanovi M., eh A.:Polumontane superlake kasetirane StiroFert armiranobetonske
konstrukcije, 15. Zbornik radova Graevinskog fakulteta u Subotici, Subotica, 2006.
[5] http://laist.com/attachments/la_elise/Evo_building%20(Small).jpg
[6] http://www.tfhrc.gov/FOCUS/dec03/03.htm
[7] http://www.peri.co.yu/shared/products_new/img/09_10_multiflex_3_lg.jpg

275

Kovaevi Velimir1
Pavlovi Strahinja2
oki Milovan3
Radulovi Nikola4

UPOREDNA ANALIZA PUNIH I REETKASTIH GLAVNIH

NOSAA ELINE KONSTRUKCIJE NADOGRADNJE
ZGRADE GRAEVINSKOG FAKULTETA U PODGORICI
Rezime: Opis postojee konstrukcije, opis dvije ponuene varijante elinih dvozlobnih ramova
kao glavnih nosaa konstrukcije, analiza optereenja, statiki sistem, proraun. Obrada rezultata
dobijenih proraunom, racionalnost usvojenih rjeenja u odnosu na dobijenu teinu eline
konstrukcije po m2 osnove. Cijena izvoenja radova i cijena odravanja objekta. Tehnologija
procesa montae varijantnih rjeenja.
Kljune rei: Nadogradnja, elini dvozglobni ramovi.

COMPARATIVE ANALYSIS OF STEEL SOLID AND TRUSS

STRUCTURAL FRAMES FOR SUPERSTRUCTURE OF
BUILDING OF FACULTY OF CIVIL ENGENEERING IN
PODGORICA
Abstract: Description of existing construction, description of two alternative solutions of steel
two-hinge frames, analysis of loads, statically system, structural analysis. Processing of analysis
results, rationality of proposed frames in view of weight of steel construction on square meter of
floor basis. Price of construction and price of maintenance. Technological process of erection.
Key words: addition, steel two-hinge frames.

dipl.gra.in, PTU AG-d.s.d. Podgorica, velimir.kovacevic@porr.at

Mr, dipl.gra.in, Graevinski fakultet Podgorica, strahinja2000@yahoo.com
3
dipl.gra.in, C Group doo Podgorica, solem@cg.yu
4
dipl.gra.in, C Group doo Podgorica, nikola.radulovic@t-com.me
2

276

1. UVOD
Zbog nedovoljnih kapaciteta i neadekvatnih uslova za rad, predviena je nadogradnja zgrade
Graevinskog fakulteta u Podgorici. Usvojeno rjeenje rekonstrukcije i nadogradnje je
zasnovano na potrebi fakulteta da bude opremljen savremenim prostorima, kako za izvoenje
nastave tako i prostorima kojima bi se obezbijedilo da se znanja brojnih strunjaka na fakultetu
upotrijebe u istraivanjima u nauci i u realizaciji programa saradnje sa privredom.
Polazei od tih pretpostavki bilo je potrebno isprojektovati jedan broj novih prostora i
adaptirati postojee. Predvieno je da se nad postojeim objektom izgradi jo jedan sprat sa
vezama koje e obezbijediti tehnoloku povezanost novosagraenih i postojeih prostora koji e
imati nastavni, nauni i poslovni karakter.
U elji da se dobije to bolji uvid u racionalnost varijantnih rjeenja o kojima se raspravljalo,
Graevinski fakultet je dao dvojici diplomaca da u okviru diplomskog rada izvre varijantnu
analizu.

1.1 Opis postojee konstrukcije

Postojei objekat je AB konstrukcija spratnosti P+1, koja se sastoji od tri dilatirane lamele (u
daljem tekstu lamela I, lamela II, lamela III), koje su pravougaonog oblika u osnovi i dimenzija
redom (12.70x38.40+1.0x32.00m); (12.55x38.4m); (12.55x38.40+32.00x1.10m), ukupne
povrine 1518.72m2. Konstrukcija je sagraena ramovskim sistemom gradnje, pri emu su
glavni nosai postavljeni na meusobnom rastojanju od =6.40m.
Krovna i spratna ploa postojeeg objekta su AB monolitne ploe debljine d=16cm. Preko
krovne ploe se nalaze sloj za izravnanje od mravog betona prosjene debljine 7cm, cementna
kouljica prosjene debljine 3cm, hidroizolacija, kao i tampon sloj ljunka prosjene debljine
4cm. Prenamjenom krovne ploe predvieno je uklanjanje svih navedenih slojeva i dodavanje
novih. Projektom rekonstrukcije krovne ploe predvieno je dodavanje izravnavajueg sloja od
cementnog maltera u prosjenoj debljini od 3cm, kao i podne konstrukcije teine do 50 kg/m2.

2. VARIJANTNA RJEENJA
Novoprojektovana etaa je ramovska elina konstrukcija koja premouje osnovu po
kraem rasponu. Nosivost poprenog (kraeg) pravca obezbijeena je sistemom dvozglobnih
ramova raspona 12.55m, odnosno 12.70m koji su rasporeeni na meusobnom rastojanju od
6.40m.
Rigle ramova prate nagib krovnih ravni, a poloaj stubova ovih ramova odgovara poloaju
AB stubova postojee ramovske konstrukcije objekta.
Fundiranje, odnosno ankerovanje novoprojektovane za postojeu konstrukciju rijeeno je
upotrebom anker zavrtnjeva.
Krovna konstrukcija svih lamela je na dvije vode sa nagibom krovnih ravni od 6.0. Kao
krovni pokriva usvojen je elini krovni panel GLAMET 80, u svemu prema katalogu
proizvoaa METECNO.
Konstrukcija kalkanskih zidova se sastoji od glavnog nosaa, kalkanskog stuba koji se nalazi
na sredini raspona i fasadnih rigli. Poduni zidovi sastoje se od fasadnih rigli sistema proste
grede raspona (l=6.40m) vezane sa jedne strane za glavne nosae, a sa druge za fasadni stub
oslonjen na atiku. Za fasadni panel usvaja se elini GLAMET 50, u svemu prema katalogu
proizvoaa METECNO.

277

2.1 Varijanta sa punim glavnim nosaima

Stubovi i rigle ramova su formirani od tankozidnih zavarenih I nosaa, noice 180x10mm i
rebra 460x5mm.
Nosivost konstrukcije u podunom pravcu obezbijeena je sistemom vertikalnih spregova
koji su smjeteni u krajnjim poljima (D-E ; I-J i 5-6;10-11).Dijagonalni tapovi spregova su
projektovani od kutijastih HOP 110x110x5 profila i dimenzionisani tako da mogu prihvatiti
alternativno optereenje. Kontinuitet, odnosno povezanost vertikalnih spregova u podunom
pravcu obezbjeuje se kutijastom 150x150x5 riglom na koti +10.780m.
Ronjae (HOP U 200x80x4) su statikog sistema proste grede raspona (lmax = 6.40m), koje
se putem posebno projektovanih prikljunih elemenata oslanjaju na rigle ramova. Veza ronjaa
za prikljune limove ostvaruje se pomou neobraenih zavrtnjeva M12 k 4.6.
Da bi se obezbijedila prostorna stabilnost konstrukcije, kao i zajedniki rad ramova
poprenog pravca, projektom su predvieni krovni spregovi. Krovni spregovi su predvieni od
HOP L 50x50x4 profila koji su pomou neobraenih zavrtnjeva vezani za vorne limove na
ronjaama.

2.2. Varijanta sa reetkastim glavnim nosaima

Rigle ramova (reetke) su formirane zavarivanjem HOP 100x100x4, kao gornjeg i donjeg
pojasa i HOP 80x800x5 kao ispune reetke. Stubovi rama su HOP 280x280x8.
Nosivost konstrukcije u podunom pravcu obezbijeena je podunim ramovima smjetenim
u osama B i H (lamele I), 1 i 7( lamele II) i 1 i 7 (lamele III) . Riglu podunih ramova
formiraju HOP 100x140x4 (kao gornji i donji pojas) i HOP 80x80x5 (ispuna).
U osama C, D, E, F i G (lamele I), 2, 3, 4, 5 i 6 ( lamele II) i 2, 3, 4, 5, i 6
(lamele III) postavljena je ronjaa R2, koju ine HOP 60x60x3 (kao gornji i donji pojas) i
HOP 40x40x3 (ispuna).
Da bi se obezbijedila stabilnost konstrukcije prilikom montae projektom su predvieni
montani spregovi na donjoj ravni glavnih nosaa od HOP L 50x50x4.

Slika 1 - Dispoziciono rjeenje varijante II

278

3. OPTEREENJA
Konstrukcija je analizirana za stalna optereenja, povremena optereenja i seizmiko
optereenje.

3.1 Teine konstrukcije

3.1.1 Stalna optereenja
krovni pokriva (elini trapezasti lim) .................................................................0,15 kN/m2
glavni nosai............................................................................................................0,15 kN/m2
ronjae....................................................................................................................0,10 kN/m2
spregovi + instalacije .............................................................................................0,05 kN/m2
sputeni plafon (trapezasti lim + gipskarton).........................................................0,20 kN/m2
3.1.2 Korisno optereenje
Kancelarijski prostor................................................................................................2.00 kN/m2
3.1.3 Snijeg
Pretpostavljeno za Podgoricu...................................................................................0,75 kN/m2
3.1.4 Vjetar

w=

1
2
(v m , 50,10 k t k T ) 10 3 K z2 S z2 G z C A
2

=1.225 kg/m3
vm,50,10 = 26.0 m/s
kt=1.0
kT=1.06
Kz2=0.598
Sz2=1.0

[kN ]

- gustina vazduha
- osnovna brzina vjetra za Podgoricu
- osrednjena brzina vjetra na 60 min.
- povratni period za T = 100 god. (kole)
- faktor ekspozicije za hrapavost terena "C"i za visinu objekta
z =15m
- faktor topografije terena (ravan teren)

Konstrukcija se svrstava u "nisku krutu zgradu", pa su dinamiki koeficijenti:

Gz = 2.5
Gz = 2.0
Gz = 1.4
C
C = Cpe + Cpi
C=Cpe
Cpi=0.0
Cpe

- krovni pokriva, ronjae, fasadni nosai, obloga

- glavni nosai, ankeri
- temelji
- koeficijent sile ili pritiska
- krovni pokriva, ronjae , fasadni nosai,obloga
- glavni nosai, ankeri, temelji
- unutranji pritisak (nije realna pojava unutranjih pritisaka)
- spoljanji pritisak, uzima se prema sljedeim skicama

279

0 .5

0 .6

wx

0.9

0.5

0.8

0.7

0.7

0.2
0 .8

wy
w=

0.9

0.4

0.5

0 .8
0.5

1
2
1.225 (26.0 1.0 1.06 ) 10 3 0.598 1.0 G z C A = 0.279 G z C A
2

[kN ]

3.2 Seizmiko optereenje

Analiza objekta na dejstvo seizmikih sila uraena je shodno odredbama Pravilnika o
tehnikim normativima za izgradnju objekata visokogradnje u seizmikim podrujima. Analiza
se sprovodi metodom ekvivalentnog statikog optereenja, a s obzirom na sljedee relevantne
podatke:
Ko = 1.00
- koeficijent kategorije objekta (II kategorija)
Ks = 0.10
- koeficijent seizmikog inteziteta (IX stepen MCS)
Kd = 1.00
- koeficijent dinaminosti
Kpy =1.00
- koeficijent duktiliteta i priguenja poduni pravac
Kpx =1.00
- koeficijent duktiliteta i priguenja popreni pravac
Kpy = Ko Ks Kd Kp = 1.0 0.1 1.0 1.00 = 0.10 > 0.02 - poduni pravac
Kpx = Ko Ks Kd Kp = 1.0 0.1 1.0 1.00 = 0.10 > 0.02 - popreni pravac
S = K G

4. PRORAUN
Proraunski model u obije varijante je uraen u programskom paketu SAP2000, sa sljedeim
kombinacijama optereenja :
1. stalno
g
2. stalno + snijeg
g+s
3. stalno + vjetar
g+w
4. stalno + snijeg + vjetar
g+s+w
5. stalno +snijeg + seizmika
g+s+S
Sve kombinacije su pomou koeficijenata redukcije svedene na I sluaj optereenja.

280

g, s
w1
S

w2
S

=5.7

w3

w4

Slika 2 - Varijantno rjeenje sa punim glavnim nosaima je analizirano kao ramovski nosa.

Slika 3 - Varijanta sa reetkastim nosaima uraena je kao prostorna konstrukcija

U oba sluaja dimenzionisani su svi konstruktivni elementi:

stubovi I profila ,odnosno, profil
glavni krovni nosa I profila, odnosno, reetka
ronjae U profila , odnosno, reetka
fasadne rigle.

281
Uraena je takoe i kontrola deformacija, i to:
maksimalni ugib ( mjerodavna kombinacija g+s).............................................fdoz=L/300
maksimalno horizontalno pomjeranje od seizmike (x pravac)..........................fdoz=H/600
maksimalno horizontalno pomjeranje od seizmike (y pravac).........................fdoz=H/600
maksimalno horizontalno pomjeranje od vjetra (x pravac)..............................fdoz=H/250
maksimalno horizontalno pomjeranje od vjetra (y pravac)..............................fdoz=H/250
Mjerodavne za dimenzionisanje su bile upravo deformacije, zbog vrlo strogih kriterijuma
koje nai propisi postavljaju, tako da su naponska stanja u konstruktivnim elementima
neiskoriena. Varijantno rjeenje sa punim glavnim nosaima je prema kriterijumu deformacija
bilo maksimalno iskorieno, dok u rjeenju sa reetkastim nosaima postoji izvjesna rezerva na
osnovu koje se moe izvesti dodatno olakanje konstrukcije, ime se meutim diplomski rad nije
vie bavio.
Nakon izrade radionikih crtea u obije varijante se pristupilo izradi specifikacija i proraunu
tanih teina konstrukcije u oba sluaja.
Varijanta sa punim nosaima je u zavisnosti od posmatrane lamele bila teka od 33kg/m2 do
35kg/m2, dok je varijanta sa reetkastim nosaima bila teka 35kg/m2-37kg/m2.
I jedna i druga varijanta su vrlo racionalne, pogotovo ako se uzme u obzir i rezerva koju
druga varijanta ima. Procijenjeno je da bi se teina konstrukcije, u sluaju da se odlui pristupiti
rjeenju sa reetkastim nosaima, prilikom izrade izvoakog projekta mogla dodatno smanjiti
za priblino 10%.

5. ZAKLJUAK
Na prvi pogled prednost varijante sa punim nosaima je u njenoj cijeni koja je nia za
vrijednost izvoenja radova, prije svega zbog toga to druga varijanta trai dvostruke sendvi
panele, na gornjem i donjem pojasu reetkastih nosaa. Meutim, daljom ekonomskom analizom
trokova odravanja i korienja objekta dolazi se do zakljuka da upravo ti dvostruki sendvi
paneli obezbjeuju mnogo bolju izolaciju objekta. Time se smanjuje potronja elektrine
energije neophodne za zagrijavanje, odnosno, hlaenje prostorija u zavisnosti od godinjeg doba.
S obzirom na temperaturne maksimume koji vladaju u Podgorici, prije svega ljeti, to je vrlo
znaajna stavka za budet fakulteta i na due staze ini jeftinijom varijantu ije je samo
izvoenje skuplje.
U tehnolokom smislu obije varijante su relativno jednostavne za izvoenje, uz poneki
izvoaki problem prilikom montae konstrukcije. Jedina prednost koju moemo istai da jedno
od rjeenja ima nad drugim je to to reetkasti nosai i cijela konstrukcija u toj varijanti moe da
se pripremi u djelovima na zemlji i samo sastavi na licu mjesta sa adekvatnim sredstvom veze.
Zbog toga je montaa reetkaste konstrukcije bra u odnosu na varijantu sa punim nosaima.

6. POPIS LITERATURE
[1] Buevac D.: eline konstrukcije u zgradarstvu, Medifarm i Graevinska
knjiga, Beograd 1992.
[2] Kovaevi V.: elina konstrukcija nadogradnje zgrade Graevinskog
fakulteta u Podgorici, Diplomski rad, Graevinski fakultet Univerziteta Crne
Gore, Podgorica 2009.
[3] Zekovi T.: elina konstrukcija nadogradnje zgrade Graevinskog fakulteta u
Podgorici, Graevinski fakultet Univerziteta Crne Gore, Podgorica 2007

282

283

Mirjana Laban1

REVITALIZACIJA VIESPRATNIH STAMBENIH ZGRADA

IZGRAENIH U IMS SISTEMU U NOVOM SADU
Rezime: Primenom industrijskih tehnologija izgradnje stanova u Novom Sadu je, u drugoj
polovini XX veka izgraeno priblino 25.000 stambenih jedinica, to ini treinu dananjeg
stambenog fonda u zgradama kolektivnog stanovanja. Objekti izgraeni IMS tehnologijom
gradnje, sa montanim betonskim prefabrikovanim fasadnim elementima, sadre oko 14.000
stanova. Ovi karakteristini urbaniteti poznati i kao rubna stambena podruja - su danas kako
kod nas, tako i u drugim evropskim zemljama, oznaeni kao depresivni legat monotonije,
otuenosti, socijalno ekonomski i sve vie i ekoloki problem, te su predmet preispitivanja i
valorizacije, sa aspekta sagledavanja mogunosti njihove obnove u skladu sa konceptom
odrivog razvoja.
U radu je dat pregled rezultata istraivanja aktuelnog stanja performansi omotaa viestambenih
zgrada izgraenih u IMS sistemu na podruju Limana u Novom Sadu i determinacija stepena
oteenja i nedostataka, na osnovu kojeg su formulisani predlozi i nain izbora moguih
intervencija (sanacija, adaptacija, rekonstrukcija) na omotau (fasade i ravni krovovi) u cilju
revitalizacije zgrada. U zakljunom delu rada dat je predlog modela obnove viespratnih
stambenih zgrada izgraenih sa montanim betonskim fasadama u IMS sistemu gradnje.
Kljune rei: performanse omotaa zgrade, valorizacija, revitalizacija, model obnove

REVITALIZATION OF MULTI-STOREY APARTMENT

BUILDINGS BUILT IN IMS SYSTEM IN NOVI SAD
Abstract: Applying hi-level of industrial building technology in Novi Sad, in the second half of
20th century, around 25.000 residential units were built, which represents a third out of current
number of apartments in multifamily residential building stocks. Features built in IMS building
technology, applying prefabricated faade elements, contain almost 14.000 apartments. Those
characteristic urban areas - as known as suburban housing estates are today, in domestics as
well as in other European countries, labeled as depressive legacy of monotony, estrangement,
social-economic and, even more, ecological problem and the subject of review and evaluation
according to sustainable development issues.
The paper represents the results overview of actual building envelope performance research,
done on buildings in Novi Sad, Liman I and Liman II city area, built in IMS building system and
determination of damage level and defects. Proposals for interventions (remediation, adaptation,
reconstruction) on buildings envelopes (facades and roofs) are formulated based on research
results, in order to achieve successful building revitalization. Multi-storey apartment building
(built in IMS building system technology) renovation model is proposed in the conclusion part
of the study.
Key words: building envelope performance, evaluation, revitalization, renovation model

mr, DOO GARDI Novi Sad, Temerinska 102, 021-64-44-220, e-mail: gardi.biro@nspoint.net

284

6. PREDMET I OBIM ISTRAIVANJA

Prefabrikovani montani skeletni sistem IMS u znaajnoj meri preovlauje kada je re o
industrijskoj izgradnji viespratnih stambenih zgrada u Novom Sadu, a kao jedini je ostao u
primeni i u dananjoj tehnologiji izgradnje objekata (u segmentu nosee konstrukcije), za razliku
od krupnopanelnog sistema Montastan i polumontanog sistema NS-71 [3].
Ustanovljeno je da je na gradskom podruju Limana I i Limana II najpre i iskljuivo
primenjivan IMS sistem, koji je ujedno i najzastupljeniji na itavoj teritoriji grada, pa se smatra
da je analiza i valorizacija objekata izgraenih u IMS sistemu na podruju Limana I i II
relevantna polazna taka za razmatranje dananjeg stanja zgrada izgraenih u ovom sistemu, u
Novom Sadu i uopte.

Slika 1. Gradsko podruje Liman I i II: Viespratne stambene zgrade izgraene u IMS sistemu
i posmatrani IMS objekti tipa NS1, NS2 i S

Na osnovu izvoda iz katastra blokova Novog Sada iz 1994g.2 i izvrenoj identifikaciji vrste
izgraenih objekata na terenu, utvreno je da je od ukupnog broja izgraenih stanova na Limanu
I (1673) 65% izgraeno primenom IMS sistema (cca1080 stanova) i da u njima ivi priblino
2900 stanovnika, odnosno 65% od ukupnog broja graana koji stanuju na Limanu I (4492); dok
je od izgraenih 2658 stanova na Limanu II, 2071 stan izgraen u IMS sistemu, odnosno 78%, i
da u ovim stanovima ivi 5705 stanovnika, odnosno 75% od ukupnog broja itelja Limana II
(7800 ).
Izbor konkretnih objekata je izvren tako to je odreen priblian period izgradnje (1962.g. 1970.g.), starost objekata preko 30 godina (garantni rok od 20 godina za konstrukciju i montane
elemente je uveliko istekao), a dodatni znaaj je pripisan i injenici da odabrani objekti imaju i
svoje viestruke dvojnike u okviru istog ili drugog gradskog podruja.

Podaci JP Urbanizam Zavod za urbanizam Novi Sad

285
Istraivanje je sprovedeno na ukupno deset zgrada: tri stambene kule tipa NS-1, spratnosti
P+4 (1962.god.), etiri stambene zgrade tipa NS-2, spratnosti P+4 (1966.god.) i tri visoke
stambene kule tipa S, spratnosti P+14 (1968.god.).

Slika 2. Kula tipa NS-1(P+4), stambena zgradaNS-2(P+4) i visoka stambena kulatipa S(P+14)

2. PRIMENJENA VARIJANTNA REENJA FASADE

Fasade u sistemu IMS su strukturalno koncipirane kao ispuna nosee konstrukcije zgrade,
odnosno nenosivi (samonosivi) povrinski elementi, obeeni ili oslonjeni na ivine grede ili
tavanice.
Fasadni zidni elementi su, po sopstvenoj konstrukciji/strukturi vieslojni, sa jasnom
funkcionalno-konstruktivnom diferencijacijom slojeva, u skladu sa postavljenim zahtevima
stabilnosti, termoizolacije, hidroizolacije, zvune izolacije i zavrne obrade.
Materijalizacija vieslojnih fasada se zasniva upravo na funkcionalnoj podeli u vieslojnoj
konstrukciji; osnovni materijal ini strukturu nosivog sloja, a na njega se
nadovezuju/nadograuju izolacioni materijali i materijali zavrne obrade fasade i unutranjeg
prostora.
U Katalokom prikazu varijantnih mogunosti reavanja fasada u IMS sistemu3, izvrena je
podela primenjenih reenja fasad u IMS sistemu na:
montane fasadne sendvi elemente (visoki fasadni elementi, fasadni parapeti,
balkonske ograde i krovne atike),
ventilisane fasade (polumontana fasada i fasada od lakih materijala) i
klasine fasade (polumontana fasada sa oblaganjem fasadnom opekom i fasada od
opekarskih i drugih proizvoda).
Za potrebe istraivanja, a na osnovu analize originalne projektne dokumentacije izgraenih
struktura u Novom Sadu i primenjene tehnologije izgradnje fasada, izvrena je podela fasadnih
zidova na:
montane, koji unutar modularnog fasadnog rastera sadre iskljuivo montane elemente:
visoke fasadne elemente, fasadne parapete, balkonske ograde i krovne atike;
polumontane (polumontana ventilisana fasada i polumontana fasada sa oblaganjem
fasadnom opekom) i
klasino graene (ventilisana fasada od lakih materijala i fasada od opekarskih i drugih
proizvoda).
Na posmatranom opusu izgraenih objekata primenjeni su fasadni montani elementi spratne
visine, fasadni montani parapeti i balkonske montane ograde.
3

Projekat realizovan u Institutu za ispitivanje materijala SR Srbije, u okviru stalnog nauno-istraivakog

rada lanica Zajednice IMS, u toku 1981. i 1982. godine

286
Na svim objektima su primenjeni ravni krovovi, sa prohodnim ili neprohodnim terasama.
Fasadni montani elementi spratne visine su vieslojni betonski paneli, sa ili bez otvora,
razliite duine, a konstantne visine. Montirani su kao spoljni zidovi izmeu dve meuspratne
konstrukcije, za koje su ankerovani svojim gornjim i donjim delom. Visoki fasadni element
sadri tri osnovna sloja: spoljni beton 6cm, termoizolacioni sloj- stiropor 6cm i unutranji beton
8cm. U okviru spoljnog sloja betona od 6cm mogue je integrisati kanelure dubine do 1cm ili
razne oblone materijale debljine do 1cm. Materijali oblonog sloja debljine preko 1cm ili
izraajnija plastika zahtevaju veu debljinu spoljnog sloja betona. Ustanovljena je primena
glatke obrade zavrnog sloja; natur beton ili kao podloga za druge vrste zavrne obrade
fasadne boje, premazi, prskana fasada, zatim reljefna obrada primenom matrica/negativa pri
izlivanju elementa u kalupima, a evidentna je i primena ispranog betona, odnosno kulije
obrade, takoe u procesu izrade elemenata u fabrici. Oblaganje raznim ploama od opekarskih
materijala je raeno u poslednjim godinama izgradnje montanih fasada, dok je oblaganje
keramikim ploicama odlika ranih faza primene IMS sistema.
Fasadni montani parapeti su samostalno stojei vieslojni betonski paneli vezani za
konstrukciju svojim donjim delom, dok im je gornji deo slobodan da primi fasadnu stolariju ili
obrazuje ogradu. Visina parapeta iznad konstrukcije moe biti najvie 100cm, dok se za parapete
sa veom visinom mora predvideti dodatni nain vezivanja sa konstrukcijom. Sastav i zavrna
obrada elementa odgovara visokom fasadnom panelu.
Balkonske montane ograde su samostalno stojei jednoslojni armirano betonski
prefabrikovani elementi, razliite duine i visine, vezani svojim donjim delom za konstrukciju.
Na gornjem delu mogu biti u kombinacijama sa drugim betonskim, elinim ili drvenim
elementima, do propisane visine za balkonske ograde, a najvie do 110cm. U primeni su bile
razne vrste ogradnih elemenata za balkone i terase. Debljina AB sloja za najjednostavniji
elemenat iznosi 8cm, dok svi principi zavrne obrade vae kao i za visoki fasadni elemenat.
Tipologija primenjenih elemenata je sprovedena u skladu sa ciljem ovog istraivakog rada,
odnosno, koncipirana je tako da ukae na karakteristike primenjenih reenja sa aspekta moguih
pravaca obnove omotaa zgrade (sanacija, adaptacija, rekonstrukcija).
Razmatrane su najpre konstruktivne tipoloke odrednice elemenata: u odnosu na primarnu
(noseu) strukturu zgrade nosivi i nenosivi (samonosei) elementi, i u odnosu na konstrukciju
samog elementa, ukoliko je izdeferncirana u slojeve osnovni/nosei sloj i nenosivi sloj,
apliciran na osnovni sloj.
Sledea tipoloka odrednica proizilazi iz tehnologije gradnje fasadnog omotaa i stepena
primene prefabrikacije: montani i polumontani fasadni elementi.
Na osnovu materijalizacije elementa (koja proizilazi iz funkcionalnih zahteva), elemente
fasade moemo podeliti na jednoslojne (ograde, atike, galanterija) i vieslojne (zidne i parapetne
panele, koji dele spoljni i unutranji prostor).
Tabela 1. Tipologija i klasifikacija primenjenih elemenata na posmatranim objektima

elemenat
fasadni
panel
spratne
visine
fasadni
parapet
balkonska
ograda

konstrukcija
nosiva nenosiva

nosi
prozor

tehnologija
montana
polumontana

materijalizacija
jednoslojna vieslojna

287

3. AKTUELNI KVALITET - POLAZNA TAKA REVITALIZACIJE ZGRADE

Graditeljske aktivnosti usmerene ka revitalizaciji objekata i unapreenju performansi
omotaa zgrade su zasnovane na analizi i utvrivanju aktuelnog kvaliteta posmatranih
izgraenih struktura. Aktuelni kvalitet omotaa zgrade, koji se analizira u ovom radu, u svrhu
izbora naina obnove i formulaciju konkretnih reenja za izabrane objekte, izuzev tehnikih
pokazatelja, podrazumeva i arhitektonske i ekoloke aspekte redizajna, kao faktore bezbednosti i
sigurnosti u toku izvoenja radova i u daljoj eklsploataciji objekta.
Utvrivanje aktuelnog kvaliteta omotaa odabranih objekata je proces koji zapoinje
prikupljanjem podataka o objektima: analizom dostupne projektno-tehnike dokumentacije,
literature i drugih izvora informacija, da bi se dobili poetni/ulazni podaci: arhitektonskograevinske karakteristike, godina izgradnje, evidencija o eventualnim intervencijama tokom
eksploatacije. Observacijom na terenu utvruju se defekti fasade i krovnih ravni i prikuplja se
fotodokumentacija karakteristinih segmenata, dok se tehniko stanje fasade determinie
metodom kontrolnih karti.
Na osnovu dostupnih podataka u istraivanju sprovedenom na teritoriji grada Novog
Sada[5], ustanovljeno je da ne postoji jedinstvena metodologija pregleda tehnikog stanja zgrade
(pa ni omotaa zgrade), koja se primenjuje u cilju redovnog odravanja objekata u eksploataciji.
Sve aktivnosti se uglavnom svode na interventna odravanja (saniranje havarija instalacija,
prokinjavanja i sl.) i obavezne preglede i odravanja u skladu sa zakonskim obavezama (npr.
redovan pregled ispravnosti liftova). Dokumentaciona osnova istraivanja je obuhvatala
originalnu projektno-tehniku dokumentaciju i izvore iz vremena izgradnje objekata. Iz tih
razloga su kao poetni kriterijumi valorizacije usvojeni pokazatelji tehnikog stanja omotaa
zgrade i nain odravanja u toku eksploatacije objekta.

Slika 3. Kontrolne karte za atribute za posmatrane objekte

Stabilnost kvaliteta fasadnih povrina prefabrikovanih montanih elemenata ocenjena je

analizom kontrolnih karti za atribute. Kako ne postoji podatak koji bi ukazao na oekivana ili
uobiajena oteenja fasadnih povrina nakon viegodinje eksploatacije ovih zgrada, poetni
podatak predstavljaju centralne linije kontrolnih karata. Dakle, ako se usvoji da je prosena mera
oteenja i uobiajena ili oekivana, onda se moe zakljuiti da su fasadne povrine na est od
prvih sedam posmatranih uzoraka (kule tipa NS 1 i zgrade tipa NS 2) oteene ispod
uobiajenog nivoa, dok je jedna vrlo blizu centralne linije u gornjem delu unutar kontrolne
granice. Daljom sekvencijalnom analizom (posmatranjem polja gornjeg i donjeg nivoa
oteenja) zakljuuje se da su fasade sve tri poslednje posmatrane zgrade (kule tipa S) oteene
preko uobiajenog nivoa oteenja, a jedna od njih prelazi i gornju kontrolnu granicu.
Ovakvo grupisanje podataka ukazuje na postojanje zapravo dve aritmetike sredine ili
centralne linije za svaku kontrolnu kartu, to je posledica neujednaenog kvaliteta tehnikog
stanja fasadnih elemenata za ove dve grupe uzoraka.
Analiza karakteristika konstruktivnog reenja i materijalizacije omotaa zgrade ukazuje na
eventualne slabe take strukture omotaa: trajnost primenjenih materijala, veze, spojevi,
spojnice, pa se smatra znaajnom za sagledavanje mogunosti i pravaca obnove/revitalizacije.

288
Za dalju analizu, smatra se da su znaajni i podaci o vrsti posmatranih prefabrikovanih
montanih fasadnih elemenata, kao i o njihovoj zavrnoj obradi, pa zakljuujemo da je
deterioracija fasadnih elemenata izraajnija kada oni nisu izraeni sa zavrnim finalnim slojem,
nego su proizvedeni i montirani kao elementi u natur betonu. Direktna izloenost zatitnog sloja
betona atmosferilijama i drugim uticajima tokom eksploatacije objekta dovela je do masivnih
oteenja elemenata, krunjenja zavrnog sloja, korozije i biokorozije, kao i znaajnih pukotina,
pogotovo onih betonskih elemenata sa manjom debljinom kao to su balkonski parapeti.
Ako se uvede jo jedna nova karakteristika starost zgrade; moe se zakljuiti da se na
prefabrikovanim montanim betonskim elementima, primenjenim pri izgradnji kula tipa NS 1 i
zgrada tipa NS 2, bez obzira to su proizvedeni i ugraeni pet godina pre fasadnih elemenata na
kulama tipa S, proseno pokazuje za polovinu manje oteenja od na njima kompatibilnim
elementima na kulama tipa S.
Tokom prethodnih istraivanja sprovedena je detaljna analiza odabranih objekata po
kriterijumu poarne bezbednosti utvreno kritino stanje[7], [9]; ustanovljene su karakteristike
omotaa po pitanju termoizolacije/energetske efikasnosti odgovaraju zahtevima i standardima
iz vremena projektovanja i izgradnje danas nezadovoljavajue[4]; i kvalitet hidroizolacije
ravnih krovova na granici ispravnosti (sprovedena interventna odravanja)[2], razmatrano je
pitanje bezbednosti izvoenja radova i daljeg odravanja obnovljenih objekata i ustanovljena
potreba za intervencijama u smislu obezbeenja uslova za bezbedan rad u okviru aktivnosti
redovnog odravanja[8], a izvrena je i komparacija stanja i aktivnosti na obnovi karakteristinih
urbaniteta kod nas i u susednim zemljama[6]. Opti zakljuak je da su usklaivanja sa
savremenijim standardima i zahtevima, po pravilu, izostajala.

4. IZBOR NAINA OBNOVE ZGRADE I VRSTE INTERVENCIJA

Aktuelni kvalitet omotaa zgrade obuhvata skup analiziranih performansi u trenutku
sprovoenja valorizacije odabranih primera. Razlika aktuelnog kvaliteta i nominalnog kvaliteta
kvaliteta koji odgovara savremenim zahtevima kvaliteta stanovanja, odnosno aktuelnim
tehnikim propisima i standardima, indikuje obim i vrstu intervencija i definie nain obnove
kao sanaciju, adaptaciju ili rekonstrukciju.
Kako je predmet ovog istraivanja specifina tipoloka grupa objekata viespratne
montane stambene zgrade smatra se da je neophodno prethodno precizirati i obrazloiti
termine koji oznaavaju nain obnove, a koji su ve uobiajeni u naoj i inostranoj teoriji i
praksi[1],[10].
Ustanovljeni tehniki aspekt aktuelnog kvaliteta omotaa zgrade indikuje neophodne
minimalne aktivnosti popravki u postupku redovnog odravanja zgrada i zadravanja postojeeg
stanja bez unapreenja performansi i usklaivanja sa savremenim zahtevima i vaeim
normativima.
Sanacija,4 podrazumeva intervencije na elementima omotaa objekata sa ciljem uklanjanja
oteenja nastalih kao posledica greaka u projektovanju, izvoenju ili eksploataciji objekta, ili
izuzetnih dejstava (npr. udari vetra, zemljotres, poar). Zadravaju se sve arhitektonske
karakteristike objekta (forma, funkcija, program, sadraj), sa eventualnim minimalnim
izmenama izgleda u smislu teksture i kolorita fasadnih elemenata, usled usklaivanja
konstrukcije i materijalizacije predloenih reenja sa zahtevima ekolokih aspekata obnove
(energetska efikasnost, vrednovanje materijala i uticaja radova na ivotnu sredinu) i faktora
4

Lat. sanatio, sanare leiti: sanirati izleiti, popraviti, srediti; sanacija se u strunoj literaturi na
engleskom jeziku formulie kao: reorganization, reconstruction, rehabilitation; to nije sluaj kod nas, dok
se sanirati formulie kao: to remedy, to repair, to stabilize; to se primenjuje i u naoj strunoj literaturi za
razliite aktivnosti u okviru sanacije.

289
bezbednosti i sigurnosti (poarna bezbednost, bezbednost i zdravlje na radu u toku obnove i pri
daljem odravanju zgrade). Sanacijom se vraa ranija estetska vrednost, a unapreuje se kvalitet
omotaa u skladu sa savremenim standardima i normativima.
Adaptacija,5 je intervencija koja podrazumeva prilagoavanje delova objekta novim
kvalitativnim i funkcionalnim zahtevima eksploatacije. Obuhvata izmene u smislu uklanjanja ili
dodavanja pojedinih graevinskih elemenata. Menjaju se delimino arhitektonski parametri
objekta program, sadraj, pa samim tim i izgled, forma i oblikovanje, koji se oitavaju na
izmenama omotaa. Adaptacija je izbor naina obnove koji se primenjuje ukoliko se sanacijom
ne mogu postii zadovoljavajua reenja u smislu zahteva savremenog stanovanja, ekolokih i
bezbednosnih parametara, ali se postiu funkcionalnim izmenama u okviru postojeeg gabarita
objekta (npr. promena namena prizemlja, remodulacija stambenih jedinica i komunikacija),
sanacijom omotaa i eventualnim aplikacijama (balkoni, plitki kosi krovovi, poarna stepenita,
nadstrenice, ulazne rampe i sl.).
Rekonstrukcija,6 podrazumeva radikalne intervencije, koja obuhvataju i dogradnju i
nadogradnju, zamenu elemenata, kao i uklanjanje dela objekta, ukoliko je to neophodno da se
postignu zadati kriterijumi kvaliteta stanovanja i eksploatacije objekta.

NOMINALNE
PERFORMAN SE

NOMINALNO
STANJE/
KVALITET
OMOTAA

OBNOVA
OMOTAA
REVITALIZACIJA
ZGRADE

ADAPTACIJA

SANACIJA

REDOVNO
ODRAVANJE/
KONTROLA
KVALITETA

EVALUACIJA
PERFORMANSI
OMOTAA

ZADOVOLJAVA

REKONSTRU KCIJA

SELEKCIJA
INTERVENCIJA

KOMPARACIJA
AKTUELNI /
NOMINALNI
KVALITET
PERFORMAN SE
NE ZADOVOLJAVA

5. MODEL OBNOVE VIESPRATNIH STAMBENIH ZGRADA IZGRAENIH

SA MONTANIM BETONSKIM FASADAMA U IMS SISTEMU GRADNJE

Slika 4. Predlog modela obnove omotaa zgrade

6. ZAVRNE NAPOMENE I ZALJUCI

Dosadanje mere, preduzete u smislu intervencija u pravcu poboljanja kvaliteta omotaa
posmatrane grupe objekata, obuhvataju vie funkcionalna arhitektonska reenja kao to je
dogradnja balkona, zatvaranje loa i balkona, dok se u mere poboljanja kvaliteta omotaa
zgrade mogu ubrojati izmene fasadne stolarije ili ugradnja roletni. Primetne su i intervencije u
sklopu promene namene prizemlja iz ostava u poslovne prostore. Najobimnije preduzeti radovi
su nadogradnje zgrada, gde su urbanistiki normativi dozvoljavali. Na taj nain su sanirani
5

Lat. adaptatio prilagoavanje; engleski: adaptation

Lat. reconstructio - zidanje iznova, preziivanje, ponovno uspostavljanje; rekonstrukcija se u strunoj
literaturi na engleskom jeziku formulie kao: upgrading, rebuilding, improvement, redevelopment, dok se
rekonstrukcija zgrade formulie kao: renovation - obnova
6

290
problemi ravnih krovova, natkriveni ulazi u zgrade i obnovljen zavrni sloj fasade bojenjem.
Moe se rei, da je u ovakvim sluajevima proputena mogunost za kvalitetnu obnovu omotaa
zgrade, koja bi obuhvatala i unapreenje energetskih performensi omotaa, poarne bezbednosti
objekta i dr. Najmanje je primeenih intervencija na popravkama samih fasadnih elemenata i
spojnica, a i tada su radovi vreni kao interventni, od sluaja do sluaja i bez sistemskih reenja.
Izgraeni objekti na Limanu I i II i tri tipoloke grupe fasadnih elemenata su najvie
zastupljeni u celokupnom realizovanom opusu izgradnje objekata u sistemu IMS u Novom
Sadu, pa se na osnovu posmatranih uzoraka i dobijenih rezultata, moe se zakljuiti da su
generalno potrebne znaajne intervencije u vidu popravki i obnove fasadnih elemenata na
zgradama sa prefabrikovanim betonskim fasadnim elementima.
Na osnovu formirane baze podataka i predloenog modela obnove, mogue je planirati i
detaljno specificirati radove u okviru obnove, pojedinih objekata ili karakteritine grupe
objekata ili urbaniteta u celini, to je posebno znaajno za planiranje i ostvarivanje finansijske
konstrukcije investicije, s obzirom na raznoliku socijalnu strukturu vlasnika stanova i
ekonomsku snagu lokalnih samouprava. Predloeni model se moe primeniti i za definisanje i
sprovoenje programa redovnog odravanja zgrada, kao i budue provere kvaliteta aktuelnog
stanja objekta.

7. POPIS LITERATURE
[1] Foli, R. Trajnost i odravanje graevinskih objekata, IV savetovanje Ocena stanja,
odravanje i sanacija graevinskih objekata i naselja, Zbornik radova, Savez
graevinskih inenjera i tehniara Srbije i Crne Gore, Zlatibor, 2005.,str.367.-382.
[2] Laban M. Stanje hidroizolacije na viespratnim stambenim zgradama izgraenim na
industrijski nain, VI meunarodni nauno-struni skup YUCCOR 2003, Savez
inenjera i tehniara za zatitu materijala SCG, Bukovika banja, Knjiga radova, str.9.18.;
[3] Laban M. Industrijska izgradnja viestambenih zgrada u Novom Sadu, magistarski rad,
FTN Novi Sad, 2005.
[4] Laban, M. Termoizolacione karakteristike fasadnog omotaa u kontekstu energetskih
performansi zgrade, VIII meunarodni nauno-struni skup YUCCOR 2006, Korozija i
zatita materijala u graevinarstvu, Tara, 2006., Knjiga radova str.143.-147.
[5] Laban, M. Kontrola kvaliteta prefabrikovanih betonskih fasadnih elemenata nakon
viegodinje eksploatacije, asopis Materijali i konstrukcije, broj 1-2, Beograd, 2006.,
str 3-19
[6] Laban M. The sustainable future of large prefabricated housing estates in Hungary,
Romania and Serbia, 9th International Symposium Interdisciplinary Regional Research
(ISIRR-2007) Novi Sad, 2007.
[7] Laban M., Milanko V. Fire safety assessment criteria for high-rise residential
buildings, 9th International Symposium Interdisciplinary Regional Research (ISIRR2007) Novi Sad, 2007.
[8] Laban, M., Nikoli, B., Procena rizika u delatnosti graevinarstva, Savetovenje o
bezbednosti i zdravlju na radu, Visoka tehnika kola strukovnih studija, Kopaonik,
2008, Zbornik radova, str. 130.-137.
[9] Milanko V., Laban M. Fire safety problems of residential towers, 2nd international
scientific conference FIRE ENGINEERING, Luenec, Slovakia, 2006., Procedings, pg.
255.-261.
[10] ehali, S.: Enciklopedijski renik graevinarstva i arhitekture, Graevinska knjiga,
Beograd, 2008.

291

Dragana Marjanovi1

ZEMLJA:MATERIJAL PROLOSTI ZA BUDUNOST

Rezime: Zemlja je bila i ostala jedan od glavnih graevinskih materijala. ak i danas, bar treina
svetskog stanovnitva ivi u kuama od zemlje. Prisutna na svim kontinentima, njena primena se
razvila u niz konstruktivnih kultura i tipologija, koje treba da budu sauvane i dalje razvijane
zarad ouvanja regionalnog i lokalnog identiteta.
Neznanjem, zemlji nalazimo mnoge mane i zamerke. Zato pokuajmo da je bolje upoznamo i
razumemo naine njenog funkcionisanja, a ona e nam to viestruko vratiti i biti pouzdan partner
za budunost.
Gde je to zemlja sve bila prisutna, na koje naine su je koristili, odakle je nastala i koje su joj
osobine, kako ih moemo poboljati, smanjiti nedostatke i zatititi je, ko je danas koristi.
Trenutna situacija u Vojvodini i mogunosti njene ponovne upotrebe.
Kljune rei: konstruktivne kulture, tehnike gradnje, osobine zemlje, potencijali

EARTH-MATERIAL OF THE PAST FOR THE FUTURE

Abstract: Throughout history, earth has been one of the most common building materials. Even
today, at least one third of humankind lives in earth constructions. Present at all continents, earth
construction has developed itself into different constructive cultures and typologies. This variety
of technical knowledge needs to be preserved and constantly improved through education and
research, to secure local identity and sustainable and economical living. By understanding earth
construction, we will get a reliable partner for the future.
Earth as a building material has already been studied in depth. We know where and how it is
used; what its main characteristics are and how they can be improved; how risks can be reduced
and which current best practices are. Now we need to re-analyse it and adapt it to our reality, the
earth of Vojvodina.
Key words: earth, constructive cultures, building techniques, potentials

DIA, Post Master Craterre DSA Terre Grenoble, e-mail: dramarchin@yahoo.com

292

1. ZEMLJANA ARHITEKTURA
Zemljanu arhitekturu veina ljudi vezuje danas za primitivne, nesigurne, prevaziene i
zastarele konstruktivne forme. Ovo izuzetno naslee, odbaeno, vezano uz prolost, sliku
siromatva i oseaj srama, ignorisano je od strane iroke javnosti i osueno na propast.
Zaboravljamo da je, od kako ovek gradi svoje gradove, zemlja bila i ostala jedna od glavnih
graevinskih materijala. Iz vievekovne evolucije pokuaja, iskuenja, greaka i iskustava,
razvile su se velianstvene konstruktivne kulture i raznovrsne tipologije, a neke su se u svoj
svojoj veliini odrale do danas, nosei u sebi bogatstvo razliitosti, ekonominosti i
inteligencije naih predaka.
Ovi najbolji mogui lokalni odgovori, na materijale iz okruenja i najvee prirodne rizike i
katastrofe, treba da budu sauvani i dalje razvijani, potujui kulturnu, regionalnu i nacionalnu
raznovrsnost; kao izvor inspiracije za graenje budunosti, obrazovanje i dalja istraivanja,
ekonomski prosperitet i nove forme turizma, odrivi razvoj i poboljanje uslova ivota.
U silnim krizama koje su nas zadesile, svetskoj, ekonomskoj, energetskoj, zemlja nudi
reenje. Njene prednosti su viestruke: od sveprisutnosti (dakle: niske cene), vievekovne
tradicije (beton svega dvestogodinje), do toga da je potpuno podlona reciklai (pod uslovom da
joj nisu dodavani neorganski stabilizatori), da ne koristi nikakvu energiju za proizvodnju (osim
ljudske snage), da ima mo termoregulacije okoline (vezuje viak vode iz vazduha, pa ga
oslobaa po potrebi), da nema nikakva tetna dejstva, do toga da u sebi nosi ogromne kreativne
potencijale, a o socijalnim aspektima da i ne govorimo.
Ako zemlju ne poznajemo, nai emo joj mnoge mane i zamerke. Ako je iole razumemo,
znaemo da je dobrim izborom tehnike, u zavisnosti od zemlje, klime i regiona, sa dobrim
izmama i dobrim eirom (temeljom i krovom), zemlja pouzdan i dugoroan partner za
budunost.
'Jedan materijal nije interesantan zbog onoga to on jeste, nego zbog onoga to moe
uiniti za drutvo[1].
Po nekim autorima treina [2], a po nekim ak polovina [3] svetskog stanovnitva danas ivi
u kuama od zemlje.
Na listi svetske kulturne batine pod zatitom UNESCO-a do danas je registrovano 115
lokaliteta, koji su veinom ili delimino graeni zemljom (16 % liste svetskog naslea). Ne
moemo ih sve pobrojati, kao to ne moemo nabrojati ni sva ostala mesta gde se zemlja
koristila, a koja su manje poznata. Ali da navedemo samo nekolicinu, slika 1 i 2:
arheoloka nalazita: Persepolis u Iranu, an an u Peruu, Kartagena u Tunisu;
urbane i ruralne naseobine: ene u Maliju / Kutamakau u Togu;
spomenici i pogrebni lokaliteti: Kasubi, Uganda;
istorijske zgrade: Bahia u Omanu;
istorijske skupine: Merv, Turkmenistan;
religiozna dobra: Horju-i u Japanu, Alhambra u paniji, hramovi Asante u Gani,
Timbuktu u Maliju;
kulturni pejzai: Bam u Iranu, Bandiagara u maliju, dolina Katmandu na Nepalu;
simbolina/memorijalna dobra: Osun Osogbo, Nigerija;
vojna dobra: Kineski zid;
industrijska dobra: Kanal du Midi, Francuska;
centri istorijskih gradova: Havana i Trinidad na Kubi, stara Guatemala, ksar Ait Ben
Hadu u Maroku; Kusko i Lima u Peruu; Evora, Porto i Gimaraes u Portugalu; stari
ibam, Sanaa i Zabid u Jemenu, Gadames u Libija, Potala na Nepalu, Fuian u Kini [4].

293

Slika 1 - Zemljane kulture Afrike

Slika 2 - Zemljane konstruktivne kulture,

glavni izvori i tranfseri

Mnogi su shvatili mogunosti zemlje, i posvetili se njenom istraivanju i boljem

razumevanju: ICOMOS, ICCROM, Getty institute, kao i mnoge druge lokalne organizacije na
svim kontinentima, a svakako najveu ulogu i doprinos dananjim dostignuima u ovoj oblasti
postigao je Istaivaki centar i Laboratorija CRATerre, internacionalni centar za gradnju
zemljom, ujedno i predstavnik UNESCO-a za zemljanu arhitekturu, konstruktivne kulture i
odrivi razvoj, pri Fakultetu ENSAG u Grenoblu, a uz podrku Ministarstva kulture i
komunikacija Francuske.
ta su to sve, kroz tridesetogodinji rad, uspeli da saznaju: gde je to zemlja sve bila i do
danas ostala prisutna; na koje naine su je koristili; odakle je nastala i koje su su joj osobine;
kako ih moemo poboljati; smanjiti nedostatke i zatititi je; ko je i na koji nain danas koristi,
samo su neke od tema dvogodinjeg Post Mastera koji organizuju kako bi promovisali graenje
zemljom i obuili mlade ljude iz razliitih krajeva sveta kako da pokuaju da ouvaju kulturni i
konstruktivni identitet zemalja iz kojih dolaze.
Od prve internacionalne konferencija za zatitu objekata od zemlje 1972. u Yazdu u Iranu, do
desete odrane 2008. u Maliju, umnogome se podigla svest ljudi o postojanju i vrednostima
ovog naslea, doneto mnotvo zakljuaka i preporuka na svim nivoima.

2. ZEMLJA KROZ ISTORIJU

Istorija gradnje zemljom malo je poznata. ini se da su jo zakloni prvih lovaca-sakupljaa
bili graeni granama i oblepljeni blatom, a njenu upotrebu nalazimo i na ognjitima oveanstva,
u dolinama Tigra i Eufrata, du Nila, Inda i Ganga. Smatralo se da nije koriena u gradnji
monumentalne arhitekture, ali iskopavanja danas pokazuju suprotno.
Najstariju primenu erpia nalazimo u Deriku (8000 pre n.e.), a javlja se i u Vavilonu,
Mesopotamiji i Iranu i u Indiji; u Kini primenu naboja u gradnji Kineskog zida i uvenim
zatitnim objektima Fudiana. Ogromni afriki kontinent razvio je svojstvenu kulturu, dostigavi
majstorstvo i stvarajui svojevrsnu umetnost u gradnji zemljom : od mastaba i nubijskih
svodova u erpiu na severu, preko pletera i direktnog oblikovanja na istoku, do uticaja islama i
nebrojenih tehnika zapada. U Amerikama uvene piramide i pueblose Novog Meksika u erpiu,
preko pletera, blatnog lepa Kasa Grande i blatnih maltera Mesa Verde. Nalazimo je i u Evropi,
prvo na obali Egejskog mora, a kasnije u Rimu i Francuskoj, paniji, Portugalu, kroz razvoj
raznih tehnika erpia, naboja, pletera i blatnog lepa i njihovih lokalnih varijacija.

3. TEHNIKE GRADNJE ZEMLJOM

U zavisnosti od vrste zemlje i podruja u kom se gradi, razvile su se razliite tehnike i naini
njene upotrebe. Svrstane u12 velikih grupa (sa oko stotinjak varijanti): od, zemlje kao pokrivaa,

294
kao ispune, nabijene (zemlje i blokova), oblikovane, naslagane, modelovane (runi i erpi u
kalupima),tene zemlje, kao zavrnog sloja, u kombinaciji zemlja-slama ...
Prilino je zapanjujue koliko tehnika nalazimo na malom podruju ove nae Vojvodine, a
jo vie koliko malo o tome znamo. Najzastupljenije i do danas ouvane tehnike su :

3.1 erpi (adobe / egipatski : thobe, toub / arapski : otob / persijski : kirpi)
Cigle od nepeene zemlje suene na suncu, bogate glinom, esto uz dodatak slame; u poetku
su bile oblikovane runo (u obliku hleba, lopti, pravih ili zarubljenih konusa), a do danas su se
razvile paralelopipedne forme, pravljene u drvenim ili metalnim kalupima.
Primenu mu nalazimo svugde i na svim kontinentima, gde je vrlo esto njegova primena
dovedena do savrenstva u vidu lukova, svodova i kupola najlepih hramova i palata sveta :
ibam, Sejun, Tarim u Jemenu, Agadez u Nigeriji, damijama ene i Mopti u Maliju, Kitu i
Kusku u Junoj Americi, zatim paniji i Portugalu.

3.2 Naboj (rammed earth / pis / tapia / tob)

Proces se sastoji u nabijanju zemlje sloj po sloj, u pokretnoj oplati, uz pomo nabijaa. Sva
oprema tradicionalno je bila izraena od drveta, a danas je najee metalna. Zemlja za gradnju
je peskovita i izraene granulacije, prirodne vlanosti ili uz dodatak male koliine vode.
Poreklo naboja nalazimo u Kini u drugom milenijumu pre n.e. (palata Jin Anjang i Znegzu),
pa sve do Kineskog zida i vojnih utvrenja Fudiana. Zatim u utvrenjima Fesa i Marakea u
Maroku, tibetanskim manastirima u Ladaku, kao i u tradiciji jugoistone Francuske.

3.3 Pleter (torchis / wattle and daub / bahareque)

Meavina zemlje bogate glinom, vode i seckane slame; i slui kao ispuna noseoj skeletnoj
strukturi od drveta, a moe se naneti na mnogo razliitih naina.
Istorijski centri mnogih gradova Evrope, Afrike, Amerike i Azije graeni su ovom tehnikom.

Slika 3 - Tehnike gradnje zemljom

Osim ove tri, ali i mnogih drugih ranije korienih formi kod nas ( koje nisu ouvane, ve
samo pribeleene u dokumentaciji), postoje i mnoge modernije tehnike u svetu, koje su se razvile
iz ovih starih i predstavljaju njihovo prilagoavanje savremenim uslovima ivota, slika 3. Ne bi
ih trebalo zanemariti, ve napotiv dobro prouiti, kako bi se razmotrile ideje i ubrzao razvoj i
osavremenjivanje tehnika kod nas.

295

4. SASTAV, OSOBINE I TESTOVI ZEMLJE

Zemlja za gradnju rezultat je dugog procesa evolucije stena, u emu je uestvovalo mnogo
faktora. A u zavisnosti od nadmorske visine, prirode geolokog sastava tla i klime, nastala su
veoma razliita zemljita, sa neogranienom varijacijom karakteristika.
Materijal zemlja sastoji se iz: gasova, tenosti i vrstih materija (mineralnih i organskih,
biljnog i ivotinjskog porekla).
Minerali se dele u dve grupe: jedni, po sastavu identini steni od koje su nastali (kamen 20020mm, ljunak 20-2mm, pesak 2-0.06mm i praina 0.06-0.002mm); drugi, gline, nastali
hemijskom promenom osnovne stene i redukcijom u veliini (<2).
Gline se razlikuju od ostalih po hemijskom sastavu (aluminosilikati) i fizikim osobinama
(veoma esto u formi lamela-njihova specifina povrina je beskonano mnogo vea od ostalih,
te su veoma podlone bubrenju i skupljanju).
Za gradjenje zemljom, potrebno je da zemljite sadri sve vrste zrna, od najfinijih, gline i
praine, do peska i ljunka.Taj odnos zrna razliite veliini je ono to nazivamo teksturom
(granulacijom). Plastinost je sposobnost zemlje da bude modelovana. Stiljivost je sposobnost
zemlje da maksimalno smanji svoju poroznost. Na kraju, zrna su povezana meu sobom
zahvaljujui koheziji gline.
Ove osobine razliite su za svaku zemlju, i ba ta raznovrsnost dovela je do razvoja
nebrojenih konstruktivnih kultura; a razvoj naunog pristupa ovoj disciplini otvara mogunosti
za mnoga druga unapreenja u gradnji zemljom danas.
Tana identifikacija je osnovni korak pri izboru tehnologije transformacije zemlje u
konstruktivni materijal. Razlikujemo testove na terenu i laboratorijske testove.
Testovi na terenu su brzi i praktini, a laboratorijski mnogo sloeniji, dui za izradu i, iznad
svega, mnogo skuplji. Testovi na terenu: posmatranje, ispitivanje mirisa i ukusa, ispitivanje
dodirom, ispiranje, sedimentacija u flai, skupljanje, otpornost na suvo, test konzistencije, test
kohezije (cigara).
Laboratorijski: prosejavanje, sedimentacija, plastinost, stiljivost, kohezija.
Tehnoloki fakultet u Novom Sadu ve dugi niz godina bavi se ispitivanjem glina, za izradu
opekarskih proizvoda i crepova, ali su vrlo zainteresovani i otvoreni za saradnju.
Laboratorija na Departmana za graevinarstvo FTN Novi Sad ima gotovo sve potrebne
instrumente i opremu, za istraivanja i budue eksperimente.

5. STABILIZACIJA ZEMLJE
Stabilizovati zemlju znai promeniti odnos u sistemu zemlja-voda-vazduh, kako bi se
obezbedile osobine koje odgovaraju odreenoj primeni zemlje. Karakteristike velikog broja
razliitih vrsta zemlje mogu biti znatno poboljane na ovaj nain. Ali, treba imati na umu da za
svaku vrstu zemlje postoji odgovarajui stabilizator.
Razlikujemo: mehaniku (stinjavanje), fiziku (intervencija na teksturi; termika ili
elektrina) i hemijsku stabilizaciju (dodavanje materijala ili produkta koji joj menja
karakteristike zemlje).
Postoji na stotine proizvoda za stabilizaciju zemlje za gradnju, koji se koriste kako u zidnoj
masi, tako i na njenog povrini. Neke od najeih su stabilizacija: peskom, biljnim vlaknima,
kreom (zemlja sa veim procentom gline), cementom (6-12%, zemlja se veim procentom
peskova). U primeni su i mnogi drugi, sintetiki i komercijalni proizvodi za stabilizaciju: izmet,
krv, vlakna i koa ivotinja, ivotinjska ulja, kazein, termitnjak, jaja, vosak; pepeo, biljne masti i
ulja, tanin, biljni sokovi; kiseline, soli, silikati, sintetiki lepkovi, sapuni, gips...
Zemlja je stabilizovana i na tlu Vojvodine od davnina. Trebalo bi preispitati sve te ve
postojee naine, utvrditi njihovu relevantnosti i eventualno prilagoavanje za gradnju danas.

296

6. NORME I PREPORUKE
Univerzalne norme za gradnju zemljom danas ne postoje, to je i razumljivo. Svaka zemlja
se razlikuje po sastavu i osobinama, i nemogue bi bilo generalizovati nain upotrebe i primenu
na globalnom nivou. Ipak, postoje tehnike preporuke i praktini vodii, prilagoeni odreenim
zemljama i odreenim tehikama: dosta toga uraeno je u SAD-u, Francuskoj, Nemakoj, Peruu,
Indiji ... a nama daje temu za razmiljanje i podstrek za budue akcije.

7. STABILIZACIJA ZEMLJE
Osnovni nedostatak zemlje u graenju je brza degradacija ovog materijala pod uticajem
nepogoda. Nedostatak vremena, sredstava i, povrh svega, nedostatak informacija, dovode do
toga da se iste greke ponavljaju, uvek, svuda i predugo.
Patologije u strukturi javljaju se kao posledica problema sleganja ili klizanja terena, prirodnih
katastrofa, ali iznad svega zbog loeg koncepta konstrukcije i loeg odravanja.
Zemlja, sama po sebi, nije duktilan materijal, ali dobrim izborom konstruktivnog sistema, uz
dobre temelje i dobar krov, dobro dimenzionisane i izvedene zidove, dobro obraene uglove,
ojaanja i lananje, dobro dimenzionisane otvore i pravilno postavljene instalacije, moe dobro
podneti veinu prirodnih nepogoda.
Trebalo bi napraviti terenski zapis najeih patologija objekata Vojvodine, naine njihovog
saniranja i neku vrstu vodia stanovnicima zemljanih kua, kako bi, u skladu sa svojim
mogunostima, poboljali uslove ivota u njima.

8. OBRADA POVRINA
Osnovna uloga ovog sloja je zatita zida od nepogoda i okova, produenje veka trajanja,
poboljanje izgleda zida kako bi se skrili nedostaci grubih radova, u davanju prijatne boje, i
poveanju termike udobnosti.
Dobar zavrni sloj treba da dobro prianja za podlogu, da bude dovoljno elastian da, bez
pucanja, da primi eventualne deformacije podloge, da bude nepromoiv za kiu, da dozvoli
regulaciju vode i vlage u zidu, da bude otporan na mraz, i na kraju, da bojom i teksturom bude u
skladu sa okruenjem.
Potrebno je pripremiti povrinu, slika 4, zatim se odluiti za jednoslojno ili vieslojno
nanoenje, i na kraju za dekoraciju. Dekoracija nije sama sebi cilj ali, igrajui se formom,
reljefom, prirodnim pigmentima, svetlom i senkom, zidovi mogu postati svojevrsna umetnika
dela.
Nai stari majstori razvili su naine obrade povrina svojstvene Vojvodini.
Obrada povrina zemljom i prirodnim materijalima jedan je od veoma korienih metoda
danas, i mogao bi biti jedan od vrlo interesantnih naina ponovnog uvoenja i vraanja zemlje u
ove krajeve.

Slika 4 - Naini obrade povrina

297

9. ZEMLJA U SVETU
Mnogi pojedinci shvatili su snaaj zemlje kao graevinskog materijala za budunost, i poeli
razvijati metode i tehnike prilagoene okruenju u kome rade, dananjem vremenu i
savremenom nainu ivota, a u zavisnosti od zemlje kojom grade.
Navedimo samo neke od njih: David Easton i Rick Joy, Rural studio i DBB u SAD-u; Jos
Alegria u Portugalu, Stephen Dobson i David Oliver u Australiji, Martin Rauch u Austriji,
Marcelo Corts u ileu, Serge Maini u Indiji ...
Sve sloenija nauna istraivanja o glinama mogu otvoriti i druge interesantne puteve daljeg
razvoja, slika 5.

Slika 5 - Primena zemlje danas

10. ZEMLJA U VOJVODINI

Vekovima je ovek na tlu Vojvodine gradio, ako je drveta i kamena bilo retko ili nimalo,
razvio je on majstorstvo koristei zemlju. U poetku je, gde je to bilo mogue, svio zemunicu ili
izdubio lagumicu, a onda se osmelio i ugradio je u zidove svojih nabijaa, u svoje erpie,
oblepio njom pletere, urolao je u svoje tavanice, pa je ak i krov putrika od zemlje napravio! [5].
Posle ratova, u potrebi za brzom izgradnjom velikih razmera, kao i svi drugi okrenuli smo se
mogunostima betona i praktinosti plastike. Meutim, ekoloka, ekonomska i kriza
identiteta dovele su do toga da shvatimo znaaj okruenja i njegove zatite, i okreu nas danas
alternativnim izvorima energije, odrivom razvoju i reciklai; poboljanju kvaliteta ivota,
stambenog pitanja i pokuaju kreiranja novih radnih mesta, a uz potovanje tradicije, koristei
lokalne materijale, znanja i lokalnu radnu snagu.
Neosporno je da imamo ogroman potencijal, a kako je, od kada smo poslednji put gradili
zemljom prolo gotovo pola veka, i kako se ivot od tada umnogome promenio, pred nama je
veliki zadatak.
Prvo, da vrednujemo naslee, vratimo poverenje ljudi u tradiciju i zemlju, da sauvamo
identitet i znanja. Da upoznamo Netinsku kuu, podgrae Baa i lepa vojvoanska sela, da
pokuamo da razumemo logiku njihove gradnje i da nam poslue kao izvori informacija i dobre
prakse.
Da znanja, do kojih su oni pre nas doli intuitivno i kroz seriju pokuaja, dokaemo i
pokaemo kroz istraivanja zemlje, kako bismo je pravilno koristili i kako bismo znali koja
njena svojstva bi i kad trebalo korigovati. Da nam dostignua drugih poslue kao podstrek da
izuimo dobro zemlju ovih krajeva, a ne da od njih preuzimamo i primenjujemo tehnike i znanja
koja uz nju ne idu, emu ona ne moe da se prilagodi, da je ne stabilizujemo cementom samo
zato to se to negde pokazalo dobrim.
Da pogledamo kako to ljudi u zemljanim kuama danas ive, koji su problemi sa kojima se
suoavaju i na koji nain bi se ti problemi mogli otkloniti; pa da zajedniki napravimo

298
preporuke, oni svojim iskustvom, mi onim to smo nauili, kako da ive bolje, zdravije i
kvalitetnije.
Da pokuamo da razvijemo i osavremenimo tehnike, da nauimo kako da gradimo danas:
nove, moderne, jeftine, ekoloke kue. Da ukaemo na mogunosti i naine graenja, da damo
dobre primere, da poduimo zaniteresovane kako da ih sami grade.
Da ne dozvolimo da nam neznanje bude opravdanje, nego da u kolama, pored drveta, betona
i metala, materijal zemlja dobije svoje mesto, da damo i njoj mogunost razvoja i napretka, i da
nastavimo da sa njom radimo, od nje uimo i u njoj ivimo.
CRATerre je u Francuskoj, ali i u svetu, postigao mnogo na podizanju svesti o zemlji, njenoj
zatiti i mogunostima i opravdanosti njenog korienja u gradnji danas. Ipak, ovaj region ostao
je neizuen i uspavan, i pred nama je lepa mogunost da se, uz podrku zainteresovanih
institucija kojih je sve vie, pokrenemo i postanemo i sami centar jednog takvog deavanja.
Nadamo se da e sledei kongres biti prilika da pokaemo dokle smo to zajedno stigli.

Slika 6 - Ssremska kua u Netinu

11. POPIS LITERATURE

[1] Turner, John F.C.: Housing By People: Towards Autonomy in Building
Environments, Pantheon books, New York 1977
[2] CRATerre (Houben & Guillaud): Trait de la construction en terre, Parenthses,
Marseille 2006
[3] Guillaud, Hubert : prsentation de Chaire UNESCO Architectures de terre, cultures
constructives et dveloppement durable, Craterre ENSAG novembar 2008
[4] Craterre : publikacija Patrimoine Mondiale 2005
[5] Pokrajinski zavod za zatitu spomenika: Graa, Novi Sad 1958-2002

299

Esad Mei1

KONCEPT LOKALIZIRANE NELINEARNOSTI U ANALIZI

ELINIH OKVIRNIH KONSTRUKCIJA
Rezime: U ovom radu prikazana je metodologija za nelinearnu analizu elinih okvira prema
konceptu lokalizirane nelinearnosti. osnovni koncept modela se sastoji u diskretnom rasporedu
serije nelinearnih konanih elemenata opruga nulte duine u podrujima oekivane
plastifikacije okvira. tapni elementi izmeu presjeka sa nelinearnim elementima se ponaaju
linearno. na taj nain su sile u elementima okvira za veinu stepeni slobode linearne, a
nelinearno ponaanje se javlja u relativno malom broju stepeni slobode. ovakav model moe
eksplicitno uvesti u razmatranje strukturne i geometrijske imperfekcije, zaostale napone i
ojaanje materijala. njegova primjena podrazumjeva poznavanje odgovarajueg odnosa siladeformacija za materijal ili popustljive veze. do takvog odnosa se moe doi analitiki ili
eksperimentalno.metologija za ovako kompleksnu analizu elinih okvira je primjenjiva i u
inenjerskoj praksi.
Kljune rei: elini okviri, lokalizirana plastifikacija, popustljive veze, link elementi.

LOCALIZED NONLINEARITY CONCEPT FOR ANALYSIS

OF STEEL FRAME STRUCTURES
Abstract: In the paper there is propose the numerical model for nonlinear analysis of steel
frames with use of localized nonlinearity. Main concept of model consists of discret ordering of
series nonlinear finite elements springs zero length in the areas of expected frames
plastifikations. The frame elements between the sections with nonlinear elements behaved
linear.On that way the forces in the elements of frames for the most degrees of freedom are
linear in the relation of displacement, but nonlinear behaviour occurs in relatively small number
degrees of freedom. This kind of model can be explicitly introduced in consideration of
geometrical imperfection, backward stresses and str.
Key words: steel frames, localized plasticity, semy-rigid connestions, link elements

Vanredni profesor, Graevinski fakultet, Patriotske lige 30, Sarajevo,e-mail: esad_mesic@yahoo.com

300

1. ANALIZA PROBLEMA
Analiza konstrukcija pomou teorije plastinosti se vezuje za prvu polovinu 20. vijeka.
Osnovna metoda za analizu koja je i danas zastupljena je pojednostavljena metoda plastinih
zglobova. Meutim, posljednih 40-ak godina pojavile su se razliite metode plastine analize
elinih konstrukcija. One se sutinski mogu podijeliti na dvije grupe:
Metode lokalizirane plastifikacije plastini zglobovi;
Metoda plastinih zona.
Metoda plastinih zglobova je generalno u svojoj primjeni dosta jednostavna i bazirana na
jednostavnim pretpostavkama. Rjeenja koja se dobiju u globalnoj analizi odraavaju realno
ponaanje konstrukcije sa maksimalnim graninim optereenjem sloma. Meutim, ova metoda
ne daje pouzdana rjeenja za sluajeve u kojima je ponaanje konstrukcije uslovljeno
ponaanjem pojedinanih elemenata, zatim kada se javlja vii nivo normalnih sila u elementima ,
te pri rasprotiranju plastifikacije presjeka i plastifikacije na veim duinama. Takoe, metoda
nije primjenjiva za sisteme sa popustljivim vezama.
Metoda plastinih zona je tana metoda elaso-plastine analize okvirnih konstrukcija koja
uzima u razmatranje rasprostiranje plastifikacije kako u poprenom presjeku tako i du
elementa. Takoe, uzima u razmatranje promjenu poloaja neutralne ose, obzirom na veliinu
elastinog jezgra (u funkciji napredovanja plastinih podruja), zatim razliite mogunosti
raspodjele zaostalih napona i efekti velikih pomjeranja. Osnovni nedostatak metode plastinih
zona je njena relativna komplikovanost i raunska kompleksnost za rutinsku upotrebu u
konstrukterstvu.
U ovom radu se predlae metoda za nelinearnu analizu elinih okvira koja u sebi sadri
sutinske prednosti prethodno opisane dvije metode, i osnovne su joj karakteristike:
Mogunost postepene plastifikacije poprenog presjeka postepeni pad krutosti na nivou
poprenog presjeka;
Mogunost rasprostiranja plastinih zona na odreenoj duini pad krutosti na nivou
sistema;
Praenje preraspodjele presjenih sila u sistemu na bilo kom nivou optereenja;
Uzimanje u razmatranje uticaja normalne sile na plastifikaciju poprenog presjeka (M-N
interakcija) integralna linija sloma;
Modeliranje opteg tipa veze greda stub (popustljive veze) na osnovu eksperimentalnih i
numerikih podataka;
Ukljuivanje u razmatranje poetnih imperfekcija i zaostalih napona (implicitno).
Na osnovu prethodnih stavki metoda je nazvana metodom praenja toka plastifikacije
elinih okvira diskretizacijom plastinih zona. Ova metoda analize demonstrirana je uz pomo
raunskog programa SAP2000n, koji sadrzi mogunost ukljuivanja nelinearnih veznih
elemenata (LINK) u diskretnim presjecima du raspona u sistemu sa linearnim (FRAME)
elementima. Geometrijska nelinearnost (velika pomjeranja) se uvodi u razmatranje pomou
geometrijske matrice krutosti. U radu su ustanovljena dva modela elastoplastinog ponaanja u
presjeku (kriva M-). Uvedena je integralna linija sloma koja definie zajedniki uticaj na
plastifikaciju momenata savijanja i normalnih sila. Predstavlja se i model popustljivih veza i
njen uticaj na ponaanje elinih okvira.

301

2. JEDNAINE RAVNOTEE U NELINEARNOM PODRUJU

U optem sluaju ponaanje konstrukcije nije linearno, nego zavisi od veze generalisana silageneralisano pomjeranje, kako na nivou isto deformacijskih veliina (materijalna nelinearnost),
tako i na nivou pomjeranja elementa kao krutog tijela (geometrijska nelinearnost). Prema tome,
uslov ravnotee je potrebno u optem sluaju uspostaviti uvaavajui ova dva pomenuta
kriterija. Oni se u razmatranje uvode relacijom gdje su u svrhu pojednostavljenja analize
odvojene elastoplastina matrica krutosti K ep od geometrijske matrice krutosti K g :

[ ]

[ ]

{F } = ([K ] + [K ]) {u}
ep

2.1 Elastoplastina matrica krutosti

Ovdje se uvodi pojednostavljeni model elastoplastinog ponaanja na bazi matrice krutosti
tapa sa nelinearnim elementima oprugama na krajevima (u pravcu rotacije matrica
transverzalne krutosti, Sl.1 i aksijalno matrica aksijalne krutosti, Sl.2), kojima se simulira
materijalna nelinearnost presjeka tapa ili popustljivost veza [2].

Slika 1- Model tapa sa rotaciono popustljivim vezama na krajevima (Srj,Srk- rotacione krutosti)

Slika 2 - Model tapa sa aksijalnom popustljivosti na krajevima (Saj, Sak aksijalne krutosti)

Superpozicijom odgovarajuih matrica krutosti za tapove sa stepenima slobode prema

gornjim slikama, dobija se:
0

0
[K *] = EI
L(1 + 3 )
0
0

0
12 + 1 + 2
L2
6+ 2
L
0
12 + 1 + 2

L2
6 + 1
L

0
6 + 2
L

0
0

4 + 2

0
6 + 2

0
12 + 1 + 2

L2
6+ 2

L
0
12 + 1 + 2
L2
6 + 1

0
6 + 1

4 + 1

0
6 + 1
L

Gdje su
A

A* =
1+

EA 1
1

+
L S a1 S a 2

; 1 = 12 EI ; 2 = 12 EI ;
S rj L

S rk L

4 EI 4 EI
12 EI
+
+
= 1+ 2+ 1 2 .
3
3
12
S rj L S rk L S rj S rk L
2

3 =

Kako je ve napomenuto, pomou prethodne matrice krutosti u analizu okvirnih

konastrukcija se uvodi lokalna materijalna nelinearnost i popustljivost veza (ako takve postoje uz prethodno poznavanje odnosa M-).

302

2.2 Geometrijska matrica krutosti

Nelinearno ponaanje geometrijske prirode odnosi se na velika pomjeranja (ukljuujui i
deformacije) i predstavlja njihov uticaj na poveanje naprezanja u konstrukciji. Generalno,
geometrijska nelinearnost se moe razmatrati dvojako:
velika pomjeranja, kao kruto tijelo, sa malim deformacijama koje se mogu zanemariti
(najprostiji tip geometrijske nelinearnosti - priblina rjeenja Teorije II reda);
velika i pomjeranja i deformacije (npr. analiza pomou matrice krutosti dobijene na
osnovu tanog rjeenja diferencijalne jednaine prema Teoriji II reda).
U ovom radu, u okviru prikazane metologije za nelinearnu analizu elinih okvira,
primjenjena je geometrijska nelinearnost koja ukljuuje velika pomjeranja na pojednostavljeni
nain - tzv. P- metoda [3]. Sutina se sastoji u poveanju momenta savijanja kojeg izaziva
gravitaciono optereenje (normalna sila P) pri horizontalnom pomjeranju ().

Slika 3 - Bilinearni konstitutivni model ponaanja elika

Za meke konstrukcione elike ojaanje materijala se zanemaruje zbog relativno velike

deformacije koju je potrebo dostii da bi se ono aktiviralo (pretpostavka o malim
deformacijama).
Poznato je da na plastifikaciju presjeka mogu simultano da utiu moment savijanja (M) i
normalna sila (N).

Slika 4 - Redukcija momenta pune plastinosti obzirom na prisustvo normalne sile (Mp,N reducirani
moment plastinosti uslijed prisustva normalne sile N)

Obzirom da se i od momenta savijanja i od normalne sile javljaju normalni naponi, vezu

izmeu M i N je lako uspostaviti. Za razliite presjeke mogue je formirati integralne linije
teenja variranjem odnosa izmeu M i N dijagrami interakcije. Na Slici 5. date su linije teenja
za razliite odnose dimenzija pojaseva i rebra (savijanje oko jae ose) [4].
Donja granina linija je linija teenja prema LRFD AISC ameriki propisi za eline
konstrukcije i predstavlja aproksimaciju na strani sigurnosti za sve vrste valjanih profila. Ona se
ovdje usvaja kao sigurna aproksimacija za bilo koji I popreni presjek.

303

Slika 5 - Interakcijske linije teenja M-N za razliite odnose (btf/dwtw) i mjerodavna linija interakcije
prema amerikim propisima za eline konstrukcije (LFRD-AISC).

Uslovi teenja su dati izrazima:

N 8 M
+
=1
N y 9 Mp

za

N
M
+
=1
2N y M p

za

N
0.2
Ny

N
< 0.2
Ny

Gdje su Ny aksijalna nosivost elementa za sluaj bez izvijanja, Mp plastini kapacitet

nosivosti, za sluaj istog savijanja, dok su M i N u optem sluaju presjene sile dobivene po
teoriji II reda.
Uticaj poprene sile na plastifikaciju se moe zanemariti uz pretpostavku da je kod svih
elemenata okvira zadovoljen uslov h/L 0.1.
Obzirom da se ovdje razmatraju tapni sistemi, potrebno je uspostaviti odnos izmeu
generalisane sile i generalisanog pomjeranja. Kod okvirnih sistema taj odnos se najee zadaje
izmeu momenta savijanja i rotacije poprenog presjeka (M-), (Slika 6).

Slika 6 - Opti oblik dijagrama moment-rotacija za tapne elemente

Oblik M- zavisi od oblika poprenog presjeka i odnosa Mp/My i kree se izmeu 1 (za
idealizovani I presjek bez rebra) i 2 (presjek oblika romba). Za tipine I presjeke taj odnos se
kree izmeu 1.1 i 1.18 (za savijanje oko jae ose).
U ovom radu su koritena sljedea dva modela ponaanja (moment-rotacija (M-))
nelinearnih elemenata (Slika 7, a i b):
Bilinearni model elastoplastinog ponaanja Model a (a);
Eksponencijalni model elastoplastinog ponaanja Model b (b).

304
Prvi model je formiran na osnovu razmatranja Kempa [8], osim to je malo modificiran radi
prilagodbe LRFD liniji teenja [4]. Prema ovom modelu do poputanja dolazi za vrijednost
momenta:

N
N
M y , N = 1.125 M p 1
0.9 0.25
N
N
y
y

N
N
M y , N = M p 1 0.5
0.9 0.25

N
N
y
y

pri emu je

N
M p , N = 1.125 M p1
N
y

N
M p , N = M p1 0.5

Ny

za

za

za

N
0.2
Ny

za

N
< 0.2
Ny

N
0.2
Ny
N
< 0.2
Ny

Slika 7 - Odnos moment-rotacija (M-) nelinearnih elemenata

Drugi model ponaanja M- je predloen od strane Liewa i Chena [4], i daje mogunost
ravnomjerne promjene krutosti u poprenom presjeku, a takoe i uzimanja u obzir (na implicitan
nain) i strukturnih imperfekcija, koje smanjuju krutost.

N
M p , N = 1.125 M p1

N y

N
M p , N = M p1 0.5

N
y

za

za

N
0.2
Ny
N
< 0 .2
Ny

2.4 Model popustljive veze

Poseban znaaj kod okvira imaju veze greda-stub. Popustljivost ovih veza znatno utie na
preraspodjelu presjenih sila i deformaciju okvira. Odnos M- dobija se, za razliite vrste veza,
uglavnom eksperimentalnim putem. Modeliranje popustljivih veza je zatim mogue pomou
rotacionih opruga na kraju grede (kao za tap na Sl.1).

2.5 Praenje toka plastifikacije elinih okvira diskretizacijom plastinih zona

Metoda diskretizacije plastinih zona predstavlja metodu u kojoj se javlja sloeni mehanizam
meusobnih veza linearnih elemenata FRAME elementi i nelinearnih opruga LINK
elemenata. U osnovi radi se o seriji linearnih tapnih elemenata sa nelinearnim oprugama na
krajevima (Slika 1). tipa FRAME ili jednim vorom za tap a drugim za podlogu. Nelinearna
analiza kao time-history analiza sastoji se u rjeavanju sljedeih jednaina dinamike
ravnotee [5]:

305
f = ratio k d + (1 ratio ) yield z
k - konstanta opruge
fy - granica razvlaenja
ratio - dio krutosti posle poputanja
z - unutranja histerezisna promjenljiva
exp - definie zakrivljeni dio dijagrama ijim
adekvatnim odabirom se moe uvesti uticaj
poetne imperfekcije
Slika 8 - Definicija parametara elementa Plastic 1

[m]{v(t )} + [c]{v(t )} + ([k ] + [k ]){v(t )} = {p(t )}

[k ] - matrica krutosti linearno-elastinih elemenata (sa P- efektom);
[k ] - matrica krutosti nelinearnih elemenata.
0

Ako se nelinearne promjene krutosti prebace na desnu stranu, jednaine kretanja postaju
[m]{v(t )} + [c]{v(t )} + [k 0 ]{v(t )} = {p(t )} [k d ]{v(t )}
tako da nelinearna promjena krutosti djeluje kao pseudo-sila [Fsd (t )] = [k d ]{v(t )} na desnoj strani
jednaine. Dalja procedura sastoji se u rjeavanju prethodnog sistema jednaina kretanja
transformacijom preko sopstvenih oblika, ime se dobija sistem nevezanih jednaina. Na ovaj
nain znatno je pojednostavljena procedura analize u odnosu na standardni inkrementalni
postupak korak po korak.

3. PRIMJER
Primjena metode diskretizacije plastinih zona prikazana je na jednom dvospratnom
jednobrodom elinom okviru sa popustljivim vezama u vorovima [1], (Slika 9).
LINK elementi su u podrujima negativnih momenata savijanja (veliki gradijent momenata)
postavljeni na malom rastojanju (~0.6h, h-visina elementa (profila) koji se diskretizira), u
podrujima pozitivnih momenata na veem rastojanju (~1.0-2.0h) i u podrujima linearne
promjene momentnog dijagrama na ~1.0h. LINK elementi su locirani i na mjestima popustljivih
veza.
Karakteristike veza [1]:
vor 3, veza C-1/2
Mu=102.1 kNm, exp=1.32
Sr2=28736kNm/rad
vor 5, veza C-3/4
Mu=92.0 kNm, exp=1.57
Sr1=23276kNm/rad
Optereenje:
q1=27.14 kN/m', H1=9.86 kN
q2=39.42 kN/m', H2=19.72 kN
E=20000 kN/cm2 , F360
Slika 9 - Dvospratni jednobrodni elini okvir [1]

306
Mjerodavna kombinacija optereenja za odreivanje krajnjeg graninog optereenja je:
(1.0DL+1.3WL), gdje je DL optereenje q1 i q2, a WL optereenje H1 i H2.

4. REZULTATI ANALIZE
model a za tapove okvira, model b za veze:
4.1.1 Kriva M-
Prvo teenje se pojavilo u vezama 4 i 6, na nivou optereenja =0.9. Plastini zglob se
formirao u voru 4 za =1.05. Nadalje se dogodila plastifikacija rigle 5 , u polju, na duini od
100cm (5 LINK elemenata) pri =1.25, to je i nivo optereenja loma okvira.
Prema Chen-u [1], =1.259.
4.1.2 Kriva M-
model b za tapove okvira, model b za veze:
Plastifikacija okvira je poela poputanjem veze u voru 4 na nivou optereenja =0.8, a
nastavila se plastifikacijom veze u voru 6 pri =1.1. Slino kao kod prethodnog modela, prije
sloma dolazi do plastifikacije sredita rigle 5 na duini od 125cm (6 LINK elemenata). Faktor
graninog optereenja je =1.25.
Prema Chen-u [1], =1.259.
Rezultati dobiveni ovakvom analizom uglavnom su na strani sigurnosti, ili nekonzervativni
unutar zadovoljavajuih granica.

5. ZAKLJUAK
Predloena metodologija za nelinearnu analizu vrlo kompleksno tretira problematiku elinih
okvira i primjenjiva je za praktine potrebe. Daje mogunost ukljuivanja uticaja normalnih sila
na plastifikaciju presjeka. Ukljuuje u razmatranje pojednostavljenu geometrijski nelinearnu
analizu uz imperfekcije elemenata (strukturne i geometrijske) kao i efekte popustljivih veza.
Metoda daje mogunost dobivanja presjenih sila za bilo koji nivo optereenja do sloma.
Takoe, metoda daje mogunost otkrivanja istinskog mehanizma sloma, sobzirom da je on
rezultat nepotpunog mehanizma i velikih pomjeranja (P-).

6. POPIS LITERATURE
[1] Chen, W.F.; Sohal,I.: Plastic Design and Second-Order Analysis of Steel Frames, SPRINGERVERLAG, 1995.
[2] Liew, J.Y.;White,D.W.;Chen,W.F.: Second Order Refined Plastic-Hinge Analysis for Frame
Design, PartI, Journal of Structural Engineering,Vol.119, No.11, November 1993., p3196-3216
[3] Mei, E.: Analysis of timber frames with localized nonlinearities, Facta Universitatis, Series
Architecture and Civil Engineering., Vol.2, No 5, University of Nish, Nish, 2003.
[4] Mei, E.: Modeliranje popustljivih veza drvenih okvirnih konstrukcija, Graevinar 56, Zagreb,
2004.
[5] Clough, R.W.;Penzien,J.: Dynamics of Structures, McGraw-Hill, Inc,1993.
[6] Wilson, E.L.: Three Dimensional Static and Dynamic Finite Element, Computer and Structures,
Inc.,Berkeley, California, USA.
[7] Kemp, A.R.: A Mixed Flexibility Approach for Simplifying Elastic and Inelastic Analysis of
Frame, Jurnal oF Constructional Steel Research, Article in press, April 2002.

307

Milenko Milinkovi1

PREFABRIKACIJA FEROCEMENTNIH ELEMENATA I

IZGRADNJA FEROCEMENTNIH HALA
Rezime: U prvom delu rada dat je kratak istorijat nastanka ferocementa, njegov sastav i osobine,
metode proizvodnje ferocementa, njegova primena te kratak prikaz ferocementih objekata koje
sam od 1981 god. do sada izgradio.
U drugom delu rada prikazana su reenja tehnologije proizvodnje prefabrikovanih ferocementnih
elemenata.
Trei deo rada obrauje postupak izgradnje ferocementnih hala koritenjem prefabrikovanih
ferocementnih elemenata.
Kljune rei: ferocement, prefabrikacija, izgradnja ferocementnih hala.

PREFABRICATION OF FERROCEMENT ELEMENTS AND

CONSTRUCTIONING OF FERROCEMENT HALLS
Abstract: In the first part of the paper is given short history of origin the Ferrocement, its
composition and characteristics, methods of producing Ferrocement, its application and short
display of Ferrocement objects, which I have built from 1981. Year since today.
In the second part of the paper are shown the solutions of the producing technology
prefabricated Ferrocement elements.
Third part of the paper elaborates the proceeding of building the Ferrocement halls by using
prefabricated Ferrocement elements.
Key words: ferrocement, prefabrication, building of ferrocement hall

dipl.in.el.,"Milinkovi Company" d.o.o., Brae Gavraji 79, 11275Boljevci, Srbija, e-mail: milinkovic@nadlanu.com

308

1. UVOD
Ferocement je u sutini, sitnozrni, tankoslojni armirani beton, sadri malo razmaknute
slojeve iane mree, koji su utopljeni u cementni malter.
Materijal je patentirao Joseph Louis Lambot 1848 god. izradivi amac duine 3m koji se
nakon godina provedenih u morskoj vodi danas uva u jednom muzeju u Francuskoj.[1]
Sve do pred kraj dvadesetog veka ferocement se koristio za izgradnju raznih plovnih
objekata (amci, jahte, lepovi), a od tada poinje da se koristi za izgradnju graevinskih
objekata.

Slika 1 - ferocementna hala i solarna kua, Boljevci

1.1 Sastavni materijali ferocementa[2]

1.1.1 iane mree :
Prenik ice: 0.5< <1.5
Tip mree: rabic, heksagonalna mrea, ekspandirana metalna mrea
Broj slojeva: do 6 slojeva /cm
Uee iane mree:
do 8% zapremine ferocementa
do 630 kg/m3 ferocementa
do 12 kg/m2 ferocementa
1.1.1 Malter
Portland cement: svi tipovi
Granulacija peska: 0.25 mm <dp<2mm
Odnos pesak/cement: 1<p/c<2.5 teinski
Odnos voda/cement: 0.35<v/c<0.6 teinski

1.2 Osobine ferocementa

vrstina, ilavost
Vodonepropusnost, trajnost, otpornost na uticaj spoljanje sredine
Mogunost bre izrade objekata velikih dimenzija
Povoljna cena
Sve te osobine ne poseduje niti jedan poznati materijal istovremeno.

309
Za razliku od armiranog betona, kod ferocementa je gvoe (iana mrea), praktino
homogeno rasporeeno po preseku ferocementnog elementa to ima za posledicu da
ferocementni elementi pri istezanju imaju viestruki "cracking". Stoga su ferocementni elementi
neuporedivo tanji i laki od artmirano betonskih istih karakteristika. Standardna debljina
ferocementnih elemenata je 10-30 mm.
1.3 Metode proizvodnje ferocementih elemenata
1.3.1 Metoda skeletne armature
Sutina skeletne metode je da se koristi ram od noseih armaturnih ipki ili ica, na koje se
dodaje iana mrea sa svake strane. Malter se nanosi na pripremljenu armaturu i ianu
konstrukciju, preporuljivo sa jedne strane i onda se istiskuje sve dok se viak ne pojavi na
drugoj strani. Viak se tada sabija nazad kroz armaturu ili uklanja.
Nosei ram od standardnih elinih ipki za armiranje moe formirati razliite oblike.
Dijametar ipki zavisi od veliine strukture. Generalno se preporuuje da gvozdeni ram ne
zauzima vie od 50 procenata debljine sloja. Prednosti korienja skeletne armature: ne zahteva
se nikakva oplata, dobar prodor maltera u mreu, lako mogu da se zakrpe sve pukotine sa obe
strane. Mane su: potrebno je uvrivanje i podupiranje dok se ne osui malter, teko je
obezbediti ujednaen standardni kvalitet proizvoda.
1.3.2 Metoda kalupa
U ovoj metodi nekoliko slojeva mree ili mree kombinovane sa ipkama se postavljaju
unutar krutog kalupa.
Malter se direktno ubacuje u kalup koji se konstruie kao vibro stol, to omoguuje potpuno
utapanje mree u malter i kao rezultat imamo proizvod ujednaenog projektovanog kvaliteta.
1.4 Primena ferocementa
Plovei objekti: amci, jahte, brodovi, pontoni
Tankovi (rezervoari)
Bazeni
Skulpture
Graevinski objekti

1.5 Realizovani objekti od ferocementa

U periodu od 1980 god. do sada izgradio sam sledee objekte:
Kupola u vinogradu prenika 7m, 1981 god.
Vrtni bazen prenika 5m, 1982 god.
Hala 1070 m2 (65x15m), 1999 god.
Slikarski atelje 100 m2 , 1999 god.
Solarna kua: polulopta prenika 18 m, garaa polucilindar 9x15 m, 2001 god.
Proizvodna hala izgraena od prefabrikovanih ferocementnih elemenata
2008 god.

(52x17m),

310

2. PROIZVODNJA PREFABRIKOVANIH FEROCEMENTNIH ELEMENATA

Uoeni nedostaci koritenja skeletnog metoda za izgradnju ferocementnih objekata (dugo
vreme potrebno za vezivanje mree, uticaj vremenskih prilika prilikom nanoenja maltera to
rezultira velikim problemima oko kvaliteta gotovog objekta), upuivali su me na neophodnost
prefabrikacije elemenata u kontrolisanim uslovima i kontrolisanog kvaliteta.
Iskustvo steeno izradom prefabrikovanih ferocementnih gazita spiralnog stepenita
posluilo je za razradu ideje da se razvije proizvodnja prefabikovanih ferocementnih elemenata
od kojih bi se sklapanjem gradili veliki zatvoreni prostori.
U toku razrade ideje definisani su osnovni ciljevi koje razvijeno reenje mora da poseduje:
jednostavna, brza i jeftina izrada
pouzdan kontrolisani kvalitet
to laki elementi
to manje razliitih elemenata
lak i jeftin transport do mesta ugradnje
reen problem termike
laka i jednostavna ugradnja
Nakon analize vie razliitih reenja, izrada prototipova i sagledavanja mana i prednosti
svakoga, odabrano je za serijsku proizvodnju reenje koje je ponajbolje zadovoljavalo gore
postavljene uslove.
Usvojene je reenje elemenata dizajniranih kao orebrena ravna ferocementna ploa dimenzija
1.8 x 3.8 m..

Slika 2 - Kalup za izlivanje i paket gotovih prefabrikovanih ferocementnih elemenata

Za potrebe proizvodnje elemenata razvijen je alat koji omoguuje otvaranjem bonih stranica
lako i brzo ubacivanje rabic mree kao i armaturne mree, direktno ubacivanje maltera, a poto
je u alatu ugraen vibro motor, brzo i kvalitetno utapanje mrea u malter.
Na jo sve malter debljine cca 3 cm ugrauje se termoizolacioni sloj izveden u tehnologiji
simprolita (9 cm), a na njega zavrna cementna kouljica ojaana fibrinima (1 cm).
Uz dodatke aditiva, pri toplom vremenu mogue je vaenje odlivaka ve sledei dan.

311

3. IZGRADNJA FEROCEMENTNIH HALA KORITENJEM REFABIKOVANIH

FEROCEMENTNIH ELEMENATA
3.1 Osnovne karakteristike reenja
Usvojeno reenje izgradnje hale od prefabrikovanih ferocementnih elemenata sutinski se
razlikuje od svih poznatih tehnologija izgradnje hala prefabrikovanim graevinskim elementima
bez obzira da li je re o betonskim, elinim ili drvenim elementima.
U svim tim tehnologijama se prefabrikuju razni nosivi elementi (stubovi, grede, lukovi), u
pravilu vie raznih dimenzija, transportuju na gradilite (esto kao vanstandardni transportni
gabariti), montiraju na gradilitu i tu se formira ispuna (zidanjem, panelima i sl.).
Kod usvojenog reenja prefabikuje se jedna jedina vrsta ferocementnog elementa (malo
pogolema cigla) koji je u sutini ispuna.
Elementi se prevoze na gradilite u paketima: tri paketa po est elemenata su u potpunosti u
okviru standardnih transportnih gabarita. Za raspon od 17m to je 89 m2 poda u jednom
transportu. Na gradilitu se postavljaju na elinu lunu konstrukciju koja nosi ferocementne
elemente u fazi monolitizacije, kao i gazita sa kojih radnici obavljaju aktivnosti izgradnje hale.
Elementi se postavljaju tako da se izmeu dva luna niza ferocementnih elemenata formiraju
armirano-betonski lukovi kao nosiva konstrukcija hale. Po sazrevanju betona u
armiranobetonskim lukovima uklanjaju se elini lukovi-alat.
Potom je potrebno samo ofarbati povrinu ferocementne hale iznutra, te izvesti hidroizolaciju
izvana i ugraditi stakla u prozorske okvire koji su ve sastavni deo ferocementnih elemenata.
Na taj nain se dobija hala lunog oblika koja u sluaju raspona od 17 m ima cca 100 m3
zatvorenog prostora po dunom metru podune ose hale.
Eventualne unutranje pregrade se izvode u skladu sa namenom hala uz nezavisno
temeljenje.
3.2 Postupak montae
Na izvedenu konstrukciju temelja i osnovne podne ploe dizalicom se izdiu elini lukovi
jedan po jedan i meusobno uvezuju pripremljenim rasponkama. Nakon uvezivanja i
ukruivanja est lukova, izniveliu se "P" nosai elemenata kako bi montirani elementi postigli
pravilno zadanu geometriju.
Montaa poinje tako da se uz koritenje kvalitetnog graevinskog lepka postave na temelje
po dva elementa sa svake strane uz meusobni razmak predvien za izlivanje armirano
betonskog luka.
Postupak montae se nastavlja postavljanjem sledeih redova elemenata sa svake strane
naizmenino uz meusobno lepljenje (zidanje).

Slika 3 - Montaa ferocementnih elemenata

312
Prostor koji ostaje izmeu ta dva luna niza elemenata se izarmira i zatvori elinom
oplatom.
Sukcesivno se izliva beton u tako formirane upljine i na taj nain se formira armirano
betonski luk u koji su ukljetene podune armature ferocementnih elemenata.
Montaa se nastavlja dizanjem sledea dva elina luna nosaa i "zidanjem" sledeeg
lunog niza ferocementnih elemenata i izlivanjem armirano betonskog luka sve do projektovane
duine hale.

3.3 Namena ferocementnih hala

Lepeza primene ferocementnih hala je vrlo iroka:
kolske sportske hale
Proizvodne, industrijske i skladine hale, hladnjae
Poslovni i stambeni objekti itd.
kole, deiji vrtii, zdravstveni dispanzeri, staraki domovi

3.4 Prednosti ferocementnih hala

Brza gradnja (1 do 3 meseca za 1000 m2 poda)
Kvalitetno reeni problemi statike, termike, hidroizolacije, osvetljenja itd.
Povoljna cena (20% jeftinije od standardne gradnje)
Jeftino i jednostavno odravanje
Potpuna rezistentnost na zemljotrese
Trajnost
Smanjeni trokovi za zagrevanje

4. POPIS LITERATURE
[1] Naaman, A. :Ferrocement & Laminated Cementitious Composites, Techno Press 3000,
Michigan U.S.A.- 2000
[2] Naaman, A., et all: Ferrocement Model Code- Building Code Recommendations for
Ferrocemnt (IFS 10-01), International Ferrocement Society, Asian Institut of
Technology, Thailand - 2001

313

Ratko Mitrovi1

ENERGETSKA OPTIMIZACIJA RAZLIITIH

TEHNOLOGIJA GRAENJA
Rezime: U ovom radu prezentirali smo proces energetske optimizacije razliitih tehnologija
koriena je
graenja dostupnih objekata visokogradnje. U sprovedenom istraivanju
viekriterijumska optimizacija i viekriterijumsko rangiranje za razliite tehnologije graenja od
kojih neke koriste obnovljive izvore energije. Za realizaciju tog obimnog istraivanja uraen je
projekat jednog karakteristinog individualnog stambenog objekata na osnovu kojeg su
sraunate vrijednosti kriterijumskih funkcija za svako varijantno rjeenje. Na osnovu dobijenih
rezultata je, vezano za energetsku efikasnost, dat predlog optimalnih tehnologija graenja kod
izvoenja objekata visokogradnje.
Kljune rei: Tehnologije graenja, Optimizacija, energetska efikasnost, kriterijumske funkcije,
solarni moduli

ENERGY PROCESS OPTIMIZATION VARIOUS MODEL OF

TECHNOLOGIES CONSTRUCTION
Abstract: In this work, we will present an energy process of optimization for various
technologies construction of available houses. This investigation is oriented to the multy-criteria
optimization and to multi-criteria ranging of the different building technologies some of this
technologies use renewable energy. For this project we made design for available houses and for
every constructions technologies we made estimations for value criterias functions. With
answers were got we will to present the most optimal technology of construction with use
energy efficiency in available houses.
Key words: Technology Construction, organization, energy efficiency, criteria function, solar
moduls

Profesor, Arhitektonski fakultet, ora Vaigtona bb , Podgorica, Crna Gora, email: ratkom@ac.me

314

1. UVOD
Ideja o realizaciji ovog rada je nastala kao posljedica istraivanja tehnologija graenja
autora ovog rada, kao i analize dosadanjeg tehnolokog razvoja, u funkciji smanjenja utroka
energije kod razliitih vrsta stambenih objekata. Enegetska efikasnost zgrada postaje sve
znaajnija jer je energija sve skuplja, a sa druge strane, proizvodnja i koritenje energije,
prouzrokuju zagaenje ovjekove okoline i utiu na stvaranje efekata staklene bate. Namjera
nam je bila da ovo istraivanje doprinese smanjenju potrebne energije za klimatizaciju i
optimalnom funkcionisanju arhitektonskih objekata. Zbog toga je namijenjeno, prije svega,
projektantima ovakve vrste objekata da bi, prilikom realizacije projektnih rjeenja, imali u vidu i
utroak energije koji je potreban za optimalno funkcionisanje objekta.
U radu je analiziran vei broj tehnologija graenja, poevi od klasine tehnologije graenja
objekata, pa sve do najsavremenijih tehnologija koje koriste razliite mogunosti pasivne solarne
arhitekture i obnovljivih izvora energije.
Poseban akcenat je stavljen na mogunost korienja solarne energije, koja je prava blagodet
prirode i najistiji izvor energije.
Ovo istraivanje je utoliko znaajnije to se kod nas veliki broj individualnih stambenih
objekata izvodi bez pojaane termike izolacije i koritenja solarnih kolektora za grijanje tople
vode, a proizvodnja elektrine energije iz solarnih modula gotovo se i ne koristi. Razloga za to
ima vie, a najvaniji su neadekvatna edukovanost strune i ire populacije o mogunostima i
ekonomskoj profitabilnosti novih tehnologija graenja, kao i mogunostima proizvodnje
energije iz alternativnih izvora.
U prilog ovom istraivanju ide i veoma brzi razvoj tehnologija graenja, kao i efikasnije
korienje altenativnih izvora energije, a njihovim integrisanjem mogu se postii veoma dobri
ekonomski efekti. U tom cilju je raeno ovo istraivanje.

2. MODEL UPRAVLJANJA PROCESOM OPTIMIZACIJE

Na poetku rada je dat prikaz viekriterijumske optimizacije razliitih tehnologija graenja
stambenih objekata, i to : objekata koji se izvode kod nas na klasian i uobiajen nain,
objekata koji se izvode na klasian nain i uz pojaanu termiku zatitu, objekata koji koriste
elemente pasivne solarne arhitekture, kolektrore za grijanje tople vode i solarne module za
proizvodnju eletrine energije.
Veina stambenih objekata kod nas se izvodi bez pojaane termike izolacije i korienja
solarnih kolektora za grijanje tople vode, dok se proizvodnja elektrine energije iz solarnih
modula do sada nije koristila.
Da bi smo mogli uraditi viekriterijumsku optimizaciju, uradili smo tipski projekat za jedan
individualni stambeni objekat i na osnovu njega definisali vrijednosti kriterijumskih funkcija za
svaku varijantu ponaosob.
Optimalno rjeenje zadatka predstavlja odabiranje varijante koja dostie globalni ekstremum
s obzirom na date kriterijume. Kriterijumi se izraavaju kriterijumskim funkcijama.
Nainteresantniji su kriterijumi ekonomske prirode, to je u ovom zadatku veoma znaajno, mada
to nije striktno pravilo. Obzirom na ograniena investiciona sredstva, kod svakog izvoaa
ekonomski trokovi moraju imati prioritetno mjesto, ali i zagaenje okoline, jer je priroda samo
jedna i njenim unitavanjem unitavamo i sami sebe.

315

2.1 Varijante koje se razmatraju u procesu optimizacije

U procesu optimizacije se razmatra 10 razliitih varijanti tehnologija graenja arhitektonskih
objekata, u funkciji iznalaenja optimalne varijante sa stanovita investitora i korisnika objekta.
Date su opcije varijanti sa razliitim spratnostima da bi se umanjio utucaj spratnosti objekta na
optimalno rjeenje. Varijante su date prema svojim tehnolokim specifinostima i one su :
Varijanta 1: Objekat koji koristi uobiajene i tradicionalne tehnologije graenja (TTG P + Pk),
Varijanta 2: Objekat koji koristi uobiajene i tradicionalne tehnologije graenja (TTG, P
+I sp. + Pk),
Varijanta 3: Objekat koji koristi uobiajene i tradicionalne tehnologije graenja
pojaanom termikom izolacijom (TTG +PTI, P + Pk),

sa

Varijanta 4: Objekat koji koristi uobiajene i tradicionalne tehnologije graenja

pojaanom termikom izolacijom (TTG +PTI, P +I sp. + Pk),

sa

Varijanta 5: Objekat koji koristi montane tehnologije graenja sa pojaanom

termikom izolacijom i solarnim kolektorima, integrisanim u montanim elementima
(MTG+ SK, P + Pk),
Varijanta 6: Objekat koji koristi montane tehnologije graenja sa pojaanom
termikom izolacijom i solarnim kolektorima, integrisanim u montanim elementima
(MTG+ SK, P +I sp. + Pk),
Varijanta 7: Objekat koji koristi efekte pasivne solarne arhitekture i solarne kolektore za
grijanje tople vode sa pojaanom termikom izolacijom (RTG+PSA+SK, P + Pk),
Varijanta 8: Objekat koji koristi efekte pasivne solarne arhitekture i solarne kolektore za
grijanje tople vode sa pojaanom termikom izolacijom (RTG+PSA+SK, P +I sp. + Pk),
Varijanta 9: Objekat koji koristi efekte pasivne solarne arhitekture i solarne kolektore za
grijanje tople vode, solarne module za proizvodnju elektrine energije i pojaanu
termiku izolaciju (RTG+PSA+SK +SM, P + Pk),
Varijanta 10: Objekat koji koristi efekte pasivne solarne arhitekture i solarne kolektore za
gijanje tople vode, solarne module za proizvodnju elektrine energije i sa pojaanom
termikom izolacijom (RTG+PSA+SK +SM, P + Pk).
Varijanta 5 i 6 su orginalne varijante autora ovog rada, detalji ovih tehnologija e se prikazati
u narednim strunim publikacijama.
Rjeavanje izbora otimalne tehnologije graenja spada u problem viekriterijumske
optimizacije i formulie se u sledeem obliku : min F(x), maxF(x) . x element od X, gdje je F(x)
vektorska kriterijumska funkcija, ije su komponente pojedinane kriterijumske funkcije:
F (x) = f1(x), f2(x), f3(x), f4(x),f5(x)
U radu su kao kriterijumske funkcije izabrane: :
f1(x)- Gubici energije za hlaenje i grijanje prostorija objekta, kao i za zagrijavanje tople
vode ,
f2(x)- Uteda energije,
f3(x)- Vrijeme graenja,
f4(x)- Trokovi graenja,
f5(x)- Zagaenje ivotne sredine
x- je vektorska promjenljiva

316
Bitne osobine kompromisnog programiranja su da rjeenje viekriterijumske optimizacije
odredi minimalno ostupanje od idealnog na osnovu usvojene mjere rastojanja, ukljuujui sve
kriterijume. Kao mjera rastojanja od idealne take u veini sluajeva se koristi Lp- metrika, to
je u ovom radu i primijenjeno.
T

L(F , F) =

5

i = 1

fi

fi ( x )

1/ P

Kao to se vidi, ono predstavlja rastojanje izmeu idealne take F i take F(x) u prostoru
kriterijumskih funkcija.
Iz formule se vidi znaaj parametra p , pa se umjesto ove formule moe uvesti funkcija
kompromisnog prograniranja R(F(x), p). Ovaj parametar ima ulogu balansirajueg faktora
izmeu ukupne koristi i maksimalnog individualnog odstupanja i to na sledei naina:
Ako se poveava parametar p smanjuje se ukupna korist, ali se smanjuje i maksimalno
pojedinano odstupanje od najboljeg rjeanja. Ekstremni sluaj je p= kada se gornja
formula svodi na minimaks problema po:
min

(fiT fi(x))

R(F(x), ) =
max

malo p koristimo kada grupna korist ima prednost nad individualnim odstupanjima.
Ovdje je koriena metrika za sledee vrijednosti balansirajueg faktora:
p=1 rjeenje najbolje po sumi svih pet kriterijuma, posmatranih zajedno
p=2 rjeenje geometrijski najblie idealnoj taki
p= prioritet je dat kriterijumu sa najveim odstupanjem.
Izborom
vrijednosti parametra p usvaja se strategija postojanja kompromisa u
viekriterijumskoj optimizaciji.
Kriterijumske funkcije koje se u ovom zadatku javljaju su raznorodne, tj. radi se o
heterogenom kriterijumskom prostoru, zbog ega se pribjegava transformaciji kriterijumskih
funkcija u bezdimenzionalnu funkciju sa opsegom na intervalu (0,1) i to na sledei nain:
T(fiT fi(x)) = (fiT fi(x)) /Di ; (i = 1,..5)
gdje je D= fiT fi duina opsega i-te kriterijumske funkcije, a najbolje i najslabije rjeenje od
svih po kriterijumu i tada R(F(x), p) postaje:

5 ( p) T
p
R(F(x), p)= t i ( f i f i
i =1

1/ p

gdje je ti transformisani koeficijent za one kriterijumske funkcije koje su u istim jedinicama

mjere. Iz jednaine se vidi da kriterijumska funkcija sa manjom duinom opsega dobija veu
teinu od funkcije sa veom duinom opsega.
Za optimalno rjeenje postavljenog zadatka i rangiranja na osnovu eljenih promjena
teinskih kriterijuma izabrane su vrijednosti teinskih koeficijenata na osnovu kojih je izvren
proces dobijanja optimalnog rjeanja. Dalji opis teorijskog dijela procesa optimizacije i
viekrtrijumskog rangiranja nijesmo u mogunosti da prikaemo zbog ogranienosti obima
izlaganja rada.

317
Za proces optimizacije je koriten gotovi softverski paket VIKOR, koji se koristi za
rjeavanje problema viekriterijumske optimizacije, u procesu obrade podataka je uestvovao i
prof. dr Serafim Opricovi. Zbog obimnosti materijala koji je korien u ovom istraivanju, u
radu emo prikazati samo osnovne elemente i dobijene rezultate.

3. ANALIZA DOBIJENIH ODGOVORA

Dobijeni podaci od izabranih tehnologija graenja imaju odreene oscilacije, ali su to u
sutini adekvatni podaci, iji smo oblik unaprijed definisali kroz analizu i proraune na tipskim
projektnim rjeenjima objekata.
Na osnovu naeg dugog iskustva bavljnjem tehnologijama graenja, pasivnom solarnom
arhitekturom, altenativnim izvorima energije, energetskom efikasnou i njihovim razvojem
smatrali smo da su za uporednu analizu tehnologija graenja najvaniji parametri : gubici
energije, neiskoriena suneva energija, vrijeme graenja, trokovi graenja i zagaenje ivotne
sredine.
Vrijednosti kriterijumskih funkcija za odreene tehnologije graenja su date na osnovu
dobijenih analizaza i prorauna tehnologija graenja tipskih objekata i ove vrijednosti su
integralno prikazane u tabeli 1.
U tabeli 1. su takoe date dobijene vrijednosti po svim kriterijumskim funkcijama za
tehnologije koje koriste u svom radu, a orginalni podaci se nalaze kod autora ovog rada.
Tabela 1 - Vrijednosti po svim kriterijumskim funkcijama za analizirane tehnologije graenja
Neiskoritena
suneva
energija u
kWh

Vrijeme
graenja
(dani)

Trokovi
graenja
(euri)

Zagaenje
ivitne
sredine
(m3)

Kompanija

Sistem graenja

Gubici
energije
u kWh

Varijanta 1.

TTG
(P+Pk)

270.794

270.794

22

61.334

618.717

Varijanta 2.

TTG,
( P+I+Pk)

465.473

465.473

33

147.299

1.035.841

Varijanta 3.

TTG i PTI
(P+Pk)

180.687

180.687

24

111.825

370.057

Varijanta 4.

TTG+PTI
(P+I+Pk)

314.587

314.587

35

163.224

593.275

Varijanta 5.

MTG+SK
(P+Pk)

193.608

62.923

29

295.846

0.0

Varijanta 6.

MTG+SK
(P+I+Pk)

338.470

110.003

37

377.658

0.0

Varijanta 7.

RTG+PSA+SK
(P+Pk)

180.687

138.308

30

188.097

370.057

Varijanta 8.

RTG+PSA+SK
(P+I+Pk)

314.87

229.828

36

316.224

593.279

Varijanta
9.

RTG+PSA+SK+SM
(P+Pk)

180.687

18.007

39

576.225

0.0

Varijanta
10.

RTG+PSA+SK+SM
(P+I+Pk)

314.587

31.49

55

749.902

0.0

318

4. REZULTATI VIEKRITERIJUMSKOG RANGIRANJA I OPTIMIZACIJE

Na osnovu izvrenog rangiranja i vrijednosti kriterijuma uz koritenje softverskih paketa za
rjeavanje problema viekriterijumske optimizacije izvren je proces optimizacije za razliite
vrijednosti teinskih koeficijenata.
Uporeivanjem vrijednosti kriterijumskih funkcija dobijamao pojedinanu rang listu ( tabela
2) Ovakva tabela se moe ponekad koristiti za usvajanje konanog rjeenja, mada se to ne
praktikuje kod kompromisnog rangiranja. Interesanta je Varijanta 9 u kojoj su tri kriterijuma
dobra a dva su loa. Kada bi se smanjilo vrijeme graenja i trokovi graenja kod ove
tehnologije, ona bi, svakakao, bila optimalno rjeenje. Ubrzani tehnoloki razvoj alternativnih
izvora energije upuuje na to. Varijanta 3 i Varijanta 7 su srednje ujednaene vrijednosti, a
prema vrijednostima kriterijumskih funkcija, najbolja varijanta traba da bude Varijanta 5 koja
ima najuravnoteenije srednje vrijednosti.
Tabela 2. Rang lista tehnologija graenja prema vrijednostima kriterijumskih funkcija

Varijanta tehnologije graenja

MJESTA NA JEDNOKRITERIJMSKIM RANGLISTAMA1

Varijanta 1.

Varijanta 2.

10

10

10

Varijanta 3.

Varijanta 4.

Varijanta 5.

Varijanta 6.

Varijanta 7.

Varijanta 8.

Varijanta 9.

Varijanta 10.

10

10

Ako u procesu optimizacije uvedemo jednake vrijednosti teinskih koeficijenata W(I),

dobijaju se rezultati vektora A prema rang listi i mjerama QR, Q, QS, gdje su QR minimaks
strategija, Q kompromisna lista i QS strategija veine kriterijuma to je prikazano u Tabeli 3.
Tabela 3. Rang lista za jednaku vrijednost teinskih koeficijenata

Redosled varijanti
5
6
A6
A1

V=1.0

1
A5

2
A3

3
A7

4
A9

7
A8

8
A4

9
A10

10
A2

V=0.3

A5

A3

A7

A9

A6

A1

A8

A4

A10

A2

V=0.6

A5

A3

A7

A9

A6

A1

A8

A4

A10

A2

V=0.9

A6

A3

A7

A9

A6

A1

A8

A4

A10

A2

V=0.0

A5

A7

A3

A6

A8

A9

A1

A4

A10

A2

319
Uvoenjem razliitih vrsta teinskih koeficijenata Varijanta 5 i dalje ostaje optimalno
rjeenje, a varijante 3 i 7 u prvoj kombinaciji ostaju drugorangirane, dok se kod druge
kombinacije primjeuje bolje rangiranje Varijante 9, to je prikazano u Tabeli 4.
Tabela 4. Rang lista za razliite vrijednosti teinskih koeficijenata prikazane u dvije kombinacije

Redosled varijanti I kombinacija

4
5
6
7

10

V=1.0

A5

A3

A7

A9

A6

A1

A8

A4

A10

A2

V=0.3

A5

A3

A7

A9

A6

A1

A8

A4

A10

A2

V=0.6

A5

A3

A7

A9

A6

A1

A8

A4

A10

A2

V=0.9

A6

A3

A7

A9

A6

A1

A8

A4

A10

A2

V=0.0

A5

A7

A3

A6

A8

A9

A1

A4

A10

A2

10

V=1.0

A5

A3

A7

A9

A6

A1

A8

A4

A10

A2

V=0.3

A5

A3

A7

A9

A6

A1

A8

A4

A10

A2

V=0.6

A5

A3

A7

A9

A6

A1

A8

A4

A10

A2

V=0.9

A6

A3

A7

A9

A6

A1

A8

A4

A10

A2

V=0.0

A5

A7

A3

A6

A8

A9

A1

A4

A10

A2

Redosled varijanti II kombinacija

4
5
6
7

5. ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Na osnovu izloenog sistema viekriterijumske optimizacije i viekriterijumskog rangiranja
moe se zakljuiti da za razliite aspekte optimizacije imamo i razliite optimalne tehnologije.
Tako, prema veini postavljenih kriterijuma, optimalna ja tehnologija A5, odnosno orginalna
tehnologija graenja je tehnologija koja koristi fasadne montane elemente kao kolektorore za
prihvatanje solarne enegije. Obzirom na brzo napredovanje tehnike, alternativnih izvora
energije, oekivati je izmjenu ovog redosleda, najvjerovatnije u pravcu tehnologija koje koriste
pojane termike izolacije, solarne kolektore i solarne module za proizvodnju elektrine energije
a to su varijante 9 10. U svakom sluaju istraivaja koja su vezana za uporednu analizu
tehnologija graenja objekata visokogradnje ovog tipa su od velike vanosti za ekonominost
graenja i eksploatacije objekata, postizanja veeg obima energetske efikasnosti i na kraju
smanjenja zagaenja ivotne sredine, a samim tim i smanjenja efekata staklene bate, jer
znaajni dio ukupne energije koja se troi u svijetu se odnosi na eksploataciju objekata
visokogradnje.

320

6. POPIS LITERATURE
[1] Ahuja. H.N., Project Management: Techniques in Planning and Conteolling
Construction Project, New York, 1994.
[2] Archibald.A.B. Managing High-Technology Programs and Projects, New York, 1992.
[3] Donald S. Barrie, Boyd C. Paulson. (1991). Professional Construction Management,
Prentice, New York., 2004.
[4] B.Ivkovi, . Popovi- Upravljanje Projektima- Graevinska knjiga, 2006.
[5] Charoenngam, C., Sangaimsuk, N., Internet Applications for Construction
Documentation System-, Published in ACECOMS, Thajland, 1999.
[6] Davidson J. Frame., Managing Projects in Organization (How to make the best use of
time, techniques, and people), San Francisco ,1995.
[7] Frederick E. Gould- Nancy E. Joyce, Construction Project Management, Prentice Hall,
Upper Saddle River, New Jersey, Columbus, Ohio, 2002.
[8] Levy, Sidney M, Project Management in Construction, Me Grow Hill, 2000,
[9] Magazine, Engineering New Record.
[10] Magazine, Renewble Energz World .
[11] Richard L. Daft., Organization Theory and Design, San Francisco, 1994.
[12] R. Mitrovi. Tehniko-tehnoloko modeliranje organizacionih struktura graevinskih
preduzea, Izgradnja, Beograd, 1998.
[13] R. Mitrovic,. Modeling the technical and technological structure of construction
companies operation in market conditions, Belgrade,1997.
[14] Robinson. G. Building Your Own Wizard User Interface- Toolshed, Gr-Fx Pty Limited,
Australia, 2000,
[15] Opricovic S. Operacioni sistemi, Nauka, Graevinski fakultet, Beograd, 1992.
[16] Thomas Bateman, Scott Snell.(1999). Management Building Competitive Advantage,
New York, 2001.
[17] Vesna Kosori, Aktivni solarni sistemi, AMB Grafika, Novi Sad, 2008.

321

Ana Momilovi1

STANJE OBJEKATA VODENICA NA PROSTORU NIA

Rezime: Objekti za mlevenje, u formi vodenica, su sve do polovine prolog veka, bili veoma
zastupljeni na ruralnom prostoru grada Nia. Postoji podatak da je bilo preko 100 vodenica i
rajinskih vodenica Predstavljali su znaajan deo privrede i drutveno sredite sela..
Kao rezultat promena, koje su dovele do depopulacije i drugaijeg naina privreivanja, a koje
su nuno pratile i vodenice, danas ih je ostalo svega nekoliko, i to uglavnom van pogona. Stanje
u kome se nalaze je veoma loe, ruinirane su i zaputene. ak i one koje su jo uvek u funkciji
izloene su stalnom propadanju, neadekvtnim rekonstrukcijama i prenamenama
Ukoliko se ne uini neto u cilju ouvanja ili obnove vodenica preti opasnost da one potpuno
budu izbrisane i zaboravljene. Izumiranjem i nestajanjem vodenica, sem upotrebnih vrednosti
istih, izgubilo bi se i veliko kulturno, istorijsko, ambijentalno i tradicionalno bogatstvo ovih
krajeva.
Kljune rei: revitalizacija, vodenice, ouvanje

CONDITION OF MILL FACILITIES IN NI REGION

Abstract: Until mid 20th century, mill-like grinding facilities were very common in the rural
areas of Ni. Over 100 watermills and watermills of Rajinsko which are documented in these
regions have once represented both an essential element of the village economy and a social
center of the rural community.
The changes which led to village desertion and a different way of dealing with economy issues
have inevitably affected the mills leading to their extinction and leaving a handful of objects,
mostly inoperative. They are in a very poor condition, ruined and neglected, and even the objects
that are still in use are exposed to constant destruction, inappropriate reconstruction and misuse.
Unless something is done concerning preservation or renovation of the watermills they are in
danger of complete extinction. The disappearance of the mills would harm the cultural,
environmental and traditional wealth of these regions, in addition to losing its main purpose
Key words: revitalization, mills, preservation

Diplomirani inenjer arhitekture, Zavod za zatitu spomenika kulture Ni, Mokranjeva 28c
e-mail: momcilovicanact@yahoo.com

322

1. ISTORIJSKI RAZVOJ
Jo u periodu kada je lovaki nain ivota zamenila zemljoradnja obrada zemlje i gajenje
itarica javila se potreba za preradu sitnjenje i drobljenje zrnevlja. U prvo vreme u ovu svrhu
se koristilo nedoterano, kamenje koje je vremanom primilo oblik blago izdubljene donje ploe i
valjkastog gornjeg kamena prvo mlinsko kamenje. Ovako napravljeni mlin bio je u upotrebi u
dugom vremenskom periodu. U naoj zemlji, pored mnogih drugih nalazita, ovakvo mlinsko
kamenje otkriveno je i na Lepenskom viru, 4700. god. stare ere[1].
Nakon pronalaska toka, u III veku p. n. e., prelo se na mlin sastavljen od dva kruna
kamena, izmeu kojih se okretanjem gornjeg drobi i sitni zrno. Ovakva vrsta mlina poznata je
pod nazivom rvanj. Daljem usavravanju istih doprineo je i pronalazak zupastih tokova. U
prvo vreme rvnjevi su pokretani runo ili ivotinjskom snagom. U doba procvata Rimske
imperije, robovske radne snage je bilo u izobilju, ime je problem pokretanja istih reen.
Nestanak robovlasnikog sistema i dalji razvoj tehnologije zahtevali su iznalaenje i primenu
novih vidova energije. Na dohvatu je bila voda ija se udarna snaga mogla koristiti kao energija
za pokretanje mlinskih tokova koji su preko vertikalne drvene osovine okretali kamen rvnja.
Ovom zamenom ljudske snage vodenom snagom nastala je prva vodenica.
U III veku nae ere u Francuskoj kod grada Arla podignuta je prva vodenica sa osam
vodeninih kamenova koji su pokretani snagom vode koja je padala sa visine od 20m na
vodenini mehanizam[2]. Neto kasnije vodenice se grade i u ostalim zemljama Evrope: u
Nemakoj (VI vek), Engleskoj (IX vek), Maarskoj (XI vek), ekoj (XII vek)... [1].

2. NIKE VODENICE U PROLOSTI

Pouzdanih podataka kada se kod nas javlja mlin na vodeni pogon nema. Ipak, nema sumnje
da se to desilo veoma rano, u vreme poznog Rima i rane Vizantije, jer su na arheolokim
lokalitetima Cariin grad kod Lebana i Zlatski grad u Pustoj reci, koji datiraju iz ovog perioda,
pronaeni ostaci brana kojima su formirane akumulacije prvenstveno za fortifikacione svrhe, a
potom i za pokretanje vodenica, valjavica i samokova[2].
U VII i VIII veku ove prostore naseljavaju Sloveni koji unitavaju sve tekovine rimske i
vizantijske kulture pa i vodenice. Trebalo je da proe jedan dug vremenski period pre nego to
su poeli sa podizanjem vodenica, za iji rad su, po ugledu na druge evropske narode, koristili
prirodni pad reka i reica.
U doba Srpske srednjovekovne drave, vodeniarstvo belei uspon. Vizantijski istoriar
Akropolit pripovedao je da su se balkanski seljaci hranili hlebom umeenim od peninog brana
sa plevom i pepelom. Pored jema mleli su ovas, ra i penicu[5].I za vreme vievekovne turske
vladavine vodeniarstvo i vodenice su zadrale mesto znaajnog privrednog inioca. U tom
periodu je i nastao najvei broj vodenica. Prema podacima iz turskog popisa u nikom kadiluku
potkraj XV veka (1498. god) bilo je na 120 sela 195 vodenica[7] (Vele Polje (2), Vrelo (4),
Gabrovac (3), Donje Vlase (1), Jelanica (16), Kamenica (4), Lazarevo selo (1), Mala (1),
Gornji Matejevac (1), Donji Matejevac (4), Gornje Meurovo (1), Miljkovac (3), Novo Selo (5),
Paljina (3), Prva Kutina (2), Gornja Studena (7), Donja studena (9), Toponica (8), Trupale (8),
ukljenik (12) [5]). U istom popisu se navodi da je na Niavi bilo est mlinova[4].
Krajem XIX veka (1878. god.) nakon osloboenja od Turaka nastaje period razvlaivanja
Turaka u kome je vrena javna prodaja imovine prezaduenih Turaka i otkupljivanje turskih
gospodarluka. Meu prvim turskim dobrima ve te 1878. godine otkupljen je i vei broj
vodenica[3].
M. Milievi (srpski putopisac koji je posle Srpsko Turskih ratova 1876. 1878. god.
obilazio novoosloboene krajeve) je pred kraj XIX veka zabeleio da na Jelanikoj reci melje
20 vodenica. Branom su snabdevale i nike pekare i ugostiteljske objekte. Veina ovih

323
vodenica je radila tokom cele godine zbog izobilja vode na Studenskoj i Kunovikoj reci kao i
zbog njihovog nezamrzavanja zimi. Kapacitet ovih vodenica koristila je ne samo Jelanica i
njena neposredna okolina, ve i sela iz udaljenijih krajeva, naroito u letnjim mesecima kada
presahnu potoci. Struktura stanovnitva iz ovog perioda (popis iz 1884. godine) da Niki okrug
ini 77.5% seoskog stanovnitva, kao i da se najvei broj stanovnika bavi zemljoradnjom nisu
davali povoda za sumnju u odrivost vodenica na ovom podruju[4].
No, vremena su se menjala. Industrijska i urbana revolucija uzrokovale su opadanje broja
aktivnog seoskog stanovnitva i dovele do korenitih promena u nainu privreivanja. Pojedina
sela ostaju bez stalne priozvodnje itarica, nova tehnologij mlevenja (elektrini mlinovi)
doveli su do naputanja vodenica.
Do naputanja vodenica su dovodile i promene u prirodi izazvane kaptiranjem izvorita, za
potrebe vodosnabdevanja, pojedinih planinskih reica koje su pokretale vodenice. Nebrigu je
izazvalo i zajedniko porodino ili ortako vlasnitvo sa jasno definisanim pravima i obavezama
po kojima je svako srazmerno svom udelu duan da snosi izdatke oko odravanja vodenica.
Iseljavanje pojedinih vlasnika iz sela u grad direktno je znailo zanemarivanje ovih duznosti.
Zna se da vodenica u Vreini ima oko tridesetak vlasnika, u Jelanici 35 vlasnika, u Proseku 50
vlasnika. Teko je poverovati da su oni mogli ispuniti ovako propisanu obavezu[5]. Loe
gazdovanje se ogleda i kroz lou realizaciju dobrih inicijativa da se stare naputene vodenice
poprave, osposobe i sauvaju za rad. Neadekvatno sprovedena rekonstrukcija vodenica,
menjanje tehnologije i materijala, kao i izmene koje remete njihovu autentinost rezultiraju
objektima znatno umanjene vrednosti u svakom pogledu, rezultiraju nastajanjem kvazi vodenica.

Slika 1.Primer neadekvatno promenjene vodenice (snimio: J. Momilovi)

3. TIPOVI VODENICA NA PROSTORU NIA

Postoje dva osnovna tipa vodenica one kod kojih snaga vode pokree horizontalno, i one sa
vertikalnim vodenim kolom. Horizontalno vodeno kolo neposredno, preko zajednike vertikalne
osovine prenosi snagu vode na mlinski kamen, dok se kod vertikalnog kola, preko horizontalne
osovine kamenje pokree posredno, to zbog uveanih otpora zahteva veu koliinu vode.
Na prostoru Nia graena su oba tipa vodenica. Na jugoistoku u subplaninskom delu i
severozapadu su bile zastupljenije vodenice sa horizontalnim vodenim kolom, a u moravskom
delu i delu Sieva sa vertikalnim vodenim kolom.

324

Slika 2.Vodenica sa vertikalnim vodenim kolom - Dolap vodenica u Proseku

(snimio Z.Radosavljevi Kiki)

Slika 3.Vodenica sa horizontalnim vodenim kolom alotska vodenica u Muhovcu

(snimio Z.Radosavljevi Kiki)

Prvi tip vodenica, za iji rad je potrebna manja koliina vode i vei pad je bio zastupljeniji.
Konfiguracija terena i hidropotencijal reka i reica su uticali na ovakvu zastupljenost kao i
jednostavnija konstrukcija a samim tim i izrada pogonskog mehanizma.
Prema broju vitlova kamenova bile su najzastupljenije vodenice sa etiri vitla (Jelanica),
mada ima i drugaijih primera, sa dva (Gabrovac, Jelanica), sa tri (Jelanica), ili sa devet
(Prosek) [5].

Slika 4.Mlinsko postrojenje sa etiri vitla u Brv vodenica uJelanici

(snimio Zoran Radosavljevi Kiki)

325

Slika 5.Mlinsko postrojenje sa dva vitla Milijina vodenica u Pasjai

(snimio Zoran Radosavljevi Kiki)

4. ARHITEKTURA I KONSTRUKCIJA
Opta karakteristika vodenica je atraktivnost lokacije i njene ambijentalne vrednosti. Ovi
objekti su uglavnom graeni na ili uz reku ili potok, okrueni bogatom vegetacijom, u izuzetno
atraktivnom prirodnom ambijentu. Gotovo svi objekti su povueni u odnosu na glavne
frekventne komunikacije, to im obezbeuje adekvatan prostorni razmetaj i okruenje dovoljno
veliko da do izraaja dou sve vrednosti lokacije. Prostorno, vizuelno i funkcionalno
povezivanje prirode, vode, karakteristika okruenja i lokacije, i oveka, ovde je izraajnije no
kod veine drugih objekata[5].
Arhitektura vodenica potoara je skromna i jednostavna. Naglaenih i sloenijih prostornih
reenja nema. Fasadne ravni vodenica su jednostavna i bez ikakvih ukrasa. Prozorski otvori
svedeni su na najmanju meru. Soba vodeniara ima jedan manji prozor dok je deo sa mlinskim
kamenjem uglavnom bez prozora, eventualno sa malim prorezima za nadgledanje brane. Najvei
broj vodenica ima jedna vrata. Druga pomona slue za izlaz na branu i jaz (Gabrovac) [5].

Slika 6. Skromna arhitektura vodenice u Kravlju (snimio A. Momilovi)

Vodenice sa manjim brojem vitlova imaju jednu prostoriju u kojoj je mlinsko kamenje sa
slobodnim prostorom dovoljnim za opsluivanje i prostorom u jednom od uglova za odlaganje
dakova sa itom i samlevenim branom. Kod vodenica sa vie vitlova prisutna je naglaenija
podela prostora. Pored prostorije sa mlinskim kamenjem postoji i manja prostorija - soba
mlinara tek tolika da se u njoj moe smestiti leaj (Donja Studena) i pe (Prosek) ili ognjite[5].
Ova prostorija je ujedno i mesto gde se okupljaju pa i noivaju pomeljari (ljudi koju dolaze da
melju u vodenici u zamenu za ujam). Osim vodenica sainjenih od jedne prostorije bilo je i

326
vodenicama sa izdvojenim prostorijama za stanovanje u okviru iste zgrade, izvan nje, ili na
spratu (ardak vodenica u Jelanici[5]).
I konstrukcija vodenica je jednostavna. Pri gradnji dominiraju lokalni materijali. Podzid, ako
ga ima, je od kamena, koji je dobijan sa lica mesta. Nosea konstrukcija je najee drvena bondruk sa ispunom od pletara i blatnog maltera (obe vodenice u Jelanici), ree od atme
(vodenica u Studeni), ili od tesanog kamena (Prosek) [5]. Novi objekti su najee od opeke.
Krov je dvovodni ili etvorovodni pokriven eramidom ili crepom u novije vreme. Tavanska
konstrukcija je, ako je ima, od dasaka. Podovi su, takoe od dasaka, premazanih blatom.
Unutranji zidovi su preko blatnog maltera najee kreeni belo.

Slika 7. Bondruk sa ispunom od pletara i blatnog maltera(vodenica u mestu Krastave)

(snimio A. Momilovi)

5. VODENICE DANAS
U svemu ovome stara vodenica je ostala nezatiena. Na osnovu pisanih podataka i uvidom u
stanje objekata na terenu, neto zbog dotrajalosti materijala, a vie i ee zbog postepenog
naputanja i zaputanja moe se zakljuiti da je najvei broj vodenica sruen, tako da ih danas
nije mnogo ostalo.
U moravskom predelu na prostoru Trupala od osam vodenica sve su sruene, a u Kravlju i
Miljkovcu[5] objekti vodenica su uglavnom naputeni, van pogona, skloni padu, tako da e i oni
u skorijoj budunosti doiveti istu sudbinu.U selima koja se prostiru u subplaninskom podruju,
na jugoistonom delu prostora grada, postoji po koja vodenica koja vri mlevenje uglavnom
stonog brana i to samo za potrebe vlasnika. Ovi objekti su u veoma loem stanju. I na ovom
podruju najvei broj vodenica je sruen, tako da su u Jelanici ostale dve, u Sievu jedna,
Proseku dve, Donjoj Studeni jedna...
Razlozi zbog kojih su se vodenice u ravniarskim selima uglavnom ugasile je verovatno taj,
to je u njima velika proizvodnja ita premaila kapacitete vodenica i traila novi, bri nain
mlevenja. Planinska sela, koja su manje pristupana, manje ekonomski razvijena imala su i
manje prinose penice pa potrebe za elektrinim mlinovima praktino nije ni bilo.

Slika 8. Stanje jedne od vodenica u Jelanici (snimio B.Turnek)

327

6. UMESTO ZAKLJUKA
Iz svega navedenog, ukoliko nita ne bude uinjeno po pitanju zatite, ouvanja ili obnove
vodenica, neminovno je da e one u skorijoj budunosti potpuno nestati, a vodeniarstvo kao
zanat biti potpuno zaboravljeno.
Jedna od reenja mogu biti revitalizacija, odnosno obnova zasnovana na principima
odrivosti. Njihovim ukljuivanjem u sadraj etno kompleksa ili etno parkova znaajno bi se
doprinelo prepoznatljivosti ovakvih, danas esto poseivanih turistikih destinacija (to je sluaj
u svetu, a i na ovim prostorima). Veoma je vano i to to se revitalizacijom vodenice uvaju od
zaborava. Znaaj njihovog ouvanja, pored privrednog i ekonomskog je i istorijski, kulturni,
ekoloki, arhitektonski, tradicionalni, obiajni i ambijentalni.

Slika 9. Grudonjske vodenice u Sokobanji dobar primer revitalizovanog etno kutka u naoj zemlji
(izvor: www.sokobanja.org, maj 2009.)

Slika 10. Vodenice na Plivi: dobar primer obnovljenih vodenica (izvor: www.destinacije.com, maj 2009.)

328

7. POPIS LITERATURE
[1] Findrih, R. Uvod u prouavanje starih vodenica. Saoptenja, 1983.,Republiki Zavod
za zatitu spomenika kulture, Beograd , broj XV, str95 - 117
[2] Jovanovi, J. Vodenice I valjavice u leskovakom kraju, Leskovaki zbornik, Leskovac,
1987. br. XXVII, str. 117 -124
[3] Niki zbornik br.1, Gradina, Ni, 1973.
[4] Niki zbornik br.5. Gradina, Ni, 1978.
[5] Turnek AJ B. () Vodenice na prostoru grada Nia, kao mogunost proirenja turistike
ponude etno sadraja, promocije i afirmacije regiona. Zbornik Vlasinski susreti, 2008.,
Vlasinsko jezero
[6] Vasi, J. (1996) Jelanica. Beograd: Biblioteka Hronike sela
[7] Zirojevi, O. Mlinovi u vreme turske vladavine, Simpozijum Seoski dani Sretena
Vukosavljevia, 1978., br.VI

329

Esad Mulavdi1
Slobodanka Kljuanin2
Branko Mazi3

KONCEPT RAZVOJA BAZE PODATAKA O PUTNOJ

INFRASTRUKTURI BOSNE I HERCEGOVINE U FUNKCIJI
UPRAVLJANJA TIM TRANSPORTNIM SISTEMOM
Rezime: Putne saobraajnice svih rangova predstavljaju vrlo znaajan kapital jedne drave.
Efikasno upravljanje tim kapitalom obuhvaa planiranje, projektovanje, izgradnju, koritenje i
odravanje. U savremenim uslovima i razvoja informacione tehnologije nuno je uspostaviti
specijalizovani geoinfromacioni sistem koji e objedinjavati sve relevantne podatke i biti lako
dostupan korisnicima subjektima upravljanja i drugim zainteresovanim stranama.
U radu se izlae koncept specijalizovanog GIS-a koji bi kao sloena baza podataka bio
kombinacija operativnog i informacionog poslovnog sistema instaliranog unutar organizacija
koje su nadlene za upravljanje pojedinim segmentima putne infrastrukture.
Kljune rei: putna infrastruktura, geoinformacioni sistem, upravljanje, odluivanje, baze
podataka

CONCEPT DEVELOPMENT ROAD INFRASTRUCTURE

DATABASE IN BOSNIA AND HERZEGOVINA IN
FUNCTION TO MANAGING ROAD TRANSPORT SYSTEMS
Abstract: Road infrastructure, namely all roads ranging from local, regional to main roads,
presents a very significant and a very valuable capital of a country. Efficient management of that
capital, including planning, projecting, constructing, using and maintaining it, is of essential
economic importance. In order to achieve support for the road infrastructure management in
contemporary developed information technology it is necessary to establish a specialized
geoinformation system which could unite all the relevant data and information and be easily
available to all users the subjects of management and other interested parties.
The paper states the concept of specialized GIS which would serve as a complex database, that
is-as a data warehouse, like a combination of operational and informational business system,
installed within the organization which control individual segments of the road infrastructure.
Key words: road infrastructure, geoinformation system, management, decision, database

dr, dipl.in.gra., Chemonics Int.,USAID-SPIRA, Sarajevo, e-mail: esadmulavdic@hotmail.com

mr, dipl.in.geod, Univerzitet u Sarajevu, Graevinski fakultet, Patriotske lige 30, Sarajevo,
e-mail: slobodanka63@yahoo.com
3
dr, dipl.in.gra., Univerzitet u Sarajevu, Graevinski fakultet, Patriotske lige 30, Sarajevo,
e-mail: mazic@lsinter.net

330

1. UVOD
Tansportni sistem svake zemlje ima kljunu ulogu u funkcioniranju njene ekonomije i
predstavlja temeljni razvojni preduvjet. Ovisno o geografskim prilikama i pogodnostima ali i o
historijskom naslijeu, te stupnju razvijenosti taj sistem preferira jednan od vidova transportnog
sistema. Bosna i Hercegovina ima veoma izraene geo-historijske faktore koji su predodredili da
putna infrastruktura naroito u posljednjih 30-tak godina - dobije predominantan znaaj.
S obzirom na izraenu podvojenost subjekata putnog trasportnog sistema na subjekte
infrastrukture i subjekte voznih sredstava, pri emu subjekti voznih sredstava predstavljaju
veoma iroku, nehomogenu i neorganiziranu skupinu oigledno je da se jedino putem
subjekata infrastrukture moe efikasno djelovati na fukcionalnost putnog transportnog sistema,
odravanje i razvoj njegove infrastrukture. Postavlja se pitanje da li je organizacija subjekata
infrastrukture i njihova tehnologija rada adekvatna i da li subjekti infrastrukture raspolau
kvalitetnim, aurnim i pristupanim podacima i informacijama koji su temeljni preduvjet svake
upravljake akcije.
Neselektivno prikupljanje, nehomogenost, razliita tanost, dupliciranje te parcijalno
vlasnitvo nad podacima tipina su obiljeja postojee prakse. Zadatak ovog lanka je kritiki
prikaz postojeih nekonzistentnih podataka i postojeih baza podataka razliitih tipova i
vremena nastanka, i predlaganje suvremenog i efikasanog modela podataka koji se moe
koristiti kao podrka sistemu odluivanja iz oblasti putne infrastrukture.

2. HISTORIJSKI PREGLED RAZVOJA PUTNE INFRASTRUKTURE U BOSNI I

HERCEGOVINI I ORGANOZACIJA UPRAVLJANJA
Ako se u ovo razmatranje uzmu najraniji vidovi kopnenih puteva koriteni za kolski
saobraaj, onda treba spomenuti poznate glavne pravce rimskih vojno-civilnih puteva u
provinciji Iliriji. Vie o rimskim putevima u Bosni i Hercegovini pogledajte u [1]. Ruenjem
rimskog carstva, provalom nomadskih plemena, odnosno naseljavanje Slovena na podruje
Bosne i Hercegovine, donijelo je skoro potpuni civilizacijski i kulturoloki preokret, tako da su
steevine rimske civilizacije praktino bile unitene, a organizacija drutva i dravne forme
ostale na primitivnom stupnju. Otomanska imperija je ustrajavala na jahaoj-tovarnoj stoci i
karavanskim putevima koji su uglavnom slijedili nekadanje rimske carske puteve. Otomanska
vojska je uglavnom gradila mostove preko rijeka, jer joj je to bio vaan preduvjet napredovanja,
dok se veoma kasno (1853.), opremila mobilnom artiljerijom koja je zahtijevala dobre puteve.
Tokom 35 godina vladavine Austrougarske monarhije, u BiH je izgraeno oko 900 km
eljeznikih pruga. Izgradnja saobraajnica je, pored vojnog, imala i vaan ekonomski znaaj,
radi eksploatacije rudnih bogatstava i drugih sirovina.
U periodu izmeu dva svjetska rata (1918.-1941.), s obzirom na specifian, podreen poloaj
Bosne i Hercegovine (Kraljevina SHS, Kraljevina Jugoslavija), nije uinjen neki napredak u
razvoju putne mree. Sav napor se ispoljavao u odravanju ranije izgraenih puteva (uz neke
novogradnje putni pravac Gornji Vakuf-Jablanica, i sa malim proirenjem mree).
Godine 1945., jo u toku rata i po okonanju ratnih operacija, za najpree ivotne potrebe i
rad u privredi, privremeno je osposobljeno 375 km poruenih puteva. Svi ti radovi obavljeni su
iskljuivo ljudskom radnom snagom, sa improviziranom organizacijom, oskudnim i slabim
alatom, ali sa velikim radnim elanom.4 U periodu 1976.-1985. prosjeni godinji uinak
modernizacije puteva bio je dva i po puta manji oko 130 km (u prvih 5 godina prosjean
uinak je bio oko 190 km, a u narednih 5, svega 70 km!). U tom periodu, do 1985. godine
modernizirano je ukupno 1.586 km puteva, pa je u ukupnoj putnoj mrei savremeni kolovoz
4

Putevi Bosne i Hercegovine 1967-1987, SIZ za magistralne puteve BiH, Sarajevo, 1988., str.9.

331
imalo 3.415 km (od 3.666 km) magistralnih puteva, a 2.333 km (od 3.679 km) regionalnih
puteva /u 1985. g. ukupno magistralnih i regionalnih 7.345 km/.5
Period 1986.-1991. godina obiljeen je veoma skromnim rezultatima na unapreenju putne
mree, a tako i u ukupnoj putnoj privredi. Period 1992.-1995. je vrijeme potpunog prekida iole
organizovane brige za puteve, jer naprosto u uvjetima agresije i rata, nije postojala instutucija
drutva /drave/ koja bi se time bavila (neku ulogu u tome su imale specijalne vojne snage
UNPROFOR/IFOR/SFOR koje su vrile najnunije intervencije radi osiguranja prohodnosti
najvanijih pravaca, koji su njima bili interesantni).
U 1996. godinu ulo se sa putnom mreom iz 1991., dosta oteenom (sa naglaskom na
velikim oteenjima mostova!) i sa kolovoznim zastorom koji je imao vrlo loe funkcionalne
elemente (pukotine, kolotrazi, udarne rupe, rubna oteenja itd.). Neto intenzivnija obnova
(rehabilitacija i rekonstrukcija) i izgradnja cesta nastupa zajedno s konsolidacijom Direkcije za
ceste FBiH, i to kroz efikasniji sistem finansiranja njene djelatnosti, putem naknade iz
maloprodajne cijene goriva te kroz odreene budetske intervencije6.

3. SPECIFINOST PODATAKA POTREBNIH ZA UPRAVLJANJE PUTNOM

INFRASTRUKTUROM
Upravljanje je definiranje ciljeva i strategije djelovanja neke organizacije, odnosno
donoenje odluka koje e omoguiti postizanje tih ciljeva. Organizacija svakog poslovnog
sistema obuhvata ljude i sredstva ukljuene u tehniki i ekonomski podsistem, a upravljanje
tehnikim (pod)sistemom podrazumijeva koritenje sloenih podataka i procedura njihove
obrade i kreativne transformacije u upravljake informacije, pogodne, jasne i pouzdane za
poslovno odluivanje. Ljudska potreba i drutvena funkcija putnog transporta podrazumijeva
postojanje specifinog sistema u kojem je i putna infrastruktura. Temeljna pitanja su:
da li se postiu efekti koje korisnici putne infrastrukture oekuju? i
koliku novanu naknadu treba da daju korisnici za upotrebu putne infrastrukture?
Budui da je praktino neizvediva direktna komunikacija subjekata putne infrastrukture sa
njenim korisnicima, problem se najee rjeava administrativnim ureenjem oblasti putne
infrastrukture, kroz zakonsko reguliranje dunosti, obaveza, odgovornosti i prava (ukljuujui i
finansiranje) ovlatenih subjekata upravljanja putnom infrastrukturom.
Temeljni preduvjet za kvalitetno upravljanje putnom infrastrukturom je raspolaganje i dobro
poznavanje relevantnih podataka: opi geografski podaci o prostoru, tehniki podaci o tlu,
podaci o saobraajnim potrebama i nainima njihovog zadovoljavanja, opi historijski podaci o
putnoj mrei, graevinsko-tehniki podaci o postojeoj putnoj infrastrukturi, podaci o opremi
puta i putnoj signalizaciji, podaci o drugim graevinama i sistemima, eksploatacijsko-tehniki
podaci o postojeoj putnoj infrastrukturi, sigurnosni podaci o eksploataciji puteva, okolinski
podaci, servisi i graevine u funkciji puteva, podaci o tehnikom odravanju.
Na podruju Federacije BiH dosad su evidentirana samo dva naina (nepotpuna i
nekompatibilna) ureenog prikupljanja geoprostornih7 podataka: "baza podataka BCEOM" u

Republiki fond za puteve vodio je sve radove u ovoj oblasti; shodno izmjenama Zakona o putevima,
formirana je Republika zajednica za puteve SRBiH i kasnije SIZ za magistralne puteve SRBiH Sarajevo i
SIZ-ovi za regionalne puteve Sarajevo, Mostar, Tuzla, Doboj, Banja Luka, Biha i Zenica (sa sjeditem u
Travniku).
6
Preusmjeravanje dobiti javnih kompanija, kao npr. BH Telecom, u svrhe obnove i izgradnje putne
infrastrukture
7
Geoprostorni podatak (ili geopodatak) je digitalni podataka koji predstavlja geografski poloaj ili
osobinu objekta (prirodnog ili izgraenog), fenomen i granicu na Zemljinoj povrini. Predstavlja

332
Direkciji cesta FBiH (prikupljeni podaci na terenu su strukturirani u excel tablice) i "Putna
saobraajna mrea Kantona Sarajevo" u Zavodu za planiranje razvoja Kantona Sarajevo
(nepoznat nain strukturiranja podataka). Tako prikupljeni podaci koristili su se za relativno
uske prostore (Livanjski kanton, Zeniki kanton, autoput Vc, atuoput Banja Luka-Doboj).

4. MOGUNOST PODRKE SUVREMENE INFORMACIONE TEHNOLOGIJE

(IT) SISTEMU UPRAVLJANJA U OBLASTI PUTNE INFRASTRUKTURE
Bilo koji uspjean informacijski sistem uzima u obzir predznanja osoba za koje se formira i
kontekst prezentacije takvog sistema. Takoer je bitno da model stvarnog svijeta bude
prilagoen korisnicima, odnosno da mu suelje i informacijski okoli bude blizak - konceptualni
model (uvjetovano njihovom predznanju). Nadalje, treba koristiti i vlastite informacije za
prezentiranje svojih rezultata, neophodnih za planiranje i predvianje. Bez obzira koji
geoinformacijski sistem (ili model podataka) koristili, jedan od osnovnih i poetnih koraka je
prikupljanje podataka za zadani projekt. Osim uvanja izvornih i izvedenih podataka jedna od
temeljnih zadataka upravljake baze podataka je da omogui razliite operacije nad podacima.
Ovakva baza podataka je nezamisliva bez mogunost pristupa podacima putem interneta.
Koritenje interneta (bilo klasinog ili bezinog) daje ogromne mogununosti u primjeni na
terenu i direktnom koritenju izvornih podataka za razne korisnike potrebe.
U konkretnom sluaju modela upravljake baze podataka za putnu infrastrukturu BiH, izradi
strukturnog modela i prototipa baze podataka pristupilo se vrlo temeljito. Prilikom modeliranja i
strukturiranja podataka posebno je posveena panja analiziranju pitanja nivoa detaljizacije
podataka s obzirom na razliit znaaj i utjecaj podataka u sferi upravljanja. S obzirom na udio i
realan znaaj, posebna panja je posveena magistralnim putevima i u nastavku su dane
ilustracije strukture baze, grupa podataka i njihovih atributa: 1) opi podaci o cestama (o
poetnim i zavrnim vorovima, o dionicama, o gradnji i rekonstrukciji, o klimi, o prioritetu
odravanja), 2) opi eksploatacijski podaci (polazni parametri, PGDS, udio PA, udio BUS, udio
LTA, udio TTA, ukupni ekvivaletni optimum, eksploataciona brzina, ekploatacioni kapacitet,
nivo usluga, ukupan broj saobraajnih nezgoda, ukupna materijalna teta saobraajnih nezgoda,
broj mrtvih u saobraajnim nesreama, tube za tete), 3) Funkcionalne karateristike kolovoza,
4) Graevinsko-tehnike karakteristike kolovoza (gabion, kolovoz, most, podloga, posteljica,
potporni zid, propusti/prolazi, rampa/prikljuak, tunel), 5) Geometrija kolovoza (irina,
krivine/pravci, uzduni nagib), 6) Saobraajna signalizacija (uzduna srednja linija, uzduna
ivina linija, pjeaki prelaz, oznaka na kolovozu, vertikalni saobraajni znak, semafor,
mogunost parkiranja), 7) Redovno odravanje (osnovno, zimsko), 8) Dopunsko odravanje
(vanredno, investiciono), 9) Rehabilitacija kolovoza (presvlaenje, struganje i obnova,
krpljenje), 10) Putni pojas, 11) Utjecaji na okoli (buka, emisija CO, CO2, emisija ai, talog
tekih metala, posipanje soli, posipanje abraziva), 12) Servisi (benzinske pumpe, odmorita,
parkiralita, prodavaonice, restorani, moteli, hoteli), 13) Krajolik (naselje, poljoprivredno
zemljite, umsko zemljite, zatieno podruje), 14) Vizualni zapis (digitalni zapis, video
snimak, fotografija), 15) Tekstualni zapis (dokumenti).
Pored osnovnih grupa podataka-informacija i 86 pojedinanih stavki objekata unutar svake
grupe, pojavljuje se ukupno blizu 400 zasebnih pozicija-atributa koji treba da imaju mjesto u
bazi. Potrebno je, meutim, naglasiti da je veina atributa vezana za konkretan poloaj u
prostoru (koordinate u Dravnom koordinatnom sistemu), na ta je indicirano kolonama na
desnoj strani tabele, sa imenom stacionaa, "X","Y", "Z", a da neki objekti imaju i vremensku
dimenziju tj. njihovi atributi se mijenjaju u vremenu, pa je to predoeno ponavljanjem
vremenski ovisnih zapisa u svojstvu atributa istog objekta.
apstrakciju entiteta stvarnog svijeta, kao to su ceste, zgrade, jezera, ume i drave. Odnose se na digitalne
podatke u bilo kojem formatu (raster, vektor, toka, tekst, video, zapisi u bazi podataka, itd.

333
Da bi se ublaili gore navedeni poprilino veliki zahtjevi, potrebno je formirati kvalitetni
model podataka (baze podataka). Taj digitalni oblik stvarnog svijeta, otvara nam mogunost
izvoenja kvalitetnih analiza, ali i realnih predvianja, na osnovu aurnih podataka. Ovaj aspekt
je interesantan za krajnjeg korisnika, koji nema sva potrebna znanja za manipuliranje u
specijalistikim softverima i bazama podataka, a potrebno je da krajnji korisnik koristi softver
koji dobro poznaje i koji mu je neophodan u obradi radnih zadataka.

Slika 1: Troslojna arhitektura sustava

Problem "krajnjeg korisnika" moe se rjeiti koritenjem tzv. troslojne arhitekture (slika 1.),
gdje se podacima jedne ili vie baza podataka moe pristupiti putem intraneta/interneta i
interoperabilnosti podataka (slika 2.).

Slika 2: Primjena interoperabilne baze podataka i troslojne arhitekture

Analize i pretraga podataka, nakon kreiranja geoprostorne baze podataka, moe se obavljati
na vie naina: prostorne analize (koriste niz prostornih operacija: unija, presjek, preklapanje,
razlika, buffer i dr.); statistike analize (statistike parametre, excel tablice i sl.); financijske
analize i dr.

334

5. PROVJERA KONCEPTA BAZE PODATAKA O PUTNOJ

INFRASTRUKTURI
U okviru istraivakog projekta8 testirana je predoena koncepcija podataka za bazu
objektno-relacijska baza podataka za dionicu magistralnog puta M-5 od Donjeg Vakufa do
Lave. Glavni zadatak bio je prikupljanje podataka prema teoretskom modelu. Primarni izvor
bio je raspoloivi dio Inventara magistralnih puteva, koji je za ondanji SIZ-a za puteve SRBiH
izradio Institut za puteve Beograd, 1982.-86. Radi provjere vjerodostojnosti podataka upisanih u
ovu 'grafiko-numeriko-tekstualnu' bazu u analognom formatu, te radi dopune ostalim
podacima koji se trae u modelu, najprije je izvreno rekognosciranje spomenute dionice (slika
3.4).

Slika 3: Kontrola stacionae prikljunog puta i propusta

Izradi strukturnog modela i prototipa baze podataka pristupilo se vrlo temeljito, iako smo bili
prinueni da je implementiramo u relacijskoj bazi podataka. Relacijski model je utemeljen na
jedonstavnom konceptu strukturiranja: relaciji. Relacijska baza podataka (RDBMS) sastoje se od
niza podataka (uglavnom neprostornih) logiki pohranjenih u tablicama. Mijenjanje i ispitivanje
podataka u tablicama temelji se na teoriji skupova i matematikoj relacijskoj algebri. Upiti bazi
podatka upuuju se uz pomo Structured Query Language (SQL). Odgovori na upite su u formi
tablice s ispisanim redovima [2].
Da bi podaci u bazi podataka bili jednoznano odreeni, trebalo se rukovoditi odreenim
pravilima izrade baze podataka. Svaki zapis u bazi podataka mora biti odreenog tipa, tako da su
se definirali svi koriteni tipovi podataka. Jedan od najznaajnijih izazova koji su se postavili
tokom ovog rada jest pravilno definiranje relacija meu atributima i objektima koji tvore bazu, i
na toj osnovi izvoenje potrebnih operacija nad podacima s cijem dobivanja rezultata u funkciji
novih podatka za bazu, odnosno kao ulaznih elemenata za odreene korisnike aplikacije
(softvere tipa HDM; Visum itd.). Poto je u istraivakom timu bila ekvivalentna zastupljenost
specijalista za putnu infrastrukturu, kao i GIS specijalista, kroz analitiki pristup, koritenjem
SQL-a kreiran je skup upita koji daju vrlo korisne i upotrebljive rezultate, kao npr.: struktura
saobraaja prema PGDS, soabraajno optereenje, nivo usluge, prosjeni radius i zakrivljenost
puta na dionici, visinske kote lomova nivelete i prosjeni nagib, indeksi zamjene slojeva
kolovozne konstrukcije, sumarne koliine pojedinih tehniko-ekspolatacionih pokazatelja,
sumarni finansijski pokazatelji i sl.
Upiti i njihovi rezultati svakako ine zaseban modul u softveru za upravljanje bazom podataka.
Direktan pristup je vrlo praktian, jer se brzo mogu dobiti potrebni 'odgovori' informacije koje
se tiu neposrednih odluka subjekta upravljanja, ili se mogu izdvojiti kao skup ulaznih
8

Istraivanje pretpostavki i uvjeta za razvoj upravljakog geoinformacijskog sistema (GIS) u oblasti putne
infrastrukture Federacije BiH, Graevinski fakultet Sarajevo, 2008.

335
pokazatelja za analize drugim, specijaliziranim softverima, iji e rezultati takoer posluiti za
donoenje odluka.
Magistralni putevi mogu se vizualno predstaviti pregledno, itljivo i efikasno na slijedeim
geodetskim podlogama:
topografska karta M=1:5000 (za magistralne puteve u urbanim podrujima, gdje se
masovno pojavljuju lokalni, a ima dosta i regionalnih puteva),
topografska karta M=1:10000 (za magistralne puteve i autoceste u konurbacijama
nizovima naseljenih mjesta),
topografskakarta M=1:25000 (za magistralne puteve i autoceste u naseljenim podrujima).
Prikupljeni su odgovarajui originali karata i planova, te skenirani i georeferencirani u tzv.
dravnom koordinatnom sistemu i soritrani u odgovarajue datoteke. Pored toga, radi provjere
tane lokacije nekih detaljnih elemenata na promatranoj dionici (npr. propusti, neke instalacije i
komunalna oprema) u naseljenim mjestima koritene su digitalne podloge (katastarski planovi
M=1:1000 i 1:2500).
Trasa puta je snimljena GPS ureajem, apsolutnom metodom. Za vizalizaciju trase i pojedinih
sadraja pilot baze podataka, koriten je Integraphov softver GeoMedia. Vizualizirani su svi
relevantni elementi puta na spomenutoj dionici, pri emu su se koristila osnovna grafika
izraajna sredstva (toke, linije, povrina, boja, tekst idr.) i odgovarajue grupe podataka
pohranjene u bazi podataka. (vidi slike 4. i 5.).

Slika 4: Dio digitaliziranog geodetskog plana 1:1000 sa prikazom elemenata puta

Slika 12: Vizuelni detaljni prikaz takastih, linijskih i

povrinskih grafikih objekata s pripadajuim podacima iz baze

Na ovaj nain je omogueno da osim direktnog 'itanja' podataka iz baze podataka, vidimo i
gdje se taj podatak u prostoru (odnosno dionici) nalazi. Takoer, omogueno je postavljanje

336
prostornih i drugih upita. Ukoliko treba aktuelizirati ili modificirati neki od upita, to se moe
ostvariti neposredno u okviru aktivnog GIS softvera jer on ima potpunu komunikaciju sa
pridruenom bazom podataka, odnosno dinamiki je povezan s odgovarajuim softverom koji
upravlja bazom podataka.

6. ZAKLJUAK
Radom na istraivakom zadatku osvijetljeni su svi bitni aspekti znaaja geografskog
informacionog sistema kao podrke upravljanju u oblasti putne infrastrukture, te ispitana
mogunosti za njegovo uvoenje u praksu. Provedeni pokazni postupak formiranja elektronske
baze podataka, pripreme i digitalizacije geodetskih podloga i njihova integracija u GIS softveru
za pokaznu dionicu otkrila je mnoge tehnike i organizacijske prepreke ali je ujedno potvrdio
ispravnost koncepta i ukazao na mogue znaajne koristi od primjene GIS-a kao glavnog
upravljakog instrumenta u oblasti donoenja strateko-razvojnih i tehniko-operativnih odluka
u procesu upravljanja putnom infrastrukturom.
U najvee prepreke spadaju:
tradicionalno neaurno i parcijalno praenje, prikupljanje i pohranjivanje podataka od
strane zvaninih subjekta upravljanja
disperzija postojeih podataka na raznim mjestima i njihova neuvezanost
heterogenost podataka, medija i tehnika prikupljanja, analize, selekcije, prikaza i
arhiviranja
nedostatak razumijevanja potrebe sistematske izgradnje informacionog sistema o putnoj
infrastrukturi u formi savremenog GIS-a
nedostatak finansija, kadrova i opreme.
Uprkos izloenjm preprekama, nema sumnje da bi se kroz organizovanu i koordiniranu
aktivnost nadlenih organa vlasti, zvaninih subjekata upravljanja putnom infrastrukturom,
drugih sudionika koji su profesionalno zainteresirani za koritenje putne infrastrukture,
softverskih kompanija te strunih i naunoistraivakih institucija mogao razviti projekat
uvoenja GIS-a i u relativno kratkom vremenu i realizirati (procjena je u roku do 5 godina!).
Prema nalazima ovog istraivanja najvee anse za razvoj i primjenu GIS-a ima upravo sektor
magistralnih puteva i autocesta, jer ve posjeduje odreene, inicijalne preduvjete finansije,
kadrove i dio opreme. To je ujedno i najsvrsishodnije, jer se na magistralnim putevma i
autocestama realizira najvei transportni rad, tu se ispoljavaju najvee koristi za drutvo, te u
tom sektoru su u izgledu dalji, snani razvojni projekti izgradnje, rekonstrukcije i rehabilitacije.

7. POPIS LITERATURE
[1] Bojanovski, I.: Prilozi za istraivanje topografije rimskih puteva s posebnim osvrtom na
teritorij Bosne i Hercegovine, dio I-V, Akademija nauka BiH, Balkanoloki institut
Radovi. Sarajevo, 1984.
[2] Kljuanin, S. : Kartografske baze podataka, magistarski rad, Graevinski fakultet,
Sarajevo, 2006.
[3] Gali, Z.: Geoprostorne baze podataka, Goldedn marketing - Tehnika knjiga, Zagreb,
2006.
[4] ehi, Z., Tepi, I.: Povijesni atlas, Mladinska knjiga tiskarna d.d., Ljubljana,
Slovenija, 2002.

337

Miodrag Nestorovi1
Bratislav Ili2
Jefto Terzovi3

ISPITIVANJE EKSPERIMENTALNOG KOMPJUTERSKOG

MODELA HALE BR. 3 BEOGRADSKOG SAJMA U
KONTEKSTU RAZVOJA SAVREMENIH
TRODIMENZIONALNIH STRUKTURA
Rezime: Hala broj 3 Beogradskog sajma izgraena je i stavljena u funkciju 1957. godine. Pored

originalnog arhitektonskog koncepta, primenjena su tada i mnoga inovativna tehnoloka reenja.

Od tada do danas, tehnologije izvoenja sfernih povrinskih konstrukcija su unapreene, to je
dovelo do potiskivanja armiranobetonskih ljuskastih konstrukcija u drugi plan. Cilj ovog
istraivanja jeste da nakon dueg perioda, uzimajui u obzir istorijsku distancu, utvrdi
komparativnim metodom univerzalne vrednosti konstruktivnih sistema primenjenih na hali br. 3.
Poseban doprinos rada oslikava se u primeni savremenih metoda istraivanja konstruktivnih
sistema na opitnom kompjuterskom modelu hale br. 3. Model je izraen prema autentinom
projektu, primenom softvera za generisanje trodimenzionalnih struktura i softvera za statiko
konstruktivnu analizu.
Kljune rei: membranska ljuska, elastina stabilnost, ivini efekat, kritino optereenje,
trodimenzionalna struktura

TESTING THE EXPERIMENTAL COMPUTER MODEL OF

THE BELGRADE FAIRS EXHIBITION HALL NO. 3 IN THE
CONTEXT OF THE MODERN THREE-DIMENSIONAL
STRUCTURES
Summary: The Belgrade Fairs Exhibition hall no.3 was built and became functional in 1957.
Besides the original architectural concept, many innovative technological solutions for the time
were applied. Since then, the construction technologies of building spherical shell structures
have improved, which has led to reinforced concrete shell structures being pushed into the
background. The goal of this research is to establish, by using comparative methods, the
universal values of structural systems applied on the exhibition hall no.3. A specific contribution
of this work is its use of contemporary methods for researching structural systems, as applied on
the experimental computer model of the exhibition hall no.3. The model is formed in accordance
with the original design by using software applications for generating three-dimensional
structures and structural analysis (software application set Tower 6.0, based on finite element
method).
Key words: membrane shell, elastic stability, edge effect, ultimate load, three-dimensional
structure
1

redovni profesor, Dr, dipl.in. arh., Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, bulevar kralja Aleksandra 73/II,
11000 Beograd
asistent, dipl. in. arh., Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, bulevar kralja Aleksandra 73/II, 11000 Beograd
3
asistent, dipl. in. arh., Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, bulevar kralja Aleksandra 73/II, 11000 Beograd
2

338

1. UVOD
Ovim radom bie izvreno istraivanje hale br. 3 Beogradskog sajma u irem arhitektonskom
i inenjerskom kontekstu, sa posebnom panjom na njen znaaj u pogledu istorijskog razvoja
konstruktivnih sistema. Beogradski sajam predstavlja aktuelnu temu u kontekstu budueg
razvoja Beograda kao sajamskog centra jugoistone Evrope, urbanistika regulativa i briga
drave o graditeljskom nasleu sajma nije uspostavljena u dovoljnoj meri u sluaju hale br. 3.
Naime, objekti sajamskog kompleksa, osim hale br. 1, nemaju status objekta pod zatitom
drave. Ovim radom smatramo da e biti dat doprinos i osnov za inicijativu da se hala br. 3
uvrsti u ovu kategoriju kao originalno arhitektonsko i inenjersko reenje jugoslovenske
posleratne Moderne.
Metodoloki pristup eksperimentalnih istraivanja prostornog kompjuterskog modela koji e
biti korien, veoma je est kod zatite kulturno istorijskih spomenika. Opti okvir istraivanja
ovakvog problema moe se sagledati na primeru petogodinjeg programa ireg istraivanja
Vicoforte 2002-2006 za potrebe istoimenog hrama u severnoj Italiji, gde je izvrena sanacija
nakon 1976. godine usled sleganja oslonaca tokom dugog perioda i pojave velikih pukotina u
delu eliptine kupole [3]. Sa druge strane, primer kupole crkve Santa Maria de Carignano u
enovi pokazao je metode i prikaze pojedinanih problema koji se mogu javiti kod kupole,
odnosa globalnog i lokalnog problema stabilnosti, bez obzira na nosivost i karakteristike
materijala, s obzirom da se radi o masivnim materijalima [5].

Slika 1- Eksperimentalni kompjuterski model hale br. 3 Beogradskog sajma

Primenom FEM (Finite element method) metoda bie izvrena statiko - konstruktivna
analiza objekta hale br. 3 Beogradskog sajma. Primena eksperimentalnog kompjuterskog modela
u celini omoguie nam uvid u stanje i ponaanje objekta, posebno pri utvrivanju najosetljivijih
taaka i seizmikih uticaja. Cilj analize je istraivanje metoda i pristupa konstruisanju ljuske
hale br. 3, kao i ispitivanja zakonitosti u prenoenju povrinskog i linijskog optereenja koja su
primenjena na ovom objektu, uspostavljajui na kraju vezu sa primenom istih principa danas,
interpretiranih kroz nove metode graenja i razliite materijale. S obzirom na iskustva iz sveta,
FEM analiza se pokazala preciznom kada je re o teoriji ljuski, kao i da moe posluiti prilikom
analize sloenih problema stanja konstrukcije objekta, koji u periodu izgradnje objekta nisu
mogli biti u potpunosti uzeti u obzir [16]. Prilikom eventualnih adaptacija i rekonstrukcija kod
slinih objekata iz istog perioda, utvreno je da se ne smeju podceniti sloeni problemi ivinih
elemenata ljuski, loeg izvoenja, neadekvatnog odravanja, izbora pokrivaa i zatite, to se
moe jasno videti na primeru objekta sferne ljuske nastalog u istom periodu kupole na
trougaonoj osnovi Kresge Auditorium u Kembrdu u Sjedinjenim dravama, autora Eero
Saarinen-a iz 1957. godine [4].

339

2. ISTORIJSKI PRIKAZ I OSNOVNE KARAKTERISTIKE HALE 3

Stalna preokupacija akademika Milana Krstia bili su povrinski nosai. Autor je brojnih
smelih konstrukcija: silosa, tornjeva, objekata velikih raspona. Autor je prvih ljuski u Jugoslaviji
(cilindrine ljuske fabrike cementa u Novom Popovcu). Veliku panju posvetio je i
eksperimentalnom ispitivanju sfernih ljuski, koristei emona ljusku dimenzija 12x12 metara i
primenjujui ljuske na fabrici viskoze u Loznici raspona 32 metra, debljine 6cm neposredno pre
izgradnje Beogradskog sajma. Hale br. 2 i 3 nakon izgradnje imale su najvee raspone za tu
vrstu konstrukciju. Pored injenice da je hala br. 3 predstavljala potpuno originalno
arhitektonsko reenje, mora se pomenuti da su hale obilovale brojnim tehnolokim inovacijama
u izvoenju, od kojih e neke biti analizirane i kroz studiju eksperimentalnog kompjuterskog
modela.
Istraujui arhitektonske objekte i konstrukcije dvostruko zakrivljenih oblika sa pozitivnom
gausovom krivom, moemo izdvojiti vei broj graevina nastalih pre pomenute hale br. 3
Beogradskog sajma. Prvi objekti oblika ljuske formirani od elika inenjera Vladimira ukova
bili su izgraeni za Sverusku izlobu u Ninjem Novgorodu 1897. godine. Jedan od prvih
objekata koji moe posluiti kao uzor za primenjenu geometriju hale br. 3 je Prvi Geteanum
Rudolfa tajnera, gde kroz spajanje dve kupole razliitog prenika autor ostvaruje jedinstvo
scene i auditorijuma kao ilustraciju organskog funkcionalizma [1]. Temelji koncepta hale br. 3
su takoe u primeni betona, organskim formama i purizmu. Slinost ovih objekata se raspoznaje
i u radijalnoj dispoziciji auditorijuma, pruanju ivinih oslonaca i formiranju oslonakog luka
koji prihvata optereenje ljuski.

Slika 2 - Vladimir ukov: Sveruska izloba, 1897.

Slika 3 - Rudolf tajner: Prvi Geteanum 1914.

Hala br. 3- takozvana hala za izlaganje teke industrije, je oblika sfere prenika 100 metara,
preseena sa dve vertikalne ravni na razmaku od 48 metara. Ljuska je ukljetena u ivine nosae,
gde u jednom pravcu sile prihvataju kosi stubovi i prenose do tla, dok su u drugom pravcu
postavljeni vertikalni stubovi ispod lunog ivinog nosaa. Bilo je neophodno izvriti
prednaprezanje ljuske u zonama oslanjanja na ivine nosae. Ivini elementi predstavljaju
statiki sistem kontinualnih nosaa preko 9 polja u podunom pravcu, i kontinualnih nosaa
preko 8 polja u poprenom pravcu [10]. Izgradnja hale 3 zahtevala je formiranje elinih zatega
u ploi za prijem horizontalnih sila u osloncima naspramnih kosih stubova na tlu. Fundiranje
hala predstavljalo je veliki problem zbog loih geomehanikih karakteristika tla. I u ovoj oblasti
primenjene su nove metode prvi put u Jugoslaviji primenom hidraulinih presa preko kojih su
bile vrene korekcije usled neravnomernog sleganja oslonaca [14]. Primena prethodnog
naprezanja kablovskim prostornim krivim snopovima je primenjena meu prvima u svetu.
Naizgled jednostavnim reenjima premoeni su veliki rasponi uz primenu novih tehnologija
graenja koji e od tog trenutka postati redovna praksa na tlu Jugoslavije.

340

3. STATIKO KONSTRUKTIVNA ANALIZA I PRIKAZ REZULTATA

3.1 Geometrijski model ljuske
Geometrijski model ljuske dobijen je generisanjem autentine forme kupole od povrinskih
(shell) konanih elemenata u programskom paketu Tower 6.0. Prilikom prorauna izraena su
dva varijantna reenja ljuske. Vernije rezultate dala je ljuska sa jednobraznim debljinama
konanih elemenata, koja e biti prikazana u daljem radu. Debljina ljuske kod prvog reenja
iznosila je 9 cm u svim konanim elementima. Drugi model ljuske je oponaao autentino
fiziko stanje promenljivog poprenog preseka, sa ravnomernim poveavanjem debljine ivinih
zona u pojasu irine 3.5 m, gde je varirala debljina ljuske od 9 do 20 cm, koliko je iznosila u
kontaktnoj zoni sa ivinim elementima. Ovi ivini elementi su na modelu formirani od linijskih
(frame) konanih elemenata koji prate potpornu liniju luka i geometriju ljuske. Ivini konani
elementi imaju autentini popreni presek, sa momentom inercije vrednosti I1=0.1008 m4 i
I2=0.0343 m4 kao i na izvedenom objektu.

3.2 Ispitivanje modela

Prva faza ispitivanja modela podrazumevala je ponaanje celokupnog konstruktivnog sistema
hale 3 u odnosu na simetrino gravitaciono optereenje i dinamiko dejstvo. Dobijeni su
rezultati koji uzimaju u obzir prenoenje naprezanja sa ljuske na linijske ivine, kao i okolne
ravne povrinske elemente, ime je omoguen uvid u stvarno stanje konstrukcije, i njenu
trenutnu nosivost. Posebna panja posveena je odzivu objekta pri dinamikom dejstvu.

Slika 4 - Dinamiko dejstvo prvi ton modalne analize

Druga faza istraivanja predstavljala je najkompleksnije ispitivanje. Izvrena je simulacija
ponaanja ljuske hale br. 3 prema zadatim uslovima prorauna Milana Krstia. Proraunom je
uzeto u obzir iskljuivo simetrino optereenje. U proraunu su koriene pretpostavke da je
promenljivo optereenje u poreenju sa stalnim srazmerno malo (da iznosi oko 20% stalnog) i
da su naponi u ljusci nii od 20kp/cm2 (2MPa) pa se moe zanemariti uticaj asimetrinog
optereenja [10]. Ljuska je optereena ravnomernim optereenjem intenziteta 4.35 kN/m2 [11].
Ovakvim pristupom za predprocesor su preuzeti ulazni podaci autentinog prorauna, nakon
ega smo dalje mogli pristupiti komparativnom svoenju rezultata. Da bi u istraivanju izbegli
mogunost greke, komparativna istraivanja su vrena paralelno na vie modela, sa podacima
ukupno etiri reprezentativne ljuske Milana Krstia za koje postoje objavljeni rezultati: hale br.
3 i hale br. 2 Beogradskog sajma, ljuske fabrike viskoze u Loznici i male eksperimentalne ljuske
koja je kasnije primenjena za pokrivanje. Sve etiri ljuske su izvedene iz geometrije sfere.
Zajedniko za sve ljuske osim hale br. 3 jeste da se radi o kvadratnim ljuskama u osnovi tipa
Emona. Zajedniki elementi za halu 2 i 3 predstavljaju jednake dimenzije u jednom pravcu, kao
i sve ostale geometrijske karakteristike pri izvoenju (debljina ljuske, ivini uslovi, korienje

341
iste oplate). Prvobitno je sproveden proraun na ljusci hale br. 3, sa autentinim optereenjem, i
takasto oslonjenim ivinim elementima, uzimajui u obzir kompletan model. U ovom sluaju
javili su se veliki lokalni uticaji nad osloncima u ljusci, koji nisu odgovarali stvarnom stanju.
Usledila je korekcija, formiranjem kontinualnih nepomerljivih oslonaca, ime su dobijeni prvi
rezultati koji su bili priblini ali parcijalno, dobijenim rezultatima pre ezdeset godina. Drugim
reima, sredinji preseci ljuske su imali isti trend kao autentini proraun, ali su ivini preseci
pokazivali razliite rezultate. Nakon toga, razmotrene su mogue greke u predprocesoru, pre
svega u uticaju ivinog efekta. Ukljuene su u proraun i druge ljuske, a posebno ljuska hale br.
2 Beogradskog sajma. Ova ljuska je veoma slina, prema geometriji, dimenzijama ivinih
elemenata i identinom optereenju. Sa druge strane, ova ljuska je uporediva sa drugim
ljuskama tipa Emona, ime je ostvarena provera ispravnosti rezultata kroz induktivni metod
prikupljanja zakljuaka. S obzirom da su rezultati jako varirali u zavisnosti od oslonakih
uslova, ovom fenomenu je posveena panja, kako bi se utvrdile ekstremne vrednosti, i pronali
pretpostavljeni uslovi u sluaju autentinog prorauna, s obzirom da autor u svom radu
napominje da se proraun vri kombinacijom membranskog reenja i ivinog efekta [13]. U tom
smislu uraene su iteracije gde su oslonaki lukovi tretirani kao fiksirani oslonci, zatim kao
elastini oslonci s obzirom na bono dejstvo ljuske, a na kraju i kao delimino elastini, s
obzirom na fiksne oslonake take u uglovima. U tabelarnom prikazu ostvarenih rezultata
normalnih i tangecijalnih napona za ljusku hale br. 2 moe se videti trend promene rezultata
usled ivinog efekta.

Slika 5 - Naponi Nx u ljusci hale br.2

Slika 6 - Naponi Ny u ljusci hale br.2

Tabela 1. Uticaji u ljusci hale br. 2 Beogradskog sajma

poloaj preseka
proraun
Milan Krsti
FEM -Tower 6.0
fiksirana ivica
FEM -Tower 6.0
osloboena ivica

1
-119
0
-122
0
-122
0

Nx (kN/m)
2
-145
0
-114
0
-148.1
0

3
-215
0
-22
21
-220
0

1
-119
-215
-122
-134
-122
203

Ny (kN/m)
2
-93
-166
-124
-128.6
-101.8
-318.4

3
0
0
-130
0
200
/

1
0
0
0
0
0
0

Nxy (kN/m)
2
0
-149
0
-41
0
461

3
0
-357
0
10
0
967

S obzirom da je ovaj apsekt razmatran i autentinim proraunom, u gornjoj tabeli se moe

videti neophodnost tretiranja ovih ivinih uslova. Nakon ove faze, izvren je slian postupak i za
halu br. 3 gde su dobijeni rezultati koji nisu tako priblini kao to je sluaj kod etvoroosno
simetrine ljuske. Iz rezultata se moe zakljuiti da postoje dve mogunosti neslaganja: FEM
analiza vri preraspodelu napona uravnoteujui napone u oba pravca, s obzirom na isti
poluprenik krivine; neslaganje u uslovima ivinog oslanjanja u odnosu na autentini proraun.

342

Slika 7 - Naponi Nx u ljusci hale br.3

Slika 8 - Naponi Ny u ljusci hale br.3

Tabela 2. Uticaji u ljusci hale br. 3 Beogradskog sajma

poloaj preseka
proraun
Milan Krsti
FEM -Tower 6.0
fiksirana ivica
FEM -Tower 6.0
osloboena ivica

3.3

1
-50
-35.8
-118.6
-36.9
-110
1362

Nx (kN/m)
2
3
-39.1
0
-28.9
0
-94
-35.18
-36.3
0
-147
3325
-661
-8681

1
-175
-122.5
-110.5
-126.1
-110.6
261.2

Ny (kN/m)
2
3
-178
-198.5
-131.5
-160
-120.4
-122.7
-123.9
48
-95.4
448
-38
-21380

1
0
0
0
0
0
0

Nxy (kN/m)
2
0
-74.1
0
-1.76
0
189

3
0
-141
0
30
0
185

Problem elastine stabilnosti ljuske

Znaaj konstruktivnih reenja na halama sajma je svetskih razmera, s obzirom da je Milan

Krsti unapredio dotadanja saznanja o graninim vrednostima izboavanja ljuski i doao do
zakljuaka na osnovu eksperimenta da se sigurnost prednaprezanjem bar udvostruuje,
opovrgavajui izvesne rezultate dotadanjih istraivanja svetski priznatog inenjera Eduarda
Torohe, osnivaa Instituto de Ciencias de la Construccin u Madridu.
Eksperimentalni model kvadratne Emona ljuske iz 1953. Godine na kome je vrio
ispitivanja, dimenzija 12x12m, poluprenika 17.51m i debljine ljuske 2,4cm optereen je
prilikom eksperimenta maksimalnim optereenjem 6.50kN/m2, ime je utvreno samo da
konstanta C nije manja od 0.12 [12]. U ovom radu objavljujemo navode Milana Krstia iz
biografije koju je pisao prilikom prijema u lanstvo SANU 1961. godine. Istraivanjem na
pomenutom modelu ljuske, akademik Krsti je izdvojio sledee zakljuke: da se usled
prednaprezanja ne javljaju nikakve tetne deformacije, u ta se sumnjalo; da se pri dvostruko
veem optereenju od raunskog nisu pojavile nikakve vidljive pukotine, niti trajne deformacije;
da je sigurnost protiv izvijanja najmanje dvostruko vea, od one koju su dobili Toroha i onka.
Prvi ranije ispitivanjem na modelu, a drugi prole godine na osnovu iskustava sa jedne izvijene
ljuske u Budimpeti; da je ova vrsta konstrukcije izvanredno neosetljiva na nejednako sleganje
oslonaca. Sva ova iskustva su u punoj meri koriena kod konstruisanja ljuski na Sajmitu i u
fabrici viskoze u Loznici. [9].
Istraivanje ovog problema na kompjuterskom modelu FEM analizom uraeno je prvobitno
bez ivinih elemenata. Kod ljuske bez ivinih elemenata javila su se ekstremno velika pomeranja
slobodnih ivica, pa je ispitivanje nastavljeno na drugom modelu, sa ivinim elementima vee
krutosti. Dobijeni su sledei rezultati u sluaju ljuske sa ivinim elementima srazmernim onima
kod hale br. 3, tj. dimenzija preseka17,5/30cm. Pri maksimalnom optereenju kao u izvrenom
eksperimentu 1953. godine (6.5kN/m2) dobijeni su sledei rezultati: vertikalno pomeranje u
temenu ljuske iznosi 4mm, a u temenu ivinih elemenata 3mm; naponi Nx i Ny nisu prekoraeni
(14Mpa) dok napon Nxy ima prekoraenja u svim zonama ka osloncima, udaljenim od temena
kupole 4.3 metra i vie. U sluaju optereivanja ljuske sa 12kN/m2 naponi Nx i Ny su priblini
granici loma (28Mpa), a napon Nxy je prekoraen u svim zonama udaljenim od temena kupole 3
metra i vie. Iz ovih rezultata moemo potvrditi da ni dvostruko veim optereenjem u FEM
analizi nije dolo do pojave izvijanja ljuske, kao to je to bio sluaj sa ljuskom bez ivinih
elemenata. Zbog toga ne moemo FEM analizu smatrati pouzdanom pri reavanju problema
lokalne pojave izvijanja ljuske. Ovim ispitivanjem su dobijeni rezultati stvarnih napona u

343
eksperimentalnoj ljusci, i zakljueno da i pored teorijskih prekoraenja tangencijalnih napona u
sluaju Krstievog eksperimenta nije dolo do pojave pukotina, to potvruje tvrdnje autora
konstrukcije da kritina sila zavisi pre svega od poetnih greaka u geometrijskom obliku
ljuske[13].

4. PRINCIPI KONSTRUISANJA LJUSKE U SAVREMENOJ ARHITEKTURI

Ljuska kao primer trodimenzionalog povrinskog sistema sa tankozidnim betonskim
presekom predstavljala je revolucionarni pomak u razvoju konstruktivnih sistema, istovremeno
reavajui problem raspona i pokrivaa objekta. Primenjeni koncepti konstruisanja prvi put kod
armiranobetonskih ljuski, kasnije su unapreeni primenom razliitih materijala. Primena
triangulisane i heksagonalne prostorne mree Bakminstera Fulera (Buckminster Fuller), ubrzo
nakon izgradnje Beogradskog sajma potisnula je primenu ljuski i dala prednost eliku pri
izvoenju prostornih konstrukcija, formuliui novu teoriju sinergije: Synergy is behavior of
whole system not implicite in any of the behavioral characteristic of any of the parts of the
system when the parts are considered only separately. [6]. Temelji ove teorije su postavljeni
pojavom ljuski i istraivanjem membranskog stanja.
Primer prednaprezanja ivica kod ljuske, kasnije se razvio kao uspena koncepcija u
prevazilaenju konstruktivnih problema, to moemo videti u sluaju formiranja bezmomentne
konture na kvadratnoj osnovi tensegriti kupole [15]. Poslednjih decenija primenom
jednopojasnih biaksijalno zakrivljenih struktura od elika, primenjene su zakonitosti
membranskog stanja pri odgovarajuoj geometriji. Ovakav primer moemo videti na
rekonstrukciji objekta British Museum u Londonu, gde je ostvaren spoj tradicionalne kupole
stare biblioteke i savremene prostorne konstrukcije Normana Fostera [8]. Ipak, znaaj
prednapregnutog betona danas nije umanjen u odnosu na period nastanka Beogradskog sajma.
Naprotiv, on dobija novi smisao i sutinu u ovom kontekstu kroz primenu savremenih
heksagonalnih struktura (honeycomb frame), koje geometrijski zadravaju stanje povrinskih
nosaa, i istovremeno omoguuju formiranje povoljnih statikih uticaja u vorovima [17].
Poslednjih decenija svedoci smo ree primene klasinih armiranobetonskih ljuski u praksi.
Bez obzira na to, ljuska kao konstruktivni sistem doivljava metamorfozu, pa je ne treba
posmatrati iskljuivo kao konstruktivni sklop formiran od betona. Naime, ljuska se
transformisala i pojavila kao est konstruktivni sklop kroz primenu lakih elemenata konstrukcije
ali i elemenata zavrne obloge, koji istovremeno preuzimaju ulogu stabilizatora konstrukcije,
formirajui membranu. Najnovija primena ETFE struktura nije samo u funkciji fasade i
pokrivaa, ve i konstrukcije s obzirom da svojim karakteristikama premoava velike povri, uz
neznatno optereenje [7]. Ovakvim tehnolokim unapreenjem ukupno sopstveno optereenje je
drastino umanjeno (specifina teina ETFE iznosi ~250g/m2), ime je i postupak izvoenja
konstrukcije ubrzan. Bez obzira na potiskivanje armiranobetonskih ljuskastih konstrukcija
pojavom lakih elinih, aluminijumskih konstrukcija, PTFE i ETFE struktura, principi
konstruisanja razraeni primenom prvih povrinskih nosaa i dalje su ostali u upotrebi,
promenom materijala samo unapreeni i prilagoeni savremenim trendovima u graevinarstvu.

5. ZAKLJUAK
Radom je u prvoj liniji prikazano ispitivanje objekta hale br. 3 Beogradskog sajma prethodno
uzevi u obzir istorijski okvir, kao i metodski pristup zasnovan na ranijim iskustvima usled
konzervatorko restauratorskih radova drugih objekata. Znaaj ovog pristupa ogleda se u prikazu
jednog mogueg metoda ispitivanja i pristupa konzervaciji u sluaju ljuski. U drugoj liniji
istraivanjem sveobuhvatnog prostornog modela hale sagledani su uticaji dinamikog dejstva,
preraspodela optereenja sa povrinskih na linijske elemente i oslanjanje konstrukcije u
sluajevima simetrinog gravitacionog optereenja. Planirano je u daljem radu izvriti i analizu

344
ponaanja u sluajevima asimetrinog optereenja koje ranije nije bilo predmet rada. U treoj
liniji izvrena je kontrola stvarnog stanja konstrukcije ljuske, ime je potvren u velikoj meri
prethodni proraun akademika Krstia, ali i nova saznanja otkrivajui u konkretnom sluaju
znaajan uticaj razliitih mogunosti ivinih uslova kontinualno oslonjene ljuske. U daljem radu
u planu je izrada analiza sa tretmanom takasto oslonjene ljuske uz formiranje ivinih elemenata
vee krutosti, gde se oekuju jo blii rezultati autentinom proraunu.

6. POPIS LITERATURE
[1] Adams, D.: Rudolf Steiner's First Goetheanum as an Illustration of Organic
Functionalism, The Journal of the Society of Architectural Historians, Vol. 51, No. 2
(Jun., 1992), pp. 182-204
[2] Andres, M.; Harte, R.: Buckling of Concrete Shells: A Simplified numerical approach,
Journal of The International Association for shell and Spatial Structures, Vol. 47 (2006)
No. 3 December n. 152
[3] Aoki, T. et.al. Structural characteristics of the elliptical masonry dome of the sanctuary
of Vicoforte, First International Congress on Construction History, Madrid,
2003.http://gilbert.aq.upm.es/sedhc/biblioteca_digital/Congresos/CIHC1/CIHC1_021.p
df pristup 26.08.2009.
[4] Boothby, T. et.al. Case Studies in Diagnosis and Repair of Historic Thin-Shell
Concrete Structures, APT Bulletin, Vol. 36, No. 2/3 (2005), pp. 3-11
[5] Brencich, A.; Gambarotta, L.; Ghia, A.: Structural models for the assessment of the
masonry dome of the Basilica of S. Maria of Carignano in Genoa, Historical
Constructions,
P.B.
Loureno,
P.
Roca
(Eds.),
Guimares,
2001.
http://www.csarmento.uminho.pt/docs/ncr/
historical_constructions/page%20675684%20_97_.pdf pristup 26.08.2009.
[6] Fuller, B.: Three Frequency Geodesic Sphere, n.d., Courtesy Whitney Museum for
American Art, New York
[7] Goldbeger, P.: Beijing's Olympic Architecture is Spectacular, but What Message does it
Send?, The New Yorker, June 2, 2008.
[8] Jodidio, P.: British Museum Redevelopment, Sir Norman Foster, Taschen, Kln, 2001.
156-158
[9] Krsti, M.: Biografija. Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd. 1961.
[10]Krsti, M.: Dvojno zakrivljena krovna ljuska u Beogradu, Izgradnja, broj 8. 1975.
(Beograd), 39-42.
[11] Krsti, M.: Ljuske od prethodno napregnutog betona na Novom sajmitu u Beogradu,
Izgradnja, broj 8, 1975. (Beograd), 36-38.
[12] Krsti, M.: Primena prednaprezanja u konstrukcijama ljusaka, Izgradnja, broj 8, 1975.
(Beograd), 43-47.
[13] Krsti, M.: Tanke ljuske od armiranog betona Izgradnja, broj 12, 1972. (Beograd), 1-2.
[14] Lazarevi, .: Delo Milana Krstia, Izgradnja, broj 8. 1975. (Beograd), 3-6.
[15] Nestorovi,
M.: Konstruktivni sistemi- principi konstruisanja i oblikovanja,
Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2000.
[16] South, N.: A Finite Element Analysis of The Monolithic Dome, MSc Thesis, Idaho State
University, December 2005.
[17] Watanabe, K.: Honeycomb tube structures: A diagramatic explanation, Honeycomb
Tube Architecture, The HTA Association, Shinkenchiku SHA, 2007. 80-88.

345

Zdenka Popovi1

UPOREDNA ANALIZA KONSTRUKCIJA KOLOSEKA NA

VRSTOJ PODLOZI
Rezime: Tucanika zastorna prizma je najslabiji element konstrukcije gornjeg stroja.
Neravnomerno sleganje zastorne prizme, drobljenje zrna tucanika i taloenje abrazivne kamene
praine na kotrljajuu povr glave ine, doprinosi viestrukom porastu trokova odravanja
pruge i vozila. Kao alternativa konvencionalnom koloseku u tucanikom zastoru, naroito za
velike brzine, primenjuje se kolosek na betonskoj ili asfaltnoj podlozi. U upotrebi su sledei
sistemi konstrukcije koloseka bez zastora: kolosek sa betonskim pragovima integrisanim u
betonski nosei sloj, kolosek sa betonskim pragovima neposredno poloenim na nosei sloj od
betona ili asfalta i kolosek bez pragova na betonskim ploama. Zajednika karakteristika svih
tipova standardizovanih konstrukcija koloseka na vrstoj podlozi je velika cena graenja,
zanemarljivi trokovi odravanja i dug vek trajanja u odnosu na kolosek u zastoru. Vremenom
su se sakupila brojna iskustva u vezi primene ovih konstrukcija, tako da se za dalja istraivanja u
ovoj oblasti moe formirati katalog relevantnih tehnikih zahteva kao osnova za optimizaciju
reenja koloseka na vrstoj podlozi. Cilj ovog rada je predstavljanje i uporedna analiza
konstrukcija i tipova koloseka na vrstoj podlozi.
Kljune rei: eleznica, kolosek na vrstoj podlozi, konstrukcija, geometrija koloseka,
odravanje

SLAB TRACK DESIGN AND SYSTEM COMPARISON

Abstract: Ballast bed was proved to be the weakest superstructure element. Uneven subsidence
of ballast bed, ballast aggregates crushing and an abrasive rock flour deposit on a running table
contribute to a multiple increase of costs of tracks and rolling stock maintenance. An alternative
to the conventional ballasted track is, especially for high-speed lines, the slab track in which the
ballast is replaced by supporting concrete or asphalt layer. The following slab track systems are
used today: systems with punctual fastening of the rail on sleepers incorporated in structure,
systems with punctual fastening of the rail on sleepers laid and anchored on a supporting
structure, systems with punctual fastening of the rail without sleepers. The mutual characteristics
of all types of standardized slab track systems are a high construction price, negligible
maintenance costs and long service life compared to the track in ballast. In time, numerous
experiences concerning the application of these systems were gathered so, for further research in
this field, a catalogue of the relevant technical requirements can be formed, as the basis for
optimization of slab track systems. The aim of this paper is to present slab track design, types
and system comparison.
Key words: railway, slab track, design, track geometry, maintenance

V. prof. dr, Graevinski fakultet, Bulevar kralja Aleksandra 73, 11000 Beograd
e-mail: zdenka@grf.bg.ac.rs

346

1. TEHNIKI ZAHTEVI ZA SAVREMENI GORNJI STROJ

U inenjerskoj praksi esto se namee naizgled jednostavno pitanje: Kd i d k
grnic rcinln uptrbiti konvencionalni grnji str, koji ine in 60E1 zvrn u DT,
prgvi d prthdn nprgnutg btn duin 2.60 m, lstin insk privrnj, zstr
d tucnik i sl z ztitu d mrz i nj plnum, kd knstrukciu grnjg str n
vrst pdlzi? D bi s d prcizn dgvr n v pitnj, trb prv dfinisti zhtv k
trb u optem sluaju d ispuni svrmni grnji str, ztim sstviti listu kritrium z
izbr ptimlng tip grnjg str u pzntim uslvim, im s rvnj prblm usmrv
k blsti vikritriumsk ptimizci. Donoenjem odluke o primeni konstrukcije koloseka
na vrstoj podlozi, kao optimalnog sistema gornjeg stroja u datim uslovima, dalje reenje
problema se trai u oblasti optimizacije same konstrukcije koloseka na vrstoj podlozi.

1.1 Opta lista zahteva za savremeni gornji stroj

Svrmni grnji str, bez obzira na tip konstrukcije koloseka i vrstu kolosene podloge,
mr u potpunosti d zdvlji sld zhtv:
d im dvljnu nsivst,
d mgui pvljn prns i rspdlu ptrnj d inskg vzil n dnji str
eleznike prug i pdtl,
d prui udbnst pri prvzu putnik uz garantovanu bezbednost realizacije meovitog
saobraaja tokom celog eksploatacionog veka (bez ili sa preduzimanjem mera i aktivnosti
odravanja).
Pored ovih, savremeni gornji stroj u to veoj meri mora da zadovolji sledee zahteve:
da se jednostavno prilagodi razliitim konstrukcijama donjeg stroja eleznike pruge,
d omgui dnstvn, kvalitetno, brz i u t v mri mhnizvn ugrivnj,
d im dug vk trnja, uz postojanost kvaliteta elemenata i konstrukcije u celini,
d su trkvi drvnj mli,
d mgu mhnizvn drvnj u t krim ztvrim klsk, s t vim
intrvlm izmu uzstpnih intervencija,
d mgu dnstvn hrizntln i vrtikln rgulci gmtri klsk, uz to
duu pstnst prostorne gmtri koloseka tkm vrmn,
da omogui jednostavnu zamenu ina, elemenata privrsnog pribora i pragova,
da ima prihvatljivu cenu,
d grntu fiksn dvdnvnj,
da limini npvljn dstv mrz,
da omogui efikasno uklanjanje snega,
da je postojan na dejstvo atmosferilija (otpornost na koroziju u vlanoj sredini i otpornost
na promenu elastinosti usled dejstva mraza),
da je stabilan pri temperaturnim promenama: dnevne i sezonske temperaturne promene,
kao i temperaturne promene nastale usled primene savremenih tipova konica na
vozilima (misli se na frikcione elektromagnetne konice),
da omogui efikasnu kontrolu vegetacije,
d misi buk i vibracija prihvtljiv z klinu (odnosno u skldu s prpisnim
mksimlnim nivm buk i vibracija za date uslove primene, s ili bz dodatnih mr
ztit),
da omogui elektrinu izolaciju ine i spreavanje pojave "lutajuih struja",
d s u t v mri izvodi d dmih mtril, uz ngvn dm industri i
domaih izvoaa,
da je mogue recikliranje elinih elemenata nakon njihove zamene.
Usvrvnj konvencionalng kncpt grnjg str s klskm ki "pliv" u
tucanikom zstru s i dlj nstvlj sa ciljem da se to bolje odgovori gorenavedenim
tehnikim zahtevima. Danas se naroito istrauju mogua unapreenja u blsti lsting

347
inskg privrnj, s ciljm d gumn pdlk i lstin stzljk svm lstinu
bzbd dvljnu i postojanu silu pritznj stzljk uz inu, nzvisn d ptrnj in
[5]. Primenjuju se elastini elementi ispod pragova (pragovi sa elastinom podlokom i obuveni
pragovi) sa ciljem da se smanji pritisak na zastor i elastine prostirke ispod zastorne prizme sa
ciljem da se smanji pritisak na planum. Istru s, tk, mgunst dnstvnig i brg,
mehanizovanog grnj i drvnj.
Sa druge strane, budu ktivnsti n rzvu klsk n vrst pdlzi obuhvataju rnja
klsk n vrst pdlzi koja se mogu efikasno primeniti i na zmljnm trupu i n
inenjerskim objektima (mst, vijadukt, tunl).
1.1.1 Opta lista kriterijuma za izbor tipa konstrukcije koloseka
D bi s dnl dluk da li e se u konkretnim okolnostima primeniti konstrukcija gornjeg
stroja sa kolosekom koji pliva u tucanikom zastoru ili kolosek na vrstoj podlozi, pnudi s
opta list kritrium, k m d pslui k snv z vrdnvnj i izbr ptimlng
rnj u zdtim/rlnim uslvim.
U tabeli 1 predstavljena je otvorena lista kriterijuma za izbor optimalnog reenja konstrukcije
gornjeg stroja. U tabeli su markirane izrazite prednosti po pobrojanim kriterijumima za dva
ravnopravna alternativna reenja konstrukcije koloseka: konvencionalni gornji stroj sa
kolosekom u tucanikom zastoru i kolosek na vrstoj podlozi. Iz tabele je uoljivo da optimalno
reenje konstrukcije gornjeg stroja treba da zadovolji raznorodne kriterijumske zahteve. Zato se
reenje problema najee trai i nalazi u oblasti viekriterijumske optimizacije.
U daljem tekstu posebno se ukazuje na neke specifinosti konstrukcija koloseka na vrstoj
podlozi ije je poznavanje od posebnog interesa prilikom donoenja odluke o izboru optimalnog
tipa kolosene podloge.
Klsk n vrst pdlzi pmu ns btnsk, ili sfltne podloge uspn prnsi
vrtikln i hrizntln sil na sl stbilizvn cementom, sl z ztitu d mrz i dnji
nevezani sloj, tk d s bzbu trn zdrvnj ptrbn gmtri klsk.
Izuzetno znaajna prdnst v knstrukci u dnsu n klsk u tucanikom zastoru
prim pprnih i pdunih sil, tk d u nrmlnim klnstim iskljun izbcivnj
klsk u vrtikln i hrizntln rvni. Ova osobina moe biti od izuzetnog znaaja pri
primeni vozila sa savremenim sistemima elektromagnetnih konica. Kod ovakvih sistema
koenja stvara se sila pritiska izmeu dodirnih povrina lankastih magneta i glave ine. Na taj
nain, za vreme kretanja vozila, javlja se sila trenja, koja se koristi kao dodatna sila koenja.
Ovakvi sistmi z knj bvzn prouzrokuju prst tmprtur u ini pri koenju. Pri
njihovoj uptrbi nphdn je primeniti mere protiv izbcivnj ustrnu klsk u
tucanikom zastoru. Ovo podrazumeva dodatne trokove graenja i odravanja koloseka u
tucanikom zastoru, o emu valja voditi rauna. Nsuprt tm, pvnj tmprtur u ini n
prdstvlj psnst z bonu stabilnost klska n vrst pdlzi.
K ndsttk klsk n vrst pdlzi trb nvsti grninu mgunst dnstvn
rgulci visin GI-, uglavnom pstvljnjm dblih umtk ispd nic in. Ovo bi
mogao biti psbn prblm pri neplaniranim naknadnim slgnjim dnjg str. To znai ga
se za primenu koloseka na vrstoj podlozi zhtv bsprkrn kvlitt izrd dnjg str i
pdtl dbr nsivsti.
U uslovima rekonstrukcije, naroito u urbanom okruenju, od posebnog znaaja je
mogunost primne mnjg minimlng rdius hrizntln krivin n snvu vg
dputng ndvinj koloseka na vrstoj podlozi. Evropska tehnika regulativa predvia
maksimalno nadvenje za kolosek bez tucanikog zastora do 170mm. To praktino znai da je
mogue blj prilgvnj trs klini ukoliko se primeni konstrukcija koloseka na vrstoj
podlozi. Ova osobina se izuzetno uspeno moe iskoristiti na prugama za velike brzine za
putniki saobraaj. Ipk, pri donoenju odluke o izboru tipa kolosene podloge trb imti n
umu d u prksi lk izvsti, ali tee odravati prmnu prostorne gmtri klsk u
tucanikom zstru.

348

Minimalni trokovi graenja

Minimalni trokovi
eksploatacije
Minimalni negativni
uticaj na ivotnu
sredinu

Nosilac cilja:
DRUTVENA
ZAJEDNICA

Minimalni
trokovi
odravanja

Nosilac cilja: INVESTITOR

Kritriumi za dostizanje ciljeva

Trkvi graenja
Brzin grnj
Specifini zahtevi graenja:
ukupna visina konstrukcije gornjeg stroja (npr.
elektrifikacija postojee pruge na deonici u tunelu
ili ispod nadvonjaka), uslovi za pristup
mehanizacije, uslovi dopreme graevinskog
materijala, zahtevi kolosene podloge sa
oekivanim izrazitim i/ili neujednaenim
naknadnim sleganjima, upoljavanje domaih
izvoaa i sl.
Pstnst prostorne gmtri koloseka, kao
mera pouzdanosti, bezbednosti i udobnosti inskih
sistema
Uticaj dodatnog zgrvnja in na stabilnost
koloseka (upotreba savremenih sistema koenja)
Ispunjenje specifinih zahteva eksploatacije: pranje
koloseka uz stanine perone, nesmetani prelaz lica
i/ili vozila preko koloseka u istom nivou,
integrisanje konstrukcije gornjeg stroja pruge u
trup drumske saobraajnice i sl.
Mogunost naknadne horizontalne i vertikalne
rgulci GI-
Ukupni trokovi odravanja koloseka ukljuujui
eventualne trokove zatvora koloseka
Vek trajanja koloseka
Emisija buke i vibracija
Prilgvnj elemenata trs prirodnoj ili
urbanoj klini (npr. izbor minimalnog radijusa
horizontalne krivine, uklapanje u estetske zahteve
okruenja i sl.)
Zauzimanje povrina
Ouvanje prostornih celina
Zagaenje vode i degradacija tla

vrsta
pdlga

Opti ciljevi i
njihovi nosioci

zstr
od tucanika

Tabela 1 - Lista kriterijuma za izbor optimalnog reenja konstrukcije gornjeg stroja

+

izrzit prdnst; + mgu knkurntnst uz pm tehnikih mr

Ukupn visin knstrukci klsk n vrst pdlzi optem sluaju z k 20cm ni
d visin knstrukci klsk u tucanikom zstru, t m biti znn, pa ak i
odluujua prdnst pri rekonstrukciji klsk na deonicama u tunlu: npr. pri lktrifikcii
pst prug, poveanju svetlog profila i slino.
Trokovi graenja klsk n vrst pdlzi uvek su vi (dvstruk vi npr. kd sistm
Rheda) u dnsu n klsk u tucanikom zstru [2], [3]. Mogue smnjnj trkv graenja
vidi se u razvoju mhnizvng postupka grnja i prfbrikcii. Meutim, vk trnj

349
klsk u tucanikom zstru iskustveno iznosi oko 40 gdin, dok se okivni vk trajanja
klsk n vrst pdlzi prognozira oko 60 gdin. Zprv cl zmis skupg klsk
n vrst pdlzi zsnvn n dugkm vku trn, prktin bz drvnj, kako bi se
tokom dugog veka trajanja konstrukcije isplatila velika investiciona sredstva. To znai da se
donoenje odluke o optimalnom sistemu konstrukcije koloseka obavezno mora zasnivati na
analizi trokova graenja, odravanja i realizacije saobraaja tokom celokupnog veka trajanja
konstrukcije.
Oekivani nivoi buke i vibracija vei su u optem sluaju pri primeni koloseka na vrstoj
podlozi u odnosu na kolosek u tucanikom zastoru. Inenjerska reenja za smanjenje nivoa buke
i vibracija uvek ukljuuju dodatne investicione trokove, o emu valja voditi rauna prilikom
sprovoenja uporedne analize.
Na kraju valja istai neke specifinosti, koje mogu biti od presudnog znaaja pri izboru
optimalne konstrukcije gornjeg stroja.
Tako npr. kd konvencionalnog grnjg str dlzi pri vlikim brzinm d fing
drbljnj tucnik, im s stvr prin eruptivnog porekla k pd n glvu in, dluui
brzivn n inu i bnd. Ova pojava stvara efekat "nljng brunj" toka i ine.
tnja in i tkv, k pri tm nstu, npvljn dluu n tk vnj i poveavaju
trkv drvnj koloseka i vozila. U radovima inostranih autora esto se navodi da je
iskustvena granica isplativosti primene koloseka u tucanikom zastoru 230km/h [1] .
List kriterijuma prikazana u tabeli 1 tvrn z uns novih kritrium u skldu s
spcifinim zhtvim dnsilc dluk u knkrtnim uslvim. Tako npr. u stanicama se
moe postaviti zahtev da se gornja povrina zastora isti i pere, u urbanim sredinama najee se
zahteva integrisanje konstrukcije koloseka u kolovoznu konstrukciju drumske saobraajnice, u
dugakim tunelima esto postoji zahtev za prohodnost koloseka za interventna vozila sa
pneumaticima i slino.
Vano je uoiti da rezultat optimizacije konstrukcije koloseka i kolosene podloge ne sme da
bude est prelaz sa jednog tipa konstrukcije na drugi. Trb isti da npvljn utic skkvit
prmn krutsti inske pdlg nepovoljno utie n tk vnj i trokove odravanja. Zt s
izbgvu sti prlzi s dng tip n drugi tip grnjg str. N mstim gd prlz
nminvn, rd s obavezno psbn prlzn knstrukci, koje treba da obezbede postepenu
promenu krutosti kolosene podloge. U analizu treba ukljuiti trokove graenja i odravanja
ovih prelaznih konstrukcija i neophodne duine deonica na kojima se one mogu izvesti.

2. KONSTRUKCIJE KOLOSEKA NA VRSTOJ PODLOZI

U upotrebi su sledei sistemi konstrukcija koloseka bez zastora (slika 1): kolosek sa
betonskim pragovima koji je monolitno integrisan u betonsku noseu podlogu, kolosek sa
betonskim pragovima neposredno poloen na podlogu od betona ili asfalta i kolosek bez pragova
na betonskim ploama. Na slici 1 prikazana je principijelna ema moguih konstrukcija koloseka
na vstoj podlozi bez ili sa (poprenim ili podunim) betonskim pragovima na podlozi od betona
ili asfalta.

350

Slika 1 - Sistemi konstrukcije koloseka na vrstoj podlozi sa elementima:

1- armirano betonski prag, 2-armirano betonska ploa, 3 asfaltna ploa, 4 cementna stabilizacija,
5 zatitni sloj, 6 podtlo ili nasip popis literature

Slika 2 - Standardni sistemi i tipovi konstrukcije koloseka na vrstoj podlozi

U svetu postoji veliki broj standardizovanih tipova konstrukcije koloseka na vrstoj podlozi.
Na slici 2 prikazani su i sistematizovani najpoznatiji tipovi ovih konstrukcija, iji je kvalitet
dokazan u praksi.

351

2.1 Opta lista ciljeva i kriterijuma za izbor optimalnog reenja konstrukcije

koloseka na vrstoj podlozi
Jasno je da, ukoliko se postupkom optimizacije donese odluka o primeni konstrukcije
koloseka na vrstoj podlozi, preostaje problem da se iz izuzetno irokog spektra
standardizovanih sistema konstrukcija koloseka na betonskoj ili asfaltoj podlozi odabere
optimalno reenje koje u najveoj meri odgovara konkretnim uslovima graenja i eksploatacije.
Za reenje ovog problema neophodno je formirati listu kriterijuma za ocenu i izbor
optimalnog tipa konstrukcije. U tu svrhu ponudie se lista kriterijuma prikazana u tabeli 2.
Tabela 2 - Lista kriterijuma za izbor optimalnog reenja konstrukcije koloseka na vrstoj podlozi

Minimalni trokovi
graenja
Minimalni trokovi
eksploatacije
Minimalni
negativni uticaj
na ivotnu
sredinu

Nosilac cilja:
DRUTVENA
ZAJEDNICA

Nosilac cilja: INVESTITOR

Opti ciljevi i njihovi nosioci

Kritriumi za dostizanje ciljeva

Trkvi graenja
Brzin grnj
Specifini zahtevi graenja:
ukupna visina konstrukcije gornjeg stroja (npr.
elektrifikacija postojee pruge na deonici u tunelu
ili ispod nadvonjaka), uslovi za pristup
mehanizacije, uslovi dopreme graevinskog
materijala, upoljavanje domaih izvoaa i sl.
Mogunost primene istog tipa konstrukcije na
zemljanom trupu i inenjerskim objektima
Pstnst prostorne gmtri koloseka,
iskljuivo kao mera nepromenjenje udobnosti
inskih sistema
Ispunjenje specifinih zahteva eksploatacije: pranje
koloseka uz stanine perone, nesmetani prelaz lica
i/ili vozila preko koloseka u istom nivou,
prohodnost konstrukcije za interventna vozila sa
pneumaticima, integrisanje konstrukcije gornjeg
stroja pruge u trup drumske saobraajnice i sl.
Mogunost naknadne horizontalne i vertikalne
rgulci GI-
Emisija buke i vibracija
Prilgvnj elemenata trs prirodnoj ili urbanoj
klini (npr. uklapanje u estetske zahteve okruenja
i sl.)
Mogunost recikliranja ina nakon zamene

Tabela 2 ne sadri kriterijume za definisanje minimalnih trokova odravanja, jer su trokovi

odravanja najee svedeni na inspekciju i negu. S obzirom na to da su trokovi inspekcije
jednaki za sve tipove konstrukcija, oni se iskljuuju iz razmatranja. Eventualni znaajno razliiti
trokovi regulacije GI-a po pojedinim tipovima konstrukcija, mogu se uzeti u analizu kao
trokovi eksploatacije.
Izuzetno znaajan kriterijum za uporednu analizu tipova konstrukcija koloseka na vieslojnoj
vrstoj podlozi predstavlja tehnologija graenja. Razliitost tehnologija utie na mogunost

352
angaovanja raspoloive mehanizacije i struno osposobljene domae radne snage, to se mora
obavezno obraunati kroz ukupne trokove i vreme graenja.
U uslovima rekonstrukcije, naroito na deonicama u tunelu, presudan kriterijum postaje
prohodnost vrste podloge nakon ugraivanja i/ili visina konstrukcije gornjeg stroja. U ovom
sluaju esto dolazi do izraaja prednost iskazana kroz prohodnost gornje povrine asfalta u
logistike svrhe, ukoliko je unutranja temperatura u asfaltu < 50oC.
Lista kriterijuma prikazana u tabeli 2 je otvorena. Njena primena ukljuuje mogunost ukidanja i
dodavanja kriterijuma u skladu sa konkretnim uslovima graenja, zahtevima eksploatacije i
ouvanja ivotne sredine [6].

3. POPIS LITERATURE
[1] Bachmann H.: Quo Vadis Ballastless track Technology?, European Slab Track
Symposium, 2005, Bruxelles
[2] Darr E.: Feste Fahrbahn, Konstruktion, Bauarten, Gleislagestabilitaet und
Systemvergleich, ETR, 2000, H.3-Maerz, S. 138-148
[3] Darr E., Fiebig W.: Feste Fahrbahn, Tetzlaff Verlag, Hamburg, 1999, S. 156
[4] Eisenmann J., Rump R.: Ein Schotteroberbau fuer hohe Geschwindigkeiten, ETR,
1997, H. 3 Maerz, S. 99-108
[5] Mueller-Boruttau F., Breitsamter N.: Elastische Elemente verringern die
Fahrwegbeanspruchung, ETR 49, 2000, S. 587-596
[6] Plamenac, D., Popovi Z., Puzavac L.: Discretization Method Approach to Optimal
Choice of Types of Slab Track Systems, 10th International Conference and Exhibition
RAILWAY ENGINEERING 2009, London, 2009

353

Leposava Puzavac1

MODELI PROPADANJA GEOMETRIJE KOLOSEKA

Rezime: Kod koloseka u zastoru, propadanje geometrije je neizbena pojava koja moe dovesti
do velikih trokova odravanja. Optimizacija odavanja eleznikih pruga je izuzetno sloen
proces, iji sastavni deo ini predvianje propadanja geometrije koloseka. Za uspeno
predvianje propadanja geometrije, neophodno je razumevanje kompleksnog mehanizma
propadanja i opisivanje ovog mehanizma sa inenjerskim pristupom. Do sada su u svetu
sprovedena mnogobrojna istraivanja na temu otkrivanja mehanizama propadanja i definisano je
vie razliitih matematikih modela propadanja. U radu je dat pregled ovih modela. Danas ne
postoji generalno prihvaen model kojim se opisuje dugorono ponaanje koloseka. Veina
postojeih modela su zasnovani na zavisnosti propadanja geometrije od broja ciklusa
optereenja i/ili osovinskih optereenja. Propadanje je osim toga funkcija i karakteristika zastora
i slojeva donjeg stroja pruge. Najvei problem postojeih modela predstavlja zadovoljavanje
zahteva koji se odnosi na ukljuivanje svih znaajnih parametara koji utiu na propadanje. Cilj
ovog rada je pregled i uporedna analiza postojeih modela propadanja geometrije koloseka, kao i
analiza mogunosti primene ovih modela na eleznicama Srbije.
Kljune rei: eleznica, geometrija koloseka, sleganje koloseka, modeli sleganja, odravanje

TRACK GEOMETRY DETERIORATION MODELS

Abstract: Deterioration of the track geometry of ballasted tracks is unavoidable and can result
in extensive maintenance costs. Optimizing maintenance to minimize costs is a complex task
and prediction of deterioration is the main part of the optimization process. In order to foresee
the deterioration of the track, the phenomena have to be understood and described in an
engineering way. Through the years a lot of research has been carried out and a lot of different
models have been formulated. Mathematical models to simulate track geometry deterioration are
reviewed and commented upon. There do not seem to be any generally accepted damage and
settlement equations describing the long-term behaviour of the track. The track geometry
deterioration is mostly considered to be a function of number of loading cycles and/or a function
of the magnitude of the loading. Deterioration should also be a function of the properties of the
ballast and subground materials, but very little has been found on this in the literature. The aims
of this paper are to present a state of the art overview of existing track deterioration models
and their properties, and to analyse possibilities of implementation of the models on Serbian
Railways.
Key words: railway, track geometry, track settlement, settlement models, maintenance

Asistent-pripravnik, Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Bulevar kralja Aleksandra 73,

e-mail: leposava@grf.bg.ac.rs

354

1. UVOD
Da bi opstala meu konkurentskim vidovima saobraaja, eleznica mora da, izmeu ostalog,
minimizira trokove odravanja graevinske eleznike infrastrukture. U tom smislu, za
efikasno funkcionisanje savremene eleznice, od posebnog interesa su trokovi odravanja
koloseka. Kvalitet geometrije koloseka osim to je kljuni faktor koji odreuje bezbednost i
udobnost vonje, utie i na vek trajanja vozila i eleznike pruge.
Pitanje u kojoj meri je insistiranje na visokom kvalitetu geometrije koloseka tehniki
neophodno i da li je istovremeno ekonomski opravdano, esto se postavlja, pre svega u vreme
restrikcije budeta. Aktuelni kvalitet geometrije je rezultat, s jedne strane, uloenih sredstava i
preduzetih mera korektivnog odravanja, a s druge strane, kvalitet je posledica redovnog
odravanja.
Modeli za predvianje propadanja geometrije koloseka predstavljaju sastavni deo sistema za
upravljanje odravanjem eleznikih pruga. Upravljanje odravanjem je sveobuhvatan proces
koji, pored ostalog, podrazumeva optimizaciju strategija odravanja. Da bi se omoguila
optimizacija neophodnih radova na odravanju, potrebno je prvo odrediti koji su to neophodni
radovi, na kojim deonicama ih treba obaviti i kada. Proces odreivanja trenutnih i buduih
potreba i programiranje prioriteta u odravanju geometrije koloseka sastoji se od sledeih
koraka:
definisanje graninih vrednosti za razliite parametre geometrije,
definisanje odgovarajueg matematikog modela za predvianje propadanja geometrije
koloseka,
definisanje potreba u radovima, mehanizaciji, ljudstvu i sredstvima,
programiranje prioriteta radova na odravanju.
Predmet dosadanjih istraivanja je modeliranje propadanja vertikalne geometrije koloseka.
U veini sluajeva potreba za odravanjem geometrije vezana je za odstupanja po profilu, a ne
za odstupanja po pravcu [10]. Uobiajeno je da se pri podbijanju istovremeno ureuju i smer i
niveleta koloseka, a kako vertikalna geometrija propada mnogo bre, greke u horizontalnoj
geometriji obino ne predstavljaju problem u smislu odravanja.

2. MEHANIZAM PROPADANJA GEOMETRIJE KOLOSEKA

2.1 Tok propadanja geometrije koloseka
Tok propadanja geometrije koloseka ematski je prikazan na slici 1. Isprekidanom linijom
predstavljen je tok propadanja geometrije koloseka u sluaju kada se ne sprovode radovi na
odravanju. Mogu se uoiti tri faze:
1. Faza I se odnosi na period neposredno nakon graenja, rekonstrukcije ili zavretka
radova na sanaciji. Karakterie je brzo i izraeno propadanje geometrije izazvano
inicijalnim sleganjem koloseka. Ovaj period se moe znatno razlikovati od deonice do
deonice. Veoma ga je teko modelirati i merenja geometrije vrena u ovom periodu se
obino iskljuuju iz analize (puna siva linija). Trajanje ovog perioda je relativno kratko,
to umanjuje posledice njegovog zanemarivanja.
2. U fazi II dolazi do stabilizacije i kolosek ima manje ili vie linerano propadanje. Takvo
ponaanje traje najdue i to je upravo period koji se najvie istrauje i na koga se odnosi
veina postojeih modela propadanja geometrije koloseka.
3. Faza III se odnosi na period na kraju veka trajanja koloseka. Odlikuje se brzim,
eksponencijalnim propadanjem geometrije. Ovo je faza koju ne bi trebalo dopustiti, jer
moe da ugrozi bezbednost saobraaja. Zato se u prethodnoj fazi, pri dostizanju
maksimalnog dozvoljenog nivoa, vri korigovanje geometrije koloseka podbijanjem.

355
Nakon dostizanja maksimalnog dozvoljenog nivoa greaka u geometriji (granica komfora na
prugama za putniki ili meoviti saobraaj) vri se podbijanje i dolazi do poboljanja kvaliteta
geometrije koloseka. Na slici 1 to je predstavljeno crnim (u sluaju stvarne krive propadanja) ili
sivim (u sluaju krive koja simulira propadanje u modelima) vertikalnim linijama. Nakon toga,
proces propadanja geometrije koloseka ponovo poinje. Novi tok propadanja se uvek razlikuje
od prethodnog. Efikasnost podbijanja opada (takasta kriva na slici 1), a menja se i brzina
propadanja. Brzina propadanja predstavlja zapravo nagib krive propadanja (npr. uglovi 1 i 2 na
slici, 1<2). Obe ove pojave dovode do promene potrebne uestanosti podbijanja, odnosno do
skraenja perioda izmeu dva uzastopna podbijanja. Konano, uestanost podbijanja postaje
tolika da dalje podbijanje nema smisla i neophodna je primena neke druge mere odravanja, kao
na primer ienje, ili zamena zastora.

Slika 1 - Tok propadanja geometrije koloseka [4]

2.2 Parametri koji utiu na propadanje vertikalne geometrije koloseka

Propadanje vertikalne geometrije koloseka je posledica neravnomernih sleganja du
koloseka. Neophodno je razlikovati dve vrste sleganja koloseka: srednje i diferencijalno
sleganje. Pri analiziranju mehanizma i modeliranju propadanja geometrije koloseka nije
dovoljno poznavanje srednjeg sleganja, koje zapravo predstavlja prosenu vrednost sleganja na
odreenoj deonici. Usled nehomogenosti optereenja i nehomogenosti koloseka i kolosene
podloge, sleganje du koloseka je neravnomerno. Upravo ta neravnomernost nepovoljno utie na
kvalitet geometrije koloseka i zato se uvodi pojam diferencijalnog sleganja [10].
Osnovni izvor sleganja koloseka, u veini sluajeva jeste tucaniki zastor. Osim kod novih
pruga, sleganje slojeva donjeg stroja, usled dugotrajne izloenosti saobraajnom optereenju,
odvija se veoma sporo. Ipak, da bi zastor zaista bio osnovni izvor sleganja, neophodno je
zadovoljiti sledee uslove: postojanje filterskog sloja izmeu zastora i planuma, dovoljna
nosivost slojeva donjeg stroja, ravnomerna krutost planuma, i efikasno odvodnjavanje
povrinskih voda.
Najznaajniji uzronici diferencijalnog sleganja koloseka su:
nejednako dinamiko optereenje du koloseka,
neravnine povri glave ine u zoni dodira toak-ina, i
neadekvatna i neravnomerna krutost koloseka i kolosene podloge.

356
Ovi uzronici su u velikoj meri posledica neadekvatnog poetnog kvaliteta geometrije
koloseka i kvaliteta kolosene podloge, kao i meusobne neusklaenosti krutosti elemenata
konstrukcije gornjeg i donjeg stroja pruge i neoptimalne krutosti inskog oslonca [10].
Kvalitet geometrije koloseka tokom itavog veka trajanja direktno zavisi od poetnog
kvaliteta geometrije nakon polaganja koloseka. Poetni kvalitet je uslovljen tehnologijom
graenja i strategijom i tehnologijom bruenja ina. Poetni kvalitet se ne moe poboljati
kasnijim merama odravanja. Naprotiv, on odreuje inherentni kvalitet geometrije koloseka.
Nakon, sprovedene mere odravanja definie se novo poetno stanje geometrije koloseka, koje
je i dalje posledica poetnog stanja nakon polaganja novog koloseka.
Krutost inskog oslonca je jedan od najznaajnijih i jo uvek nedovoljno istraenih
parametara koji utiu na propadanje geometrije tokom itavog veka trajanja koloseka. Ona pre
svega odreuje vrednost statikih i dinamikih sila koje se sa vozila prenose na kolosek i
kolosenu podlogu. U [10] je detaljno analiziran uticaj vrednosti ovog parametra na propadanje i
ukazano je na potrebu za izborom optimalne krutosti pri dimenzionisanju koloseka i kolosene
podloge.

3. PREGLED I KLASIFIKACIJA MODELA PROPADANJA GEOMETRIJE

KOLOSEKA
U tabeli 1 je prikazan pregled modela analiziranih u [10]. Modeli su predstavljeni
jednainama i kratkim opisom ulaznih podataka i izlaznih veliina.
Br.

Naziv

Eksponencijalni model
(1978.god) [3]

Model Holzlhner-a
(1978.god) [1]

Model Hettlera
(1984.god) [6]

Tabela 1- Pregled postojeih modela propadanja geometrije koloseka

Ulazni podaci
ref napon pritiska zastora
na planum od referentnog
broja prelaza osovina
p napon pritiska zastora na
planum od ispitivanog broja
prelaza osovina
Nref referentni broj prelaza
osovina
Np ispitivani broj prelaza
osovina
w eksponent*
RB logaritamski koeficijent
sleganja*
N broj ciklusa nakon
odreenog broja prvih
ciklusa optereenja (prva
faza optereenja)
Na broj ciklusa tokom prve
faze optereenja
Pmer ukupno osovinsko
optereenje (na osnovu koga
se odreuje sleganje nakon
prvog ciklusa optereenja,
S1)
KH koeficijent*
N broj ciklusa optereenja

Izlazna veliina

Jednaina

relativni
faktor sleganja

S trajno
sleganje nakon
prve faze
optrereenja

S = R B ln + 1
N
a

SN trajno
sleganje nakon N
ciklusa
optereenja

S N = S1 (1 + K H lnN )

N ref p
=

Np
ref

357

10

11

Naziv

ORE D71
Model
Model Sato-a Konvergentni
Model Hoshinomodel
Model ShentonModel Sygiama-e (1978.god)
Satoh-a DSM model
model
a (1960.god)
(1997.god)
[11]
(1970.god) a (1984.god) [2]
(1959.god) (1995.god) [8]
(1989.god) [11]
[11]
[11]
[5]
[11]

Br.

Ulazni podaci
F sila pritiska praga na
zastor (na osnovu koje se
odreuje sleganje S1 )
KH koeficijent*
N broj ciklusa
N broj ciklusa optereenja
Sh, Sh, Sh koeficijenti*
LN faktor optereenja
J strukturni faktor (funkcija
pritiska praga na zastor,
ubrzanja zastora i krutosti
inskog oslonca)
Z faktor stanja koloseka
T bruto godinje
saobraajno optereenje
V prosena brzina vozova
J strukturni faktor (iz
modela br. 6)
R uticajni faktor za ine
Kp faktor podloge
Pir procenat greaka u
vertikalnoj geometriji veih
od 3mm
b brzina propadanja
koloseka
koeficijent smanjenja
greaka u geometriji*
H eljena granica kvaliteta
geometrije koloseka
as, s koeficijenti sleganja*
pb pritisak praga na zastor
pb,gr granina vrednost
pritiska praga na zastor
w eksponent
Ks koeficijent*
Pe ekvivalentno osovinsko
optereenje
hizd izdizanje koloseka pri
podbijanju
N broj ciklusa optereenja
C konstanta*
n inicijalna poroznost
uzorka
(1- 3) devijator napona

Izlazna veliina
SN trajno

sleganje nakon
N ciklusa
optereenja
S sleganje
zastora nakon N
ciklusa
optereenja
stepen
propadanja
geometrije
koloseka

S proseni rast
greaka u
vertikalnoj
geometriji
koloseka na
odreenoj
deonici
AT potreban
godinji broj
podbijanja

Jednaina

SN = S1 1 + K H lnN

)*

- generalizacija
jednaina modela br. 2
i3

S = Sh 1 e

Sh N

)+

Sh

= LH J Z

S = 2.09 103 T 0.31

V 0.98 J1.10 R 0.21 K 0.26
p
S
Pir = 31.7log
A
T

+ 31.6

AT potreban
godinji broj
podbijanja

X=

S1, S2 sleganje
koloseka po
ciklusu
optereenja

a s p b p b,gr , p b > p b,
S1 =
0, p b p b,gr
S 2 = s p bw

S sleganje
koloseka nakon
N ciklusa
optereenja
N trajna
deformacija
zastora nakon N
ciklusa
optereenja

b
1

AT 1

S = Ks

Pe (0.69 + 0.028hizd )

20g N 0.2 + 2.7 106 N

N = 1 (1 + ClogN )

1 = 8.52 10 6 (100n 38.2)

(1 3 )2

Naziv

12

ORE D117 model (1974.god)

[7]

13

ORE D141 model

(1979.god) [9]

14

15

Model Frhling-a
(1997.god) [5]

Br.

Model Gurin-a
(1996.god) [2]

358
Ulazni podaci
S1 srednje sleganje nakon
referentnog optereenja, Tref
bS stepen sleganja
1 standardno odstupanje
sleganja nakon referentnog
optereenja, Tref
b stepen standardnog
odstupanja
T saobraajno optereenje
Tref referentno saobraajno
optereenje
e0 indeks propadanja
geometrije koloseka
neposredno nakon podbijanja
K konstanta*
T saobraajno optereenje
nakon podbijanja
Ptot ukupno osovinsko
optereenje
V brzina
, , koeficijenti*
y maksimalni elastini ugib
praga tokom ciklusa
optereenja
S sleganje zastora
N broj ciklusa optereenja
G, G parametri
materijala*
D2mi izmerena srednja
krutost inskog oslonca u
preseku i
KF1, KF2 ,KF3 konstante*
Qtot ukupno optereenje po
toku
Qref referentno optereenje
po toku
N broj ciklusa optereenja
w eksponent*

Izlazna veliina
Se(T) srednje
sleganje deonice
odreene duine,
nakon
saobraajnog
optereenja T
e(T)
standardno
odstupanje
sleganja nakon T

e indeks
propadanja
geometrije
koloseka nakon
saobraajnog
optereenja T

dS intenzitet
dN

sleganja zastora

SNi sleganje
koloseka u
preseku i nakon
N ciklusa
optereenja

Jednaina

T
Se (T ) = S1 + b S log
Tref

T
e (T ) = 1 + b log
Tref

dS
= G yG
dN

K F1 + K F2

Q
S Ni = D 2mi tot
K Q ref
F3
logN

Tabela 2 Klasifikacija postojeih modela prema tipu izlazne veliine

TIP A1 - Modeli prosenog sleganja

TIP A2 - Modeli diferencijalnog sleganja
TIP B - Modeli propadanja kvaliteta geometrije koloseka

TIP A - Modeli
sleganja

e = e 0 + KT Ptot
V

* - koeficijenti ije vrednosti zavise od lokalnih uslova i utvruju se empirijski

Tip modela

Redni broj
modela
2, 3, 5, 9,11,12
4,10,15
1, 6, 7, 8,12,13

359
U tabeli 2 data je klasifikacija postojeih modela prema tipu izlazne veliine. Modeli su
podeljeni na sledee tipove:
TIP A - modeli za predvianje sleganja koloseka, odnosno zastora, koji se dalje dele na:
TIP A1 - modeli prosenog sleganja, na deonici odreene duine,
TIP A2 - modeli diferencijalnog sleganja,
TIP B - modeli propadanja kvaliteta geometrije koloseka, ije su izlazne veliine
bezdimenzione.

4. KRITERIJUMI ZA OCENU MODELA PROPADANJA GEOMETRIJE

KOLOSEKA
Na osnovu sveobuhvatne analize mehanizma propadanja geometrije koloseka i postojeih
modela za predvianje propadanja vertikalne geometrije, u [10] se predlau kriterijumi za ocenu
modela. Analizirano je koje od sledeih parametara svaki od modela uzima u obzir:
1. Karakteristike vozila;
2. Uticaj razliitih osovinskih optereenja;
3. Uticaj dinamikog optereenja;
4. Poetni kvalitet geometrije koloseka;
5. Karakteristike kolosene konstrukcije i kolosene podloge;
6. Krutost inskog oslonca;
7. Diferencijalno sleganje
U tabeli 3 dat je pregled ispunjenosti predloenih kriterijuma, svih analiziranih modela
propadanja vertikalne geometrije koloseka.
Tabela 3- Pregled ispunjenosti kriterijuma za ocenu modela propadanja geometrije koloseka

Eksponencijalni
Model Holzlhner-a
Model Hettlera
DSM model
Model Satoh-a
Model Hoshino-a
Model Sygiama-e
Konvergentni model
Model Sato-a
Model Shenton-a
ORE D71 model
ORE D117 model
ORE D141 model
Model Gurin-a
Model Frhling-a

uzima se u obzir
ne uzima se u obzir

+
+
?
?
+

+
+
+
+
?
+*
+*
+*
+*
+*
+*
+
+*
+
+*
?

+
+*
+*
+
?
+*
+*
+*
+*
+
+
+*
+
+

+
+
+
?
+*
+*
+*
+
?
+

+*
+*
+*
+
?
+*
+*
?
+*
+*
+*
+*
+*
+*
+

+*
+*
+*
+*
?
+*
+*
?
+*
+*
+*
+*
+*
+*
+

Diferencijalno
sleganje

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15

Razliita
osovinska
optereenja
Poetni
kvalitet
geometrije
Karakteristike
elemenata
konstrukcije
Krutost
inskog
oslonca

Naziv modela

Dinamiko
optereenje

Br.

Karakteristike
vozila

Kriterijumi

+*
+
+
?
+*
+*
+*
+*
?
+

postoji mogunost uzimanja u obzir

nema podataka u raspoloivoj literaturi

Izbor optimalnog modela direktno zavisi od potreba za koje se model koristi. Ocena modela
po razliitim kriterijumima ukljuuje definisanje optimalnih teina po svakom od kriterijuma, u
zavisnosti od preferencije donosilaca odluke.

360

5. ZAKLJUAK
Modeli propadanja vertikalne geometrije koloseka analizirani u ovom radu su empirijski.
Nastali su na osnovu statistikih analiza rezultata istraivanja vrenih na realnom koloseku, ili na
laboratorijskim modelima. Veina modela je zasnovana na zavisnosti propadanja geometrije od
broja ciklusa optereenja i osovinskih optereenja. Lokalne osobenosti deonica se u modele
unose preko empirijski utvrenih koeficijenata.
Poznata je pojava da naizgled jednake deonice mogu imati razliite brzine propadanja. Ovo
ukazuje na izuzetnu sloenost mehanizma propadanja vertikalne geometrije i predstavlja
osnovnu prepreku stvaranju opteg teorijskog modela za predvianje propadanja geometrije
koloseka. Nedostatak teorijskih modela je pre svega nemogunost uzimanja u obzir realnog
(nehomogenog) poetnog kvaliteta koloseka i kolosene podloge, kao ni uticaja razliitih mera
odravanja na brzinu propadanja.
Dakle, nemogue je napraviti univerzalni model propadanja vertikalne geometrije koloseka,
koji bi mogao da se koristi u optem sluaju, za precizno predvianje konkretnih aktivnosti i
mera odravanja. Iz tog razloga, prednost treba dati modelima nastalim na osnovu merenja i
statistike analize istorijskih podataka o ponaanju vertikalne geometrije koloseka na pravilno
odabranim deonicama u reprezentativnom periodu. Izbor deonice na kojoj se vre merenja i
odgovarajue statistike analize, vezan je za uslove eksploatacije, karakteristike i stanje
konstrukcije koloseka i kolosene podloge, kao i strategiju odravanja.

6. POPIS LITERATURE
[1] Baeler M.: Lagevernderungen des Schottergleises durch zyklische und dynamische
Beanspruchungen, Dissertation, Technische Universitt Berlin, Fakultt VI Planen
Bauen Umwelt, Januar 2008
[2] Dahlberg T.: Some railroad settlement models - a critical review, Proc. Institution of
Mechanical Engineers, 2001,Vol. 215, Part F, pp.289-300.
[3] Eisenmann J., Rump R.: Ein Schotteroberbau fr hohe Gschwindigkeiten,
Eisenbehntechnische Rundschau (ETR), 1997, 46 (Heft 3), S. 99-108.
[4] Esveld C.: Modern Railway Track, Second Edition, MRT-Productions, Zaltbommel,
The Netherlands, 2001
[5] Frhling R.D.: Deterioration of railway track due to dynamic vehicle loading and
spatially varying track stiffness, PhD Thesis, University of Pretoria, October 1997
[6] Hettler A.: Bleibende Setzungen des Schotteroberbaues, Eisenbahntechnische
Rundschau (ETR), 1984, 33 (Heft 11), S. 847-854.
[7] Lichtberger B.: Track Compendium, Eurailpress Tetzlaff-Hestra, Hamburg, 2005
[8] Mauer L.: An Interactive Track-Train Dynamic Model for Calculation of Track Error
Growth, Vehicle System Dynamics, 1995, Supplement 24, pp. 209-221.
[9] ORE D161 - Dynamic vehicle/track interaction phenomena, from the point of view of
track maintenance, Report No.3: Final report, Conclusions and recommendations,
Utrecht, September 1988.
[10] Puzavac L.: Modeliranje propadanja geometrije koloseka, Magistarska teza,
Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2009.
[11] Sato Y.: Japanese Studies on Deterioration of Ballasted Track, Vehicle System
Dynamics, 1995, Supplement 24, pp.197-208.

361

Nemanja Radusinovi1
Saradnici2

ARHITEKTONSKO-TEHNOLOKO IDEJNO REENJE

II FAZE IZGRADNJE OPTE BOLNICE VRBAS
Rezime: Arhitektonsko-tehnoloko Idejno reenje II faze izgradnje Opte Bolnice Vrbas, u
Vrbasu, Srbija, obuhvata: dogradnju postojeeg bolnikog objekta novim kompleksom bolnikih
objekta i njihovo povezivanje u jedinstvenu celinu. Planiranje izgradnje vreno je reavanjem
problemskih celina: a)tehnoloko/funkcionalna, b)arhitektosko/konstruktivna, c)materijalna, d)
instalaciona. Ovo reenje prikazuje nove tehnologije i tehnoloko organizovanje, modernu
arhitekturu i urbanizaciju i savremenu upotrebu kvalitetnih materijala ovog podneblja. Uspeno
reavanje ovog kompleksnog zadatka donosi optimalno funkcionisanje celog bonikog
kompleksa i stvaranje novog vizuelnog identiteta lokacije.
Kljune rei: arhitektura, idejno reenje, bolnica, Vrbas, medicinski centar, vizuelni identitet

ARCHITECTURAL/TECHNOLOGICAL CONCEPTUAL
DESIGN OF THE SECOND PHASE OF CONSTRUCTION OF
GENERAL HOSPITAL IN VRBAS
Abstract: Architectural-technological conceptual design of the second phase of construction of
General Hospital in Vrbas, Serbia, presents: construction of the new hospital complex as an
addition to the existing hospital and a functional connection of the new and existing structures.
In order to reach the best design solution, the following analytic areas are considered:
a)technology/function, b)architecture/structure, c)materials, d)installations. This design
incorporates new technologies and technological organization, contemporary architecture and
planning and use of high quality local building materials. Successful solution of this complex
design task results in: optimal functioning of the entire hospital complex and a new visual
identity of the location.
Key words: architecture, conceptual design, hospital, Vrbas, medical center, visual identity

Mr.Dipl.In.Arh., Euro Gardi Group, d.o.o. za projektovanje, inenjering i zastupanje inostranih firmi
Rumenaka 17, 21000 Novi Sad, e-mail: n.radusinovic@eurogardigroup.rs
2
Saradnici: Vesna Flori,dipl.in.arh.(arhitektura); Igor epanovi,dipl.in.arh.(arhitektura); Bojana
Ilij,dipl.in.arh. (tehnologija); Zoran Krsti,dipl.in.arh.(tehnologija); Milo Pani,dipl.in.arh.
(arhitektura); Milka Obreni,dipl.in.arh.(arhitektura);

362

1. UVOD
Opta bolnica u Vrbasu, ulica Milana ekia bb, putena je u rad 1992. godine, kao I faza
izgradnje Opte bolnice, sa sadrajima za hirurke grane medicine sa 240 bolesnikih postelja.
Na osnovu osnivakog akta od strane Izvrnog Vea Vojvodine, Opta bolnica u Vrbasu
osnovana je kao jedina zdravstvena ustanova sekundarnog nivoa zdravstvene zatite u
junobakom okrugu, koja e svojom delatnou pokrivati potrebe zdravstvenog zbrinjavanja
stanovnitva sa podruja vie optina juno bakog okruga.
Zona planirane II faze izgradnje Opte Bolnice Vrbas, nalazi se sa june strane glavnog
trakta postojeeg objekta Opte Bolnice. Novi kompleks (II faza izgradnje), sastavljen je od dve
celine: Objekat 1 tj. faza IIa i objekat 2 tj. faza IIb (ilustracija 1, ilustracija 2).
Arhitektonsko-Tehnoloko Idejno Reenje II faze izgradnje objekta Opte Bolnice u Vrbasu,
rezultat je procesa reavanja kompleksnog zadatka: arhitektonske interpolacije u postojee
okruenje i dogradnje postojeeg bolnikog kompleksa kroz tehnoloko-funkcionalno
dopunjavanje novim sadrajima i proirenje postojeih kapaciteta.

2
1
deo B-D
deo C
deo A
Slika 1 - Pogled na planirani i postojei
kompleks Opte Bolnice Vrbas

Slika 2 - Situacija-postojei i novi bolniki

kompleks, Vrbas, Srbija

2. UVODNI PARAMETRI
Nakon analize postojeih medicinskih sadraja Opte Bolnice u Vrbasu, Srbija, utvrena je
potreba za proirenjem kapaciteta postojeeg bolnikog kompleksa. Na osnovu ovoga, formiran je
projektni zadatak [5] ijim ispunjenjem bi se, kroz novoizgraeni objekat uz postojeu zgradu
bolnice, u potpunosti ispunili kriterijumi i zadovoljile potrebe moderne regionalne bolnice.
Pomenuta organizacija delatnosti Opte bolnice Vrbas tako pretpostavlja neophodnost kapitalnog
ulaganja u izgradnju II faze Opte bolnice sa svim navedenim, nedostajuim sadrajima formiranim
u suterenu, prizemlju i etiri sprata (Su+Pr+4 ) novoizgraenog objekta.

3. ARHITEKTONSKA ANALIZA
3.1 Lokacija
Postojei bolniki kompleks OPTA BOLNICA VRBAS " u Vrbasu, nalazi se na vie
katastarskih parcela sa adresom ulica Dr. Milana ekia bb. Kompleks i parcele su na obodu grada
Vrbasa, okrueni neizgraenim parcelama odnosno njivama/panjacima. Kako je teren okoline
neizgraen i prirodan, postojei objeat bolnice dominira okolinom kao jedina urbana struktura.
Glavni i jedini kolski prilaz postojeem objektu je iz ulice dr Milana ekia. Glavni peaki ulaz je
iz iste ulice odnosno sa parkinga na koji se pristupa sa pomenute ulice.

363

3.2 Funkcija
Postojei bolniki kompleks je funkcionalno i oblikovno organizovan u tri glavne celine. Prvu
celinu ini ulazna celina (deo A), drugu celinu ini stacionarni deo (deo B-D), a poslednju
organizacionu jedinicu predstavlja topla veza pomenutih delova (deo C). Pored toga, uz bolniki
objekat izgraeni su podstanica i pratei infrastrukturno/tehnoloki objekti (slika1, slika2).
Postojei bolniki kompleks sledeeg je sadraja:
a) SUTEREN: a.1)deo A: Radiologija, Transfuzija, Rehabilitacija, a.2)deo C: Apoteka, a.3)deo
B-D: Laboratorija, Patologija, Prijem na bolniko leenje, Osoblje, Centralna sterilizacija
b) PRIZEMLJE: b.1)deo A: Poliklinika, b.2)deo C: Poliklinika, b.3)deo B-D: Stacionar ORL i
Oftamologije, Prekid trudnoe, Uprava
c) PRVI SPRAT: c.1)deo A: OP blok, c.2)deo C: Intezivna nega, c.3)deo B-D: Stacionar opte
hirurgije
d) DRUGI SPRAT: d.1)deo A: Porodilite, d.2)deo C: Porodilite, d.3)deo B-D: Stacionar
deijeg odelenja, Stacionar ginekologije

3.3 Oblikovanje
Postojei objekat je i oblikovno podeljen na tri elementa: dva glavna volumena i vezu izmeu
njih. Prvu celinu ini ulazna celina-deo A, spratnosti Su+Pr+2+Pot. Drugi i najvei deo postojeeg
kompleksa ini deo B-D, spratnosti Su+Pr+2+Pot. a poslednji deo predstavlja topla veza tj. deo C,
spratnosti Su+Pr+2+Pot. Ceo kompleks je po visini zavren mansardnim krovom znaajnih
dimenzija zbog ega, zajedno sa upotrebom volumena, veliinom/ritmom otvora i balkona, objekat
vie podsea na kolektivni-stambeni objekat nego na bolniki objekat javnog sadraja(slika 3)

3.4 Materijali
Pomenuti izgled vie stambenog nego bolnikog objekta, ogleda se i u odabiru dominantnog
materijala upotrebljenog na fasadama postojeeg bolnikog kompleksa - crvena, fasadna opeka.
Fasadne celine od opeke preseene su betonskim horizontalama serklaa etaa (slika 3).

Slika 3 - Foto postojeeg stanja bolnikog kompleksa

4. ARHITEKTONSKO PLANIRANJE I PROJEKTOVANJE

4.1 Lokacija
Arhitektonsko tehnoloko idejno reenje Opte Bolnice Vrbas, predlae II fazu izgradnje bolnice
u dve volumenske celine: glavni objekat 1 koji bi se nalazio blie postojeem objektu B-D sa
njegove june strane a zatim i objekat 2 koji bi bio lociran dalje ka jugu od postojeeg objekta B-D i
objekta 1(slika 2).
Novi objekat 1 prua se uz postojeu zgradu, sa njene june strane a slinog je gabarita i
optimalnog odstojanja kako bi zajedno stvorili vizuelnu celinu. Novi objekat 2 je lociran sa june
strane novog objekta 1 i simboliki predstavlja ulaznu partiju u novi bolniki kompleks.

364
Ovakvim lociranjem novih objekata, obezbeuje se laka dostupnost, kako hitnog kolskog
saobraaja, tako i peakog saobraaja i snabdevanja celokupnog kompleksa. Isto tako, ovime je
obezbeeno lako transportovanje bolesnika i vazdunim saobraajem preko planiranog helidroma u
okviru zadate parcele. Ovakvo lociranje sadraja omoguava ispunjenje evakuacionih, pristupnih,
intervetnih, snabdevakih, protivpoarnih uslova, kao i otvaranje prostora za potrebnu izgradnju
dodatnih, energetsko-tehnikih objekata koji bi opsluili poveane kapacitete bolnikog kompleksa.

4.2 Funkcija
U funkcionalnoj razradi ovog arhitektonsko tehnolokog reenja, pored projektnog zadatka,
analizom je obuhvaen i sadraj postojeeg objekta, a sve u cilju sagledavanja najbolje mogue
funkcionalne povezanosti postojeeg i novog sadraja. Ovi sadraji i njihovo sadejstvo, analizirani
su i po horizontali i po vertikali, prvo u novoplaniranim obektima, zatim u postojeim objektima a
onda u zajednikom dejstvu (slika 4).

Slika 4 - Prikaz spoja funkcija novog i postojeeg bolnikog objekta

Nakon ove detaljne analize, formiran je sadraj novog kompleksa koji, pored toga to ispunjava
zahteve strunog projektnog zadatka, nadopunjuje ga relociranjem projektovanih medicinskih celina
radi optimalnog funkcionisanja i sadejstva sa ve postojeim medicinskim celinama na etaama
postojeeg bolnikog kompleksa.
Optimalno sadejstvo novoprojektovanih i postojeih tehnolokih celina, dato je planskim
postavljenjem toplih veza, tano na mestima istovetnih ili srodnih tehnoloko-funkcionalnih
sadraja u novom i postojeem delu bolnice (slika 4).
Sa ciljem stvaranja savremenog, visoko organizovanog bolnikog kompleksa, ovo arhitektonsko
tehnoloko dejno reenje tako planira sledee funkcionalne celine:
a) SUTEREN
a.1)INFEKTIVNO ODELJENJE(objekat 1): a.1.1)poseban ulaz, a.1.1)ambulanta, a.1.3)5-6
izolacionih soba.
a.2)PALIJATIVNA NEGA(objekat 1): a.2..1)24 kreveta klasine nege, a.2.2)poseban ulaz
a.3)TEHNIKI PROSTORI(objekat 2): a.3.1)centralna kuhinja bolnice, a.3.2)centralna
perionica bolnice, a.3.3)centralna skladita bolnice
b) PRIZEMLJE
b.1)POLIKLINIKA(objekat 1): b.1.1)specijalistike ordinacije sa prateim sadrajima
b.2)DNEVNA ONKOLOKA BOLNICA(objekat 1): b.2.1)16 kreveta klasine nege
b.3)URGENTNI CENTAR(objekat 2): b.3.1)hirurki deo, b.3.2)internistiki deo,
b.3.3)dijagnostiki deo
c) PRVI SPRAT
c.1)MULTIDISCIPLINARNA INTEZIVNA NEGA(objekat1): c.1.1)hirurka intezivna nege
sa 10 bolnikih postelja, c.1.2)kardioloka intezivna nega sa 6 bolnikih postelja,

365
c.1.3)neuroloka intezivna nega sa 6 bolnikih postelja, c.1.4)interna intezivna nega sa 4
bolnike postelje
c.2)STACIONAR PNEUMOFIZIOLOKOG ODELJENJA(objekat1): c.2.1)24 kreveta
klasine nege, c.2.2)10 kreveta poluintezivne nege
c.3)URGENTNI CENTAR(objekat 2): c.3.1)hirurki deo, c.3.2)internistiki deo,
c.3.3)dijagnostiki deo
d) DRUGI SPRAT
d.1)STACIONAR PSIHIJATRIJE SA PRATEIM PROSTORIJAMA(objekat 1): d.1.1)12
kreveta klasine nege, d.1.2)5 kreveta poluintezivne nege
d.2)STACIONAR NEUROLOGIJE SA PRATEIM PROSTORIJAMA(objekat 1): d.2.1)24
kreveta klasine nege, d.2.2)6 kreveta poluintezivne nege
d.2)PROSTORIJE OSOBLJA, LEKARA I NAELNIKA(objekat 2)
e) TREI SPRAT
e.1)STACIONAR INTERNOG ODELENJA SA PRATEIM PROSTORIJAMA (objekat
1): e.1.1)40 kreveta klasine nege, e.1.2)24 kreveta poluintezivne nege
e.2)MULTIFUNKCIONALNI PROSTOR(objekat 2): e.2.1)kantina, e.2.2)restoran sa
terasom, e.2.3)biblioteka, e.2.4)internet kafe, e.2.4)trenaeri.
f) ETVRTI SPRAT
f.1)STACIONAR ODELENJA TRAUMATOLOGIJE I PRATEE PROSTORIJE (objekat
1): f.1.1)30 kreveta klasine nege, f.1.2)6 kreveta poluintezivne nege
f.2)STACIONAR ODELENJA ORTOPEDIJE(objekat 1): f.2.1)30 kreveta klasine nege,
f.2.2)6 kreveta poluintezivne nege
g) KROVNA ETAA (objekat 1)
g.1) REKREACIONI PROSTOR: g.1.1)vidikovac, g.1.2)etna staza
g.2)TEHNIKI
PROSTORI:
g.2.1)termotehnikeinstalacije,
g.2.2)elektro
i
telekomunikacione instalacije, g.2.3)prostori vodovodnih i protivpoarnih instalacija,
g.2.4)kontrolni prostori
Kriterijum moderne regionalne bolnice takoe podrazumeva i planirano postavljanje platforme
za sletanje helikoptera u okviru predmetne lokacije, koja je projektovana po meunarodnim
standardima. Time je kompletiran sadraj savremenog bolnikog kompleksa, koji bi nesmetano
moe da funkcionie prema potrebama celog regiona.

4.3 Arhitektonsko oblikovanje i konstrukcija

Arhitektonsko oblikovanje i konstruktivni sistem proistiu iz usvojene funkcije, zajedno deluju
sa njom a onda i ostvaruju zajedniko arhitektonsko/tehnoloko/konstruktivno jedinstvo sa
postojeim objektima u okolini i njihovim sadrajima.
Kao rezultanta lokacijskih, oblikovnih, volumetrijskih, metaforikih i drugih aspekata
arhitektonske analize, ovo arhitektonsko tehnoloko reenje nudi izgradnju II faze novog bolnikog
kompleksa sa: a)volumetrijom slinom volumenima postojeeg objekta i b)arhitektonikom
karakteristinom za vek novih tehnologija. Izabrana i upotrebljena volumetrija, svojom
nenametljivou, vizuelno nadopunjava postojei oblik bolnice i transponuje ga u novi oblikovni
identitet. Sa druge strane, predloena urbana struktura projektovana je kao savremen objekat sa
arhitektonikom 21. veka, simbolizujui tako stalno usavravanje zdravstva, kvaliteta ivota graana,
proirivanje usluga, arhitektonski napredak i progresivne tenje celog regiona (slika 5).

366

Slika 5 - Prikaz novog bolnikog kompleksa

Arhitektonska simbolika upotrebljena je i pri projektovanju fasade, kroz predstavu prepleta

kojim se naglaava kolektivno poverenje i jedinstvo struke i nauke. Ovime je u arhitektoniku
objekta uveden jo jedan elemenat u cilju prijatnog i nesmetanog boravka svih korisnika objekta.
Za konstruktivni sistem ovog objekta izabran je veoma jasan sistem armirano betonskih stubova
i krstato armiranih, punih a.b. ploa. Ovaj sistem seizmiki, konstruktivno i funkcionalno, utvren je
vertikalnim a.b. komunikacionim jezgrima na optimalnim rastojanjima. Meuspratna konstrukcija
objekta je tako potpuno ravnih povrina, bez greda i ispusta, ime se omoguava nesmetan
horizontalni razvod mnogobrojnih i glomaznih instalacija ovog specifinog objekta. Sve vertikalne
komunikacije korisnika, tereta i instalacija obezbeene su kroz a.b. jezgra - kime objekta.
Horizontalne tople veze sa ostalim objektima, takoe su deo ovog konstruktivnog sistema, sa
elinim reetkastim nosaima pasarela.
Svi arhitektonsko konstruktivni elementi upotrebljeni u datom reenju, upotrebljeni su sa
namerom primerene, a savremene dopune postojee izgraene strukture.

4.4 Materijali
Primenjeni materijali novog objekta, kao i arhitektonika, upotpunjuju postojei objekat a zatim
ceo kompleks transponuju u savremeno doba. Sa tim ciljem, u materijalizaciji fasade novog objekta,
korieni su isti materijali koji su upotrebljeni i na fasadi postojeeg objekta: opeka i natur beton.
Takoe, i kolorit sa postojeeg objekta upotrebljen je na novoprojektovanom objektu, gde topao ton
terakote, u kombinaciji sa neutralnim tonom natur betona daje prijatnu koloritnu kombinaciju i
oputajui ambijent. Opisani preplet horizontalnih traka betona i vertikalnih traka opeke na
fasadi, daje prazna polja od kojih su formirane staklene, transparentne povrine fasade. Stakleni
deo fasade objekta i staklena prazna polja predstavljaju prozore objekta, koji svojim dimenzijama
obezbeuju optimalno osvetljavanje, dovoljnu insolaciju i provetrenost.
Objekat 2, II faze izgradnje Opte Bolnice Vrbas, u potpunosti je materijalizovan u staklenim
fasadnim platnima. Strukturalna fasada sastavljena je od stakala znaajnih dimenzija koja
obezbeuju maksimalnu transparentnost i insolaciju prostora. Ovim izborom najsavremenijih
materijala na najjunijem objektu, simbolizuje se dananjica tj. savremeno doba a isto tako i
zavrava simboliki, hijerarhijski niz hronoloki postavljenih objekata od severa ka jugu lokacije-iz
prolosti ka dananjici i modernom dobu(slika 5, slika 6).

367

Slika 6 - Fasada novog bolnikog kompleksa

Slika 7 - Tipina osnova bolnikog kompleksa

4.5 Instalacije
Sve instalacije projektovane su da zadovolje najsavremenije tehnoloko/energetsko/
telekomunikacione uslove. Sve instalacije voene su centralizovano kroz armirano-betonska,
komunikaciona jezgra na tri take po osnovi glavnog objekta novog bolnikog kompleksa (slika7).
Odatle se razvode horizontalnim razvodima kroz sputene plafone na optimalne udaljenosti.
Horizontalni razvodi meu objektima vre su preko instalacionih trasa obezbeenih u pasarelama
izmeu objekata a ispod poda pasarela. Sva stanja instalacija, njihovo funkcionisanje kao i
funkcionisanje celokupnog objekta, nadgleda se i kontrolie iz centralne kontrolne sobe.
Odabirom ovakvog naina razvoenja instalacija, planirana je i obezbeena njihova laka dostupnost
za popravke i zamene preko revizionih soba.
Sa izgradnjom planiranih sadraja evidentna je i potreba za izgradnjom pomonih tj. tehnikih objekata koji e obezbediti optimalno instalaciono/energetsko /infrastrukturno funkcionisanje celog
kompleksa.
Sam izbor instalacija i intstalacionih sistema planiran je kao instalacioni sistem energetski visoko
efikasnog objekta.

5. PROJEKTOVANI REZULTAT (OEKIVANO DEJSTVO)

Svojom postavkom na terenu, rasporedom funkcija, arhitektonikom, tehologijom,
konstrukcijom, upotrebljenim materijalima i sistemom instalacija a u sadejstvu sa postojeim
kompleksom, ovo Arhitektonsko tehnoloko idejno reenje izgradnje II faze Opte Bolnice Vrbas,
nudi:
a) upotpunjavanje celovite mree zdravstvenih organizacija koja treba da omogui normalan i
svremen rad medicinskih slubi i boravak pacijenata.
b) formiranje ovog bolnikog kompleksa i optine Vrbas kao regionalnog medicinskog centra
c) visoko standardizovanu i modernizovanu lokaciju i inicijator tj. model istog procesa u
Optini Vrbas i regionu
d) kvalitativni doprinos vizuelnom identitetu Vrbasa i regiona
e) novi identitet regiona kao savremenog i progresivnog podruja koje tei ka ivotnom,
strunom, naunom i vizuelnom napretku.

368

Slika 8 - Objekat 2-urgentni deo novog bolnikog kompleksa

6. POPIS LITERATURE
[1] Opta Bolnica Vrbas: Projektni Zadatak za izradu Konceptualnog Reenja, Idejnog
projekta sa Tehnolokim reenjem i Glavnog projekta izgradnje II faze Opte Bolnice
Vrbas, br.2204/09, dopis br. 2123/5, Vrbas 19.08.2009.
[2] Ernest Neufert: Nojfert, Arhitektonsko projektovanje, Graevinska knjiga, Beograd 1996.
Str.505-545(Bolnice),Str. 309-326 (Upravne zgrade)
[3] Ernst and Peter Neufert: Architects Data, Third edition,
BlackwellScience,Malden,2003.,Pg.542-578(Healthcare),Pg.336-358(Office)
[4] F.W. Dodge Corporation: Projektovanje u zgradarstvu, Graevinska knjiga, Beograd 1967,
Str.483-502(Bolnice),Str.321-328(Kancelarijske zgrade)
[5] Pravilnik o uslovima i nainu unutranje organizacije zdrastvenih ustanova, Slubeni
glasnik Republike Srbije, Beograd, maj 2006.
[6] Pravilnik o bliim uslovima za obavljanje zdrastvene delatnosti u zdrastvenim ustanovama
i drugim oblicima zdrastvene slube, Slubeni glasnik Republike Srbije, Beograd, 43/2006.
[7] Pravilnik o optim sanitarnim uslovima, Slubeni glasnik Republike Srbije, Beograd, maj
2006.
[8] Brick 08- Brick Award 2008: The Competition, 2008 Veriag George D.W. Callewey
Gmbh & lo. KG, Munchen, 2008. Pg. 32-37(IT Building: For The Ultimate In Technology
Requirement), Pg. 62-65(One Piccadilly Gardens: Expressive Frame Design)

369

Andrija Raeta1
Aleksandra Radujkovi 2
ore Lainovi3

MODELIRANJE PLASTINIH ZGLOBOVA ZA

PUSHOVER ANALIZU VIESPRATNIH OKVIRA
Rezime: Nelinearna statika ("pushover") analiza omoguuje znatno realistinije odreivanje
interakcije izmeu kritinih komponenti nosee konstrukcije i znatno bolju procenu kapaciteta
nosivosti i deformacija zgrada izloenih dejstvu zemljotresa. Njenom primenom je mogue uzeti
u obzir preraspodelu sila do koje dolazi pri nelinearnom odgovoru i zbog toga ova metoda
omoguuje bolji uvid u stvarno ponaanje konstrukcija nego linearne metode analize. U radu su
uporedno prikazani naini modeliranja i rezultati analize dobijeni za proraunski model viespratnog okvira primenom programa OpenSees i SAP2000 NL. Kapacitet plastine nosivosti i
deformacija svih duktilnih AB elemenata okvirne konstrukcije odreuje se analizom zavisnosti
momentkrivina na osnovu oekivanih (usvojenih) karakteristika materijala. Nelinearno
ponaanje konstrukcijskih elemenata je idealizovano putem plastinih zglobova "postavljenih"
na unapred izabranim mestima.
Kljune rei: viespratne zgrade, AB okviri, nelinearna statika analiza, plastini zglobovi,
vlaknasti model, "pushover" kriva

MODELING OF PLASTIC HINGES FOR PUSHOVER

ANALYSIS OF MULTISTOREY FRAMES
Abstract: Nonlinear static (pushover) analysis allows for a more realistic determination of the
interaction of critical components and the evaluation of the building strength and deformation
capacity due to seismic actions. It accounts for the redistribution of internal actions as
components respond inelastically, and therefore provides a better measure of behavior than
elastic analysis procedures. The analysis guidelines was carried out through a comparison of
nonlinear modeling and analysis results obtained from multistorey frame models using different
structural analysis programs such as OpenSees by UC Berkeley and SAP2000 NL by CSI. The
capacity of plastic moment strength and deformation of all ductile concrete members of the
frame structure shall be calculated by moment-curvature analysis based on expected material
properties. The nonlinear behavior in the structurala elements is idealized through discrete
plastic hinge models, assigned to pre-determined locations of the elements.
Key words: multistorey buildings, RC frames, nonlinear static analysis, plastic hinges, fiber
model, pushover curve

Asistent, Departman za graevinarstvo, FTN, Trg Dositeja Obradovia 6, 21000 Novi Sad, Srbija
e-mail: araseta@uns.ac.rs
2
Asistent mr, Departman za graevinarstvo, FTN, Trg Dositeja Obradovia 6, 21000 Novi Sad, Srbija
e-mail: leksa@uns.ac.rs
3
Van. Prof. dr, Departman za graevinarstvo, FTN, Trg Dositeja Obradovia 6, 21000 Novi Sad, Srbija
e-mail: ladjin@uns.ac.rs

370

1. UVOD
Potrebna nosivost graevinskih objekata prema aktuelnom konceptu seizmike zatite,
odreuje se za uticaje u konstrukciji usled seizmikih sila koje odgovaraju tzv. projektnom nivou
(povratni period Tr 500 god.). Ove sile odreuju se primenom faktora redukcije koji se usvaja
u zavisnosti od pretpostavljenog kapaciteta deformisanja konstrukcije. Konstrukcija koja je
projektovana na ovakav nain po pravilu moe da izdri zemljotresno dejstvo bez ruenja, pod
uslovom da stvarne karakteristike dogoenog zemljotresa odgovaraju usvojenom seizmikom
hazardu. Nedostatak ovog koncepta ogleda se u tome to se na osnovu sprovedenog prorauna
nema uvid u veliinu nelinearnih deformacija a time ni u veliinu oteenja nosee konstrukcije.
Savremeni koncept projektovanja armiranobetonskih konstrukcija zgrada podrazumeva
nelinearno ponaanje konstrukcijskih elemenata pri umerenim i jakim zemljotresima u unapred
predvienim presecima ("Capacity Design" koncept), radi disipacije seizmike energije bez
ruenja konstrukcije. Preseci u kojima se doputa pojava nelinearnih deformacija ("plastifikacija") pored nosivosti moraju da imaju i potrebnu duktilnost, odnosno dovoljan kapacitet
deformacija. Potrebna nosivost na savijanje i smicanje preseka mora biti zadovoljena i unutar i
van zone plastinog zgloba, a postie se odgovarajuom podunom i poprenom armaturom.
Duktilnost unutar oblasti potencijalnih plastinih zglobova koju armiranobetonski preseci
moraju da poseduju, tj. da pri pojavi plastifikacije imaju potreban kapacitet deformacija bez
znaajnog gubitka nosivosti, postie se konstrukcijskim merama koje se odnose na postavljanje
dovoljne koliine uteue armature (uzengija) u poprenom preseku. Praenje nelinearnih
deformacija konstrukcije je kvalitativno i kvantitativno jedino mogue primenom nelinearne
analize. U radu su prikazani rezultati nelinearne statike ("pushover") analize sprovedene upotrebom programa SAP2000 i OpenSees, uz primenu vlaknastih ("fiber") proraunskih modela.

2. NELINEARNA STATIKA ANALIZA

Stvarno ponaanje konstrukcije za vreme zemljotresa moe se najbolje simulirati primenom
nelinearne dinamike analize (NDA). Meutim, NDA je jo uvek suvie komlikovana za
praktinu primenu, te su se u poslednje dve decenije intenzivno razvijale metode prorauna
zasnovane na nelinearnoj statikoj ("pushover") analizi konstrukcija. U nelinearnoj statikoj
analizi (NSA) odreuje se zavisnost izmeu ukupne smiue sile i horizontalnog pomeranja vrha
zgrade u vidu tzv. "pushover" krive. Za viespratne okvire primenjuju se konvencionalna i
adaptivna metoda uz primenu inkrementalnog prirataja poprenog optereenja i praenja
propagacije nelinearnih deformacija [4]. Celokupo seizmiko optereenje deli se na inkremente,
a celokupan sistem se posmatra kroz raliita stanja u kojima se jednaine ravnotee reavaju za
inkrementalno optereenje [5]. Uslovi ravnotee su opisani sistemom nelinearnih algebarskih
jednaina, koje se, umesto za ukupno optereenje, reavaju za niz posebnih inkrementalnih
delova optereenja. U okviru svakog inkrementa, pretpostavlja se da je sistem jednaina
linearan, pa se reenje nelinearnog problema dobija kao zbir niza inkrementalnih reenja. Kao
posledica linearizacije javljaju se neuravnoteene (rezidualne) sile, koje su mera odstupanja
linearizovanog reenja od tanog. U okviru svakog inkrementa vri se iteracija, kako bi se
izbalansiralo rezidualno optereenje, pri emu se koristi Newton-Raphsonov ili neki drugi
iterativni postupak. Raspodela seizmikog optereenja po visini zgrade uobiajeno je konstantna
u toku inkrementalnog prirataja, ali se moe i menjati sa promenom krutosti u inkrementalnim
situacijama (adaptivna analiza).
U konvencionalnoj analizi prvo se sprovodi statika analiza za vertikalno optereenje, a
zatim se za dejstvo horizontalnih sila nastavlja nelinearna statika analiza. Prethodno je potrebno
definisati geometriju sistema, karakteristike materijala, preliminarne dimenzije poprenih
preseka i koliinu armature za sve tapove, karakteristike plastinih zglobova (npr. prema [2]) u
zavisnosti od tipa elementa (greda, stub). Sledei korak je modalna analiza sa nultim poetnim

371
uslovima, tj. samo za prisustvo gravitacionog optereenja. Nakon toga se postepeno nanosi
popreno optereenje i prati formiranje plastinih zglobova sa prelaskom sistema u oblast
nelinearnog ponaanja. Kod vitkih, neukruenih okvira, mogu je problem stabilnosti reenja i
pojava divergencije usled efekata teorije drugog reda. Nedostatak konvencionalne metode je to
se popreno seizmiko optereenje ne menja sa pojavom i propagacijom plastinih zglobova,
ve se raspodela optereenja zadrava konstantnom u toku celokupne analize. Zbog toga se
prema propisima zahteva da se u analizi moraju koristiti bar dve razliite raspodele optereenja.

3. MODELIRANJE KONSTRUKCIJE ZA NELINEARNU STATIKU ANALIZU

Uticaj razliite raspodele bonog optereenja na nosivost i duktilnost viespratnih AB okvira
je analiziran u [4], dok su u ovom radu razmatrani neki aspekti modeliranja plastinih zglobova
primenom programa SAP2000 NL [3] i OpenSees [6]. Programi OpenSees i SAP2000 nude vie
mogunosti za izbor modela materijala, elemenata i algoritama reenja za nelinearnu analizu u
zavisnosti od vrste primenjenog materijala, oblikovanja konstrukcijskih elemenata i poprenih
preseka i tipa analize [1].

3.1 Vlaknasti model (fiber)

Postoji nekoliko mogunosti za opis nelinearnog ponaanja linijskih elemenata u programu
OpenSees. Jedna od njih je "NonLinear Beam Column Elements" koji obuhvata mogunost
propagacije plastifikacije du elementa pomou vlaknastog ("fiber") modela poprenog preseka.
Vlaknasti popreni preseci su pridrueni odgovarajuim Gauss-ovim integracionim takama du
elementa. Vlaknasti model poprenog preseka armiranobetonske grede ili stuba formira se
njegovom podelom na slojeve, koji posebno predstavljaju betonski deo preseka i armaturu [6].

3.2 Veza napon - deformacija

Model "Concrete02" (OpenSees [6]) predstavlja tipino ponaanje betona pri kome se uzima
u obzir i vrstoa betona na zatezanje na slici 1 je prikazan oblik ove zavisnosti. Ponaanje pri
pritisku je definisano maksimalnom vrstoom na pritisak fpc pri dilataciji c0 i dostignutom
zaostalom vrstoom fpcu pri graninoj dilataciji cu. Deo veze koji opisuje ponaanje pri
zatezanju odreen je maksimalnom vrstoom na zatezanje ft i koeficijentom nagiba koji
odreuje pad zatezne vrstoe Ets. Model "Concrete02" ima tipino histerezisno ponaanje koje
je prikazano na slici 1b.

Slika 1 a) Veza napon-deformacija i b) histerezisno ponaanje Concrete02 OpenSees

Model "Concrete07" (OpenSees [6]) primenjuje Chang-ov i Mander-ov model ponaanja iz

1994. godine, a oblik ove veze je prikazan na slici 2. Model zahteva osam ulaznih parametara za

372
definisanje ponaanja betona. Osnovni ulazni podatak je maksimalna vrstoa betona pri pritisku
fc0, a ostale vrednosti se odreuju na osnovu izraza datih u [6] u zavisnost od toga da li se beton
razmatra kao utegnutu ili neutegnuti.

Slika 2 Veza napon-deformacija i histerezisno ponaanje Concrete07 OpenSees

Model "Steel02" (OpenSees [6]) definie vezu napon-deformacija i histerezisno ponaanje

(slika 3 i 4). Ulazni podaci za definisanje ove veze su: modul elastinosti E, napon na granici
teenja fy i koeficijent koji definie odnos izmeu modula elastinosti i nagiba tangente nakon
dostizanja granice teenja.

Slika 3 Veza napon-deformacija Steel02 - OpenSees

373

bez ovravanja
sa ovravanjem - pritisak
sa ovravanjem zatezanje
Slika 4 Histerezisno ponaanje Steel02 - OpenSees

U programu SAP2000 su definisani modeli veze napon-deformacija kod betona ("Mander"

model) i armature ("Simple" model), a prikazani su na slici 5. Osnovni ulazni podaci za
definisanje veze napon-deformacija za beton su: maksimalna vrstoa na pritisak fc pri dilataciji
c, maksimalna dilatacija pri lomu u i modul elastinosti E. Osnovni ulazni podaci za
definisanje veze napon-deformacija za elik su: napon na granici teenja fy i kidanja fu pri
odgovarajuoj dilataciji u.

Slika 5 Veza napon-deformacija za beton (Mander) i elik SAP2000

4. NUMERIKI PRIMER
4.1 Opis modela
U radu je analiziran regularan trobrodni armiranobetonski okvir jednakih duina polja
(35,0 m) sa pet etaa (53,0 m). Popreni preseci stubova su dimenzija 4040 cm, koji su
armirani simetrino po obimu sa 1214. Grede okvira imaju dimenzije poprenog preseka
3040 cm, koje su u kritinim oblastima armirane simetrino sa 410. Kvalitet betona je
C25/30, a armature S400 (klasa C). Svi stubovi okvira su nepokretno ukljeteni u tlo.
Pri proraunu su upotrebljena tri modela veze napon-deformacija za neutegnuti beton
(conrete02 i concrete07 OpenSees i Mander-ov model SAP2000). Za model concrete 02
(OpenSees) korieni su sledei ulazni podaci: maksimalna vrstoa na pritisak (compressive
strength) fpc = 33 MPa pri dilataciji (strain at compressive strength) c0 = 0.0021, napon pri lomu
(crushing strength) fpcu = 19.8 MPa pri dilataciji (strain at crushing strength) u = 0.0035 i
maksimalni napon zatezanja (tensile strength) ft = 3.3 MPa. Model concrete 07 ima sledee
ulazne podatke: maksimalna vrstoa na pritisak fpc = 33 MPa, a ostale karakteristine vrednosti
su odreene prema jednainama datim u [6] i iznose: dilatacija pri maksimalnom naponu
c0 = 0.0021, modul elastinosti E = 31.5 GPa, maksimalni napon zatezanja ft = 3.6 MPa pri
dilataciji c0 = 0.00023. Kod primene Mander-ov modela betona (SAP2000) uzete su sledee
ulazne vrednosti: maksimalna vrstoa na pritisak fpc = 33MPa pri dilataciji c0 = 0.0021 i

374
maksimalna dilatacija pri lomu u = 0.0035. Pri proraunu je korien model veze napondeformacija za armaturu Steel02 (OpenSees) koji ima sledee ulazne veliine: napon na granici
teenja fy = 400 MPa i napon pri kidanju fu = 500 MPa. Ove osnovne veliine su upotrebljene i
kod modela za elik u programu SAP2000.
Mogunost plastifikacije preseka je uvedena kroz vlaknasti ("fiber") model. Vlaknasti model
poprenog preseka stuba se sastoji od 16 slojeva za beton i etiri sloja za armaturu (sl. 6a), a za
popreni presek grede je formiran vlaknasti model koji se sastoji od 16 slojeva za betonski deo
preseka i 2 sloja za armaturu (sl. 6b).

Slika 6 Vlaknasti model poprenog preseka (SAP2000 i OpenSees): a) stuba i b) grede

vor za kontrolu pomeranja

vlaknasti presek
zadat uz vor

vlaknasti plastini zglobovi do vora

linearni element

konani element
na kraju tapa

Slika 7 Model okvira SAP2000

Model tapa okvira u programu OpenSees je za potrebe numerike integracije formiran sa

pet Gauss-ovih taaka za odreivanja nelinearne distribuciju krivine du elementa. Model tapa
okvira u programu SAP2000 (sl. 7) je formiran tako da je tap podeljen na tri konana elementa.
Krajnji elementi tapa su modelirani kao nelinearni (sa plastinim zglobovima), dok je srednji
deo tapa modeliran konanim elementom sa linearnim ponaanjem. Krajnjim konanim
elementima tapa, sa duinom jednakoj duini plastinog zgloba, apliciran je vlaknasti plastini
zglob koji se nalazi neposredno do vora okvira. Duina plastinog zgloba jednaka je visini
poprenog preseka. Za nelinearnu analizu pomou programa SAP2000 NL, koriena su dva
proraunska modela sa aspekta efektivnih vrednosti geometrijskih karakteristika poprenih
preseka. Jedan model (oznaen kao model B) ima homogene karakteristike poprenog preseka, a
drugi (model A) ima redukovane odgovarajue aksijalne i smiue povrine koeficijentom 0,8 i
redukovan moment inercije preseka koeficijentom 0,5.

375
Nelinearna statika pushover analiza je sprovedena uz uzimanje u obzir i geometrijske
nelinearnosti preko P efekta. Raspodela poprenog optereenja je usvojena kao linearna po
visini, dok je uticaj gravitacionog optereenja g = 20 kN/m uzet u obzir pri analizama (sl. 8).

Slika 8 Gravitaciono optereenje i distribucija bonih sila po visini konstrukcije

4.2 Rezultati prorauna

Pushover krive dobijene primenom razliitih proraunskih modela su prikazane na sl. 9. Za
delove krivih u kojima nije jako izraen nelinearni karakter veze sila pomeranje (oblast pomeranja od 0 do ~0,05 m) je svojstveno dobro poklapanje krivih B, C i D uz odstupanje modela
sa redukovanim geometrijskim karakteristikama poprenih preseka (model A SAP2000).
Pushover kriva

Model D
cocrete07 OpenSees
Mander-ov model

250

Model C
cocrete02 - OpenSees

200

F[kN]

150

100

Model A
efektivni presek SAP2000
Mander-ov model

50

Model B
homogen presek SAP2000
Mander-ov model

0
0

0.05

0.1

0.15

0.2

0.25

0.3

Ux[m]
Slika 9 Zavisnosti silapomeranje ("pushover" krive) odreene primenom
razliitih proraunskih modela

Pri izraenijem nelinearnom ponaanju uoavaju se znaajnije razlike u karakteru veze silapomeranje. Model B (SAP2000) i model D (OpenSees) karakterie veoma blagi pad sile pri

376
prirastu pomeranja, pri emu je za dostizanje iste vrednosti pomeranja potrebno vee popreno
optereenje kod modela B (SAP2000). Model A (SAP2000) ima stalni prirast sile, dok se kod
modela C (OpenSees) uoava pad sile pri prirastu pomeranja. Kod modela A i B uoavaju se
znaajnije razlike u vrednostima bonog optereenja pri istom horizontalnom pomeranju
kontrolnog vora zbog razliitih vrednosti efektivnih krutosti poprenih preseka.

5. ZAKLJUAK
Sa razvojem raunara u inenjersku praksu se postepeno uvode i metode analize koje se
zasnivaju na nelinearnom ponaanju konstrukcija. Nelinearna zavisnost izmeu sila i pomeranja
kod viespratnih konstrukcija zgrada moe se dovoljno jednostavno odrediti primenom
nelinearne statike ("pushover") analize. U radu su prikazane razliite mogunosti modeliranja
plastinih zglobova za nelinearnu statiku analizu armiranobetonskih ravanskih okvira, primenom programa OpenSees i SAP2000 NL, uz upotrebu vlaknastog ("fiber") modela za uvoenje
uticaja nelinearnih deformacija u proraun. Analizirane su razliite veze napon-deformacija za
beton i armaturu i izvreno uporeenje pushover krivi dobijenih primenom razliitih proraunskih modela.
Na osnovu sprovedene numerike analize se moe zakljuiti da se rezultati nelinearne
statike pushover analize, dobijeni primenom programa SAP2000 i OpenSees, zadovoljavajue
podudaraju sa gledita karaktera promene veze sila-pomeranja, sem u sluaju prorauna sa
efektivnim karakteristikama poprenih preseka (model B). Kod primene ovog proraunskog
modela dobija se znaajnija razlika karaktera promene veze sila-pomeranje u odnosu na krive
dobijene primenom modela A, C i D.

6. ZAHVALNOST
Rad je uraen u okviru nauno-istraivakog projekta TR 16017 "Razvoj i unapreenje
projektovanja graevinskih konstrukcija izloenih seizmikim i incidentnim dejstvima", koji je
finansiran od strane Ministarstva nauke Republike Srbije.

7. POPIS LITERATURE
[1] Ady Avram, Kevin R. Mackie, Boidar Stojadinovi: Guidelines for Nonlinear Analysis of
Bridge Structures in California, Pacifik Earthquake Engineering Research Center, PEER
2008/03, August 2008.
[2] FEMA 356: Prestandard and Commentary for the Seismic Rehabilitation of Buildings,
ASCE, Federal Emergency Management Agency, Washington D. C., 2000.
[3] CSI: SAP2000 Linear and Nonlinear Static and Dynamic Analysis and Design of ThreeDimensional Structures: Basic Analysis Reference Manual. Computers and Structures, Inc.
Berkeley, California, 2005.
[4] Lainovi ., osi M.: Pushover analiza armiranobetonskih okvira. Simpozijum SGIT
Srbije, Sokobanja, 13-16 maj 2008, str. 113-120.
[5] Radujkovi A., Raeta A., Lainovi : Mogui mehanizmi loma petospratne ramovske
konstrukcije, 12. kongres JDGK, Vrnjaka Banja, 2006., str. 47-52.
[6] Silvia Mazzoni, Frank McKenna, Michael H. Scott, Gregory L. Fenves, et al.: Open System
for Earthquake Engineering Simulation: User Command-Language Manual, Pacific
Earthquake Engineering Research Center, University of California, Berkeley, OpenSees
version 2.0, May 2009.

377

Nenad Risti 1
Jelena Markovi-Brankovi2
Slavia Trajkovi3

ABRAZIJA BETONA KAO INDIKATOR ODRIVOG

UPRAVLJANJA HIDROTEHNIKIM OBJEKTIMA
Rezime: Abrazija betona hidrotehnikih objekata oznaava oteenje betona, nastalo usled
udara vrstih estica u betonsku povrinu i dejstva hidrotehnikih sila na beton. Abrazija betona
moe se usporiti zatitom betona nekom od raspoloivih obloga i primenom odgovarajuih
upravljakih mera. U ovom radu se uvodi abrazije betona kao jednog od indikatora odrivog
upravljanja hidrotehnikim objektima. Rad je organizovan na sledei nain. Posle uvodnog
poglavlja, daje se prikaz koncepta odrivog razvoja. U istom poglavlju, razmatra se mogunost
razvoja skupa indikatora odrivog upravljanja hidrotehnikim objektima, predstavljaju se
kriterijumi koje treba da ispune indikatori i analiziraju se metode koje slue za organizovanje
skupova indikatora. U treem poglavlju detaljno se analizira pojava abrazije betona i razmatraju
mere zatite. U etvrtom poglavlju, objektu HE Temac, abrazija betona koristi se kao indikator
odrivog upravljanja. U petom poglavlju daju se zakljuci do kojih se dolo u ovom radu.
Kljune rei: abrazija betona, hidrotehniki objekti, prevencija abrazije, odrivo upravljanje

CONCRETE ABRASION AS AN INDICATOR OF

SUSTAINABLE MANAGEMENT OF HYDRAULIC
STRUCTURES
Abstract: Concrete abrasion of hydraulic structures stands for the concrete damage induced by
the impact of solid particles with the concrete surface, and the action of hydraulic forces on the
concrete. Concrete abrasion can be reduced by protecting the concrete with some of the
available coating and by application of appropriate managing procedures. The primary goal of
this paper is introduction of concrete abrasion as one indicator of sustainable management of
hydraulic structures. The paper is organized in the following way. After the introductory
chapter, the sustainable development concept is laid out. in the same chapter, the potential of
development of a set of indicators of sustainable management of hydraulic structures has been
considered, and the criteria which must be met by the indicators have been presented and the
methods used for organization of sets of indicators have been analyzed. In the third chapter,
onset of concrete abrasion of hydraulic structures has been analyzed in detail, and the protective
measures aer considered. In the fourth chapter, at the Hydro Electric Power plant Temac,
concrete abrasion has been used as an indicator of sustainable management. In the fifth chapter
the conclusions made in this paper have been presented.
Key words: concrete abrasion, hydraulic structures, abrasion prevention, sustainable
development
1

PhD student, Graevinsko-arhitektonski fakultet, A. Medvedeva 14, 18000 Ni, Srbija

e-mail: nenadristic82@yahoo.com
2
dr, docent, Graevinsko-arhitektonski fakultet, A. Medvedeva 14, 18000 Ni, Srbija
e-mail: jelena.markovic.brankovic@gaf.ni.ac.rs
3
dr, vanredni profesor, Graevinsko-arhitektonski fakultet, A. Medvedeva 14, 18000 Ni, Srbija
e-mail: slavisa@gaf.ni.ac.rs

378

1. UVOD
Abrazivno-erozivna oteenja su prouzrokovana delovanjem estica iz vode (mulj, pesak,
ljunak i druge vrste estice) koje se kotrljaju i krune povrinu betona u toku hidraulikih
procesa. Oteenja hidrotehnikih objekata od betona uzrokovana abrazijom javljaju se u
razliitoj meri, kod gotovo svih hidrotehnikih objekata. Vano je razviti podobni mehanizam
upravljanja hidrotehnikim objektima u cilju smanjenja abrazivnih oteenja.
Svet se poslednjih decenija suoio sa velikim izazovima koji su pokazali da razvoj baziran
samo na ekonomskim pokazateljima nije mogu. Ti izazovi su: klimatske promene, ugroavanje
ivotne sredine, veliki jaz izmeu razvijenih i zemalja u razvoju, socijalni problemi.
Kao odgovor svetska zajednica je, krajem osamdesetih godina, ponudila koncept odrivog
razvoja koji je kasnije razraivan nizom konvencija (Agenda 21 from United Nations
Conference on Enviroment and Development, United Nations Framework Convention on
Climatic Change, Convention on Biological Diversity, United Nations Convention to Combat
Desertification).
Postoji mnogo definicija odrivog razvoja, ali najee se koristi Brundtland definicija:
Odrivi razvoj je onaj razvoj koji zadovoljava potrebe sadanje generacije bez ugroavanja
mogunosti buduih generacija da zadovolje njihove sopstvene potrebe [1].
Koncept odrivog razvoja podrazumeva da sadanja generacija koristi resurse tako da
kvalitet i kvantitet tih resursa bude minimalno izmenjen da bi ih budue generacije mogle
koristiti. Poslednjih godina nauna javnost poklanja mnogo panje odrivom razvoju vodnih
resursa [2], [3].

2. INDIKATORI

ODRIVOG

UPRAVLJANJA

HIDROTEHNIKIM

OBJEKTIMA
Za potrebe praenja odrivog upravljanja hidrotehnikim objektima potrebno je razviti
poseban skup indikatora do koga e se doi kroz sledee aktivnosti :
Usvajanje analitikog okvira,
Usvajanje kriterijuma za izbor indikatora, i
Izbor indikatora.
Postoji nekoliko metoda za organizovanje indikatora odrivog razvoja (Category list, GoalIndicator matrix, Driving force-State-Response (DSR) framework, Pressure-State-Response
framework, Endowment framework). Najee se koristi DSR framework. On je opisan u
izvetajima UN Commision on Sustainable Development (UNCSD).
Indikator treba da ispuni sledee kriterijume:
da ukazuje na problem bitan za odrivo upravljanje hidrotehnikim objektima,
da je razumljiv,
da je kvantifikovan,
da je zasnovan na raspoloivim podacima,
da je teoretski dobro zasnovan,
da obezbeuje osnovu za meunarodno uporeivanje.
Abrazija je jedan od potencijalnih idikatora odrivog upravljanja hidrotehnikim
konstrukcijama. S ovog aspekta posebno su bitni sledei kriterijumi:
mesto na kome je nastalo oteenje (tunel, preliv, brzotok)
osobine nanosa koji vri abraziju (veliina estice, stepen vrstoe estica, oblik,
raspodela veliine)
analiza hidraulikih odnosa (brzine i napadnih uglova pod kojima estica udara u beton)
ocenjivanje ukupnog broja dinamikih kontakata u jedinici vremena
procene oteenja u toku odreenog perioda eksploatacije

379

3. ABRAZIJA BETONA KOD HIDROTEHNIKIH KONSTRUKCIJA I MERE

PREVENCIJE
Abrazija betona je glavni problem hidrotehnikih objekata kroz koje, ili preko kojih, vodeni
tok prenosi velike koliine peska i ljunka. Pod abrazijom se oznaava oteenje betona nastalo
usled udara vrstih estice u betonsku povrinu i dejstva hidrotehnikih sila na beton. vrste
estice koje nosi voda kreu se rotaciono, translatorno ili skokovito ili u bilo kojoj kombinaciji
ovih kretanja, to zavisi od strujne slike vodenog toka i hidrotehnikih procesa koji se odvijaju u
njemu. Zbog udara vrstih estica u tvrdu granicu javljaju se fine prsline na povrini dodira sa
vodom, unutar kojih potom poinju da deluju pulzirajue hidrotehnike sile. Ukoliko pri tim
uslovima doe do prekoraenja napona pritiska i zatezanja doi e do loma materijala i razaranja
njegove unutranje veze, a odlomljene delie, koji su novi uzronii habanja betona, voda odnosi
nizvodno. Jednom zapoeta abrazija se brzo iri u unutranjost betonske mase zbog ega moe
da bude ugroena stabilnost celog hidrotehnikog objekta [4].
Abrazivna oteenja izaziva kako vueni tako i suspendovani nanos. Oteenja od vuenog
nanosa obino su po dnu provodnika ili na donjim delovima zidova i stubova, dok se abrazija
suspendovanim nanosom moe desiti skoro u svakom delu poprenog preseka provodnika.
Veliina abrazije nanosom koju prenosi provodnik je mogue predvideti i uzeti je u obzir pri
projektovanju. Nasuprot tome, veliina abrazije zbog povratnog vrtloenja vode i vrstog
materijala u slapitu nije predvidiva, ali se i u ovom sluaju moraju preduzeti preventivne mere
zatite.
Intezitet abrazivnog dejstva zavisi od hidrodinamikih karakteristika vodnog toka (brzina
vode, pulzacije pritisaka, turbulencija, prisustvo vrtloga, brzina udara vrste estice o tvrdu
granicu odnosno energija koju estica izgubi pri sudaru, ugao pod kojim estica udara u tvrdu
granicu), fizikih karakteristika nanosa (oblik, veliina, teina, mineroloki sastav, odnosno
tvrdoa), koliina nanosa koja se prenosi, trajanja prenoenja nanosa i mehanikih karakteristika
betona ili betonske obloge (naponi pritisaka i zatezanja, otpornost na zamor, udar i habanje).
Oteenja su vea to je vea koncetracija nanosa i to su slabije mehanike karakteristike
betona.
Abrazivna oteenja betona na hidrotehnikim konstrukcijama predstavljaju stalni tehniki
problem, te zatita ovih konstrukcija zahteva postojane betonske meavine otporne na abrazivnoerozivna delovanja. Neophodno je detaljno prouiti mehanizam nastanka oteenja, utvrditi
metode istraivanja, testirati razliite materijale na abrazivnu otpornost, dati predloge kako
sanirati postojee oteene hidrotehnike objekte i kako izvoditi nove. Abrazioni proces je
mogue usporiti, ali ne i eliminisati zatitnom oblogom betonske mase, planom manevrisanja
hidromehanikom opremom, periodinim odravanjem i povremenim propravkama.
Rezultati ispitivanja u vezi sa abrazivnom otpornou razliitih materijala pokazuju velike
razlike u intezitetu erozije [4]. U inenjerskoj praksi se za oblaganje najee koriste elik, ploe
od kamena (granit, bazalt) i razne vrste maltera i smola. Takoe, sami hidrotehniki objekti
odnosno njihovi delovi izloeni abrazivnim dejstvom izrauju se od razliitih vrsta betona
velikih vrstoa kao to su: betoni sa dodatkom silikatne praine, aluminatni betoni, fero betoni,
polimerni betoni, betoni sa dodatkom elinih vlakana [5], [6], [7]. Najvei uticaj na smanjenje
odnosno usporavanje abrazije betona hidrotehnikih objekata imaju vrstoa agregata
korienog za spravljanje betona, kvalitet cementa, aditivi koji se dodaju betonskoj masi i vrsta
obloge ukoliko se konstrukcija oblae. Meutim, uticaj nekih faktora na intezitet abrazije se
moe smanjiti odgovarajuim merama kao to su:
projektovanje to kraeg objekta za isputanje vode bogate nanosom (evakuatori);
osiguranje to ravnomernije to ravnomernije koncetracije nanosa u poprenom preseku
evakuatora;

380
izostavljanje stubova, kolena, konkavnih krivina, konvergentnih i divergentnih deonica i
svih diskontinuiteta na betonskoj povrini (nie, blokovi i pragovi u slapitu i dr.) koji
mogu da izazovu separaciju vodenog toka i poveanje hidrodinamikih pritisaka;
smanjenje brzine vode izborom odgovarajueg pravila pogona i
odreivanje to vernije strujne slike i hidrodinamikih procesa na osnovu ispitivanja na
hidraulikom modelu pogodne razmere.

4. PRIMER

ABRAZIJE
KONSTRUKCIJAMA

BETONA

NA

HIDROTEHNIKIM

HE Temac u sklopu HEerdap predstavlja po proceni istraivaa objekat koji je

pogodan za sagledavanje abrazije. HE Temac je sagraen 1936 godine uz primenu
tehnologije betona koja je bila primerena tom vremenu. Brana je uraena od betona a boni
zidovi od gvoevitog krenjaka koga u blizini ima u izobilju. Na betonskim delovima postoje
tragovi abrazije dok na delovima konstrukcije koji su uraeni od kamena abrazija nije uoena.
HE Temac ine sledei objekti, slika 1:
prelivna brana sa slapitem na reci Temska,
na levom boku reke Temske locirana je riblja staza, a
na desnom boku ustave zahvata i kanala za ispiranje nanosa ispred zahvata.

Slika 1 Objekti na zahvatu HE Temac

Na kanalu za ispiranje nanaosa, slika 2, odmah iza ustave evidentirana je abrazija betona na
dnu kanala za ienje nanosa na ulazu u zahvat HE Temac. Abrazija je izraena u obliku
velikih udubljenja i ispupenja u dnu kanala oko 10 cm.

381

Slika 2 - Uticaj abrazije na strukturu betona brzotoka kanala za ispiranje nanosa

Belom bojom na fotografiji prikazan je deo betona koji je imao veu vrstou i ini
ispupenje, a tamnijom bojom je prikazan beton koji ima manju vrstou na dejstvo abrazije i
ini udubljenje na dnu kanala. Na prelivnoj ivici krune brane, slika 3, evidentirana je abrazija u
vidu uglaane povrina betona koja je posledica velike brzine vode i zasienosti vode sitnim
esticama nanosa, fini nanos.

Slika 3 - Prelivna ivica brane

382

5. ZAKLJUAK
Abrazija povrina betona hidrotehnikih konstrukcija je jedan od veih problema koji se
javlja prilikom pronosa velike koliine nanosa vodnim tokom. Intezitet abrazije zavisi od
hidrodinamikih karakteristika toka, fizikih karakteristika nanosa, koliine prenetog nanosa,
trajanja prenoenja i mehanikih karakteristika osnovnog betona ili njegove obloge. Posledice
abrazije se mogu jednostavno ukloniti ako se osigura brza i laka inspekcija ugroenih zona kao i
lako odravanje i popravka oteenih delova betona, to se moe postii izborom dispozicije,
oblika i dimenzija objekta za isputanje vode i nanosa iz usporenog dela renog toka.
Trkovi odravanja betonskih povrina kanala, tunela, prelivnih objekata ili temeljnih ispusta
visokih brana izazvanih abrazijom su jako visoki. Evidentirana oteenja hidrotehnikih
konstrukcija razliitog stepena ugroavaju funkcionalnost i sigurnost objekta i kao takva
zahtevaju sanaciju. Niz mera za sanaciju i spreavanje pojave oteenja izazvana abrazijom dae
velike ekonomske uteda i obezbedie odrivo upravljanje hidrotehnikim objektima.

6. POPIS LITERATURE
[1] World Commission on Enviroment and Development: Our
University Press, Oxford, U.K.,1987.

Common Future, Oxford

[2] Manas, F., Ramos, A. B., Cortes, C. F., Gonsales, D. F., Corcoles, H. L.: Improvement
of irrigation management towards the sustainable use of groundwater in Castilla-La
Mancha, Spain, Agricultural Water Management 40 (2-3), 195-205, 1999.
[3] OECD, OECD core set of indicators for enviromental performance
Enviroment Monographs 83, OECD, 1993.

reviews,

[4] Eri .: Abrazija betona hidrotehnikih objekata, Vodoprivreda 0350-0519, 36(2004),

p.319-326
[5] Preventing
hydraulic
structures
from
abrasive
concrete
erosion,
www.vaw.ethz.ch/research/fluid/abrasion/wb
[6] Scrivener K., CabironJ.L., Letourneux R.: High performance concretes from calcium
aluminate cements, Cement and Concrete Research 29 (1999) 1215-1223.
[7] Hu X.G., Momber A.W.,Yin Y.G.: Hydro-abrasive erosion of steel-fibre reinforced
hydraulic concrete, Wear 253 (2002) 848854.

383

Nenad Risti1
Zoran Grdi2
Gordana Toplii-uri 3
Iva Despotovi 4

ABRAZIJA BETONA KOD HIDROTEHNIKIH

KONSTRUKCIJA
Rezime: Abrazija ili abrazivna erozija je povrinska erozija uzrokovana udarima vrstih estica
noenih vodom o betonsku povrinu. Oteenja hidrotehnikih objekata od betona uzrokovana
abrazijom javljaju se u razliitoj meri kod gotovo svih hidrotehnikih objekata. Zato je
neophodno detaljno prouiti mehanizam nastanka oteenja, utvrditi metode istraivanja,
testirati razliite materijale na abrazivnu otpornost, dati predloge kako sanirati postojee
oteene hidrotehnike objekte i kako izvoditi nove. U ovom radu je dat kratak pregled metoda
ispitivanja abrazivne otpornosti hidrotehnikih betona, sa posebnim osvrtom na tehnologiju
betona radi postizanje bolje otpornosti na abraziju i mere za prevencije.
Kljune rei: abrazija, hidrotehniki objekti, abrazivno-otporni betoni, prevencija abrazije

CONCRETE ABRASION OF HYDRAULIC STRUCTURES

Abstract: Abrasion or abrasive erosion is a surface erosion caused by collision of hard
waterborne particles with concrete surfaces. Damage of hydraulic structure caused by abrasion
occurs, to a different extent in all hydraulic structures. That is why it is necessary to study in
detail the mechanism of occurrence of damage, establish the examination methods, test various
materials to resistance to abrasion, give suggestions how to remedy the existing damaged
hydraulic structures and how to construct the new ones. The paper gives a brief review of the
methods for examination of abrasion resistance of hydraulic concretes, with the special accent
on the improvement of concrete technology in order to enhance abrasion resistance and on the
preventive measures.
Key words: abrasion, hydraulic structures, abrasion-resistant concretes, prevention of abrasion

student doktorskih studija, Graevinsko-arhitektonski fakultet, nenadristic82@yahoo.com

dr, Graevinsko-arhitektonski fakultet, A. Medvedeva 14, Ni, 018 588-202, zoran.grdic@gaf.ni.ac.rs
3
dr, Graevinsko-arhitektonski fakultet, gordana.toplicic.curcic@gaf.ni.ac.rs
4
mr, Graevinsko-arhitektonski fakultet, ivicka2006@yahoo.com
2

384

1. UVOD
Abrazivna erozija betonskih povrina je uzrokovana esticama koje su noene vodom.
Oteenja hidrotehnikih objekata od betona usled abrazije javljaju se u razliitoj meri kod
gotovo svih hidrotehnikih objekata, slika 1 levo. Kod hidrotehnikih konstrukcija to su najee
prednji zid preliva, blago nagnute ploe bazena, kanali i boni zidovi brana. U izvore abrazivnih
estica ubraja se i sama konstrukcija tj. njen otpali materijal, kameni nabaaj koji se vraa u
bazen zbog dejstva vrtlonih struja nastalih zbog nepovoljnog hidraulikog reima i
asimetrinog pranjenja bazena, kao i otpadni ut od stanovnitva. Do danas nisu pronaene
dovoljno efektivne protivmere za spreavanje oteenja hidrotehnikih objekata abrazijom.
Abrazioni proces je mogue usporiti zatitnom oblogom betonske mase, planskim
manevrisanjem hidromehanikom opremom, periodinim odravanjem i povremenim
propravkama. ak i u industrijskim razvijenim zemljama godinji trokovi odravanja betonskih
povrina kanala, tunela, prelivnih objekata ili temeljnih ispusta visokih brana su jako visoki. Kod
nas su takoe evidentirana oteenja hidrotehnikih konstrukcija razliitog stepena koja
zahtevaju sanaciju i trenutno se realizuje naunoistraivaki projekat iji rezultati treba da
pomognu reavanju ovog praktinog problema. U ovom radu dat je pregled do sada uraenih
istraivanja u svetu iji je predmet izuavanja bila abrazija betona kod hidrotehnikih objekata.

2. ISTRAIVANJA U OBLASTI PREVENCIJE ABRAZIJE

U radu [1] prikazana je studija koja sadri sveobuhvatnu analizu abrazije hidrotehnikih
objekata ukljuujui i ispitivanja na terenu. Ispitano je pet razliitih vrsta betona iz domena
savremene tehnologije u toj oblasti: beton sa dodatkom silikatne praine, uvaljani beton, beton
visokih vrstoa, mikroarmirani beton i polimerni beton. Najpre je definisan mehanizam
nastanka abrazivne erozije, kao i postupak ispitivanja otpornosti betona na abraziju. Uticaj vrste
estice je uglavnom definisan njenom masom, brzinom i napadnim uglom, pri emu brzina i
napadni ugao zavise od karakteristika vodnog toka. vrstoa estica i povrinska vrstoa
betona (tvrdoa), kao i oblik estica takoe utiu na stepen abrazije betonske povrine. Prilikom
analize treba uzeti u obzir ukupan broj dinamikih kontakata u jedinici vremena, koncentraciju
estica i raspodelu veliine i oblika estica, slika 1 desno.

Slika 1 - Abrazivna erozija renog korita (levo) i mehanizam nastanka abrazije (desno)

U radu [2] je predstavljena studija koja istrauje abrazivno-erozivnu otpornost betona

visokih vrstoa kod kojih je deo cementa zamenjen sa 15%, 20%, 25% i 30% leteeg pepela
klase F. U zavisnosti od udela pepela, vrstoa betona pri pritisku posle 28 dana iznosila je 40
do 80 N/mm2. Eksperimentalni rezultati pokazuju da je abrazivno-erozivna otpornost betonske
meavine sa dodatkom leteeg pepela poboljana sa poveanjem vrstoe pri pritisku i
smanjenjem vodocementnog faktora. Abrazivno-erozivna otpornost betona sa zamenom cementa

385
do 15% je slina onoj kod etalon betona koji je spravljen bez dodatka leteeg pepela, dok betoni
koji sadre vie od 15% leteeg pepela pokazuju manju abrazivno-erozivnu otpornost. Pored
navedenog treba imati u vidu znaaj utroka leteeg pepela sa aspekta ouvanja ivotne sredine.
Aluminatni cementi [3] se bitno razlikuju po svojstvima od portland cementa. Betoni sa ovim
cementima pokazuju veoma visoke performanse koje se mogu iskoristiti za odreene specifine
namene. Pogodni su za sanaciju hidraulikih prepreka u oblastima osetljivim na abraziju (prelivi,
ustave i ispusni tuneli). Ispitivanja pokazuju da se beton sa aluminatnim cementom i kvalitetnim
agregatom ponaa bolje od betona sa portland cementom (ak i od visokokvalitetnih betona sa
silikatnom prainom), pa ak bolje nego granitni blokovi koji se esto upotrebljavaju u
predmetnim konstrukcijama. Upotreba ovih betona je 2,5 puta skuplja od konvencionalnog
betona, ali je znatno jeftinija od nekih drugih varijanti (granitni blokovi, eline ili ploe od
livenog gvoa) koje se esto koriste u oblastima izloenim jakoj abraziji. Ispitivanja uraena na
Univerzitetu u Hong-Kongu pokazuju da betoni sa aluminatnim cementom imaju i do dva puta
veu abrazivnu otpornost od portland cementnih betona iste vrstoe.
Na Tajvanu je raen nauni eksperiment sa ciljem da se ispita uticaj razliitih tipova
povrinskih pukotina, kao i razliitog sadraja kvarcnog peska u vodi na otpornost betona prema
abraziji [4], [5]. ematski prikaz aparature koja je koriena za predmetna ispitivanja dat je na
slici 2.

Slika 2 - Aparatura za testiranje abrazije betona vodom i peskom

Mlaz meavine vode i peska udara pod uglom od 45 na povrinu betonske ispitne ploe
preko pravougaone mlaznice dimenzija 10 x 200 mm. Smatra se da mehanizam loma povrine
betona pod uticajem abrazije smatra nastaje formiranjem plastinih kratera koji se dalje
zaravnjavaju i skidanjem povrinskih ploica-ljuspica betona, slika 3.
Rezultati testova su pokazali da vodeni mlaz i pesak koji deluju direktno na pukotinu
izazivaju njeno proirenje usled otpadanja cementnog kamena i sitnog agregata. Stepen abrazije
se znaajno poveava kada uzorak ima postojee pukotine, a vei je i kada vodeni mlaz deluje
direktno na pukotinu nego kada deluje iznad nje kada vie strada njena donja ivica. Utvreno je i
to da poveenje irine pukotine doprinosi, pod ostalim nepromenjenim uslovima, vie izraenoj
abraziji i do 40%, naroito u sluaju kada vodeni mlaz ne deluje direktno na pukotinu. Ova
studija takoe pokazuje da dodatak silikatne praine betonu poveava njegovu abrazivnu
otpornost i u uslovima postojanja povrinskih pukotina i do 25% u odnosu na referentni beton.

386

Slika 3 - Tip pukotine na povrini betona

10

D ubina oteenja [m m ]

Gubitak m ase [% ]

U nastavku eksperimenta uzorci betona su ispirani vodenim mlazom sa dodatkom peska u

trajanju od 3 sata, pri brzini vodenog mlaza od 10 m/s pri temperaturi vode od 30C. Za ocenu
stepena abrazivne erozije korien je podatak o gubitku mase ispitnih uzoraka. Istraivanje je
pokazalo da beton spravljen sa mineralnim dodacima poput leteeg pepela ima poveanu
abrazivnu otpornost kao rezultat poboljanja kvaliteta cementne paste, manje poroznosti i jae
veze izmeu cementne paste i zrna agregata. Varijacijom sastava betona utvreno je da se stepen
abrazivne erozije poveava skoro dvostruko kada se vodocementni faktor povea sa 0,28 na
0,50. Poveanje veliine najveeg zrna agregata takoe doprinosi veoj otpornosti na abraziju
kod obinih betona, dok je kod betona visokih vrstoa ovaj parametar manje znaajan.
Na Univerzitetu ein u Poljskoj raeno je istraivanje betona visokih vrstoa radi
utvrivanja zavisnosti abrazivne otpornosti od njihove pritisne vrstoe, modula elastinosti,
dodatka vlakana i dimenzija elemenata [6]. Na slici 4 prikazani su rezultati ispitivanja gubitka
mase i dubine oteenja tri razliita betona visokih vrstoa spravljenih sa metalurkim
cementom (w/c = 0,26). Beton C3 je spravljen bez vlakana, a C4 i C5 sadre 70 kg/m3 elinih
vlakana ME 30/50 i ME 50/1.00.

6
5
4
3
2

C3 C4
C5

8
7
6
5
C4

4
3

C3

C5

2
1
0

0
24

48

72

Vreme [h]

96

120

24

48

72

96

120

Vreme [h]

Slika 4 - Procentualni gubitak mase (levo) i prosena dubina brazde (desno) u ispitivanju abrazivne
otpornosti metodom pod vodom

U Kini su raeni hidro-abrazivno erozivni testovi na nearmiranom betonu i betonu sa

dodatkom elinih vlakana, pri emu su utvrene erozivne karakteristike materijala pri razliitim
erozivnim uslovima [7]. Razmatran je i efekat promene brzine suspenzije u vodi, udarni ugao i
sadraj same suspenzije, slika 5. Upadni ugao mlaza vode prilikom ispitivanja u odnosu na
ispitnu povrinu betona je bio = 15 (to odgovara uslovima kada je tok vode paralelan
betonskom elementu zidovi hidraulikih konstrukcija) i = 90 (to odgovara uslovima kod
kolena i uglova betonskih elemenata u hidraulikim konsrukcijama).

387

Slika 5 - Erozivni uslovi

Izgled aparature (pogon vakuumska pumpa sa visokim pritiskom) koriene u

eksperimentu prikazana je na slici 6. Uzorci betona ispitivani su mlazom meavine vode i
abraziva (garnet-brusni kamen, nepravilnog oblika prosenog prenika 0,212 mm tvrdoe 7,5).
Istraivanjem se dolo do zakljuka da dodatak elinih opiljaka doprinosi erozivnoj otpornosti
pri malim udarnim uglovima (15). Za velike udarne uglove (90) dodavanje elinih opiljaka
nije uvek svrsishodno i moe se generalno rei da se ne preporuuje za uglove i kolena
betonskoh konstrukcija. Utvreno je da mikroarmiranje ne poboljava primetno erozivnu
otpornost pri malim brzinama toka.

Slika 6 - Konstrukcija i dimenzije instrumenta za meanje i ubrzavanje

3. ZAKLJUAK
Na osnovu prouene literature moe se zakljuiti da abrazivno otporan beton treba spravljati
sa maksimalno moguom koliinom najtvreg dostupnog krupnog agregata i to niim
vodocementnim faktorom. Kada visoko kvalitetan agregat nije dostupan efikasno je koristiti
mineralne dodatke, posebno silikatnu prainu, kako bi se poboljale performanse cementne paste
i samog betona. Abrazivno erozivna otpornost vakuum betona, polimernih betona i betona
modifikovanih polimerima je zvanino bolja od obinih cement betona. Mikroarmirani beton
pokazuje manju otpornost na abrazivnu eroziju nego obian etalon beton. Zato mikroarmirani
beton ne treba da se koristi za sanaciju stacionarnih bazena ili drugih hidraulikih konstrukcija
sa izraenom abrazivnom erozijom betona. Neki tipovi povrinskih obloga pokazuju dobru
abrazivnu otpornost u uslovima laboratorijskih ispitivanja. U tu svrhu mogu se koristiti
poliuretani, malteri od epoksidnih smola, akrilni malteri i fero betoni. Meutim, postoje
potekoe u podruju primene povrinskih obloga kao rezultat nepravilne pripreme povrine
betona pre njihovog nanoenja, kao i toplotne nekompatibilnosti izmeu betona i obloge.

388

4. POPIS LITERATURE
[1] Preventing
hydraulic
structures
from
abrasive
concrete
erosion,
www.vaw.ethz.ch/research/fluid/abrasion/wb
[2] Yen,T., Hsu,T.H., Lui,Y.W., Chen,S.H.: Influence of class F ash on the abrasionerosion resistence of high-strength concrete, Construction and Building Materials 21
(2007) 458463
[3] Scrivener,K., Cabiron,J.L., Letourneux,R.: High performance concretes from calcium
aluminate cements, Cement and Concrete Research 29 (1999) 1215-1223.
[4] Lui, Y.W., Yen, T., Hsu, T.H.: Abrasion erosion of concrete by water-borne sand,
Cement and Concrete Research 36 (2006) 18141820.
[5] Lui, Y.W.: Improving the abrasion resistance of hydraulic-concrete containing
surface crack by adding silica fume, Construction and Building Materials, 2006.
[6] Horszczaruk, E.: Abrasion resistance of high-strength concrete in hydraulic
structures, Wear 259 (2005) 6269.
[7] Hu, X.G., Momber, A.W.,Yin, Y.G.: Hydro-abrasive erosion of steel-fibre reinforced
hydraulic concrete, Wear 253 (2002) 848854.

389

Marijana Serdar 1
Irina Stipanovi Oslakovi 2
Dubravka Bjegovi 3

KOROZIJSKI OTPORNE ARMATURE U

BETONU REZULTATI EUROPSKOG PROJEKTA ARCHES
Rezime: Korozija uslijed djelovanja klorida (morska voda i soli za odmrzavanje) prepoznata je
kao jedan od glavnih uzroka skraene trajnosti armiranobetonskih konstrukcija. S obzirom na
sve vee trokove odravanja armiranobetonskih konstrukcija, mnoga su istraivanja usmjerena
pronalaenju novih naina prevencije i zatite od korozije armature u betonu.
Jedan od naina prevencije korozije armature i produljenja uporabnog vijeka armiranobetonskih
konstrukcija je, umjesto armature od ugljinog elika podlone koroziji, upotreba odreenih
vrsta korozijski otpornih elika kao armatura u betonu. U ovom radu biti e prikazane
mogunosti upotrebe korozijski otpornih elika kao armature u betonu kroz rezultate dobivene u
sklopu europskog projekta ARCHES.
Kljune rei: korozijski otporne armature, nehrajui elik, armatura, beton

CORROSION RESISTANT REINFORCEMENT THE

RESULTS OF EUROPEAN PROJECT ARCHES
Abstract: Chloride induced corrosion is one of the main reasons for reduced service life of
reinforced concrete structures exposed to aggresive environments. The enormous costs and
safety issues associated with corrosion of steel in concrete have resulted in the development of a
wide range of new technologies and materials to increase the durability of reinforced concrete
structures and their repairs.
One of these methods is the use of certain types of stainless steel as substitution of part or all
reinforcement in concrete. In this paper the possibilites of utilization of corrosion resistant
reinforcement will be presented, based on the result of European project ARCHES.
Key words: corrosion resistant reinforcement, stainless steel, reinforcement, concrete, chloride
induced corrosion

Materials Department, Faculty of Civil Engineering, University of Zagreb, Kaieva 26, 10000 Zagreb,
Croatia, e-mail: mserdar@grad.hr
2
PhD, Materials Testing and Research Laboratory, Institut IGH d.d., J. Rakue 1, 10000 Zagreb, Croatia,
e-mail: irina.stipanovic@igh.hr
3
PhD, Materials Department, Faculty of Civil Engineering, University of Zagreb, Kaieva 26, 10000
Zagreb, Croatia; Research & Development Department, Institut IGH d.d., J. Rakue 1, 10000 Zagreb,
Croatia, e-mail: dubravka.bjegovic@igh.hr, e-mail: dubravka@grad.hr

390

1. UVOD
Korozija armiranobetonskih konstrukcija izloenih agresivnom okoliu, poput okolia XC
(korozija uzrokovana karbonatizacijom), XD (korozija uzrokovana solima koji nisu iz mora), XS
(korozija uzrokovana kloridima iz morske vode) i XF (korozija uzrokovana smrzavanjem i
odmrzavanjem) [1] uzrokuje smanjenje funkcionalnost tijekom uporabnog vijeka, slika 1.
Detaljnim pregledom korozija armature prepoznata je kao jedan od glavnih uzroka smanjene
trajnosti armiranobetonskih konstrukcija u agresivnom okoliu [2].

Slika 1 - Korozijska oteenja: a) Masleniki most, b) Krki most, c) Torpedo, Rijeka

Zbog injenice da trokovi popravaka prijevremeno dotrajalih konstrukcija esto premauju

trokove izgradnje same konstrukcije, veina svjetskih istraivanja okrenuta je ka pronalaenju
novih tehnologija i materijala ijom bi se primjenom poveala trajnost armiranobetonskih
konstrukcija. Postojee tehnologije i materijali kojima se sprijeava ili usporava inicijacija
korozije armature u betonu mogu se generalno podijeliti na one kojima se djeluje na beton (npr.
realkalizacija, ekstrakcija klorida, impregnacija betona) i one kojima se titi armatura, npr.
prevlake (galvaniziranje, epoksidne smole), katodna zatita.
Jedna od metoda je i koritenje odreenih vrsta nehrajuih elika, poput elika 1.4301 (AISI
304) i 1.4401 (AISI 316), kao armature u betonu, zbog njihove otpornosti na koroziju u betonu,
ak i kada je u okoliu prisutna visoka koncentracija klorida [3]. Zbog visoke koliine
legirajuih elemenata, poput kroma i nikla, u tim vrstama nehrajuih elika, a samim time i
visoke cijene takvih materijala, primjena visokolegiranih elika kao armature u betonu je rijetko
ekonomski opravdana. Iz tog razloga nedavna svjetska istraivanja okrenuta su ka istraivanju
novih vrsta nehrajuih elika s niim udjelom nikla, koji mogu biti ekonomski prihvatljiva
alternativa klasinim nehrajuim elicima. Rezultati nedavnih svjetskih ispitivanja dokazala su
da su neki niskolegirani elici otporniji na koroziju od ugljinog elika, dok im je cijena
znaajno nia, pa time postaju ekonomski opravdani [4-8].
Upravo je istraivanje tih novijih vrsta korozijski otpornih elika bila osnovna tema radne
skupine 3.1 Validation and application of low-alloyed steel europskog projekta ARCHES
Assessment and Rehabilitation of Central European Highway Structures (031272),
arches.fehrl.org, financiranog od strane europske komisije. Cilj ove radne skupine bio je ispitati
razne vrste korozijski otpornih elika, koji su dostupni na svjetskom tristu, te izdati preporuke
za koritenje tih materijala kao armature u betonu. U ovom radu biti e prikazani
eksperimentalni program, neki od glavnih rezultata te osnovni zakljuci ovog dijela europskog
projekta ARCHES.

391

2. PRIKAZ EKSPERIMENTALNOG PROGRAMA

Cilj radne skupine WP 3.1 projekta ARCHES bio je ispitati ponaanje razliitih vrsta
korozijski otpornih elika u betonu izloenom agresivnom okoliu, kao to su kloridi i/ili
karbonatizacija. Za tu svrhu prvo je provedeno istraivanje trita u smislu pronalaska onih vrsta
nehrajuih elika koji bi mogli biti alternativa klasinom armaturnom eliku u pogledu
korozijske otpornosti, te visoko legiranim nehrajuim elicima u pogledu ekonomske
prihvatljivosti. Za svrhu projekta odabrano je sedam vrsta armaturnih elika od ega su dva
visokolegirana nehrajua elika (1.4301 i 1.4306), dva nehrajua elika s manjim udjelom
nikla (TOP12 i 204Cu), dva dupleks elika (1.4362 i 1.4462) i ugljini armaturni elik (B500B)
[8]. Kemijski sastav i mehanika svojstva izabranih elika prikazani su u tabela 1 i 2.
Tabela 1 Kemijski sastav izabranih elika[8, 9]

Vrsta

Si

B500B

0.24

TOP12
204Cu

0.03 1.00
0.10 2.00

304
304L

0.07 1.00
0.03 1.00

1.4362
1.4462

0.03 1.00
0.03 1.00

Kemijski sastav
Cu
N
Cr
Mo
Ni
Ugljini elik
0.85
0.055 0.014
Austenitni elici s niskim udjelom nikla
1.50 0.015 0.030 10.5/12.5
0.3/1.0
7.5/8.5 0.003 0.15/0.30 16.0/18.0 2.0/3.5 1.00
<2.0
Austenitni elici
2.00 0.015 0.11 17.0/19.5
8.0/10.5
2.00 0.015 0.11 18.0/20.0
10.0/12.0
Dupleks elici
2.00 0.015 0.05/0.20 22.0/24.0 0.1/0.6 0.10/0.60 3.5/5.5
2.00 0.015 0.10/0.22 21.0/23.0
2.50/3.50 4.5/6.5
Mn

Tabela 2 Mehanika svojstva izabranih elika [8]

Vrsta elika
B500B
TOP12
204Cu
AISI 304
AISI 304L
1.4462
1.4362

Granica
razvlaenja
MPa
533
566
642
882
697
989
759

Vlana
vrstoa,
MPa
669
748
849
992
825
1136
884

Omjer vlane
vrstoe i granice
razvlaenja
1.26
1.32
1.32
1.12
1.18
1.15
1.15

Produljenje,
%
9.9
8.2
18.7
10.3
5.7
2.2
3.5

Da bi se ispitala korozijska svojstva razliitih vrsta korozijski otpornih elika te granini uvjeti
njihove upotrebe, sastavljen je i proveden detaljan eksperimentalni program, koji je ukljuivao
sljedea ispitivanja:
ispitivanja elika u pornoj vodi razliitih pH vrijednosti i razliitih koncentracija klorida
(simulacija karbonatiziranog i kontaminiranog betona) metodom anodne polarizacije;
ispitivanja elika u uzorcima mikrobetona izloenim agresivnim uvjetima u slanoj komori
(simulacija morske zone zapljuskivanja) metodama linearne polarizacije i impedancijske
spektroskopije;
ispitivanja elika u betonskim stupovima izloenim realnom agresivnom okoliu (testna
zona).

392

2.1 Ispitivanja u pornoj vodi

U prvoj fazi istraivanja provedena su ispitivanja u pornoj vodi s pH 12,4 koja simulira
nekarbonatizirani beton i u pornoj vodi s pH 10,1 koja simulira karbonatizirani beton. Pornim
vodama su dodavane razliite koncentracije kloridnih iona u svrhu simuliranja betona u
agresivnom morskom okoliu, uz djelovanje karbonatizacije. Osnovni izlazni podaci iz ove vrste
ispitivanja su kritine koncentracije klorida i kritine pH vrijednosti pri kojima se znaajno
smanjuje pasivnost elika te nastupa korozija.
Mjerenja su provedena uz pomo potenciostata PAR VMP2, slika 2, s troelektrodnim
sustavom, gdje je ispitivani elik radna elektroda, zasiena kalomel elektroda (SCE) je
referentna elektroda i grafitni tapi tzv. protuelektroda.

Slika 2 - Sustav za elektrokemijska ispitivanja korozijske otpornosti

Elektrokemijska ispitivanja elika u pornoj vodi provedena su mjerenjem potencijala

otvorenog strujnog kruga i metodom anodne polarizacije. Ispitivanja su provedena nakon sat
vremena izlaganja otopini, pri emu je puteno da se potencijal ispitivanog elika stabilizira.
Tijekom tih sat vremena mjeren je potencijal otvorenog strujnog kruga. Nakon sat vremena
izlaganja elika otopini, provedena je linearna polarizacija i to promjenom potencijala
ispitivanog elika od potencijala otvorenog kruga do 0,8 V, brzinom 10 mV/s pri emu su
promjene potencijala i struje mjereni svake sekunde [10].

2.2 Ispitivanja u uzorcima betona

U drugoj fazi istraivanja provedena su ispitivanja elika ugraenih u uzorke mikrobetona,
koji su izloeni simulirano morskom okoliu u slanoj komori prema normi EN ISO 9227 [11].
Betonski uzorci dimenzija 15015054 mm, slika 3, armirani su s jednom armaturnom ipkom
duljine 100 mm. Zatitni sloj betona s gornje i donje strane uzorka iznosio je 20 mm. Armatura
je s jedna strane spojena s izoliranom bakrenom icom, koja je izvedena kroz beton iz uzorka,
pri emu je ostvaren elektrini kontakt s armaturom, nuan za izvoenje elektrokemijskih
ispitivanja.
copper
wire

concrete

steel
20 mm
25 mm

seal

54 mm
20 mm

150 mm

Slika 3 - Uzorci zaizlaganje u slnoj komori

393

Uzorci su u slanoj komori izlagani simuliranom morskom okoliu i to kroz cikluse prikazane
u tabeli 3.
Tabela 3 Ciklusi izlaganja u slanoj komori [11, 12]

Ciklus

Fukcija

Temperatura, C

Relativna vlanost, %

Trajanje

1
2
3

Vlaenje
Suenje
Prskanje

30
50
30

90
70
20

24 h
24 h
8h

Elektrokemijska ispitivanja elika u mikrobetonu provedena su periodikim mjerenjem

potencijala poluelije uz upotrebu Ag/AgCl referentne elektrode i mjerenjem korozijske struje
metodom galvanostatskog pulsa, uz pomo ureaja GalvaPulse [13].

2.3 Izlaganje u realnom okoliu

U treoj fazi istraivanja oformljena je testna zona na sjevernom Jadranu, u blizini pete
malog luka Krkog mosta, na betonskoj platformi koja je tijekom gradnje mosta sluila za
betoniranje. Testna zona sainjena je od 18 betonskih stupova, dimenzija 1515300 cm, koji su
jednom treinom potpuno uronjeni u more, dok su im druge dvije treine iznad povrine mora.
Stupovi su poredani u nizu, privreni i oslonjeni na betonsku platformu preko eljeznih okvira.
Dodirne toke izmeu betonskih stupova i elinih okvira izolirane su gumom.

Slika 4 - Testna zona

Za ispitivanja u realnom okoliu pripremljeno je ukupno 18 stupova, od po 3 stupa za svaku

vrstu korozijski otpornih elika iz tabele 1. Svaki stup armiran je s dvije ipke korozijski
otpornog elika i dvije ipke ugljinog elika, s meusobnim razmakom od 8 cm i zatitnim
slojem betona 2 cm. Prilikom betoniranja koriteni su plastini razdjelnici, kako bi se izbjegla
galvanska korozija izmeu korozijski otpornih i ugljinog elika.
U ukupno 5 stupova postavljeni su i senzori za korozijski monitoring, proizvedeni na Zavodu
za gradbenitvo Slovenije [14]. Senzori su takoer postavljeni na razliite udaljenosti od dna
stupa, kako bi se mjerili korozijski parametri armature u razliitim uvjetima okolia (zona pod
morem, zona zapljuskivanja, atmosferska zona).

394

3. REZULTATI
3.1 Ispitivanja u pornoj vodi
Na slici 5 prikazani su rezultati ispitivanja razliitih vrsta armaturnih elika u pornoj vodi s
pH 12,4 (simulacija nekarbonatiziranog betona) te s 1% kloridnih iona. Na slici 5 a prikazana je
promjena potencijala otvorenog strujnog kruga u vremenu, dok je na slici 5 b prikazana krivulja
anodne polarizacije (promjena gustoe struje pri promjeni potencijala).
a)

b)
10-1

0,0

10-2

-0,1

10-3

TOP12
204Cu
AISI 304
AISI 304L
SAE/UNS 2205
UGIGRIP 4362
black steel

-0,3

-0,4

j, A/cm

E, V

-0,2
10-4

10-5
TOP12
204Cu
AISI 304
AISI 304L
SAE/UNS 2205
UGIGRIP 4362
black steel

10-6

10-7

-0,5

-0,6
0

1000

t, s

2000

3000

10-8
-0,4

-0,2

0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

E, V

Slika 5 - Ispitivanja razliitih vrsta armaturnih elika u pornoj vodi pH 12,4 s 1% Cl-: a) potencijal
otvorenog strujnog kruga u vremenu; b) krivulje anodne polarizacije

Iz potencijala otvorenog strujnog kruga, odnosno iz njegove promjene u vremenu, mogue je

ocijeniti tendenciju metala prema koroziji [15, 16]. Na slici 5 a vidljivo je da potencijal
ugljinog elika tei prema negativnim vrijednostima, iz ega se moe zakljuiti da taj elik u
ispitivanom mediju nije pasivan. Potencijali ostalih elika tee prema pozitivnim vrijednostima,
iz ega se moe zakljuiti da su elici pasivni. Potencijali elika TOP12 i 304L tee prema
pozitivnim vrijednostima, ali su im vrijednosti nestabilne, iz ega se moe zakljuiti da su
pasivni, ali s tendencijom korozije.
Metodom anodne polarizacije mogue je provjeriti je li uzorak otporan na jamiastu
koroziju. to je ire pasivno podruje, odnosno to je potencijal proboja pasivnog sloja
pozitivniji to je metal otporniji prema jamiastoj koroziji [17, 18]. Na slici 5 b vidljivo je da je
pasivno podruje dupleks elika 1.4462 i 1.4362 najire, iz ega je mogue zakljuiti da su oni u
ispitivanom mediju najotporniji na jamiastu koroziju. Iz dijagrama je takoer vidljivo da
ugljini elik ne pokazuje pasivno ponaanje, te da poinje s otapanjem ve pri najniim
potencijalima. Bolje ponaanje od ugljinog, ali loije od dupleks elika pokazuju elici TOP12,
204Cu, te 304 i 304L.

3.2 Ispitivanja u uzorcima betona

Na slici 6 prikazani su rezultati ispitivanja raznih vrsta korozijskih otpornih elika u betonu
izloenom simuliranom agresivnom okoliu u slanoj komori. Dijagram prikazuje promjenu
korozijske struje u vremenu. Iz vrijednosti korozijske struje mogue je ocijeniti tendenciju
ugljinog elika prema koroziji u odreenim uvjetima ispitivanja [19]. S obzirom da
kvantitativni kriteriji za ocjenu vjerojatnosti pojave korozije vrijede iskljuivo za ugljini elik,
rezultati ispitivanja za korozijski otporne elike uzimaju se kvalitativno.

395
5,2000
4,7000

Current, A/cm

4,2000
3,7000

TOP 12

204Cu

UGIGRIP 4362

AISI 304

AISI 304L

SAE 2205

Black steel

3,2000
2,7000
2,2000
1,7000
1,2000
0,7000
0,2000
81

101

121

141

161

181

Time, days

Slika 6 - Promjena korozijske struje u vremenu; ispitivanja provedena na razliitim vrstama armaturnih
elika u betonu izloenom simuliranom agresivnom okoliu

Iz rezultata prikazanih na slici 6 vidljivo je da je nakon 200 dana izlaganja ciklusima u slanoj
komori dolo do naglog porasta korozijske struje ugljinog elika. Iz trenda rasta korozijske
stuje moe se zakljuiti da ugljini elik vie nije pasivan, te da je nastupila inicijacija korozije.
Korozijska struja elika TOP12 takoer je poveana u odnosu na korozijsku struju ostalih elika,
ali to poveanje jo uvijek nije signifikantno. S bzirom da su vrijednosti korozijske struje ostalih
vrsta elika stabilne, mogue je zakljuiti da su ti elici i dalje pasivni.

3.3 Izlaganje u realnom okoliu

Tijekom izlaganja armiranobetonskih stupova realnom morskom okoliu periodiki e se
mjeriti korozijski parametri. Do sada su provedena poetna mjerenja, u kojima nisu primjeene
znaajne promjene korozijskih parametara. Znaajniji rezultati ipak se oekuju nakon dueg
izlaganja uzoraka realnom okoliu.

4. ZAKLJUAK
Rezultati ispitivanja provedenih u sklopu projekta ukazuju na razliite nivoe korozijske
otpornosti pojedinih vrsta nehrajuih elika u betonu ovisno o stupnju agresivnosti okolia
kojem su izloeni. Prema korozijskoj otpornosti, a na osnovu svih provedenih ispitivanja u
sklopu projekta ARCHES, ispitivani elici se mogu posloiti kako slijedi, poevi od najmanje
do najvie korozijski otpornog:
Ugljini elik < TOP12 < 204Cu < 304 < 304L < 1.4362 < 1.4462
Za upotrebu u armiranobetonskim konstrukcijama to bi znailo da se vrsta korozijski otporne
armature izabire ovisno o zahtjevanom uporabnom vijeku i razredu izloenosti projektirane
armiranobetonske konstrukcije. Na temelju rezultata projekta izraene su preporuke za izbor
vrste korozijski otpornih elika kao armature u betonu, koje e biti objavljene u dokumentu
Recommendations for the use of corrosion resistant steel reinforcement namjenjenom
prvenstveno iroj graevinskoj zajednici.

5. ZAHVALA
Istraivanja prikazana u ovom radu su provedena u sklopu znanstvenog projekta
Ministrarstva obrazovanja, znanosti i sporta Razvoj novih materijala i sustava zatite betonskih
konstrukcija (082-0822161-2159) i meunarodnog projekta ARCHES (TST5-CT-2006031272). Autori se ovim putem zahvaljuju kolegama iz Zavoda za gradbenitvo Slovenije na
suradnji te kompanijama Roldan S.A., Swiss Steel AG, Outokumpu Stainless Ltd i Carpenter
Technology Europe za uzorke elika.

396

6. POPIS LITERATURE
[1] Tehniki propis za betonske konstrukcije (TPBK), NN br. 101/06.
[2] Bertolini, L., Elsener, B., Pedeferri, P., Polder, R. B. Corrosion of Steel in Concrete
Prevention, Diagnosis, Repair, Wiley VCH, Weinheim, 2004.
[3] Nrberger, U. Stainless Steel in Concrete, State of the Art Report, The EUropean
Federation of Corrosion, The Institute of Materials, London; UK, 1996.Hasler, 2000
[4] Bautista, A., Blanco, G., Velasco, F. Corrosion behaviour of low-nickel austenitic
stainless steels rein-forcements: A comparative study in simulated pore solutions,
Cement and Concrete Research 36, 2006, Issue 10, p. 1922-1930
[5] Cui, F., Krauss, P.D. Corrosion resistance of alternative reinforcing bars: an accelerated
test, Wiss, Jan-ney, Elstner Associates, USA, 2006
[6] Chauveau, E., Demelin, B. New lean duplex stainless steel rebar: pitting corrosion
resistance and galvanic coupling behaviour, Proceedings of the 5th International
Conference on Concrete under Severe Condi-tions of Environment and Loading, Tours,
France, 2007, p. 1859-1866
[7] Garca-Alonso, M.C., Gonzlez, J.A., Miranda, J.,Escudero, M. L., Correia, M.J., Salta,
M., Bennani, A. Corrosion behaviour of innovative stainless steels in mortar, Cement
and Concrete Research 37 (2007) 15621569
[8] Leban, M., Serdar, M., Stipanovi Oslakovi, I. ajna, A., Kuhar, V., Legat, A., Polder,
R. 2007 First Year Report of the project ARCHES
[9] EN 10088-1:2005 Stainless steels - Part 1: Stainless steels-Part 1: List of stainless steels
[10] Stipanovi, I.; Serdar, M., Bjegovi, D. Using Inhibitors to Protect Steel Prestressing in
High Performance Grouts, Materials Performance 46, 2007, 3; 40-44
[11] EN ISO 9227, 2006 Corrosion tests in artificial atmospheres - Salt spray tests
[12] Grandi, D. 'Calculation procedures for evaluating remaining load bearing capacity and
serviceability of corroded reinforced concrete structures', Doctoral Thesis, Faculty of
Civil Engineering, University of Zagreb, Croatia, 2008. (in Croatian)
[13] Bler, Ralph; Burkert, Andreas; Frolund, Thomas: GPM-Portable Equipment for
Determination of Cor-rosion Stage of Concrete Structures - Laboratory and On-Site
Experiences, International Symposium (NDT-CE 2003) Non-Destructive Testing in
Civil Engineering 2003, September 16-19, 2003, Berlin, Germany,
http://www.ndt.net/article/ndtce03/papers/v047/v047.htm
[14] Legat, A., Kuhar V. Patent SI 22559 Slovenian National Building and Civil
Emgineering Institute, Dec. 31. 2008
[15] Elsener, B., Andrade, C., Gulikers, J., Polder, R., Raupach, M. Hall-cell potential
measurements - Potential mapping on reinforced concrete structures, Materials and
Structures, Volume 36, Number 7, 2003, 461-471
[16] ASTM C 876 - 99 Standard Test Method for Half-Cell Potentials of Uncoated
Reinforcing Steel in Con-crete
[17] Martinez, S., tern, I. Korozija i zatita eksperimentalne metode, HINUS, Zagreb,
1999.
[18] Kelly, G. R., Scully, J. R., Shoesmith, D. W., Buchheit, R. G. Electrochemical
Techniques in Corrosion Science and Engineering, Marcel Dekker, USA, 2003.
[19] Klinghofer O., Frolund T., Poulsen E., Rebar Corrosion Rate Measurements for Service
Life Estimates, Force Institute, Copenhagen, Denmark, 2000

397

Radmila Sini-Grebovi1

STRUT-AND-TIE MODEL ZA GREDE OD BETONA VISOKE

VRSTOE
Rezime: U radu se analiziraju parametri prorauna armiranobetonskih greda pri dejstvu
poprenih sila primjenom strut-and-tie modela (STM). Glavni predmet analize je efektivna
nosivost elemenata modela kod greda od betona visoke vrstoe. Savremeni proraunski kodovi,
kao to su ACI 318-02 i ACI 318-05, AASHTO LRFD, kao i EC2, omoguavaju primjenu strutand-tie modela za proraun visokih greda i drugih elemenata. Primjenom navedenih
proraunskih kodova dobijaju se rezultati koji su esto nekonzervativni i posljedica su
precijenjene efektivne nosivosti pojedinih elemenata strut-and-tie modela. Ovaj problem je u
veoj mjeri izraen kod greda od betona visoke vrstoe. Analiza prezentirana u ovom radu
uraena je na bazi rezultata eksperimentalnog ispitivanja, kojim su obuhvaene grede od betona
visoke i normalne vrstoe, u odnosu na rezultate prorauna za koji su primijenjene odredbe
ACI 318-05 (ACI 318-02), AASHTO LRFD i EC2.
Kljune rei: strut-and-tie model, beton visoke vrstoe, smicanje, efektivna nosivost

STRUT-AND-TIE MODEL FOR HIGH-STRENGTH

CONCRETE BEAMS
Summary: In this paper, design parameters of reinforced concrete beams in shear using strutand-tie model are analyzed. The main object of analysis is effective strength of elements of STM
at high-strength concrete beams. Contemporary design codes, such as ACI 318-02 and ACI 31805, AASHTO LRFD, as well as EC2, allow application of strut-and-tie model for the design of
deep beams and other elements. By using the mentioned design codes, results that are often nonconservative are obtained and they represent a consequence of over-estimated effective strength
of certain strut-and-tie model elements. This problem is more present in the case of highstrength concrete beams. Analysis presented in this paper is performed based on the results of
the experimental research which comprised high and normal strength concrete beams, compared
to the design results to which the provisions ACI 318-05 (ACI 318-02), AASHTO LRFD and
EC2 are applied.
Key words: Strut-and-tie model, high-strength concrete, shear, effective strength

Dr, Univerzitet Crne Gore, Graevinski fakultet Podgorica, Cetinjski put bb, e-mail: radmilas@ac.me

398

1. UVOD
Za rjeavanje problema smiue nosivosti armiranobetonskih greda, tokom razvoja
graevinske teorije i prakse, korieni su razliiti modeli. Analogija reetke koju su iskoristili
Ritter (1899) i Mrsh (1902) za model armiranobetonske grede izloene dejstvu poprenih sila
predstavlja poetak u modeliranju armiranobetonskih elemenata pomou sistema pritisnutih
tapova i zatega, [3]. Eksperimentalna ispitivanja su pokazala da Ritter-Mrsh-ov model reetke
daje konzervativne rezultate, to je predstavljalo podsticaj za traenje manje konzervativnih
rjeenja. Uproeni model, tzv. standardni metod, koji se bazira na nezavisnom proraunu
doprinosa dejstva betona nosivosti na smicanje Vc, utvrenog empirijskim osmatranjima greda
pri lomu smicanjem, i doprinosa smiue armature Vs, utvrenog primjenom modela reetke sa
pritisnutim betonskim dijagonalama sa nagibom od 45 u odnosu na pravac podune armature,
postao je preovlaujui metod za proraun smiue nosivosti greda tokom prolog vijeka, [2].
Alternativni pristup predstavlja "model reetke sa promjenljivim nagibom pritisnutih dijagonala"
kod koga se ugao nagiba pritisnute dijagonale moe mijenjati i odreuje se primjenom teorije
plastinosti. Model reetke sa trenjem u prslini, uveden prema FIP Recommendation 1996,
prema pojedinim autorima, predstavlja racionalno i ekonomino rjeenje za proraun, [7].
Meutim, rezultati ispitivanja, posebno za visoke grede od betona visoke vrstoe nijesu uvijek
saglasni sa rezultatima dobijenim primjenom ovih modela. Primjena strut-and-tie modela u
ovom sluaju moe biti od posebnog znaaja.

2. STRUT-AND-TIE MODEL PREMA VAEIM PROPISIMA

Konstruktivni armiranobetonski elementi se mogu analizirati podijeljeni u regione: u
podruju savijanja (B-regioni) i u blizini diskontinuiteta (D-regioni). Primjena strut-and-tie
modela (STM) je indikovana za podruja D-regiona gdje je izraena nelinearnost u raspodjeli
deformacija du presjeka. Podruja D regiona kod greda su prikazana na slici 1, kako su
definisana prema [1]. Strut-and-tie model, koji je definisan na osnovu donje granice ("lowerbound") prema teoriji plastinosti, pobudio je interesovanje istraivaa tokom ranih 1980-tih
godina. STM je najprije primijenjivan za betonske elemente izloene kombinaciji smicanja i
torzije (Lampert i Thurliman 1971), ali je njegova primjena proirena na elemente izloene
kombinaciji savijanja, smicanja, torzije i aksijalnog optereenja. Schlaich je prilagodio upotrebu
STM za proraun konstrukcija u podrujima diskontinuiteta ili D regionima, [2].

Slika 1 - D-regioni kod greda, prema ACI 318-02, Appendix A, [1]

Strut-and-tie model je uveden u kanadske standarde CSA A23.3 1984. godine, u AASHTO
LRFD Bridge Design Specifications 1994., dok je prema ACI Building Code primjena STM
propisana 2002. godine u odjeljku Appendix A. Prema EN 1992-1-1:2004 strut-and-tie model
se moe koristiti u sluajevima nelinearne raspodjele deformacija - na osloncima, u zoni
koncentrisanih sila ili ravnih stanja napona, [5]. Pomou STM se idealizuje tok napona

399
distribuiranih u armiranobetonskom elementu. Strut-and-tie model predstavlja sistem sastavljen
od pritisnutih betonskih tapova ("strut"), zatega od armature ("tie") i vorova u kojima se
spajaju. Kako su utvrdili Schlaich i Schfer postoje tri tipa pritisnutih "strut" elemenata:
prizmatini, oblika boce ("bottle shaped") i oblika lepeze, slika 2. "Strut" element oblika boce se
formira pri definisanim geometrijskim uslovima na krajevima tapa i ukoliko preostali dio tapa
nije utegnut dejstvom ostalih konstruktivnih elemenata. Veina proraunskih kodova propisuje
minimalnu koliinu armature za kontrolu prslina u zoni gdje se formira "bottle-shaped strut ".

Slika 2 - Oblici "strut" elemenata, STM za gredu sa a=l/2<2h i razliiti tipovi vorova [1,6]

vorovi u sistemu predstavljaju vezu izmeu pritisnutih tapova i zatega. Razliiti oblici
vorova definisani u STM su prikazani na slici 2. Geometrija vora zavisi od uslova oslanjanja,
detalja sidrenja armature i geometrije pritisnutih tapova koji su povezani u datom voru.
Pravila za primjenu STM koja propisuju pojedini proraunski kodovi su uglavnom
orjentisana na definisanje granine (efektivne) nosivosti pojedinih elemenata modela. Preporuke
koje se odnose na odreivanje geometrije modela su vrlo ograniene. Takoe, postoje bitne
razlike meu razliitim kodovima u odnosu na nosivost pojedinih elemenata modela, kao i po
pitanju minimalne zahtijevane armature za kontrolu prslina.
vrstoa betona kao parametar je obuhvaena relacijama za proraun nosivosti elemenata
STM, pri emu je uobiajeni oblik granine vrstoe vora u funkciji vrstoe betona pri
pritisku korigovane odgovarajuim korekcionim koeficijentom. Veina savremenih propisa
predvia korekcione koeficijente u obliku konstanti, koji ne zavise od vrstoe betona.
Prema ACI 318-02 (ACI 318-05) proraun pritisnutih tapova, zatega i zona vorova kod
STM se zasniva na relaciji:

Fn Fu

(1)

400
gdje je: Fu granina sila u elementu STM; Fn nominalna vrstoa elementa; je redukcioni
faktor za dobijanje proraunske nosivosti i iznosi 0.75.
Nosivost pritisnute dijagonale ili zone vora kod strut-and-tie modela je data relacijom
oblika:

Fn = f cu A

(2)

fcu je efektivna vrstoa pri pritisku u elementu, dok je A povrina poprenog presjeka
elementa.
Efektivna vrstoa betona u STM elementima je iskazana u zavisnosti od vrstoe betona pri
pritisku mjerene na cilindru ( fc ) primjenom izraza:

f cu = 0.85 s f c

(3)

s=1.0 za "strut" element prizmatinog oblika u neisprskaloj pritisnutoj zoni

s=0.75 za "strut" "bottle-shaped strut" sa minimalnom armaturom
s=0.60 za "bottle-shaped strut" bez minimalne armature
n=1.0 za vor koji povezuje pritisnute elemente (CCC vor)
n=0.80 za vor sa pritisnutim elemenatima i jednom zategom (CCT vor)
n=0.60 za vor u kojem je ankerovano vie od jedne zatege (CTT vor)
Prema Canadian Standards Association (CSA) i AASHTO LRFD Bridge Design
Specifications treba da bude ispunjen uslov dat relacijom (1) pri emu je redukcioni faktor
=0.70. Nosivost "strut" elementa definisana je u funkciji deformacije zatezanja u betonu i ugla
izmeu "strut" i "tie" elemenata, primjenom jednaina (4) i (5).

f cu =

f c
0.85 f c
0.8 + 1701

1 = s + ( s + 0.002 ) cot 2 s

(4)
(5)

gdje je 1 glavna deformacija zatezanja u betonu, s deformacija u zategnutoj armaturi

(obino y), vrijednost 0.002 pretpostavljena deformacija u betonskoj dijagonali pri lomu, a s
ugao izmeu pritisnute dijagonale i zatege.
Prema ovim propisima za vorove STM su predviena sljedea naponska ogranienja:

f cu = f c

(6)

gdje je: =0.85 za CCC vor, =0.75 za CCT vor i =0.65 za CTT vor.
EC2 predvia da se proraunska vrstoa pritisnutih betonskih tapova u isprskalom betonu
(sa podunim prslinama) rauna primjenom izraza:

Rd max = 0.6f cd
Koeficijent se rauna prema relaciji: =1-fck/250 (fck je karakteristina vrijednost vrstoe
betona pri pritisku mjerena na cilindru, a fcd predstavlja raunsku vrstou betona pri pritisku),
[5]. Za pritisnute vorove (CCC) prema EC2 napon na stranama vora je ogranien na fcd, dok
se za vorove sa pritisnutim elementima i jednom zategom (CCT) ograniava na 0.85 fcd, za
vor sa vie od jedne zatege (CTT) na 0.75 fcd.

3. REZULTATI EKSPERIMENTALNIH ISTRAIVANJA

U cilju ispitivanja efekata betona visoke vrstoe na smiuu nosivost greda obavljeno je
eksperimentalno ispitivanje na parovima meusobno identinih greda od betona visoke i
normalne vrstoe. Grede su ispitane pod dejstvom jedne koncentrisane sile u sredini raspona i

401
dovedene do loma koji se moe karakterisati kao smiui lom. Eksperimentalno ispitane grede
koje su analizirane u ovom radu su prikazane na slici 3, dok su osnovni podaci i rezultati
ispitivanja dati u tabeli 1.

Slika 3. Karakteristike eksperimentalno ispitanih greda [8]

402
Tabela 1. Podaci o ispitanim gredama i rezultati testova
Beton visoke vrstoe
(fc=90 MPa)

Opti podaci o gredama

Beton normalne vrstoe

(fc=35 MPa)

b
mm

h
mm

a/d

wfy
MPa

l
%

Oznaka
grede

Tip *
loma

Vu,test
kN

Oznaka
grede

Tip* loma

Vu,test
kN

120

240

2.0

0.443

1.7

H24-1.7

S-Z

83.5

N24-1.7

S-P

61.5

120

240

2.0

0.831

2.4

H24-2.4

S-Z

108.5

N24-2.4

S-P

89.5

120

240

2.0

1.330

3.2

H24-3.2

S-Z

152.5

N24-3.2

S-P

115

120

300

1.5

0.443

1.8

H30-1.8

S-Z

160

N30-1.8

S-P

110

120

300

1.5

0.831

2.4

H30-2.4

S-Z

210

N30-2.4

S-P

175

120

300

1.5

1.330

3.2

H30-3.2

S-Z

192

N30-3.2

LPD

199.5

120

360

1.25

0.443

1.5

H36-1.5

S-P

205

N36-1.5 S-P, LPD

135

120

360

1.25

0.831

2.5

H36-2.5

S-P

315

N36-2.5

200

120

360

1.33

1.330

3.2

H36-3.2

S-P

335

N36-3.2 S-P, LPD

225

120

360

1.25

0.831

2.5+

H36-2.5+

S-P

337.5

N36-2.5+

220

LPD

LPD

S-Z=smicanje-zatezanje; S-P=smicanje-pritisak; LPD=lom pritisnute dijagonale

Proraun nosivosti na smicanje eksperimentalno ispitanih greda uraen je u skladu sa ACI

318 -02, primjenom kompjuterskog programa CAST. Strut-and-tie model koji je korien u
proraunu eksperimentalnih modela je prikazan na slici 4. Elementi modela su: zategnuta tetiva
E2, pritisnute dijagonale E1 i E3 (bottle-shaped), pritisnuti prizmatini elementi E5, E6 i E7 i
stabilizator E4. vorovi N1 i N3 su tipa CCT, dok su ostali vorovi: N2, N5, N6 i N7 tipa CCC.

Slika 4. Strut-and tie model primijenjen za proraun programom CAST [8]

U tabeli 2 su prikazani rezultati prorauna primjenom programa CAST, elementi u kojima je

dostignuta granina nosivost i odnos sile loma prema eksperimentalnim rezultatima, i sile
granine nosivosti koja je dobijena primjenom programa CAST.
Analiza rezultata je pokazala da kod greda od betona visoke vrstoe postoji nesaglasnost
izmeu eksperimentalno utvrenog mehanizma loma i kritinog elementa po kojem nastupa lom
prema rezultatima prorauna. Proraunom se ukazuje da je kod greda od betona visoke vrstoe
kritian element E2 koji predstavlja zategu ("tie" element), to nije potvreno eksperimentom.

403
Tabela 2. Rezultati prorauna nosivosti programom CAST koji koristi STM prema ACI 318-02
Beton visoke vrstoe
(fc=90 MPa)

H24-1.7
H24-2.4
H24-3.2
H30-1.8
H30-2.4
H30-3.2
H36-1.5
H36-2.5
H36-3.2
H36-2.5+

Vu ,test
Vu ,CAST

Element
loma

Vu,CAST
(kN)

Oznaka

Beton normalne vrstoe

(fc=35 MPa)

68.4
E2
94.7
E2
120.2
E2
117
E2
148.4
E2
253.4
E1-E3, E2
167.1
E2
330.5
N1, E1-E3
323
E2, N2
330.5
N1, E1-E3
Aritm. sred

Oznaka

1.221
1.146
1.269
1.368
1.415
0.758
1.227
0.953
1.037
1.021
1.141

N24-1.7
N24-2.4
N24-3.2
N30-1.8
N30-2.4
N30-3.2
N36-1.5
N36-2.5
N36-3.2
N36-2.5+

Vu ,test
Vu ,CAST

Element
loma

Vu,CAST
(kN)

58.7
E1-E3
72.9
E1-E3
72.9
E1-E3
90
N1-N3
90
N1-N3
98.5
N1-N3
120
E1-E3
133.9
N1-N3, N2
133.9
N2
133.9
N1-N3, N2
Aritm. sred.

1.048
1.228
1.578
1.222
1.944
2.025
1.125
1.494
1.680
1.643
1.499

Lom smicanje - zatezanje manifestuje se otvaranjem kose prsline i njenim grananjem u zoni
vora N1 (N3), dok je kod loma smicanje-pritisak karakteristino drobljenje betona pri vrhu
kose prsline, na prelazu iz vora N2 u "strut" elemente E1 (E3). Za grede od betona normalne
vrstoe rezultati prorauna znatno tanije ukazuju na kritine elemente. Iz numerikih rezultata
odnosa eksperimentalno utvrene nosivosti i vrijednosti dobijenih primjenom programa CAST
moe se konstatovati znatno vea sigurnost prorauna za grede od betona normalne vrstoe.
Nekonzervativni rezultati prorauna za beton visoke vrstoe jo su izvjesniji ako se ima u vidu
da su proraunske nosivosti za sluaj dostizanja efektivne nosivosti u elementima kod kojih je
stvarno dolo do loma znatno vee nego Vu,CAST iz tabele 2.
Za eksperimentalno ispitane grede iz serije H36-N36 definisane su efektivne vrstoe za
"strut" elemente E1-E3, prema kodovima ACI 318-02, CSA i EC2, pri emu je pretpostavljen
STM sa hidrostatikim vorovima, [6,8,9]. Dijagrami raspodjele napona du "strut" elementa
koji su odreeni mjerenjem deformacija na povrini betona, kao i efektivne vrstoe odreene u
skladu sa proraunskim kodovima za grede iz serije H36 prikazani su na slici 5.
80

H36-15 test
ACI

70

50

ACI

80
70
Napon (MPa)

Napon (MPa)

90

CSA
EC2

60

40
30
20

CSA

60
50

EC2

40
30

H36- 25
test

20

10

10

H36-32
test

0
0

12

18

24

30

36

Rastojanje od vora N2 (cm)

42

48

12

18

24

30

36

Rastojanje od vora N2 (cm)

42

48

H36-25+
test

Slika 5. Naponi du "strut" elementa za grede od betona visoke vrstoe

4. ZAKLJUAK
Strut-and-tie model primijenjen za grede od betona visoke vrstoe daje proraunske
rezultate manje sigurnosti nego u sluaju betona normalne vrstoe. Ovo je naroito
karakteristino za sluaj kada je a/d<2.0. Iz rezultata prikazanih u tabeli 2 evidentno je da je
nosivost pritisnute dijagnale kod greda od betona visoke vrstoe precijenjena.

404
Rezultati prorauna primjenom programa CAST, po pitanju kritinog elementa modela u
kojem dolazi do loma, u sluaju greda od betona visoke vrstoe ne odgovaraju eksperimentalno
utvrenom mehanizmu loma. Kritino mjesto loma kod ovih greda, prema rezultatima testova, je
dio pritisnute dijagonale u blizini CCC vora. Za gredu H36-1.5 je napon u voru pri lomu manji
od efektivnih napona koje predviaju kodovi za proraun, dok je kod svih greda evidentno da je
maksimalan napon dostignut u dijelu pritisnute dijagonale neposredno uz vor, gdje se gubi
efekat utezanja meudejstvom elemenata koji se spajaju u voru.
Zakljuuje se da je proraun greda primjenom STM nekonzervativan ako se za beton visoke
vrstoe koriste efektivni naponi dobijeni primjenom istih odnosa kao za beton normalne
vrstoe. Dijagrami na slici 5 pokazuju da je EC2 neto vie konzervativan nego ostali
proraunski kodovi. Efektivne napone u elementima STM treba definisati u funkciji vrstoe
betona, kako to predvia EC2.

5. POPIS LITERATURE
[1] ACI Committee 318: Building Code Requirements for Structural Concrete (ACI 318-02) and
Commentary - Appendix A
[2] ASCE-ACI Committee 445 on Shear and Torsion: Recent Approaches to Shear Design of
Structural Concrete, Journal of Structural Engineering, December 1998, pp1375-1417
[3] Brown, M. D., Bayrak, O.: Design of Deep Beams Using Strut-and-Tie ModelsPart I:
Evaluating U.S. Provisions, ACI Structural Journal, July-August 2008, V105, No. 4, pp 395-404
[4] Brown, M. D., Bayrak, O.: Design of Deep Beams Using Strut-and-Tie ModelsPart II: Design
Recommendations ACI Structural Journal, July-August 2008, V105, No. 4, pp 405-413
[5] EN 1992-1-1:2004-Evrokod 2: Proraun betonskih konstrukcija Deo 1-1 Opta pravila i
pravila za zgrade, Beograd, februar 2006
[6] Martin, B. and Sanders, D.: Verification and Implementation of Strut-and-Tie Model in LRFD
Bridge Design Specifications, AASHTO, November 2007, pp 276
[7] Reineck, K.H.: Shear design in a consistent design concept for Structural Concrete based on
strut and tie models, FIB Symposium 1999, Prague, Session 2: Practical Design of Structural
Concrete
[8] Sini-Grebovi R.: Uticaj visoke vrstoe betona na smiuu nosivost armiranobetonskih greda,
Doktorska disertacija, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, 2009. str. 263
[9] Sini-Grebovi R.: Nosivost elemenata strut-and-tie modela za grede od betona visoke i
normalne vrstoe, Internacionalni nauno-struni skup GNP 2008, Zbornik radova, abljak,
Crna Gora, str.151-156

405

Marija Stamenkovi 1
Milica orevi 2
Slavia Trajkovi 3

PRIMENA ELEKTRONSKOG UENJA U OBLASTI

ARHITEKTURE
Rezime: Na osnovu vrsta digitalnih podataka, koji su svoju primenu nali u arhitekturi,
predstavljene su mogunosti i naini primene elektronskog uenja u ovoj oblasti. Savremenim
informacionim i komunikacionim tehnologijama materija se pribliava studentima uz pomo
tekstualnih i grafikih podataka (2D i 3D modeli) uz primenu animacije, audio i vizuelnih
podataka kojima se upotpunjuje spoznaja fizikih struktura, njihovog okruenja, porekla i
osobenosti.Kroz analizu primera, ukazano je na prednosti korienja ovakvog vida uenja u
odnosu na klasino izvoenje nastave, kao i na nedostatke. Elektronsko uenje ima najbolju
primenu kao pomo klasinom izvoenju nastave. Cilj upotrebe je vea produktivnost, koja se
ogleda u smanjenju vremena potrebnog za prikupljanje informacija, poveanje dostupnosti
podataka veem broju studenata i motivacija studenata za dalja samostalna istraivanja.
Kljune rei: elektronsko uenje, arhitektura, digitalna prezentacija objekta, virtualna realnost

APPLICATION OF E- LEARINING IN THE FIELD OF

ARCHITECTURE
Abstract: Based on the type of digital data, that found their application in architecture, here are
presented the possibilities and ways of applying e-learning in mentioned field. Contemporary
information and communication technologies enable students to learn the subjects with the aid
of textual or graphic data (2D and 3D models) with the application of animation, audio and
visual data which complete understanding of physical structures, their environment, origin and
characteristics. Through the analysis of examples, here are signified the advantages of this form
of learning compared to traditional teaching, as well as disadvantages. Electronic learning has
the best application as help to the classical teaching process. The goal of its application is greater
productivity, which is reflected in the reduction of time needed to gather information, increase
availability and accessibility of the data to a large number of students and motivation of students
for further independent research.
Key words: e- learning, architecture, digital presentation of the object, virtual reality

Student doktorskih studija, Graevinsko- arhitektonski fakultet u Niu,

e-mail: marijastamenkovic@gmail.com
2
Student doktorskih studija, Graevinsko- arhitektonski fakultet u Niu, e-mail: dia.milica@gmail.com
3
Dr Slavia Trajkovi, vanredni profesor, Graevinsko-arhitektonski fakultet u Niu, Aleksandra
Medvedeva 14

406

1. UVOD
Razvoj novih informacionih i kompjuterskih tehnologija uticao je na pojavu novih,
savremenih metoda uenja i u oblasti arhitekture pod ime se podrazumeva interaktivno
povezivanje studenata sa arhitektonskim objektom i njegovim okruenjem. Ovo se ne odnosi
samo na pruanje tekstualnih informacija o objektu ve i na doivljavanje objekta kroz
njegovu virtuelnu prezentaciju. Opte je poznato da je arhitektonska struka sa dominantnom
vizuelnom komponentom, te da se od svakog budueg arhitekte oekuje vrhunska percepcija
prostora tj. najvii nivo sposobnosti prostorne vizuelizacije. Ova sposobnost nije uroenja i
zahteva uenje i vebanje.
Istaivanja su pokazala da studenti imaju dosta potekoa u razumevanju prostornih
karakteristika objekata korienjem klasinih metoda uenja. Cilj primene ovakve metode
uenja je da se olaka transfer znanja i razumevanje arhitektonskih, graevinskih i urbanistikih
kvaliteta kao i da se motiviu studenti za detaljnije prouavanje predmeta istraivanja.
Korienjem multimedija i Interneta, u svrhu poboljanja kvaliteta uenja, studentima se
omoguava pristup udaljenim izvorima i uslugama kao i saradnja i komunikacija na daljinu.

2. VRSTE DIGITALNIH PODATAKA

Digitalni podaci koji bi nali primenu u arhitekturi, u procesu elektronskog uenja su [5]:
tekstualni podaci
grafiki podaci - 2D, 3D prikazi
animacija
zvuk - audio zapis
video zapis
Tekstualni podaci daju opis arhitektonskih, graevinskih, istorijskih karakteristika predmeta
prouavanja koji su nerazdvojni od grafikih podataka 2D i 3D prikaza digitalnog modela
objekta. Radi boljeg razumevanja predmeta istraivanja pogodno je korienje savremenih
softverskih programa kako bi se arhitekstonske strukture sagledale u potpunosti, sa svih strana,
spolja i iznutra. Audio zapis omoguava kontakt studenta sa predavaem i sa drugim uesnicima
u procesu transfera znanja. Takoe, moe sluiti i kao pratea muzika podrka animaciji. Video
zapis je najpotpuniji vid transfera znanja jer je slika propraena audio objanjenjima nalik na
reportae i tv emisije.

3. NAINI I MOGUNOSTI PRIMENE ELEKTRONSKOG UENJA U

ARHITEKTURI
Elektronski podaci koji se koriste u procesu uenja i provere znanja mogu se koristiti u
sledeim formama:
digitalni udbenik - prikaz najrazliitijih multimedijalnih formi - animacije, grafike,
zvunih i video zapisa pored tekstualnih priloga i slika u cilju objanjenja karakteristika
nekog objekta
testovi i vebe - on-line provera znanja
virtuelni obilazak - tura kroz odreeni stvarni ili zamiljeni prostor - graevinski objekat,
muzej, nalazite. Ovim je omoguen pristup, manipulisanje i detaljno sagledavanje
objekta kroz model. Obilazak je izveden 3D grafiki sa mogunou samostalnog
kretanja kroz prostor.

407

Primer koji bi svoju primenu mogao da nae u okviru digitalnog udbenika, kao i za virtualni
obilazak je modul multimedia law [2]. Predstavlja trodimenzionalnu virtualnu zgradu Suda iji
je projekat zasnovan na postojeem objektu u Berlinu. Dati su trodimenzionalni opisi prostorija i
fizikih elemenata u objektu. To omoguava studentu virtualni obilazak i prikupljanje
informacija o objektu, sto moe biti u vezi sa materijalima, tehnikama gradnje itd. Pored bitnih
informacija za testove i ispite, korisniku se prua niz zanimljivih detalja vezanih za objekat,
prilikom ega je obrazovna sfera kombinovana sa sferom zabavnog karaktera.

Slika 1- 3D ulazni hol, modul multimedia law

U daljem tekstu je, kroz par primera dat prikaz naina primene elektronskog uenja u
arhitekturi.

3.1 Projekat Virtual Pompeii [6]

Projekat Virtual Pompeii jedan je od primera primene elektronskoih medija u obrazovanju
i turizmu. Projekat predstavlja virtuelnu rekonstrukciju pozorinog kompleksa starog rimskog
grada Pompeje. Ovo ukljuuje trodimenzionalne modele Izidinog hrama, Velikog teatra,
Trougaonog foruma i podruja koja ih povezuju. Projekat takoe ukljuuje propratnu istorijsku
dokumentaciju, originalne muzike i dramske kompozicije i izvorni materijal. Danas je celovit
projekat dostupan javnosti putem weba, kako u edukativne tako i u umetnike svrhe (sl.2).
Uenje uz pomo ovakvog medija bi se generalno moglo svrstati u tri kategorije:
1. prikaz i izlaganje (show-and-tell)- Nastavnik koristi digitalni model uz pomo ega bi
ilustrovao kako izgleda objekat koji je predmet analize i time propratio svoje izlaganjediskusiju. Ovim se omoguava sagledavanje objekta u celosti, sa svim njegovim oblikovnim,
strukturalnim, istorijskim karakteristikama. Arhitekte i arheolozi upravo u cilju boljeg
objanjenja karakteristika objekta konstruiu makete- fizike rekonstrukcije objekta. Iako su
ovakvi modeli verni i lako razumljivi prikaz predmeta analize, oni su nepodesni i skupi za
korienje u edukativne svrhe. Za razliku od maketa, koje su dostupne u odreeno vreme na
odreenom mestu, virtuelna rekonstrukcija moe se beskonano puta kopirati, prezentovana uz
pomo ekonomski isplativih medija.
2. konstruktivni projekat- Studenti sami kreiraju 3D model kako bi kroz ovaj proces nauili
kako izgleda istraivani objekat (stvarni ili zamiljeni). Ovo zahteva od studenta da temeljno
proui izvorni materijal, da sarauje i razmenjuje informacije sa drugim istraivaima. Krajnji
cilj je konstruisanje 3d modela kroz koji student ponovo reava pitanja koja su u fazi izlaganja
objanjena. U sluaju Virtualne Pompeje, nastavnik studentima postavlja zadatak da

408

nadograde model dodavanjem odreenih karakteristika objektima, ubacivanjem odreenih

struktura unutar kompleksa ili ak kreiranjem razliitih animacija. Kroz 3D animacije mogu se
prezentovati pojedine socijalne aktivnosti koje su se odigravale unutar kompleksa kao npr.
dramski nastupi, retoriki skupovi itd. Uz pomo sofisticirane softverske podrke, virtualni ljudi
mogu interagovati sa studentom na ogranien ali interesantan nain. Alternativno, student moe
koristiti model ili deo modela za izgradnju drugog objekta iz grko- rimskog perioda ili za
kreiranje video igara.
3. druge konstruktivne aktivnosti- uz pomo odgovarajue softverske podrke studenti mogu
koristiti 3D model (Virtual Pompeii) kao socijalni virtualni prostor gde bi se mogli ulogovati sa
udaljenih lokacija, susretati i interaktivno komunicirati jedni sa drugima, sa nastavnikom ili
virtuelnom autonomnom osobom.

Slika 2 3D digitalna rekonstrukcija pozorinog kompleksa

3.2 Vieslojni prototip rimskog teatra u Biblosu [3]

Sledei primer ilustruje korienje digitalnih modela u cilju poduavanja u oblasti istorije
arhitekture odnosno korienje vieslojnog prototipa u cilju razumevanja i uenja o istoriji
znamenitog objekta. Pod vieslojnim prototipom podrazumeva se stvaranje dinamike
virtuelne istorije koja se zasniva na interaktivnim tehnikama sticanja znanja kombinovanim sa
audio- vizuelnim medijima. Virtuelni svet u ovom sluaju povezuje studente (sadanjost) sa
istorijskim mestom (prolost). Na ovaj nain studentima se pored saetih istorijskih tekstova
prua i mogunost da osete duh znamenitog mesta.
Dosadanja iskustva pokazuju da studenti imaju dosta potekoa u razumevanju istorije
objekta kada se nastava sprovodi na tradicionalan nain. Zbog toga se nove informacione
tehnologije danas koriste kao sredstvo za uenje istorijskog razvoja artefaktnih struktura. Jedan
od primera je digitalna rekonstrukcija starog rimskog teatra u gradu Biblosu u Libanonu, koji je
pod meunarodnom zatitom UNESCA. Kako su u ovom sluaju ostale samo ruevine, istorijska
vrednost objekta treba da podstakne studenta na prouavanje prethodnog izgleda objekta kroz
analizu konstrukcije objekta i starih tehnologija gradnje. Razvojni model rimskog pozorita je
interaktivni 3D model koji prikazuje razliite konstruktivne etape gradnje objekta i time prua
informacije o tehnikama gradnje starih Rimljana (sl.3). Razvojni model propraen tekstualnim
podacima prua studentima informacije o istorijskim, umetnikim i tehnikim karakteristikama
objekta ime se unapreuje razumevanje predmeta istraivanja. Ilustrovanjem razliitih faza u
razvoju objekta, u zavisnosti od vremenskog perioda posmatranja, mogu se prouavati
strukturalne i vizuelne modifikacije objekta tokom vremena (sl.4). Na taj nain student kao

409

posmatra dobija uvid u istoriju koja stoji iza ruevina objekta. Uz pomo 3D modela i slika
uzetih sa lica mesta moe se konstruisati virtuelna panoramska fotografija objekta koja
omoguava rotiranje za 360 stepeni oko odreene ose posmatranja (sl.5). Dodavanjem virtuelnih
podataka o nekadanjem izgledu objekta moe se vriti uporedna analiza ranijih i sadanjih
karakteristika objekta. Ovaj vieslojni prototip se takoe moe koristiti za on line
komunikaciju studenata i razmenu korisnih podataka. Korienje ovakvog prototipa osigurava
interaktivno uee u procesu obrazovanja studenata istorije arhitekture kao i novu metodu
restauracije artefaktnog okruenja.

Slika 3- vieslojni prototip koji ilustruje razliite grafike priloge i primere u zavisnosti od selektovanog perioda

Slika 4- razliiti prikazi objekta u zavisnosti od vremenskog perioda

Slika 5 - Virtuelni prikaz teatra sastavljen og cilindrinih panoramskih fotografija i 3D model

410

3.3 Projekat Virtual Hagia Sophia restitucija, vizuelizacija i virtualna

simulacija [4]
Jo jedan primer je virtualna 3D rekonstrukcija pod nazivom Virtual Hagia Sophia.
Graevina predstavlja vrhunac vizantijske umetnosti i bogatstva. Podignuta je u samom centru
jedne od najbogatijih kulturnih prestonica dananjice Istanbulu. Tokom vie od 14 vekova
postojanja menjala je svoj kako spoljanji tako i unutranji izgled. Prvobitno je bila pravoslavna
crkva, zatim katolika katedrala, damija i danas predstavlja svetovni muzej. Upravo iz tog
razloga bila je pogodna za izradu projekta, koji bi studente, u oblasti istorije arhitekture, proveo
kroz razliite vremenske periode i stilove gradnje. Studentima je omogueno da primenom
restitucije preobrate virtualni model jednog perioda u model drugog perioda. Tako na primer, 3D
model damije je uzet kao osnovna struktuara (sl.6a), sa koje su elementi karakteristini za
islamsku arhitekturu uklonjeni, i modelovanjem se dolo do vizantijskog objekta (sl.6b). U
pitanju je spoljanji izgled graevine.

Slika 6 3D model islamske damije (a) i vizantijske katedrale (b)

Studenti imaju mogunost virtualne posete graevini kroz razliite vremenske periode. Tako
je na primer, simulacija uraena i za vizantijski (sl.7a) i za islamski period (sl.7b). Posetioci
mogu samostalno upravljati, prouavati i manipulisati modelom znamenitog objekta.

Slika 7 foto-realistina simulacija unutranjosti graevine iz vizantijskog (a) i islamskog perioda (b)

411

4. PREDNOSTI I NEDOTACI ELEKTRONSKOG UENJA

Prednosti primene savremenih tehnologija uenja u oblasti arhitekture su predoene
prethodnim primerima. Uopteno se moe rei da je proces elektronskog uenja bez vremenskog
i prostornog ogranienja.
to se tie nedostataka, oni se ogledaju u tome to predava ne moe studente dodatno
aktivirati svojim izlaganjem uivo, bojom i jainom glasa, kretanjem, uvidom u panju studenata
kao i stalnom dvosmernom interakcijom. To je znaajno za dodatna objanjenja za razumevanje
fizikih struktura koje su predmet prouavanja oblasti arhitekture.

5. ZAKLJUAK
Primena elektronskog uenja u oblasti arhitekture je od velikog znaaja za postizanje
visokog nivoa kvaliteta obrazovnog procesa, bilo da je re o multimedijalnom nastavnom
sadraju kao pomoi u u izvoenju klasine nastave ili kao dopunskom materijalu koji
studentima olakava samostalno uenje. Kako proces prouavanja arhitekture predstavlja
neraskidivu vezu tekstualnih i grafikih podataka (2D, 3D modela itd.) putem elektronskog
uenja se poboljava razumevanje predmeta istraivanja. Da bi se postigao cilj, kursevi
elektronskog uenja moraju biti dobro razraeni, jer su obino manje prilagodljivi u odnosu na
interakciju licem u lice. Uz dobro razraen sistem elektonskog uenja u arhitekturi, skratilo bi
se vreme prikupljanja podataka, poboljalo razumevanje gradiva, poveala dostupnost podataka
veem broju studenata i ostalo bi vie prostora za samostalno istraivanje i unapreenje znanja.
Osnovni cilj elektronskog uenja je optimalno pruanje znanja uz pomo pouzdanih medija
koji e podrati proces uenja. Istraivanja pokazuju da na proces uenja veliki uticaj ima
meusobna razmena. Vanu ulogu ima komunikacija i interakcija na relaciji predava - student,
predava - predava i student - student.

6. POPIS LITERATURE
[1] Aneli S., Instrukcijski dizajn u E- obrazovanju, Zbornik radova Simpozijuma o
raunarskim naukama i informacionim tehnologijama- Yu Info 2008, Kopaonik, 2008.
[2] Eichner M., Gcks M., Hoffmann R., Wolff M., Speech enabled services in a webbased e-learning enviroment, Proceedings of the IASTED International Conference
WEB-BASED EDUCATION , Innsbruck, 2004.
[3] El-Khoury N., De Paoli G., Dorta T., Digital Reconstruction as a means of
understanding a buildings history, eCAADe 24 - session 19: digital design education,
Volos, 2006.
[4] Foni A.E., Papagiannakis G., Thalmann N.M., Virtual Hagia Sophia: Restitution,
Visualization and Virtual Life Simulation, MIRALab cui, University of Geneva,
Geneva, Switzerland
[5] Ivanov S., Primena multimedijalnih sistema u savremenom pristupu izvoenja
nastave, Magistarska teza, Zajear, 2008.
[6] Jacobson J., Vadnal J., The Virtual Pompeii Project, World Conference on ELearning in Corporate, Government, Healthcare, and Higher Education (E-Learn),
Vancouver, 2005.
[7] Zhuang Y., Mao Y., Wu F. and Pan Y., Towards Comprehensive 3D Enabled WebBased Learning, International Journal of Computer Processing of Oriental Languages,
Vol. 16, No. 3, 2004.

412

413

Jasmina Stoji 1

BIOKLIMATSKA, PODZEMNA ARHITEKTURA

RAZVOJ I PRINCIPI
Rezime: Osnovna ideja rada sastoji se u analizi arhitektonske problematike savremenog doba,
suoenim sa klimatskim promenama, globalnim otopljavanjem planete, deficitom neobnovljive
energije, ogromnim porastom populacije. Dati su relevantni primeri i principi razvitka odrive
ali i samoodrive arhitekture kroz razliite vremenske epohe. Podzemni objekti kao (pasivni
solarni sistemi, izolacija zemljanim pokrivaem i vegetacijom, ventilacija i isolacija), dati su kao
jedno od moguih reenja ovog globalnog problema. Prouavanjem modela iz prirode, po ugledu
na sisteme i zakonitosti iz flore i faune data su odreena reenja, kojima se objanjava kako
postii velike utede neobnovljive energije tokom izgradnje i konzumacije ovakvih objekata.
Kljune rei: Bioklimatska arhitektura, podzemni objekti, pasivni solarni sistemi, samoodrivi
objekti

UNDERGROUND BIOCLIMATIC ARCHITECTURE

DEVELOPMENT AND PRINCIPLES
Abstract: The main idea of the work is to analyze architectural challenges of a modern time,
manly those that consider climate changes, global warming, renewable energy deficiency and
population grout. The relevant examples and principles of tenable and self tenable architecture
development throughout history are shown. Underground structures like passive solar systems,
vegetation as an isolation, ventilation and isolation are given as a solution of this global
phenomenon. By understanding the model of Nature, like systems and laws of flora and fauna,
certain solutions are given that will insure the necessary savings of renewable energy during the
building constriction and building usage.
Key wards: Bioclimatic architecture, underground object, passive solar systems, self tenable
objects

Diplomirani inenjer arhitekture, PhD student GAF Ni, tele/fax 018/525-580, ministo@hotmail.com

414

1. UVOD
Industrijki razvoj, poev od druge polovine IX veka, prouzrokovao je veliku potronju
sirovina i energije uz poveanje emisije tetnih materija u okolinu tokom celog ciklusa
proizvodnje, pa i trajanja proizvoda. Posledice ovakvog ophoenja prema prirodi dovele su do
klimatskih promena (tetnog zraenja Sunca, sua, pojave kiselih kia, eutrofikacije,
fotohemijskog formiranja ozona, globalnog zagrevanja, topljenja gleera i dr), kao i do
poveane emisije otrovnih materija u vazduhu, poveanog rizika od elementarnih katastrofa itd.
Ogranieni prirodni resursi sirovina i energije, kao i sve vei zahtevi za poveanjem
proizvodnje i potronje energije doveli su do razvoja s jedne strane korienja obnovljivih
vidova energije i reciklae, a sa druge strane do korienja pasivne energije.
Danas, u svetu, obnovljivi vidovi energije i obnovljivi materijali, postali su relevantni faktori
savremenog drutva, zbog ozbiljnog deficita energije i sirovina. Razvijene ureene zemlje, za
razliku od onih nerazvijenih i zemalja u tranziciji, uglavnom optimatizuju i standardizuju
potronje energije i sirovina, a to implementiraju kroz sistemsko, ali i zakonsko ureenje, kako
bi ouvali prirodne resurse. Osnovni zahtevi su da proizvodnja ima niske energetske zahteve i
da izaziva malo zagaenje okoline, odnosno da ima malu emisiju opasnih materija tokom
proizvodnje i eksploatacije. Posebna panja se u proizvodnji posveuje reciklai i odlaganju
otpada, smanjenju buke, praine i vibracija. Treba napomenuti da se u graditeljstvu pri izgradnji
i ruenju objekata stvaraju velike koliine otpada, tako da postoje rastui zahtevi za poveanu
ponovnu upotrebu i reciklau gradjevinskog materijala, kao i stroiju kontrolu otpada.
Ekoloko, bioklimatsko projektovanje, obuhvata sve ove parametre. Dakle, ekoloka svest i
tednja energije se sada ne oslanja samo na edukaciju stanovnitva, ve ulazi u sve grane nauka,
postaje kodeks ponaanja savremenog drutva. XX vek poeo je kao doba industrije i
tehnologije, ali se rapidno promenio u doba informacija i ekologije [7].
Drugi problem je neprestani porast populacije i stvaranje gigantskih metropola. Te metropole
su u isto vreme i najvei potroai, ne samo neobnovljivih izvora energije i sirovina, ve i
ograniene korisne stambene povrine. Na taj nain, tokom neprestanog rasta populacije i
gradova, u isto vreme se smanjuju druge korisne povrine kao to su ume, obradive povrine i
dr. irenjem gradova, industrijskih zona, divljih naselja, pa i nestratekim irenjem vikend
naselja, stvara problem fizikog smanjenja prirodnih resursa, odnosno obnavljanje energije iz
prirode. Takoe, tokom ovakvih stalnih fizikih promena, potpomognutih brojnim tetnim
faktorima , ovaj problem dobija nove razmere, a to su izmeu ostalog, poremeaj eko sistema,
ugroavanje biljnih i ivotinjskih vrsta, na kraju ugroavanje i samog oveka.
Ako znamo da ukupna povrina Zemlje iznosi oko sedam milijardi kvadratnih kilometara, a
da je samo petina pogodna za naseljavanje, kako onda organizovati ogranienu zemljinu
povrinu za buduu ogromnu ljudsku zajednicu? Fabre-Luce pie u svojoj knjizi est milijard
insekata. Demografska ekspanzija, koja udvostruava stanovnitvo Zemlje svakih etrdeset
godina, ukazuje na predvidjanja da e za oko tri stotine godina na Zemlji biti sedam stotina
milijardi ljudi. Godine 2260. na svakog stanovnika Zemlje bie samo 10 kvadratnih metara
Zemljine povrine, a 2400. godine .samo 1 kvadratni metar! [2].
Upravo u toj tezi nastaje niz pogodnih alternativnih reenja u pogledu obezbeivanja
ivotnog i stambenog prostora, koje je graditeljstvo, noeno politikim i socijalnim promenama
u drutvu, logino primenjivalo. Naime, pojava visokih kula, oblakodera, ak i zgrada veliine
manjih gradova, kao i uopte etana forma u arhitekturi, u vremenu visokih tehnikih
mogunosti, nastajale su upravo u metropolama, u kojima je koncentracija ljudi najvea a time
delimino reavala problem deficita korisne graevinske povrine. Meutim, takvi objekti, osim
visokih zahteva u konstruktivnom i formalnom smislu, iz perspektive bioklimatskih principa
projektovanja, smatraju se potroaima energije ogromnih srazmera, obzirom na visoki stepen
gubitaka toplote preko razliitih vrsta otvora na fasadi, bilo da se radi o arhitekturi stambenog ili
javnog tipa.

415
Najzad, kada govorimo o gubicima toplote, podzemna arhitektura pokazuje znatno bolje
rezultate u pogledu odrivosti. Prednosti podzemnog tipa gradnje su viestruki. Ako je XX vek
bio vreme viespratnica, XXI vek e biti era podzemne gradnje. [9]

1.1 Razvoj i principi podzemne arhitekture

U kamenom dobu, u kome se ovek odvojio od ivotinja i postao razumno bie, datiraju prva
stanita, koje su naseljavale horde (prvobitne ljudske zajednice). Ta stanita su uglavnom bila
privremena prirodna stanita, kao to su kronje drvea i peine. U elji da sebi napravi sklonite
i da se sauva od promenljivih prirodnih uticaja okoline, oslukujui klimu, osobine terena i
sirovih materijala, ovek jestvarao bolje uslovie ivota.
Pojmovi kao to su izolacija, orijentacija, lokacija i slino, a datiraju iz daleke praistorije,
ustvari su polazni inioci u bioklimatskom projektovanju dananjice.
Nesumnjivo, najreprezentativniji primer prvobitnog stanovanja predstavlja peina, u kojoj je
ovek u osnovi teio zatiti od surovih spoljanjih uticaja, hladnoe, prekomerne suneve
svetlosti, promene temperature, vetra, padavina i dr. Primeri peina dati su na slici 1 i slici 2.

Slika 1. Selo Trogliti, Tunis

Slika 2. Iran

Primitivni alati, pravljeni uglavnom od kamena i drveta, nekakvi su poeci u stvaranju prvih
rukom napravljenih konstrukcija prvobitnih ljudskih stanita. Prvi materijali za graenje bili su
kamen drvo i zemlja. Zemlja meana sa vodom bila je odlian fleksibilan materijal, koji se
kasnije esto koristio u gradnji, i to kao ispuna, obloga ili vezivno sredstvo. Otkriem vatre u
kasnijem periodu, dolazi do preokreta u ljudskom drutvu, a zajedno sa tim i otkria novih i
materijala za graenje.
Vremenom, ta prvobitna primitivna stanita evoluirala su zajedno sa ovekom i njegovim
shvatanjem prirode. Ljudske nastambe razlikovale su se najvie prema topografskim i
klimatskim uslovima odreenih lokaliteta, a prema tome i stepenom zatite od spoljanjih
uticaja. Visei vrtovi Vavilona sagraeni u VI veku p.n.e. jedno od sedam svetskih uda (slika
3), primer su zatite od spoljanjih vremenskih uticaja, primenom ozelenjenog vodonepropusnog
krova, sainjenog od slojevito nabijene trske i gustog rastinja. Kula je graena stepenasto i na
svakoj kaskadi uzgajane su egzotine biljke, koje su osim estetske imale i zatitnu ulogu.
Pretpostavlja se da su tadanji graditelji napravili sistem navodnjavanja ovih raznovrsnih biljaka,
koristei se iskljuivo prirodnom energijom, i na taj nain odravali potrebnu vlanost slojeva
pokrivenih zelenilom. Gusto nabijeni slojevi trske preko kojih se nalazio sloj vegetacije,
podupreti kamenim stubovima, sluili su kao termo i hidroizolacija.

416

Slika 3. Visei vrtovi Vavilona

Zemunice - Evropsko i Azijsko tle bogate istorije, prepuno je primerima u kojima se zemlja i
vegetacija koriste kao izolacioni materijali. Neki od tih do danas ouvanih primera govore o
tome koliko je ovek potovao prirodne zakonitosti i bio njoj predodreen. Sve te zakonitosti
veoma inteligentno uzimao je iz biljnog i ivotinjskog sveta, prilagoavajui ih sebi. I danas,
prouavanje ekosistema ili izolacionih i ventilacionih mehanizama u biljnom i ivotinjskom
svetu predstavlja znaajnu inspiraciju za aplikaciju u objektima, uz mogunost da ak postane
neminovnost [1].
Zemunice predstavljaju najstariji oblik ljudskih kua, (slika 4). Ljudi su zemunice koristili
uglavnom za stanovanje ili su im koristile kao sklonita za domae ivotinje. Graene su nad
rupom ili udubljenjem, potpuno ili delimino ukopavane u zemlju. Ovakav metod gradnje,
obezbeivao je prijatnu atmosferu i optimalnu temperaturu za boravak u razliitim godinjim
dobima. Najzastupljeniji materijal uglavnom je bila zemlja, koja je pomeana sa vezivnim
prirodnim materijalima (slama, vegetacija) odlino sluila kao izolator, ali i drvo i kamen, kao
konstruktivni elementi. Zemunica takoe, prema svojim parametrima, predstavlja jedan od prvih
sistema pasivne solarne arhitekture. Stambena zemunica iz Novog Miloeva u Srbiji data je na
slici 4.

Slika 4. Stambena zemunica iz 1947.godine (Srbija, Novo Miloevo)

Zemunica je sagraena 1947. godine po uzoru na zemunice koje su se i pre toga pravile u
Srbiji. Nivo poda je ukopan u odnosu na okolni teren 1,5m. Zgrada nije imala zidova. Dvovodni
krov dodiruje zemlju, a krovnu konstrukciju ine slemenjaa koju nosi soha i gredice koje su
jednim delom oslonjene na nju, a drugim na zemlju. Na krovnu konstrukciju nabacan je sloj
trske, a preko nje blato kao krovni pokriva . [8]
Kroz vremenske epohe, sa razvojem tehnologije u graevinarstvu, podzemna arhitektura je
dobijala razliite oblike. Egipatske piramide, katakombe (svetilita i grobnice i svetilita) iz

417
rimskog doba, podzemni lavirinti, barutane iz doba osmanlijskog carstva, tuneli i mnogi drugi,
primeri su podzemne gradnje kroz istoriju. Iz ovih objekata puno se moglo nauiti o korienju
pasivnih tehnika gradnje, kao to su ventilacija, klimatizacija, grejanje i izolacija, korienjem
biorazgradivih materijala iz obnovljivih izvora energije, pre svega Sunca, vode i vetra. Na slici 5
je prikazano provetravanje zida sa otvorima i aerodinamikim principima, Gourna- Egipat

Slika 5. Provetravanje zida sa otvorima i aerodinamikim principima, Gourna (Egipat)

Jo 3000. godina pre nove ere asirijski trgovci su znali za tehniku klimatizacije prostorija
isparavanjem rasprene vode. Palata kralja Arzawa iz Anatolije 1200.godine pre nove ere je
grejana toplim vazduhom. Grejanje sa ventilacijom - strujanjem sveeg vazduha primenjivana je
u rimskoj gradnji u Orati u blizini Neapela 80. godine nove ere. Hlaenje letnje rezidencije
Kalifena Magdija u Bagdadu ugraivanjem dopremanog snega u duple zidove bilo je 775.
godine. Znaajan doprinos razvoju tehnike hlaenja i ventilacije dao je Leonardo da Vini oko
1500. godine konstrukcijom ventilatora na vodeni pogon.
U periodu od 1700. do 1800. godine Boyle, Gay-Lussac i Dalton formulisali su
termodinamike zakone vlanog vazduha. Pravi razvoj klimatizacije je nastupio posle 1850
godine kada se ventilacija i klimatizacija uveliko koristila u industriji, gde se sve vie pojavljuju
visoke temperature, praina, neprijatni mirisi. Godine 1870. godine, Karl von Linde je
konstruisao prvi kompresorski rashladni ureaj. Carrier (otac dananjih klima sistema) je u
Brooklinu konstruisao prvi klima sistem korienjem velikog pritiska. Meutim, tehnolokim
razvojem sistema klimatizacije poveavala se i potronja elektrine energije. Nakon energetske
krize 1973.godine poinje propaganda utede energije i u domenu klimatizacije.
Prouavanjem modela iz prirode, po ugledu na sisteme i zakonitosti iz flore i faune, moe se
doi do velike utede energije, redukcije CO2 u vazduhu i zatiti klime, a da se pritom odri
potrebni komfor, optimalna temperatura, vlanost vazduha i provetrenost prostorija. vajcarski
biolog M. Lscher 1950. godine, sproveo je istraivanje na modelu kule termita (slika 6 i slika
7). U ovom istraivanju je dokazano a su termiti primenjivali tehniku odravanja temperature i
ventilacije unutar kule, na osnovu ega je napravljen termo sifonski model. Metoda promene
hladnog i toplog vazduha, zbog razliite gustine i teine vazduha, ustvari omoguava stalnu
razmenu ustajalog vazduha sa sveim, i na taj nain konstantno ventilira i osveava prostor
unutar kule.

418

Slika 6. Kula termita

Slika 7. Ventilacija i odravanje temperature

Podzemni objekti, kroz istoriju, uglavnom su pravljeni za uvanje hrane, ali i oruja, koje je
zahtevalo minimalni nivo vlage i konstantnu temperaturu. Razliiti zahtevi imali su za cilj
ispunjavanje specifinih uslova, koje je podzemna gradnja obezbeivala, a to su pre svega
konstantna temperatura, ali i manjak buke, vea bezbednost, zatita od poara, ratova, potrebe
sklonita itd.
Hlaenje strujanjem vazduha kroz specijalne otvore u zgradi Othamana Katrkuda iz Egipta
data je na slici 8.

Sl.8. Zgrada Othamana Katrkuda, Egipat

Prve prave primere ukopanih objekata prekrivenih tresetnom zemljom i ozelenjenih

krovova, u uslovima hladene i vlane klime, nalazimo u starim skandinavskim selima.Takvi
krovovi su osim za toplotnu izolaciju sluili i kao toplotni akumulatori. Zemlja, naroito
prekrivena vegetacijom, sporo se hladi, sporo zagreva, a temperatura u objektu ne pada ispod
12C u najhladnijem periodu godine ak i u najekstremnijim klimatskim uslovima.
U neto blioj istoriji, u trenucima ekspanzije inovativnih materijala i vremenu okrutne
arhitekture betona i stakla, industrijalizacije, nesmotrenog graenja radi zadovoljavanja
trenutnih estetskih formi gradova, zapostavljajui prirodne bioklimatske principe i prednosti
koje je oveanstvo dobilo u nasleu, nesavesno i bez strategije odrivosti, kasnije pojavom
energetske krize krajem XX veka, graditeljstvo poinje da uvia problem globalne odrivosti
planete.
Na mnogim primerima u stambenoj arhitekturi iz autohtonih sredina, objektima nastajalim iz
istih funkcionalnih ali i tradicionalnih potreba, koherentnost sa prirodom je evidentna. Ta

419
takozvana Narodna arhitektura, kako anonimno graenje naziva Viktor Igo, arhitektura bez
arhitekata, kako slinu arhitekturu zove Rudofski, uz dodatno ime arhitektura bez pedigrea,
dakle graenje spontano, neposredno, popularno, vernakularno, organsko - sve su to imena
posebne arhitekture, koja je tako dugo bila zapostavljena i od koje se, u sutini, moglo tako
mnogo nauiti [6]. Danas u XXI veku, savremena arhitektura ima strategiju vraanja prirodnim
vrednostima.
Prvi pokret organske arhitekture, pokreu Le Korbizije kao i Frank Loyd Wright
filozofijom arhitektonskih oblika izvuenih iz organskih struktura sela, poetkom XX veka. Ova
ideja je pionir kasnijih pokreta kao to su zelena arhitektura, arhitektura zemlje, teratektura,
geotektura, pasivna solarna arhitektura. Zelena arhitektura, odnos prirode prema oveku i oveka
prema njoj, prema reima i delima dvojice velikana moderne arhitekture, imala je za osnovnu
ideju preispitivanje filozofije okruenja i implementaciju objekata u prirodu koji postaju deo nje.
Podzemni objekti, delimino ili potpuno ukopani u teren sve vie postaju trend u svetskoj
arhitekturi. Najvei broj ovakvih graevina sagraeno je u Sjedinjenim dravama i Evropi.
Motivi za izgradnju podzemnih objekata su razliiti. Najei motiv za izgradnju pod zemljom,
proizilazi iz funkcionalnih potreba, usled deficita dragocene gusto izgraene gradske povrine,
za potrebe infrastrukture i dr., dok se u zadnje vreme motivi sve vie podudaraju sa idejom
odrivosti i ouvanja prirodnih resursa, kao i visokim stepenom utede energije. Blistavi primeri
podzemnih objekata XX veka i savremene arhitekture irom sveta postali su veoma atraktivni i
znaajni parametri u daljem progresu razvoja gradova. Mnogi objekti grade se duboko pod
zemljom u gusto izgraenim gradskim jezgrima. Podzemna arhitektura je neizbena u naknadnoj
implementaciji potrebne infrastrukture, saobraajnica, metroa, tunela, ali i drugih sadraja,
najpre trnih centara, muzeja, galerija, biblioteka, naunih centara, kola i dr.

Slika 9. Fakultet umetnosti i dizajna - univerzitet u Singapuru

U poslednjih trideset godina sve vie primera nalazimo u Rusiji, Kini i Japanu, gde je
korisna povrina zemlje u ozbiljnom deficitu, a gradovi prenaseljeni. Spektakularna arhitektura,
podreenost prirodi i njenoj oblikovnosti, energetska efikasnost, osobine su podzemnih
graevina. Fakultet umetnosti iz Singapura (slika 9) pokazuje jedan potpuno atraktivan i
moderan pristup zelenoj arhitekturi. Krov je sainjen od sloja zemlje prekriven travnatom
povrinom. Njegova radijalna forma kombinovana zelenim povrinama, potpuno je usaena u
okolinu i postaje deo zemljine elije.

420

2. ZAKLJUAK
Podaci koji svakodnevno optereuju ljudsku slobodu, ustvari su posledica nesmotrenosti i
neuviajnosti samog oveka. Svi ti podaci stalno ukazuju na neizbenu upotrebu obnovljive
energije iz prirode.
Ono to je prioritet u ovakvom vienju sveta i same arhitekture je ouvanje bioloke
raznolikosti i ekosistema. Spoznaja o ogranienim rezervama fosilnih goriva i zagaenosti
planete, u najveoj meri upuuju na potrebu utede energije i upotrebe neiscrpne Suneve
energije. Ovakva arhitektonska misao najavljuje jedno novo doba u progresu i razvoju
arhitektonske forme. Ovakva ideja, mogla bi biti ukljuena u planove rekonstrukcija postojeih
objekata i itavih naselja. Svaki od postojeih objekata, potrebno je pojedinano ispitati, te su
reenja esto veoma razliita. Podzemna arhitektura, osim visokog stepena utede energije,
oslobaa deficitarnu povrinu gradova, rastereuje je, olakava funkcionisanje na istom mestu
ali na dva razliita nivoa. Ovakva izgradnja je viestruko isplativa na dugoronom planu. tedi
se na fasadi i odravanju fasade, zemlja kao toplotni izolator je potpuno besplatna i dr.
Podzemna arhitektura bi mogla, u nekoj meri, doprineti arhitektonskoj raznolikosti gradova,
ali i nekih buduih prigradskih naselja. Ona je posebna ne samo po energetskoj efikasnosti, ve i
po svojoj jedinstvenoj estetici. Oseaj slobode, irine i prijatnosti, nasuprot skuenosti,
zatvorenosti i istosti koju stvaraju monotona stambena naselja, privilegija je modernog oveka.
Organizovanom i planskom gradnjom podzemnih objekata reava se problem prenaseljenosti u
pojedinim krajevima, povezano sa tim i poveavanju obradive povrine zemlje, koja dalje utie
na poveanje produktivnosti poljoprivredne proizvodnje, poveava zaposlenost. To je jedan
uzrono posledini krug, u kome ovek najvie dobija. Pre svega, moramo imati na umu da
okolina utie na ovekovo psiho-fiziko zdravlje. Mesto i okolina u kome boravimo, ivimo,
radimo treba biti zdravo i humano. Kapitalizam kao sistem je od ljudi napravio najmoderniju
radnu mainu, koja se naveliko odvojila od prirode. Sada je potrebno podii svest o tim
iskonskim vrednostima, a naroito zarad onih kojima svet ostaje. Podzemna arhitektura samo
jednim, ali ne zanemarljivim delom, pokuava da smanji optereenje ivotne sredine, iskoristi
prirodu, ne remetei njene zakone. itav sled i sticaj okolnosti ukazuje da je XXI vek, era
odrive arhitekture.

3. POPIS LITERATURE
[1] Jovanovi, G. :Bioklimatsko projektovanje, predavanja na predmetu Bioklimatsko i
ekoloko projektovanje, GAF Univerziteta u Niu, 2008 god.
[2] Luki,M. :Solarna arhitektura, Nauna knjiga, Beograd 1994 god.
[3] Milkovi, V.: Ekoloke kue, IV izdanje, Novi sad, 1993 god.
[4] Pucar, M.: Bioklimatska arhitektura, zastakljeni prostor i pasivni solarni sistemi,
Beograd 2006 god.
[5] Pucar, M., Pajevi,M., Jovanovi, M.: Bioklimatsko planiranje i projektovanje
urbanistiki parametri, Beograd 1994 god.
[6] Radovi, R.: Savremena arhitektura izmeu stalnosti i promena ideja i oblika, Fakultet
tehnikih nauka, Novi Sad 1998 god.
[7] Wines,J.: Green architecture, TASCHEN 2008 god.
[8] http://www.vojvodinacafe.com/forum/kulturna-bastina/narodno-graditeljstvovojvodjanskog-sela-10685/
[9] http://www.ingkomora.rs/glasnik/13/?id=cl13_07

421

Zoran Sui1
Toa Ninkov2
Vladimir Bulatovi3

PRIMENA TEHNOLOGIJE LASERSKOG SKENIRANJA U

PROCESIMA PROCENE STANJA, SANACIJA I
ODRAVANJA GRAEVINSKIH OBJEKATA
Rezime: U radu se daje prikaz savremenih tehnologija prikupljanja i obrade podataka u
geodeziji, sa posebnim akcentom na metodologiju stacionarnog i kinematickog laserskog
skeniranja, za potrebe digitalnog arhiviranja prostornih informacija o objektima a u cilju procene
stanja, sanacija i odravanja graevinskih objekata. Podaci generisani primenom pomenute
tehnologije obezbeuju 3D prostorne koordinate detaljnih taaka visoke gustine (oblak taaka),
koje se koriste za modeliranje prirodnih i vetackih struktura na fizikoj povrini zemlje. Gustina
i tanost odreivanja prostornih koordinata obezbeuju uslove za primenu navedene tehnologije
u svim projektima generisanja 3D modela graevinskih i drugih objekata. Mogunosti i
prednosti napred navedene tehnologije, bie ilustrovane prikazom rezultata primene na
konkretnim projektima.
Kljune rei: lasersko skeniranje, digital elevation model (DEM), digital terrain model (DTM),
LIDAR

APPLIANCE OF TECHNOLOGY OF LASER SCANNING IN

PROCESS OF CONDITION ESTIMATE, REHABILITATION
AND SERVICE OF CIVIL ENGINEERING OBJECTS
Abstract: This work present summary of advanced technologies for acquisition and data
processing in geodesy, with special attention of the methodology of stationary and kinematic
laser scanning for need of digital spatial data storage of objects, which purpose is condition
estimate, rehabilitation and service of civil engineering objects. Spatial data generated by using
of this technology provide very-high density of 3D points (point cloud), and these data have
application in the design of the natural and artifical structures on the ground surface. The density
and accuracy of processing data provide conditions for application of this technology in many
projects of 3D design of the civil engineering and the other objects. Possibilities and advantages
of application of this technology will be presented with several special projects.
Key words: laser scanning, digital elevation model (DEM), digital terrain model (DTM),
LIDAR

dipl. geod. in., GeoGIS Consultants Beograd, Kraljice Marije 1, e-mail: susic_zoran@yahoo.com
Dr, dipl. geod.in., FTN Novi Sad, Trg Dositeja Obradovia 6, e-mail: ninkov@infosky.net
3
Mr, dipl. geod. in., FTN Novi Sad, Trg Dositeja Obradovia 6, e-mail: vbulat2003@yahoo.com
2

422

1. UVOD
Savremeni model projektovanja i planiranja zahteva prezentaciju prostornih informacija na
nain koji se bitno razlikuje od konvencionalnog naina prikazivanja prostornih formi.
Dosadanji nain izrade geodetskih podloga odnosio se uglavnom na katastarske i katastarskotopografske planove, koji svojom aurnou, u potpunoj meri ne odgovaraju specifinim
potrebama korisnika. Tanost geodetsko-kartografske dokumentacije odgovara vremenu njenog
nastanka, to nosi peat razvoja tehnologije koji odgovara tom vremenu. Sa dananjim razvojem
raunarske tehnike i naprednih aplikativnih reenja, primena novih tehnologija i opreme u
projektovanju i izvoenju geodetskih radova zadovoljava potrebu za tanom i aurnom
dokumentacijom za izradu prostornih i urbanistikih planova, projektovanje, graenje i druge
tehnike potrebe. Topografske podloge specijalne namene zasnivaju se na prostornom
pozicioniranju i kartiranju prirodnih i vetakih struktura na zemljinoj povri. U zavisnosti od
zahtevanog nivoa detaljnosti i namene topografske podloge, vri se i izbor adekvatne metode
prikupljanja podataka.
Relativno nova tehnologija koja je sve ee u upotrebi jeste terestriko i kinematilko
lasersko skeniranje terena, iji rezultat predstavlja veoma gust prikaz merenih taaka, pri emu
obrada rezultata iziskuje vie vremena nego samo merenje. Kod terestrikog (stacionarnog)
skeniranja terena i objekata, gustina merenih taaka iznosi 1 taka/0,5cm2, dok kod skeniranja iz
vazduha (kinematiko), gustina iznosi i do 150 taaka/m2. Tanost odreivanja prostornih
koordinata taaka kree se od 2 do 3 mm kod stacionarnih merenja, dok se kod kinematikih
merenja iz vazduha moe postii tanost i do 5 cm. Gustina i postignuta tanost odreivanja
prostornih koordinata taaka terena i objekata obezbeuju potpunu opravdanost primene
pomenute tehnologije u svim projektima obezbeenja podloga za potrebe urbanistikih i svih
drugih projektovanja i planiranja. S obzirom da gustina snimanja obezbeuje identifikaciju i
najsitnijih strukturnih linija terena i objekata, kombinacijom ovih geometrijskih podataka sa
rasterima (fotografijama) koje su dobijene profesionalnim terestrikim digitalnim kanerama
visoke rezolucije, obezbeuju se uslovi za generisanje 3D modela objekata i terena. Tako
dobijeni 3D modeli, koji na veoma plastian nain omoguavaju realan prikaz terena i objekata,
predstavljaju idealan osnov za digitalno arhiviranje prostornih informacija a u cilju svih vrsta
projektovanja, kao i eventualne sanacije i rekonstrukcije objekata. Na ovaj nain se stvaraju
uslovi za naputanje dosadanjeg naina arhiviranja podataka, a stvaraju se pretpostavke za
primenu savremenih geo-informacionih tehnologija gde manipulisanje ovako generisanim
prostornim podacima postaje znaajno olakano uz dobijanje mnogo vie informacija nego to
su dosadanje tehnike pruale.

2. TEHNOLOGIJA LASERSKOG SKENIRANJA TERENA I OBJEKATA

U cilju reavanja praktinih problema u mnogim granama inenjerske delatnosti, javlja se
potreba da se merenjem i modeliranjem merenih podataka to vie pribliimo stvarnom prikazu
prostornog okruenja. Razvojem tehnologije laserskog skeniranja obezbedili su se uslovi za
primenu 3D merenja taaka veoma visoke gustine, na nain da se iz tih podataka moe izvriti
modeliranje predmeta snimanja. Potreba za visoko detaljnim 3D koordinatama terena i objekata
javlja se u razliitim inenjerskim disciplinama, kao to su:

Kontrola kvaliteta, nadzor i uporeenje izgradnje sa nacrtima, posebno na kompleksnim
gradilitima

Virtuelno planiranje, analiza prostornih odnosa izmeu samih objekata, ali i izmeu
objekta i okoline (kompleksne graevine)

Digitalno arhiviranje infrastrukture (tuneli, mostovi, eleznika i putna mree) kako bi se
osigurala osnova za efikasno upravljanje.

423

Kontrola razliitih deformacija na gradilitima (klizita, rasedi, deformacije na
objektima) snimanjima celih gradilita, a ne samo ranije odreenih izabranih taaka.
Detaljno snimanje objekata od kulturnog znaaja, spomenika, crkvi, kula, sa veoma
preciznom dokumentacijom njihovog stanja (enterijera i eksterijera), realizuje se u sluaju
eventualne sanacije, uruavanja ili unitenja bilo kakve vrste.

3. KINEMATIKO LASERSKO SKENIRANJE

Lasersko skeniranje terena iz vazduha (LIDAR) predstavlja danas jednu od najmodernijih
tehnologija koja se koristi u premeru i izradi topografskih planova i karata za razliite namene.
Tehnologija se bazira na prikupljanju tri razliita seta podataka. Pozicija senzora se odreuje
primenom Globalnog Pozicionog Sistema (GPS), koristei fazna merenja u reimu relativne
kinematike, upotrebom Inertial Measurment Unit (IMU) odreuje se orjentacija. Poslednja
komponenta je laserski skener. Laser alje infracrveni zrak prema zemlji i reflektuje se do
senzora. Vreme proteklo od emitovanja do prijema signala uz poznavanje pozicije senzora i
orjentacije, omoguuje da se srauna trodimenzionalna koordinata na Zemlji. [1]
Pri brzini leta od oko 250 km/h i visini od oko 1000m sa standardnim karakteristikama
senzora (130000 emisija/sekundi), prikupljaju se podaci o poloaju taaka na zemlji sa gustinom
i do 100 taaka/m2. Uobiajena relativna tanost modela sa uraunatom grekom GPS-a i
inercijalnog sistema iznosi 5-7cm. Apsolutna greka je uvek bolja od 15cm i moe se znaajno
umanjiti korienjem kontrolnih taaka na zemlji.
Skoro svi moderni LIDAR sistemi, pored GPS-a, IMU i laserskog skenera, integriu i
RGB/NIR (Red-Green-Blue, Near Infra Red) kamere visoke rezolucije koje omoguuju izradu
kvalitetnih ortofoto planova rezolucije i do 2cm (u zavisnosti od visine preleta). Premer LIDARom se vri iz pokreta i sistem se moe montirati na vozilo u cilju skeniranja koridora kao to su
putevi ili slini linijski objekti ili na letelicu za skeniranje koridora iz vazduha. LIDAR ima
veoma jednostavan princip merenja. Skener emituje impulse sa visokom frekvencijom i
reflektuje se od povri nazad do instrumenta. Ogledalo unutar laserskog transmitera se pomera
rotirajui upravno na pravac letanja ime se omoguuje merenje u irem pojasu. Vreme proteklo
od emisije do povratka svakog impulsa i ugao otklona od vertikalne ose instrumenta se koriste
za odreivanje relativne pozicije svake merene take. Apsolutna pozicija senzora se odreuje
GPS-om svake sekunde, dok IMU obezbeuje orjentaciju. Podaci laserskog skeniranja se
kombinuju sa pozicijom skenera i orjentacijom da bi se dobila trodimenzionalna koordinata
laserskog otiska na povri terena. Emitovani zrak moe imati viestruku refleksiju to uzrokuje
da odreena taka ima iste koordinate, ali razliitu visinu. Prva refleksija moe poticati od
vegetacije ili ivice objekta, voda ili slinog, dok poslednja najverovatnije potie od povri
Zemlje ili vetakog objekta. Ukoliko je prvi impuls skoro jednak poslednjem najee se radi o
povri Zemlje.

Slika 1. Orto foto plan generisan LIDAR om i deo 3D scene postavljene na digitalni model terena

Na osnovu RGB i NIR snimaka i DSM prvog eha, vri se ortorektifikacija i georeferenciranje
i kao finalni rezultat dobijaju se ortofoto planovi u boji i u spektru blikom IR. Klasifikacijom

424
taaka LIDAR podataka i kreiranjem modela od taaka koji pripadaju terenu dobija se DTM
(digital terrain model). Jedna od znaajnih prednosti digitalnog modela terena je to omoguava
3D vizuelizaciju prostornih podataka. Standardni 3D prikaz u 2D ravni (perspektivni prikaz) ve
je stara tehnologija. Vizuelizacija prostornih podataka se zasniva na tzv. draping-u, odnosno
navlaenju digitalnih 2D podloga na DTM. Efekat je 3D scena koja omoguava korisniku da
dobije perspektivni prostorni utisak o terenu kao i da menja svoj poloaj posmatranja. Ovakve
mogunosti poseduju i najrasprostranjeniji softveri iz oblasti geo-informacionih tehnologija, kao
to su 3D Analyst i Spatial Analyst u okviru programskog paketa ArcInfo. [2]

4. TERESTRIKO LASERSKO SKENIRANJE

Terestriko lasersko skeniranje (stacionarni reim rada) obezbeuje merenje velikog broja
taaka u kratkom vremenskom intervalu, iji rezultat predstavlja veoma gust takasti prikaz
merenog objekta. Uobiajene geodetske metode snimanja, totalne stanice ili GPS merenja, nisu
najpogodnije za merenje svih strukturnih linija, jer se baziraju na snimanju diskretnih taaka
objekta. Terestrika fotogrametrija predstavlja efikasnu metodu snimanja, posebno kod snimanja
objekata ( zgrada, gradilita), restauracije fasada objekata od kulturnog znaaja, ali ima i nekih
nedostataka. Glavni nedostatak fotogrametrijske tehnike snimanja proizilazi iz same
metodologije rada. Put od merenja do dobijanja koordinata je relativno dug pri emu se
koordinate ne mogu dobiti u realnom vremenu. Drugi nedostatak fotogrametrijske metode je taj
to nije pogodna za merenja okoline pri nepovoljnim fizikim uslovima (nedovoljna
osvetljenost, praina). Terestriko lasersko skeniranje, koje se izvodi u stacionarnom reimu
rada, omoguava direktno 3D merenje gustog grida taaka na objektu sa visokom tanou.
Terestriki laserski skeneri su vrlo slini kamerama, imaju svoj prozor snimanja i mogu snimiti
samo podatke o objektima koji nisu zaklonjeni. Dok kamere snimaju sliku objekta, terestriki
laserski skeneri mere prostorne koordinate taaka u svom prozoru snimanja.
Podaci izmereni laserskim skenerom direktno se skladite u memoriju prenosnog raunara,
tako da se mogu on-line obraivati, tj. spajanje i georeferenciranje skenova sa razliitih stanica
snimanja vri se uporedo sa prikupljanjem podataka. S obzirom da se radi o milionima taaka, u
toku procesa rada skenera pojavljuju se umovi merenja koji utiu na zavrnu tanost modela,
tako da se podaci moraju filtrirati u odgovarajuem softveru za obradu podataka u kojima su
implementirani specifini algoritmi koji ponitavaju umove nastale prilikom merenja. Laserski
skeneri novije generacije imaju ugraenje horizontalne i vertikalne kompenzatore, kao i totalne
stanice, to omoguava pozicioniranje skenera u zahtevanom koordinatnom sistemu i korienje
skenera na isti nain kao i kod klasinih geodetskih instrumenata. Primena CAD ili MicroStation
aplikacija u svrhu manipulacije oblakom taaka opravdana je samo kada je u pitanju nekoliko
desetina hiljada taaka, tako da za ove namene postoje dodatni programski dodaci.

Slika 2. Prikaz laserskog skeniranja sa jednog stajalita (Mrana kapija u Beogradu)

425

4.1 Lasersko skeniranje i digitalna fotogrametrija

Terestriki laserski skener je veoma efikasan merni instrument, ali potpun potencijal
pokazuje integracijom sa nekom od tradicionalnih geodetskih tehnika. Najefikasniji sistem
merenja predstavlja laserski skener u integraciji sa digitalnom kamerom. Digitalna kamera
obezbeuje foto-snimke visoke rezolucije koja se moe spojiti sa geometrijskim 3D modelom
generisanim iz oblaka taaka i kao finalni produkt dobijamo foto realistian 3D model objekta.

Slika 3. Finalni produkt integracije laserskog skenera i digitalnih snimaka visoke rezolucije, 3D model
Crkve na Medunu u okolini Podgorice, GeoGIS Konsultanti, 2008.

Najvea rezolucija koju moe izmeriti laserski

skener izmeu dve susedne merene take, vertikalno i
horizontalno, iznosi 1.2 mm. Minimalni razmak nije
jedini odluujui faktor maksimalne gustine snimanja,
koja zavisi od veliine laserskog zraka koji skenira
objekat, tj. predmet snimanja. Zbog veliine laserskog
zraka, najmanji apsolutni mogui razmak izmeu
taaka na objektu iznosi 1 cm, jer ako bi razmak bio
manji, dve merene take bi imale istu vrednost. [3]
Terestriki laserski skeneri obezbeuju mogunost
izbora rezolucije snimanja (visoka, srednja i mala
rezolucija snimanja). Dakle, u odnosu na tradicionalne
geodetske tehnike snimanja (totalne stanice), gde
geodetski strunjak a priori bira karakteristine take
na objektu, prednost laserskog skeniranja je u tome to
se take snimaju sa unapred definisanom rezolucijom
(gustinom), pri emu kvalitet merenja predstavljaju
geometrijski elementi snimljeni sa mnogo vie taaka
nego klasinim metodama. Generisanjem oblaka
taaka formira se mesh (pravilna ili nepravilna mrea
taaka, zavisno od vertikalne i horizontalne rezolucije
terestrikog laserskog skenera. Veliinu mree bira
direktno strunjak koji radi finalnu obradu merenja i
rezultat je rezolucije merenja i gustine taaka koja se
eli postii nakon filtriranja. [4]
Slika 4. 3D model Kule u Bau generisan
primenom tehnologija laserskog skeniranja i
digitalne fotogrametrije

426

5. ZAKLJUAK
Izrada idejnih studija i projekata revitalizacije objekata od posebnog kulturnog znaaja
zahteva aurne i kvalitetne topografske i geodetske podloge koje bi bile prilagoene korienju
naprednih kompjuterskih tehnologija. Svedoci smo intenzivnog razvoja i ekspanzije tehnologija
za izradu digitalnih topografskih i orto-foto planova
Sa razvojem sofisticiranih softverskih alata koji omoguavaju prikazivanje prostornih
formi u 3D obliku, naputa se dosadanji koncept prezentacije podataka koji se odnosio na 2D
prikaz terena i objekata, dopunjen informacijama o visinama karakteristinih taaka. Kao
odgovor sve kompleksnijim zahtevima projektovanja koji trae koliinu informacija koju nije
mogue obezbediti dosadanjim nainom prezentacije prostornih formi, u sve veoj meri se
koriste alati u kojima se realizuje modeliranje terena i objekata i po potrebi se mogu generisati i
dodatne prostorne informacije (profili, povrine karakteristinih elemenata objekata, kubature
itd). Modeliranje terena i objekata predstavlja kompleksan i vremenski zahtevan posao koji
podrazumeva primenu savremenih tehnikih i softverskih resursa u cilju obezbeenja
odgovarajue podloge koja bi posluila za projekte revitalizacije i rekonstrukcije svih objekata, a
posebno objekata od kulturnog znaaja koji su pre vie decenija, pa ak i vekova izgraeni na
naoj teritoriji.
Revolucionarni napredak u generisanju 3D prostornih formi predstavlja postupak laserskog
skeniranja, ime se dobija 3D prikaz terena i objekata u full-color reimu. Kada se objekat
vizualizuje korienjem originalnih georeferenciranih fotografija, veoma lake se rekonstruiu i
reavaju eventualni problemi u samom postupku projektovanja. Tako dobijene interaktivne karte
omoguavaju ukljuivanje/iskljuivanje razliitih layer-a, upite za dodatne podatke, kontrolu
nad animacijama i zumiranje podruja interesa. Jo jedna prednost interaktivnih karata je da
informacija moe biti podeljena na zahtevani nivo detaljnosti, a takoe je pored prikaza
omoguena manipulacija i slobodno kretanje po modelu objekta.
Generisani 3D modeli objekata, kojima je mogue manipulisati u razliitim geoinformacionim aplikacijama, predstavljaju idealnu osnovu za formiranje digitalnog arhiva, koji
se moe upotrebiti prilikom realizacije razliitih projekata revitalizacije i rekonstrukcije objekata
u sluaju eventualnih oteenja.

6. POPIS LITERATURE
[1] GEOINFORMATICS, Magazine for Surveying, Mapping & GIS Professionals, March
2009
[2] Ninkov, Bulatovi, Sui, Primena laserskog skeniranja kod projektovanja linijskih
struktura i objekata, Graevinarstvo, nauka, praksa, abljak, 2008.
[3] Geodetski fakultet, Sveuilite u Zagrebu, Terestriko lasersko skeniranje, Zagreb,
2008.
[4] Geodetske podloge za izradu projekta sanacije, rekonstrukcije i ureenja tvrave
Medun i Spomen kue Marka Miljanova, Geodetske podloge za potrebe projekta
rekonstrukcije fasade objekta u Vrcu, Glavni projekat sanacije kule u Bau i kule u
Vrcu kreiranje 3D modela, GeoGIS Consultants Beograd, 2008.

427

Igor Svetel 1
Milica Pejanovi 2
Nenad Ivanievi 3

STVARANJE INFORMACIONOG MODELA GRAEVINE

UZ PRIMENU OTVORENIH STANDARDA
Rezime: Poslednjih godina na meunarodnom nivou ulau se napori ka stvaranju jedinstvenog
procesa izrade informacionog modela graevine i definisanju standardnih modela podataka u
cilju njihove razmene bez gubitaka informacija izmeu svih uesnika u procesu projektovanja,
izgradnje i korienja graevine. Rezultujui BIM proces podrazumeva zamenu tradicionalne
tehnike dokumentacije o graevini informacionim modelom koji bi opisivao njene performanse
kroz ceo ivotni ciklus. IFC model podataka je otvoreni standard razvijen da omogui
interoperabilnost meu svim aplikacijama koje se koriste u procesu projektovanja, izgradnje i
korienja graevine, i predstavlja trenutni standard za izradu elektronskog modela graevine.
Rad prikazuje prve rezultate pilot projekta koji je zapoet sa ciljem provere funkcionalnosti BIM
procesa i IFC modela podataka na konkretnoj graevini - poslovnoj zgradi Knauf d.o.o., kroz
simulaciju svih faza ivotnog ciklusa jednog projekta i procesa upravljanja realizacijom takvog
poduhvata. Formiranje elektronskog modela graevine korienjem BIM procesa i IFC
standarda, a na osnovu podataka iz tehnike dokumentacije predstavlja prvu fazu pilot projekta.
Kljune rei: informaciono modelovanje graevine, IFC model podataka, interoperabilnost.

BUILDING INFORMATION MODELING WITH OPEN

STANDARDS
Abstract: An international effort to conceive unified information building model and define
standard data model that enables losless data transfer among architectural, engineering and
construction professions is in progress. Resulting BIM process will replace traditional technical
building documents with information model depicting whole lifecycle of the facility. IFC data
model is an open standard developed to enable interoperability among architectural, engineering
and construction applications and stands as curent standard for electronic building models.
The paper describes first results of the pilot propject started to investigate functionality of the
BIM process and IFC standard on real facility. Knauf d.o.o. office building was selected as test
facility and creation of the electronic model from existing technical documents using BIM
process and IFC standard was first phase of the project.
Key words: building information modeling, IFC data model, interoperability.

Nauni saradnik, Inovacioni centar Mainskog fakulteta d.o.o, Kraljice Marije 16, Beograd, Srbija,
e-mail: isvetel@mas.bg.ac.rs
2
Asistent, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Bulevar Kralja Aleksandra 73/II, Beograd,
Srbija, e-mail: pmilica@arh.bg.ac.rs
3
Asistent, Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Bulevar Kralja Aleksandra 73, Beograd, Srbija,
e-mail: nesa@grf.bg.ac.rs

428

1. INFORMACIONO MODELOVANJE GRAEVINE

Tradicionalna projektna dokumentacija sastoji se od crtea praenih tekstualnom
dokumentacijom i proraunima. Crte predstavlja osnovu celog projekta i definie poloaj i
osobine svih elemenata graevine. Svi ostali dokumenti se odnose na odreene elemente na
crteu i dodatno definiu njihove osobine. Dosadanja primena raunara u procesu
projektovanja, izgradnje i korienja graevina se svodi na upotrebu raunara u stvaranju
tradicionalne projektne dokumentacije. Programi su usmereni na predstavljanje 2D geometrije
pomou geometrijskih elemenata kao to su linije, krive, simboli i slino. Ni programi koji
omoguavaju stvaranje 3D modela nisu odmakli daleko od tradicionalne dokumentacije jer
omoguavaju jedino kombinovanje geometrijskih tela u sloene prostorne oblike i definisanje
materijala koji ine povrine tela radi izrade fotorealistine slike objekta kao zamene za
tradicionalnu maketu graevine.
Informaciono modelovanje graevine je oblast koja tek poslednjih godina postaje
eksponirana u strunoj javnosti. Pri tome se najee koristi skraenica BIM (building
information modeling) [3] kao oznaka jednog specifinog pristupa projektovanju, izgradnji i
upotrebi graevina uz intenzivno korienje informacionih tehnologija.
Informaciono modelovanje graevina - BIM podrazumeva stvaranje elektronskog modela
graevine koji sadri sve podatke o elementima koji su potrebni za predstavljanje celog ivotnog
ciklusa graevine. Pri izradi modela primenjuju se principi objektno orijentisanog modelovanja
[11]. Bitna karakteristika ovog pristupa je da svi elementi modela moraju biti definisani o obliku
apstraktnih struktura podataka koje definiu sve parametre, njihov opseg i sva ponaanja tog
elementa [9]. Takve strukture se nazivaju klase i da bi modelovanje bilo mogue neophodno je
da postoje unapred definisane biblioteke klasa koje opisuju sve elemente odreenog modela
(slika 1).

Slika 1 - Ilustracija osnovnih pojmova objektno orijentisanog modelovanja

Proces modelovanja zapoinje izborom potrebnih graevinskih elemenata iz biblioteka klasa

elemenata, nastavlja se odreivanjem parametara elemenata u skladu sa modelom koji se
izrauje i potom se sam model ostvaruje lociranjem tih elemenata u okviru elektronskog modela.
Sam proces odreivanja vrednosti parametara naziva se instanciranje, a rezultat je objekat koji
postaje element modela. Ako kao primer uzmemo zid tada e za definisanje odgovarajueg
objekta pored prostornih geometrijskih podataka biti potrebno odrediti sve materijale od kojih se
on sastoji, debljine svakog sloja, obradu svake spoljanje povrine zida. Za svaki materijal

429
mogue je definisati atribute koji ga odreuju kao to su specifina teina, toplotna
propustljivost, cena, vreme potrebno pri izradi, rok trajanja itd. Pored ovih podataka definiu se i
parametri koji odreuju nain prikaza tog elementa u crteima koji ine tehniku dokumentaciju.
Prednosti ovakvog pristupa su mnogobrojne. Poto elektronski model sadri sve podatke o
geometriji i prostornom rasporedu svih elemenata graevine vrlo je lako izraditi
trodimenzionalni (3D) model graevine. Ovakav prikaz graevine predstavlja najprirodniju
reprezentaciju u kojoj je mogue detektovati sve slabosti projekta jer su arhitektura,
graevinarstvo i izgradnja najneposrednije oslonjeni na vizuelno prepoznavanje odlika
proizvoda. Na taj nain BIM omoguava da se u svakom momentu izrade modela generie
njegov 3D prikaz i prua korisniku mogunost da u prostoru vidi upravo locirane elemente i na
taj nain da ostvaruje neku vrstu virtualne inspekcije graevine koju modeluje (slika 2).

Slika 2 - Primer greke uoene kroz 3D prikaz modela (levo) nagib ulazne rampe je bio pogreno upisan
u papirnoj dokumentaciji to je dovelo do uranjanja rampe u teren. Nakon uoene greke odreen je taan
nagib (desno).

Na osnovu podataka o geometriji i nainu prikaza iz elektronskog modela BIM omoguava i

automatsko generisanje svih tradicionalnih reprezentacija graevine kao to su osnove i preseci i
izgledi. Na taj nain proces izrade projektne dokumentacije koji je tradicionalno odnosio najvie
vremena i predstavljao izvor najveeg broja greaka zbog propusta da se elementi graevine
konzistentno prikau u svim projekcijama sada postaje automatizovani i potpuno sinhronizovani
proces. Svaka izmena u projektu, bilo da je izvrena u prikazu osnove, preseku, izgledu ili 3D
reprezentaciji se belei u elektronskom modelu graevine i automatski se aurira u svim
prikazima (slika 3).

Slika 3 - Primer automatski generisanih crtea iz osnovnog elektronskog modela graevine

Ovo znai da je tokom izrade modela vrlo teko bilo ta sakriti jer je svaka intervencija na
modelu vidljiva im je izvrena. To moe da predstavlja problem osobama koje su navikle da

430
samostalno razrauju projekat sve dok ne postignu neki eljeni rezultat i tek tada da konsultuju
partnere u projektu. Sa druge strane ovakav pristup primorava sve uesnike u projektovanju
graevine da obraaju veu panju na ostale uesnike u procesu, ako nita drugo ono zbog toga
to znaju da su sve njihove akcije vidljive svima. Na ovu osobinu treba posebno obratiti panju
jer nam ona pokazuje da prihvatanje BIM metode ne predstavlja samo kupovinu i uenje
korienja novih programskih paketa, ve zahteva razvoj novog psiholokog pristupa
projektovanju na koga tradicionalna graevinska industrija nije navikla [6].
Idealna situacija u BIM metodi bi bila da postoji samo jedan opteprihvaeni model podataka
koji bi koristili i svi uesnici u procesu i sve raunarske aplikacije. Naalost komercijalni razvoj
BIM programa je bio voen eljom svake kompanije da preuzme primat na tritu tako da danas
imamo 4 dominantna komercijalna BIM sistema.
Autodesk nudi program Revit koji je razvijen specifino kao BIM aplikacija i sa eljom da se
razvije informacioni model graevine koji pokriva celokupni ivotni ciklus graevine. Od svih
programa na tritu Revit najpotpunije modeluje BIM metodu. Na alost Autodesk ne prua
dovoljno informacija koje bi omoguile pristup Revit modelu aplikacijama razvijenim od strane
drugih kompanija.
Graphisoft ve 20 godina razvija program ArchiCAD koji je od poetka zamiljen kao
aplikacija za modelovanje elektronskog modela graevine. Na alost program je prevashodno
usmeren na arhitektonsko projektovanje i danas kompanija Graphisoft pokuava da ostvari punu
BIM funkcionalnost povezivanjem programa ArchiCAD sa drugim programima koji su
specijalizirani u ostalim oblastima graevinske industrije.
Firma Nemetschek (koja je od 2007 vlasnik i kompanije Graphisoft) nudi svoj program
Allplan koji je prilagoen BIM metodi tako to je tradicionalna baza podataka programa
okruena novim interfejsom koji omoguava kreiranje objekata u skaldu sa objektno
orijentisanom prirodom BIM metode.
Bentley Systems, koji su malo zastupljeni na tritu Evrope, nude svoje vienje BIM kroz
skup nezavisnih programa razvijenih u firmi koji svaki za sebe pokriva odreeni segment
graevinske industrije a koji su osposobljeni da na osnovu objektno orijetisanog modela
meusobno razmenjuju podatke bez gubitaka informacija. Na alost, kao i u sluaju programa
Revit, BIM pristup je omoguen samo u okviru programa koje nudi ta firma.

2. OTVORENI STANDARD IFC

IFC (Industry Foundation Classes) predstavlja pokuaj da se stvori jedinstvena, neutralna i
otvorena standardna specifikacija za BIM koja bi prevazila gore pomenute probleme. Standard
se razvija od 1996 i trenutno je u verziji 2, revizija 3 i prihvaen je kao standard ISO/PAS
16739:2005 [8]. Razvojem standarda upravlja Meunarodna alijansa za interoperabilnost
(International Alliance for Interoperability - AIA) koja ima 550 organizacija lanica u 24 drave.
Osnovne funkcije koje ovaj standard treba da ostvari su:
razmena podataka bez gubitka informacija izmeu svih raunarskih aplikacija koje se
koriste u arhitekturi, graevinarstvu, izgradnji i odravanju objekata.
univerzalni opis zasnovan na modelu svih komponenti graevine
reprezentacija grafikog prikazivanja tih komponenti
definiciju meusobnih relacija komponenti i njihovog odnosa prema celokupnoj strukturi
graevine
povezanost podataka o osobinama, klasifikaciji, pristupu spoljnim bibliotekama za sve
komponente.

431
Kao objektno orijentisani model podataka IFC ine definicije klasa koje opisuju sve
predmete i pojave koji ine ivotni ciklus graevine. Na vrhu hijerarhije se nalazi nivo domena
koji opisuje klase vezane za osnovne funkcionalne delatnosti: kontrole u zgradi, vodovod,
protivpoarne instalacije, elementi konstrukcije, strukturna analiza, instalacije grejanja,
klimatizacije i ventilacije, elektrine instalacije, arhitektura, upravljanje izgradnjom i
odravanjem. Ispod ovog nivoa nalazi se nivo interoperabilnosti koji definie sve klase
neophodne za povezivanje i meusobnu saradnju disciplina. Sledei je nivo jezgra. Njega ine
osnovne klase modela koje opisuju kontrole, proizvode i procese. Na dnu se nalazi nivo resursa
koji sadri klase koje opisuju sve elemente graevine (Slika 4). Elementi nisu samo fizike
komponente kao kod klasinih modela ve i uesnici u procesu i njihove uloge, vreme, cena,
odobrenja itd. Hijerarhijska organizacija podrazumeva da klase jednog nivoa mogu da ukazuju
samo na klase nieg nivoa. Jedino u sluaju nivoa resursa dozvoljeno je ukazivanje na druge
klase na istom nivou.

Slika 4 - Primer elektronskog modela graevine ostvarenog korienjem IFC standarda. U donjem levom
uglu vidi se spisak IFC klasa korienih u ovom modelu, dok se desno vidi spisak parametara koji opisuju
jedan element graevine koji je u ovom sluaju prozor.

Osnovni mehanizam za razmenu podataka je IFC datoteka. Svaki domen u graevinskoj

industriji koristi aplikaciju i pripadajuu bazu podataka koji su odgovarajui za tu oblast rada.
Ukoliko aplikacije iz dve discipline koje uzajamno sarauju imaju mogunost da meusobno
razmene IFC datoteku, mogue je ostvariti dvostranu komunikaciju izmeu disciplina na
elektronskom nivou.
IFC standard ne stvara jedan monolitni model podataka koji prikazuje ceo ivotni ciklus
graevine, ve vei broj zasebnih modela. U kontekstu IFC standarda takav model se naziva
pogled (view) i definisan je kao podskup IFC modela objekta za koji se vei broj
implementatora dogovorio da podrava u svojim implementacijama. U zavisnosti od dogovora
vei broj IFC pogleda moe istovremeno da koegzistira sa sadrajima koji se meusobno
preklapaju ili su u potpunosti razliiti. Razmena podataka meu aplikacijama se odvija u

432
okvirima specifinog pogleda. Ukupan ivotni ciklus graevine je prikazan kroz vei broj
pogleda.
Vano je napomenuti da se IFC standard odnosi na reprezentaciju jedne jedinstvene instance
graevine, njenih komponenti i relacija. Koristei renik objektno orijentisanog modelovanja
moe se rei da se on odnosi iskljuivo na instance objekata. Ta orijentisanost ka prikazivanju
samo pojedinanih elemenata se ogleda i u injenici da IFC standard zahteva da svaki element u
modelu bude oznaen globalno unikatnim kodom (globally unique identifier - GUID) i zahteva
da svaka apikacija koja generie IFC datoteke mora da generie taj kod korienjem algoritma
koji garantuje da se kod nikada ne ponavlja. To znai da korienjem IFC standarda nije mogue
prikazati bilo kakve kolekcije elemenata ili klase elementata. Za takve potrebe razvija se IFD
(International Framework for Dictionaries) standard koji je registrovan kao ISO 12006-3:2007
standard [7,10].
Model podataka IFC doputa projektantima softvera u industriji da napiu interfejse koji
omoguavaju razmenu i korienje istih podataka i u istom formatu sa drugim aplikacijama bez
obzira na format koji one koriste za interne strukture podataka. Programi sa IFC interfejsom
mogu da razmenjuju i dele podatke sa drugim aplikacijama koje poseduju IFC interfejs. Sve
vodee softverske kompanije kao Autodesk, Bentley System, Graphisoft, Nemetschek, Data
Design System, Solibri, Tekla, Archimen Group i VectorWorks podravaju IFC u osnovnim
implementacijama.

3. OTVORENI STANDARD XML

Pored gore opisanog standarda, koji je razvijan specifino za potrebe arhitektonske i
graevinske prakse, razvijen je drugi tip otvorenog standarda koji podrava interoperabilnost proirivi jezik za oznaavanje (eXtensible Markup Language - XML) [5]. XML je
optenamenska specifikacija sposobna da opie publikovane podatke. Mehanizam koji
omoguava opisivanje podataka je zasnovan na principu umetanja oznaka u tradicionalni tekst.
Pri tome korisnik moe da koristi bilo koje termine za definiciju odreene oznake. Oznake se od
ostatka teksta razlikuju time to su smetene u uglaste zagrade <>. Sadraj koji se opisuje je
uokviren parom oznaka: poetnom <abc> i zavrnom </abc>. Izmeu dve oznake moe se uneti
proizvoljan tekst pisan bilo kojim znacima koje podrava Unicode standard. Unutar oznaka
moe biti ugneden proizvoljan broj parova oznaka sa prateim sadrajem. Struktura jezika
omoguava prikazivanje bilo kojih podataka, organizovanih kao hijerarhijsko stablo sa jednim
elementom kao korenom stabla. XML omoguava strukturisanu reprezentaciju bilo kog tipa
podataka ali ne prua nikakav mehanizam za izvlaenje zakljuka o znaenju termina koji su
korieni za oznake. Jedan pristup definisanju znaenja oznaka su XML eme. To je jezik koji
prua opis tipa XML dokumenta, najee ostvaren u terminima ogranienja strukture i sadraja
XML dokumenta na koji se odnosi. Za potrebe arhitektonske i graevinske prakse razvijene su
brojne eme: gbXML (Green Building XML) ema [4] se koristi za opis podataka koji se odnose
na energetsku efikasnost graevine i njen uticaj na okolinu, aecXML ema [1] se koristi za opis
svih podataka o graevini ali za razliku od IFC standarda ne sadri strukture za grafiki opis,
CityGML ema [2] je razvijena za potrebe reprezentacije geografskih i prostornih podataka.
Takoe i IFC podaci mogu biti prikazani u formi XML podataka korienjem ifcXML eme.

4. PILOT PROJEKAT POSLOVNA ZGRADA KNAUF

Cilj pilot projekta je razvoj elektronskog modela graevine korienjem BIM i IFC
tehnologija dodatno sa razvojem tradicionalne tehnike i investicione dokumentacije za realnu
graevinu. Elektronski model e se, takoe, koristiti kao platforma za ispitivanje korienja BIM
principa i IFC standarda u procesu izgradnje graevine i upravljanja projektom uporeujui

433
njihovu funkcionalnost sa realnim procesom na gradilitu. Zgrada koja prua podatke za
projekat je poslovna zgrada Knauf u Beogradu. Podaci koji se tokom projekta obrauju odnose
se kako na primenu BIM i IFC u sistemima suve gradnje tako i na uticaj ovih tehnologija na celu
arhitektonsku i graevinsku industriju u Srbiji.
Prva faza projekta, ostvarena do sada, sastoji se od izrade elektronskog modela poslovne
zgrade na osnovu postojee projektne dokumentacije. Tradicionalna dokumentacija koja se
sastoji od 2D CAD crtea je koriena kao kontura za konstruisanje elemenata elektronskog
modela. Proces je pojednostavljen tako to su postojei crtei korieni kao podloga
omoguavajui brzo i precizno lociranje elemenata. Konstruisanje elektronskog modela
zapoinje izborom projektnih alata specifinih za odreenu klasu elemenata graevine kao to su
zid, greda, stub, ploa, stepenite, prozor, vrata itd. Svaki alat prua pristup skupu procedura za
parametarsko konstruisanje elementa ili biblioteci parametarskih objekata. Korisnik stvara
eljeni element modela tako to prua vrednosti parametara koje odgovaraju projektu. Ukoliko
procedure ili objekti koje sistem prua ne zadovoljavaju potrebe korisnika mogue je
konstruisati potreban element korienjem osnovnih tehnika za modelovanje 3D tela ili
korienjem neke druge aplikacije za modelovanje.
Oslanjanje sistema na procedure ili biblioteke elemenata je glavna karakteristika BIM
softvera. Korisnik je prinuen da misli o elementima koji e mu biti potrebni za ostvarivanje
projekta i da unapred obezbedi sve vrednosti potrebne za instanciranje elemenata koje eli da
konstruie. Na taj nain teite u procesu je prebaen na poetnu fazu projektovanja i pripremu
svih informacija neophodnih za konstruisanje elemenata graevine. Na taj nain BIM metod
spreava ukljuivanje nedefinisanih elemenata u projekat koji su u tradicionalnoj projektoj
dokumentaciji odgovorni za najvei broj nepredvienih radova i podizanje ukupne cene gradnje
zgrade.

Slika 5 Primer odnosa elektronskog modela graevine i realne graevine.

Jednom kreiran element postaje deo elektronskog modela graevine i sve budue operacije
se odnose na tu unikatnu strukturu podataka. Sve grafike reprezentacije kao osnove etaa,
preseci, perspektivni pogledi ili prolazi kroz zgradu ostvareni u virtuelnoj realnosti koriste tu
jedinstvenu strukturu podataka za ostvarivanje eljenih prikaza. Zahvaljujui tome korisnik
moe da selektuje, pomera i menja sve elemente projekta koristei bilo koji pogled na objekat.
Svaka promena ostvarena u bilo kom pogledu bie automatski aurirana u svim ostalim aktivnim
pogledima. Na taj nain projektant ima daleko bolji uvid u projekat nego korienjem
tradicionalne dokumentacije gde se svaka promena mora runo konzistentno uneti u svaki
pogled u kome se dotini element nalazi ime se mnogo lake detektuju greke i lociranju
potencijalne kolizije meu elementima. Takoe, prolazi kroz zgradu ostvareni u virtuelnoj
realnosti omoguavaju projektantu da ostvari virtuelni nadzor na objektu i da vidi sve locirane

434
elemente na virtuelnoj graevini kao da se nalazi na gradilitu tokom realnog procesa izgradnje
(Slika 5).
Dosadanje iskustvo sa ovog projekta pokazuje da BIM principi zaista menjaju ustaljenu
projektantsku praksu i pomeraju fokus sa izrade projektne tehnike i investicione dokumetacije
na proces modelovanja graevine.

5. ZAHVALNOSTI
Ovaj rad je finansiran od strane Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj Republike Srbije
po ugovoru TP - 16025. On predstavlja deo projekta Pilot projekat: Primena IFC (ISO/PAS
16739:2005) standarda u sistemu suve gradnje. Rukovodilac projekta je dr Igor Svetel.

6. POPIS LITERATURE
[1] aecXML, http://xml.coverpages.org/aecXML.html (septembar 2009)
[2] CityGML, http://www.citygml.org/ (septembar 2009)
[3] Eastman, C., Teicholz, P., Sacks, R., Liston, K.: BIM Handbook: A Guide to Building
Information Modeling for Owners, Managers, Designers, Engineers and Contractors,
Wiley, Hoboken, 2008.
[4] gbXML, http://www.gbxml.org/ (septembar 2009)
[5] Harold, E.R., Means, W.S.,: XML in a Nutshell, Third Edition, O'Reilly Media, Inc.,
Sebastopol, CA., 2004.
[6] Howell, I. Batcheler, B.,: Building Information Modeling Two Years LaterHuge
Potential, Some Success and Several Limitations, 2008, http://www.laiserin.com/
features/bim/newforma_bim.pdf. (septembar 2009)
[7] IFD: IFD Library White Paper, (2008) http://www.ifd-library.org/images/
IFD_Library_White_Paper_2008-04-10_I_.pdf (septembar 2009)
[8] Liebich, T., et al. (eds.): IFC2x Edition 3 TC1, International Alliance for
Interoperability.
(2007)
http://www.iai-tech.org/ifc/IFC2x3/TC1/html/index.htm
(septembar 2009)
[9] Svetel, I.,: Informaciono tehnoloki standardi i vek konstrukcije u graevinarstvu,
Integritet i vek konstrukcije, 7, 3, 2007), str. 167-176
[10] Svetel I., Pejanovi M.,: Open Standards-Based Building Information Modeling as the
Foundation for Knowledge Management in the AEC industry, Pohl J., (ed.):
Preconference Proceedings: Knowledge Management Systems, 2009, str. 29-37
[11] Tomiyama, T.,: Object Oriented Programming Paradigm for Intelligent CAD Systems,
in Akman, V., ten Hagen, P. J. W., Veerkamp, P. J., (eds.): Intelligent CAD systems II,
Springer, 1989, str. 3-16

435

Milorad Tatomirovi1
Radomir Foli 2

ASEIZMIKO POJAANJE ULINOG DELA ZGRADE

AKADEMIJE UMETNOSTI
Rezime: U radu se prikazuje aseizmiko pojaanje postojeeg dela zgrade Akademije Umetnosti
u Novom Sadu. Pojaanje obuhvata: izradu horizotalnih i vertikalnih AB serklaa kod postojee
zidane konstrucije, AB pojaanje zidova stepeninog prostora, pojaanje temeljne konstrukcije i
izvoenje dva nova zidana zida u okviru prizemlja i sprata. U radu je prikazan kampadni nain
izvoenja pojaanja spoljnih zidova sa horizontalnim i vertikalnim armiranobetonskim
serklaima. U sklopu svih radova na adaptaciji isprojektovano je novo AB stepenite, kao i
pojaanje postojee tavanica iznad prizemlja (tipa pruski svod).
Kljune rei: Aseizmiko pojaanje, zidani zidovi, sanacije, zgrade.

SEISMIC STRENGTHENING OF THE ACADEMY OF ARTS

BUILDING
Abstract: In this paper is presented seismic strengthening of existing part of old building of the
Academy of Arts in Novi Sad. Strengthening includes: horizontal and vertical RC elements of
the existing masonry buildings, RC walls in stair space, strengthening the fundaments and two
new masonry walls at the ground floor and first floor. This paper also presents segmental cast in
place strengthening of external walls by inserting horizontal and vertical RC elements. As part
of adaptation work, new RC staircase is designed, as well as reinforcement of the ceiling above
the ground floor (Prussian vault type).
Key words: Seismic strengthening, masonry walls, repair, buildings.

Ass. Mr., FTN, Departman za graevinarstvo, Trg D. Obradovia 6, 21000 Novi Sad, Srbija
e-mail: tatomir@uns.ac.rs
2
Prof. Dr., FTN, Departman za graevinarstvo, Trg D. Obradovia 6, 21000 Novi Sad, Srbija
e-mail: folic@uns.ac.rs

436

1. DOGRADNJA I REKONSTRUKCIJA ZGRADE AKADEMIJE UMETNOSTI

Uz postojeu zgradu akademije isprojektovana je i izvedena dogradnja zgrade Akademije
Umetnosti i nadkrivanja formiranog atrijuma u ulici ure Jakia br. 7 u Novom Sadu. Novi deo
zgrade, spratnosti Su+P+1+Pk, izveden je u okviru postojeeg gabarita unutranjeg dvorita i na
mestu okolnih pomonih objekata (sl. 1) predvienih za ruenje u cilju izgradnje novog objekta
(sl. 2). Dograeni objekat odgovara svojom visinom postojeem objektu na mestu dilatacione
razdelnice ovih delova. Na mestima kontakta novog i postojeeg dela objekta u svim nivoima
(prizemlju, spratu i potkrovlju) ostvaruju se potrebne komunikacione veze. Novi deo zgrade
Akademije Umetnosti je izveden prema projektu dogradnje [1] koju je izradio PLAN AD iz
Novog Sada.
Nije poznato da postoji sauvana originalna stara projektna dokumentacija za postojei deo
zgrade akademije. Obezbeenje susednih objekata, ruenje postojeih objekata i izvoenje
konstruktivnih reenja potrebnih u fazi izgradnje novog dela zgrade je uraeno prema elaboratu
[2] koji je izradio FTN IG iz Novog Sada.
Prema projektu dogradnje [1] planirana je adaptacija tavanskog prostora u postojeem
objektu na delu uz ulicu ure Jakia, spratnosti P+1 (sl. 3). Sa ovom adaptacijom spratnost
ovog dela posle rekonstrukcije je P+1+Pk, a od tavanskog prostora se dobijaju prostori za
hodnik sa stepenitem, te potrebni nastavni i profesorski prostor. Projektom je bilo predvieno
da se staro stepenite produi do adaptiranog potkrovlja sa dva nova armiranobetonska (AB)
stepenina kraka.

Slike 1 i 2 Dogradnja zgrade AUNS (prethodno stanje i novi dograeni deo)

U okviru projektovane adaptacije postojeeg krova uz ulicu ure Jakia, prema projektu
[1], predvieno je skidanje postojee krovne konstrukcije, pri emu se zadrava postojea
drvena meuspratna konstrukcija sa drvenim tavanjaama i postojeim plafonom sprata. Preko
ove tavanice se izvodi nova FERT tavanice sprata i potkrovlja i nova krovna konstrukcija.
Projektom je bilo predvieno da nova FERT tavanica sprata nosi postojeu tavaninu
konstrukcija sprata. Krovni pokriva je biber crep, u skladu sa postojeim stanjem, sa drvenom
krovnom konstrukcijom od etinara II klase. Novo potkrovlje se uokviruje krutim AB sistemom
kosih FERT tavanica.

437

Slike 3 i 4 Ulini deo zgrade AUNS (prethodno stanje i stanje pri izvoenju radova)

2. ASEIZMIKO POJAANJE POSTOJEEG ULINOG DELA ZGRADE

Imajui u vidu postojee stanje starog zidanog dela zgrade Akademije, kao i potrebu za
adaptacijom i prizemlja i sprata ovoga dela, pored ve predviene adaptacije tavanskog prostora
u potkrovlje (sl. 5), u dogovoru, a na zahtev Investitora, uraena je projektna dokumentacija za
aseizmiko pojaanje postojeeg dela objekta [3] od strane FTN IG, i adaptaciju i sanaciju svih
etaa ulinog dela objekta AU [4] koju je izradio STUDIO K iz Novog Sada. Objekat se nalazi u
VIII- zoni seizmikog dejstva i spada u I - kategoriju objekata.
U okviru ove dokumentacije obuhvaeno je aseizmiko pojaanje postojeeg objekta , koje
je i primenjeno pri daljem izvoenju radova (sl. 4). Samo pojaanje obuhvata: izradu
horizotalnih i vertikalnih AB serklaa kod postojee zidane konstrucije, AB pojaanje zidova
stepeninog prostora, pojaanje temeljne konstrukcije i izvoenje dva nova zidana zida u okviru
prizemlja i sprata (sl. 6 i sl. 7). U sklopu svih radova na adaptaciji isprojektovano je kompletno
novo AB stepenite, kao i pojaanje postojee tavanica iznad prizemlja (tipa pruski svod).

Slika 5 Projektovni ulini izgled

Tavanica prizemlja (pruski svod) se povezuju sa novim AB horizontalnim serklaima (sl. 8).
Projektovana je hidroizolacija na spoljnim i unutranjim zidovima predmetnog dela objekta
(postojea hidroizolacija je ocenjena za dotrajalu, a ugraena je samo kod ulinog fasadnog zida,
dok na ostalim zidovima hidroizolacija nije ni postojala).

438

Slika 6 Osnova sprata

Slika 7 Karakteristini popreni preseci (prethodno i novo stanje)

Kod stepenita su projektovana nova dva stepenitna AB kraka od prizemlja do sprata

(uklanja se postojee drveno stepenite), a u sklopu svih intervencija se prilagoava
projektovano AB stepenite od sprata do potkrovlja.

439
U sklopu radova na rekonstrukciji potkrovlja, uklanja se postojea drvena tavanica sprata
(drvene tavanjae i postojei plafon sprata).
Dva novoprojektovana zida su od noseih blokova ME150 u produnom cementnom malteru
M5. Ostali dodatni delovi zidanih zidova su od opeke normalnog formata. Kod betonske
konstrukcije marka betona je MB30, a koristi se armatura: GA 240/360 za uzengije, RA 400/500
za podunu armaturu i MA 500/560 za armiranje AB zidova pojaanja stepeninih zidanih
zidova.
Temelji se izvode kao AB temeljna pojaanja kod postojeih temelja zidova, a dva nova zida
za ukruenje se fundiraju na novim temeljnim trakama.
U daljem tekstu se navode opisi radova na aseizmikom pojaanju postojeeg objekta i
adaptaciji (sa konstruktivne strane).
Radovi na ruenju: Demontaa postojeih oluka, skidanje biber crepa, demontaa kompletne
dvovodne krovne konstrukcije (komplet sa letvama), ruenje profilisanog venca od opeke i dela
zida na delu gde se demontira krov, ruenje postojee drvene meuspratne konstrukcije radi
probijanja otvora za stepenite od sprata do potkrovlja, probijanje potrebnih otvora u zidovima.
Uklanja se (demontaa sa ruenjem) kompletna drvena meusptratna konstrukcije tavanica,
iznad ukupnih povrina koja se pokrivaju novom FERT tavanicom, i rui postojee stepenite.
Predvieni radovi kod stepeninog prostora obuhvataju: Izrada AB pojaanja stepeninih
zidanih zidova, izrada dela AB stepenita u prizemlju (na ovaj nain je formirano AB stepenite
od prizemlja do potkrovlja), sa izradom odgovarajuih temelja u okviru postojeeg stepeninog
prostora.

6 ... 150 mm

Slika 8 Povezivanje horizontalnih serklaa sa nosaima pruske tavanice (projektovano)

Izrada 2 zidana zida za ukruenje, u modularnom bloku 250x190x190, debljine zida 19 cm,
marke elementa za zidanje ME150 u produnom cementnom malteru marke M5, sa izradom
temeljnih traka za oslanjanje ovih zidova. Postojei pregradni zidovi od pola opeke se uklanjaju
prema planovima za adaptaciju ukupnog objekta.

440

Slike 9 i 10 Vertikalni serklai u visini prizemlja (postavljena armatura)

Slike 11 i 12 Kampadni rad na horizontalnom serklau

441

Slike 13 i 14 Finalizacija spoljnog AB pojaanja zidova do krovnog venca

Izrada vertikalnih i horizontalnih AB serklaa od betona MB 30, izvedenih kampadno sa

potrebnim podupiranjem postojee zidane konstrukcije, i izrada temeljnih pojaanja za
prihvatanje vertikalnih serklaa i ukruenje postojeih temelja od opeke .

Slike 15 i 16 Izvoenje radova na spoljnom AB pojaanju dvorinog zida

442
Kampadno izvoenje AB serklaa kod ulinog fasadnog zida, u koje je ukljueno i AB
pojaanje temeljnog dela zida, je prikazano respektivno na slikama, od sl. 9 do sl.14. Delovi zida
su temovani uz potrebno podupiranje postojee zidane konstrukcije. U toku radova na
izvoenju svih pojaanja spoljnih zidova sa AB serklaima, objekat je bio u normalnoj upotrebi
od strane Akademije umetnosti. Kada je zavren novi dograeni deo, i radni prostor preseljen,
prelo se na unutranje radove na starom delu objekta (uklanjanje krovne konstrukcije, drvene
tavanice, stepenita i izradu svih projektovanih unutranjih pojaanja, stepenine konstrukcije, i
drugo).
Na dvorinom delu zida gde se nalaze luni prozori, pojaanje meuprozorskih stubova sa
vertikalnim serklaima potpuno useenim u zid, predstavljalo bi znaajno slabljenje preseka
zidanih stubova u toku radova izvoenja vertikalnih serklaa. Na ovim mestima, uz dogovor sa
strunjacima iz Zavoda za zatitu spomenika kulture, pojaanje se izvodi kao vertiklani serklai
do pola utemanim u postojei zid (presek temovanog dela serklaa je 16x30 cm, to odgovara
lakem temovanju kod zidova zidanih u opeci starog formata), sa vidnim spoljnim delom u
formi pilastra. Ovaj oblik prati i horizontalni serkla kod dvorinog zida u nivou tavanice
prizemlja (sl. 15 i 16). Pojaanje temeljnog dela, je izvedeno u obliku AB temeljne trake na koju
se nastavljaju vertikalni AB serklai na dvorinoj strani objekta.
Poveanje visine preseka AB venca: Projektovani AB venac zadrava lokaciju i oblik i samo
se u donjem delu pojaava sa poveanjem ukupne visine.
Izrada trajne hidroizolacije sa presecanjem svih spoljnih i unutranjih zidova, te
ubacivanjem hidroizolacionog materijala uz injektiranje reza na zidovima vodonepropusnom
injekcionom masom. Na mestima nastavka AB vertikalnih serklaa, ovaj tip hidroizolacije se
uklanja na delu profila AB serklaa radi nastavka betoniranja i prolaska armature vertikalnih
serklaa. Radni nastavak AB serklaa u nivou hidroizolacije zida je izveden sa hidroizolacionim
premazima na bazi polimer-cementa ili penetrata.
U ovom radu su opisani samo graevinski radovi na pojaanju posmatranog dela zgrade
Akademije umetnosti.
Izgradnju novog dela zgrade, sa adaptacijom i pojaanjem starog ulinog dela Akademije
Umetnosti izvela je doo DIJAGONALA iz Novog Sada.

3. POPIS PROJEKTNE DOKUMENTACIJE

[1] DOGRADNJA AKADEMIJE UMETNOSTI (Su+P+1+Pk), u ulici ure Jakia br. 7 u
Novom Sadu: GLAVNI ARHITEKTONSKI-GRAEVINSKI PROJEKAT, GLAVNI
PROJEKAT KONSTRUKCIJE, STATIKI DETALJI (posebna sveske). E 1715, PLAN
AD, Novi Sad, 2006. Odg. projektant: arh Duan Radovanovi, dipl.ing.
[2] ELABORAT OBEZBEENJA SUSEDNIH OBJEKATA, RUENJA POSTOJEIH
OBJEKATA i KONSTRUKTIVNIH REENJA ZA FAZU IZGRADNJE pri dogradnji
AKADEMIJE UMETNOSTI u ulici ure Jakia br.7 u Novom Sadu, E 031-31/141c,
FTN, INSTITUT ZA GRAEVINARSTVO, Novi Sad, 2006., Odg. projektant: Prof.
dr Radomir Foli, dipl.in.gra.; projektant: mr Milorad Tatomirovi, dipl.in.gra.
[3] ELABORAT SEIZMIKOG POJAANJA POSTOJEEG ULINOG DELA ZGRADE
AKADEMIJE UMETNOSTI u Novom Sadu, E 031-35/55, FTN, INSTITUT ZA
GRAEVINARSTVO, Novi Sad, 2007., Odg. projektant: Prof. dr Radomir Foli,
dipl.in.gra.; projektant: mr Milorad Tatomirovi, dipl.in.gra.; saradnik: Anka
Starev-urin, dipl.in.gra.
[4] GLAVNI PROJEKAT ADAPTACIJE I SANACIJE ULINOG DELA OBJEKTA AUNS,
E-27/08, STUDIO K, Novi Sad, 2008., Odg. projektant: arh Miroslav ili, dipl.ing.

443

ikica Teki1
Saa orevi 2
Jefto Terzovi3

KROVNA DRVENA KONSTRUKCIJA VIENAMENSKE

SPORTSKE DVORANE U PANEVU - VORNE VEZE
Rezime: Zavretak radova na izvoenju krovne konstrukcije od lepljenog lameliranog drveta
obuhvata i izvoenje velikog broja vornih veza, koje su specifine u odnosu na konstruktivni
sistem krova. U ovom radu su prikazane karakteristine veze drvenih tapova, ija je geometrija
proistekla iz oblika i geometrije krovne drvene strukture.
Kljune rei: konstrukcija, krov, lepljeno lamelirano drvo, vorne veze

TIMBER ROOF CONSTRUCTION OF MULTIPURPOSE

SPORTS HALL IN PANEVO - NODAL CONNECTIONS
Abstract: Completion of works on the roof construction of the glued laminated timber also
required designing of large number of nodal connections, which are specific to the structural
roof systems. This paper presents the characteristic junction of timber members, whose
geometry resulted from the shape and geometry of the timber roof structure.
Key words: construction, roof, glued laminated timber, nodal connection

Dr, dipl. in. arh., Arhitektonski fakultet, Bulevar Kralja Aleksandra 73/II, 11000 Beograd, Srbija
e-mail: ztekic@eunet.rs
2
dipl. in. arh., Arhitektonski fakultet, Bulevar Kralja Aleksandra 73/II, 11000 Beograd, Srbija
e-mail: sasadj@bvcom.net
3
dipl. in. arh., Arhitektonski fakultet, Bulevar Kralja Aleksandra 73/II, 11000 Beograd, Srbija
e-mail: terzovic@gmail.com

444

1. OSNOVNI PODACI O KONSTRUKCIJI

Krovna konstrukcija je formirana nad osnovom oblika zarubljenog kvadrata. Osnovni podaci
o krovu su sledei:

Nagib trouglastih krovnih ravni je 30

Nagib dijagonalnih krovnih ravni je 22.2
Nagib centralnog piramidalnog dela krova je 50
Duina stranice zarubljenog kvadrata je 47.40 m
Duina obodnog prstena na delu trouglaste krovne ravni je 39.00 m
Duina obodnog prstena na delu dijagonalne krovne ravni je 6.00 m
Raspon dijagonalnih nosaa je 61.00 m

Slika 1 - Osnova krovne konstrukcije

445

Slika 2 - Popreni presek

Slika 3 - Perspektivni prikaz objekta

2. GEOMETRIJA KARAKTERISTINIH VOROVA

Meusobne veze svih elemenata drvene konstrukcije su zglobne i izvode se pomou
elinog okova (kvalitet elika 0561), oblikovanog u zavisnosti od broja tapova koji se
vezuju u voru. Veza izmeu drveta i elinog okova se ostvaruje pomou zavrtnjeva, kvaliteta
u svemu prema vaeim standardima.

446

2.1 Konstruisanje vora 1

vor 1 je oslonaki vor koji je nepomerljiv u svim pravcima. Oslonake reakcije se predaju
armirano-betonskoj konstrukciji u nivou tavanice iznad 1. sprata. Normalna sila u voru iznosi
495 kN, dok transverzalna sila ima vrednost od 53 kN. Veza je konstruisana pomou dva okova:
okov A koji se prethodno ankeruje u beton i okov B koji se pomou zavrtnjeva vezuje za tap od
LLD-a. Normalna i transverzalna sila se prenose pomou elinog trna prenika 50 mm.

Slika 4 - Geometrija vora 1

447

2.2 Konstruisanje vora 2

vor 2 je takoe oslonaki vor koji je nepomerljiv u svim pravcima. U oslonakom voru
se sutiu dva tapa - kosnika koji formiraju latinino slovo V. Normalna sila u jednom tapu
iznosi 611 kN, dok transverzalna sila ima vrednost od 51 kN. Veza je konstruisana pomou dva
okova: okov A koji se prethodno ankeruje u beton i okov B koji se pomou zavrtnjeva vezuje za
dva tapa od LLD-a. Sile u voru se prenose pomou elinog trna prenika 60 mm.

Slika 5 - Geometrija vora 2

448

2.3 Konstruisanje vora 3

vor 3 je kljuni vor u celoj konstrukciji, jer se znatan deo optereenja preko kosnika
prenosi na oslonac broj 2, ime se praktino rastereuje dijagonalni nosa, odnosno oslonac broj
1. Pri oblikovanju ovog vora posebna panja je posveena prijemu smiue sile koja se javlja u
ravni - liniji dijagonalnog nosaa, a koja je proizvod komponenti iz kosnika i horizontale tapova koji se prikljuuju na dijagonalni neprekinuti tap. Veza je obezbeena elinim trnom
prenika 50 mm.

Slika 6 - Geometrija vora 3

449

2.4 Konstruisanje vora 4

vor 4 formiraju jedan neprekinuti-kontinualni tap i etiri prikljuna tapa. elini okov je
formiran tako da se u fazi montae prebaci preko kontinualnog tapa, a da se zatim prikljuni
tapovi veu za limove koji u osnovi imaju oblik slova X. Ispod ovih limova se nalaze limovi sa
zaobljenim krajevima, koji imaju ulogu da se na njih oslone prikljuni tapovi u fazi montae.
Prijem smiuih sila, za asimetrina optereenja je omoguen pomou zavrtnjeva koji se nalaze
na kontinualnom tapu.

Slika 7 - Geometrija vora 4

450

2.5 Konstruisanje vora 5

U voru 5 se vezuju etiri tapa: dva dijagonalna nosaa koja se nalaze na mestu preseka
trouglaste i dijagonalnih krovnih ravni i dva tapa koja ine deo osnove centralnog piramidalnog
dela krova. Osim ovih drvenih tapova u voru se vezuju i tri eline zatege koje obezbeuju
globalnu stabilnost konstrukcije. Veza je pedantno konstruisana, s obzirom na relativno veliki
broj tapova koji se vezuju u voru i obezbeena je elinim trnovima prenika 50 mm, kao i
odgovarajuim limovima za ukruenje.

Slika 8 - Geometrija vora 5

3. POPIS LITERATURE
[1] Kujundi V., Teki ., orevi S., Savremeni sistemi drvenih konstrukcija, Orion
art, Beograd, 2004.
[2] Zbirka Jugoslovenskih pravilnika i standarda za graevinske konstrukcije, Knjiga 4,
Drvene konstrukcije, Izdava: Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu u saradnji
sa Jugoslovenskim drutvom graevinskih konstruktera i Saveznim zavodom za
standardizaciju, Beograd, 1995.

451

Tepavevi Bojan 1
Stojakovi Vesna 2

DIGITALNA REKONSTRUKCIJA MORFOGENEZE TRGA

SLOBODE U NOVOM SADU
Rezime: U ovom radu su istraene mogunosti kombinovanja digitalnih tehnologija na primeru
analize morfogeneze Trga slobode u Novom Sadu. Morfogenetska analiza zahteva istraivanje
promene strukture u funkciji vremena. Trg slobode u razliitim periodima opisuju razliite
prostorne karakteristike koje su prepoznate i ukljuene u istraivanje.
U prvoj fazi istraivanja snimljeno je postojee stanje trga. Koriene su metode terestrijalne
fotogrametrije i poligonalnog 3D modelovanja. U narednoj fazi oznaeni su karakteristini
vremenski periodi u kojima je trg prolazio kroz odreene transformacije, odnosno, izvrena je
morfogenetska analiza trga. Kao ulazni podaci za modelovanje strukture trga, kakvu je imao u
prethodnim vremenskim periodima, koriene su stare fotografije (prilagoene za dalje
korienje primenom restitucije) i planovi. Korienje digitalnih modela trga i softverskih paketa
za 3D animaciju je omoguilo praenje razvitka trga u karakteristinim sekvencama tokom
perioda od 3 veka.
Sloen sistemski pristup, morfogenetska digitalna rekonstrukcija trga, prua nove dimenzije u
procesu istraivanja i reprezentaciji javnih prostora.
Kljune rei: Trg, vizuelizacija, modelovanje, fotogrametrija, morfogeneza

DIGITAL MORPHOGENETIC RECONSTRUCION OF

LIBERTY SQUARE IN NOVI SAD
Abstract: In this study possibilities of digital technology combinations were researched, using
morphogenesis of the Liberty Square in Novi Sad. Analysis of morphogenesis requests the study
of the changes in structure relative to time periods. From its genesis, the Liberty Square has been
changing the structure. Therefore different space characteristics describe the square in different
periods, which were recognized and included in this study.
First, the present state of Liberty Square is recorded. The methods of terrestrial photogrammetry
and 3D polygonal modeling technique were used. In the next phase, the specific time periods in
which the square underwent transformation were assigned, thus the morphogenetic analysis of
the square was performed. Restituted old photographs and old plans were used as inputs for
modeling of square structure in previous periods. Digital Liberty Square models, as well as the
software packages for 3D animation, enabled tracking of square development throughout the
specific sequences during the period of three centuries.
Complex systematic approach and morphogenetic digital reconstruction of square offer new
advantages in process of research and representation of public spaces.
Key words: Square, visualization, modeling, photogrammetry, mophogenesis
1
2

Mr,dipl.in.arh., Fakultet tehnikih nauka, Trg Dositeja obradovia 6, Novi Sad, tepavcevicb@yahoo.com
dipl.in.arh., Fakultet tehnikih nauka, Trg Dositeja obradovia 6, Novi Sad,vesna100jakovic@gmail.com

452

1. UVOD
Morfoloka struktura javnih prostora je rezultat kontinualnog razvitka gradova. Usled
razliitih sila, kao to su prirodno-topografske karakteristike mesta, ekonomski i kulturnoistorijski uticaji, gradovi i javni prostori koji oni sadre trpe transformacije koje se mogu prati
kroz razliite vremenske periode.
Analiza strukture prostora u funkciji vremena naziva se morfogenetska analiza i omoguuje
uoavanje pojedinih zakonitosti koje se javljaju za karakteristine vremenske periode i/ili
karakteristina mesta i regione. Morfogenetskom analizom se mogu pratiti promene
karakteristika u strukturi i funkciji trga.
Jedna od osnovnih karakteristika morfogeneze trgova na podruju Vojvodine jeste injenica
da su oni relativno mladi, ne stariji od tri i po veka, to je imalo odraza na njihov karakter.
Veina centralnih gradskih trgova vojvoanskih gradova zadrali su karakteristian gabarit koji
je bio definisan u periodu nastanka samog grada. Transformacija prostora razvijala se najee
zamenom i nadogradnjom postojeih struktura, kao i promenom funkcije javnog prostora.
Trg slobode u Novom Sadu pripada onoj grupi trgova koji su pretrpeli znatne transformacije
u svojoj strukturi i to ne samo u pogledu fasadnog platna ve i obliku, veliini i nainu ulivanja
ulica na trg. Promene koje su se desile na pomenutom glavnom gradskom trgu Novog Sada
naroito su znaajne jer omoguavaju praenje razvitka razliitih koncepcija javnih prostora i
urbanistikih ideja kroz period od tri veka.

2. METODI ISTRAIVANJA
Trg slobode u Novom Sadu je deo zatienog istorijskog jezgra grada, o ijem razvitku
postoji dosta pisane i grafike dokumentacije u odnosu na druge trgove u pomenutom regionu.
Najznaajniji izvori dokumentacija za analizu razvoja trga jesu pisani izvori o objektima na trgu,
sauvane karte i planovi i sauvane stare razglednice i fotografije. U radu su korieni planovi i
fotodokumentacija iz Vojvoanskog muzeja i Pokrajinskog zavoda za zatitu spomenika kulture
Vojvodine, kao i iz brojnih monografija o Novom Sadu.
Prva faza istraivanja obuhvata snimanje, kreiranje 3D modela postojeeg stanja trga
uvoenjem terestrijalne fotogrametrije i kombinovanjem sa urbanistikim planovima i ortofoto
snimcima. Rezultat ove faze je digitalna rekonstrukcija trenutnog stanja.
Druga faza sastoji se u identifikovanju karakteristinih vremenskih momenata kada su se
odigravale transformacije u strukturi trga. Vremenska komponenta je naroito znaajna u analizi
razvitka trga te je stoga izabran istraivaki postupak digitalne rekonstrukcije prethodnog stanja.
Pod pojmom digitalne rekonstrukcije prethodnog stanja podrazumeva se generisanje 3D modela
nepostojeeg ili izmenjenog prostora ili objekta prema podacima dobijenim iz fotografija i
planova. Proces digitalne rekonstrukcije trga zahteva sinteznu uporednu analizu svih pomenutih
tipova dokumentacionih zapisa, kao to su pisani izvori o nastanku sadanjih i prethodnih
objekata na trgu, kao i stari planovi i fotografije kojima su se mogle potvrditi i dopuniti
informacije o starim objektima na trgu.
Sumiranjem svih rezultata kompletiran je nekadanji izgled trga u karakteristinim etapama,
dobijen primenom metoda restitucije perspektivnih slika, terestrijalne fotogrametrije,
preklapanjem postojeih i starih planova i kao finalni rezultat kreirani su 3D modeli koji
prikazuju formu trga u odreenom periodu.

453

3. ANALIZA MORFOGENETSKOG RAZVITKA TRGA SLOBODE

Trg slobode u Novom Sadu nastao je kada i prve ulice u gradu na najstarijem i najvanijem
ulinom raskru puteva: dananjom Zmaj Jovinom ulicom i pravcem od dananjeg Pozorinog
trga ka Jevrejskoj ulici. Iako se konture prvih ulica grada, kao i pozicija Trga slobode moe
uoiti na planu iz 1716. godine, prvi grafiki dokument iz kojeg se moe prouavati prvobitna
morfoloka struktura trga je karta inenjera Kaltmita (Caltschimdt) iz 1745. godine (slika 1).
Na pomenutom planu jasno se moe uoiti stara crkva na ijem je mestu kasnije izgraena
dananja crkva Imena Marijinog krajem XIX veka. Trg je bio priblino dvostruko manje povri,
a prema veliini gabarita objekata iz plana, kao i nainu graenja karakteristinom za taj period
u vojvoanskim naseljima, moe se pretpostaviti da su objekti na trgu bili prizemni ili
jednospratni. Trg je imao amorfan oblik, ruralnog karaktera sa jo uvek nepovezanom
strukturom fasadnog platna. Analizom panoramske karte Novog Sada iz 1698. godine kao i
pomenutog plana iz 1745. godine moe se pretpostaviti da su zabati kua bili okrenuti ka ulici, te
je mogua volumetrijska rekonstrukcija trga iz ovog perioda.

Slika 1 - Volumetrijska rekonstrukcija trga prema karti Kaltmita iz 1745. Godine

Krajem XVIII veka probijena je Njegoeva ulica, ime je stvorena veza sa Trifkovievim
trgom [3]. Tokom XIX veka formirao se dananji oblik trga, kada su podignute nove zgrade na
mestima starih. Krajem XIX i poetkom XX veka veina tih zgrada je rekonstruisano ili
zamenjeno novim i veim zgradama koje i danas postoje na trgu. Ne moe se sa preciznou
rekonstruisati izgled trga sve do 1885. godine od kada datira plan geometra Jozefa Sautera. U
drugoj polovini XIX veka trg dobija dananji trapezni oblik, sa dominantom osom koja je
paralelna sa glavnim ulinim pravcem- dananjom Zmaj Jovinom ulicom. Trg je tangirao
pomenuti ulini pravac a osa trga je jo vie naglaena izgradnjom dominantnih objekata sa

454
tornjevima: zgrade Magistrata i Crkve imena Marijinog. Na planu se uoava i spomenik Svetog
Trojstva visok 20 metara podignut 1781. godine. Paljivo odabrana lokacija koju je spomenik
imao krajem XIX veka ukazuje na promiljenu urbanistiku koncepciju. Spomenik je postavljen
ekscentrino u odnosu povr trga, a na osi sporednog ulinog pravca- Njegoeve ulice.
Poetkom XX veka ponovo je promenjena koncepcija trga. Probijanjem ulice Modene i
izgradnjom Tanurdieve palate favorizovan je novi pravac vizura i kretanja ka trgu. Sredinom
XX veka srueno je nekadanje zdanje Matice Srpske na trgu, da bi se proirio ulini profil ulice
Modene i poruen je poetak nekadanje Jevrejske ulice radi izgradnje pozorita, ime je trg
izgubio nekadanji karakter zatvorenog prostora i naglaene uline pravce kretanja [4].

4. DIGITALNA REKONSTRUKCIJA MORFOGENEZE TRGA

Pojam digitalne rekonstrukcije oznaava 3D model odreene prostorne strukture. Bazino,
digitalne rekonstrukcije mogu se klasifikovati kao one koje prikazuju postojee ili prethodno
stanje odreenog prostora. Pojam digitalne rekonstrukcije morfogeneze prostorne strukture
oznaava vie digitalnih rekonstrukcija koje prikazuju karakteristine faze razvoja.
Forma postojee prostorne strukture, moe se utvrditi sa daleko veom preciznou nego u
sluaju nepostojee strukture [1,2]. Iz tog razloga je istraivanje zapoeto snimanjem postojeeg
stanja Trga slobode u Novom Sadu. Za generisanje 3D modela trga korieni su softveri za
terestrijalnu fotogrametriju, na osnovu ega je zasebno modelovan svaki objekat. Teksture su
ekstrakovane iz fotografija. Tako dobijeni podaci objedinjeni su u celinu korienjem
urbanistikih planova i ortofoto snimaka trga.
Kako dokumentacija o morfogenezi Trga slobode u Novom Sadu nije potpuna i kako se
pojavljuju neusklaenost podataka iz razliitih izvora, proizilazi da se granice karakteristinih
etapa razvoja trga ne mogu precizno odrediti.
U razvoju trga prepoznato je etiri faze. Prva faza vezana je za razvoj trga do pred kraj 19.
veka. U vezi sa tom fazom razvoja podaci su veoma oskudni, te je digitalna rekonstrukcija
uraena pomou starog plana i starih fotografija. Fotografije nisu restituisane zbog njihovog
loeg kvaliteta, ve je rekonstrukcija generisana slobodnom procenom forme (slika 1).
Ostale tri faze predstavljaju razvoj trga kroz 20. vek o emu postoje opirniji podaci. Druga
faza obuhvata prvu treinu 20. veka do probijanja ulice Modene i izgradnje Tanurdieve palate.
Trea faza (slika 2) traje od probijanja Modene do ruenja apoteke, koja se nalazila pored Crkve
Imena Marijinog i zamene starih objekta na uglu Modene i Kralja Aleksandra novim objektom,
to se deava sredinom XX veka. To je poslednja velika promena forme Trga slobode u Novom
Sadu. Nakon toga jedina izmena je izgradnja Apolo centra. U etvrtoj fazi su obuhvaene
poslednje dve izmene, odnosno ona traje od poslednje opisane promene do danas i to je zapravo
postojee stanje trga.
Nepostojei objekti koji su prikazani u digitalnim rekonstrukcijama druge i tree faze razvoja
su generisani na osnovu podataka iz starih fotografija. Restitucija karakteristinih fotografija je
izvrena kombinovanjem odreivanja elemenata slike i softverske restitucije [5]. Radi
odreivanja nedogleda, na osnovu prepoznatih osobina prostora, pronaeni i prepoznati su
karakteristini elementi fotografije. Osim prepoznavanja osobina prostora korieni su i podaci
dobijeni fotogrametrijskim modelovanjem postojeih podataka. Bez ovih podataka restitucija
pojedinih slika ne bi mogla biti izvrena. Neophodni nedogledi su potom uneti u softver za
restituciju koji je korien zbog sloenosti forme objekata i mogunosti automatskog
ekstrakovanja teksture.
Finalni rezultat kreiran korienjem sloene sinhronizacije svih opisanih metoda su digitalni
3D modeli Trga slobode u Novom Sadu u karakteristinim fazama njegovog razvoja.

455

Slika 2- Digitalna rekonstrukcija trga: trea faza razvoja Trga slobode

5. ZAVRNE NAPOMENE
Digitalna rekonstrukcija morfogeneze prostorne strukture predstavlja spajanje razliitih
pristupa radi formiranja to kvalitetnijih rezultata.
Morfogenetska analiza predstavljena je u formi 3D modela, to omoguava visoku
fleksibilnost i primenu raznovrsnih sekundarnih aplikacija. Za karakteristine vremenske periode
mogue je automatski rekonstruisati sliku trga u proizvoljnoj centralnoj ili ortogonalnoj
projekciji, VR sceni ili simulirati kretanje trgom.
Digitalne rekonstrukcije takoe su kreirane na osnovu usaglaavanja razliitih metoda i
tehnolokih mogunosti. Time je ostvaren doprinos u analizi sloenih sistema u formiranju
objedinjavanja ulaznih podataka dobijenih iz postojee dokumentacije u formu niza 3D modela
kao izlaznih podataka.
Virtuelni trodimenzionalni modeli trga u razliitim vremenskim periodima predstavljaju
kvalitetnu osnovu i za dalja istraivanja svih varijabli vezanih za prikazani prostor.

6. ZAHVALNOST
Ovaj rad je finansiran sredstvima Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj Republike Srbije
u okviru projekta broj 16016.

456

7. POPIS LITERATURE
[1] Halla, N., Alshawabkeh Y.: Application of photogrammetric techniques for heritage
documentation. Institut fr Photogrammetrie, Stuttgart, Deutschland. 2003.
[2] Fassi, F.: 3d Modeling of Complex Architecture Integrating Different Techniques A
Critical Overview. International Archives of Photogrammetry, Remote Sensing and
Spatial Information Sciences, 2007. Volume XXXVI-5/W47, str. 1-11.
[3] Milanovi-Jovi, O.: Valorizacija i obrada arhitektonskog naslea ue zone starog
jezgra Novog Sada, Graa za prouavanje spomenika kulture Vojvodine, 1982, XI-XII,
str. 133.
[4] Tepavevi, B.: Trgovi u Vojvodini: morfogeneza fizika struktura i funkcije, Fakultet
tehnikih nauka, Novi Sad, 2008. str. 91-95.
[5] Stojakovi, V.: 3D Modeling Based on Photographic data, Novi Sad Journal of
Mathematics, Vol 38, No.3, Novi Sad, 2008. str 65-72

457

Anja Terzi1
Ljubica Pavlovi2

UTICAJ AGREGATA NA PRITISNU VRSTOU,

POROZNOST I SINTEROVANJE BETONA
Rezime: U ovom radu je prikazan novi pristup korelaciji izmeu granulometrijskog sastava
agregata i svojstava visokotemperaturnih betona. Izveden je eksperiment na uzorcima korundnih
i boksitnih vatrostalnih betona. Na uzorcima je primenjena nedestruktivna metoda brzine
ultrazvuka i PC metoda za analizu slike: Image Pro Plus. Uzorci betona su termiki tretirani na:
110, 800, 1000, 1300 i 1500 C. Prividna poroznost betonskih uzoraka nakon svakog termikog
tretmana je odreena Image Pro Plus metodom. Tok procesa sinterovanja je praen pomou
parametara poroznosti. vrstoa pri pritisku je odreena destruktivnom metodom i metodom
brzine ultrazvuka. Poto sa poveanjem temperature dolazi do smanjenje pritisne vrstoe i
degradacije betona, mehanika svojstva mogu posluiti u monitoringu promena koje se zbivaju
unutar mikrostrukture betona. Konana svojstva vatrostalnih betona su povezana sa izborom i
granulometrijom agregata. Ovaj rad potvruje da metode brzine ultrazvuka i analize slike daju
rezultate koji su meusobno zavisni i da ove dve metode mogu koristiti u praenju procesa
sinterovanja koje se deava kada je beton izloen visokoj temperaturi.
Kljune rei: brzina ultrazvuka, beton, sinterovanje, poroznost, analiza slike

EFFECT OF AGGREGATE ON COMPRESSIVE

STRENGTH, POROSITY AND SINTERING OF CONCRETES
Abstract: This manuscript presents a new approach on correlation between mixing parameters,
aggregate granulation and mechanical properties of high-temperature concretes. The experiment
was performed on corundum and bauxite concrete composites. Nondestructive test method was
applied on the concrete samples, i.e. ultrasonic pulse velocity, followed by PC technique: Image
Pro Plus program for image analysis. Samples were thermal treated at 110, 800, 1000, 1300 and
1500 C. Progression of sintering process within concrete was monitored by means of the
porosity parameters. Apparent porosity of concrete samples after thermal treatment was
investigated with Image Pro Plus. Mechanical strength was determined using ultrasonic pulse
velocity testing. Since loss of strength and material degradation occurred in concrete when it
was subjected to increased temperature, mechanical properties can indicate and monitor changes
within microstructure. Final characteristics of concrete were correlated with the choice of
aggregate granulation. Investigation presented in this paper confirms that image analysis and
ultrasonic pulse velocity testing are interconnected and that they are a means to monitor the
sintering process and changes within concrete exposed to high temperature.
Key words: ultrasonic pulse velocity, sintering, porosity, concrete, image analysis, aggregate
granulation
1

dipl.in., Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Frane dEperea 76,
11000Beograd, e-mail: anja.terzic@gmail.com
2
dr., Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Frane dEperea 76, 11000 Beograd,
e-mail: ljubica.pavlovic1@gmail.com

458

1. UVOD
Vatrostalni betoni se koriste za izradu konstruktivnih elemenata i obloga metalurkih pei i
postrojenja koja rade na visokim temperaturama (postrojenja za rafinaciju nafte, postrojenja koja
se koriste u hemijskoj i petrohemijskoj industriji, postrojenja u nuklearnim elektranama, razne
termo-izolacione obloge i zatitni slojevi u postrojenjima ili graevinama, itd.). Primena
vatrostalnih betona umesto klasinih vatrostalnih opeka doprinosi pojednostavljenju ugraivanja
vatrostalnih obloga. Proces proizvodnje vatrostalih betona je znaajno jednostavniji i jeftiniji od
proizvodnje vatrostalnih opeka, pa ne treba zanemariti ekonomsku utedu pri proizvodnji
betona. Za razliku od obloga napravljenih od oblikovanih materijala, kod vatrostalno-betonske
obloge postoji mogunost reparacije i sanacije, ak i u toku rada postrojenja. [1]
vrstoa pri pritisku, kao jedno od najvanijih svojstava vatrostalnih betona, odreuje
performanse betonske obloge na povienoj temperaturi i pod statikim optereenjem. Pri
poveanju optereenja i temperature dolazi do promena u mikrostrukturi betona: poveava se
poroznost, pore postaju krupnije i javljaju se mikroprsline. Ove promene dovode do degradacije
u gotovo svim svojstvima vatrostalnih betona, a posebno do smanjenje gustine materijala i
pogoranja elastinih svojstava. Promene u mikrostrukturi vatrostalnog betona mogu se pratiti
metodom koja registruje promenu gustine ili elastinih svojstava. Takva metoda je metoda
merenja brzine prolaza ultrazvunih talasa (vp) kroz vatrostalno-betonski uzorak [2, 3]. Osim to
je brzina ultrazvuka odreena veliinom i uestanou pora i mikroprslina, ona je uslovljena i
granulacijom primenjenog agregata i vodo-cementnim faktorom. Metoda ultrazvuka nije u
potpunosti precizna kao standardna laboratorijska metoda za odreivanje vrstoe pri pritisku. S
obzirom da je metoda ultrazvuka nedestruktivna neretko se deava da je upravo ona pogodnija
za primenu: kada je potrebna jednostavna i brza provera svojstava ugraenog betona ili kad nije
poeljno razaranje ozida radi vaenja kernova.
Veina faktora koja utie na vrstou vatrostalnog betona utie i na brzinu ultrazvunih
talasa, ali ne obavezno na isti nain ili u istoj meri. Koliina i oblik agregata utiu na na odnos
brzine ultrazvuka i vrstoe pri pritisku. Beton sa veim udelom agregata verovatno e imati
veu vrstou i veu brzinu ultrazvuka [4]. Vrsta cementa takoe odreuje brzinu ultrazvuka i
vrstou pri pritisku. Vei vodo-cementni faktor uslovljava smanjenje brzine ultrazvunih talasa,
jer vie vode u betonu za sobom ostavlja procentualno vei udeo pora [5]. Vei vodo-cementni
faktor vodi i ka smanjenju vrstoe pri pritisku betonskog uzorka [6].
U literaturnom pregledu se moe nai veliki broj istraivanja vezan za metodu ultrazvuka i
svojstva koja se ovom metodom mogu odrediti ili predvideti, na primer: rezidualna svojstva
termiki oteenog betona [7], razvoj prslina i pukotina kao i mehanizam loma [8-10], itd. Ovom
metodom se moe utvrditi postojanje unutranjih defekata betona: mree pukotina, delaminacije,
poroznost, tj. ova metoda moe posluiti za karakterizaciju mikrostrukturnih defekata [11].
Metoda ultrazvuka moe biti povezana sa nekom drugom nedestruktivnom metodom za
monitoring mikrostukturnih promena, kao to je Image Pro Plus metoda za analizu slike.
Primena optikog mikroskopa povezanog sa kompjuterskim progrmom za analizu slike otvara
novi spektar svojstava koja se mogu razmatrati: oblik i veliina pora ili pukotina, sferinost pora,
broj pora vidljivih na povrini urorka, broj pora unutar povrinskih pora, itd. U ovom radu su
rezultati Image Pro Plus analize povezani sa rezultatima ultrazvunih merenja. Cilj ovog rada je
da se istaknu prednosti korienja ultrazvune metode i metode analize slike pri ispitivanju
svojstava vatrostalnih betona.

459

2. MATERIJALI I METODE
Ispitane su dve serije vatrostalnih betona razliitog sastava (2 x 60 uzoraka), ovde oznaenih
sa C i B. Vatrostalni betoni su pripremljeni sa razliitim agregatima koji su imali razliiti
granulometrijski sastav (Tabela 1.). Vatrostalni beton B je pripremljen na bazi boksita kao
agregata i amotnog brana kao punioca. Vatrostalni beton C je sadrao korund kao agregat. U
obe serije betona kao vezivo je korien visoko-aluminatni cement SECAR 70 (Lafarge).
Hemijski sastav betona B i C prikazan je u Tabeli 2.
Tabela 1-Parametri sastava betona C i B

C beton
20
(12 14 na 100 %)
80
0,5
2,92

Cement, %
Voda, %
Agregat, %
vodo-cementni faktor (w/c)
Zapreminska masa, g/cm3
Gran. sastav korunda, mm
- 5 +3
-3+2
- 2 +1
- 1 + 0,5
- 0,5+ 0
Gran. sastav boksita, mm
-6+4
-4+1
-1+0
Gran. sastav amota, m
- 74
- 74 + 44
- 44 + 33
- 33 23
- 23 + 15
- 15 - 0

B beton
30
(12 14 na 100 %)
40 + 30
0,6
2,54

28
22
28
12
10
15
55
30
7,56
18,23
17,59
7,93
17,53
31,16

Tabela 2- Hemijski sastav cementa, betona B i betona C

Al2O3
SiO2
CaO
MgO
Fe2O3
Na2O
K2O
TiO2

Cement
68,85
0,107
29,73
0,1368
0,058
0,285
0,0078
<0,01

B beton
62,88
21,17
8,26
0,35
1,57
0,059
0,56
2,03

C beton
93,62
0,07
5,97
0,03
0,066
0,21
0,007

vrstoa pri pritisku vatrostalih betona B i C je odreena standardnom destruktivnom

metodom. Ispitano je 60 betonskih ispitnih kocki svake serije (10 kocki za svaku ispitnu
temperaturu: 20, 110, 800, 1000, 1300 i 1500 C) dimenzija 10x10x10 cm. Nakon
sedmodenevne nege u klimatizovanoj komori (20 C), uzorci su izvaeni iz kalupa i do 28-og
dana uvani u istim uslovima. Nakom 28 dana, uzorci su osueni na 110 C i taj proces je trajao
24 asa. Potom je usledio termiki tretman uzoraka na: 800, 1000, 1300 i 1500 C. Termiki

460
tretman za svaku grupu od 10 uzoraka na svakoj od temperatura je trajao 4 sata. Svaka grupa
uzoraka je nakon termikog tretmana najpre ispitana ultrazvunom metodom, a potom su
uraeni snimci za IPP analizu, pa je utvrena vrstoa pri pritisku destruktivnom metodom.
Parametri poroznosti vatrostalnih betona su ispitani pomou optikog mikroskopa (Olympus,
CX31-P) koji je povezan sa raunarskim programom za analizu slike. Korien je Image Pro
Plus (IPP) program (Materials Pro Analyzer, Version 3.1). Uzorci su prevueni tankim slojem
krede pre ispitivanja, tako da su neoteeni delovi (delovi uzorka bez pora i prslina) ostali
obojeni. Tanak film nainjen od krede je omoguio bolji kontrast i veu preciznost pri snimanju.
Nainjene su digitalne fotografije mikroskopskih snimaka pre svakog termikog tretmana i
nakon destruktivne metode ispitivanja pritisne vrstoe. Analizirano je najmanje 10 fotografija
po uzorku kako bi se dobila relevantna karakterizacija mikrostrukture. Odreen je odnos izmeu
oteene i neoteene povrine uzorka iz ega je dobijena vrednost povrinske poroznosti.
Za ultrazvuna ispitivanja korien je ureaj PUNDIT plus PC1006, CNS Farnell Ltd.
Ispitivanje ultrazvukom je vreno pri frekvenciji 220 kHz, pri emu su sonde bile postavljene na
suprotne strane uzorka, tj. vreno je direktno prozvuavanje. Ispitano je 60 uzoraka istih
dimenzija (10x10x10 cm). Svaki uzorak je ispitan ultarzvukom po duini i visini, a svaki test je
ponovljen 5 puta zbog tanosti analize. Brzina ultrazvuka je izraunata iz poznatog rastojanja
izmeu ispitnih sondi i vremena prolaza ultrazvuka odreenog osciloskopom: vp = l/t, m/s.
Sinterovanje je proces denzifikacije materijala koji se odvija na povienim temperaturama
(obino iznad 800 C, ali poetak sinterovanja zavisi od svojstava materijala). Usled porasta
temperature i mehanikog optereenja u betonu dolazi do strukturnih promena: pore postaju
sfernije i poinju da se smanjuju. Konaan rezultat sinterovanja je poveanje gustine i smanjenje
poroznosti materijala, to dovodi do poboljanja termo-mehanikih svojstava.

3. REZULTATI I DISKUSIJA
Srednje vrednosti vrstoe pri pritisku dobijene destruktivnom metodom S, MPa za uzorke C
i B betona date su na Slici 1.
Dijagram na Slici 1., ukazuje na degradaciju pritisne vrstoe koja je uslovljena poveanjem
temperature. Kao to se moe videti sa Slike 1. C beton ima veu poetnu vrstou (na 20 C) i,
takoe, veu konanu vrstou (na 1500 C) nego beton B. Razlike u vrednostima pritisne
vrstoe su 12,2 and 26,7 %, respektivno. Smanjenje pritisne vrstoe sa porastom temperature
ukazuje na mikrostrukturne promene koje se deavaju u vatrostalnom betonu. Evidentno je da C
beton pokazuje procentualno manju degradaciju pritisne vrstoe u temperaturnom intervalu od
110 C to 1500 C nego beton B. Razlog tome je razliiti razvoj mikrostukture u toku termikog
tretmana, koji je, opet, posledica izbora konstituentnih sirovina za betonski kompozit. Bolji
granulometrijski sastav korundnog agregata, a zatim i vea vatrostalnost i vea vrstoa
korunda, verovatno su doprineli boljim svojstvima betona serije C na viim temperaturama i
blaoj degradaciji pritisne vrstoe. Stabilizacija promene pritisne vrstoe zapoinje iznad
1000 C, to je posledica zatvaranja pora i procesa sinterovanja, ali se pravi efekti sinterovanja
ne mogu uoiti pre dostizanja 1500 C zbog visoke vatrostalnosti obe serije betona. Iznad 1500
C se moe oekivati blago poveanje pritisne vrstoe.

461
70
65
60
55

S, (MPa)

50
45
40
35

(C) SC

30
25

(B) SB

20
0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

T, ( C)

Slika 1- (C) Sredenje vrednosti pritisne vrstoe SC za beton C; (B) Sredenje vrednosti pritisne vrstoe SB
za beton B

Na Slici 2 prikazane su srednje vrednosti pritisne vrstoe S, MPa izaunate na osnovu

poznate vrednosti brzine ultrazvuka vp, m/s. Vrednosti pritisne vrstoe dobijene jednom i
drugom metodom su vrlo bliske, kao to se to moe videti na Slikama 1. i 2., to opravdava
upotrebu ultrazvuka kao nedestruktivne metode za odreivanje svojstava vatrostalnih betona.
70
65
60
55

S', (MPa)

50
45
40
35

(C) SC

30
25

(B) SB

20
0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

T, ( C)

Slika 2-(C) Sredenje vrednosti pritisne vrstoe SC, za beton C; (B) Sredenje vrednosti pritisne vrstoe
SB, za beton B.Pritisne vrstoe su odreene ultrazvunom metodom.

Manja brzina ultrazvuka uslovila je manju pritisnu vrstou beton, to je opravdano jer je
razlog smanjenja pritisne vrstoe i brzine ultrazvuka upravo degradacija koja nastaje unutar
mikrostrukture, tj. poveanje poroznosti. U tom smislu metoda brzine ultrazvuka moe posluiti
za monitoring promene poroznosti umesto klasinih laboratorijskih metoda (ivin porozimetar),
kada za eksperiment nisu potrebni precizni podaci o poroznosti.
Rezultat promene poroznosti P, % u funkciji temperature za betone serije C i B dobijen IPP
metodom prikazan je na Slici 3.

462
38
36
34

(B) PB

32
30
28
26

(C) PC

P, (%)

24
22
20
18
16
14
12
10
8
6
0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

T, ( C)

Slika 3-(C) Promena srednje poroznosti sa temperaturom PC, za beton C; (B) Promena srednje
poroznosti sa temperaturom PB, za beton B.

Beton C ima manju poroznost nego beton B na svim temperaturama ispitivanja (od 20 do
1500 C), verovatno zbog povoljnijeg granulometrijskog sastava i boljeg projekta meavine.
Naime, betoni serije C imaju manji vodocementni faktor, to znai da je pri pripremi
upotrebljena manja koliima vode. Manja koliina vode znai i manji stepen isparavanja i manju
koliinu vode koja odlazi u toku termikog tretmana. Shodno prethodnom, u betonu tipa C
zaostaje manji broj pora nego u sluaju betona B. Razlika u konanoj vrednosti poroznosti je
znaajna: poroznost betona B je 16,2 % vea nego poroznost betona C. Ovo poravdava
pretpostavku o razlogu veeg smanjenja pritisne vrstoe sa temperaturom u sluaju betona B.
Naime, vei stepen poroznosti odredio je nie mehanike karakteristike betona B, a samim tim i
manju pritisnu vrstou.
Fa Slici 3. se u sluaju obe serije betona moe uoiti ekstremum na 800 C. Ovaj maksimum
na dijagramu poroznosti odgovara poetku procesa sinterovanja, tj. trenutku kada hidraulika
veza prelazi u keramiku. U pitanju je interval u kome sve mehanike karakteristike betona
opadaju. Po dosezanju temperature iznad 800 900 C dolazi do poboljanja svojstava
materijala: smanjenje poroznosti, zgunjavanje (denzifikacija) materijala, poveanje pritisne
vrstoe kao rezultat prethodna dva, itd. Poto oba betonska kompozita (B i C) imaju izuzetno
visoku vatrostalnost, znaajno smanjenje poroznosti i poveanje pritisne vrstoe se moe
oekivati tek iznad 1500 C.
IPP metodom su odreeni parametri poroznosti: maksimalni, minimalni i srednji prenik
pore (Dmax, Dmin, Dav), sferinost pora (R) i broj pora (N) koje se nalaze unutar porvinski
vidljivih pora. Rezultati IPP analize su prezentovani u Tabeli 3. Na osnovu IPP analize: srednji
prenik pore se poveava od 0,0067 mm (kod C betona) i 0,003 mm (kod B betona) do 0,0089
mm (C) i 0,004 mm (B) na temperaturi 1300 C. Nakon toga dolazi do skupljanja pora to je
posledica procesa sinterovanja. Beton B ima manju vrednost srednjeg prenika pore iako mu je
poroznost vea nego u sluaju betona C na svim temperaturama ispitivanja. Razlog tome se
nalazi u izboru granulometrijskog sastava: kod betona B primenjen je amotni punioc koji je
omoguio bolje pakovanje komponentnih zrna i sitnije pore. U sluaju betona C, korundni
agregat, koji je tvrd i uglastog oblika, tee se pakuje i za sobom ostavlja krupnije pore. Mogue
je da je u sluaju betona C zaostala velika koliina zatvorenih pora, koje se ne mogu
identifikovati ni IPP metodom ni metodom upijanja vode. Ako je idealna sferinost 1,00,
ispitivani betoni imaju gotovo sferne pore: od 1,07 do 1,17. Beton B ima pore pravilnijeg oblika,

463
kao to se moglo i pretpostaviti. Broj N je manji u sluaju C betona, to opravdava manju
vrednost poroznosti, ali i pretpostavku o moguem postojanju zatvorenih pora. Kod betona B
veina pora je povrinska, tj. otvorenog tipa.
Tabela 3- Rezultati IPP analize za betone serije C i B

C
T
(C)
110
800
1000
1300
1500

Dmax
(mm)
0,046
0,057
0,072
0,089
0,084

Dmin
(mm)
0,0042
0,0045
0,0045
0,0046
0,0045

Dav
(mm)
0,0067
0,0077
0,0084
0,0089
0,0086

B
N
9
14
22
26
24

R
1,07
1,12
1,14
1,22
1,17

Dmax
(mm)
0,056
0,073
0,079
0,085
0,082

Dmin
(mm)
0,00129
0,00137
0,00138
0,00138
0,00130

Dav
(mm)
0,0030
0,0035
0,0037
0,0040
0,0038

N
51
74
81
80
75

R
1,08
1,10
1,13
1,14
1,09

Metoda ultrazvuka je pokazala da sa poveanjem temperature termikog tretmana u sluaju

obe serije betona (B i C) dolazi do degradacije unutar mikrostrukure, tj. veliina pora se
poveava. Do istog zakljuka se polo i IPP metodom. Vrednosti pritisne vrstoe koja je
izraunata preko empirijske jednaine, a iz rezultata dobijenih metodom brzine ultrazvuka,
sline su rezultatima destruktivne metode, to jo jednom opravdava upotrebu nedestruktivnih
metoda i njihovu tanost.

4. ZAKLJUCI
Cilj ovog rada je bio da se ispita zavisnost izmeu parametara meavine, granulacije
izabranog agregata, mehanikih svojstava i mikrostrukture vatrostalno-betonskih kompozita.
Korelacija je odreena nedestruktivnim metodama: metodom brzine ultrazvuka i Image Pro Plus
metodom za analizu slike. Dolo se do sledei zakljuaka:
beton na bazi korunda (C) kao agregata je pokazao bolja svojstva, manju poroznost i veu
vrstou pri pritisku, od betona na bazi boksita (B) na svim temperaturama ispitivanja;
manji vodo-cementni faktor kod betona C uzrok je procentualmo manjeg gubitka vode
pri poveanju temperature, to rezultuje u manjem stepenu poroznosti na svim
temperaturama ispitivanja;
amotno brano kao punioc je dalo manji srednji prenik pora u sluaju betona B, to je
potvreno IPP analizom;
beton C, usled primene korunda kao agregata koji ima tvrda zrna nepravilnog oblika koja
onemoguavaju idealno pakovanje komponentnih zrna, verovatno ima odreeni
procenat zatvorenih pora koje se ne mogu identifikovati;
IPP analiza je potvrdila da beton B ima vei proj otvorenih pora na osnovu vrednosti N
(broja pora unutar povrinski vidljivih pora). Takoe, IPP analiza je potvrdila da su pore
u sluaju betona B sferinije nego kod betona C;
pritisna vrsoa betona C je vea nego betona B, to je posledica vee tvrdoe korundnog
agregata i manje poroznosti potvreno i destruktivnom metodom i metodom
ultrazvuka;
destruktivna metoda odreivanja pritisne vrstoe, metoda ultrazvuka i IPP analiza su
potvrdile poetak procesa sinterovanja u vatrostalnim betonima, koje poinje iznad 800
C;

464
vidno poveanje pritisne vrstoe i smanjenje poroznosti oekuje se tek iznad 1500 C
kod oba tipa betona zbog visoke vatrostalnosti, i ovde nije moglo biti registrovano;
metoda brzine ultrazvuka i IPP analiza pokazale su se kao efikasne i relativno precizne
metode u ispitivanju svojstava vatrostalnih betona. Rezultati dobijeni destruktivnim i
nedestruktivnim metodama su slini i opravdavaju jedni druge, a time i primenu ovih
metoda u ispitivanju.

5. ZAHVALNOST
Ovaj rad je uraen kao deo projekata 19012 i 16004 finansiranih od strane Ministarstva
nauke Republike Srbije.

6. POPIS LITERATURE
[1] Bazant Z, Kaplan MF, Concrete at High Temperatures, Material Properties and
Mathematical Models, Concrete Design and Construction Series, Longmann Group,
London, 1996.
[2] Kewalramani M, Gupta R, Concrete compressive strength prediction using ultrasonic
pulse velocity through artificial neural networks, Automation in Construction
(2006),15, 374 379.
[3] Trtnik G, Kavcic F, G. Turk, Prediction of concrete strength using ultrasonic pulse
velocity and artificial neural networks, Ultrasonics, (2009) 49, 5360.
[4] Crawford GI, Guide to Nondestructive Testing of Concrete, Technical Report No.
FHWA-SA-97-105, U.S. Department of Transportation, September, 1997.
[5] Ohdaira E, Masuzawa N, Water content and its effect on ultrasound propagation in
concrete the possibility of NDE, Ultrasonics, (2000) 38, 546552.
[6] Li G, The effect of moisture content on the tensile strength properties of concrete,
Master thesis, Florida, 2004.
[7] Krau M, Hariri K, Determination of initial degree of hydration for improvement of
early-age properties of concrete using ultrasonic wave propagation, Cement and
Concrete Composites, 28 [4] 2006, 299-306.
[8] Maierhofer C, Non-destructive testing of concrete material properties and concrete
structures, Cement and Concrete Composites, 28 (4) 2006, 297-29.
[9] Voigt T, Sun Z, Shah SP, Comparison of ultrasonic wave reflection method and
maturity method in evaluating early-age compressive strength of mortar, Cement and
Concrete Composites, 28 (4) 2006, 307-316.
[10] Savva A, Manita P, Sideris KK, Influence of elevated temperatures on the mechanical
properties of blended cement concretes prepared with limestone and siliceous
aggregates, Cement and Concrete Composites, 27 (2) 2005, 239-248.
[11] Aggelis DG, Shiotani T, Repair evaluation of concrete cracks using surface and
through-transmission wave measurements, Cement and Concrete Composites, 29 (9)
2007, 700-711.

465

Mirjana Tomii-Torlakovi 1
Svetislav Stefanovi 2
Tijana Jaki 3

SAVREMENA MERENJA
ELEZNIKE BUKE I VIBRACIJA
Rezime: U dananje vreme inski sistemi sve vie izazivaju poremeaje izazvane emisijom buke
i vibracija. U ovom radu se prikazuju poslednja merenja buke i vibracija sprovedena u svetu i
kod nas. To su merenja buke i vibracija na Nemakim eleznicama (DB) za dve vrste
konstrukcija koloseka i na Srpskim eleznicama (S) za razliito stanje koloseka (pre i posle
rekonstrukcije). Opiti na Nemakim eleznicama pokazuju da zalivena kontinualno oslonjena
ina daje smanjenje emisije buke i vibracija u poreenju sa kolosekom u zastoru. Posle
rekonstrukcije opitne deonice koloseka na Srpskim eleznicama smanjenje nivoa buke je
oigledno.
Kljune rei: eleznice, kolosek, buka, vibracije, merenje

MODERN MEASURING
OF RAILWAY NOISE AND VIBRATION
Abstract: In recent years rail transport systems increasingly make the disturbance caused by the
emission of noice or vibration. In the paper only the latest measuring of noice and vibration in
the world and at our railways are presented. These are the noise and vibration measurings at
Germany Railways (DB) for the two track constructions and at Serbian Railways (S) for the
different state of track (before and after reconstruction). The tests at DB show that embeded
contiuously supported rail give the reduction of noice and vibration emission in comparison with
the ballasted track. After the reconstruction of the tested track section at S, the reduction of
noise level is obvious.
Key words: railway, track, noise, vibration, measuring

Profesor, Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd Bulevar kralja Aleksandra 73,
e-mail: mtomicic@grf.bg.ac.rs
2
Dipl.el.in., direktor IRC-a za elektrotehniku i bezbednost, institut Kirilo Savi, Vojvode Stepe 51,
e-mail: svetislav.stefanovic@iks.rs
3
Dipl. gra. in., e-mail: tijanajaksic80@gmail.com

466

1. UVOD
Specifine vrste poremeaja koje eleznica izaziva du svojih linija ili iznad njih u
gradovima su buka i vibracije. Poremeaji su najee proizvedeni direktnim emitovanjem buke
ili vibracija od eleznice, ali ponekad je buka u zgradama prouzrokovana vibracijama zidova pa
je to zapravo ponovo emitovana buka.
eleznika buka potie od velikog broja izvora, to ukljuuje doprinose od vue (motore,
hladnjake, zupanike, itd.) do brzina od otprilike 50km/h, od kotrljanja toka po ini pri
brzinama 50km/h do 270km/h i aerodinamikih efekata (posebno od pantografa) pri veim
brzinama (slika 1) /1/.

Slika 1- Izvori buke na eleznici

Vibracije su izazvane velikim silama izmeu tokova i ina, koje su u irokom opsegu
frekvencija, zavisno od reagovanja na neravnine toka i ine. Sistem vozilo/kolosek je sloen i
ima mnogo sopstvenih frekvencija. Kada se jedna od frekvencija pobude podudari sa
sopstvenom frekvencijom sistema, nastaju vibracije poveanih amplituda. To se moe desiti i
tada kada se frekvencija pobude ili sopstvena frekvencija sistema poklope sa frekvencijom
praga. Vibracije se prostiru od koloseka kroz tlo putem talasa zbijanja, smiuih talasa i
povrinskih (Rejlijevih) talasa.
eleznike linije na otvorenom izazivaju vibracije, koje su najneprijatnije pri frekvencijama
od 10Hz, putem Rejlijevih talasa prema mehanizmu na slici 2 /2 /.

Slika 2 - irenje talasa od otvorene pruge kroz tlo

467

Kod podzemnih eleznica vibracije su frekvencija uglavnom u opsegu 30-150Hz i prenose se

putem zbijajuih i smiuih talasa (slika 3) /2/. Ove vibracije najee imaju energetski
maksimum pri oko 50Hz i oseaju se kao tutnjava usled ponovo emitovanog zvuka od zidove i
tavanice.

Slika 3 - irenje talasa od podzemne eleznice

Dakle, energija od vibracija se prenosi kroz tlo u obliku talasa, smanjujui se sa poveanjem
rastojenja od izvora usled usputnog priguenja. Ona e zavisiti od funkcije prenosa izmeu
optereanja od voza i pomeranja koloseka, koja pak zavisi od karakteristika tla i koloseka.
Vibracije se uobiajeno izraavaju putem brzina amplituda u mm/s i sa gledita stanovnika
pored pruga bi trebalo da budu zadrane ispod 1mm/s.

2. LERM PROJEKAT
U LERM (Lower rail system) projektu /4/ izvrena su merenja vazduno i strukturno nastale
emisije buke od razliitih konstrukcija gornjeg stroja (kolosek na zastoru i kolosek na vrstoj
podlozi sa zalivenom inom sistema Infundo).
Na mernom mestu blizu Karlsruea koloseci na zastoru i na vrstoj podlozi izvedeni su
paralelno (slika 4 levo), tako da se izmerena razlika u akustinom ponaanju moe pripisati
samo razlici u konstrukciji gornjeg stroja. Mikrofon je bio na stubu na 50m iznad tla na
rastojanju 150m od spoljne ine. Uporeenje spektra emitovanja vazduno nastale buke na
Infundo sistemu gornjeg stroja sa zalivenom inom i koloseku sa zastorom otkriva interesantne
razlike (slika 4 desno) /3/.

Slika 4 - Mesto merenja kod Karlsruea(levo) i rezultati merenja(desno)

468

Oigledno je da Infundo sistem pokazuje maksimalnu vrednost buke na 500Hz, viu u

poreenju sa kolosekom na zastoru, dok u opsegu iznad 1000Hz ima nii nivo emitovanja.
Kvalitativno slian rezultat je bio izmeren u blizini gradske eleznice u Minhenu.
U istraivanjima se ilo dalje na optimizaciji akustike kod Infundo sistema. Laboratorijska i
terenska merenja nivoa buke na modelima kojima se simulira betonska povrina gornjeg stroja,
gornji stroj sa zastorom i sa travom kao apsorberom, pri frekvenciji od 1000Hz, korienjem
programa Raynoise 3.0 pokazuju velike razlike (slika 5) /3/. Zamiljeni zid od betona pokazuje
najvei nivo buke (slika 5 levo), a od zastora (slika 5 u sredini) nii ak i od zatravljene povri
(slika 5 desno).

Slika 5 - Modeli nivoa buke (crvene oblasti odgovaraju visokim nivoima buke)

Radi merenja vibracija u tlu na mernom mestu u tutgardu dva geofona su postavljena na 1m
od ine i oko 10m jedan od drugog. Infundo sistem emituje manje vibracije nego kolosek u
zastoru i njihova maksimalna brzina je pomerena na nie frekvencije u poreenju sa kolosekom
u zastoru (slika 6) /3/.

Slika 6 - Poreenje vibracija u tlu koloseka u zastoru i Infundo sistema

3. MERENJA NA ELEZNICAMA SRBIJE

Cilj ispitivanja je bilo utvrivanje nivoa buke i vibracija u objektima pored pruge nestalih
prolaskom vozova, radi procene uticaja na okolinu, na merodavnoj deonici pruge NiDimitrovgrad, posebno sa stanovita uticaja rekonstrukcije koloseka. Merenja je vrio institut
Kirilo Savic iz Beograda.
Merna oprema za vibracije je bila merni sistem Spider i davai ubrzanja B12. Uticaj vibracija
se izraava veliinom ubrzanja tj. amplitudom, frekvencijom vibracija, vremenom izloenosti
vibracija i pravcem delovanja vibracija. Prilikom merenja uzimaju se podaci o veliini ubrzanja

469

u sva tri pravca delovanja: vertikalnom z-pravcu i pravcima u horizontalnoj ravni, pri emu je zpravac normalan na kolosek, a x-pravac paralelan sa njim (slika 7) /5/.

Slika 7- Oprema za snimanje: dava na pragu (levo), na spoljanjem zidu (desno)

Analizom snimljenih dijagrama utvruju se maksimalne amplitude i frekvencije oscilovanja

nastalih prolaskom voza. One su sluajnog karaktera, tj. imaju podeljeni frekventni spektar i
kreu se u intervalu od 18Hz do 40Hz i vie. Amplituda i frekvencija oscilovanja zavise od niza
faktora, pre svega od stanja osovinskog sloga vozila, odnosno kotrljajue povrine tokova,
brzine kretanja voza, mase vozila, stanja koloseka, pa ak i od sastava tla kroz koje se prenosi.
Posebno su za ovu vrstu ispitivanja interesantni objekti u blizini skretnica i putnih prelaza u
nivou, jer je kolosek na tim mestima obino u loem stanju, pa usled pomeranja pragova u
vertikalnom pravcu pri prolasku voza, oekivani nivo frekvencija vibracija neprijatnih za ljude
se kree od 0,5 do 2Hz.
Vreme trajanja vibracija retko prelazi 30s i to za duge teretne kompozicije sa manjom
brzinom kretanja. Najvee amplitude imaju vertikalne vibracije, a u horozontalnoj ravni vee
amplitude imaju vibracije upravne na kolosek nego paralelne sa njim. Za ocenu intenziteta
vibracija bitne su relativne vrednosti ubrzanja, tj. promene u odnosu na poetnu apsolutnu
vrednost koju daje dava pre prolaska voza.
Merenja vibracija na neremontovanom delu pruge su vrena kod putnog prelaza, na 8m od
pruge i na izvoru (slika 8) i na remontovanom delu pruge isto u blizini putnog prelaza, na 9m od
pruge i na izvoru (slika 9) /5/.

Slika 8 - Dijagram ubrzanja na pragu (levo) i na objektu (desno), neremontovana pruga

470

Slika 9 - Dijagram ubrzanja na pragu, remontovana pruga

Dobijeni rezultati merenja pokazuju zavisnost intenziteta vibracija od stanja koloseka.

Takoe je uoena velika zavisnost i od brzine kretanja voza. To je vidljivo kada se uporede
dijagrami snimljeni na remontovanoj deonici, gde je pruga i elektrificirana, sa onima snimljenim
na neremontovanoj deonici, gde je ostala dizel vua sa brzinama do 40km/h. Najizraenije
amplitude vibracija su u vertikalnom pravcu, na izvoru i kreu se od 0 do 45m/s2. Pri tome su
frekvencije u oekivanim granicama, odnosno izmee 18 i 40Hz.
Uticaj vibracija nastalih prolaskom vozova po remontovanim deonicama pruge kroz urbano
okruenje je skoro zanemarljiv za oveka, obzirom da je period prolaska uglavnom krai od 30s,
a intenzitet takav da se jedva zapaaju. Isto je utvreno i za objekte gde su izmerena ubrzanja
daleko nia od onih, koji se uzimaju u obzir pri oceni uticaja na graevinske objekte pored
pruge.
Snimanje buke vreno je preciznim digitalnim integracionim fonometrom, odgovarajue
klase. Merenja su vrena na fasadi stambenog objekta okrenutog pruzi, a u skladu sa propisima
udaljenog od ina 10-25m, dok je mikrofon postavljen na visini 3,5m od gornje ivice ine. Merni
interval snimanja je 5s, koji je pilot merenjima utvren kao optimalan. Prikupljeni su podaci o
ekvivalentnom nivou buke tokom mernog intervala, maksimalnom i minimalnom nivou buke,
kao i statistiki prevazienim nivoima buke, to omoguava potpuno sagledavanje zvune
pojave i njene dodatne detaljne analize.
Merenja buke na remontovanom delu pruge su vrena na fasadi stambenog objekta kod
Dimitrovgrada u nivou prvog sprata, a na 11m od pruge na visini 2,5m od gornje ivice ine.
Dijagrami buke u dnevnom i nonom reimu su dati na slikama 10 i 11 /5/.

471

Slika 10 - Dijagram buke u dnevnom reimu

Slika 11- Dijagram buke u nonom reimu

Analizom dobijenih rezultata se zakljuuje da vozovi svojim prolaskom kroz urbano
okruenje dovode do velikog poveanja ekvivalentnog nivoa buke. Merodavni petnaestominutni
nivo buke na mernim mestima tokom mernog intervala dana i noi se kretao u rasponu od 5580dB(A) u dnevnom periodu i od 51-80dB(A) u nonom periodu.
Poveanje nivoa buke direktno zavisi od brzine i duine voza. Znaajan faktor generisanja
nivoa buke je i obim eleznikog saobraaja na ispitivanoj deonici. Na nivo poveanja
merodavnog nivoa buke znatno utie i stanje voznog parka. Dobijeni rezultati ukazuju da
merodavni nivo buke znatno prevazilazi propisima dozvoljene nivoe buke. Za detaljniju analizu
i akustiko mapiranje prostora pored pruge neophodno je sprovesti znatno vei broj merenja.

472

4. ZAKLJUAK
U svetu su vrena razna ispitivanja na probnim deonicama na osnovu kojih se dobijaju rezultati
izmerenih nivoa buke i vibracija i bira najbolja metoda za njihovo smanjenje.
Jedan od poslednjih projekata merenja buke i vibracija je LERM projekat na Nemakim
eleznicama, u okviru kojeg je meren nivo buke i vibracija za klasian kolosek sa zastorom i
kolosek na vrstoj podlozi sistema Infundo. Sistem koloseka na vrstoj podlozi pokazuje nii
nivo vibracija, dok je za smanjenje nivoa buke u odnosu na kolosek sa zastorom potrebno uvesti
sloj apsorbera preko betonske podloge koloseka.
Merenja sprovedena na eleznicama Srbije ukazuju na veliki znaaj stanja gornjeg stroja,
odnosno stepena njegovog odravanja na nivo buke i vibracija u okolini pruge, te delimian ili
potpun remont koloseka smanjuje nivo buke i vibracija pogotovo znaajan u urbanom
okruenju.

5. POPIS LITERATURE
[1] Block, J.: Track maintenance from the noise perspective in the context of Europian
legislation, standards and research, Railway Engineering 2005
[2] Esveld, C.: Modern Railway Track, MRT-Productions 2001.
[3] Hohnecker, E.: Towards a low noise railway system, Railway Engineering 2003
[4] LERM project, final report, University of Karlsruhe, Avgust 2003.
[5] Stefanovi, S., Gajiki, A., Alesi, G.: Rezultati preliminarnog monitoringa nivoa
komunalne buke u zoni uticaja koridora 10, zbornik radova meunarodne konferencije
Globalizacija i ivotna sredina, Beograd 2009., s.63-64

473

ore Uzelac1
Neboja Radovi 2
Bojan Mati 3

PUTNA MREA VOJVODINE,

ELEMENTI STRATEGIJE ODRAVANJA I DALJEG
RAZVOJA
Rezime: Ovde se daje veoma kratak prikaz rezultata rada na obimnoj studiji elemenata za
definisanje strategije razvoja putne mree Vojvodine. Posle kratkog opisa Studije i primenjene
metodologije, izloeni su glavni nalazi o putnoj mrei Vojvodine koji se odnose na strukturu i
stanje putne mree, organizaciju sistema upravljanja, informacioni sistem itd. Dat je prikaz
rezultata strateke analize putne mree dravnih puteva prvog i drugog reda, kao i optinskih
puteva, dobijenih primenom modela HDM 4 i prikazane su preporuke za unapreenje putne
mree i celokupnog sistema upravljanja putnom infrastrukturom.
Kljune rei: Putna infrastruktura, upravljanje putevima, planiranje, HDM-4, Vojvodina

ROAD NETWORK OF VOJVODINA,

ELEMENTS FOR STRATEGY OF MAINTENANCE AND
DEVELOPMENT
Abstract: Here are presented, in very short, the results of large Study of Elements for Road
Network of Vojvodina Strategy Development. After the general description of Study and applied
methodology, report presents the main findings on road network of Vojvodina concerning
network structure and condition, road management system, information system etc. After that,
the results of HDM strategic analysis are presented for main, secondary and local road
networks, together with recommendations for improvements of road infrastructure and overall
system of road asset management.
Key words: road infrastructure, road asset management, planning, HDM-4, Vojvodina

Prof.dr, Fakultet tehnikih nauka, Departman za graevinarstvo, Trg Dositeja Obradovia 6, 21000 Novi
Sad, Srbija, e-mail: uzelacdjordje@gmail.com
2
Dr, JP Putevi Srbije, Vlajkovieva 19a, 11000 Beograd, Srbija, e-mail: radovicn@drenik.net
3
Asistent, Fakultet tehnikih nauka, Departman za graevinarstvo, Trg Dositeja Obradovia 6, 21000 Novi
Sad, Srbija, e-mail: bojan.matic@yahoo.com

474

1. PUTNA MREA VOJVODINE, ELEMENTI STRATEGIJE ODRAVANJA I

DALJEG RAZVOJA

1.1 Uvod
U saradnji sa Izvrnim veem Vojvodine - Pokrajinskim sekretarijatom za privredu, Fakultet
tehnikih nauka iz Novog Sada je tokom 2008. godine izradio studiju pod nazivom: "Definisanje
elemenata za strategiju razvoja puteva AP Vojvodine" [1].
Prilikom razmatranja znaaja oblasti transporta u odreenoj dravi ili regionu, posmatraju se
dva dominantna aspekta: kvalitet ivota i ukupan ekonomski razvoj. Transport ima direktan
uticaj na pojedinanu mobilnost i dostupnost bliih i udaljenijih oblasti, ali zbog svog znaajnog
uticaja na racionalno korienje vremena, utie i na kvalitet ivota ljudi u irem smislu.
U okviru stratekog planiranja razvoja AP Vojvodine, putna mrea i transport u celini, ine
jedan od osnovnih preduslova za razvoj veine ostalih sektora. Iz tog razloga, definisanje
elemenata za strategiju razvoja puteva Vojvodine ini vaan segment sveukupnih aktivnosti u
procesu stratekog planiranja ekonomskog razvoja. Analize su obuhvatile kompletnu mreu
kategorisanih puteva Vojvodine: magistralne, regionalne i lokalne, (uz odgovarajuu
interpretaciju po novom Zakonu o javnim putevima iz 2006.), uvaavajui raspodelu nadlenosti
u Republici Srbiji, meunarodne aspekte i planove, ali i interese lokalne samouprave.
Za metodoloki pristup su pored domaeg iskustva, iskorieni primeri iz neposrednog
okruenja, ali i iz drugih meunarodnih izvora.
Na osnovu usvojenog Programa, dobijeni su rezultati koji definiu kljune elemente za
strategiju razvoja puteva Vojvodine kroz:
Analizu dosadanjih programa i aktivnosti koje sadre elemente znaajne za putnu mreu
na nivou Regiona, Republike Srbije i AP Vojvodine i izradu izvetaja sa relevantnim
informacijama bitnim za definisanje elemenata strategije.
Sagledavanje primera najbolje prakse iz okruenja i raspoloivih izvora
Prikupljanje i obrada informacija o stanju putne mree i o sistemu upravljanja
odravanjem i razvojem puteva u Srbiji i Vojvodini (na republikom, pokrajinskom i
lokalnom nivou). Razmatranje postojee i potrebne informacione podrke za upravljanje
putnom mreom.
Analiza putne mree Vojvodine (M,R,L - putevi), identifikacija kljunih problema i
prioriteta i preporuke moguih mera za njihovo reavanje uz odgovarajue ekonomske
analize po principu trokova/dobiti uz primenu modela Svetske Banke HDM - 4
Rezime sa nalazima i preporukama elemenata za strategiju razvoja puteva Vojvodine.
Glavni izvetaj se sastoji od pet delova:
Deo I Uvod i bazni pokazatelji
Uvodne informacije i bazni pokazatelji za R.Srbiju u celini, za Centralnu Srbiju i AP
Vojvodinu, koji sadre opte informacije o teritoriji, administrativnim jednicama, eknomskom
razvoju, saobraaju i putnoj mrei. Na kraju je spisak dokumenata i literature.
Deo II Analiza dokumenata o dosadanjim programima i aktivnostima koje sadre
elemente znaajne za putnu mreu na nivou regiona, Republike Srbije i AP Vojvodine
U skorijoj prolosti su kod nas sprovedene brojne aktivnosti posveene planiranju razvoja
Republike Srbije, koje obuhvataju i AP Vojvodinu, a takoe postoje specifini materijali koji se
odnose na regionalni razvoj same Pokrajine. Prilikom izrade studije, najvei znaaj imali su
dokumenti: Strategija regionalnog razvoja Republike Srbije za period od 2007. do 2012.
godine; Strategija razvoja eleznikog, drumskog, vodnog, vazdunog i intermodalnog
transporta u Republici Srbiji od 2008 do 2015 godine; Analiza dosadanjeg razvoja i SWOT

475
analiza AP Vojvodine - studija raena u okviru projekta Srednjeroni plan regionalnog
ekonomskog razvoja Autonomne Pokrajine Vojvodine, (Rhine-Westphalia Institut i
Novosadski Univerzitet uz podrku GTZ (Nemaka) i Izvrnog Vea AP Vojvodine, 2003
2004). Pored pomenutih dokumenata koji se direktno odnose na R.Srbiju i AP Vojvodinu,
postoje drugi dokumenti iz blieg i daljeg okruenja, koji sadre strategije i planove razvoja za
iri region, za Evropu, za pojedine zemlje u okruenju i treba da budu uzeti u obzir pri planiranju
kod nas.
Najvaniji od postojeih dokumenata, uz komentare autora, predstavljeni su u drugom delu
glavnog izveataja sa detaljnijim prikazima koji se odnose na putnu mreu ili imaju direktan
znaaj za razvoj putne mree. Naime, navedeni planovi i analize stratekog razvoja obuhvataju
po pravilu sve najvanije aspekte, kao to su: ljudski resursi, ekonomija, infrastruktura, SWOT
analiza, akcioni plan, a s obzirom da su formirani u prethodnih nekoliko godina, nalazi su i
danas u velikoj meri aktuelni, pa su predstavljali vanu osnovu za Studiju.
Deo III Primeri najbolje prakse
Prikaz analize dokumenata iz blieg i daljeg okruenja, koji mogu posluiti kao primeri za
metodoloka i praktina reenja u oblasti upravljanja putnom mreom ili generalno,
infrastrukturnim objektima. U ovom delu su prikazani aktuelni primeri najbolje prakse,
korisni za definisanje elemenata strategije za upravljanje putnom mreom Vojvodine.
Deo IV Putna mrea AP Vojvodine
Pregled postojee putne mree i saobraaja u Vojvodini, ukljuujui analizu upravljanja i
finansiranja. Pored dravnih puteva prvog i drugog reda (magistralni i regionalni), posebna
panja je posveena lokalnim putevima koji su u nadlenosti lokalnih uprava.
Deo V Strateka analiza putne mree AP Vojvodine
Strateka, tehniko-ekonomska analiza odravanja i unapreenja putne mree AP Vojvodine
je sprovedena pomou HDM-4 modela (Highway Development Management Model, ver. 1.3).
Korien je postupak strateke analize koji maksimizuje dobiti (maksimizuje neto sadanju
vrednost) za svaku putnu mreu posebno (magistralna, regionalna, lokalna).
Za svaku putnu mreu (magistralna, regionalna, lokalna) je napravljen poseban model kroz
definisanje karakteristinih (reprezentativnih) deonica prema saobraajnom optereenju (veliko,
srednje, malo) i prema stanju kolovoza (dobro, srednje, loe). Analizirane su deonice sa
asfaltnim kolovoznim zastorom (u sluaju strateke analize magistralne i regionalne putne
mree), dok su za lokalnu putnu mreu analizirane deonice sa asfaltnim i neasfaltnim
(makadamskim, zemljanim) kolovoznim zastorom.
Pored opisanog Glavnog izvetaja, skraeni prikaz rezultata dat je u Seetom izvetaju i
zakljucima, a posebno je pripremljen i Pregled zakljuaka sa predlogom akcionog plana.
U tekstu koji sledi, prikazuju se u najkraim crtama odabrani nalazi i zakljuci iz studije.

1.2 Princip kontinualnog planiranja

Pristup ovom projektu je u osnovi formiran na principu kontinualnog planiranja.
Podrazumeva se formiranje dobre informaciono analitike osnove, koju u budunosti treba
permanentno aurirati i unapreivati, tako da uvek postoji realan uvid u stanje putne mree,
saobraaja i drugih relevantnih inilaca. Na takvoj informacionoj osnovi se razrauju planovi i
programi, ija se realizacija prati, a efekti izvrenih akcija se koriste za auriranje stanja sistema
i samih planova i programa. Celokupan sistem planiranja treba da se neprestano usavrava, a
ovaj projekat treba da poslui kao dobra osnova za dalji razvoj.

476

1.3 Opti zakljuci o putnoj mrei AP Vojvodine

1.3.1 Osnovni nalazi za ukupnu saobraajnu infrastrukturu Vojvodine se mogu sumirati u
tri osnovna stava:
1. Neadekvatnost saobraajne infrastrukture nije primarna posledica postojee mree
saobraajnica, ve prevashodno njihovog kvaliteta. Kada se u tom pogledu poredimo sa
zemljama EU, onda se moe doi do pravog zakljuka o tome koliko je postojea
saobraajna infrastruktura ograniavajui faktor budueg privrednog razvoja;
2. Primarni zadatak u razvoju saobraajne infrastrukture u Vojvodini (i Srbiji) stoga nije
izgradnja nove mree saobraajnica, ve prevashodno podizanje kvaliteta i modernizacija
postojee mree;
3. U buduem razvoju saobraaja Vojvodine se mora posebno insistirati na modernizaciji
putnih pravaca koji su deo meunarodnih koridora (koridor 10 i Trans-evropske
magistrale).
1.3.2 Osnovni nalazi iz analiza strukture putne mree
Detaljnom analizom putne mree i drumskog saobraaja u Vojvodini, dolo se do sledeih
nalaza:
Sa stanovita putne privrede Vojvodina je homogen region, lako i brzo dostupan od
jednog do drugog centra i do graninih prelaza;
U principu, na putnim pravcima nema zaguenja, osim na ulazima u velike gradove i na
graninim prelazima;
Neophodne su hitne i intenzivne aktivnosti na rehabilitaciji i modernizaciji celokupne
putne mree;
Neophodan je hitan zavretak izgradnje druge trake autoputa Horgo Beograd,
ukljuujui i most kod Beke;
Neophodna je izgradnja mostova u Novom Sadu i preko Dunava izmeu Paneva i
Beograda;
Potrebno je razmotriti projekat Banatske magistrale i autoputa N.Sad Ruma Drina
(veza sa BIH)
Nuna je modernizacija i uredjenje graninih prelaza (ukljuujui most u Bakoj
Palanci);
Treba pristupiti ubrzanoj izgradnji obilaznica oko velikih gradova.
Gustina kategorisane lokalne putne mree je mala i po veliini i u uporeenju sa bliim i
irim okruenjem, pa treba obratiti panju na to prilikom nove kategorizacije
1.3.3 Nalazi o upravljanju putnom mreom i preporuke
Mora se kao primaran zadatak postaviti dovretak procesa administrativne
prekategorizacije i funkcionalne klasifikacije putne mree Srbije u cilju usklaivanja sa
realnoom situacijom i formiranja neophodnne baze za dalje planiranje i upravljanje
putevima
Razmotriti i precizno definisati odnose i nadlenosti izmeu razliitih nivoa upravljanja
putevima: Evropa R.Srbija AP Vojvodina okruzi optine i pri tome se poloaj AP
Vojvodine u upravljanju putnom mreom mora jasnije definisati
Sistem upravljanja razvojem i odravanjem saobraajne infrastrukture se mora bitno
unaprediti i modernizovati u skladu sa primerima najbolje prakse
Merenje efikasnosti sistema upravljanja putevima je neophodan uslov za uspeh

477
1.3.4 Osnovni koraci za unapreenje sistema upravljanja putevima
Reorganizacija sistema upravljanja putevima R.Srbije uz jasnu definiciju raspodele
nadlenosti i odgovornosti u skladu sa politikom za putni sektor
Definisanje stratekih ciljeva putnog sektora i indikatora performansi putne mree
Uspostavljanje efikasnog sistema (metodologije i organizacije) za planiranje, izradu
programa, pripremu projekata i praenje realizacije, na svim nivoima i u svim fazama, u
cilju optimizacije ulaganja. Obezbediti uee zainteresovanih strana u tim procesima.
Unaprediti propise i tehnike standarde.
Formirati pouzdan informacioni sistem sa aurnim informacijama o putnoj mrei,
saobraaju i drugim podacima neophodnim za uspeno upravljanje odravanjem i
razvojem putne mree
Obezbediti kvalitetne kadrove za putnu upravu sa odgovarajuim, stimulativnim platama.
1.3.5 Pregled osnovnih zakljuaka i preporuka za informacioni sistem
Informacioni sistem o putnoj mrei predstavlja neophodan uslov za uspeno upravljanje
putnom infrastrukturom, pa je ovoj temi u studiji posveena posebna panja. Osnovni zakljuci
su sledei:
Nema sistematskog, organizovanog procesa prikupljanja podataka o putevima usled
zanemarivanja tih poslova u godinjem planiranju i delimino zbog nedostatka opreme i
kadrova
Planiranje puteva mora biti zasnovano na jasnim, kvalitetnim informacijama o putnoj
mrei. Te informacije sada ne postoje za celokupnu putnu mreu ni na nivou R.Srbije ni
na nivou AP Vojvodine
Odeljenju za informacioni sistem (i u JPPS) nedostaje definisana politika u odnosu na
korienje usluga privatnika za akviziciju podataka
U informacionom centru se mora poboljati kvalitet i treba kompletirati baze podataka
Podaci o kolovoznim konstrukcijama se bazirani na istorijskim podacima jer nisu
formirana sredstva za prikupljanje novih podataka ili verifikaciju postojeih na nivou
putne mree
U zemlji ne postoji oprema za kontinualno snimanje strukture kolovoza i kontinualno
merenje otpora trenju
Kadrovi instituta - konsultanata nisu dovoljno obueni za prikupljanje podataka o stanju
puteva
Nema opitnih deonica koje bi se koristile za razvoj modela propadanja kolovoza u
lokalnim uslovima
Nastaviti i obezbediti permanentan razvoj Integrisanog informacionog sistema za puteve,
koji moe biti i distribuiran na vie lokacija na primer: u JPPS i podsistem za AP
Vojvodinu
U narednoj fazi izvriti predloene korake za dalji razvoj IS o putevima Vojvodine
Proceniti trokove i koristi od angaovanja eksterne podrke za pojedine poslove
informacionog sistema
Pribaviti ili razviti i primeniti sistem za arhiviranje dokumentacije
Zaposliti dodatne fakultetski obrazovane kadrove za razvoj, podrku i rad na
integrisanom informacionom sistemu.
1.3.6 Neophodni uslovi za ostvarenje napretka
Kvalitetno, racionalno upravljanje planovima i projektima na svim nivoima i u svim fazama
je glavni klju uspeha. Kod nas je situacija u ovoj oblasti bliska traginoj, pa smo svedoci da se
retko koji projekat ostvari na racionalan nain i na vreme, to ima teke posledice u vidu

478
usporenja ili ak zaustavljanja razvoja. U cilju uspenog daljeg razvoja (ne samo u sektoru
puteva), jedan od primarnih, ako ne i glavni zadatak, treba da bude formiranje sistema sa
definisanjem organizacije i procedura za:
planiranje na svim nivoima,
definisanje programa i projekata,
praenje njihove realizacije uz sistematske kontrole i verifikacije na svim nivoima i u
svim fazama, uz jasno definisane nadlenosti i odgovornosti.

1.4 Zakljuak strateke analize

Osnovne karakteristike saobraaja AP Vojvodine u celini se mogu sumirati u tri osnovna stava4:
1. neadekvatnost saobraajne infrastrukture nije primarna posledica postojee mree
saobraajnica, ve prevashodno njihovog kvaliteta. Po razmerama eleznike i putne
mree u odnosu na teritoriju i stanovnitvo, nema znatnijih zaostataka u odnosu na zemlje
razvijene;
2. primarni zadatak u razvoju saobraajne infrastrukture u Vojvodini (i Srbiji) nije izgradnja
nove mree saobraajnica, ve prvenstveno podizanje kvaliteta i modernizacija
postojee mree;
3. u buduem razvoju saobraaja Vojvodine se mora posebno insistirati na modernizaciji
putnih pravaca koji su deo meunarodnih koridora, kao to su koridor X i TEM (Transevropska magistrala).
Strateka, tehniko-ekonomska analiza odravanja i unapreenja putne mree AP Vojvodine
je sprovedena pomou HDM-4 modela (Highway Development Management Model, ver. 1.3).
Korien je postupak strateke analize koji maksimizuje dobiti (maksimizuje neto sadanju
vrednost ) za svaku putnu mreu (magistralna, regionalna, lokalna) posebno.
Za svaku putnu mreu (magistralna, regionalna, lokalna) je napravljen poseban model putne
mree kroz definisanje karakteristinih (reprezentativnih) deonica prema saobraajnom
optereenju (veliko, srednje, malo) i prema stanju kolovoza (dobro, srednje, loe). Analizirane
su deonice sa asfaltnim kolovoznim zastorom (u sluaju strateke analize magistralne i
regionalne putne mree), dok su za lokalnu putnu analizirane deonice sa asfaltnim i neasfaltnim
(makadamski, zemljani) kolovoznim zastorom.
Za potrebe ove analize je formirana posebna informaciona osnova koja je obuhvatila
prikupljanje svih raspoloivih podataka o putnoj mrei AP Vojvodine (Informacioni Sistem o
Putevima Vojvodine Vojvodinaput Novi Sad), Baza Podataka o Putevima i Mostovima JP
Putevi Srbije, podaci dobijeni putem anketa od Preduzea za puteve i nadzornih organa,
podaci iz publikacija itd.).
Nivo kvaliteta informacija (Information Quality Level - IQL) je izmeu IQL-II i IQL-III
(Paterson, 1991.), i kao takve, informacije omoguavaju analize na nivou stratekih i
programskih analiza putne mree. Za nivo analize na nivou projekta neophodno je nastaviti rad
na prikupljanju i auriranju informacija o putnoj mrei AP Vojvodine. U sluaju nedostajuih ili
neadekvatnih podataka usvojene su odreene pretpostavke i/ili su koriene "default" vrednosti
iz modela HDM-4.
U okviru ove strateke analize analizirano je 5,676.53 km puteva APV, pre svega sa aspekta
odravanja i poboljanja postojee putne mree. Izvrena je simulacija primene razliitih
standarda odravanja i poboljanja postojeih puteva pri razliitiim nivoima finansiranja.

Izvor: http://www.vojvodina-cess.org/html/ap5-3.php, Analiza dosadanjeg razvoja i SWOT analiza AP

Vojvodine, str. br. 167

479
Prema dobijenim rezultatima, za potrebe realnog odravanja i poboljanja magistralne,
regionalne i lokalne putne mree potrebno je uloiti ukupno 1,091,564,158 sa sledeom
raspodelom po klasama putne mree (tabela 1, slika 1).
Tabela 1: Pregled potrebnih ulaganja u putnu mreu AP Vojvodine (redovno odravanje i rehabilitacije ) u
narednom dvadesetogodinjem periodu (evra)

Period
M-putevi
R-putevi
L-putevi
Ukupno:

2008-2012
217.159.979
78.217.800
155.589.000
450.966.779

2013-2018
154.634.979
228.007.800
55.710.000
438.352.779

2019-2023
6.080.500
32.399.300
59.606.500
98.086.300

2023-2027
6.080.500
32.399.300
65.678.500
104.158.300

2008-2027
383.955.958
371.024.200
336.584.000
1.091.564.158

Predvidjena ulaganja u putnu mreu APV u periodu 2008-2027.

500.000.000
450.000.000
400.000.000
350.000.000
EUR

300.000.000
250.000.000
200.000.000
150.000.000
100.000.000
50.000.000
0

2008-2012

2013-2018

2019-2023

M-putevi

217.159.979

154.634.979

6.080.500

2023-2027
6.080.500

R-putevi

78.217.800

228.007.800

32.399.300

32.399.300

L-putevi

155.589.000

55.710.000

59.606.500

65.678.500

Slika 11: Ukupna potrebna ulaganja u putnu mreu APV u periodu 2008-2027 (neogranien budet,
ukljueno redovno odravanje i rehabilitacije)

1.5 Zakljuak glavni prioriteti za akcioni plan

Iz mnogobrojnih nalaza, preporuka i zakljuaka koji su izvedeni tokom obimnih analiza
izvrenih u okviru rada na studiji, mogu se ukratko preporuiti aktivnosti koje treba uvrstiti u
prvu fazu akcionog plana (tabela 2).
Tabela 2 Prioritetne aktivnosti za akcioni plan

Aktivnost / projekat Glavni ciljevi / zadaci

Unapreenje sistema Mora se kao primaran zadatak postaviti dovretak
upravljanja dravnim procesa administrativne prekategorizacije i
putevima Vojvodine
funkcionalne klasifikacije putne mree Srbije u cilju
usklaivanja sa realnoom situacijom i formiranja
neophodnne baze za dalje planiranje i upravljanje
putevima po principu kontinualnog planiranja.
Razmotriti i precizno definisati odnose i
nadlenosti izmeu razliitih nivoa upravljanja

Izvrioci
Radno telo na
visokom nivou
i struni
konsultanti

480
putevima: Evropa R.Srbija AP Vojvodina
okruzi optine.
Definisati raspodelu odgovornosti izmeu Vlade i
putne administracije na svim nivoima
Praenje i koordinacija ostalih aktivnosti na
unapreenju sistema upravljanja putnom mreom
Unapreenje
Unapreenje sistema upravljanja optinskim
upravljanja
putevima kroz definisanje metodologije i izradu
optinskim putevima planova u pilot optinama, po sledeim koracima:
Vojvodine
Analiza postojeih podataka i raspoloive
dokumentacije na nivou optine
Formiranje informacione osnove o putnoj
infrastrukturi na nivou optine
Ekonomsko-tehnika i socioloka analiza putne
infrastrukture optine
Izrada dugoronog / srednjeronog plana razvoja
putne infrastrukture optine
Izrada kratkoronog plana odravanja i razvoja
putne infrastrukture optine
Nastaviti i obezbediti permanentan razvoj
Unapreenje
informacione osnove Integrisanog informacionog sistema za putnu mreu
o putevima
Vojvodine koji je do sada realizovan po programu I
Vojvodine
Faze u Vojvodinaputu. Prvenstveno razmotriti
korake u daljem razvoju, obuhvat i dinamiku razvoja
sistema, organizacione i tehnoloke preduslove.
Potrebno je organizovati permanentno odravanje
IS, akviziciju podataka i unapreenje sistema.
Definisanje ''tehnikih'' pokazatelja (indikatora)
Definisanje
stanja putne mree i ocene ''ishoda'' kao konanog
indikatora stanja
puteva
efekta tih mera kao osnove za definisanje putne
politike i u cilju ocene performansi putne mree i
vrednovanja sistema upravljanja.
Definisanje organizacionih i tehnikih preduslova za
uvoenje sistema praenja performansi putne mree.

Struni
konsultanti za
upravljanje i
planiranje
putne mree

Struni
konsultanti za
putno
inenjerstvo,
upravljanje
putevima i
informacione
sisteme.
Struni
konsultanti iz
oblasti putnog
inenjerstva i
upravljanja
putevima

2. POPIS LITERATURE
[1] Uzelac . i saradnici: Definisanje elemenata za strategiju razvoja puteva AP Vojvodine,
Fakultet tehnikih nauka N.Sad i Izvrno vee Vojvodine - Pokrajinski sekretarijat za
privredu, 2008.

481

Monika Uzunovi1
Kristina Medi2
Aleksandra Bandi3

VIZUALIZACIJA OTVORENIH PROSTORA - TRG KAO

IDENTITET GRADA
Rezime: U ovoj studiji posmatran je jedan od vidova manifestovanja otvorenih, neizgraenih
prostora, njihov odnos sa objektima koji ih okruuju i posmatraima koji ih doivljavaju. Kao
dominantan element oblikovanja gradskih struktura, trg postaje duboko urezan u kolektivno
seanje tek onda kada svojim entitetom, naglaenom formom, karakteristinim oblikom i
urbanom opremom stvori duh mesta koji postaje zatitni znak njegovog okruenja. Slika, tj.
vizuelni doivljaj o prostoru, je rezultat dvosmernog procesa izmeu posmatraa i posmatrane
stvari, u kome spoljanji, fiziki, izgled na kome projektant radi, igra glavnu ulogu.
Cilj rada je da prikae prostore i trgove koji ve imaju prepoznatljiv karakter i da se, kroz
uporednu analizu i jasnu klasifikaciju, definie da li takva mesta postoje u naoj sredini, kakva je
tipologija trgova Novog Sada i koliko je jak i prepoznatljiv njihov duh i identitet. Na taj nain e
se ukazati na neophodnost sinteznog razmiljanja o prostoru, pri emu trgovi, kao nosioci
socijalnog i urbanog ivota, mesta promenljivih funkcija, raznovrsnih dogaaja i procesa, treba
da budu prepoznati kao identiteti gradova i koji svojom inkluzivnom ulogom postaju neraskidiva
spona koja, kao ivi organizam, obeleava svaku gradsku sredinu.
Kljune rei: trg, vizualizacija, doivljavanje prostora, memorija

VISUALIZATION OF OPEN SPACES SQUARE AS THE

IDENTITY OF THE CITY
Abstract: This study observes one of the forms of open space manifestation, their relations with
the objects that surround them and the viewers who experience them. The aim is to show spaces
and squares that already have a recognizable character and, through comparative analysis and a
clear classification to define whether such places exist in our environment, what are the features
of square typology of Novi Sad and how strong and distinctive is their spirit and identity. This
will indicate the necessity of comprehensive thinking about space, with squares as bearers of
social and urban life, which should be recognized as the identity of the city.
Key words: square, visualization, perception of space, memory

diplomirani inenjer arhitekture-master, Gradska uprava za urbanizam i stambene poslove, Radnika ulica
br. 2, Novi Sad, e-mail: monika.uzunovic@gmail.com
2
diplomirani inenjer arhitekture-master, MB PROJEKT d.o.o. Srbobran, Trg republike br.1, Srbobran,
P.J. Baka Topola, e-mail: kristina82@nadlanu.com
3
diplomirani inenjer arhitekture-master, GARDI d.o.o. Novi Sad, Temerinska ulica br. 102, Novi Sad,
e-mail: aleksandrabandic@gmail.com

482

1. UVOD
Ukoliko posmatramo grad kao proizvod drutvenih, istorijskih, ekonomskih i prirodnih
uticaja, moemo govoriti o najveem urbanom fenomenu ikada nastalom. Pitanja humanizacije
gradova i javnih prostora u poslednjih nekoliko decenija, pokrenula su znaajne napore da se
gradski prostori ponovo oive, jer bi trgovi kao nosioci socijalnog i urbanog ivota, trebalo da
budu mesta promenljivih funkcija, raznovrsnih dogaaja i procesa, a ne ostaci arhitekture koja ih
okruuje. U naem okruenju nedostaju dela, iako se ovoj temi posveuje sve vea panja.
Kada se govori o identitetima nekog prostora, grada, esto i irih regiona, koji se odnose na
graenu sredinu, uglavnom se akcenat stavlja na izgraene strukture varirajueg karaktera, koje
se na razliite naine integriu u urbanu strukturu. Otvoreni prostori se ree spominju kao celine
koje u sebi sadre prepoznatljive i pamtljive elemente sa kojima se graani mogu identifikovati i
povezati. Razlog tome je podreeno mesto neizgraenih prostora u odnosu na izgraene u
hijerarhiji oblikovanja urbanog tkiva. Potrebno je ukazati na to da nisu samo monumentalni
prostori sa repernim objektima kao okruujuom arhitekturom ti koji mogu biti identiteti
prostora, ve da se pravilnom upotrebom pojedinih elemenata i gestova u urbanom oblikovanju
postie oplemenjivanje prostora i njegova atraktivnost.
Okruenje doivljavamo preko svih raspoloivih ula, gde primarnu ulogu ipak ima vizuelno
sagledavanje, te doivljaj, miljenje, sud ili oseanje koje se formira ovim putem ostavlja najjai
utisak na posmatraa. Vizuelna percepcija se pokree usamljenim elementom oblikovanja ili
sadejstvom mnogih u oba sluaja se stvara vizuelni identitet arhitekture koji je lako uoljiv,
saglediv i koji izaziva odreena oseanja, sa primarnom ulogom pokretanja interesovanja
posmatraa. Sa panjom koja tada postaje usmerena ka predmetu posmatranja, otvaraju se putevi
za dublja, smislenija i slojevitija doivljavanja arhitekture i prostora. Uoavanje i prepoznavanje
vizuelnog identiteta podstie povezivanje korisnika sa odreenim objektima, ambijentima i
prostornim celinama.

2. ITLJIVOST ELEMENATA I IDENTITETA SA PLANOVA

Prilikom sagledavanja, kritikovanja i diskusija o graenoj sredini i njenim izgraenim i
neizgraenim delovima, potrebno je suoiti se sa injenicom da se u veoj meri oslanjamo na
dokumente razliitog karaktera koji nam prenose informacije o datom prostoru, nego to se
prua mogunost prenoenja iskustva doivljavanja prostora koji su fiziki poseeni. Potreba za
stvaranjem slike o prostoru na osnovu itanja planimetrija, osnova ili fotografija je utisnula put
razvoju samog plana, broju informacija koje on sadri, njegovoj tanosti i verodostojnosti, ali je
razvila i vetinu njegovog tumaenja.
Trg se javlja kao jedan od najvanijih elemenata oblikovanja grada, koji je lako uoljiv u
urbanoj strukturi i planovima irih podruja. Neizgraena povrina trgova razbija gustinu
urbanog tkiva, stvarajui dinamiku prostora, definiui odreene pravce ili istiui dominantne
strukture. Sa ovakvih planova ita se pozicija trga u urbanom tkivu, odnos sa okolnim urbanim
strukturama, pristupanost, kao i naznake njegove veliine i kompozicije.
Horizontalne projekcije, odnosno osnove samih trgova kao vid prezentacije prostornih
odnosa, odiu razliitim karakterima, zavisno od tehnike i samog koncepta prezentacije, a samim
tim u sebi nose i razliite informacije. Sa planova na ovom nivou svakako se ita veliina,
otvorenost tj. zatvorenost, oblik, a esto i dominantan objekat okruujue arhitekture, karakter
partera i objekata na njemu, kontakt otvorenog i zatvorenog prostora i mesta njihove meusobne
komunikacije. Dimenzije po vertikali, kao to su nivelacije razliitog tipa ili spratnost
okruujue arhitekture se ne sagledavaju, ali plan moe sadrati informacije o njima.
Celovita slika o prostoru trga se dobija sagledavanjem svih njegovih dimenzija, to je
omogueno kroz trodimenzionalne crtee, modele i fotografije. Postavlja se pitanje ugla
posmatranja prostora trga, pri emu se predstavljaju razliite vizure, odnosi i identiteti prostora.

483
Vanost spomenutih dokumenata (planovi, crtei, fotografije), vetina njihovog itanja i
prepoznavanje nedostataka, kvavliteta i identiteta se ispoljava u prikupljanju znanja i iskustava
drugih gradova, to vodi dobroj analizi postojeih primera, adekvatnoj primeni na lokalnom
nivou i stvaranju prepoznatljivih prostora koji e predstavljati ine take u gradskom tkivu i
identitete samog grada.
Sagledavanje trga kroz fiziko prisustvo posmatraa u prostoru uvodi u izuavanje ovog
fenomena razne varijable koje su u direktnoj vezi sa samim posmatraem. Pomenuti odnosi u
prostoru i postojei identiteti, do sad konstante, kroz posmatraa i promenu njegovog poloaja u
prostoru, ali i kroz neke psiholoke aspekte, postaju promenjivi elementi.

3. FORMIRANJE I PREPOZNAVANJE VIZUELNIH IDENTITETA TRGOVA

Trg kao dominantan element oblikovanja gradske strukture, postaje duboko urezan u
kolektivno seanje tek kada svojim entitetom, naglaenom formom, karakteristinim oblikom,
urbanom opremom i okruujuom arhitekturom stvori duh mesta koji postaje identitet u
urbanom okruenju.
Trgovi u svetu koji imaju jasno izraen identitet, koji su urezani ne samo u pamenje
posetilaca, nego i u oko posmatraa koji su ih videli samo na slikama, sluie kao primeri i linije
vodilje kako prepoznati, izdvojiti i koje elemente treba transformisati, kako bi mesta sa
potencijalom, a bez trenutnog identiteta to i postala. Cilj klasifikacije je da se prikau prostori
trgova sa prepoznatljivim karakterom, da se definiu elementi oblikovanja trgova i da se kroz
uporednu i jasnu analizu ukae i definie koji su to trgovi u Novom Sadu na koje se ovi
kriterijumi mogu primeniti, kakva je njihova tipologija i koliko je jak i prepoznatljiv njihov duh i
identitet.
U cilju to jasnijeg sagledavanja i definisanja elemenata oblikovanja koji determiniu
identitet prostora trga, u veoj meri su obraeni primeri iz sveta na kojima navedeni elementi
mogu biti jasno i precizno uoeni.

3.1 Kompozicija kao identitet trga

Dinamina kategorija koja doivljava promene u prostoru, a koje se mogu pratiti kroz vreme,
jeste fizika struktura trga kao njegova najvanija karakteristika. To su oblik, veliina, nain i
raspored ulivanja ulica na trg, kao i dinamika fasadnog platna. U kompoziciji trga sagledavamo
veinu sastavnih elemenata strukture trga, koji utiu na umetniki i psiholoki doivljaj istog, a
sam nain na koji odreeni elementi kompozicije deluju doivljavamo kao skladnu i
uravnoteenu celinu, ili nasuprot tome, kompoziciju bez reda i harmonije. Bez obzira kako
celina deluje, ona e ostaviti utisak, urezati se u pamenje, stvoriti odreene emocije, jer prostor
uvek deluje na posmatraa i korisnika, sa ili bez njegove volje.
Oseaj izuzetnog sklada, harmonije i celine prisutan je u prostornom sklopu Kampidolja u
Rimu, trga Svetog Petra u Rimu, trga Svetog Marka u Veneciji, a ova injenica moe biti
opravdana na vie naina, posmatrana iz vie pravaca, pitanja i odgovora na njih: da li su tome
doprinela velika imena istorije koja su ih projektovala, istovremenost formiranja objekata na
njima ili izgradnja u slojevima gde se jasno ita istorijski razvoj i interpolacija razliitih
epoha, gde je svaka doprinela postojeem identitetu.
Trg Kampidoljo u Rimu predstavlja kompoziciju tri graevine, tj. palate sa ujednaenom
visinom fasadnog platna i trga sa skulpturama, a zauzima mesto na uzvienju do koga vode
monumentalne, iroke stepenice. Mikelanelo, veliki majstor suprotnosti, u trapezni oblik trga je
ucrtao ovalnu formu, koja zajedno sa srednjevekovnom i antikom tradicijom u pozadini, sa
baroknim zidinama fasadnog platna koje stvaraju igru svetlosti i senke, grandioznim stepenitem
i skulpturom Marka Aurelija u centru trga, u posmatrau stvara oseaj jedinstva, prostornog
sklada i uravnoteuje meusobni odnos velikih volumena.

484

Slika 1, 2, 3 Prikaz kompozicija trgova, Kampidoljo u Rimu, Sveti Marko u Veneciji i Sveti Petrar u Rimu

Tenja za dominacijom nad velikim prostorima rezultovala je prvim iroko otvorenim trgom
u gradu Rimu, koji je u potpunosti projektovao an Lorenco Bernini. Trg Svetog Petra je
prostor sa jasno definisanim granicama u obliku etvorostrukih kolonada koje ine prostor
propustljivim sa bonih strana, dok bazilika Svetog Petra zatvara pogled iz pravca ulice koja
se uliva na prostor ovalnog trga. Ujednaene visine fasadnog platna, kolonade u obliku
nespojene elipse, koje simbolizuju otvorene ruke koje prihvataju vernike, statue svetaca na vrhu
kolonada, ine da celokupan sklop prostora trga i objekta crkve sa kupolom, pojaaju utisak
jedinstva i sjedinjenja, kako oveka sa verom, tako i prostora sa ovekom. Brojni slojevi,
tradicija, duhovnost i znaaj na vie nivoa, utie na masovnost posete i atraktivnost programa i
otvorenog prostora, jer se njegova egzaktnost moe u potpunosti shvatiti za vreme crkvenih
sveanosti, kada se prostor trga ispuni masama koje oekuju papin blagoslov. Svojom razmerom
i formom, kao i svojom celokupnom kompozicijom, trg Svetog Petra prilagoen je specifinim
potrebama i zahtevima drutva, a naizgled prazan trg omoguava svojom otvorenou i
prazninom da se na prostoru odvijaju kompleksna ispoljavanja drutvenog ivota.
Na voritima kopnenih i vodenih saobraajnica formirali su se trgovi ija je utilitarna
funkcija bila trgovina, da bi vremenom dobili reprezentativni karakter, a voda postala
nezaobilazni identitet prostora. Ovakav primer je Trg Svetog Marka u Veneciji, koji je nastao
spajanjem dva trga: prostora ispred vizantijske bazilike Svetog Marka i Trga Dudeve palate.
Ujednaen ritam fasadnog platna, jasna granica trga, nepravilan oblik koji se ita samo iz plana,
dok ga posmatra u prostoru ne doivljava kao takvog i prazan prostor koji se moe sagledati u
celini usled izostanka skulptura, fontana, denivelacija, ine ovaj celokupan sklop skladnom
celinom.
Zatvorenost prostora, koja je po mnogim teoretiarima urbanizma najvanija osobina trga,
karakteristika je trga Katolike porte u Novom Sadu. Kamerni prostor predstavlja vizuelni
kontrast otvorenom karakteru Trga slobode svojom veliinom, zatvorenou, vizurama i
sadrajima. Oseaj intimnosti postignut je proporcionalnim odnosom visine fasadnog platna i
veliine trga, ujednaenom visinom objekata koji formiraju granicu trga i sadrajima prizemlja.
Iako jednu stranu trga u potpunosti zatvara brod crkve, ona se u percepciji kompozicije prostora
ne izdvaja kao dominanta.

Slika 4, 5, 6 Trg Katolike porte u Novom Sadu

3.2 Arhitektonski objekat kao dominanta sagledavanja na trgu

Vrlo esto nastanak trgova vezuje se za odreeni arhitektonski objekat za koji trg treba da
predstavlja javni prostor sa kog se on sagledava. Najee su takvi arhitektonski objekti urbani
reperi znaajni za itav grad kao to su venica, gradska kua ili crkva..[3]

485
Kamilo Zite u odnosu na orijentaciju dominantnog objekta, razlikuje dva tipa trga: dubinske i
iroke trgove, koji mogu imati identinu veliinu, oblik i visinu fasadnog platna. [4]
Dubinski trgovi su najee crkveni trgovi, gde se dominantna vertikala crkve nalazi na
kraoj strani trga, jer je potreban prostor da se graevina sagleda, a poduni prostor ispred crkve
predstavlja njen nastavak u eksterijeru. Gradska venica, po Ziteu, zahteva iroki trg ime se
omoguava sagledavanje proelja reprezentativne fasade. Ako bi oblik trga u oba sluaja bio
identian, ono to utie na prostorni doivljaj je pozicija volumena dominantnog objekta.
Primer dubinskog trga, gde se iz celokupne kompozicije izdvaja objekat crkve je Trg Svetog
Petra u Rimu, koji je ve posmatran kroz prethodni kriterijum. Ukoliko trg posmatramo sa
aspekta dominacije objekta, moemo uoiti da se crkvena graevina sa kupolom izdvaja po
visini i oblikovanju iz okolne arhitekture, po centralnoj i naglaenoj poziciji na trgu, a na taj
nain su ka njoj usmerene sve vizure.
Dominanta Trga Svetog Marka, po oblikovanju, upotrebljenim materijalima, koloritu,
dimenzijama, obliku i visini svakako je zvonik koji se izdvaja iz prostornog sklopa. On je
formirao ne samo identitet trga, nego i identitet itavog grada.

Slika 7, 8 Trg Svetog Marka u Veneciji,

zvonik kao identitet trga i grada

Slika 9 Crkva Svetog Petra u Rimu kao

dominanta trga

Na glavnom gradskom trgu Novog Sada, Trgu slobode, iji trapezoidni oblik i granica mogu
biti jasno i precizno uvreni, dominiraju dva objekta svojim tornjevima i vertikalnim akcentima,
postavljeni jedan naspram drugog. Gradska kua i Crkva Imena Marijina su objekti iji su
programi i sadraji potpuno razliiti, ali im je magnetizam isti. Pri formiranju glavnih gradskih
trgova, crkva je bila najdominantniji objekat u prostoru, te joj je dodeljivano centralno mesto u
urbanom tkivu i otvoreni prostor koji je omoguavao njeno potpuno sagledavanje. Na primeru
Trga slobode, pitanje dominantnog objekta ostaje na tumaenju posmatraa koji moe biti ili
stanovnik grada ili posetilac. Namee se pitanje: da li je crkva, njen znaaj i pozicija u urbanoj
matrici upisana u memoriju ljudi kao dominanta, ili postoji mogunost da objekat koji formira
prostor trga zajedno sa crkvom, po svom oblikovanju i funkciji bude sagledan kao identitet u
kompoziciji trga.

Slika 10, 11, 12 Crkva i Gradska kua kao dominantni objekti

Trga slobode u Novom Sadu Novom Sadu

Slika 13, 14 Pozorini trg u

Znaaj Pozorinog traga lei u injenici da je to jedini trg iji je karakter definisan
iskljuivo javnim objektom kulturnog znaaja. [3] Dominantan objekat irokog amorfnog
prostora trga je zgrada pozorita do koje vode stepenice koje savladavaju razliku u nivou. Po
svojoj primarnoj funkciji, pozorite je dominanta trga, ali i grada, meutim zbog svoje

486
zatvorenosti i nepristupanosti prizemlja, odseeno je od prolaznika i deavanja na trgu, zbog
ega je postalo izolovana pojava, ime mu je umanjen i vizuelni identitet.

3.3 Izdvojen element oblikovanja kao identitet trga

Elementi koji samostalno deluju u prostoru su lako itljivi posmatraima, te stoga nose
snanu poruku identiteta prostora u kome se nalaze ako se upotrebe ispravno i sa merom.
Jasnoa izraza kojom odiu usamljene oblikovne strukture je kvalitetno sredstvo uticanja na
kvalitet ambijenata javnih prostora i graene sredine uopte, a samim tim i na korisnike ovih
prostora kroz njihovo poimanje i doivljavanje istih. Postavljanjem kolonada, kapija,
nadstrenica, osvetljenja, klupa, skulptura, zatim intervencijama u nivelaciji i obradi partera,
postie se dinamika u prostoru, skree se panja posmatraa i formira jedan ambijent u kome se
itaju i prepoznaju razliiti kvaliteti.
3.3.1 Intervencije na parteru
Parter je aspekt grada koji je peaku lako uoljiv, budui da se sagledava iz velike blizine i
da je peak sa njim uvek u kontaktu, iz ega proizilazi vanost njegovog dizajna i osmiljavanja.
Izbor partera mora biti odgovarajui za ispunjavanje odreenih funkcija i postizanje komfora. U
parternom oblikovanju se raspolae, kako razliitim materijalima, tako i promenama nivoa koje
unose dinamiku u prostor. Osvajanje prostora poploavanjem je iskonska funkcionalna potreba
graana, koja je nala razvojni put kroz svoje dizajniranje, osmiljavanje i estetsku dimenziju,
kojom doprinosi slici grada i njegovih otvorenih prostora. Uspeno poploavanje pojaava
karakter mesta. Ono je deo veeg jedinstva zgrada, mekanih elemenata oblikovanja, urbanog
opremanja, skulptura, fontana i vodenih povrina.. [2] Dekorativne are u poploavanju mogu
da prue veoma bitnu estetsku funkciju razbijanja velikih, tvrdih povrina na manje,
upotrebljivije i ovekomernije proporcije. [2]
Na primeru Kampidolja u Rimu, ara u obliku zvezde, koja izvire iz centra trga ispod statue
Marka Aurelija, radijalno se iri ka obodima, utapajui se u denivelaciji ovalnog prostora, koji je
upisan u trapezoidni oblik trga formiran okruujuom arhitekturom. Svest da je u ovom primeru
reenje parternog dizajna stvorilo identitet prostora, predstavlja polazite za shvatanje sve
vanije uloge partera u formiranju prostora sa identitetom.

Slika 15, 16 Poploavanje Kampidolja u Rmu kao njegov identitet

Novosadski trgovi se generalno ne mogu pohvaliti svojim parternim ureenjem, bilo da se

radi o dizajnu poploavanja, ili denivelacijama i postavljanju vodenih povrina. Ovakve
intervencije nisu u potpunosti izostale, meutim svode se na ispunjavanje funkcionalnih potreba
graana u cilju savladavanja distanci i ne osmiljavaju se kao elementi koji mogu promeniti
karakter otvorenih prostora ili ak postati identiteti grada.
Izuzetno snana intervancija u parteru postoji na Pozorinom trgu, i to u toj meri da
denivelisana povrina zauzima vei deo prostora trga. Monumentalno stepenite je predvieno
da izdigne objekat pozorita na pijedestal i naglasi njegov monumentalni karakter, a kao rezultat
se dobio trg ija se denivelisana povrina retko upotrebljava i koja potiskuje peake ka fasadnom
platnu okolne arhitekture. Parterno ureenje ovog trga u sebi ne nosi identitet i svojstva koja
deluju upeatljivo, kao to je to sluaj i sa Trgom slobode koji kombinuje razliite materijale u
parteru, ali i sa Katolikom portom koja je dobila novo osmiljeno poploavanje 2007. godine,

487
ali u ovom sluaju nedostatak identiteta parternog dizajna ne umanjuje negov doprinos karakteru
trga.
3.3.2 Prostorni elementi oblikovanja
Na otvorenu povrinu trga mogu biti postavljeni prostorni elementi koji doprinose karakteru
prostora i njegovom vizuelnom identitetu, kao to su obelisci, kolonade i arkade, nadstrenice,
paviljoni, fontane i skulpture. Postavljanjem posebnih oblikovnih struktura u prostor, utire se
laki put pretvaranju prostora u mesto (making place from space). [1]
Urbani mobilijar je sastavni deo svakog otvorenog prostora, pa tako i trgova i poseduje
mogunost velikog uticaja na karakter i izraz otvorenih ambijenata ako mu se dodeli takva
uloga. Postoje primeri gde je urbanom mobilijaru dodeljena uloga repera, ali se u svakom
sluaju radi o elementima koji se upotrebljavaju u dekoraciji gradskog prostora. Bez ovog
bogatog prostranstva detalja urbana scena bi bila znatno osiromaena. [2]
etvorostruka kolonada definie granicu Trga Svetog Petra u Rimu, a istovremeno ini
prostor propustljivim, tj. predstavlja prelaz izmeu izgraene i neizgraene strukture. Osim
Crkve Svetog Petra, na trgu dominiraju i kolonade sa jednakom monumentalnou i
intenzitetom, a posmatra ih sagledava u celosti. Stvara se oseaj sigurnosti zatvorenog prostora
trga, to je postignuto ujednaenom visinom kolonada, monohromatskom finalnom obradom i
ovekomernou prostora.

Slika 17 Kolonada kao nosilac identiteta na Trgu Svetog Petra u Rimu

Karakteristian primer trga na kome je dominantna uloga dodeljena elementu ubanog

mobilijara je Pozorini trg u Roterdamu, gde je specifian i poseban dizajn osvetljenja postao
njegov vizuelni identitet. Ovaj otvoreni prostor u sebi nosi snanu simboliku u oblikovanju i
materijalizaciji samog prostora trga, kao i kroz reprezentativne okolne objekte, ali se kao
dominanta prostora ipak istie samostalni element oblikovanja u vidu etiri hidraulina elementa
osvetljenja koji postaju dominante kroz svoje specifino oblikovanje, dimenziju i boju.

Slika 18 Pamtljivo urbano opremanje,

Pozorini trg u Roterdamu

Slika 19, 20 Urbano opremanje novosadskih trgova

Kada se novosadski trgovi sagledaju kroz pomenute aspekte, mogu se uoiti odreene
intervencije, dok veoma esto pitanje identiteta prostora ostaje po strani. Trg slobode, kao glavni
gradski trg, predstavlja prostor magnetizma na nivou grada, dok je statua Svetozara Miletia,
koja je postavljena na mestu priblinom sredini osa trga [3] objekat magnetizma na nivou trga.
Delo Ivana Metrovia svojom snagom, izrazom, veliinom i sveukupnim monumentalnim
karakterom predstavlja identitet ovog trga, dok znaaj Trga slobode pretvara ovo vajarsko delo u
identitet grada. Urbani mobilijar koji je postavljen, u nekim svojim segmentima oslikava duh

488
vremena ranijih epoha, pokuavajui da podri okruujuu arhitekturu, meutim ne uspeva da se
istakne kao element identiteta.
Postavljanje fontane u prostor Katolike porte izvedeno je sa namerom oplemenjivanja
prostora. Njena pozicija u prostoru, oblikovanje i sama funkcija, dovedeni su u pitanje od strane
strune javnosti, ali i samih korisnika ovog prostora.

4. ZAKLJUAK
Analizom vizuelnih identiteta trgova sa aspekta formiranja i prepoznavanja identiteta kao
kompozicije, identiteta kao dominantnog objekta ili kao izdvojenog elementa oblikovanja, dolo
se do zakljuka da se pojedini trgovi mogu svrstati u vie klasifikacionih grupa, kao reprezenti
prostora sa vie identiteta, dok nasuprot njima, neki trgovi ne mogu da zadovolje nijedan od ovih
kriterijuma. U valorizaciju nisu uvrteni trgovi ija se primarna funkcija izgubila, te njihov
programski potencijal i javni kulturni karakter nisu jasno definisani, ali u kojima se mogu
uvideti i prepoznati posmatrani elementi i delovi morfologije trgova koji formiraju identitet
nekog prostora. Iako su izostavljeni iz analize, kao rezultat prethodne klasifikacije mogue je
uoiti i prepoznati prostore sa razvojnim potencijalom. Novosadski trgovi, Trifkoviev trg, Trg
Marije Trandafil, Trg Galerija i Trg Carice Milice pretvoreni su u povrine za parkiranje vozila,
iako im granica, oblik i veliina mogu biti precizno utvreni i na njima uoeni elementi koji
intervencijom mogu postati identiteti. Iako je zadrao jednu od utilitarnih funkcija trgova trgovinu, Trg Republike je prostor na kome se ne mogu sagledati elementi identiteta koji su
opisani u klasifikaciji.
Brojni pilot projekti za transformacije ovih prostora bez identiteta ve su predloeni, jer se
dolo do zakljuka da ove celine poseduju izuzetan potencijal da postanu prostori sa identitetom
na mikronivou, a moda i na nivou celog grada. Ovakvi projekti su svakako dobar put ka
realizaciji ideja o prostorima sa identitetima. Stvaranje velikog broja elemenata kojima bismo
dodelili specifine osobine ne rezultira nuno prostorom koji bismo okarakterisali kao vizuelnu
dominantu u okruenju.
Svaki ovek je jedinstven, razliit tj. personalizovan, a u isto vreme povezan sa irim
okruenjem. Isto tako, otvoreni urbani miljei treba da grupiu svojstva i elemente po kojima e
se pamtiti i imati uvek jasan identitet. Bez obzira na nae stavove, kulturnu pozadinu ili
vrednosti koje dajemo odreenom okruenju, opaamo ih na osnovnom strukturnom nivou kao
eme tj. ablone. Od prve ulne i vizuelne interakcije sa novim okruenjem, angaujemo estetski
doivljaj, a kao rezultat toga traimo da ta kompozicija za nas ima smisla. Zbog toga traimo
prepoznatljiv arhetip u svetu oko nas, a isto tako i estetsko zadovoljstvo u pojedinim jasnim
primerima. Veina kompozicija je dizajnirana da odgovori naim ulima. Objekti koji formiraju
prostore gradova kontinualno se menjaju, grade i razgrauju, kao rezultat vie uticaja i prema
uvek novim urbanim uslovima i procesima. Brzina promena moe da varira, neke e se desiti
naglo i u celini, a neke e se deavati postupno i u segmentima, na taj nain stvarajui slojeve.
Ako moemo da identifikujemo morfologiju nekog trga, stavimo je u na kulturni kontekst i
razumemo procese koji su je formirali, u velikoj meri e nam biti olakana odluka o budunosti
upotrebe, promena, transformacija i razvoja trgova.

5. POPIS LITERATURE
[1] Corbet, N.: Transforming cities, revival in the square, RIBA Enterprises, London, 2004.
[2] Moughtin, C., Oc, T., Tiesdell, S.: Urban design ornament and decoration, Architectural
Press, London, 1999.
[3] Tepavevi, B.: Trgovi u Vojvodini, morfogeneza, fizika struktura i funkcije, FTN
izdavatvo, Novi Sad, 2008.
[4] Zite, K.: Umetniko oblikvanje gradova, Graevinska knjiga, Beograd, 2004.

489

Todor Vacev1
Sran Kisin 2

ASPEKTI RACIONALIZACIJE PRI KREIRANJU

ORIGINALNE VORNE SPOJNICE
ELINE PROSTORNE REETKE
Rezime: Osnovu rada predstavlja proces kreiranja originalne vorne spojnice eline prostorne
reetke, izvedive u prosenim uslovima izrade. Paralelno sa ovim tekao je proces racionalizacije
poetno kreiranog modela spojnice i to u pogledu mase, naponskog stanja, odnosno nosivosti, i
oblika. Modeliranje i naponsko-deformacijska analiza spojnice su obavljeni primenom
CAD/CAE i metode konanih elemenata. Racionalizacija je obuhvatala sledee zahvate:
plastinu analizu konstrukcije, optimizaciju izjednaavanjem prenika vijka i rupe vorne
spojnice, optimizaciju oblika rebara, optimizaciju debljine osnovne ploe i debljine rebara.
Primenjenim postupcima je masa spojnice od poetnih 2.455 kg smanjena na 1.585 kg (35.44
%), a napon Mises-a takoe smanjen od poetnih 507 MPa na 394 MPa (22.29 %).
Eksperimentalna analiza je pokazala dobro slaganje sa MKE analizom. Moe se rei da su na
putu poboljanja konstrukcije spojnice bile ukrtene tehnike teorije optimizacije podrane
savremenim softverom, i intervencije korisnika zasnovane na teorijsko-iskustvenim osnovama.
Kljune rei: prostorna reetka, vorna spojnica, CAD/CAE, MKE, napon, optimizacija,
racionalizacija

RATIONALIZATION ASPECTS DURING CREATION

OF AN ORIGINAL STEEL SPACE TRUSS NODE JOINT
Abstract: Base of this paper represents the process of creation of an original steel space truss
node joint, feasible in modest production conditions. Along with this, a process of rationalization
of the starting model took place, regarding its mass, stress state, i.e., bearing capacity, and shape.
Modeling and stress-strain analysis of the joint were done using the CAD/CAE and finite
element method. Rationalization encompassed the following actions: plastic structural analysis,
optimization by equalization the bolt and the bolt hole diameter of the joint, optimization of the
rib shape, base plate thickness and rib thickness. Applied actions reduced the joint mass from
starting 2.455 kg to 1.585 kg (35.44 %), and the Mises stress from starting 507 MPa to 394 MPa
(22.29 %). Experimental and FEM analyses showed good agreement. One may say that on the
way of improvement of the joint structure were crossed optimization theory techniques
supported by an up-to-date software, and user interventions based on the theoretical-empirical
background.
Key words: space truss, node joint, CAD/CAE, FEM, stress, optimization, rationalization

Mr, istraiva saradnik, MIN Institut, Viegradska 33, 18000 Ni, ttomas@eunet.rs
Dr, red. prof., Fakultet tehnikih nauka Novi Sad, Trg Dositeja Obradovia 6, 21000 Novi Sad,
office@kkonsalting.com
2

490

1. OSNOVNE ODLIKE I PREDNOSTI PRK3

PRK (Sl. 1) poseduju brojne prednosti nad drugim konstruktivnim sistemima [1], [2]:
povoljna preraspodela unutranjih sila, inteligentno (adaptibilno) ponaanje pri otkazu
pojedinih elemenata, fleksibilna osnova, veliki raspon/mala statika visina, mali broj oslonaca,
estetika, funkcionalnost, unificiranost elemenata, serijska proizvodnja, modularnost, mala masa
po osnovi, jednostavna montaa/demontaa i transport, brzina gradnje, itd. Za izradu PRK se
danas uglavnom koriste elik i aluminijum, iz vie razloga: velika vrstoa, trajnost,
velikiasortiman profila. Osnovni nedostaci PRK: sloen i skup razvoj optimalnog sistema PRK, i
posebno, kvalitetne vorne spojnice, kao i njihova kvalitetna izrada. Primena raunara u
projektovanju i numeriki voenih maina u proizvodnji premouje ove probleme.

Slika 1 - PRK - pravougaona dvosmerna. a) aksonometrijski izgled; b) elementarni moduli

2. BAZNI MODEL VORNE SPOJNICE I PRAVCI RACIONALIZACIJE

U okviru ireg istraivanja zadatak je bio da se kreira originalna i jednostavna konstrukcija
vorne spojnice PRK izvedive u prosenim uslovima izrade i ispita njeno naponskodeformacijsko stanje i nosivost. Najpre je kreiran bazni model spojnice [1] (Sl. 2a), sastavljen od
centralne cevi, osnovne ploe i 4 vertikalna rebra, koji je podvrgnut procesu racionalizacije.
Primenjeni postupci i ostvareni rezultati racionalizacije su konkretan predmet ovog rada.
Bazni model je iskazao niz dobrih osobina: originalnost, jednostavnost, funkcionalnost,
centrinost veze, adaptibilnost modula i nosivosti. Usputni dobitak tokom kreiranja je primena
CAD/CAE4 metoda pri modeliranju i analizi spojnice, tj., povratni uticaj ove metodologije na
dizajn konstrukcija uopte. Poseban kvalitet analize je integralno posmatranje troosnog stanja
napona u modelu, nezavisno od njegove geneze (zatezanje, pritisak, savijanje, kontakt).
No, pored brojnih dobrih osobina, bazni model spojnice i primenjena metodologija analize su
imali odreene nedostatke: 1. raunska analiza nije obuhvatala materijalne nelinearnosti koje
bitno utiu na performanse konstrukcije; 2. visoke koncentracije napona u vijanim vezama i
nisko iskorienje napona u centralnim delovima spojnice; 3. relativno velika masa spojnice u
odnosu na raunsku nosivost i konkurentna reenja. Otuda su kao glavni pravci racionalizacije
spojnice postavljeni: 1. plastina MKE5 analiza i pokuaj boljeg iskorienja napona [3]; 2.
kontaktna MKE analiza i adekvatno tumaenje njenih rezultata kao i poreenje sa rezultatima
klasine analize [4]; 3. optimizacija mase i naponsko-deformacijskog stanja spojnice primenom
teorije optimizacije i CAD/CAE metoda [4].
Za bazni model spojnice primenjen je elik 0561 (granica razvlaenja fy=355MPa). Na Sl.
2a prikazan je 3D model, na Sl. 2b mrea KE6 sa proguenjima u zonama vijanih veza, tj.
zonama max. gradijenta napona, i na Sl. 2c naponi Mises-a u spojnici nakon analize. Tabela 1
daje pregled ulaznih i izlaznih podataka analize. Obavljena je i eksperimentalna analiza ove
spojnice, sa max. silama od 75kN po tapu (250% raunskog optereenja), pri emu nije dolo
do loma konstrukcije [1].
3

PRK - prostorne reetkaste konstrukcije

CAD/CAE - Projektovanje/Inenjerska analiza podrana raunarom
5
MKE - metod konanih elemenata
6
KE - konani elementi
4

491

Slika 2 - Bazni model vorne spojnice; a) 3D model; b) mrea KE (1/4 spojnice); c) naponi Mises-a
Tabela 1 - Pregled ulaznih i izlaznih podataka analize baznog modela vorne spojnice

Br
1
2
3
4
5
6
7
8

Parametar
Oznaka i obim modela
Dimenzije centralne cevi [mm]
Dimenzije osnovne ploe [mm]
Debljina rebara [mm]
Masa modela [kg]
Granini uslovi
Optereenje
Max. napon Mises-a [MPa]

Vrednost
S005-LIN, 1/4 (simetrija)
38x6.3...55
120x120x10
10
4x0.61375 = 2.455
Ravni simetrije: UX=UZ=0
U ravnotei; P=8x30kN, deluje na presene ravni vijka
507

Iz ovog kratkog pregleda je oit raskorak izmeu raunskih i eksperimentalnih rezultata, a

jedan od razloga su ogranienja raunske analize na linearni domen. Stoga je jedan od glavnih
zadataka racionalizacije bio ublaavanje ovog raskoraka uvoenjem nelinearne analize.
Potencijalni uzroci nelinearnog ponaanja spojnice su: promena kontaktnog statusa vijaka u vezi
i visoka lokalna naprezanja u spojnici - preko granice razvlaenja, pa i granice kidanja.

3. PLASTINA ANALIZA KONSTRUKCIJE KAO VID NJENE

RACIONALIZACIJE
Ulazni podaci za materijalno nelinearnu (plastinu) analizu spojnice su diktirani izborom
materijala i raunskog modela, kao i raspoloivim softverom (ANSYS). Na osnovu ovoga,
usvojene su sledee opcije analize: zakon ojaanja - klasino bilinearno kinematiko ojaanje;
kriterijum poputanja - Mises/Hill; odgovor materijala - bilinearan [4]. Odnos tangentnog i
linearnog modula elastinosti je usvojen kao ET/E=0.16.
Kao merodavan odabran je napon Mises-a. Max. vrednost ovog napona za bazni model
(388MPa, Sl. 3a) je locirana unutar rupe na osnovnoj ploi. Na Sl. 3b dati su ekvivalentni
plastini naponi u spojnici, (max. 363MPa). Zona plastifikacije je veoma mala, svega 4-5mm u
preniku i nalazi se unutar rupe zategnutog rebra. Na dodiru vijaka i omota rupa javlja se
totalni kontaktni napon, (max. 428MPa), i to unutar rupe pritisnutog rebra (Sl. 3c).
Rezultati elastine i plastine analize bazne vorne spojnice su uporeeni u tabeli 2. Zapaa
se da su Mises-ovi naponi smanjeni za 23.47%, a kontaktni ak za 43.83%. Ovo se moe
objasniti time da su plastine deformacije omoguile ostvarivanje kontakta vijak-omota rupe
na veoj povrini (Sl. 4, crvena kontura). Drugim reima, svesno doputanje izvesnog stepena
plastifikacije, posebno u vezama, ne naruava, a moe znaajno uveati njenu nosivost.
Nelinearnom MKE analizom se moe uspeno kontrolisati stepen ove plastifikacije.

492

Slika 3 - Naponi[Pa]; a) Mises-a; b) ekvivalentni plastini; totalni kontaktni

Tabela 2 - Poreenje rezultata elastine i plastine analize baznog modela spojnice

Br
1
2
3
4

Parametar
Domen analize
Oznaka modela
Max. napon Mises-a u spojnici [MPa]
Totalni kontaktni napon [MPa]

Vrednost
Elastina
S005-LIN
507
762

Vrednost / Razlika (%)

Plastina
S005
388 ( = -23.47 %)
428 ( = -43.83 %)

Slika 4 - Slika 4 - Status kontaktnih povri - rupa na pritisnutom rebru; a) elastina, b) plastina analiza
LEGENDA: uto povri blizu kontakta; oran povri u klizanju; crveno povri u kontaktu

4. METODE OPTIMIZACIJE KONSTRUKCIJE KAO VID NJENE

RACIONALIZACIJE
Jedan od najvanijih aspekata racionalizacije svake konstrukcije je optimizacija (smanjenje)
mase, a u vezi s tim i optimizacija naponsko-deformacijskog stanja, tj., ublaavanje naponskih
skokova u konstrukciji. U ovom istraivanju osnovni alat optimizacije je bio softver ANSYS i
njegovi optimizacioni algoritmi [4]. Meutim, tok optimizacije ne mora direktno da sledi
programske algoritme. Naprotiv, postupak se moe kanalisati intervencijama korisnika kako bi
konvergirao ka izvodljivom i ujedno optimalnom reenju. Karakter ovih intervencija moe biti
kvantitativan (odbacivanje neizvodljivih projektnih skupova), ili kvalitativan (kontrolisani
odabir vrednosti projektnih promenljivih i usmeravanje procesa optimizacije na osnovu
poznavanja prirode konkretnog problema). Dakle, efikasno traenje optimalnog reenja
konstrukcije zahteva pristup koji je s jedne strane analitian i kritian, a s druge intuitivan i
anticipirajui, tj., spoj numerike egzaktnosti i inenjerskog rezona.

4.1 Optimizacija izjednaavanjem prenika vijka i rupe vorne spojnice

Polazite je Hertz-ov izraz za kontaktna naprezanja cilindrinih tela [5], po kome se, za
jednake prenike vijka i rupe, vrednost kontaktnog pritiska anulira. Meutim, posle ove
modifikacije, obavljena kontaktna MKE analiza je dala vrednost kontaktnog pritiska daleko od
teorijski nulte (254MPa). Poreenje rezultata analize pre i posle ove intervencije je dato u tabeli
3, gde se zapaa znaajan pad napona. Da bi se ova faza upotpunila, obavljena je i plastina
analiza (model S006), gde je dobijen max. napon Mises-a u spojnici od 379MPa (dalje

493
smanjenje od =-1.30%) i max. kontaktni pritisak 281MPa (uveanje =10.63%). Dakle, ideja
o primeni vijaka sa tanim naleganjem i jednakim prenikom vijka i rupe ima velikog
opravdanja sa aspekta naponskog stanja u vezi. Ovakav dobitak u domenu napona se svakako
moe iskoristiti kao argument za smanjenje odgovarajuih dimenzija spojnice.
Tabela 3 - Poreenje rezultata analize modela spojnice S005-LIN i S006-LIN

Br
1
2
3
5
6

Parametar
Domen analize
Oznaka modela
Prenik rupe / vijka [mm]
Max. napon Mises-a [MPa]
Max. kontaktni pritisak [MPa]

Vrednost
Elastina
S005-LIN
13.2 / 13.0
507
761

Vrednost / Razlika (%)

Elastina
S006-LIN
13.0 / 13.0
384 ( = -24.26 %)
254 ( = -66.62 %)

4.2 Optimizacija oblika rebara i dimenzija centralne cevi vorne spojnice

MKE analize prethodnih modela spojnice su dale smernice za modifikaciju baznog modela.
Tako su su dimenzije centralne cevi smanjene sa 38x6.3mm na 33.7x4mm, a uice tapova
sa 50mm na 40mm. Zatim su rupe na rebrima za veze dijagonala pomerene ka voritu veze,
to je omoguilo i uproavanje oblika rebra od petougaonika na pravougaonik, koji je daleko
pogodniji za izradu, ali i za optimizovanje. Sve ovo je doprinelo veoj kompaktnosti spojnice,
to je bitna odlika uspene vorne veze PRK. Ove modifikacije su zapravo pripremna faza sa
ciljem da algoritam optimizacije svedu samo na variranje odabranih dimenzija, uz zadravanje
pripremljenog oblika. Sledi kreiranje parametarskog modela spojnice, gde su projektne
promenljive (Design Variables, DV) iskljuivo dimenzije elemenata spojnice. Kao promenljiva
stanja (State Variable, SV) i limit u procesu optimizacije usvojen je napon Mises-a. Najzad, kao
funkcija cilja (OBJ) odabrana je masa spojnice. Modifikovani model spojnice (S021) podvrgnut
je nelinearnoj MKE analizi za optereenje po tapu od P=30kN. 3D model je prikazan na Sl. 5a,
osnovni ulazni podaci dati su u tabeli 4, a slika napona Mises-a na Sl. 5b.
Tabela 4 - Rezime ulaznih parametara analize i optimizacije spojnice

Br
1
2
3
4
5
6
7
8

Veliina
Debljina ploe
Spoljni radijus cevi
Unutarnji radijus cevi
Debljina cevi
Debljina rebra
Optereenje po tapu
Napon Mises-a
Masa spojnice

Simbol
DPL
RCV
OCV
DCV
DRB
S
SEQV
MASA

Status
Parametar (DV)
Parametar (DV)
Parametar (DV)
Parametar (DV)
Parametar (DV)
Konstanta
Parametar (SV)
Parametar (OBJ)

J.M. Po.vred.
Napomena
mm
10
mm
16.85
mm
12.85
mm
4
DCV=RCV-OCV
mm
5
N
30000
Pa
382E6
kg
1.932

Slika 5 - Modifikovana spojnica (model S021, 1/4 modela); a) 3D model; b) naponi Mises-a [Pa]

494

4.3 Optimizacija debljine osnovne ploe vorne spojnice

Prvi element spojnice koji bi mogao doneti racionalizaciju mase je osnovna ploa. Duina i
irina ploe su ve definisane u modelu S021, te je jedini raspoloivi parametar optimizacije
debljina ploe. Postavljanjem naponskih granica po ugledu na prethodne modele i primenom
optimizacionih algoritama smo dobili novi model sa optimizovanom osnovnom ploom.
Osnovni ulazni parametri ovog modela, (S041), su dati u tabeli 5, a izlazni u tabeli 6. Prema
izlaznim podacima optimizacija mase je bila uspena. Debljina ploe je smanjena sa poetnih
10mm na 7.97mm, to praktino upuuje na usvajanje prve vee standardne debljine, d=8mm.
Tabela 6 - Rezime ulaznih parametara analize i optimizacije spojnice, model S041

Br.
Veliina
1 Debljina ploe
2 Napon Mises-a
3 Masa spojnice

Simbol
Status
DPL
Parametar (DV)
SEQV
Parametar (SV)
MASA Parametar (OBJ)

J.M.
mm
Pa
kg

Po. vred. Min. Max.

10
5
10
382E6
355E6 400E6
1.932
-

Tabela 7 - Rezime izlaznih podataka optimizacije spojnice, model S041

Br.
Veliina
1 Debljina ploe
2 Napon Mises-a
3 Masa spojnice

Simbol
Status
J.M. Po. vred. Optim.vred. Napomena
DPL
Parametar(DV) mm
10
7.97
=-20.3 %
SEQV Parametar(SV)
Pa
382E6
392E6
=2.62 %
MASA Parametar(OBJ) kg
1.932
1.725
= -10.71%

4.4 Optimizacija debljine rebara spojnice

Elementi spojnice po obliku i funkciji analogni osnovnoj ploi su vertikalna rebra. I ovde
mogunost optimizacije lei u smanjivanju debljine rebra. Ulazni parametri optimizacije za novi
model (S051) su dati u tabeli 7, a izlazni u tabeli 8.
Tabela 8 - Rezime ulaznih parametara analize i optimizacije spojnice, model S051

Br.
Veliina
1 Debljina rebra
2 Napon Mises-a
3 Masa spojnice

Simbol
Status
J.M.
DRB
Parametar (DV) mm
SEQV Parametar (SV)
Pa
MASA Parametar (OBJ) kg

Po. vred.
5
382E6
1.932

Min.
5
355E6
-

Max.
10
400E6
-

Tabela 9 - Rezime izlaznih podataka optimizacije spojnice, model S051

Br.
Veliina
Simbol
Status
J.M. Po. vred. Optim. vred.
1 Debljina rebra DRB Parametar (DV) mm
10
7.65
2 Napon Mises-a SEQV Parametar (SV) Pa
382E6
404E6
3 Masa spojnice MASA Parametar(OBJ) kg
1.932
1.764

Napomena
= -23.5 %
= 5.76 %
= - 9.52 %

Ova faza optimizacije mase je takoe ispunila svoj zadatak. Debljina rebara je smanjena sa
poetnih 10mm na 7.65mm, te se i ovde moe usvojiti debljina d=8mm. Naponi neznatno
prekorauju zadate granice od 400MPa, no naponski vrh sa vrednostima od 400-404MPa
zahvata zonu koja je izuzetno mala, reda veliine 0.1mm u preniku.

4.5 Integracija procesa optimizacije spojnice

Pri realizaciji prikazanih faza optimizacije konstrukcija spojnice je ralanjena na osnovne
elemente. Tako se u algoritmima varira samo jedna projektna promenljiva, lake se odluuje o
modifikacijama spojnice obzirom na njenu izradu i sistematski sagledavaju fenomeni u visoko
napregnutim podrujima konstrukcije. Konani cilj optimizacije je da se svi parcijalni koraci

495
objedine i iskoriste svi pozitivni rezultati. Tako su obe uspene faze optimizacije (smanjenje
debljine osnovne ploe i rebara) primenjene u novom modelu (S111) i obavljena MKE analiza.
Masa novog modela je 1.585kg, a konana optimizacije mase =-17.96%. Naponi u modelu su u
postavljenim granicama (394MPa, Sl. 6a).
Pitanju optimizacije spojnice se pristupilo svestrano: na jednoj strani primenjena je
matematika teorija optimizacije podrana od veoma monog softvera, na drugoj, iskorien je
inenjerski rezon kako bi se prethodni proces kanalisao, ubrzao i pojednostavio, i na treoj, ali
ne i najmanje vanoj strani lee praktine, iskustvene i tehnoloke mogunosti koje daju
konaan okvir svakom teorijskom reenju. Skup navedenih znanja i iskustava doveo je do
jednog, uspeno racionalizovanog modela vorne spojnice, koji je verifikovan i eksperimentom.

Slika 6 - a) model S111 (ploa i rebro d=8mm, napon Mises-a [Pa]; b) dispozicija ispitnog rama;
c) ispitni uzorak spojnice u sreditu rama

5. EKSPERIMENTALNA ANALIZA VORNE SPOJNICE

Cilj eksperimentalne analize je bio da verifikuje model kreiran i analiziran CAD/CAE i MKE
metodama. Finalno racionalizovani model je posluio za izradu eksperimentalnih uzoraka
spojnice u pravoj veliini. Metodologija analize je predviala da se jedan vor izdvoji iz PRK i
optereti podjednakim aksijalnim silama po svih osam projektovanih pravaca u prostoru. Uzorak
spojnice je u tu svrhu postavljen u specijalno konstruisan ispitni ram sa odgovarajuim alatima
(Sl. 6b, c). Tokom optereivanja merene su dilatacije u karakteristinim takama uzorka mernim
trakama, a podaci registrovani akvizicijskim sistemom (SPIDER 8). Podaci su obraeni na PC
raunaru primenom softvera CATMAN. Uzorci za ispitivanje i ispitni ram izraeni su u
preduzeu Konstruktor-Konsalting - Beograd, a kontrola osnovnog materijala obavljena u
laboratoriji MIN Instituta - Ni. Osnovni materijal je elik 0563 (osnovna ploa i rebra),
odnosno 1212, centralna cev. Kao spojna sredstva primenjeni su zavrtnjevi sa tanim
naleganjem M12. Uzorci su izraeni bez posebnih tehnolokih zahteva, to je u skladu sa
programom istraivanja - kreiranje nove konstrucije izvodljive u prosenim uslovima.
Ispitana su 4 uzorka, svi sa istovetnom konstelacijom optereenja - svi horizontalni tapovi
zategnuti, 2 dijagonale zategnute, 2 pritisnute, tako da su sile su u ravnotei. Uzorci su
podvrgnuti dominantno zateuim silama, to je nepovoljniji sluaj, a raspored mernih mesta
sainjen je na osnovu MKE analize. Uzorci su optereivani statiki, u koracima od 5kN, do max.
76kN po tapu. Na Sl. 8a je uzorak br. 4 nakon kidanja po zategnutom rebru, pri optereenju od
70kN po tapu. Ova vrednost moe posluiti kao reper za utvrivanje odnosa izmeu doputenih
i optereenja loma u svetlu sprovedene racionalizacije, posebno imajui u vidu tezu o stepenu
doputene plastifikacije. Na Sl. 8b su prikazani dijagrami sila-dilatacija uzorka br. 4 po mernim
mestima. Zapaa se da se plastifikacija ne odvija sinhronizovano u svim mernim takama
(prelom krive ka strmijem delu), to ukazuje na izvesne nesavrenosti ispitnog sklopa.

496
SPOJNICA BR.4 - Dijagram dilatacija
1000
500
0
-500
-1000
-1500

Dilatacije (m
m D)

-2000
-2500
-3000
-3500
-4000
-4500
-5000
-5500
-6000
-6500
-7000
-7500
-8000
7500

7000

6500

6000

5500

5000

4500

4000

3500

3000

2500

2000

1500

500

1000

-8500

Sila (daN)
MT1

MT3

MT4

MT5

MT6

Slika 8 - a) uzorak 4 - kidanje pri P=70 kN; b) uzorak 4 - diagram sila-dilatacija

Jedan od najvanijih zakljuaka je da su dilatacije dobijene MKE analizom uglavnom bile

vee od eksperimentalnih, to dokazuje da realna konstrukcija ima veu nosivost od raunskog
modela. Ovo dokazuje ostvareni koeficijent sigurnosti dat kroz odnos =ra/mer>1, to
predstavlja bitan parametar za ocenu kvaliteta konstrukcije, a koji egzistira i u Propisima za
ispitivanje konstrukcija objekata visokogradnje probnim optereenjem [6].

6. ZAKLJUCI
Predmet istraivanja u ovom radu je racionalizacija tokom procesa kreiranja konstrukcije
vorne spojnice PRK. Polazite je bio originalni bazni model spojnice sa svim svojim dobrim i
loim osobinama. Rezultat istraivanja je novo, racionalnije reenje sa min. masom, max.
iskorienjem nosivosti, i tehnoloki jednostavno. Na putu poboljanja konstrukcije spojnice
ukrtene su tehnike teorije optimizacije podrane savremenim softverom i intervencije korisnika
zasnovane na teoriji i iskustvu. Ciljna funkcija koju treba minimizirati je bila masa spojnice, gde
se od poetnih 2.455kg (bazni model) dolo do 1.585kg (finalni model), to znai da je procenat
optimizacije 35.44%. Kao promenljiva stanja usvojen je napon Mises-a, sa zadatom donjom
granicom jednakom granici razvlaenja (355MPa) i gornjom granicom dobijenom nelinearnom
analizom baznog modela (400MPa). Postignuto je i poboljanje iskorienja nosivosti snienjem
nivoa napona sa 507MPa (bazni model) na 394MPa (finalni model). Pritom je znaajno da se
sva snienja napona uvek realizuju u vijanim vezama kao kritinim podrujima konstrukcije, a
ne javljaju se nova potencijalno kritina mesta u spojnici. Na taj nain konstrukcija iskazuje
kvalitativnu postojanost naponskog odgovora. Najzad, i oblik same spojnice je pojednostavljen,
to je takoe jedan vid optimizacije. Nakon analize i optimizacije obavljena je i verifikacija
ponaanja finalnog modela spojnice putem eksperimentalne analize koja je pokazala da je realni
model na nivou raunskog po pitanju nosivosti, pa i iznad toga.

7. POPIS LITERATURE
[1] Vacev, T.: Modeliranje i optimizacija vorne spojnice eline prostorne reetke,
magistarska teza, Ni, 2004.
[2] Georgijevski, V.: Lake metalne konstrukcije, Graevinska knjiga, Beograd, 1990.
[3] Sekulovi, M.: O nelinearnoj numerikoj analizi konstrukcija, Teorija konstrukcija
savremeni problemi nelinearne analize, Graevinska knjiga, Beograd, 1992.
[4] ANSYS - Software Manual, www.ansys.com, 2004.
[5] Timoenko, S.: Otpornost materijala II deo, Graevinska knjiga, Beograd, 1956.
[6] SRPS U.M1.047, Ispitivanje konstrukcija visokogradnje probnim optereenjem i
ispitivanje do loma, Beograd, 1987.

497

Svetlana Vukovi1,
Ivo Marini,2
Duan Krsti3

STANDARDIZACIJA-PUT KA EKONOMINOJ
STAMBENOJ IZGRADNJI
Rezime: Standardizacija tehnikih uslova za projektovanje i graenje stambenih zgrada i
stanova omoguava dostizanje unapred utvrenih standarda, a njihovom primenom jedinstven
kvalitet novoizgraenog stambenog fonda.
U trci za to veom zaradom esto se zanemarivao kvalitet izgradnje a u praksi su se esto
nedovoljno uvaavali neki tehniki propisi.
U radu se razmatraju mogunosti standardizacije izgradnje stambenih zgrada i stanova za
trite na kome nema vie prostora za kune savete, stanarske ostave van stanova, ostave
za kolica i sl.,ali ni mogunosti za zakidanje na dimenzionalnim i povrinskim
parametrima stana, kao i na organizacionim kvalitetima stanova u okviru zahteva za
humanim minimumom ivljenja.
Kljune rei: standardizacija; tehniki uslovi za stambenu izgradnju; ekonominost stambene
izgradnje; arhitektonski standardi

STANDARDIZATION TOWARDS ECONOMIC

CONSTRUCTION OF RESIDENTIAL BUILDINGS
Abstract: Standardization of echnical terms for planning and constructing of the apartment
houses and buildings enables reaching previously established standards. Furthermore, by using
these standards the uniform quality of the newly formed housing fund should be attained.
Being in a rush for higher profits, the quality of the construction was frequently neglected, as
well as some technical regulations.
The possibilities of the standardization of constructing buildings and apartments for the market,
which does not make room for home advising, outdoor storages, etc, but, on the other hand, does
not leave space for malversations considering apartment quality organization inside of the
request for human minimum of living, are given in the paper.
Key words: standardization, technical terms for apartment constructing, thrift of apartment
constructing, architect standards

Dr, dipl.in.arh., Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad

Dr,redovan profesor, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad, e-mail: marinicivo@sbb.rs
3
Dr, dipl.in.ekon, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
2

498

1. UVOD
Ulaganja u stambenu izgradnju angauju znaajan deo nacionalnog dohotka. Zbog duine
svog veka trajanja, stambeni objekti i stanovi uveavaju nacionalno bogatstvo i pojavljuju se na
tritu kao trajna potrona dobra. Njihovo prisustvo na tritu ne zavrava se sa zavretkom
izgradnje ve mogu biti prisutni tokom itavog svog veka trajanja kao predmet prometa
(kupovine i prodaje) ili kao sredstvo za pruanje raznih vidova stambenih usluga (u vidu
iznajmljivanja).
Standardizacija tehnikih uslova za projektovanje i graenje stambenih zgrada i stanova
omoguava dostizanje unapred utvrenih standarda stambenih zgrada i stanova u skladu sa
kriterijumima prostorne i funkcionalne racionalnosti i ekonominosti izgradnje i odravanja.
Standardizacija tehnikih uslova za projektovanje i graenje stambenih zgrada i stanova ima
za cilj da obezbedi racionalno korienje graevinskog zemljita, uspostavljanje racionalnih
odnosa izmeu stambenih objekata u okviru prostornih celina i racionalnih i funkcionalnih
odnosa prostora stana.
Racionalno korienje zemljita obezbeuje se dostizanjem optimalnih gustina izgraenosti u
skladu sa uslovima terena i projektovanim kvalitetom stanovanja.
Odnosi izmeu objekata uspostavljaju se u skladu sa zahtevima zdrave ivotne sredine,
zatite (od buke, u sluajevima vanrednih okolnosti), organizacije infrastrukture i energetske
efikasnosti objekata.
Prilikom utvrivanja tehnikih uslova za projektovanje i graenje stambenih zgrada i stanova
potrebno je voditi rauna o preporukama i direktivama Evropske Unije za postizanje
zadovoljavajue energetske efikasnosti stambenih zgrada i stanova, zatite i ouvanja zdrave
ivotne sredine, uslova za evakuaciju otpada iz domainstava i drugog komunalnog otpada i
uslova za zadovoljavanje raznovrsnih linih i porodinih potreba.
U prolosti je u projektnoj i graevinskoj praksi na podruju Vojvodine primenjivana
standardizacija tehnikih uslova za stambenu izgradnju, koja je u pojedinim periodima imala
obavezujuu primenu za sve uesnike u stambenoj izgradnji.
Sa promenama u politikom i ekonomskom sistemu, nakon 1991. godine, naputa se praksa
primene jedinstvenih tehnikih normativa za projektovanje i graenje stambenih zgrada i
objekata a uslovi projektovanja i izgradnje preputaju tritu koje postaje svemoni regulator
svih graevinskih aktivnosti, kada prestaje da vai pravna regulativa u ovoj oblasti. Imajui u
vidu vrednost stambene izgradnje u zemlji u celini a posebno u Vojvodini, deo nacionalnog
dohotka koji se angauje u ovoj oblasti i dugorone posledice ostvarenog kvaliteta u stambenoj
izgradnji u ovom periodu, Drutvo arhitekata Novog Sada je zapoelo aktivnosti na izradi
jedinstvenih tehnikih uslova za projektovanje i graenje stambenih zgrada i stanova. Rezultat
tih aktivnosti je nacrt pravilnika o kome se vode strune rasprave. Ovaj lanak je prilog toj
raspravi.

2. STAMBENA IZGRADNJA U SRBIJI NAKON 2000 GODINE

U poslednjoj dekadi XX veka na podruju Srbije znaajno je smanjen dohodak i ivotni
standard stanovnitva. Graevinska aktivnost je kontinuirano opadala, to je znaajno reduciralo
obim stambene izgradnje.
Poetkom prve dekade XX stolea iuzvrena je temeljna rekonstrukcija drutvenog i
ekonomskog sistema. Otvorene su nove razvojne perspektive Srbije. Graevinska aktivnost i
njeni rezultati su u narednim godinama znaajno uveani.
U toku 2001. godine vrednost izvrenih graevinskih radova na stambenim zgradama u Srbiji
(bez Kosova i Metohije) iznosila je 12,2 mrd. Din. u tekuim cenama. Narednih godina je

499
vrednost stambene izgradnje kontinuirano rasla, da bi 2008. godine dostigla 46,5 mrd. Din. u
tekuim cenama. Broj izgraenih stanova povean je sa 10.496 u 2001. godini na 19.815 u 2008.
godini a izgraena stambena povrina sa 821, 8 hiljada m2 na 143,5 hiljada m2. Vrednost
izvrenih radova u stanogradnji na podruju Vojvodine iznosila je 20,3% 2001. godine a 26,0%
2008. godine (dakle vie od ) od ukupne vrednosti stambene izgradnje u poslednjoj godini
posmatranog perioda. Iste godine vrednost izvrenih graevinskih radova u stanogradnji na
podruju grada Novog Sad iznosila je 37,4% od ukupno ostvarene vrenosti na podruju
Vojvodine.
Porast vrednosti stambene izgradnje, naalost, nije pratio i njen odgovarajui kvalitet. U
nedostatku jedinstvenih normativa za projektovanje i izgradnju stambenih zgrada i stanova, ne
retko se odstupalo od uobiajenih standarda kvaliteta stambene izgradnje, to je delimino
umanjilo rezultate stambene izgradnje izraene brojem izgraenih stambenih zgrada i stanova.
Napori koji se preduzimaju na izgradnji jedinstvenih tehnikih uslova za projektovanje i
graenje stambenih zgrada i stanova treba da doprinesu uvoenju vie reda u stambenu izgradnju
i obezbedi jedinstven kvalitet novoizgraenog stambenog fonda u funkciji zatite kupaca
stanova.
Trina vrednost izgraenog stambenog fonda u Srbiji 2008. godine procenjuje na oko 1,2
mrd. a ukupnog stambenog fonda izgraenog u poslednjih pet godina na oko 4,8 mrd i
predstavlja znaajan deo kumuliranog nacionalnog bogatstva. Zbog toga je izuzetno znaajno da
se u ovom segmentu proizvodnje nacionalne privrede obezbedi jedinstveni kvalitet proizvodnje
na bazi jedinstvenih standarda za projektovanje i izgradnju stambenih zgrada i stanova.

3. JEDINSTVENI TEHNIKI USLOVI ZA PROJEKTOVANJE I

GRAENJE STAMBENIH ZGRADA I STANOVA
Upravni odbor Drutva arhitekata Novog Sada (DaNS-a) je u januaru 2008. Godine, formirao
Komisiju Drutva, sa zadatkom da izradi predlog nacrta jedinstvenih tehnikih uslova za
projektovanje i graenje stambenih zgrada i stanova, a na osnovu postojeih pravilnika i odluka.
Ovaj nacrt je imao za cilj da predloi minimalne uslove koji se odnose na izgradnju stanova za
trite.
Nacrt uslova bazira se na Pravilniku iz 1978. godine iju je izradu i donoenje u to vreme
inicirao Pokrajinski sekretarijat za urbanizam, stambene i komunalne delatnosti. Nacrt uslova je
izradio tim koji je tada formirao Fakultet tehnikih nauka u Novom Sadu, da bi se kroz
odgovarajuu proceduru doneo u formi pravilnika kao pravnog akta. Ovaj pravilnik je pre 30
godina bio putokaz stambene izgradnje. Pravilnik je usvojen u junu 1981. godine i doiveo je
dve dopune; 1984. i 1989. godine.
U poslednje dve dekade je,u trci za to veom zaradom, zanemarivan kvalitet stambene
izgradnje, a i mnogi tehniki propisi su ostali po strani.
Iinicijativa za izradu jedinstvenih standarda u stambenoj izgradnji je pokrenuta na Danima
arhitekture DaNS-a, u maju 2007. godine, izlobom mladih arhitekata o 100 neuspelih zgrada u
Novom Sadu izgraenih u poslednjoj deceniji.
Nacrt se pojavio u javnosti u obliku tanpanog materijala, u junu 2008. godine a prikazan je i
na sajtu Inenjerske komore Srbije, u februaru 2009. godine, kada je lanstvu Komore pruena
mogunost da iznese svoje primedbe. Iznete primedbe su u fazi razrade i razmatranja radi izmena
i dopuna teksta Nacrta. Poto se Inenjerska komora sprema da uzme aktivno uee u izradi
podzakonskih akata, trebalo bi da i ovaj Nacrt nae svoje mesto u toj proceduri.
Ono to je novo u ovom Nacrtu pravilnika, u odnosu na prethodni, je njegovo prilagoavanje
injenici da se danas vieporodine stambene zgrade grade za trite na kome nema vie prostora
za kune savete, stanarske ostave van stanova, ostave za kolica i sl. Meutim, u uslovima trine
stambene izgradnje takoe nema mesta ali ni mogunosti za zakidanje na dimenzionalnim i

500
povrinskim parametrima stana, kao i na organizacionim kvalitetima stanova. Minimalnih
standardi za humano ivljenje u stanu su minimalni polazni uslovi za stambenu izgradnju za
trite i od njih se ne moe odstupati, nezavisno od tekuih drutvenih i ekonomskih uslova.

4. NOVI ARHITEKTONSKO-GRAEVINSKI STANDARDI

Ve smo, naalost, vie od jedne decenije svedoci konstatnog pada kvaliteta projekata
vieporodinih stambenih zgrada, naroito u oblasti njihove organizacije i dimenzionalnih
parametara.
Projektuju se stanovi bez pretsoblja, kod kojih se ulazi direktno u dnevni boravak, koji je
obino premali i prolazan. Predviaju se male ajne kuhinje i u viesobnim stanovima, a
prostorije za obedovanje su u zabaenim, mranim i skuenim delovima dnevne sobe, ili to je
jo gore, u nekoj proirenoj komunikaciji.
Veliine i irine stambenih prostorija su patuljaste i ne omoguavaju smetaj neophodnog
nametaja kao i normalno odvijanje porodinog ivota.
Poznati su tragini projekti nazovi trosobnih stanova od 40-50m2 van svakog standarda.
Njihova prividna racionalnost pada u vodu kada boravak porodice u njima postane nepodnoljiv
i zahteva kupovinu novog, boljeg stana.
Evidentno je da je nivo sadanjeg projektovanja ove vrste objekata drastino pao od kako
smo uli u tranziciju i brutalnu trinu ekonomiju, i to znatno ispod razine na kojoj je bio za
vreme socijalistikog drutvenog ureenja, kada su davali izuzetno funkcionalna reenja
stanova. Danas mnogi nazovi investitori trae i, naalost, nalaze nedovoljno arhitektonski
obrazovane projektante spremne da pod njihovim pritiskom, ne potuju ni postojee propise iz
stanogradnje, kako bi izvukli to vei profit.
Standardizacija na podruju projektovanja i graenja stanova, u irem smislu, ne
podrazumeva samo zahteve za izvesnom unifikacijom odreenih dimenzija prostora i
graevinskih elemenata, ve i podizanje svih bitnih kriterijuma u oblasti njihove
funkcionalnosti, sa ciljem da se kroz bolje stanove i stambene zgrade zadovolje korisnici i
njihove promenljive porodine strukture i potrebe na dui vremenski period. Na taj nain
korisnici se oslobaaju ulaganja u kupovine novih stanova koji e im vie odgovarati, pa se
moe rei, da e se kroz ovakvu tednju pojedinanih porodica duim ivljenjem u njima tedeti
i za drutvo u celini. Tako je ire shvaena standardizacija u stvari hvatanje prikljuka za put ka
ekonominoj izgradnji stanova dugorono gledano.
Ono to bi, u tom pogledu, preko ovog Nacrta moglo da pobolja funkciju stanova i
stambenih zgrada u odnosu na dosadanje pravilnike, su unete novine ija se materija moe
podeliti na nekoliko bitnih oblasti. Te oblasti, prema veini prihvaenih nauno-istraivakih
radova i po anketama i arhitekata i korisnika, na podruju stanovanja ine, prema redosledu
vanosti: oblast organizacije, oblast dimenzionalnih parametara i oblast opreme. Tehnikograevinski elementi (sve vrste zatita: hidro, termo, protivpoarna kao i zatita od elementarnih
i ratnih razaranja) ve su obuhvaeni drugim, postojeim propisima.
Zato su u razmatranju problematike organizacije na nivou stana uvaena mnoga istraivanja,
a pre svega Centra za stanovanje iz Beograda, koji je utvrdio, izmeu ostalog, egzaktnu i vanu
injenicu, kroz ankete i analize 2000 stambenih jedinica na Novom Beogradu poetkom 80-tih
godina prolog veka, da se kod nas u 62% stanova u dnevnom boravku nalazi po jedan ili dva
stalna leaja, to automatski iskljuuje projektovanje bilo kakvih prolaenja kroz njega.
Naravno, mi znamo da je ova specifina situacija stanovanja kod nas, koja jo uvek traje, nastala
zbog naeg siromatva i nemogunosti da se uvek kupi stan koji odgovara srtukturi porodice, za
razliku od one u visokorazvijenim zemljama zapada. Pa, poto mi ovaj neobino znaajan
podatak utvren i objavljen, znamo, poto je on dostupan svakom ozbiljnijem istraivau, onda

501
je normalno da se pri projektovanju za trite, za nepoznatog kupca, on mora kod nas imati u
vidu i uvaavati.
Treba rei da se u klubu kole stambene arhitekture, uvaavao ovaj podatak i da su se u
njemu povlaili antologijski potezi na ahovskoj tabli organizacije stana, potezi koji su
prevazilazili i zapadne, esto pogrene uzore, gde zbog veeg standarda i zasienosti trita u
vieporodinim stambenim zgradama nisu, praktino, ni postojali sluajevi stalnih leajeva u
dnevnim sobama, pa su one vrlo esto bile projektovane kao prolazne, to, naravno, naim
prilikama, kako smo videli, ne odgovara. Zato mi danas moramo da izbegnemo takva reenja
gde su dnevne sobe esto pretvorene u neku vrstu etalita u vidu proirene komunikacije iz koje
se ulazi u veinu ostalih prostorija.
Tako su u pogledu organizacionih parametara u odredbe ovog Nacrta ugraeni lanovi
koji iskljuuju ne samo prolazne dnevne sobe, ve i prolazne sve ostale stambene prostorije,
ukljuujui kuhinje i obedovanja, ali naravno, kao jedinih veza sa ostalim prostorijama preko
njih. Uvedeno je obavezno zoniranje kod 2,5 sobnih i veih stanova (dnevna i nona zona stana),
kao i direktna povezanost pretsoblja i degamana, koja, ako ne postoji, uslovljava prolaenje,
najee kroz dnevnu sobu.
Iskljuuje se mogunost sagledavanja unutranjosti stana spolja sa kote nivelete prizemlja
oko zgrade, kao i meusobno neposredno sagledavanje iz stana u stan u okviru iste zgrade ili
izmeu dve stepenine lamele koje se dodiruju. Ne prihvata se ni postojanje stanica lifta na
meupodestima van stambenih etaa jer invalidima u kolicima onemoguavaju pristup do svih
stanova.
Prostor za obedovanje se preporuuje u posebnoj prostoriji sa sopstvenim ulazom iz
komunikacije i svojim prozorom, a iskljuuje u bilo kojoj proirenoj komunikaciji. Kod
dupleks stanova unutranje stepenite mora da polazi iz pretsoblja, a ne iz dnevne sobe.
Kad su u pitanju dimenzionalni parametri umesto dananjih, esto premalih, pre svega
stambenih prostorija, propisane su njihove minimalne irine i tabelarno iskazane minimalne
povrine (dnevnih soba, soba, polusoba, kuhinja i trpezarija). Predviaju se razliite veliine
kuhinja, obedovanja i kupatila zavisno od sobnosti stana, odnosno, od broja korisnika u njemu.
U oblasti opreme stanova i stambenih zgrada propisuje se minimalni broj sanitarnih
ureaja i njihove minimalne dimenzije u skladu sa veliinom kupatila, odnosno, stana. Osobnim
liftovima moraju biti opremljene stambene zgrade od P+4 sprata (5 nadzemnih etaa) i vie i to
kapaciteta osam osoba sa automatskim vratima u koji moe samostalno da ue invalid u
kolicima.
Zahteva se nesmetan prilaz hendikepiranim osobama u kolicima sa kote prilaza zgrade do
nivoa prizemlja, odnosno glavne, najnie stanice lifta, putem rampe maksimalnog nagiba 1:12,
ukoliko nije predvieno da se ova visinska razlika savlauje putem pokretne platforme. Kod
zatite stanova na prozorima stambenih prostorija vie se ne toleriu samo venecijanske i
platnene zavese.
U svakoj dnevnoj sobi obavezno se mora predvideti elektrini prikljuak za lokalni klima
ureaj sa tano odreenim mestom u sobi i na fasadi, prevashodno na nekom povuenom mestu,
a ukupan broj parkinga zajedno sa garaama na parceli vieporodine stambene zgrade mora da
bude minimalno 80% od ukupnog broja stanova u objektu.

5. ZAKLJUCI
Stanogradnja proizvodi trajna potrona dobra i dovodi do uveanja nacionalnog bogatstva.
Standardizacija tehnikih uslova za stambenu izgradnju doprinosi poboljanju prostorne i
funkcionalne racionalnosti stanogradnje i performansi ekonominosti izgradnje i odravanja
stanova.

502
Trina vrednost izgraenih stanova u Srbiji 2008. Godine procenjena je na oko 1,2 mrd ,
pa je s obzirom na vrednost koja se pojavljuje na tritu bezbediti odgovarajui kvalitet
stambenih objekata u novogradnji kroz primenu jedinstvenih tehnikih standarda projektovanja.
Samo se ovakvim ili slinim Nacrtom, sa novim mehanizmima kontrole njegovog
potovanja, umesto kompromitovane spoljne tehnike kontrole, moe onemoguiti
projektovanje i izvoenje nakaradno organizovanih, loe dimenzionisanih i prosjaki
opremljenih, i u krajnjoj liniji, neekonominih stanova i zgrada.
U protivnom, kvalitet dananjeg projektovanja stanova nastavie i dalje da tone, fluid
nekadanje kole stanovanja jo vie e da bledi i nestaje sa povlaenjem njenih autentinih
tumaa iz edukacije, projektovanja, pa i ivota, a besmislena buka nestudioznosti i nepotovanja
profesije irie se i rasti guei nas izobiljem svog siromatva.

6. POPIS LITERATURE
[1] E. Panchauser: Klasifikacija upotrebne vrednosti stana, Savetovanje: Utvrivanje
upotrebne vrednosti stanova, Opatija, 1971.
[2] Prof. Mate Bajlon: Neka pitanja u vezi sa upotrebnom vrednosti stana, Izgradnja,
Beograd, 1972.
[3] Direkcija za izgradnju i rekonstrukciju Beograda grupa autora: Uslovi i tehniki
normativi za projektovanje stambenih zgrada i stanova, Beograd, 1973.
[4] M. anak: Funkcionalni aspekti organizacije stana, Centar za stanovanje IMS,
Beograd, 1973.
[5] S. Tilberg: Sistemi za opisivanje i ocenjivanje vrednosti stanovanja, Zagreb, 1974.
[6] M. anak: Funkcionalna koncepcija i upotrebna vrednost stana, Centar za
stanovanje IMS, Beograd, 1976.
[7] K. Petovar i M. anak: Projektantske ideje i korienje stanova u praksi,
Savetovanje, Portoro, 1976.
[8] M. anak: Slobodni prostori i prolazi u prostorijama, Bilten Centra za stanovanje,
br.18, 1977.
[9] M. anak sa radnim timom: Model vrednovanja stanova i stambenih zgrada, Institut
za ispitivanje materijala SR Srbije, Centar za stanovanje, Beograd, 1980.
[10] D. Krsti: Predlog modela za vrednovanje projeketa stanova i stambenih zgrada,
Neimar-Novi Sad, 1981.
[11] H. Dielman, G. Bickenbach, H. Pfeiffer: WohnenDas Problem der
Anpassungsfhigheit, Architectur Wettbewerbe, br. 74, 1983.
[12] NACRT JEDINSTVENIH TEHNIKIH USLOVA ZA PROJEKTOVANJE I
GRAENJE STAMBENIH ZGRADA I STANOVA, Drutvo arhitekata Novi Sad,
Novi Sad, 2008.
[13] Statistiki godinjak Srbije 2004, Republiki zavod za statistiku, Beograd, 2004.
[14] Statistiki godinjak Srbije 2008, Republiki zavod za statistiku, Beograd, 2008.
[15] Cene stanova novogradnje, Republiki zavod za statistiku, Beograd, 2009.
[16] Zavreni i nezavreni stanovi prema teritorijama 1999-2008, Republiki zavod za
statistiku, Beograd, 2009.
[17] Vrednost izvedenih graevinskih radova prema teritorijama, Republiki zavod za
statistiku, Beograd, 2009.

503

Sran ivkovi1

PRORAUN OKVIRNIH KONSTRUKCIJA SA

DEFORMABILNIM VEZAMA TAPOVA
METODOM DEFORMACIJE
Rezime: Klasina formulacija metode deformacije predstavlja jednu od osnovnih, iroko
razvijenih i u praksi primenjivanih metoda za proraun deformacijski neodreenih nosaa.
Sledei taj princip u ovom radu prikazan je postupak prorauna linijskih nosaa sa
deformabilnim vezama tapova u funkciji rotacione krutosti veze kao realnog parametra za
odreivanje polja napona i polja deformacija, kako same veze, tako i cele okvirne konstrukcije.
Za uvedene rotacione krutosti realnih veza izvedeni su izrazi za odreivanje momenata savijanja
na krajevima deformabilno vezanih tapova i uslovne jednaine za odreivanje deformacijski
neodreenih veliina u priblinoj metodi deformacije pri statikom optereenju po Teoriji prvog
reda. U radu je prikazan numeriki primer jedne okvirne konstrukcije sa deformabilnim vezama
uraen MKE i metodom deformacije izloene u ovom radu, kao i poreenje rezultata prorauna
ove dve metode.
Kljune rei: metoda deformacije, polukrute veze, rotaciona krutost veze.

THE CALCULATION OF FRAMED CONSTRUCTIONS

WITH SEMIRIGID MEMBER JOINTS APPLYING
DEFORMATION METHOD
Abstract: The classic formulation of deformation method represents one of the basic,
widespread and in practice applied methods of the calculation of nondefined deformation
bearings. Following that principle, this paper gives detailed procedure of the calculation of linear
bearings with semi rigid member joints serving the purpose of rotation joint rigidness, being the
realistic parameter for defining stress area and deformation stress in both the joint itself, as well
as the construction itself as a whole. For the introduced rotation rigidness of the realistic joints,
the expressions got are those defining bending moment at the ends of semi rigid joint members,
causative equations for defining nondefined deformation parameters using the approximate
deformation method at the static loads according to the First Order Theory. The paper gives the
numeric example of one framed construction with semi rigid joints, the Final Element Analysis
has been done, results got by deformation method presented in this paper, as well as comparison
of the results got by using these two methods.
Key words: deformation method, semi rigid joints, rotation joint rigidness.

Mr, Graevinsko-arhitektonski fakultet Univerziteta u Niu, Aleksandra Medvedeva 14

e-mail: srle.26@nadlanu.com

504

1. MATEMATIKI MODEL DEFORMABILNE VEZE

U optem sluaju, deformabilna veza izmeu dva tapa omoguuje izvestan stepen dodatne
relativne pomerljivosti u ravni spoja u pravcima svih generalisanih pomeranja to za linijski
element u ravni znai: relativno horizontalno i vertikalno pomeranje i obrtanje preseka na mestu
spoja. Kako su za veinu okvirnih konstrukcija, vertikalna, pa i horizontalna pomeranja
(proklizavanja) veza, zanemarljivo mala u odnosu na relativno obrtanje preseka na mestu veze,
uticaj deformabilnih veza moe se modelirati pomou elastine opruge ija je rotaciona krutost
Si ( k ) [1]. Ovim koeficijentom obuhvata se uticaj rotacione krutosti veze, na promenu statikih i
deformacijskih veliina u konstrukciji. Brojna vrednost rotacione krutosti veze tapa ik na
kraju i, odnosno k, odreena je izrazom:

Si ( k ) =

M i(k )
i (k )

(1)

gde su:

M i ( k ) - moment savijanja na mestu veze u voru i, odnosno k,

i ( k ) - relativno obrtanje veze u voru i, odnosno k.

Rotaciona krutost veze, u geometrijskom smislu, predstavlja vrednost tangensa ugla

koga tangenta na krivoj moment-rotacija veze gradi sa apscisom, odnosno nagib krive M
veze.

Slika 1 Deformacija elastine opruge

2. PRORAUN PO TEORIJI PRVOG REDA

2.1 Osnovne deformacijske veliine pravog tapa
Neka je iz datog konstrukcijskog sistema izdvojen prav tap (slika 2), koji je na svojim
krajevima tj. u vorovima i i k deformabilno, odnosno polu-kruto vezan sa ostalim delovima
konstrukcije. Izdvojeni tap iz konstrukcije se pod dejstvom proizvoljnog optereenja p na
njemu i nepoznatih sila u preseku, na svojim krajevima i i k, i to u voru i: N ik , Tik i M ik a u
voru k: N ki , Tki i M ki , nalazi u ravnotei.
Usled deformabilnosti veza, obrtanje krajeva tapa ik , odnosno ki , nije jednako obrtanju
vorova, i odnosno k , ve je:

i ik = ik ik = ik a
k ki = ki ki = ki .

(2)

505

Slika 2 Prav tap sa deformabilnim vezama na krajevima i i k,

pre i posle deformacije

Ako se sa ik( o ) i ki( o ) , obelee uglovi obrtanja tangenti, na krajevima i i k jedne proste
grede, usled zadatog optereenja p; sa ik( t ) i ki( t ) , iste uglove usled temperaturnih razlika
t
; a sa ik i ik , odnosno ki i ki , uglovi obrtanja usled jedininih momenata savijanja

M ik = 1 i M ki = 1 , tada se na osnovu jednaina (1) i (2), i principa superpozicije mogu dobiti

izrazi za momente na krajevima i i k, tapa ik:
M ik = aik i + bik k cik ik + mik( o ) + mik( t ) ,
M ki = bik i + aki k cki ik + mki( o ) + mki( t ) ;

(3)

gde su uvedena obeleavanja:

ki +
aik =

1
S ki

cik = aik + bik ,

ik +
,

aki =

1
Sik

bik =

ik
D

= bki ;

1
1
2
D = ik +
ki +
ik ;
S
S
ik
ki

cki = aki + bki ,

mik( o ) = aik ik( o ) bik ki( o ) ,

mki( o ) = aki ki( o ) bik ik( o ) ,

mik( t ) = aik ik( t ) bik ki( t ) ,

mki( t ) = aki ki( t ) bik ik( t ) .

U optem sluaju, vrednosti koje figuriu u jednaini (3), za tap sa EI ik = const. , su

aik aki , bik = bki i cik cki . Razlog ovome je to veliine aik , bik , cik , aki , bki , cki , zavise ne
samo od geometrijskih karakteristika poprenog preseka i mehanikih karakteristika osnovnog
materijala tapa ve i od karakteristika veza na krajevima tapa, te ih zato nazivamo konstante
tapa sa deformabilnim vezama.

506
Na osnovu sprovedene analize u [2] moe se zakljuiti da se u daljoj analizi svi tapovi bilo
kog tipa mogu tretirati kao jedinstven tip tapova sa deformabilnim vezama (semi-rigid), na
svojim krajevima, sa njihovim odgovarajuim sraunatim rotacionim krutostima veza, to
znaajno pojednostavljuje i unificira proraun, a to je od posebnog znaaja kod primene
softverskih programa za proraun konstrukcija.

2.2 Uslovne jednaine za deformacijski neodreene veliine

Ukoliko se uticaj normalnih sila na deformaciju nosaa zanemari teorija poznata kao
priblina metoda deformacije, bitno se smanjuje deformacijska neodreenost nosaa, pa e ovu
metodu uiniti pogodnijom od bilo koje druge. Iako uvedena pretpostavka o zanemarenju uticaja
normalnih sila na deformaciju nosaa, u najveem broju sluajeva nema znaajniji uticaj na
tanost, ipak u nekim sluajevima kada su u pitanju specijalna optereenja ili vrlo visoki objekti,
ona moe dovesti do znaajnijih odstupanja. U radu [3] ukazana je mogunost poveanja
tanosti pribline metode deformacije do zahtevanog stepena tanosti, u sluajevima kada je to
zaista neophodno, to se moe vrlo jednostavno primeniti i na ovu analizu.
Prva grupa uslova, kao i u klasinoj metodi deformacije, predstavlja uslov ravnotee koga
mora da zadovolje momenati savijanja u osloboenom posmatranom voru i neke konstrukcije.
Ove uslove moemo napisati za svaki vor u sistemu, u kome imamo bar jedan tap sa
deformabilnom vezom sa njim, te ih prema tome ima ukupno m i zovemo ih jednaine obrtanja
vorova tj. jednaine vorova.
Kada se koristei prvi uslov, jednaine (3) srede po nepoznatim uglovima obrtanja i

( i = 1, 2,..., m )

i parametrima pomeranja j

( j = 1, 2,..., n ) ,

jednaine obrtanja vorova se

mogu napisati u obliku:

r

k =1

j =1

Aii i + Aik k + Bij j + Aio = 0,

( i = 1, 2,..., m ) ;

(4)

gde su uvedena obeleavanja:

Aii = aik ,

Aik = bik ,

Aio = mik + M i ,
k

Bij = cik ik( j ) .

k

Drugu grupu jednaina ine jednaine pomeranja, koje predstavljaju uslove pod kojima
je reetka sistema pod uticajem spoljanjih sila, u koje ulaze i momenti na krajevima tapova, u
ravnotei.
Kada se koristei drugi uslov, jednaine (3) srede po nepoznatim uglovima obrtanja
i ( i = 1, 2,..., m ) i parametrima pomeranja j , ( j = 1, 2,..., n ) jednaine pomeranja se mogu
napisati u obliku:
m

B
i =1

'
ji

i + C jl l + C jo = 0,

( j = 1, 2,..., n ) ;

(5)

l =1

gde su uvedena obeleavanja:

B ji ' = cik ik( j ) = Bij , C jl = ( cik + cki ) ik( j ) ik( j ) ,

k

ik

C jo = ( mik + mki ) ik( j ) R j .

ik

507
Jednaine obrtanja vorova (4) i jednaine pomeranja (5) ine potpun sistem od " m + n "
linearnih algebarskih jednaina iz kojih se mogu odrediti " m + n " deformacijski nepoznati
uglovi obrtanja vorova nosaa "i " i parametri pomeranja nosaa j .
Uporeenjem izraza (4) i (5) sa odgovarajuim izrazima klasine metode deformacija [4]
moe se konstatovati da su oni formalno isti, jedino se konstante tapova i poetni momenti
savijanja, za deformabilno vezane tapove, odreuju prema izrazima (3), a u izrazima (4) i (5) se
ne pojavljuju i jer su svi tapovi ukljueni u prve sume.
ig

Dosadanja izlaganja, odnose se na okvirne konstrukcije iji tapovi imaju proizvoljne

karakteristike poprenih preseka.

3. NUMERIKI PRIMER
Radi ilustracije izloene teorije prorauna konstrukcija sa deformabilnim vezama tapova,
primenom klasine formulacije pribline metode deformacije po teoriji prvog reda, u ovom radu
i uporeenja rezultata prorauna, obraen je primer rama iji je matematiki model i optereenje
dat na slikama 3 i 4.
Veze grede za stubove su simetrine, izvedene eonom ploom sa prepustom. Rotaciona
krutost veze odreena je prema preporukama datim u EC 3 [5].
Sekantna rotaciona krutost veze iznosi: S = 784000kNcm / rad [6].
tap 1-2 greda: toplovaljani profil IPE 220, I x , r = 2770, 0cm 4 .
tapovi 1-3 i 2-4 stubovi: toplovaljani profili HE-B 140, I x , s = 1510, 0cm 4 .

Slika 3 Matematiki model

a)

b)
Slika 4 Konstelacije optereenja: a) i b)

508
Dati sistem je tri puta deformacijski neodreen. Nepoznati su uglovi obrtanja (1 , 2 ) i
parametar pomeranja reetke sistema ( 1 ) .

Slika 5 Stanje pomeranja reetke sistema za 1 = 1,0

3.1 Konstelacija optereenja: a)

Uslovne jednaine pribline metode deformacije (4) i (5):

1, 482 0, 280 1, 068 1 24, 033 / EI s 0

0, 280 1, 482 1, 068 + +24, 033 / EI = 0 .

s

2
0
1, 068 1, 068 4, 704 1
0

Reenja uslovnih jednaina su:

1 =

19,9942
19,9942
2, 06072 1016
0.
, 2 =
, 1 =
EI s
EI s
EI s

a)

b)
Slika 6 Dijagrami momenata savijanja sa

a) deformabilno vezanim tapom u vorovima 1 i 2 u [kNm], S1 = S 2 = 7840kNm / rad

b) idealno krutim vezama u [kNm], S1 = S 2

509

3.2 Konstelacija optereenja: b)

Uslovne jednaine pribline metode deformacije (4) i (5):

0
1, 482 0, 280 1, 068 1
0

0, 280 1, 482 1, 068 +
0
= 0 .

1, 068 1, 068 4, 704 1 60, 0 / EI s 0
Reenja uslovnih jednaina su:

1 =

10, 6672
10, 6672
17,5989
, 2 =
, 1 =
.
EI s
EI s
EI s

b)

a)
Slika 7 Dijagrami momenata savijanja sa

a) deformabilno vezanim tapom u vorova 1 i 2 u [kNm], S1 = S 2 = 7840kNm / rad

b) idealno krutim vezama u [kNm], S1 = S 2

3.3 Poreenje rezultata prorauna

Tabela 1 za konstelaciju optereenja: a)

Izvor
Z. Markovi MKE [6]
Priblina metoda
deformacije izloena u ovom
radu
Ram sa idealno krutim
vezama
Odstupanje u odnosu na
idealno krute veze

Moment u
polju
[ kNm]

Moment na
mestu veze
[ kNm]

Moment u
osloncu
[ kNm]

30,79

14,21

7,11

30,76

14,24

7,12

26,44

18,56

9,20

+14,04%

-23,28%

-22,61%

510
Tabela 2 za konstelaciju optereenja: b)

Izvor
Z. Markovi MKE [6]
Priblina metoda
deformacije izloena u ovom
radu
Ram sa idealno krutim
vezama
Odstupanje u odnosu na
idealno krute veze

Moment u
polju
[ kNm]

Moment na
mestu veze
[ kNm]

Moment u
osloncu
[ kNm]

11,19

18,81

11,20

18,80

13,19

16,80

0%

-15,09%

+11,90%

4. ZAKLJUAK
Uporeenjem rezultata prorauna sistema tapova sa deformabilnim vezama, primenom
pribline metode deformacija izloene u ovom radu sa metodama MKE [6], iji su uporedni
rezultati prorauna prikazani u tabelama 1 i 2, moe se zakljuiti da su razlike u dobijenim
rezultatima prorauna praktino zanemarljive to ovu metodu ini veoma jednostavnom za
proraun okvirnih konstrukcija sa realnim vezama tapova. Primenom ove metode svi tapovi
bilo kog tipa tretiraju se kao jedinstven tip tapova sa deformabilnim vezama (semi-rigid) na
svojim krajevima sa njihovim odgovarajuim sraunatim rotacionim krutostima veza, to
znaajno pojednostavljuje i unificira proraun, a to je od posebnog znaaja kod primene
softverskih programa za proraun konstrukcija.

5. POPIS LITERATURE
[1] Chen, W. F., Kishi, N.: Semi rigid steel beam-to-column connections, data base and
modeling. J. Struct. Div. ASCE 115(1), 1989., 105-119.
[2] ivkovi S.: Prilog proraunu elinih okvirnih konstrukcija sa deformabilnim vezama
tapova, Magistarski rad, Graevinsko-arhitektonski fakultet Univerziteta u Niu, 2009.
[3] uri M., Milievi M.: Mogunosti poveanja tanosti pribline metode deformacije
do zahtevanog stepena tanosti, Zbornik radova GF u Niu br. 1, 1980.
[4] Milievi M., Zdravkovi S.: Statika, dinamika i stabilnost linijskih nosaa sa
polukrutim vezanim tapovima, Monografija Modeliranje, proraun i ispitivanje
konstrukcija, Ni, 1995., str. 9-31.
[5] EN 1993-1-8:2005 EVROKOD 3: PRORAUN ELINIH KONSTRUKCIJA, DEO 18: PRORAUN VEZA, Graevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2006.
[6] Markovi Z.: Analiza ponaanja polukrutih veza u elinim konstrukcijama,
Magistarski rad, Graevinski fakultet u Beogradu, Beograd, 1995.

511

Vahida ujo1
Valentina ileska - Panovska2
Aida Brkan - Vejzovi3

BRZA PROGNOZA VREMENA GRAENJA OBJEKATA

NISKOGRADNJE
Rezime: U ovom radu se prikazuje metodologija planiranja odrivog vremena graenja za
objekte niskogradnje, iskljuivo za mostove, tunele i nadvonjake izgraene u Federaciji Bosne i
Hercegovine u poratnom periodu. Pretpostvaljen je model u formi eksponencijalne jednaine
ija je osnovna prednost njegov oblik prirodnog logaritma. Za 20 izgraenih objekata
prikupljeni su podaci o ugovorenim i realizovanim vremenskim rokovima i cijenama izgradnje,
te primjenom jednostavnog statistikog postupka, jednostruke linearne regresije odreuju se
parametri modela.
Ovakav model za brzu procjenu vremena graenja prisutan je u svijetu ve 50-ak godina. Jedno
od njegovih obiljeja jeste ogranienost primjene iskljuivo na podruje istraivanja, zbog
ekonomskih i drugih razlika. Primjenjiv je u uslovima kada se ne oekuje djelovanje riziko
faktora poput loe klime, netane i nepotpune tehnike dokumentacije, loe organizacije posla
itd. Prikladan je u preliminarnoj fazi planiranja izgradnje mostova, tunela i nadvonjaka. Date su
smjernice za poboljanje modela.
Kljune rei: mostovi, tuneli, nadvonjaci, vrijeme, cijena, ugovoreno, ostvareno

RAPID PROGNOSIS OF CONSTRUCTION PERIOD OF

CIVIL ENGINEERING OBJECTS
Abstract: in this paper, we give a planning methodology of sustainable construction period of
civil engineering objects, particularly bridges, tunnels and overpasses built in Bosnia and
Herzegovina Federation after the war. We have assumed a model in form of exponential
equation, which basic advantage is its form of natural logarithm. For 20 objects built, we have
gathered data on agreed and implemented construction deadlines and construction costs and by
using statistical procedure, single linear regression we determine the model parameters.
This kind of model for rapid assessment of construction period exists for fifty years in the world.
One of its characteristic is its limitation only to research due to economic and other differences.
It can be used only in conditions where we do not expect risk factors such as bad climate,
incorrect technical documentation, poor work organization, etc. it is suitable in preliminary
phase of construction planning of bridges, tunnels and overpasses. We have given the guidelines
for model improvement.
Key words: bridges, tunnels, overpasses, time, price, agreed, achieved
1

Docent, Graevinski fakultet, Univerzitet Demal Bijedi, USRC Mithad Hujdur Hujka bb,
e-mail: vahida.zujo@unmo.ba
2
Profesor, Valentina ileska Panovska, Graevinski fakultet, Univerzitet Sv. Kiril i Metidij, Skoplje,
e-mail: valentinazp@gf.ukim.edu.mk
3
Vii asistent, Fakultet za poslovni menadment, Univerzitet Demal Bijedi, USRC Mithad Hujdur
Hujka bb, e-mail: aida.brkan@unmo.ba

512

1. UVOD
Nepotivanje ugovorenih rokova skoro uvijek ide zajedno sa porastom trokova gradnje. Sve
skupa djeluje negativno na partnerske odnose (investitor izvoa-konsultant). Javlja se uopteni
osjeaj strepnje meu njima i rezultira, ne rijetko, dugim sudskim sporovima i propau mnogih
poduzetnika.
Svaki ugovor o graenju sadri rok realizacije projekta kao neophodan ugovorni element
ime se, ustvari, istie prvorazredni znaaj rokova za realizaciju graevinskog projekta u cjelini.
Iako je planiranje roka graenja sloen, zahtjevan i veoma vaan zadatak upravljanja projektima,
njemu se u graevinskoj praksi esto ne pristupa sa dovoljnom panjom. Iskustvo pokazuje da je
u veoma velikom broju sluajeva rok graenja rezultat elje ili potrebe investitira, a ne stvarnih i
provjerenih mogunosti izvoaa da u tom vremenu dovri gradnju. Problem nije primarno u
tome to investitor postavlja odreeni rok, to je i njegovo pravo, ve u tome to izvoa esto
ne provjerava s dovoljnom panjom i pravovremeno, svoje mogunosti da do tog roka dovri
objekat.
U narednom tekstu dat je pregled istraivanja ugovorenih i ostvarenih rokova i cijena za
objekte niskogradnje, konkretnije mostove, tunele i nadvonjake koje je rezultiralo modelima za
brzu procjenu vremena graenja.

2. PODACI SA TERENA
Metodom anketiranja i intervjua sa Izvoaima radova prikupljeni su podaci za ukupno 20
objekata niskogradnje (10 mostova, 6 tunela i 4 nadvonjaka) izgraenih ili saniranih na
podruju Federacije Bosne i Hercegovine u periodu od 1999.god. do maja 2006.god. Glavni
podaci se odnose na godinu izgradnje, ugovoreno i ostvareno vrijeme graenja, ugovorenu i
ostvarenu cijenu graenja i razloge nepotivanja ugovorenih vrijednosti [7].
Kako je glavni cilj ovog rada pokazati zavisnost vremena graenja od vrijednosti radova, te
ukazati na odstupanja od ugovorenih vrijednosti i rizine faktore koji utiu na ta odstupanja,
izraunati su sljedei statistiki pokazatelji za odstupanja od ugovorenih cijena i vremena
graenja: prosjek, median, minimum i maksimum, prvi i trei kvartil, interkvartilni raspon,
standardna devijacija i varijansa kao mjere rasipanja u odnosu na prosjek. Podaci sa terena sa
izraunom osnovnih statistikih pokazatelja sadrani su u tabeli 1.
Analiza prikupljenih podataka je raena u dva pravca:
odnos vrijeme graenja cijena graenja, odnosno nepotivanje ugovorenog vremena i
ugovorene cijene,
odnos prekoraenje ugovorenog vremena graenja rizini faktori koji utiu na to
prekoraenje.
Od ukupno 20 objekata nepotivanje ugovorenog roka je zabiljeeno kod njih 6 (30%), dok
je istovremeno prekoraenje i ugovorenog roka i ugovorene cijene zabiljeeno samo kod jednog
objekta (5%). Maksimalno prekoraenje ugovorenog roka iznosi 35,71%, a cijene 185,61%, dok
je u prosjeku ugovoreni rok prekoraen za 3,83% i cijena za 9,56%. Dijagramski prikaz odnosa
cijena vrijeme ne odbacuje mogunost aproksimacje linearnom funkcijom.
to se tie rizinih faktora pojavljuje se ukupno 5 razliitih:
1. ugovaranje (nerealan rok i cijena) - pojavljuje se kod 2 objekta,
2. prirodni faktor (loa klima) - pojavljuje se kod 3 objekta,
3. nepotpuna i natana tehnika dokumentacija - pojavljuje se kod 4 objekta,
4. loa organizacija posla - pojavljuje se kod 1 objekta,
5. pravni faktori (kanjenje raznih saglasnosti) - pojavljuje se kod 1 objekta,

513
i jedan faktor koji utie na smanjenje ugovorenog roka dobra organizacija koji se pojavljuje
kod 2 objekta.
Najjai po intenzitetu je rizini faktor - tehnika dokumentacija koji sumarno iznosi
43,69%. Najslabiji po intenzitetu je rizini faktor organizacija koji iznosi 4,55%. Prosjeno
prekoraenje je 7,28%.
Tabela 1 Podaci sa terena sa izraunom osnovnih statistikih pokaztelja

r.b

objekat

god.
Izgr.

VRIJEME GRAENJA
[dani]
ugov.

stvarno

razlika
(5-4)

prekoraenja

CIJENA GRAENJA
[KM]
ugovorena

vrijeme

cijena

stvarna

razlika
(8-7)

[%]

[%]

29,000.00

35,71

12.97

nadvonjak

2003

84

114

30

242,348.66

271,348.66

nadvonjak

2001

30

30

250,178.99

250,178.99

0.00

0.00

Tunel

2004

28

28

68,635.35

196,027.00

127,391.65

185.61

Tunel

2004

20

20

165,966.85

165,966.85

0.00

0.00

Most

2005

90

90

452,137.85

474,744.74

22,606.89

5.00

Tunel

2005

45

45

173,220.00

173,220.00

0.00

0.00

Tunel

2005

60

60

114,127.77

114,127.77

0.00

0.00

Tunel

2005

25

20

-5

107,651.00

107,651.00

0.00

-20,0

0.00

Most

2006

75

85

10

852,083.18

844,000.00

-8,083.18

13,33

-0.93

10

nadvonjak

2006

60

60

291,472.52

291,472.52

0.00

0.00

11

Most

2006

70

85

15

420,674.00

420,674.00

0.00

21,43

0.00

12

Most

2004

30

30

74,459.49

74,459.49

0.00

0.00

13

Most

2004

30

30

119,849.72

119.849.72

0.00

0.00

14

Most

2005

60

60

281,277.85

281,277.85

0.00

0.00

15

Most

99-03

330

390

60

4,919,510.51

4,919,511.51

0.00

18,18

0.00

16

Most

2004

450

450

3,256,988.50

2,879,200.45 -377,788.05

-11.6

17

Tunel

2005

120

135

15

2,385,283.74

2,385,283.74

0.00

15

0.00

18

Most

2000

720

660

-60

6,006,412.27

6,006,412.27

0.00

-8,33

0.00

19

Most

2002

45

45

113,128.15

113,128.15

0.00

0.00

20

nadvonjak

2002

30

30

41,027.10

41,027.10

0.00

0.00

3,83

9,55

Prosjek
Median

0,00

0,00

Minimum

-20,0

-11,60

Maksimum

35,71

185,61

Prvi kvartil

0,00

0,00

Trei kvartil

6,25

0,00

Interkvar. Odstupanje

6,25

0,00

Standardna devijacija

11,99

41,64

varijansa

143,8

1734,45

514

3. METODOLOGIJA PROGNOZIRANJA VREMENA GRAENJA

Prvi matematiki model za brzu prognozu trajanja graenja, tzv. time cost model
uspostavio je 1969.god. Bromilow [1] na temelju rezultata istraivanja planiranih i stvarnih
rokova za 329 zgrada izgraenih u Australiji u periodu od 1964.god. do 1967.god. Bromilow je
utvrdio da se prosjeno trajanje graenja moe iskazati kao funkcija pripadajue vrijednosti
radova u sljedeem obliku:
T = K*CB
Gdje je:
T vrijeme graenja od preuzimanja gradilita do zavretka radova mjereno u radnim danima,
C vrijednost radova u milonima A$ korigovani s indeksom rasta cijena,
K i B parametri modela (K je na svojevrstan nain mjera produktivnosti jer iskazuje potrebno
prosjeno vrijeme graenja za projekat vrijedan 1 milion A$, dok B pokazuje zavisnost
promjene vremena o promjeni trokova).
Prednost Bromilow modela jeste da ima formu prirodnog logaritma [2] pa se logaritamskom
transformacijom moe napisati u linearnom obliku
ln T = ln K + B*lnC
to omoguava primjenu jednostruke linearne regresije kojom se odrede vrijednosti parametara
K i B. Zbog ekonomskih i drugih razlika, primjena ovog modela je ograniena na podruje gdje
je vreno istraivanje.
Dakle, poznatom metodologijom u svijetu, prvi put u Bosni i Hercegovini [7] je raeno
istraivanje iji je cilj uspostava modela za brzu prognozu vremena graenja. Ujedno, to je i
provjera vjerodostojnosti Bromilowog tome-cost modela na tlu BiH.
Metodologija se moe prikazati u sljedeim koracima [3,5,6]
Revalorizacija cijena indeksom promjene cijena u odnosu na razmatrani vremenski period,
tj.maj 2007.god. [4] te iskazivanje cijena u novanoj jedinici od 100.000 KM
(slovima:stohiljadaKM),
Izraunati prirodne logaritme za ugovoreni i ostvareni rok, ugovorenu i ostvarenu cijenu
(to su , ustavri ulazni podaci za kompjuterski izraun regresije), tabela 2,
Odrediti koeficijente korelacije, determinacije, korigovane koeficijente determinacije i
standardne greke procjene,
Provesti regresionu analizu i utvrditi jednainu pravca procjenitelja y=ax+b za 95%
intervale povjerenja,
Ukoliko se model moe ocjeniti prikladnim usvajaju se i izraunavaju vrijednosti
parametara modela K i B na nain da je K = eb i B =a,
Primjena dobivenih formula na razmatranom uzorku kako bi se poredila razlika izmeu
procjenjenih i stvarnih vremena graenja, ugovorenih i ostvarenih.
U ovom istraivanju za odreivanje statistikih pokazatelja i sprovedbu jednostruke linearne
regresije koriten je kompjuterski program SPSS 9. Kompjuterski izraun regresije dat je u tabeli
3. Na slici 1 je dijagramski prikaz odnosa lnCOS lnTOS.

515
Tabela 2 ulazni podaci za linearnu regresiju

redni
broj

Tug

ln Tug

Tos

ln Tos

Cug

ln Cug

Cos

ln Cos

84

4,43082

114

4,73620

2,25418

0,81279

2,52354

0,9257

30

3,40120

30

3,40120

2,32666

0,84444

2,32666

0,8444

28

3,33220

28

3,33220

0,65890

-0,41718

1,88186

0,6323

20

2,99573

20

2,99573

1,59328

0,46580

1,59328

0,4658

90

4,49981

90

4,49981

4,52138

1,50882

4,74745

1,5576

45

3,80666

45

3,80666

1,73220

0,54939

1,73220

0,5494

60

4,09434

60

4,09434

1,14128

0,13215

1,14128

0,1321

25

3,21888

20

2,99573

1,07651

0,07372

1,07651

0,0737

75

4,31749

85

4,44265

8,52083

2,14251

8,44000

2,1330

10

60

4,09434

60

4,09434

2,91473

1,06978

2,91473

1,0698

11

70

4,24850

85

4,44265

4,20674

1,43669

4,20674

1,4367

12

30

3,40120

30

3,40120

0,74459

-0,29491

0,74459

-0,2949

13

30

3,40120

30

3,40120

1,15056

0,14025

1,15056

0,1402

14

60

4,09434

60

4,09434

2,70027

0,99335

2,70027

0,9934

15

330

5,79909

390

5,96615

46,24340

3,83392

46,24340

3,8339

16

450

6,10925

450

6,10925

31,26709

3,44257

27,64032

3,3193

17

120

4,78749

135

4,90527

23,85284

3,17190

23,85284

3,1719

18

720

6,57925

660

6,49224

57,66156

4,05459

57,66156

4,0546

19

45

3,80666

45

3,80666

1,06340

0,06148

1,06340

0,0615

20

30

3,40120

30

3,40120

0,38565

-0,95281

0,38565

-0,9528

Tug - ugovoreno vrijeme graenja [dani]

Tos - ostvareno vrijeme graenja [dani]
Cug - revalorizirana ugovorena cijena graenja [100.000 KM]
Cos - revalorizirana ostvarena cijena graenja [100.000 KM]
ln Tug - prirodni logaritmi za ugovoreno vrijeme graenja
ln Tos - prirodni logaritmi za ostvareno vrijeme graenja
ln Cug - prirodni logaritmi za revalorizirane ugovorene cijene graenja
ln Cos - prirodni logaritmi za revaloriziranu ostvarenu cijenu graenja

516
Tabela 3 Rezultati jednostuke regresije za ostvarene vrijednsoti
Model Summary

Model
1

R
,902a

R Square
,813

Adjusted
R Square
,803

Std. Error
of the
Estimate
,4505

a. Predictors: (Constant), COS

ANOVAb

Model
1

Regression
Residual
Total

Sum of
Squares
15,899
3,653
19,552

Mean
Square
15,899
,203

df
1
18
19

F
78,352

Sig.
,000a

a. Predictors: (Constant), COS

b. Dependent Variable: TOS

Coefficientsa
Standardi
zed
Coefficien
ts

Unstandardized
Coefficients
Model
1

B
3,438
,649

(Constant)
COS

Std. Error
,134
,073

Beta
,902

t
25,637
8,852

Sig.
,000
,000

a. Dependent Variable: TOS

TOS
7

3
Observed
Linear

2
-2

-1

COS

Slika 1 - dijagram lnCOS lnTOS

95% Confidence
Interval for B
Lower
Upper
Bound
Bound
3,156
3,719
,495
,803

517

4. REZULTATI ISTRAIVANJA
Model je ocjenjen kao prikladan i usvojena je jednaina:
T = 31* C0,65
Dobiveni model ukazuje da je za izgradnju ili sanaciju objekata niskogradnje (mostovi, tuneli
i nadvonjaci) ugovorene vrijednosti od 100.000 KM u prosjeku potrebno 31 radni dan.
U tabeli 4 date su vrijednosti poreenja procjenjenih i ostvarenih vrijednosti.
Tabela 4 Vrijednosti procjenjenih i ostvarenih vremena graenja i njihov odnos

r.b.

Tos

T=31*C^0,65

T/Tos

114

52,58

0,46

30

53,67

1,79

28

23,64

0,84

20

41,96

2,10

90

82,66

0,92

45

44,30

0,98

60

33,78

0,56

20

32,52

1,63

85

124,79

1,47

10

60

62,14

1,04

11

85

78,87

0,93

12

30

25,59

0,85

13

30

33,96

1,13

14

60

59,13

0,99

15

390

374,67

0,96

16

450

290,51

0,65

17

135

243,65

1,80

18

660

432,45

0,66

19

45

32,26

0,72

20

30

16,69

0,56

prosjek

1,051

min

0,461

max

2,098

stand.devijacija

0,465

518

5. ZAKLJUAK
Prethodna analiza navodi na zakljuak da na prekoraenje ugovorenog roka najvie utjecaja
imaju rizini faktori koji se odnose na nepotpunu i netanu tehniku dokumentaciju, lou klimu,
dozvole i saglasnosti, lou organizaciju, te nerealno odreen ugovoreni rok.
Dobiveni su vrlo visoki koeficijenti korelacije i determinacije, te znaajna signifikantnost to
znai da je nedvosmisleno potvrena hipoteza postavljena u programu istraivanja i da je jo
jedan put potvrena vjerodostojnost Bromilowog time-cost modela. Model je prikladan za
primjenu u uslovima kada ne postoji procjena za pojavu i djelovanje rizinih faktora.
Otvoreno je mnogo ansi za iznalaenje preciznijeg modela po uzoru na slina istraivanja u
svijetu. Klasificirajui objekte u istorodne grupe s obzirom na njihove tehnike i druge
karakteristike (npr. Montana ili klasina gradnja) postoji velika vjerovatnoa da se moe
odrediti precizniji model od ovdje predstavljenog.

6. POPIS LITERATURE
[1] Bromilow, F. J., Hinds, M.F. & Moody, N.F. (1988). The time and cost performance
of building contracts 1976-1986. The Australian Institute of Quantity Surveyors,
Sydney, Australia
[2] Bromilow, F. J. (1969). Contract time performance expectations and the reality.
Building Forum 1(3), pp. 70-80
[3] CarPui, D., Metodologija planiranja odrivog vremena graenja, doktorska
disertacija, Graevinski fakultet Sveuilita u Zagrebu, Zagreb 2004
[4] Federalni zavod za statistiku (2007). Mjeseni statistiki pregled federacije BiH, maj
2007
[5] Johnson, A., Bhattacharyya, G.K., Statistics: Principles and Methods, University of
Wisconsin at Madison, 2001
[6] Paue, . (1993). Uvod u matematiku statistiku, kolska knjiga Zagreb
[7] ujo, V., Doprinos upravljanju graevinskim projektima kroz planiranje vremena
graenja, doktorska disertacija, Graevinski fakultet Mostar, Mostar 2008

REPUBLIKA SRBIJA - MINISTARSTVO ZA

NAUKU I TEHNOLOKI RAZVOJ
POKRAJINSKI SEKRETARIJAT ZA
ARHITEKTURU, URBANIZAM I GRADITELJSTVO
POKRAJINSKI SEKRETARIJAT ZA
NAUKU I TEHNOLOKI RAZVOJ
INENJERSKA KOMORA SRBIJE
FAKULTET TEHNIKIH NAUKA
Lafarge BFC

Institut za vodoprivredu "JAROSLAV ERNI"

Javno vodoprivredno preduzee "VODE VOJVODINE"
Tondach "POTISJE KANJIA"

donatori

EUROGARDI GROUP

GEOSONDA FUNDIRANJE
KARIN KOMERC
GRADITELJ NS
PRO-ING
SIKA
STIROFERT
PIRAMIDA
STYLOS group

iNDiS 2009

ADING

POKRAJINSKI SEKRETARIJAT ZA
NAUKU I TEHNOLOKI RAZVOJ

oj

, ,
.
.
2005. .
.

.
, .
2008. , , 106
.
: , , ,
, , .
, :
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , ,
, .
, , 2008
, - 34 .

.
-
. 2008.
66 .
-
,
. , " "
, 2008 64 .
, ,
, .
8
"Campus Europae".


. 2005. ,
45 , 2008. 81 ,
56 , 25 .
,
, ,
,
. ,
, .

 (FP),
,
(
).

,
,
. 2005. 2007. 15 FP5
FP6 , 2008. 7 FP7
.
TEMPUS ,


. 2008.
9 TEMPUS .
13 2008. CEEPUS
.

,
,
.

INTERREG,
. 2005.
6 .
, COST, EUREKA, DAAD
Stability pact ,
.


( FP7 ), 2007. ,
.


. 2008. 21
, 13 FP7, 6
SEE.ERA-NET, 1 COST 1 DAAD .

" , "
(SWEB) IST (Information Society Technologies) FP6 .

- .
5 .


,
,
.
, .

0ESJWB
HSBEOKB

Mi posedujemo resurse neophodne za

razvoj materijala najboljih karakteristika, ime otvaramo put ka neogranienim
mogunostima novih arhitektonskih i konstruktivnih reenja.

Na taj nain stvaramo nov nain gradnje u

duhu odrivog razvoja koji potuje i planetu i njene stanovnike.

Foto: projekat Marc MIMRAM Architect Engineer Paris

Lafarge

,167,787 =$ 92'235,95('8 -$526/$9 (51,

 RVQRYDQ MH  JRGLQH VD SULPDUQLP

]DGDWNRPGDSRGULUD]YRMLIXQNFLRQLVDQMHKLGURHQHUJHWVNRJVHNWRUDX-XJRVODYLML7RNRPJRGLQH,QVWLWXWMHDNUHGLWRYDQNDR
LVWUDLYDNRUD]YRMQLLQVWLWXWXVNODGXVDQRYLP=DNRQRPRQDXQRLVWUDLYDNRMGHODWQRVWL5HSXEOLNH6UELMH2G]DSRVOHQLK
MHVDYLVRNRPVWUXQRPVSUHPRPGRNWRUDQDXNDLPDJLVWDUD
7RNRP  JRGLQD XVSHQRJ UDGD ,QVWLWXW MH SUHUDVWDR X YRGHX QDXQRLVWUDLYDNX L SURMHNWDQWVNX RUJDQL]DFLMX X KLGURWHKQLFL L
YRGRSULYUHGLVDPXOWLGLVFLSOLQDUQLPSULVWXSRPUHDYDQMXSUREOHPDYRGD

/DERUDWRULMH

Osnovne delatnosti Instituta su:

 ,]UDGDVWXGLMDGXJRURQRJUD]YRMDYRGRSULYUHGQLKVLVWHPD
 ,]UDGD SURMHNWQH GRNXPHQWDFLMH UD]OLLWLK QLYRD ]D VYH YUVWH
KLGURWHKQLNLKREMHNDWDLVLVWHPD
 ,QHQMHULQJLNRQVXOWDQWVNHXVOXJH
 7HUHQVNDLVWUDLYDQMDLPHUHQMD
 /DERUDWRULMVNDLVSLWLYDQMDLWHVWLUDQMD
 0DWHPDWLNRPRGHOLUDQMHSURFHVDLSRQDDQMDREMHNDWD
 5HYL]LMDWHKQLNHGRNXPHQWDFLMHXKLGURWHKQLFLLYRGRSULYUHGL

Institut

 LPD ]QDDMQX VDUDGQMX VD UD]QLP UHJLRQDOQLP

L HYURSVNLP XGUXHQMLPD L DNWLYQR XHVWYXMH X UHDOL]DFLML
UHJLRQDOQLK SURMHNDWD ,&3'5 81(6&2,+3 .RPLVLMD ]D
6DYX,:$3URMHNWLQDQVLUDQLRGVWUDQH(8)3LVO
,QVWLWXW MH XHVWYRYDR X RUJDQL]RYDQMX EURMQLK QDXQLK L
VWUXQLKVNXSRYDNRQIHUHQFLMDX]HPOMLLLQRVWUDQVWYX
,QVWLWXW LPD ERJDWR LQWHUQDFLRQDOQR LVNXVWYR X UHDOL]DFLML
KLGURWHKQLNLKYRGRSULYUHGQLKSURMHNDWDX/LELML,UDNX,UDQX
$OLUX3HUXXLGU

5DGQHMHGLQLFH]DYRGL










=DYRG]DKLGUDXOLNX
=DYRG]DJHRWHKQLNXLNRQVWUXNFLMH
=DYRG]DKLGURJHRORJLMXLL]XDYDQMHSRG]HPQLKYRGD
=DYRG]DKLGURWHKQLNHPHOLRUDFLMH
=DYRG]DXUHHQMHVOLYRYD
=DYRG]DXUHHQMHYRGQLKWRNRYD
=DYRG]DYRGRVQDEGHYDQMHNDQDOL]DFLMXL]DWLWXYRGD
=DYRG]DKLGURHQHUJHWLNXUXGQLNHLVDREUDDM
=DYRG]DQDXQRLVWUDLYDNLUDGLLQIRUPDWLNX

,PSRUWDQWGDWHV

,QVWLWXW]DYRGRSULYUHGX-DURVODYHUQL
-DURVODYDHUQRJ3LQRVDYD
%HRJUDG6UELMD







+LGUDXOLNDODERUDWRULMDRNRP2
3HGRORNDODERUDWRULMD
/DERUDWRULMD]DJHRWHKQLNDLJHR]LNDLVWUDLYDQMD
/DERUDWRULMD]DLVSLWLYDQMHNYDOLWHWDYRGH
6HGLPHQWRORNDODERUDWRULMD

1DHUHIHUHQFHX]HPOMLLUHJLRQX
 ,ULJDFLRQLLSORYLGEHQLVLVWHP'XQDY7LVD'XQDY
 +LGURHQHUJHWVNLLSORYLGEHQLVLVWHPHUGDS,LHUGDS,,
 +LGURHOHNWUDQH =YRUQLN %DMLQD %DWD -DEODQLFD 7UHELQMLFD
%RDF9LHJUDGLPQRJHGUXJH
 9LHQDPHQVNH DNXPXODFLMH NDR WR VX 9UXWFL *UXD %DUMH
HOLMH*UOLWH3UYRQHN%RJRYLQDLVO
 5HJLRQDOQL L JUDGVNL VLVWHPL YRGRVQDEGHYDQMD PHX NRMLPD
VH LVWLX UHJLRQDOQL VLVWHP 5]DY L VLVWHPL YRGRVQDEGHYDQMD
JUDGRYD %HRJUDGD 1LD .UDJXMHYFD 1RYRJ 6DGD 8LFD
DNDDSFDLGU
 .DQDOL]DFLRQL VLVWHPL %HRJUDGD 1LD =UHQMDQLQD 7UVWHQLND
1LNLDLGU
 /XND L SULVWDQLQD SRVWURMHQMD SRPRUVND %DU /RUD 6SOLW
3ORH+YDULUHQD%HRJUDG1RYL6DG6PHGHUHYR
 ,]UDGDVWXGLMDLSURMHNDWD]DXUHHQMHUHQLKVOLYRYDLRGEUDQH
RGSRSODYD'XQDY6DYD'ULQD0RUDYD-DGDULPQRJLGUXJL
YRGRWRFL
 .RPSOHNVQHYRGRSULYUHGQHVWXGLMHNDRWRVX9RGRSULYUHGQD
RVQRYD 5HSXEOLNH 6UELMH 9RGRSULYUHGQD RVQRYD 9RMYRGLQH
9RGRSULYUHGQD RVQRYD .RVRYD 9RGRSULYUHGQD RVQRYD &UQH
*RUH 6WXGLMD 9RGH ]D  YHN 6WXGLMD RGULYRJ UD]YRMD
VHNWRUD YRGD X 6UELML ,QVWUXPHQWL ]D UD]YRM VHNWRUD YRGD X
5HSXEOLFL6UELMLLGU
 6WXGLMHLSURMHNWRYDQMHXREODVWLNRULHQMDYRGDXSROMRSULYUHGQH
VYUKH0DYD6UHPNDRLL]UDGDEURMQLKSURMHNDWDLQDG]RU
QDG UHDOL]DFLMRP LULJDFLRQLK VLVWHPD UD]OLLWLK YHOLLQD L
NDUDNWHULVWLND
 3URMHNWRYDQMHLUHDOL]DFLMDSRVORYD]DWLWHRGHUR]LMHLXUHHQMH
EXMLQLKWRNRYDQDEURMQLPORNDOLWHWLPDX6UELMLL5HSXEOLNDPD
ELYH6)5-
 6WXGLMH NYDOLWHWD YRGD NODVLNDFLMD L NDWHJRUL]DFLMD YRGRWRND
SUDHQMH NYDOLWHWD YRGH QD 6DYL 'XQDYX 0RUDYL L GUXJLP
YRGRWRFLPDLDNXPXODFLMDPD
 2FHQDVWDQMDLVLJXUQRVWLJUDHYLQVNLKREMHNDWDQDVNRURVYLP
]QDDMQLMLP KLGURWHKQLNLP NRQVWUXNFLMDPD X 6UELML L EOLHP
RNUXHQMX
 2FHQDXWLFDMDREMHNDWDLVLVWHPDQDRNROLQX

7HO
)D[
HPDLOKHDGRIFH#MFHUQLFRUV

ZZZMFHUQLRUJ

adresa: ivorada Petrovia 8; 21203 Veternik

PIB: 103726184 matini broj: 20009233
Tel/faks: 021/823-800 021/823-801
e-mail: office@karinmd.com karinmd@eunet.com

Karin Komerc md je osnovan pre dvanaest

godina kao jednolano drutvo sa
ogranienom odgovornou za graevinarstvo
niskogradnju, transport rastresitih
materijala u drumskom i vodenom saobraaju,
hortikulturu za ureenje zelenih povrina,
staza za peaenje, biciklizam, tranje i druge
usluge koje prate ovu delatnost.
Karin Komerc md raspolae
visokostrunom i kvalifikovanom radnom
snagom, kao i savremenom mehanizacijom, to
je osnovni uslov za uspenu realizaciju svih
preuzetih projekata iz oblasti graevinarstva,
transporta i hortikulture. Kvalitetnim radom,
potovanjem dogovorenih rokova i svojom
poslovnou Karin Komerc md se svrstava
u vodee graevinske firme u Vojvodini i
Srbiji.
www.karinmd.com

SAVREMENI GRAEVINSKI MATERIJALI

za objekte energetske efikasnosti visoke A klase
prema preporukama EU (direktiva 2002/91/EC)

StiroFert
StiroFert meuspratne konsturkcije
2

K<0.3W/m C

K<0.3W/m C

- za raspone do 12m (i vie)

- 30% manje mase u odnosu
na postojee sisteme
- za javne, industrijske, stambene
viespratne objekte i nadogradnje
- bra gradnja do 30%
- odlina termo i zvuna izolacija
- mogunost graenja adaptibilnih prostora

K<0.4W/m C

StiroFert
StiroFert eko-keko blokovi
Stiro
StiroFert
Fert meuspratna konsturkcije je
atestirana u akreditovanim laboratorijama:

25x50x20cm - 12kg
- termoizolacioni
- zvunoizolacioni
- parodifuzni (diu)
- protivpoarni
- male mase i laki za obradu
- akumulacioni

- IMS Beograd (Srbija) - nosivost

- Eduardo Torroja Madrid (panija) - nosivost
- Afiti Toledo (panija) - protivpoarnost (120min)
- Labein Vitoria (panija) - zvuna izolacija

StiroFert, Siv Jovgena bb, Vrbas,

Srbija, tel/fax: +381 (0)21 792 596
office@stirofert.com, www.stirofert.com

StiroFert meuspratna konstrukcija je

dobitnik diplome sa velikom zlatnom
medaljom Novosadskog sajma
za kvalitet 2008.
i POSEBNOG PRIZNANJA na 35.
meunarodnom sajmu graevinarstva
u Beogradu - SEEBBE 2009.

DEPARTMAN ZA
GRAEVINARSTVO
NOVI SAD
STU
E
M
M
RVO
ZNANJE NA P
departman za
graevinarstvo

Bachelor i Master studije

Organizacija naunih
skupova

departman za
graevinarstvo

Laboratorijska i terenska
ispitivanja

PhD studije

Saradnja sa privredom

Nauno-istraivaki rad

FAKULTET TEHNIKIH NAUKA

DEPARTMAN ZA GRAEVINARSTVO
adresa: 21000 Novi Sad, Frukogorska 11
telefon: 021/459-798, faks:021/459-295
email: gradjevina@uns.ac.rs