18

Sylvia Nijhuis

Veel restauratoren werken frequent met gelatine en dierlijke

lijm. Er is een keuze tussen gelatine, huidenlijm, beender-
lijm of vislijm. Vaak wordt de keuze bepaald op basis van de
grondstof. Echter de grondstof van de lijm is van onder-

Gelatine en dierlijke lijm

Het belang van de fysische eigenschappen

geschikt belang. Belangrijk is dat ook gelet wordt op de

fysische eigenschappen.

Het verschil 1 De collageen superhelix (Hildering, 2001, pag. 4).

De termen ‘gelatine’ en ‘dierlijke lijm’ worden in de praktijk niet
altijd consistent gebruikt. Een begrijpelijke situatie, omdat beide
stoffen chemisch gezien zeer vergelijkbaar zijn en het onder-
scheid arbitrair is. Gelatine en dierlijke lijm worden beide ver-
kregen uit collageen, een proteïne die uit huiden, bindweefsel en
beenderen van dieren wordt gewonnen. Wanneer het onoplos-
bare eiwit collageen wordt behandeld met zuren, alkaliën, of heet
water, wordt het langzaam omgezet in een oplosbare stof. Als de
originele proteïne redelijk puur en schoon is en als er milde pro-
cessen worden gebruikt voor de omzetting, wordt een hoog
moleculairgewicht bereikt. Dit product wordt ‘gelatine’ genoemd.
Gelatine bevat ongeveer 84-90% eiwit, 1-2% minerale zouten en
8-15% water.
Gelatine met een lager moleculairgewicht, geproduceerd door
middel van meer ingrijpende productieprocessen is donkerder
van kleur en bevat over het algemeen meer onzuiverheden, zoals
een hoger asgehalte, een hoger percentage minerale zouten, niet-
collagene eiwitten en vetten. Dit product heet ‘dierlijke lijm’.
Tussenliggende materialen kunnen beschreven worden als
technische gelatine. Het onderscheid is echter arbitrair en is meer
op zuiverheid gebaseerd dan op fysische eigenschappen. Er zijn twee methoden voor de productie van gelatine.
Analytisch vindt men precies dezelfde aminozuren. Bepaalde Gelatine wordt geproduceerd uit varkenshuiden via een zuur pro-
eetbare gelatine heeft bijvoorbeeld een lager moleculairgewicht ces of uit runderhuiden en beenderen via een alkalisch proces.
dan de meeste lijmen. Het zure proces resulteert in gelatine van het type A en het alkali-
Chemisch gezien wordt het pure eiwit verkregen uit collageen, sche proces resulteert in gelatine van het type B. Een verschil
dat het grootste bestanddeel vormt van gelatine en dierlijke lijm, tussen type A en type B betreft onder meer de verschillende pH-
[1]
ook ‘gelatine’ genoemd. In dit artikel zal naar deze laatste beteke- waarden. Type A wordt voornamelijk voor de voedingsmidde-
nis gerefereerd worden in de vorm van ‘het eiwit gelatine’. lenindustrie gebruikt en wordt verkregen via de goedkoopste pro-
ductiemethode. Het is gemiddeld gezien een gelatine met een
Gelatine lager moleculairgewicht. Gelatine van het type B wordt in de foto-
Gelatine wordt op grote schaal geproduceerd en ontwikkeld. Men grafische en farmaceutische industrie toegepast.
kan de gelatine grof onderscheiden in de technische gelatine, de
fotografische gelatine en de gelatine voor de voedingsmiddelen- Dierlijke lijm
en farmaceutische industrie. De technische gelatine is ten opzich- Vanaf de vijftiger jaren van de 20ste eeuw is dierlijke lijm groten-
te van de andere sterker verontreinigd. De gelatine voor de voe- deels verdrongen door kunstharsen. Een verlies voor de restaura-
Cr 4 2006

dingsmiddelen en de farmaceutische industrie kent een hoge
graad van zuiverheid; deze is vrij van bacteriële aantasting en heeft
een zeer laag asgehalte. Aan de fotografische gelatine worden de
hoogste eisen gesteld wat zuiverheid en fysische eigenschappen
betreft.
tie, want vanaf deze periode heeft de ontwikkeling van de dierlijke
lijm stilgestaan en is veel kennis verloren gegaan.
Over het algemeen worden de dierlijke lijmen ingedeeld naar
grondstof en benoemd als huidenlijm, beenderlijm en vislijm.
Voor huidenlijm worden de huiden van runderen gebruikt.
De lijm wordt dan geproduceerd via het alkalische proces. Het
eindproduct is dan vergelijkbaar met gelatine type B, echter met
een hoger percentage verontreinigingen. Op kleine schaal worden
ook andere grondstoffen gebruikt, zoals de huiden van hazen en
konijnen – deze lijm wordt hazenlijm genoemd.
De beenderlijm is een product van de 19de eeuw. Tot dan toe
was de productie van beenderlijm duurder dan die van huiden-
lijm. In de 19de eeuw zijn industriële technieken ontwikkeld
waardoor de productie van beenderlijm juist goedkoper werd. Als
grondstof worden de beenderen van runderen gebruikt. Ook hier-
bij wordt het collageen omgezet in lijm via het alkalische proces.
Vislijm wordt verkregen door extractie met warm water dat
licht zuur is uit huiden, graten en ander visafval. Wegens een laag
moleculair gewicht vormt vislijm geen gel, maar is het vloeibaar
bij kamertemperatuur. Steurlijm wordt verkregen uit zwemblazen
van een beperkt aantal vissen die behoren tot de familie van de
steur. Dit product is tegenwoordig zeldzaam en erg duur.
Een unieke structuur met ingebouwde
‘spiraalveren’ geeft het eiwit gelatine elasticiteit
Collageen
Het eiwit collageen is verantwoordelijk voor de lijmende eigen-
schappen van gelatine en dierlijke lijm. Dit eiwit wordt verkregen
uit huiden, bindweefsel en beenderen van gewervelde dieren.
De structuur van collageen bestaat uit drie linksom schroevende
polymeerketens, die samengedraaid zijn tot een rechtsdraaiende
schroef. De zo ontstane taaie en sterke ketenstructuur wordt ook
wel een superhelix genoemd (zie afb. 1).
2 Conversie van collageen naar het eiwit gelatine door verwarming en
afkoeling. (Kolbe, 2004, pag. 44).
verwarmen afkoelen
thermische gedeeltelijk
hydrolyse herstel
collageen gelatine sol gelatine gel
Wanneer collageen wordt verwarmd in water of behandeld
met zuren of alkaliën, wordt de superhelix verbroken tot de drie
afzonderlijke ketens, waardoor het in oplossing kan gaan. Bij
afkoeling van de oplossing vindt slechts een gedeeltelijke herstel
van de oude structuur in superhelixen plaats. Het overige deel van
de polymeerketens lukt het niet de structuur in superhelixen te
herstellen en deze vormen waterstofbruggen met de andere
ketens (zie afb. 2). Dit resulteert in het water oplosbare eiwit gela-
tine. Deze unieke structuur met ingebouwde ‘spiraalveren’ geeft
het eiwit gelatine een zekere mate van elasticiteit.
Fysische eigenschappen
Gelatine en dierlijke lijm bevatten normalitair 8-12% vocht en
lossen vrijwel niet op in koud water, maar kunnen er wel in zwel-
len. Bij verwarming van het water gaat het eiwit colloïdaal in oplos-
[2]
sing . Is de opgeloste hoeveelheid groot genoeg (10% of meer)
dan stolt de oplossing bij afkoeling in het geheel tot een geleiach-
tige massa (gel). Bij een bepaalde temperatuur zal de gestolde
massa juist weer dik vloeibaar (sol) worden. Dit wordt het ver-
vloeiingspunt genoemd (ten onrechte wel smeltpunt genoemd).
De colloïdale dispersie kan dus 2 toestandsvormen aannemen:
19
• Als sol; dikke vloeistof.
• Als gel; een geleiachtige massa.
Gelatine en dierlijke lijm vormen normaal gesproken een ther-
mosreversibele gel; het kan door de toevoeging van warmte her-
haaldelijk in de sol toestand worden gebracht. Echter wanneer er
te hoge temperaturen worden toegepast, vindt er degradatie in de
vorm van thermische hydrolyse plaats. Hoe verder het materiaal
is gedegradeerd, hoe verder het van het oorspronkelijke elastische
uitgangsmateriaal collageen afstaat. Voor de toepasbaarheid bete-
kent dit dat de gelatine of dierlijke lijm brosser wordt. Bij vergaan-
de thermische hydrolyse gaat zelfs het stollingsvermogen verlo-
ren en wordt er bij afkoeling geen gel meer gevormd.
De industriële standaard voor de sterkte van gelatine en dier-
lijke lijm is de gelsterkte uitgedrukt in het ‘Bloomgetal’. Dit wordt
gemeten door een standaard gel volgens vastgelegde methode aan
te maken en in te drukken met een zuiger. Het gewicht dat nodig
is om een bepaalde diepte te bereiken is het Bloomgetal, aangege-
[3]
ven in gram. Het Bloomgetal is het belangrijkste kwaliteitsken-
merk voor gelatine en dierlijke lijm. Een hoog Bloomgetal bete-
kent dat er tijdens productie weinig moleculaire afbraak heeft
plaatsgevonden en daardoor bezit de gelatine of dierlijke lijm een
hoge mate van elasticiteit en lange polymeerketens.
Voor de toepasbaarheid betekent een hoog Bloomgetal een hoge
vervloeiings- en geltemperatuur. Een gelatine of dierlijke lijm met
een hoog Bloomgetal beschikt daardoor over een kortere stolling-
stijd. Ook de vloei-eigenschappen verschillen. In het algemeen
kan gesteld worden dat de viscositeit stijgt bij een stijging van het
Bloomgetal. Gelatine is te verkrijgen in een laag tot een zeer hoog
Bloomgetal, dierlijke lijm is te verkrijgen in een laag tot een mid-
delhoog Bloomgetal.
De kleur van de gelatine en dierlijke lijm wordt door drie facto-
ren beïnvloed; het Bloomgetal, het productieproces en de mate
van zuiverheid. De typisch gele kleur, inherent aan gelatine,
neemt af bij toenemend Bloomgetal (zie afb. 3). Het productie-
proces is van belang omdat algemeen gezien gelatine type A lich-
ter van kleur is dan gelatine van type B. Tot slot speelt is ook de
mate van zuiverheid een rol. Dierlijke lijmen zijn over het alge-
meen donkerder van kleur dan gelatine bij een vergelijkbaar
Bloomgetal en productieproces.
3 Verschillende kleuren van dierlijke lijm en gelatine.
Beenderlijm Huidenlijm Gelatine
120 gr. Bloom 240 gr. Bloom 300 gr. Bloom
Cr 4 2006
Gelatine Gelatine Gelatine
525 gr. Bloom 672 gr. Bloom 885 gr. Bloom
20
Toevoegingen aan gelatinelijmen
Gelatine en dierlijke lijm kunnen door toevoeging van verschil-
lende bestanddelen voor specifieke doeleinden aangepast wor-
den. Zo kan de flexibiliteit van gelatine en dierlijke lijm worden
bevorderd door weekmakers als glycerol, sorbitol, honing of sui-
ker toe te voegen. Deze toevoegingen verminderen de kracht van
de lijm iets. Een lijm waaraan laagmoleculaire weekmakers zijn
toegevoegd om de flexibiliteit te bevorderen kan op termijn door
diffusie van die weekmakers uit de lijmlaag stijf en bros worden.
Een ander gevolg van toevoegingen als glycerol is dat deze de
glasovergangstemperatuur verlagen.
Om de gelatine of dierlijke lijm watervast te maken kan onder
andere formaldehyde, aluminiumsulfaat of aluin worden toe-
gevoegd. Hierdoor is de gelatine minder vochtgevoelig, echter dit
beïnvloedt de reversibiliteit in een negatieve zin.
Thioureum of ureum wordt toegevoegd om de gelatine of dier-
lijke lijm koud verwerkbaar te maken. Deze toevoegingen voor-
komen dat de lijm bij kamertemperatuur de vorm van een gel
aanneemt en dus vloeibaar blijft. Daarbij moet niet vergeten
worden dat de houdbaarheid van deze lijmmengsels beperkt is.
Dit wordt waarschijnlijk veroorzaakt, doordat de thioureum en
ureum een reactie aangaan met de proteïnemoleculen en deze
ketens afbreken. Het gevolg is dat op den duur het stollingsvermo-
gen verloren gaat.
Gelatine en dierlijke lijmen in de praktijk
In het schema van figuur 1 worden de gelatine en dierlijke lijmen
die bij de verschillende fabrikanten te verkrijgen zijn met elkaar
vergeleken ten aanzien van het Bloomgetal. De beenderlijm heeft
over het algemeen een relatief laag Bloomgetal van 100 tot 150
gram. Daarmee heeft deze lijm gemiddeld de kortste polymeerke-
tens van alle warm verwerkbare dierlijke lijmen, wat een relatief
brosse lijm tot gevolg heeft. De huidenlijmen zijn over het alge-
Cr 4 2006
Benaming Bloomgetal (bij een concentratie van 12,5%)
beenderlijm 100 - 150 gr.
huidenlijm 100 - 500 gr.
hazenlijm 300 - 450 gr.
steurlijm technische data niet beschikbaar
vislijm technische data niet beschikbar, maar op basis van gelpunt < 100 gr.
gelatine 150 - 900 gr
Figuur 1 Verkrijgbare gelatine en dierlijke lijmen met bijbehorend bloomgetal.
Normaliter wordt het bloomgetal van gelatine gemeten bij een concentratie van
6,67%, echter dit is omgerekend naar 12,5% voor een goede vergelijking met
de dierlijke lijmen.
meen verkrijgbaar met een Bloomgetal tussen de 100 en 500 gram.
De huidenlijm die door restauratoren vaak wordt toegepast heeft
een Bloomgetal rond de 240 gram. Deze lijm is dus sterker, flexi-
beler en taaier dan de beenderlijm, maar bezit een hogere viscosi-
teit. De hazenlijm is over het algemeen verkrijgbaar met een
relatief hoog Bloomgetal tussen de 300 en 450 gram. Vaak wordt
deze naam echter gebruikt om een huidenlijm met een hoog
Bloomgetal aan te geven en betreft de oorsprong runderhuiden.
Lijm van hazen of konijnen is schaars, maar nog wel te verkrijgen.
Vislijm vormt wegens een laag moleculair gewicht geen gel, maar
is vloeibaar bij kamertemperatuur, het betreft dus een ‘koud ver-
werkbare lijm’. Fysische eigenschappen van de vislijm zijn niet
beschikbaar, echter de vloeibaarheid bij kamertemperatuur duidt
op een lager moleculairgewicht, dus een lager Bloomgetal dan de
beenderlijm. Dit heeft tot gevolg dat de vislijm een brosse lijm
betreft met goede vloei-eigenschappen door de lage viscositeit.
Steurlijm is tegenwoordig zeer zeldzaam. Ook van deze lijm
zijn de fysische eigenschappen vaak niet beschikbaar en de kwali-
teit loopt uiteen. Over het algemeen is de steurlijm zeer helder en
heeft goede mechanische eigenschappen. Dit duidt op een lijm
met een relatief hoog Bloomgetal.
Gelatine is verkrijgbaar in ieder gewenst Bloomgetal.
Gemiddeld gezien heeft gelatine een hoger Bloomgetal dan de
dierlijke lijmen. Verder bevat de gelatine minder onzuiverheden,
en is de chemische samenstelling nauwkeurig bekend. Gelatine
met een gewenst Bloomgetal en bepaalde chemische samenstel-
ling is moeilijk verkrijgbaar en duurder dan de dierlijke lijmen.
Conclusie
De eigenschappen van dierlijke lijmen en gelatine worden niet
zozeer bepaald door de grondstof, maar meer door de fysische
eigenschappen en zuiverheid. In de praktijk wordt een beender-
lijm als brosser ervaren dan een huidenlijm. Dat heeft niet de oor-
zaak dat het uit beenderen wordt geproduceerd; een beenderlijm
en een huidenlijm met hetzelfde Bloomgetal zijn chemisch zeer
vergelijkbaar. Echter in de praktijk wordt de beenderlijm over het
algemeen met een lager Bloomgetal verkocht. Van belang is dus
om bij aanschaf het Bloomgetal of de hieraan gerelateerde viscosi-
teit te vergelijken.
Het is echter niet zo dat een lijm met een laag Bloomgetal
slechter is dan een lijm met een hoog Bloomgetal. Dat hangt van
de toepassing af. Een lijm met een hoog Bloomgetal is sterker,
elastischer en taaier. Echter soms is het niet wenselijk om een zeer
sterke lijm te hebben, bijvoorbeeld bij een kwetsbaar substraat.
Andere ‘nadelen’ van de lijm met een hoog Bloomgetal zijn; een
kortere verwerkingstijd door het hoge gelpunt en een hoge visco-
siteit. Om goede vloei-eigenschappen te bereiken moet meer
water worden toegevoegd, wat meer krimp tot gevolg heeft.
Ook een ‘vervuilde’ lijm is niet per definitie slechter dan een
zuivere lijm. Bepaalde vervuiling in dierlijke lijm (zoals vetten)
heeft als voordeel dat de lijm, althans vòòr langdurige veroude-
ring, elastischer is bij een vergelijkbaar Bloomgetal.
Voor iedere specifieke toepassing moet dus bekeken worden wat
de eisen aan de lijm zijn en vervolgens kan dan gekozen worden
voor een bepaald Bloomgetal, mate van zuiverheid en eventueel
toevoegingen aan de gelatine of dierlijke lijm.
Sylvia Nijhuis is freelance restaurator houten en vergulde objecten. Bovenstaand onderzoek is uit-
gevoerd in het kader van het afstuderen aan de opleiding tot Restaurator aan het Instituut Collectie
Nederland in 2005.
[1] Type A heeft een pH rond de 3,8-5,5; Type B heeft een pH van 4,7-7,5.
[2] Watermengsels worden doorgaans in drie categorieën onderverdeeld: gesuspendeerde vaste
stoffen, colloïdale deeltjes (minder dan 1 micron) en opgeloste stoffen (minder dan een paar nano-
meter). Een ‘colloïdale oplossing’, is dus een overgangsvorm tussen een moleculaire oplossing en een
suspensie.
[3] Bij dierlijke lijmen wordt de gelsterkte gemeten bij een concentratie van 12,5%. Gelatine voor de
fotografische-, cosmetische- en voedingsmiddelenindustrie wordt gemeten bij een concentratie van
6,67%. De testresultaten verkregen bij 12,5% worden vaak ‘dubbel Bloomgetal’ genoemd, om ze
te onderscheiden van de resultaten verkregen bij 6,67%. Het ‘dubbel Bloomgetal’ is ongeveer 3 maal
dat van het ‘enkel Bloomgetal’.
Producenten:
• Gelita (www.gelita.com)
• Rousselot (www.rousselot.com)
• Sigma Aldrich (www.sigmaaldrich.com)
• Kremer Pigmente (www.kremer-pigmente.de)
Geraadpleegde literatuur:
• F. Crijns, De lijmverbinding messing-hout in Boulle marqueterie, (Afstudeerscriptie
Opleiding tot Restaurator ICN) Amsterdam, 2001.
• D.W. von Endt, M.T. Baker, ‘The Chemistry of Filled Animal Glue Systems’, in: D. Bigelow, et al,
Gilded Wood, Conservation and History, (Sound View Press) Madison Connecticut, 1991.
• R. Hildering, Eigenschappen van gelatine, (Reader Opleiding tot Restaurator ICN)
Amsterdam, 2001.
21
• G. Kolbe, ‘Gelatine. Eigenschaften und Auswahlkriterien in der Papierrestaurierung’,
PapierRestauration 24 (2004), pp. 27-39.
• A.M. Kragh, J. Wootton, ‘Animal glue and related adhesives’, in: R. Houwink, G. Salamon,
Adhesion and Adhesives, (Elsevier) Amsterdam, 1985, pp. 141-166.
• M.H. McCormick-Goodhart, ‘Moisture Content Isolines and the Glass Transition of
Photographic Gelatin; their Significance to cold Storage and Accelerated Aging’, Research
Techniques in Photographic Conservation. Proceedings from the Copenhagen
Conference, 14-19 May 1995, Kopenhagen, 1996, pp. 65-70.
• L. Masschelein-Kleiner, M.-A. Gelder-Vandenberghe, Oude vernissen bind- en kleef-
middelen, (Institut Royal du Patrimoine Artistique) Brussel, 1978.
• S. Rivers, N. Umney, Conservation of Furniture, (Butterworth Heinemann) Oxford, 2003.
• H. Seiz, F. Moll, ‘Gelatine’, in: F. Ullmann, Ullmanns Encyklopädie der technischen
Chemie, (Verlag Chemie) Weinham, 1982, pp. 211-220.
• B. Skans, ‘Oude dierlijke lijmen, hun eigenschappen en gebruik’, kM vakinformatie voor
beeldend kunstenaars en restauratoren 5 (1993), pp. 11-17.
• M. de Vlam, S. Vliegenthart, W. Loonen, F. de Leeuw, P. Bruys, ‘Dierlijke lijm in de restauratie-
praktijk’, Symposium Hout-en Meubelrestauratie, Amsterdam, 1995, pp. 5-8.
Twee onderzoeken naar eigenschappen dierlijke lijm
en gelatine
Beide onderzoeken zijn uitgevoerd in het kader van het afstuderen aan de
opleiding tot Restaurator aan het Instituut Collectie Nederland in 2005. Ze
maken deel uit van de scriptie genaamd: ‘Onderzoek naar de toepassing van
dierlijke lijm en gelatine voor de restauratie van gefineerde meubelen’.
Onderzoek naar mechanische eigenschappen dierlijke lijm en gelatine
Voor het vergelijken van de mechanische eigenschappen van verschillende
dierlijke lijmen en gelatine zijn dunne films gegoten. Hierbij is gebruik
gemaakt van beenderlijm, huidenlijm, vislijm en gelatine. Productparameters
zoals het Bloomgetal zijn zoveel mogelijk gevarieerd. Ook is aan een deel van
de films glycerol toegevoegd. De helft van de films is verouderd en uiteinde-
lijk zijn alle films onderworpen aan een trekproef. De mechanische eigen-
schappen zijn vervolgens afgeleid uit het verkregen kracht-rek diagram.
De conclusie was dat de dierlijke lijmen een hogere elasticiteit vertonen dan
de gelatines voor veroudering (bij een vergelijkbaar Bloomgetal). Echter na
veroudering is dit verschil nagenoeg weggevallen. De filmpjes lijken brosser
te worden door diffusie van de vetten, die als weekmakers dienen. De toevoe-
ging van glycerol bevordert de flexibiliteit aanzienlijk, echter na veroudering
is ook dit effect weggevallen. Een relatief grote gewichtsafname na veroude-
ring duidt ook hier op een verlies van de weekmaker. Een verhoging van het
Bloomgetal lijkt een positief effect op de elasticiteit te hebben.
Verder kon geconcludeerd wordend dat de gelatine iets taaier is dan de dier-
lijke lijmen (bij een vergelijkbaar Bloomgetal). De gelatine kan daardoor een
grotere maximale rek ondergaan. Ook een toename van het Bloomgetal lijkt
een positief effect op de taaiheid van het materiaal te hebben. De sterkte
van de films varieert niet aanzienlijk, alleen de dierlijke lijmen met een laag
Bloomgetal presteren naar verhouding slecht (met name de vislijm).
Onderzoek naar duurzaamheid lijmverbinding fineer op blindhout
De opzet voor dit onderzoek betrof het maken van proefplankjes waarbij
mahonie fineer op eiken blindhout is gelijmd. Als lijm is gebruik gemaakt van
verschillende dierlijke lijmen en gelatine, waarbij de productparameters
zoveel mogelijk zijn gevarieerd. De proefplankjes zijn verouderd en gekeken
is welke lijmen de meest duurzame verbinding geven.
Het bleek dat de verbindingen die gelijmd waren met een dierlijke lijm of
gelatine met een hoog Bloomgetal beter presteerden dan de verbindingen
gelijmd met een laag Bloomgetal. Dit betekende dat de vislijm het slechts
Cr 4 2006
presteerde en daarna de beenderlijm met een Bloomgetal van 120 g. De
zuivere gelatine gaf een iets duurzamere verbinding dan de dierlijke lijmen bij
een vergelijkbaar Bloomgetal.