NSAN NEDR ve ETLEBLR M?

AHN YENEHRLOLU'

Otobs tklm tklm dolu, k gn. Bir vatanda ayanza basyor, dikkatini ekiyorsunuz, "kardeim, beyefendi ayama basyorsunuz, ltfen..." diyorsunuz. Yant hazr; "ne olmu yani ayana basyorsak" oluyor. Ya da sadece
ters bir bak ve hi ses yok. in en kts, bunlarn hibirisi deil de, yine
ayaa basmaya devam.
nsan nedir, eitilebilir mi?
Bu, birinci olgu.
Vapur iskeleye yanayor zorla kaplar alyor, hurra, bir insan kalabal,
gruh dememek iin, darya fkryor. tie kaka, aceleyle vapura binmeye
alyor. O kalabaln arasnda nde yal bir kadn, arkasnda ufak tefek,
giysileri olduka ypranm, kolunun altnda plstik kk antas, tozlu boyasz
ayakkablar iinde bir insan, herhalde memur! ndeki yal kadm, kalabaln
acmasz, ak iinde ezmemek iin, duraklamak zorunda kalyor. Yal kadn
vapura birtrl atlayamyor vapurun ini ykselileri arasnda. Bu arada, duraksamak zorunda kalan ndeki ihtiyar kadncaz ezmemeye alan bu vatandaa, orta yalarda, otuz otuzbe civarnda gzelce bir hanmefendi kzcaz,
kalabaln da, kzcazn da kendi telndan dolay bindirir. Ama bu arada
acmasz kalabalk yoluna devam etmektedir.
ndeki ufak tefek vatanda, efendice geriye dnp, gzelce olan gen kadndan zr diler. Fakat gen kadn en lsndan bir tokad tam yznn ortasna patlatr.
-~
~
"
*
Oysa, ufak tefek vatanda hem ndeki kadna iyilik yapmaktadr, hem hi
kabahati olmad halde, arkasndan ona arpan gen kadndan hakaret
grmektedir, zr dilemesine ramen, ki kez iyilik yap, efendi ol, topluma ve
insana saygl ol, yine de toplum ve insan seni ezsin.
nsan nedir, eitilebilir mi?
Bu da, ikinci olgu.
rnekler ve gzlemler oaltlabilir.
te size bir yanda insan, bir yanda toplum ve bir yanda da ahlk. nam
balayan toplumsal ahlk. Yallara sayg ve dikkat gsterme abas evrensel
* Ankara niversitesinde Felsefe Profesr

12

FELSEFE DNYAS

buyruu. "Emperatif kategorik" (kesin buyruk), onu, kendi zel evrensel

"maksimimiz" edinmiiz. Ama sonu hsran ve hakaret. stelik bu insanlar,
hepsi de eitilmi kabul ettiimiz insanlar.
Peki, bir de eitilmemiler ne olacaklar? Bu da, apayn bir soru iareti.
O zaman insan nedir ki, hl, ikibin ylnda byle sorunlar var. Biz, insan
tr olarak, bu sorulara daha gereken yant veremedik mi yoksa? Yoksa, insann en asl grevi olan insan eitmeyi yeryznde baaramadk m? Baardk
diyemeyiz, nk toplumun bugnk haline bakn. nsann aklna Platon geliyor tam bu noktada bir toplumun ne olduu yneticilerinden belli olur. (Filozofun Devlet adl yapt.)
Platon, insana, maara benzetmesinde olduu gibi bir ziya vermek istemiti. Bu ziya, yani bu k metaforik bir kt. Ona, zihinsel yolla verilebilecek,
algsnn kapasitesini geniletebilecek, nasl bir varlk olduunu, onu ona gsterebilecek, ksacas insan olma niteliklerini bulmasna yardm edecek bir k, bir
gne. Karanlklar delip geen, kendisini grp anlamasna hizmet eden gne.
nsan nedir? nsan aklamaya koyulalm. Hobbes'a gre, "insan, insann
kurdudur." ("home homini lupus"). (De Cive, Yurtta adl kitap.). Bu, u demektir: "homs homini Deus" (insan, insann Tann'sdr) yanltr. nk, o,
doutan ktdr. in tuhaf taraf, bu ngiliz filozofunun dncesini, daha
sonralar bir Fransz filozofu olan Blaise Pascal da paylayor. stelik o, yalnz
kt deil, kirli nankr ve kfirdir diyor. "Les Penses" (Dnceler) adl yaptnda, insan bu olumsuz yanlarndan, ancak "yarhk"n ("charit") kurtarabileceini, ayrca da "iman"n ona "yarhk"n yolunu gstereceini savunuyor.
Koyu bir Hristiyan'n, neredeyse gz kapal bir Hz. sa'cnn itiraflar bunlar.
nsan bu yolda Tann'ya ular, doay anlar, sonsuz evreni greli olarak kavrayabilecei sonucuna vanr. "Le Trait du Vide" (Boluk Hakknda nsz) adl
almasnda olduka Descartes' gzken Pascal, doama insan.iin. nemini,
gstermede de JJ. Rousseau'yu ncelemitir. nk, insan zp anlamasnda
doann birincil bir ilevi vardr. nk insan doay kavradka, bu filozofa
gre, insana ve Tann'ya varabilecektir. Olduka in, Hint ve Brahman felsefeleri kokan, Sidarta'mn dnya grn yanstan bu dnce sonucu, Descartes
ve Jordano Bruno gibi evrenin sonsuzluuna, ve onun en byk yetkinlii ierip yansttna inanan Pascal inam "conversion", yani "hidayet" yoluyla bu
Tanrsal gerei anlamaya davet edecektir.
Baknz ne diyor insan iin: "Her eyin yargc, yeryznn aptal kurdu,
pekinsizlik ve yanlmalarn gerek irkefine sahip, evrenin onuru ve bilmecesidir. Zaten, insan zihni, kavramlabilen eyler dzeninde, bedeninin doa ram
iinde tuttuu dzenin yerini alr, onun yapabilecei ey, ebed bir umutsuzluk
iinde ne ilkesini, ne de amacm tanmamak artyla eyann ortasnda baz
grlerini alglamaktan ibarettir". (Bkz.; Pascal, C. Sena, Filozoflar Ansiklo-

FELSEFE DNYASI

13

pedisi. Cilt 3. Remzi Kit. S. 569.)Aslnda Pascal bunlan sylerken, inam

aklamaya alyor; onu salt bir ontolojik (varlkbilknsel) alanda brakmayp,
epistemolojik (bilgikuramsal) ve ahlaksal bir anlana da ekiyor. nk ona
gre, gerek gibi kabul ettiimiz bilgilerin tesinde bir "yeni bilinmedikler uurumu" vardr. Zira ilkeler de amalar da sonsuzdur. Sonsuzu da hibir zaman
tam olarak anlayamayz. Zaten insan doas.-Herakleitos'u anmsatacak bir biimde- Pascal iin de srekli olarak deien, ya da alkanlklar, gelenek ve
greneklerin emrinden kamayan bir doadr. Gnlk yaamda insan, hayatn
iinde eitli badireler atlatr, kartlklar ve aykrlklarla dolup taar, kendisini
bir vnme dalgasna da kaptrarak, ruhunu kukuyla kaplayp durur. te inam bu tedirgin eden durumdan "hidayet" kurtaracaktr. Akl da ona devini
gsterecek, "hidayetle" bu dev birleecektir. O zaman Kant ne denli Pascal'cdr, kendi felsefesinde.
Oysa Pascal'n da, daha sonra Kant'n da salt bilimsel olana kar ktklar dnldnde, nsan ne olabilir?: "Yeryzndeki canl trlerin en gelimi
olam. Baz Bat kkenli szlkler de onu yeryzndeki hayvan trlerinin en
gelimi varl olarak gstermektedir. (Bkz; Petit Robert, s. 934.). Burada
"hayvan" nitelemesi daha ok canl, hareket eden, yer deitiren anlamna gelmektedir. Yer deitirmek ise mekn iinde varolmak, mekn eitlendirmek
demektir. O zaman insan, meknm kendisi, kendi zgn nitelikleri erevesinde ve iradesine dayanaraktan tayin etme zelliine sahiptir. Bu irade ise serbest bir iradeyi ngrr. Bu da bir kuramsal ve pratik akl demektir. Bu varlk, (bilimsel adlandrmaya gre, antropolojinin sylediine baklrsa-Homo sapiens) byk maymunlar ailesine yakn olmaktan da uzaktr. nk, o, bir
vicdana ve amaca sahiptir.
nam, insan yapan en belirgin zelliklerden biridir bu aynm. Aynca, bu
aynm, evrensel bir aynm olma karakterini korumaktadr. te, bu noktadan ahlk doar, her eidiyle ahlk karmza kar. nk, insan, doutan, ahlk
d bir varlktr. Bu ahlk, ona, insan, tarihsel perspektifi iinde verir. Bu
noktada, aziz Kant'a ters dtmn farkndaym.
Ancak, insan, bu ahlk sferi iinde eitilebilir. nsann bir kendisi var, biyolojik yapsyla. Bir de, kendi elleriyle izdii yazgs var. Bu noktada da
sylediklerim, biraz Hobbes'var oldu belki? Felsefi tartma insan zerinde bu
yazgya ilikin olarak odaklanp somutlar. Burada, aile, toplum en az insan
kadar sorumludur. Evet, aile ve toplum insan karsnda sorumludur. Toplum
derken, Devlet'i de onun iinde gryoruz. Sartre ne diyor "nsan, ancak, urunda lebilecek bir ey bulursa insan olabilir! ok Kant' gibi grnen bu
"maxime" "Homo sapiens'"i deitirip ne hale getiriyor? ok u filozoflardan
da yararlanarak sergilemeye altm bu gerek karsnda Hukuk ne olacak?
Neden yeryznde bu kadar insan eidi, gelenek-grenek, dil, din, soy-sop
var? Gelin bu sorulan ve konulan akyreklilikle irdeleyip tartalm.

14

FELSEFE DNYASI

nsann aklna bir baka olumsuzluk daha geliyor: Yoksa, insan eitilemez
mi? Ya da o bir sirkteki gibi krbala m eitilmeli, insan bu noktada Hegel'e
mi hak vermeli?
nk biz, bugnk eitim sistemimizle inam eitmiyoruz yalnzca ona
bireyler retiyoruz. Eitiyorsak eer, neden yeryzndeki insan kitlesi bu durumda, neden insan topluluklar byle, nerede insan ve onun hakk?
Hepinize teekkr eder, sevgi ve sayglarm sunarm.