Solucionario

908283 _ 0001-0004.
qxd
7/9/07
13:00
Pgina 1
Fisika eta
Kimika 3
DBH
Irakaslearentzako baliabideak
ERANTZUNAK
DBHko hirugarren mailarako Fisika eta Kimika 3

Erantzunak Zubia / Santillanaren
Hezkuntza-argitalpenetarako Sailean
Joseba Santxo Uriarteren
eta Enric Juan Redalen zuzendaritzapean
sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.
Proiektu honetan egile-talde honek
esku hartu du:
Fernando de Prada P. de Azpeitia
Carmen Escudero Vascn
EDIZIOA
David Snchez Gmez
PROIEKTU-ZUZENDARITZA
Roco Pichardo Gmez
Ainhoa Basterretxea Llona
Zubia
Santillana
908283 _ 0001-0004.qxd
7/9/07
13:00
Pgina 2
Aurkezpena
Sailaren izenak (Jakintzaren Etxea) planteamendu jakin bati erantzuten dio: ikasleek eguneroko bizitzan moldatzeko beharrezko ezagutzak
lortzea helburu duen Fisika eta Kimikako proiektu bat aurkezteko
planteamenduari. Irakaskuntzaren derrigorrezko etapan, jakintzak,
errealitatea interpretatzen eta deskribatzen ez ezik, hartan jarduten
lagundu behar die ikasleei.
Ildo horretan, eta kontuan izanda Fisika eta Kimika, maila
hauetan, prozedurazko ikasgai hutsa dela, ikaslearen
liburuan egindako ariketa eta problema guztiak
ebatzita daude material honetan. Gure helburua ez da ebatzitako ariketak tresna hutsa izatea, proposamen didaktikoa baizik, ikasleei
liburuan aurkezten diren kontzeptu eta prozedura guztiak bereganatzen laguntzeko.
908283 _ 0001-0004.qxd
27/7/07
14:07
Pgina 3
AURKEZPENA
Aurkibidea
1. unitatea
Zientzia. Materiaren propietateak

eta nola neurtzen diren
5-22
2. unitatea
Materia: egoera fisikoak
23-46
3. unitatea
Materia: nola ageri den
47-68
4. unitatea
Materia: propietate
elektrikoak eta atomoa
69-88
5. unitatea
Elementu eta konposatu

kimikoak
89-100
6. unitatea
Aldaketa kimikoak
101-124
7. unitatea
Kimika jardunean
125-140
8. unitatea
Elektrizitatea
141-170
Eranskina
Formulazioa
171-175
Elementu kimikoen
sistema periodikoa
176-177
908283 _ 0001-0004.qxd
7/9/07
13:00
Pgina 4
Sarrera
Fisika eta Kimikako edozein testutan, ariketak eta galderak liburuaren edukiko atal garrantzitsua dira. Gure materialean, ariketak bi ataletan daude:
Teoriaren ondoan, orrialdearen behealdean.
Unitate bakoitzaren amaieran.
Irakaslearen gida osatzen duen liburu honetan, atal hauek daude
testu-liburuko unitate bakoitzean:
Edukien mapa eta, haren azpian, unitateko ariketak biltzen dituzten kategoriak.
Ikasgelarako programazioa (helburuak, edukiak, ebaluazio-irizpideak, gaitasunak).
Ikaslearen liburuan proposatutako ariketa guztien erantzunak.
Ariketen zailtasun-maila zenbait ikurren bidez adierazita dago.
Hona hemen ikurrok:
Txikia
Zientzia. Materiaren
propietateak eta nola
neurtzen diren
Ertaina
Handia
EDUKIEN MAPA
IKASGELARAKO PROGRAMAZIOA
Materiaren propietateak
1 Zientzia.
METODO ZIENTIFIKOA
zenbait etapa ditu:
1. Informazioa
lortzea
2. Erregulartasunak bilatzea
honela:
azterketan hau erabiliz:
naturari
behatuz
esperimentatuz
taulak
grafikoak
3. Legeak
azaltzea
EDUKIAK
hauen bidez:
Kontzeptuak
hipotesiak
teoriak
zer behar da?
zuzeneko neurriak
hau erabilita:
Nazioarteko
Unitate
Sistema
zeharkako neurriak
Prozedurak eta
trebetasunak
hauen bidez adierazten dira:

idazkera
zientifikoa
zifra
adierazgarriak
Jarrerak
HELBURUAK
Jarduera zientifikoak eta sasizientifikoak
bereizten ikastea.
Materiaren propietate orokorrak eta propietate bereizgarriak zer diren eta haiek
bereizten jakitea.
Metodo zientifikoa erabiltzeko gai izatea,
fenomeno errazen behaketak egitean.
Nazioarteko Unitate Sistema zer den
jakitea eta unitate-aldaketak egiten ikastea, multiploak eta azpimultiploak erabiliz.
Nazioarteko sistemako unitateak eskala globalean erabiltzea zeinen garrantzitsua den jakitea.
Oinarrizko magnitudeak eta magnitude
eratorriak identifikatzea.
Adierazpen grafikoak erabiltzea, lan zientifikoaren ohiko tresna gisa.
Zenbait behaketa grafiko bidez adierazten jakitea.
Laborategian ordenaz eta garbitasunez
lan egiten ikastea.
UNITATEAN LANTZEN DIREN GAITASUNAK
Matematika-gaitasuna
Zientzia.
Materia eta zer propietate dituen.
Nazioarteko Unitate Sistema.
Oinarrizko magnitudeak eta eratorriak.
Metodo zientifikoaren hurbilketa. Metodo zientifikoaren etapak.
Datuak ordenatzea eta sailkatzea.
Adierazpen grafikoa.
Mundu fisikoaren ezagutzarako eta

harekiko elkarrekintzarako gaitasuna
Unitatearen lehen orrialdean, triangeluen

antzekotasunaren matematika-edukia
lantzen da.
Unitate honetan, metodo zientifikoaren

garrantzia azpimarratzen da, baina ez lan
egiteko metodotzat soilik; hain zuzen ere,
metodo zientifikoak horretan oinarritzen
diren legeak eta gertakizunak seriotasunez
aztertu direla bermatzen du. Izan ere,
bereziki azpimarratzen da zenbait
kontzeptu zientifiko oker erabili izan direla
ideia faltsuak saltzeko; esate baterako,
iruzurrezko publizitatean eta igarleen
eskutik.
3. epigrafean (Materiaren neurketa),

Nazioarteko Unitate Sistemari buruzko
edukiak lantzen dira, multiplo eta
azpimultiplo eta guzti. Epigrafe horretako
jarduerek aurreko ikasturteetan lortutako
matematika-gaitasunak finkatzen laguntzen
diete ikasleei.
Unitate-aldaketak egitea, ikasleak unitateen multiploak eta

azpimultiploak erabiltzen ohitu daitezen.
Taulak egitea.
Adierazpen grafikoak egitea, datu-tauletan oinarrituz.
Grafikoak aztertzea.
Grafikoak interpretatzea.
Behaketa errazak planteatzea eta metodo zientifikoa erabiltzea.
12. orrialdean, unitateak aldaketa-faktoreen

bidez aldatzeko prozesua azaltzen da.
Epigrafearen amaieran,
matematika-oinarriak berrikusi eta
kalkulagailuaren erabilera eta idazkera
zientifikoa azaltzen dira.
Informazioaren trataerarako gaitasuna eta

gaitasun digitala
Irakurlearen txokoa atalean, zenbait
web orri interesgarri bisitatzeko
proposamena egiten da.
5. epigrafean (Datuak ordenatzea eta

sailkatzea), taulekin eta grafikoekin lan egin
beharko dute ikasleek. Azpimarratzekoa da
16. orrialdean ebatzitako ariketa; hartan,
grafiko bat nola egiten den azaltzen da,
xehe-xehe. Lerro zuzena eta parabola
(geroago, beharrezkoak izango dira,
gasen legeen adierazpen grafikoak
egiteko).
Hizkuntza grafikoak zientzian duen garrantzia aintzat hartzea.

Laborategian zehaztasunez eta ordenaz lan egin nahi izatea.
Norberaren lana eta taldekoa sustatzea.
Gizarte- eta hiritar-gaitasuna

Zientzia aztertzeko eta hari behatzeko
ahalmena eta espiritu kritikoa garatzeak
gaitasun hori lortzen lagunduko die ikasleei.
Horri esker, herritar informatuak heziko
ditugu.
BALIOETAN HEZTEA
1. Hezkuntza ez-sexista. Historikoki, emakume zientzialariak ez dira gizon
zientzialariak bezain ezagunak izan. Hala ere, duela hainbat hamarkadatatik hona,
egoera hori aldatzen ari da; hain zuzen, emakumeak gizonek bezala ikasteko
aukerak izaten hasi zirenetik.
Bilatu historiako emakume zientzialariei buruzko erreferentziak. Azaldu ikasleei,
askotan, gizon zientzialariek haien ekarpenak gutxiesten zituztela. Adibidez, Lise
Meitner-i ez zioten Fisikako Nobel saria eman, fisika atomikoan eta nuklearrean
egindako lanengatik.
Beste emakume batzuen lana, ordea, bai, aintzat hartu izan dute. Adibiderik
nabarmenena Marie Sklodowska Curie zientzialaria da; zientzietan hain zuzen,
Fisikan eta Kimikan bi Nobel sari jaso zituen lehen pertsona izan zen.
Emakume zientzialari gehienen lana ezezaguna dela frogatzeko, iradoki
diezaiekegu ikasleei ariketa bat egiteko: emakume ezezagun haietako batzuen
bizitzari buruzko informazioa bilatzeko, haiek ezagutzeko aukera izan dezaten.
Hona hemen zenbait adibide: Hypatia, Amalie Emmy Noether, Henrietta Swan
Leavitt, Rosalind Elsie Franklin, Vera Rubin, Margaret Burbidge eta Margarita Salas.
EBALUAZIO-IRIZPIDEAK
1. Zientzia eta zientzia faltsua bereiztea.
2. Materiaren propietate orokorrak eta propietate bereizgarriak zer diren eta haiek
bereizten jakitea.
3. Magnitude bat oinarrizkoa edo eratorria
den adieraztea.
4. Unitate-aldaketak ebazten eta Nazioarteko Unitate Sistema erabiltzen jakitea.
5. Metodo zientifikoa osatzen duten faseak

azaltzea.
6. Metodo zientifikoa egiazko behaketak
egitean aplikatzea.
7. Taula baten bildutako datuak grafiko bidez adieraztea.
8. Grafikoak aztertzea eta interpretatzea.
Liburu honetaz gain, beste

laguntza-material bat
jartzen dugu irakaslearen
eskutan; alegia, Gida.
Hartan, fotokopiatzeko
baliabide didaktikoak
aurkituko ditu, unitate
bakoitzerako: finkatze- eta
zabaltze-ariketak,
ebatzitako problemak,
aplikazioak dituzten
fitxak, bitxikeriak,
datu-bankua eta
esperimentuak.
ERANTZUNAK
1 Zientzia.
1.
Bilatu informazioa, eta bereizi zientziak eta zientzia faltsuak.
a) Begizkoa eta kutunak.

b) Astrologia (horoskopoetan
sinestea).
c) Astronomia eta planetetarako
bidaiak.
d) Ufologia (bizi estralurtarra).
e) X izpiak eta laser izpiak
erabiltzea.
f) Tarota.
g) Telekinesia (objektuak
adimenarekin mugitzea).
h) Erradiestesia (putzuak
pendulu batekin esploratzea).
i) Immunologia (txertoak).
j) Giza genoma
ikertzea.
Benetako zientzia behaketaren, esperimentazioaren eta arrazoiketaren

bidez munduari buruz lortutako ezagutza multzo egituratua da:
c) Astronomia; e) X izpiak eta laser izpiak; i) Immunologia (txertoak);
eta j) Giza genoma ikertzea.
Zientzia faltsua, berriz, metodo zientifikoaren bidez egiaztatu ezin
daitezkeen ezagutza eta praktika sekretuek osatuta dago. Hona hemen
zientzia faltsuak: a) Begizkoa eta kutunak; b) Astrologia; f) Tarota;
g) Telekinesia; h) Erradiestesia.
2.
G
5.
G
Arrazoitu materiaren ezaugarri hauetatik zein diren magnitudeak,

eta zein, ez:
a) Hartzen duen bolumena.
b) Kolorea.
c) Tenperatura.
d) Edertasuna.
6.
G
7.
G
Idatzi ikur bakoitza eta haren baliokidetasuna. Adibidea: 1 dag = 10 1 g.
a) Miligramoa.
b) Terametroa.
c) Kilolitroa.
d) Nanosegundoak.
e) Gigajoulea.
f) Mikronewtona.
e) pN.
f) cL.
d) 1 mg = 1 miligramo = 103 g
e) 1 pN = 1 pikonewton = 1012 N
f) 1 cL = 102 L
Itsasoko uraren dentsitatea 1,13 g/mL da. Adierazi kg/m3-tan.

1,3 g/mL
1.000 mL
1 kg
= 1,3 kg/L
1L
1000 g
1,3 g /mL
1kg
106 mL
= 1 300
. kg /m3
1.000 g
1m3
Gela bateko airearen dentsitatea 1,225-ekoa da NSren unitateetan.

Adierazi g/L-tan.
1,225 kg/m3
1.000 g 1 m3
= 1,225 g/L
1 kg
10 3 L
Falta-jaurtiketa batean, futboleko baloiak 34 m/s-ko abiadura ere har dezake.

Adierazi abiadura hori km/h-tan.
9.
Barometro batek 800 mm Hg adierazi ditu. Adierazi presio hori NSren unitateetan.
34 m/s
10.
4.
Idatzi kantitate bakoitza letra guztiak erabiliz, eta dagokion baliokidea, NSren
unitateen bidez. Adibidea: 1 mm mikrometro bat da eta 10-6 m-ren baliokidea
da:
8.
e) Herrestan eramateko behar den indarra.

f) Zaporea.
g) Prezioa eurotan.
Magnitudea neur daitekeen ezaugarri orori esaten diogu:

a) Bolumena; c) Tenperatura; e) Indarra.
Objektiboki neurtu ezin ditugun propietateak ez dira magnitudeak:
b) Kolorea; d) Edertasuna; f) Zaporea; g) Prezioa.
d) 1 nanosegundo = 109 s
e) 1 gigajoule =109 J
f) 1 mikronewton = 106 N
a) hL.
c) dA.
b) Mg.
d) mg.
a) 1 hL = 1 hektolitro = 102 L
b) 1 Mg = 1 megagramo = 106 g
c) 1 dA = 1 deziampere = 101 A
Materia-lagin batek 10 g-ko masa du eta 25 C-an dago. Arrazoitu hauetako

zein materialez osaturik egon daitekeen lagina: alkoholez, urrez, urez, olioz,
helioz.
Masa eta tenperatura materiaren propietate orokorrak dira eta, beraz,
ez dute substantzia bat identifikatzeko baliorik. Hortaz, enuntziatuko
substantzia guzti-guztiek (etanolak, urreak, urak, olioak eta helioak)
10 g-ko masa izan eta 25 C-ko tenperaturan egon daitezke.
3.
a) 1 miligramo = 103 g
b) 1 terametro = 1012 m
c) 1 kilolitro = 103 L
1 km
3.600 s
= 122,4 km/h
1.000 m
1h
800 mm Hg
133,32 Pa
= 106.560 Pa
1 mm Hg
Egin ariketa hauek, ezezagunak ordezkatzeko eta bakantzeko.

Ekuazioa
1. magnitudea
2. magnitudea
Q = m L + 100
Q = 500
m=2
L = (Q 100/m) = 200
C=7
n=4
V = (n/ C 5) = 2
I = 10
t=5
I0 = I (100/t) = 10
C = 5 + n/V
I = 100/t + I0
Ezezaguna
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 5
Zientzia. Materiaren
propietateak eta nola
neurtzen diren
EDUKIEN MAPA
METODO ZIENTIFIKOA
zenbait etapa ditu:
1. Informazioa
lortzea
2. Erregulartasunak bilatzea
3. Legeak
azaltzea
honela:
azterketan hau erabiliz:
hauen bidez:
naturari
behatuz
esperimentatuz
taulak
grafikoak
hipotesiak
teoriak
zer behar da?
zuzeneko neurriak
hau erabilita:
Nazioarteko
Unitate
Sistema
zeharkako neurriak
hauen bidez adierazten dira:

idazkera
zientifikoa
zifra
adierazgarriak
HELBURUAK
Jarduera zientifikoak eta sasizientifikoak
bereizten ikastea.
Materiaren propietate orokorrak eta propietate bereizgarriak zer diren eta haiek
bereizten jakitea.
Metodo zientifikoa erabiltzeko gai izatea,
fenomeno errazen behaketak egitean.
Nazioarteko Unitate Sistema zer den
jakitea eta unitate-aldaketak egiten ikastea, multiploak eta azpimultiploak erabiliz.
Nazioarteko sistemako unitateak eskala globalean erabiltzea zeinen garrantzitsua den jakitea.
Oinarrizko magnitudeak eta magnitude
eratorriak identifikatzea.
Adierazpen grafikoak erabiltzea, lan zientifikoaren ohiko tresna gisa.
Zenbait behaketa grafiko bidez adierazten jakitea.
Laborategian ordenaz eta garbitasunez
lan egiten ikastea.
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 6
1 Zientzia.
EDUKIAK
Kontzeptuak
Zientzia.
Materia eta zer propietate dituen.
Nazioarteko Unitate Sistema.
Oinarrizko magnitudeak eta eratorriak.
Metodo zientifikoaren hurbilketa. Metodo zientifikoaren etapak.
Datuak ordenatzea eta sailkatzea.
Adierazpen grafikoa.
Prozedurak eta
trebetasunak
Unitate-aldaketak egitea, ikasleak unitateen multiploak eta

azpimultiploak erabiltzen ohitu daitezen.
Taulak egitea.
Adierazpen grafikoak egitea, datu-tauletan oinarrituz.
Grafikoak interpretatzea.
Behaketa errazak planteatzea eta metodo zientifikoa erabiltzea.
Jarrerak

Laborategian zehaztasunez eta ordenaz lan egin nahi izatea.
Norberaren lana eta taldekoa sustatzea.
BALIOETAN HEZTEA
1. Hezkuntza ez-sexista. Historikoki, emakume zientzialariak ez dira gizon
zientzialariak bezain ezagunak izan. Hala ere, duela hainbat hamarkadatatik hona,
egoera hori aldatzen ari da; hain zuzen, emakumeak gizonek bezala ikasteko
aukerak izaten hasi zirenetik.
Bilatu historiako emakume zientzialariei buruzko erreferentziak. Azaldu ikasleei,
askotan, gizon zientzialariek haien ekarpenak gutxiesten zituztela. Adibidez, Lise
Meitner-i ez zioten Fisikako Nobel saria eman, fisika atomikoan eta nuklearrean
egindako lanengatik.
Beste emakume batzuen lana, ordea, bai, aintzat hartu izan dute. Adibiderik
nabarmenena Marie Sklodowska Curie zientzialaria da; zientzietan hain zuzen,
Fisikan eta Kimikan bi Nobel sari jaso zituen lehen pertsona izan zen.
Emakume zientzialari gehienen lana ezezaguna dela frogatzeko, iradoki
diezaiekegu ikasleei ariketa bat egiteko: emakume ezezagun haietako batzuen
bizitzari buruzko informazioa bilatzeko, haiek ezagutzeko aukera izan dezaten.
Hona hemen zenbait adibide: Hypatia, Amalie Emmy Noether, Henrietta Swan
Leavitt, Rosalind Elsie Franklin, Vera Rubin, Margaret Burbidge eta Margarita Salas.
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 7

Unitatearen lehen orrialdean, triangeluen
antzekotasunaren matematika-edukia
lantzen da.
3. epigrafean (Materiaren neurketa),
Nazioarteko Unitate Sistemari buruzko
edukiak lantzen dira, multiplo eta
azpimultiplo eta guzti. Epigrafe horretako
jarduerek aurreko ikasturteetan lortutako
matematika-gaitasunak finkatzen laguntzen
diete ikasleei.
12. orrialdean, unitateak aldaketa-faktoreen
bidez aldatzeko prozesua azaltzen da.
Epigrafearen amaieran,
matematika-oinarriak berrikusi eta
kalkulagailuaren erabilera eta idazkera
zientifikoa azaltzen dira.
5. epigrafean (Datuak ordenatzea eta
sailkatzea), taulekin eta grafikoekin lan egin
beharko dute ikasleek. Azpimarratzekoa da
16. orrialdean ebatzitako ariketa; hartan,
grafiko bat nola egiten den azaltzen da,
xehe-xehe. Lerro zuzena eta parabola
(geroago, beharrezkoak izango dira,
gasen legeen adierazpen grafikoak
egiteko).

Unitate honetan, metodo zientifikoaren
garrantzia azpimarratzen da, baina ez lan
egiteko metodotzat soilik; hain zuzen ere,
metodo zientifikoak horretan oinarritzen
diren legeak eta gertakizunak seriotasunez
aztertu direla bermatzen du. Izan ere,
bereziki azpimarratzen da zenbait
kontzeptu zientifiko oker erabili izan direla
ideia faltsuak saltzeko; esate baterako,
iruzurrezko publizitatean eta igarleen
eskutik.
gaitasun digitala
Irakurlearen txokoa atalean, zenbait
web orri interesgarri bisitatzeko
proposamena egiten da.
Zientzia aztertzeko eta hari behatzeko
ahalmena eta espiritu kritikoa garatzeak
gaitasun hori lortzen lagunduko die ikasleei.
Horri esker, herritar informatuak heziko
ditugu.
1. Zientzia eta zientzia faltsua bereiztea.
2. Materiaren propietate orokorrak eta propietate bereizgarriak zer diren eta haiek
bereizten jakitea.
3. Magnitude bat oinarrizkoa edo eratorria
den adieraztea.
4. Unitate-aldaketak ebazten eta Nazioarteko Unitate Sistema erabiltzen jakitea.
5. Metodo zientifikoa osatzen duten faseak

azaltzea.
6. Metodo zientifikoa egiazko behaketak
egitean aplikatzea.
7. Taula baten bildutako datuak grafiko bidez adieraztea.
8. Grafikoak aztertzea eta interpretatzea.
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 8
1 Zientzia.
1.
Bilatu informazioa, eta bereizi zientziak eta zientzia faltsuak.
a) Begizkoa eta kutunak.

b) Astrologia (horoskopoetan
sinestea).
c) Astronomia eta planetetarako
bidaiak.
d) Ufologia (bizi estralurtarra).
e) X izpiak eta laser izpiak
erabiltzea.
f) Tarota.
g) Telekinesia (objektuak
adimenarekin mugitzea).
h) Erradiestesia (putzuak
pendulu batekin esploratzea).
i) Immunologia (txertoak).
j) Giza genoma
ikertzea.
Benetako zientzia behaketaren, esperimentazioaren eta arrazoiketaren

bidez munduari buruz lortutako ezagutza multzo egituratua da:
c) Astronomia; e) X izpiak eta laser izpiak; i) Immunologia (txertoak);
eta j) Giza genoma ikertzea.
Zientzia faltsua, berriz, metodo zientifikoaren bidez egiaztatu ezin
daitezkeen ezagutza eta praktika sekretuek osatuta dago. Hona hemen
zientzia faltsuak: a) Begizkoa eta kutunak; b) Astrologia; f) Tarota;
g) Telekinesia; h) Erradiestesia.
2.
Materia-lagin batek 10 g-ko masa du eta 25 C-an dago. Arrazoitu hauetako

zein materialez osaturik egon daitekeen lagina: alkoholez, urrez, urez, olioz,
helioz.
Masa eta tenperatura materiaren propietate orokorrak dira eta, beraz,
ez dute substantzia bat identifikatzeko baliorik. Hortaz, enuntziatuko
substantzia guzti-guztiek (etanolak, urreak, urak, olioak eta helioak)
10 g-ko masa izan eta 25 C-ko tenperaturan egon daitezke.
3.
Arrazoitu materiaren ezaugarri hauetatik zein diren magnitudeak,

eta zein, ez:
a)
b)
c)
d)
Hartzen duen bolumena.

Kolorea.
Tenperatura.
Edertasuna.
e) Herrestan eramateko behar den indarra.

f) Zaporea.
g) Prezioa eurotan.
Magnitudea neur daitekeen ezaugarri orori esaten diogu:

a) Bolumena; c) Tenperatura; e) Indarra.
Objektiboki neurtu ezin ditugun propietateak ez dira magnitudeak:
b) Kolorea; d) Edertasuna; f) Zaporea; g) Prezioa.
4.
Idatzi ikur bakoitza eta haren baliokidetasuna. Adibidea: 1 dag = 10 1 g.
a) Miligramoa.
b) Terametroa.
c) Kilolitroa.
d) Nanosegundoak.
e) Gigajoulea.
f) Mikronewtona.
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 9
ERANTZUNAK
a) 1 miligramo = 103 g
b) 1 terametro = 1012 m
c) 1 kilolitro = 103 L
5.
d) 1 nanosegundo = 109 s
e) 1 gigajoule =109 J
f) 1 mikronewton = 106 N
Idatzi kantitate bakoitza letra guztiak erabiliz, eta dagokion baliokidea, NSren
unitateen bidez. Adibidea: 1 mm mikrometro bat da eta 10-6 m-ren baliokidea
da:
a) hL.
c) dA.
b) Mg.
d) mg.
a) 1 hL = 1 hektolitro = 102 L
b) 1 Mg = 1 megagramo = 106 g
c) 1 dA = 1 deziampere = 101 A
6.
7.
Itsasoko uraren dentsitatea 1,13 g/mL da. Adierazi kg/m3-tan.

1,3 g/mL
1.000 mL
1 kg
= 1,3 kg/L
1L
1000 g
1,3 g /mL
1kg
106 mL
= 1 300
. kg /m3
1.000 g
1m3
Gela bateko airearen dentsitatea 1,225-ekoa da NSren unitateetan.

Adierazi g/L-tan.
1,225 kg/m3
8.
10.
1.000 g 1 m3
= 1,225 g/L
1 kg
10 3 L
Falta-jaurtiketa batean, futboleko baloiak 34 m/s-ko abiadura ere har dezake.

Adierazi abiadura hori km/h-tan.
34 m/s
9.
e) pN.
f) cL.
d) 1 mg = 1 miligramo = 103 g
e) 1 pN = 1 pikonewton = 1012 N
f) 1 cL = 102 L
1 km
3.600 s
= 122,4 km/h
1.000 m
1h
Barometro batek 800 mm Hg adierazi ditu. Adierazi presio hori NSren unitateetan.
800 mm Hg
133,32 Pa
= 106.560 Pa
1 mm Hg
Egin ariketa hauek, ezezagunak ordezkatzeko eta bakantzeko.

Ekuazioa
1. magnitudea
2. magnitudea
Ezezaguna
Q = m L + 100
Q = 500
m=2
L = (Q 100/m) = 200
C = 5 + n/V
C=7
n=4
V = (n/ C 5) = 2
I = 100/t + I0
I = 10
t=5
I0 = I (100/t) = 10
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 10
1 Zientzia.
11.
Egin ariketa hauek kalkulagailuz, eta adierazi emaitza, idazkera zientifikoa

erabiliz.
45
= 3,69 102
c) 1681
a) 25 + 102 = 1,25 102
5
b)
12.
103
= 4
2, 5 102
Likido bat izozkailuan sartu dugu, 22 C-an, eta bi minututik behin

likidoaren tenperatura lau gradu zentigradu jaitsi dela ikusi dugu.
Idatzi 10 minuturen buruan jasotako datuak eta ordenatu taula
batean.
Magnitudea
13.
1681 45
= 5,50 101
5
d)
1. datua
2. datua
3. datua
4. datua
5. datua
Tenperatura (C)
22
18
14
10
6. datua
2
Denbora (min)
10
Likido bat izozkailuan sartu dugu, 20 C-an, eta bi minututik behin likidoaren
tenperatura hiru gradu zentigradu jaitsi dela ikusi dugu. Ordenatu taula
batean 10 minutuan izandako tenperatura-jaitsieraren datuak. Egin
adierazpen grafikoa eta idatzi ekuazioa.
Magnitudea
1. neurketa 2. neurketa 3. neurketa 4. neurketa 5. neurketa 6. neurketa
Denbora (min)
T (oC)
10
20
17
14
11
Grafiko hau dagokio:

24
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
T (C)
10 t (min)
Grafikoa koordenatuen jatorritik sortzen den zuzen bati dagokio, eta

horrek adierazten du tenperatura-aldaketa denborarekiko zuzenki
proportzionala dela.
10
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 11
ERANTZUNAK
Grafikoaren maldaren (1,5 C/min) balioaren bidez, bi aldagaien

arteko erlazioa adierazten duen zuzenaren ekuazioa lortuko
dugu:
T (C) = 20 C 1,5 C/min t (min)
14.
30 m-ko sakoneran (uretan), bi litro airez beteko ditugu birikak.

Egoera horretan, airea bota gabe ur-azalera igoko bagina,
beheko taulan jasotako datuak lortuko genituzke. Egin adierazpen
grafikoa eta idatzi ekuazio matematikoa. Gure birikak puxikak
bezain malguak ez direnez, zer gertatuko litzaiguke?
Zer egin beharko genuke halakorik ez gertatzeko?
Magnitudea
1. neurketa
2. neurketa
3. neurketa
4. neurketa
Presioa (atm)
Bolumena (L)
2,67
Hona hemen grafikoa:

10
P (atm)
8
6
4
2
0
0
5 V (L)
Grafikoa hiperbola aldeberdin bati dagokio. Horrek esan nahi du presio

eta bolumen magnitudeak alderantziz proportzionalak direla.
Bi magnitude horien arteko erlazioa adierazten duen ekuazio
matematikoa honako hau da:
P (atm) V (L) = 8 atm L
Gure biriketako airearen bolumena 8 L-koa izango litzateke, eta gure
biriken elastikotasuna aintzat hartuta, bolumen hori handiegia da;
horrenbestez, azkenean, apurtu egingo lirateke, zulatzen den puxika
bat bezala.
Biriken barruko airearen bolumena handitzea konpentsatzeko,
behar-beharrezkoa da gora egiten dugun heinean airea pixkanaka
askatzea.
11
908283 _ 0005-0022.qxd
18/9/07
09:28
Pgina 12
1 Zientzia.
15.
Unitate hauetatik zein dira egokiak magnitudeak neurtzeko? Zer magnitude

adierazten dute?
a)
b)
c)
d)
Eskua.
Arkatz bat.
Euro bateko txanpona.
Arroz ale bat.
e) Kikara bat.
f) Minutu bat.
g) Tona bat.
Neurketa-patroitzat har daitezkeen magnitudeak honako hauek

dira:
f) Denbora neurtzeko: minutu bat.
g) Masa neurtzeko: tona bat.
16.
Hauxe izan zen metroaren lehen definizio ofiziala:
Metroa Svresko (Frantzia) Pisuen eta Neurrien Museoan gordeta

dagoen platino-iridiozko barra baten luzera da. Ekuadorretik Ipar poloraino
dagoen distantziaren hamar milioirenaren baliokidea da.
a) Aztertu definizio hori eta konparatu egungo definizioarekin.
b) Zergatik aldatu da, zure ustez?
(Laguntza: gogoratu neurri-unitate batek zer ezaugarri izan behar
dituen.)
Oinarrizko magnitudeek sortzen errazak eta konstanteak izan behar dute
beti, munduko edozein lekutan. Hori dela-eta, oinarrizko magnitudeen
definizioak aldatuz joan dira denborak aurrera egin ahala, baldintza
horiek bete eta ahalik definiziorik zehatzena lortu nahian. Oraindik ere
aldatu gabe jarraitzen duena kilogramoaren definizioa da.
17.
Hauetako zein adibide aztertuko dira fisika-eskoletan, eta zein,

kimika-eskoletan?
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
Bagoi bat errusiar menditik behera jaisten.

Kontzertu batean sortutako oihartzuna.
Elur-pista bateko izotza urtzea.
Neguan tximinia piztea.
Su-festak leherraraztea.
Arrautza bat frijitzea.
1 formulako auto baten abiadura neurtzea.
Esperimentu baterako ura berotzea.
Fisika-eskoletan, prozesu fisikoak aztertzen dira bereziki:
a, b, c, g, h.
Kimika-eskoletan, prozesu kimikoak aztertzen dira: d, e, f.
12
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 13
ERANTZUNAK
18.
Aukeratu zer ikusten den piztutako kandela bati buruzko behaketa zientifiko
kuantitatibo batean.
a) Forma zilindrikoa du.
b) Euro bat kostatzen da.
c) Su hartzen du, errekuntza-prozesu
bat dela-eta.
d) Parafinaz osatuta dago.

e) 3 minutuan 1 cm erretzen da.
f) Argi gutxi sortzen du.
Behaketa zientifikoak ezin hobe zehaztutako magnitudeen bidez

adierazten dira: e.
19.
Ariketa hau egin aurretik, hausnartu esaldi honi buruz:
Zientzia sortu zenean, superstizioa hil zen.

Thomas Henry Huxley.
Batzuetan, kalean edo aldizkari eta egunkarietako zenbait ataletan, honelako

iragarkiak ikusi ohi ditugu:
Afrikar igarlea. KARIMBA KARAMBA irakaslea
40 urteko esperientzia dut eta, zure arazoak arin konpontzeko prestatuta nago,
oso zailak izan arren: bikotekidearekin adiskidetzea, dirua, zortea, azterketak,
gaixotasunak, begizkoak, ezinezko auziak, magia ahaltsuak.
Lana serio eta bizkor egiten dut. Emaitza seguruak.
Tarota eta astrologia. ILBETE pitonisa
Arreta pertsonala, serioa eta zintzoa. Iragana, oraina eta etorkizuna igartzen
ditut. Lanari, ikasketei eta bikote-kontuei buruzko erantzunak, arin eta zuzen.
Aholku errealak. % 100ean asmatzen dut. Probatu.
Koipe-xurgagailu berria. LIPOXURG
Pilula honek koipea xurgatu eta imanak bezala harrapatzen du, koipetik modu
naturalean aska zaitezen. Argaldu jateari utzi gabe, dietarik gabe, nahi adina
janez.
Ideia bikain hau oso sinplea da: ikusi duzu inoiz pisu handiegia duen arrainik?
Ez, noski! Izan ere, arrainen gorputzek koipearen aurkako Lipoxurg molekula
naturala dute. Orain, pilulan daukazu.
a) Idatzi testu labur bat, iragarki horien alde zientifikoaz duzun iritzi
objektiboa azaltzeko.
b) Zergatik daude horien antzeko hainbeste iragarki komunikabideetan?
c) Zer uste duzu esan nahi dutela emaitza seguruak jartzen dutenean?
Prentsatik hartutako iragarki horiek jendearen sineskortasunaz eta
ezagutza zientifikorik ezaz baliatzen dira. Haien guztien helburua onura
ekonomiko handia lortzea da, eta horretarako, horrelako iragarkietan
zientziak konpondu ezin dituen arazo pertsonalen konponbideak
(mirarizko argaltze-metodoak, ezinezko osabideak, etorkizunaren
igarpena) bilatzen dituen kultura-maila txikiko jendea engainatzen dute.
13
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 14
1 Zientzia.
Iragarki horiek ezin dituzte inola ere emaitza bermatuak eman,
iragartzen dutenak ez lukeelako metodo zientifikoaren bidezko
egiaztapen esperimentala gaindituko. Baina propagandak iruzur egiten
die pertsona sineskorrei, iragartzen duena zehatza, hutsezina eta
egiazkoa dela sinets dezaten.
20.
Materia-lagin batek 1 g/mL-eko dentsitatea du eta 100 C-an irakiten du.

Aztertu taula eta arrazoitu hauetako zein materialez egon daitekeen osatuta
lagina.
Materialak
Dentsitatea (g/mL)
Helioa
Irakitetenperatura (C)
0,126
Urrea
19,3
Ura
269
2.970
100
Olioa
0,6
220
Alkohola
0,9
78
Irakite-tenperatura eta dentsitatea substantzia bakoitzaren propietate

bereizgarriak dira eta haiek identifikatzeko erabiltzen dira. Ur puruak
laginaren dentsitate bera (1 g/mL) eta irakite-puntu bera (100 C) ditu;
horrenbestez, oso litekeena da enuntziatuko material-laginean ura
egotea.
21.
Pertsonen ezaugarri hauetako zein dira magnitude

fisikoak?
a) Garaiera.
d) Edertasuna.
b) Sinpatia.
e) Abiadura.
c) Masa.
f) Trebetasuna.
Hauek dira magnitude fisikoak:
a) Altuera.
c) Masa.
e) Abiadura.
22.
14
Ordenatu luzera hauek handienetik txikienera

eta lotu adibideekin.
Luzera
Adibidea
Ordena
107 m
Lurraren erradioa
1.
102 m
2,15 m
Futbol-zelai baten luzera
2.
Pau Gasolen garaiera
3.
5 103 m
Inurri baten luzera
4.
1010 m
Atomo baten diametroa
5.
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 15
ERANTZUNAK
23.
24.
Ordenatu masak handienetik txikienera

Masa
Adibidea
Orden
1024 kg
1.000 kg
Lur planeta
1.
1 formulako auto bat
2.
70 kg
Pertsona bat
3.
1.000 g
Litro bat ur
4.
1g
Eltxo bat
5.
Ordenatu denborak handienetik txikienera

Denbora
Adibidea
Orden
1017 s
Unibertsoaren adina
1.
2,4 103 s
9, 8 s
Saskibaloi-partida bat
2.
100 m-en olinpiar errekorra
3.
1s
Bihotz-taupadak
4.
Eltxo baten hegoak astintzea
5.
10
25.
Ordenatu abiadurak handienetik txikienera

Abiadura
Abiadura (m/s)
Adibidea
3 10 km/s
340 m/s
3 10 m/s
340 m/s
Soinua
300 kg/h
83,3 m/s
1 formulako auto bat
10 m/s
10 m/s
1 cm/s
26.
10
m/s
Argia
Atleta bat
Barraskilo bat
Idatzi kantitate hauek idazkera zientifikoan.

a) 300.000 km/s
b) 0,004523 kg
c) 9.798,75 cm
d) 0,00000000076 km
a) 300.000 km/s = 3 105 km/s = 3 108 m/s
b) 0,004523 kg = 4,523 103 kg
c) 9.798,75 cm = 9,798 75 103 cm = 9,798 75 10 m
d) 0,000000000 76 km = 7,6 1010 km = 7,6 107 m
15
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 16
1 Zientzia.
27.
Adierazi Nazioarteko Sistemaren unitateetan, aldaketa-faktoreak

erabiliz.
a) AEBetan, errepide batzuetan, abiadura-muga orduko 55 miliakoa da.
b) NBAko profesional baten fitxan ageri da 7,2 oineko garaiera
duela.
c) Amerikar futboleko jokalari batek 100 yarda egiten ditu baloiarekin.
Datuak: oina = 0,3 m; yarda = 0,91 m; milia = 1,609 km.
a) 55 milia/ordu
b) 7,2 oin
0,3 m
= 2,16 m
1 oin
c) 100 yarda
28.
1609 m 1 ordu
= 24,58 m/s
1 milia 3.600 s
0,91 m
= 91 m
1 yarda
Ordenatu txikienetik handienera atal bakoitzeko magnitudeak:

a) 154,5 cm; 1.551 mm; 0,1534 m
b) 25 min; 250 s; 0,25 h
c) 36 km/h; 9 m/s; 990 cm/s
Magnitudeak alderatzeko, NSko unitateetara pasatu behar ditugu:

a) 0,1534 m < 154,5 cm = 1,545 m < 1.551 mm = 1,551 m
b) 250 s < 0,25 h = 900 s < 25 min = 1.500 s
c) 9 m/s < 990 cm/s = 9,90 m/s < 36 km/h = 10 m/s
29.
Ordezkatu datua eta bakandu ekuazio bakoitzeko ezezaguna:

e) s = 35 5 t, s = 25
a) v = 15 + 3 t, v = 20
b) F = 9,8 m, F = 980
c) P =
E
, P = 300
60
g) d =
m
,d=1
2
d) P =
40
, V = 1.000
V
h) P =
F
, P = 50
25
Ekuazioa
a) v = 15 + 3 t
b) F = 9,8 m
Datua
Ezezaguna
v = 20
t = 5/3
F = 980
m = 100
c) P = E / 60
P = 300
E = 18.000
d) P = 40 / V
V = 1.000
P = 4 102
s = 25
t=2
e) s = 35 5t
16
f) v 2 = 2 t, v = 2
f) v 2 = 2t
v=2
t=0
g) d = m /2
d=1
m=2
h) P = F /25
P = 50
F = 1.250
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 17
ERANTZUNAK
30.
Egin beheko eragiketa hauek kalkulagailuz eta, ondoren, eman emaitzak

idazkera zientifikoan.
802 + 402
802
=
+ 402 =
a)
d)
2
20
202
402
=
b) 802 +
e) 2,15 103 + 24 =
202
c)
1681 45
=
5
f)
5920
=
3, 7 102
a) 20 = 2 10
d) 1,616 103
b) 6,404 103
e) 2,174 103
c) 1,23 10
f) 4
31.
Ordenatu ikerketa zientifikoetan izaten diren etapak:
Emaitzak aztertzea.
Behatzea.
Esperimentatzea.
Emaitzak argitaratzea.
Legeak eta teoriak enuntziatzea.
Hipotesiak egitea.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
32.
Behatzea.
Hipotesiak egitea.
Esperimentatzea.
Emaitzak aztertzea.
Legeak eta teoriak enuntziatzea.
Emaitzak argitaratzea.
Urte askoan, jendeak berezko sorreraren teorian sinetsi izan du. Teoria horren
arabera, materia bizigabetik bakarrik sor zitekeen bizia. Teoria hori honetan
oinarritzen zen: botila huts bat aire zabalean uzten badugu, zenbait egunen
buruan intsektu txikiak agertuko dira botila barnean.
a) Bat zatoz teoria horrekin? Arrazoitu erantzuna.
b) Diseinatu esperimentu bat teoria hori faltsua dela frogatzeko.
a) Oraindik ere, XXI. mende honetan, badira berezko sorreraren teoria
zuzena dela sinesten duten pertsonak. Baina botila baten barruan
intsektu txikiak agertzea honela azal daiteke: irekita uzten badugu,
gerta daiteke haren barruan aireak garraiatutako arrautza txikiak
sartzea.
b) Teoria hori faltsua dela frogatzeko, nahikoa izango da botila huts
eta esterilizatu bat ixtea. Izan ere, egiaztatuko dugu haren barruan
ez dela inoiz ere bizitzarik berez sortzen, nahiz eta denbora luzea
igaro.
17
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 18
1 Zientzia.
33.
Hartu bi paper-orri berdin. Batekin egin pilota bat, eta bestea dagoen bezala
utzi. Jaurti biak batera 2 m-tik behera.
a) Zein iritsi da lehenik zorura?
b) Idatzi hipotesi bat, masak esperimentuan izan duen eraginari buruz.
c) Zer gertatuko litzateke esperimentua Ilargian egingo bazenu?
a) Pilota dagoen bezala utzitako orria baino lehenago erortzen da beti.
b) Hona hemen hipotesi bat: orriaren masak ez du abiaduran eraginik,
baina orriaren formak, berriz, bai.
c) Ilargian, airearekiko marruskadurarik ez dagoenez, bi paper-orriak
aldi berean eroriko lirateke. Izan ere, mailu bat eta paper-orri
bat altuera beretik erortzen utziko bagenitu, bi objektuek
lurreraino iristeko denbora behar dutela ikusiko
genuke.
34.
Metodo zientifikoa oso erabilgarria gerta dakizuke egunerokoan. Jo dezagun

ordenagailua konektatu duzula eta ez dabilela:
a) Idatzi zenbait hipotesi.
b) Zer esperimentu egin ditzakezu hipotesiak frogatzeko?
c) Idatzi ondorio bat hipotesi bakoitzerako.
Baina hauxe da hutsik egiten ez duen bidea: aztertu konexioak eta piztu
berriro!
Hipotesia
35.
Esperimentazioa
Ondorioen adibideak
Ordenagailua ez dago
ondo konektatuta.
Entxufea ondo
konektatuta ote dagoen
begiratzea.
Ondo konektatuta
zegoen.
Entxufeak ez du ondo
funtzionatzen.
Entxufea beste tresna

elektriko batekin (lanpara
batekin) probatzea.
Entxufea ondo zegoen.
Ordenagailua hondatu
egin da.
Monitorea aldatzea eta

funtzionatzen ote duen
probatzea.
Ordenagailuak beste
monitore batekin
funtzionatzen du.
Abiatu hipotesi honetatik:

Izoztean, substantzia likido guztien bolumena txikitzen da.
Eta diseinatu esperimentu bat, aztertzeko hipotesi hori ura erabiliz ere
betetzen den ala ez.
Hipotesia ura erabiliz ere betetzen den ala ez egiaztatzeko, zenbait
etapatako esperimentu bat egin behar dugu.
1. Urez beteko dugu plastikozko botila txiki bat erdiraino, eta botila
posizio bertikalean dagoela, hasierako maila adieraziko dugu
errotuladore batez.
18
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 19
ERANTZUNAK
2. Botila izozkailuan sartuko dugu, posizio bertikalean, eta ura izoztu

arte utziko dugu.
3. Botila izozkailutik atera eta begiratuko dugu ur-maila handitu den,
bera den edo txikitu den.
4. Egiaztatuko dugu ura izoztean haren bolumena handitu egiten dela,
likido gehienetan ez bezala. Beraz, hipotesia ez da baliozkoa, ez
baita likido guztiekin betetzen.
36.
Begiratu taulako datuei; euro bateko hainbat txanpon multzoren masa

jaso da.
a) Adierazi grafikoan txanpon kopuruak eta kopuru horien masak. Nolako
forma du grafikoak?
b) Eman hizkuntza zientifikoan (ekuazioz eta idatziz) grafikotik ateratako
ondorioa.
c) Nola kalkulatuko dugu txanpon baten masa?
Txanpon kopuruak
Masa (g)
12
16
20
24
30
60
90
120
150
180
m (g)
200
160
120
80
40
0
0
10
15
20
25
30 Txanpon kopuruak
a) Grafikoa lerro zuzen bat da.

b) Txanponen masa eta txanpo kopuruak zuzenki proportzionalak dira.
Ekuazio honen bidez adieraziko dugu masaren eta txanpon
kopuruaren arteko erlazioa:
m (g) = 7,5 (g/txanpon) Txanpon kopurua
c) Euro bateko txanpon baten masa zuzenaren maldatik
(7,5 g/txanpon) lor daiteke, baina baita ekuazio matematikotik
ere; kasu horretan, unitatearen balioa eman behar zaio txanpon
kopuruari.
19
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 20
1 Zientzia.
37.
Erreparatu taulako datuei; hainbat txanponen zirkunferentziaren luzera eta

diametroa jaso dira:
a) Adierazi grafiko batean luzera eta diametroa.
Nolako forma du grafikoak ?
b) Nolako lotura dago bi magnitudeen artean?
c) Kalkulatu txanpon bakoitzaren luzeraren eta diametroaren arteko zatidura.
Zer adierazten du zatidura horrek?
Txanponak
Luzera (mm)
Diametroa (mm)
80,86
25,75
73,01
23,25
0,50
76,15
24,25
0,20
69,87
22,25
0,10
62,02
19,75
0,05
66,73
21,25
0,02
58,88
18,75
0,01
51,03
16,25
Hona hemen grafikoa:

Luzera (mm)
85
80
75
70
65
60
55
50
16
18
20
22
24
26
Diametroa (mm)
a) Taulako txanpon guztiei dagozkien balio pareak (luzera

eta diametroa) adieraztean lortutako grafikoa lerro zuzen
bat da.
b) Zuzeneko proportzionaltasuna dago txanpon bakoitzaren
zirkunferentziaren luzeraren eta diametroaren artean.
c) Txanpon bakoitzaren luzeraren eta diametroaren arteko zatidura
bera da eta zenbakiaren balioarekin egiten du bat;
alegia, 3,1416 da.
20
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 21
ERANTZUNAK
IRAKURLEAREN TXOKOA
Zergatik egiten dugu lo?
ANIMALIA
Lo-orduak
egunean
Sagua
20,1
Saguzar marroia
19,9
Zarigueia
19,4
Gaueko tximinoa
17,0
Kanguru-arratoia
16,0
Satitsua
15,8
Zebra
14,7
Richardson urtxintxa 14,5
Kastorea
14,4
Mozoloa
14,3
Katua
13,2
Txintxilla
12,5
Usoa
11,9
Txita
11,8
Rhesus makakoa
10,8
Txinpantzea
10,8
Txakurra
10,7
Hiru hatzeko nagia 10,5
Enperadore pinguinoa 10,5
Triku mediterraneoa 10,1
Ozpin-eulia
10,0
Ahatea
9,1
Untxia
8,7
Txerria
8,4
Galeperra
6,6
Asiar elefantea
5,3
Belatza
4,5
Behia
4,0
Zaldia
2,9
Jirafa
1,9
% loaldia
REM fasean
% 16
% 10
% 29
% 11
% 17
% 16
%2
% 19
% 17
%5
% 26
% 12
%8
% 10
% 12
% 15
% 29
% 11
% 13
%0
% 16
% 16
% 14
% 26
% 17
% 34
%9
% 19
% 27
% 21
Betazalen
posizioa
Itxita
(biak)
Batzuetan,
begi bat
irekita du
Ez du
betazalik
ITURRIA: Carl Zimmer.
1.
Idatzi goiko testuaren laburpena (bost lerro, gehienez ere).
Erantzun askea.
21
908283 _ 0005-0022.qxd
7/9/07
13:02
Pgina 22
1 Zientzia.
2.
Testuaren aldamenean dagoen taulan hainbat animaliaren loaldiari buruzko

hiru datu jaso dira. Datu horiek kontuan hartuz, erantzun hauei:
a) Atera al dezakezu ondorio orokorrik betazalen posizioari buruz ugaztunak
eta hegaztiak konparatuz?
b) Esan nola izaten dituzten betazalak animalia hauek:
txinpantzeak, pinguinoak, galeperrak eta jirafak.
a) Hegazti askok betazal bat irekita egiten dute lo.
b) Txinpantzeak: biak itxita;
pinguinoak: bat irekita;
galeperrak: bat irekita;
jirafak: biak itxita.
3.
Aurresan zenezake suposiziorik, arrainek eta narrastiek loaldian betazalak nola

dituzten azaltzeko? Arrazoitu.
Erantzun anitza.
4.
Testuaren amaieran jaso denez, hegaztiek, seguru daudela uste dutenean,

burmuin osoa deskonektatuta egiten dute lo, gizakiek bezala.
Baina mehatxuren bat hautematen dutenean, esna izaten dute burmuin-erdia.
a) Nola izango dituzte betazalak loaldi batean eta bestean?
b) Aurreko taulan jasotako datuak kontuan hartuz, atera al dezakezu horri
buruzko ondoriorik?
a) Seguru daudela uste dutenean: biak itxita; mehatxuren bat hautematen
dutenean: bat irekita.
b) Taulari begiratuta, aurreko ataleko erantzuna ondoriozta dezakegu.
22
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 23
Materia:
egoera fisikoak
EDUKIEN MAPA
TEORIA ZINETIKOA
hiru egoeren
propietateak azaltzen
ditu:
Solidoa
Likidoa
hauetara alda daiteke:
hauek ere
azaltzen ditu:
Gasa
hauek
zuzentzen
dituzte:
likidoa
gasa
solidoa
gasa
honen
bidez:
honen
bidez:
honen
bidez:
baporizazioaren
bidez
urtzea
sublimazioa
solidotzea
irakitea
legeak
lurruntzea
Disoluzioa
Difusioa
solidoa
likidoa
honen
bidez:
honen
bidez:
alderantzizko
sublimazioa
kondentsazioa
HELBURUAK
Materia zer egoera fisikotan egon daitekeen jakitea.
Gasen legeak zein diren jakitea.
Egoera-aldaketak identifikatzea eta haien
izenak ezagutzea.
Gasen, likidoen eta solidoen propietateak azaltzea, teoria zinetikoa aintzat hartuta.
Egoera-aldaketak azaltzea, teoria zinetikoa aintzat hartuta.
Egoera-aldaketak nola gertatzen diren

jakitea, kontuan hartuta, egoera-aldaketak irauten duen bitartean, substantziaren tenperatura ez dela aldatzen.
Fenomeno makroskopikoak interpretatzea, teoria zinetikoa aintzat hartuta.
Irakitea eta lurruntzea bereiztea, haien
arteko aldeak teoria zinetikoa aintzat hartuta azalduz.
23
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 24
2 Materia: egoera fisikoak

EDUKIAK
Kontzeptuak
Gasen legeak.
Boyleren legea.
Charles-Gay-Lussacen legea.
Teoria zinetiko-molekularra.
Egoera-aldaketak: urtzea, solidotzea, irakitea eta
kondentsazioa.
Teoria zinetikoak egoera-aldaketak azaltzen ditu.
Metodo zientifikoa gasen ikerketetan aplikatzea.
Prozedurak eta
trebetasunak
Gasen legeak aplikatzea eskatzen duten zenbakizko ariketak

egitea.
Solidoen, likidoen eta gasen zenbait propietate teoria
zinetiko-molekularraren bidez azaltzen saiatzea.
Eskemak interpretatzea.
Taulak aztertzea.
Grafikoak egitea.
Taulak betetzea, esperimenentuetan lortutako datuekin.
Jarrerak
Ordena, garbitasuna eta zehaztasuna aintzat hartzea,

laborategian lan egitean.
Material hauskorra hala nola, laborategiko beirazko materiala
maneiatzen ikastea.
BALIOETAN HEZTEA
1. Osasunerako hezkuntza.
Difusioa erretzaile baten tabakoaren keak gela oso bat zergatik kutsa dezakeen
azaltzen duen fenomenoa da. Eskatu ikasleei fenomeno hori berriro azaltzeko,
teoria zinetikoan oinarrituz.
Ondoren, azaldu beharrezkoa dela jatetxe, enpresa eta beste leku batzuetan
erretzaileentzat prestatutako guneak jartzea; alde batetik, erretzen ez duten
pertsonak ez gogaitzeko eta, beste batetik, erretzen duten pertsonek beren
beharrari erantzun ahal izateko.
24
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 25

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna
Irakurlearen txokoa atalean,

irakurmenarekin lotutako edukiak lantzen
dira esplizituki, testuen eta haiei buruzko
ariketen bidez.
Gasak eta haien portaera fisikoa aztertzea

izugarri garrantzitsua da, ikasleek beren
inguruko mundu fisikoa ezagutuko
badute. Ezagutza horiek bereganatu
ezean, ezinezkoa izango da bizitza
nolakoa den jakitea, ez eta bizitzaren
eta ingurunearen artean zer-nolako
interakzioak zein diren jakitea ere:
arnasketa, atmosfera, gas-substantzien
manipulazioa eta horrek berekin
dakarren arriskua, ingurumenaren
azterketa Hori guztia unitate osoan
zehar sakabanatuta dauden
Egunerokoan ataletan jartzen da
agerian, bai eta ikasleen ingurunearen
oinarrizko alderdiekin lotutako ariketetan
ere.
Gasen legeak eta egoera-aldaketak
adierazten dituzten grafikoekin lan egiteak
gaitasun hau lortzen laguntzen die ikasleei.
Esate baterako, oso lagungarria da
36. orrialdean uraren beroketa-kurbari
egindako tratamendua.
Unitate-aldaketa eta proportzionaltasun
kontzeptua (zuzenekoa eta alderantzizkoa)
oinarrizko prozedurak dira garapen
horietan.
Materiaren ikasketaren oinarrizko ardatzari
(materia nola ageri den) jarraituta, materia
zer egoera fisikotan egon daitekeen eta
egoeraz nola aldatzen den ikasiko dute
ikasleek unitate honetan. Arreta bereziz
aztertuko dira gasak eta haien portaera
fisikoa. Ezinbestekoa da materiak egoera
bakoitzean zer propietate dituen jakitea
eta haiek ulertzea, ikasleek hurrengo
ikasturteetan beharko duten oinarri
zientifikoa sortzeko.
Ikasten ikasteko gaitasuna

Unitatean zehar, ariketen bidez
edo unitatearen garapenean bertan,
zenbait trebetasun lantzen dira, ikasleak
autonomoki ikasten jarraitzeko gai
izan daitezen, unitatearen helburuen
arabera.
Norberaren autonomiarako eta
ekimenerako gaitasuna
Ezagutzak eta informazioak gaitasun hau
lortzen laguntzen diete ikasleei.
1. Materia hiru egoera fisikotan egon daitekeela ulertzea.
2. Gasen legeak zein diren jakitea eta haiek
erabiliz zenbakizko ariketak egiten ikastea.
5. Egoera-aldaketak irudien bidez azaltzea,

teoria zinetikoari buruzko ezagutzak erabiliz.
6. Lurruntzearen eta irakitearen arteko aldea argi eta garbi azaltzea.
3. Egoera-aldaketak zein diren jakitea eta

haien izenak zuzen adieraztea.
7. Taulak egitea eta haiek gasen legeen bidez justifikatzea.
4. Egoera-aldaketak adierazten dituzten

grafikoak interpretatzea.
8. Gasen legeak aplikatzea eskatzen duten zenbakizko arazoak ebaztea.
25
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 26

1.
5 L-ko ontzi batean, oxigeno gasa sartu dugu, 4 atm-ko presioan.

Zer presio eragingo du tenperatura aldatu gabe ontziaren bolumena
bikoizten bada?
Tenperaturak konstante jarraitzen duenez, bolumena bikoizten bada,
presioa erdiraino txikituko da; hau da, 2 atm-koa izango da, eta beraz,
presioaren eta bolumenaren arteko biderkadurak konstantea eta
20 atm L izaten jarraituko du.
2.
Zer bolumen hartuko du aurreko ariketako gasak presioa halako hiru

izanez gero?
Presioa halako hiru izanez gero, bolumena herenera txikituko da;
hau da, 5/3 litroko bolumena hartuko du. Presioaren eta bolumenaren
arteko biderkadura bera izango da: 20 atm L.
3.
Beheko eskeman, gas beraren bi egoera ageri dira. Adierazi matematikoki

zer lotura dagoen egoera bateko presioaren eta bolumenaren eta beste
egoerako presioaren eta bolumenaren artean.
1. egoera
P1, V1
T = 50 C
2. egoera
P2, V2
T = 50 C
Tenperatura konstantean, hau da lotura: P1V1 = P2V2.

4.
5 L-ko ontzi batean, oxigeno gasa sartu dugu, 4 atm-ko presioan,

eta haren tenperatura 27 C-koa dela ikusi dugu. Zer presio izango du
gasak bolumena aldatu gabe tenperatura 127 C-ra arte igotzen bada?
Bolumen konstantean, presioaren eta tenperatura absolutuaren arteko
zatidura konstantea da:
P1
4 atm
=
= 0, 013 atm/K
300 K
T1
Tenperatura 400 K-era arte igotzen bada, honela kalkulatuko dugu
presioa:
P1
P
P2
= 2
= 0, 013 atm/K P2 = 5, 3 atm
400 K
T1
T2
5.
Gas batek 2 atm-ko presioa eragiten du 0 C-ko tenperaturan. Zer tenperatura

izango du bolumena aldatu gabe 4 atm-ko presioa eragiten badu?
Bolumena aldatu gabe gasaren presioa halako bi izanez gero, tenperatura
absolutua ere bikoiztuko da; izan ere, bi magnitude horiek zuzenki
proportzionalak dira, eta beraz, tenperatura 546 K-ekoa izango da.
26
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 27
ERANTZUNAK
6.
Gay-Lussacen legeak hau dio: bolumena konstantea bada, presioa eta

tenperatura magnitude zuzenki proportzionalak dira. Esan al dezakegu
bolumen konstantean gas baten tenperatura halako bi igotzen bada
haren presioa ere halako bi izango dela?
Bai. Bolumena ez bada aldatzen, presioa eta tenperatura zuzenki
proportzionalak dira.
7.
Beheko eskeman, gas beraren bi egoera ageri dira. Adierazi

matematikoki zer lotura dagoen egoera bateko presioaren eta
tenperaturaren eta beste egoerako presioaren eta tenperaturaren
artean.
1. egoera
P1, V1
V = 10 L
2. egoera
Bolumen konstantean, lotura hau da:

8.
P2, V2
V = 10 L
P1
P
= 2.
T1
T2
5 L-ko ontzi batean, oxigeno gasa sartu dugu, 4 atm-ko presioan,

eta haren tenperatura 27 C-koa dela ikusi dugu. Zer bolumen hartuko
du 127 C-an, presioa aldatzen ez bada?
Presioa aldatzen ez bada, bolumenaren eta tenperaturaren arteko
lotura konstantea da:
V1
L
= 0, 017
T1
K
Hortaz, tenperatura 400 K-era igotzen bada, tenperatura ekuazioan
bakanduz lortuko dugu bolumena:
V2
L
V2 = 6,7 L
= 0, 017
400
K
9.
Gas batek 5 L-ko bolumena hartzen du 0 C-ko tenperaturan. Zer tenperatura

izango du presioa aldatu gabe 10 L-ko bolumena hartzen badu?
Gas baten bolumena bikoiztu eta presioari konstante eusten bazaio,
tenperatura halako bi handitu eta 546 K-ekoa izango da.
10.
Charles-Gay-Lussacen legearen arabera, presio konstantean, gas baten

bolumena eta tenperatura magnitude zuzenki proportzionalak dira.
Esan al dezakegu presio konstantean gas baten tenperatura halako bi
igotzen bada haren bolumena ere bikoiztuko dela?
Bai. Presioa ez bada aldatzen, bolumena eta tenperatura zuzenki
proportzionalak dira.
27
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 28

11.
Beheko eskeman, gas beraren bi egoera ageri dira. Adierazi

matematikoki zer lotura dagoen egoera bateko bolumenaren eta
tenperaturaren eta beste egoerako bolumenaren eta tenperaturaren
artean.
1. egoera
V1, T1
P = 2 atm
2. egoera
V2, T2
P = 2 atm
Presio konstantean, hau izango da lotura:

V1
V
= 2
T1
T2
12.
13.
Zergatik dute erretzaile pasiboek osasunerako arriskua?

Teoria zinetikoaren arabera, gasak hedatu eta haiek barne hartzen
dituen ontziaren bolumen osoa hartzen dute. Hori dela-eta, pertsona
batek lokal batean erretzen badu, zigarroaren errekuntzan sortzen
diren partikula kaltegarriak, askatasunez mugitzen direnez, bazter
guztietara iristen dira, eta lokalean dauden pertsona guztiek arnasten
dituzte; horren ondorioz, erretzaile pasiboak dira.
Substantzia batek solido-egoeran duen dentsitatea likido-egoeran duena
baino handiagoa al da beti?
Oro har, solido-egoeran dagoen substantzia baten dentsitatea
likido-egoeran baino handiagoa da. Zenbait salbuespen daude,
urarena, adibidez. Urak dentsitate txikiagoa du solido-egoeran;
hori dela-eta, izotzak ur gainean flotatzen du.
14.
Azaldu, teoria zinetikoan oinarrituz, zergatik handitzen den jariakortasuna

tenperatura igotzean.
Laguntza: gogoan izan zer gertatzen zaien eztiari eta olioari berotzen
direnean eta hozten direnean.
Teoria zinetikoaren arabera, tenperaturak gora egitean, partikulen
mugimendu-askatasuna handitu egiten da; elkarren gainean irristatzen
dira, eta horren ondorioz, jariakortasuna handitu egiten da.
15.
Zure ustez, lehenago lehortuko da edalontzi bat ke-xurgagailuaren azpian

jarriz gero?
Ke-xurgagailuaren azpian ontzi busti bat jartzean, ke-xurgagailuak
uraren gainean dagoen airea xurgatuko du, ur molekulekin batera;
beraz, lehenago lehortuko da ontziaren hormen gainean dagoen
likidoa.
28
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 29
ERANTZUNAK
16.
Hestebeteak egiteko prozesuan, lehorketa-fase bat dago.

Diseinatu fase hori egiteko egokia den instalazio bat. Kontuan
hartu tenperaturak baxua izan behar duela, haragia gal ez
dadin.
Hestebeteak haragi xehatuz egiten diren eta heltze- eta
lehortze-prozesuan jartzen diren produktuak dira. Haiek egiteko
faseak hauek dira:
Haragia xehatzea.
Ongailu, gehigarri eta gozagarriak gehitzea.
Nahastea oratzea.
Aurretik heltzea.
Betetzea.
Hartzitzea.
Heltzea.
Lehortzea.
Lehortzeko fasea oso garrantzitsua da produktuaren
hezetasun-maila doitzeko. Lehortze-instalazioa ona izan dadin,
beharrezkoa da hestebeteak giro freskoan eta lehorrean daudela
bermatzea.
17.
Harrikoa egiten duzunean, platerak edalontziak baino arinago lehortzen

dira. Eman arrazoiak.
Platerek edalontziek baino azalera handiagoa eta, beraz, airearekiko
ukipen-azalera handiagoa dute. Hori dela-eta, ur molekulak arinago
lurruntzen dira plateretan.
18.
Egun haizetsuetan bareetan baino freskoago sentitzen gara,

nahiz eta giro-tenperatura bera izan. Azaldu zergatik.
Haizeak larruazaletik hurbileko aire-geruzak berritzea errazten du,
eta horren ondorioz, molekulak lurruntzeko erritmoa handitu egiten da.
Prozesu horretan, bero-energia xurgatzen da, eta irudipen hori
freskotzat hartzen dugu.
19.
Azaldu zergatik erabiltzen dugun haizemailea freskatzeko.

Haizemaileak larruazaletik gertuko aire beroko geruzak berritzen ditu;
izan ere, gure inguruko giroan tenperatura txikiagoko aire-geruzak
eramaten ditu.
Aire-geruzak berritu ezean, izerdiarekin batera sortzen den ur-lurruna
larruazalaren gainean geratzen da eta hezetasunez bustitako
aire-geruza bat sortzen du. Geruza horrek lurruntze-prozesua
eragozten du, eta beraz, hozte-efektua ez da gertatzen.
29
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 30

20.
Eman tenperatura zentigradu hauek eskala absolutuan (Kelvin).

a) 0 C
d) 100 C
b) 20 C
e) 27 C
c) 27 C
f) 273 C
Tenperatura absolutuaren eta tenperatura zentigraduaren arteko
baliokidetasunean T (K) = t (C) + 273 oinarrituta, emaitza hauek
lortuko ditugu:
a) 273 K
d) 173 K
b) 293 K
e) 246 K
c) 300 K
f) 0 K
21.
Adierazi presio hauek atmosferatan:

a) 670 mm Hg
b) 600 mm Hg
c) 700 mm Hg
d) 1.040 mm Hg
1 atm = 760 mm Hg dela kontuan hartuta:
1 atm
= 0,882 atm
760 mm Hg
1 atm
b) 600 mm Hg
= 0,789 atm
760 mm Hg
1 atm
c) 700 mm Hg
= 0,921 atm
760 mm Hg
1 atm
d) 1.040 mm Hg
= 1,368 atm
760 mm Hg
a) 670 mm Hg
22.
Adierazi bolumen hauek cm3-tan:

a) 200 mL
c) 0,5 L
b) 1 L
d) 100 m3
Hau da baliokidetasuna: 1 m3 = 1.000 L.
1 cm3
= 200 cm3
1 mL
1.000 cm3
b) 1 L
= 1.000 cm3
1L
1.000 cm3
c) 0,5 L
= 500 cm3
1L
106 cm3
d) 100 m3
= 108 cm3
1 m3
a) 200 mL
30
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 31
ERANTZUNAK
23.
24.
25.
26.
Osatu gasen legeei buruzko testu hauek.

a) Boyleren legeak dio, gas-masa bererako eta tenperatura
konstantean, presioa eta bolumena magnitude alderantziz
proportzionalak direla. Horrek esan nahi du presioa halako bi
handitzen denean, bolumena erdiraino txikitzen da. Lege hori
adierazten duen grafikoak hiperbola itxura du.
b) Charlesen legearen arabera, gas-masa bererako eta presio
konstantean, bolumena eta tenperatura magnitude zuzenki
proportzionalak dira. Horren ondorioz, tenperatura halako bi
denean, bolumena bikoiztu egiten da.
c) Gay-Lussacen legeak azaltzen duenez, gas-masa bererako eta
bolumen konstantean, presioa eta tenperatura magnitude zuzenki
proportzionalak dira. Horrenbestez, tenperatura bikoizten denean,
presioa bikoiztu egiten da.
Osatu esaldi hauek. Gasen teoria zinetikoarekin lotuta daude.
a) Gasen partikulen arteko kohesio-indarrak ia nuluak dira.
b) Partikulen tenperatura haien energia zinetikoarekiko
zuzenki proportzionala da.
c) Gas baten tenperatura igotzen denean, haren presioa
handitzen da, bai eta haren partikulen higitze-abiadura
ere.
d) Energia zinetikoa handitzean, partikulek maizago egiten
dute talka ontziko hormekin, eta horren ondorioz, haien
presioa handitu egiten da.
Osatu taula hau, aipatzen den legea aplikatuz:
Boyle-Mariotte-ren legea: P (atm) V (L) = konstantea = 2 atm L.
P (atm)
10
V (L)
0,25
0,2
P (atm) V (L)

Gay-Lussac-en legea:
P ( atm)
= konstantea = 0,01 atm/K
T (K )
P (atm)
0,4
T (K)
100
200
400
800
P (atm) / T (K)
0,01
0,01
0,01
0,01
31
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 32

27.
Charlesen legea:
28.
V (L)
= konstantea = 0,02 L/K
T (K )
V (L)
T (K)
100
250
200
400
V (L) / T (K)
0,02
0,02
0,02
0,02
Gas-masa batek 5 L-ko bolumena hartzen du presioa 1 atm-ekoa denean.

Zer bolumen beteko du presioa 2 atm-ra handitzen bada eta tenperatura
aldatzen ez bada?
Tenperatura ez bada aldatzen:
P1 (atm) V1 (L) = P2 (atm) V2 (L)
1 atm 5 L = 2 atm V2 (L) V2 = 2,5 L
29.
5 L-ko ontzi baten barruan dagoen gasa 2 atm-ko presioan eta 27 C-ko
tenperaturan dago. Zer bolumen hartuko du gasak 27 C-an eta 1,0 atm-ko
presioan?
a) 2,5 L
c) 10 L
b) 8,9 L
d) Gasaren arabera.
c) da erantzun zuzena. Eragiketa egiten badugu:
P1 (atm) V1 (L) = P2 (atm) V2 (L)
2 atm 5 L = 1 atm V2 (L) V2 = 10 L
30.
Zer bolumen beteko du gas batek 300 K-ean, presioa aldatu gabe,
250 K-ean 2 L-koa hartzen bazuen?
V1 (L)
V (L)
2L
V (L)
= 2
= 2
V2 = 0,24 L
T1 (K)
T2 (K)
250 K
300 K
31.
5 L-ko gas-bolumena, baldintza normaletan

(P = 1 atm, T = 273 K), 373 K-era arte berotzen da.
a) Kalkulatu presioa, prozesuan bolumen konstanteari eusten bazaio.
b) Kalkulatu gasaren bolumena, hura presio konstantean berotzen bada.
a) Gay-Lussacen legea aplikatuko dugu:
P1
P2
=
T1
T2
P2
1 atm
=
P2 = 1, 37 atm
273 K
373 K
32
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 33
ERANTZUNAK
b) Charlesen legea aplikatuko dugu:

V1 (L)
V (L)
5L
V (L)
= 2
= 2
V2 (L) = 6, 8 L
T1 (K)
T2 (K)
273 K
373 K
32.
Taula honetako balioak tenperatura konstantean hartu ditugu. Aztertu

Boyle-Mariotteren legea betetzen duten.
a) Egin P-V grafikoa. Zer itxura du?
b) Nolakoa da presioaren eta bolumenaren arteko biderkadura?
c) 0,1 L-ko bolumenean, zer presio izango du gasak?
d) Presioa 2 atm-ra handitzen bada, zenbatekoa izango da bolumena?
P (atm)
V (L)
P V (atm L)
0,10
5,00
0,50
0,25
2,00
0,50
0,50
1,00
0,50
0,75
0,67
0,50
1,00
0,50
0,50
a) Grafikoak hiperbola itxura du.

P (atm)
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
0
5 V (L)
b) Grafikoaren kurbak adierazten du gas baten presioa eta bolumena

alderantziz proportzionalak direla.
c) P V = 0,5 atm L ekuazioan V = 0,1 L ordezkatzen badugu,
P = 5 atm lortuko dugu.
d) Ekuazio horretan P = 2 atm ordezkatuz, V = 0,25 L lortuko dugu.
33.
Taula honetako datuak presio

konstantean hartu ditugu. Datu horiek
erabiliz, egin V-T grafikoa.
a) Zer itxura du grafikoak?
b) Nolakoa da V eta T arteko zatidura?
c) Zer tenperaturatan izango da V = 2 L?
V (L)
T (K)
V / T (L/K)
1,00
273
3,66 103
1,18
323
3,65 103
1,37
373
3,67 103
1,73
473
3,66 103
33
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 34

a) Grafikoa lerro zuzena da.
V (L)
1,6
1,2
0,8
0,4
0,0
250
300
350
400
450
3
b) V eta T arteko zatidura konstantea da, 3,66 10

3
c) V/T = 3,66 10
lortuko dugu.
34.
500 T (K)
L/K-ren berdina.
L/K ekuazioan V = 2 L ordezkatu eta T = 546 K
Bolumen konstanteari eutsita, gas baten presioa neurtu dugu, zenbait

tenperaturatan. Datuak grafiko honetan jaso dira:
T (K)
340
310
280
250
2,0
2,2
2,4
2,6
2,8 P (atm)
a) Ba al dago loturarik gasaren presioaren eta tenperaturaren artean?

b) Adierazi lotura hori hizkuntza zientifikoan (enuntziatua eta formula
matematikoa).
P (atm)
T (K)
2,2
2,4
2,6
2,8
275
303
330
358
385
P / T (atm/K) 7,27 103 7,27 103 7,27 103 7,27 103 7,27 103
a) Grafikoak adierazten du presioa eta tenperatura alderantziz

proportzionalak direla. Bolumen konstantean, gas batek eragiten
duen presioa haren tenperaturarekiko zuzenki proportzionala da.
34
908283 _ 0023-0046.qxd
10/9/07
11:16
Pgina 35
ERANTZUNAK
P (atm)
= konstantea 7,27 103 atm/K
T (K)
Begiratu tenperatura konstantean gas batek dituen presio- eta bolumendatu hauei:
a) Egin P-V grafikoa.
b) Adierazi aldagaien arteko erlazioa hizkuntza zientifikoan (enuntziatua
eta formula matematikoa).
c) Zenbatekoa da P V biderkadura taulako kasu bakoitzean?
d) Kalkulatu zer presio behar den esperimentuko gasak 1 L-eko bolumena
har dezan.
b)
35.
Presioa (atm)
10
Bolumena (L)
100
50
25
20
10
P V (atm L)
100
100
100
100
100
a) Grafikoak hiperbola itxura du.

P (atm)
10
0
0
20
40
60
80
100 V (L)
b) Gas batek eragiten duen presioa hartzen duen bolumenarekiko

alderantziz proportzionala da, betiere, tenperatura konstantea bada.
Matematikoki, honela adierazten da:
P V = konstantea
c) Presioaren eta bolumenaren arteko biderkadura konstantea da,
eta 100 atm L-ren berdina.
d) P V = 100 atm L ekuazioan V = 1 L ordezkatzen badugu, hau
lortuko dugu: P = 100 atm.
35
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 36

36.
Zenbait esperimentu egin dira, eta haietan, hidrogeno-masa beraren

zenbait neurri hartu dira. Osatu taula eta erantzun.
a) Zer ondorio ateratzen duzu P V/T-ren balioetatik?
b) Zer esperimenturi esker froga dezakezu Boyleren legea?
Eta Charlesen legea? Eta Gay-Lussacena?
T (K)
P V /T
Esperimentua
P (atm)
V (L)
0,5
12
300
0,02
0,5
16
400
0,02
1,0
400
0,02
1,0
16
800
0,02
2,0
10
1.000
0,02
4,0
10
2.000
0,02
a) Gas berarekin egindako esperimentu guztietan, hau betetzen da:

P V / T = konstantea = 0,02 atm L / K.
b) B eta C esperimentuei (T = ktea.) esker froga dezakegu Boyleren
legea. [A eta B] eta [C eta D] esperimentuei (P = ktea.) esker froga
dezakegu Charlesen legea. Azkenik, E eta F (V = ktea.)
esperimentuei froga dezakegu Gay-Lussacena.
37.
38.
Osatu teoria zinetikoari buruzko esaldi hauek.

Partikula guztiak etengabe higitzen ari dira; tenperatura igo ahala,
arinago.
Partikulen artean, erakarpen-indarrak daude, eta haiei esker, elkarri
lotuta egoten dira partikulak.
Solidoak osatzen dituzten partikulen arteko indarrak handi samarrak
dira.
Zer gertatuko litzateke materia osatzen duten partikulen artean erakarpenindarrik ez balego?
a) Ez legoke materiarik.
b) Substantzia guztiak gas-egoeran egongo lirateke.
c) Ez legoke solidorik.
d) Substantzia guztien urtze- eta irakite-puntuak oso handiak izango
lirateke.
Erantzun zuzenak: b) eta c).
39.
36
Giro-tenperaturan, gatz arrunta solido-egoeran dago. Gatza osatzen duten

partikulei buruzko esaldi hauetatik, esan zein den zuzena.
a) Oso indar ahulez lotuta daude.
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 37
ERANTZUNAK
b) Higidura-askatasun osoa dute.

c) Ontziaren formara egokitzeko behar adinako higikortasuna dute.
d) Ez dago haiek bereizterik, eta haien arteko distantzia konstantea
da.
Erantzun zuzena d) da.
40.
Motorrek erabiltzen dituzten erregaiak petrolioaren deribatuak dira.

Errekuntzaren ondorioz, gasak sortzen dira; haietako bat ur-lurruna da.
Hori kontuan hartuta, esan zer den altitude handian hegan daudela
hegazkinek uzten duten lorratz zuria. Zergatik ez dugu hura ikusten
hegazkinak altitude txikian daudenean?
Erreakzio-motorrean gertatzen den errekuntzak kanpoaldera
botatako gasak besteak beste, ur-lurruna azkar-azkar hedatu
eta hoztu egiten da. Atmosfera zero azpiko tenperaturan badago eta
ez badago lehorregi, ur-lurruna tanta txikietan kondentsatzen da,
botatako gasen lorratzean zehar. Ur-lurruna bat-batean hozten bada,
sublimazioa gertatzen da, eta ur-lurrunak izotzezko lorratz garden
bat osatuko du. Hegazkinak altitude txikian daudenean, atmosferaren
tenperatura altuagoa da, eta beraz, aipatu dugun prozesua ez da
hain erraz gertatzen.
41.
Udaberrian, eta udako goiz batzuetan, ur tantak ikus ditzakegu

landareetan, bai eta euririk egiten ez duen egunetan ere; tanta horiei
ihintza esaten diegu. Ihintza goizetan izaten da eta egunean zehar
desagertu egiten da. Zergatik?
Ihintza lurrazalaren eta landareen gainean atmosferako
lurruna zuzenean kondentsatzean sortzen diren ur tanta txikiak
dira. Ihintza honela sortzen da: beroaren eroale txarrak diren
gorputzak esate baterako, landareak asko hozten dira gauetan,
zerua garbi dagoenean, espaziorantz bero-erradiazio handia igortzen
dutelako. Prozesu horren ondorioz, lurrarekin eta landareekin
kontaktuan dauden aire-geruzak gehiegi hozten dira eta, beraz,
ezin diote ur-lurrun guztiari eutsi. Hori dela-eta, ura kondentsatu
egiten da, eta tantatxoak sortzen dira, betiere, tenperatura
0 C-tik gorakoa bada. Ihintza gaurdinetan sortzen da; hau da,
gaueko erradiazioaren ondorioz aire zabalean dauden azalen
tenperatura airearen ihintz-puntutik behera jaisten denean
(ihintz-puntuaren tenperaturan, airea ase egiten da, hozteagatik soilik,
lurruna gehitu gabe eta presioa aldatu gabe, alegia). Orduan,
hezetasuna azal horien gainean kondentsatzen da. Egunean zehar,
Eguzkia irteten bada edo tenperaturak gora egiten badu, ur tantak
lurrundu eta ihintza desagertu egiten da.
37
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 38

42.
Neguan, zenbait goizetan eta euririk egin ez duenean, geruza zuri bat
agertzen da larreetan; horri antzigarra esaten diogu.
a) Zergatik desagertzen da eguerdi aldera?
b) Zergatik ez dago antzigarrik euria egiten duenean?
Oso gau hotzetan hots, tenperatura zero azpikoa denean,
atmosferako airean dagoen ur-lurrunak antzigarra sortzen du;
alegia, gaueko ihintz izoztua, izotz-kristalak osatzen dituzten
ur molekula solidotuak. Antzigarra ihintza bezala sortzen da,
baina ur-lurruna, kondentsatu beharrean, sublimatu egiten da,
orratz gisa. Egunean zehar tenperatura zerotik gorakoa bada,
izotza urtu eta, ondoren, lurrundu egiten da. Hortaz, antzigarra
atmosferako lurrunetik zuzen-zuzenean sortzen den izotza da;
hau da, ez da likido-egoeratik igarotzen. Hori dela-eta, fenomeno
horri izotz zuria ere esaten zaio.
Egunean zehar euria egiten badu, zero gradutik gorako tenperaturan
dauden euri tantek azkar urtzen dituzte antzigarra osatzen duten izotz
partikulak.
43.
Azaldu noiz egiten duen hotzik handiena, euria egiten duenean ala elurra
egiten duenean.
Euria egiteko, beharrezkoa da atmosferako tenperatura zero gradu
zentigradutik gorakoa izatea. Bestela, tenperatura 0 C-tik beherakoa
denean, euria elur bihurtzen da. Elurra kristal mikroskopikoz osatutako
ur izoztua da, eta kristal horiek elkartu eta maluta zuriak osatzen
dituzte. Horrenbestez, elurra egiten duen egunetan, giroko tenperatura
euria egiten duenean termometroek adierazten duten tenperatura
baino baxuagoa izango da beti.
44.
Zer da lainoa? Oro har, ibaietatik eta urtegietatik hurbil agertzen da. Eman
hori azaltzen duen arrazoiren bat.
Lainoa (oso altitude txikian dauden hodeiak) ur tantatxoz osatuta
dago. Airea oso heze dagoenean, ur tanta horiek kondentsatu egiten
dira eta esekiduran daude, eta Lurraren azalarekin daude kontaktuan.
Ur-masa handien (itsasoetako kostaldeak, aintzira handiak eta ibaiak)
ondoan, errazago sortzen da lainoa, askoz ur molekula gehiago
lurruntzen direlako.
Lainoa bi modutan sor daiteke: airea ihintz-puntutik beherako
tenperaturan hozten denean (ihintz-puntuaren tenperaturan, airea ase
egiten da, hozteagatik soilik, lurruna gehitu gabe eta presioa aldatu
gabe, alegia), edo lurruntzearen ondoriozko ur-lurrun gehiago sortzen
denean. Lainoa sortzeko, behar beste kondentsazio-gunek egon behar
dute airean.
38
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 39
ERANTZUNAK
45.
Udan neguan baino gehiago nabaritzen da lurrinen usaina, baina gutxiago

irauten du. Zergatik?
Oro har, udako egunetan, tenperatura handiagoa delako, eta horrek
lurrinen azaleko partikulak lurruntzeko prozesua ahalbidetzen duelako.
Lurruntzen diren molekulak hedatu eta espazioaren bolumen osoa
hartzen dute. Neguko egunetan, berriz, tenperatura txikiagoa da,
eta beraz, lurruntze-prozesua motelago gertatzen da; horrenbestez,
usainak gehiago irauten du.
46.
Haragi gordinak ez du ia usainik, baina haragi gisatuarena etxe osoan

hedatzen da. Zergatik?
Elikagai bat esaterako, haragia berotzean, haren azaleko partikulen
energia handitu egiten delako; hau da, azkarrago mugitzen direlako.
Beraz, gero eta molekula gehiago igarotzen dira gas-egoerara, eta
haiek eramaten dute usaina airean zehar.
47.
Denborarekin, armairuetan esekitzen ditugun naftalinazko bolatxoak

desagertu egiten dira. Zergatik?
Naftalina solido-egoeratik gas-egoerara zuzenean igarotzen den
substantzia kimikoa delako. Horregatik, naftalinazko bolatxoen masa
txikitu egiten da, naftalinazko molekulen sublimazioa dela-eta; hau da,
solido-egoeratik gas-egoerara igarotzen direlako, zuzenean, likido
egoeratik igaro gabe, alegia.
48.
Filmetako efektu berezietan erabiltzen den elur karbonikoa 78 C-an

sublimatzen den karbono dioxido (CO2) solidoa da. Zer egoeratan egongo
da giro-tenperaturan?
Elur karbonikoa (solido-egoeran dagoen karbono dioxido zuria)
solido-egoeran dago 78 C-tik beherako tenperaturan,
eta tenperatura horretatik gora gas-egoerara igarotzen da,
likido-egoeratik igaro gabe. Prozesu horretan, laino zuri bat
sortzen da, ur-lurrun kondentsatuak eta gas-egoeran dagoen
karbono dioxidoak osatua.
49.
Autoaren kristalak maiz lausotzen dira neguan. Hori eragozteko, apur bat
ireki behar da leihoa. Zergatik?
Arnastean sortzen dugun arnasa aire beroa eta hezea da. Autoaren
kristalek tenperatura baxua badute eta giroa ur-lurrunez ase badago,
lurruna kristal hotzen gainean kondentsatzen da.
Leihoa irekitzean, giroan asetako lurrun kantitatea txikitu egiten da eta
kristalen lausoa desagertzen da.
39
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 40

50.
51.
Edari hotzak edontzi-azpikoen gainean jartzen dira. Ba al dakizu zergatik?

Edalontziko likidoaren tenperatura baxuak airean dauden
ur-lurrunaren partikulak kondentsatzea eragiten duelako, eta ur tantak
sortzen direlako edalontziaren hormen gainean. Ur tanta horiek
kristalean behera jaisten dira, edalontziaren oinarriaren ingururaino,
uztarri moduko markak uzten dituzte azalean.
Efektu hori eragozteko, edontzi-azpikoak jartzen dira. Edalontzien
hormetan behera jaisten den ura xurgatu eta mahaian marka horiek
sortzea eragozten dute.
Behin baino gehiagotan esango zizuten hau etxean: Itxi hozkailuko atea,
antzigarra sortuko da-eta. Zergatik sortzen da?
Aire zabalean antzigarra sortzeko fenomenoaren antzekoa da.
Hozkailua irekitzen dugunean, airean dagoen ur-lurruna haren barruan
sartzen da. Hozkailua oso tenperatura baxuan dago, eta ur-lurruna,
horma hotzak eta beroaren eroale txarrak diren objektuak ukitzean,
sublimatu eta solidotu egiten da. Izotz-kristalak (orratzak, malutak)
edo antzigarra sortzen da.
Izotz hori sor ez dadin, komeni da hozkailuen eta izozkailuen ateak
maiz ez irekitzea. Horri esker, aire beroa eta ur-lurruna sartzea
eragotziko dugu.
52.
53.
Zergatik lausotzen da bainugelako ispilua dutxatzen zarenean?

Dutxatzen zaren bitartean sortzen den ur-lurrun beroak tantatxoak
sortzen dituelako, lainoaren modukoak. Tanta horiek tenperatura
baxuagoan dauden azalak (hormak eta ispiluak) ukitzen dituztenean,
beroa galtzen dute haien tenperatura azalenarekin berdintzeko.
Lainoaren moduko tantak egoera fisikoz aldatu eta, horren ondorioz,
kondentsatu egiten dira, eta ispiluak lausotzen dituzten ur tantak
sortzen dira.
Arrazoitu kasu hauetan gertatzen diren egoera-aldaketak:
a) Gauean izotza egiten duenean, granitozko blokeak hautsi egin
daitezke.
b) Tenperaturak gora egitean, iodozko kristalek kolore moreko lurrunak
sortzen dituzte.
c) Maratoiko lasterkariek, freskatzeko, ura botatzen diote beren buruari.
a) Arrailetako ura solidotzea.
b) Sublimazioa: iodoa solidotik gasera igarotzen da.
c) Lurruntzea: ura lurruntzean, kirolarien azalaren tenperatura txikitu
egiten da.
40
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 41
ERANTZUNAK
54.
Irakurri testua eta erantzun galderei.

Puxika baten barruan, helioa (He) dago. Puxika lehertzen denean, helioa
hedatu egiten da, libre dagoen espazio osoan. Fenomeno hori helioaren
partikulen agitazioaren ondorioz gertatzen da; izan ere, airearen partikulek
beren ausazko higiduran uzten duten lekua hartzen dute helioaren
partikulek. Azkenean, partikulen nahaste uniformea lortzen da, ontziko
bolumen guztian.
a) Nola esaten zaio fenomeno horri?
b) Gasek soilik al dute ezaugarri hori?
c) Helioaren ordez beste gas astunago bat izango balitz, arinago ala
motelago gertatuko litzateke fenomenoa?
d) Udan eta neguan berdin gertatuko litzateke fenomenoa?
a) Gasen difusioa.
b) Ez, gasek ez ezik, likido nahaskorrek ere fenomeno bereizgarri hori
dute.
c) Zenbat eta handiagoa izan dentsitatea, orduan eta motelago
gertatuko da difusioaren prozesua. Helioaren ordez beste
gas astunago bat izango balitz, difusioa motelagoa izango
litzateke.
Izan ere, gasen partikularik arinenak azkarren mugitzen dira. Hau
da, zenbat eta masa handiagoa izan gasa osatzen zuten partikulek,
orduan eta motelago mugituko dira.
d) Zenbat eta handiagoa izan giroko beroa, orduan eta handiagoa
izango da molekulen higikortasuna. Beraz, udan neguan baino
azkarrago gertatuko da fenomenoa.
55.
56.
Osatu testua, falta diren hitzak jarriz.

Baporizazioa likido bat likido-egoeratik gas-egoerara igarotzean
gertatzen den egoera-aldaketa da.
Aldaketa masa guztian gertatzen bada, tenperatura eta presio jakin
batzuetan, irakitea esaten zaio.
Alabaina, likidoaren azalean soilik eta edozein tenperaturatan
gertatzen bada, lurruntzea esaten zaio.
Azaldu esaldi hauek eta esan zuzenak ala okerrak diren:
a) Substantzia puru bakoitzak bere urtze- eta irakite-puntuak ditu.
b) Likido bat berotzean, haren tenperaturak ez du beti gora egiten.
c) Urak 100 C-an irakiten du, munduko leku guztietan.
d) Solido-egoeratik likido-egoerara igarotzeko behar den tenperatura
likidotik solidora aldatzeko behar den bera da.
41
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 42

e) Armairuetan sitsei aurre egiteko jartzen diren naftalinazko
bolatxoak tantarik isuri gabe txikitzen dira, sublimatu egiten
direlako.
f) Substantzia puruen urtze- eta irakite-puntuek balio konstanteak
dituzte.
a) Zuzena. Izan ere, zenbait baldintzatan, substantzia bakoitzaren
propietate bereizgarria da.
b) Zuzena. Egoera-aldaketa gertatzen den bitartean, tenperaturak
konstante jarraitzen du.
c) Okerra. Irakite-tenperatura presio atmosferikoaren mendean
dago.
d) Zuzena. Urtze-tenperatura eta solidotze-tenperatura berdinak
dira.
e) Zuzena. Sublimazioa solidotik gaserako egoera-aldaketa da.
f) Zuzena. Baina substantzia puruenek soilik.
57.
80 C-an dagoen likido bat 10 C-an dagoen gela batean utzi dugu.
Begiratu taulari:
Denbora (min)
Tenperatura (C)
10
80
78
76
74
72
70
a) Adierazi tenperatura-denbora grafikoa.

b) Zer tenperatura izango du likidoak handik 5 min-ra?
c) Zenbat denbora beharko du 10 C izateko?
a) Hau da grafikoa:
T (C)
80
78
76
74
72
70
68
0
10 t (min)
Grafikoaren maldak adierazten du bi minutuko tarte bakoitzen oro

tenperatura 2 C jaisten dela.
42
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 43
ERANTZUNAK
b) Handik bost minutura, tenperatura 75 C-koa da.

c) Zuzenaren ekuazioaren arabera, 80 minutuan, tenperatura
0 C-koa izango da:
t (min) = 80 T (C)
Hortaz:
T (C) = 80 t (min) = 80 80 = 0
58.
Taulak 10 minutuan zehar berotzen den likido baten tenperatura

erakusten du.
Denbora (min)
Tenperatura (C)
10
20
30
40
50
50
50
a) Egin tenperatura (C)-denbora (min) grafikoa.

b) Interpretatu grafikoko tarteak.
c) Zein da likidoaren irakite-puntua? Eta kondentsazio-puntua?
a) Grafikoak itxura hau izango du:
T (C)
60
2
50
1
40
30
20
10
0
0
10 t (min)
b) Grafikoak bi tarte ditu. Batean, tenperatura igotzen da, eta bestean,

konstantea da.
Lehen tartean (1), bi minutuko denbora tarte bakoitzean,
tenperatura 10 C igotzen da.
Bigarren tartean (2), likidoari emandako bero-energia
egoera-aldaketan (irakitean) alderantzikatzen da, eta aldaketak
irauten duen bitartean, tenperaturak konstante jarraitzen du.
c) Likidoaren irakite-puntua (likidoa gasa) 50 C-koa da,
kondentsazio-puntuaren (gasa likidoa) berdina.
43
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 44

59.
Hona hemen hasieran solidoa den substantzia baten beroketari buruzko

grafikoa:
T (C)
100
50
0
0
10
20
30
t (min)
a) Zein da urtze-puntua?
b) Azaldu zer gertatzen den tarte bakoitzean, solidoei eta likidoei
aplikatutako teoria zinetikoaren arabera.
a) Urtze-puntua grafikoaren tarte horizontalari dagokio. Tarte horretan,
tenperatura 110 C-koa da, eta egoera-aldaketa gertatzen den
bitartean, konstantea.
b) Substantzia puruek urtze-puntu eta irakite-puntu bereizgarriak
dituzte. Nahasteek ez dute urtze- eta irakite-puntu finkorik.
Beraz, substantzia purua da.
Lehen tartean, substantzia solido-egoeran dago, eta hari ematen
zaion energiak partikulen bibrazio-higidura handitzea eta, beraz,
tenperaturak gora egitea eragiten du.
Tarte horizontalean, solidotik likidorako egoera-aldaketa gertatzen
da. Substantziari ematen zaion energia erakarpen-indarrak
gainditzeko, solidoaren partikulak bereizteko eta
likido-egoerara igarotzeko erabiltzen da. Hori dela-eta,
egoera-aldaketa gertatzen den bitartean, tenperatura ez da
igotzen.
Alegia, egoera-aldaketa gertatzen den bitartean, substantziak
jasotzen duen energiak ez du hura osatzen duten partikulen
abiadura handitzeko balio.
Substantzia berotzean emandako energia solidoaren partikulen
arteko loturak ahultzeko erabiltzen da. Horren ondorioz, solidoa
likido-egoerara igarotzen da, pixkanaka-pixkanaka.
44
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 45
ERANTZUNAK
60.
Grafiko hau edalontzi bateko likidoaren hozteari

dagokio:
T (C)
100
80
50
0
0
10
20
30
t (min)
Esaldi hauetatik, zein da okerra?

a) Urtze-puntua 80 C-koa da.
b) Hozten hasi eta hamar minutura, substantzia
solido-egoeran dago.
c) Hasi eta 5 min-ra, edalontzian likidoa besterik ez dago.
d) Irakite-puntua 100 C-tik beherakoa da.
a)
b)
c)
d)
Zuzena.
Zuzena.
Zuzena.
Okerra.
IRAKURLEAREN TXOKOA
1.
Idatzi aurreko testuaren laburpena (gehienez, bost lerrokoa).
Erantzun anitza.
2.
Aurreko testuan, Lurraren jatorrizko atmosfera aipatzen da.

a) Garai hartan, zer gasek osatzen zuten?
b) Zer konposizio du gaur egun?
c) Zergatik dago gas-egoeran gure atmosfera?
a) Metanoak, amoniakoak eta hidrogenoak.
b) Nitrogenoa, oxigenoa eta beste batzuk.
c) Haren irakite-puntua giroko tenperatura baino baxuagoa
delako.
45
908283 _ 0023-0046.qxd
27/7/07
14:13
Pgina 46

3.
Zer esanahi du atmosfera erreduktore kontzeptuak? Zer lotura du disoluzio

kontzeptuak Lurrean bizia agertzearekin?
Hartan zenbait aldaketa kimiko (erredukzioa) gertatzen direla. Jatorrizko
zopa ur-disoluzioa zen.
4.
Oparinen garaian, zientzialariek ez zuten haren hipotesia kontuan hartu.

Pentsatu eta azaldu zergatik.
Haren teoria ezin zelako enpirikoki frogatu.
5.
46
Bilatu eta kontatu Alexander I. Oparin biokimikariaren biografia laburra.

Erantzun anitza. Oparin 1894an jaio eta 1980an hil zen.
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 47
Materia:
nola ageri den
EDUKIEN MAPA
MATERIA
hauek osatuta dago:
Substantzia
puruak
elementuak
Nahasteak
konposatuak
homogeneoak
hiru egoeratan
egon daitezke:
solidoa
propietate hauek ditu:
likidoa
hauen bidez
adieraziak:
heterogeneoak
Orokorrak
Bereizgarriak
adibidez:
adibidez:
masa bolumena tenperatura
gasa
honekin hauekin
neurtzen neurtzen
da:
da:
dentsita- disolbagatea
rritasuna
honekin
neurtzen
da:
hauek ikas
ditzakegu:
disoluzioak
balantza probeta termometroa

izan daitezke:
bureta
ikurrak
pipeta
Dalton
irudiak
diluituak
kontzentratuak
aseak
gaur egun
letrak
prezipitatuontzia
HELBURUAK
Substantzia purua eta nahastea bereiztea.
Substantzia puru bat identifikatzen jakitea, haren propietate bereizgarrietako
batean oinarrituz.
Elementuak eta konposatuak bereiztea.
Nahaste heterogeneoak eta nahaste homogeneoak (disoluzioak) bereizten jakitea.
Nahaste baten substantziak bereizteko
zer prozedura erabiltzen diren jakitea.
Disoluzioak zer diren eta kontzentrazioaren arabera haien propietateak nola aldatzen diren jakitea.
Daltonen teoria atomiko-molekularra zertan den jakitea.
Elementu eta nahaste kontzeptuak ulertzea, Daltonen teoria aintzat hartuta.
Ikasleen errealitatetik gertuko substantziak identifikatzen eta sailkatzen jakitea.
47
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 48
3 Materia: nola ageri den

EDUKIAK
Kontzeptuak
Substantzia puruak eta nahasteak. Elementuak eta konposatuak.

Nahaste homogeneoak (disoluzioak) eta nahaste heterogeneoak.
Nahasteak banantzea.
Disoluzio baten kontzentrazioa.
Disoluzioen kontzentrazioa adierazteko moduak:
masa/bolumena, masa-ehunekoa eta bolumen-ehunekoa.
Disolbagarritasuna: propietate bereizgarria.
Daltonen teoria atomiko-molekularra.
Substantziak egunerokoan.
Prozedurak eta
trebetasunak
Jarrerak
Eredu teorikoen garrantzia balioestea, eguneroko edozein

gertakizun azaldu ahal izateko.
Edozein fenomeno esperimentali behatzean, arretaz eta zorrotz
jokatzen saiatzea.
Taulak osatzea.
Eskemak egitea.
Testu bat irakurtzea eta ulertzea.
Zenbakizko problema errazak ebaztea.
Esperimentuak egitea eta datuak interpretatzea.
BALIOETAN HEZTEA
Aintzat hartu eta balioetsi substantziek gure bizitzan duten garrantzia.
Substantziak nola sailkatzen diren jakitean, ikasleek uler dezakete zer
higiene- eta kontserbazio-neurri hartu behar dituzten bizitzarako garrantzitsuak
diren substantziekin.
Azaldu ikasleei etxean substantzia toxiko asko daudela: lixiba, amoniakoa,
laka Azaldu substantzia horiek arreta handiz manipulatu behar direla.
Azpimarratu zer prebentzio-neurri hartu behar diren haur txikiak bizi diren
etxeetan. Esate baterako: substantzia toxikoak haien helmenetik kanpo
jartzea, leku garaietan eta itxietan; eta segurtasun-tapoia duten botilak
erostea.
Azaldu ikasleei merkatuan alkohol kantitate handia duten edari asko daudela;
adibidez, whiskia, rona eta ginebra. Esan ikasleei alkoholak kalte asko sortzen
dituela. Azpimarratu alkohola edatea ez dela ona, baina makina arriskutsuak gidatu
edo manipulatu aurretik zeharo kontraindikatuta dagoela; izan ere, izugarri
handitzen da istripua izateko posibilitatea.
48
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 49

Matematika-gaitasuna.
Disoluzioak eta kontzentrazio-neurriak

lantzean, unitate-aldaketekin eta
proportzioekin lan egin beharko dute
ikasleek. Disolbagarritasunari dagokionez,
grafikoak interpretatuko dituzte.
Beste behin ere, behar-beharrezkoa da

ikasleei materia beste ikuspuntu batetik
azaltzea, gaitasun hau lortuko badute.

Unitate honen hasieran, materiaren
deskribapena eta sailkapena egiten da,
ikuspuntu makroskopikotik. Sinpleenetik
hasiko gara eta, gero, pixkanaka,
sailkapena dibertsifikatuko dugu.
Substantzia puruak eta nahasteak
lantzen dira.
Nahasteak azaltzeko, ikasleen errealitatetik
hurbileko adibideez baliatzen gara.
Horrenbestez, oro har oharkabean pasatzen
zaizkigun xehetasunek ematen digute
substantziak sailkatzeko giltzarria.
Nahasteak banantzea eduki esperimental
hutsa da, eta irudi errazen eta argien bidez
azaltzen da.
Ikasgelan edo laborategian egin behar
diren esperimentuek eduki horren
prozedurazko izaera azpimarratu eta
indartzen dute.
Bizitzako edozein arlotan aurki ditzakegu

substantzia puruak, konposatuak eta
nahasteak. Adibide gisa, 5. epigrafea
(Substantziak egunerokoan) erabil
dezakegu. Epigrafe horretan, ohiko
substantzien adibideak eman eta nola
sailkatzen diren azaltzen da. Besteak
beste, gasdun freskagarriak eta odola
aztertzen dira.
Unitate osoan zehar, ariketen bidez
edo unitatearen garapenean, zenbait
trebetasun lantzen dira, ikasleak ikasten
jarraitzeko gai izan daitezen, autonomiaz,
unitatearen helburuen arabera.
Materia zer den eta nola sailkatzen den
ikasten dutenean, ikasleek banakako zein
taldeko proiektuak ebaluatzeko eta haiei
ekiteko beharrezkoak diren trebetasunak
garatzen dituzte.
1. Substantzia puruak eta nahasteak bereizten jakitea.
5. Disoluzio baten kontzentrazioari buruzko kalkulu errazak egitea.
2. Substantzia puru bat bereiztea, haren

propietate bereizgarriei begiratuta.
6. Disoluzio batek zer disolbagarritasun

duen kalkulatzea.
3. Elementuak eta konposatuak bereiztea.
7. Daltonen teoria atomiko-molekularraren

oinarrizko ideiak zein diren jakitea eta
adieraztea.
4. Nahaste bat osatzen duten substantzia

puruak banantzea, zenbait prozesu fisikoren bidez; hala nola, iragazketaren
eta kristalizazioaren bidez.
8. Ikasleen inguruneko ohiko substantziak

sailkatzea.
49
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 50

1.
Txokolatea urtzeko esperimentua egin ostean,

erantzun galdera hauei.
a) Txokolatea tenperatura jakinen batean urtzen al da?
b) Txokolatea substantzia purua al da?
Ohiko hizkuntzan, puru hitzak ez du kimikan duen esanahi bera.
Aire purua arnasten edo txokolate purua jaten dugula esaten
dugunean oker gaude; izan ere, airea eta txokolatea zenbait
konposatu kimikoren nahasteak dira.
a) Txokolateak ez du urtze-tenperatura konstanterik edo
zehatzik.
b) Txokolatea ez da substantzia purua, hainbat substantzia
kimikoren nahastea baizik; besteak beste, azukreak, proteinak
eta bitaminak ditu.
2.
Beste marka bateko txokolate zatiak ere 28 C-an hasiko dira urtzen?
Eta 50 C-an erabat urtuko dira?
Ezin da baieztatu txokolate guztiak tenperatura-tarte berean urtzen
direnik, nahasteen urtze-tenperatura haien konposizio kimiko
zehatzaren araberakoa delako.
3.
Zenbait bonboi-iragarkitan hauxe nabarmentzen dute: ahoan urtzen dira.

Zer esan nahi du?
Ahoan urtzen dira adierazpenak esan nahi du bonboiak, ahoaren
barruko tenperaturan, elurra bezala urtzen direla, solido-egoeratik
likido-egoerara igarotzen direla, alegia.
4.
Prestatu laranja-zukua. Utzi atseden hartzen (ordubeteren buruan, gutxi

gorabehera, zukuaren goialdea gardendu egingo da, eta behealdea, berriz,
uhertu).
Iragazi zukua sare txikiko iragazki batez eta laranja-mamia likidotik
bananduko da.
Erantzun galdera hauei.
a) Nolako substantzia da laranja-zukua?
b) Zer gertatu da atseden hartzen utzi ostean?
c) Zer izen dute erabili dituzun teknikek?
d) Zer substantzia lortu duzu urrats bakoitzean?
a) Esan daiteke laranja-zukua nahaste heterogeneoa dela, haren
osagaiak begi hutsez ikus daitezkeelako.
b) Banantze fisikoa gertatu da, osagaien dentsitate desberdinaren
ondorioz.
50
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 51
ERANTZUNAK
c) Dentsitate desberdinetako substantziak banantzeari dekantazioa

esaten zaio, eta fase solidoa fase likidotik banantzeari, berriz,
iragazketa.
d) Nahaste heterogeneoa banantzean, nahaste homogeneo edo
disoluzio bat eta nahaste heterogeneo bat lortzen dira.
Nahaste homogeneoa fase likidoan dago, eta nahaste
heterogeneoa, berriz, fase solidoan; hain zuzen, iragazkian
geratutako orea eta haziak dira.
5.
Bi hauetatik zein disoluzio da kontzentratuena, 100 g uretan 10 g gatz

dituena ala 20 g uretan 5 g gatz dituena?
Kontzentrazioa solutu kantitatearen eta disoluzio kantitatearen arteko
lotura da. Zein disoluzio den kontzentratuena jakin nahi badugu,
solutu kantitatea zati disoluzio kantitatea (solutua eta disolbatzailea)
egin behar da:
10 g solutu
= 0,09 g solutu
u/disoluzio-gramo
c=
110 g disoluzio
c =
5 g solutu
= 0,2 g solutu/disoluzio-gramo
25 g disoluzio
Disoluziorik kontzentratuena 20 g uretan 5 g gatz disolbatzean

lortutakoa da.
6.
Magdalenen azukre-aberastasuna % 51,5ekoa da. Bi magdalena

jatean zenbat azukre hartzen duzu, magdalena bakoitzak 60 g-ko
masa badu?
Bi magdalenak, guztira, 120 g-ko pisua dute. Azukre-ehunekoa
% 51,5ekoa bada, guztira hartzen dugun azukre kantitatea hau
izango da:
51,5 g azukre
120 g magdalena
= 61,8 g azukre
100 g magdalena
7.
Aurreko esperimentuan ikusi dugunez, serum fisiologikoa prestatzeko,

330 g uretan 3 g gatz nahasi behar ditugu. Kalkulatu serum
fisiologikoaren gatz-kontzentrazioa eta adierazi masa-ehunekotan
Hau da masa-ehunekoaren definizioa: 100 g disoluziotan dagoen
solutu kantitatea. Beraz:
masa-ehunekoa =
masa-ehunekoa =
solutu-masa (g)
100
disoluzio-masa (g)
3 g solutu
100 = % 0,9
333 g disoluzio
51
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 52

8.
Jo dezagun flasko bat koloniak alkoholaren % 80 duela.

Kalkulatu zenbat alkohol behar den 280 mL kolonia prestatzeko
Bolumen-ehunekoaren adierazpenean ordezkatuz gero, 280 mL
kolonia prestatzeko zenbat alkohol behar dugun jakingo dugu:
bolumen-ehunekoa =
9.
etanol-bolumena
100 = % 80 Etanol-bolumena = 224 mL
280 mL kolonia
Jo dezagun ardo arruntak alkoholaren % 12 duela, eta whiskiak, % 40.

Kalkulatu zenbat alkohol hartzen duen pertsona batek 150 mL ardo edo
150 mL whiski edaten duenean. (Oharra: edalontzi bat ardotan, gutxi
gorabehera, 150 mL ardo daude.)
Ardoa:
150 mL ardo
12 mL etanol
= 18 mL etanol
100 mL ardo
Whiskia:
150 mL whiski
10.
40 mL etanol
= 60 mL etanol
100 mL whiski
Desinfektatzaile bat prestatzeko, 400 mL ur destilatu, 200 mL alkohol

etiliko eta 10 mL alkohol bentziliko nahasiko ditugu. Zehaztu
solutu bakoitzaren kontzentrazioa zenbatekoa den eta adierazi
bolumen-ehunekotan.
Disolbatzailea da nahastearen osagaietan proportziorik handienekoa.
Kasu honetan, ura da. Solutuak dira proportziorik txikienean dauden
osagaiak. Enuntziatuko adibidean, alkohol etilikoa eta alkohol
bentzilikoa dira.
200 mL etanol
etanolaren bolumen-ehunekoa =
100 = % 32,8
610 mL disoluzio
alkohol bentzilikoaren bolumen-ehunekoa =
11.
10 mL
100 = % 1,6
610 mL disoluzio
Itsasoko uretan hainbat gatz daude disolbatuta.

Hauek dira ugarienak:
Sodio kloruroa: 24 g/L.
Magnesio kloruroa: 5 g/L.
Sodio sulfatoa: 4 g/L.
150 mL ur edaten baditugu, gatz horien zenbat gramo hartuko
ditugu?
52
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 53
ERANTZUNAK
150 mL uretan, gatz hauek daude:

24 g NaCl
= 3,6 g sodio kloruro
1000 mL ur
5 g MgCl2
= 0,75 g magnesio kloruro
150 mL ur
1000 mL ur
4 g Na2 SO4
= 0,6 g sodio sulfato
150 mL ur
1000 mL ur
150 mL ur
12.
Indarrean dagoen araudiak dioenez, odolean 0,5 g/L alkohol baino

gehiago dutenek ez dute gidatu behar. Jo dezagun gorputzean 6 L odol
ditugula. Zenbat alkohol har dezakegu gehienez ere, gidatzeko muga
gainditu gabe?
Odoleko gehienezko etanol-maila odol litroko 0,5 g-koa da; horrek esan
nahi du 6 litro odoletan 3 g alkohol egon daitekeela, gehienez ere.
Demagun alkohol etilikoa zuzenean igarotzen dela odolera (hori ez da
zuzena, gibelak gutxi gorabehera onartutako alkohol-mailarik
handienarekin bat datorren abiaduran metabolizatzen duelako); hori
kontuan hartuta, 3 g alkohol har dezakegu gehienez.
13.
Itsasoko uraren dentsitatea 1,03 g/L-koa da, eta gatz-aberastasuna,

masa-kontzentrazioa, % 0,35 ekoa. Kalkulatu itsasoko uraren
gatz-kontzentrazioa g/L-tan.
Gatzen masa-kontzentrazioa % 0,35ekoa izateak 100 g uretan
0,35 g gatz daudela esan nahi du. Itsasoko uraren dentsitatearen
bidez, ur-masaren eta ur-bolumenaren arteko baliokidetasuna
zenbatekoa den kalkulatuko dugu:
d (itsasoko ura) =
Beraz:
masa
100 g
=
= 1,03 g/L V = 97,1 mL
bolumena
V
Kontzentrazioa =
Kontzentrazioa =
14.
ur-masa
disoluzio-bolumena
0,35 g ur
= 3,6 g/L
97,1 103 L disoluzio
Erreparatu gatzak uretan duen disolbagarritasunari buruzko grafikoari

eta kalkulatu gehienez ere zenbat gatz disolba daitekeen 50 mL uretan
20 C-an. Eta ura 80 C-an badago?
Grafikoari erreparatuta, ikusiko dugu 20 C-an eta 100 g uretan
gehienez ere 35 g gatz arrunt (NaCl) disolba daitexkeela; hau da,
50 g uretan 17,5 g gatz disolba daitexkeela.
Tenperatura 80 C-koa balitz, 19 g gatz arrunt inguru disolbatuko dira
50 g uretan.
53
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 54

15.
Jo dezagun 200 mL uretan 80 C-an berun (II) nitratoa (Pb(NO3)2) duen

disoluzio ase bat prestatu duzula.
Disoluzioa 50 C-ra arte hozten baduzu, zenbat gatz geratuko da ontziaren
hondoan?
Gatz hark uretan eta 80 C-an duen disolbagarritasuna 110 g-koa da
100 g uretan. 50 C-an, berriz, 80 g-koa da 100 g uretan. 200 mL
uretan prestatutako disoluzio aseak 80 C-an 220 g gatz onartuko ditu
gehienez ere, baina disoluzioaren tenperatura 50 C-ra arte hoztuz gero,
160 g gatz onartuko ditu. Beraz, 220 g-ren eta 160 g-ren arteko aldea
ontziaren hondoan geratuko da, gatz solido gisa, disolbatu gabe.
16.
Gizakiek bezala arrainek ere oxigenoa behar dute arnasteko.

Aztertu 2. grafikoa eta azaldu zergatik den horren kaltegarria fabrikek
ibaietara edo urtegietara ur beroa isurtzea.
Solido gehienekin ez bezala, tenperatura igotzean, gasen
disolbagarritasuna txikitu egiten da. Horixe gertatzen da oxigenoarekin.
Hori dela-eta, fabrikek giro-tenperaturatik gorako ura isurtzean, uretako
oxigeno kantitatea txikitu egiten da, eta arrainek eta uretako landareek
oxigeno gutxiago dute arnasteko.
17.
Gasdun edariek freskagarriek, garagardoak eta xanpainak, esaterako

karbono dioxidoa dute disolbatuta. Zergatik zerbitzatzen dira edari horiek
edalontzi edo kopa hotzetan?
Edari karboniko hotzek, giro-tenperaturan dauden edalontzietan edo
kopetan zerbitzatuz gero, edalontzi eta kopa hotzetan zerbitzatzean
baino azkarrago askatzen dute gas karbonikoa, gas horrek uretan duen
disolbagarritasuna txikitu egiten delako. Karbono dioxidoa edarian
denbora gehiago kontserbatu nahi badugu, aurrez hozkailuan hoztu
diren edalontzietan zerbitzatu behar dugu.
18.
Behatu 2. grafikoari, oxigenoak uretan duen disolbagarritasunari buruzkoa.

Zehaztu litro bat uretan disolbaturiko oxigeno kantitatea zenbat murriztuko
den, tenperatura 10 C-tik 30 C-ra igarotzen bada.
10 C-ko uretan, oxigenoak 11 mg/L-ko disolbagarritasuna du; 30 C-an,
berriz, 7 mg/L-koa. Litro bat uretan, 4 mg oxigeno gutxiago daude.
19.
Behatu 3. grafikoari, karbono dioxidoak uretan duen disolbagarritasunari

buruzkoa. Zehaztu litro bat uretan disolbaturiko gas kantitatea zenbat
murriztuko den, tenperatura 0 C-tik 20 C-ra igarotzen bada.
0 C-an, karbono dioxidoaren disolbagarritasuna 1,3 mg/L-koa da, eta
20 C-an, 0,7 mg/L-koa; litro bat uretan, 0,6 mg gas gutxiago dago.
54
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 55
ERANTZUNAK
20.
Adierazi beheko zein ontzitan dauden honako hauek:

elementu kimiko bat, konposatu bat, substantzia puru bat
eta nahaste bat.
a)
b)
Konposatua.
21.
c)
Nahastea.
d)
Elementua.
Elementua.
Kopiatu zerrenda hau koadernoan eta lotu substantziak elementu

kimikoekin edo konposatuekin.
a) Alkohola.
b) Gatz arrunta.
c) Beruna.
Elementu kimikoa
d) Ura.
e) Amoniakoa.
Konposatua
f) Urrea.
g) Aluminioa.
Elementu kimikoak ikurren bidez adierazi eta taula periodikoan
antolatzen dira. Elementu kimiko gehienak metalikoak dira.
Elementuak elkarrekin konbinatzen dira, konposatuak sortzeko;
esate baterako, oxidoak, azidoak, baseak eta gatzak sortzeko.
Elementu kimikoak: beruna, aluminioa eta urrea.
Konposatuak: alkohola, gatz arrunta, amoniakoa eta ura.
22.
Ontzi batean hidrogenoa eta oxigenoa dituen nahaste bat duzu,

eta beste batean, berriz, ura gas-egoeran. Diseinatu esperimentu bat,
hauek bereizteko: elementuen nahaste bat eta elementuen konposatu
bat.
Hidrogenoak nahaste leherkorrak sortzen ditu oxigenoarekin nahasi eta
haiei txinparta bat hurbiltzen zaienean; ur-lurrunak, berriz, ez. Ur-lurruna
duen ontzian kobre sulfato anhidroa (zuria) botatzen badugu, kobre
sulfato hidratatu bihurtuko da, kolore urdinekoa.
23.
Adierazi konposatu hauek, Daltonen ikurrak erabiliz:

b) Karbono monoxidoa (CO).
a) Sufre dioxidoa (SO2).
a) SO2:
b) CO:
55
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 56

24.
Nolako substantziak dira irudiotan

daudenak?
a) Kolazko
freskagarria
b) Gazta.
c) Kakaoirabiakia.
d) Aspirina
eferbeszentea.
Heterogeneo hitzak adierazten du zenbait materia zati daudela.

Materia zatiak ondo bereizita daude, eta azal zehatzen bidez
bananduta. Azal horietan zehar, propietateak bat-batean aldatzen
dira.
Homogeneo hitzak adierazten du substantziaren zati bakoitzaren
propietateak eta konposizioa uniformeak direla.
Egia esan, ez dago nahaste heterogeneoak eta nahaste homogeneoak
zehatz-mehatz bereizterik, tarteko substantzia materialak daudelako;
hala nola, nahaste koloidalak eta esekidurak.
a) Gas karbonikoz, izotzez eta likidoz osatutako nahaste heterogeneoa.
b) Fase solido batez osatutako nahaste homogeneoa.
c) Zenbait fasez osatutako nahaste heterogeneoa.
d) Fase likido batez eta gas-fase batez osatutako nahaste heterogeneoa.
25.
Markatu gurutze batez substantzia bakoitza ondoen definitzen duen zutabean.

Honela geratuko da taula:
Substantzia
56
Sailkapena
Ur minerala
Nahaste homogeneoa
Ur destilatua
Substantzia purua: konposatua
Hareadun ura
Nahaste heterogeneoa
Burdina
Substantzia purua: elementua
Brontzea
Nahaste homogeneoa
Airea
Nahaste homogeneoa
Oxigenoa
Substantzia purua: elementua
Gatz arrunta
Substantzia purua: konposatua
Azukredun ura
Nahaste homogeneoa
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 57
ERANTZUNAK
26.
Osatu materiari eta materiaren sailkapenari buruzko termino-diagrama

hau. Erabili hitz eta substantzia hauek:
Substantzia purua.
Elementua.
Nahastea.
Homogeneoa.
Konposatua.
Heterogeneoa.
Ur destilatua.
Harea.
Urrea.
Itsasoko ura.
MATERIA
substantzia purua
27.
nahastea
elementua
konposatua
homogeneoa
heterogeneoa
urrea
ura
itsasoko ura
harea
Irakurri ur mineralaren etiketako

konposizio kimikoa eta erantzun
galderei:
Analisi kimikoa (mg/L-tan):

Bikarbonatoak
Sulfatoak
208,0
54,5
Magnesioa
10,4
Sodioa
13,0
a) Ur minerala substantzia purua

Kloruroak
8,7 Potasioa
da?
Kaltzioa
69,0 Silizea
b) Idatzi baso bat ur mineral
Hondar lehorra
311
edaten badugu zer substantzia
kimiko hartzen ditugun.
c) Zergatik ez dute zapore bera ur mineralek?
3,9
9,8
a) Ur minerala nahaste homogeneoa da. zenbait solutu ditu

disolbatuta.
b) Besteak beste, substantzia hauek hartzen ditugu: sodio
bikarbonatoa, kaltzio sulfatoa, sodio kloruroa eta magnesio kloruroa.
c) Ur mineralak zenbait lekutakoak direnez, haietako bakoitzak
konposizio kimiko desberdina du, baita zapore desberdina ere.
28.
Granitoa harria da, eta eraikuntzan erabiltzen da sendotasun eta

erresistentzia handia duelako.
Substantzia purua ala nahastea da? Zer osagai ditu
eta nola bereizten dira lehen begiratuan?
Granitoa harri igneoa da. Nahaste homogeneoa da eta kuartzo,
feldespato eta mika mineralez osatuta dago. Lehen begiratuan,
kuartzozko kristal gardenak, feldespatozko kristal zuriak eta mikazko
ezkata beltzak eta distiratsuak ikus ditzakegu.
57
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 58

29.
Zer substantziari dagokio esaldi hauetako bakoitza?

a) Konposizio kimiko konstantea eta berariazko propietate aldaezinak
dituen substantzia.
b) Dentsitate eta urtze-puntu aldakorrak dituen substantzia, alde batean eta
bestean itxura desberdina duena.
c) Bi osagaiez osaturiko substantzia, sistema osoan propietate eta itxura berak

dituena.
a) Substantzia purua: elementua.

b) Nahaste heterogeneoa.
c) Substantzia purua: konposatua.
30.
Lotu termino hauek.

Gasolina
Ura
Sufrea
Hareadun ura
Elementua
Nahaste homogeneoa
Konposatua
Emaitza:
31.
Substantzia
Sailkapena
Gasolina
Nahaste homogeneoa
Ura
Konposatua
Sufrea
Elementua
Hareadun ura
Substantzia metaliko hauetako zein dira substantzia puruak?

Kobrea
Altzairua
Beruna
Platinoa
Eztainua
Brontzea
Burdina
Aluminioa
Letoia
a) Idatzi nahasteak diren substantziek zer osagai dituzten.

b) Zer izen dute metalen nahaste homogeneoek?
c) Zer alde on dituzte?
Substantzia puruak: kobrea, beruna, platinoa, eztainua, burdina eta
aluminioa.
a) Nahasteak: altzairua (burdina eta ikatza), brontzea (kobrea eta
eztainua) eta letoia (kobrea eta zinka).
b) Metalen nahaste homogeneoak aleazioak dira.
c) Metalen propietateak hobetzen dituzte (gogortasuna, erresistentzia
mekanikoa, oxidazioarekiko eta korrosioarekiko erresistentzia).
58
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 59
ERANTZUNAK
32.
Ordenatu letrak eta osatu nahasteak banantzeko erabili ohi diren

prozesuen izenak:
Z A T A A K I O N D E
K L O N I Z A R I S A T I Z
R A T Z K I G A E A
Z E S T A D I L I A O
DEKANTAZIOA.
KRISTALIZAZIOA.
IRAGAZKETA.
DESTILAZIOA.
33.
Irakurri esperimentu hau eta osatu esaldiak.
Itsasoko uraren lagin bat hartu dugu eta hauspeakin-ontzi batean

berotzen jarri dugu. Denbora tarte-baten ostean, guzti-guztia lurrundu
denean, hondakin zuri bat geratu da hondoan: uretan disolbatuta zeuden
gatzak dira.
Banantzeko metodo horri kristalizazioa esaten zaio.
Modu horretan ateratzen dute gatza (sodio kloruroa) itsasotik gertu
dauden gatzagan.
Itsasoko ura sakonera gutxiko urmaeletan lurrundu egiten da, eta gatz
hondar gisa geratzen da.
34.
Azaldu nola bananduko zenituzkeen laborategian nahaste hauek.

Aipatu eta marraztu zer material behar dituzun.
Azukrea eta ura.
Harea eta gatz arrunta.
Burdina-karradurak eta
berun-karradurak.
Ura eta gasolina.

Ura eta azetona.
Irina eta gatza.
Metodoa eta materiala:

Substantzia
Metodoa
Materiala
Azukrea eta ura
Kristalizazioa
Kristalizadorea eta gas-metxeroa.
Harea eta gatza
Iragazketa
Inbutua, iragazpapera, Erlenmeyer matrazea.
Burdina eta sufrea Magnetikoa
Imana.
Ura eta gasolina
Dekantazioa
Dekantazio-inbutua eta matrazea edo basoa.
Ura eta azetona
Destilazioa
Destilazio-ekipoa eta hozgarria.
Irina eta gatza
Iragazketa
Inbutua, iragazpapera, Erlenmeyer matrazea.
Ikus ikaslearen liburuko eranskineko irudiak: Laborategietako oinarrizko materiala.
59
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 60

35.
Adierazi nahasteak banantzeko zer metodo oinarritzen den banandu nahi

diren substantzien dentsitateetan.
Iragazketa.
Dekantazioa.
Kristalizazioa.
Destilazioa.
Dekantazioa nahaste bat osatzen duten substantzien dentsitatean

oinarritzen da.
36.
Lotu, gezi bidez, banantzeko teknikak eta teknika horietan oinarri hartzen
diren propietateak.
Banatzeko teknika
37.
Oinarri hartzen den propietatea
Baheketa
Partikula-tamaina
Iragazketa
Disolbagarritasuna
Destilazioa
Irakite-puntua
Banaketa magnetikoa
Ferromagnetismoa
Kristalizazioa
Lurrunkortasuna
Dekantazioa
Dentsitatea

Hondakin-uren araztegietan, aurretratamendu bat egiten da hasieran,
harriak, harea eta solidoak baztertzeko. Hurrengo fasean, urak dituen
beste substantziak kentzen dira; koipeak eta olioak, esaterako.
Ondoren, prozesu biologiko baten bidez ura iragazten da eta kloroz
desinfektatzen da. Azkenik, urari erreaktiboak eransten zaizkio burdina
kloruroa, esaterako uraren kalitatea hobetzeko. Horrela, parkeak
eta lorategiak ureztatzeko ura lortzen da, baita industrian erabiltzeko
ura ere.
a)
b)
c)
d)
Banantzeko zer sistema erabiltzen dira aurretratamenduan?

Nola kentzen dira koipeak eta olioak?
Edan al daiteke modu horretan lorturiko ura?
Aipatu lurzorua edo ura kutsatzen duten giza jarduera batzuk.
Zer neurri har ditzakegu horrelakorik ez egiteko?
e) Zer irtenbide bururatzen zaizu ur falta arintzeko?
a) Aurretratamenduan, dekantazioa egiten da, eta ondoren,
iragazketa, urak baino dentsitate handiagoko hondakin solidoak
banatzeko.
b) Urarekin nahasi ezin diren eta hark baino dentsitate txikiagoa duten
likidoak hala nola, koipeak eta olioak uraren azalean geratzen
dira. Dentsitatean oinarritutako sistemaren bidez banantzen dira.
Sistema horri flotazioa esaten zaio.
60
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 61
ERANTZUNAK
c) Nahiz eta arazketa-prozesuaren ondoren lortzen den ura

kutsatuta egon ez, ez da kontsumitzeko ona; izan ere, ez ditu
osasun-organismoek ezarritako baldintza organoleptikoak (zaporea
eta usaina) eta osasun baldintzak betetzen.
d) Automobilen ihes-tutuek edo fabriketako tximiniek metal astunak
isurtzen dituzte. Metal astunak labore-lurretan jalkitzen dira eta oso
arriskutsuak dira. Fabrikek substantzia toxikoak (xaboiak,
garbigarriak, disolbatzaileak, etab.) isurtzen dituzte ibaietara
zuzenean. Hustubideetara, hainbat substantzia isurtzen ditugu:
olioak, azidoak eta produktu kaltegarriak eta toxikoak (intsektizidak,
arratoi-pozoiak).
Produktu horiek guztiak garbiguneetan utzi behar ditugu.
Garbiguneetan, produktuak sailkatu eta baztertzen dituzte, berriro
erabiltzeko edo segurtasunez ezabatzeko.
e) Uraren kontsumo pertsonala erregulatzea eta, sail ureztatuetan eta
labore-lurretan tantakako ureztapena erabiltzea.
38.
Adierazi disoluzio hauetan zein den solutu nagusia, eta zein,

disolbatzailea.
Disoluzioa
39.
Solutu nagusia
Disolbatzailea
30 mL etanol 100 mL uretan
Etanola
Ura
Itsasoko ura
Gatzak
Ura
Ozpina
Azido azetikoa
Ura
Airea
Oxigenoa
Nitrogenoa
Edari freskagarriak
Azukrea
Ura
Botikineko alkohola
Ura
Etanola
Brontzea
Eztainua
Kobrea
Aukeratu erantzun zuzena. 500 mL-ko disoluzioan 25 g solutu dituen

disoluzio batek kontzentrazio hau du:
a) % 50eko masa-kontz.
b) % 25eko bolumen-kontz.
c) % 50eko bolumen-kontz.
d) 50 g/L.
d) 500 mL-ko disoluzioan 25 g solutu dituen disoluzioak 50 g/L-ko

kontzentrazioa du.
40.
Koilaratxo batek 20 g azukre har ditzake. Kalkulatu adibide bakoitzean

disoluzioak zer kontzentrazio duen eta adierazi masa-ehunekotan.
Disoluzioa
Kontzentrazioa (% masa)
20 g azukre + 500 g ur
% 3,8
40 g azukre + 500 g ur
% 7,4
61
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 62

41.
% 10eko masa-kontzentrazioko 1 L disoluziok zer du?
a) 10 g solutu eta 100 g disolbatzaile.

b) 20 g solutu eta 80 g disolbatzaile.
c) 10 g solutu eta 90 g disolbatzaile.
%10eko masa-kontzentrazioko litro batek 1 g solutu eta 90 g
disolbatzaile ditu (c aukera).
42.
Uretan potasio hidroxidoa duen disoluzio baten

masa-kontzentrazioa % 5ekoa da. Zenbat potasio hidroxido
dago 600 g disoluziotan?
Eragiketa eginez gero:
5 g solutu
600 g disoluzio
= 30 g solutu (potasio hidroxido)
100 g disoluzio
43.
Ozpina azido azetikoa duen ur-disoluzio bat da, masa-kontzentrazioa

% 3koa duena. Adierazi hauek:
a) Zein den solutua, eta zein, disolbatzailea.
b) Zenbat solutu dagoen 50 g ozpinetan.
Ozpina disoluzio bat da. Hartan, azido azetikoa da solutua, eta ura,
disolbatzailea.
3 g azido azetiko
100 g ozpin
= 3 g azido azetiko
100 g ozpin
44.
Zer kontzentrazio du 600 mL disoluziotan 30 g solutu dituen disoluzio

batek? Adierazi g/L-tan.
Kontzentrazioa (g/L) =
45.
solutu-masa (g)
30 g
=
= 50 g/L
disoluzio-bolumena (L)
0,6 L
20 g sodio hidroxido 200 mL uretan nahasiz disoluzio bat prestatu dugu.

Disoluzioaren dentsitatea 113 g/mL-koa da. Kalkulatu kontzentrazioa,
eta adierazi masa-ehunekotan eta g/L-tan.
masa-ehunekoa =
d =
62
20 g solutu
100 = % 9,1
220 g ur
disoluzio-masa
220 g
d = 1,3 g/m
mL =
disoluzio-bolumena
V
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 63
ERANTZUNAK
Beraz:
V =
220 g
V = 169,2 mL
1,3 g/mL
Eta orain:
Kontzentrazioa (g/L) =
46.
solutu-masa (g)
20 g
=
= 118,2 g/L
disoluzio-bolumena (L)
0,1692 L
50 mL alkoholetan 200 mL ur disolbatuz disoluzio bat prestatu dugu.

Kalkulatu kontzentrazioa eta adierazi bolumen-ehunekotan.
Disoluzioaren guztizko bolumena solutuaren eta disolbatzailearen
bolumenen arteko batura da:
bolumen-ehunekoa =
47.
50 mL etanol
100 = %20
250 mL disoluzio
Alkoholdun edari baten alkohol-kontzentrazioa % 14koa da. Kalkulatu

zenbat alkohol hartuko dugun, alkoholdun edari horren 120 cm3 edaten
baditugu.
Eragiketa egiten badugu:
100 cm3 disoluzio
48.
14 cm3 etanol
= 14 cm3 etanol
100 cm3 disoluzio
Alkoholik gabeko zenbait garagardok alkoholaren % 1 ere izan dezakete.

Horrelako 0,5 L garagardo edaten badituzu, zenbat mL alkohol hartuko
dituzu?
Alkoholik gabea etiketa izan arren garagardo batek alkoholaren % 1
badu eta litro erdi bat edaten badugu, 5 mL alkohol etiliko hartuko
dugu.
0,5 L = 500 mL 500 mL disoluz.
49.
1 mL etanol
= 5 mL etanol
100 mL disoluz.
% 5eko alkohol-kontzentrazioa izango duen 0,5 L ur-disoluzio bat

prestatzeko, zenbat alkohol eta zenbat ur behar dugu?
% 5eko alkohol-kontzentrazioko disoluzio batek 5 mL solutu ditu,
disoluzioaren 100 mL-ko.
0,5 L = 500 mL disoluz.
5 mL solutu
= 50 mL solutu
100 mL disoluz.
500 mL disoluzio prestatzeko, 50 mL solutu eta 450 mL disolbatzaile

beharko ditugu.
63
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 64

50.
20 g azukre (C12H22O11) uretan disolbatuz 250 mL-ko disoluzioa

prestatu dugu. Zer kontzentrazio du disoluzioak?
Adierazi g/L-tan.
Solutu-masa (g)
Disoluzio-bolumena (L)
Kontzentrazioa =
Kontzentrazioa =
51.
20 g azukre
= 80 g/L
0,250 L disoluzio
Sodio kloruroa (NaCl) % 5eko masa-kontzentrazioan duen

disoluzio baten litro-erdia prestatzeko, zenbat sodio kloruro behar da?
(dNaCl = 1 g/cm3).
% 5eko masa-kontzentrazioko disoluzio baten 100 g-an, 5 g solutu
egongo dira.
Demagun prestatu behar dugun disoluzioak uraren dentsitate bera
duela. Disoluzio haren litro erdia hau da, kilogramo erdia
prestatzeko, 50 g sodio kloruro disolbatu beharko ditugu 450 g
uretan.
0,5 L
52.
5 g sodio kloruro
= 50 g sodio kloruro
100 g disoluzio
Odol-analisietan, odoleko glukosa kantitate normala 70-105 mg/L-koa da.

Demagun odol-lagin baten 20 mL odol-disoluziotan 2 mg glukosa
daudela:
a) Odoleko glukosa kantitatea normala da?
b) Adierazi zer kontzentrazio duen g/L-tan.
a) Eragiketa egiten badugu:
Kontzentrazioa (mg/L) =
=
Solutu-masa (mg)
=
Disoluzio-bolumena (L)
2 mg glukosa
= 100 mg/L
0,02 L disoluzio
Horrenbestez, balioa odoleko glukosa-tarte normalen barruan

dagoela ondorioztatuko dugu.
b) Kontzentrazioa (g/L) =
64
0,002 g glukosa
= 0,1 g/L
0,02 L disoluzio
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 65
ERANTZUNAK
53.
54.
Erreparatu beheko marrazkiei, eta adierazi zein iruditakoak diren

substantzia puruak eta zeinetakoak nahasteak.
a)
b)
c)
d)
e)
a) Substantzia purua: konposatua.

b) Nahastea: konposatu desberdinak.
c) Nahastea: konposatu batek eta
elementu kimiko batek osatua.
d) Substantzia purua: konposatua.
e) Substantzia purua: konposatua.
Adierazi konposatu kimiko hauek, Daltonen ikurrak

erabiliz.
a) Nitrogeno dioxidoa.
b) Sufre dioxidoa.
55.
c) Kobre oxidoa (II).

d) Sufre trioxidoa.
a) NO2:
c) CuO:
b) SO2:
d) SO3:
Adierazi substantzia hauek substantzia puruak, nahasteak, elementuak ala

konposatuak diren.
a)
b)
c)
d)
Soda kaustikoa NaOH.

Diamantea C.
Brontzea Cu eta Sn.
Lixiba Sodio hipokloritoa eta ura.
a)
b)
c)
d)
Substantzia purua: konposatua.

Substantzia purua: C atomoz osatua.
Nahaste homogeneoa: aleazioa.
Nahaste homogeneoa: disoluzioa.
65
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 66

56.
Likido bat berotu dugu eta hauxe gertatu da:
a) 45 C-an gas bat sortu da, baina ontzian likidoa dago.

b) 86 C-an beste gas bat sortu da, baina ontzian likidoa dago
oraindik.
c) 100 C-an beste gas bat sortu da, eta ontziko likido guztia
desagertu egin da.
Adierazi zein baieztapen diren egokiak:
a) Hasierako likidoa substantzia purua da.
b) Hasierako likidoa nahastea da.
c) Likidoa hiru elementuren nahastea da.
d) Likidoa hiru substantzia pururen nahastea da.
Likidoa irakite-puntu desberdineko hiru substantzia puruz edo hiru
konposatu kimikoz osatuta dago.
Beraz:
a) Okerra.
b) Zuzena.
c) Okerra.
d) Zuzena.
57.
Garbitzeko produktu askok amoniakoa dute. Flasko bat amoniako

zabaldu eta zergatik nabaritzen dugu berehala amoniakoaren
usaina.
Ur-disoluzio batez eta amoniakoz osatutako garbiketa-produktuek
amoniako-usain sendoa dute; izan ere, oso substantzia lurrunkorra da,
eta haren irakite-tenperatura 34 C-koa da. Horrek esan nahi du
giro-tenperaturan gas-egoeran dagoela eta, beraz, oso erraz hauteman
daitekeela.
58.
Azetona disolbatzailea da eta azazkalen esmaltea kentzeko erabiltzen

da, besteak beste. Zergatik gorde behar dira azetona-flaskoak ondo
itxita.
Azetona likido lurrunkorra da eta oso irakite-puntu baxua du;
hain zuzen, 56,5 C-koa. Azetano-flasko bat irekita uzten badugu,
haren barruko molekulak lurrundu egiten dira. Horrek oso egoera
arriskutsua eragin dezake, produktu horrek propietate sukoiak
dituelako.
66
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 67
ERANTZUNAK
59.
Erantzun:
a) Zer egoeratan dago butanoa sutan erretzen dugunean?
b) Zergatik esaten dugu butano-bonbonako gasa likidotuta
dagoela?
a) Butanoak oso irakite-puntu txikia du eta gas-egoeran erretzen
da.
b) Bonbona baten barruko butanoa likido-egoeran dago, eta oso
presio handian. Hori dela-eta, bonbonen barruko butanoa
likidotuta dagoela esaten da. Horri esker, ahalik erregai
kantitaterik handiena ahalik bolumen txikienean sartzeko aukera
dugu.
60.
Edateko uraren urritasuna gero eta arazo larriagoa da eta denoi eragiten
digu.
a) Itsasoko ura nahastea ala substantzia purua da?
Arrazoitu erantzuna.
b) Pentsatu uharte batean bakarrik zaudela. Diseinatu metodo bat
gatzak banantzeko eta edateko ura lortzeko, bizirik iraun ahal izan
dezazun.
c) Idatzi ideia batzuk, etxean, lorategietan eta industrietan ura
aurrezteko.
a) Itsasoko ura nahaste homogeneoa da, uretan disolbatutako hainbat
substantziaz osatua.
b) Ura lurrunarazteko sistema bat diseina daiteke. Sistema hori
egiteko, lurruntze-azalera handi-handiko ontzi bat eta haren
gainean jarriko genukeen plastikozko gainazal bat erabil daitezke.
Horri esker, plastikozko gainazalean kondentsatuko litzatekeen
ura berreskuratzea lortuko genuke, eta ontzian, uretan
disolbatutako gatzak kristalizatzean sortutako kristal txikiak
geratuko lirateke.
c) Hona hemen ura aurrezteko zenbait aholku.
Bainuontziaren ordez dutxa erabiltzea.
Hortzak garbitu edo bizarra kentzen dugunean, iturria ixtea.
Ontzi-garbigailua eta garbigailua bete-beteta erabiltzea.
Hondakinak ezabatzeko komuna ez erabiltzea.
Iturriak ondo ixtea, tantarik isur ez dezaten.
Lorategietan tantaka ureztatzeko sistemak jartzea.
Ura berrerabiltzea, landarean ureztatzeko.
Larrialdi-zerbitzuei deitzea, ura isurtzen dela ikusten badugu.
Ura araztea, berriro erabili ahal izateko.
67
908283 _ 0047-0068.qxd
26/7/07
15:25
Pgina 68

IRAKURLEAREN TXOKOA
1.
Idatzi aztarna, elkarrekintza eta desegite terminoen

esanahiak.
Aztarna: markak.
Elkarrekintza: kanpo-eraginaren ondorioz gertatzen den aldaketa.
Desegitea: haustura.
2.
3.
Testuetan oinarrizko partikulak jo dira materiaren jatorritzat. Oinarrizko zer

partikula ezagutzen dituzu?
Erantzun anitza.
Lehenengo testuaren amaieran, hauxe dio zientzialariak: denok egon
garela inoiz izarren baten barnean.
Zertaz ari ote da?
Denok ditugula zenbaki atomiko handiko elementu kimikoak, izarren barruan
sortuak.
4.
5.
Testu horretan, hauxe dio elkarrizketatuak: Fisikak ezin du azaldu

eztanda hori zergatik gertatu zen; eta litekeena da inoiz ez izatea azaltzeko
gai. Idatzi oharren bat esaldi adierazgarri horri buruz.
Erantzun anitza. Zientziak, gaur egun, ez du gure buruari egin
diezazkiokegun galdera guztien erantzuna.
Bigarren testuan kazetariak adierazten du fisikariek, zeharka, ikusi gabe
ikertzen dituztela oinarrizko partikulak. Nola aztertzen dituzte?
Bilatu antzeko adibideren bat lana modu bertsuan egiten duen beste
zientzia-arloren batean.
Detektagailuetan uzten dituzten aztarnei esker hautematen dituzte.
Ezin ditugu hainbat molekula errealitatean ikusi, baina bai haiek eragiten
dituzten efektuak. Esate baterako, ez dugu Lurraren barrualdearen laginik
hartu, baina gura planetaren efektu magnetikoek, dentsitateak eta abarrek
adierazten digute haren barruan burdina eta nikela daudela.
68
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 69
Materia:
propietate elektrikoak
eta atomoa
EDUKIEN MAPA
MATERIA
zerez osatuta dago?
Atomoak
haien egitura
hauen bidez
azaltzen da:
ikurrak
eredu
atomikoak
Thomsonen
eredua
Bohr-en
eredua
Rutherforden
eredua
egungo
eredua
zeren bidez
ondorioztatua?
urrezko
xaflaren
esperimentua
zeren bidez
adierazita?
nola osatuta
daude?
nukleoa
elektroiak
hauek ditu:
zer karga?
protoiak
neutroiak
kopuruak
zehazten
du:
baturak
zehazten
du:
zenbaki
atomikoa
zenbaki
masikoa
karga
negatiboa
hauen bereizgarriak:
elementu
kimikoak
non elkartzen dira?
sistema
periodikoa
zer karga?
zertarako
erabilia?
karga
positiboa
sistema periodikoan
elementuak ordenatzea
HELBURUAK
Materiak izaera elektrikoa duela jakitea,
bai eta hori zer esperimentuk erakusten
duten ere.
Gorputz bat elektrizatzeko zer mekanismo dauden jakitea.
Partikula azpiatomikoak eta haien propietaterik garrantzitsuenak identifikatzea.

Atomoen nukleoa nola osatuta dagoen
eta elektroiak maila elektronikoetan nola
banatzen diren azaltzea.
Materiaren azken egitura nolakoa den

eta elektrikoki kargatutako partikulaz eratuta dagoela jakitea.
Zenbaki atomiko, zenbaki masiko eta

masa atomiko kontzeptuak ikastea.
Materia eratzeko zer eredu atomiko dauden jakitea.
Isotopo erradioaktiboak zertarako erabil

daitezkeen jakitea.
Isotopo eta ioi kontzeptuak ulertzea.
69
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 70
4 Materia:
eta atomoa
EDUKIAK
Kontzeptuak
Elektrostatika.
Materia elektrizatuta ote dagoen zehazteko metodo
esperimentalak: pendulu elektrikoa, bersorioa eta elektroskopioa.
Atomoa osatzen duten partikulak.
Thomsonen, Rutherforden, Bohr-en eta egungo ereduak.
Atomoak, isotopoak eta ioiak: zenbaki atomikoa, zenbaki
masikoa eta masa atomikoa.
Erradioaktibitatea.
Prozedurak eta
trebetasunak
Esperimentu errazak egitea, gorputz bat nola elektrizatu

erakusteko.
Gorputzek izan ditzaketen bi karga motak agerian jartzeko
esperimentuak egitea.
Esperimentu errazak egitea, materiaren izaera elektrikoa agerian
jartzeko.
Elementuen masa atomikoak kalkulatzea, haiek osatzen dituzten
isotopoek zer masa duten eta zer kantitatetan dauden jakinda.
Taulak osatzea, atomoak identifikatzen dituzten zenbakiak
erabiliz.
Jarrerak

Banakako eta taldeko lana sustatzea.
BALIOETAN HEZTEA
Identifikatu erradioaktibitateak zer arazo eragiten dituen eta, halaber, baloratu
medikuntzan eta zientzian dituen ondorio positiboak.
Irakatsi ikasleei Erradioaktibitatedun eremua adierazten duen ikurra
errespetatzen.
Haurdun dauden emakumeek muturreraino eraman behar dute arreta eremu
horietan. Haurdunaldian, ez diete erradiografiarik egin behar, erradiazioak
haurraren garapen zuzena eragotz baitezake.
3. Bakerako hezkuntza.
Lagundu ikasleei erradioaktibitatea armak esaterako, lehergailu atomikoa egiteko
erabiltzearekiko jarrera kritikoa eta gaitzespena garatzen.
70
908283 _ 0069-0088.qxd
7/9/07
13:10
Pgina 71

Hizkuntza-gaitasuna
Irakurlearen txokoa atalean, testuen
eta haiek lantzeko ariketen bidez,
beren-beregi lantzen dira irakurtzeko
gaitasuna bereganatzearekin lotutako
edukiak.
Partikula atomikoen tamainarekin eta
kargarekin lotutako ariketetan, idazkera
zientifikoa eta hamarreko berreturak
landuko dituzte ikasleek. Elementu baten
masa atomikoa isotopoak zer kantitatetan
dauden kontuan hartuta zehaztean,
ehunekoak landuko dituzte.
Materia ikasten jarraitzeko oraingoan,
ikuspuntu mikroskopikotik, unitatea
materiaren izaera elektrikoari buruzko
ikerketa historikotik hasten da.
Materiaren propietate hori aztertzeko,
hiru tresna erabiltzen dira: bersorioa,
pendulu elektrikoa eta elektroskopioa.
Ukipen bidezko eta indukzio bidezko
elektrizazioa aztertzen da. Horri esker,
elektrizitate positiboa eta elektrizitate
negatiboa dagoela jartzen da agerian.
Horren ondoren, atomoa osatzen duten
partikulak ikasiko dituzte ikasleek,
aurkikuntzen kronologia alde batera
utzi gabe. Eredu atomikoak bi alderdi
kontuan hartuta lantzen dira: alde batetik,

unitatearen eduki gisa, eta beste batetik,
lan zientifikoaren adibide gisa. Izan ere,
83. orrialdean, irudi baten bidez, zientzian
egungo eredu atomikoa ondorioztatzeko
jarraitutako metodoa azalduta dago.
gaitasun digitala
Irakurlearen txokoa atalean, unitatean
lantzen diren edukiak finkatzen dituzten
zenbait web orri interesgarri proposatzen
dira.
Laburpena atalean, unitatearen laburpena
egiten da, landutako edukirik
garrantzitsuenak finkatzeko. Horren bidez,
ikasleek unitateko oinarrizko ideiak zein
diren jakiteko aukera izango dute.
1. Karga elektrikoen eta materiaren eraketaren artean dagoen lotura zertan den
jakitea.
2. Gorputz bat nola elektriza daitekeen
azaltzea.
5. Elementu baten zenbaki atomikoa eta

zenbaki masikoa emanda, zenbat protoi, elektroi eta neutroi dituen esatea,
eta alderantziz.
3. Unitatean azaldutako eredu atomikoak

deskribatzea.
6. Elementu baten masa atomikoa kalkulatzea, haiek osatzen dituzten isotopoena eta haien ugaritasuna jakinda.
4. Protoi, elektroi eta neutroien arteko alde nagusiak zein diren adieraztea.
7. Erradioaktibitatearen oinarrizko printzipioak zein diren jakitea.
71
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 72
4 Materia:
eta atomoa
1.
Batzuetan, norbait ukitzean deskarga bat sortzen da eta karranpa txiki bat
nabaritzen dugu. Zergatik? Ba al du zerikusirik soinean daramatzagun
jantzien zuntzak?
Zenbait gorputz esate baterako, artilezkoak beste gorputz batzuekin
aire, plastiko, eta abarrekin igurzten ditugunean, elektrizitatez
kargatzen dira. Kontrako zeinuko karga duen gorputz batekin
kontaktuan jartzean, deskarga txiki bat gertatzen da bien artean.
2.
Karga positibodun hagatxo bat elektroskopiora gerturatzen badugu, zer

gertatuko zaie xaflei?
Hagatxoak karga badu eta elektroskopiora hura ukitu barik gerturatzen
badugu, kargak berriro antolatuko dira. Izan ere, karga negatiboak
goian geratuko dira, eta karga positiboak, berriz, behean, eta bi xaflek
elkar aldaraziko dute.
3.
Azaldu nola mugitzen diren bersorioaren hegalak, kargen mugimendua

kontuan hartuz.
a) Hegalak indukzioz ala ukipenez elektrizatu dira?
b) Zergatik mugitzen dira hegalak?
a) Bersorioaren hegalak indukzioz elektrizatu dira. Elektrikoki
kargatutako haga metaliko bat bersoriora hurbiltzean, orratz
metalikoko kargak berriro ordenatuko dira; alde batetik, positiboak
geratuko dira, eta beste batetik, negatiboak.
b) Orratzeko kargak eta hagako kargak kontrako zeinukoak direlako
eta, beraz, elkar erakarriko dutelako. Horren ondorioz, hegalak
hagarantz mugitzen dira.
4.
Nazioarteko Unitate Sisteman, zer masa du 3 protoi, 3 elektroi eta

4 neutroi dituen atomo batek? Eta zer masa izango luke, elektroirik
izango ez balu?
Eragiketa eginez:
3 protoi 1,673 1027 kg = 5,019 1027 kg
4 neutroi 1,675 1027 kg = 6,7 1027 kg
3 protoiren eta 4 neutroiren arteko batura 1,1719 1026 kg da.
3 elektroiren masa batuz gero, guztizko masa hau lortuko dugu:
3 elektroi 9,11 1031 kg = 2,733 1030 kg =
= 0,0002733 1026 kg
Hau izango da guztizko masa:
1,1719 1026 kg + 0,0002733 1026 kg = 1,1722 1027 kg
72
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 73
ERANTZUNAK
5.
Atomo batek 3 protoi, 3 elektroi eta 4 neutroi ditu. Jo dezagun elektroi bat
galdu duela. Zer karga du?
Atomoak elektroi bat galtzen badu, elektroiak karga negatiboa duenez,
atomoa karga positibodun ioi bihurtuko da; hau da, katioi.
6.
Atomo batek 3 protoi, 3 elektroi eta 4 neutroi ditu. Jo dezagun elektroi bat
jaso duela. Zer karga du?
Atomoak elektroi bat irabazten badu, karga negatibodun ioi bihurtuko
da; alegia, anioi.
7.
Atomo batek 3 protoi, 3 elektroi eta 4 neutroi ditu. Jo dezagun neutroi bat
galdu duela. Zer karga du? Zer karga izango du neutroi bat jasotzen badu?
Neutroiek ez dute karga elektrikorik. Horrenbestez, neutroi bat galtzeak
edo hartzeak ez du karga elektrikoan eraginik.
8.
Atomoak lerroan jarriko bazenitu, zenbat atomo beharko zenituzke

1 cm osatzeko?
Atomo batek 108 cm-ko diametroa du. Zentimetro bat osatzeko,
atomo kopuru hau beharko genuke
1 atomo
1 cm
= 10 8 atomos
108 cm
9.
Bilatu informazioa entziklopedia batean eta ordenatu, handienetik

txikienera, objektu hauek: zelula bat, orratz-buru bat eta atomo bat.
Handienetik txikienera:
Orratz-burua (103 m) > Zelula (106 m) > Atomoa (1010 m)
10.
Egin eskema bat eta adierazi zer antzekotasun eta zer desberdintasun
dauden Thomsonen, Rutherforden eta Bohr-en ereduen artean.
Egitura
Partikulak
Thomson
Eredua
Zatigarria
Atomoa
Karga elektrikoa
Atomo
neutroa
Esfera trinkoa:
masa uniformea.
Karga positiboak (+)

eta elektroiak ()
Rutherford
Zatigarria
Atomo
neutroa
Nukleo txikia (+) Protoiak, partikula

eta elektroiak () neutroak eta
elektroiak.
orbita
zirkularretan.
Bohr
Zatigarria
Atomo
neutroa
Nukleoa (+) eta

elektroiak ()
soilik maila
kuantizatuetan.
Protoiak, partikula
neutroak eta
elektroiak.
73
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 74
4 Materia:
eta atomoa
11.
Arrazoitu urrezko xaflaren esperimentuan jasotako ondorioak,

Bohr-en eredu atomikoa erabiliz.
Alfa partikulek (karga positibodunek) urrezko xafla mehean errebotatzen
dute; alfa partikulek nukleoko karga positiboetatik hurbil igarotzean
nabaritzen dituzten aldarazpen elektrostatikoengatik, eta oso leku txikia
hartzen duen masa handiagatik (izan ere, fenomenoa oso ehuneko txikian
gertatzen da, hamar mila partikulatatik batek soilik errebotatzen duelako).
Elektroiak nukleoaren inguruan mugitzen dira, onartutako zenbait
mailatan. Rutherforden ereduan, elektroiek orbitak egiten dituzte,
nukleotik edozein distantziatara.
12.
Osatu taula hau. Adierazi atomo bakoitzak zer izen, zer ikur eta zer
partikula dituen (atomoa neutroa dela kontuan hartuz). Bilatu informazioa
180.-181. orrialdeetako taula periodikoan.
Izena
Ar
18
40
18
18
22
19
10
Na
11
23
11
11
12
Cr
24
52
24
24
28
Fe
26
56
26
26
30
47
108
47
47
61
40
18
19
9
Sodioa
23
11
Kromoa
52
24
Burdina
56
26
108
47
Ag
Protoi kop. Elektroi k. Neutroi k.
Oxigenoa
16
8
16
Fosforoa
31
15
15
31
15
15
16
28
14
Si
14
28
14
14
14
197
79
Au
79
197
79
79
118
Silizioa
Urrea
Osatu taula. Adierazi espezie bakoitzaren izena, ikurra, partikulak eta

karga zein diren. Bilatu informazioa 180.-181. orrialdeetako taula
periodikoan:
Izena
Nikel-58
Magnesio-25
Potasio-39
Ni
28
58
28
28
30
Mg
12
25
12
12
13
19
39
19
19
20
Mg
12
24
12
12
12
28
60
28
28
32
19
41
19
19
22
Mg
12
26
12
12
14
Ikurra
58
28
25
12
39
19
Magnesio-24
24
12
Nikel-60
60
28
Potasio-41
Magnesio-26
74
11
Argona
Zilarra
13.
11
5
Fluorra
Ikurra
Boroa
Ni
41
19
26
12
Bromo-81
81
35
Br
35
81
35
35
46
Kaltzio-40
40
20
Ca
20
40
20
20
20
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 75
ERANTZUNAK
14.
Aipatu zertarako erabiltzen diren isotopo erradioaktibo batzuk ikerketa eta

esperimentu zientifikoetan.
Zientzia
15.
16.
Isotopoen erabilera
Arkeologia, geologia
eta antropologia
Objektu eta gertakizun historikoen datazioa:

karbono-14.
Biologia
Genomaren funtzionamendua.
Zelularen metabolismoa.
Fotosintesia.
Kimika eta biologia
Trazatu isotopikoak izaki bizidunengan dituzten

erreakzioak eta sendagaien efektua aztertzen ditu.
Medikuntza
Gaixotasunen diagnostikoa.
Tumore-zelulen suntsipena.
Auzitegi-medikuntzako ikerketak.
Zergatik erabiltzen dira isotopo erradioaktiboak tumoreak tratatzeko?

Erradioterapia isotopo erradioaktiboek igortzen duten erradiazioan
oinarritzen da. Isotopo erradioaktiboek ehun gaixoetako minbizi-zelulak
suntsitzen dituzte. Bestela, oso zaila izango litzateke haiek suntsitzea.
Aipatu hondakin nuklearrak biltzeko zenbait metodo.
Zergatik dira oso-oso arriskutsuak hondakin nuklearrak?
Hondakin nuklearrak hilerri nuklearretan pilatzen dira. Hondakin
nuklearrak hermetikoki itxitako altzairuzko eta zementuzko bidoietan
sartu eta lurperatzen dituzte, sakonera handiko eraketa geologiko
egonkorretan, edo itsasoaren azpian jartzen dituzte. Agortutako
erregaia bezala, hondakin nuklearrez betetako bidoiak zentral
nuklearrean bertan biltegiratzen dira denboraldi batez, bereziki
prestatutako eremuetan.
Hondakin nuklearren arrisku nagusia haien iraunkortasun handia da.
Izan ere, haien efektu erradioaktiboek ehunka edo milaka urte irauten
dute, ia jarduera osoa galdu arte.
17.
Zer segurtasun-neurri hartu beharko lituzkete hondakin erradioaktiboak

manipulatzen dituzten pertsonek?
Material erradioaktiboa manipulatzen duten pertsonek hartu behar
duten segurtasun-neurri nagusia hondakin erradioaktiboek igorritako
erradiazioetatik babesten duen ekipamendu egokia erabiltzea da.
Horrez gain, egunero kontrolatu behar da edukiontzien eta langileen
erradioaktibitate-maila, bai eta langileek erabiltzen dituzten ekipoena
eta materialena ere, erradiazio-maila arriskutsurik ez dagoela
egiaztatzeko.
75
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 76
4 Materia:
eta atomoa
18.
Bilatu eta ikertu zer ekarpen egin zituzten Franklinek, Gilbertek eta
Charles du Fayk elektrizitatea ezagutzeko.
Gilbert de Colchester (1540-1603). 1600. urtean, zenbait
substantziak anbarraren propietate berberak dituztela aurkitu zuen;
esate baterako, beirak. Elektrizitate hitza asmatu zuen elektron hitzetik
(grekoz, anbar esan nahi du).
Charles de Fay (1696-1736). 1733an, elektrizatutako gorputzen artean
erakarpen- eta aldarapen-indarrak daudela ikusi zuen.
B. Franklin (1706-1790). 1747an, esperimentu bidez frogatu zuen
tximistak izaera elektrikoa zuela, eta bi elektrizitate mota zeudela
iradoki zuen: elektrizitate positiboa eta negatiboa esan zien.
19.
Gorputz batek beste gorputz batekin igurtzi ostean karga positiboa jasotzen
badu, nolako karga jasoko du bigarren gorputzak?
Igurtzi ostean karga positiboa hartzen duten gorputzek karga
negatiboarekin uzten dituzte haiek igurzteko erabilitako gorputzak.
20.
21.
Zer da elektroskopioa?
Karga elektrikoa duten gorputzak hautemateko erabiltzen den tresna
da. Modelo klasikoan, bi urrezko xafla angeluzuzen haga eroale baten
muturrean lotuta daude, eta haga hori marko isolatzaile bati lotuta
dago. Haga eroalearen beste muturrean karga elektrikoa aplikatzean,
bi xaflak bereizi egiten dira, zeinu bereko kargak hartzen dituztelako
eta karga horiek elkar aldarazten dutelako.
Zer gertatuko da elektrizaturiko orrazi bat harraskako ur-turrustara
gerturatuz gero?
Elektrizatutako orrazia ur-turrustara gerturatzean, ura elektrizatu egingo
da, orraziaren elektrizitate estatikoaren bidez, eta desbideratu egingo da.
22.
Adierazi hauen artean zer alde dagoen:

a) Ukipenez elektrizatzea eta indukzioz elektrizatzea.
b) Erretxina-elektrizitatea eta beira-elektrizitatea.
a) Ukipen bidezko elektrizazioan, gorputzek zeinu bereko kargak
hartzen dituzte, eta indukzio bidezko elektrizazioan, berriz,
kontrako zeinuko kargak.
b) Erretxina-elektrizitatea larruz edo artilez igurtzitakoan
anbar-erretxinarena bezalako portaera duten gorputzena da,
eta beira-elektrizitatea, zetaz igurtzitakoan beirarena bezalako
portaera duten gorputzena.
76
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 77
ERANTZUNAK
23.
Azaldu, labur, hauen funtzionamendua:
a) Pendulu elektrikoa.
b) Elektroskopioa.
c) Bersorioa.
a) Penduluaren bola elektrikoki kargatu eta, ondoren, kargadun
gorputz bat hurbiltzen badugu, aldarapen- edo erakarpen-indarrak
agertuko dira, zer karga mota duten.
b) Kargadun gorputz batez elektroskopioaren bolatxoa ukitzen badugu
(edo hura gerturatzen badugu), xaflak bereizi egingo dira.
c) Kargadun gorputz bat bersorio baten hegaletara hurbiltzen badugu,
hegalak biratzen hasiko dira.
24.
Kargadun bolaluma
bat paper zati
batzuetara gerturatzen
badugu, bolalumak
paper zatiak
erakarriko
ditu. Aukeratu
erantzun egokia
eta azaldu zergatik:
a) Paper zati guztien karga elektriko garbia bolalumaren karga

elektrikoaren aurkakoa da.
b) Paper zatiak bolaluman itsatsiko dira, oso txikiak direlako.
c) Paper zatiek ez dute karga elektriko garbirik. Baina kargadun bolaluma
gerturatzean, paper zatien kargak berrantolatuko dira eta zeinu
desberdineko kargek elkar erakarriko dute.
d) Bolalumaren karga paper zatietara pasatuko da, eta ondoren, bolalumak
paper zatiak erakarriko ditu.
Erantzun egokia c) da. Izen ere, elektrizitate estatikoz kargatutako
plastikozko bolaluma bat paper zati txikietara hurbiltzen dugunean,
paper zati horien partikulak berrantolatu egingo dira; hain zuzen, paper
zatien karga positiboak plastikozko bolalumaren karga negatiboen
aurrean geratuko dira (nahiz eta neutroa izaten jarraitu, karga
induzituak agertzen direla eta papera polarizatu egiten dela esaten
dugu). Zenbat eta txikiagoa izan kargen arteko distantzia, orduan eta
handiagoa da indar elektrikoa, eta beraz, gorputzen arteko indar garbia
erakarpen-indarra da.
77
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 78
4 Materia:
eta atomoa
25.
Jo dezagun pendulu batek karga positiboa duela. Karga negatiboa duen

hagatxo bat gerturatuko dugu. Zer gertatuko da? Aukeratu erantzun egokia
edo erantzun egokiak:
+
+ +
+
+
+ +
a) Hagatxoak karga duenez, ez da ezer gertatuko. Penduluaren bolatxoa

geldirik egongo da.
b) Hagatxoak penduluaren bolatxoa ukitzen ez duenez, bolatxoa geldirik
egongo da.
c) Metalezkoa denez, hagatxoak higi daitezkeen karga elektrikoak ditu
eta kargak berrantolatu egingo dira. Karga positiboak penduluaren
bolatxotik gertu geratuko dira eta bolatxoa aldaratuko dute.
d) Hagatxoaren karga elektrikoek penduluaren bolatxoa erakarriko
dute.
Bi gorputzak gerturatzean, erakarpen-indar bat agertzen da,
penduluaren karga negatiboen eta hagatxoaren karga positiboen
artean. Aukera zuzena d) da.
26.
Adierazi zer gertatuko den karga negatiboa duen hagatxo bat bersorio
batera gerturatzen badugu.
a) Bersorioaren orratza geldirik egongo da, ez baitu karga

elektrikorik.
b) Bersorioaren orratzaren karga elektrikoak berrantolatu egingo dira,
eta orratza biratu eta kargadun hagatxotik urrundu egingo da.
78
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 79
ERANTZUNAK
c) Bersorioaren orratzaren karga elektrikoak berrantolatu egingo dira;

baina orratzaren karga garbia nulua denez, bersorioa ez da mugituko.
d) Bersorioaren orratzaren karga elektrikoak berrantolatu egingo dira, eta
orratza biratu eta kargadun hagatxora gerturatu egingo da.
e) Kargak hagatxotik bersoriora pasatuko dira, airean zehar.
Karga negatiboa duen hagatxo bat bersorio baten hegaletara
hurbiltzean, bersorioaren kargak berrantolatu eta orratza mugitu egingo
da. Beraz, erantzun egokia d) da.
27.
28.
Osatu esaldiak.
a) Protoiek eta elektroiek karga elektriko berbera dute, baina aurkako
zeinukoa.
b) Protoi kopurua eta elektroi kopurua berdinak direnean, atomoa
neutroa da.
c) Gorputz batek elektroiak jasotzen baditu, zeinu negatiboko karga izango
du, eta elektroiak galtzen baditu, zeinu positiboko karga izango du.
d) Zeinu bereko kargek elkar aldarazten dute, eta zeinu desberdinekoek
elkar erakartzen dute.
Arrazoitu baieztapen hauek zuzenak ala okerrak diren:
a) Gorputz neutroek ez dute karga elektrikorik.
b) Karga positiboa duen gorputzak protoiak jaso ditu aurretik.
c) Karga negatiboa duen gorputzak elektroiak jaso ditu aurretik.
a) Okerra. Gorputz neutroetan, karga positiboen kopurua eta
negatiboena berdinak dira.
b) Okerra. Karga positiboa duten gorputzek elektroiak galdu dituzte.
c) Zuzena. Karga negatiboa duten gorputzek karga negatiboko
elektroiak hartu dituzte.
29.
Zer karga elektriko izango du milioi bat elektroi jaso dituen gorputz
batek?
Milioi bat elektroiren karga negatiboa 1,6 1013 coulombekoa da.
Hain zuzen ere:
106 elektroi
30.
1,6 1019 C
= 1,6 1013 C
1 elektroi
Atomoak karga elektrikodun partikulaz osaturik badaude, zergatik dira

neutroak?
Atomoak neutroak dira, karga negatibodun elektroi kopurua eta karga
positibodun protoi kopurua berdinak direlako.
79
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 80
4 Materia:
eta atomoa
31.
Protoiaren, neutroiaren eta elektroiaren masa kontuan hartuz, erantzun

galdera honi: zenbat protoi, neutroi eta elektroi behar dira haietako
bakoitzaren gramo bat izateko?
Eragiketak eginez gero:
1 protoi
= 5,978 1023 protoi
1 g protoi
1,673 1024 g
32.
1 g neutroi
1 neutroi
= 6,035 1023 neutroi
1,657 1024 g
1 g elektroi
1 elektroi
= 1,110 1027 elektroi
9,11 1028 g
Elektroiak eta protoiak aurkitu zituztenean, Daltonen teoriaren zer atalek

galdu zuen balio zientifikoa?
Daltonen eredu atomikoan, atomoak zatiezinak zirela proposatzen zen,
baina hipotesi hori baztertu zuten, partikula atomikoak aurkitu
zituztenean; izan ere, horrek frogatu zuen atomoak zati txikiagotan
bana daitezkeela.
33.
Zergatik baztertu zuen Rutherfordek Thomsonen eredu atomikoa urrezko

xaflaren esperimentua egin ostean?
Thomsonek proposatu zuen atomoaren masa atomo osoan uniformeki
banatuta zegoela, atomoa bola trinko bat balitz legez. Baina
Rutherfordek, urrezko xaflaren esperimentu ezagunean oinarrituta,
atomoaren karga positiboa oso zati txikian bilduta dagoela frogatu
zuen; horrenbestez, hau proposatu zuen: atomoa nukleo txiki-txiki
batez eta azal batez osatuta dagoela, nukleo horrek karga positibo
guztia eta ia masa guztia biltzen dituela eta, azalaren inguruan,
elektroiak biraka daudela.
Thomsonen ereduaren arabera, alfa partikula gehienek desbideratu
gabe zeharkatuko zuten atomoa, eta batek ere ez zuen errebotatuko.
Hori dela-eta, haren hipotesia baztertu zuten.
34.
Zergatik pentsatu zuen Rutherfordek atomoaren zatirik handiena hutsik

dagoela?
Rutherfordek pentsatu zuen ia atomoa osoa hutsik zegoela, alfa
partikula gehienek (positiboek) desbideratu gabe zeharkatzen zutelako
urrezko xafla, eta erradiazioaren ehuneko txiki-txiki bat soilik
desbideratu edo errebotatzen zuelako. Hain zuzen, erradiazioak
atomoaren ia masa osoa biltzen zuen eremu txiki-txikia ukitzean
gertatzen zen fenomeno hori.
80
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 81
ERANTZUNAK
35.
Baieztapen hauetatik, zein dira zuzenak, eta zein, okerrak?

a) Thomson: atomoaren masaren zatirik handiena karga negatiboari
dagokio, eta bertan daude itsatsita protoiak.
b) Rutherford: atomoak nukleo nagusi bat du, eta bertan daude karga
positiboa eta negatiboa.
c) Bohr: elektroiak nukleoaren inguruan, infinitu orbitatan bira
daitezke.
a) Okerra. Haren ereduaren arabera, atomoak esfera trinkoak ziren,
elektroiei esker positiboki kargatuak, eta elektroiak, askoz masa
txikiagokoak, haien barruan zeuden.
b) Okerra. Nukleoan, karga positiboa dago, eta azalean, berriz, karga
negatiboa.
c) Okerra. Elektroiak zenbait orbitatan soilik bira daitezke.
36.
Aztertu marrazkiak eta osatu taula.
Berilioa
Elementua
37.
Boroa
Protoi kop. Elektroi kop. Neutroi kop.
Berilioa
Boroa
11
Osatu esaldiak zenbaki batez edo zeinu batez:

a) Burdinaren zenbaki atomikoa 26 da. Horrek esan nahi du burdina
atomo guztiek 26 protoi dituztela, eta elektrikoki neutroak badira,
26 elektroi dituztela.
b) Burdina atomo batek 3 elektroi galtzen dituenean,
23 elektroi izango ditu eta karga positiboa: Fe +3 jasoko du.
c) Fluor atomoa konbinatzen denean, elektroi bat jasotzen du.
Horrenbestez, 10 elektroi eta 1eko karga izango ditu. Fluorraren
zenbaki atomikoa 9 da.
d) Elektroi bat galtzen duenean, sodio atomoak 10 elektroi ditu,
eta karga positiboa: Na +1. Sodioaren zenbaki atomikoa
11 da.
81
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 82
4 Materia:
eta atomoa
38.
Atomo batek 53 protoi eta 74 neutroi ditu.

a) Zer zenbaki atomiko du?
b) Zer masa-zenbaki du?
a) Zenbaki atomikoa protoi kopurua da:
Z = 53
b) Zenbaki masikoa protoi eta neutroi kopuruen batura da:
A = 53 + 74 = 127
Osatu esaldi hau: Magnesioaren zenbaki atomikoa 12 da. Hau da,

magnesio atomoek 12 protoi dituzte, eta elektrikoki neutroak badira,
12 elektroi dituzte.
40.
Osatu taula hau:
Beste batzuetan bezala, kontuan izan behar dugu zenbaki masikoa protoi
kopuruaren eta neutroi kopuruaren baturaren berdina dela.
39.
Izena
Ikurra
23
11
Sodioa
Azufrea
11
23
11
11
16
32
16
16
16
Na
32
16
12
Urrea
197
79
Au
79
197
79
79
118
Zinka
65
30
Zn
30
65
30
30
35
Litioa
7
3
Li
4
39
19
41.
Zenbat protoi, neutroi eta elektroi dituzte atomo hauek?
a)
b)
107
47
Ag
31
15 P
c)
d)
39
19
79
35
K
Br
Taula batean bilduko dugu:

Atala
Protoi kopurua
Elektroi kop.
Neutroi kop.
47
47
60
16
16
15
19
19
20
Br
35
35
44
107
47
31
16
39
19
42.
Ikurra
Ag
79
35
Zergatik dute masa-zenbaki bera eta ikur kimiko desberdina

Ar eta 3919 K atomoek?
39
18
Elementu kimiko bakoitzak zenbaki atomikoa du bereizgarri, ez

zenbaki masikoa. Bi elementu kimikok zenbaki masiko bera izan
dezakete.
82
908283 _ 0069-0088.qxd
18/9/07
09:43
Pgina 83
ERANTZUNAK
43.
Osatu taula hau:
Izena
44.
Ca2+
20
40
Ikurra
40
20
Kaltzio katioia

20
18
20
Kloruro anioia
35
17
Cl
17
35
17
18
18
Fosfuro anioia
31
15
P3
15
31
15
18
16
Kobre katioia (I)
63
29
Cu+
29
63
29
28
34
Adierazi nukleo hauetako zein diren elementu beraren isotopoak:

24
a) 147 X
b) 136 X
c) 73 X
d) 126 X
e) 12
X
f)
Atala
Ikurra
15
7
14
7
14
13
6
13
7
3
12
6
12
24
12
12
24
12
12
12
15
7
15
Isotopoak zenbaki atomiko bera eta zenbaki masiko desberdina duten

atomoak dira. b) eta d) ataletan adierazitako atomoak karbonoaren
isotopoak dira, eta a) eta f) ataletan adierazitakoak, nitrogenoaren
isotopoak.
45.
Aukeratu beheko esaldi hauetatik zein diren zuzenak:

a) Elementu baten isotopo guztiek neutroi kopuru berbera
dute.
b) Elementu baten isotopo guztiek elektroi kopuru berbera
dute.
c) Elementu baten isotopo guztiek protoi kopuru berbera
dute.
d) Elementu baten isotopo guztiek masa-zenbaki berbera
dute.
e) Elementu baten isotopo guztiek zenbaki atomiko berbera
dute.
a) Okerra. Protoi kopuru bera dute, eta neutroi kopuru desberdina.
b) Zuzena. Ioiak eratu ez badituzte, horrek esan nahi du protoi
kopuru bera dutela.
c) Zuzena. Zenbaki atomiko bera eta protoi kopuru berberak
dituzte.
d) Okerra. Zenbaki masiko desberdina dute.
e) Zuzena.
83
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 84
4 Materia:
eta atomoa
46.
Bromoak bi isotopo ditu: Br-79 eta Br-81. Lehenengoak 79 u-ko masa du

eta % 51 da naturan; bigarrenak, berriz, 81 u-ko masa du eta % 49 da
naturan. Zer masa atomiko du bromoak?
Kasu honetan:
Batez besteko masa atomikoa = (Isotopoaren masa Isotopoaren %)
Beraz:
51
49
Bromoaren masa atomikoa = 79 u
+ 81 u
= 79,98 u
100
100
47.
Pentsatu eta aukeratu erantzun zuzenak. Fisio nuklearra gertatzen

denean:
a) Atomoaren nukleoan dauden partikulak hautsi egiten dira eta energia
asko askatzen da.
b) Atomoaren nukleoan dauden partikulak elkartu egiten dira eta energia
askatzen da.
c) Nukleoa zenbait zatitan desegiten da eta prozesu horretan energia
askatzen da.
d) Nukleoa eraldatu egiten da eta beste elementu kimiko baten nukleo
bihurtzen da.
a) Ez zuzena. Atomoaren nukleoak hautsi egiten dira.
b) Ez zuzena.
c) Zuzena. Nukleo astuna hautsi eta nukleo arinagoak sortzen
dira.
d) Okerra. Beste elementu kimiko batzuen nukleo bihurtzen
da.
48.
Azaldu, labur, hauek zer diren:

a) Fusio nuklearra.
b) Fisio nuklearra.
a) Fusio nuklearrean, nukleo arinak elkartzen dira, nukleo astunago

bat eratzeko.
b) Fisio nuklearra oso nukleo astunetan eta ezegonkorretan gertatzen
da. Nukleo arinagoetan zatitzen dira, eta energia askatzen da.
49.
Zer esan nahi dugu energia nuklearra energia garbia dela esaten
dugunean? Hondakin nuklearrek ez al dute, bada, kutsatzen?
Energia nuklearra energia garbia dela esaten da, hura lortzeko ez
delako atmosferara berotegi-efektua areagotzen duen gasik askatzen;
adibidez, karbono dioxidoa.
Hondakin nuklearrak erregai-hondakinak dira eta erradiazioa igortzen
jarraitzen dute urte askotan. Hori dela-eta, segurtasun osoz biltegiratu
behar dira, oso isuri eta ihes erradioaktibo arriskutsurik ez gertatzeko.
84
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 85
ERANTZUNAK
50.
Zer alde on ditu material erradioaktibodun bateriak erabiltzeak?
51.
Bateria horiek urte askoan gordetzen dute energia, oso leku txikietan
eta aldatzeko baldintza zailetan.
Zergatik arbuiatzen dituzte zentral nuklearrak zentralen inguruan dauden
herrietako bizilagunek?
Istripuak edo ihesi erradioaktiboak gertatzeko arriskuagatik. Izan ere,
kalte larriak eragingo lituzkete eremuko ekosistema guztietan.
52.
Zer alde on dituzte zentral nuklearrek, bestelako zentral termikoen

(petrolio-zentralak, esaterako) aldean? Pentsatu zentral mota bakoitzak zer
kalte eragiten dion ingurumenari.
Zentral mota
Alde onak
Alde txarrak
Nuklearra
Ez du erregai fosilik behar.

Ez du berotegi-efektuko gasik
sortzen.
Energia kantitate handia
sortzen du: eraginkortasun
handia.
Segurtasun-neurri handiak eta

garestiak eskatzen ditu,
istripurik edo ihesik eragozteko.
Oso hondakin erradioaktibo
kutsatzaileak sortzen ditu, eta
nekez biltegiratzekoak.
Zentral nuklearrek ez dute berotegi-efektua eragiten duen gasik

isurtzen, eta erregai fosilak erabiltzen dituzten zentral termikoek,
berriz, bai.
53.
Azaldu isotopo erradioaktibo batzuk zertarako erabiltzen diren:
a)
b)
c)
d)
Medikuntzan.
Arkeologian.
Iraupen luzeko piletan.
Kimikako edo biologiako esperimentuetan.
a) Adierazle mediko gisa (erradioisotopoak) eta minbizi-tumoreak
tratatzeko (erradioterapia), kobalto-60 edo estrontzio-90 isotopoak
erabiltzen dira. Bihotz-azterketak egiteko, talio-201 isotopoa
erabiltzen da; infekzioak eta tumoreak hautemateko, galio-67;
hanturazko prozesuetarako, indio-111; tiroiderako eta
suprarrenaletarako, iodo-131 eta 123; eta biriketarako, xenon-133.
Kasu berezi bat fluor-18 isotopoa onkologian, kardiologian eta
neuropsikiatrian erabiltzea da. Esterilizazioan, kobalto-60
erabiltzen da beti, bai medikuntza-materialerako, bai
elikadura-erabileretarako. Odola esterilizatzeko, zesio-137
erabiltzen da, transfusioak egin baino lehen.
85
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 86
4 Materia:
eta atomoa
b) Interes historikoko arkeologia-piezen antzinatasuna zehazteko
teknikarik erabiliena karbono-14 isotopoan oinarrituta dago.
Pinturak eta artelanak benetakoak diren egiaztatzeko ere erabiltzen
da teknika hori.
c) Zenbait isotopok esaterako, plutonio-238k elikatutako pilak
taupada-markagailuetan erabiltzen dira, edo iristen zailak diren
lekuetan jarritako tresnetan.
d) Aztarnari gisa erabiltzen dira, erreakzio metabolikoek izaki
bizidunengan zer eragin duten jakiteko. Auzitegi-medikuntzako
ikerketetan ere erabiltzen dira. Industrian, hainbat gauzatarako
erabiltzen dira: papera, plastikoa eta beira egiteko; emariak,
material-fluxuak, lodierak eta mailak neurtzeko eta kontrolatzeko;
eta siderurgian eta meatzaritzan. Horretarako, zenbait
erradioisotopo erabiltzen dira; adibidez, zesio-137 eta kobalto-60
(gamma igorleak), estrontzio-90 eta kripton-85 (beta igorleak) eta
amerizio-241 (alfa igorlea).
54.
Erradioaktibitatea arriskutsua bada, nolatan erabiltzen dira isotopo

erradioaktibo batzuk minbizia eta bestelako gaixotasun batzuk sendatzeko?
Erradioterapian, energia asko igortzen duten isotopo erradioaktiboak
erabiltzen dira, minbizi-zelulak suntsitzeko, baina zelula osasuntsuak
ere suntsitzen dituzte. Nanoteknologiari esker, minbizia tratatzeko
erradioisotopoek minbizi-ehun eta -zeluletan soilik dauden
substantziak antzeman ditzakete, zelula osasuntsuak suntsitu gabe.
55.
Gogoratu hondakin nuklearrei buruz zer ikasi duzun.
a)
b)
c)
d)
Zer-nolako erabileraren ondorio dira hondakin nuklearrak?

Zer prozeduraren bidez biltzen dira egun hondakin nuklearrak?
Zergatik debekatu zen hondakin nuklearrak itsasora botatzea?
Eztabaidatu ikaskideekin hondakin nuklearrak tratatzeko ordezko
konponbideei buruz.
a) Hondakin nuklearrak zentral nuklearretan erabilitako erregaien
hondarrak eta ikerketa-zentroetan eta ospitaleetan zenbait
gauzatarako erabiltzen diren materialen hondarrak dira, bai eta
material erradioaktiboarekin kontaktuan egon diren eta kutsatu
diren objektuenak ere.
b) Hondakin nuklearrak altzairuzko eta zementuzko bidoietan sartu eta
hilerri nuklearretan uzten dira. Hilerri nuklearrak lurpeko
instalazioak dira. Sakonera handiko eraketa geologiko
iragazgaitzetan (buztina, granitoa) daude, lurpeko urak ez
kutsatzeko eta, kutsadurarik gertatuz gero, azalera ez irteteko.
Hilerri nuklearrak zaintzeko, nazioarteko eta nazioko erakundeek
erregulatutako segurtasun-kontrol handiak daude, ihes
erradioaktiborik gertatuz gero haren berri emateko.
86
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 87
ERANTZUNAK
c) Sakonera handian daudenez, oso presio handiek eragiten

dietelako hondakin erradioaktiboz betetako bidoiei. Horren ondorioz
eta desplazamenduak sortzen dituzten ur-lasterrak direla-eta,
gerta daiteke bidoietan pitzatuak agertzea eta haietatik erradiazioa
irtetea. Erradiazio horrek itsasoko ura eta ekosistemak kutsa
ditzake.
d) Egungo ikerketen helburua hondakin erradioaktiboak zentral
nuklearretan beraietan berriro erabiltzeko aukera emango duten
prozedurak bilatzea da.
56.
Azaldu zer alde dagoen , eta partikulen artean.
a) Zer erradiazio mota geldiarazten du berunezko horma batek?

b) Zer erradiazio motak zeharka ditzake hormigoizko xafla sendoa?
Erradiazioak masan, kargan eta barneratze-ahalmenean dira
desberdinak.
a) Berunezko horma batek alfa erradiazioa geldiarazten du errazen,
eta ondoren, beta erradiazioa.
b) Barneratze-ahalmenik handieneko erradiazioa gamma erradiazioa
da; hormigoizko xaflak zeharka ditzake.
57.
Erradiografiak egiten dituzten teknikariek alde egiten dute gaixoa dagoen

gelatik irudia ateratzeko unean. Zeretik babestu nahi dute?
Erradiografiek X izpiak erabiltzen dituzte, energia handiko erradiazio
elektromagnetikoa, ehun gogorren egitura ikusi ahal izateko; esate
baterako, hezurrak eta hortzak ikusteko
Denbora luzean erreakzio horren eragina izatea oso arriskutsua da,
zelulei kalte egin ahal dielako. Horregatik, ez da gomendagarria
erradiografia asko egitea edo erradiazio horren eragina etengabe izatea.
Hori eragozteko, erradiazio horrekin egunero lan egiten duten
pertsonak ganbera berezietan babesten dira. X izpiak ez dira ganbera
horietan sartzen.
58.
Zer dira erradioisotopoak? Zertarako erabiltzen dira erradioisotopoak

medikuntzan?
Erradioisotopoak erradioaktibitatea igortzen duten isotopoak dira.
Haien nukleoa ezegonkorra da, eta isotopo horiek beroa eta erradiazioa
igortzen dituzte, alfa edo beta partikulen bidez. Erradioisotopoen
erradiazioa hainbat gauzatarako erabiltzen da medikuntzan:
Zenbait minbizi mota tratatzeko.
Diagnostiko-tekniketan (gammagrafia).
Bihotz-azterketetan.
87
908283 _ 0069-0088.qxd
27/7/07
14:14
Pgina 88
4 Materia:
eta atomoa
59.
Azken urteetan berpiztu egin da energia nuklearra erabiltzearen inguruko

eztabaida. Lurraren berotzea eta ingurumenari egindako beste kalteak
direla-eta, energia nuklearra ordezko iturritzat hartu da, beste energia
batzuk baino garbiagoa delakoan.
a) Zer iritzi duzu horri buruz? Eztabaidatu gaia ikaskideekin.
b) Txinak, Indiak eta beste zenbait herrialdek erreaktore nuklear asko
eraiki nahi dituzte datozen hamarkadetan.
Zure ustez, nazioarteko komunitateak presioa egin beharko luke Lurrean
zentral nuklearrik eraiki ez dadin?
c) Zentral nuklearrak eraikitzea zilegi dela uste baduzu, zer segurtasunneurri ezarriko zenituzke isuririk gerta ez dadin eta hondakinek kalterik
eragin ez dezaten?
a) Energia-iturri guztiek beren alde onak eta alde txarrak dituzte.
b) Txinan eta Indian ez ezik, Europako hainbat herrialdetan ere
proposatu da energia nuklearra erabiltzea, ez baitu
berotegi-efektuko gasik isurtzen.
c) Zenbait erakundek besteak beste, Segurtasun Nuklearreko
Kontseiluak (CSN) zentral nuklearren segurtasuna zaintzeko
arauak eta kontrolak ezartzen dituzte. CSNk instalazio nuklear
guztiek behar bezala funtziona dezaten zaintzen du eta haiek
gelditzeko agin dezake, edozein unetan, segurtasuna
dela-eta.
IRAKURLEAREN TXOKOA
1.
2.
Egin testuaren laburpena (bost lerro gehienez ere).

Erantzun eredua. Nukleo atomiko baten protoi eta neutroi kopuruak haren
egonkortasuna zehazten du. Zenbait protoi- eta neutroi-konbinazio bereziki
egonkorrak dira.
Azaldu zer den testuaren egileak aipatzen duen ezegonkortasun-itsasoa
eta alderatu deskubritzeko dauden elementu berrietarako proposatzen
duen egonkortasun-uhartearekin.
Ezegonkortasun-itsasoa oso ezegonkorrak diren elementu kimikoen multzoa
da; hau da, azkar-azkar desintegratzen diren eta beste elementu kimiko
batzuk sortzen dituzten elementu kimikoen multzoa.
3.
Hortaz, zertarako da garrantzitsua ikertzaileentzat elementu berriak

sortzea?
Esate baterako, elementu ezegonkorrei esker elementu kimikorik
egonkorrenak aurki daitezkeelako.
88
908283 _ 0089-0100.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 89
Elementu eta
konposatu kimikoak
EDUKIEN MAPA
ATOMOEN ARTEKO LOTURAK
honen bidez
justifikatuta daude:
hauen artean gertatzen dira:
Ez-metalak
eta
ez-metalak
Atomoen
konfigurazio
elektronikoa
Metalak eta
ez-metalak
oro har, hau

hartzen dute:
zer sortzen
dute?
atomoek
gas geldo baten

konfigurazioa
sare
ionikoak
elektroiak
elkarbanatzean
hauekin:
hauek elkartzean:
8 elektroi
azken mailan
H+
zer sortzen
dute?
molekulak
zer sortzen
dute?
kristal
sare
kobalenteak metalikoak
ioiak
nolakoak dira?
positiboak:
katioiak
negatiboak:
anioiak
adibidez:
adibidez:
Na+
Elementu
bereko
metalen
atomoak
Ca2+
Al3+
Cl
O2
adibidez:
S2
Fe
Na
Au
HELBURUAK
Elementuak eta konposatu kimikoak bereiztea.
Elementuak sailkatzea: metalak, ez-metalak eta gas geldoak.
Elementuak sistema periodikoan sailkatzeko zer irizpide erabiltzen den jakitea.
Elementu talderik garrantzitsuenak identifikatzea.
Elementuen ikurrak zein diren jakitea.

Bioelementuak eta oligoelementuak bereiztea.
Elementu kimikoak naturan nola taldekatzen diren jakitea.
Zenbait konposatu organiko arrunt eta
zenbait konposatu ez-organiko arrunt
identifikatzeko gai izatea.
89
908283 _ 0089-0100.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 90
5 Elementu eta konposatu kimikoak

EDUKIAK
Kontzeptuak
Elementuak eta konposatuak.

Elementuen sailkapena: metalak, ez-metalak eta gas geldoak.
Egungo sistema periodikoa.
Elementu kimikorik arruntenak.
Bioelementuak eta oligoelementuak.
Elementuen arteko loturak: atomoak, molekulak eta kristalak.
Konposatu ez-organiko arruntak.
Konposatu organiko arruntak.
Prozedurak eta
trebetasunak
Zenbait elementu kimikoren ikurrak identifikatzea.

Konposatu organikoei eta ez-organikoei buruzko informazioa
tauletan laburtzea.
Testuak osatzea, tauletatik lortutako informazioa erabilita.
Taulak egitea.
Taula periodikoa interpretatzea.
Jarrerak
Ezagutza zientifikoa balioestea, eguneroko bizitzako ezinbesteko

tresnatzat.
Elementuen taula periodikoak ematen digun informazio guztiaren
baliagarritasuna aintzat hartzea.
BALIOETAN HEZTEA
Unitate honetan, zenbait elementu kimikori buruzko ezagutza gorputzak duen
beharrarekin lotu daiteke. Halaber, ikasleei azal diezaiekezu elementu horietako
bat ez izateak edo behar baino kantitate txikiagoan izateak zer-nolako eragina
izango lukeen giza gorputzean.
Ikasturteko geroagoko unitateetan berrekingo diegu eduki horiei; hain zuzen,
osagai organikoetako elementuak azaltzen ditugunean. Garrantzitsua da ikasleei
azpimarratzea zenbait elementu kimiko, nahiz eta gorputzean oso kantitate
txikietan egon, ezinbestekoak direla organismoak behar bezala funtzionatuko
badu.
2. Gizalegerako hezkuntza.
Halaber, munduko hainbat lekutan ura lortzeko duten arazoari buruz hitz egiteko
ere erabil dezakegu unitate hau; hau da, herrialde garatu askotako neurrigabeko
kontsumoari buruz hitz egin dezakegu, bai eta beste herrialde batzuetan ur-faltak
eragiten dituen gabezia eta gaixotasun larriei buruz ere.
90
908283 _ 0089-0100.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 91

Hizkuntza-gaitasuna
Irakurlearen txokoa atalean, testuen
eta haiek lantzeko ariketen bidez,
edukiak.
Bizitzarako ezinbestekoak diren elementuak
eta konposatuak ikastean, ehunekoak
berrikusi beharko dituzte ikasleek.
Gaitasun hau oinarri-oinarrizkoa da,
ikasleek beren ingurunea ulertzeko
beharrezkoak diren trebetasunak beregana
ditzaten. Elementu kimiko guztiak ikasten
dituztenean, jakingo dute zein diren
bizitzarako ezinbestekoak, bai eta haiek zer
konposatuk osatzen dituzten ere.
Ikaslearen liburuko 102. orrialdean,
oligoelementuak eta bioelementuak zer
diren definitzen da. Horrez gain, bizitzeko
oinarrizko elementuetatik zer EGK (egun
bakoitzerako gomendatutako kantitatea)
hartu behar dugun adierazten da,
bai eta zertarako balio duten, haien
faltak zer eragin dituen eta zer elikagaitan
dagoen ere.

gaitasun digitala
Irakurlearen txokoa atalean, ikasleek
prentsako artikuluak landuko dituzte,
unitatean azaltzen den informazioa
dagokion testuinguruan jartzeko; hots,
ikasleen eguneroko bizitzako egungo
gaiekin lotzeko. Unitatean lantzen diren
edukiak finkatzen dituzten zenbait web orri
interesgarri proposatzen dira.
Bizitzeko oinarrizko elementuak zein
diren jakiteak oinarrizko trebetasunak
lortzen laguntzen die ikasleei. Horri esker,
nutrizioarekin eta elikadurarekin lotutako
gaietan moldatu ez ezik, erabakiak
hartzeko eta nork bere dieta diseinatzeko
trebetasuna erdietsiko dute.
Unitatean zehar (ariketetan eta garapenean),
trebetasunak lantzen dira, ikasleak
autonomoki eta unitatearen helburuen
arabera ikasteko gai izan daitezen.
1. Elementu kimikoak eta konposatuak bereiztea.
5. Elementurik adierazgarrienak sistema

periodikoan kokatzen jakitea.
2. Elementuak sailkatzea, metalak, ez-metalak edo kristalak diren adieraziz.
6. Giza gorputzean proportziorik handienean dauden elementu kimikoen funtzio nagusia adieraztea.
3. Elementu kimikorik arruntenek zer izen

eta zer ikur duten jakitea.
4. Elementuak sistema periodikoan sailkatzeko zer irizpideri jarraitzen zaion zehaztea.
7. Atomoak, molekulak eta kristalak bereiztea.

8. Konposatu bat organikoa ala ez-organikoa den esatea.
91
908283 _ 0089-0100.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 92

1.
Zergatik esaten zaio taula periodikoa elementu kimikoak ordenatzeko

erabiltzen den taulari?
Taula periodikoan elementuen propietateak aldian-aldian elementu
kopuru jakin batean behin errepikatzeko moduan ordenatuta
daudelako elementuak. Zutabe bakoitzeko elementuek antzeko
propietateak dituzte.
2.
3.
Zer irizpide erabili zuen Mendeleievek sailkapenerako?

Dimitri I. Mendeleiev kimikari errusiarrak masa atomikorik txikienetik
handienera ordenatu zituen elementuak, eta haien propietateak
kontuan hartuta taldekatu zituen.
Zer talde handitan sailkatzen dira elementu kimikoak? Aipatu talde
bakoitzeko elementuen bi edo hiru propietate bereizgarri.
Metalak: beroaren eta elektrizitatearen eroale onak dira. Harikorrak
eta xaflakorrak dira. Ioi positiboak eratu ohi dituzte.
Ez-metalak: beroaren eta elektrizitatearen eroale txarrak dira.
Ioi negatiboak eratu ohi dituzte.
Gas geldoak: naturan, gas geldoen atomoak bakartuta ageri
dira. Kimikaren ikuspuntutik, oso egonkorrak dira. Gasak dira
giro-tenperaturan.
4.
Adierazi, barra-diagrama batean, zer proportziotan ageri diren O eta H izaki

bizidunengan, lurrazalean eta Unibertsoan.
Hau da grafikoa:
100
Oxigenoa
Hidrogenoa
80
60
40
20
0
Izaki bizidunak
5.
92
Lurrazala
Unibertsoa
Bilatu bioelementuak eta oligoelementuak taula periodikoan.

Bioelementuak:
H: 1. taldea. Alkalinoekin batera dago, baina ez da alkalinoa.
C: 14. taldea. Karbonoideoak.
Na eta K: 1. taldea. Alkalinoak.
Ca eta Mg: 2. taldea. Lurralkalinoak.
908283 _ 0089-0100.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 93
ERANTZUNAK
N, P: 15. taldea. Nitrogenoideoak.

O, S: 16. taldea. Anfigenoak.
Cl: 17. taldea. Halogenoak.
Oligoelementuak:
Fe, Mn, Zn, Cu, Co: trantsizio-metalak.
F, I: 17. taldea. Halogenoak.
6.
Adierazi zein bioelementu eta oligoelementu diren metalak, eta zein,

ez-metalak.
Bioelementuak:
Metalak: Ca, Mg, Na, K.
Ez-metalak: P, S, Cl.
Oligoelementuak:
Metalak: Fe, Zn, Mn, Cu, Co.
Ez-metalak: F, I.
7.
8.
9.
Zein dira ugarienak, konposatu organikoak ala ez-organikoak?

Askoz konposatu organiko gehiago daude. Karbonoa osatzen duen
konposatu kopurua gainerako elementu kimiko guztiena baino askoz
handiagoa da.
Berrikusi taula eta idatzi zenbait gas kutsagarriren izenak.
Nitrogeno dioxidoa, karbono monoxidoa, sufre dioxidoa, sufre trioxidoa
eta karbono dioxidoa.
Berrikusi zerrenda eta idatzi noiz entzun duzun zerbait zerrendako
konposaturen bati buruz. Informazioa antolatzeko, lagungarria izango zaizu
taula hau edo antzeko beste bat egitea.
Konposatua
Non dago
Ura
Eurian, ibaietan, itsasoetan
Amoniakoa
Garbiketa-produktuetan
Karbono dioxidoa
Atmosferan. Kutsatzailea, berotegi-efektua
Burdina (II) oxidoa eta

burdina (III) oxidoa
Herdoilean
Azido klorhidrikoa
Urin gastrikoetan
Sodio kloruroa
Janaria prestatzeko erabiltzen dugun gozagarrian
Sodio bikarbonatoa
Bihotzerrearen aurkako botikan
Potasio nitratoa
Ongailuetan
93
908283 _ 0089-0100.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 94

10.
Adierazi substantzia hauek elementuak ala konposatuak diren:

a)
b)
c)
d)
e)
Ura (H2O)
Oxigenoa (O2)
Ur oxigenatua (H2O2)
Karbonoa (C)
Burdina (Fe)
f)
g)
h)
i)
Hidrogenoa (H2)
Burdina (II) oxidoa (FeO)
Karbono dioxidoa (CO2)
Karbono monoxidoa (CO)
Elementuak: oxigenoa, karbonoa, burdina eta hidrogenoa.

Konposatuak: ura, ur oxigenatua, burdina (II) oxidoa,
karbono dioxidoa eta karbono monoxidoa.
11.
Oro har, sistema periodikoan aurrera egiten badugu, elementuen masa

atomikoa gero eta handiagoa da, elementu pare batzuen kasuan izan
ezik. Zein dira pare horiek?
Adibidez:
Argona eta potasioa.
Kobaltoa eta nikela.
Teluroa eta iodoa.
Torioa eta protaktinioa.
12.
Aukeratu taula periodikoko elementu bat eta aztertu noiz aurkitu

zen, zer zientzialarik bakartu zuen lehen aldiz, oso erreaktiboa den
ala ez
Adibidez: Joseph Priestley (1733-1804). 1774an oxigenoa aurkitu
zuen kimikari britainiarra izan zen. Oxigenoa aireko gasen bostena
da. Priestleyk oxigenoa lortu zuen, merkurio oxido bat errez.
Kart Schelee fisikari suediarrak Priestleyk baino bi urte lehenago
aurkitu zuen oxigenoa, baina 1777 arte ez zion inori horren berri
eman.
Oxigenoak erraz erreakzionatzen du ia elementu guztiekin, eta
erreakzio horren ondorioz, oxidoak sortzen dira. Oxigenoaz gain,
amoniako eta sufre dioxido gasak lortu zituen Priestleyk.
13.
Erreparatu taula periodikoari eta osatu

taula hau:
Elementua
94
Ikurra
Taldea
Periodoa
Metal a /
Ez-meta
+ ioia /
ioia
Litioa
Li
Metala
+ ioia
Sodioa
Na
11
Metala
+ ioia
Potasioa
19
Metala
+ ioia
Rubidioa
Rb
37
Metala
+ ioia
908283 _ 0089-0100.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 95
ERANTZUNAK
14.
Osatu taulako zutabeak eta erantzun galderei:
a) Antzekoak al dira elementu horiek? Zertan?

b) Talde berekoak al dira guztiak? Zer taldetakoak?
Ez-metala
+ ioia /
ioia
Ez-metala
ioia
Elementua
Ikurra
Taldea
Periodoa
Fluorra
17
Metala /
Kloroa
Cl
17
17
Ez-metala
ioia
Bromoa
Br
35
17
Ez-metala
ioia
Iodoa
53
17
Ez-metala
ioia
a) Bai; denak ez-metalak dira eta ioi negatiboak eratzen dituzte.

b) Bai, 17. taldekoak, halogenoen taldekoak, alegia.
15.
16.
Lotu hiru zutabeetako terminoak gezi bidez.

Metala Ioiak eratzen ditu +
Metala Ioiak eratzen ditu +
Ez-metala Ioiak eratzen ditu
Gas geldoa Ez du ioirik eratzen
Litioa
Magnesioa
Kloroa
Helioa
Idatzi izaki bizidunengan, lurrazalean eta Unibertsoan ugarienak diren lau

elementuen izenak. Adierazi elementu horien ugaritasuna
barra-diagrama baten bidez.
Izaki bizidunak: O (% 65), C (% 18,5), H (% 9,5), N (% 3,3).
70
60
50
40
30
20
10
0
Oxigenoa
Karbonoa
Hidrogenoa
Nitrogenoa
Lurrazala: O (% 49,5), Si (% 25,7), Al (% 7,5), Fe (% 4,7).

50
Oxigenoa
40
Silizioa
30
Aluminioa
20
Burdina
10
0
95
908283 _ 0089-0100.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 96

Unibertsoa: H (% 73,9), He (% 23,9), O (% 1,07), C (% 0,46).
80
70
60
50
40
30
20
10
0
17.
Hidrogenoa
Helioa
Oxigenoa
Karbonoa
Pertsona batek gihar-karranpak baditu, zer elementuren oreka izango du

hautsita, ziur asko?
Sodioarena, potasioarena eta kloroarena.
18.
Adierazi elementu kimiko hauek bioelementuak ala oligoelementuak diren:

burdina, karbonoa, kobrea, hidrogenoa, fluorra, oxigenoa, zinka, kaltzioa,
magnesioa, potasioa eta iodoa.
Bioelementuak: karbonoa, hidrogenoa, oxigenoa, kaltzioa, magnesioa,
potasioa.
Oligoelementuak: burdina, kobrea, fluorra, zinka, iodoa.
19.
100 mL behi-esnetan 120 mg kaltzio daude. Bilatu kaltzioaren EGK 103.

orrialdeko taulan eta kalkulatu zenbat esne hartu behar duzun egunean,
kaltzio kantitate hori hartzeko. Ezinbestekoa al da esne kantitate hori
hartzea beharrezko duzun kaltzio guztia hartzeko?
Kaltzioaren EGK 800 mg-koa da.
120 mg Ca
800 mg Ca
=
100 mL (esne)
x
x = 666,67 mL esnetan, kaltzioaren EGK dago
Esnean ez ezik, gaztan, ogian eta barazkietan ere kaltzioa dago.
Egunero elikagai horiek jaten baditugu, ez da beharrezkoa
izango esne kantitate hori hartzea.
20.
Popeyeren janaririk gustukoena ziazerbak dira. 100 g ziazerbatan 4 mg

burdina daude, baina organismoak % 10 baino ezin du xurgatu. Helduek,
bizi-funtzioak egiteko, egunean 14 mg burdina behar dituztela kalkulatu da.
a) Zer ziazerba kantitate hartu beharko luke, egunean, heldu batek
beharrezko duen burdina guztia hartzeko?
Bilatu informazioa 103. orrialdeko taulan eta erantzun galdera hauei:
b) Zer bizi-funtziotan parte hartzen du burdinak?
96
908283 _ 0089-0100.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 97
ERANTZUNAK
c) Zer arazo eragiten ditu burdina-gabeziak?

d) Lor al dezakegu beharrezko dugun burdina beste elikagai
batzuetatik?
a) 100 g ziazerba hartzen ditugunean, gure organismoak 0,4 mg Fe
xurga dezake.
0,4 mg (Fe)
14 mg (Fe)
=
100 g (ziazerba)
x
x = 3.500 mg ziazerba hartu beharko lituzke heldu batek,
behar duen Fe guztia lortzeko.
b) Burdina hemoglobinaren ekoizpenean hartzen du parte.
c) Gabeziak anemia eta infekzioekiko erresistentzia txikia eragiten ditu.
d) Burdina egoskarietan, arrautza-gorringoan, haragian eta gibelean
ere badago.
21.
22.
Irakurri 103. orrialdeko taulak eta osatu esaldi hauek:

a) Sufreak ilea eta azazkalak osatzen dituzten proteinen eraketan
parte hartzen du.
b) Anemia izanez gero, komeni da elikagai hauek hartzea: egoskariak.
Elikagai horietatik, burdina, kobrea eta kobaltoa hartuko ditugu.
c) Txantxarrik ez izateko, fluorra duen hortzetako pastaz garbitu behar
ditugu hortzak, behar bezala .
d) Hazten ari diren pertsonei, gomendatzen zaie esnekiak hartzea;
izan ere, kaltzioa eta magnesioa.
Adierazi zein diren
aukera zuzenak:
Metalak
Erraz urtzen dira.
Ez- metalak
Elektrizitatearen eroale onak.
Elektroiak galtzeko joera dute. Elektroiak hartzeko joera dute.

Solidoak dira guztiak.
Gasak dira guztiak.
Ez dira xaflakorrak.
Harikorrak dira.
Metalak: elektroiak galtzeko joera dute.

Ez-metalak: elektroiak hartzeko joera dute.
23.
Adierazi taulan
nola dauden
elkartuta atomoak:
Substantzia
Atomoa / molekula / kristala
Oxigenoa: O2
Molekula
Burdina: Fe
Kristal metalikoa
Sodio kloruroa: NaCl
Kristal ionikoa
Helioa: He
Atomoa
Ura: H2O
Molekula
97
908283 _ 0089-0100.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 98

24.
Adierazi zuzenak ala okerrak diren esaldi hauek:
a) Elementu bakoitzaren zenbaki atomikoa bat dator taula periodikoan

duen kokapenarekin.
b) Kristal metalikoak atomoz osatuta daude.
c) Kristal ionikoek katioi gehiago dituzte anioi baino.
d) Elementu kimiko guztiak bi multzo hauetan banatzen dira:
molekulak eta atomo bakartuak.
a) Zuzena. Taula periodikoan, elementuak zenbaki atomikoaren
arabera ordenatzen dira.
b) Okerra. Kristal metalikoak elektroi-hodei batek inguratutako
katioiz osatuta daude.
c) Okerra. Kristal kobalenteak ere badaude.
d) Okerra. Kristalek ere era ditzakete.
25.
Lotu ezkerraldeko adierazpenak eskuinaldeko esaldiekin.

Kristal ionikoak
Elektrizitatearen eta beroaren

eroale onak dira.
Kristal kobalenteak
Atomo izeneko partikulaz

osatuta daude.
Kristal metalikoak
Metal bat eta ez-metal bat

elkartzean sortzen dira.
Kristal ionikoak: metal bat eta ez-metal bat elkartzean

sortzen dira.
Kristal kobalenteak: atomo izeneko partikulez osatuta
daude.
Kristal metalikoa: elektrizitatearen eta beroaren eroale
onak dira.
26.
Adierazi esaldi hauek zuzenak ala okerrak diren eta eman arrazoiak:
a) Kaltzio kloruroaren formula CaCl2 da; horrenbestez, molekulaz osatuta

dago.
b) Burdina metala da; horrenbestez, urtze-puntu altu-altua du.
c) Diamantea karbono atomoz soil-soilik dago osatuta; horrenbestez,
gas geldoen antzeko propietateak ditu.
d) Oxigenoak molekulak eratzen ditu eta gasa da giro-tenperaturan.
a) Okerra. Kristal ionikoan, kloruro ioien proportzioa kaltzio ioienaren
bikoitza dela adierazten du.
b) Zuzena. Merkurioak izan ezik, metalek oso urtze-puntu altuak
dituzte.
98
908283 _ 0089-0100.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 99
ERANTZUNAK
c) Okerra. Diamantean, karbono atomoak elkartuta daude eta kristal

kobalente bat osatzen dute.
d) Zuzena. Oxigenoa substantzia molekularra da, eta haren molekulen
arteko lotura ahula da.
27.
Azaldu zuzenak ala okerrak diren esaldi hauek:
a) Konposatu ionikoen formulak adierazten du zenbat atomo dituen

benetan molekula bakoitzak.
b) Atomo bakartuz edo kristalez osatutako elementuak ikurraren bidez
soilik adierazten dira.
a) Okerra. Konposatu ionikoen formulak adierazten du kristalean ioiak
zer proportziotan dauden.
b) Zuzena. Gas geldoak (atomo bakartuak) zein metalak (kristal
metalikoak) dagokion elementuaren ikurraren bidez adierazita
daude.
28.
Azaldu zergatik diren substantzia usaintsuak konposatu molekularrak;

esate baterako, alkohola, azetona eta menda-esentzia.
Substantzia batek usaina badu, horrek esan nahi du haren
irakite-puntua baxua dela. Beraz, substantzia molekularra izango da,
eta ez, ordea, konposatu ioniko bat.
29.
Ura hidrogenoz eta oxigenoz osaturiko substantzia da.

Osatu taula:
Burdina (II) oxidoa
30.
Burdina
Oxigenoa
Formula
FeO
Fe
O2
Elementua / konposatua
Konposatua
Elementua
Elementua
Zer egoeratan dago

giro-tenperaturan?
Solidoa
Solidoa
Gasa
Atomoak / molekulak / kristalak Kristala
Kristala
Molekula
Erabili 106. eta 107. orrialdeetako taula, eta aztertu oxigenoaren (O) eta
taula periodikoko beste elementu batzuen arteko konbinazioak:
O-ren eta hauen
Metala / Ez-metala
arteko konbinazioa
Zer egoeratan dago

giro-tenperaturan?
CO2
Karbonoa
Ez-metala
Gas-egoeran
CO
Karbonoa
Ez-metala
Gas-egoeran
SO2
Sufrea
Ez-metala
Gas-egoeran
SO3
Sufrea
Ez-metala
Gas-egoeran
99
908283 _ 0089-0100.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 100

Oxigenoa ez-metal baten atomoekin elkartzen denean,
giro-tenperaturan gas-egoeran dauden substantzia molekularrak
sortzen dira. Oxigenoa metal baten atomoekin elkartzen denean,
berriz, giro-tenperaturan solido-egoeran dauden kristalak sortzen dira.
IRAKURLEAREN TXOKOA
1.
Idatzi goiko testuaren laburpena (bost lerro gehienez).
Titanen egungo atmosfera Lurrak eratu eta handik gutxira izan zuenaren
antzekoa da. Nitrogeno eta hidrogeno ugari du. Ura izoztuta dago, eta horrek
esan nahi du Titanen oxigenorik ez dagoela; beraz, metanoak eragiten du
karbonoaren konposatuen jarduera kimiko handia, eta ez karbono dioxidoak.
2.
Zergatik dute hainbesteko interesa zientzialariek Titan aztertzeko? Non

dago ilargi hori?
Titan Saturnoren ilargi bat da. Zenbait zientzialarik uste dute izaki bizidunak
garatzeko oinarrizko osagaiak daudela Titanen, baina hotzaren eraginez ez zela
bizirik sortu han.
3.
Zer esan nahi du testuaren egileak Titanen atmosfera Lurraren atmosfera

baino hamar aldiz altuagoa dela adieraztean?
Atmosfera lodiagoa dela.
4.
Idatzi zerrenda batean testuan agertzen diren elementu kimikoen izenak.

Zerrendako elementuak kontuan izanik, zer motatako konposatuei buruz ari
da egilea?
Nitrogenoa, hidrogenoa, oxigenoa, karbonoa. Substantzia molekularrak.
5.
Hidrokarburoak ere aipatzen dira testuan. Aztertu zer diren hidrokarburoak

eta zer elementu kimikok osatzen dituzten. Eman hidrokarburoen zenbait
adibide eta idatzi haien formulak.
Hidrokarburoak karbonoz eta hidrogenoz osatutako konposatuak dira. Kate
irekiak (aseak eta asegabeak) eta itxiak (aliziklikoak eta aromatikoak) dira.
Adibidez: metanoa (CH4); bentzenoa (C6H6); etinoa (C2H2); butanoa (C4H10)
6.
Testuan esaten da metanoa dela karbono-eramaile nagusia. Zure ustez, zer

adierazi nahi du egileak horren bidez? Zure ustez, oso garrantzitsua al da
aipatutako hori? Zergatik?
Metanoa Titanen atmosferako karbonoaren jarduera kimikoaren oinarrizko
osagaia da. Karbonoaren konfigurazio elektronikoa dela-eta, haren atomo
asko elkar daitezke. Atomoen arteko loturak oso sendoak dira eta, hortaz,
egonkortasun handia ematen diete eratutako molekulei. Karbonoaren
kimikari kimika organikoa esaten zaio, eta bizitzako alderdi guztietan dago.
100
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 101
Aldaketa
kimikoak
EDUKIEN MAPA
MATERIA
hauek ditu etengabe:
aldaketak
honelakoak izan daitezke:
fisikoak
kimikoak
haietan
haietan
substantziak
ez dira
aldatzen
substantziak
aldatu egiten
dira
hauen bidez
adierazten dira: legeek zuzentzen
dituzte:
zeren bidez
azalduak?
talken
teoria
ekuazio
kimikoak
adibidez:
hauen arteko
erreakzioa
adierazten dute:
egoeraaldaketak
molak
masaren
iraupenaren
legea
hau dio:
nork enuntziatu zuen?
Lavoisier
erreakzio kimiko batean, masa

kontserbatu egiten da:
erreaktiboen masa produktuen
masaren berdina da
HELBURUAK
Aldaketa fisikoak eta kimikoak zertan diren desberdinak jakitea.
Kalkulu estekiometrikoetan mol unitatea

erabiltzea.
Emandako erreakzio kimiko batetik, informazioa ondorioztatzea.
Ekuazio kimikoak doitzen ikastea, masaren iraupenaren legea kontuan hartuta.
Talken teoria erabiltzen jakitea, aldaketa kimikoak azaltzeko.

Substantzia kantitatearen beste unitate
bat dagoela jakitea. Mola esaten zaio,
eta oso erabilia da kimikan. Nazioarteko
Sistemako unitate bat da.
Emandako ekuazio kimiko batetik zernolako informazioa lor dezakegun jakitea.

Erreakzio kimikoetan masei buruzko kalkuluak egitea.
101
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 102
6 Aldaketa kimikoak
EDUKIAK
Kontzeptuak
Aldaketa fisikoak eta aldaketa kimikoak.

Erreakzio kimikoak. Talken teoria.
Masa neurtzea.
Molaren eta Avogadroren zenbakiaren kontzeptuak.
Ekuazio kimikoak: ematen duten informazioa eta doikuntza.
Kalkulu estekiometriko errazak, masa- eta bolumen-unitatetan.
Masaren iraupenaren legea: Lavoisier.
Prozedurak eta
trebetasunak
Ekuazio kimikoak interpretatzea.

Ekuazio kimiko errazak iritzira doitzea.
Kalkulu errazak egitea, mol kontzeptua erabilita.
Erreakzio kimikoen legeak adibide bakunetan aplikatzea.
Talken teoriaren bidez eskemak interpretatzea, erreakzio
kimikoak azaltzeko.
Jarrerak
Ordena, garbitasuna eta lan zorrotza aintzat hartzea, laborategian

lan egitean.
Talde-lana aintzat hartzea.
Laborategiko hondakin toxikoak zuzentasunik eta zuhurtziarik
gabe ez isurtzeko interesa agertzea.
BALIOETAN HEZTEA
Unitate honetan laborategian egin daitezkeen esperimentuak aprobetxa daitezke,
laborategiko segurtasun-arauak betetzea zeinen garrantzitsua den eta zenbait
substantzia ardurarik gabe manipulatzea oso arriskutsua izan daitekeela
azpimarratu ahal izateko.
2. Ingurumenerako hezkuntza.
Azaldu ikasleei mineralak ez direla puru erauzten, eta hori dela-eta, behin aterata,
zenbait prozesu kimiko egiten zaizkiela, ezpurutasunak kentzeko.
Zenbait prozesu oso kutsagarriak dira eta, ondoan ibairik badago, haren ura kutsa
dezakete. Ibai baten ura kutsatzeak oso kate kutsatzaile handi bat eragingo luke:
ibaiaren urak inguruko lurrak eta, horrenbestez, haietan hazten diren barazki eta
fruitu guztiak kutsatuko lituzke; eta kutsatutako barazkiak eta fruituak gure
mahaietara iritsiko lirateke, gu zer arriskutsuak diren konturatu gabe.
102
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 103

Hizkuntza-gaitasuna
Irakurlearen txokoa atalean, beren-beregi
lantzen dira irakurtzeko gaitasuna
bereganatzearekin lotutako edukiak,
testuen eta haiek lantzeko ariketen
bidez.
Unitate honetan, eta mol kontzeptua
landuz, proportzioak eta erlazioak
berrikusten dira. Unitate-aldaketetan,
konbertsio-faktoreak erabiltzen jarraitu
beharko dute ikasleek.
gaiekin lotzeko. Unitatean lantzen diren

edukiak finkatzen dituzten zenbait web orri
interesgarri proposatzen dira.
Erreakzio kimikoak ikasiz, ingurumenaren
arloko alderdiei buruzko ezagutzak
finkatuko dituzte ikasleek. Egungo gizarte
honetan herritartasun demokratikoa
erabiltzen laguntzen die, bai eta horrez
gain, unitateko informazioari esker,
erabakiak hartzeko prozesuetan parte
hartzen eta herritar gisa dituzten
eskubideen eta betebeharren ardura
hartzen ere.
Aldaketa fisikoak eta aldaketa kimikoak

zertan diren jakinez gero, ikasleek
aldaketak zer noranzkotan gertatuko diren
aurreikusteko aukera izango dute. Talken
teoriak aldaketak ulertzen laguntzen du.
Horri esker, erreakzio kimikoetan egiten
diren kalkuluak sakon ikasteko oinarriak
finkatzen dira; izan ere, oso beharrezko
izango dute ondorengo ikasturteetan.
Informazioaren trataerarako gaitasuna

eta gaitasun digitala

Irakurlearen txokoa atalean, ikasleek

prentsako artikuluak landuko dituzte,
unitatean azaltzen den informazioa
dagokion testuinguruan jartzeko; hots,
ikasleen eguneroko bizitzako egungo

Unitatean, ikasleak albait autonomoenak

izateko beharrezkoak diren trebetasun
guztiak lantzen dira. Ariketak zenbait
trebetasunetan gaitzeko diseinatuta daude;
hain zuzen, ezagutza berriak aztertzeko,
lortzeko, prozesatzeko, ebaluatzeko,
laburtzeko eta antolatzeko trebetasunak
bereganatuko dituzte ikasleek.
1. Aldaketa fisikoak eta aldaketa kimikoak
bereiztea, bi aldaketa mota horien adibideak jarriz.
2. Lavoisier-en masaren iraupenaren legearen berri izatea.
3. Erreakzio kimiko errazei dagozkien ekuazio kimikoak idaztea.
4. Ekuazio kimiko errazak doitzea.
5. Kalkulu estekiometriko errazak egitea,

mol kontzeptua erabilita.
6. Edozein elementu edo konposatu kimikoren mol baten masa kalkulatzea.
7. Ekuazio kimikoetan oinarrituta masak
kalkulatzea.
8. Ekuazio kimikoetan oinarrituta bolumenak kalkulatzea.
103
908283 _ 0101-0124.qxd
10/9/07
11:24
Pgina 104
6 Aldaketa kimikoak
1.
Zilarraren masa atomikoa 107,9 u-koa da. Zenbat gramo dira 0,25 mol
zilar?
Datua: zilarraren masa atomikoa = 107,9 u.
Eragiketa egingo dugu:
0,25 mol
107,9 g
1 mol
= 27 g
2.
Zenbat atomo dira 0,5 mol zilar? Eta 0,5 mol magnesio?
Datua: magnesioaren masa atomikoa = 24,3 u.

Bi kasuetan:
0,5 mol
3.
6,022 1023 atomo

1 mol
Zenbat gramo dira 0,5 mol zilar? Eta 0,5 mol magnesio?
107,9 g
= 53,95 g
Zilarra: 0,5 mol
1 mol
Magnesioa: 0,5 mol
4.
= 3,011 1023 atomo
24,3 g
1 mol
= 12,15 g
5 10 24 zilar atomo ditugu. Zenbat mol dira? Eta 5 1024 magnesio atomo
baldin badaude?
Bi kasuetan:
5 1024 atomo
5.
1 mol
6,022 1023 atomo
5 10 24 zilar atomo ditugu. Zenbat gramo dira? Eta 5 1024 magnesio

atomo baldin baditugu?
Aurreko ariketako datua hartuta:
107,9 g
= 895,57 g
Zilarra: 8,3 mol
1 mol
Magnesioa: 8,3 mol
6.
24,3 g
1 mol
= 201,69 g
25 g zilar ditugu. Zenbat mol zilar dira?

Eragiketa egingo dugu:
25 g
104
= 8,3 mol
1 mol
107,9 g
= 0,23 mol
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 105
ERANTZUNAK
7.
8.
9.
10.
25 g magnesiotan, zenbat mol magnesio daude?

1 mol
25 g
= 1,03 mol
24,3 g
25 g zilar ditugu. Zenbat zilar atomo dira?
6. ariketan lortutako datua hartzen badugu:
6,022 1023 atomo
0,23 mol
= 1,4 1023 atomo
1 mol
25 g magnesiotan, zenbat magnesio atomo daude?
7. ariketan lortutako datua hartuz gero:
6,022 1023 atomo
1,03 mol
= 6,21023 atomo
1 mol
Kalkulatu zenbat denbora beharko zenukeen, edozein elementuren
1 mol-ean zenbat atomo dauden zenbatzeko. Eman atomoak ehunaka
bilduta daudela eta segundoko 100 atomo zenbatzen dituzula. Eman,
halaber, ez duzula lorik egingo ez atsedenik hartuko, zenbatu arte.
Etorriko al zinateke bihar eskolara?
Ez nintzateke etorriko, ezta ehunka urte biziko banintz ere!
6,022 1023 atomo
1s
1h
1 egun
=
24 h
100 atomo 3600 s
= 7 1016 egun = 1, 9 1014 urte

11.
Idatzi erreakzio honi dagokion ekuazio kimikoa: Bi mol burdina eta mol bat
oxigeno ditugu; lehena, solido, eta bigarrena, gas-egoeran. Biek erreakzionatu
egin dute, eta hau eratu da: bi mol burdina (II) oxido (FeO), solido.
Orain, osatu eskuineko taula hau.
Hona hemen ekuazio kimikoa, doituta:
2 Fe (s) + O2 (g) 2 FeO (s)
Erreakt.
Produktua
Formula
Koeficiente
estekiometrikoa
Egoera fisikoa
Burdina
Fe
Solidoa
Oxigenoa
O2
Gasa
Burdina (II) oxidoa
FeO
Solidoa
105
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 106
6 Aldaketa kimikoak
12.
Doitu ekuazio kimiko hauek:

a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
NO + O 2 NO 2
N2 + H2 NH 3
NO 2 + H 2O HNO 3 + NO
CH 4 + O 2 CO 2 + H 2O
H 2SO4 + NaOH Na2SO4 + H 2O
HI H2 + I2
SO2 + O 2 SO 3
Al + O 2 Al2O3
Zn + H2SO4 ZnSO4 + H 2
C + O 2 CO 2
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
13.
2 NO + O2 2 NO2
N2 + 3 H2 2 NH3
3 NO2 + H2O 2 HNO3 + NO
CH4 + 2 O2 CO2 + 2 H2O
H2SO4 + 2 NaOH Na2SO4 + 2 H2O
2 HI H2 + I2
2 SO2 + O2 2 SO3
4 Al + 3 O2 2 Al2O3
Zn + H2SO4 ZnSO4 + H2
C + O2 CO2
Kalkulatu zenbat gramo oxigeno lortzen diren, gas-egoeran, 3 mol H2O

deskonposatuz.
Uraren deskonposizio-erreakzioa hau da:
2 H2O (l) 2 H2 (g) + O2 (g)
3 ur moletatik hasten bagara:
1 mol O2
32 g O2
3 mol H2 O
= 48 g O2
2 mol H2 O 1 mol O2
14.
Aurreko ariketan, etanolaren errekuntza-erreakzioa aztertu dugunean, garbi

ikusi dugu mol bat etanolek eta 3 mol oxigenok erreakzionatuz gero 2 mol
karbono dioxido eta 3 mol ur eratzen direla. Kalkulatu substantzia
bakoitzeko zenbat gramok erreakzionatzen duten mol bat etanol errez gero.
Etanolaren errekuntza-erreakzioa hau da:
C2H6O + 3 O2 2 CO2 + 3 H2O
Etanolaren masa molarra 46 g/mol-ekoa da. Oxigenoaren masa
molarra 32 g/mol-ekoa da. Mol bat etanolek 3 mol oxigenorekin
erreakzionatzen du, eta beraz, 46 g etanolek 96 g oxigenorekin.
106
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 107
ERANTZUNAK
15.
Demagun karbono dioxidoa eratzeko erreakzioan 88 g karbono dioxido

lortu ditugula. Kalkulatu zenbat mol karbono behar izan ditugun
horretarako.
Karbono dioxidoa sortzeko erreakzioa hau da:
C + O2 CO2
CO2-ren masa molarra 44 g/mol-ekoa da. 88 g-ren masa karbono
dioxidoaren 2 mol dira. Erreakzioaren estekiometriaren arabera,
2 mol karbono behar ditugu.
16.
Karbono monoxidoa (CO) karbono dioxido (CO2) bihurtzen da,

oxigenoarekin (O2) erreakzionatuz gero.
a) Idatzi erreakzioa, doituta.
b) Zer oxigeno-bolumen behar dugu, 15 litro karbono monoxidorekin
erreakziona dezan, bi gasak presio- eta tenperatura-baldintza
berberetan badaude?
c) Karbono dioxidoaren zer bolumen lortuko dugu prozesu horretan,
beste bi gasen presio- eta tenperatura-baldintza berberetan neurtzen
bada?
a) Hona hemen erreakzioa, doituta:
2 CO + O2 2 CO2
b) Presio- eta tenperatura-baldintza beretan, erlazio estekiometrikoa
bolumenen artean ere betetzen da:
1 L O2
15 L CO
= 7,5 L O2
2 L CO
c) Erreakzioaren arabera, lortuko dugun CO2-ren bolumena CO-ren
hasierako bolumenaren berdina izango da; hau da, 15 L.
17.
Azido sulfurikoa (H2SO4) eratzeko prozesuan, sufre dioxido (SO2) gasa

oxigenoarekin erreakzionarazten da, sufre trioxidoa (SO3) lortzeko
(substantzia hori ere gasa da):
a) Idatzi eta doitu erreakzioa.
b) Kalkulatu SO2-aren eta O2-aren zer bolumen behar ditugun
12 L SO3 lortzeko, gas guztiak presio eta tenperatura berean
badaude.
a) Erreakzio hau gertatzen da:
2 SO2 (g) + O 2 (g) 2 SO3 (g)
b) Presio- eta tenperatura-baldintza beretan, bolumenen arteko
erlazioa zuzenekoa dela esan dezakegu. Beraz, 12 L SO2 eta 6 L O2
behar ditugu.
107
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 108
6 Aldaketa kimikoak
18.
2 SO2 (g) + O2 (g) 2 SO3 (g) erreakzioan:

a) Zenbat gramo oxigeno behar dira, 16 g SO2-rekin erreakziona
dezan?
b) Zenbat gramo SO3 lortuko dira?
Erreakzio hau dagokio:
2 SO2 (g) + O 2 (g) 2 SO3 (g)
a) Masa molarra (SO2) = 64 g/mol.
19.
16 g SO2
1 mol SO2
b) 16 g SO2
1 mol SO2
64 g SO2
64 g SO2
1 mol O2
2 mol SO2
2 mol SO3
2 mol SO2
32 g O2
1 mol O2
80 g SO3
1 mol SO3
= 4 g O2
= 20 g SO3
Zer desberdintasun nagusi dago aldaketa fisikoen eta aldaketa kimikoen

artean?
Aldaketa fisikoetan, materiaren izaera ez da aldatzen. Alabaina,
aldaketa kimikoetan, aldatu egiten da.
20.
Adierazi aldaketa hauetatik zein diren fisikoak, eta zein, kimikoak.

Eman arrazoiak.
a) Lurrin bat lurruntzea.
b) Zura erretzea.
c) Azukrea eta kafea nahastea.
d) Burdinazko habe bat herdoiltzea.
e) Bitrozeramika-sukalde bat piztea.
f) Gas-sukalde bat piztea.
g) Azukrea uretan disolbatzea.
h ) Flan bat egiteko, azukrea karamelatzea.
i) Sagar bat, airea ukituz egon ondoren, belztea.
j) Sagar bat zuritzea eta zatitzea.
k) Burdin barra bat dilatatzea, beroaren ondorioz.
l) Burdina forjatzea, txinpartak sortzea.
m) Mahatseko azukreak hartzitzea.
n) Arrautza bat egostea.
) Mahatsa birrintzea, muztioa egiteko.
a) Fisikoa: egoera-aldaketa.
b) Kimikoa: zura erretzean, karbonozko errautsak eta beste
gas-substantzia batzuk sortzen dira.
108
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 109
ERANTZUNAK
c) Fisikoa: disoluzioa.
d) Kimikoa: burdina oxidoa sortzen da.
e) Fisikoa: bitrozeramikarik erabilienean, indukzio bidezkoan, eremu
magnetikoaren bidez transmititzen da energia.
f) Kimikoa: gas metanoaren edo gas naturalaren errekuntza.
g) Fisikoa: nahaste homogeneoa.
h) Kimikoa: sakarosaren beroketa moderatuaren bidez lortzen
den produktuari azukre karamelatua esaten zaio. Azukrea
urtzen hasi eta urtze-tenperaturara hurbiltzen denean, molekulak
hautsi egiten dira, eta konposatu lurrunkorrak sortzen dira.
Konposatu horiek eragiten dituzte usain bereizgarria eta kolore
marroi motela.
i) Kimikoa: oxidazioa.
j) Fisikoa: zuritzeak eta zatikatzeak ez du sagarraren izaera
aldarazten; ez da beste substantzia batera aldatzen.
k) Fisikoa: bolumena handitzea.
l) Kimikoa: burdina-txirbilen oxidazioa.
m) Kimikoa: alkoholaren hartzidura.
n) Kimikoa: proteinen desnaturalizazioa.
) Fisikoa: mahatsa birrintzeak ez du haren substantzien izaera
aldarazten.
21.
Erantzun.
a ) Zer gertatzen zaie izotz koskorrei edalontzi batean eguzkipean jarriz
gero?
b) Bihur al daiteke ura izotz? Eta izotza ur?
c ) Bihur al daiteke zura errauts? Eta errautsa zur?
d) Zer bilakatzen da ura berotuz gero?
a) Urtu egiten dira eta likido-egoerara igarotzen dira.
b) Ura izotz bihurtzen da, solidotze izeneko aldaketa fisikoaren
bidez, eta izotza ur bihurtzen da, urtze izeneko aldaketa fisikoaren
bidez.
c) Zura erretzen denean, errauts bihurtzen da. Aldaketa kimiko
itzulezina esaten zaio; izan ere, ez dago errautsa inola ere zur
bihurtu.
d) Ura irakite-puntura iritsi arte berotzen badugu, ur-lurrun
bihurtuko da.
22.
Haragi puska bat errez gero, aldaketa fisikoa ala kimikoa gertatuko da?
Kimikoa.
109
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 110
6 Aldaketa kimikoak
23.
Bilatu, argazkietan, aldaketa

kimiko bat gertatzen ari dela
adierazten duten zenbait froga.
Lehen argazkian, argia sortzen da, eta bigarrenean, berriz, gas bat.
24.
Adierazi esaldi hauetatik zein diren zuzenak, eta zein, okerrak. Eman
arrazoiak:
a) Erreakzionatzen duten substantzien arteko proportzioa eta erreakzioaren
ondorioz eratutako produktuen artekoa berdinak dira.
b) Erreaktiboen guztizko bolumena eta produktuen guztizko bolumena
berdinak dira.
c) Erreaktiboen guztizko masa eta erreakzioaren ondorioz eratutako
produktuen guztizko masa berdinak dira.
d) Erreaktiboak erabat suntsitzen dira beti, edozein proportziotan
konbinatuta daudela ere.
a) Okerra: doitutako erreakzioaren estekiometriak zehazten ditu
erreakzio batean parte hartzen duten substantzia guztien
(erreaktiboen eta produktuen) arteko proportzioak.
b) Okerra: bolumenak ez dira gehigarriak.
c) Zuzena: Lavoisier-en legea betetzen da.
d) Okerra: erlazio estekiometrikoaren arabera konbinatzen dira.
25.
Erreakzio kimiko orotan beti irauten du konstante:
a) Molekula kopuruak.
b) Atomo kopuruak.
c) Masak.
d) Bolumenak.
e) Substantzia kantitateak.
Erantzun zuzena: b) Atomo kopuruak; c) Masak.

26.
Osatu eta marraztu zenbat molekula lortuko diren hauek erreakzionatuz gero:
a) 8 hidrogeno (H2) molekula + 4 oxigeno (O2)

molekula x ur (H2O) molekula.
+
110
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 111
ERANTZUNAK
b) Karbono monoxidoaren (CO) 6 molekula + 3 oxigeno (O2) molekula

karbono dioxidoaren (CO2) x molekula.
+
c) 4 hidrogeno (H2) molekula + 4 oxigeno (O2) molekula ur oxigenatuaren (H2O2) x molekula.
+
a) 8 hidrogeno (H2) molekula + 4 oxigeno (O2) molekula
8 ur (H2O) molekula
Produktua:
b) 6 CO molekula + 3 O2 molekula 6 CO2 molekula
Produktua:
c) 4 hidrogeno (H2) molekula + 4 oxigeno (O2) molekula
4 ur oxigenatu (H2O2) molekula
Produktua:
27.
Erreakzio kimiko orotan, masa(k):
a) Iraun egiten du.

b) Galdu egiten da.
c) Erreaktiboen araberakoa da.

d) Produktuen araberakoa da.
Erantzun zuzena: a) Iraun egiten du.

28.
Demagun magnesio-zinta bat hartu eta haren masa neurtu dugula.

Gero, zinta erre eta lortutako magnesio oxidoaren masa neurtu dugu
berriro. Ohartuko garenez, masak ez dira berdinak. Zergatik? Ez al da
betetzen masaren iraupenaren legea?
Magnesioaren errekuntzan, beste erreaktibo batek hartzen du parte;
alegia, airean dagoen oxigenoak. Masaren iraupenaren legea bete
egiten da, erreakzio kimiko guztietan bezala. Hasierako masaren eta
azken masaren artean ikusitako aldea erreakzionatu duen eta
magnesioarekin konbinatu den oxigenoaren masa da; horregatik,
itxuraz, masa handitu egiten da.
2 Mg (s) + O2 (g) 2 MgO (s)
29.
Demagun erreakzio kimiko hau:

C4H8 + 6 O2 4 CO2 + 4 H2O
a) Zein dira erreaktiboak? Eta produktuak?
b) Doituta al dago?
a) Erreaktiboak: C4H8 eta O2; produktuak: CO2 eta H2O.
b) Bai, doituta dago. Erreaktiboetan eta produktuetan, elementu
bakoitzaren atomo kopuru bera dago.
111
908283 _ 0101-0124.qxd
10/9/07
11:25
Pgina 112
6 Aldaketa kimikoak
30.
Talken teoriaren arabera, erreakzio kimikoak gertatzeko:

a) Aski da erreaktiboen molekulek elkarren aurka talka egitea.
b) Nahikoa da erreaktiboen molekulek orientazio egokia izatea.
c) Erreaktiboen molekulen loturak hautsi egin behar dira, gero beste
batzuk sor daitezen.
d) Erreaktiboen molekulek oso tenperatura altuan egon behar dute.
Erantzun zuzena c) da:
Erreaktiboen molekulen loturak hautsi egin behar dira, gero beste
batzuk sor daitezen.
31.
37 g kaltzio hidroxido (Ca(OH)2) ditugu:

a) Zenbat kaltzio hidroxido dago, moletan?
b) Zenbat oxigeno atomo daude?
c) Zenbat gramo kaltzio daude?
Masa atomikoak: Ca = 40 u; O = 16 u; H = 1 u.
Masa molarra (Ca(OH)2) = 40 + 32 + 2 = 74 g/mol.
a) 37 g Ca(OH)2
1 mol Ca(OH)2
= 0,5 mol Ca(OH)2
74 g Ca(OH)2
b) Mol erdi hidroxidotan, 1 mol oxigeno atomo daude; hau da,

6,022 1023 atomo.
c)
32.
40 g Ca
x
=
x = 20 g Ca
74 g Ca(OH)2
37 g Ca(OH)2
Zenbat gramo AlCl3 erabili behar dira 3 g aluminio lortzeko?

Masa atomikoak: Al = 27 u; Cl = 35,5 u.
Masa molarra (AlCl3) = 27 + 35,5 3 = 133,5 g/mol
3 g Al
33.
133,5 g AlCl3
= 14,83 g de AlCl3
27 g Al
CCl4-aren lagin batean 3,1 1024 Cl atomo daudela ikusi da.

a) Zenbat CCl4 molekula zeuden?
b) Zenbat gramo CCl4 genituen hasieran?
Masa atomikoak: C = 12 u; Cl = 35,5 u.
a) Karbono tetrakloruro molekula bakoitzeko, 4 kloro atomo
daude. Beraz, laginean, 7,75 1023 CCl4 molekula izango
dugu.
112
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 113
ERANTZUNAK
b) Masa molarra (CCl4) = 12 + 35,5 4 = 154 g/mol.

7,75 1023 molek.
34.
1 mol
6,022 10
23
molek.
154 g
1 mol
= 198,2 g CCl4
Aztertu arretaz taulako datuak. Zer ondorio atera ditzakezu edozein

substantziaren mol bat molekulaz?
Substantzia
Masa
Substantzia
molekularra (u) kantitatea (mol)
Molekula
kopurua
Masa
(g)
71
98
Kloroa: Cl2
71
Ur oxigenatua: H2O2
34
6,022 . 10 23
6,022 . 10 23
Azido sulfurikoa: H2SO4
98
6,022 . 10 23
34
Edozein substantziaren mol bat molekula gramotan adierazitako masa

molekularraren berdina da.
Edozein substantziaren mol bat molekulatan, 6,022 1023 molekula
daude.
35.
Begiratu taula periodikoan eta osatu:

a) Mol bat hidrogeno molekula
hidrogeno molekula.
hidrogeno atomo.
b) Mol-erdi bat oxigeno molekula
oxigeno molekula.
oxigeno atomo.
g dira eta hauek ditu:
g dira eta hauek ditu:
c) Bi mol azido karbonikoaren (H2CO3) molekula

hauek dituzte:
Azido karbonikoaren
hidrogeno atomo.
oxigeno atomo.
karbono atomo.
g dira eta
molekula.
a) Mol bat hidrogeno molekula 2 g dira eta hauek ditu:

6,022 1023 hidrogeno molekula.
1,2 1024 hidrogeno atomo.
b) Mol-erdi bat oxigeno molekula 16 g dira eta hauek ditu:
3,011 1023 oxigeno molekula.
6,022 1023 oxigeno atomo.
113
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 114
6 Aldaketa kimikoak
c) Bi mol azido karbonikoaren (H2CO3) molekula 124 g dira eta hauek
dituzte:
Azido karbonikoaren 1,2 1024 molekula.
2,4 1024 hidrogeno atomo.
3,6 1024 oxigeno atomo.
1,2 1024 karbono atomo.
36.
Zenbat amoniako dago, moletan, 3,02 10 23 NH3 molekulatan? Zenbat

gramo NH3-ri dagokio? Zenbat nitrogeno atomo ditu? Eta zenbat hidrogeno
atomo?
Masa atomikoak: N = 14 u; H = 1 u.
Masa molarra (NH3) = 14 + 3 = 17 g/mol.
Kantitatea mol amoniakotan:
3,02 1023 molekula
1 mol
6,022 1023 molekula
= 0,5 mol NH3
Amoniakoaren masa:
0,5 mol
17 g
1 mol
= 8,5 g NH3
Nitrogeno eta hidrogeno atomoak: amoniako molekula bakoitzeko,

nitrogeno atomo bat eta 3 hidrogeno atomo daude.
Beraz, laginean 3,02 1023 nitrogeno eta 9,06 1023 hidrogeno atomo
egongo dira.
37.
85 g azido sulfhidrikoko (H2S) lagin batean:

a) Zenbat H2S dago, moletan?
b) Zenbat molekula?
c) Zenbat hidrogeno atomo? Eta zenbat sufre atomo?
Masa atomikoak: H = 1 u; S = 32 u.
Masa molarra (H2S) = 34 g/mol.
a) H2S-ren kantitatea hau da:
85 g
1 mol
34 g
= 2,5 mol H2 S
b) Hau izango da molekula kopurua:

2,5 mol
6,022 1023 molekula

1 mol
= 1,5 1024 molekula H2 S
c) Eta hau, atomo kopurua:

1,5 1024 sufre atomo eta 3 1024 hidrogeno atomo
114
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 115
ERANTZUNAK
38.
2 mol uretan (H2O):

a) Zenbat gramo ur daude?
b) Zenbat molekula?
c) Zenbat hidrogeno dago, moletan? Eta zenbat oxigeno?
d) Zenbat hidrogeno eta oxigeno atomo daude?
Masa atomikoak: H = 1 u; O = 16 u.
Masa molarra (H2O) = 18 g/mol.
2 mol uretan:
a) n = 18 2 = 36 g ur.
b) 2 6,022 1023 = 1,2 1024 ur molekula.
c) 4 mol hidrogeno eta 2 mol oxigeno.
d) 1,2 1024 oxigeno atomo eta 2,4 1024 hidrogeno atomo.
39.
3 1022 fosfina (PH3) molekulatan:

a) Zenbat mol PH3 daude?
b) Zenbat gramo PH3 daude?
c) Zenbat atomo daude guztira?
Masa atomikoak: P = 31 u; H = 1 u.
Masa molarra (PH3) = 31 + 3 = 34 g/mol.
a) Hau da substantziaren kantitatea:
3 1022 molekula
1 mol
6,022 1023 molekula
= 0,05 mol PH3
b) Masa hau izango da:

0,05 mol
34 g
1 mol
= 1,7 g PH3
c) Fosfina molekula batean, 4 atomo daude. Beraz,

3 1022 molekulatan, 1,2 1023 atomo egongo dira; hain zuzen,
9 1022 fosforo atomo eta 3 1022 hidrogeno atomo.
40.
Osatu taula:
Substantzia
Masa
molekularra (u)
Substantzia
kantitatea (mol)
Molekula
kopurua
Masa
(g)
3,011 1024
240
6,022 10
1,8
Ozonoa
48
Ura
18
0,1
Sodio
hidroxidoa
40
1,8 1024
120
Azido nitrikoa
63
0,5
3,011 1023
31,5
22
115
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 116
6 Aldaketa kimikoak
41.
42.
51 g azido sulfhidrikoko (H2S) lagin batean:

a) Zenbat H2S dago, moletan?
b) Zenbat molekula daude?
c) Zenbat substantzia kantitate dago, H atomoen moletan,
51 g H2S-tan
Masa molarra (H2S) = 32 + 2 = 34 g/mol.
2 1,5 = 3 mol hidrogeno atomo.
Molekula bakoitzean, sufre atomo bat dago. Hortaz, laginean,
9,033 1023 sufre atomo daude.
Taulako datuak oinarri hartuz, idatzi erreakzioaren ekuazio kimikoa eta
adierazi esaldi baten bidez:
Formula,
erreaktiboa
Formula,
produktua
Izena
Koefiziente
estekiometrikoa
Egoera fisikoa
NH3
Amoniakoa
Gasa
N2
Nitrogenoa
Gasa
H2
Hidrogenoa
Gasa
Hona hemen ekuazioa:

2 NH3 (g) N2 (g) + 3 H2 (g)
Bi mol gas-amoniako deskonposatu eta mol bat gas nitrogeno eta hiru
mol gas hidrogeno ematen dituzte.
43.
Doitu ekuazio kimikoak eta, gero, adierazi idatziz, esaldi baten bidez:
mol
eta
mol
ditugu. Biek
erreakzionatu egin dute, eta hauek eratu dira:
mol
eta
mol
.
a)
b)
c)
d)
e)
Cu + O2 CuO
HCl H2 + Cl2
Zn + HCl H2 + ZnCl2
NaNO3 + CaCl2 Ca(NO3)2 + NaCl
Mg(OH)2 + HNO3 Mg(NO3)2 + H2O
a) 2 Cu + O2 2 CuO. Bi mol kobre eta mol bat oxigeno ditugu. Biek
erreakzionatu egin dute, eta hauek eratu dira: bi mol kobre (II) oxido.
b) 2 HCl H2 + Cl2. Bi mol hidrogeno kloruro ditugu. Biek
erreakzionatu egin dute, eta hauek eratu dira: mol bat hidrogeno
eta mol bat kloro.
c) Zn + 2 HCl H2 + ZnCl2. Mol bat zink eta bi mol hidrogeno
kloruro ditugu. Biek erreakzionatu egin dute, eta hauek eratu dira:
mol bat hidrogeno eta mol bat zink kloruro.
116
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 117
ERANTZUNAK
d) 2 NaNO3 + CaCl2 Ca(NO3)2 + 2 NaCl. Bi mol sodio nitrato eta

mol bat kaltzio kloruro ditugu. Biek erreakzionatu egin dute, eta
hauek eratu dira: mol bat kaltzio nitrato eta bi mol sodio kloruro.
e) Mg(OH)2 + 2 HNO3 Mg(NO3)2 + 2 H2O. Mol bat magnesio
hidroxido eta bi mol azido nitriko ditugu. Biek erreakzionatu egin
dute, eta hauek eratu dira: mol bat magnesio nitrato eta bi mol ur.
44.
Osatu eta doitu erreakzio kimiko hauek:

a) Kaltzio oxidoa (CaO) + ura
b) Berun (II) nitratoa (Pb (NO3)2) + potasio ioduroa (KI)
a) CaO + H2O Ca(OH)2
b) Pb(NO3)2 + 2 KI 2 KNO3 + PbI2
45.
Sufre dioxidoak (SO2) oxigenoarekin erreakzionatuz gero, sufre trioxidoa

(SO3) eratzen da.
a) Idatzi ekuazio kimikoa eta doitu.
b) Zer substantzia da produktua? Zer substantzia dira erreaktiboak?
a) 2 SO2 (g) + O 2 (g) 2 SO3 (g)
b) Produktua: sufre trioxidoa; erreaktiboak: sufre dioxidoa eta oxigenoa.
46.
Idatzi erreakzio kimiko hauek, doituta:

a) Kloroa + kobrea kobre (II) kloruroa (CuCl2)
b) Fosforoa + oxigenoa fosforo (V) oxidoa (P2O5)
c) Metanoa + oxigenoa karbono dioxidoa + ura
a) Cl2 + Cu CuCl2
b) 4 P + 5 O2 2 P2O5
c) CH4 + 2 O2 CO2 + 2 H2O
47.
Adierazi zer erlazio ematen dizkigun ekuazio doitu honek:

2 H2 (g ) + O2 (g ) 2 H2O (g )
Masa atomikoak: H 1 u; O 16 u.
Hidrogenoa
Oxigenoa
Ura
Molekulak
Erlazioa
Oxigeno atomoak
Hidrogeno atomoak
Molak
44,8
22,4
44,8
32
36
Litroak (b.n.)
Masa (g)
117
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 118
6 Aldaketa kimikoak
48.
Doitu eta adierazi eskema baten bidez erreakzio kimikoetan parte hartzen
duten formulak.
b) CH4 + O2 CO2 + H2O
a) Cu + O2 CuO
a) 2 Cu + O2 2 CuO
49.
b) CH4 + 2 O2 CO2 + 2 H2O
Erregairik erabilienetako bat propanoa da eta formula hau du: C3H8.

Aireko oxigenoarekin (O2) erreakzionatzean erretzen da, eta orduan,
karbono dioxidoa eta ura eratzen dira:
b) Propanoaren zer substantzia kantitate erre da, moletan, 12 mol karbono
dioxido lortu badira?
c) Zer oxigeno-masa erabili beharko da, gramotan, 12 mol karbono dioxido
lortzeko?
a) C3H8 + 5 O2 3 CO2 + 4 H2O
b) 12 mol CO2
c) 12 mol CO2
50.
1 mol C3H8
= 4 mol C3 H8
3 mol CO2
5 mol O2
3 mol CO2
32 g O2
1 mol O2
= 640 g O2
Ikatza oxigenoarekin erreakzionatzean erretzen da, eta karbono dioxidoa

eratzen da erreakzioaren ondorioz. Hona hemen erreakzioa:
C (s ) + O2 (g ) CO2 (g )
a) Zer oxigeno-masa (g) beharko da 6 kg ikatz erretzeko?
b) Karbono dioxidoaren zer masa lortuko da 6 kg ikatz errez?
a) 6000 g C
1 mol C
12 g C
1 mol O2
1 mol C
32 g O2
1 mol O2
= 16 000 g O2
b) 500 mol karbonok 500 mol karbono hidroxido ematen

dizkigute.
Masa molarra (CO2) = 44 g/mol.
500 mol CO2
51.
44 g CO2
1 mol CO2
= 22 000 g CO2
Azido klorhidrikoa (HCl) lortzeko, bi hauek erreakzionatu behar dute:

azido sulfurikoak (H2SO4) eta sodio kloruroak (NaCl). Hona hemen
erreakzioa:
2 NaCl + H2SO4 Na2SO4 + 2 HCl
a) Zenbat gramo sodio kloruro behar dira 1 kg azido klorhidriko lortzeko?
118
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 119
ERANTZUNAK
b) Zenbat gramo azido sulfurikok erreakzionatuko dute?

Masa molarra (NaCl) = 23 + 35,5 = 58,5 g/mol.
a) 1000 g HCl
1 mol HCl
36,5 g HCl
2 mol NaCl
2 mol HCl
58,5 g NaCl
1 mol NaCl
= 1602,74 g NaCl
b) Masa molar (H2SO4) = 2 + 32 + 16 4 = 98 g/mol.
1000 g HCl
1 mol HCl
36,5 g HCl
1 mol H2 SO4
2 mol HCl
98 g H2 SO4
1 mol H2 SO4
= 1342,5 g H2 SO4
52.
Kare biziari (kaltzio oxidoari) ura botaz gero, kare hila (kaltzio hidroxidoa)
eratzen da.
a) Idatzi erreakzioaren ekuazioa eta doitu.
b) Kalkulatu zenbat gramo kare hil (Ca (OH)2) eratuko diren, 10 g kare bizi
(CaO) badauzkagu.
c) Kalkulatu zenbat ur behar den, aurreko atalean lortutako kare bizi (CaO)
guztia hiltzeko.
Hona hemen ekuazioa, doituta: CaO + H2O Ca(OH)2.
a) Masa molarra (CaO) = 40 + 16 = 56 g/mol.
Masa molarra (Ca(OH)2) = 40 + 16 2 + 1 2 = 74 g/mol.
10 g CaO
1 mol CaO
56 g CaO
1 mol Ca(OH)2
1 mol CaO
74 g Ca(OH)2
1 mol Ca(OH)2
= 13,2 g Ca(OH)2
b) Masa molarra (H2O) = 18 g/mol.
1 mol CaO 1 mol H2 O
18 g H2 O
10 g CaO
= 3,2 g H2 O
56 g CaO 1 mol CaO 1 mol H2 O
53.
Amoniakoa (NH3) deskonposatuz gero, hidrogeno gasa eta nitrogeno gasa

eratzen dira.
b) Kalkulatu zenbat gramo amoniako deskonposatu behar diren 7 g N lortzeko.
c) Zenbat mol amoniako da gramo kopuru hori?
d) Kalkulatu hidrogeno gasaren zer substantzia kantitate lortzen den,
moletan, 34 g amoniako deskonposatuz.
Datua: erreakzioa presio- eta tenperatura-baldintza normaletan gertatu da.
a) 2 NH3 (g) N2 (g) + 3 H2 (g)
b) M (N2) = 14 2 = 28 g/mol; M (NH3) = 14 + 3 = 17 g/mol.
7 g N2
1 mol N2
28 g N2
2 mol NH3
1 mol N2
17 g NH3
1 mol NH3
= 8,5 g NH3
119
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 120
6 Aldaketa kimikoak
54.
c) 8,5 g NH3
1 mol NH3
d) 34 g NH3
1 mol NH3
17 g NH3
17 g NH3
= 0,5 mol NH3
3 mol H2
2 mol NH3
= 3 mol H2
Azido klorhidrikoak (HCl) kaltzio hidroxidoarekin (Ca(OH)2) erreakzionatuz

gero, hauek eratzen dira: kaltzio kloruroa (CaCl2) eta ura.
a) Idatzi eta doitu erreakzioaren ekuazioa.
b) Zenbat mol kaltzio kloruro lortuko dira, kaltzio hidroxidoak 3 mol azido
klorhidrikorekin erreakzionatu badu?
c) Zenbat gramo kaltzio hidroxidok erreakzionatu dute, aurreko ataleko
datuak kontuan hartuz?
d) Zenbat gramo azido klorhidriko behar dira, erreakzioa gerta dadin?
e) Zenbat gramo kaltzio kloruro lortuko dira?
f) Zenbat gramo ur lortuko dira?
g) Iraun egiten al du masak erreakzioan?
a) Ca(OH)2 + 2 HCl CaCl2 + 2 H2O
b) 3 mol HCl
1 mol CaCl2
= 1,5 mol CaCl2
2 mol HCl
c) Masa molarra (Ca(OH)2) = 40 + 16 2 + 2 = 74 g/mol.

3 mol HCl
1 mol Ca(OH)2
2 mol HCl
74 g Ca(OH)2
1 mol Ca(OH)2
= 111 g Ca(OH)2
d) Masa molarra (HCl) = 36,5 g/mol.

3 mol HCl
36,5 g HCl
1 mol HCl
e) 1,5 mol CaCl2
= 109,5 g HCl
111 g CaCl2
1 mol CaCl2
= 166,5 g CaCl2
f) Erlazioaren estekiometriari (1:1) erreparatuta, badakigu 3 mol ur

lortzen direla. Masa molarra (H2O) = 18 g/mol.
18 g H2 O
3 mol H2 O
= 54 g H2 O
1 mol H2 O
g) Erreaktiboak: azido klorhidrikoa eta kaltzio hidroxidoa.
Produktuak: kaltzio kloruroa eta ura.
Erreaktiboen masa = 109,5 + 111 = 220,5 g.
Produktuen masa = 166,5 + 54 = 220,5 g.
Bai, masak iraun egiten du.
120
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 121
ERANTZUNAK
55.
Osatu testu hau:

Ura eratzeko ekuazioa da :
2 H2 (g ) + O2 (g ) 2 H2O (g )
Horrek esan nahi du 2 mol ur lortzeko ezinbestekoa dela hauek
erreakzionatzea:
mol hidrogenok eta mol bat
.
CH-aren masa atomikoa 1 u-ekoa denez, eta O-arena, 16 u-koa, H-aren
masaren eta O-aren masaren arteko erlazioa hau da, erreakzio honetan:
Horrek esan nahi du 2 mol ur lortzeko ezinbestekoa dela hauek
erreakzionatzea: 2 mol hidrogenok eta mol bat oxigenok.
CH-aren masa atomikoa 1 u-ekoa denez, eta O-arena, 16 u-koa,
H-aren masaren eta O-aren masaren arteko erlazioa hau da, erreakzio
honetan: 4:32; hau da, 1:8.
56.
Kloroak eta hidrogenoak erreakzionatuz gero, hidrogeno kloruroa eratzen

da, erreakzio honen arabera:
Cl2 (g ) + H2 (g ) 2 HCl (g )
2 mol kloro eta 2 mol hidrogeno konbinatuz gero, hidrogeno kloruroaren
zer bolumen eratuko da, baldintza normaletan?
a) 22,4 L
b) 11,2 L
c) 89,6 L
d) 4 L
c) 89,6 L. Erreakzioan esku hartzen duten gas guztiak baldintza

normaletan daudenez, erlazio zuzena ezar dezakegu, bolumenen
bidez.
57.
Sandwichak eratzeko ekuazioa honela adieraz daiteke:
2 urdaiazpiko-xerra + 2 ogi-xerra 1 sandwich

a) Zer erlazio dago urdaiazpiko-xerren kopuruaren eta ogi-xerren
kopuruaren artean?
b) 6 sandwich prestatu nahi badituzu, zenbat ogi-xerra eta zenbat
urdaiazpiko-xerra behar dituzu?
c) Zenbat urdaiazpiko-xerra konbinatuko dira 10 ogi-xerrarekin?
d) 24 ogi-xerra eta 15 urdaiazpiko-xerra badauzkazu, zenbat sandwich oso
presta ditzakezu? Zer geratuko zaizu sobera, ogia ala urdaiazpikoa?
a)
b)
c)
d)
1:1.
12 ogi-xerra eta 12 urdaiazpiko-xerra.
10 urdaiazpiko-xerra.
14 sandwich oso presta daitezke. 10 ogi-xerra eta urdaiazpiko-xerra
bat geratuko dira sobera.
121
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 122
6 Aldaketa kimikoak
58.
Magnesio metalikoak eta oxigenoak erreakzionatuz gero, magnesio oxidoa

(MgO) eratzen da:
Magnesioa + oxigenoa magnesio oxidoa
6 g magnesio baldin badauzkagu, zenbat gramo oxido eratuko dira?
Doitutako erreakzioa hau da: 2 Mg + O2 2 MgO.
6 g Mg
59.
1 mol Mg 2 mol MgO 40 g MgO
= 10 g MgO
24 g Mg
2 mol Mg 1 mol MgO
Demagun aurreko ariketako erreakzioan 6 g magnesio eduki beharrean

halako bi dauzkagula. Zuzena al da esatea oxido kantitate bikoitza lortuko
dugula?
Bai, zuzena da.
60.
Pieza bat eratzeko ekuazioa honela adieraz daiteke:

3 azkoin + 1 torloju 1 pieza
a) Zer erlazio dago azkoin kopuruaren eta torloju kopuruaren artean?
b) Zenbat azkoin konbinatuko dira 10 torlojurekin?
Eta zenbat pieza oso egin ahal izango dituzu?
c) 100 pieza egin nahi badituzu, zenbat azkoin eta zenbat torloju behar
dituzu?
d) 30 azkoin eta 30 torloju baldin badauzkazu, zenbat pieza egin ditzakezu?
a) 3:1.
b) 30 azkoin. 10 pieza oso egin daitezke.
c) 100 torloju eta 300 azkoin.
d) 10 pieza egin ditzakegu, eta 20 torloju geratuko zaizkigu sobera.
61.
Metanoak (CH4) eta oxigenoak erreakzionatuz gero, hauek eratzen dira:

karbono dioxidoa eta ura.
b) Kalkulatu taulan falta diren datuak eta adierazi zer legetan oinarritu zaren.
a) CH4 + 2 O2 CO2 + 2 H2O
b)
Metanoa
Oxigenoa
Karbono dioxidoa
Ura
64 g
44 g
36 g
8g
32 g
22 g
18 g
48 g
192 g
132 g
108 g
Masaren iraupenaren legean oinarritu gara.
122
16 g
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 123
ERANTZUNAK
62.
Potasio kloratoa (KClO3) berotuz gero, hauek eratzen dira:

potasio kloruroa (KCl) eta oxigenoa (O2).
a) Zenbat mol klorato behar dira 5 mol oxigeno
lortzeko?
b) Zenbat gramo O2 lortuko dira, 100 g potasio klorato
deskonposatuz gero?
Hona hemen erreakzioa: 2 KClO3 2 KCl + 3 O2.
a) 5 mol O2
2 mol KClO3
3 mol O2
b) 100 g KClO3
= 3,3 mol KClO3
1 mol KClO3
122,5 g KClO3
3 mol O2
2 mol KClO3
32 g O2
1 mol O2
= 39,2 g O2
63.
64.
Osatu taula hau:

Mg
2 HCl
MgCl2
1 mol
2 mol
1 mol
1mol
H2
1 molekula
2 molekula
1 molekula
1 molekula
40 g
73 g
111 g
2g
Burdinak eta azido klorhidrikoak (HCl) erreakzionatuz,

burdina (III) kloruroa (FeCl3) eta hidrogenoa eratzen dira.
a) Idatzi eta doitu ekuazioa.
b) Zenbat mol burdina (III) kloruro eratuko dira, hasieran 4 mol burdina
baldin badauzkagu?
a) 2 Fe + 6 HCl 2 FeCl3 + 3 H2
b) Bi substantzien arteko erlazio estekiometrikoa 1:1 da, eta beraz,
4 mol burdina (III) kloruro eratuko dira.
65.
Karbono monoxidoa (CO) oxigenoarekin erreakzionatuz gero, karbono

dioxidoa (CO2) eratzen da.
b) 84 g monoxidok erreakzionatzen badute, zenbat litro karbono dioxido
lortuko dira, 0 C-an eta 1 atm-ean neurtuta?
a) 2 CO + O2 2 CO2
b) 84 g CO
1 mol CO
28 g CO
2 mol CO2
2 mol CO
= 3 mol CO2
Baldintza normaletan, bolumen molarra 22,4 L-koa da. 3 mol lortu

ditugunez, hau izango da bolumena: 3 22,4 = 67,2 L.
123
908283 _ 0101-0124.qxd
27/7/07
14:16
Pgina 124
6 Aldaketa kimikoak
66.
Taulan karbono monoxidoaren eta oxigenoaren arteko erreakzioaren zenbait

kantitate zehatz agertzen dira. Jakina, karbono dioxidoa eratzen da. Osatu taula.
Erreakzioa 2 CO + O2 2 CO2 da.
CO-ren masa (g)
O2-ren masa (g)
CO2-ren masa (g)
28
32
60
15
56
64
120
14
16
30
IRAKURLEAREN TXOKOA
1.
Laburtu, esaldi bakar batean, artikulu hori.
2005ean Kimikako Nobel saria jaso zuten ikertzaileek botikak sintetizatzeko

metodoak garatu dituzte, eta hori aurrerapauso izugarria da kimika berdean.
2.
Azaldu zer esan nahi duten termino hauek: botika, katalizagailu, sintesi
kimiko, osteoporosi eta artritis.
Botika: sendagaia.
Katalizagailua: erreakzio kimiko batean aldaketarik izan gabe parte
hartzen duen substantzia.
Sintesi kimikoa: osagaietatik substantziak lortzeko prozesu kimikoa.
Osteoporosia: hezurretan mineral kantitatea txikitzea eragiten duen
gaixotasuna; hezurren dentsitatea txikitu eta haien hauskortasuna handitu
egiten da.
Artritisa: artikulazioen hantura.
3.
Nobel Fundazioak 2005eko sariak arrazoitzeko aurkeztutako testuan argi

azaldu zuen, aurreratuz, sarituen ekarpena kimika berdean aurrerapauso
izugarria dela.
a) Zure ustez, zer esan nahi du esaldi horrek?
b) Zergatik ematen zaio gaur egun garrantzia kimika berdea izateari?
a) Ikertzaileek garatutako sintesi-metodoak eraginkorragoak dira, baliabide
gutxiago erabiltzea eskatzen dute eta askoz hondakin gutxiago sortzen
dituzte.
b) Ingurumena babesten duelako.
4.
Adierazi zer-nolako ondorioak izango lituzkeen mendebaldeko gure gizarte

honetan berdetzat har daitekeen kimika erabiltzeak.
Berdetzat har daitekeen kimika erabiltzeak garapen iraunkorra ahalbidetzen
du; hau da, baliabide gehiegi ez erabiltzea eta hondakin arriskutsu gutxiago
sortzea.
124
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 125
Kimika
jardunean
EDUKIEN MAPA
KIMIKA
oinarrizkoa
honetarako:
honetan du
eragina:
ematen
ditu:
Gizartea
Ingurumena
Onurak
hauei esker:
zergatik?
aldaketa kimikoak
airearen
kutsadura
lurraren
kutsadura
sortzen du:
uraren
kutsadura
adibidez
errekuntzaerreakzioak
azido-base
erreakzioak
zer ahalbidetzen
dute?
hauek
hartzen
dute esku:
energia
lortzea
zer erabiliz?
erregaiak
adibidez:
adibidez:
elikagaigintza
antibiotikoak
materialak
adibidez:
ejemplos
gatzak
HCl
industrian
euri azidoa
azidoak ema- baseak

teko:
adibidez:
sendagaiak
NaOH
berotegiefektua
handitzea
txertoak
nekazaritza
antipiretikoak
ozonogeruza
suntsitzea
zer erabiltzen
da?
antiinflamatorioak
pestizidak
analgesikoak
HNO3
NH3
H2SO4
herbizidak
plagizidak
HELBURUAK
Kimikak gure gizartean zer garrantzi duen
jakitea.
Zenbait giza jarduerak gure ingurumenean zer-nolako eraginak dituzten ulertzea.
Lurrean une honetan eragina duten ingurumen-arazorik larrienak zein diren jakitea.
Aurreko puntuan aipatutako ingurumenarazoei konponbideak aurkitzen saiatzea.

Material askoren birziklapenak gaur
egungo gizartean duen garrantzia ulertzea.
Sendagaiak behar bezala erabiltzen ikastea.
125
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 126
7 Kimika jardunean
EDUKIAK
Kontzeptuak
Erreakzio kimikorik garrantzitsuenak: errekuntzakoak,

azido-basekoak eta neutralizaziokoak.
Kimika eta ingurumena.
Industria kimikoak. Botikak eta drogak.
Kimika eta aurrerapena (nekazaritza, elikagaigintza eta materialak).
Prozedurak eta
trebetasunak
Kimikaren eta bizitza-kalitatearen hobekuntzaren arteko loturak

bilatzea.
Lanak egitea, zenbait giza jardueratan (elikagaigintzan, industria
farmazeutikoan) kimikari esker gertatu den aurrerapena
erakusteko.
Unitate honetan lantzen diren ingurumen-arazoetako bat
agerian jartzen duten nekazaritza-artikuluen iruzkinak
egitea.
Ingurumena hondatzea eragozteko konponbideak
bilatzea.
Ozono-geruzaren suntsipenean eragina duten konposatu
nagusiei buruzko sektore-grafikoak interpretatzea.
Jarrerak
Kimikak gure gizartean gertatutako garapenean izan duen

garrantzi handia aintzat hartzea.
Gure planetari kalte egiten dioten ingurumen-arazoez
konturatzea.
Sendagaiak behar bezala erabiltzea.
BALIOETAN HEZTEA
1. Gizalegerako hezkuntza.
Kimikak planetan bizi diren pertsona guztien bizitza-kalitatearen hobekuntzan
duen garrantzi handia azpimarratu behar da. Oso ideia ona izango litzateke
ikasleekin industria kimikoak eragin dituen onura handiei buruz hitz egitea eta
haietako askok kimikari buruz duten ideia negatiboa alde batera utz dezaten
lortzea.
Kimikaren eta medikuntzaren arteko lotura erabil dezakegu, ikasleak sendagaien
erabilera zuzenari buruz informatzeko eta automedikazioak izan ditzakeen
arriskuak azaltzeko.
126
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 127
3. Ingurumenerako hezkuntza.
Unitate honetan, industria-jarduerak eragindako ingurumen-arazorik larrienetako
batzuk ikasiko dituzte ikasleek. Azal diezaiekegu giza jarduera hutsak ere
kutsadura sortzen duela ingurumenean, eta horrek hondakin-uren araztegi batera
joateko aukera eman dezake.
Bisita horretan, ikasleak gizarteak ibaietako fauna eta flora ez kutsatzeko erabili
behar dituen baliabide handiez kontziente izango dira.

Aurreko unitatean, erreakzio kimikoak
zertan diren eta nola gertatzen diren ikasi
behar izan dute ikasleek. Unitate honetan,
ikasitako eduki haiek aplikatu beharko
dituzte. Halaber, ingurunea ulertzeko
beharrezkoak diren ezagutzak lortu eta
ingurunea hobeto ulertzeko oinarriak
finkatuko dituzte. Horrez gain, azken
batean, giza jarduerak ingurumenean
eragin negatiboak (berotegi-efektua
handitzea, ozono-geruza suntsitzea,
eta airearen eta uraren kutsadura,
besteak beste) dituela ikasiko dute, bai
eta industria kimikoak bizitza-kalitatea
hobetzeko balio duela ere; batik bat,
nekazaritzan, elikagaigintzan eta material
berriak diseinatzeko eta lortzeko
prozesuetan.
gaitasun digitala
Azpimarratu behar da zeinen garrantzitsua
den ingurumenaren arloko gaietan
eguneratuta egotea. Zenbait web orritan,
egunero kontsulta daitezke gure hiriko
atmosferan dagoen gas-maila, udaberriko

polen-maila, ingurumen-kutsaduraren
maila, etab.
Herritarrentzat, zientzia-hezkuntzako gairik
garrantzitsuenetako bi ingurumenarekiko
errespetua eta hondakinen eta materialen
birziklapena dira. Unitate honetan, gaitasun
honetako trebetasunak garatzen dira. Horri
esker, ingurumena errespetatzeko hartu
behar ditugun neurriei buruzko informazioa
lortzeko eta haietaz kontziente egoteko
aukera izango dute.
Kultura- eta arte-gaitasuna
Unitate honek ingurumena errespetatzen
duten kultura-adierazpenak aintzat hartzen
lagunduko die ikasleei. Batzuetan,
interesgarria izan daiteke herrien
gozamenerako diren eta haiek aberasten
dituzten kultura-adierazpenak ezagutzea.
Garrantzitsua da pentsamendu-trebetasunak
izatea bai pertzepziozkoak, bai
komunikaziokoak, kultura-ekintzak
ingurumenarekiko errespeturako egiten
dituen ekarpenak ulertzeko eta balioesteko.
1. Kimikaren eta industria askoren (elikagaigintza, farmazeutikoa, etab.) arteko
lotura azaltzea.
3. Ingurumen-arazo horietako batzuk agerian jartzen dituzten nekazaritza-artikuluen iruzkinak egitea.
2. Zenbait industria-jarduerak ingurumenean dituzten eragin desiratu gabeak

aztertzea.
4. Material askoren birziklapenak gaur

egungo gizartean duen garrantzia azaltzea.
127
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 128
7 Kimika jardunean
1.
Kalkulatu zenbat energia askatzen den 1.000 kg metano errez gero.

Masa molarra (CH4) = 12 + 4 = 16 g/mol.
1.000 kg
2.
1.000 g
1 kg
1 mol
16 g
890 kJ
1 mol
= 55.625.000
Janari bat prestatzeko, 12.000 kJ behar ditugu. Gure sukaldea butanoz

badabil, zenbat kg butano erre behar ditugu, janaria prestatzeko?
Masa molarra (C4H10) = 4 12 + 10 = 58 g/mol.
12.000 kJ
3.
1 mol
2.880 kJ
58 g
1 mol
1 kg
1.000 g
= 0,24 kg butano
Bihotzerrea arintzeko erremediorik aspaldikoenetako bat sodio

bikarbonatoa hartzea da. Bilatu aurreko orrialdean zenbateko pH-a duen
substantzia horrek eta azaldu zergatik den eraginkorra bihotzerrerako.
Sodio bikarbonatoa urdailaren pH azidoa neutralizatzeko behar bezain
pH altua duen substantzia basikoa da.
4.
Botiketan-eta, intsektuen ziztaden aurkako oso erremedio eraginkorra

saltzen dute. Usainari erreparatuz gero, garbi dago amoniakoa duela.
Arrazoitu intsektuen ziztadak azidoak ala basikoak diren.
Intsektuen ziztadak azidoak dira, eta haiek neutralizatzeko, substantzia
basikoa behar dute. Hori dela-eta, ziztaden aurka eraginkorrak diren
produktuek amoniakoa dute.
5.
Zenbait garbigarrik ohartarazten dutenez, ez dira beste produktu batzuekin

nahasi behar, erredurak sor ditzaketelako eta eraginkortasuna galtzen
dutelako. Neutralizazio-erreakzioei buruz esandakoa kontuan hartuz:
a) Azaldu arazo horien zergatia.
b) Bilatu etxeko produktuen artean azidoa den bat eta basikoa den
beste bat.
a) Garbitzeko produktuen pH-aren maila oso zabala da, orbanak
ezabatzeko behar bezain eraginkorrak izateko. Garbigarriak beste
garbigarri batzuekin nahasten badira, pH-a aldatu egingo da, eta
horrek bestelako efektuak eragin ditzake; besteak beste, lesioak
larruazalean, eta eraginkortasunaren galera.
b) Basikoak: ohiko erabilerako garbigarriak edo xaboiak, amoniakoa
disolbatuta duten garbitzeko produktuak eta lixiba (sodio
hipokloritozko disoluzioa).
Azidoak: salfumana (azido klorhidrikozko disoluzioa) eta herdoila
ezabatzeko produktuak.
128
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 129
ERANTZUNAK
6.
Entzuna izango duzu zukuak eta kafea narritagarriak zaizkiola urdailari.

Jo aurreko orrialdera eta begiratu berriro pH-aren taulari. Azaldu zergatik
diren narritagarriak eta zer egin dezakegun zuzentzeko.
Zukuek eta kafeak pH azidoa dute eta, hori dela-eta, narritadurak sor
ditzakete urdailean. Hori zuzentzeko, antiazido bat har dezakegu.
Aluminio hidroxidoa edo sodio bikarbonatoa ohi duten sendagaiak dira
antiazidoak.
7.
Ziur asko, etxeko sukaldean ke-erauzgailua daukazue. Zertarako

erabiltzen da? Ba al du nolabaiteko iragazkirik? Zertarako balio du
iragazkiak
Ke-erauzgailuak janaria prestatzen dugun bitartean keak erauzteko
erabiltzen dira. Ke-erauzgailu guztiek gas-substantziak xurgatzen
dituen iragazkia dute, substantzia horiek arnasten dugun airean
metatzea eragozteko.
8.
Adierazi jarduera guzti hauetatik zeinek eragiten duten airea kutsatzea:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
Presio-eltzeetako lurruna.
Frijitzean sortzen den kea.
Butano-sukaldeak piztea.
Sukalde elektrikoak piztea.
Zigarroak erretzea.
Aerosoleko desodoranteak erabiltzea.
Lainoztagailua duten koloniak erabiltzea.
Airea kutsatzea eragiten duten jarduerak:
b) Frijitzean sortzen den kea.
c) Butano-sukaldeak piztea.
e) Zigarroak erretzea.
f) Aerosoleko desodoranteak erabiltzea.
g) Lainoztagailua duten koloniak erabiltzea.
d) erantzunari dagokionez, sukalde elektrikoa pizteak ez du
kutsadurarik eragiten, baina zentral termikoetan sukalde elektrikoan
erabiltzen den energia elektrikoa sortzeko, kutsadura eragiten duten
errekuntzak egiten dira.
9.
Behin eta berriz gomendatzen zaigu garraio publikoa erabiltzea,

herri-hirietako kutsadura murrizteko. Azaldu gomendio horren zergatia.
Garraio kolektiboa erabiltzeak ibilgailu kopurua txikitzea eragiten du,
eta horren ondorioz, gas kutsatzaile gutxiago sortuko dira gasolinaren
errekuntzan.
129
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 130
7 Kimika jardunean
10.
Adierazi zer ingurumen-arazotan hartzen duen parte erreakzio hauetako

bakoitzak eta begiratu denak doituta dauden.
a)
b)
c)
d)
SO3 + H2O H2SO4

N2O5 + H2O HNO3
CaCO3 + H2SO4 CaSO4 + H2O + CO2
Cl + O3 ClO + O2
a) SO2 + H2 O H2 SO4. Ingurumen-arazoa: euri azidoa.
b) N2 O5 + H2 O 2 HNO3. Ingurumen-arazoa: euri azidoa.
c) CaCO3 + H2SO4 CaSO4 + H2O + CO2. Ingurumen-arazoa:
kareharrizko harrien korrosioa (euri azidoa).
d) Cl + O3 ClO + O2. Ingurumen-arazoa: ozono-geruzaren
suntsipena.
11.
Zergatik da beharrezkoa errekuntzak gertatzen diren lekuetan

airea etengabe berritzea?
Oso garrantzitsua da errekuntzak gertatzen diren lekuetan airea
etengabe berritzea. Erreakzio mota horretan kontsumitzen diren
erreaktiboetako bat oxigenoa da. Behar adina oxigenorik ez badago,
karbono monoxidoa sortzen da; oso gas pozoitsua da, asfixiaz hil
dezakeena (heriotza gozoa).
12.
Osatu eta doitu errekuntza-erreakzio hauek:
a) C4H10 + O2 CO2 +
b) C3H6 +
c) CH4 +
d) C6H12O6 + O2
a)
b)
c)
d)
13.
CO2 + H2O
+ H2O
2 C4H10 + 13 O2 8 CO2 + 10 H2 O
2 C3H6 + 9 O2 6 CO2 + 6 H2 O
CH4 + 2 O2 CO2 + 2 H2 O
C6H12 O6 + 6 O2 6 CO2 + 6 H2 O
Adierazi esaldi hauetatik zein diren zuzenak, eta zein, okerrak.

Eman arrazoiak.
a) Errekuntza-erreakzioetan, masaren iraupenaren legea ez da
betetzen.
b) Errekuntza-erreakzio guztiek karbono dioxidoa eta ura sortzen
dute.
c) Oxigenorik gabe ere erre daitezke erregaiak.
d) Errekuntzak lotura zuzena du berotegi-efektua areagotzearekin.
130
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 131
ERANTZUNAK
a) Okerra. Erreaktiboen masen batura eta produktuena berdinak dira.

b) Zuzena. Errekuntza-erreakzioetan, erregai batek oxigenoarekin
erreakzionatu eta karbono dioxidoa eta ura ematen ditu. Hala ere,
zenbait kasutan esaterako, ikatzaren errekuntzan, karbono
dioxidoa soilik sortzen da.
c) Okerra. Oxigenoa behar da erreaktibo gisa errekuntzetan.
d) Zuzena. Atmosferan karbono dioxidoa (errekuntzen produktua den
gas kutsatzailea) metatzean, kutsatzaileen geruzak Lurrak islatzen
duen eguzki-erradiazioa islatzen du, eta planetako tenperatura
handitzen da.
14.
Idatzi etanolaren errekuntza-erreakzioa, doituta (CH32CH22OH).
a) Kalkulatu zenbat mol eta zenbat gramo etanol behar diren (alegia, zer
substantzia kantitate behar den) 4 mol ur eratzeko.
b) Kalkulatu zenbat karbono dioxido askatzen den, baldintza normaletan,
2 mol etanol errez gero.
Hona hemen erreakzioa, doituta:
C2H5 OH + 3 O2 2 CO2 + 3 H2 O
a) Masa molarra (etanol) = 2 12 + 16 + 6 = 46 g/mol.
b) 4 mol ur
1 mol etanol
3 mol ur
1,33 mol etanol
15.
= 1,33 mol etanol
46 g etanol
1 mol etanol
= 61,18 g etanol
Osatu esaldia: Errekuntza-erreakzioetan, erreaktibo batek eta

erreakzionatzen dute, eta horren ondorioz, hauek eratzen dira:
eta
.
Errekuntza-erreakzioetan, erreaktibo batek eta oxigenoak
erreakzionatzen dute, eta horren ondorioz, hauek eratzen dira:
karbono dioxidoa eta ura.
16.
Errekuntza-erreakzioak gertatzeko, ezinbestekoak dira:

a) Erregaia eta beroa.
c) Erregaia eta oxigenoa.
b) Erregaia, beroa eta oxigenoa.
d) Beroa eta oxigenoa.
b) Erregaia, beroa (txinparta) eta oxigenoa.

17.
Nolako pH-a du limoi-urak:

a) Neutroa
b) Azidoa
c) Basikoa
b) Azidoa. Hain zuzen, limoiaren pH-a 2,4koa da, gutxi gorabehera.
131
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 132
7 Kimika jadunean
18.
Uretan disolbatutako amoniakoaren pH-a neurtuz gero, nolakoa izango da:

a) Azidoa
b) Neutroa
c) Basikoa
c) Basikoa. pH-a disoluzioaren kontzentrazioaren araberakoa da.

19.
Osatu eta doitu azidoen eta baseen arteko erreakzio hauek:

a) HBr + NaOH
+ H2O
b) HCl + Ca(OH)2 CaCl2 +

c) H2SO4 +
Na2SO4 + H2O
a) HBr + NaOH NaBr + H2 O

b) 2 HCl + Ca(OH)2 CaCl2 + 2 H2 O
c) H2 SO4 + 2 NaOH Na2 SO4 + 2 H2 O
20.
Osatu neutralizazio-erreakzio hauek:
a) Azido nitrikoa (HNO3) + sodio hidroxidoa (NaOH)

b) Azido sulfurikoa (H2SO4) + potasio hidroxidoa (KOH)
a) Azido nitrikoa + sodio hidroxidoa sodio nitratoa + ura
b) Azido sulfurikoa + potasio hidroxidoa potasio sulfatoa + ura
21.
Bihotzerrea arindu nahi izanez gero, sekula ez da erabiltzen amoniakoa

edo sosa duen disoluziorik. Zergatik?
Soda-disoluzioek (sodio hidroxidoak) eta amoniakoak pH handia dute,
nahiz eta diluituta egon. Lesioak eragin ditzake digestio-aparatuaren
ehunetan (ahoa, hestegorria, urdaila).
22.
Listuaren pH-a 6,5ekoa da (ia neutroa). Azukrea jaten dugun aldiro, ahoan
ditugun bakterioek azido bihurtzen dute, eta horrek kalte egiten die hortzei.
Zer substantzia mota eduki behar dute hortzetako pastek, hori eragozteko?
Hortzei kalte egiten dien azidoa neutralizatzeko, hortzetako pastek
substantzia basikoak eduki behar dituzte; adibidez, sodio
bikarbonatoa.
23.
Idatzi potasio hidroxidoaren eta hidrogeno kloruroaren arteko

neutralizazio-erreakzioa, doituta.
a) Kalkulatu zenbat mol eta zenbat gramo potasio kloruro lortuko ditugun,
erreaktibo gisa 5 mol potasio hidroxido eta kloruroa erruz izanez gero.
b) Kalkulatu zenbat mol ur eratuko diren, 20 g hidrogeno kloruro eta
potasio hidroxidoa erruz erabiliz gero.
Hau da erreakzioa:
HCl + KOH KCl + H2 O
132
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 133
ERANTZUNAK
a) Masa molarra (KCl) = 39 + 35,5 = 74,5 g/mol.

Bi substantzien arteko erlazio estekiometrikoa 1ekoa da.
Horrenbestez, hasieran 5 mol potasio hidroxido eta beste
erreaktibo bat erruz bagenituen, 5 mol potasio kloruro lortuko
ditugu.
74,5 g KCl
5 mol KCl
= 372,5 g KCl
1 mol KCl
b) Potasio hidroxido erruz erabiliz gero, hidrogeno kloruro osoak
erreakzionatuko du.
Masa molarra (HCl) = 1 + 35,5 = 36,5 g/mol.
Masa molarra (H2O) = 18 g/mol.
20 g HCl
24.
1 mol HCl
36,5 g HCl
1 mol H2 O
1 mol HCl
18 g H2 O
1 mol H2 O
= 9,86 g H2 O
Aztertu ekintza hauetatik zeinek eragiten duten berotegi-efektua

areagotzea eta azaldu haietatik zein diren giza jardueren ondorio.
Berotegi-efektua
areagotzen al du?
Giza jarduera (bai/ez)
Suteak
Bai
Sumendi-erupzioak
Ez
Arnasketa
Bai
Berokuntza
Bai
Ibilgailuak
Bai
Lurrikarak
Ez
Zuhaitzak moztea
Bai
Aire girotua
Bai
Barbakoa
Bai
Aerosolak
Bai
Ekintzak
Errekuntza guztiek (suteek, berokuntzak, ibilgailuek eta barbakoak)

gas kutsatzaileak isurtzen dituzte atmosferara, eta berotegi-efektua
areagotzen dute, beraz.
Landareen arnasketa ere errekuntza da, eta hortaz, karbono-dioxidoa
sortzen da.
Zuhaitzak mozteak ere berotegi-efektua areagotzen du; izan ere,
landareek, fotosintesiaren bidez, aireko karbono dioxidoa hartu eta
oxigenoa askatzen dute. Horri esker, airea berritzen eta arazten
laguntzen dute.
Aire girotua gero eta gehiago erabiltzen da, eta horrek energia
elektrikoaren kontsumoa handitzea eragiten du; gero eta erregai
gehiago erretzen da zentral termikoetan.
133
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 134
7 Kimika jardunean
25.
Legeak ezartzen duenez, gizakiok edateko urak 10 mg/L artseniko eta

2 mg/L kobre izan ditzake, gehienez ere.
Zenbat artseniko eta zenbat kobre egon daiteke, gehienez ere, 250 mL-ko
edalontzi bete uretan? Adierazi kantitatea mg-tan eta gramotan.
Artsenikoa:
10 g
x
=
x = 2,5 g = 2,5 10-6 g
1L
0,25 L
Kobrea:
x
2 mg
=
x = 0,5 mg = 0,5 10 3 g = 0,5 10-3 g
0,25 L
1L
26.
Ozono-zuloa delakoa ozono-geruzaren lodiera txikitzeari deritzo. Giza

jardueraren ondorioz hodeietara iristen diren gas klorofluorokarbonatuak
erradikal aske bihurtzen dira, eta haiek milioika ozono molekula suntsitzen
dituzte.
Ozono-geruzaren lodiera Dobson unitatetan neurtzen da, G. Dobsonen
ohoretan, zientzialari hura izan baitzen ozono atmosferikoa ikertzen aritu zen
lehenetarikoa: 100 DU tenperatura normalean eta atmosfera bateko
presiopean neurtutako 1 mm ozono puru dira. Taula honek Antartikoan neurtu
izan diren ozono-kontzentrazioen batez besteko zenbait balio adierazten dit.
a) Kalkulatu ozono-geruzaren zenbat milimetro adierazten dituzten Dobson
unitate horiek.
b) Ba al dago loturarik ozono-mailaren eta urtaroaren artean?
c) Zer urtarotan hasten da txikitzen ozono-geruzaren lodiera?
d) Zer-nolako ondorioak eragiten ditu ingurumenean aldaketa horrek?
a)
Urtaroa
Ozono-maila (mm O3)
Udaberria
1,5
Uda
2,4
Udazkena
2,2
Negua
2,1
b) Udan, gainerako urtaroetan galtzen dena birsortu egiten da.

c) Udazkenaren hasieran hasten da txikitzen.
d) Ozono-geruzak Lurra babesten du Eguzkitik iristen zaigun erradiazio
ultramoretik (UV); alegia, minbizia sortzen duen erradiaziotik.
Geruzaren lodiera txikituz gero, giza osasunak kalte larriak izango
lituzke. Horrez gain, UV erradiazioak eragina du landareen
fotosintesiaren prozesuan bidez; izan ere, Eguzkiaren argia
xurgatzeko ahalmena txikitu egiten da. Horren ondorioz, eduki
134
908283 _ 0125-0140.qxd
18/9/07
09:46
Pgina 135
ERANTZUNAK
nutritiboa eta landareen hazkuntza txikitu egiten dira.

Ozono-geruza oso garrantzitsua da, eta hura txikitzea arrisku
handi-handia da planetako bizirako.
27.
Hiri bateko airea aztertu ondoren, sufre dioxidoaren (SO2) kantitatea

14 mg/m3-koa dela ikusi dute.
a) Zenbat sufre dioxido egongo da 1 L airetan?
b) Zenbat mol sufre dioxido da kantitate hori?
c) Eta zenbat molekula?
a) 1 dm3 aire
1 m3 aire
1.000 dm
14 mg SO2
1 m3 aire
= 0, 014 mg SO2
b) Masa molarra = 32 + 2 16 = 64 g/mol.

0,014 mg
1 g
1.000 mg
1 mol
64 g
= 2,2 107 mol SO2
c) 2,2 10 mol 6,022 1023 molekula/mol =

= 1,3 1017 SO2 molekula
28.
Herri eta hiri askotan, hondakin solidoak zein bere edukiontzian

bereizten dira (beira, kartoia, materia organikoa). Zer alde on ditu
sistema horrek?
Hiri-hondakin solidoak bereizteak zaborraren manipulazioa errazten
du; besteak beste, haren bolumena txikitu, material birziklagarriak
berriro erabiltzea ahalbidetu eta ustiatu beharreko baliabide kopurua
txikitzen du. Planetako kutsadura murrizteko eta ingurumena zaintzeko
modu erraza da.
29.
Zentral termikoetan erabiltzen duten ikatzaren % 2,5 inguru

sufrea da. Zenbat sufre dioxido joaten da atmosferara, tona bat
ikatzeko?
Hona hemen sufrearen errekuntza-erreakzioa:
S + O2 SO2
1.000 kg ikatzeko, 25 kg S erretzen dira.
25.000 g S
1 mol S
32 g S
= 781,25 mol S
Erlazio estekiometrikoa 1:1 da.

Masa molarra (SO2) = 32 + 16 2 = 64 /mol.
781,25 mol SO2
64 g SO2
1 mol SO2
= 50.000 g SO2 = 50 kg SO2
135
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 136
7 Kimika jardunean
30.
Ziur asko, askotan ikusi eta erabili izan dituzu papera botatzeko edukiontzi
bereziak. Deskribatu zertan datzan papera Murriztea, Berrerabiltzea eta
Birziklatzea.
Papera:
Paper-kontsumoa murriztea: erabili eta botatzeko produktu gutxiago
erabiltzea eta, haien ordez, behin baino gehiago erabil daitezkeen
produktuak erabiltzea (sukaldeko papera).
Berrerabiltzea erabiltzen dugun papera gehiago erabiltzea da:
orrien bi aldeak erabiltzea eta koadernoak amaitu arte aprobetxatzea
(ikasturtea amaitutakoan bota gabe).
Birziklatzea: horretarako jarritako edukiontzietan jartzea.
31.
Gero eta gehiago erabiltzen dira freskagarri-potoak. Arrazoitu zertan datzan

potoak egiteko erabiltzen duten materiala Murriztea, Berrerabiltzea eta
Birziklatzea, eta azaldu zer alde on dituen horrek, ekonomiaren nahiz
ingurumenaren aldetik.
Freskagarri-potoak:
Murriztea: tamaina familiarreko ontziak erostea.
Berrerabiltzea: potoak beste gauza baterako erabiltzea (bolalumak eta
arkatzak gordetzeko, landareak ureztatzeko, pintura nahasteko).
Birziklatzea: birziklapenean laguntzeko, hondakinak bereiztea eta
edukiontzi egokiak erabiltzea.
Hiru ekintza horiek oso onuragarriak dira ingurumenerako:
zabor-bolumena txikitu, baliabide naturalak kontserbatzen lagundu,
airea eta ura kutsatzea eragotzi eta hondakindegietan sortzen diren
berotegi-efektuko gasen isurketa txikitzen dira.
Ura eta energia aurreztea ahalbidetzen dute, birziklapen-prozesuek
naturatik ateratako lehengaiak erabiltzen dituztenek baino gutxiago
kontsumitzen dute.
32.
Grafiko honek argi adierazten du zer ehuneko dagokien aztertutako

konposatu horiei ozono-geruzaren suntsiketan. Kodeak:
CFC: gas klorofluorokarbonatuak.
CCl4: karbono tetrakloruroa.
CH3CCl3: etilo trikloruroa.
%10
%9
%11
CFC
%70
CCl4
CH3CCl3
Beste
batzuk
136
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 137
ERANTZUNAK
a) Zer substantziak suntsitzen du ozono-geruza, nagusiki?

b) Ikertu: zerk sortzen du substantzia hori?
c) Zer neurri har daitezke atmosferan CFC gas gutxiago egon
dadin?
Ozono-geruza gehien suntsitzen duten substantziak halogenoak
(kloroa eta fluorra) dituzten konposatu kimiko organikoak dira.
Denbora luzean erabili izan dira hozgarri gisa, bai eta aerosoletan
propultsatzaile gisa ere. Atmosferara isurtzean, halogenoek gora
egiten dute, eta eguzki-argiaren eraginez deskonposatzen dira.
Kloroak ozono molekulekin erreakzionatu eta haiek suntsitzen
ditu.
Atmosferara CFC gas gutxiago isurtzeko modu erraz bat honako hau
da: aerosolak, disolbatzaileak eta gas mota horiek dituzten produktu
guztiak gutxiago erabiltzea.
33.
Berotegi-efektua zenbait gasen ondorio da. Taula honek argi

adierazten du zenbateraino eragiten duen gas horietako bakoitzak
delako efektua.
Gasa
CO2
CH4
CFC
O2
NOX
Eragina (%)
50
18
17
a) Zer-nolako arazoak sortzen ditu ingurumenean berotegi-efektua

areagotzeak?
b) Zer gasek du eraginik handiena berotegi-efektua areagotze horretan?
c) Zer neurri har daitezke delako efektua murrizteko?
d) Ba al du ondorio onik? Zer gertatuko litzateke berotegi-efekturik
ez balego?
a) Berotegi-efektua areagotzeak Lurreko tenperatura handitzea du
ondorio, eta horrek beroketa globala eragiten du. Horrek esan nahi
du ingurumen-arazo larriak sortzen dituela; esate baterako, kasko
polarrak urtzea, uren maila igotzea eta urak itsasertzeko eremuak
hartzea. Horrez gain, klima-aldaketak oso kalte handiak egiten
dizkie uztei.
b) Karbono dioxidoa.
c) Errekuntzak txikitzea eta baso-masa kontserbatzea.
d) Bai. Lurreko tenperatura hotzegia izango litzateke giza bizirako.
Zenbait gasi esker besteak beste, karbono dioxidoari esker,
atmosferak planeta bero egotea ahalbidetzen du. Horri
berotegi-efektu naturala esaten zaio, eta behar-beharrezkoa da
bizia Lurrean garatzeko.
137
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 138
7 Kimika jardunean
34.
Sailkatu hondakinak, zertarako erabil litezkeen kontuan hartuz: beirazko

ontziak, altzariak, pilak, materia organikoa, papera, arropa, metalak,
artilea, plastikozko ontziak, ura eta simaurra.
Idatzi isurketak murrizteko har daitezkeen zenbait neurri.
Erabilera
35.
Hondakina
Berriro erabiltzekoa
Beirazko ontziak, altzariak papera, arropa,

artilea eta plastikozko ontziak.
Birziklatzekoa
Beirazko ontziak, altzariak, materia organikoa,

papera, artilea eta plastikozko ontziak.
Biodegradagarria
Materia organikoa eta simaurra.
Aztertu non dagoen zure etxetik gertueneko garbigunea eta zer hondakin
mota biltzen dituzten han, gero birzikla ditzaten.
Erantzun irekia.
36.
EPO izeneko hormona (hots, eritropoietina) berez sortzen dute izaki

bizidunek, eta globulu gorriak egiteaz arduratzen da. Jakina, oxigenoa
odolera garraiatzen dute globulu gorriek. Hormona natural hori zientifikoki
ezin da bereizi laborategietan artifizialki egindakoaz; zeharka soilik susma
liteke inork hormona artifizialak dituela, odolean dituen globulu gorrien
kantitatea oso handia bada. Distantzia handiko kiroletan (maratoietan,
txirrindularitzan eta iraupen-eskian), hemoglobinaren gehieneko balio
onartua (alegia, hematokritoaren adierazlearena) % 50ekoa da,
antidopin-kontroletan. Balio normalak % 38-50 bitartekoak izaten dira.
Odoleko globulu gorrien kantitatea
(hematokritoaren adierazlea)
Antidopin-kontroletako
azterketa
% 0-50
Negatiboa
% 50
Gehieneko balio onartua
> % 50
Positiboa
a) Zer abantaila lortzen dute atletek EPO hartuz gero?

b) Zer adierazten du azterketa batean hematokritoaren adierazlea % 52koa
izateak?
c) Zergatik egiten dituzte beti kontraazterketak antidopin-kontroletan?
d) Zer gaitz sendatzeko errezeta daiteke EPO, botika gisa?
a) EPOk organismoak eritrozito gehiago sortzea eragiten du. Zelula
horiek oxigenoa garraiatzeaz arduratzen dira. Ariketa fisikoa egitean,
muskuluak oxigeno gehiago behar du, energia sortu ahal izateko,
eta beraz, komeni da kirolariek hematokritoaren adierazle (odoleko
eritrozitoen ehunekoa) altua izatea.
138
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 139
ERANTZUNAK
b) Kontrolean positiboa ematea.

c) Lehen azterketaren emaitza berresteko edo baliogabetzeko.
d) Giltzurrunetako disfuntzio kronikoarekin lotutako anemia tratatzeko eta
kimioterapia jasotzen duten pazienteen tratamenduan.
37.
Zer ondorio eragiten dituzte giza organismoan antiazidoek, antibiotikoek

eta antipiretikoek?
Antiazidoak: bihotzerrea neutralizatzen duten substantziak.
Antibiotikoak: zenbait mikroorganismoren garapena geldiarazi
(bakteriostatikoak) edo haiek eliminatzen dituzten (bakterizidak)
substantziak.
Antipiretikoak: sukarraren aurkako substantziak.
38.
Bilatu informazioa: botika hauetatik zein da antibiotikoa?

a) Aspirina.
b) C bitamina.
c) Intsulina.
d) Iodoa.
e) Penizilina.
f) Etil alkohola.
g) Kortisona.
h) Merkromina.
e) Penizilina.
39.
Europar Batasunak dioenez, laborantza-lurrek kutsagarri metalikoen

kontzentrazio jakin bat izan dezakete gehienez ere. Taula honek
kontzentrazio horiek adierazten ditu, bai eta nekazaritzan erabiltzeko
lohien lagin baten azterketan izandako emaitzak ere.
Metala
Gehieneko
kontzentrazioa
(mg/kg)
Lortutako
kontzentrazioa
(mg/kg)
Beruna
Merkurioa
Nikela
Zinka
Kobrea
300
1,5
75
300
140
5.000
1,5
55
200
1.900
a) Alderatu laginaren emaitzak eta EBk ezarritakoaren arabera onargarriak

diren kontzentrazioak, eta adierazi zer metalek gainditzen duten
gehieneko kontzentrazioa.
b) Erabil al daiteke lohi hori nekazaritzarako? Zergatik?
c) Bilatu informazioa eta erantzun: zer arazo sortzen ditu izaki bizidunek
metal astunak xurgatzeak?
a) Beruna eta kobrea.
b) Ez. Lohiaren laginari egindako azterketek adierazten dute bi metal
astunen kontzentrazioa gehienekoa baino handiagoa dela.
c) Metal astunak izaki bizidunen organismoan kalte larriak eragin
ditzaketen substantzia toxikoak dira. Hona hemen haien ezaugarri
nagusietako bat: ez dira biodegradagarriak; hots, luze irauten dute
ingurunean, hartan eta izaki bizidunengan metatzen.
139
908283 _ 0125-0140.qxd
27/7/07
14:17
Pgina 140
7 Kimika jardunean
40.
Batzuetan, laborantza-lurrek ez dute azidotasun egokia, eta horregatik, ez

dira onak zenbait landare hazteko. Azaldu zergatik erabiltzen diren
amoniakodun ongarriak lurzoruen pH-a igotzeko.
Amoniakoa pH handiko substantzia basikoa da. Lur bat pH azidoa
(pH-aren balio txikiak) izateagatik zenbait landare landatzeko egokia ez
bada, amoniakodun ongarriak egokiak izan daitezke lurraren pH-aren
balioa handitzeko.
41.
Ikertu eta bilatu informazioa honi buruz: zer osagai nagusi dute Kevlar
izeneko balen kontrako txalekoek.
a) Zer alde on du material horrek, beste materialek ez dutena?
b) Zertarako erabiltzen da Kevlarra?
c) Zer materialen ordez erabiltzen da orain?
Kevlarra 1965ean egin zuten lehen aldiz. Oso egitura erregularra du,
eta horrek ematen dizkio propietate bereziak. Altzairua baino
sendoagoa da, eta karbono-zuntza baino elastikoagoa. Ia ez du
kimikoki erreakzionatzen, eta suarekiko erresistentea, malgua eta arina
da. Hori dela-eta, balen kontrako txalekoetan eta arrantza-harietan
erabiltzen da, besteak beste.
IRAKURLEAREN TXOKOA
1.
Lehenbiziko testuak bi ideia azaltzen ditu, biak ere elkarrengandik oso

desberdinak. Aurkitu ideia horiek eta laburtu biak, esaldi banatan.
Sugeen pozoia oso garbigarri eraginkorra izan daiteke. Halaber, medikuntzan
erabil daiteke.
2.
Azaldu zer esan nahi duten lau termino hauek: tronbo, hilgarri, entzima
eta drastiko.
Tronboa: odol-sistema baskularrean sortutako odolbildua.
Hilgarria: heriotza eragiten duena.
Entzima: organismoan gertatzen diren zenbait erreakzio kimiko
erregulatzen duen proteina.
Drastikoa: erabatekoa.
3.
Zure ustez, zer da garrantzitsuena bigarren testuan? Idatzi bigarren testu

horretarako izenburu bat.
Suge-pozoia minbiziaren aurkako borrokan erabil daiteke.
4.
140
Alderatu kritikoki bi testuen edukia.

Erantzun irekia.
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 141
Elektrizitatea
EDUKIEN MAPA
KARGA ELEKTRIKOAK
haien higidurak hau sortzen du:
korronte elektrikoa
nondik higitzen da?
zirkuitu elektrikoak
haien erresistentziak honela jar daitezke:
seriean
paraleloan
mistoak
hauen bidez azaltzen dira:
magnitude elektrikoak
adibidez
intentsitatea
nola
adierazten da?
ampereak
diferencia
de potencial
nola
adierazten da?
resistencia
nola
adierazten da?
voltak
ohmak
zer erabiliz?
zer erabiliz?
amperemetroa
voltmetroa
ohmetroa
nola konektatzen da?
nola konektatzen da?
seriea
paraleloa
zer erabiliz?
Ohmen legea
zer dio?
energa
elctrica
potencia
elctrica
nola
adierazten
da?
nola
adierazten
da?
jouleak
wattak
V = I R
HELBURUAK
Material eroaleak eta material isolatzaileak bereiztea.
Zirkuitu elektriko erraz bat zer elementuk osatzen duten jakitea.
Material baten erresistentzia elektrikoan

eragina duten faktoreak zein diren jakitea.
Korronte-intentsitatea, tentsioa eta erresistentzia elektrikoa zer diren jakitea.
Amperemetroak eta voltmetroak zer diren

eta haiek zirkuitu batean zuzen instalatzen jakitea.
Zirkuitu elektrikoetan kalkuluak egiten

jakitea, Ohmen legea erabiliz.
Tresna elektriko baten kontsumoa zer

magnituderen mendean dagoen jakitea.
Zenbait erresistentzia eta/edo pila seriean, paraleloan eta modu mistoan konektatzen jakitea.
141
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 142
8 Elektrizitatea
EDUKIAK
Kontzeptuak
Karga elektrikoa. Karga elektrikoa pilatzea.

Eroaleak eta isolatzaileak.
Korronte elektrikoa.
Zirkuitu elektrikoak.
Korronte-intentsitatea, potentzia-diferentzia eta erresistentzia
elektrikoa. Haien arteko lotura. Ohmen legea.
Kalkuluak zirkuitu elektrikoetan.
Erresistentziak zirkuitu batean elkartzea.
Pilak zirkuitu batean elkartzea.
Korronte elektrikoaren erabilerak. Korrontearen efektuak.
Elektrizitatea etxean.
Prozedurak eta
trebetasunak
Unitatean landutako magnitudeak (korronte-intentsitatea,

potentzial-diferentzia, erresistentzia) dituzten zenbakizko
problemak ebaztea.
Zirkuitu elektrikoak egitea eta muntatzea.
Jarrerak
Elektrizitateak gure gizartearen garapen industrialean eta

teknologikoan izan duen garrantzia aintzat hartzea.
Energia elektrikoa aurrezteko ohiturak sustatzea.
BALIOETAN HEZTEA
1. Kontsumorako hezkuntza.
Unitate hau egokia da ikasleek tresna elektrikoak erabiltzen dituztenean energia
aurreztu behar dutela barnera dezaten. Ikasgelan azter daiteke zer tresnak duten
kontsumorik handiena, eta kontsumoa txikitzeko zer egin dezakegun guk,
besteak beste.
Interesgarria izan daiteke energia-unitate garrantzitsu bat sakonago aztertzea:
kilowatt ordua (kWh).
Zirkuitu elektrikoekin lan egiten denean, komeni da ikasleei gogoraraztea zer-nolako
ardurak hartu behar dituzten. Beharbada, laborategiko zirkuituetan pilak erabiliz
gero, neurri horiek ez dira hain beharrezkoak izango; baina zirkuitu horiek
oinarrizko arauak errespetatzea lortzen badugu, aurrerapauso handia emango
dugu, eta seguru asko, arriskutsuagoak izan daitezkeen zirkuituekin lan egitean,
are gehiago errespetatuko dituzte arauak.
142
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 143
LANTZEN DIREN GAITASUNAK

Hizkuntza-gaitasuna
Testuen eta haiek lantzeko ariketen
bidez, Irakurlearen txokoa atalean,
edukiak.
Unitate honetan, ezinbestekoa da
matematikaren laguntza. Zatikiak,
ekuazioak eta kalkuluak beharrezkoak
dira, kalkuluei, erresistentzia baliokideei,
potentziari, energia-kontsumoari eta
abarri buruzko zenbakizko problemak
ebazteko.
Elektrizitatearen eta haren ondoriozko
aplikazioen oinarrizko funtsei buruzko
ezagutza oso laguntza garrantzitsua da,
ikasleek mundu fisikoarekiko
elkarrekintzarako beharrezkoak diren
trebetasunak lortu eta haren inguruko
gertakariak uler ditzaten. Horri esker,
elektrizitatearen erabilerekin ahalik
hobekien moldatzeko aukera izango
dute.
Informazioaren trataerarako gaitasuna

eta gaitasun digitala
Irakurlearen txokoa atalean, zenbait web
orri interesgarri proposatzen dira, unitatean
lantzen diren edukiak finkatzeko.
Elektrizitatea nola sortzen den eta zertarako
erabiltzen den ikasten dutenean, eguneroko
bizitzako trebetasunekin trebatzen dira
ikasleak; esaterako, bonbillak konektatzeko,
elektrizitatea manipulatzeak zer arrisku
dituen jakiteko eta kontsumoa kalkulatzeko.
Azken horri esker, ikasleek elektrizitatearen
kontsumoarekiko jarrera arduratsua
garatuko dute. Horrez gain, pilek ematen
duten energia zeinen garestia den
azpimarratzen da, bai eta energia
berriztagarriak erabili behar direla ere.
Unitate osoan zehar, ikasketa ahalik
autonomoena izan dadin beharrezkoak
diren trebetasunak lantzen dira. Ariketak
ezagutza berriak aztertzeko, lortzeko,
prozesatzeko, ebaluatzeko, laburtzeko eta
antolatzeko diseinatutako trebetasunak
bereganatuko dituzte ikasleek.
1. Material eroaleak eta material isolatzaileak bereizten jakitea.
2. Korronte-intentsitatea, potentzial-diferentzia eta korrontea zer diren azaltzea.
3. Unitatean landutako magnitudeak (korronte-intentsitatea, potentzial-diferentzia, erresistentzia) dituzten zenbakizko problemak ebaztea.
4. Zenbait erresistentzia erabiliz zirkuitu
elektrikoak egitea.
6. Ohiko etxebizitza bateko instalazio elektrikoa zer elementu nagusik osatzen duten azaltzea, bai eta, tresna elektrikoak maneiatzean zer oinarrizko arau
errespetatu behar diren ere.
7. Konpainia elektrikoaren ordainagiri bat
aztertzea eta energia elektrikoaren kontsumoak eragiten dituen kostuak eta
kontratatutako potentziarenak, neurketa-ekipoen alokairuarena eta abarrena
bereiztea.
5. Edozein tresna elektrikoren kontsumoa

kalkulatzea, haren potentziatik eta funtzionamendu-denboratik abiatuta.
143
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 144
8 Elektrizitatea
1.
Zer gertatuko da gomazko hari bat erabiltzen badugu Volta pila baten
lehen eta azken diskoak elkartzeko? Pasatuko al da korronte elektrikoa
zirkuitua ixtean?
Goma isolatzailea da. Volta pila baten lehen eta azken diskoak
elkartzen baditugu, karga higitzea eragotziko dugu, eta beraz, ez da
korronte elektrikoa higituko zirkuituan zehar.
2.
Zergatik izan zuen berebiziko garrantzia Voltak sortu zuen pilak? Ba al zen
zirkuitu elektrikorik Volta baino lehen?
Voltak sortutako pila korronte elektrikoko fluxua sor zezakeen lehen
tresna izan zen.
Volta baino lehen, ez zegoen zirkuitu elektrikorik. Zirkuituetan,
beharrezkoa da pila edo sorgailu batek kargei energia ematea,
korronte elektrikoko fluxuak jarrai dezan. Lehen pila Voltak egin
zuen.
3.
Marraztu elementu hauek seriean konektatuta dituen zirkuituaren eskema:

pila bat, bonbilla bat eta erresistentzia bat. Marraztu zirkuitua irekitzeko
eta ixteko etengailua ere.
Erantzun grafikoa:
Eskema honetan, etengailua irekita dago; hortaz, ez da korronterik

igaroko zirkuituan zehar, eta lanparak itzalita jarraituko du, etengailua
ixten dugun arte.
4.
Marraztu elementu hauek paraleloan konektatuta dituen zirkuituaren

eskema: bonbilla bat eta erresistentzia bat. Zirkuituan pila bat eta
etengailu bat ere badaude.
Erantzun grafikoa:
144
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 145
ERANTZUNAK
5.
Zer intentsitate du gailu batetik igarotzen den korronte batek 25 s-an

1.000 C pasatzen badira?
Q
1.000 C
I =
=
= 40 A
t
25 s
6.
Kalkulatu zenbat karga pasatzen den eroale batetik 2 minutuz

2 A-ko korronteak zirkulatzen badu.
Kasu honetan:
t = 2 min
7.
60 s
1 min
= 120 s Q = I t = 2 120 = 240 C
Zenbat denboran pasatu behar du 3 A-ko korronte batek eroale batetik

12 C zirkulatzeko?
Lehenengo eta behin, karga kalkulatuko dugu:
Q = 12 C
t =
8.
106 C
= 12 106 C
1 C
Q
12 106
=
= 4 106 s
I
3
Kableetan zergatik erabiltzen da kobrea eta ez, esaterako, beruna?

Kobrearen erresistibitatea berunarena baino txikiagoa delako eta, beraz,
eroalearen erresistentzia txikitzean korrontea igarotzea errazagoa
delako, betiere, hariaren luzera eta sekzioa ez badira aldatzen.
9.
Kalkulatu hauek:
a) 2 m-ko luzera eta 2 mm-ko diametroa dituen kobrezko hari baten

erresistentzia.
b) 20 m-ko luzera eta 2 mm-ko diametroa dituen kobrezko hari baten
erresistentzia.
c) 2 m-ko luzera eta 20 mm-ko diametroa dituen kobrezko hari baten
erresistentzia.
d) 2 m-ko luzera eta 20 mm-ko diametroa dituen burdinazko hari baten
erresistentzia.
L
.
S
a) r = 1 mm = 103 m S = r 2 = 3,14 106 m2. Beraz:
L
2
R =
= 1,7 108
= 0, 0108
S
3,14 106
Hau dakigu: R =
145
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 146
8 Elektrizitatea
b) r = 1 mm = 103 m S = r 2 = 3,14 106 m2. Beraz:
L
20
R =
= 1,7 108
= 0,108
S
3,14 106
c) r = 10 mm = 102 m S = r 2 = 3,14 104 m2. Beraz:
L
2
R =
= 1,7 108
= 0, 0001
S
3,14 104
d) r = 1 mm = 103m S = r 2 = 3,14 106 m2. Beraz:
L
2
R =
= 1, 3 107
= 0, 083
S
3,14 106
10.
Ohmen legetik volterako ondorioztaturiko definizioa kontuan hartuz, idatzi

antzeko definizioa ampererako eta ohmerako.
Amperea ohm bateko erresistentziako elementu bat zeharkatzen
duen korronte-intentsitatea da, elementuaren muturren arteko
potentzial-diferentzia volt batekoa denean.
Ohma elementu batek egiten duen erresistentzia da, elementuaren
muturren artean volt bateko potentzial-diferentzia dagoenean eta
ampere bateko korronteak zeharkatzen duenean.
11.
Zer potentzial-diferentzia du 2,2 k-eko erresistentzia batek 0,15 A-ko

korronteak zeharkatzen badu?
Eragiketa eginez gero: V = I R = 0,15 2.200 = 330 V
12.
Zer korronte-intentsitate igarotzen da 2,2 k-eko erresistentzia duen gailu

batetik, 110 V-eko tentsio-erorketa gertatzen bada?
Intentsitatea honela kalkulatzen da:
I =
146
V
110
=
= 0, 05 A
R
2.200
13.
Demagun zirkuitu hau daukagula: R1 = 6 W eta R 2 = 3 .
a) Zer erresistentzia baliokide du

zirkuituak?
b) 6 -eko erresistentziatik 2 A-ko
VT
korrontea pasatzen bada, zer tentsioerorketa gertatuko da erresistentzian?
c) Zer intentsitate pasatzen da R2-tik?
d) Zer potentzial-diferentzia dago R2-ren
muturren artean?Eta R1-en muturren artean?
e) Zer tentsio ematen du sorgailuak?
R1
R2
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 147
ERANTZUNAK
Hau dakigu: R1 = 6 eta R2 = 3 .

a) Rbal. = R1 + R2 = 6 + 3 = 9
b) V1 = I R1 = 2 6 = 12 V
c) Serieko zirkuitua denez: I2 = I1 = 2 A .
d) V2 = I R2 = 2 3 = 6 V
V1 = I R1 = 2 6 = 12 V
e) Vt = V1 + V2 = 12 + 6 = 18 V
14.
Zirkuitu honetan, R1 = 6 eta R2 = 3 .
a) Zein da zirkuituko
erresistentzia baliokidea?
VT
R1
b) Sorgailuak 18 V-eko tentsioa
sortzen badu, nolako tentsio-erorketa
sortuko da erresistentzia bakoitzean?
c) Zer intentsitatek zirkulatzen du erresistentzia bakoitzetik?
R2
R1 = 6 ; R2 = 3
a) Erresistentzia baliokidea kalkulatzeko:
1
1
1
3
1
=
+
=
=
Rbal. = 2
Rbal.
6
3
6
2
b) Paraleloan konektatuta daudenez, erresistentzia bakoitzak tentsio
bera izango du. Guztira, 18 V-ekoa izango da.
c) Eragiketa egiten badugu:
I1 =
15.
V1
18
=
= 3A
R1
6
I2 =
Zirkuitu txikian, R1 = 3 , R2 = 5 eta

R3 = 15 .
a) Zein da zirkuituko erresistentzia
baliokidea?
b) R1-etik 5 A-ko korrontea pasatzen bada,
nolakoa da potentzial-diferentzia
erresistentzia horretan?
c) Zer korronte-intentsitatek zirkulatzen
du R2-tik eta R3-tik?
d) Zenbateko tentsioa sortzen du sorgailuak?
V2
18
=
= 6A
R2
3
VT
R1
R2
R3
R1 = 3 ; R2 = 5 ; R3 = 15 .
a) Hortaz:
1
1
1
1
9
3
=
+
+
=
=
Rbal. = 1,67
Rbal.
3
5
15
15
5
147
908283 _ 0141-0170.qxd
10/9/07
11:40
Pgina 148
8 Elektrizitatea
b) V1 = I1 R1 = 5 3 = 15 V
c) Eragiketa eginez gero:
V2
15
=
= 3A
I2 =
R2
5
I3 =
V3
15
=
= 1A
R3
15
d) Paraleloan konektatuta daudenez, sorgailuak ematen duen tentsioa

erresistentzia bakoitzeko tentsio-erorketaren berdina da, eta
15 V-en berdina.
16.
Demagun hiru bonbilla berdin ditugula, erresistentzia berekoak. Nola

emango dute argi handiagoa, seriean konektatzen baditugu ala paraleloan
konektatzen baditugu?
Paraleloko zirkuituko erresistentzia baliokidearen balioa serieko zirkuitu
batean baino txikiagoa da. Beraz, paraleloan konektatzen baditugu
emango dute argirik handiena.
17.
Kalkulatu zirkuitu honen erresistentzia

baliokidea: R1 = 5 , R2 = 4 ,
R3 = 12 eta R4 = 10 .
R1
R2
Kasu honetan:
1
Rbal. (2 + 3)
=
1
1
+
=
4
12
R3
R4
4
1
=
Rbal. (2 + 3) = 3
12
3
Beraz:
RT = R1 + Rbal. (2 + 3) + R4 = 5 + 3 + 10 = 18
18.
Kalkulatu zirkuitu honen erresistentzia

baliokidea: R1 = 6 , R2 = 4 ,
R3 = 5 , R4 = 8 eta R5 = 7 .
Erresistentzia baliokidea
kalkulatzeko:
R(1+ 2) = 6 + 4 = 10
R1
R2
R3
R4
R( 3 + 4) = 5 + 8 = 13
Hortaz:
1
1
1
23
130
=
+
=
Rbal. (paraleloa) =
= 5,65
Rbal. (paraleloa)
10
13
130
23
Eta hau daukagu: RT = 5,65 + R5 = 5,65 + 7 = 12,65
148
R5
908283 _ 0141-0170.qxd
10/9/07
11:41
Pgina 149
ERANTZUNAK
19.
Haizagailua freskatzeko erabiltzen da; hala ere, martxan jartzean, haren

motorra berotu egiten da.
Azaldu kontraesana dirudien hori.
Haizagailuaren motorra Joule efektuaren bidez berotzen da.
Hegalek airea mugitzen dute, eta horrek aire freskoaren irudipena
ematen digu.
20.
Hortaz, esan al dezakegu haizagailuak dagoen gelako airea berotu

egiten duela?
Zentzu zorrotzean, bai, baina Joule efektuak eragiten duen
tenperatura-igoera oso txikia da, gelako airearen masa oso handia
delako.
21.
Zenbat energia kontsumitzen du 35 -eko erresistentzia duen berogailu

batek, bertatik 6 A-ko korrontea igarotzen bada eta 2 orduz konektatuta
badago?
t = 2 h = 7.200 s E = I 2 R t = 62 35 7.200 = 9.072.000 J
22.
Jaki bat prestatzeko 3 106 J behar ditugu. Zenbat denboran egon behar
du piztuta bitrozeramikak 230 V-eko potentzia eta 44 -eko erresistentzia
baditu?
Denbora bakanduko dugu:
E =
23.
V 2
E R
3 106 44
t t =
=
= 2.495 s = 41 miin 35 s
2
R
V
2302
Azaldu, labur, zergatik sortzen den Joule efektua. Beti al da

onuragarria?
Joule efektua honela gertatzen da: korronte elektrikoa eroale batean
zehar higitzen denean, mugitzen diren elektroien eta haria osatzen
duten partikulen arteko talkek beroa sortzen dute.
Efektu horrek eragin negatiboak izan ditzake, korrontea kableetatik
higitzean kableak berotu egiten direlako. Batzuetan, hoztu egin behar
dituzte.
24.
Azaldu zer alde dagoen goritasun-bonbillen eta hodi fluoreszenteen artean.

Zergatik irauten du gehiago fluoreszenteak?
Goritasun-bonbilletan, harizpi metalikoak (oso meheak eta luzeak)
erresistentzia handia eragiten dio korrontea igarotzeari. Berotu egiten
da eta argia ematean du.
149
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 150
8 Elektrizitatea
Hodi fluoreszenteetan, gas bat ionizatu eta argi ultramorea igortzen duten
elektroiak askatzen ditu. Argi horrek hodiaren hormekin (substantzia
fluoreszente batez estalita) errebotatu, eta argi ikusgaia sortzen da.
Fluoreszenteak gehiago irauten du, harizpi metalikorik ez duenez
gutxiago berotzen delako eta ezin delako urtu.
25.
Azaldu zer alde dagoen argia LCD-telebistetan eta plasma-telebistetan

sortzearen artean.
LCD pantailek kristal likidozko disoluzio bat dute bi plaka polarizatu
gardenen artean. Korronte elektrikoa kristal independente horietan
zehar igarotzen denean, kristalek argia iragazi eta irudia sortzen
dute. Ondoren, kolorezko iragazi batzuek irudia osatzen dute,
pantailan.
Plasma-telebista batean, tentsio handiko korronte elektriko batek gas
baten atomoak ionizatu eta argi ultramorea askatzen du. Argi horrek
pantailaren materialarekin talka egiten du, eta argi ikusgaia sortzen da.
26.
27.
Egun nola baliatzen da korronte elektrikoaren efektu magnetikoa?

Zentral elektrikoetako sorgailuaren funtzionamendua korrontearen
efektu magnetikoan oinarritzen da. Imajinatu zer gertatuko litzatekeen
gure gizartean energia elektrikorik ez balego!
Azaldu, labur, nola funtzionatzen duten motor elektrikoek, eta aipatu
motor elektrikoa duten eta egunero erabiltzen dituzun tresna batzuk.
Korronte elektriko bat igaroarazten da iman baten gisa jarduten duen
haril batean zehar. Haren ondoan imanak jartzen baditugu, harila
biratu eta motorraren ardatza biraraziko du.
Egunero erabiltzen ditugun hainbat tresnak motor elektrikoa dute.
Hona hemen adibide batzuk: zulatzeko makinak, haizagailuak,
irabiagailuak eta hortzetako eskuila elektrikoa.
28.
Zer onura ditu objektu metalikoak beste metal baten geruza fin batez
estaltzeak?
Galbanizazioak objektu metalikoak korrosiotik babestu eta haien itxura
eta propietate elektrikoak eta optikoak hobe ditzake.
29.
Argiaren ordainagiriko zer atal ordaintzen dugu etxetik kanpo

denbora luzez egon behar dugulako etengailu automatiko orokorra
eteten dugunean?
Kontratatutako potentziagatik eta neurketa-ekipoen alokairuagatik
ordaintzen diren zenbateko finkoak. Zenbateko horiei dagokien zerga
gehitu behar zaie.
150
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 151
ERANTZUNAK
30.
Adierazi zer alde dauden bi marrazkion artean. Zeinetan erabili da

elektrizitatea modu seguruan?
Hona hemen lehen irudian bigarrenarekiko ikusitako aldeak:

Gizona oinutsik dago ur-putzuan.
Entxufeko lapurrean, luzera handiko kableak dituzten hiru tresna
elektriko konektatuta daude; hau da, entxufea gainkargatutako
dago.
Ispiluaren gaineko argian, kable bat hondatuta dago.
Komun-ontzia irekita dago.
Bigarren irudian erabiltzen da elektrizitatea modu seguruan.
31.
Zenbat elektroi galdu ditu +6 C-eko karga duen gorputz batek?
Hona hemen karga:

6 C
32.
106 C 6,25 1018 e
= 3,75 1013 e
1 C
1 C
Sailkatu materialak, eta bereizi eroaleak eta isolatzaileak.

a)
b)
c)
d)
Ura.
Airea.
Plastikoa.
Aluminioa.
e)
f)
g)
h)
Kobrea.
Zura.
Zilarra.
Beira.
i)
j)
k)
l)
Kartoia.
Marmola.
Esnea.
Urrea.
Eroaleak: ura (kanila), airea, aluminioa, kobrea, zilarra, esnea eta

urrea.
Isolatzaileak: plastikoa, zura, beira, kartoia eta marmola.
151
908283 _ 0141-0170.qxd
10/9/07
11:45
Pgina 152
8 Elektrizitatea
33.
Deskribatu nola funtzionatzen duten Volta pilek. Zergatik uste zuen

Galvanik elektrizitatearen jatorria animalietan zegoela?
Volta piletan, kobrezko eta zinkezko diskoak elektrolito gisa jarduten
duen azido batez bustitako beste disko batzuekin tartekatzen dira.
Galvanik igelen hankekin egin zituen esperimentuak, eta horregatik
pentsatu zuen elektrizitatearen jatorria animalietan zegoela.
34.
Erreparatu grafikoari arretaz.
V (V)
10
8
6
4
2
0
0,5
a)
b)
c)
d)
1,0
1,5
2,0
2,5
I (A)
Nolako erlazioa dago I eta V artean?

Kalkulatu maldaren balioa.
Zer esan nahi du fisikan malda zuzenak?
Zer intentsitate du 20 V-eko potentzial-diferentziak?
I (A)
2,5
1,5
0,5
V (V)
10
a) V = 4I
b) Maldaren balioa intentsitatearen balioaz biderkatzen den zenbakia
da. Malda = 4.
c) Zuzenaren malda erresistentziaren balioa da (Ohmen legea).
20
= 5A
d) I =
4
35.
10 m-ko luzera eta 10-4 m2-ko sekzioa dituen kobrezko hari

baten erresistentzia 1,72 10-3 -ekoa da. Kalkulatu datu-taula
honetan jasotako neurriak dituen kobrezko hari baten
erresistentziak.
Hau dakigu: R =
152
L
S
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 153
ERANTZUNAK
Erresistibitatea
( m)
Luzera
(m)
Sekzioa
(m2)
Erresistentzia
()
1,72 108
104
1,72 104
1,72 10
3,44 104
1,72 108
2 104
1,72 104
2 104
8,6 105
1,72 10
36.
Erreparatu lau metalen erresistibitate elektrikoaren taulari eta erantzun

galderei.
a)
b)
c)
d)
Metala
Erresistibitatea ( m)
Burdina
1,0 107
Kobrea
1,7 108
Zilarra
1,5 108
Beruna
2,2 107
Ordenatu erresistibitate txikienetik handienera.

Zer metalek eroaten du ondoen korrontea? Zergatik?
Zer metalek jartzen dio eragozpen handiena korronteari?
Zergatik ez dira erabiltzen zilarrezko hariak kableetan eta zirkuitu
elektrikoetan?
a)
b)
c)
d)
37.
Zilarra < kobrea < burdina < beruna.

Zilarrak du erresistibitaterik txikiena.
Berunak du erresistibitaterik handiena.
Kobrea baino garestiagoa delako.
Erreparatu taulari: Bertan, eroale bat zeharkatzen duen kargak denbora

jakin batzuetan zer intentsitate duen adierazi da.
Hau dakigu: I =
38.
10
Q
.
t
Karga (C)
Denbora (s)
Intentsitatea (A)
4
0,8
0,4
10
0,5
Demagun eroale batetik 10 mA-ko korronte-intentsitatea igarotzen

dela. Kalkulatu zer karga eta zenbat denboran igarotzen den, eta
adierazi taula honetan:
Karga (C)
Denbora (s)
Intentsitatea (A)
300
0,01
0,01
0,01
10
1000
0,01
0,6
60
0,01
153
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 154
8 Elektrizitatea
39.
Aipatu bost objektu isolatzaile eta beste bost eroale.

Isolatzaileak: beirazko edalontzia, zurezko koilara, plastikozko
orratza, kortxozko taula eta paper-txoria.
Eroaleak: kobrezko haria, zilarrezko eraztuna, urrezko eskumuturrekoa,
mahai-tresna metalikoa eta ateko helduleku metalikoa.
40.
Zer noranzkotan higitzen dira elektroiak zirkuituetan? Eta zein da

korrontearen noranzko konbentzionala
Elektroiak polo negatibotik positibora higitzen dira. Noranzko
konbentzionala polo positibotik negatiborakoa da.
41.
Demagun eroale baten sekziotik 10 mC igarotzen direla 0,01 segundoan.

Zer balio du korronte-intentsitateak? Zenbat elektroi igarotzen dira
segundo batean?
Hona hemen karga: Q = 10 C = 105 C.
Hortaz:
Q
105
C 6,25 1018 e
e
I =
=
= 103 A 103
= 6,25 1015
2
t
10
s
s
1 C
42.
Irakurri testua eta erantzun galderei:
Supereroankortasuna deritzo eroale batek, tenperatura kritiko baten azpitik

hozten denean (269 C merkurioaren kasuan), bat-batean erresistentzia
elektrikoa galtzeari.
Supereroaleek erresistentziarik eta bero-galerarik gabe eroaten dute
korronte elektrikoa.
Gaur egun, zientzialariak giro-tenperaturan material supereroaleak lortzeko
bideak ikertzen ari dira.
a) Zer propietate bereizgarri dituzte supereroaleek?
b) Zer balio du supereroaleen erresistibitateak?
c) Zergatik aurkitu nahi dituzte ikertzaileek giro-tenperaturan
supereroaleak diren materialak?
d) Ikertu zertarako erabiltzen den supereroankortasuna.
a) Supereroaleek ez diote erresistentziarik egiten korronte elektrikoa
igarotzeari, eta ez da bero gisa energiarik galtzen.
b) Nulua.
c) Oso garestia delako supereroale-egoera lortzeko behar den
hozketari eustea.
d) Elektroiman supereroaleen erabileren artean, honako hauek daude:
154
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 155
ERANTZUNAK
Erabilera biologikoak. Eremu magnetiko handiek landareen eta

animalien hazkundean duten eragina. Esate baterako, elektroiman
supereroaleak erabili dira, eremu magnetiko handiak sortzeko.
Horren helburua landareen eta animalien hazkundean eta, horrez
gain, animalien portaeran zer eragin dituzten aztertzea da.
Medikuntzako erabilerak. Eremu magnetikoak erabili dituzte
kirurgiarik gabe arteriak konpontzeko, tumoreak tratatzeko eta
aneurismak sendatzeko.
Lebitazioa. Oso garrantzi handia du garraio masibo, azkar eta
merkean. Zientzialariei duela ia mende bat bururatu zitzaien indar
magnetiko bat erabiltzea, garraio-ibilgailuak flotatzea eragiteko,
eta supereroankortasunak ideia hori berritu eta eguneratu du.
Energia handiko azeleragailuak. Material supereroalez egindako
elektroimanak garatu dira, inoiz lortutako eremu magnetikorik
handienak sortzen dituztenak, partikula-azeleragailu handietan
erabili ahal izateko.
43.
44.
Nola aldatzen da eroaleen erresistentzia luzeraren arabera?

Zenbat eta luzeagoa izan eroalea, orduan eta erresistentzia handiagoa
egingo dio korrontea igarotzeari.
Demagun metal baten bi hari ditugula, luzera berekoak, baina bata bestea
baino lodiagoa dela. Bietako zeinek du erresistentzia elektriko handiena?
Zergatik?
Meheenak izango du erresistentzia elektrikorik handiena; zenbat eta
handiagoa izan sekzioa, orduan eta eragozpen handiagoa egingo dio
korrontea igarotzeari.
45.
Ikertu eta bilatu giza gorputzak batez beste zer erresistentzia duen. Aldatu
egiten da bustita badago?
Giza gorputzaren erresistentzian, zenbait faktorek dute eragina:
adinak, sexuak eta ukipen-azaleraren egoerak (hezetasuna,
zikinkeria). Erresistentziaren gehienezko balioa 3.000 ingurukoa
da, eta gutxienekoa, 500 ingurukoa.
46.
Demagun zirkuitu elektriko batean erresistentzia aldakor bat instalatu

dugula. Aplikatu Ohmen legea eta osatu taulako balioak.
Intentsitatea (A)
Potentzial diferentzia (V)
Erresistentzia ( )
10
20
20
0,002
1.000
50
150.000
3.000
155
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 156
8 Elektrizitatea
47.
Demagun eroale bati zenbait tentsio ezarri dizkiogula. Taula honetan jaso
ditugu tentsioak eta kasu bakoitzean igarotzen den korronte-intentsitatea.
I (A)
V (V)
0,2
0,4
0,6
1,4
a) Adierazi grafikoki V eta I-ren balioak.

b) Zer erlazio dago tentsioaren eta intentsitatearen artean?
c) Zer esan nahi du fisikan grafikoko maldak?
Zer balio du?
a)
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
V (V)
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
1,2
1,4
1,6 I (A)
b) V = 5 I
c) Zuzenaren malda eroalearen erresistentzia da; haren balioa
5 -ekoa da.
48.
Zer gertatuko litzateke 230 V-eko tresna elektriko bat 125 V-era
konektatuko bagenu? Eta alderantziz?
230 V-eko tresna elektriko bat 125 V-era konektatuz gero, bere
errendimendutik behera funtzionatuko du, behar duen tentsioaren
erdia jasotzen baitu. Alderantziz, tresna hondatu egingo litzateke,
jasan dezakeen tentsioaren bikoitza jasoko baitu.
49.
156
Adierazi zein bonbillak egiten duen argi.

a)
b)
c)
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 157
ERANTZUNAK
a) Bat ere ez.

b) Pilaren polo negatibotik hurbilen dagoen bonbilla argituko da.
c) Bat ere ez.
50.
Adierazi, kasu hauetan, bonbillak seriean ala paraleloan konektaturik

dauden:
a) Bonbilla bat askatzean, besteek ez dute argi egiten.
b) Amperemetroak balio berbera adierazten du zirkuituko puntu guztietan.
c) Bonbilla bat erretzen bada, gainerakoek argi egiten jarraitzen dute.
a) Seriean.
51.
b) Seriean.
c) Paraleloan.
10 V
Zirkuitu honetan: R1 = 3 , R2 = 5 eta

R3 = 15 .
a) Zer erresistentzia baliokide
du zirkuituak?
R3
b) Zer potentzial-diferentzia du
erresistentzia bakoitzak?
a) RT = 3 + 5 + 15 = 23
b) IT =
V
10
=
= 0, 43 A
RT
23
R1
R2
Beraz:
V1 = I R1 = 0, 43 3 = 1,29 V
V2 = I R2 = 0, 43 5 = 2,15 V
V3 = I R3 = 0, 43 15 = 6, 45 V
52.
Kalkulatu zer intentsitate igarotzen den zirkuitutik.
a) Nola konektatuko zenuke amperemetro bat

korronte-intentsitatea neurtzeko?
b) Nola konektatu beharko genuke
voltmetro bat erresistentzia baten
muturren arteko potentzial-diferentzia
neurtzeko?
20
1,5 V
c) Erresistentziak paraleloan konektatzen

baditugu, nola aldatuko da intentsitatea?
30
Zirkuitutik igarotzen intentsitatea hau da:

V
1,5
IT =
=
= 0, 03 A
RT
50
157
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 158
8 Elektrizitatea
a) Seriean.
b) Erresistentzia bakoitzarekiko paraleloan.
c) Erresistentzia baliokidea txikiagoa da, eta beraz, intentsitatea
handitu egiten da.
53.
Marraztu zirkuitu bat. Demagun 5 W-eko lau erresistentzia dituela, zenbait

eratara konektaturik. Kalkulatu erresistentzia baliokidea, kasu hauetako
bakoitzean.
a) Lau erresistentziak seriean.
c) Bi erresistentzia seriean eta bi
b) Lau erresistentziak paraleloan.
paraleloan.
a) Rbal. = 5 + 5 + 5 + 5 = 20
b)
1
1
1
1
1
4
=
+
+
+
=
Rbal. = 1,25
Rbal.
5
5
5
5
5
1
1
c) Rbal.= 5 + 5 + +
5
5
2,5
158
= 12,5
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 159
ERANTZUNAK
54.
Marraztu hiru erresistentziako zirkuitu baten konbinazio guztiak,

erresistentziak honelakoak badira:
a) Berdinak.
a) Berdinak.
1.
b) Desberdinak.
R1
R2
R3
R1
2.
R2
R3
3.
R2
R1
R3
b) Desberdinak:
1., 2. eta 3. konbinazioak, eta hauek:
R1
4.
R3
R2
5.
R1
R2
R3
159
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 160
8 Elektrizitatea
55.
Zer gertatuko litzateke, bonbillak seriean konektaturik dituen

Gabonetako zuhaitz baten argien lerroan, bonbilletako bat erreko
balitz?
Seriean konektatuta egoten dira. Bonbilletako bat erreko balitz,
korrontea igarotzea eten eta denak itzaliko dira. Hori eragozteko,
paraleloan konektatu behar dira bonbillak.
56.
57.
Nola jarriko zenituzke etxetresna elektrikoak, seriean ala paraleloan?

Paraleloan. Bat hondatuz gero, gainerakoek funtzionatzen jarraituko
dute.
Erreparatu bi bonbilla berdinez osaturiko zirkuitu
honi eta adierazi zein baieztapen diren okerrak.
a) Etengailua irekita badago, lehenengo bonbillak

baino ez du argi egiten.
b) Etengailua ixten bada, bi lanparek berdin
egiten dute argi.
c) Etengailua ixten bada, bigarren bonbillak baino
ez du egiten argi.
a) Okerra. Etengailua irekita badago, bonbillak itzalita egongo dira,

korrontea ez baita igarotzen.
b) Zuzena. Biak egongo dira piztuta.
c) Okerra. Biak egongo dira piztuta. Seriean konektatuta daudenez,
bonbilletako batean zehar higitzen den korrontea bestetik ere
igaroko da.
58.
Kalkulatu erresistentzia baliokidea erresistentzia multzo

hauetan:
a) 3 eta 5 -eko bi erresistentzia seriean.
b) 2 eta 4 -eko bi erresistentzia paraleloan.
c) 2, 4 eta 5 -eko hiru erresistentzia seriean.
d) 1, 3 eta 4 -eko hiru erresistentzia paraleloan.
a) RT = 3 + 5 = 8
b)
1
1
1
3
=
+
=
RT = 1, 3
RT
2
4
4
c) RT = 2 + 4 + 5 = 11
d)
160
1
10
1
17
=
+
=
RT = 3,1
RT
13
4
52
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 161
ERANTZUNAK
59.
Demagun zirkuitu hau. Kalkulatu guztizko erresistentzia eta bertatik

igarotzen den intentsitatea.
9V
5
10
Kasu honetan:
1
1
1
2
=
+
=
Rbal. (paraleloa) = 2,5
Rbal. (paraleloa)
5
5
5
Horrenbestez:
RT = 2,5 + 10 = 12,5 IT =
60.
VT
9
=
= 0,72 A
RT
12,5
Marraztu zirkuitu hau: 40, 50 eta 60 -eko 3 erresistentzia seriean eta

12 V-eko potentzial-diferentzia.
Erantzun grafikoa:
40
50
60
V = 12 V
61.
Osatu esaldiak:
a) Korronte-intentsitatea
batetik igarotzen den
b)
-unitate batean eroalearen sekzio

da.
elektrikoa deritzo materialek korronteari egiten dioten

trabari.
c) Potentzial-diferentziaren eta intentsitatearen arteko zatidurari

deritzo.
d)
-unitatean sorturiko edo kontsumituriko energiari

deritzo.
a) Korronte-intentsitatea denbora-unitate batean eroalearen sekzio
batetik igarotzen den korrontea da.
161
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 162
8 Elektrizitatea
b) Erresistentzia elektrikoa deritzo materialek korronteari egiten dioten
trabari.
c) Potentzial-diferentziaren eta intentsitatearen arteko zatidurari
erresistentzia deritzo.
d) Denbora-unitatean sorturiko edo kontsumituriko energiari potentzia
deritzo.
62.
Osatu taula, eta adierazi unitate bakoitzaren izenak eta haien

magnitudeak:
Unitatea
63.
Izena eta Ikurra
C/s
Amperea: A
Intentsitatea
V/A
Erresistentzia elektrikoa
J/s
Ohma:
Watta: W
VA
Watta : W
Potentzia
As
J/C
Coulomba: C
Karga elektrikoa
Volta: V
Potentzial-diferentzia
kWh
Kilowatt ordua: kWh
Energia
Potentzia
(kW)
Denbora
(h)
Kontsumoa
(kWh)
Kostua ()
0,004
24
0,096
0,0086
Bonbilla
0,1
0,4
0,036
Telebista
0,3
1,5
0,135
Lisagailua
1,5
1,5
0,135
Garbigailua
3,5
3,5
0,315
Aire girotua
12
1,08
Erloju elektrikoa
64.
Zuzendu formula okerrak:

a) R =
L
S2
I
V
c) P = I 2 R t
b) R =
L
S
V
b) R =
I
c) P = I 2 R
a) R =
162
Potentzia
Osatu taula, eta adierazi tresna elektrikoen kontsumoa eta kostua, datu
hau kontuan hartuz: 1 kWh = 0,09
Tresna
Magnitudea
d) E =
P
t
e) E = I 2 V t
f) P = t E
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 163
ERANTZUNAK
d) E = P t
e) E = I 2 R t
E
f) P =
t
65.
Demagun 1.000 W-eko tresna elektriko bat ordu eta erdiz egon dela martxan.
50 -eko erresistentzia du. Zer korronte-intentsitate igaro da bertatik?
Intentsitatea bakanduko dugu:
P = I2 R I =
66.
P
R
1.000
50
= 4,5 A
Demagun 2.000 W-eko berogailu bat egunean 3 orduz egon dela martxan
hilabetez. Kalkulatu zenbat energia kontsumitu duen kWh-tan.
P = 2000 W = 2 kW
Beraz:
t = 3 30 = 90 h E = P t = 2 90 = 180 kWh
67.
Demagun bonbilla baten harizpiak 300 -eko erresistentzia duela eta

230 V-era konektatu dugula. Zer intentsitate igaroko da harizpitik?
I =
68.
V
230
=
= 0,77 A
R
300
Potentzia desberdina duten bi tresna elektrikok denbora bera egiten

badute martxan, zeinek eraldatuko du energia gehien?
Potentziarik handiena duenak eraldatuko du energia gehien.
69.
Lanpara batek 500 W-eko potentzia eta 30 W-eko erresistentzia ditu. Zer
intentsitate igaroko da bertatik?
P = I2 R I =
70.
P
R
500
30
= 4,1 A
Eroale batetik 5 A-ko intentsitatea igarotzen da. Zenbat denbora beharko

da 15.000 C-eko kargak zeharka dezan?
Denbora bakanduko dugu:
I =
Q
Q
15.000
t =
=
= 3.000 s
t
I
5
163
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 164
8 Elektrizitatea
71.
Lisagailu baten potentzia 2.200 W-ekoa da. Kalkulatu intentsitatea

230 V-era konektatzen badugu?
P = I V I =
72.
P
2.200
=
= 9,6 A
V
230
Demagun 230 V-era konektaturiko garbigailu baten motorretik 3,5 A-ko

intentsitatea iragaten dela. Kalkulatu zer potentzia garatzen duen eta zer
energia kontsumitzen duen ordubetez martxan badago.
P = I V = 3,5 230 = 805 W
73.
Zer intentsitate igaroko da 200 W-eko erresistentzia batetik 230 V-era

konektatzen badugu?
I =
74.
V
230
=
= 1,15 A
R
200
Zer tentsiotara dago konektaturik 50 -eko erresistentzia duen tresna

elektriko bat, bertatik igarotzen den intentsitatea 5 A-koa bada?
V = I R = 5 50 = 250 V
75.
Goritasun-bonbillek energia elektrikoa bero-energia eta argi-energia bihurtzen

dute. Wolframiozko harizpiak 3.000 C-ko tenperaturak jasaten ditu,
erresistentzia handia du eta urtze-puntu altua: 3.400 C. Beirazko kapsula
baten barnean dago. Kapsula hutsean dago edo gas geldo bat sartu da bertan.
a) Zer efektutan du oinarria bonbillen funtzionamenduak?
b) Zergatik erabiltzen da wolframio metala harizpiak fabrikatzeko?
c) Zer gertatuko litzateke 2.500 C-ko urtze-puntua duen beste metal bat
erabiliko bagenu?
a) Korrontearen argi-efektuan.
b) Erresistentzia handia eta urtze-puntu handia duelako.
c) Maizago urtuko litzateke.
164
76.
Goritasun-bonbilletan sartzen den elektrizitatearen

% 90 gutxi gorabehera bero bihurtzen da, ez da argi bihurtzen.
Energia aurrezteko argiztatze-sistema berriei buruzko ikerketetan beste
teknologia bat aurkitu dute: LEDak.
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 165
ERANTZUNAK
Argia igortzen duten diodoak, LED izenekoak, material erdi eroalez

fabrikaturiko gailu txikiak dira. Gailu horiek noranzko bakarrean
uzten diote higitzen korronte elektrikoari, eta argia korrontearen
azpiproduktu gisa sortzen dute.
Ez dute harizpirik, fluoreszenteek bezala; eta horrenbestez, ez
dira berotzen, oso energia gutxi kontsumitzen dute eta asko irauten
dute.
LEDek oso argi distiratsua igortzen dute baina puntu bakar
batean; goritasun-lanparek edo fluoreszenteek, berriz, eremu
zabalean. Hori eragozpen handia da gela oso bat argiztatzeko.
Gainera, oraindik garestiegiak dira argiztatzeko erabiltzeko.
a) Zer alde on dituzte argi-diodoek Edisonen bonbillen
aldean?
b) Zer alde on ditu fluoreszenteak LEDaren aldean?
c) Nolako argia igortzen dute LEDek?
a) Harizpirik ez dutenez, ez dira berotzen, oso energia txikia
kontsumitzen dute eta gehiago irauten dute.
b) Eremu zabalago batean ematen dute argia.
c) Oso distiratsua eta puntuala.
77.
Bilatu letra-zopan elektrizitatearekin zerikusia duten sei kontzeptu.
E
R
R
E
S
I
S
T
E
N
T
Z
I
A
A
M
P
E
R
E
M
E
T
R
O
A
O
I
U
H
T
R
T
R
N
I
R
N
H
K
H
A
I
E
N
E
P
X
S
I
E
A
I
I
I
O
I
N
T
E
N
T
S
I
T
A
T
E
A
R
P
O
E
F
R
T
S
L
D
M
N
T
N
T
I
H
L
E
C
O
S
O
N
O
A
A
E
L
I
F
D
S
S
A
I
E
N
G
F
G
M
E
E
T
E
O
T
D
L
T
M
O
J
O
T
R
U
R
U
E
R
O
A
E
A
A
R
A
L
G
R
E
M
M
I
E
T
U
A
T
P
T
O
E
L
E
K
T
R
O
I
A
O
A
A
A
V
a) Gorputz batek korronteari igarotzean eragiten dion traba.

b) Tentsioa neurtzeko tresna.
c) Karga kantitatea denbora-unitateko.
165
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 166
8 Elektrizitatea
d) Korronte-intentsitatea neurtzeko tresna.
e) Karga elektrikorik txikiena.
f) Korronte elektrikoa eroaten duen substantzia.
78.
a) Erresistentzia.
d) Amperemetroa.
b) Voltmetroa.
e) Elektroia.
c) Intentsitatea.
f) Eroalea.
Ikertu: zer-nolako aldeak daude goritasun-lanparen edo -bonbillen eta

deskarga elektrikoko lanparen edo fluoreszenteen artean?
Goritasun-lanparen harizpi metalikoa oso mehea eta luzea da; korrontea
igarotzeari erresistentzia handia egin, berotu eta argia ematen du.
Hodi fluoreszenteetan, gas bat ionizatu eta argi ultramorea igortzen duten
elektroiak askatzen ditu. Argi horrek hodiaren hormekin (substantzia
fluoreszente batez estalita) errebotatu, eta argi ikusgaia sortzen da.
Fluoreszenteak gehiago irauten du, harizpi metalikorik ez duenez
gutxiago berotzen delako eta ezin delako urtu.
79.
Adierazi korronte elektrikoaren

zer efektu erabiltzen diren
tresna hauetan.
80.
Telebista: argikoa.
Txigorgailua: termikoa.
Bonbilla: argikoa.
Irabiagailua: mekanikoa.
Polimetroa:
magnetikoa.
Bilatu informazioa Michael Faradayri buruz, eta idatzi zenbait lerro

elektrizitatearen eta magnetismoaren arteko erlazioaren ikerketan egin
zituen ekarpen garrantzitsuenei buruz.
Michael Faraday (1791-1867) fisikari eta kimikari britainiarra indukzio
elektromagnetikoa eta elektrolisiaren legeak aurkitu izanagatik da
ezaguna, besteak beste.
Korronte elektrikoa higitzen den eroale baten inguruan eremu
magnetikoa sortzen dela ikusi zuen.
Indukzio elektromagnetikoa aurkitu eta korronte elektriko batek
beste bat induzitzen duela frogatu zuen.
166
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 167
ERANTZUNAK
Elektrolisiaren oinarrizko bi lege aurkitu zituen: korronte elektriko

batek jalkitako substantzia baten masa eta elektrolitotik igarotzen
den elektrizitate kantitatea proportzionalak direla, eta elektrizitate
kantitate beraren eraginak jalkitako substantzia elektrolitikoen
kantitateak eta substantzien masa baliokideak proportzionalak
direla.
Esparru metaliko batek (Faradayren kutxa edo kaiola) pantaila
elektriko bat sortzen duela frogatu zuen.
81.
Adierazi zer noranzkotan

zirkulatzen duen korronte
elektrikoak argazkiko
zirkuituan.
a) Adierazi zer noranzkotan

higitzen diren
elektroiak.
b) Nola higitzen dira
elektroiak
korronte alternoko
zirkuituetan?
a) Benetako noranzkoan, korronte elektrikoa polo negatibotik
positibora doa. Baina noranzko konbentzionala erabiltzen da;
alegia, alderantzizkoa.
b) Korronte elektrikoko zirkuituetan, korrontearen noranzkoa aldizka
aldatzen da.
82.
Fusibleak erresistentzia handiko eta urtze-puntu baxuko eroaleak dira.

Haietatik behar baino intentsitate handiagoko korrontea igarotzen denean,
erre egiten dira, eta horrenbestez, eten egiten da korrontearen zirkulazioa,
zirkuitura konektaturiko tresnak babesteko.
a) Zer material izango da egokiagoa fusible modura, urtze-puntu baxuko
bat ala wolframioa?
b) Eman urtze-puntu baxuko metalen adibideak?
c) Metalezko hari bat fusible gisa erabiltzen bada,hauetako zerk
funtzionatuko du ondoen, hari fineko fusibleak ala hari sendoko
fusibleak?
d) Noiz erretzen dira fusibleak? Zer alde on dituzte?
a) Urtze-puntu baxuko bat.
b) Aluminioa, eztainua eta beruna.
c) Hari finekoak. Beharrezkoa da fusibleak erresistentzia handia izatea.
167
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 168
8 Elektrizitatea
d) Fusibleak haietatik jasan dezaketena baino korronte-intentsitate
handiagoa higitzen denean urtzen dira.
Zirkuituak eta haiekin konektatutako tresnak babesten dituzte,
urtzean korrontea igarotzea eteten baitute.
83.
230 V-era funtzionatzen duen erresistentzia batek askatzen duen beroa

adierazi da beheko grafikoan.
Energia (J)
4.000
3.000
2.000
1.000
10
20
30
a) Zenbat bero askatuko du ordubeteren buruan?

b) Zer intentsitate igarotzen da erresistentziatik?
c) Kalkulatu erresistentziaren balioa eta potentzia.
a) E = 100 t = 100 60 = 6.000 J
1 min
= 1,67 W . Beraz:
b) P = 100 J/min
60 s
I =
c) R =
P
1,67
=
= 0, 007 A
V
230
V
230
=
= 3.285,7 ; P = 1,67 W
I
0, 007
84.
Adierazi zer funtzio duen elementu bakoitzak:
a)
b)
c)
d)
Kablea.
Etengailua.
Diferentziala.
Transformadorea.
a) Korrontea eroatea.
b) Zirkuitua ixtea eta irekitzea.
c) Energia ematea.
d) Korrontearen argi-efektua erabiltzea.
168
40
t (min)
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 169
ERANTZUNAK
85.
Taulako tresna elektrikoak 230 V-era konektatzen dira.

a) Zer intentsitate igarotzen da tresna bakoitzetik?
b) Zer balio izango du erresistentziak?
c) 115 V-era konektatzen badira, nola aldatuko dira magnitude horiek?
Tresna
Lisagailua
Ile-lehorgailua
Haizagailua
Hozkailua
Potentzia (W)
Intentsitatea (A)
1.000
4,3
Erresistentzia ()
53,5
250
1,1
209,1
2.000
8,7
26,4
500
2,2
104,5
a) Intentsitatearen balioak taulan adierazita daude, honen arabera:

P
I =
.
V
b) Erresistentziaren balioak taulan adierazita daude, honen arabera:
V
R =
.
I
c) Intentsitatearen balioak halako bi handitzen dira, eta
erresistentziarenak, berriz, laurdenera txikitzen dira.
86.
87.
Zertan oinarritzen dira tximistorratzak?

Tximistek kalte larriak eragin ditzakete materialetan eta pertsonengan.
Ekaitza dagoenean, hodeien eta lurrazalaren karga elektrikoen artean
dagoen diferentziagatik sortzen dira. Tximistorratzak metalezko haga
batez edo gehiagoz osatutako gailuak dira eta puntan amaitzen dira.
Eroaleen bidez, tximistorratzak lurrarekin edo urarekin lotuta daude.
Honetan oinarritzen dira tximistorratzen funtzionamendua: tximistak
deskargatzea errazten dute, haien eragin-eremuaren barruan beste
edozein objektuk baino erresistentzia elektriko txikiagoa eskainiz.
Horrenbestez, tximistetarako bide hobea dira; izan ere, metalezkoak
dira, puntan amaitzen dira eta leku jasoetan jarrita daude. Tximisten
deskarga lurrerako hartunerantz bideratu eta, horri esker, kalteak
eragitea eragozten da.
Ikertu eta aztertu zure etxeko tresna elektrikoak,
eta osatu taula:
Tresna
Potentzia (W)
Tentsioa (A)
Intentsitatea (A)
Telebista
Bonbilla
Hozkailua
Garbigailua
Erantzun irekia.
169
908283 _ 0141-0170.qxd
27/7/07
14:19
Pgina 170
8 Elektrizitatea
88.
Zergatik daude plastikoz estalita etxeetan korronte elektrikoa eroaten

duten kableak?
Plastikoak (isolatzailea) kobrezko harian (eroalea) zehar higitzen diren
kargak kanpora irtetea eragozten du. Horregatik, arriskurik gabe uki
ditzakegu kableak.
IRAKURLEAREN TXOKOA
1.
Laburtu, hiru lerrotan, lehen paragrafoa.

Goi-tenperaturako supereroaleei erabilera praktikoak ematen hasi dira.
Adituak kobrezko kableen ordez jartzeko erabiltzen hasi dira.
2.
Egin gogoeta paragrafo horren azken ideiari buruz.
Erantzun askea.
3.
Azaldu zer den material supereroale bat.
Elektrizitateari eragozpenik jartzen ez dion materiala da.
4.
Saiatu iragartzen zer onura ekar diezazkiokeen industria elektrikoari

material supereroaleak erabiltzeak.
Esate baterako, energia-galerak txikitu egiten dira. Halaber, beroa sortzeko
funtzioa ez duten tresna elektrikoen kontsumoa ere txikitzen dira.
5.
Azaldu zure ustez nolakoa den izartxo batez (*) markaturiko paragrafoan
erabili den hizkuntza eta azaldu nolako ondorioak dituen (kontuan hartu
zientzia dibulgatzeko artikulua dela eta nazioko hedapena duen egunkari
batean argitaratu dela).
Erantzun askea.
Zientzia-dibulgazioan adituak ez diren irakurleek aurkitu ohi duten
zailtasunetako bat hiztegi teknikoa da. Ariketaren helburua honako hau da:
ikasleak ezagutzen ez dituzten hitzak hiztegian berehala bilatu behar
dituztela ohartzea.
170
908283 _ 0171-0183.qxd
27/7/07
14:23
Pgina 171
Eranskina
1.
2.
Idatzi elementu kimiko hauen konfigurazio elektronikoa:

a) He (Z = 2)
b) O (Z = 8)
c) F (Z = 9)
d) Mg (Z = 12)
e) Cl (Z = 17)
f) Ar (Z = 18)
a) He: 2
c) F: 2, 7
e) Cl: 2, 8, 7
b) O: 2, 6
d) Mg: 2, 8, 2
f) Ar: 2, 8, 8
Idatzi zer ioi eratuko dituzten beheko atomo hauek:

a) Li
c) Na
e) Cl
b) F
d) Al
f) K
a) Li+
c) Na+
3+
b) F
3.
Formulatu:
a) Berun (II) oxidoa.
d) Al
e) Cl
f) K+
f) Eztainu monoxidoa.
b) Kromo monoxidoa.
g) Merkurio (I) oxidoa.
c) Kobre monoxidoa.
h) Zilar (I) oxidoa.
d) Platino (IV) oxidoa.
i) Karbono dioxidoa.
e) Eztainu (II) oxidoa.

a) PbO
d) PtO2
g) Hg2O
b) CrO
e) SnO
h) Ag2O
c) CuO
f) SnO
i) CO2
4.
Izendatu:
a) Cr2O3
d) ZnO
g) SnO2
b) Hg2O
e) PtO
h) Br2O5
c) CrO
f) Ni2O3
i) SiO2
a) Kromo (III) oxidoa / dikromo trioxidoa.

b) Merkurio (I) oxidoa / dimerkurio oxidoa.
c) Kromo (II) oxidoa / kromo monoxidoa.
d) Zink oxidoa / zink monoxidoa.
e) Platino (II) oxidoa / platino monoxidoa.
f) Nikel (III) oxidoa / dinikel trioxidoa.
g) Eztainu (IV) oxidoa / eztainu dioxidoa.
h) Bromo (V) oxidoa / dibromo pentaoxidoa.
i) Silizio (IV) oxidoa / silizio dioxidoa.
171
908283 _ 0171-0183.qxd
27/7/07
14:23
Pgina 172
Eranskina
5.
Formulatu:
a) Eztainu tetrahidruroa.
g) Sodio hidruroa.
b) Burdina dihidruroa.
h) Urre trihidruroa.
c) Kobre dihidruroa.
i) Zilar dihidruroa.
d) Burdina (III) hidruroa.
j) Nikel trihidruroa.
e) Berun (II) hidruroa.
k) Kobre hidruroa.
f) Kaltzio hidruroa.
a) SnH4
e) PbH2
i) AgH2
b) FeH2
f) CaH2
j) NiH3
c) CuH2
g) NaH
k) CuH
d) FeH3
h) AuH3
6.
Izendatu:
a) CrH3
e) LiH
i) MgH2
b) CaH2
f) CrH6
j) FeH2
c) CuH2
g) AgH2
k) ZnH2
d) CuH
h) LiH
a) Kromo (III) hidruroa / kromo trihidruroa.

b) Kaltzio hidruroa / kaltzio dihidruroa.
c) Kobre (II) hidruroa / kobre dihidruroa.
d) Kobre (I) hidruroa / kobre monohidruroa.
e) Litio hidruroa / litio hidruroa.
f) Kromo (VI) hidruroa / kromo hexahidruroa.
g) Zilar (II) hidruroa / zilar dihidruroa.
h) Litio hidruroa / litio hidruroa.
i) Magnesio hidruroa / magnesio hidruro.
j) Burdina (II) hidruroa / burdina dihidruroa.
k) Zink hidruroa / zink dihidruroa.
7.
Formulatu:
a) Azido telurhidrikoa.
b) Azido klorhidrikoa.
c) Hidrogeno ioduroa.
a) H2Te
b) HCl
c) Hl
172
908283 _ 0171-0183.qxd
27/7/07
14:23
Pgina 173
ERANTZUNAK
8.
Izendatu:
a) H2S
b) HBr
c) HI
a) Hidrogeno sulfuroa / azido sulfhidrikoa.
b) Hidrogeno bromuroa / azido bromhidrikoa.
c) Hidrogeno ioduroa / azido iodhidrikoa.
9.
Formulatu:
a) Kobre dihidroxidoa.
c) Platino (II) hidroxidoa.
b) Zink dihidroxidoa.
d) Kobre (II) hidroxidoa.
a) BaCl2
c) CaCl2
b) Snl4
d) HgCl
10.
Izendatu:
a) PbCl2
c) AlF3
b) CsCl
d) BaI2
a) Berun (II) kloruroa / bedrun dikloruroa.

b) Zesio kloruroa / zesio kloruroa.
c) Aluminio (III) fluoruroa / aluminio trifluoruroa.
d) Bario (II) ioduroa / bario diioduroa.
11.
Formulatu:
a) Kobre dihidroxidoa.
c) Platino (II) hidroxidoa.
b) Zink dihidroxidoa.
d) Kobre (II) hidroxidoa.
a) Cu(OH)2
c) Pt(OH)2
b) Zn(OH)2
d) Cu(OH)2
12.
Izendatu:
a) Ni(OH)2
c) Fe(OH)2
b) Al(OH)3
d) CsOH
a) Nikel (II) hidroxidoa / nikel dihidroxidoa.

b) Aluminio hidroxidoa / aluminio trihidroxidoa.
c) Burdina (II) hidroxidoa / burdina dihidroxidoa.
d) Zesio hidroxidoa / zesio hidroxidoa.
173
908283 _ 0171-0183.qxd
27/7/07
14:23
Pgina 174
Eranskina
13.
Formulatu:
a) Hidrogeno oxokloratoa (I).
e) Azido sulfurosoa.
b) Hidrogeno trioxoiodatoa (V).
f) Azido periodikoa.
c) Hidrogeno trioxonitratoa (V).
g) Azido dioxonitrikoa (III).
d) Azido karbonikoa.
a) HClO
d) H2CO3
b) HlO3
e) H2SO3
c) HNO3
f) HlO4
g) HNO2
14.
Izendatu:
a) HBrO3
d) HNO
f) HClO3
b) HClO4
e) H2CO3
g) HIO
c) HClO2
a) Azido bromikoa / hidrogeno trioxobromatoa (V) /
azido trioxobrmico (V).
b) Azido perclrico / hidrogeno tetraoxokloratoa (VII) /
azido tetraoxoklorikoa (VII).
c) Azido cloroso / hidrogeno dioxokloratoa (III) /
azido dioxoklorikoa (III).
d) Azido hiponitroso / hidrogeno monoxonitratoa (I) /
azido monoxonitrikoa (I).
e) Azido carbnico / hidrogeno trioxokarbonatoa (IV) /
azido trioxokarbonikoa (IV).
f) Azido clrico / hidrogeno trioxokloratoa (III) /
azido trioxoklorikoa (III).
g) Azido hipoyodoso / hidrogeno monoiodatoa (I) /
azido monoiodikoa (I).
15.
Formulatu:
a) Zilar hiplokoritoa.
e) Zink nitratoa.
b) Nikel (II) iodatoa.
f) Berun (II) trioxosulfatoa (IV).
c) Sodio karbonatoa.
g) Zilar trioxonitratoa (V).
d) Nikel (III) kloratoa.
174
a) AgClO
d) Ni3(PO4)2
b) Ni3(IO4)2
e) Zn(NO3)2
c) NaCO3
f) Pb(SO)2
g) AgNO3
908283 _ 0171-0183.qxd
27/7/07
14:23
Pgina 175
ERANTZUNAK
16.
Izendatu:
a)
b)
c)
d)
CoSO3
Al2(SO4)3
ZnSO3
CaCO3
e) Pb(NO2)4
f) KClO
g) Na2SO4
a) Kobre sulfatoa / kobre (I) sulfatoa /

kobre trioxosulfatoa (V).
b) Aluminio sulfatoa / aluminio sulfatoa /
alumino tristetraoxosulfatoa (VI).
c) Zink sulfitoa / zink sulfitoa / zink trioxosulfatoa (IV).
d) Kaltzio karbonatoa / kaltzio karbonatoa /
kaltzio trioxokarbonatoa (IV).
e) Nitrito plunbikoa / berun (IV) nitritoa /
berun tetrakisdioxonitratoa (III).
f) Potasio hipokloritoa / potasio hipokloritoa /
potasio monoxokloratoa (I).
g) Sodio sulfatoa / sodio sulfatoa /
sodio tetraoxosulfatoa (VI).
175
908283 _ 0171-0183.qxd
27/7/07
14:23
Pgina 176
Elementuen sistema periodikoa

TALDEA
Konfigurazio
elektronikoa
PERIODOA
ORBITALAK
1,0
II A
6,9
Be
Berilioa
23,0
Mg
Sodioa
Magnesioa
39,1
6s 4f 5d 6p
40,1
20
Kaltzioa
Izena
III B
45,0
21
IV B
47,9
22
VB
50,9
23
VI B
52,0
24
VII B
54,9
25
VII
26
55,8
Ca
Sc
Ti
Cr
Mn
Fe
Eskandioa
Titanioa
Banadioa
Kromoa
Manganesoa
Burdina
85,5
87,6
38
88,9
39
91,2
40
92,9
41
95,9
42
(97,9)
43
44
101,1
27
Co
Koba
45
Rb
Sr
Zr
Nb
Mo
Tc
Ru
Rubidioa
Estrontzioa
Itrioa
Zirkonioa
Niobioa
Molibdenoa
Teknezioa
Rutenioa
Rod
132,9
56
137,3
57
138,9
178,5
72
180,9
73
183,8
74
186,2
75
76
190,2
Cs
Ba
La
Hf
Ta
Re
Os
Zesioa
Barioa
Lantanoa
Hafnioa
Tantaloa
Wolframioa
Renioa
Osmioa
(223)
88
(226)
89
(227)
(261)
104
(262)
105
(266)
106
107
(264)
108
(277)
77
Ir
Iridi
109
Fr
Ra
Ac
Rf
Db
Sg
Bh
Hs
Frantzioa
Radioa
Aktinioa
Rutherfordioa
Dubnioa
Seaborgioa
Bohrioa
Hassioa
Meitne
f1
f2
f3
f4
58
LANTANIDOAK
140,1
Ce
Zerioa
90
AKTINIDOAK
176
Ikurra
Kaltzioa
87
7s 5f 6d 7p
Ca
55
Masa atomikoa (u)
Potasioa
24,3
12
Na
37
5s 4d 5p
Litioa
19
4s 3d 4p
9
6
9,0
Li
11
3s 3p
40,1
20
Zenbaki atomikoa
Hidrogenoa
2s 2p
IA
1
1S
232,0
140,9
59
Pr
60
144,2
Nd
Praseodimioa Neodimioa
91
231,0
92
238,0
61
f5
(145)
62
150,4
Pm Sm
Prometioa
93
(237)
Samarioa
94
(244)
Th
Pa
Np
Pu
Torioa
Protaktinioa
Uranioa
Neptunioa
Plutonioa
f
63
Eu
Europ
95
Am
Amer
908283 _ 0171-0183.qxd
27/7/07
14:23
Pgina 177
ERANTZUNAK
10
11
12
13
14
15
16
17
18
10
p6
VIII A
4,0
a atomikoa (u)
He
III A
EZ-METALAK
10,8
METALAK
GAS GELDOAK
VIII
IB
58,9
27
58,7
28
II B
63,5
29
65,4
30
12,0
VA
14,0
VI A
16,0
VII A
19,0
Helioa
10
20,2
Ne
Boroa
Karbonoa
Nitrogenoa
Oxigenoa
Fluorra
Neona
27,0
13
55,8
IV A
28,1
14
31,0
15
32,1
16
35,5
17
18
39,9
Al
Si
Cl
Ar
Aluminioa
Silizioa
Fosforoa
Sufrea
Kloroa
Argona
69,7
31
72,6
32
74,9
33
79,0
34
79,9
35
36
83,8
Fe
Co
Ni
Cu
Zn
Ga
Ge
As
Se
Br
Kr
Burdina
Kobaltoa
Nikela
Kobrea
Zinka
Galioa
Germanioa
Artsenikoa
Selenioa
Bromoa
Kriptona
101,1
102,9
45
46
106,4
47
107,9
112,4
48
49
114,8
118,7
50
121,8
51
127,6
52
126,9
53
54
131,3
Ru
Rh
Pd
Ag
Cd
In
Sn
Sb
Te
Xe
utenioa
Rodioa
Paladioa
Zilarra
Kadmioa
Indioa
Eztainua
Antimonioa
Teluroa
Iodoa
Xenona
190,2
192,2
77
78
195,1
79
197,0
200,6
80
81
204,4
207,2
82
209,0
83
(209,0)
84
(210,0)
85
86
(222,0)
Os
Ir
Pt
Au
Hg
Tl
Pb
Bi
Po
At
Rn
Osmioa
Iridioa
Platinoa
Urrea
Merkurioa
Talioa
Beruna
Bismutoa
Polonioa
Astatoa
Radona
08
(277)
Hs
Hassioa
109
Mt
(271)
110
Ds
(272)
111
f6
63
152,0
f7
64
112
114
Ununbioa
f8
157,2
(285)
Rg Uub
Meitnerioa Darmstadtioa Roentgenioa
f5
150,4
(268)
65
f9
158,9
66
67
164,9
116
(292)
Uuq
Uuh
Ununkuadioa
Ununhexioa
f 10
162,5
(289)
f 11
68
167,3
f 12
69
168,9
f 13
70
173,0
f 14
71
175,0
Sm
Eu
Gd
Tb
Dy
Ho
Er
Tm
Yb
Lu
amarioa
Europioa
Gadolinioa
Terbioa
Disprosioa
Holmioa
Erbioa
Tulioa
Iterbioa
Lutezioa
(244)
95
(243)
96
(247)
Pu
Am Cm
utonioa
Amerizioa
Kurioa
97
(247)
98
(251)
99
(252)
100
(257)
101
(258)
102
(259)
103
(262)
Bk
Cf
Es
Fm
Md
No
Lr
Berkelioa
Kalifornioa
Einstenioa
Fermioa
Mendelebioa
Nobelioa
Lawrentzioa
177
908283 _ 0171-0183.qxd
27/7/07
14:23
OHARRAK
178
Pgina 178
908283 _ 0171-0183.qxd
27/7/07
14:23
Pgina 179
OHARRAK
179
908283 _ 0171-0183.qxd
27/7/07
14:23
OHARRAK
180
Pgina 180
908283 _ 0171-0183.qxd
27/7/07
14:23
Pgina 181
OHARRAK
181
908283 _ 0171-0183.qxd
27/7/07
14:23
OHARRAK
182
Pgina 182
908283 _ 0171-0183.qxd
27/7/07
14:23
Pgina 183
OHARRAK
183
908283 _ 0184-0184.qxd
18/9/07
09:51
Pgina 184
Arte-zuzendaritza: Jos Crespo

Proiektu grafikoa:
Azala: CARRI/SNCHEZ/LACASTA
Barrualdea: Manuel Garca
Irudiak: David Cabacas
Proiektu-burua: Rosa Marn
Irudien koordinazioa: Carlos Aguilera
Proiektu-garapeneko burua: Javier Tejeda
Garapen grafikoa: Rosa Mara Barriga, Jos Luis Garca, Ral de Andrs
Zuzendaritza teknikoa: ngel Garca Encinar
Koordinazio teknikoa: Maitane Barrena, Alejandro Retana
Konposaketa eta muntaketa: Miren Pellejero, Almudena de la Torre,
Fernando Calonge
Hizkuntza-egokitzapena: Jon Oyanguren
Zuzenketa: Iratxe Lpez
Argazkien aukeraketa eta dokumentazioa: Nieves Marinas
Argazkiak: KAIBIDE DE CARLOS FOTGRAFOS;
ARXIU MAS; COVER/CORBIS; BIBLIOTEKA NAZIONALA,
MADRIL/Biblioteka Nazionaleko Laborategia;
SANTILLANAREN ARTXIBOA
2007 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.

Legizamon poligonoa
Gipuzkoa kalea, 31
48450 Etxebarri (Bizkaia)
Inprimatzailea:
Huertas Industrias Grficas, S. A.
ISBN: 978-84-8147-968-3
EK: 908283
Lege-gordailua:
Debekaturik dago, legeak ezarritako salbuespenak salbu, lan hau
inola bikoiztea, banatzea, jendaurrean jakinaraztea zein eraldatzea,
beraren jabetza intelektuala dutenen baimenik gabe. Aipatutako eskubideen urratzea jabetza intelektualaren aurkako delitua izan daiteke
(Kode Penaleko 270. artikulua eta hurrengoak).

Solucionario

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Solucionario

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

908283 _ 0001-0004.

DBHko hirugarren mailarako Fisika eta Kimika 3

Zientzia. Materiaren propietateak

Materia: egoera fisikoak

Materia: nola ageri den

Elementu eta konposatu

azterketan hau erabiliz:

zer behar da?

hauen bidez adierazten dira:

UNITATEAN LANTZEN DIREN GAITASUNAK

Mundu fisikoaren ezagutzarako eta

Unitatearen lehen orrialdean, triangeluen

Unitate honetan, metodo zientifikoaren

3. epigrafean (Materiaren neurketa),

Unitate-aldaketak egitea, ikasleak unitateen multiploak eta

12. orrialdean, unitateak aldaketa-faktoreen

Informazioaren trataerarako gaitasuna eta

5. epigrafean (Datuak ordenatzea eta

Hizkuntza grafikoak zientzian duen garrantzia aintzat hartzea.

Gizarte- eta hiritar-gaitasuna

5. Metodo zientifikoa osatzen duten faseak

Liburu honetaz gain, beste

Bilatu informazioa, eta bereizi zientziak eta zientzia faltsuak.

a) Begizkoa eta kutunak.

Benetako zientzia behaketaren, esperimentazioaren eta arrazoiketaren

Arrazoitu materiaren ezaugarri hauetatik zein diren magnitudeak,

Idatzi ikur bakoitza eta haren baliokidetasuna. Adibidea: 1 dag = 10 1 g.

Itsasoko uraren dentsitatea 1,13 g/mL da. Adierazi kg/m3-tan.

Gela bateko airearen dentsitatea 1,225-ekoa da NSren unitateetan.

Falta-jaurtiketa batean, futboleko baloiak 34 m/s-ko abiadura ere har dezake.

e) Herrestan eramateko behar den indarra.

Magnitudea neur daitekeen ezaugarri orori esaten diogu:

Materia-lagin batek 10 g-ko masa du eta 25 C-an dago. Arrazoitu hauetako

Egin ariketa hauek, ezezagunak ordezkatzeko eta bakantzeko.

azterketan hau erabiliz:

zer behar da?

hauen bidez adierazten dira:

Unitate-aldaketak egitea, ikasleak unitateen multiploak eta

Hizkuntza grafikoak zientzian duen garrantzia aintzat hartzea.

UNITATEAN LANTZEN DIREN GAITASUNAK

Mundu fisikoaren ezagutzarako eta

5. Metodo zientifikoa osatzen duten faseak

Bilatu informazioa, eta bereizi zientziak eta zientzia faltsuak.

a) Begizkoa eta kutunak.

Benetako zientzia behaketaren, esperimentazioaren eta arrazoiketaren

Materia-lagin batek 10 g-ko masa du eta 25 C-an dago. Arrazoitu hauetako

Arrazoitu materiaren ezaugarri hauetatik zein diren magnitudeak,

Hartzen duen bolumena.

e) Herrestan eramateko behar den indarra.

Magnitudea neur daitekeen ezaugarri orori esaten diogu:

Idatzi ikur bakoitza eta haren baliokidetasuna. Adibidea: 1 dag = 10 1 g.

Itsasoko uraren dentsitatea 1,13 g/mL da. Adierazi kg/m3-tan.

Gela bateko airearen dentsitatea 1,225-ekoa da NSren unitateetan.

Falta-jaurtiketa batean, futboleko baloiak 34 m/s-ko abiadura ere har dezake.

Egin ariketa hauek, ezezagunak ordezkatzeko eta bakantzeko.

Egin ariketa hauek kalkulagailuz, eta adierazi emaitza, idazkera zientifikoa

Likido bat izozkailuan sartu dugu, 22 C-an, eta bi minututik behin

1. neurketa 2. neurketa 3. neurketa 4. neurketa 5. neurketa 6. neurketa

Grafiko hau dagokio:

Grafikoa koordenatuen jatorritik sortzen den zuzen bati dagokio, eta

Grafikoaren maldaren (1,5 C/min) balioaren bidez, bi aldagaien

30 m-ko sakoneran (uretan), bi litro airez beteko ditugu birikak.

Hona hemen grafikoa: