RICHARD DAWKINS

BG UROJONY
Przeoy Piotr J. Szwajcer
Wydawnictwo CiS Warszawa 2007

Magazyn Discover" nazwa niedawno Richarda Dawkinsa rottweilerem Darwina",

w uznaniu jego bezpardonowej, a przy tym przekonujcej obrony teorii ewolucji. Dla
Prospect" Dawkins jest jednym z trzech najwybitniejszych wspczesnych
intelektualistw znanych szerokiej publicznoci (pozostali dwaj to Noam Chomsky i
Umberto Eco). Profesor Dawkins zajmuje katedr Charles Simonyi Professor for the
Public Understanding of Science na Uniwersytecie Oksfordzkim, jest te czonkiem
New College

. Midzynarodow saw wykraczajc daleko poza rodowiska naukowe przyniosa mu ksika

Samolubny gen, a opini wybitnego uczonego i wietnego pisarza ugruntoway kolejne publikacje,
midzy innymi Rozszerzony fenotyp, lepy zegarmistrz, Rzeka genw, Wspinaczka na szczyt
nieprawdopodobiestwa, Rozplatanie tczy. Richard Dawkins jest czonkiem Royal Society oraz Royal
Society of Literature. Za osignicia naukowe i pisarskie otrzyma wiele prestiowych nagrd i
wyrnie, a wrd nich Royal Society of Literature Award (1987), Michael Faraday Award of the Royal
Society (1990), International Cosmos Prize for Achievement in Human Science (1997), Kistler Prize
(2001), Shakespeare Prize (2005).
Ksika Bg urojony ukazaa si w USA i w Wielkiej Brytanii
jesieni 2006. Natychmiast zyskaa wielk popularno wrd
czytelnikw (do marca 2007 prawie milion sprzedanych
egzemplarzy, I miejsce w brytyjskim oraz kanadyjskim Amazonie, II
w amerykaskim, nieprzerwanie w pierwszej dziesitce bestsellerw
New York Timesa"). Prawa do przekadu Boga urojonego zakupili
ju wydawcy z ponad trzydziestu krajw (z czterech kontynentw).

IN WHAT WE TRUST

SPIS TRECI
WSTP

WSTP DO II WYDANIA (W OPRAWIE MIKKIEJ)

21

Rozdzia 1. GBOKO RELIGIJNY NIEWIERZCY

33

Zasuony szacunek. Niezasuony szacunek Rozdzia 2. HlPOTEZABOGA

57

Politeizm. Monoteizm. Sekularyzm, Ojcowie Zaoyciele i religia Ameryki. Ndza agnostycyzmu. NOMA. Wielki
Eksperyment Modlitewny. Szkoa ewolucjonistw Neville'a Chamberlaina. Mae zielone ludziki
Rozdzia 3. DOWODY ISTNIENIA BOGA

117

Dowody" Tomasza z Akwinu. Dowd ontologiczny i inne dowody a priori. Dowd z pikna. Dowd z osobistego
dowiadczenia". Dowd z Pisma. Dowd z podziwianego religijnego uczonego. Zakad Pascala. Dowd z twierdzenia Bayesa

Rozdzia 4.

DLACZEGO NIEMAL NA PEWNO NIE MA BOGA 161

Ostateczny boeing 747. Dobr naturalny jako filar wiadomoci. Nieredukowalna zoono. Kult luk. Zasada antropiczna:
wersja planetarna. Zasada antropiczna: wersja kosmologiczna. Cambridge interludium

Rozdzia 5. KORZENIE RELIGII

225

Imperatyw darwinowski. Bezporednie poytki z religii. Dobr grupowy. Religia jako produkt uboczny.
Psychologiczna skonno do religii. Stpaj ostronie, bowiem stpasz po moich memach. Kulty cargo
Rozdzia 6. KORZENIE MORALNOCI: DLACZEGO LUDZIE S DOBRZY?

287

Czy nasze poczucie moralne ma darwinowskie korzenie. Korzenie moralnoci studium przypadku.
Dlaczego by dobrym, jeli nie ma Boga
Rozdzia 7. DOBRA KSIGA" I ZMIENIAJCY SI DUCH CZASW

321

Stary Testament. Czy Nowy Testament jest lepszy? Miuj bliniego swego. Zeitgeist a moralno. A co z
Hitlerem i Stalinem czy nie byli ateistami?
Rozdzia 8. CO JEST ZEGO W RELIGII? SKD TA WROGO?

377

Fundamentalizm a obalanie nauki. Ciemna strona absolutyzmu. Religia i homoseksualizm. Wiara a wito
ludzkiego ycia. Wielkie Beethovenowskie oszustwo. Jak umiarkowana" wiara napdza fanatyzm
Rozdzia 9. DZIECISTWO, MOLESTOWANIE I UCIECZKA OD RELIGII

415

Molestowanie fizyczne i umysowe. W obronie dzieci. Edukacyjny skandal. Znw o budzeniu wiadomoci.
Edukacja religijna jako cz dziedzictwa kulturowego
Rozdzia 10. NIEZBDNA LUKA?

461

Fi. Pocieszenie i ukojenie. Inspiracja. Czador nad czadorami

APPENDK

503

BIBLIOGRAFIA KSIKI CYTOWANE I POLECANE 505 PRZYPISY

511

WSTP
Moja ona w dziecistwie serdecznie nienawidzia swojej szkoy i bardzo chciaa z niej odej.
Sporo lat pniej (bya ju po dwudziestce) wyznaa to rodzicom. Matka bya zaskoczona Ale
kochanie, dlaczego nam po prostu nie powiedziaa!?". Na to Lalla Nie wiedziaam, e mona!".
Potraktuj jej sowa jako punkt wyjcia: Nie wiedziaa, e mona.
Podejrzewam ba! jestem pewien e jest cae mnstwo ludzi, ktrzy zostali wychowani w
jakiej religii, a dzi nie s z ni szczliwi, stracili wiar albo wstydz si za wyrzdzanego w jej imi.
Ci ludzie nierzadko uwiadamiaj sobie wasne pragnienie odejcia od wiary rodzicw, ale nie zdaj
sobie sprawy, e taka moliwo w ogle istnieje. Jeli rwnie masz taki problem jest to wanie
ksika dla Ciebie. Jej celem jest uwiadomienie kademu, e by ateist to aspiracja cakiem realna;
wicej nawet, to postawa wiadczca o odwadze i doprawdy godna szacunku. Zatem mona by
szczliwym, zrwnowaonym oraz moralnie i intelektualnie spenionym ateist! Oto pierwsze z przesa
mojego programu budzenia wiadomoci, z filarw, na ktrych t now wiadomo chciabym wznie.
O trzech pozostaych opowiem za chwil.
W styczniu 2006 roku brytyjski Channel Four wyemitowa przygotowany przeze mnie
dwuczciowy dokument The Root of All Evil? [rdo wszelkiego za?]. Nadany przez realizatorw tytu
od pocztku niezbyt mi si podoba. Religia nie jest rdem wszelkiego za, choby ju z tego powodu,
e jedna rzecz nigdy nie moe by rdem wszystkiego. Za to bardzo spodobaa mi si reklama, jak
Channel Four zamieci w oglnokrajowej prasie. Bya to panorama Manhattanu z wielkim napisem:
Wyobra sobie wiat bez religii". Skd ten pomys? Ot na zdjciu rzucay si w oczy dwie bliniacze
wiee WTC.
To wyobra sobie" byo oczywicie nawizaniem do synnego przeboju Johna Lennona Imagine. A
zatem pjdmy tym tropem i sprbujmy wyobrazi sobie wiat bez zamachowcw-samobjcw, 11
wrzenia, 7 lipca1*, krucjat, polowania na czarownice, spisku prochowego, podziau Indii, konfliktu
izraelsko-palestyskiego, bez masakr i czystek etnicznych w byej Jugosawii, przeladowania ydw
jako tych, ktrzy zabili Pana Naszego", bez konfliktw w Irlandii Pnocnej, honorowych zabjstw"2**
i bez rnych teleewangelistw z natapirowanymi wosami i w lnicych garniturach, oskubujcych
atwowiernych ludzi z ostatnich groszy (Bg tego od was da!"). I wreszcie wyobramy sobie wiat bez
talibw kacych burzy staroytne posgi, bez publicznych egzekucji bluniercw", wiat, w ktrym
nie poddaje si kobiet karze chosty za to, e odwayy si odsoni kawaek ciaa. (Nota bene Desmond
Morris powiedzia mi, e w Stanach tekst Lennona wykonywany bywa niekiedy bez linijki and no
religion too", a raz sysza nawet, e kto mia czelno zmieni j na and one religion too".)
Moe wydaje Ci si, e agnostycyzm to wybr najbardziej godny czowieka rozumnego, bo ateizm
jest postaw rwnie dogmatyczn jak wiara. Jeli tak, mam nadziej, e zmienisz zdanie po przeczytaniu
Rozdziau 2., gdzie wykazuj, e hipoteza Boga" jest niczym innym, jak pewn naukow hipotez
dotyczc Wszechwiata, a zatem naley do niej podchodzi rwnie sceptycznie, jak do kadej innej
naukowej hipotezy. By moe wmawiano Ci, e filozofowie i teolodzy dawno ju przedstawili istotne
powody (dowody"), by wierzy w Boga. W takim przypadku zapewne przeczytasz z zapartym tchem
Rozdzia 3. Dowody na rzecz istnienia Boga i przekonasz si, e s to argumenty bardzo wtpliwej
jakoci. A moe uznajesz istnienie Boga za oczywiste, gdy jake inaczej mgby powsta wiat? Skd
wzioby si ycie w caym swym bogactwie i rnorodnoci, z mnogoci gatunkw, z ktrych kady
sprawia wraenie, jakby zosta celowo zaprojektowany"? Jeeli tak wanie uwaasz, nieche owieci
Ci Rozdzia 4. Dlaczego niemal na pewno nie ma Boga? Darwinowska teoria doboru naturalnego w
znacznie mniej karkoomny sposb, a przy tym ze zniewalajc elegancj (i bardzo oszczdnymi
1

* Daty zamachw bombowych islamistw w Nowym Jorku i Londynie (przyp. tum.).

2

** Honorowe zabjstwa" (honour killings). Zgodnie z definicj Human Rights Watch honorowe zbrodnie" to akty przemocy
(najczciej morderstwa) popeniane przez mczyzn na kobietach nalecych do ich rodziny, ktre zdaniem sprawcw splamiy honor
rodu i/lub ma", za co uchodzi moe nie tylko zdrada maeska, ale nawet odmowa zawarcia planowanego zwizku, a w skrajnych
przypadkach rwnie wszelkie nieposuszestwo. Obecnie tego typu zbrodnie popeniane s niemal wycznie w krajach muzumaskich (tylko
w Pakistanie co najmniej kilkanacie przypadkw w 2005 roku). Formalnie s one niezgodne z szariatem (islamskim prawem), ale wielu
muzumaskich duchownych je akceptuje i usprawiedliwia, powoujc si na Koran (przyp. tum.).

rodkami) rozprawia si z iluzj projektu", wyjaniajc powstanie skomplikowanych organizmw bez

uciekania si do pojcia Stwrcy czy Projektanta. A cho teoria doboru naturalnego odnosi si wycznie
do wiata biologii, to wyznacza intelektualne standardy o duo szerszym zastosowaniu. Wiele wskazuje,
e mog one pomc nam wznie si na wyszy poziom przy objanianiu caego kosmosu. Pisaem ju
wczeniej, e pragn budzi w moich czytelnikach wiadomo. Tak jest! Potga takich intelektualnych
narzdzi jak model doboru naturalnego, to drugi z czterech filarw, na ktrych t now wiadomo
zamierzam wesprze.
A moe mylisz, e bg lub bogowie musz istnie, gdy zgodnie z relacjami antropologw i
historykw we wszystkich ludzkich kulturach ludzie wierzcy zawsze stanowili wikszo? Jeeli ich
argumenty Ci przekonuj, sprbuj sign do Rozdziau 5. Korzenie religii, w ktrym wyjaniam,
dlaczego religia jest fenomenem tak wszechobecnym. Jeli za wierzenia religijne wydaj ci si
niezbdn podstaw naszej ludzkiej moralnoci, jeli sdzisz, e potrzebujemy Boga po to, aby by
dobrymi, przeczytaj Rozdziay 6. i 7., by si przekona, e wcale tak nie jest.
Cigle jeszcze czujesz sabo do religii? Cigle sdzisz, e w gruncie rzeczy wiara jest czym
dobrym, nawet jeli sam ju j stracie? W Rozdziale 8. rozwaam t kwesti i pokazuj, e poytki,
ktre jakoby mamy z religii, s jednak do wtpliwe.
Jeeli masz poczucie, e tkwisz w okowach religii, w ktrej ci wychowano, warto by zastanowi
si, jak do tego doszo. Zapewne stwierdzisz, e winna jest ta czy inna forma indoktrynacji, jakiej
nieodmiennie poddawane s dzieci. Jeli jeste osob wierzc, to w niemal wszystkich przypadkach
mona zaoy, e twoja wiara jest wiar twoich rodzicw. Kto, kto, urodziwszy si w Arkansas, uwaa,
e chrzecijastwo jest religi prawdziw, a islam faszyw, mimo i doskonale zdaje sobie spraw, e
wyznawaby dokadnie przeciwny pogld, gdyby przyszed na wiat w Afganistanie, jest wanie ofiar
indoktrynacji, ktr przeszed w dziecistwie. O urodzonych w Afganistanie mona powiedzie, mutatis
mutandis, dokadnie to samo.
Problem religii i dziecistwa omawiam w Rozdziale 9. Tu czytelnicy znajd take trzecie z moich
przesa. Feministki krzywi si zwykle, gdy kto mwi on" zamiast on lub ona" lub uywa rodzaju
mskiego tam, gdzie mowa o ludziach po prostu, nie tylko o mczyznach. Ja natomiast pragn, by kady
odruchowo buntowa si, syszc o katolickich dzieciach" bd te muzumaskich dzieciach". Nie!
Mwmy o dzieciach katolickich rodzicw albo o dzieciach muzumaskich rodzicw, a jeli usyszymy,
e kto uy sformuowania katolickie (muzumaskie) dziecko", grzecznie mu przerwijmy i zwrmy
uwag, e dzieci s zbyt mode i zbyt niedojrzae, by mie wasne stanowisko w tak zoonej kwestii,
podobnie jak nie maj jeszcze wyrobionych pogldw politycznych lub ekonomicznych. A poniewa, jak
ju kilkakrotnie zaznaczaem, moim zasadniczym celem jest budzenie wiadomoci, nie zamierzam si
usprawiedliwia, e o kwestii dzieci wobec wiary religijnej" wspominam zarwno tutaj, we Wstpie, jak
i w Rozdziale 9. O takich sprawach nigdy nie za duo. Powtrz raz jeszcze nie ma dzieci
muzumaskich s tylko dzieci rodzicw wyznajcych islam! Dziecko jest za mode, by wiedzie, czy
jest muzumaninem, czy nie.
I nie ma te katolickich dzieci.
Rozdzia 1., otwierajcy ksik, jak i zamykajcy j Rozdzia 10., w rny sposb mwi o tym
samym. Oba opowiadaj o tym, jak zrozumienie wspaniaoci otaczajcego nas wiata moe, bez
odwoywania si do Boga, spenia funkcje, ktre na mocy tradycji acz cakiem bezzasadnie
uzurpuje sobie religia.
Czwarte z przesa, jakie chciabym zawrze w tej ksice, to postawa, ktr nazywam dum
ateisty"3*. To aden wstyd by ateist. Przeciwnie! Moeszi powiniene szczyci si tym, e jako
ateista kroczysz przez wiat z podniesionym czoem, miao kierujc wzrok ku najdalszym horyzontom.
Wszak ateizm niemal we wszystkich przypadkach oznacza waciw niezaleno mylenia, a w istocie
waciwe mylenie, w ogle. Jest wielu ludzi, ktrzy w gbi serca zdaj sobie spraw, e w gruncie
3

* Richard Dawkins nawizuje tu do ruchu Gay Pride" (Duma homoseksualisty"), ktrego wielkim osigniciem byo
ograniczenie dyskryminacji mniejszoci seksualnych. To dziki Gay Pride wanie wszyscy dzi wiedz przynajmniej w krajach
cywilizowanych e homoseksualizm nie jest adnym zboczeniem" (przyp. tum.).

rzeczy s ateistami, lecz nie wa si do tego otwarcie przyzna nawet przed swoj rodzin, czy tak
te bywa nawet przed samym sob. Czciowo pewnie dzieje si tak dlatego, e postarano si, by
samo okrelenie ateista" uchodzio w odbiorze spoecznym za okropny, uwaczajcy epitet. W Rozdziale
9. przytaczam tragikomiczny przypadek aktorki Julii Sweeney, ktra opowiedziaa kiedy, co si dziao,
gdy jej rodzice dowiedzieli si z gazety, e zostaa ateistk: To, e nie wierz w Boga, moe by jako
jeszcze przeknli. Ale ateistk! ATEISTK!!! (Przeraliwy wrzask matki widrowa wprost w uszach)".
W tym momencie chciabym si zwrci szczeglnie do moich amerykaskich czytelnikw, gdy
religijno w tym kraju przybraa doprawdy monstrualne rozmiary. Wendy Kaminer, prawniczka, w
istocie niewiele przesadzia, twierdzc, e w dzisiejszej Ameryce artowanie z religii jest czym rwnie
ryzykownym, jak spalenie amerykaskiej flagi na konferencji Legionu Amerykaskiego1.
Sytuacja ateistw w USA przypomina obecnie pooenie homoseksualistw przed pidziesiciu
laty. Dzi, po dekadach dziaalnoci ruchu Gay Pride, homoseksualista ma nawet szanse cho nadal
nie jest to proste zosta wybranym na urzd publiczny. Gallup przeprowadzi w roku 1999 szeroko
zakrojone badania, w ktrych pytano Amerykanw, czy oddaliby w wyborach swj gos na speniajcego
pod innymi wzgldami wszelkie wymogi kandydata, gdyby by kobiet (95% odpowiedziao twierdzco),
katolikiem (94%), ydem (92%), Murzynem (92%), mormonem (79%), homoseksualist (79%).
Moliwo zagosowania na ateist zadeklarowao zaledwie 49% respondentw. Najwyraniej przed
nami jeszcze duga droga. Tymczasem ateistw, zwaszcza wrd wyksztaconych elit, jest znacznie
wicej, ni sobie na og wyobraamy. Tak byo zreszt ju w XIX stuleciu. Oto, co pisa John Stuart
Mili: wiat byby zadziwiony, wiedzc, jak wielka cz spord najwybitniejszych jednostek, rwnie
tych powszechnie otoczonych szacunkiem z racji swej cnoty i mdroci, pozostaje gboko sceptyczna w
kwestiach religijnych".
Dzi sowa te s pewnie jeszcze bardziej trafne (poka to midzy innymi w Rozdziale 3.).
Przyczyn, dla ktrej wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy, jak powszechna jest to postawa, jest nasza,
ateistw, niech do ujawnienia si" (come out). Marzy mi si, by ta ksika zachcia czytelnikw do
podjcia takiej decyzji. Dokadnie tak samo byo z ruchem gejowskim im wicej ludzi ujawniao
swoj orientacj, tym atwiej byo uczyni to innym: dla uruchomienia reakcji acuchowej potrzeba
pewnej masy krytycznej.
Zgodnie z badaniami opinii publicznej liczba ateistw i agnostykw w Stanach Zjednoczonych jest
wielokrotnie wysza ni liczba wyznawcw judaizmu, jak rwnie wikszoci innych wyzna. W
odrnieniu jednak od ydw, ktrzy od dawna uchodz za jedno z najbardziej wpywowych lobby, czy
ewangelicznych chrzecijan, ktrzy dysponuj jeszcze wikszym politycznym potencjaem, sia przebicia
ateistw i agnostykw, nietworzcych adnej zwartej grupy, jest praktycznie zerowa. Oczywicie, mona
powiedzie, e wszelka prba zorganizowania ateistw byaby rwnie daremna, jak nakanianie kotw do
ycia w stadzie, jako e ateizm czy si na og z niezalenoci mylenia i niechci do
podporzdkowania si czemukolwiek. By moe jednak pierwszym krokiem we waciwym kierunku
byoby stworzenie masy krytycznej" tych, ktrzy gotowi s gono powiedzie: Tak, jestem ateist!", i
da innym dobry przykad. Koty bez wtpienia nie s zwierztami stadnymi, lecz jeli zbior si do kupy,
trudno ich nie usysze.
Tytu tej ksiki wzbudzi zastrzeenia kilku psychiatrw, ktrzy zwrcili mi uwag, e delusion"
[urojenie] to termin majcy w psychiatrii cile zdefiniowane znaczenie i nie naley nim szafowa na
prawo i lewo. Trzech z nich napisao nawet do mnie z propozycj, by na okrelenie uroje typu
religijnego wprowadzi neologizm relusion"2 (od religious delusion"). By moe kiedy si on
przyjmie, na razie jednak wol pozosta przy urojeniu" i krtko to uzasadni. Ot Penguin English
Dictionary definiuje delusion" jako faszywe przekonanie lub wraenie" (a false belief or impression)4
*. Ku mojemu zaskoczeniu autorzy sownika jako przykad uycia terminu urojenie" przytoczyli
nastpujcy cytat z Phillipa E. Johnsona: Historia darwinizmu to historia wyzwolenia ludzkoci z
urojenia, i jej losy wyznacza jaki wysza moc". Czyby to by tene sam Phillip E. Johnson, ktry dzi
w Ameryce przewodzi antydarwinowskiej krucjacie kreacjonistw? Tak jest w istocie, a cytat
przypuszczalnie zosta wyrwany z kontekstu. (Mam nadziej, e moja szlachetno zostanie
4

* Zgodnie ze Sownikiem Jzyka Polskiego PWN urojenia" to faszywe sdy, chorobliwe, nieuzasadnione przekonania nie
ustpujce pod wpywem logicznej argumentacji, czsto usystematyzowane, wystpujce gwnie w psychozach" (przyp. tum.).

odwzajemniona kreacjonici nie zwykli przestrzega adnych regu w atakach na mnie i w peni
wiadomie i z rozmysem wymachuj wyrwanymi z kontekstu cytatami z moich ksiek.) Niezalenie od
tego, co Johnson mia akurat na myli, pod zdaniem w cytowanym powyej ksztacie mgbym podpisa
si obiema rkami.
Sownik angielski dostarczany z edytorem Microsoft Word definiuje urojenia" jako faszywe
przekonania, utrzymujce si mimo silnych przeciwnych dowodw; czsto oznaka zaburze
psychicznych". Pierwsza cz tej definicji doskonale pasuje do przekona religijnych. W kwestii, czy
jest to oznaka choroby psychicznej, przychylam si raczej do opinii Roberta E. Pirsiga, autora ksiki Zen
a sztuka oporzdzania motocykla: Jeli jedna osoba ma urojenia, mwimy o chorobie psychicznej. Gdy
wielu ludzi ma urojenia, nazywa si to Religi".
Zaoony przez mnie cel tej ksiki zostanie osignity, jeli kady religijny czytelnik,
przeczytawszy j pilnie od deski do deski, stanie si ateist. Czy to nie przesadny optymizm z mojej
strony? Oczywicie doskonale zdaj sobie spraw, e do zatwardziaych teistw nie przemwi adne
argumenty, gdy trwajca od najmodszych lat indoktrynacja, ktrej metody doskonalone byy przez
stulecia (pomimy chwilowo kwesti, czy poprzez ewolucj, czy inteligentny projekt"), cakowicie ich
uodpornia. Jednym z najskuteczniejszych sposobw uodparniania jest po prostu absolutny zakaz sigania
po ksiki takie jak ta, jako bdce nieodwoalnie dzieem Szatana". Wszake ufam, e i wrd
wierzcych nie brak jednostek o otwartych umysach ktrych indoktrynacja bya nieco mniej perfidna,
do ktrych nie trafia, czy wreszcie tych, ktrzy byli na tyle inteligentni, by j przejrze. Takim ludziom,
wolnym w gbi ducha, potrzeba zwykle tylko nieco zachty, by porzuci religijny nag. Przynajmniej
chc mie nadziej, e aden z czytelnikw tej ksiki nie powie nigdy: Nie wiedziaem, e mona.
Bardzo wielu ludziom winien jestem sowa podziki za pomoc w przygotowaniu tej ksiki. Nie
dabym rady wymieni tu ich wszystkich, ale w adnym wypadku nie mog pomin mojego agenta
Johna Brockmana ani redaktorw Sally Gaminara (z Transworld) i Eamona Dolana (z Houghton
Mifflin). Oboje nadzwyczaj wnikliwie i wyrozumiale przeczytali cay tekst, udzielajc mi wielu cennych
rad i uwag, a ich niekamany entuzjazm i yczliwo byy dla mnie rdem staej motywacji do dalszej
pracy. Redakcja tekstu w wykonaniu Gillian Somerscales bya zaiste fenomenalna, a jej konstruktywne
poprawki zawsze dotykay samego sedna spraw. Na rnych etapach pracy dawaem tekst do czytania
take innym osobom. Z tego grona na moj szczegln wdziczno zasuyli Jerry Coyne, J. Anderson
Thomson, R. Elisabeth Cornwell, Ursula Goodenough i Latha Menon, a najbardziej niezrwnana Karen
Owens, ktrej wiedza o kulisach mudnego wykuwania ostatecznego ksztatu tej ksiki jest niemal
rwnie wielka jak moja.
Ksika Bg urojony zawdzicza sporo (i vice versa) przygotowanemu przeze mnie
dwuczciowemu filmowi dokumentalnemu Root of All Evil5 ?, ktry brytyjska telewizja (Channel Four)
wyemitowaa w styczniu 2006 roku. Chciabym w tym miejscu podzikowa wszystkim, ktrzy wzili
udzia w jego produkcji, a zwaszcza Deborze Kidd, Russellowi Barnesowi, Timowi Craggowi, Adamowi
Prescodowi, Alanowi Clementsowi i Hamishowi Mykurze. Channel Four oraz IWC Media nale si
podzikowania za zgod na wykorzystanie w mojej ksice materiaw z filmu. A tak przy okazji w
Wielkiej Brytanii Root of All Evil? mia doskonae recenzje (i ogldalno). Z innych telewizji, jak na
razie, prawa do emisji kupia jedynie Australian Broadcasting Corporation. Zobaczymy, czy ktrakolwiek
z amerykaskich stacji odway si ten film w ogle pokaza 6*.

* Pirackie kopie mona znale na wielu amerykaskich witrynach. O ile mi wiadomo, trwaj negocjacje na temat legalnej edycji na
pytach DVD na rynek amerykaski, ale jak dotd nie zakoczyy si one sukcesem. O ich ewentualnych postpach bd informowa na mojej
stronie www.richarddawkins.net. W chwili oddawania do druku II wydania ksiki (w mikkiej oprawie) sytuacja si nie zmienia. Film mona
natomiast naby na stronie http://richarddawkinsneVstore (przypis do wydania II) (Wszystkie przypisy nieoznaczone inaczej pochodz od autora
przyp. red.).
6

adna z amerykaskich stacji telewizyjnych ostatecznie nie zdecydowaa si na zakup i emisj filmu, prawa do niego kupi natomiast
Michael Shermer dla serwisu sceptic.com i film jest ju w USA legalnie dostpny na DVD. W Polsce na emisj filmu (premiera latem 2007)
zdecydowaa si natomiast (gratuluj!) TV Planete przyp. tum.

Koncepcja tej ksiki rodzia si we mnie od kilku lat. Przez ten czas o niektrych zawartych w niej
ideach opowiadaem podczas wykadw (zwaszcza Tanner Lectures na Harvard University) i pisaem w
licznych artykuach. Zwaszcza dla czytelnikw mojego staego felietonu we Free Inquiry" niektre
fragmenty bd brzmiay znajomo. Przy okazji chciabym podzikowa Tomowi Flynnowi, wydawcy
tego wspaniaego czasopisma, za to, e przekona mnie, bym na stae zagoci na jego amach. Co
prawda, musiaem chwilowo zawiesi t wspprac, aby powici czas na ukoczenie ksiki, ale teraz
powrc do swojej rubryki i mam nadziej, e stanie si ona miejscem powanej debaty nad sprawami
poruszonymi w Bogu urojonym.
Z wielu przyczyn na moj wdziczno zasuguj rwnie Dan Dennett, Marc Hauser, Michael
Stirrat, Sam Harris, Helen Fisher, Margaret Downey, Ibn Warraq, Hermione Lee, Julia Sweeney, Dan
Barker, Josephine Welsh, Ian Baird, a zwaszcza George Scales. W naszych czasach jest rzecz przyjt,
e ksika taka jak ta znajduje swe dopenienie w postaci aktywnego internetowego forum, gdzie znale
mona dodatkowe materiay, reakcje, komentarze, dyskusj, pytania i odpowiedzi kto wie, co tam si
jeszcze trafi w przyszoci. Mam nadziej, e oficjalna witryna Richard Dawkins Foundation for Reason
and Science [Fundacji Richarda Dawkinsa na rzecz rozumu i nauki] (http://www.richarddawkins.net)
dobrze speni t funkcj. Chciabym niezmiernie podzikowa Joshowi Timonenowi za talent,
profesjonalizm i powicenie, z jakim t witryn prowadzi.
Nade wszystko wdziczny jestem mojej onie Lalli Ward, ktra trwaa dzielnie przy moim boku we
wszystkich chwilach zwtpienia i rezygnacji. Lalla nie tylko suya mi moralnym wsparciem i
wskazywaa trafnie, jak co poprawi, ale rwnie i to dwukrotnie, na dwch rnych etapach
powstawania ksiki przeczytaa mija ca na gos, dziki czemu mogem naocznie (a raczej nausznie)
przekona si, jak moe tekst ten odebra kto niebdcy mn. Polecam gorco t metod innym
autorom, cho ostrzegam, e dla osignicia rzeczywicie dobrych efektw lektorem powinna by osoba
z profesjonalnym przygotowaniem aktorskim, ktra potrafi operowa gosem i ma wyczucie melodii
jzyka.

WSTP DO II WYDANIA (W OPRAWIE MIKKIEJ)

Wydanie Boga urojonego w twardej oprawie byo jednym z bestsellerw roku 20067*, co wywoao
pewne zdziwienie. Czytelnicy przyjli ksik bardzo ciepo, o czym wiadczy chociaby zdecydowana
wikszo spord ponad tysica komentarzy, jakie dotd zamiecili w Amazonie. Ton drukowanych w
prasie recenzji by jednak mniej przychylny. Gdyby kto chcia by cynikiem, mgby przyj, e to po
prostu konsekwencja braku wyobrani i wyuczonych odruchw redaktorw odpowiedzialnych za dziay
recenzji jeli jest Bg" w tytule, to dajmy to jakiemu religioznawcy. Moe jednak nadmierny cynizm
przeze mnie przemawia...
Kilka spord tych nieprzychylnych recenzji zaczynao si od frazy ktra od dawna ju budzi we
mnie dreszcz: Jestem ateist, ALE...". Dan Dennett pisa w Breaking the Spell, jak zadziwiajco wielka
liczba intelektualistw wierzy w wiar", nawet tych, ktrzy sami religijni w najmniejszym stopniu nie
s. Ci porednio" wierzcy s przy tym czsto bardziej gorliwi od autentycznych wyznawcw, a ich
zapa pompowany jest jeszcze przez w samej ju intencji przypochlebcz otwarto umysu": Niestety!
Nie mog dzieli Twojej wiary, ale szanuj j i rozumiem".
Jestem ateist, ALE..." Cig dalszy jest niemal rwnie mao przydatny, nihilistyczny bd wreszcie
co gorsza przesycony triumfalistycznym negatywizmem. Warto jednak zauway rnic midzy
powyszym a innym ulubionym genre: Kiedy byem ateist, ale...". To bardzo stary trik, wielce ceniony
przez rnych religijnych apologetw od czasw CS. Lewisa a do dzi. To takie mruganie okiem do
modych i modnych zawsze zdumiewa mnie, jak czsto to dziaa. Bdcie czujni!
Dla swojej witryny napisaem nawet artyku I'm an atheist BUT... i z niego wanie zaczerpnem

* Przez kilka tygodni I miejsce w brytyjskim i kanadyjskim Amazonie, II miejsce w amerykaskim Amazonie. Rwnie dobra bya
sprzeda na rynku otwartym. The God Delusion ukaza si w Stanach i w Wielkiej Brytanii jesieni 2006, a mimo to na wszystkich
rocznych listach bestsellerw ksika znalaza si co najmniej w pierwszej pitce (przyp. tum.).

ponisz list zarzutw i pretensji, jakie sprowokowao pierwsze wydanie (w twardej oprawie) Boga
urojonego. Strona richarddawkins.net wspaniale prowadzona przez Josha Timonenama dzi
niezliczone niemal rzesze wsppracownikw, ktrzy suchej nitki nie zostawili na moich krytykach i
rozprawili si z wszystkimi tymi zarzutami, cho przyzna musz, e w nieco mniej zawoalowany sposb
i nieco mniej grzecznym tonem ni ja sam czy te moi koledzy-filozofowie, A.C. Grayling, Daniel
Dennett, Paul Kurtz i inni, w tekstach publikowanych w druku.
Nie wolno krytykowa religii, jeli nie towarzyszy temu szczegowa analiza uczonych ksig
teologicznych.
Zaskakujcy bestseller? Jeden z moich wysoce intelektualnych krytykw zasugerowa, e gdybym
omwi epistemologiczne rnice midzy Akwinat a Dunsem Szkotem, gdybym rzetelnie przedstawi
pogld Eriugeny na subiektywno dowiadczenia wiary, rozwaania Rahnera o asce i Moltmana o
nadziei (chyba sam ywi daremn nadziej, e co takiego uczyni), wwczas wietna sprzeda mojej
ksiki nie byaby zaskoczeniem byaby cudem. Tyle e nie o to mi chodzi. W odrnieniu od
Stephena Hawkinga (ktry zastosowa si do rady, e kady wzr matematyczny obnia sprzeda ksiki
o poow), z radoci porzucibym wszelk nadziej na ujrzenie swojego nazwiska na listach
bestsellerw, gdyby bya cho najmniejsza szansa na to, e Duns Szkot zdoa sprowadzi na nas
iluminacj i pomc odpowiedzie na zasadnicze pytanie: Czy Bg istnieje? Jednak niemal caa literatura
teologiczna po prostu przyjmuje zaoenie, e On jest. Dla moich celw wystarczyo wic, e zajem si
tylko tymi teologami, ktrzy powanie analizowali moliwo Jego nieistnienia i do niej za pomoc
dowodw si odnosili. Mam nadziej, e co takiego udao mi si zrobi w Rozdziale 3., i to nie do, e
wyczerpujco, to jeszcze z wystarczajc doz humoru.
A skoro ju o poczuciu humoru mowa, to nie potrafibym zaproponowa nic lepszego ni EZ.
Mayers, ktry na swojej witrynie Pharyngula" opublikowa wspania Courtier's Reply [Odpowied
dworzanina]:
Bezczelno i tupet zarzutw niejakiego Dawkinsa nie dziwi, gdy uwiadomimy sobie jego
brak odpowiedniego wyksztacenia. Pan Dawkins nie zna na pewno uczonej i szczegowej dysertacji
hrabiego Roderiga z Sewilli, powiconej niespotykanej cudownoci egzotycznych skr, z jakich
szyte s buty Jego Cesarskiej Moci. Wszystko wskazuje te, e obce jest mu arcydzieo Belliniego O
powiacie, jak roztaczaj pira cesarskiego kapelusza. My tymczasem doczekalimy si ju
powstania caych szk, ktre nieustannie publikuj uczone traktaty o przewspaniaoci szat Jego
Wysokoci, a w kadej powanej gazecie jest nawet specjalna rubryka powicona cesarskim
kreacjom [...] Dawkins jednak ten wielki filozoficzny dorobek omiela si zignorowa po to tylko, by
z arogancj i okruciestwem zarazem stwierdzi: Cesarz jest nagi!" [...] Pki pan Dawkins nie
przeszkoli si w salonach mody Parya i Mediolanu, dopki nie zrozumie, na czym polega rnica
midzy riuszkami a frywolitkami, pozostaje tylko przyj, e wszystko, co napisa, nie stanowi w
istocie najmniejszej obrazy dla cesarskiego gustu. Biologiczne wyksztacenie, jakie odebra pan
Dawkins, moe i sprawia, e potrafi on odrni genitalia, gdy kto wymachuje mu nimi przed nosem,
ale to o wiele za mao, by potrafi naleycie doceni jako wyimaginowanych tkanin.

By ju zakoczy ten wtek wikszo z nas na szczcie nie wierzy we wrki, astrologi i
Latajcego Potwora Spaghetti; i nie musielimy si w tym celu wgbia si w pastafariaskie rozprawy
teologiczne.
Kolejny zarzut nieco si z powyszym wie nazywam go zarzutem z figuranta".
Atakuj to, co w religii najgorsze, a ignoruj to, co w niej najlepsze.
Zajmuje si pan ohydnymi podegaczami, maniakami jak Ted Haggard, Jerry Falwell czy Pat
Robertson, a nie wyrafinowanymi teologami, Tillichem czy Bonhoefferem, ktrzy nauczaj takiej religii,
w jak ja wierz."
Gdyby to taka subtelna i zniuansowana wiara dominowaa w wiecie, byby on na pewno o wiele
lepszym miejscem, a ja napisabym zupenie inn ksik. Ponura prawda jest niestety taka, i uczciwa i
godna szacunku religia to margines; statystycznie rzecz biorc, mona j pomin. Dla przewaajcej
wikszoci wiernych na caym wiecie religi jest co bardzo zblionego do pogldw prezentowanych

przez osobnikw w rodzaju Robertsona, Falwella, Haggarda albo Osamy bin Ladena lub ajatollaha
Chomeiniego. Ci ludzie nie s adnym folklorem, figurantami maj olbrzymie wpywy i nie mona ich
lekceway.
Jestem ateist, musz jednak stanowczo odci si od ostrego, niepotrzebnie zoliwego,
nieopanowanego i nietolerancyjnego jzyka, jakim pisze pan o religii.
Mam wraenie, e jzyk Boga urojonego jest raczej agodniejszy i bardziej opanowany ni to, z
czym zetkn si moemy na co dzie, choby suchajc komentatorw politycznych albo krytykw
literackich czy teatralnych. Moe by natomiast odbierany jako niewaciwy i za mocny za spraw tej
dziwacznej, acz powszechnie akceptowanej zasady (odsyam do wystpienia Douglasa Adamsa
cytowanego w Rozdziale 1.), i wierzeniom religijnym naley si wyjtkowa pozycja, a wszelki
krytycyzm wobec nich jest niedopuszczalny.
Horatio Bottomley czonek brytyjskiego parlamentu, zaproponowa w roku 1915, by po wojnie Jeli
kto znajdzie si w restauracji i odkryje, e obsugiwany jest przez kelnera-Niemca, niech chlunie mu
zup w twarz; jeli spotka Niemca-urzdnika, niech rozbije mu gow kaamarzem". Oto przykad jzyka
nietolerancji (gupi zreszt i retorycznie nieskuteczny nawet w swojej epoce). Prosz porwna powyszy
cytat ze zdaniami rozpoczynajcymi Rozdzia 2. Boga urojonego, ktre najczciej cytowane s na
dowd mojej zaczepliwoci". Nie mnie ocenia, czy odniosem sukces, ale wiem, jakie byy moje
intencje zaleao mi na ostrym, lecz zarazem artobliwym frontalnym ataku, a nie na jaowym
wyzoliwianiu si. Podczas publicznej lektury mojej ksiki ten akapit nieodmiennie wywouje u
suchaczy dobroduszny umiech i dlatego oboje z moj on Lal zawsze posugujemy si nim, by
przeama pierwsze lody. Jeli miabym zgadywa, dlaczego taka jest reakcja, to zaryzykowabym
nastpujc hipotez to dziaa kontrast midzy tematem, ktry mgby by przedstawiony napastliwie,
a nawet wrcz wulgarnie, a okreleniami, jakie faktycznie padaj; mao kto spodziewa si w tym
momencie takich rzadko uywanych, uczonych" terminw jak mizogin, dzieciobjca, megaloman czy
homofob. Wzorowaem si zreszt w tym momencie na jednym z najdowcipniejszych pisarzy XX wieku
Evelyn Waugh za chyba przez nikogo nie moe by nazwany autorem napastliwym lub zoliwym
(nie przypadkiem zreszt Waugh jest bohaterem jednej z przytaczanych w mojej ksice anegdot).
Krytycy teatralni i literaccy bywaj wrcz chwaleni za zoliwy ton swoich recenzji, gdy jednak kto
pisze o wierzeniach religijnych, nawet jasno wywodu przestaje by cnot, a zaczyna by traktowana
jako przejaw agresji i wrogoci. Polityk moe swojego oponenta wydrwi bezlitonie i taka zadziorno
jeszcze przyniesie mu poklask, ale niech tylko jaki krytyk religii posuy si okreleniami, ktre w
innym kontekcie uznane by zostay co najwyej za do bezporednie lub szczere, a dobrze
wychowana" publiczno zaciska usta i z niesmakiem zaczyna potrzsa gow. Nawet wiecka
publiczno; zwaszcza ta jej cz, ktra lubuje si w rozpoczynaniu wypowiedzi od: Jestem ateist,
ALE...".
Przekonywa i tak przekonanych. Po co?
Kcik konwertytw" (Converts' Corner) na RichardDawkins.net najlepiej dowodzi faszywoci
tego zarzutu, ale nawet gdyby by on prawdziwy i tak mona go odrzuci. Po pierwsze tych
przekonanych" niewierzcych jest zwaszcza w Stanach Zjednoczonych 8* znacznie wicej, ni
wielu si spodziewa, lecz (znw zwaszcza w USA) potrzebuj oni zachty, by si ujawni. I jeli mog
ocenia na podstawie tego, co usyszaem w caej Ameryce Pnocnej podczas spotka promujcych moj
ksik, to to, co robi Sam Harris, Dan Dennett, Christopher Hitchens czy wreszcie niej podpisany, jest
doceniane.
Jest jeszcze jeden powd, dla ktrego warto przekonywa przekonanych, moe bardziej subtelnej
8

* Cakiem niewykluczone, e jest ich wicej rwnie i w naszym kraju. Na to przynajmniej wskazywaaby burzliwa dyskusja, jaka
wywizaa si po publikacji jednego z rozdziaw Boga urojonego w Gazecie Wyborczej". I nie mam tu na myli (skdind bardzo
interesujcej) dyskusji na amach samej Gazety...", ale bardzo liczne komentarze internautw na forum GW. Zachcam do lektury i samej
dyskusji w Gazecie Wyborczej", i opinii w portalu. Patrz: http://www.gazetawyborcza.p1/l,76498, 3727779.html (z niemal tysica komentarzy
do tekstu Dawkinsa najbardziej rozmieszy mnie taki: Zgadzam si. Religia to choroba gorsza ni bycie gejem") (przyp. tum.).

natury, ale nie mniej wany. W samej ksice duo pisaem o budzeniu wiadomoci". Gdy feministki
zaczy zwraca nasz uwag na seksizm jzyka, gos ich te z pocztku przynajmniej dociera jedynie do
ludzi, ktrzy i tak mieli ju wiadomo, e istnieje dyskryminacja z powodu pci i e kwestia
rwnouprawnienia jest wana. Kwestie jzykowe jednak, na przykad dyskryminujca funkcja zaimkw
osobowych, czsto uchodziy uwagi nawet najbardziej przekonanych" i zdarzao si, e zadeklarowani
antyseksici" niewiadomie uywali jzyka, ktry wyklucza z publicznego dyskursu poow naszego
gatunku.
S jeszcze inne wywodzce si z religii jzykowe konwencje, ktre powinny podzieli los
seksistowskich, i to konwencje powszechne take wrd przekonanych" ateistw. Dlatego wszyscy
musimy by ich wiadomi i zwaa na nie. I wierzcy, i niewierzcy niewiadomie przestrzegaj na
przykad zasady, jakoby religii naleay si jakie szczeglne i nadzwyczajne szacunek i uprzejmo. Co
wicej i na to nigdy nie przestan zwraca uwagi panuje te milczca zgoda na etykietowanie
maych dzieci przekonaniami religijnymi rodzicw. W tym punkcie ateici powinni by bardzo wyczuleni
i nigdy nie bdzie do budzenia wiadomoci". Religia to jedyna sfera, w ktrej, na mocy powszechnej
zgody, dalimy rodzicom pene prawo, by wtaczali swoje przekonania dzieciom, te za s przecie
jeszcze o wiele za mae, by mc wyartykuowa albo w ogle mie jakiekolwiek wasne pogldy.
Pamitajmynie ma chrzecijaskich dzieci, s tylko dzieci chrzecijaskich rodzicw! Wbijajmy to
wszystkim do gowy!
Jest pan takim samym fundamentalist jak ci, ktrych pan krytykuje.
Prosz nie! Prosz nie myli pasji z fundamentalizmem! Nawet pasjonat moe zmieni zdanie,
fundamentalista nie. Chrzecijascy fundamentalici z pasj odrzucaj teori ewolucji, ja z pasj jej
broni. Pasja za pasj, mona by powiedzie; remis! Niektrym to wystarcza, by mwi o dwch wartych
siebie fundamentalizmach. Problem w tym, e jeli dwie strony s rwnie pewne swoich racji, prawda
niekoniecznie musi lee porodku. Nie da si wykluczy ewentualnoci, e jedni kompletnie si myl
a to usprawiedliwia pasj" tych drugich.
Fundamentalista wie, bo wierzy, i wie, e nic nie zmieni jego zdania. Cytowaem w ksice sowa
Kurta Wise'a: gdyby wszystkie dowody wiata przemawiay przeciw kreacjonizmowi, przyznabym to
jako pierwszy, ale pozostabym kreacjonist, bo tak mwi Sowo Boe. Tu stoj i inaczej nie mog".
Rnica midzy takim namitnym przywizaniem fundamentalisty do sw Pisma a namitnym
przywizaniem prawdziwego naukowca do dowodw empirycznych jest oczywista i trzeba j nieustannie
podkrela. Fundamentalista Kurt Wise jasno owiadcza, e wszystkie dowody z caego Wszechwiata
nie skoniyby go do zmiany zdania. Prawdziwy naukowiec tymczasem, jakkolwiek gboko i z pasj nie
wierzyby" w ewolucj, doskonale wie, co mogoby sprawi, e zmieniby zdanie. J.B.S. Haldane, gdy
spytano go, jakie wiadectwa mogyby obali teori ewolucji, bez wahania odpowiedzia:
Skamieniaoci krlika w prekambrze". Pozwlcie, e sformuuj tu wasne kredo, swoist odwrotno
manifestu Kurta Wise'a: gdyby wszystkie dowody wiata przemawiay za kreacjonizmem, przyznabym
to jako pierwszy i natychmiast zmienibym pogldy. Tak jak dzi rzeczy si maj, wszystkie wiadectwa
(a jest ich nieprzebrana ilo) przemawiaj jednak za ewolucj. To z tej i tylko z tej przyczyny broni
ewolucji z pasj rwn pasji tych, ktrzy j atakuj. Moja pasja opiera si na dowodach; ich odwraca si
od dowodwjest prawdziwym fundamentalizmem ".
Sam jestem ateist, ale z religi nic nie da si zrobi. Musimy z ni y.
Chciaby si pan pozby religii? Powodzenia! Naprawd pan sdzi, e to moliwe? Na jakiej
planecie pan yje? Mamy j na wyposaeniu". Niech pan sobie daruje."
Mgbym po kolei odnie si do kadego z tych pyta, gdyby zadawane byty z autentyczn trosk i
zainteresowaniem. Mam jednak wraenie, i tak nie jest. Wyczuwam w nich nawet pewn nut
triumfalizmu. I to raczej nie masochizm, a szczeglna wersja wiary w wiar". Ludzie, ktrzy tak myl,
czsto sami nie s wierzcy, ale religijno innych sprawia im jak osobliw przyjemno.
Przejdmy teraz do ostatniej kategorii moich oponentw. Sam jestem ateist, ale ludzie
potrzebuj religii.

Co chce pan da w zamian? Kto ukoi pogronych w smutku? Jak chce pan zaspokoi ludzkie
potrzeby?"
C za protekcjonalizm! Pan i ja oczywicie jestemy zbyt inteligentni i zbyt dobrze wyksztaceni,
by potrzebowa religii, ale ta caa reszta, hoi polloi, Orwellowscy prole, pgwkowate Delty i Epsilony
Huxleya oni jej potrzebuj!" Jak sysz co takiego, przypomina mi si moja wasna przygoda".
Wygosiem kiedy referat na konferencji powiconej popularyzacji nauki i jej upowszechnianiu, w
ktrym mocno zaatakowaem koncepcj upraszczania". Po referacie wywizaa si dyskusja i jeden z jej
uczestnikw wsta i zacz przekonywa, i upraszczanie jest niezbdne, by przycign do nauki
kobiety i mniejszoci". Sdzc z tonu, ten czowiek uwaa si za autentycznego liberaa i postpowca. Ja
jednak nie mogem si powstrzyma od mylenia, jak jego wypowied odbieraj siedzce na sali kobiety i
mniejszoci".
Wracajc za do tezy, e ludzie potrzebuj ukojenia, bezpieczestwa, poczucia komfortu to
prawda, oczywicie, ale czy to nie czysta dziecinada, da od Wszechwiata, by zapewni nam poczucie
bezpieczestwa, by da nam prawo do takich uroszcze! Isaac Asimov pisa, co prawda, o pseudonauce,
ale jego sowa wietnie przystaj rwnie do religii: Zbadaj jakikolwiek fragment pseudonauki, a
odnajdziesz tam nie wicej ni koc, pod ktrym mona schowa gow, kciuk, ktry mona possa, czy
babcin spdnic, pod ktr mona si skry". To zreszt zadziwiajce, jak wielu ludzi nie potrafi wci
zrozumie, e X jest uyteczne", nie oznacza wcale X jest prawdziwe".
Inne docierajce do mnie zarzuty odwoyway si do niezbdnoci celu" ycia. Oto na przykad
fragment jednej z opublikowanych w Kanadzie recenzji:
Ateici moe i maj racj, jeli chodzi o Boga. Kto wie? Ale z Bogiem czy bez Niego nie ma wtpliwoci, e
ludzka dusza potrzebuje wiary, i ycie ma jaki transcendentny cel wykraczajcy poza sam materi. Mona by si
spodziewa, e taki arcyracjonalista jak Dawkins powinien uwiadomi sobie ten niezmienny aspekt ludzkiej natury
[...] Czy Dawkinsowi naprawd si wydaje, e wiat byby bardziej ludzki, gdybymy prawdy i pocieszenia zaczli
szuka w Bogu urojonym, a nie w Biblii?

Ot czuj si w obowizku odpowiedzie autorowi, e skoro sam pisze o wiecie bardziej

ludzkim" to moja odpowied brzmi: Tak!". Musz jednak tylko po raz kolejny powtrzy, e
ukojeniowy" aspekt jakichkolwiek przekona nie ma adnego zwizku z ich prawdziwoci. Nie
miabym zanegowa ludzkiej potrzeby emocjonalnego komfortu i nie miabym te stwierdzi, e wizja
wiata, jak przedstawiam w swojej ksice, moe rzeczywicie pocieszy chociaby tych, ktrzy stracili
blisk sobie osob. Pytam natomiast czy, jeli ukojenie, jakie daje religia, opiera si na neurologicznie
wicej ni nieprawdopodobnej przesance, i moemy jako przetrwa mier wasnych mzgw,
naprawd chcemy takiego ukojenia broni? W kadym razie nie zdarzyo mi si na jakimkolwiek
pogrzebie spotka kogo, kto zaprzeczyby, e niereligijne czci tej ceremonii (mowy pogrzebowe,
ulubione wiersze lub utwory muzyczne zmarego) s bardziej poruszajce ni modlitwy.
Napisa do mnie jeden z czytelnikw tej ksiki, doktor David Ashton, lekarz. Napisa o tym, e
dokadnie w Boe Narodzenie 2006 nagle zmar jego ukochany syn, siedemnastoletni Luke. Tu przed t
tragiczn mierci dr Ashton rozmawia z synem o tworzonej przeze mnie dobroczynnej fundacji, ktrej
celem ma by promowanie rozumu i nauki. Luke'owi bardzo si idea fundacji spodobaa i podczas
pogrzebu, ktry odby si na Wyspie Man, doktor Ashton zaproponowa, by ci czonkowie kongregacji,
ktrzy chc uczci pami jego syna, co na ni wpacili. To, jak powiedzia, na pewno zrobioby
chopakowi przyjemno. Dostaem trzydzieci czekw, cznie ponad dwa tysice funtw; w tym byo
szeset funtw ze zbirki w lokalnym pubie! Chyba wszyscy musieli kocha tego chopca.
Nigdy nie spotkaem Luke'a, ale niemal si rozpakaem, czytajc opis ceremonii pogrzebowej
(poprosiem nawet o zgod na opublikowanie go na mojej stronie). Najpierw flecista zagra solo lament
Ellen Valin, potem dwaj przyjaciele Luke'a wygosili krtkie eulogie, nastpnie doktor Ashton odczyta
wspaniay wiersz Dylana Thomasa Fern Hill (Kiedy tak byem mody i pod gaziami jaboni
swobodny"9*; jake wstrzsajca ewokacja utraconej modoci). Na koniec za tu musz wstrzyma
9

* Dylan Thomas, Fern Hill, przekad Janusz A. Ihnatowicz, w: Poeci jzyka angielskiego, t. III, PIW Warszawa 1974 (przyp. tum.).

oddech ojciec Luke'a przeczyta pierwsze zdania z mojego Rozplatania tczy, zdania, ktre dawno ju
zaznaczyem, by odczytano je na moim wasnym pogrzebie:
Umrzemy, i to czyni z nas szczciarzy. Wikszo ludzi nigdy nie umrze, poniewa nigdy si
nie narodzi. Ludzi, ktrzy potencjalnie mogliby teraz by na moim miejscu, ale w rzeczywistoci
nigdy nie przyjd na ten wiat, jest zapewne wicej ni ziaren piasku na arabskiej pustyni. Wrd
owych nienarodzonych duchw s z pewnoci poeci wiksi od Keatsa i uczeni wiksi od Newtona.
Wiemy to, poniewa liczba moliwych sekwencji ludzkiego DNA znacznie przewysza liczb ludzi
rzeczywicie yjcych. wiat jest niesprawiedliwy, ale c, to wanie mymy si na nim znaleli, ty i
ja, cakiem zwyczajnie 10 .

Naleymy do nielicznych, ktrzy na tej loterii narodzin trafili szczliwy los. Jak mona w tej
sytuacji mie czelno skomle na myl o nieuchronnym powrocie do stanu, z ktrego tak wielu nigdy nie
miao szansy wyj?
Zapewne s od tej reguy jakie wyjtki, ale podejrzewam, e wielu ludzi tak mocno uczepio si
wiary nie dlatego, i daje im ona pocieszenie, ale z powodu naciskw wychowawczych, jakim byli
poddani, i z tego take wzgldu, e wci nie uwiadomili sobie, e niewierzenie jest rwnie moliwym
wyborem. Bez wtpienia dotyczy to take tych, ktrzy uwaaj siebie za kreacjonistw ich po prostu
nie nauczono wspaniaej Darwinowskiej alternatywy. Podobnie mona podej do uwaczajcego
czowieczej godnoci mitu o potrzebie" religii. Na niedawnej (2006) konferencji pewien antropolog
(wybitny okaz gatunku ,jestem-ateist-ale") zacytowa Gold Meir, ktra, spytana kiedy, czy wierzy w
Boga, odpowiedziaa: Wierz w ydw, a ydzi wierz w Boga". Nasz antropolog zaproponowa
wasn wersj Wierz w ludzi, a ludzie wierz w Boga", stwierdzi. Ja wol jednak mwi, e wierz
w ludzi, a ci, gdy tylko zachci si ich do mylenia i umoliwi dostp do wiedzy, bardzo czsto decyduj
si nie wierzy w Boga i wie spenione, satysfakcjonujce i naprawd wyzwolone ycie.
Richard Dawkins, luty 2007

10

** Richard Dawkins, Rozplatanie tczy, Prszyski i S-ka, Warszawa 2001, s. 7 (przyp. tum.).

Rozdzia pierwszy
GBOKO RELIGIJNY NIEWIERZCY
Nie prbuj wyobraa sobie Boga; wystarcza mi odczucie potgi i majestatu przyrody, o tyle, o ile moemy j pozna za
porednictwem naszych niedoskonaych zmysw11*.
Albert Einstein

ZASUONY SZACUNEK

Chopiec ley na ce. Brod wspar na doniach, wpatruje si w traw. W pewnej chwili, niczym
objawienie, ogarnia go przemona wiadomo ycia toczcego si pord spltanych dbe i
korzonkw, fascynujcego mikrokosmosu krztajcych si mrwek, pszcz, a nawet cho wtedy
jeszcze niewiele wiedzia na ten temat miliardw bakterii przerabiajcych gleb, bezgonej i
niewidocznej siy napdowej tej ekonomii w miniaturze. I nagle ta kowa mikrodungla jak gdyby
ekspanduje, zlewajc si z caym Wszechwiatem i z zamarym w zachwycie umysem kontemplujcego
jej pikno dziecka. Mody czowiek interpretuje to przeycie wszechogarniajcej jednoci rzeczy w
kategoriach religijnych i ostatecznie zawiedzie go ono na drog kapastwa. Po latach, wywicony na
anglikaskiego ksidza, zostanie katechet w mojej szkole; jednym z moich ulubionych nauczycieli. To
dziki takim jak on, przyzwoitym, liberalnym, duchownym, nikt nie moe powiedzie, e religi
wtaczano mi si do garda12*.
W innym miejscu i innym czasie inny chopiec udzco podobny do mnie odurzony upojn
woni rozsiewan przez tropikalne kwiaty rozkwitajce noc w afrykaskim ogrodzie, wznis wzrok ku
rozgwiedonemu niebu i stan jak wryty, urzeczony wspaniaym widokiem Oriona, Kasjopei i Wielkiej
Niedwiedzicy oraz wzruszony do ez bezdwiczn symfoni Drogi Mlecznej. Jak to moliwe, by te
jake przecie podobne momenty dogbnego zachwytu zainspiroway mnie i mojego katechet do
wycignicia przeciwstawnych konkluzji, to pytanie, na ktre nie da si udzieli prostej odpowiedzi.
Quasi-mistyczny stosunek do przyrody i Wszechwiata jest postaw do czst u naukowcw oraz osb
o racjonalistycznym nastawieniu i nie pociga za sob wiary w sfer nadprzyrodzon. Nasz katecheta za
modu, podobnie zreszt jak i ja, nie czyta jeszcze zapewne synnego kocowego akapitu dziea O
powstawaniu gatunkw, o gsto zaronitym wybrzeu" ze piewajcym ptactwem w gszczach, z
krcymi w powietrzu owadami, z drcymi mokr gleb robakami". Gdyby zna t ksik,
niewykluczone, i dostrzegby w jej autorze bratni dusz i zamiast ku powoaniu kapaskiemu,
podyby ku darwinowskiej wizji, w ktrej wszystko powstao wskutek praw wci jeszcze
dziaajcych wok nas":
Tak wic z walki w przyrodzie, z godu i mierci bezporednio wynika najwzniolejsze
zjawisko, jakie moemy poj, a mianowicie powstawanie wyszych form zwierzcych. Wzniosy
zaiste jest to pogld, e Stwrca natchn yciem kilka form lub jedn tylko i e gdy planeta nasza
podlegajc cisym prawom cienia dokonywaa swych obrotw, z tak prostego pocztku zdoa si
rozwin i wci jeszcze si rozwija nieskoczony szereg form najpikniejszych i najbardziej
godnych podziwu13*.

11

* List do S. Flesha, 16 kwietnia 1954, Archiwum Einsteina 30-1154. Cyt. za: Einstein w cytatach. Zebraa Alice Calaprice,
Prszyski i S-ka, Warszawa 1997, s. 165 (przyp. tum.).
12

* Naszym ulubionym zajciem podczas lekcji byo naciganie go, by zamiast rozwaa o Pimie witym snu fascynujce wspominki
z lat II wojny wiatowej, ktr spdzi w RAF-ie w dywizjonach myliwcw. To zapewne std pozostao mi nieco sympatii i co w rodzaju
przywizania do Kocioa anglikaskiego (przynajmniej w porwnaniu z moimi odczuciami do jego konkurentw). Nasz katecheta przypomnia
mi si, gdy niedawno czytaem jeden z wierszy Johna Betjeemana: Our padre is an old sky pilot, / Severely now they've clipped his wings, / But
still the flagstaffin the Recf'ry garden / Points to Higher Things.
13

* Karol Darwin, O powstawaniu gatunkw drog doboru naturalnego, czyli o utrzymaniu si doskonalszych ras w walce o byt,
DeAgostini-Altaya, Warszawa 2000 (przyp. tum.).

W Bkitnej kropce Carl Sagan napisa:

Dlaczeg adna z wielkich religii, patrzc na nauk, nie dosza do wniosku: Jest lepiej, ni
moglibymy przypuszcza. Wszechwiat okaza si znacznie wikszy, ni przewidywali nasi prorocy,
wspanialszy, bardziej skomplikowany, bardziej elegancki. Zatem Bg musi by wiele potniejszy,
ni nam si wydawao"? Zamiast tego woaj: Nie, nie, nie! Nasz Bg jest malutkim Bogiem i
chcemy, by tak ju na zawsze zostao". Religia, stara lub nowa, doceniajca wspaniao
Wszechwiata ukazywan przez wspczesn nauk, potrafiaby wzbudzi uczucia czci i wiary,
ktrych nie poruszaj tradycyjne religie 14.

We wszystkich swych ksikach Sagan dotyka strun transcendentalnego zachwytu, ktry od stuleci
pozostawa wyczn domen religii. Ja czyni podobnie i w efekcie czsto uznaje si mnie za czowieka
religijnego. Pewna amerykaska studentka napisaa, e spytaa swojego profesora, co sdzi na mj temat.
C usyszaa w odpowiedzi to, co pisze, jest cile rzecz biorc niezgodne z religi, ale z drugiej
strony z takim uniesieniem podchodzi do przyrody i Wszechwiata, e dla mnie to brzmi jak religial".
Czy jednak religia to waciwe sowo w tym kontekcie? Moim zdaniem nie. Laureat Nagrody Nobla,
fizyk (i ateista) Steven Weinberg nie jest w swych pogldach odosobniony, gdy w nie o teorii
ostatecznej pisze:
Niektrzy ludzie maj tak szerok i elastyczn koncepcj Boga, e jest nieuchronne, i go
znajduj, ilekro zaczn go szuka. Czsto syszy si takie stwierdzenia, jak Bg to absolut", Bg to
Wszechwiat", Bg to nasza lepsza natura". Oczywicie, podobnie jak w przypadku kadego innego
sowa, sowu Bg" mona przypisa dowolne znaczenie, jakie tylko nam si podoba. Jeli kto powie
Bg to energia", moe znale Boga w bryce wgla 15.

Weinberg ma niewtpliwie racj. Jeli pojcie Bg" ma by w ogle do czegokolwiek przydatne,

powinno si je rozumie zgodnie z jego powszechnym uyciem, jako odnoszce si do obdarzonego
nadprzyrodzon (nadnaturaln) moc Stwrcy, ktremu czowiek powinien oddawa cze". Sporo
wielce niefortunnych nieporozumie bierze si std, i ludzie czsto nie potrafi odrni czego, co
mona by nazwa religi typu einsteinowskiego" od religii opartej na wierze w byt nadnaturalny.
Einstein nieraz wzywa imienia Boego" (i nie by w tym wrd uczonych-ateistw odosobniony), a
rozmaici wyznawcy religii nadnaturalnych nie omieszkali tego wykorzysta, by nie majc rzecz jasna
po temu adnych podstaw mc zaliczy tego wybitnego czowieka do swego grona. Efektowne (cho
naleaoby je raczej uzna za przewrotne) zakoczenie Krtkiej historii czasu Stephena Hawkinga
[...] poznamy wtedy bowiem myli Boga"**16 rwnie czsto jest mylnie interpretowane. Wielu ludzi
dochodzi na jego podstawie do bdnego wniosku, jakoby Hawking by czowiekiem religijnym. Ksika
The Sacred Depths of Natur [wito natury] biologa komrkowego Ursuli Goodenough pobrzmiewa
jeszcze silniejsz nut religijn ni lune cytaty z Einsteina czy Hawkinga. Goodenough wrcz fascynuje
si kocioami, meczetami i w ogle wszelkimi wityniami, a wiele akapitw z jej ksiki a si prosi,
by uy ich jako amunicji w obronie wiary w nadnaturalne. Zreszt sama okrela si mianem religijnej
naturalistki". Uwana lektura ksiki dowodzi jednak niezbicie, i w istocie z Goodenough jest rwnie
zatwardzia ateistka, jak ja.
Okrelenie naturalista" jest zreszt do wieloznaczne. Mi na przykad nieodparcie kojarzy si z
ulubionym bohaterem mojego dziecistwa, doktorem Dolittle z ksiek Hugh Loftinga (ktry nota bene
mia w sobie wiele z pewnego filozofa-naturalisty z HMS Beagle). W XVIII i XIX wieku sowo
naturalista" oznaczao z grubsza to samo, co dla wikszoci z nas oznacza dzibadacza wiata
przyrody. I ju od czasw Gilberta White'a naturalistami w tym sensie byli czsto duchowni. Zreszt sam
Darwin ju jako mody czowiek nosi si z myl o wstpieniu do stanu duchownego. By moe ywi
nadziej, i spokojne ycie w wiejskiej parafii pozwoli mu powici si jego prawdziwej pasji
ukom. Filozofowie terminem naturalista" posuguj si jednak w zupenie innym znaczeniu, jako
przeciwiestwo nadnaturalisty, czyli kogo, kto uznaje istnienie sfery nadprzyrodzonej 17. Na przykad
14
15

** Carl Sagan, Bkitna kropka, Prszyski i S-ka, Warszawa 1996, s. 78 (przyp. tum.).
* Steven Weinberg, Sen o teorii ostatecznej, Alkazar, Warszawa 1994, s. 308 (przyp. tum.).

16

Stephen Hawking, Krtka historia czasu, Wydawnictwo Alfa, Warszawa 1993, s. 161 (przyp. tum.).
* W oryginale Richard Dawkins posuguje si przeciwstawieniem naturalist-supernaturalist". W polskiej terminologii filozoficznej
naturalizm" uywany jest w podobnym znaczeniu, cho w tym kontekcie czciej wystpuje pojcie materializm". Na przykad Encyklopedia
PWN definiuje naturalizm" jako stanowisko dce do wyjanienia rzeczywistoci przyczynami naturalnymi, tumaczce og zjawisk
17

Julian Baggini tak wyjania w Atheism: A Very Short Introduction [Ateizm: bardzo krtkie
wprowadzenie] istot naturalizmu dla ateisty: Wikszo ateistw przyjmuje, e jakkolwiek substancja
wiata ma charakter czysto fizyczny, to z niej wanie wywodzi si umys, pikno, emocje i wartoci
moralne wszystko, co czyni ycie ludzkie tak zoonym i bogatym".
Myli i emocje wyaniaj si (nazywa si to emergencj) z niebywale zoonych powiza midzy
strukturami w ludzkim mzgu. W tym znaczeniu ateista jako zwolennik filozofii naturalizmu to
kto, kto wierzy, e nie ma nic ponad wiatem o charakterze czysto fizycznym, adnej nadnaturalnej
stwrczej inteligencji niedostpnej naszym zmysom. Ateista jest te przekonany, e nie istnieje dusza
trwajca duej ni ciao i nie ma adnych cudw s jedynie zjawiska naturalne, ktrych na razie nie
potrafimy wyjani. Jeeli natykamy si na zjawisko, ktre wydaje si wykracza poza wiat naturalny, w
jego obecnym, dalece niedoskonaym rozumieniu, mamy nadziej, e pewnego dnia, gdy tylko je lepiej
poznamy, zaliczymy je do sfery naturalnej. Rozpleciona tcza 18 nie traci nic ze swego pikna...
Wielu i to wybitnych wspczesnych naukowcw gosi pogldy, ktre mona by traktowa
jako przejaw wiary religijnej. Zwyke jednak, jeli przeanalizujemy je nieco dokadniej, okazuje si, e
sprawa nie jest wcale prosta. Tak jest choby w przypadku Einsteina i Hawkinga. Ale nie tylko Martin
Rees, aktualnie penicy funkcje Astronoma Krlewskiego i przewodzcy Royal Society, powiedzia mi,
e uczszcza do kocioa jako niewierzcy anglikanin [...] z poczucia lojalnoci plemiennej". Jego
pogldy dalekie s od teizmu, ale jak wielu innych uczonych Rees podziela w poetycko zabarwiony
naturalizm, ktry wyzwala w ludziach nauki pikno i majestat Wszechwiata. Nie tak dawno, podczas
telewizyjnej dyskusji, prbowaem skoni mojego przyjaciela Roberta Winstona, lekarza-poonika i
jedn ze znamienitszych postaci brytyjskiej wsplnoty ydowskiej, by przyzna, e jego judaizm jest
podobnej natury i e tak naprawd nie wierzy w rzeczy nadnaturalne. Niewiele brakowao, bym swj cel
osign, jednak Robert nie odway si na postawienie kropki nad i" (musz lojalnie zaznaczy, e
faktycznie to on przeprowadza wywiad ze mn, a nie ja z nim). Niemniej, gdy go tak naciskaem,
przyzna, e wiara jest przede wszystkim czym, co pomaga mu uj si w karby i wie uczciwe, dobre
ycie. By moe to prawda, ale przecie nie ma to adnego zwizku z realnoci nadnaturalnych
elementw religii. Jest zreszt wielu intelektualistw, ktrzy z dum podkrelaj swoj ydowsko i
uczestnicz w ydowskich rytuaach religijnych. By moe kieruje nimi poczucie lojalnoci wobec
odwiecznej tradycji albo wobec pomordowanych bliskich. Niewykluczone jednak, e ich gwnym
motywem jest owa bdna i w bd wprowadzajca skonno, by religi" nazywa panteistyczny
zachwyt nad Wszechwiatem, ktry wielu z nas dzieli z bodaj najwybitniejszym reprezentantem tej
postawy, Albertem Einsteinem. Ci ludzie nie tyle wierz w Boga, ile pozwol si posuy w tym
momencie sformuowaniem filozofa Daniela Dennetta wierz w wiar"3. Jedn z najchtniej
cytowanych uwag Einsteina jest Nauka bez religii jest uomna, religia bez nauki jest lepa" 19. Ale
Einstein przy innej okazji napisa:

dziaaniem praw przyrody; jedna z g. form przejawiania si stanowiska materialist.; od po. XIX w. podstaw uoglnie filoz. n. staa si teoria
ewolucji, a n. wszed w skad kierunkw filoz. zwizanych z ewolucjoniz mem". Trudno te znale dobry polski odpowiednik dla pojcia

supernaturalist, ktrym Dawkins czsto si posuguje; nic zreszt dziwnego, bowiem angielskie i amerykaskie sowniki te tego
pojcia nie odnotowuj. Dlatego te zdecydowalimy si na wprowadzenia neologizmu nadnaturalizm", ktry naszym zdaniem
dobrze oddaje intencje Dawkinsa (przyp. tum.).
18

Ksika Richarda Dawkinsa Rozplatanie tczy. Nauka, zudzenia i cuda ukazaa si rwnie w polskim przekadzie
nakadem Wydawnictwa Prszyski i S-ka. Polecam (przyp. tum.).
19

Einstein w cytatach, s. 161 (przyp. tum.).

To oczywicie kamstwo, co czytaa o mojej religijnoci; kamstwo, ktre jest raz po raz powtarzane. Nie
wierz w osobowego Boga i zawsze otwarcie si do tego przyznawaem. Gdybym jednak musia znale w sobie
co, co miaoby aspekt religijny, to byaby to bezgraniczna fascynacja struktur wiata, jak ukazuje nam nauka20.

Czy to oznacza, e Einstein by czowiekiem, ktrego nurtoway wewntrzne sprzecznoci? Czyby

kada strona sporu moga sobie wybra z jego spucizny to, co jej odpowiada? Nie! Po prostu dla
Einsteina sowo religia" znaczyo co zupenie innego, ni si potocznie rozumie. Poniej zajm si
wanie tym rozrnieniem miedzy religi jako wiar w byt nadnaturalny a religi w ujciu
Einsteinowskim. I prosz pamita, e gdy pisz o Bogu urojonym", odnosz si wycznie do boskoci
nadnaturalnej.
Oto gar kolejnych cytatw z Einsteina, ktre daj pojcie o jego religii:
Jestem gboko wierzcym ateist. [...] Jest to poniekd zupenie nowy rodzaj religii 21.
Nigdy nie przypisywaem Przyrodzie celowoci, zamiarw ani jakichkolwiek innych cech, ktre mona by
uzna za antropomorficzne. Widz przede wszystkim jej wspania struktur, ktr pojmujemy w bardzo
ograniczonym stopniu, a ktra z koniecznoci wywouje u kadego mylcego czowieka poczucie znikomoci.
Stanowi to icie religijne przeycie, ktre wszake nie ma nic wsplnego z mistycyzmem 22. Koncepcja osobowego
Boga jest mi zupenie obca i uwaam j wrcz za naiwn 23.

Po mierci Einsteina wielu apologetw religii usiowao przedstawia tego wielkiego uczonego jako
opowiadajcego si po ich stronie (nadal prbuj i skdind mona ich zrozumie). Za ycia postrzegano
go jednak zupenie inaczej. W roku 1940 Einstein opublikowa synny artyku, w ktrym wyjania, co
chcia powiedzie, stwierdzajc: nie wierz w osobowego Boga". Ta jego publiczna wypowied (i inne
utrzymane w tym duchu) wywoaa bardzo gwatown reakcj, zwaszcza ze strony religijnych
fanatykw. Zachowao si wiele nadesanych wwczas listw, z ktrych wikszo zawieraa aluzje do
ydowskiego pochodzenia Einsteina. Ponisze cytaty zaczerpnem z ksiki Einstein and Religion Maxa
Jammera (skd pochodzi rwnie wikszo cytowanych przeze mnie wypowiedzi samego Einsteina na
temat religii). Tak wic rzymskokatolicki biskup Kansas City napisa, co nastpuje: To smutne, gdy
patrzy si, jak kto, kto wywodzi si z ludu Starego Testamentu i jego nauki, odrzuca wielk tradycj
swojej rasy". Inny katolicki duchowny wtrowa: Nie ma innego Boga ni Bg osobowy [...] Einstein
nie wie, o czym mwi. Myli si w zupenoci. Niektrzy ludzie sdz, e skoro osignli wysok biego
w pewnej dziedzinie, daje im to prawo do wyraania opinii we wszystkich pozostaych". Zaiste
pojmowanie religii jako dziedziny, o ktrej mog si wypowiada wycznie biegli eksperci, to oryginalny
osd. Mona by si zaoy, e duchowny w, chcc zakwestionowa istnienie wrek, nie udaby si po
ekspertyz do specjalisty w zakresie ksztatu i barw skrzyde wrki. Tymczasem i on, i biskup uznali, e
Einstein, nie majc teologicznego przygotowania, nie moe poj idei Boga. On jednak rozumia j
doskonale i dlatego negowa jego istnienie.
Pewien katolicki prawnik pracujcy na rzecz jednej ze wsplnot ekumenicznych napisa do
Einsteina:
Z najgbszym alem przyjlimy paskie owiadczenie [...] w ktrym omiesza pan ide
osobowego Boga. Nic w cigu ostatnich dziesiciu lat tak silnie jak paska wypowied nie
przyczynio si do wzbudzenia w ludziach przekonania, e Hitler mia nieco racji, dc do wygnania
ydw z Niemiec. Uznajc paskie prawo do korzystania z wolnoci sowa, czuj si w obowizku
stwierdzi, e poprzez swoje wypowiedzi staje si pan powanym zagroeniem dla porzdku
publicznego w Ameryce.

20

* Ibid, s. 165 (Caprice opucia pierwsze zdanie. Cytat pochodzi z listu Einsteina do jednej z jego wielbicielek) (przyp. tum.).
21

** Ibid. s. 165 (przyp. tum.).

22

*** Ibid. s. 165 (przyp. tum.).

23

**** Ibid. s. 164 (przyp. tum.).

Z kolei rabin Nowego Jorku owiadczy: Pan Einstein jest bez wtpienia wielkim uczonym, ale
jego pogldy religijne s gboko sprzeczne z judaizmem". Ale"? Ale?!" Dlaczego nie i"?
List od przewodniczcego towarzystwa historycznego z New Jersey tak dobitnie ilustruje sabo
religijnego umysu, e warto go przeczyta co najmniej dwukrotnie:
Szanujemy pask wiedz, doktorze Einstein, lecz jest jedna rzecz, ktrej najwyraniej pan si
dotd nie poj Bg jest duchem i nie sposb go wykry za pomoc mikroskopu czy teleskopu, tak
samo, jak nie odnajdziemy ludzkich myli ani emocji, badajc mzg. Wszyscy wiedz, e religia
opiera si na Wierze, nie na wiedzy. Zapewne kady mylcy czowiek przeywa czasem chwile
religijnego zwtpienia. Moja wiara te niejednokrotnie saba. Nigdy jednak nikomu nie zdradziem
mych duchowych wtpliwoci, a to z dwch powodw: (1) obawiaem si, i samym napomkniciem
o nich mgbym zniszczy ycie i pozbawi nadziei blini istot; (2) zgadzam si z przeczytanym
niegdy zdaniem: May to czowiek, ktry niszczy wiar w innym". [...]
Mam nadziej, doktorze Einstein, e zosta pan bdnie zacytowany i e pewnego dnia powie Pan co znacznie
przyjemniejszego tym rzeszom Amerykanw, ktre chciayby pana szanowa.

C za przeraajca szczero! Zdanie w zdanie ocieka wprost moralnym i intelektualnym

tchrzostwem!
Mniej aosny cho jeszcze bardziej szokujcy by list od zaoyciela Calvary Tabernacle
Association z Oklahomy:
Profesorze Einstein. Wierz, e kady chrzecijanin w Ameryce ma panu tylko jedn rzecz do powiedzenia:
Nie porzucimy wiary w naszego Boga i w Jego Syna Jezusa Chrystusa i wzywamy ci, skoro nie wierzysz w Boga
tego narodu, by wrci tam, skd przybye!".
Dotychczas czyniem wszystko, co w mej mocy, by by bogosawiestwem dla ludu Izraela, ale
teraz pojawie si ty i jednym chlapniciem swego blunierczego jzyka uczynie tyle szkody
swojemu ludowi, e wysiki wszystkich miujcych plemi Izraela chrzecijan, ktrzy pracuj nad
tym, by wymie antysemityzm z tego kraju, poszy na marne. Profesorze Einstein! Amerykascy
chrzecijanie mog powiedzie panu tylko jedno: Zabieraj sw szalon, faszyw teori ewolucji i
wracaj do Niemiec, skd przyjechae, albo zaprzesta prb podwaania naszej wiary wiary
narodu, ktry przyj ci, gdy wygnano ci z twojej ojczystej ziemi!".

Cytowani powyej teistyczni krytycy Einsteina w jednym mieli cakowit racj wielki uczony na
pewno nie by jednym z nich. Einstein by wprost oburzony, ilekro kto sugerowa mu, e jest teist.
Czyby wic by deist, jak Wolter lub Diderot? A moe panteist jak Spinoza, do ktrego filozofii
odnosi si zreszt z wielkim szacunkiem (Wierz w Boga Spinozy, przejawiajcego si w harmonii
wszystkiego, co istnieje, a nie w Boga, ktry zajmowaby si losem i uczynkami kadego czowieka" 24).
Zajmijmy si wic przez chwil kwestiami terminologicznymi. Teista wierzy, e istnieje
nadnaturalna inteligencja; byt, ktry oprcz swego najwaniejszego dziea, jakim byo stworzenie wiata,
wci pozostaje w tym wiecie immanentnie obecny, nadzorujc i wyznaczajc losy stworzonych przez
siebie istot. Na og w teistycznych systemach wierze bstwo bezporednio uczestniczy w yciu ludzi.
Odpowiada na mody, wybacza grzechy lub je karze, poprzez cuda ingeruje w bieg ludzkich spraw,
ocenia dobro i zo naszych uczynkw, wiedzc zawsze, kiedy je popeniamy (a nawet, kiedy tylko
mylimy o tym, by je popeni). Deista co prawda take wierzy w nadprzyrodzony inteligentny byt, ale
przyjmuje, e jego aktywno w zasadzie ograniczya si do ustanowienia praw rzdzcych wiatem. Bg
deisty nie ingeruje w bieg ziemskich spraw, a ju na pewno nie przejmuje si jako szczeglnie ludzkimi
problemami. Panteista nie wierzy w ogle w jakiegokolwiek Boga, w jakikolwiek nadprzyrodzony byt.
Dla niego Bg jest synonimem Natury, Wszechwiata, czy wreszcie praw nimi rzdzcych; pojciem
pozbawionym wszelkich nadnaturalnych konotacji. Rnica midzy deistami a teistami polega na tym, i
Bg tych pierwszych nie wysuchuje modlitw, nie zajmuje si grzechami ani wyznaniami winy, nie czyta
w naszych mylach i nie ingeruje w bieg ziemskich spraw poprzez arbitralnie dokonywane cudy.
Natomiast od panteistw deici rni si tym, e ich Bg pozostaje jednak jak odrbn inteligencj o
24

* Ibid. s. 156 (przyp. tum.).

wymiarze kosmicznym, nie za do czego w zasadzie sprowadza si panteizm poetyck metafor

czy synonimem praw rzdzcych Wszechwiatem. Panteizm to w gruncie rzeczy taki nieco podrasowany
ateizm, podczas gdy deizm to rozwodniony teizm.
Mamy wszelkie powody, by uwaa synne bon moty Einsteina, jak Pan Bg jest wyrafinowany,
ale nie zoliwy", Pan Bg nie gra z nami w koci", Czy Bg, stwarzajc Wszechwiat, mia jaki
wybr?", za wypowiedzi panteistyczne; nie deistyczne, a ju na pewno nie teistyczne. Pan Bg nie gra z
nami w koci" oznacza tylko tyle, e losowo nie moe by zasad wszechrzeczy; pytanie, czy Bg mia
jaki wybr, tworzc Wszechwiat, to po prostu pytanie o to, czy pocztek Wszechwiata mg wyglda
inaczej. Bg Einsteina to swoista poetycka metafora. Podobnie jak Bg Stephena Hawkinga oraz
wikszoci fizykw, ktrym zdarza si od czasu do czasu odwoywa do religijnych metafor. Paul Davies
w ksice Plan Stwrcy 25 lokuje si gdzie pomidzy einsteinowskim panteizmem a do nieokrelonym
deizmem za co zreszt uhonorowany zosta Nagrod Templetona (jest to znaczna suma pienidzy,
ktr Fundacja Templetona co roku przyznaje tym naukowcom, ktrzy gotowi s powiedzie co dobrego
o religii).
Pozwol sobie moe podsumowa einsteinowsk religi jeszcze jednym cytatem z samego
Einsteina: Poczucie, e ponad wszystkim, czego moemy dowiadcza, jest te co, czego nasze umysy
nie potrafi ogarn, czego pikno i subtelno nie ukazuje si nam bezporednio i co z trudem poddaje
si refleksji, jest religijnoci. W tym sensie jestem czowiekiem religijnym". W takim sensie ja rwnie
jestem czowiekiem religijnym, z tym jedynie zastrzeeniem, e czego nasze umysy nie potrafi
ogarn" nie musi oznacza, i pozostanie to na zawsze niepojte". Wol jednak nie nazywa tego
religijnoci, gdy byoby to mylce. Wicej, byoby to szkodliwe, jako e dla olbrzymiej wikszoci
ludzi religijny" oznacza nadprzyrodzony". Doskonale wyrazi to Carl Sagan: [...] jeli pod pojciem
Boga" rozumie zestaw praw fizycznych, ktre rzdz Wszechwiatem, to taki Bg bez wtpienia
istnieje, ale trudno uzna go za emocjonalnie satysfakcjonujcego [..] Przecie nie ma sensu modli si
do prawa grawitacji".
Zabawne, ale podobne zdanie pado kiedy z ust wielebnego dr. Fultona J. Sheena, profesora
Catholic University of America, a to w ramach bezpardonowego ataku na Einsteina, rozptanego w 1940
roku po opublikowaniu artykuu, w ktrym zakwestionowa on ide osobowego Boga. Sheen tonem
penym sarkazmu spyta wwczas, czy ktokolwiek byby gotw odda ycie za Drog Mleczn.
Najwyraniej by wicie przekonany, e argument ten przemawia przeciwko, a nie za Einsteinem, gdy
nastpnie doda: W kosmicznej religii pana Einsteina jest w zasadzie jeden jedyny bd
niepotrzebnie umieci on liter s w rodku sowa".
Pogldy Einsteina oczywicie trudno uzna za komiczne, wolabym jednak, by fizycy nie
naduywali sowa Bg" w jego metaforycznym sensie. Oczywicie, metaforycznego i panteistycznego
Boga fizykw dziel lata wietlne od czytajcego w ludzkich mylach, karzcego za grzechy,
wysuchujcego modlitw i czynicego cuda Boga ksiy, muw i rabinw (jak i Boga w potocznym
rozumieniu). Niemniej wiadome zacieranie rnicy midzy tymi pojciami naleaoby, moim zdaniem,
traktowa jako akt zdrady intelektualnych standardw.
NIEZASUONY SZACUNEK

Bg urojony" w tytule mojej ksiki nie odnosi si do Boga Einsteina lub innych ludzi nauki, na
ktrych powoywaem si w poprzednim podrozdziale. Wanie dlatego musiaem zacz od odrnienia
religijnoci typu einsteinowskiego, by zwrci uwag, e czsto jest ona bezzasadnie przywoywana w
dyskusjach, a mao kto zdaje sobie spraw, na czym faktycznie polega. Zaatwiwszy definitywnie t
spraw, od tej chwili zajmowa si bd wycznie bogami nadnaturalnymi, spord nich za najlepiej
znany wikszoci moich czytelnikw jest bez wtpienia Jahwe, Bg Starego Testamentu. Zaraz do niego
przejdziemy, lecz nim zakocz ten wprowadzajcy rozdzia, musz wyjani jeszcze jedn rzecz, ktra
mogaby utrudnia waciwy odbir caej ksiki. To kwestia wraliwoci na uczucia drugiego czowieka.
Wierzcy czytelnicy mog si poczu uraeni moim wywodem i uzna, e nie traktuj z naleytym
25

* Warto zauway, e polski wydawca (skdind katolickie wydawnictwo Znak) zmieni tytu i z Umysu Boga" zrobi Plan
Stwrcy". Wydanie oryginalne zatytuowane byo The Mind of God. The Scientific Basis for a Rational World; wydanie polskie Plan stwrcy.
Naukowe podstawy racjonalnej wizji wiata (przyp. tum.).

szacunkiem ich najbardziej osobistych przekona (lub przekona innych). Szkoda, gdyby z tego wzgldu
ktokolwiek zrezygnowa z dalszej lektury, chciabym wic ju na wstpie postawi spraw jasno. Ot w
naszym spoeczestwie powszechnie (rwnie przez niewierzcych) akceptowany jest pogld, i
przekonania religijne to domena szczeglnie draliwa, wic naley je chroni grubym murem
wymuszonego szacunku; e przysuguje im nadzwyczajny immunitet niewystpujcy w adnej innej
sferze ycia spoecznego. Tu przed mierci Douglas Adams tak wietnie wyrazi to podczas
zaimprowizowanego wystpienia w Cambridge, e nigdy nie mog si powstrzyma si, by go nie
zacytowa:
Religia [...] ma w swoim centrum idee, ktre nazywamy witymi, uwiconymi albo podobnie.
[...] tak naprawd oznacza ona Oto idea albo pogld, o ktrym nie wolno ci mwi nic zego; po
prostu nie wolno. Dlaczego nie? Bo nie!". Jeeli kto gosuje na parti, ktrej jeste przeciwny,
moesz kci si z nim ile chcesz; wszyscy mog si kci, ale nikt nie poczuje si dotknity. Jeeli
kto uwaa, e naley podnie albo zmniejszy podatki, wolno ci si na ten temat spiera, jeli
jednak kto powie: Nie wolno mi w sobot wczy wiata", mwisz: wietnie, szanuj to". Co
dziwne, nawet mwic to, zastanawiam si, czy jest na sali jaki ortodoksyjny yd, ktry moe poczu
si obraony moimi sowami, a podczas wysuwania innych argumentw nie wpado mi do gowy
zastanawia si, czy jest kto z lewego skrzyda albo kto z prawego skrzyda [...].
Dlaczego cakiem uzasadnione jest popieranie Partii Pracy albo Partii Konserwatywnej,
Republikanw albo Demokratw, wyznawanie tego czy innego modelu gospodarki, wiara w
Macintosha zamiast w Windows, a posiadanie opinii o tym, jak zacz si wiat, kto stworzy
Wszechwiat nie bo to wite? [...] Przyzwyczailimy si nie kwestionowa idei religijnych,
bardzo jednak interesujce, jakie poruszenie wywouje Richard, kiedy to robi. Wszyscy dostaj szau,
poniewa nie wolno podobnych rzeczy mwi. Jeli jednak spojrze racjonalnie, nie ma adnego
powodu, dlaczego idee religijne nie powinny by tak samo przedmiotem dyskusji, jak wszelkie inne.
Poza tym, e jako wszyscy zaakceptowalimy, i nie powinno si tego robi 26.

Oto jeden z przykadw zdecydowanie nadmiernego szacunku, jaki nasze spoeczestwo ywi
wobec religii, dotykajcy zreszt bardzo istotnej sfery ycia. Ot wci najatwiej unikn powoania do
wojska, powoujc si na przekonania religijne. Czowiek moe by wybitnym filozofem moralnoci,
autorem nagradzanej rozprawy o okruciestwach wojny, a i tak przed komisj poborow bdzie si
musia gsto tumaczy, dlaczego to sumienie nie pozwala mu zabija. Tymczasem wystarczy, e kto
powie, e jedno (jeszcze lepiej oboje) z jego rodzicw byli kwakrami, i ma spraw z gowy. I zupenie
nieistotne, czy potrafi w ogle przekonujco uzasadni swoje pacyfistyczne pogldy. Ba! Moe nie mie
zielonego pojcia o kwakryzmie.
Na przeciwnym kracu natomiast mamy z kolei podszyt tchrzostwem niech do nazywania
rzeczy po religijnym imieniu, gdy mowa o stronach konfliktw zbrojnych. W Irlandii Pnocnej
eufemistycznie mwimy o nacjonalistach" i lojalistach", zamiast wprost o katolikach i protestantach.
Sam termin religia" jest praktycznie nieobecny w relacjonowaniu tego konfliktu nie ma wojny
religijnej, s tylko starcia midzy spoecznociami". Po angloamerykaskiej inwazji z 2003 roku Irak
sta si aren sekciarskiej wojny domowej midzy dwoma odamami islamu sunnitami i szyitami. Jak
nic, konflikt o podou czysto religijnym! A wemy na przykad Independent" z 20 maja 2006 roku i na
pierwszej stronie (w nagwku i w treci artykuu) przeczytamy o czystkach etnicznych". Przecie w tym
kontekcie etniczny" to oczywisty eufemizm. To, co obserwujemy w Iraku, to niewtpliwie czystki
religijne. Podobnie byo w przypadku powszechnego uywania okrelenia czystki etniczne" w
odniesieniu do byej Jugosawii chodzio o czystki religijne, w ktrych udzia brali prawosawni
Serbowie, katoliccy Chorwaci i muzumascy Boniacy5.
Ju wczeniej zwracaem uwag na bezzasadne uprzywilejowanie religii w publicznych dyskusjach
nad kwestiami etycznymi, toczonych tak w mediach, jak i na szczeblu rzdowym6. Gdy tylko wystpi
jakie kontrowersje zwizane z moralnoci seksualn bd z kwestiami reprodukcyjnymi, mona si w
lepo zaoy, e w przernych wanych komisjach zasid reprezentanci wszelkich moliwych wyzna
religijnych i oni bd si te przede wszystkim wypowiada w radiowych czy telewizyjnych panelach.

26

Douglas Adams oso zwtpienia, Zysk i S-ka, Pozna 2003, s. 151-152 (tekst przekadu musielimy nieco poprawi, aby sta si zrozumiay; przyp.
tum.).

Oczywicie nie postuluj, bymy, sprzeniewierzajc si wasnym wartociom, w jakikolwiek sposb

ograniczali swobod wypowiedzi tych ludzi. Tylko dlaczego jak jeden m ustawiamy si do nich w
kolejce, jak gdyby mieli w tych sprawach wicej do powiedzenia ni filozofowie moralnoci, prawnicy
specjalizujcy si wproblematyce rodzinnej czy te lekarze.
A oto kolejny aberracyjny wrcz przykad uprzywilejowania religii. 21 lutego 2006 roku Sd
Najwyszy Stanw Zjednoczonych, powoujc si na amerykask konstytucj, zadecydowa, e
czonkw pewnej kongregacji religijnej ze stanu Nowy Meksyk nie dotyczy prawo, ktremu
bezwzgldnie podlegaj wszyscy inni amerykascy obywatele, a mianowicie zakaz przyjmowania
rodkw halucynogennych7. Ot musimy wiedzie, e wyznawcy kocioa Centro Espirita Beneficiente
Uniao do Vegetal wierz, i osigaj kontakt z Bogiem jedynie po napiciu si rytualnego naparu
(herbatki") zwanego ayahuasca, ktry zawiera zakazany zwizek halucynogenny
dimetylotryptamin. Warto zauway, e dla sdu wystarczajce byo, i ci ludzie wierz, e rodek ten
wprowadza ich w stan wyszej wiadomoci. Nie musieli przedstawia na to adnych dowodw. Z kolei
istnieje mnstwo dowodw, e marihuana skutecznie eliminuje mdoci i inne przykre odczucia
wystpujce u chorych na raka poddanych chemioterapii. Jednake rok wczeniej, w 2005, tene sam Sd
Najwyszy, rwnie powoujc si na konstytucj, uzna, e pacjenci zaywajcy marihuan w celach
leczniczych maj by cigani na mocy prawa federalnego (i to nawet w tych nielicznych stanach, gdzie
terapia taka bya wczeniej uznawana za legaln). Religia zawsze gr! Czy mona sobie wyobrazi, by
jaki sd da wiar na przykad stowarzyszeniu mionikw sztuki, e ich zdaniem halucynogeny
pomagaj zrozumie malarstwo impresjonistyczne czy dziea surrealistw. Tymczasem gdy z takim
roszczeniem wystpuje Koci, znajduje posuch nawet w Sdzie Najwyszym. Oto potga religii jako
magicznego klucza otwierajcego wszystkie drzwi.
Siedemnacie at temu byem jednym z trzydziestu szeciu pisarzy i artystw, do ktrych New
Statesman" zwrci si z prob o napisanie apelu w obronie wybitnego pisarza Salmana Rushdiego8,
ktry za napisanie powieci oboony zosta przez imamw fatw, co faktycznie oznaczao wyrok
mierci. Rozsierdzony wyrazami zrozumienia" dla uraonych" uczu jakoby skrzywdzonych"
mahometan, jakie czsto paday wwczas ze strony przywdcw chrzecijaskich, a nawet niektrych
wieckich autorytetw, uyem nastpujcej analogii:
Gdyby rzecznicy apartheidu mieli do oleju w gowie, powinni stwierdzi o ile mi wiadomo,
byoby to twierdzenie prawdziwe e zgoda na mieszanie si ras jest sprzeczna z ich religi. Ich
oponenci w znakomitej wikszoci pooyliby wwczas uszy po sobie. I nie przyjmuj do
wiadomoci, e jest to z mojej strony nieuczciwy argument, bo przecie apartheid nie ma adnych
racjonalnych podstaw. Wszak sednem religii jest wanie niezaleno od racjonalnego osdu, to ona
sama jest rdem wasnej potgi i chway. Od wszystkich innych wymaga si przedstawienia silnych
argumentw na obron swoich przesdw, ale gdy tylko poprosimy osob wierzc, by sprbowaa
jako uzasadni sw wiar, z miejsca okae si, e oto naruszylimy jej wolno religijn".

Nie zdawaem sobie wwczas sprawy, e z czym podobnym spotyka si te bdziemy w XXI
wieku. Los Angeles Times" z 10 kwietnia 2006 roku informuje, e na wielu amerykaskich kampusach
grupy chrzecijaskich studentw pozywaj do sdu wadze swoich uczelni za wprowadzanie przepisw
antydyskryminacyjnych, w tym zakazu przeladowania i obraania homoseksualistw. Zreszt nie tylko
studenci w 2004 roku James Nixon, dwunastolatek z Ohio, uzyska sdow zgod na przychodzenie do
szkoy w T-shircie z napisem Homoseksualizm to grzech, islam to kamstwo, aborcja to morderstwo.
Biae jest biae, a czarne jest czarne"9. Wczeniej szkoa zakazaa mu noszenia tego podkoszulka, ale
wtedy rodzice pozwali dyrekcj szkoy do sdu. Gdyby w swojej skardze powoali si na wolno sowa,
jak gwarantuje pierwsza poprawka do amerykaskiej konstytucji, proces dotyczyby kwestii sumienia.
Nie zrobili tego prawnicy Nixonw odwoali si do konstytucyjnie zagwarantowanej wolnoci
wyznania. Ich uwieczony sukcesem pozew uzyska pene poparcie Alliance Defense Fund of Arizona,
organizacji, ktra deklaruje jako swj cel wspieranie prawnej batalii o wolno religijn".
Wielebny Rick Scarborough, ktry osobicie zaangaowa si w wiele podobnych spraw
wytaczanych przez chrzecijan dajcych uznania religii jako prawnej podstawy dyskryminacji
homoseksualistw (i innych grup), okreli t fal pozww mianem XXI-wiecznej kampanii na rzecz
praw czowieka": chrzecijanie upominaj si o swe prawo do bycia chrzecijaninem"10. Wyjani raz
jeszcze gdyby ci ludzie upominali si o prawo do wolnoci wypowiedzi, pewnie, acz, nie ukrywam, e

z ociganiem, stanbym po ich stronie. Ale im chodzi o co zupenie innego. Prawo do bycia
chrzecijaninem" to dla nich prawo do wtykania nosa w prywatne ycie innych ludzi. Pozew o uznanie
prawa do dyskryminowania homoseksualistw zoony by jako skarga na rzekom dyskryminacj na tle
wyznaniowym. I amerykaski system prawny to dopuszcza! Nikt wiele nie zdziaa, mwic: Nie moesz
mi zabroni obraania homoseksualistw, bo to narusza moj wolno przesdw", ale jeli tylko
stwierdzi, e narusza to jego wolno wyznania... Zgadnijcie, co si stanie.
1 znw okae si, e religia ma moc niemal magiczn.
Pozwol sobie zakoczy ten rozdzia opisem konkretnego przypadku, ktry wymownie ilustruje
zdecydowanie nadmierny respekt, jakim obdarzamy religi; znacznie przewyszajcy szacunek, jaki
winnimy okazywa innym ludziom i ich sprawom. Caa afera wybucha w lutym 2006 roku. We
wrzeniu poprzedniego roku duska gazeta Jyllands-Posten" opublikowaa dwanacie karykatur proroka
Mahometa. Przez trzy bite miesice niewielka grupka mieszkajcych na stae w Danii muzumanw (pod
wodz dwch imamw, ktrzy kiedy uzyskali w tym kraju azyl11) wytrwale i systematycznie dokadaa
wszelkich stara, by wzbudzi wite oburzenie" wyznawcw islamu na caym wiecie. Pod koniec
2005 roku owi niegodziwi azylanci udali si w podr do Egiptu, wiozc ze sob kompletne dossier,
ktre nastpnie zostao skopiowane i rozkolportowane po wszystkich krajach islamskich, w tym co
odegrao istotn rol w Indonezji. Owo dossier zawierao ca mas kompletnie faszywych
informacji, na przykad o rzekomym przeladowaniu muzumanw w Danii, czy te (co ju byo w peni
wiadom manipulacj), e Jyllands-Posten" to gazeta rzdowa. Byy w nim reprodukcje nie tylko
dwunastu karykatur, ktre duska gazeta opublikowaa kilka miesicy wczeniej, ale i trzy inne
wizerunki, niewiadomego pochodzenia, ale na pewno niemajce najmniejszego zwizku z Dani. W
odrnieniu od oryginalnych obrazkw, te trzy dodatkowe rzeczywicie byy obraliwe a raczej
byyby, gdyby, co twierdzia islamska propaganda, faktycznie przedstawiay Mahometa. Najwiksze
szkody poczyni jeden z nich, nawet nie rysunek, lecz przefaksowana fotografia brodatego mczyzny w
masce o ksztacie wiskiego ryja. Pniej okazao si, e byo to zdjcie wykonane przez fotoreportera z
Associated Press na zorganizowanym podczas jarmarku w jednej z francuskich wiosek konkursie na
najlepsze naladowanie wiskiego kwiku12. W kadym razie fotografia nie miaa absolutnie nic
wsplnego ani z prorokiem Mahometem, ani z islamem, ani z Dani, niemniej muzumascy aktywici
podczas swej obliczonej na wywoanie jak najwikszej awantury wyprawy do Kairu dawali
niedwuznacznie do zrozumienia, e ten zwizek istnieje... Skutki byy do przewidzenia.
Starannie prowokowane gniew i oburzenie znalazy sw wybuchow kulminacj w pi miesicy po
opublikowaniu karykatur. Demonstranci w Pakistanie i Indonezji zaczli pali duskie flagi (zaiste
ciekawe, skd je mieli?) i pojawiy si histeryczne dania, by duski rzd wystosowa oficjalne
przeprosiny. (Przeprosiny?! Za co? Rzd tych karykatur ani nie narysowa, ani nie opublikowa.
Duczycy po prostu yj w kraju, gdzie panuje wolno prasy ale to wikszoci obywateli krajw
islamskich raczej trudno poj.) Wkrtce potem gazety w Norwegii, Niemczech, Francji, a nawet w
Stanach Zjednoczonych 27* (ale znamienne, e nie w Wielkiej Brytanii!) przedrukoway oryginalne
karykatury w gecie solidarnoci z Jyllands-Posten", co tylko jeszcze dolao oliwy do ognia. Ogoszono
bojkot duskich towarw, obywatele Danii (a w istocie wszystkich krajw Zachodu) stali si obiektem
fizycznych atakw. W Pakistanie podpalono chrzecijaskie kocioy (w ogle z Dani, a nawet Europ,
niepowizane). W Libanie zgino dziewi osb, gdy sfanatyzowany motoch zaatakowa i podpali
woski konsulat w Benghazi. German Greer napisa wtedy, e jedyna rzecz, jak ci ludzie uwielbiaj i
potrafi robi, to niszczycielska anarchia13.
Pewien pakistaski imam wyznaczy nagrod w wysokoci miliona dolarw za gow duskiego
rysownika". Nie wiedzia nawet, e rysownikw byo a dwunastu. Bardzo moliwe zreszt, e nie
zdawa sobie te sprawy, e trzy najbardziej obraliwe wizerunki nie miay nic wsplnego z JyllandsPosten" (a swoj drog ciekawe, skd wziby ten milion). W Nigerii muzumanie protestujcy przeciw
duskim karykaturom zaczli podpala chrzecijaskie kocioy i z maczetami rzucili si na
chrzecijaskich przechodniw. Kilku czarnych Nigeryjczykw zostao rozsiekanych na kawaki.

27

Poniewa by moe nie wszyscy pamitaj, warto przypomnie, e w Polsce karykatury przedrukowaa wycznie Rzeczpospolita" (z
w peni politycznie poprawnym" komentarzem odredakcyjnym), ale i tak jej redaktor naczelny, Grzegorz Gauden, musia si z tego powodu
gsto tumaczy. Z kolei wczesny premier Kazimierz Marcinkiewicz poczu si w obowizku przeprosi muzumanw za t potworn
zbrodnie". enujce (przyp. tum.).

Jednemu chrzecijaninowi naoono opon, polano benzyn i podpalono. W tym samym czasie
demonstracje odbyway si te na terenie Wielkiej Brytanii. Na zdjciach z tych manifestacji wida ludzi
z transparentami Zabi tych, ktrzy obraaj islam", Europo zapacisz za to! Zemsta nadchodzi!"
{Europe you will pay: Demolition is on its way) i Uci gow kademu, kto obraa islam". Na szczcie
nasi politycy szybko nam wyjanili, e islam jest religi pokoju i miosierdzia.
Ju po opadniciu gwnej fali zamieszek dziennikarz Andrew Mueller przeprowadzi wywiad z sir
Iqbalem Sacranie14, uchodzcym za najbardziej umiarkowanego spord przywdcw spoecznoci
brytyjskich muzumanw. Moe i jest on umiarkowany jak na standardy islamskie, ale trudno zapomnie,
e gdy Salman Rushdie zosta skazany na mier za napisanie powieci, sir Iqbal indagowany na t
okoliczno owiadczy: Kara mierci to dla niego za mao!". Jake sromotny zachodzi tu kontrast z jego
poprzednikiem, nieyjcym ju dr. Zakim Badawim ten odwany czowiek zaoferowa wwczas
Rushdiemu schronienie we wasnym domu. Podczas wywiadu Sacranie tumaczy Muellerowi, jak bardzo
przeja go sprawa duskich karykatur. Mueller te si nimi przej, ale z innych wzgldw: Martwi
mnie ta absurdalna i zupenie nieproporcjonalna reakcja na kilka niezbyt miesznych rysunkw
opublikowanych w jakiej skandynawskiej gazetce. Moe to wiadczy, e istotnie [...] islam i Zachd s
fundamentalnie odmienne". Pniej Sacranie chwali brytyjsk pras za nieprzedrukowanie karykatur,
Mueller jednak wyrazi podejrzenie, e ta postawa naszych gazet bya nie tyle wyrazem troski o uczucia
muzumanw, ile wynikaa z obawy przed powybijanymi oknami".
W dalszej czci programu Sacranie wyjania, e Osoba Proroka, niech spoczywa w pokoju, jest
otaczana w wiecie muzumaskim tak gbok czci, tak wielk mioci i uczuciem, e wrcz nie
sposb wyrazi tego sowami. To kto wicej ni twoi rodzice, twoi najblisi, twoje dzieci. To jest
nieodczna cz naszej wiary. A poza tym nauka islamu zakazuje sporzdzania jakichkolwiek
wizerunkw Proroka". Mueller skomentowa t wypowied nastpujco:
[Sowa Sacraniego] wskazuj, e wartoci, jakie gosi islam, uznawane s za waniejsze od
wszelkich innych wartoci zgodzi si z tym zapewne kady muzumanin, podobnie jak kady
wyznawca jakiejkolwiek innej religii jest przekonany, e jedynie jego wiara jest prawd i wiatem.
Jeeli ludzie chc kocha jakiego kaznodziej z VII wieku bardziej ni wasn rodzin, wolno im.
Ale nie wolno zmusza nikogo innego, by traktowa co takiego powanie [...].

Tyle e jeli kto nie traktuje czego takiego" powanie i nie okazuje naleytego szacunku",
naraa si na fizyczne niebezpieczestwo i to powaniejsze, ni grozi mogo czowiekowi ze strony
jakiejkolwiek religii od czasw redniowiecza. Mona si oczywicie zastanawia, po co caa ta przemoc,
skoro jak zauway Mueller Jeli ktrykolwiek z tych waszych baznw miaby cho dbo racji, to
przecie rysownicy i tak trafi do pieka. Czy to nie wystarczy? A jeli naprawd uwaacie to za
zniewaanie muzumanw, to radz poczyta raporty Amnesty International dotyczce Syrii czy Arabii
Saudyjskiej".
Wielu ludzi zwrcio rwnie uwag na radykalny kontrast midzy histeryczn reakcj
muzumanw a gotowoci arabskich mediw do publikowania stereotypowych antysemickich karykatur.
wiat obiega na przykad fotografia odzianej w czarn parand i czarczaf uczestniczki jednej z
antyduskich manifestacji w Pakistanie, ktra dzierya wielki transparent z napisem Niech Bg
bogosawi Hitlera".
W odpowiedzi na cae to sztucznie rozptane szalestwo porzdne liberalne gazety potpiy przemoc
i deklamoway formuki o wolnoci sowa. Jednoczenie wyraziy szacunek" i wspczucie" dla
muzumanw, ktrzy jakoby bardzo ucierpieli" z powodu krzywdy" i obrazy", jaka ich dotkna. Jakie
cierpienie? Jaka krzywda? Przecie nikt nikomu nie zada adnego blu, nie byo najmniejszej przemocy.
Wszystko sprowadzao si do kilku kropli drukarskiej farby w gazecie, o ktrej nikt poza Dani nikt by
nigdy nie usysza, gdyby nie perfidnie sterowana kampania podburzania i siania zamtu.
Oczywicie nie jestem zwolennikiem obraania kogokolwiek dla zasady. Tyle e wci intryguje
mnie i napawa zdumieniem nadmierne uprzywilejowanie religii w naszych skdind wieckich
spoeczestwach. W kocu kady polityk musi pogodzi si z tym, e jego gba znajdzie si czasem na
nawet bardzo zoliwych karykaturach i nikt nie bdzie wznieca burd w obronie jego dobrego imienia".
C takiego jest w religii, e przyznajemy jej tak wyjtkowy status? Jak uj to H.L. Mencken:

Powinnimy szanowa pogldy religijne naszych blinich, ale tylko w takim sensie i do takiego stopnia,
do jakiego szanujemy czyje przekonanie, e jego ona jest pikn kobiet, a dzieci s bardzo mdre".
To wanie owo niedorzeczne zaoenie, i religii naley si nadzwyczajny szacunek, zmusza mnie
do opatrzenia mojej ksiki pewn wan deklaracj ot absolutnie nie jest moim celem obraanie
czyichkolwiek uczu, ale nie zamierzam te obchodzi si z religi w aksamitnych rkawiczkach i
stosowa wobec niej jakiejkolwiek taryfy ulgowej.

Rozdzia drugi
HIPOTEZA BOGA
Religia jednego wieku staje si literack rozrywk wiekw nastpnych.
Ralph Waldo Emerson
Bg Starego Testamentu to chyba jeden z najmniej sympatycznych bohaterw literackich: zawistny
(i dumny z tego), maostkowy i niesprawiedliwy typ, z mani na punkcie kontrolowania innych i
niezdolny do wybaczania, mciwy i dny krwi zwolennik czystek etnicznych, mizogin, homofob i
rasista, dzieciobjca o skonnociach ludobjczych (oraz morderca wasnych dzieci przy okazji),
nieznony megaloman, kapryny i zoliwy tyran. Ci z nas, ktrzy od najwczeniejszego dziecistwa si z
nim stykaj, nie dostrzegaj tego horroru. Dopiero bogosawiona niewiedza stwarza odpowiedni
perspektyw. Syn Winstona Churchilla, Randolph, jako zdoa przetrwa bez znajomoci Pisma a do
czasw wojny, a dokadnie do chwili, gdy jego brat i Evelyn Waugh (ktrzy najwyraniej chcieli
spokojnie pogada) namwili go na szczeglny zakad na pewno nie zdoa przeczyta caej Biblii
przez jedn noc! Rezultat, niestety, nie by taki, jak oczekiwalimy. Randolph nigdy wczeniej nie czyta
ani kawaka Biblii i teraz lektura podekscytowaa go niepomiernie. Co chwila odczytywa nam na gos
jaki fragment z komentarzem: Id o zakad, e nie wiedzielicie, e to z Biblii albo z rechotem
przekada kolejn kartk, mamroczc pod nosem: 0 Boe, ale z tego Boga kawa sukinsyna"16.
Thomas Jefferson bez wtpienia bardziej oczytany mia podobne odczucia: Bg Mojesza to istota
o strasznym charakterze okrutna, mciwa, kapryna i niesprawiedliwa".
Oczywicie byoby wrcz nieuczciwoci atakowa tak atwy cel. Hipotezy Boga nie powinno si
podpiera (ani obala) za pomoc najpaskudniejszej chyba inkarnacji tej istoty, czyli Jahwe, ani te jego
do mdego przeciwiestwa, czyli chrzecijaskiego sodkiego Jezuska"28*. Zreszt ta ciapowata
persona wicej ma w sobie z wyobrae swoich wiktoriaskich wyznawcw ni z samego Chrystusa.
(Czy mona sobie wyobrazi sobie co bardziej ckliwego i nawymiotnego ni synna fraza Christian
children all must be / Mild, obedient, good as he" 29** pani C.F. Alexander?). Tak wic nie bd tu
zajmowa si jakimikolwiek szczeglnymi kwalifikacjami Jahwe, Jezusa, Allaha, ani adnego innego
konkretnego boga, choby Baala, Zeusa czy Wotana. Sformuuj Hipotez Boga znacznie ostroniej:
istnieje nadludzka, nadnaturalna inteligencja, ktra w zamierzony sposb zaprojektowaa i stworzya
Wszechwiat i wszystko, co w nim istnieje, w tym rwnie nas. Celem mojej ksiki jest obrona
przeciwstawnej opinii: jakakolwiek twrcza inteligencja, wystarczajco zoona, by cokolwiek
zaprojektowa, moe powsta wycznie jako produkt kocowy rozbudowanego procesu stopniowej
ewolucji.
Twrcze inteligencje jako efekty ewolucji w sposb oczywisty i konieczny mog pojawi si
we Wszechwiecie do pno, a zatem nie mog by odpowiedzialne za jego zaprojektowanie. Bg, w
znaczeniu zdefiniowanym powyej, jest urojeniem, a jak poka w kolejnych rozdziaach, jest urojeniem
niebezpiecznym.
Nie powinno stanowi zaskoczenia, e Hipoteza Boga, jako twierdzenie oparte raczej na lokalnej
tradycji i indywidualnych wiadectwach (objawieniach), pojawia si w wielu wersjach. Historycy religii
uznaj, e istnieje uniwersalny wzorzec rozwoju od plemiennego animizmu, poprzez politeizm (jaki
wyznawali Grecy, Rzymianie czy wikingowie) po monoteizm judaizm i jego pochodne:
chrzecijastwo i islam.
POLITEIZM
28

* W oryginale Gentle Jesus meek and mild (Dobry Jezu, potulny i agodny). Tytu bardzo znanego wierszyka religijnego dla dzieci,
ktry niejaki Charles Wesley (skdind brat twrcy metodyzmu, Johna przyp. red.) napisa w roku 1742. Dzieko to doczekao si licznych
przekadw i co najmniej dwukrotnie opracowania muzycznego (muzyk do wiersza napisa nawet Carl Maria von Weber). Do dzi utwr jest
czsto wykonywany, zwaszcza w Kociele metodystw (przyp. tum.).
29

** Fragment znanej i wykonywanej do dzi wczesnowiktoriaskiej (1842) koldy Once in Royal Dauid's city. Ba! na swoich
koncertach pie t wykonywa nawet Rick Wakeman i zesp Jethro Tull (przyp. tum.).

Nie jest jasne, dlaczeg to przejcie od polido monoteizmu miaoby by przejawem oczywistego
postpu. Tak si jednak powszechnie przyjmuje hipoteza ta skonia Ibn Warraqa, autora ksiki Why I
Am Not a Muslim [Dlaczego nie jestem muzumaninem], do stwierdzenia, e, jeeli tak, to monoteizm
skazany jest na redukcj kolejnego boga i tym samym stanie si ateizmem. Z kolei Catholic
Encyclopedia, nie rnicujc niepotrzebnie, odrzuca politeizm i ateizm jednym tchem: Dogmatyczny
ateizm, jako koncepcja wewntrznie sprzeczna, de facto nigdy nie zyska znaczcego poparcia. Natomiast
politeizm, jakkolwiek atwo zdobywa popularno wrd mas, nie jest w stanie usatysfakcjonowa
umysu filozofa"17.
Jeszcze do niedawna w monoteistyczny szowinizm by nawet elementem systemu prawnego Anglii
i Szkocji. Kocioy politeistyczne nie miay w tych krajach statusu umoliwiajcego przekazywanie im
zwolnionych od podatku darowizn na dziaalno charytatywn, podczas gdy akcje dobroczynne
promujce religie monoteistyczne korzystay z wszelkich przywilejw, a co wicej, zwolnione byy z
obowizku bardzo szczegowej sprawozdawczoci, ktry skdind najzupeniej susznie spoczywa
na organizacjach wieckich korzystajcych z ulg podatkowych. W pewnym momencie prbowaem
nawet przekona jednego z czonkw szanowanej brytyjskiej wsplnoty hinduistycznej, e kategorycznie
powinni rozpocz akcj obywatelskiego protestu przeciw tej snobistycznej dyskryminacji politeizmu.
Oczywicie o wiele lepiej byoby w ogle zakaza promowania instytucji religijnych poprzez
szczeglny status podatkowy. Byoby to bardzo korzystne dla spoeczestwa, zwaszcza w Stanach
Zjednoczonych, gdzie ilo wolnych od podatku pienidzy, wysysanych przez rne kocioy i
nabijajcych kabz i tak nieziemsko ju nadzianym teleewangelistom, wrcz woa o pomst do nieba.
Niejaki, nomen omen, Ora Roberts owiadczy raz swoim widzom, e Bg go zabije, jeli nie zbierze
natychmiast omiu milionw dolarw. Niewiarygodne, ale to podziaao! Osiem milionw! Bez podatku!
I bez nich zreszt Roberts ma si niele, podobnie jak Ora Roberts University w Tulsie (Oklahoma).
Same budynki uczelni warte s ponad wier miliarda dolarw. Bg zreszt osobicie wzi je w
posiadanie z takimi oto sowy: Wychowaj swych studentw tak, by zawsze syszeli Mj gos, by poszli
tam, gdzie Moje wiato ledwo si tli, gdzie sowa Moje sabo s syszalne, gdzie moc Ma nie jest jeszcze
znana, choby mieli dotrze na najdalsze krace Ziemi. A ich dzieo przeronie ciebie, i w tym Moja
rado".
A tak na marginesie gdyby mj wyimaginowany hinduistyczny znajomy skierowa spraw do
sdu, mgby spokojnie zastosowa znan strategi: Jeli nie moesz ich pobi, docz do nich".
Wystarczyoby owiadczenie, e jego politeizm tak naprawd jest monoteizmem w przebraniu. Wszak
jest tylko jeden Bg Brahma Kreator. Wisznu, Bg ycia i Podtrzymania, Siwa, Bg aski i
Miosierdzia, boginie Saraswati, Lakszmi i Parwati (anielskie maonki Brahmy, Wisznu i Siwy), Bgso Ganea i setki innych bogw to tylko rne manifestacje i inkarnacje jedynego Boga.
Chrzecijanie powinni ciepo przyj tak sofistyk. Wszak w redniowieczu morze atramentu (o
krwi nie wspominajc) wylano, by wyjani tajemnic" Trjcy witej i zgnie liczne herezje, takie jak
choby ariaska. Ariusz z Aleksandrii w IV wieku naszej ery zaprzeczy konsubstancjonalnoci (czyli
identycznoci substancji, esencji) Chrystusa i Boga. O co w tym chodzi, spytacie zapewne. Jakiej
substancji"? Co to jest ta esencja"? Trudno powiedzie to chyba jedyna rozsdna odpowied.
Niemniej ta kontrowersja gboko podzielia chrzecijastwo na prawie cae stulecie, a wreszcie cesarz
Konstantyn kaza spali wszystkie kopie pism Ariusza. Dzielenie wosa na czworo jako geneza podziaw
w chrzecijastwie to dla teologii rzecz cakiem normalna.
No bo w kocu czy my mamy jednego Boga w trzech czciach, czy trzech Bogw w jednym?
Catholic Encyclopedia autorytatywnie rozstrzyga za nas ten problem, stwierdzajc:
Jest tylko jeden Bg w trzech Osobach Boskich: Ojca, Syna i Ducha witego i kada z tych
Osb zachowuje pen odrbno od pozostaych. Tak wic, zgodnie ze sowami atanazjaskiego
wyznania wiary: Ojciec jest Bogiem, Syn jest Bogiem i Duch wity jest Bogiem, lecz nie s oni
trzema Bogami, lecz jednym Bogiem.

(bez wtpienia fragment ten stanowi arcydzieo teologicznego rozumowania i rozwiewa wszelkie
wtpliwoci). Na wypadek, gdyby jednak co jeszcze byo niezrozumiae, Encyclopedia cytuje dalej
teologa z III w, w Grzegorza Cudotwrc:

W Trjcy nie ma nic stworzonego, nic suebnego, nic dodanego, czego by przedtem nie byo, a
dopiero pniej przybyo. Tak wic nigdy nie brakowao Ojcu Syna, ani Synowi Ducha, ale zawsze ta
sama Trjca nieodwracalna i nieodmienna 30*.

Nie wiem, jakim cudom w. Grzegorz zawdzicza swj przydomek, ale na pewno nie byy to cuda
uczciwej i klarownej argumentacji. Ten cytat stanowi jednak doskona ilustracj obskurantyzmu teologii,
ktraw odrnieniu od nauk cisych i wikszoci innych dziedzin nauki praktycznie nie rozwina
si po wieku XVIII. Thomas Jefferson (jak czsto) mia racj, gdy stwierdzi: Wydrwienie to jedyna
bro, jak przeciwstawi moemy niezrozumiaym, mtnym pogldom. Dowolna idea musi mie nadany
wyrany ksztat, by rozum mg si z ni zmierzy, a aden czowiek nigdy nie sformuowa jasno idei
Trjcy witej. To jaka abrakadabra, stworzona przez szarlatanw mienicych si kapanami Jezusa".
W tym miejscu nie mog pomin jeszcze jednej kwestii. Ot chciabym zwrci uwag
czytelnikw na t wynios i aroganck pewno siebie, z jak formuowane s najrniejsze religijne
sdy, na ich olbrzymi szczegowo i to w sprawach, w ktrych nie ma i by nie moe adnych
dowodw. Moe to wanie dlatego, i nie mona dowie opinii teologicznych, wszelkie, najdrobniejsze
nawet rnice zda prowadz do wybuchw tak wielkiej wrogoci, zwaszcza za tyczy to o czym
wiadcz chociaby losy herezji ariaskiej odmiennoci sdw o naturze Trjcy witej.
Jefferson drwi sobie z doktryny, jak to okreli, trzech Bogw", przy okazji krytyki kalwinizmu.
Tymczasem jeszcze dalej w tym nawracajcym flircie z politeizmem poszed Koci rzymskokatolicki,
tu mamy ju wrcz inflacj boskoci. Do Trjcy docza bowiem Maria, Krlowa Niebieska", bogini w
kadym aspekcie poza samym mianem, ktra, choby jako adresatka modlitw, niewiele ustpuje samemu
Panu Bogu. Panteon powiksza te caa ogromna rzesza witych, ktrych moc wstawiennicza czyni
niemal pbogami, jako e zdaniem wiernych (i samego Kocioa) warto si zwraca do nich o pomoc w
ramach przypisanych im specjalizacji. W witrynie Catholic Community Forum" potrzebujcy mog
znale list 5120 witych18 i przyporzdkowane im domeny. List otwiera wity Afron, patron
stranikw wiziennych, zamyka za wita Zyta, ktrej specjalnoci s panny suce 31*.
Nie moemy te pomin czterech Chrw Anielskich i dziewiciu ksit tyche; po kolei:
Serafiny, Cherubiny Trony, Panowania, Cnoty, Potgi, Ksistwa, dalej Archanioowie (to szara
najwysza) i wreszcie zwykli Anioowie, do ktrego to grona naley na przykad nasz najbliszy
przyjaciel, wiecznie nad nami czuwajcy Anio Str. Co mnie osobicie najbardziej zadziwia w
katolickiej mitologii, to nawet nie jej niewyobraalna kiczowato, ale raczej szokujca nonszalancja, z
jak ludzie j wzbogacaj o najdrobniejsze detale. To doprawdy bezwstydna wynalazczo.
Papie Jan Pawe II stworzy wicej witych ni wszyscy jego poprzednicy przez ostatnie siedem
stuleci razem wzici, szczegln sympati ywi za do Dziewicy Maryi. Jego politeistyczne cigotki
ujawniy si w dramatycznych okolicznociach. W roku 1981 w Rzymie dokonano zamachu na papiea, a
swoje ocalenie Jan Pawe II przypisa wstawiennictwu Matki Boej Fatimskiej. Jedna rka trzymaa
pistolet, a inna prowadzia kul" powiedzia pniej. Kto mgby, co prawda, spyta, dlaczego nie
poprowadzia jej tak, by pocisk w ogle chybi. Kto inny mgby napomkn, e zesp chirurgw,
ktrzy przez sze godzin operowali papiea, te zasuguje na pewn wdziczno cho zapewne
matczyna do kierowaa rwnie ich skalpelami. Ale najwaniejsze w tym wszystkim jest, e zdaniem
papiea to nie po prostu Matka Boa prowadzia kul". To konkretnie Matka Boa Fatimska! A co
robiy w tym czasie Najwitsza Panienka z Lourdes, Nasza Pani z Gwadelupy, Matka Boa z
Medjugorje, Matka Boska z Akity, Matka Boa z Zeitoun, Dziewica z Garabandal, Matka Boa z Knock
czy akurat miay inne sprawy na gowie?
Jak Grecy, Rzymianie czy wikingowie radzili sobie z takim politeologicznymi zagadkami? Czy
Wenus to po prostu drugie imi Afrodyty, czy te to dwie rne boginie? Czy Thor biegajcy z wielkim
motem to inkarnacja Wotana, czy te cakiem osobny bg? A kogo to tak naprawd obchodzi! Zycie jest
30

* Cyt. za: Wodzimierz Bednarski, W obronie wiary, http://watchtower.org.pl/w_obronie_wiary-16.php(przyp. tum.).

31

* wita Zyta, bdmy rzetelni, zamyka list wici patroni naszych imion (http://patroni.w.interia.pl/). Polska lista jest, niestety, nieco
krtsza, a poza tym profesor Dawkins byl w wygodniejszej sytuacji, na stronach Catholic Community Forum mona bowiem przesortowa
alfabetycznie nie tylko list imion katolickich witych, ale rwnie przypisane im patronaty". Dziki temu wierni mog bez kopotu znale
odpowiedzialnych za ofiary molestowania (abuse victim), anorektykw i handlarzy broni (arms dealers), by zacz od a" (przyp. tum.).

za krtkie, by powica je na rozmylanie nad tym, czym rni si jeden wytwr wyobrani od drugiego.
Zajem si tu politeizmem tylko po to, by unikn oskarenia, e go pominem, ale ju starczy. W
dalszej czci tekstu, po prostu dla zwizoci, wszelkiego typu bstwa, obojtne, czy poli-, czy
monoteistyczne, okrela bd mianem Boga". Jestem te wiadomy, e Bg Abrahama jest (agodnie
mwic) agresywnym samcem, i tym faktem rwnie bd si kierowa, uywajc odpowiednich
zaimkw. Co prawda niektrzy bardziej wyrafinowani teolodzy pisz ju o bezpciowym Bogu, niektre
feministyczne teoloki za prbuj dochodzi rekompensaty wielowiekowej niesprawiedliwoci,
oznajmiajc, e Stwrczyni bya Ona, ale w sumie, czy naprawd jest jaka rnica midzy
nieistniejcym mczyzn a nieistniejc kobiet. Cho z drugiej strony nie wykluczam, e w tej
egzotycznej krzywce feminizmu i teologii pe moe by rzeczywicie atrybutem istotniejszym ni
istnienie.
Zdaj sobie spraw, i krytycy religii mog by atakowani pod pretekstem, e pomijaj wielk
zoono i rnorodno ludzkich tradycji i pogldw, ktre mona nazwa religiami. Prace
antropologw, ksiki takie jak Zota ga sir Jamesa Frazera, Religion Expained Pascala Boyera czy In
Gods We Trust Scotta Atrana w sposb wrcz fascynujcy dokumentuj cae bogactwo ludzkich
przesdw i rytuaw w tej sferze. Lektura tych dzie to doskonaa metoda, by wzbudzi w sobie podziw
dla ludzkiej atwowiernoci. Ale moja ksika stawia sobie inny cel. Potpiam wiar w ponadnaturalne
we wszystkich jej przejawach, a ten projekt mona zrealizowa najefektywniej, koncentrujc si na
formach kultu najlepiej znanych moim czytelnikom, na tych, ktre najgroniej atakuj nasze
spoeczestwo. Wikszo spord tych, ktrzy sign do tej ksiki, wychowana zostaa w jednej z
trzech wielkich" wspczesnych religii monoteistycznych (czterech, jeli wliczamy rwnie
mormonw), z ktrych wszystkie odwouj si do tradycji mitycznego patriarchy Abrahama. O tej
wanie tradycji naley pamita, czytajc dalsze czci ksiki.
Nadszed te czas (w sumie rwnie dobry, jak kady inny), by uprzedzi jedn z tak
nieuchronnych, jak to, e po dniu nastaje nocreakcji, z jak moe spotka si ta ksika. Ot zapewne
usysz, e Bg, w ktrego nie wierzy Dawkins, to Bg, w ktrego ja te nie wierz! Przecie ja wcale
nie wierz w jakiego starszego pana z dug brod, zasiadajcego w niebie!". To prawda, staruszek ten
jest w pewnym sensie postaci rwnie nieistotn, jak to, jakiej dugoci ma brod. Ale owa nieistotno
ma bardzo niedobre konsekwencje. Niewyobraalna gupota tego obrazu jest bowiem wiadomie
obliczona na to, by odwrci uwag od faktu, i to, w co wierzy mj hipotetyczny krytyk, jest w istocie
rwnie gupie. Doskonale wiem mgbym mu odpowiedzie e nie wierzysz w brodatego staruszka
zasiadajcego na oboczku, zostawmy go wic w spokoju. Celem mojego ataku nie jest aden konkretny
Bg czy bogowie. Atakuj Boga, wszystkich bogw, wszystko i cokolwiek nadnaturalnego, gdziekolwiek
i kiedykolwiek zostao (lub jeszcze zostanie) wynalezione.
MONOTEIZM

Wielkim i nienazwanym zem, jakie tkwi w centrum naszej kultury, jest monoteizm. Z wywodzcego si z
barbarzyskiej Epoki Brzu tekstu znanego jako Stary Testament wyoniy si antyludzkie religie: judaizm, chrzecijastwo i
islam. To religie boga mieszkajcego w niebie. To religie w dosownym sensie patriarchalne Bg jako Wszechmocny Ojciec.
Za spraw tego Boga i jego ziemskich mskich delegatw od dwch tysicy lat kobiety w tych krajach musz znosi ycie w
pogardzie.
Gore Vidal

Najstarsz z trzech religii Abrahama (i przy okazji bezdyskusyjnym przodkiem dwch pozostaych)
jest judaizm, ktry pierwotnie by lokalnym plemiennym kultem wyjtkowo antypatycznego bstwa
cierpicego na chorobliw wrcz obsesj na tle restrykcji seksualnych. Ten otoczony smrodem palonego
misa zwierzt ofiarnych Bg by przewiadczony o wasnej wyszoci nad rywalizujcymi z nim innymi
bogami, podobnie jak o wyjtkowoci wybranego przez siebie plemienia pustynnych nomadw. Pniej,
w czasie, gdy Palestyna znajdowaa si pod rzymsk okupacj, Pawe z Tarsu utworzy sekt chrzecijan
ju nie tak bezlitonie monoteistyczn i bardziej otwart na ydw z caego wiata. Jeszcze kilka
stuleci pniej Mahomet i jego zwolennicy powrcili do bezkompromisowego monoteizmu waciwego
dla pierwotnego judaizmu, odrzucili jednak jego ekskluzywno. Islam oparty zosta na zupenie nowej
witej ksidze znanej jako Koran (Al Qur'an), ktra szerzeniu wiary dodaa potn ideologi
militarnego podboju. Zreszt rwnie chrzecijastwo rozprzestrzeniane byo za pomoc miecza,
dzieronego najpierw przez rzymskie donie (od czasu, gdy cesarz Konstantyn z ekscentrycznego kultu

uczyni je oficjaln religi pastwow), potem przez krzyowcw, a wreszcie konkwistadorw oraz
innych europejskich najedcw i kolonizatorw z misjonarskim zaciciem.
Dla moich celw (przynajmniej dla wikszoci z nich) rnice midzy tymi trzema religiami
Abrahama" nie s jednak istotne. Gwnie odnosi si bd do chrzecijastwa (chyba e zaznacz, i jest
inaczej), a to z tego prostego powodu, i religia ta jest mi najlepiej znana. W kadym razie pozwol
sobie raz jeszcze powtrzy dla mojej argumentacji podobiestwa s znacznie waniejsze od rnic.
Nie bd za to zajmowa si innymi wyznaniami, takimi jak buddyzm czy konfucjanizm, przede
wszystkim z tego powodu, e s to raczej systemy etyczne, bardziej systemy filozoficzne ni religie.
Najprostsze sformuowanie Hipotezy Boga, od ktrego tu zaczn, powinno opiera si zatem
bezporednio na koncepcji Boga Abrahama. Bg ten jest nie tylko twrc Wszechwiata; jest Bogiem
osobowym, ktry mieszka w stworzonym przez siebie wiecie (albo gdzie poza nim, cokolwiek by to
miao oznacza) i posiada wiele czysto ludzkich, niezbyt miych zreszt cech (wspominaem o nich
wyej).
Osobiste przymioty, zarwno wady, jak i zalety, w adnym stopniu nie byy atrybutami
deistycznego boga Woltera czy boga Thomasa Paine'a 32*. W porwnaniu z psychopatycznym
zbrodniarzem ze Starego Testamentu deistyczny Bg mylicieli Owiecenia rzeczywicie jawi si jako
istota nieskoczenie wysza godna swej kosmicznej kreacji, wyniole nieciekawa ludzkich spraw,
odnoszca si z najwysz obojtnoci do naszych myli i pragnie, za nic sobie majca nasze drobne
grzeszki czy wymamrotane pokajania. Bg deistw to fizyk, ktry koczy wszelk fizyk, alfa i omega
matematykw, apoteoza konstruktorw. To nadinynier, ktry ustanowi prawa i stae fizyczne, nastroi
je z niebywa precyzj i niewyobraaln wiadomoci przyszych zdarze, zainicjowa eksplozj, ktr
dzi nazywamy Wielkim Wybuchem, po czym przeszed na emerytur i od tego czasu nie da o sobie
znaku.
W czasach mocnej wiary deistw pitnowano rwnie silnie, jak ateistw. Susan Jacoby w ksice
Freethinkers: A History of American Secularism zawara (niepen) list epitetw, jakimi obrzucono
nieszczsnego Thomasa Paine'a: judasz, gad, wieprz, wcieky pies, gnida, potwr, bydl, kamca i,
oczywicie, zdrajca. Paine umiera, porzucony przez wszystkich dawnych politycznych przyjaci,
ktrych zszokoway jego antychrzecijaskie pogldy (chwalebnym wyjtkiem by jedynie Thomas
Jefferson). Dzi sytuacja zmienia si diametralnie i deistw czciej wrzuca si do wsplnego worka z
teistami, razem przeciwstawiajc ich ateistom. W kocu przecie podzielaj oni wiar w istnienie
ponadnaturalnej istoty, ktra stworzya Wszechwiat.
SEKULARYZM, OJCOWIE ZAOYCIELE I RELIGIA AMERYKI

Powszechnie przyjmuje si, e Ojcowie Zaoyciele amerykaskiej republiki byli deistami. Bez
wtpienia wielu spord nich tak. Istniej jednak powane przesanki, by twierdzi, e najwiksi
spord nich mogli by ateistami. Ja przynajmniej, na podstawie lektury tego, co pisali o religii w
tamtych czasach, nie mam najmniejszych wtpliwoci, e dzi byliby ateistami, przynajmniej wikszo z
nich. Jakiekolwiek jednak byy ich prawdziwe pogldy na religi, jedno ich czyo byli zwolennikami
wieckoci, sekularystami, jak nazywaj t postaw Amerykanie. Od tej wanie kwestii zamierzam
rozpocz ten podrozdzia, a co zapewne zdziwi moich czytelnikw na wstpie zacytuj fragment
wystpienia senatora Barry'ego Goldwatera z roku 1981. Warto bowiem zwrci uwag, jak ten heros
amerykaskiego konserwatyzmu (i kandydat na prezydenta) broni wieckiej tradycji narodzin
amerykaskiej republiki:
adne ludzkie pogldy nie s tak trwae, jak pogldy religijne. Najpotniejszy sojusznik,
jakiego wezwa mona w debacie, to Jezus Chrystus, Bg czy Allah, czy te jak tam kto chce
nazywa Istot Najwysz. Lecz jak kada potna bro, tak i imi Boe winno by uywane
ostronie i oszczdnie. Tymczasem religijne fakcje tak bujnie rozwijajce si ostatnio w naszym kraju
32

* Thomas Paine (1737-1809), angielski pisarz i myliciel okresu Owiecenia. Uczestnik rewolucji amerykaskiej, jeden z Ojcw
Zaoycieli USA, pniej czonek francuskiego rewolucyjnego Zgromadzenia Narodowego (uwiziony przez jakobinw, zdoa jednak uj z
yciem i ostatecznie zmar w Nowym Jorku). Uznawany za jednego z prekursorw liberalizmu. W traktacie Wiek rozumu, opublikowanym w
roku 1796, Paine otwarcie przyzna si do deizmu (przyp. tum.).

uywaj wiary jak obucha, bez krztyny rozsdku. Ci ludzie usiuj zmusi przywdcw pastwa, by w
stu procentach podporzdkowali si ich daniom. Jeli kto nie zgadza si z ktr z tych religijnych
grup w jakiej szczegowej kwestii moralnej, oni protestuj, gro zablokowaniem dotacji na fundusz
wyborczy albo odmow gosu w wyborach (albo obiema rzeczami naraz). Powiem otwarcie czuj
si chory i zmczony, patrzc na tych politycznych kaznodziejw, ktrzy, jak Ameryka duga i
szeroka, prbuj mi wpiera, e jako obywatel tego kraju, jeli chc by uznany za osob moraln,
musz wierzy, e A, B, C i D. Za kog to si maj?! I kto da im prawo do dyktowania mi osdw
moralnych! Jeszcze wiksz wcieko wzbudzaj ci ludzie we mnie jako czonku wadz
ustawodawczych Stanw Zjednoczonych, ktry nieustannie musi znosi groby licznych religijnych
grupek, z ktrych kada zachowuje si tak, jakby sam Bg osobicie upowani j do kontrolowania
kadego mojego gosu i wystpienia w Senacie. Ostrzegam zatem dzisiaj tych ludzibd walczy z
nimi bez najmniejszej litoci, jeli nadal bd prbowali w imi konserwatyzmu narzuca swoje
pogldy wszystkim Amerykanom19.

Ideolodzy wspczesnej amerykaskiej prawicy bardzo interesuj si przekonaniami religijnymi

Ojcw Zaoycieli, chcc narzuci nam wasn wersj historii. W przeciwiestwie jednak do tego, co
panowie ci gosz, twierdzenie, e Stany Zjednoczone nie s krajem chrzecijaskiego narodu",
podkrelone zostao mocno i dobitnie ju w porozumieniu pokojowym z Trypolisem, przygotowanym w
roku 1796 za prezydentury Jerzego Waszyngtona, a podpisanym rok pniej przez Johna Adamsa:
Jako e rzd Stanw Zjednoczonych Ameryki pod adnym wzgldem nie opiera swych zasad funkcjonowania
na religii chrzecijaskiej, nie ma w sobie adnej wrogoci wobec praw, religii i spokojnoci wyznawcw religii
Mahometa. Deklarujemy w tym miejscu, e Stany nie wcz si w adn wojn ani aden akt wrogoci przeciw
jakiemukolwiek narodowi muzumaskiemu, a strony niniejszego traktatu zgodnie owiadczaj, e harmonii
panujcej midzy naszymi krajami nigdy nie zakci jakikolwiek spr wynikajcy z odmiennoci przekona
religijnych.

Pierwsze zdanie tego traktatu wzbudzioby zapewne wielkie oburzenie dzisiejszej waszyngtoskiej
wikszoci. Tymczasem co wykaza Ed Buckner w momencie jego podpisywania nie protestowali
ani politycy, ani opinia publiczna20, traktat za ratyfikowano bez jednego gosu sprzeciwu.
To swoisty paradoks, e Stany Zjednoczone, zaoone jako wieckie pastwo, dzi s najbardziej
religijnym krajem w caym chrzecijaskim wiecie, podczas gdy Anglia, z oficjalnym Kocioem,
ktrego przywdc jest panujcy monarcha, znalaza si na przeciwnym biegunie. Bardzo czsto jestem
pytany, dlaczego tak si stao, i nie potrafi poda odpowiedzi. Gdybym mia formuowa jakie
hipotezy, to by moe przyczyna tkwi w tym, e Anglicy w pewnym momencie poczuli si zmczeni
religi, a to wskutek przeraajcej historii wojen religijnych, w ktrych na zmian to protestanci, to
katolicy brali gr i natychmiast zabierali si za wyrzynanie przeciwnikw. Co za do Ameryki, pamita
trzeba, e jest to nard imigrantw. Jeden z kolegw zwrci mi uwag, e emigracja oznaczaa
oderwanie od komfortu i stabilnoci, jak wczeniej imigrantom z Europy zapewniaa na przykad
wielopokoleniowa, rozszerzona rodzina. By moe dla ludzi, ktrzy raptem znaleli si niemal sami na
zupenie obcej sobie ziemi Koci sta si substytutem utraconych krewnych. To ciekawa hipoteza i
warta gbszych bada. Nie ulega zreszt wtpliwoci, e nawet dzi wielu Amerykanw ze swego
lokalnego kocioa czyni wany element wasnej tosamoci i e daoby si w tym doszuka pewnej
analogii do roli rozszerzonej rodziny.
Mona si te spotka z pogldem, e religijno Amerykanw wyrasta bezporednio z wieckoci
amerykaskiej Konstytucji. Formalnie USA s pastwem wieckim i z tego wanie powodu religia staa
si przedmiotem wolnej gry rynkowej. Rywalizujce Kocioy konkuruj o wiernych nie wspominajc
ju o sutych datkach, jakie ci pozostawiaj a ta konkurencja angauje te same agresywne techniki
sprzeday, jakie s stosowane na normalnym rynku. Co si sprawdza przy patkach mydlanych, dziaa te
przy Bogu, a w efekcie wrd sabiej wyksztaconych warstw amerykaskiego spoeczestwa wytwarza
si co na pograniczu manii religijnej. Z kolei w Anglii religia pod egid oficjalnego Kocioa staa si
swego rodzaju mi spoeczn rozrywk. T angielsk tradycj trafnie niedawno opisa Giles Fraser,
anglikaski wikary, a przy tym opiekun naukowy studentw filozofii z Oksfordu. Opublikowany w
Guardianie" artyku Frasera nosi podtytu: Ustanowienie Kocioa anglikaskiego wyprowadzio Boga z
religii, ale bardziej zaangaowane podejcie do wiary niesie z sob powane ryzyko. Dalej Fraser pisa:
By czas, kiedy wiejski wikary by niemal symbolem Anglii. Ten nieustannie popijajcy herbat agodny

ekscentryk z wypolerowanymi butami i nienagannymi manierami reprezentowa ten typ religijnoci, ktra ludzi
niereligijnych nie wprowadzaa w niepotrzebne zakopotanie. To nie by kto, kto wycinie z ciebie egzystencjalne
poty, albo zacznie dociska do ciany niedyskretnymi pytaniami o szanse twojego zbawienia. A jeszcze bardziej nie
by to kto, kto zacznie wzywa z ambony do krucjat, albo kae podkada bomby w imi jakiej wyszej istoty21.

(przypominaj si strofy Betjeemana, ktre cytowaem w Rozdziale 1.). Niej Fraser dodaje, e w
sympatyczny wikary w istocie wrcz uodporni Anglikw na chrzcijastwo", ale w kocowych
akapitach swego tekstu skary si, i mona we wspczesnym Kociele anglikaskim zaobserwowa
silne tendencje, by wiar zacz traktowa powanie. Ostatnie zdanie artykuu Frasera brzmi jak
ostrzeenie: Naley si troszczy, by dinn angielskiego fanatyzmu religijnego nie wyrwa si z butelki,
w ktrej, upiony, drzemie od stuleci".
Dinn religijnego fanatyzmu szaleje ju we wspczesnej Ameryce, a Ojcowie Zaoyciele byliby
tym doprawdy przeraeni. Niezalenie od tego, czy to oni, jako autorzy laickiej konstytucji, ponosz win
za ten paradoksalny stan rzeczy, nie ulega wtpliwoci, e byli to ludzie o wieckim wiatopogldzie,
ktrzy wierzyli, e da si oddzieli religi od polityki; ludzie, ktrzy w dzisiejszych sporach twardo
stanliby po stronie tych, ktrzy sprzeciwiaj si na przykad ostentacyjnemu wywieszaniu Dziesiciu
Przykaza na frontonach publicznych budynkw.
Bardzo kusi zreszt, by podry ten temat nieco gbiej i spyta, czy niektrzy spord tego
szacownego grona nie poszli o krok dalej ni deizm. Czy byli wrd nich agnostycy, a moe ateici?
Cytowana niej wypowied Jeffersona brzmi dokadnie jak deklaracja dzisiejszego ateisty:
Mwienie o niematerialnej egzystencji jest mwieniem o niczym . Jeeli kto twierdzi, e ludzka
dusza, anioy czy Bg s niematerialne, to tak, jakby mwi, e s niczym, czyli e nie ma Boga, nie
ma duszy, ani nie ma aniow. Nie potrafi rozumowa inaczej [... ] jeli nie chc wpa w
niezgbion otcha snw i fantazmatw. Wystarczajco ciesz mnie i wystarczajco zajmuj
byty realnie egzystujce, bym mia jeszcze zamcza si i zamartwia czym, co by moe nawet
istnieje, ale na czego istnienie adnych dowodw nie mam.

Christopher Hitchens, autor biografii Thomas Jefferson: Author of America [Thomas Jefferson
twrca Ameryki], twierdzi, e to bardzo prawdopodobne, e Jefferson istotnie by ateist i to mimo, i w
jego epoce byo to o wiele trudniejsze:
Jeli mowa o tym, czy by on, czy nie by ateist, musimy zawiesi sd, choby ze wzgldu na roztropno i
umiarkowanie, ktre by zmuszony okazywa z racji swego politycznego zaangaowania. Zarazem jednak w licie
do swojego siostrzeca Petera Carra napisa w roku 1787, e czowiek nie moe ba si zadawa takich pyta z
powodu odpowiedzi, jakie moe znale: Jeli dojdziesz ostatecznie do tego, e nie ma Boga, zacht do cnoty i
odwagi niech bdzie dla ciebie rado i przyjemno, jak dawao ci samo mylenie, i mio innych, ktr ci ono
zapewni".

Ja w innym licie Jeffersona do Carra znalazemjeszcze jedn porad:

Odrzu wszelkie lki niewolniczych i sualczych przesdw, ktre sabsze umysy utrzymuj
na klczkach. Osad rozum mocno na jego siedzisku i pod jego osd oddawaj kady fakt, kad
opini. miao kwestionuj nawet istnienie Boga, albowiem, jeli jakikolwiek Bg istnieje, bardziej
ceni sobie musi hod rozumu ni lepego lku.

Powszechnie znane uwagi Jeffersona, jak choby t, e chrzecijastwo jest najbardziej

zdeprawowanym systemem, w jakim kiedykolwiek przyszo y czowiekowi", mona potraktowa jako
pogld deisty, ale rwnie ateisty. Antyklerykalizm Jamesa Madisona by rwnie gboki: Od niemal
pitnastu stuleci moemy obserwowa chrzecijastwo w roli oficjalnej religii. I jakie s jego owoce?
Wszdzie z grubsza i z niewielk jeno przesad to tylko arogancja i indolencja kleru, ignorancja i
sualczo laikatu, u jednych i drugich za zabobony, bigoteria i skonno do przeladowa". Podobnie
wypowiada si Beniamin Franklin: Latarnie morskie s znacznie poyteczniejsze od kociow", czy
John Adams: Byby to najwspanialszy ze wszystkich moliwych wiatw, gdyby nie byo na nim
religii". Adams, jak wiele wskazuje, by deist o silnie antyklerykalnym nastawieniu: Tak jak rozumiem
wiar chrzecijask, opiera si ona i zawsze opieraa na objawieniu. Jak to si wic stao, e
miliony bani, mitw i legend zmieszano tak z ydowskim, jak z chrzecijaskim objawieniem, czynic z

nich najbardziej krwawe religie, jakie kiedykolwiek istniay?". A to fragment listu Adamsa do Jeffersona:
Dreszcz grozy dosownie mnie przejmuje, ilekro nawiza musz do tego najfatalniejszego z
przykadw potwornego naduycia aoby, jaki dzieje ludzkoci przechoway: do Krzya. Rozwa, jakie
nieszczcia ten symbol aoby sprowadzi".
Niezalenie od tego, czy Thomas Jefferson i jego wsppracownicy byli teistami, deistami,
agnostykami czy ateistami, nie ulega wtpliwoci, e jednoznacznie opowiadali si za ide wieckiego
pastwa i uwaali, e przekonania religijne prezydenta lub ich brak to tylko jego prywatna sprawa.
I zapewne kady z Ojcw Zaoycieli, niezalenie od swych osobistych pogldw na religi, byby
przeraony, czytajc odpowied, jakiej George Bush senior udzieli na pytanie dziennikarza Roberta
Shermana o to, czy jego zdaniem Amerykanie-ateici s w tym samym stopniu obywatelami i patriotami
tego kraju, jak wszyscy pozostali. Nie odpowiedzie mia Bush nie uwaam, by ateici powinni
by traktowani jako obywatele, nie mona te uwaa ich za patriotw. Jest tylko jeden nard oddany
Bogu."22 Przyjmijmy, e relacja Shermana jest prawdziwa (niestety dziennikarz nie wczy
magnetofonu, a adna inna gazeta nie przedrukowaa tej wypowiedzi) i zastpmy sowo ateista
okreleniem yd, muzumanin albo czarny. To unaocznia skal uprzedze i dyskryminacj, na
jakie naraeni s obecnie ateici w Ameryce. Opublikowane w New York Times" Confessions of a
lonely atheist Natalie Angier to smutna i poruszajca opowie o tym, jak wyizolowany czuje si ateista
w dzisiejszych Stanach23. Jednak ta izolacja jest zudzeniem wytrwale podtrzymywanym przez
uprzedzenia. Jak pisaem ju we wstpie, pod wzgldem liczebnoci amerykascy ateici przewyszaj
religijnych ydw, a wszak ydowskie lobby uznaje si za najbardziej wpywowe w Ameryce.
Pomylmy, jak wiele mogliby osign ateici, gdyby wystpowali wsplnie! 33*.
David Mills w swej godnej podziwu ksice Atheist Universe opisuje historyjk, ktr kady z nas,
napotkawszy w jakiejkolwiek powieci, odrzuciby natychmiast jako karykaturalny i nierealistyczny opis
policyjnej bigoterii. Jeden z chrzecijaskich uzdrowicieli" prowadzi Krucjat Cudw", ktra
rokrocznie zawadzaa te o rodzinne miasto Millsa. Pord wielu innych dobrych rad kaznodzieja w
zaleca te cukrzykom, by odstawili insulin, a chorym na raka, by zaprzestali chemioterapiiwszyscy
natomiast mieli wsplnie modli si o cud. Kierujc si zupenie zrozumiaym zdrowym rozsdkiem,
Mills postanowi zorganizowa pokojow demonstracj, aby ostrzec ludzi. Popeni jednak bd zacz
od tego, e poszed na policj, by uprzedzi o swoich planach i poprosi o ochron na wypadek, gdyby
zwolennicy uzdrowiciela postanowili zaatakowa jego marsz. Pierwszy policjant, ktry go wysucha,
zareagowa krtko: A wy chceta i za, czy przeciw?". Kiedy usysza, e przeciw, owiadczy, e sam
zamierza i powita cudotwrc, i e jeli zobaczy gdziekolwiek protestujcego Millsa, osobicie
napluje mu w pysk".
Mills zdecydowa si poszuka szczcia u kolejnego funkcjonariusza. Ten poinformowa go
askawie, e jeli tylko jaki zwolennik uzdrowiciela zaatakuje jego marsz, to on sam osobicie
zaaresztuje... Millsa za usiowanie przeszkadzania w dziele Boym". Na takie dictum Mills wrci do
domu i postanowi zaatwia dalej spraw przez telefon, ywic nadziej, e na wyszych szczeblach
policyjnej hierarchii napotka nieco wicej zrozumienia. Wreszcie udao mu si poczy z jakim
sierantem,
od ktrego usysza: Do diaba z tob, kole. aden gliniarz nie bdzie chroni pieprzonego ateisty. Sam
mam nadziej, e kto ci niele skopie tyek!". No c, kultura jzyka najwyraniej nie bya w cenie na tym
posterunku, podobnie jak poczucie obowizku i zwyka ludzka uprzejmo. Mills pisze, e tego dnia rozmawia z
siedmioma albo omioma policjantami. aden z nich nie zamierza mu pomc, a wikszo posuna si do
niezawoalowanych pogrek. Takich anegdotycznych opowieci o uprzedzeniach wobec ateistw mona by
przytacza na pczki. Nie jestemy jednak tylko na nie skazani. Pani Margaret Downey, zaoycielka Anti
Discrimination Support Network (ADSN, Sie Wsparcia przeciw Dyskryminacji) z pomoc Freethought Society of
Greater Philadelphia systematycznie gromadzi dane dotyczce wszelkich tego typu zaj24. Jej szczegowa baza
danych (podzielona zgodnie z miejscem odnotowanego zajcia na dziay: wsplnoty, szkoy, rodowisko pracy,
media, rodzina, administracja) zawiera przypadki nkania, wyrzucenia z pracy, odrzucenia przez rodzin, a nawet
morderstwa25. Analiza zgromadzonej przez Downey dokumentacji przypadkw niezrozumienia ateistw czy
wrcz nienawici wobec ludzi o takich pogldach skania do stwierdzenia, e rzeczywicie jest praktycznie
33

* Tom Flynn, wydawca Free Inuiry" wyrazi to prosto i dobitnie (Secularism's breakthrough moment, Free Inuiry" 26: 3, 2006, 1617): Jeeli ateici s dzi izolowani i uciskani, to tylko siebie moemy o to wini. Liczebnie jestemy do silni. Zacznijmy to wreszcie
wykorzystywa".

niemoliwe, aby dzi w Stanach jakikolwiek uczciwy i szczery ateista mg wygra w demokratycznych wyborach.
Izba Reprezentantw liczy sobie 435 czonkw, Senat USA 100. Wziwszy pod uwag, i wikszo z tych cznie
535 osb to ludzie wyksztaceni, jest przynajmniej statystycznie rzecz biorcnieprawdopodobne, by cz (i to
znaczna) spord nich nie bya ateistami. To oznacza, e kamali lub ukrywali swoje przekonania, by zdoby
mandat. Z drugiej strony jednak, czy mona ich wini, jeli uwzgldni si, jaki elektorat musz do siebie przekona.
Nikt te nie przeczy, e przyznanie si do ateizmu byoby politycznym samobjstwem dla kadego kandydata na
fotel prezydenta USA

Dzisiejszy klimat polityczny w Ameryce (i jego konsekwencje) przeraziby, jak ju pisaem,

Jeffersona, Waszyngtona, Madisona, Adamsa i wszystkich ich przyjaci. Ci ludzie, niezalenie od tego,
czy byli agnostykami, deistami czy chrzecijanami, zapewne ze wstrtem odwrciliby si od teokracji,
ktra opanowaa Waszyngton na pocztku XXI wieku. Z podziwem za to przygldaliby si wieckim
ideom podzielanym przez ojcw zaoycieli postkolonialnych Indii, gboko religijnego Gandhiego
(Jestem hinduist, jestem muzumaninem, jestem ydem, jestem chrzecijaninem, jestem buddyst") i
ateist Nehru:
Widowisko zwane religi, lub przynajmniej zinstytucjonalizowan religi, i w Indiach i
wszdzie indziej napenia mnie groz. Wielokrotnie ju je potpiaem i pragnbym wymie je
doszcztnie. To religia wanie ley u podoa lepoty przekona i wstecznictwa, dogmatyzmu i
bigoterii, zabobonw, wyzysku i dbaoci wycznie o wasne interesy.

Nehru jest autorem deklaracji wieckich Indii, opartej na marzeniu Gandhiego (gdyby t wizj
udao si zrealizowa, zamiast doprowadza do podziau kraju pord krwawych midzyreligijnych
rzezi!), ktra na pewno mogaby wyj rwnie spod pira Jeffersona:
Mwimy o wieckich Indiach [...]. Dla niektrych ludzi pastwo wieckie to pastwo
przeciwstawiajce si religii. To oczywista nieprawda. To oznacza jedynie Pastwo traktujce
wszystkie wyznania z jednakowym szacunkiem i tworzce im jednakowe moliwoci. Indie maj za
sob dug tradycj religijnej tolerancji [...]. W takim kraju jak Indie, gdzie jest wiele wyzna i religii,
autentyczna tosamo narodowa moe by budowana jedynie na bazie wartoci wieckich26.

Bg deistw, czsto kojarzony z Ojcami Zaoycielami, stanowi niewtpliwie znaczny postp w

porwnaniu ze starotestamentowym potworem. Pech polega na tym, e istnienie takiej istoty teraz czy
kiedykolwiek, jest raczej mao prawdopodobne. Hipoteza Boga nie jest potrzebna 34*. Co wicej, mocno
podwaaj rachunek prawdopodobiestwa. Zajm si tym problemem szerzej w Rozdziale 4., najpierw
jednak w Rozdziale 3. omwi tak zwane dowody (argumenty") na istnienie Boga. W midzyczasie za
chciabym wspomnie o agnostycyzmie, bdnym pogldzie jakoby istnienie lub nieistnienie Boga byo
kwesti nierozstrzygaln, na zawsze pozostajc poza zasigiem naukowych docieka.
NDZA AGNOSTYCYZMU
Nasz szkolny kapelan, krpy Muskularny Chrzecijanin 35**, kac dla nas z ambony, czsto
wyraa co w rodzaju skrytego szacunku dla ateistw, ktrych najwyraniej ceni za odwag, z jak
otwarcie gosz swoje bdne pogldy. Czego za nie mg znie, to agnostykw, tych ndznych
chystkw, aosnych, gapowatych miczakw i oferm bez krgosupa, co sami nie wiedz nawet, czy
wchodz na schody, czy wanie z nich schodz. Ot mia on po czci racj, aczkolwiek ufundowan na
zupenie faszywych przesankach. Jak pisze Quentin de la Bedoyere, w tym samym duchu wyraa si
te znany historyk katolicyzmu Hugh Ross Williamson, ktry szanowa ludzi wierzcych, ale pewn
estym darzy te zadeklarowanych ateistw. Pogard odczuwa jedynie wobec tych niewydarzonych
miernot, zer kompletnych, ludzi, ktrzy bezradnie miotali si gdzie porodku"27.
Nie ma nic zego w byciu agnostykiem w sytuacji, gdy brak dowodw wiadczcych za jednym
bd drugim stanowiskiem. To wrcz racjonalne zachowanie. Carl Sagan, spytany, czy gdzie indziej we
34

* Panie, ta hipoteza bya mi zbdna" mia odpowiedzie Laplace, gdy Napoleon spyta go, dlaczego w caym swym dziele nie
przywoa ani razu Boga.
35

** Muskularne Chrzecijastwo wany i wpywowy nurt intelektualny (a rwnie literacki i spoeczny) epoki wiktoriaskiej.
Przedstawiciele tego nurtu (ktry pniej zacz by identyfikowany z chrzecijaskim socjalizmem) kadli nacisk na aktywne, zaangaowane
ycie (rwnie aktywno fizyczn), w przeciwiestwie do religijnej kontemplacji (przyp. tum.).

Wszechwiecie wystpuje ycie, z dum owiadczy, i w tej kwestii pozostaje agnostykiem. Gdy
konsekwentnie odmawia zadeklarowania si po ktrej ze stron, jego rozmwca zacz wypytywa Jakie
jest jego wewntrzne odczucie, co tak naprawd czuje w trzewiach". Odpowied godna jest
uniemiertelnienia Staram si nie myle trzewiami. W zasadzie lepiej powstrzyma osd, pki nie
mamy dowodw"28. Pytanie o moliwo istnienia ycia pozaziemskiego pozostaje otwarte obie strony
w tym sporze dysponuj do dobrymi argumentami, a z braku ostatecznych dowodw moemy jedynie
szacowa prawdopodobiestwo. Agnostycyzm tego typu jest waciw postaw w przypadku wielu
naukowych pyta, jak choby, co spowodowao wielkie wymieranie pod koniec permu, najwiksze z
wymiera znanych nam z zapisu kopalnego. Mogo to by uderzenie olbrzymiego meteorytu, takie jak to,
ktre co, zgodnie z obecnym stanem wiedzy, jest najbardziej prawdopodobne spowodowao
wyginicie dinozaurw. Ale bardzo moliwe, e epizod permski mia zupenie inn przyczyn albo te
przyczyn byo kilka. W przypadku obydwu tych wielkich wymiera swoisty agnostycyzm co do ich
rzeczywistych przyczyn jest wic racjonalny. Ale czy rwnie w kwestii istnienia Boga? Z odpowiedzi
twierdzc na to pytanie spotka si mona bardzo czsto, a ci ktrzy jej udzielaj, czyni to z
najgbszym przekonaniem i sprzeciwianie si im miewa nieprzyjemne konsekwencje. Czy jednak jest to
odpowied poprawna?
Pozwol sobie w tym miejscu wprowadzi rozrnienie dwch typw agnostycyzmu. Mamy wic
CHAP (od Chwilowy Agnostycyzm ze wzgldw Praktycznych), stanowisko absolutnie uzasadnione,
gdy bez wtpienia jaka odpowied istnieje, tyle e nie dysponujemy jeszcze wystarczajcym materiaem
dowodowym, by j sformuowa (bd nie rozumierny dowodw, albo te nie mielimy jeszcze czasu, by
si z nimi zapozna). CHAP to waciwa postawa w odniesieniu do pytania o przyczyny wielkiego
wymierania pod koniec permu. Na pewno istnieje jakie wyjanienie i mamy nadziej, e pewnego dnia
je poznamy, na razie jednak po prostu nie wiemy, co 251 milionw lat temu zmioto z powierzchni Ziemi
90% organizmw morskich i ponad 70% ldowych.
Mona te jednak zawiesi sd z zupenie innych przyczyn, ktr to postaw okrela bd dalej
akronimem GAP (od Generalny Agnostycyzm ze wzgldw Pryncypialnych zbieno z okreleniem
gapy", uywanym przez naszego szkolnego kapelana jest (nie)cakiem przypadkowa). Agnostycyzm
GAP jest absolutnie waciwy, gdy mamy do czynienia z pytaniami, na ktre po prostu nie ma
odpowiedzi, niezalenie od tego, jak wiele dowodw zgromadzimy, jako e sama idea dowodliwoci jest
w tym przypadku nieadekwatna. Samo pytanie istnieje na innej paszczynie, w innym wymiarze, poza
sfer, w ktrej mona poszukiwa dowodw. Filozofowie przywouj czsto tego typu problemy, choby
znana filozoficzna przypowiastka rozwijana wok pytania, czy kto inny widzi kolor czerwony tak samo
jak ja. Moe twj czerwony jest dla mnie zieleni, a moe jak zupenie inn barw, ktrej ja sobie
nawet nie potrafi wyobrazi. Filozofowie przytaczaj to pytanie jako jedno z tych, na ktre nie da si
odpowiedzie, niezalenie od tego, jak wieloma dowodami dysponujemy. Cz naukowcw i
intelektualistw jest przekonana zbyt pochopnie, moim zdaniem e pytanie o istnienie Boga naley
wanie do tej kategorii na zawsze niedostpnych kwestii GAP Na tej podstawie, o czym wkrtce si
przekonamy, zwolennicy tego pogldu formuuj opini, i hipoteza o istnieniu Boga jest rwnie
prawdopodobna, jak podgld przeciwny, czyli hipoteza o jego nieistnieniu. Ja z tym twierdzeniem
kategorycznie si nie zgadzam wedug mnie agnostycyzm w odniesieniu do Hipotezy Boga jest
bezdyskusyjnie chwilowym agnostycyzmem, agnostycyzmem kategorii CHAP Czy Bg istnieje, czy nie
istnieje to pytanie czysto naukowe; by moe kiedy poznamy na nie ostateczn odpowied, natomiast
na razie moemy z czystym sumieniem posugiwa si kategori prawdopodobiestwa.
Historia idei zna wiele przykadw pyta, na ktre udao si odpowiedzie, mimo e wczeniej
uznano je za pozostajce na zawsze poza domen nauki. Synny francuski filozof August Comte napisa
w roku 1835: Nigdy, za pomoc adnej metody, nie bdziemy w stanie bada skadu chemicznego ani
struktury mineralnej gwiazd"; nim jeszcze sowa te zostay opublikowane, Fraunhofer rozpocz badania
skadu chemicznego Soca przy uyciu spektroskopu. Dzi badacze co dzie obalaj Comte'owski
agnostycyzm, przeprowadzajc bardzo precyzyjne analizy skadu nawet najbardziej odlegych gwiazd29.
Zostawmy jednak na boku astronomiczny agnostycyzm Comte'a. Przytoczyem t anegdotk tylko dla
przypomnienia, e warto zachowa wyjtkow ostrono orzekajc, i w jakiejkolwiek kwestii jestemy
skazani na wieczn niewiedz. Tymczasem jeli chodzi o Boga, wielu uczonych i filozofw chtnie taki
pogld akceptuje, poczwszy zreszt od wynalazcy sowa agnostycyzm, T.H. Huxleya30.

Huxley objani wprowadzony przez siebie neologizm, odpowiadajc na personalny atak, ktry
zreszt sam wczeniej sprowokowa. Przeoony londyskiego King's College, wielebny dr Wace, z
gbok wzgard wyrazi si o tchrzliwym agnostycyzmie" Huxleya:
By moe on woli nazywa si agnostykiem, ale prawdziwe jego imi jest zupenie inne to
niewierny", moglibymyte powiedzie niewierzcy". Okrelenie niewierny", nie przecz, ma
negatywn konotacj. Ale moe to i dobrze. Nie jest i nie powinno by rzecz mi dla czowieka,
powiedzie wprost, e nie wierzy on w Jezusa Chrystusa.

Huxley nie by kim, kto takie rzeczy puszcza pazem, a jego odpowied z roku 1889 bya tak
zgryliwa, jak mona si byo spodziewa (cho oczywicie w najmniejszym stopniu nieurgajca
zasadom dobrego wychowania; jako buldog Darwina" Huxley ksa gwnie pen uprzejmoci
wiktoriask ironi). W kadym razie, rozprawiwszy si ju z dr. Wace'em (i pogrzebawszy szcztki),
Huxley powrci do terminu agnostyk i wyjani, jak na nie wpad. Inni, jak stwierdzi:
maj absolutn pewno, i osignli swoist gnoz mniej lub bardziej skutecznie
rozwizali problem egzystencji. Ja jestem pewien, i problemu tego nie rozwizaem, mam te bardzo
mocne przekonanie, i jest on po prostu nierozstrzygalny. Majc Kanta i Hume'a u boku, uznaem, i
stanowisko takie trudno uzna za jak wyjtkow arogancj z mojej strony [...] Mylaem wic dalej i
wynalazem termin, ktry wydaje mi si by waciwym okreleniem takiej postawy: agnostyk".

Dalej w tym samym wystpieniu Huxley wyjani, e nie istnieje agnostyczne kredo, nawet
negatywne:
Agnostycyzm nie jest wyznaniem wiary. To metoda, ktrej podstaw jest rygorystyczne
stosowanie jednej zasady [...]. Zasad t w kategoriach pozytywnych sformuowa mona
nastpujco: w kwestiach intelektu posuwaj si tak daleko, jak daleko twj rozum ci prowadzi, bez
wzgldu na jakiekolwiek obiekcje innej natury. W kategoriach negatywnych za zasada moja oznacza,
by w kwestiach intelektu nigdy nie twierdzi, e wnioski s pewne, pki dowody nie zostay
zademonstrowane lub pki nie mog by zademonstrowane. To wanie nazywam agnostyczn wiar
wiar, ktra kademu czowiekowi niepozbawionemu czci pozwoli zawsze spojrze
wszechwiatowi prosto w twarz, niezalenie od tego, co skrywa przed nim przyszo.

W uszach naukowca deklaracja taka brzmi bardzo godnie i nie jest atwo z T.H. Huxleyem
polemizowa. Niemniej jednak Huxley, koncentrujc si na niemoliwoci udowodnienia z absolutn
pewnoci istnienia bd nieistnienia Boga, zignorowa zupenie sfer poredni prawdopodobiestwo.
To, i nie potrafimy dowie, e co istnieje lub nie istnieje, nie oznacza automatycznie, e obie te
moliwoci s rwnowane. Myl, e Huxley te zgodziby si z takim rozumowaniem, i podejrzewam,
i zaakceptowawszy je, na nowo rozwayby swoje pogldy. Od czasu do czasu wszyscy tak
postpujemy.
Ot przeciwnie do Huxleya ja twierdz, e istnienie Boga jest hipotez naukow tak sam jak
kada inna. Nawet jeli trudno j zweryfikowa, to przynaley ona do tej samej kategorii CHAE,
chwilowego agnostycyzmu", co problem wielkich wymiera w permie i kredzie. Istnienie (lub
nieistnienie) Boga to naukowy fakt wicy si z ksztatem Wszechwiata, to fakt o statusie
empirycznym, rozstrzygalnym w praktyce albo przynajmniej w kategoriach pryncypialnych. Gdyby Bg
istnia i postanowi ukry to przed nami, byby to argument ostateczny, bezdyskusyjnie i jednoznacznie
przemawiajcy na jego rzecz. Ale nawet jeli jego egzystencji nigdy nie bdziemy w stanie jednoznacznie
potwierdzi (ani jej zaprzeczy), dostpne dowody i logiczne rozumowanie pozwalaj oszacowa
prawdziwo tej hipotezy z prawdopodobiestwem znacznie przekraczajcym 50%.
Uporzdkujmy zatem przekonania o istnieniu Boga wzdu continuum, ktrego koce wyznaczaj
dwa skrajnie przeciwstawne pogldy. Oczywicie, jak przy kadym continuum, mamy w tu do czynienia
z pen stopniowalnoci przekona, niemniej jednak moemy je przedstawi za pomoc siedmiu
punktw krytycznych":
1. Silny teizm. Stuprocentowa pewno istnienia Boga. Odwoujc si do sw Carla Gustawa
Junga: Ja nie wierz. Ja wiem".

2. Bardzo wysokie prawdopodobiestwo, ale nie absolutna pewno. De facto teista. Nie jestem
bezgranicznie przekonany, ale gboko wierz w Boga, a moje ycie opiera si na przekonaniu,
e On tu jest".
3. Nieco powyej pidziesiciu procent. W zasadzie agnostyk, acz skaniajcy si ku teizmowi.
Nie mam pewnoci, ale raczej wierz".
4. Dokadnie 50%. Pena indyferentno. Istnienie i nieistnienie Boga to rwnorzdne
moliwoci".
5. Nieco poniej pidziesiciu procent. W zasadzie agnostyk, ale skaniajcy si ku ateizmowi.
Nie mam pewnoci, ale raczej jestem sceptyczny".
6. Bardzo niskie prawdopodobiestwo (ale jednak nie pewno). De facto ateista. Nie mam
pewnoci, ale istnienie Boga uwaam za mao prawdopodobne i na tym zaoeniu opiera si
moje ycie".
7. Silny ateizm. Wiem, e nie ma Boga, z tak sam pewnoci, z jak Jung wie, e on jest".
Bybym zaskoczony, gdyby wielu ludzi zaliczyo si do kategorii 7., wczyem tu j jednak dla
symetrii z kategori 1., ktra jest cakiem licznie zasiedlona, gdy natura wiary po prostu jest taka, e
ludzie potrafi bezgranicznie akceptowa jakie przekonanie, nie majc ku temu adnych racjonalnych
przesanek (Jung na przykad wierzy rwnie, e niektre ksiki z jego ksigozbioru mog
spontanicznie eksplodowa z gonym hukiem). Ateici natomiast nie ywi wiary", choby z tego
powodu, e nie sposb wycznie rozumowo zdoby pewno, e co definitywnie nie istnieje. Dlatego
wanie kategoria 7. jest raczej pusta w przeciwiestwie do 1., ktra ma wielu zagorzaych zwolennikw.
Osobicie zaliczybym si do kategorii 6. (cho blisko mi do 7.) w kwestii Boga jestem agnostykiem w
takim samym stopniu, w jakim pozostaj agnostykiem w odniesieniu do istnienia wrek.
CHAP (Chwilowy Agnostycyzm ze wzgldw Praktycznych, przypominam) to dobre narzdzie do
analizy zaprezentowanego powyej spektrum postaw. Na pierwszy rzut oka moe si wydawa kuszce,
by rodek continuum, pogld, i istnienie Boga jest rwnie prawdopodobne, jak jego nieistnienie,
przyporzdkowa ju do kategorii GAP (Generalny Agnostycyzm ze wzgldw Pryncypialnych); to
jednak byby bd. Agnostyk GAP twierdzi, e po prostu na pytanie o istnienie Boga nie moemy
odpowiedzie ani tak, ani nie. Pytanie takie dla agnostyka GAP jest z pryncypialnych wzgldw
pytaniem, na ktre nie ma odpowiedzi. Co wicej agnostyk GAP zdecydowanie odmawia analizy tego
zagadnienia w kategoriach prawdopodobiestwa. Tymczasem to, e nie jestem w stanie ustali, i twj
czerwony to dla mnie zielony, wcale nie oznacza, e z pidziesicioprocentowym
prawdopodobiestwem mog stwierdzi, i tak jest. Oczywicie to problem zbyt mao znaczcy, by
kruszy o niego probabilistyczne kopie. Niemniej to bd do powszechny i jeszcze nie raz si z nim
zetkniemy gdy kto, uznawszy, e na pytanie o istnienie Boga nie da si odpowiedzie, wyciga z tego
wniosek, i jego istnienie lub nie to ewentualnoci rwnie prawdopodobne.
Bd w mona te rozpatrywa w kategoriach tego, na kim spoczywa ciar dowodu. Uroczo wrcz
uczyni to Bertrand Russell w swojej przypowieci o niebiaskim czajniczku31:
Wielu ludzi wierzcych mwi tak, jakby to na sceptykach spoczywa obowizek udowodnienia
nieprawdziwoci goszonych przez nich dogmatw, a nie na wierzcych ciar dowodu. Oczywicie,
to pomyka. Gdybym stwierdzi, e gdzie tam, pomidzy Ziemi a Marsem, kry wok Soca po
eliptycznej orbicie porcelanowy czajniczek, nikt nie byby w stanie zakwestionowa prawdziwoci
tego twierdzenia (oczywicie musiabym by wystarczajco przewidujcy, by doda, e czajniczek
jest zbyt may, by dao si go dostrzec nawet za pomoc najpotniejszych teleskopw). Gdybym
jednak obwieci, e skoro moich pogldw nie mona zakwestionowa, to jest przejawem
absurdalnych i nieracjonalnych uprzedze odrzucanie ich przez innych ludzi, uznano by skdind
susznie e prawi nonsensy. Jednake, jeliby istnienie czajniczka potwierdzay staroytne ksigi,
ktre jako uwicon prawd odczytywano by nam co niedziel, i ktrych tre wkadano by w
dziecice gwki w kadej szkole, odmowa wiary w istnienie czajniczka uznana zostaaby za przejaw
podejrzanej ekscentrycznoci, osobnika we wtpicego wysano by za do psychiatry w czasach
bardziej owieconych, a oddano inkwizycji w epokach wczeniejszych.

Oczywicie mona uzna, e szkoda czasu na takie bajdy, nikt bowiem nie zamierza czci
czajniczkw 36*, gdyby jednak kto bardzo naciska, nikt z nas nie zawahaby si raczej przed
wyraeniem opinii, e orbitujce czajniczki nie istniej. W zasadzie jednak wszyscy bylibymy
czajniczkowymi agnostykami: wszak nie moemy dowie z absolutn pewnoci, e niebiaski
czajniczek nie istnieje. W praktyce za od czajniczkowego agnostycyzmu kady z nas przeszedby do aczajniczkizmu.
Jeden z moich przyjaci, wychowany w ydowskiej rodzinie i nadal przestrzegajcy szabatu i
innych ydowskich obyczajw z poczucia lojalnoci, jak sam mwi, wobec wasnego dziedzictwa,
okrela si mianem zbuszkowego agnostyka". Uwaa, e Bg jest rwnie realny, jak Wrka Zbuszka.
Nie ma podstaw, by odrzuci ktrkolwiek z tych dwch hipotez obydwie s jednakowo
nieprawdopodobne, przyznaje. Jest a-teist dokadnie w takim samym stopniu jak a-wrkowcem. I w
podobnym, niewielkim stopniu agnostykiem w obu kwestiach.
Czajniczek Russella to oczywicie jeden z nieskoczonego szeregu obiektw, ktrych istnienia nie
mona ani wykluczy, ani definitywnie odrzuci. Wybitny amerykaski prawnik Clarence Darrow
powiedzia kiedy: Nie wierz w Boga i nie wierz w pic Krlewn". Z kolei Andrew Mueller,
dziennikarz, stwierdzi kiedy, e wyznawanie jakiejkolwiek konkretnej religii jest ani mniej, ani
bardziej dziwne ni goszenie, e wiat jest romboidalny i trwa w kosmosie midzy szczypcami dwch
gigantycznych zielonych homarw o imionach Esmeralda i Keith"32. Moim filozoficznym faworytem jest
za niewidzialny, niematerialny i niewydajcy adnych dwikw jednoroec, nieistnienia ktrego co rok
staraj si dowie dzieci uczestniczce w obozie Poszukiwaczy" 37*. W Internecie wielk popularnoci
cieszy si inny boski byt rwnie niepoddajcy si racjonalnej weryfikacji, jak Jahwe czy jakiekolwiek
inne bstwo Latajcy Potwr Spaghetti, ktry, jak twierdzi wielu jego wyznawcw, naznaczy ich
swoj makaronow mack33. Bardzo si ucieszyem, gdy okazao si, e opublikowana niedawno w
postaci ksiki Gospel of the Flying Spaghetti Monster [Ewangelia wedug Latajcego Potwora
Spaghetti] cieszy si duym powodzeniem34. Sam, co prawda, nie przeczytaem, ale w sumie jaki sens ma
czytanie ewangelii, skoro wiesz, e gosi ona prawd. Cho czy aby na pewno? Ju nastpia Wielka
Schizma, w wyniku ktrej wyoni si Reformowany Koci Latajcego Potwora Spaghetti35.
Przytaczam tu wszystkie te szalone nieco przykady, by wykaza, e jakkolwiek nie sposb
udowodni, i ktrykolwiek z tych bytw naprawd nie istnieje, to nikt nie uzna, e ich istnienie i
nieistnienie to hipotezy rwnie prawdopodobne. Russell podkrela, e ciar dowodu powinien
spoczywa na wyznawcy, nie na tym, kto nie wierzy. Moje rozumowanie idzie w podobn stron i
stwierdzi musz, e argumenty za istnieniem niebiaskiego czajniczka (makaronowego potwora,
Esmeraldy i Keitha, jednoroca) nie s rwnie mocne, jak te, ktre przemawiaj przeciw.
aden rozsdny czowiek nie uwaa jednak, by ontologiczny status Wrki Zbuszki lub
orbitujcego czajniczka mg sta si przedmiotem powanej dyskusji. Nikt z nas nie czuje si
zobligowany, by negowa istnienie ktregokolwiek z milionw z wydumanych bytw zaludniajcych
jake podn (lub nierozsdn) ludzk wyobrani. Odkryem, e cakiem dobr strategi, gdy kto pyta
mnie, czy jestem ateist, jest uwiadomi mu, e on rwnie jest ateist, wszak nie wierzy w Zeusa,
Apollona, Amona Ra, Mitr, Baala, Thora, Wotana, Zotego Cielca ani w Latajcego Potwora Spaghetti.
Ja po prostu poszedem o jednego boga dalej.
Wszyscy czujemy si w prawie do wyraania gbokiego sceptycyzmu a po pen niewiar
gdy mowa o jednorocach, bogach staroytnego Egiptu, Grecji, Rzymu, wikingw, ktrymi (dzi!) nikt
si zbytnio nie przejmuje. Jednake w przypadku Boga Abrahama trzeba si przejmowa, bowiem
znaczna cz ludzi zaludniajcych nasz planet podziela gbok wiar w jego istnienie. Czajniczek

36

* Okazao si, e to sd zbyt pochopny. W Independent on Sunday" (5 czerwca 2005) znalazem nastpujc informacj: Przedstawiciele
malajskiego rzdu stwierdzili, e witynia w ksztacie czajnika, wzniesiona przez jedn z miejscowych sekt, wybudowana zostaa niezgodnie z
reguami planowania przestrzennego". Patrz te: http://news.bbc.co. uk/2/hi/asia-pacific/4692039.stm.
37

* Obz Poszukiwaczy (Camp Quest) to pomys na przeniesienie amerykaskiej tradycji obozw letnich dla dzieci na nowy zasugujcy na
podziw poziom. W odrnieniu od innych letnich obozw organizowanych zwykle bd to przez wsplnoty religijne, bd organizacje skautowskie,
obz Quest (ktrego pomysodawcami s Edwin i Helen Kagin z Kentucky) prowadzony jest przez wieckich humanistw, dzieci za zachcane s
do sceptycznego mylenia, co oczywicie nie przeszkadza naturalnym obozowym" formom aktywnoci na wieym powietrzu. Obozy tego typu
(www.camp-quest.org) organizowane ju s te w Tennessee, Minnesocie, Michigan, Ohio i w Kanadzie.

Russella" to przykad na to, i teza o wszechobecnoci Boga, podobnie jak wiara w niebiaskie
czajniczki, w kategoriach logicznych wymaga cisego dowodu, nie wymaga go natomiast w kategoriach
praktycznych zachowa spoecznych. Fakt, e nie sposb dowie nieistnienia Boga, jest trywialny; nie
mona ze stuprocentow pewnoci udowodni nieistnienia czegokolwiek. Wane jest zupenie inne
pytanie Hipotezy Boga nie sposb obali (to prawda), ale czy istnienie Boga jest prawdopodobne?] To
ju problem zupenie inny. Pewne byty, ktrych status ontologiczny nie jest oczywisty, mona uzna za
bardziej prawdopodobne ni inne (o podobnym statusie). I nie ma adnych powodw, by uzna, e Bg
jest z jakich powodw wyczony spod takiego rozumowania. Nie ma te adnych powodw, by
twierdzi, e skoro nie sposb udowodni ani istnienia Boga, ani jego nieistnienia, to obie te hipotezy
mona uzna za w rwnym stopniu wiarygodne. Przeciwnie o czym za chwil bdzie mowa.
NOMA

Thomas Huxley w pewnym momencie zatrzyma si i (nie waham si nazwa tego hipokryzj)
wysiad na przystanku neutralny agnostycyzm", dokadnie porodku mojego siedmiopunktowego
continuum, podobnie i z rwnowanych powodw czyni teici, cho nadcigaj z przeciwnej
strony. Teolog Alister McGraph uczyni z tego centraln tez swojej ksiki Dawkins' God: Genes,
Memes and the Origin of Life [Bg Dawkinsa: Geny, memy i pochodzenie ycia]. Po zadziwiajco
rzetelnym i uczciwym omwieniu moich naukowych prac McGrath znalaz naprawd tylko jeden powd
do ich definitywnego odrzucenia: niekwestionowany, lecz w sumie wiadczcy o kompletnej bezradnoci,
zarzut, i nie mona przecie dowie, e Bg nie istnieje. Kiedy czytaem ksik McGratha, zapaem
si na tym, estrona po stroniemam ochot dopisa na marginesie jeden drobny komentarz:
czajniczek! Przyzywajc w sukurs (nie po raz pierwszy) Huxleya, McGrath pisze: Powoujc si na
dogmatyczne stwierdzenia czy to teistw, czy ateistw, odnoszce si do kwestii istnienia Boga, Huxley
deklaruje wprost, i pytanie o Boga jest pytaniem, na ktre nie sposb odpowiedzie, odwoujc si do
metody naukowej" . Pniej McGrath siga po podobnie brzmice wypowiedzi Stephena Jaya Goulda:
Powtarzam to moim kolegom po raz milion-enty (podczas prywatnych pogaduszek i w uczonych
dysputach): nauka po prostu nie moe za pomoc akceptowanych przez siebie metod rozsdza
kwestii potencjalnego nadzoru Boga nad natur. Nie moemy tego faktu ani potwierdzi, ani zanegowa;
jako naukowcom nie wolno nam w tej kwestii si wypowiada". Pewno siebie Goulda i grony ton jego
deklaracji nie ulegaj wtpliwoci, ale czy aby poza nimi zacytowany tu sd ma jakie uzasadnienie.
Dlaczeg to jako naukowcy nie moemy wypowiada si o Bogu? I dlaczego czajniczek Russella czy
Latajcy Potwr Spaghetti nie miayby by podobnie wyczone spod regu naukowego sceptycyzmu?
Jak poka za chwil, Wszechwiat ze stworzycielem-nadzorc byby miejscem zupenie innym ni
Wszechwiat bez niego. Czy to nie jest zagadnienie naukowe?
Sztuk przypochlebiania si (blisk ju pezaniu) Gould zaprezentowa te w jednej ze swoich gorzej
ocenianych ksiek: Skay wiekw. Uku tam akronim NOMA, utworzony od sw Nie Obejmujce si
Magisteria":
Podsumowujc i troch si powtarzajcmagisterium nauki zajmuje si rzeczywistoci
empiryczn: z czego wszechwiat jest stworzony (fakty) oraz dlaczego dziaa tak, a nie inaczej
(teorie). Magisterium religii dotyczy kwestii ostatecznego sensu, znaczenia oraz wartoci moralnych.
Owe dwa magisteria ani si nie pokrywaj, ani nie wyczerpuj wszystkich dziedzin (wystarczy
wspomnie magisterium sztuki oraz sens pikna). By zacytowa stare powiedzenie, nauka zajmuje si
wiekiem ska, religia ska wiekw; nauka studiuje, w jaki sposb niebo chodzi, religia jak doj
do nieba 38*.

Brzmi dostojnie, nieprawda? Ale tylko dopki nie zastanowimy si przez chwil, co wanie
przeczytalimy. Jakie bowiem miayby by te pytania, przy ktrych to religia staje si gociem
honorowym, nauka za moe tylko siedzie cicho?
Martin Rees, wybitny astronom z Cambridge, na ktrego ju powoywaem si w tej ksice,
rozpoczyna swoj ksik Nasz kosmiczny dom, wskazujc dwch potencjalnych kandydatw na takie
pytania, a przy okazji udzielajc na nie bardzo filo-NOMICZNEJ odpowiedzi: Najwiksz tajemnic jest

38

* Stephen Jay Gould, Skay wiekw: Nauka i religia w peni ycia, Zysk i S-ka, Pozna 2002, s. 11 (przyp. tum.).

to, dlaczego w ogle cokolwiek istnieje. Jaka sia tchna ycie w rwnania fizyki i zrealizowaa je w
rzeczywistym kosmosie? Jednak takie pytania le poza kompetencjami nauk przyrodniczych: to domena
filozofw i teologw" 39**. Ja osobicie wolabym jednak powiedzie, e nawet jeli rzeczywicie pytania
te pozostaj poza domen nauki, to tym bardziej nie przynale do teologii (tak przy okazji nie jestem
pewien, czy filozofowie byliby wdziczni za to, e sir Martin wrzuci ich do jednego worka z teologami).
Do dzi mnie zreszt bawi, gdy przypominam sobie, jak poprzedni przeoony mojego oksfordzkiego
college'u zareagowa na wniosek pewnego modego teologa o stypendium naukowe. Przejrzawszy
dysertacj doktorsk owego aplikanta powicon jakim kwestiom teologii chrzecijaskiej, nasz
dziekan stwierdzi: Mam wielkie wtpliwoci, czy to w ogle jest na jaki temat".
Jak to szczegln wiedz mog bowiem wnie teologowie do gbokich kosmologicznych
zagadnie, ktr nie dysponowaliby naukowcy? W jednej z moich ksiek zacytowaem odpowied
pewnego oksfordzkiego astronoma wanie na jedno z takich gbokich" pyta. Usyszaem wwczas:
No, tak. Tu wykraczamy poza nauk, ja za musz odda pole naszemu dobremu przyjacielowi,
kapelanowi". Niestety, zabrako mi refleksu, by na gorco sformuowa odpowied, ktr pniej dopiero
zapisaem: A dlaczego kapelanowi? Czemu nie ogrodnikowi albo kucharzowi?". Dlaczego uczeni tak
tchrzliwie akceptuj ambicje teologw, by wypowiada si w kwestiach, w ktrych kompetencje ich na
pewno nie s wiksze ni wiedza naukowcw?
To bana (i to jak wikszo banaw niezgodny z prawd), e nauka odpowiada na pytania jak,
tylko teologia za dysponuje narzdziami umoliwiajcymi odpowied na pytania dlaczego. C to niby
jest pytanie dlaczego"? Nie kade pytanie rozpoczynajce si od dlaczego" w ogle jest sensownym,
uprawnionym pytaniem. Dlaczego jednoroce s puste w rodku? Na niektre pytania po prostu nie warto
odpowiada. Jaki jest kolor abstrakcji? Jak pachnie nadzieja? Fakt, e jakie pytanie mona sformuowa
w peni zgodnie z gramatycznymi reguami jzyka, nie oznacza, e ma ono jakikolwiek sens, ani e warto
si nim powanie zajmowa. Wicej nawet jeli pytanie jest powane i nauka nie potrafi na nie
odpowiedzie, to wcale nie oznacza, e odpowied zna religia.
By moe rzeczywicie istniej jakie gbokie i mdre pytania, ktre na zawsze pozostan poza
zasigiem nauki. Moe ju teoria kwantw puka do drzwi niezgbialnego. Ale jeli na ostateczne pytania
nie potrafi odpowiedzie nauka, dlaczeg to mamy myle, e religia zna odpowiedzi! Podejrzewam, e
tak naprawd ani astronom z Cambridge, ani z Oksfordu nie wierz w to, i teologowie dysponuj wiedz
uprawniajc ich do wyrokowania w kwestiach zbyt zoonych dla nauki. Podejrzewam zreszt co
wicej e ich reweranse wynikay z czystej uprzejmoci: teologowie, taka myl moga zawita im w
gowie, w ogle nie maj nic wartociowego do powiedzenia na aden temat, rzumy im moe zatem
jaki ochap i pozwlmy gowi si nad pytaniami, na ktre nikt nie potrafi odpowiedzie i nikt pewnie
nie znajdzie nigdy odpowiedzi. Ja jednake, w odrnieniu od moich przyjaci-astronomw, nie
uwaam, bymy musieli rzuca komukolwiek jakie ochapy. Najpierw musiabym mie jaki dobry
powd, by uzna, e teologia (w przeciwiestwie na przykad do biblistyki, historii literatury itp.) w ogle
jest dyscyplin naukow.
Wszyscy chyba zgadzamy si, e kwalifikacje nauki do udzielania nam porad w kwestiach wartoci
moralnych s co najmniej wtpliwe. Czy jednak Gould naprawd chce zrzec si na rzecz religii prawa
decydowania o tym, co jest dobrem, a co zem? To, e religia nic wicej nie potrafi dooy do skarbnicy
ludzkiej wiedzy, nie stanowi adnego uzasadnienia, by da jej mandat do decydowania o tym, jak mamy
y. A przy okazji ktra religia? Ta, w ktrej na mocy czystego przypadku zostalimy wychowani? Do
ktrej ksigi Biblii zatem i do ktrej czci mamy sign wszak dalece nie mwi one jednym
gosem, a niektre fragmenty Pisma s wprost haniebne niezgodne z jakimikolwiek racjonalnymi
standardami? Jak wielu, nawet z tych dosownie interpretujcych Pismo wite, wyczytao, e zgodnie z
Bibli mierci naley kara cudzostwo, zbieranie chrustu w szabat i nieuprzejme odzywanie si do
rodzicw. A jeli odrzucimy Ksig Powtrzonego Prawa i Ksig Kapask (co skdind czyni wielu
wspczesnych owieconych chrzecijan"), to jakimi kryteriami mamy si kierowa, ktre z religijnych
wartoci moralnych mamy zaakceptowa, a ktre pomin? A moe trzeba poszpera w rnych religiach
wyznawanych na wiecie i wybra sobie t, ktrej moralne nauczanie najbardziej nam odpowiada? W
takim wypadku jednak powraca pytanie o kryteria wyboru. Tyle e jeeli znamy ju kryteria pozwalajce

39

** Martin Rees, Nasz kosmiczny dom, Prszyski i S-ka, Warszawa 2006, s. 17 (przyp. tum.).

wybra, moralno ktrej religii jest najlepsza, to czy nie lepiej pozby si porednika religii
waniei przej od razu do wyborw moralnych. Do tego pytania powrc w Rozdziale 7.
Wracajc za do Goulda ot ja po prostu nie wierz, e on naprawd myli to, co napisa w
Skaach wiekw. Jak ju mwiem, kady z nas ma na sumieniu ten grzeszek, jakim jest schlebianie
niegodnemu, ale potnemu wrogowi, i co takiego wanie uczyni Gould. Z drugiej strony za nie
mona wykluczy jego szczerej wiary we wasn zupenie jednoznaczn deklaracj, i nauka nie ma nic
do powiedzenia w kwestii Boga: Nie moemy tego faktu ani potwierdzi, ani zanegowa; jako
naukowcom nie wolno nam w tej kwestii si wypowiada". Czy nie brzmi to jak deklaracja agnostyka,
deklaracja agnostycyzmu permanentnego i nieodwoalnego GAP w najczystszej postaci! Taka postawa
oznacza jednak, e naukowcom nie wolno w pewnych religijnych kwestiach formuowa nawet
twierdze probabilistycznych. To przekonanie rwnie rozpowszechnione, jak bdne. Wielu uczonych
powtarza je jak mantr, lecz ilu z nich gbiej je przemylao niewielu, jak sdz, i to wanie
nazywam ndz agnostycyzmu". Skdind zreszt sam Gould nie jest bezstronnym" agnostykiem, lecz
wyranie zblia si do ateizmu. Jak jednak doszed do takiej postawy, skoro, jak pisze, nie mona nic
powiedzie o istnieniu Boga?
Hipoteza Boga mwi, e elementem rzeczywistoci, ktr zamieszkujemy, jest te pewien
ponadnaturalny byt, ktry stworzy Wszechwiat i tak przynajmniej utrzymuj liczne wersje tej
hipotezy nadal go kreuje, a nawet dokonuje biecych interwencji w jego ksztat poprzez cuda
stanowice czasowe pogwacenie rzdzcych nim, a w innych sytuacjach nienaruszalnych praw. Jeden z
najbardziej znanych brytyjskich teologw, Richard Swinburne, z zaskakujc wrcz otwartoci
stwierdza w swojej ksice Is There a God?, co nastpuje:
Teista uznaje, e Bg dysponuje moc pozwalajc mu tworzy, zachowywa i niszczy kad rzecz,
dowolnie ma czy wielk. Jego moc pozwala mu rwnie porusza obiekty i robi z nimi cokolwiek zechce [...] To
On poruszy planety w sposb odkryty pniej przez Keplera i on sprawi, e proch eksploduje, gdy przyoymy do
ponc zapak. Moe jednak sprawi, by planety poruszay si po innych torach, a substancje chemiczne
wybuchay lub nie w warunkach zupenie innych ni te, ktre na co dzie decyduj o ich zachowaniu. Boga nie
ograniczaj prawa natury. To On je stworzy i On moe je zawiesi lub zmieni jeli tak postanowi.

Jakie to proste, nieprawda? Cokolwiek jednak miaoby to oznacza, jest bardzo dalekie od
Gouldowskiej NOMY. I niezalenie od podawanych usprawiedliwie naukowcy akceptujcy pomys
odrbnych magisteriw" powinni jednoczenie przyzna, e wszechwiat z nadnaturalnym inteligentnym
stwrc bardzo rni si od Wszechwiata bez niego. Rnica midzy tymi dwoma hipotetycznymi
wszechwiatami jest fundamentalna, nawet jeli nieatwa do empirycznego potwierdzenia. W kadym
razie narusza to nieco bogie samozadowolenie osb twierdzcych, jakoby nauka musiaa zachowa
kompletne milczenie w kwestiach zasadniczych dla wiary religijnej. Istnienie lub nie sprawczej
superinteligencji to bezdyskusyjnie prblem o charakterze naukowym, nawet jeli, przynajmniej jak
dotd, nie zosta rozstrzygnity. To samo powiedzie mona rwnie o prawdziwoci (bd nie)
przekazw o rozmaitych cudach, jakie przywouj religie , by wywrze wraenie na swych wyznawcach.
Czy ojciec Jezusa by czowiekiem, czy jego matka bya dziewic w chwili narodzin syna?
Niezalenie od tego, czy przetrwao wystarczajco duo wiadectw, by o tym rozstrzygn, pozostaj to
pytania stricte naukowe, na ktre mona udzieli tylko jednej odpowiedzi: tak lub nie. Czy Jezus
wskrzesi azarza? Czy sam zmartwychwsta w trzy dni po ukrzyowaniu? Na kade z tych pyta istnieje
odpowied, cho moe nigdy jej w praktyce nie poznamy, i jest to odpowied o charakterze naukowym.
Gdybymy co oczywicie jest zdarzeniem nieprawdopodobnym kiedy znaleli dowody
pozwalajce odpowied tak sformuowa, to analizowa je powinnimy za pomoc cile i wycznie
naukowych metod. Pomylmy sobie na przykad, e za spraw jakiego zupenie nieprawdopodobnego
zbiegu okolicznoci archeologia sdowa uzyskaaby kopalny materia DNA jednoznacznie dowodzcy, e
Jezus rzeczywicie nie mia biologicznego ojca. Czy wyobraacie sobie, by na tak sensacj religijni
apologeci zareagowali jedynie lekcewacym wzruszeniem ramion i spokojn konstatacj: A kog to
obchodzi! Przecie dowody naukowe kompletnie nie maj zastosowania do kwestii teologicznych. To
inne magisterium! My zajmujemy si pytaniami ostatecznymi i wartociami moralnymi. Ani DNA ani
aden inny naukowy argument nie ma jakiegokolwiek zwizku z nasz domen".
Oczywicie to tylko art. Gotw jednak jestem pj o dowolny zakad, e gdyby co takiego si

zdarzyo, trbiono by o tym na prawo i lewo. NOMA jest popularna, gdy dowodw na rzecz
prawdziwoci Hipotezy Boga nie ma. Gdyby tylko jakie, choby najsabsze, si pojawiy, rni
propagatorzy religii bez chwili wahania wyrzuciliby ca NOM przez okno. Co bardziej wyrafinowani
teologowie pewnie by je przemilczeli, cho oni te chtnie snuj opowieci o cudach na uytek mniej
wyrafinowanych blinich, by poszerzy grono wspwyznawcw. Mam zreszt wraenie, i takie
potwierdzone cuda s dla wielu wierzcych wanym czynnikiem wzmacniajcym si ich religijnych
przekona, a cuda z definicji nie s niczym innym, tylko pogwaceniem praw natury.
Koci rzymskokatolicki na przykad z jednej strony opowiada si za NOM, z drugiej jednak wanie
zdolno do czynienia cudw uznaje za podstawowy warunek kanonizacji. Zmary niedawno krl Belgii jest
kandydatem na otarze zapewne ze wzgldu na swj sprzeciw wobec aborcji. Wadze kocielne przeprowadzaj
wanie bardzo szczegowe dochodzenie majce na celu wskazanie przypadkw cudownych uzdrowie, jakie
nastpiy wskutek wznoszonych do niego pomiertnie modw. Nie artuj! Taka jest procedura stosowana wobec
wszystkich witych. Wyobraam sobie, e moe by to nieco krpujce dla przedstawicieli lepiej wyksztaconych
krgw kocielnych. Cho z drugiej strony dlaczego te dobrze wyksztacone krgi pozostaj nadal wewntrz
Kocioa, jest dla mnie rwne zagadkowe, jak problemy, w ktrych lubuj si teologowie.
Naciskany w kwestii cudw, Gould pewnie przyjby nastpujc lini argumentacji ot NOMA z samej
definicji opiera si na idei obustronnej transakcji. W chwili, gdy religia wkracza na naukowy grunt i zaczyna jeszcze
mci w realnym wiecie cudami, przestaje by religi, przynamniej tak, jakiej Gould gotw byby broni. To
koniec jego amicabilis Concordia. Prosz jednak zauway, e takiej Gouldowskiej religii bez cudw nie
zaakceptowaliby praktykujcy teici, klczcy w kocielnych awach czy na dywanikach modlitewnych. Wicej
byaby dla tych ludzi miertelnym rozczarowaniem. Posu si moe w tym miejscu lekko zmodyfikowanym
cytatem z Alicji w Krainie Czarw (to zanim jeszcze wpada do krliczej nory): co za poytek z Boga, ktry nie
czyni cudw i nie odpowiada na modlitwy. A czy znacie dowcipn definicj pojcia modli si" Ambrose'a
Bierce'a: modli si prosi o to, by prawa natury zostay na czas pewien zawieszone w interesie osobnika
wnoszcego mody, ktry, jak sam przyznaje, nie jest tego godzien". S sportowcy, ktrzy wierz, e Bg pozwala
im odnosi sukcesy (a przecie ich konkurenci nie mniej zasuguj na takie faworyzowanie). Niektrzy kierowcy
uwaaj, e to Bg zadba dla nich o wolne miejsce na parkingu (a e przy okazji kto inny nie mia gdzie
zaparkowa...). To teizm w najbardziej powszechnym i masowym wydaniu i nie wydaje si, by co tak
(powierzchownie) racjonalnego jak NOMA mogo zrobi na nim jakikolwiek wraenie.

No dobrze, ale podmy przez chwil za Gouldem i ograniczmy nasz religi do swego rodzaju
nieinterwencjonistycznego minimum": adnych cudw, adnych osobistych kontaktw z Bogiem (w
adn stron), adnych zabaw z prawami fizyki i adnych wycieczek w domen nauki. Co najwyej
skromny deistyczny dodatek do warunkw pocztkowych rodzcego si Wszechwiata, eby po
odpowiednim czasie powstay gwiazdy, pierwiastki chemiczne, planety i wyewoluowao ycie. To ju
wyglda na odpowiedni podzia, a NOMA pewnie moe si wybroni przy takiej skromnej i niekrpujcej
religii.
Kto moe uzna, e tak. Ja jednak twierdz, e nawet taki nieinterweniujcy Bg-NOMA,
jakkolwiek mniej brutalny i toporny ni Bg Abrahama, rwnie pozostaje, gdy go tak poskroba
metodologicznie, hipotez naukow. Powtrz w tym miejscu moje gwne zaoenie Wszechwiat, w
ktrym znajdujemy si sami (nie liczc potencjalnych innych, wolno ewoluujcych inteligentnych istot)
znaczco rni si od wszechwiata, w ktrym istnieje jaki byt wiodcy, ktrego inteligentny projekt
odpowiada za cae stworzenie. Zgadzam si, e w praktyce te dwa wszechwiaty s moe trudne do
odrnienia. Niemniej jest co absolutnie wyjtkowego w hipotezie ostatecznego projektu, podobnie jak
pewne wyrane waciwoci wyrniajce ma jedyna znana nam dzi alternatywna moliwo: stopniowa
ewolucja (w najszerszym znaczeniu tego terminu). Praktycznie rzecz biorc, te dwie koncepcje s nie do
pogodzenia. Ewolucja, odmiennie ni wszystkie inne idee, wyjania istnienie obiektw, ktrych byt w
kadym innym wypadku naleaoby uzna za tak nieprawdopodobny, e niemoliwy. Wnioski pynce z
tego twierdzenia, ktre szerzej omwi w Rozdziale 4., s dla Hipotezy Boga niemal druzgocce.
WIELKI EKSPERYMENT MODLITEWNY
Zabawne cho moe raczej naleaoby powiedzie rozczulajce badanie nad cudami
przeprowadzono w ramach tak zwanego Wielkiego Eksperymentu Modlitewnego (Great Prayer
Experiment). Pytanie brzmiao: czy modlitwa pomaga chorym w powrocie do zdrowia? Modlenie si w
intencji ozdrowienia, w prywatnych domach i w publicznych miejscach kultu, to praktyka powszechna.

Francis Galton, kuzyn Darwina, by pierwszym, ktry prbowa przy wykorzystaniu metod naukowych
sprawdzi, czy taka modlitwa jest skuteczna. Galton stwierdzi, e skoro co niedziela we wszystkich
anglikaskich kocioach cae kongregacje modl si za zdrowie rodziny aktualnie panujcego monarchy,
to, jeli modlitwa dziaa, familia krlewska powinna by w zdecydowanie lepszej kondycji ni reszta z
nas, za ktrych modlitwy takie w najlepszym razie zanosz wycznie najblisi 40*. Mimo szczegowych
bada adnej statystycznie istotnej zalenoci nie udao si Galtonowi wykry. Trzeba jednak doda, i
intencje Galtona nie byy tak do koca czyste i mona go podejrzewa o do kpiarski stosunek do
zagadnienia w innym eksperymencie Galton modli si za losowo wybrane grzdki, by sprawdzi, czy
roliny bd na nich lepiej rosy (nie rosy lepiej).
W bliszych nam czasach fizyk Russell Stannard (jeden z trzech najbardziej znanych religijnych
naukowcw w Wielkiej Brytanii, jak si wkrtce przekonamy) zaangaowa si na pen skal w inny
projekt, finansowany rzecz jasna przez Fundacj Templetona, ktry mia eksperymentalnie
zweryfikowa tez o skutecznoci modlitw, tym razem w odniesieniu do chorych pacjentw36.
Takie eksperymenty zgodnie z zasadami nauki powinny by przeprowadzane metod lepej prby i
od tej strony do eksperymentatorw nie mona mie adnych zastrzee. Chorych przydzielono
losowo do jednej z dwch grup: eksperymentalnej (za tych si modlono) i kontrolnej (a za tych nie).
Ani pacjenci, ani lekarze, ani wreszcie opiekunowie nie wiedzieli, kto do ktrej grupy zosta
przydzielony. Oczywicie, ludzie, ktrzy mieli si w tym badaniu modli, musieli zna imiona swoich
podopiecznych", jake bowiem inaczej mogliby prosi o ask dla nich konkretnie, a nie dla kogokolwiek
innego. W kadym razie eksperymentatorzy zadbali, by znane im byo tylko imi i pierwsza litera
nazwiska. Najwyraniej to ju wystarcza, by Bg bezbdnie trafi do odpowiedniego szpitalnego ka.
Oczywicie ju sam pomys takiego eksperymentu zasuguje na wymianie (i inicjatywa cakiem
susznie spotkaa si z tak reakcj). Co prawda Bob Newhart 41* nie powici tej historii osobnego
skeczu, ale jakbym sysza jego gos:
I co mwisz, Boe? Nie moesz mnie uleczy, bo jestem w grupie kontrolnej? ... Aha, modlitwy mojej cioci to
za mao! Ale Panie Mj pan Evans, ktry ley na ssiednim ku... Za Evansa syszysz tysic modlitw
dziennie. Boe, przecie ten Evans nie zna nawet tysica ludzi... Aha, mwisz Panie, e modl si w intencji Johna
E. To skd, Panie, wiesz, e nie chodzi im o Johna Ellsworthy'ego... No dobrze, Panie, pamitam ju, e jeste
wszechwiedzcy, i e wiesz, o kogo im chodzio. Ale, Boe...

Mnie ignorujc przemiewcw, zesp badaczy zwalczy wszelkie przeszkody i pod wiatym
przywdztwem dr Herberta Bensona z Mind/Body Medical Institute spod Bostonu kontynuowa swe
eksperymentalne dzieo (wydajc przy tym dwa miliony czterysta tysicy dolarw Templetona).
Publikacje Fundacji ju wczeniej wymieniay Bensona jako naukowca, ktry Jest przekonany, i
dowody na skuteczno modlitw w praktyce lekarskiej s przytaczajce". Tak kompetentne
kierownictwo projektu dawao pewno, e adne sceptyczne wibracje nie zakc przebiegu
eksperymentu, dr Benson i jego zesp wybrali wic 1802 pacjentw z szeciu szpitali wszyscy
dopiero co przeszli operacj bocznikowania (wszczepiania bypassw). Pacjentw podzielono na trzy
grupy: za przydzielonych do grupy I modlono si, ale pacjenci o tym nie wiedzieli, czonkowie grupy II
(kontrolnej) nie byli wspominani w modlitwach, pacjenci z grupy III za byli wymieniani w modlitwach i
wiedzieli o tym. Wprowadzenie tej grupy miao suy badaniu potencjalnych psychosomatycznych
efektw wystpujcych u ludzi wiadomych, e inni modl si o ich zdrowie.
Mody wznoszono w trzech kocioach w Minnesocie, Massachusetts i Missouri pooonych
w znacznej odlegoci od szpitali, w ktrych leczyli si pacjenci. Modlcy si, jak poinformowa zesp
badawczy, znali tylko imi i pierwsz liter nazwiska rekonwalescenta, w ktrego intencji mieli si
modli. A poniewa do dobrej praktyki badawczej naley jak najdalej posunita standaryzacja warunkw
40

* Po tym, gdy moi oksfordzcy koledzy wybrali cytowanego ju wczeniej nowego dziekana, tak si jako zoyo, e przez trzy kolejne
wieczory podczas uroczystych kolacji wszyscy czonkowie college'u wznosili toast za jego zdrowie. Trzeciego wieczoru dumny elekt z
wdzicznoci odpowiedzia na toast: Czuj si ju o wiele lepiej" owiadczy.
41

Jeden z najsynniejszych amerykaskich komikw. Rozpocz kaner na pocztku lat szedziesitych i z powodzeniem kontynuuje j
do dzi (przyp. tum.).

eksperymentalnych, modlcych poinstruowano te naleycie, bo do modw swoich wczyli fraz: i

spraw, Panie, by zabieg u X zakoczy si sukcesem, powrt do zdrowia nastpi szybko i by nie
wystpiy adne komplikacje".
Rezultaty eksperymentu opublikowano w kwietniu 2006 roku na amach American Heart Journal".
Byy jednoznaczne. Nie wystpia adna rnica stanu zdrowia midzy pacjentami, za ktrych kto si
modli, a grup kontroln. C za niespodzianka! Natomiast wystpia istotna statystycznie rnica
midzy chorymi, ktrzy wiedzieli, e w ich intencji wnoszone s mody, a pozostaymi. Tyle e rnica
przeciwna od oczekiwanej w tej grupie wystpio bowiem znacznie wicej komplikacji
pooperacyjnych. Czy to Bg zagrzmia (do agodnie), by wyrazi swe niezadowolenie z tego jake
durnego przedsiwzicia? Bardziej prawdopodobne wydaje si, e chorzy, ktrzy wiedzieli, i kto za
nich specjalnie si modli, przeywali zwizany z tym dodatkowy stres. Jak to okreli dr Charles Bethea,
jeden z czonkw zespou badawczego, moga wystpi u nich reakcja lkowa", wywoana obaw, czy
mj stan zdrowia jest a tak zy, e trzeba si specjalnie za mnie modli". A teraz pytanie czy w
dzisiejszym, jake skonnym do pieniactwa spoeczestwie byoby to zbyt wiele, by oczekiwa, e
naraeni za spraw ekstra modlitw na dodatkowe komplikacje zdrowotne pacjenci wystpi w tej sytuacji
z pozwem zbiorowym przeciw Fundacji Templetona?
Skdind nie moe dziwi, e eksperyment ten wywoa sprzeciwy teologw, zapewne obawiajcych
si, e w ten sposb jedynie omiesza si religi. Richard Swinburne, teolog z Oksfordu, komentujc na
bieco wyniki badania, zanegowa sam ide eksperymentu, oznajmiajc, e Bg odpowiada jedynie na
modlitwy zanoszone w susznej sprawie37, natomiast modlenie si za kogo tylko dlatego, e to na niego
wskaza rzut kostk w eksperymencie prowadzonym metod lepej prby, tak suszn spraw nie jest i
Bg potrafi to przejrze. W sumie to wanie miaem na myli, przywoujc nieistniejcy skecz Newharta,
i Swinburne w pewnym sensie te ma racj. W pozostaych fragmentach swojego tekstu wykroczy
jednak daleko poza satyr. Oto jak pan Swinburne (nie po raz pierwszy zreszt) wyjania sens cierpienia
w wiecie rzdzonym przez Boga:
Cierpienie daje mi moliwo okazania odwagi i pokory. Innym stwarza szanse okazania mi wspczucia i
pomocy, dziki czemu moje cierpienie staje si mniejsze. A spoeczestwu jako caoci stwarza moliwo wyboru,
czy zdecyduje si wyda wicej pienidzy na to, by znale waciw kuracj na t szczegln form cierpienia,
ktra mi wanie przypada. [...] I jakkolwiek Bg auje naszego cierpienia, to najwiksz jego trosk jest, by kady
z nas znalaz w sobie do odwagi, pokory i agodnoci, by uformowa w sobie wito charakteru. Niektrzy
ludzie powinni si rozchorowa dla wasnego dobra, inni by otworzy przed drugim czowiekiem moliwo
wanego wyboru. Tylko w ten sposb niektrych z nas mona skoni do tego, by odpowiedzialnie wybrali, kim
chc by. Oczywicie w niektrych wypadkach choroba nie jest ju tak cenna.

To rozumowanie, groteskowe, a przy tym tak cholernie typowe dla teologicznego umysu,
przypomniao mi spotkanie z Swinburne'em, kiedy to razem z nim i z moim oksfordzkim koleg
profesorem Peterem Atkinsem uczestniczylimy w zorganizowanym przez BBC panelu. W pewnym
momencie Swinburne zacz usprawiedliwia Holocaust na tej zasadzie, i jakoby stworzy on ydom
niepowtarzaln okazj do wykazania si odwag i szlachetnoci. Atkins zareagowa wspaniale Oby
zgni w piekle", warkn 42.
W dalszej czci artykuu Swinburne'a znale mona kolejny typowy przykad teologicznego
rozumowania. Najpierw susznie zauwaa, e gdyby Pan Bg chcia nam zademonstrowa swoje
istnienie, znalazby pewnie lepszy sposb ni manipulowanie statystyczn istotnoci rnicy midzy
tempem dochodzenia do zdrowia pacjentw z grupy kontrolnej i z grupy eksperymentalnej. Gdyby Bg
istnia i chcia nas o tym przekona, mgby napeni wiat cudami, jakich nikt nie widzia", pisze
Swinburne. Dalej jednak znajdujemy tak oto perek: Mamy przecie i tak bardzo wiele dowodw Jego
istnienia. Zbyt wiele, to nie byoby dla nas dobre". Zbyt wiele, to nie byoby dla nas dobre! Przeczytajcie
to jeszcze raz zbyt wiele dowodw, to nie byoby dla nas dobre. Richard Swinburne dopiero niedawno
przeszed na emerytur z jednej z najbardziej prestiowych katedr teologii na Wyspach. Jest te
42

* Ta wymiana zda zostaa wycita z wyemitowanej wersji programu. Ale o tym, i to sposb mylenia charakterystyczny dla
prezentowanej przez Swinburne'a teologii, wiadczy chociaby wzmianka o Hiroszimie z jego ksiki The Existence of God (Istnienie Boga;
2004, s. 264): Wyobramy sobie, e w Hiroszimie w pomieniach wznieconych przez bomb atomow zgina jedna osoba mniej. Czy nie
oznaczaoby to mniej okazji do odwagi i wspczucia []?".

czonkiem British Academy. Jeli szukacie teologa, trudno o kogo bardziej wyrnianego. A moe
jednak nie szukacie teologa?!
Swinburne nie jest jedynym teologiem, ktry odci si od finansowanych przez Fundacj
Templetona bada (gdy ju znane byy wyniki). Wielebny Raymond J. Lawrence otrzyma do swojej
dyspozycji cakiem spory kawaek drugiej strony New York Timesa", by mg wyjani, czemu to
powani przywdcy religijni odetchnli z ulg", kiedy nie udao si znale adnych naukowych
dowodw na skuteczno modlitwy38. Czy pisaby w innym tonie, gdyby eksperyment zakoczy si
sukcesem? By moe nie, ale gow dam sobie uci, e wielu innych pastorw czy teologw tak!
Wypowied pastora Lawrence'a zasuguje na pami z zupenie innych wzgldw, a mianowicie z
powodu wspomnianego tam zdarzenia: Niedawno jeden z kolegw opowiedzia mi pisze wielebny
o pewnej pobonej, wyksztaconej kobiecie, ktra oskarya lekarza o bd w sztuce lekarskiej. Poszo o
to, e gdy m by ju w agonii, doktor zaniecha modlenia si w jego intencji".
Inni teologowie doczyli do zainspirowanych koncepcj NOMA sceptykw, twierdzc, e badanie
w ten sposbwpywu modlitw to zwykle marnowanie pienidzy, oddziaywania nadprzyrodzone bowiem
z definicji pozostaj poza zasigiem naukowych docieka. Jednake Fundacja Templetona, podejmujc
decyzj o finansowaniu caego projektu, w peni prawidowo uznaa, e domniemany wpyw modlitw
przynajmniej zasadniczo moe by przedmiotem naukowego eksperymentu, e mona przeprowadzi
eksperyment z wykorzystaniem metody lepej prby i taki eksperyment zosta przeprowadzony. Mg
przynie wynik pozytywny. A gdyby tak si stao, czy wyobraacie sobie, e ktrykolwiek ze
zwolennikw teistycznej wizji wiata zakwestionowaby go, oznajmiajc, i badania naukowe nie maj
adnego odniesienia do kwestii religijnych. Oczywicie, e nie.
Nie musz chyba dodawa, e negatywne rezultaty badania w najmniejszym nawet stopniu nie
wstrzsny opini samych wiernych. Bob Barth, jeden z duchowych przywdcw kongregacji z
Missouri, z ktrej wywodzia si cz modlcych si w eksperymencie, oznajmi: Czowiek gbokiej
wiary uzna oczywicie wyniki eksperymentu za interesujce. Ale przecie modlimy si od tak dawna i
przekonalimy si po wielokro, e modlitwa jest skuteczna, wiemy, e dziaa. Naukowe badania nad
duchowoci i modlitw dopiero si zaczy". No, tak nasza wiara mwi nam, e modlitwa dziaa,
jeli wic dowody temu przecz, musimy walczy dalej, pki wreszcie nie uzyskamy takich wynikw,
jakie s nam potrzebne.
SZKOA EWOLUCJONISTW NEVILLEA CHAMBERLAINA 43*
Cakiem moliwe, e jednym z ukrytych motyww naukowcw wspierajcych koncepcj NOMA
nieprzystawalnoci nauki do Hipotezy Boga jest szczeglna rzeczywisto polityczna USA, a
konkretnie zagroenie ze strony populistycznego kreacjonizmu. W czci amerykaskich stanw nauka
jest przedmiotem ataku dobrze zorganizowanych, politycznie ustosunkowanych i przede wszystkim
bardzo zamonych rodowisk i instytucji. Celem ataku jest zwaszcza teoria ewolucji. Mona wybaczy
naukowcom, e czuj si zagroeni wszak wikszo funduszy na nauk pochodzi ze rde
rzdowych, a obieralni przedstawiciele administracji musz zwaa na gosy zarwno wyksztaconej
czci elektoratu, jak i penych uprzedze ignorantw.
W odpowiedzi na tego typu zagroenia zaczo formowa si proewolucjonistyczne lobby, ktrego
jednym z najbardziej godnych szacunku uczestnikw jest National Center for Science Education (NCSE),
prowadzone przez Eugenie Scott, niezmordowan aktywistk ruchu w obronie nauki, a przy okazji
autork niedawno wydanej ksiki Euolution vs. Creationism. Jedn z gwnych form politycznego
dziaania NCSE jest odwoywanie si do wraliwszych" wiernych chodzi o mobilizacj opinii tych
spord wierzcych, z gwnego nurtu duchownych, teologw i czonkw kociow
niefundamentalistycznych, ktrzy, wiadomi faktu, i obstawanie przy kreacjonizmie naraa ich religi na
mieszno, akceptuj ewolucj jako co najmniej niesprzeczn (a w pewnym ujciu wrcz zgodn) z
religi. NOMA czyli ustawiczne podkrelanie faktu, e nauka absolutnie nie zagraa religii, jako e
43

* Neville Chamberlain by premierem Wielkiej Brytanii w latach 1937-1940. Uznawany jest za jednego z twrcw polityki tzw.
appeasementu (uspokojenia), ktra polegaa na nieustannych ustpstwach wobec hitlerowskich Niemiec i faszystowskich Woch. To
Chamberlain wanie podpisa traktat monachijski oddajcy III Rzeszy Czechosowacj (przyp. tum.).

ich domeny s rozdzielne to dobry sposb na przymilanie si takim ludziom i pozyskiwanie

potencjalnych sojusznikw.
Kolejnym prominentnym luminarzem czego, co mona by nazwa chamberlainowsk szko
ewolucjonistw, jest filozof Michael Ruse. Ruse wielokrotnie aktywnie angaowa si w walk z
kreacjonizmem39, zarwno pirem, jak i na sali sdowej. Utrzymuje, e jest ateist, ale w artykule
opublikowanym w Playboyu" pisze tak oto:
[...] wszyscy, ktrzy kochamy nauk, musimy uwiadamia sobie, e wrg naszego wroga jest naszym
przyjacielem. Tymczasem ewolucjonici nierzadko oddaj si obraaniu swoich potencjalnych sojusznikw.
Zwaszcza wieccy ewolucjonici-ateici wicej czasu powicaj atakowaniu yczliwie do ewolucji nastawionych
chrzecijan, ni przeciwstawianiu si kreacjonistom. Kiedy Jan Pawe II oficjalnie udzieli poparcia darwinizmowi,
Richard Dawkins zdoby si jedynie na to, by owiadczy, e papie jest hipokryt, e nie moe by szczery, jeli
chodzi o nauk, a wreszcie, e on, to jest Dawkins, wolaby mie ju do czynienia z uczciwym fundamentalist.

Z czysto taktycznego punktu widzenia mgbym uzna, e Ruse operuje tu (powierzchown, co

prawda) analogi do walki z Hitlerem: Winston Churchill i Franklin Roosevelt nie lubili Stalina ani
komunizmu, ale, chcc pokona Hitlera, uwiadomili sobie, e musz wspdziaa ze Zwizkiem
Sowieckim. Ewolucjonici wszelkiej maci te, na podobnej zasadzie, musz zjednoczy siy, by
zniszczy kreacjonizm". Ostatecznie jednak przyjem, e lepiej opowiedzie si po stronie mojego
szacownego kolegi, genetyka Jerry'ego Coyne'a z Chicago, ktry napisa, e Ruse:
[...] nieprawidowo interpretuje sam natur konfliktu. Tu nie chodzi tylko o spr ewolucjonizmu z
kreacjonizmem. Dla naukowcw takich jak Dawkins czy Wilson (E.O. Wilson, synny biolog z
Harvardu)prawdziwa wojna toczy si midzy racjonalizmem a przesdami. Nauka jest chyba jedyn postaci
racjonalizmu, religia natomiast najpowszechniejsz form przesdu. Kreacjonizm jest dla nich tylko symptomem
szerszego zjawiska (i gwnego wroga): religii. I podczas gdy religia moe istnie bez kreacjonizmu, to kreacjonizm
bez religii nie!40

Jedna rzecz czy mnie z kreacjonistami ich, podobnie jak mnie, a odmiennie ni szko
chamberlainowsk", nic nie czy z NOM i jej nieobejmujcymi si magisteriami". Dla kreacjonistw
nie istnieje aden pot oddzielajcy naukow grzdk. Przeciwnie depta j podkutymi buciorami to
ich ulubione zajcie. Lubi te nieczyst walk. Prawnicy kreacjonistw w rnych sprawach toczcych
si zwykle na amerykaskiej gbokiej prowincji bardzo chtnie wyszukuj ewolucjonistw, ktrzy
otwarcie przyznaj si do swojego ateizmu (dobrze to znam, bo ku memu wielkiemu rozgoryczeniu
moje nazwisko czsto przywoywane jest w tym kontekcie). To skuteczna taktyka, bowiem w skadzie
losowo dobranej awy przysigych zwykle znajdzie si co najmniej kilka osb, ktre ju z domu
wyniosy przekonanie, e ateici to diaby wcielone, nie lepsi od pedofilw czy terrorystw" (to dla
wielu Amerykanw taki dzisiejszy odpowiednik czarownic z Salem albo komuchw" McCarthy'ego).
Kady kreacjonistyczny prawnik, ktry wezwie mnie do skadania zezna, ma spraw wygran niemal
automatycznie. Wystarczy, e spyta: Czy pana wiedza o ewolucji miaa wpyw na to, i sta si pan
ateist?". Musiabym odpowiedzie Tak!", a to w oczach przysigych definitywnie by mnie
przekrelio. Prawidowa z prawniczego punktu widzenia odpowied (osoby o wieckich pogldach) na
tak postawione pytanie powinna brzmie: Moje pogldy religijne (lub ich brak) to wycznie moja
osobista sprawa. Nie mog by one przedmiotem zainteresowania tego sdu, nie powinny by te w
jakikolwiek sposb czone z moimi pogldami naukowymi". Jako czowiek uczciwy nie potrafibym
jednak odpowiedzie w ten sposb w Rozdziale 4. wyjani, z jakich powodw.
Madeleine Bunting z Guardiana" jest autork artykuu Why the intelligent design lobby thanks God
for Richard Dawkins [Dlaczego lobby inteligentnego projektu" dzikuje Bogu za Richarda Dawkinsa]41.
(Przy okazji nie ma adnych przesanek pozwalajcych sdzi, i przy swoim artykule pani Bunting
konsultowaa si z kimkolwiek poza Michaelem Ruse; w zasadzie powinien on wystpi jako wspautor
44
*.) Odpowiedziajej Dan Dennett, trafnie przywoujc opowiastki Wuja Remusa:

44

* To samo mona powiedzie o tekcie When cosmologies collide [Kiedy zderzaj si kosmologie] opublikowanym w New York
Times" z 22 stycznia 2006, autorstwa bardzo szanowanej (i zwykle znacznie lepiej poinformowanej) dziennikarki Judith Shulevitz. Pierwsza
Regua Wojny generaa Montgomery'ego brzmiaa: Nie maszeruj na Moskw". By moe Pierwsza Regua Dziennikarstwa Naukowego
powinna brzmie: Rozmawiaj nie tylko z Michaelem Ruse".

To bardzo zabawne, e dwoje Brytyjczykw Madeleine Buntingi Michael Ruse dao si zapa na
chwyt, ktry zna kady, komu nie jest obca amerykaska tradycja (Why the intelligent design lobby thanks God for
Richard Dawkins, Guardian", 27.03.2006). W opowieciach Wuja Remusa, gdy Brat Krlik zapany zostaje (jak
zwykle) przez swego odwiecznego wroga, Brata Lisa, baga go: Prosz, prosz! Zrb, co chcesz, tylko nie wrzucaj
mnie w te straszne krzaki", Lis oczywicie robi dokadnie to, szczliwy Krlik za bezpiecznie chowa si przed
nim w gszczu. Na tej samej zasadzie, kiedy amerykaski propagandysta William Dembski 45** z ironi pisze do
Dawkinsa i zachca do dalszej pracy na rzecz inteligentnego projektu, Bunting i Ruse daj si na to zapa! Tak,
Bracie Lisie, otwarcie wyraane przez ciebie twierdzenie, i biologia ewolucyjna podwaa ide Boga-Stwrcy
zagraa nauczaniu biologii w szkoach, albowiem podwaa zasad rozdziau kocioa i pastwa!". Prawda. Ale
trzeba by te przyhamowa z fizjologi, przecie nauka ta uznaje dziewordztwo za niemoliwe [...]4Z.

Caa to sprawa (cznie z odrbn inwokacj Brata Krlika) zostaa bardzo rzetelnie omwiona w
blogu Pharyngula biologa EZ. Myersa, stanowicym zreszt wietny przykad poczenia citej
inteligencji i zdrowego rozsdku43.
Nie twierdz, oczywicie, e moi koledzy z lobby ustpstw" postpuj tak ze zwykej
nieuczciwoci. Cz z nich zapewne gboko wierzy w zasad NOMA, cho nie przestaje mnie
zdumiewa, jak zdoali gruntownie rzecz ca przemyle i rozwiza nieuchronny wewntrzny konflikt,
ktry musia towarzyszy takiemu rozumowaniu. Moe nie zgbiajmy ju dalej tej kwestii, jednak cay
czas pamitajmy, e, analizujc publiczne wypowiedzi naukowcw w sprawach religii, naley zawsze
uwzgldnia ich polityczny kontekst: surrealistyczn kulturow wojn rozdzierajc dzi Ameryk. Do
ugodowoci w stylu NOMA wrcimy zreszt jeszcze w nastpnym rozdziale. Teraz natomiast chciabym
powrci do agnostycyzmu i moliwoci osabienia naszej niewiedzy oraz wymiernego zmniejszenia
niepewnoci co do istnienia lub nieistnienia Boga.
MAE ZIELONE LUDZIKI
Zamy, e przypowie Bertranda Russella dotyczya nie czajniczka orbitujcego gdzie w
przestrzeni, a istnienia ycia w kosmosie (jak pamitamy, to w tej wanie kwestii Carl Sagan odmwi
skorzystania z wewntrznych przeczu"). W tym wypadku, ponownie, nie moemy zaprzeczy, i
jedynym w peni racjonalnym stanowiskiem pozostaje agnostycyzm. Sama hipoteza nie jest jednak
niepowana i nie moemy natychmiast odrzuci jej jako nieprawdopodobnej. Toczy si wok niej bardzo
ciekawy spr i jakkolwiek opierajc si na niekompletnych danych mona t niepewno
zmniejszy. Bylibymy zreszt oburzeni, gdyby nasz rzd wydawa pienidze na bardzo kosztowne
teleskopy, ktrych zadaniem byoby wycznie ledzenie orbitujcych czajniczkw. Nie kwestionujemy
jednak finansowania SETI (Search for Extraterrestrial Intelligence) i wykorzystywania radioteleskopw
do detekcji ewentualnych sygnaw wysanych przez obc inteligencj.
To godne pochway, e Carl Sagan uzna, i nie naley odwoywa si do wewntrznych przeczu,
gdy mowa o yciu pozaziemskim. Trzeba natomiast (co Sagan uczyni) trzewo oceni, co powinnimy
wiedzie, by mc oszacowa prawdopodobiestwo takiego faktu. Moemy zacz od prostej listy rzeczy,
ktrych nie wiemy, zupenie jak w synnym rwnaniu Drake'a, ktre, jak to okreli Paul Davies,
gromadzi prawdopodobiestwa. Zgodnie z tym rwnaniem, aby oszacowa, jak wiele cywilizacji mogo
niezalenie wyewoluowa we Wszechwiecie, naley uwzgldni siedem zmiennych, w tym midzy
innymi liczb gwiazd i liczb przypadajcych na kad z nich podobnych do Ziemi planet. Nie bd ju
wymienia tu pozostaych, jako e dla biecego wywodu wane jest gwnie, i mwimy w tym
wypadku o wielkociach nieznanych, ktre moemy jedynie szacowa i to z olbrzymim marginesem
bdu. A kiedy przemnoymy przez siebie kilka wielkoci zupenie lub praktycznie zupenie nieznanych,
to rzeczywicie wynik takiego rwnania (czyli liczba inteligentnych cywilizacji we Wszechwiecie)
obciony jest bdem tak kolosalnym, e konsekwentny agnostycyzm wydaje si najrozsdniejszym (o
ile nie jedynym) uzasadnionym stanowiskiem.
Tymczasem jednak o niektrych wielkociach wykorzystanych w rwnaniu Drake'a wiemy dzi
znacznie wicej ni w roku 1961, kiedy to zostao ono sformuowane. Wwczas nasz system planetarny z
planetami okrajcymi centraln gwiazd by jedynym znanym (wraz z analogiami, jakich dostarczay
45

** William A. Dembski (ur. 1960) matematyk z wyksztacenia, podajcy si te za filozofa. Sztandarowa posta naukowego" ruchu
antyewolucjonistycznego (przyp. tum.).

satelity Jowisza i Saturna). Najlepsze szacunki liczby systemw planetarnych opieray si na modelach
teoretycznych stosowanych w poczeniu z zupenie nieformaln zasad polednioci" (principleof
mediocricity, zwan te zasad miernoci i lichoci" bd zasad kopernikask", jako e narodzia si
z tych niewygodnych lekcji, jakie dali nam Kopernik, Hubble i inni); zasada ta gosi, e nie ma nic
szczeglnego w miejscu, w ktrym przyszo nam y. Niestety z czasem zasada ta osabiona zostaa
przez zasad antropiczn" (wrc do niej w Rozdziale 4.), z ktrej wynika, e gdyby nasz System
Soneczny by jedynym tego typu ukadem planetarnym we Wszechwiecie, to byoby to dokadnie
jedyne miejsce, gdzie istoty takie jak my, zdolne do rozwaa na podobne tematy, mogyby istnie. Sam
fakt naszej egzystencji oznaczaby zatem, e yjemy w skrajnie wyjtkowym, nieurednionym" miejscu.
Jednak dzisiejsze szacunki liczby ukadw planetarnych nie bazuj ju na zasadzie kopernikaskiej
dysponujemy konkretnymi danymi empirycznymi. To spektroskopia, nemezis Comte'owskiego pozytywizmu, znw
daa o sobie zna. Nasz teleskopy nie s jeszcze wystarczajco potne, by mona byo bezporednio obserwowa
planety orbitujce wok innych ni Soce gwiazd, ale na pooenie gwiazdy wpywa przyciganie okrajcych j
planet, a spektroskop pozwala wykry dopplerowskie przesunicie w widmie gwiazdy, przynajmniej jeli
towarzyszca jej planeta jest odpowiednio dua. To gwnie dziki tym metodom znamy dzi 170 planet
okrajcych 147 rnych gwiazd44 (zapewne wicej, w chwili, gdy czytasz te sowa). Na razie to planety podobne
Jowiszowi, gdy tylko tak due ciaa niebieskie moemy wykry za pomoc wspczesnych spektroskopw.
Jak wida, dokadno oszacowania jednej ze zmiennych rwnania Drake'a znaczco si poprawia, gdy w
jego czasach byo to praktycznie kompletn zagadk. To oznacza, e moemy z wiksz, cho oczywicie cigle
mocno ograniczon dokadnoci szacowa ostateczny wynik rwnania. Nadal musimy pozosta agnostykami
wobec kwestii pozaziemskiej inteligencji, ale, by tak rzec, nieco mniejszymi agnostykami, bo te mniejsza jest
nasza niewiedza. Nauka moe podkopywa agnostycyzm, cho nawet Huxley wykrtnie odmawia jej tego prawa w
odniesieniu do Boga. Twierdz zatem w tym miejscu, i mimo uprzejmej wstrzemiliwoci Huxleya, Goulda i
wielu innych pytanie o Boga nie jest ustanowione z zasady i na zawsze poza kompetencjami nauki. Dzieje
pytania o natur gwiazd (wbrew Augustowi Comte) i o prawdopodobiestwo istnienia ycia na okrajcych je
planetach pokazuj, e nauka bezpiecznie czyni moe probabilistyczne rajdy na terytoria opanowane

przez agnostycyzm.
Moja definicja Hipotezy Boga zawiera okrelenia nadludzki" i nadnaturalny". Aby sprecyzowa t
rnic, zamy, e radioteleskopy SETI wychwyciy z przestrzeni kosmicznej sygna jednoznacznie
dowodzcy, i nie jestemy sami. Zastanwmy si jednak przez chwil, jaki to musiaby by sygna,
bymy nie mieli adnych wtpliwoci, e jego nadawc jest obca inteligencja. Dobrym podejciem w
takich przypadkach jest odwrcenie pytania co my powinnimy zrobi, by zademonstrowa nasz
obecno pozaziemskim suchaczom. Nawet najwiksza regularno sygnau nie wystarczy. Jocelyn Bell
Burnel, radioastronom, ktra w 1967 odkrya pierwszy pulsar, bya zafascynowana doskona
regularnoci obserwowanego sygnau (o staym okresie 1,33 sekundy); na tyle zafascynowana, e nadaa
pulsarowi (moe nie cakiem powan) nazw LGM (od Little Green Men, czyli maych, zielonych
ludzikw). Nieco pniej Burnell odnalaza drugi pulsar, emitujcy promieniowanie o innej
charakterystyce, co znacznie osabio hipotez LGM. Stay, regularny sygna moe by generowany przez
wiele zjawisk i obiektw nieobdarzonych inteligencj, od koyszcych si gazi po kapic wod, tak
sam charakterystyk moe si te wykazywa dowolny ukad samoregulujcy ze sprzeniem zwrotnym
czy wreszcie wirujce i orbitujce ciao niebieskie. Dzi znamy w naszej Galaktyce ponad tysic
pulsarw i panuje powszechna zgoda, e to wirujce wok wasnej osi gwiazdy neutronowe, ktre
emituj energi o czstotliwoci fal radiowych i omiataj Wszechwiat jej strumieniem niczym latarnie
morskie. Oczywicie to bardzo ciekawe gwiazda obracajca si wok swojej osi w cyklu
sekundowym (co by byo, gdyby nasza doba trwaa 1,33 sekundy, a nie dwadziecia cztery godziny?), ale
w sumie wszystko, co wiemy o gwiazdach neutronowych jest nie mniej intrygujce. Poprzestamy jednak
na tym, e ich pulsowanie" to zjawisko czysto fizyczne, niemajce adnego inteligentnego"
komponentu.
Zatem rytmicznie powtarzany sygna nie wystarczyby, eby powiadomi Wszechwiat o naszej
obecnoci. Dobrym wyborem mgby natomiast by cig liczb pierwszych, poniewa trudno wyobrazi
sobie jakikolwiek czysto fizyczny proces, ktry mgby go generowa. Przyjmijmy jednak, e w ten, czy
w jakikolwiek inny sposb SETI wykry ju w sygna pochodzcy bezdyskusyjnie od pozaziemskiej
inteligencji, a w lad za pierwszym sygnaem do Ziemi dotary kolejne transmisje, z nimi za
nieprzebrane zasoby wiedzy i mdroci jak to opisywali liczni autorzy powieci
fantastycznonaukowych, choby Fred Hoyle w A jak Andromeda czy Carl Sagan w Kontakcie. Jak

powinnimy zareagowa? Cakiem zrozumiae byyby narodziny jakiego rodzaju kultu, bowiem
jakakolwiek cywilizacja zdolna do przesania sygnau na tak wielk odlego musiaaby przewysza
nasz wrcz niewyobraalnie. Zreszt nawet jeli nie bya bardziej ni nasza zaawansowana w momencie
transmisji, to z racji dzielcej nas olbrzymiej odlegoci dzi wyprzedzaaby ju nas o milenia (chyba e
w midzyczasie zdoaa si sama unicestwi, czego zdecydowanie nie mona wykluczy).
Niezalenie od tego, czy kiedykolwiek zetkniemy si z obcymi", czy nie, prawdopodobnie ich
cywilizacja byaby dla nas nadludzka", w tym przynajmniej znaczeniu, e istoty te przypominayby
bogw bardziej, ni si to kiedykolwiek nio teologom. Ich technika wydawaaby si nam zapewne
rwnie cudowna, jak nasza redniowiecznemu wieniakowi, ktrego przeniesiono by raptem w wiek XXI.
Wyobramy sobie, co by pomyla o laptopie, telefonie komrkowym, bombie wodorowej i odrzutowcu.
Ju Arthur C. Clarke napisa w swoim Trzecim Prawie, e Jakakolwiek wystarczajco rozwinita
technologia jest nieodrnialna od magii". Dla staroytnych cuda, do jakich zdolna jest nasza technika,
byyby zapewne nie mniej godne podziwu ni Mojesz rozdzielajcy wody Morza Czerwonego czy Jezus
spacerujcy po wodzie. Obcy wykryci przez nasze SETI byliby wic dla nas niczym bogowie, tak samo
jak misjonarze bywali niegdy uznawani za bogw (ktrego to niezasuonego zaszczytu nie omieszkali
wykorzystywa do granic moliwoci), gdy ze strzelbami, teleskopami, zapakami (i atlasami gwiazd,
pozwalajcymi z sekundow dokadnoci przewidywa zamienie Soca) docierali do plemion
yjcych cigle jeszcze w epoce kamienia.
W jakim sensie zatem ci hipotetyczni obcy wykryci przez SETI, przewyszajcy nas technologicznie
o tysiclecia, nie byliby bogami? Co to znaczy, e byliby nadludzcy, ale nie nadnaturalni? Ot jest to
rozrnienie kluczowe dla tej ksiki. Podstawowa rnica midzy obcymi o boskich atrybutach a
bogami tkwi nie w moliwociach i waciwociach, a w pochodzeniu. Niezalenie od tego, jak bardzo
podobni bogom mog nam si wyda alieni, gdy ich spotkamy, nie byli tacy od samego pocztku.
Autorzy ksiek fantastycznonaukowych na przykad Daniel E Galouye w Counterfeit World pisali
nawet, e tak naprawd yjemy w wiecie, ktry jest komputerow symulacj (szczerze mwic, nie mam
pojcia, jak mona obali takie twierdzenie) stworzon przez pewn bardzo wysoko rozwinit
cywilizacj. Moliwe ale twrcy tej symulacji te musieli skd si wzi. Zasady
prawdopodobiestwa po prostu wykluczaj spontaniczne pojawienie si takich istot bez prostszych
poprzednikw. Najprawdopodobniej zawdziczaliby swoje istnienie jakiej (cho zapewne bardzo obcej)
formie darwinowskiej ewolucji; to stopniowo wznoszcy si w gr uraw, a nie zwisajcy z nieba hak,
by odwoa si do terminologii Daniela Dennetta45. Takie haki zwisajce z nieba wliczajc w to
wszelkich bogw to formuy magiczne. Nie wyjaniaj niczego, a wrcz stwarzaj wicej pyta, ni
pozwoliy udzieli odpowiedzi. Tymczasem Dennettowskie urawie rzeczywicie co wyjaniaj, a dobr
naturalny jest wrd nich najlepszy. To on wanie unis ycie od pierwotnej prostoty do
przyprawiajcych o zawrt gowy wyyn zoonoci, pikna i pozornego projektu, jakie olniewaj nas
dzisiaj. O tym wszystkim pisa bd w Rozdziale 4., zatytuowanym Dlaczego niemal na pewno nie ma
Boga. Najpierw jednak, nim przejd do wyjaniania powodw, dla ktrych sam nie wierz w istnienie
Boga, mam obowizek rozprawi si z dowodami na jego istnienie, ktre do tej pory nam proponowano.

Rozdzia trzeci
DOWODY ISTNIENIA BOGA
Nie ma u nas miejsca na katedr teologii. Thomas Jefferson

Dowody na rzecz istnienia Boga od stuleci kodyfikowali teologowie, a wspieray argumenty

rzecznikw le pojtego zdrowego rozsdku".
DOWODY" TOMASZA z AKWINU
Pi dowodw" przedstawionych w XIII wieku przez Tomasza z Akwinu nie dowodzi niczego i
bardzo atwo wykaza cho przykro mi to mwi ze wzgldu na niekwestionowan wielko ich
autora ich absurdalno. Pierwsze trzy to w sumie jeden i ten sam argument przedstawiony na trzy
rne sposoby i dlatego mona traktowa je cznie. Wszystkie odwouj si do procedury zwanej w
logice regressus ad infinitum: odpowied na pytanie wywouje kolejne pytanie i tak w nieskoczono.
1. Dowd z istnienia ruchu (nieruchomy poruszyciel) nic si nie porusza, jeli nie zostanie

poruszone. To prowadzi nas do regresu, z ktrego jedynym wyjciem jest Bg. Co musiao
wykona pierwszy ruch, a to co nazywamy Bogiem.
2. Dowd z pojcia przyczyny sprawczej (przyczyna bez przyczyny) nie jest moliwe, by
cokolwiek spowodowao samo siebie. Kade zdarzenie ma jak poprzedzajc przyczyn i znw
jestemy w sytuacji regresu. Co musiao by pierwsz przyczyn, a to co nazywamy Bogiem.
3. Dowd z koniecznoci rzeczy (argument kosmologiczny) musia istnie taki czas, kiedy nie
istniay adne rzeczy. Ale, skoro kiedy nie istniay adne obiekty fizyczne, a istniej dzi, musiao
istnie co niefizycznego, co powoao je do istnienia. I to co nazywamy Bogiem.
Jak ju powiedziaem, te trzy twierdzenia opieraj si na idei regresu i wywouj Boga, bowiem
tylko on moe go przerwa. Co z kolei wymaga przyjcia nieuzasadnionego zaoenia, i sam Bg jest
odporny na analogiczn procedur. Ale nawet jeli ju zaakceptujemy taki wtpliwy do luksus,
jakim jest wycignicie, niczym z kapelusza, pewnego bytu zdolnego do przerwania regressus as
infinitum (choby z tego powodu, e czego takiego potrzebujemy), to i tak nie ma najmniejszego
powodu, by byt w wyposaa w przymioty, jakie zwykle przypisujemy Bogu: wszechmoc,
wszechwiedz, dobro, stwrczo, e nie wspomn ju o kilku czysto ludzkich waciwociach, jak
wysuchiwanie modlitw, wybaczanie grzechw i czytanie w najgbszych mylach. Tak przy okazji
uwagi logikw nie umkno, e wszechmoc i wszechwiedza to atrybuty wzajemnie si wykluczajce.
Jeli bowiem Bg jest wszechwiedzcy, to z gry wie, e zamierza, korzystajc ze swej wszechmocy, w
jakim momencie zmieni bieg zdarze. To za oznacza, i nie moe ju zmieni zdania i powstrzyma
si od dziaania, co z kolei przeczy jego wszechmocy. Karen Owens zamkna ten paradoks w zgrabnym
wierszyku:
Can omniscient God, who Knows the future, find
The omnipotence to Change His future mind?46*

Wrmy jednak do nieskoczonego regresu i daremnoci wzywania Boga, by go przerwa, znacznie

oszczdniej byoby bowiem w tym momencie przywoa jak osobliwo Wielkiego Wybuchu" czy
inny nieznany na razie fizyce czynnikwzywanie Boga jest za w najlepszym razie mao pomocne, a w
najgorszym gboko mylce. Edward Lear stworzy kiedy Nonsensowny przepis na najkruchliwieszy
kotlecik. Brzmia on tak: Przygotuj kilka plasterkw woowiny, po czym pokrj je najdrobniej, jak dasz
rad. Nastpnie krj je dalej, na osiem albo jeszcze lepiej dziewi czci". Niektre regresy maj swoj
naturaln granic. Niegdy uczeni zastanawiali si, co si stanie, jeli podzielimy, dajmy na to, zoto na
najmniejsze moliwe kawaeczki. Dlaczego nie mona by wzi takiego kawaeczka, przeci na p i
46

* Czy wszechwiedzcy Bg/ co przyszo wietnie zna / wszechmocny jest a tak / by zmieni wasny plan (przyp. tum.)

uzyska jeszcze mniejszych drobin zota? Ot w tym wypadku nieprzekraczaln granic regresu
wyznacza atom. Najmniejszy moliwy kawaeczek zota to atom zawierajcy dokadnie siedemdziesit
dziewi protonw i nieco wiksz liczb neutronw, otoczonych przez chmur siedemdziesiciu
dziewiciu elektronw. Jeli przetniesz" taki kawaek zota, to cokolwiek by otrzyma, nie bdzie to ju
zotem. Atom to ostateczna granica regresu w stylu najkruchliwieszego kotlecika". W adnym
wypadku nie jest natomiast oczywiste (mwic agodnie, jak si przekonamy pniej), e dla regresu
Akwinaty takim naturalnym ogranicznikiem jest Bg.
Wrmy jednak do argumentw" wielkiego Tomasza. 4. Dowd z rnej doskonaoci (argument
stopnia). Widzimy, e rzeczy na Ziemi si rni. Rni si stopniem, na przykad, dobroci czy
doskonaoci. Oceni te waciwoci moemy jednak tylko poprzez porwnanie ze stopniem najwyszym.
Ludzie mog by zarwno dobrzy, jak li, ale najwysze dobro nie ley w nas. Musi by zatem co, co
jest najlepsze, co stanowi wzorzec doskonaoci, i to co nazywamy Bogiem. Czy to jest powany
argument? Rwnie dobrze mona by powiedzie, e ludzie rni si pod wzgldem natenia
wydzielanego smrodu, lecz te rnice midzy nimi mona mierzy jedynie w odniesieniu do jakiego
najgorszego wyobraalnego smrodu, smrodu idealnego, musi zatem istnie jaki szczeglny,
nadzwyczajny mierdziel i to co nazywamy Bogiem. Prosz podstawi sobie zreszt na to miejsce
dowoln cech czy kategori, a wniosek bdzie rwnie bezsensowny.
5. Argument teleologiczny czyli dowd z projektu" (argument z rzdw wszechwiata"). Rzeczy
na tym wiecie, a zwaszcza byty oywione, wygldaj tak, jakby zostay wiadomie zaprojektowane.
Nic, co znamy, a co wyglda, jakby zostao zaprojektowane, nie wyglda tak, o ile rzeczywicie
zaprojektowane nie zostao. A wic musia istnie projektant i jego wanie nazywamy Bogiem 47*. Sam
Tomasz z Akwinu posuy si w tym momencie analogi ze strza, ktra zmierza do celu, ale chyba
nowoczesny, samonaprowadzajcy si pocisk przeciwlotniczy wyposaony w czujniki ciepa lepiej
nadawaby si do tego celu. Dowd z projektu" jest jedynym do dzi czsto przytaczanym i wiele osb
uznaje go za argument ostateczny i niepodwaalny. Mody Darwin te by pod jego wraeniem po raz
pierwszy zetkn si z nim jeszcze jako bardzo mody czowiek, podczas studiw w Cambridge, za
porednictwem Natural Theology Williama Paleya. Pechowo dla Paleya, dorosy Darwin roznis w
argument na strzpy. Trudno zreszt o lepszy przykad rozumowania tak druzgoccego dla popularnych
przekona ni to, ktre tak byskotliwe (i przy okazji nieoczekiwanie) zademonstrowa Darwin. Dziki
Darwinowi wanie nikt nie moe dzi uczciwie powiedzie, e jeli co wyglda na wiadomie
zaprojektowane, to zostao wiadomie zaprojektowane. Ewolucja poprzez dobr naturalny wytwarza
niezliczone projekty", o niebywaej wprost zoonoci i elegancji. Pord nich znajduje si na przykad
ukad nerwowy, dziki ktremu i to w najprostszych jego manifestacjach organizmy s zdolne do
celowego dziaania; nawet najbardziej prymitywne mae robaczki zachowaniem znacznie bardziej
przypominaj samonaprowadzajce si pociski ni zwyk strza wymierzon w cel. Dowd z projektu"
bd zreszt szerzej omawia w Rozdziale 4.
DOWD ONTOLOGICZNYI INNE DOWODY A PRIORI
Argumenty na rzecz istnienia Boga podzieli mona na dwie gwne kategorie a priorii a
posteriori. Pi dowodw Tomasza z Akwinu to klasyczne rozumowanie a posteriori, opierajce si na
uprzednim badaniu realnego wiata. Najsynniejszy z dowodw apriori (czyli takich, jakie, z grubsza
rzecz biorc, formuujemy, nie wychylajc nosa z wygodnego fotela) to tak zwany dowd ontologiczny,
zaproponowany po raz pierwszy przez witego Anzelma z Canterbury w roku 1078 i od tego czasu
wielokro i przez licznych filozofw powtarzany na najrniejsze sposoby. Do dziwnym w
argumentacji Anzelma moe wydawa si to, i pierwotnie dowd jego nie by skierowany do ludzi, lecz
w formie modlitwy zaadresowany bezporednio do samego Boga. (Kto, co prawda, mgby
pomyle, e jakakolwiek istota zdolna do wysuchania skierowanej do siebie modlitwy nie potrzebuje
raczej, by j przekonywano o wasnym istnieniu, ale c...)
Moemy zatem, twierdzi Anzelm, wyobrazi sobie istot tak doskona, e nic doskonalszego od
47

* Nic na to nie poradz, ale zawsze przypomina mi si w tym momencie uroczy i niemiertelny wrcz sylogizm, jaki mojemu
przyjacielowi, z ktrym razem uczszczalimy na lekcje geometrii, udao si przeszmuglowa do dowodu twierdzenia Euklidesa. Brzmiao to
mniej wicej tak: Trjkt ABC wyglda jak trjkt rwnoramienny, a zatem...".

niej w naszym umyle zaistnie ju nie moe. Nawet ateista moe wyobrazi sobie takie najdoskonalsze
ze wszystkich stworze (cho zaprzeczy jego istnieniu w realnym wiecie). Ale to wracamy do
Anzelma istota nieistniejca w prawdziwym wiecie niejako ex definitione nie jest doskonaa. Zatem
mamy sprzeczno i Eureka, Bg istnieje!
Pozwlcie e przetumacz t infantyln argumentacj na lepiej pasujcy do niej jzyk, jzyk dzieci
bawicych si w piaskownicy:
Zao si, e potrafi udowodni istnienie Boga.
Stoi! Nie potrafisz!
Dobra. Wyobra sobie wic rzecz najdoskonalsz z najdoskonalszych wrd doskonaych.
Wyobraziem sobie. I co?
A teraz powiedz, czy ta rzecz najdoskonalsza z najdoskonalszych wrd doskonaych jest
prawdziwa. Czy istnieje?
Nie. Jest tylko w mojej gowie.
Widzisz! Gdyby bya realna, byaby jeszcze doskonalsza, przecie prawdziwa doskonaa rzecz
musi by lepsza ni jaki gupi wytwr wyobrani. Czyli udowodniem ci, e Bg istnieje. Ele mele
dudki, ateici to gupki!
Kazaem mojemu maemu mdrali posuy si okreleniem gupek" nieprzypadkowo, sam Anzelm
bowiem zacytowa w tym miejscu Psalm 14: Mwi gupi w swoim sercu: / Nie ma Boga" i mia do
tupetu, by uy sowa gupi" (insipiens w aciskim oryginale), gdy opisywa swojego
wyimaginowanego ateist:
Wic nawet czowiek gupi zgodzi si z tym, i rozumowo istnie moe co, od czego nic wikszego
pojmowalne nie bdzie. Gdy usyszy co takiego, pojmie to, a gdy ju to pojmie, rozumowo istnie to bdzie.
Zarazem niechybnie co, od czego nic wikszego wyobrazi sobie nie mona, nie moe istnie wycznie rozumowo
a skoro istnieje rozumowo, nietrudno poj, e istnie musi rwnie realnie, gdy wwczas jest doskonalsze.

Sam pomys, e do wakich wnioskw dochodzi mona przez urgajce logice zabawy sowami,
obraa moje poczucie estetyki, postaram si jednak powstrzyma od szafowania epitetami w stylu
gupka". Bertrand Russell (nie gupek) powiedzia kiedy rzecz interesujc: Znacznie atwiej by
przekonanym, i [dowd ontologiczny] musi by faszywy, ni potrafi wskaza dokadnie, gdzie tkwi
bd w tym rozumowaniu". W modoci sam zreszt niemal uleg tej argumentacji:
Dokadnie pamitam w dzie. To byo w 1894, szedem sobie po Trinity Lane i nagle, w chwili olnienia,
pojem (lub wydao mi si, e pojem): dowd ontologiczny jest prawdziwy! Poszedem potem kupi puszk
tytoniu, wracajc, podrzuciem j wysoko do gry, a zapawszy, wykrzyknem: A niech to. Ten dowd jest
logiczny".

Osobicie ciekaw jestem, dlaczego Russell nie wykrzykn wwczas czego w tym rodzaju: A
niech to! Dowd ontologiczny brzmi na pozr wiarogodnie. Ale czy nie byoby to zbyt pikne, by mogo
by prawd, e najgbsze prawdy o Wszechwiecie da si odkry jedynie na podstawie sownej
onglerki. Lepiej chyba przysid fadw i popracuj, eby rozwiza ten paradoks; zapewne przypomina
on paradoksy Zenona"48*. Grecy niele si nagowili, analizujc dowd" Zenona na to, e Achilles nigdy
nie dogoni wia. Mieli jednak do rozsdku, by nie wyciga z niego wnioskw dotyczcych
rzeczywistoci. Za to ukuli termin paradoks" i pozostawili zagadk do rozwizania generacjom
przyszych matematykw. Russell mia kwalifikacje rwnie dobre, jak kady, by zrozumie, dlaczego nie
48

* Paradoksy Zenona s zbyt znane, by zasugiwa na inne miejsce ni przypis. Oto najbardziej chyba znany z nich, opowie o Achillesie i
wiu. Achilles i w staj na linii startu wycigu na dowolny, skoczony dystans. Achilles potrafi biega dwa razy szybciej od wia i dlatego na starcie pozwala
mu si oddali o 1/2 caego dystansu. Achilles, jako biegncy dwa razy szybciej od wia, dobiegnie do 1/2 dystansu w momencie, gdy w dobiegnie do 3/4
dystansu. W momencie, gdy Achilles przebiegnie 3/4 dystansu, w znowu mu ucieknie", pokonujc 3/4 + 1/8 dystansu. Gdy Achilles dotrze w to
miejsce, w znowu bdzie od niego o 1/16 dystansu dalej, i tak dalej ad infinitum. Wniosek: Achilles nigdy nie docignie wia.

warto ciska w niebo puszkami z tytoniem dla uczczenia nieuchronnej ucieczki wia przed cigajcym
go Achillesem. Dlaczego wic z tak sam ostronoci nie podszed do w. Anzelma? Osobicie
podejrzewam, e by po prostu ateist tak nadgorliwie starajcym si zachowa obiektywizm, e wola
nawet rozczarowanie, o ile tylko prowadzia do niego logika 49*. A moe odpowied znale mona w
tym, co sam napisa w roku 1946, dugo po tym, gdy rozprawi si ju z dowodem ontologicznym:
Podstawowe pytanie brzmi: czy istnieje cokolwiek, o czym moemy myle i co przez sam fakt mylenia
zaczyna istnie w zewntrznym wiecie? Kady filozof chciaby odpowiedzie, e tak, bowiem do zawodu filozofa
naley odkrywanie faktw o wiecie raczej przez mylenie, ni przez obserwacj. Jeeli prawidowa odpowied na
to pytanie brzmi tak, to istnieje bezporedni pomost midzy myl a rzeczami; jeeli odpowied brzmi nie, to
takiego pomostu nie ma.

Ja, przeciwnie ni Russell, odczuwabym automatyczn wrcz, gbok podejrzliwo wobec

jakiegokolwiek rozumowania prowadzcego do tak istotnych wnioskw, ktre obywa si bez
najmniejszego chociaby odniesienia do danych zaczerpnitych z zewntrznego wiata. Ale moe znaczy
to wycznie, e jestem naukowcem, nie za filozofem. Filozofowie przez stulecia traktowali dowd
ontologiczny bardzo powanie i z atencj przyjmowali go lub odrzucali. Bardzo klarowny opis ich
wysikw znale mona w ksice The Miracle of Theism [Cud teizmu] filozofa-ateisty J.L. Mackie'ego.
(Rozumiem, e to komplement, gdy definiuje si filozofa jako kogo, dla kogo zdrowy rozsdek nie jest
adnym wyjanieniem.)
Gdy mowa o obaleniu dowodu ontologicznego, zwykle wymienia si dwch filozofw Davida
Hume'a (1711-1776) i Immanuela Kanta (1724-1804). Kant uzna, e asem ukrytym w rkawie Anzelma
byo niejawne, a liskie zaoenie, e istnienie" jest doskonalsze" od nieistnienia. Amerykaski filozof
Norman Malcolm wyrazi kantowskie zastrzeenie w ten oto sposb: Teza, i istnienie jest doskonae,
jest nieco dziwaczna. To ma sens i jest prawd gdy stwierdzam, e mj przyszy dom bdzie
lepszy, jeli jego mury bd pokryte warstw izolacyjn, ni wwczas, gdy takiej izolacji nie bdzie. Ale
co to moe znaczy, gdybym powiedzia, e dom bdzie lepszy, jeli bdzie istnia, ni gdyby go miao w
ogle nie by"46. Inny filozof, tym razem Australijczyk, Douglas Gasking, niejako podsumowa ca
dyskusj swym ironicznym dowodem", e Bg nie istnieje (wspczesny Anzelmowi Gaunilo
proponowa nieco zblion reductio):
1.

Stworzenie wiata to najwspanialsze dzieo, jakie moemy sobie wyobrazi.

2.

Jako dziea moemy ocenia na podstawie (a) jego waciwoci i (b) atrybutw jego autora.

3.

Im mniej uzdolniony (lub im bardziej upoledzony) jest autor, tym wiksze wraenie robi jego
dzieo.

4.

Najgorszym upoledzeniem dla autora byoby nieistnienie.

5.

Zatem, jeli zaoymy, e Wszechwiat powsta za spraw realnie istniejcego stwrcy (autora),
moemy wyobrazi sobie istot ode potniejsz kogo, kto potrafiby stworzy
Wszechwiat, nie istniejc.

6.

Bg realnie istniejcy nie jest zatem bytem, od ktrego nie sposb sobie wyobrazi bytu
wikszego, gdy Bg, ktry nie istnieje, byby stwrc jeszcze bardziej wspaniaym i
niewiarogodnym wanie z racji nieistnienia.

7.

Ergo:

49

* Co podobnego moglimy obserwowa niedawno przy okazji zdecydowanie nadmiernie nagonionej apostazji filozofa Anthony'ego
Flew, ktry w podeszym ju wieku oznajmi, e nawrci si na co w rodzaju deizmu, ktra to informacja szybko rozesza si po Internecie,
budzc pewn sensacj. Ale spjrzmy na to od drugiej strony Bertrand Russell by wielkim filozofem. Bertrand Russell dosta Nobla. Moe
tak domniemana konwersja pana Flew zaowocuje Nagrod Templetona. Pierwszym krokiem w tym kierunku byo upokarzajce, zaiste
przyjcie przez niego w roku 2006 Phillip E. Johnson Award for Liberty and Truth. Pierwszym laureatem tego wyrnienia by Phillip E.
Johnson, prawnik, uhonorowany za wymylenie sdowej strategii dla zwolennikw teorii inteligentnego projektu. Flew jest drugim. Aha
nagrod przyznaje BIOLA, czyli Bibie Institute of Los Angeles. Nie sposb si nie zastanawia, czy Flew zdaje sobie spraw, do czego zosta
wykorzystany. Szczegy w: Victor Stenger, Flew s flawed science, Free Inquiry" 25: 2, 2005, 17-18; www.secularhumanism.org/
index.php?section=library&page=stenger_25_2.

8.

Bg nie istnieje

Nie musz chyba dodawa, e Gasking oczywicie nie udowodni tym samym, e Bg nie istnieje.
Podobnie jak Anzelm nie udowodni Jego istnienia. Rnica polega na tym, e Gasking wiadomie
artowa, zdajc sobie spraw, i istnienie lub nieistnienie Boga to zbyt powany problem, by dao
si go rozwiza za pomoc dialektycznego prestidigitatorstwa". Nie wydaje mi si zreszt, by
intelektualny polizg przy przejciu od istnienia do doskonaoci by najwikszym kopotem z dowodem
ontologicznym. Nie pamitam ju, niestety, szczegw naszej dyskusji, ale kiedy zdarzyo mi si za
pomoc argumentu ontologicznego udowodni, e winie potrafi lata. Moich rozmwcw grono
teologw i filozofw najbardziej zirytowao, e musieli odwoa si do logiki modalnej, by
udowodni, e nie mam racji.
Dowd ontologiczny, podobnie zreszt jak inne teologiczne argumenty a priori, przywodzi mi na
myl jedn z postaci z Kontrapunktu Aldousa Huxleya czowieka, ktry odkry na staro
matematyczny dowd istnienia Boga:
Znasz formuk: m podzielone przez zero rwna si nieskoczonoci, przy m rwnym kadej liczbie dodatniej.
Wic dlaczego by nie sprowadzi rwnania do prostszej formuy, mnoc obie strony przez zero? I w tym wypadku
otrzymujemy, e m rwna si nieskoczonoci pomnoonej przez zero. Czyli liczba dodatnia jest iloczynem zera i
nieskoczonoci. Czy to nie dowodzi stworzenia wszechwiata z niczego przez nieskoczon potg?*50

Mielimy te synn, sprowokowan przez Katarzyn Wielk, osiemnastowieczn debat o istnieniu

Boga midzy Eulerem, wielkim szwajcarskim matematykiem, a Diderotem, jednym z najwybitniejszych
encyklopedystw Owiecenia (a moe raczej moglimy mie to chyba legenda). W kadym razie, jak
gosi opowie, pobony Euler nieznoszcym sprzeciwu tonem zaatakowa ateist Diderota. Sztych by
prosty: Monsieur, (a + bn)ln = x, a zatem Bg istnieje! Sucham!"; w czsto przytaczanej wersji tej
anegdotki Diderot wyranie si wyposzy i, jako e nie by matematykiem, nie odway si zaprzeczy
Eulerowi. To jednak bajka B.H. Brown ju w roku 1942 przypomnia, e Diderot w rzeczywistoci by
zupenie niezym matematykiem i na pewno nie daby si pokona klasycznym Dowodem z Olnienia
Nauk" (w tym wypadku matematyk).
David Mills opisuje wAiheist Universe wywiad radiowy, jaki przeprowadza z nim kiedy bardzo
religijny rozmwca, ktry przywoa w pewnym momencie prawo zachowania masy/energii w tym razem
nieskutecznej prbie olnienia" potg nauki. Wszyscy zbudowani jestemy z masy i energii zwrci
si do Millsai czy ta naukowa zasada nie czyni tym samym wiary w ycie pozagrobowe bardziej
uzasadnion?" Mills odpowiedzia znacznie uprzejmiej i z wiksz cierpliwoci, ni ja kiedykolwiek
bym zdoa, zwaszcza, gdy uprzytomnimy sobie, e to, co w osobnik stwierdzi, po przetumaczeniu na
normalny jzyk oznaczao ni mniej, ni wicej ni: Kiedy umieramy, aden atom naszego ciaa, ani adna
cz jego energii, nie gin. Zatem jestemy niemiertelni". Przyzna musz, e mimo mojego
wieloletniego dowiadczenia z tak zabawnym przykadem mylenia yczeniowego nie udao si jeszcze
zetkn. Poszukujcym ciekawych dowodw na rzecz istnienia Boga polecabym za jako rdo
wietnej zabawy list Ponad trzystu dowodw istnienia Boga", jak znale mona na stronie
http://www.godlessgeeks.com/LINKS/GodProof.htm. Poniej kilka przykadw, poczynajc od Dowodu
36.:
36. Dowd z niezupenej zagady: W katastrofie samolotowej zgino 143 pasaerw i zaoga.
Ocalao jednak dziecko i to zaledwie z oparzeniami III stopnia. Zatem Bg istnieje.
37. Dowd z alternatywnych wiatw: Gdyby mogo by inaczej, byoby inaczej. A wtedy byoby
le. Zatem Bg istnieje.
38. Dowd z wielkiej wiary: Wierz w Boga! Wierz w Boga! Wierz! Wierz! Wierz w Boga!
Zatem Bg istnieje!
39. Dowd z niewiernych: Wikszo populacji wiata to niechrzecijanie. To dokadnie tak, jak

50

* Aldous Huxley, Kontrapunkt, PIW, Warszawa 1957, s. 193-194 (przyp. tum.).

planowa szatan. Zatem Bg istnieje.

40. Dowd z ycia pomiertnego: X umar jako ateista. Teraz ju wie, e bdzi. Zatem Bg
istnieje.
41. Dowd z szantau emocjonalnego: Bg ci kocha. Jak moesz by tak niewdziczny i nie
kocha Jego? Zatem Bg istnieje.
DOWD Z PIKNA
Inny bohater Huxleyowskiego Kontrapunktu usiuje dowie istnienia Boga, puszczajc na
gramofonie pyt z Kwartetem skrzypcowym nr 15 Beethovena (heiliger Dankgesang). Pomimy moe na
chwil sam muzyk. Waniejsze, e dowd ten reprezentuje ca klas podobnych argumentacji.
Osobicie ju przestaem liczy, ile razy spytano mnie mniej lub bardziej zaczepnie A co w takim
razie z Szekspirem?" (jeli kto woli, moe sobie podstawi w to miejsce Schuberta, Michaa Anioa,
wybr olbrzymi...). W kadym razie to linia rozumowania na tyle powszechna, e nie musz chyba ju
podawa wicej przykadw. Mao kto jednak prbuje ukaza logik tej argumentacji, a szkoda, bo im
duej jej si przygldamy, tym bardziej wydaje si podejrzana. Nie ma oczywicie najmniejszych
wtpliwoci pne kwartety Beethovena s rwnie wzniose, jak sonety Szekspira. Tyle e s
wzniose, jeli Bg istnieje, ale take i wtedy, gdy go nie ma. Ani jedne, ani drugie nie dowodz istnienia
Bogato raczej dowd na istnienie Beethovena i Szekspira. Mwi si, e pewien wielki dyrygent
wyzna: Jeli moesz sucha Mozarta, to po co ci Bg?".
Kiedy zaproszono mnie do popularnej brytyjskiej audycji radiowej Desert Island Discs" [Pyty z
bezludnej wyspy]. Kady z goci ma wybra osiem pyt, jakie chciaby zabra ze sob, gdyby mia
znale si na bezludnej wyspie. Ja wybraem (midzy innymi) Mache dich mein Herze rein z
Bachowskiej Pasji wg w. Mateusza. Prowadzcy by zszokowanyjak, bdc niewierzcym, mogem
wybra muzyk religijn? Rwnie dobrze mgby mnie spyta, dlaczego podobaj mi si Wichrowe
wzgrza, skoro doskonale wiem, e Katarzyna i Heathcliffe nigdy nie istnieli.
Pozostaje jeszcze co do dodania, o czym zreszt trzeba przypomina zawsze, ilekro kto prbuje
zasug stworzenia Kaplicy Sykstyskiej czy Zwiastowania Rafaela przypisa religii. Nawet najwikszy
artysta musi z czego y, a zamwienie trzeba realizowa tam, gdzie yczy sobie zamawiajcy. Nie mam
adnych powodw wtpi, e Rafael i Micha Anio byli chrzecijanami w ich epoce bya to w
zasadzie jedyna dopuszczalna opcjaale w istocie ten fakt nie ma adnego znaczenia. Za spraw swego
olbrzymiego bogactwa Koci by najwikszym mecenasem sztuki. Moliwe, e gdyby historia
potoczya si innymi torami, a Micha Anio dostaby zlecenie pomalowania sklepienia w wielkim
Muzeum Nauki, stworzyby dzieo rwnie natchnione, jak Kaplica Sykstyska. Bardzo smutne, e nigdy
nie usyszymy Beethovena Symfonii Mezozoicznej czy opery Mozarta Rozszerzajcy si Wszechwiat. I
doprawdy wielka szkoda, e zostalimy pozbawieni Oratorium ewolucyjnego Haydna cho oczywicie
nie przeszkadza nam to zachwyca si jego Stworzeniem wiata. Z drugiej strony za (t inteligentn
uwag zawdziczam mojej onie), gdyby Szekspir musia pisa na zamwienie Kocioa, raczej
stracilibymy Hamleta, Krla Lira czy Makbeta. A co dostalibymy w zamian wymarzone arcydziea?
Kto chce, niech w to wierzy.
Jeeli w ogle mona mwi o jakimkolwiek logicznym zwizku midzy istnieniem dzie sztuki a
istnieniem Boga, jest to implikacja, o ktrej nie wspominaj ci, co si posuguj dowodem z pikna"
bo moe raczej naleaoby patrze na cay problem jak na now wersj dowodu z projektu": wszak
geniusz muzyczny Schuberta, przez swe znikome prawdopodobiestwo, jest znacznie cudowniejszy ni
oko. W bardziej przyziemnej za interpretacji moe po prostu to zwyka zazdro o cudzy talent: Jak
kto moe tworzy tak pikn muzyk, poezj czy sztuk, skoro ja nie potrafi? To musia sprawi Bg".
DOWD Z OSOBISTEGO DOWIADCZENIA"
Jeden z najmdrzejszych (i bardziej dojrzaych) moich znajomych z pierwszych lat studiw
chopak gboko wierzcy wybra si kiedy na wycieczk na szkockie wyspy. W rodku nocy jego i
jego przyjacik wyrwa ze snu straszliwy gos: to by gos samego szatana, tak diaboliczny, e nie mieli
co do tego adnych wtpliwoci. Mj przyjaciel nigdy nie zapomnia przeraliwego dwiku i to

wspomnienie byo jednym z powodw, dla ktrych zdecydowa si przyj wicenia. Ja te

zapamitaem jego opowie, bo bardzo mnie poruszya. Kiedy, pniej, przywoaem j, kiedy
siedzielimy sobie z grup zoologw w oksfordzkiej knajpce Pod r i koron". Przypadkiem dwch z
nich byo ornitologami. Obaj wybuchli miechem Burzyk pnocny!", wykrzyknli chrem. Jeden z nich
qyjani nam potem, e okrzyk godowy brzmicy zaiste jak szataski skowyt sprawi, e w wielu rejonach
wiata i w rnych jzykach burzyki nazywa si diabelskimi ptakami".
Wielu ludzi wierzy w Boga, poniewa sdz, e osobicie, na wasne oczy, ujrzeli kiedy jego
obrazbd anioa czy dziewic w bkitnej powiacie, albo e on kiedy do nich przemwi. Dowd z
osobistego dowiadczenia" dla ludzi, ktrzy wierz, e przeyli zdarzenie o podobnym charakterze, jest
najbardziej przekonujcy. Sabiej jednak przemawia do tych, ktrzy dysponuj pewn wiedz
psychologiczn.
Kto mwi, e osobicie dowiadczy obecnoci Boga? C s tacy, co twierdz, e widuj
rowe sonie, ale na nich jako nikt nie zwraca uwagi. Peter Sutcliffe, zwany Rzenikiem z Yorkshire"
tumaczy, e to Jezus przemwi do i kaza zabija kobietydzi ma doywocie. George W. Bush
powoywa si na gos Boga", gdy uzasadnia inwazj na Irak (szkoda, e gos ten w swej askawoci nie
objawi mu rwnie, e w Iraku nie ma broni masowego raenia). W szpitalach dla psychicznie chorych
znale mona wielu rnych pacjentw: jedni uwaaj si za Napoleona albo Charliego Chaplina, cz
wierzy, e cay wiat sprzysig si przeciwko nim i spiskuje, inni wreszcie, e potrafi przekazywa
wasne myli bezporednio do gowy drugiego czowieka. Nie sprzeciwiamy si im, ale nikt nie traktuje
tych wewntrznych przekona powanie, przede wszystkim dlatego, e mao kto je podziela.
Dowiadczenia religijne s inne tylko pod jednym wzgldem: przyznaje si do nich bardzo wielu ludzi.
Trudno zarzuci nadmierny cynizm Samowi Harrisowi, ktry w The End of Faith [Koniec wiary] napisa:
Stworzylimy specjalne etykietki, nazwy dla ludzi, ktrzy ywi niedajce si uzasadni przekonania. Kiedy
s to przekonania bardzo rozpowszechnione, nazywamy takie osoby religijnymi", w rzadszych wypadkach
mwimy o szalestwie", psychozach" i urojeniach" [...] Najwyraniej zdrowie psychiczne jest funkcj czstoci.
A tymczasem przecie przez czysty historyczny przypadek w naszej kulturze uwaa si za zdrowe, gdy kto wierzy,
e stwrca Wszechwiata moe usysze jego myl, natomiast objawem choroby psychicznej jest przekonanie, e
On komunikuje si z tob, wystukujc polecenia na ramie okna sypialni alfabetem Morse'a. Oczywicie ludzie
religijni w oglnoci nie s szalecami, ale rdze ich wiary to szalestwo.

Do kwestii halucynacji powrc jeszcze w Rozdziale 10.

Ludzki mzg dysponuje doskonaym oprogramowaniem symulacyjnym. Oczy nie przekazuj nam
wiernej fotografii tego, co widz, ani filmu z zapisem zachodzcych wok nas zdarze. To mzg tworzy
model i stale go uaktualnia, oczywicie uaktualnia pod wpywem zakodowanych sygnaw dochodzcych
poprzez nerw wzrokowy, niemniej jednak ostatecznym konstruktorem pozostaje mzg. Zudzenia
wzrokowe s tego najlepszym dowodem47. Znaczna cz zudze szecian Neckera jest tu dobrym
przykadem powstaje, gdy napywajce dane zmysowe zgodne s z dwoma konkurencyjnymi
modelami rzeczywistoci. Mzg, nie majc adnych podstaw, by wybra ktry, prbuje obydwu, my za
dowiadczamy tego jako serii przeskokw od jednego modelu do drugiego. Patrzymy na obiekt, a ten
dosownie na naszych oczach staje si czym zupenie innym.
Symulacyjny software mzgu jest szczeglnie dostosowany do obrbki twarzy i gosw. Mam na
parapecie plastikow mask Einsteina. Ogldana z przodu, wyglda jak zwyka twarz i nic dziwnego.
Kiedy jednak spojrzymy na ni od tyuod wklsej" stronyrwnie widzimy normaln ludzk twarz,
ale odnosimy bardzo dziwne wraenie. Kiedy ogldajcy okra mask, twarz jakby podaa za nim, i to
nie jest sabiutkie wraenie, jakie odczuwamy, patrzc na portret Mony Lisy, gdy na upartego mona
obstawa, e ledzi nas wzrokiem. Ta wklsa maska naprawd wyglda, jakby si poruszaa. Wszystkim,
ktrzy stykaj si z moj mask po raz pierwszy, zapiera dech. A co jeszcze dziwniejsze, jeli mask
postawi na wolno obracajcej si podstawie, dla obserwatora obraca si ona w prawidowym kierunku,
pki widzi jej wypuk" stron, ale w przeciwnym , gdy patrzy na stron wkls. W efekcie kto, kto
oglda dokadnie moment zmiany stron, ma wraenie, jakby jeden obraz nadchodzcy wchania
drugi, ten, ktry si oddala. To naprawd oszaamiajcy widok i warto sta si ofiar takiego zudzenia.
Czasem udaje si bardzo zbliy do tej wklsej " twarzy i nadal nie widzie, e jest wklsa gdy
wreszcie to dostrzegasz, nastpuje przeskok, ale za chwil sytuacja znw si zmienia.

Co zatem si dzieje? Czy to jaka sztuczka, ktr posuyli si konstruktorzy maski? Nie kada
wklsa maska wywouje identyczne zudzenia. Mechanizm znajduje si w mzgu obserwatora.
Wewntrzne oprogramowanie odbiera dane wskazujce na obecno twarzy, ale w praktyce wystarcz do
tego sygnay o zauwaeniu" dwojga oczu, nosa i ust, ulokowanych w z grubsza prawidowych
odlegociach. Na podstawie tych szcztkowych danych mzg sam robi ca reszt. Do akcji wkracza
program symulujcy i tworzy solidny, realistyczny obraz, nie przejmujc si zbytnio tym, i w
rzeczywistoci postrzegamy wewntrzn, wkls stron maski. A zudzenie obracania si w przeciwn
stron pojawia si dlatego, e to jedyny sposb, w jaki mzg moe nada sens napywajcym danym
wzrokowym, gdy interpretuje obracajc si wkls mask jako obiekt wypuky (trudno to w pierwszej
chwili zrozumie, ale po pewnym zastanowieniu okazuje si do oczywiste)48. Podobne zudzenie
pojawia si czasem, gdy widzimy czasz radaru obracajc si na lotnisku. Dopki mzg nie przestawi
si na prawidowy obraz radaru, zdarza si, e jestemy pewni, i widzimy czasz obracajc si w
przeciwn (ni w rzeczywistoci) stron U w dodatku jako dziwnie przekrzywion).
Opowiedziaem o swojej masce po to, by zademonstrowa oniemielajc potg mzgowych
programw symulujcych. To software, ktry potrafi stworzy wizje" i nawiedzenia" o
nieprawdopodobnej sile przekonywania. Duchy, anioy czy nawet Dziewica Maryja to dla tak zoonego
oprogramowania doprawdy bahostka.
Dokadnie ta sama zasada dotyczy suchu. Kiedy dociera do mnie jaki dwik, nerwy ukadu
suchowego nie dostarczaj go z ucha do mzgu tak wiernie, jak sprzt firmy Bang & Olufsen. Tak samo
jak w przypadku bodcw wzrokowych, dopiero mzg tworzy i nieustannie modyfikuje na
podstawie dopywajcych danych pewien model. Dlatego wanie gony dwik trbki odbieramy jako
pojedyncz nut, a nie poszczeglne skadowe harmoniczne, jakie w rzeczywistoci wydaje z siebie ten
instrument. Ta sama nuta na klarnecie ma brzmienie gbokie", a na oboju piskliwe", z powodu
odmiennych relacji midzy skadowymi harmonicznymi, jakie charakteryzuj oba te instrumenty. Jeli
(co wymaga sporych umiejtnoci) kto rozdzieli ich dwik na syntezatorze na kolejne skadowe
harmoniczne, rzeczywicie przez chwil mzg bdzie odbiera je jako czyste, poszczeglne tony. Ju po
chwili jednak mzgowy software znw si wczy i zaczniemy sysze dwik trbki, oboju czy czego
tam jeszcze. Na podobnej zasadzie mzg skada" spgoski i samogoski, przenoszc je na nowy
poziom fonemw i sw.
Dawno, dawno temu, jako dziecko, sam usyszaem ducha: ciszony, mski gos, jakby odmawiajcy
sowa modlitwy. Niemal (ale nie dokadnie) rozrniaem poszczeglne sowa, wypowiadane powanym
i uroczystym tonem. Syszaem oczywicie historie o duchach nawiedzajcych stare domy i byem troch
przestraszony. Wstaem jednak z ka i ostronie zbliyem si do miejsca, skd dochodzi ten dziwny
gos. Wtedy dwik sta si goniejszy i raptem co przeskoczyo" mi w gowie. Ju wiedziaem,
co to jest. To wiatr, przeciskajc si przez dziurk od klucza, wywoywa odgos, ktry moje mzgowe
oprogramowanie zinterpretowao jako pobony mski szept. Bardzo moliwe, e gdybym by bardziej
wraliwym dzieckiem, usyszabym nie tylko niewyrany, tajemniczy pomruk, ale rozrnibym
poszczeglne sowa, a moe nawet cae zdania. A gdybym by nie tylko wraliwy, ale i odebra naleyt
religijn edukacj... Sam jestem ciekaw, co usyszabym w szmerze wiatru.
Mniej wicej w tym samym wieku miaem te inn przygod. Nagle z okna pooonego w
ssiedztwie domku spojrzaa na mnie koszmarna, budzca niewymowne przeraenie twarz. Z trwog w
sercu podkradem si pod pot ssiadw, a gdy ju byem do blisko, okazao si, e po prostu zasony w
oknie przypadkowo uoyy si w ksztat, ktry z daleka mg przypomina straszliwe oblicze. Wielu
pobonych ludzi twierdzio, e w kbach dymu unoszcych si z poncych wie WTC dostrzego
oblicze szatanaw Internecie kryy nawet liczne zdjcia majce stanowi dowd" tej bzdury.
Ludzki mzg jest naprawd wyjtkowo sprawnym narzdziem do konstruowania modeli. Kiedy
pimy, nazywamy je snami, gdy jestemy wiadomi wyobrani, a modele wyjtkowo sugestywne to
halucynacje. W Rozdziale 10. bd pisa o dzieciach, ktre swoich wyimaginowanych dziecicych
przyjaci postrzegaj tak realnie, jak najbardziej rzeczywiste osoby z wasnego otoczenia. Jednostki
bardziej naiwne nie potrafi rozpozna, e co jest halucynacj czy snem na jawie, i zawsze s skonne
uzna raczej, e widziay czy syszay ducha. Czasem za bywa to dla nich anio, Bg lub Przenajwitsza
Dziewica (ta ostatnia przytrafia si najczciej modym katoliczkom). Takie wizje nie s jednak adnym

dowodem, i duchy, anioy, bogowie czy wite dziewice faktycznie komu si objawiy".
Nieco trudniejsze s przypadki masowych objawie, jak chociaby to w Fatimie w roku 1917, gdy
siedemdziesit tysicy pielgrzymw ujrzao pono, jak: Soce zadrao. Dokonao nigdy przedtem
niewidzianych porusze, wykraczajcych poza wszelkie prawa natury"4951*. To trudniejsze, bo nieatwo
wyjani, jak siedemdziesit tysicy ludzi mogo dozna identycznej halucynacji. Ale jeszcze trudniej
przyj, e co takiego mogo si rzeczywicie zdarzy, skoro nikt poza Fatim nie dostrzeg tego
zjawiska. Istotne s zreszt nie tylko obserwacje takie zdarzenie spowodowaoby niewyobraaln
katastrof na skal kosmiczn, obejmujc cay Ukad Soneczny, a nieuchronnie zwizane z nim
oddziaywania grawitacyjne byyby dostatecznie silne, by cisn wszystkich ludzi w przestrze.
Przypomina si w tym momencie zwizy test cudownoci" Davida Hume'a: [...] adne wiadectwo nie
wystarczy do wykazania autentycznoci cudu, jeli nie jest ono tego rodzaju, e jego faszywo byaby
wikszym cudem anieli fakt, ktry ma by na jego podstawie wykazany"52*.
Oczywicie moe si wydawa nieprawdopodobne, e kilkadziesit tysicy ludzi naraz ulego
identycznemu zudzeniu lub e wszyscy ci ludzie kamali. Trudno te uwierzy w omykowe zapisanie
historycznych wiadectw siedemdziesiciu tysicy osb, ktre jednogonie stwierdziy, e widziay, jak
Soce zataczyo". Nieatwo te zgodzi si z tym, e tysice pielgrzymw stao si wiadkami cudu
(cho trzeba pamita, e wszystkich namwiono do patrzenia si prosto w Soce, a to nie jest najlepsze
dla oczu). Jednak kada z tych opcji jest bardziej prawdopodobna ni wyjanienie alternatywne, zgodnie
z ktrym Ziemia nagle wyskoczya z orbity i Ukad Soneczny si rozpad, czego nikt poza Fatim nie
zauway. Nie Portugalia nie jest miejscem a tak odosobnionym 53*.
Wicej chyba o osobistym dowiadczeniu" Boga czy innych religijnych objawieniach mwi nie
trzeba. Jeeli kto przey co takiego, ma wite prawo, by wierzy, e byo to doznanie jak najbardziej
autentyczne, ale nie powinien oczekiwa, e inni uwierz mu na sowo a zwaszcza ci, ktrzy maj
choby minimaln wiedz o funkcjonowaniu mzgu i o niewiarygodnych moliwociach tego narzdu.
DOWD z PISMA

Cz ludzi wierzy w Boga, bowiem skaniaj ich do tego dowody zawarte w Pimie witym.
Powszechnie przytaczany jest argument (przypisywany zwykle CS. Lewisowi, ktrego autorytet w tych
kwestiach nie powinien dziwi), e skoro Jezus mwi o sobie, e jest Synem Boym, to albo mwi
prawd, albo musiaby by czowiekiem chorym lub kamc szalony, zy lub boski" (Paranoik,
Potwr lub Pan" jeli kto lubi bawi si w [nieudolne] aliteracje). Autentyczne wiadectwa
historyczne, i Jezus Chrystus rzeczywicie przypisywa sobie boski status, s do wte. Gdyby nawet
jednak byy nieodparte, to trylemat w w sposb oczywisty jest niewyczerpujcy Istnieje jeszcze
moliwo czwarta, tak rzucajca si w oczy, e a dziwne, i j pominito: ot Jezus mg po prostu
szczerze i uczciwie si myli. Wielu ludziom si to zdarza. W zasadzie jednak nie ma, jak ju napisaem,
rzetelnych historycznych dowodw, i (historyczny) Chrystus uwaa si za Boga.
Fakt, e co zostao zapisane", bywa zwykle przekonujcy dla ludzi, ktrzy nie maj w zwyczaju
zadawa pyta, takich jak: Kto to napisa i kiedy?", Skd kto wiedzia to, co napisa?" czy wreszcie:
Czy piszcy byli bezstronnymi obserwatorami, czy te mieli jakie powody, ktre mogy skania ich do
takiego, a nie innego opisywania zdarze?". Poczwszy od XIX wieku wyksztaceni teologowie uznaj
istnienie powanych dowodw na to, e Ewangelie nie s wiarogodnym zapisem historycznych zdarze
zachodzcych w realnym wiecie. Wszystkie powstay dugo po mierci Jezusa, a nawet po pismach
Pawa, ktry zreszt praktycznie nie wspomina o adnych faktach z ycia Chrystusa przywoywanych w
Nowym Testamencie. Pniej jeszcze wszystkie Ewangelie byy wiele razy kopiowane i przepisywane na nowo
przez kolejne generacje chiskich szeptaczy" (patrz: Rozdzia 5.) omylnych skrybw, z ktrych wikszo miaa
w dodatku wasne religijne interesy.

51

* Cyt. za: A de Almeida, O Seculo", 15 padziernika 1917; por.: http:// www.pawlowski.dk/objawienia/fatima/slonce_tanczylo.htm (przyp. tum.).
52

D. Hume, Badania dotyczce rozumu ludzkiego, PWN, Warszawa 1997 (przyp. tum.).

*
53

Cho z drugiej strony rodzice mojej ony zatrzymali si kiedy w Paryu w hotelu Hotel de l'Univers et du Portugal".

Dobry przykad takiego podkolorowywania historii, by przybraa waciwe barwy, to chwytajca za serce
opowie o narodzinach Jezusa w Betlejem i o rzezi niewinitek, jakiej wskutek tego zdarzenia dopuci si mia
by Herod. W czasach, gdy powstaway Ewangelie, wiele lat po mierci Jezusa, nikt nie wiedzia, gdzie przyszed on
na wiat. Jedno z proroctw Starego Testamentu (Mi 5,1) 54* kazao jednak ydom wierzy, i dugo oczekiwany
Mesjasz narodzi si w Betlejem. To wanie z tego powodu Jan w swojej Ewangelii szczeglnie podkrela
zdziwienie tumu tym, e on nie pochodzi z Betlejem: Inni mwili: To jest Mesjasz. Ale mwili drudzy czy
Mesjasz przyjdzie z Galilei? Czy Pismo nie mwi, e Mesjasz bdzie pochodzi z potomstwa Dawidowego i z
miasteczka Betlejem?" (J 7,41-42).
Mateusz i ukasz rozwizali ten problem inaczej, obaj uznali bowiem, e Jezus po prostu musia urodzi si w
Betlejem; co prawdy kady z nich poradzi sobie z t zagadk w inny sposb. Mateusz umieci Mari i Jzefa w
Betlejem, a przenis ich do Nazaretu dugo po narodzinach Syna; to tu mieli przyby z Egiptu, dokd zbiegli przed
zarzdzon przez krla Heroda rzezi niewinitek. ukasz z kolei twierdzi, e Maria i Jzef mieszkali ju wczeniej
w Nazarecie. Skd za w krytycznym momencie znaleli si w Betlejem, dziki czemu udao si wypeni
przepowiedni? Ot, jak pisze ukasz, w czasach, gdy gubernatorem (wielkorzdc) Syrii by Kwiryniusz, cezar
August zarzdzi dla celw podatkowych przeprowadzenie spisu ludnoci w caym Imperium

Rzymskim. Jzef, ktry pochodzi z domu i rodu Dawida", uda si zatem musia do miasta
Dawidowego, zwanego Betlejem". Brzmi logicznie, nieprawda? Tyle e, historycznie rzecz biorc, to
kompletny nonsens. Zauwayli to (midzy innymi) A.N. Wilson w ksice Jesus i Robin Lane Fox w The
Unathorized Version. Ot jeeli Dawid w ogle jest postaci historyczn, to y niemal tysic lat przed
Mari i Jzefem. Jaki sens z punktu widzenia Rzymian miaoby danie od Jzefa, by przenis si do
miasta, gdzie jego odlegy przodek y mg niemal dziesi wiekw wczeniej? To mniej wicej tak,
jakby mi kazano wpisa w formularzu podatkowym Ashby-de-la-Zouch (na tyle, na ile zdoaem pozna
genealogi mojej rodziny, to stamtd wanie przybyli nasi przodkowie za czasw Wilhelma Zdobywcy).
ukasz popeni jeszcze jeden powany bd w datowaniu nieco nierozsdnie wymieni kilka
zdarze, ktrych autentyczno historycy mog zweryfikowa. Ot rzeczywicie za czasw Kwiryniusza
przeprowadzono dla celw podatkowych spis powszechny (lokalny, nie oglnoimperialny), tyle e dziao
si to w roku 6 Anno Domini (po narodzinach Chrystusa"), czyli dugo po mierci Heroda. Jak pisze
Lane Fox, opowie ukasza jest historycznie niemoliwa i wewntrznie niespjna", co jednak nie
przeszkadza mu wyranie wspczu autorowi w jego problemach z wypenieniem proroctwa Micheasza.
W grudniowym numerze Free Inquiry" z 2004 roku Tom Flynn, wydawca tego znakomitego pisma,
zamieci przegld tekstw powiconych licznym lukom i niecisociom w tak powszechnie kochanej
boonarodzeniowej opowieci. Sam go uzupeni list sprzecznoci midzy ukaszem a Mateuszem,
dwoma ewangelistami, ktrym zawdziczamy opowie o narodzinach Jezusa50. Robert Gillooly z kolei
szczegowo przeanalizowa i wskaza, e odpowiedniki wszystkich, co do jednego, elementw legendy
narodzin i ycia Chrystusa gwiazda, matka-dziewica, hod zoony przez wadcw, cuda, egzekucja,
zmartwychwstanie i wniebowstpienie znale mona w innych religiach Bliskiego Wschodu i rejonu
rdziemnomorskiego. Flynn twierdzi, e sprzeczno midzy wizj Mateuszow a ukaszow wynika
std, i pierwszy z nich chcia spenienia starotestamentowych proroctw (pochodzenie z rodu Dawida,
rodzony w Betlejem), drugi za pragn zaadaptowa chrzecijastwo do wymogw religii
hellenistycznych pogan (narodzony z dziewicy, krlowie oddajcy cze etc). Sprzecznoci s uderzajce,
ale wiernym, jak wida, nie przeszkadzaj.
Oczywicie wyksztaceni chrzecijanie s wiadomi, e Pisma witego nie naley traktowa
literalnie", lecz wielu ich mniej wyedukowanych wspwyznawcw nadal uwaa, e kade jego sowo
jest prawdziwe w dosownym sensie a caa Biblia stanowi dokadne i wierne wiadectwo zdarze, a
przez to doskonay dowd" uprawomocniajcy wiar. A nasuwa si pytanie czy ci ludzie nigdy nie
czytaj ksigi, ktra, jak sami wierz, stanowi sam prawd? Jak mona nie dostrzec tych rzucajcych si
w oczy niekonsekwencji? Czy mona nie zwrci uwagi na to, e Mateusz, wywodzc pochodzenie
Jezusa z rodu Dawidowego" doliczy si dwudziestu omiu pokole, ukasz natomiast czterdziestu
jeden? Gorzej tylko jedno imi wystpuje na obydwu drzewach genealogicznych sporzdzonych przez
ewangelistw! Co skdind i tak uzna naley za mao istotne, bowiem jeli Jezus narodzi si z
dziewicy, to raczej dla spenienia starotestamentowego proroctwa nie ma wielkiego znaczenia, czy

54

* O ile nie zaznaczono inaczej, to Bibli cytujemy za Bibli Tysiclecia" (Pismo wite Starego i Testamentu, Wydawnictwo
Pallotinum, Pozna-Warszawa 1980). W kilku wypadkach przydatne byo jednak signicie do innych przekadw Pisma witego po cytacie
znajduje si wwczas identyfikacja rda; odpowiednio BG (Biblia Gdaska) lub BW (Biblia Warszawska) (przyp. tum.).

przodkowie ma jego matki istotnie pochodzili z krlewskiego rodu.

Amerykaski biblista Bart Ehrman w ksice, ktrej podtytu brzmi The Story Behind Who Changed
the New Testament and Why [Opowie o tym, kto i dlaczego zmieni tre Nowego Testamentu] 55*,
stara si rozproszy mroki niepewnoci spowijajce nowotestamentowe teksty. We wstpie profesor
Ehrman w poruszajcy sposb opisuje te koleje osobistej edukacji i metamorfozy z fundamentalisty w
zadumanego sceptyka; podry, podczas ktrej rosa w nim wiadomo zawodnoci biblijnych
drogowskazw. Warto doda, e w miar jak Bart Ehrman przemieszcza si do orodkw uplasowanych
coraz wyej w amerykaskiej hierarchii akademickiej (od samego dna poczynajc, czyli Moody Bibie
Institute, poprzez Wheaton College nieco lepiej, ale to wci Alma Mater Billy'ego Grahama po
seminarium teologiczne w prestiowym Princeton), na kadym szczeblu uczciwie ostrzegano go, e w
obliczu nacierajcego progresywizmu trudno bdzie mu zachowa fundamentalistyczn wiar.
Ostrzeenia si sprawdziy, z czego korzystamy dzi my, czytelnicy jego ksiki. Z innych odwieajco
obrazoburczych opracowa biblistycznych mog poleci (ju przeze mnie tu przywoywane) The
Unauthorized Version (autor: Robin Lane Fox) i The Secular Bibie: Why Nonbelievers Must Take
Religion Seriously Jacques'a Berlinerblau.
Cztery ewangelie, ktre skadaj si na oficjalnie uznany kanon, wybrane zostay mniej lub
bardziej arbitralnie spord kilkunastu dostpnych, w tym ewangelii Tomasza, Piotra, Filipa,
Bartomieja i Marii Magdaleny51. To te wanie dodatkowe" ewangelie mia na myli Thomas Jefferson,
gdy w licie do bratanka pisa:
Mwic o Nowym Testamencie, zapomniaem nadmieni, e powiniene przeczyta wszystkie historie
Chrystusa, take te, o ktrych rada duchownych zadecydowaa za nas, e s tylko pseudoewangeliami, w
przeciwiestwie do Ewangelii. Pamitaj bowiem, i ci pseudoewangelici, tak samo jak pozostali, mieli si za
natchnionych przez Boga, i to ty, kierujc si wasnym rozumem, masz oceni ich aspiracje, nie za jakowa
kongregacja duchownych.

Moliwe, i owi uczeni w pimie" przy wyborze do kanonu tych, a nie innych ewangelii, kierowali
si tym, e pozostae zawieraj jeszcze wicej krpujcych opowiastek ni cztery kanoniczne. W
opisujcej dziecistwo Chrystusa Ewangelii Tomasza na przykad znajdujemy liczne anegdoty mwice,
jak Jezus jako dziecko naduywa nadprzyrodzonych mocy, zachowujc si czasem niczym zoliwa
wrka a to zamieni kolegw w kozy, a to oywi wrble ulepione z bota albo pomg tatusiowicieli, cudownie wyduajc deszczuk 56*. Kto mgby powiedzie, e nikt przecie nie wierzy w takie
bajkowe opowieci, jakie mona znale w Ewangelii wg w. Tomasza. Ale przecie na dokadnie tej
samej zasadzie nie mamy adnych powodw, by wierzy czterem kanonicznym Ewangeliom. To legendy,
ktrych autentyczno jest rwnie wtpliwa, jak autentyczno poda o krlu Arturze i rycerzach
Okrgego Stou.
Wikszo z tego, co czy cztery kanoniczne Ewangelie, zaczerpnita jest z jednego rda albo
z Ewangelii Marka, albo te z jakiego nieznanego dzi tekstu, ktrego Marek by najwczeniejszym z
ocalaych spadkobiercw". Nikt nie wie, kim byli czterej ewangelici, ale prawie na pewno aden z nich
nie spotka Chrystusa. Wikszo tego, co napisali, nie jest w najmniejszym nawet stopniu prb
przedstawienia wydarze historycznych, lecz przerbk odpowiednich wtkw starotestamentowych,
ewangelici bowiem gboko wierzyli, e ywot Jezusa jest spenieniem proroctwa Starego Testamentu.
55

* Podaj podtytu nieprzypadkowo. Na okadce mojego egzemplarza ksiki (wydawca Continuum, Londyn) zamieszczono tytu
Whose Word Is It ? [Czyje to sowa?] .Niestety z mojego wydania nie sposb si zorientowa, czy to ta sama ksik ktr Harper (San Francisco) wyda
jako Misquoting Jesus [Bdnie cytujc Jezusa]. Amerykaskiego wydania nie miaem w rku, ale podejrzewam, e to s te same ksiki. Tylko
dlaczego wydawcy robi takie rzeczy?
56
* A.N. Wilson w swojej biografii Jezusa w ogle kwestionuje tez, e Jzef by ciel. Greckie sowo tekton rzeczywicie oznacza
ciel", ale uyte zostao jako odpowiednik aramejskiego naggar", ktre moe oznacza rzemielnika albo osob wyksztacon. To jeden z
bardzo licznych zasadniczych bdw przekadowych, jakie mog komplikowa odczytanie Biblii, cho najsynniejszym jest zapewne moliwe
bdne tumaczenie Izajaszowego hebrajskiego almah", co znaczy moda kobieta", na greckie parthenos", czyli dziewica. atwo zreszt o taki
bd (jeli kto nie wierzy, niech pomyli, jak atwo dziwk" z dziewk" pomyli), ale to ta wanie literwka w tumaczeniu moga sta si
prawdziwym rdem niedorzecznej kompletnie legendy o dziewordztwie Marii. Jedyny chyba konkurent tego przykadu w walce o tytu
mistrza wszech czasw rwnie wie si z dziewicami. Niedawno w przezabawnym wrcz artykule Virgins? What virgins? [Dziewice? Jakie
dziewice?!"], (Free Inquiry" 26: 1, 2006, s. 45-46) Ibn Warraq stwierdzi, i owa przesawna obietnica siedemdziesiciu dwch dziewic, ktre w
islamskim raju maj czeka na kadego muzumaskiego mczennika, to rwnie wycznie efekt bdu przekadu, w rzeczywistoci mowa bya
bowiem o Jasnych winogronach o wielkiej piknoci". Gdyby tylko wicej ludzi o tym wiedziao, jak wiele ofiar terrorystw-samobjcw
uszoby z yciem?

Na tej podstawie niektrzy historycy wysuwaj hipotez nie znajdujc szerszego poparcia e Jezus
Chrystus nigdy nie istnia. Tak koncepcj znale mona na przykad w pracach profesora G.A. Wellsa z
Uniwersytetu Londyskiego, midzy innymi w ksice Did Jesus Exist?
Jezus Chrystus najprawdopodobniej jest postaci historyczn, co nie zmienia faktu, e powani
biblici raczej nie traktuj Nowego Testamentu (o Starym ju nie wspominajc) jako wiarogodnego
rda informacji o wydarzeniach historycznych. Ja te pozwol sobie nie uwzgldnia w dalszych
partiach mojej ksiki Biblii jako dowodu boskoci w jakimkolwiek znaczeniu tego terminu. Przypomn
za to dalekosine przewidywanie, jakim Thomas Jefferson podzieli si kiedy ze swoim poprzednikiem,
Jonem Adamsem: Nadejdzie taki dzie, gdy tajemnica pochodzenia Chrystusa, z Najwyszym Bytem
jako ojcem i poczciem w onie dziewicy, zajmie miejsce obok mitu o pochodzeniu Minerwy z gowy
Jupitera".
Powie Kod Leonarda da Vinci Dana Browna oraz nakrcony na jej podstawie film wywoay
wielkie oburzenie w krgach kocielnych. Chrzecijan namawiano do bojkotu filmu, przed kinami
organizowano pikiety. To rzeczywicie historia wymylona od pocztku do koca, zaprojektowana i
zrealizowana fikcja. W tym sensie powie Browna nie rni si od Ewangelii. Jedyn rnic jest to, e
Ewangelie s staroytn fikcj, Kod Leonarda za... wspczesn.
DOWD Z PODZIWIANEGO RELIGIJNEGO UCZONEGO

Ogromna wikszo wyrniajcych si intelektem ludzi nie wyznaje wiary chrzecijaskiej, ale ukrywa fakt ten przed wiatem, bo obawia
si utraty dochodw.

Bertrand Russell

Newton by czowiekiem religijnym. Kim ty jeste, by stawia si ponad Newtonem, Galileuszem,

Keplerem etc, etc, etc...? Jeli Bg by wystarczajco dobry dla geniuszy takich jak oni, to za kogo ty si
uwaasz!". Jakkolwiek i tak w niczym nie wzmacnia to siy tego wyjtkowo marnego argumentu,
niektrzy religijni apologeci dodaj jeszcze do tej listy Darwina, od dawna bowiem i wci niestety
kry jawnie kamliwa opowie o jego nawrceniu si na ou mierci 57*. To oczywicie fasz
absolutny, ale nic nie pomogo nawet wykazanie, e caa ta historia zacza si od niestworzonych
opowieci niejakiej lady Hope (pani Nadziei"), jak to wsparty o poduszki umierajcy Darwin w
promieniach zachodzcego Soca kartkuje Pismo wite i wyznaje, e z ca t ewolucj to si zupenie
pomyli.
W poniszych akapitach skoncentruj si gwnie na naukowcach, jako e z przyczyn, jak sdz,
zupenie zrozumiaych ludzie, ktrzy lubuj si w wyliczaniu listy wybitnych jednostekjako wzorcw
religijnoci, bardzo chtnie powouj si wanie na wielkich uczonych.
Newton rzeczywicie mwi o sobie wprost jako o czowieku religijnym. Tak samo robio wielu
innych uczonych a po to znaczce, jak sdz wiek XIX, kiedy osaba spoeczna (i prawna!)
presja, wymuszajca przynaleno do Kocioa, a zarazem nauka zacza dostarcza coraz silniejszych
argumentw przemawiajcych za porzuceniem religii. Oczywicie od tej reguy byy liczne wyjtki i to w
obie strony. Nawet przed Darwinem nie wszyscy wierzyli, co pokazuje chociaby James Haught w 2000
Years of Disbelief: Famous People with the Courage to Doubt [Dwa tysice lat niewiary: Sawni, ktrzy
mieli odwag wtpi]. Po Darwinie za zdarzali si naprawd wielcy uczeni, ktrych religijnoci nikt nie
moe kwestionowa. Nie ma na przykad adnych powodw, by powtpiewa w szczer pobono
Michaela Faradaya nawet w tych latach, kiedy na pewno sysza ju o Darwinie i jego pracach. Faraday
by czonkiem chrzecijaskiej sekty sandemanian. Sandemanianie wierzyli (uywam czasu przeszego,
bowiem, praktycznie rzecz biorc, sekta ta ju nie istnieje) w dosown interpretacj Biblii, obowizywa
u nich rytua mycia stp nowo nawrconym, a eby pozna wol Bo, cignli losy. Faraday zosta
starszym Kocioa sandemanian w roku 1860, czyli rok po publikacji O pochodzeniu gatunkw, a zmar,
nie zmieniajc wyznania, w 1867. James Clark Maxwell, teoretyk rwnie wielki, jak Faraday by
57

Nawet ja zostaem zaszczycony przepowiedni, i rwnie nawrc si na ou mierci. Ba, i to tyle razy (por. np. Steer 2003), e stao
si to ju monotonne (a z pocztku rzecz uznawaem za wietny art). Zastanawiam si jednak, czy na wszelki wypadek, by chroni wasn
pomiertn reputacj, nie zainstalowa, gdzie trzeba, magnetofonu. Moja ona zaproponowaa jednak inne rozwizanie: Po co czeka z tym a
tak dugo. Jeli ju chcesz si sprzeda, zrb to w odpowiednim momencie, by jeszcze zaapa si na Nagrod Templetona, a potem dopiero zwal
wszystko na starcze otpienie".

eksperymentatorem, by gboko wierzcym chrzecijaninem. Podobnie kolejny z filarw

dziewitnastowiecznej brytyjskiej fizyki, czyli William Thomson, lepiej znany jako lord Kelvin, ktry
prbowa nawet dowie, e ewolucja jest niemoliwa, poniewa nie starczyoby na ni czasu. Kelvin,
jeden z twrcw termodynamiki, pobdzi w datowaniu, gdy przyj, e Soce jest rodzajem wielkiego
paleniska i ponce w nim paliwo musi wyczerpa si w cigu dziesitkw milionw lat, nie za
miliardw, czego wymaga ewolucja. Lord Kelvin nie mg oczywicie przewidzie istnienia energii
jdrowej. To bardzo mie, e na spotkaniu British Association w roku 1903 to sir George'owi Darwinowi
(modszemu synowi Karola Darwina, ktry sam nie dostpi nobilitacji) przypad zaszczyt referowania
odkrycia radu przez maonkw Curie, dziki czemu mg oczyci dobre imi ojca i wykaza, e
wczeniejsze szacunki (wci wwczas jeszcze yjcego) lorda Kelvina byy bdne.
Trudniej znale otwarcie religijnych uczonych w XX wieku, niemniej jest ich pewnie cakiem
sporo, cho ja osobicie podejrzewam, e zwaszcza dzi wikszo z tego grona jest religijna w
einsteinowskim znaczeniu tego sowa, a jak pisaem w Rozdziale 1., okrelenie religijny" w takim
znaczeniu jest po prostu naduyciem semantycznym. Oczywicie mona poda te najzupeniej
autentyczne przykady naukowcw religijnych w tradycyjnym znaczeniu. Gdy na przykad mowa o
brytyjskim rodowisku naukowym, niezmiennie padaj w tym kontekcie trzy nazwiska (brzmice
znajomo i przyjanie, jak nazwa dickensowskiej kancelarii prawniczej): Peacocke, Stannard i
Polkinghorne. Z tej trjki kady albo jest laureatem Nagrody Templetona, albo naley do Rady Fundacji
Templetona. Mam za sob wiele przyjacielskich dyskusji z kadym z tych panw, prywatnych i
publicznych, i nadal, przyzna musz, odczuwam pewne zakopotanie nie tyle ich przekonaniem o
istnieniu jakiego kosmicznego prawodawcy, co ich rzeczywist wiar w prawdziwo chrzecijaskich
dogmatw, w zmartwychwstanie, odpuszczenie grzechw i ca t reszt.
Podobne przykady znale te mona w Stanach Zjednoczonych choby Francisa Collinsa,
zarzdzajcego obecnie amerykask czci oficjalnego Projektu Badania Genomu Ludzkiego (Huma
Genome Project, HGP) 58*.
Podobnie jak w Wielkiej Brytanii, rwnie po drugiej stronie Atlantyku religijni naukowcy stanowi
jednak przypadki rzadkie i nieco kontrowersyjne w oczach reszty rodowiska akademickiego. W roku
1996 w Cambridge, w ogrodach college'u Clare przeprowadzaem wywiad z Jamesem Watsonem. Wybr
rozmwcy nie by przypadkowy to Watson stworzy HGP; wybr miejsca rozmowy rwnie
Cambridge to jego Alma Mater. Przygotowywaem wtedy dla BBC film dokumentalny o innym
naukowym geniuszu, Grzegorzu Mendlu, ktry stworzy genetyk. Mendel, co nie ulega najmniejszej
wtpliwoci, by czowiekiem religijnym; ba! by nawet zakonnikiem. Tyle e w XIX wieku wstpienie
do zakonu byo dla czowieka w sytuacji Mendla praktycznie jedyn moliwoci realizacji naukowej
pasji; czym w rodzaju dzisiejszego grantu. Spytaem przy okazji Watsona (przyjanimy si od wielu lat),
czy spotka wielu religijnych naukowcw. Praktycznie adnego odpowiedzia. Czasem stykam si
z kim takim (w tym miejscu si rozemia) i czuj wtedy zakopotanie. Wiesz, ja nie bardzo rozumiem,
jak kto moe akceptowa prawdy objawione."
Francis Crick, uczony, ktry wsplnie z Watsonem zainicjowa genetyczn rewolucj, zrezygnowa
z czonkostwa w Churchill College, gdy jego koledzy zadecydowali (zreszt na wyrane danie jednego
z darczycw), by wybudowa kaplic. Podczas rozmowy z Watsonem zwrciem mu uwag na fakt, i
w odrnieniu od niego i Cricka wielu ludzi nie dostrzega adnego konfliktu midzy nauk a religi, gdy
uznaj, e zadaniem nauki jest wyjania, jak to wszystko dziaa, religia za odpowiada na pytanie: po
co? Riposta Watsona bya natychmiastowaWidzisz, nie wydaje mi si, e jestemy po co. Jestemy
produktem ewolucji. To tyle. Tylko nie mw teraz: No, tak! Twoje ycie musi by strasznie puste, jeli
nie wierzysz, e ma jaki cel. C oczekuj na przykad, e lunch bdzie niezy". Rzeczywicie by!
Wysiki, by odnale dzi wybitnych i religijnych uczonych, bywaj nieraz frustrujce. Udao mi si
na przykad znale (na jednej tylko witrynie) list Chrzecijaskich laureatw Nagrody Nobla"),
spord setek noblistw znalazo si na niej tylko sze nazwisk, z czego, jak sprawdziem, cztery
naleay do autentycznych Noblistw; jednego zreszt znam i wiem doskonale, e do Kocioa naley
wycznie z przyczyn natury spoecznej. Podobne kopoty nie dziwi ta szklanka po prostu jest pusta!
58

* Nie myli z prywatnym (nieoficjalnym) projektem, ktrym kierowa byskotliwy (i zdecydowanie niereligijny)
bukanier" nauki, Craig Yenter.

Benjamin Beit-Hallahmi przeprowadzi bardziej systematyczne badania i na ich podstawie stwierdzi, e

wrd laureatw Nagrody Nobla, tak naukowych, jak i literackich, indyferentyzm religijny jest znacznie
czstszy ni w populacjach, z ktrych pochodz"52.
Natur", pismo, ktrego nie trzeba chyba nikomu rekomendowa, opublikowao w roku 1998
wyniki bada Larsona i Whithama53, ktrzy stwierdzili, e spord naukowcw, ktrych dorobek uznany
zosta przez rodowisko za na tyle znaczcy, by zasuyli na wybr do National Academy of Sciences (w
Wielkiej Brytanii odpowiednikiem byoby czonkostwo w Royal Society), tylko 7% deklaruje wiar w
osobowego Boga. Ta proporcja stanowi niemal dokadne przeciwiestwo tego, co badania pokazuj dla
caej populacji USA ponad dziewidziesit procent amerykaskich obywateli wierzy w (jak) istot
nadprzyrodzon. Dane z bada obejmujcych naukowcw o mniejszym dorobku s ju nieco innew tej
grupie wierzcy nadal stanowi mniejszo, ale ju nie tak dramatyczn, bo okoo czterdziestu procent. W
sumie dokadnie tego bym oczekiwa amerykascy naukowcy s mniej religijni ni og
amerykaskiej populacji, a wrd najznamienitszych uczonych wierzcych jest jeszcze mniej. Dokadnie
odwrotna proporcja wierzcych do ateistw wrd intelektualnych elit i w caej populacji wydaje si
jednak do znaczca54.
To troch mieszne, e nawet gwna witryna internetowa kreacjonistw Answers in Genesis"
powouje si na wyniki bada Larsona i Withama, cho oczywicie nie po to, by pokaza, e moe co
jest nie tak z religi, ale by pognbi tych swoich religijnych rywali, ktrzy utrzymuj, e teoria ewolucji
nie zaprzecza wierze. Pod nagwkiem National Academy of Science is Godless to the Core
[Amerykaska Akademia Nauk to siedlisko bezbonikw]55 redaktorzy Answers in Genesis" pomiecili
nawet (z wyran satysfakcj) kocowy cytat z listu Larsona i Withama do redakcji Natur":
Kiedy opracowywalimy wyniki naszych bada, NAS (National Academy of Sciences) wydaa wanie
broszur majc zachci do nauczania teorii ewolucji w szkoach niepastwowych. Jak wszyscy wiemy, ta kwestia
jest od dawna rdem powanych napi midzy wsplnot naukow a czci konserwatywnych rodowisk
chrzecijaskich w USA Apel NSA, o ktrym tu mwimy, zapewnia czytelnikw, i istnienie lub nieistnienie Boga
to problem, wobec ktrego nauka zachowuje neutralne stanowisko". Przewodniczcy NAS Bruce Alberts dodaje
jeszcze: Wielu najwybitniejszych czonkw tej akademii to ludzie gboko wierzcy. S wrd nas rwnie
religijni biolodzy akceptujcy teori ewolucji". Nasze wyniki wskazuj, e twierdzenie to nie odpowiada prawdzie.

Alberts, jak wida, jest zwolennikiem NOMY, zapewne z przyczyn, ktre omawiaem, piszc o
chamberlainowskiej szkole ewolucjonistw (Rozdzia 2.). Redaktorzy Answers in Genesis" s za to
zwolennikami zupenie innej szkoy.
Brytyjskim odpowiednikiem amerykaskiej National Academy of Sciences (z tym, e obejmujcym
ca Brytyjsk Wsplnot Narodw, a wic rwnie Kanad, Australi, Now Zelandi, Indie, Pakistan i
cz dawnych kolonii angielskich w Afryce) jest Royal Society. Kiedy ta ksika sza do druku, R.
Elisabeth Cornwell i Michael Stirrat koczyli wanie opracowywa wyniki bardzo dokadnego studium
nad przekonaniami religijnymi czonkw Towarzystwa Krlewskiego (FRS Fellows of the Royal
Society). W badaniu tym Cornwell i Stirrat posuyli si standardowym kwestionariuszem z
siedmiopunktow skal. Opracowany przez siebie kwestionariusz rozesali do 1074 czonkw Royal
Society, ktrych adresami mailowymi dysponowali (to wikszo FRS). Odpowiedziao 23% (cakiem
przyzwoita proporcja, jak na tego typu badanie). W ankiecie znalazy si stwierdzenia takie jak: Wierz
w osobowego Boga, ktry przejmuje si losami poszczeglnych jednostek, wysuchuje modlitw i reaguje
na nie, widzi i osdza grzesznikw", a wypeniajcych poproszono, by ocenili, na ile zgadzaj si z takim
pogldem na skali od jednego (zdecydowanie nie) do siedmiu (zdecydowanie tak). Lar son i Witham
posuyli si w swoim badaniu skal trzypunktow, wic trudno bezporednio porwna wyniki, ale
tendencja bya identyczna. Zdecydowana wikszo czonkw Royal Society, podobnie jak zdecydowana
wikszo czonkw NAS, to ateici tylko 3,3% respondentw kategorycznie zadeklarowao, e
osobowy Bg ich zdaniem istnieje (tzn. wybrao 7"), 78,8% odpowiedzi zdecydowanie temu zaprzeczao
(wybrane 1"). Jeeli zdefiniujemy, e do wierzcych" zaliczamy tych, ktrzy zdecydowali si na
odpowied 6" lub 7", do niewierzcych" za wybierajcych 1" lub 2", to w drugiej grupie znalazo
si 213 respondentw, w pierwszej 12. Podobnie jak Larson i Witham (a take Beit-Hallahmi i
Argyle) Cornwell i Stirrat wykryli jeszcze jedn niezbyt siln ale istotn statystycznie zaleno
biolodzy s bardziej skonni do ateizmu ni przedstawiciele nauk fizycznych. Na szczegowe wyniki
badania Cornwell i Stirrata musimy niestety poczeka do momentu publikacji56.

Pozostawiajc na boku wybory naukowych elit, sprawdmy moe, czy w populacji w ogle atwiej
znale ateistw wrd ludzi lepiej wyksztaconych i inteligentniejszych. Statystycznie istotn zaleno
midzy religijnoci a poziomem wyksztacenia oraz midzy religijnoci a ilorazem inteligencji
potwierdzio kilka niezalenych programw badawczych. Na przykad Michael Schermer zamieci w
ksice How We Belieue: The Search for God in an Age of Science [Jak wierzymy: poszukiwanie Boga w
erze nauki] opis wynikw sondau, ktry ze swoim koleg Frankiem Sulloway'em przeprowadzili na
duej, losowo wybranej prbie Amerykanw. Uzyskali sporo ciekawych wynikw, ale z naszej
perspektywy najistotniejsze, e udao im si wykaza istnienie ujemnej korelacji midzy religijnoci a
wyksztaceniem (tzn. ludzie wyksztaceni rzadziej s religijni). Religijno jest te negatywnie
skorelowana z zainteresowaniami naukowymi (bardzo silny zwizek) i z liberalnymi pogldami
politycznymi. Oczywicie trudno uzna te rezultaty za zaskakujce, podobnie jak nikogo nie dziwi
istnienie silnej korelacji midzy religijnoci dzieci i rodzicw. Z bada przeprowadzonych w Wielkiej
Brytanii wynika na przykad, e tylko jedno dziecko na dwanacioro nie dziedziczyo" przekona
religijnych po rodzicach.
Oczywicie nietrudno si domyli, e w rnych badaniach mierzono tak naprawd do rne
rzeczy, wic nie naley raczej bezporednio porwnywa rezultatw. Istnieje jednak technika badawcza
zwana metaanaliz, ktra pozwala dokonywa takich porwna za pomoc zbiorczej analizy wszystkich
wynikw, jakie opublikowano na dany temat, i zliczenia, jak czsto uzyskiwane s rezultaty
potwierdzajce jak hipotez, a jak czsto przeczce jej. Jeli mwimy o zalenoci midzy religijnoci
a ilorazem inteligencji, to jedyn metaanaliz, jak udao mi si odnale, jest tekst Paula Bella w Mensa
Magazine" z 2002 roku (stowarzyszenie Mensa zrzesza ludzi o bardzo wysokim IQ; trudno si dziwi, e
temat zainteresowa ich pismo). Konkluzja artykuu Bella brzmi nastpujco: Spord 43 bada nad
zalenoci midzy si przekona religijnych a poziomem wyksztacenia, ktre przeprowadzono od roku
1927, tylko cztery nie wykazay ujemnej korelacji midzy tymi zmiennymi. Ze wszystkich pozostaych
wynika, e im wysza inteligencja i im lepsze wyksztacnie, tym mniejsze prawdopodobiestwo
posiadania jakichkolwiek przekona religijnych"57.
Jakakolwiek metaanaliza z zaoenia mwi o zalenociach bardziej oglnych ni szczegowe
badania, na ktrych jest oparta. Byoby przyjemnie, gdybymy mieli wicej danych na podobne tematy, a
take opracowania mwice wicej o pogldach elit (inne narodowe akademie nauk, laureaci
najwaniejszych nagrd i wyrnie: Nobel, Crafoord, Fields, Kyoto, Cosmos...). Mam nadziej, e w
kolejnych wydaniach tej ksiki bd mg takie informacje zamieci. Te, ktre s dostpne ju dzisiaj,
pozwalaj jednak sformuowa pewn rad dla apologetw religii: ot lepiej dla nich samych, by nieco
ostroniej powoywali na wiadkw goszonych przez siebie prawd" rne wybitne jednostki
zwaszcza z grona uczonych.
ZAKAD PASCALA
Wielki francuski matematyk Blaise Pascal stwierdzi, e niezalenie od tego, jak wiele przemawia
przeciw istnieniu Boga, surowo kary za bd przewaa wszelkie dowody. Lepiej wierzy w Boga, tak
streci mona rozwaania Pascala, bowiem jeli on istnieje, otwiera si przed nami szansa na ycie
wieczne, a jeli nie, to i tak nie ma adnej rnicy. Z drugiej za stronyjeeli kto nie wierzy, skazuje
si na wieczne potpienie (i znw jeli ma racj, to i tak nie ma to adnego znaczenia). Zatem
czowiek mylcy nie ma wyboru naley wierzy w Boga!
Argumentacja taka jest, jak sdz, dosy osobliwa. Wszak wiara nie jest czym, o czym mona
swobodnie decydowa, jak to ma miejsce w polityce. A przynajmniej na pewno nie wynika z aktu woli.
Mog postanowi, e bd chodzi do kocioa, e wyrecytuj nicejskie wyznanie wiary, e na cay stos
Biblii przysign, i wierz w kade zapisane w nich sowo, ale przecie adna z tych czynnoci nie
sprawi, bym wierzy, jeeli nie wierz! Zakad Pascala co najwyej moe kogo skoni do udawania
wiary w Boga.
Lepiej wwczas, by ten Bg nie by ow wszechwiedzc istot, za jak si go uwaa, bowiem z
atwoci przejrzy oszusta. Niedorzeczny pomys, e wiara to co, o czym moemy decydowa, z
charakterystycznym dla siebie wdzikiem wykpi Douglas Adams w Holistycznej agencji
detektywistycznej Dirka Gently. Jedn z postaci wystpujcych w tej ksice jest elektryczny mnich, robot

zaprojektowany po to, by za swojego waciciela wierzy we wszystko, w co wiat kae mu wierzy".

Model de luxe reklamowany by jako konstrukcja zdolna uwierzy take w co, w co nawet mieszkacy
Salt Lake City 59* uwierzyliby z najwikszym trudem".
Otwarte pozostaje te pytanie, dlaczego mamy tak atwo zgodzi si z tez, e jedyne, czym
moemy sprawi przyjemno Panu Bogu, to uwierzy w niego? C takiego szczeglnego jest w samym
wierzeniu? Czy nie jest rwnie prawdopodobne, e Bg wynagradza dobro, szczodro albo pokor? A
moe szczero? Co za, jeeli Bg jest naukowcem, ktry za najwysz cnot ma rzetelne poszukiwanie
prawdy? Czy zreszt projektant Wszechwiata nie powinien by naukowcem? Bertranda Russella
spytano kiedy, co zrobi, gdy po mierci stanie przed obliczem Pana, jak wytumaczy, dlaczego w niego
nie wierzy. Zbyt mao dowodw, Boe. Zbyt mao dowodw!" brzmiaa (niemiertelna, jak zawsze
dodaj) odpowied Russella. Czy Bg nie powinien bardziej szanowa Russella za jego odwany
sceptycyzm (by nie wspomnie o rwnie odwanym pacyfizmie, ktry zaprowadzi Russella do wizienia
w latach pierwszej wojny wiatowej), ni Pascala za jego tchrzliwe asekuranctwo?
Nie wiemy i nie moemy wiedzie, jakie byyby boskie wybory, ale nie musimy wiedzie, eby
odrzuci zakad Pascala! Mwimy wszak o hazardzie, a sam Pascal przyznawa, e rozwaa kracowe
moliwoci. Kto zatem postawiby na Boga, ktry oszusta udajcego wiar (czy nawet szczerze
wierzcego) przedkada nad uczciwego sceptyka?
A teraz zamy na odmian, e Bg, przed ktrego obliczem przyszo nam stan po mierci, to
Baal, i przyjmijmy te, e Baal jest nie mniej zawistny ni jego dawny rywal Jahwe. Czy w tej sytuacji
nie byoby dla Pascala lepiej przyj, e aden Bg nie istnieje, ni postawi na nie tego Boga? Czy
przypadkiem sama liczba potencjalnych bogw (i bogi), na ktrych mona by stawia, nie podwaa
rozumowania Pascala? C, Pascal pewnie artowa, rekomendujc swj zakad, podobnie jak ja artuj,
wykazujc jego absurdalno. Spotkaem si jednak (na przykad podczas dyskusji po moich wykadach)
z ludmi, ktrzy zupenie powanie przywoywali zakad Pascala jako argument na rzecz wiary, i dlatego
zdecydowaem si w tym miejscu szerzej si nim zaj. Pomylmy zatem na koniec, czy daoby si
przedstawi jaki zakad anty-Pascalowski. Przyjmijmy wic, e jest jaka choby drobna szansa,
e Bg rzeczywicie istnieje. Nawet wtedy jednak nietrudno uzna, e kady z nas ma szans na lepsze i
peniejsze ycie, jeli postawi na jego nieistnienie, choby dlatego, e nie zmarnuje cennego czasu na
czczenie go, powicanie si dla niego, walczenie dla niego czy umieranie z jego imieniem na ustach. Nie
bd ju duej rozwija tego wtku, ale warto mie go w pamici, gdy w dalszych rozdziaach
przejdziemy do gronych konsekwencji religijnych wierze i praktyk.
DOWD Z TWIERDZENIA BAYESA
Jedna z najdziwniejszych prb udowodnienia istnienia Boga, z jakimi w ogle si zetknem,
wizaa si z koncepcj zastosowania do tego celu rachunku prawdopodobiestwa, co uczyni by
niedawno Stephen Unwin w ksice The Probability of God [Prawdopodobiestwo Boga]. Wahaem si,
czy wczy do mojej ksiki ten dowd, gdy jest po pierwsze o wiele sabszy, po drugie bez
porwnania wieszej daty ni omawiane wczeniej, pozbawiony wic nawet patyny wiekw. Ksika
Unwina bya jednak do szeroko komentowana wprasie w roku 2003 (to data pierwszego wydania), a
poza tym, omawiajc j, atwiej uporzdkowa pewne wtki charakterystyczne dla wszelkich podobnych
prb. The Probability of God czytaem zreszt z pewn sympati, gdy jak pisaem w Rozdziale 2.
twierdzenie o istnieniu Boga jest dla mnie hipotez naukow, przynajmniej w zaoeniu moliw do
dowiedzenia, a donkiszoteria, z jak Unwin stara si liczbowo okreli jej prawdopodobiestwo, jest po
prostu uroczo zabawna.
Podtytu A Simple Calculation that Proves the Ultimate Truth [Jak za pomoc prostych rachunkw
doj do prawd ostatecznych] wyglda mi na inwencj wydawcy, gdy w samej ksice takiej aroganckiej
pewnoci siebie ju nie odnajdziemy. To raczej co w rodzaju prostego podrcznika albo Twierdzenia
Bayesa dla opornych, w ktrym (niezbyt rozsdnie) jako przykadem autor posuy si Hipotez Boga.
Rwnie dobrze Unwin mgby wzi na warsztat spraw hipotetycznego morderstwa i zastosowa reguy

59

Czyli mormoni, gdyby kto si nie domyli (przyp. tum.).

Bayesa do rozwizania zagadki kryminalnej 60*: zadaniem detektywa jest zebranie dowodw. Odciski
palcw na rewolwerze wskazuj na pani Paw (teraz trzeba przypisa okrelon warto liczbow
prawdopodobiestwu, e to ona zabia), ale profesor liwka ma powd, eby j wrobi
(prawdopodobiestwo spada o okrelon warto). Ekspertyza biegego wykazaa, e nad podziw celny
miertelny strza oddano z duej odlegoci, co wskazywaoby, e sprawca mg mie za sob
przeszkolenie wojskowe (zatem prawdopodobiestwo, e winny jest pukownik Musztarda wynosi...).
Wielebny Zielony mia motyw, by zabi 61** (ile wynosi teraz prawdopodobiestwo), ale dugi jasny
wos znaleziony na marynarce ofiary mg nalee tylko do panny Szkaratnej... itp. itd. Taki koktajl
mniej lub bardziej arbitralnie ocenianych prawdopodobiestw kbi si w gowie detektywa, na zmian
nasuwajc mu rne rozwizania zagadki. Reguy Bayesa powinny pomc mu wycign prawidowe
wnioski. To po prostu matematyczne narzdzie suce do wizania ze sob przyblionych
prawdopodobiestw rnych zdarze i wnioskowania, z jakim (liczbowo okrelonym) przyblionym
prawdopodobiestwem co moe zaj, gdy wiemy, e zdarzyo si co innego. Problem w tym, e
ostateczny wynik rachunkw moe by tylko na tyle trafny, na ile rzetelne byy dane czstkowe, ktre
wstawilimy do naszego rwnania. Te za, jak to zwykle bywa z mniej lub bardziej arbitralnymi
szacunkami, mog by obcione nawet sporym bdem. Mona tu odwoa si do znanej zasady GIGO
(Garbage In, Garbage Out mie na wejciu, mie na wyjciu). Chocia w przypadku ksiki Unwina
i jego przykadu istnienia Boga mona" to zdecydowanie za sabo powiedziane.
Unwin zachowuje si jak konsultant do spraw zarzdzania ryzykiem, ktry z pochodni
Bayesowskiego wnioskowania w doni rzuca si do walki z innymi metodami statystycznymi.
Posuguje si reguami Bayesa jednak nie po to, by rozwika spraw morderstwa, lecz by zmierzy si z
najwikszym pytaniem z pytaniem o istnienie Boga. Plan ksiki by taki, by rozpocz od kompletnej
niepewnoci, co w wykonaniu Unwina przeobrazio si w przypisanie obu konkurencyjnym
stwierdzeniom (Bg istnieje versus Bg nie istnieje) identycznego, pidziesicioprocentowego
prawdopodobiestwa. W nastpnym etapie Unwin wylicza sze faktw, ktre jego zdaniem mog mie
w tym kontekcie jakie znaczenie, wprowadza sze liczb do Bayesowskiej formuy i patrzy, co z tego
wyniknie. Problem w tym, e liczby, ktrymi posuguje si Unwin, nie wynikaj z adnych empirycznych
danych, to po prostu prywatne pogldy autora arbitralnie ubrane w liczbowy kostium. Oto zreszt fakty,
ktre Unwin przywouje na uytek swego rozumowania:
1. Mamy poczucie dobra.
2. Ludzie robi ze rzeczy (Hitler, Stalin, Saddam Hussein).
3. Natura robi ze rzeczy (trzsienia ziemi, huragany, tsunami).
4. Moliwe, e zdarzaj si drobne cudy (zgubiem klucze i znalazem je).
5. Moliwe, e zdarzaj si wielkie cudy (Jezus mg zmartwychwsta).
6. Ludzie maj doznania religijne.
Tak oto zaczyna si owa (zupenie bezwartociowa, moim zdaniem) bayesowska loteria, w ktrej
Bg najpierw wysuwa si na czoo stawki, by po chwili straci prowadzenie, potem odzyska
pidziesicioprocentowa pozycj, od ktrej zacz, i wreszcie zakoczy z rezultatem, jak precyzyjnie
wylicza Unwin: 67%. To jednak najwyraniej za mao, Unwin bowiem wyjmuje z rkawa asa i podbija
stawk do 95%. Ten as to wiara". Kto mgby pomyle, e arty sobie stroj, ale tak naprawd
napisano w ksice! Bardzo chciabym mc wyjani, czym Unwin tumaczy ten ostatni krok, ale po
prostu si nie da. Stykaem si ju zreszt z podobnie absurdalnym rozumowaniem w trakcie rozmw z
religijnymi (cho pod kadym innym wzgldem inteligentnymi) naukowcami, ktrych wzywaem, by
uzasadnili sw wiar, gdy ju zgodzili si ze mn, e brakuje im argumentw. W takich sytuacjach
60

* Przykad, ktrym posuy si tu Dawkins, pochodzi z bardzo popularnej w krajach anglosaskich gry planszowej Cluedo". W roku 2005
ukazaa si te spolszczona wersja gry, ale, jak si wydaje, nie zdobya wielkiego powodzenia (przyp. tum.).
61

** Wielebny Zielony (Reverend Green) to jedna z postaci gry w wersjach sprzedawanych w Wielkiej Brytanii (tam Cluedo" powstao), w
Australii, Nowej Zelandii, w Indach i w caym anglojzycznym wiecie poza... Ameryk Pnocn, gdzie raptem zmienia si w pana Greena. 1 o co tu
chodzi?

syszaem zwykle: Przyznaem, e nie ma adnych dowodw. Ale wanie dlatego nazywamy to wiar".
To ostatnie zdanie wypowiadane byo z niezachwian pewnoci siebie i tonem nieznoszcym sprzeciwu.
Moe wydawa si zaskakujce, e wrd szeciu twierdze pocztkowych" Unwina nie ma ani
dowodu z projektu", ani adnego z piciu dowodw Tomasza z Akwinu, ani wreszcie adnego z
licznych wariantw dowodu ontologicznego. Unwin wrcz odcina si od nich i ani jeden z tych
argumentw nie ma wpywu na jego oszacowanie prawdopodobiestwa istnienia Boga. Omawia je i
poniewa jest dobrym statystykiem odrzuca jako nieznaczce. Myl, e mog poczyta mu to za plus,
cho na przykad, kwestionujc dowd z projektu, posuguje si odmienn od mojej argumentacj. Ale
dowody, ktre prbuje wpuci przez Bayesowsk furtk, s, moim zdaniem, rwnie sabe. Oczywicie
mgbym tumaczy, e osobicie przypisabym proponowanym przez Unwina twierdzeniom zupenie
inne szacunkowe prawdopodobiestwo, ale jakie w sumie miaoby to znaczenie. Jakie bowiem znaczenie
w ogle ma czysto subiektywny osd prawdziwoci czegokolwiek? Na przykad Unwin uwaa, e fakt, i
ludzie maj poczucie dobra i za, jest silnym argumentem na rzecz istnienia Boga, podczas gdy moim
zdaniem nie powinno to w adnym stopniu wpyn ani w jedn, ani w drug stron na jego pocztkowe
szacunki. W Rozdziaach 6. i 7. zajm si szerzej wykazaniem, e ludzkie poczucie dobra i za w aden
bezporedni sposb nie wie si z istnieniem (lub nie) jakiejkolwiek nadprzyrodzonej, boskiej istoty.
Podobnie jak nasza zdolno do podziwiania kwartetw Beethovena, tak samo poczucie dobra (nie
mwi w tym miejscu o poczuciu obowizku czynienia go) przybrayby bardzo podobny ksztat w
wiecie z Bogiem czy bez Boga.
Z drugiej strony Unwin mwi te o obecnoci za i jest to dla niegozwaszcza naturalne katastrofy,
jak trzsienia ziemi czy tsunami silnym argumentem przeciw boskiej egzystencji. Tu pogldy Unwina
s dokadnie sprzeczne z moimi, ale w podobn krpujc puapk wpado te wielu teologw.
Teodycea" (czyli jak pogodzi bosk opatrzno z obecnoci za w wiecie) spdza im sen z powiek.
Oxford Companion to Philosophy w bardzo autorytatywnym tonie stwierdza, e problem za
stanowi najpowaniejsze wyzwanie dla tradycyjnego teizmu". Tymczasem jest to argument
przemawiajcy wycznie przeciw istnieniu dobrego Boga, dobro natomiast nie jest definicyjnym
skadnikiem Hipotezy Boga, co najwyej podanym dodatkiem.
Co prawda Unwin nie jest odosobniony rzeczywicie chyba jest tak, e ludzie o teologicznych
inklinacjach s chronicznie niezdolni do odrniania tego, co jest prawd, od tego, co chcieliby, by ni
byo. Przecie dla minimalnie wyrobionego wyznawcy jakie nadnaturalnej inteligencji uzasadnienie
obecnoci za powinno by dziecinnie atwym zadaniem. Mona na przykad przyj koncepcj Boga
zoliwego (taki wanie wychyla si z kadej stronicy Starego Testamentu). Jeeli komu taki pomys si
nie podoba, mona wymyli drugiego, zupenie odrbnego zego Boga, nada mu imi (choby szatan) i
win za wszelkie zo przypisa kosmicznej wojnie, jak toczy z dobrym Bogiem na caym wiecie.
Mona te to ju bardziej wyrafinowane rozwizanie uzna, e Bg ma na gowie waniejsze
sprawy ni ludzkie nieszczcia. Albo te, e nie jest na nie nieczuy, lecz s po prostu cen, jak trzeba
paci za woln wol w tym pod kadym innym wzgldem w peni uporzdkowanym wszechwiecie. U
rnych teologw oczywicie mona znale wszystkie te racjonalizacje.
W kadym razie z tych wanie powodw, gdyby przyszo mi przerabia Unwinowskie wiczenie z
regu Bayesa, ani problem za, ani, szerzej, kwestie moralne, nie wpynyby w adn stron na ksztat
hipotezy zerowej (50%, jak przyj). Ale nie bd si o to spiera. Nie zamierzam gorczkowa si z
powodu prywatnych pogldw czy to pana Unwina, czy wasnych.
Jest jednak argument znacznie potniejszy, zupenie niezaleny od czyichkolwiek subiektywnych
pogldw i osdw argument, ktry nazw tutaj dowodem z nieprawdopodobiestwa. Ten dowd
przenosi nas daleko od pidziesicioprocentowego agnostycyzmu prosto ku czystemu teizmowi, jak
sdzi wielu wierzcych, a wprost do penego ateizmu w moim przekonaniu. Nawizywaem ju zreszt
do niego wielokro. W pewnym sensie dowd w sprowadza si do prostego pytania, na ktre kady
mylcy czowiek sam w pewnym momencie wpada: Kto stworzy Boga?". Bg-projektant nie moe
nam posuy do wyjanienia fenomenu uporzdkowanej zoonoci, jakikolwiek bowiem Bg zdolny do
zaprojektowania czegokolwiek musiaby sam by wystarczajco zoonym bytem, by jego istnienie
wymagao analogicznego wyjanienia. Mielibymy wic klasyczny nieskoczony regres, od ktrego nie

ma ucieczki. Ten argument wskazuje, e Bg, jakkolwiek jego nieistnienia z czysto formalnych
wzgldw nie da si udowodni, jest bardzo, ale to bardzo nieprawdopodobny. Tej kwestii powicam
kolejny rozdzia.

Rozdzia czwarty
DLACZEGO NIEMAL NA PEWNO NIE MA BOGA
Kapani najrniejszych religii i sekt [...] lkaj si postpu nauki jak wiedmy jasnego wiata poranka. Lka ich i gniewa
zarazem, e kto demaskuje oszukacze sztuczki, z ktrych yli.
Thomas Jefferson

OSTATECZNY BOEING 747

Dowd z nieprawdopodobiestwa to bardzo silny dowd. Pod tradycyjnym przebraniem dowodu z
projektu jest to chyba najpowszechniej dzi stosowany argument majcy przemawia za istnieniem Boga,
a warto doda, e dla zdumiewajco duej czci wierzcych jest to argument ostateczny i
niepodwaalny. Nie przecz, argument to bardzo mocny i, tak przynajmniej sdz, wrcz nieodparty, tyle
e... za tez dokadnie przeciwn, ni chcieliby teici. Waciwie wykorzystany dowd z
nieprawdopodobiestwa praktycznie nieodwoalnie prowadzi do wniosku, e Bg nie istnieje.
Statystyczn demonstracj niemal absolutnej niemoliwoci istnienia Boga przeprowadzam zwykle pod
nazw: Ostateczny boeing 747 gambit".
Sam pomys wzi si od Freda Hoyle'a. Nie dabym gowy, czy Hoyle rzeczywicie co takiego
kiedy napisa, ale tak twierdzi i nie ma powodw, by mu nie wierzy jego przyjaciel Chandra
Wickramasinghe. Ot anegdotka gosi, i Hoyle stwierdzi, e prawdopodobiestwo powstania ycia na
Ziemi jest rwnie due, jak szansa, e huragan wiejcy nad zomowiskiem doprowadzi do stworzenia
boeinga 74758. Do tej metafory podczyli si pniej rni osobnicy, ktrzy zaczli j odnosi rwnie
do ewolucji zoonych organizmw, czyli do obszaru, w ktrym jej uycie jest ju najzupeniej
nieuzasadnione. Oczywicie, szansa na stworzenie w peni sprawnego konia, pszczoy czy ostrygi za
pomoc losowego mieszania elementw jest znacznie mniejsza ni boeinga. Tyle e, jak w piguce,
mamy tu ilustracj ulubionego dowodu kreacjonistw; jest to argument, ktrym posuy si moe
wycznie kto nie rozumiejcy podstaw teorii ewolucji: kto, kto uwaa, e o doborze naturalnym
decyduje lepy traf, przypadek, podczas gdy w rzeczywistoci (jeli terminu przypadek" uywamy we
waciwym znaczeniu), jest dokadnie przeciwnie.
Kreacjonistyczna faszywa interpretacja dowodu z nieprawdopodobiestwa zwykle przyjmuje
podobn form, i nie ma tu wielkiego znaczenia, czy akurat mamy do czynienia z kreacjonizmem z
doranych, politycznych wzgldw przebranym za teori inteligentnego projektu" (ID od intelligent
design) 62*. Procedura jest prosta bierzemy jakie realnie istniejcy byt, cokolwiek, najczciej jaki
konkretny organizm lub ktry z jego narzdw, ale rwnie dobrze moe to by pojedyncza komrka
albo i cay Wszechwiat, i wycigamy, e, statystycznie rzecz biorc, co takiego nie moe istnie.
Czasem wykorzystywany jest w tym celu jzyk teorii informacji, darwinizm za ma wyjani, skd w
materii oywionej wzia si caa zawarta w niej informacja, w czysto technicznym tego terminu
znaczeniu, czyli informacja traktowana jako miara nieprawdopodobiestwa czy te warto nieoczekiwana"
{surprise value). Przywoywana te bywa teoria ekonomii nie ma jak wiemy, darmowych obiadw", tymczasem
darwinizm chce mie co za nic. W tym rozdziale wyka jednak, e darwinowski dobr naturalny to jedyne znane
dzi rozwizanie tej nierozstrzygalnej innymi metodami zagadki, skd wzia si informacja. Jak si wkrtce okae,
to Hipoteza Boga prbuje wycign co z niczego, to Bg prbuje zje darmowy obiad i w dodatku by nim
rwnoczenie. Jakkolwiek bowiem nieprawdopodobny moe si wydawa byt, ktrego istnienie prbujemy
wyjani, odwoujc si do istnienia projektanta", to sam projektant jest co najmniej rwnie nieprawdopodobny.
Tak Bg to nasz ostateczny boeing 747"!
Dowd z nieprawdopodobiestwa to stwierdzenie, e zoone byty nie mogy pojawi si przez przypadek.
Kopot w tym, e dla wielu ludzi okrelenie przez przypadek" jest rwnoznaczne z nie zostay wiadomie
zaprojektowane". Nic dziwnego, e nieprawdopodobiestwo traktowane jest w tym ujciu jako dowd
zaprojektowania. Darwinowski dobr naturalny ukazuje absurd takiego rozumowania w stosunku do tworw natury.
By moe darwinizmu nie mona stosowa wprost do wiata nieoywionego do kosmologii, na przykad

62

Kto, niezbyt grzecznie nazwa kiedy teorie inteligentnego projektu kreacjonizmem w tandetnym smokingu".

niemniej jednak rwnie i w tych obszarach, odlegych od wiata biologii, czyli swego pierwotnego zastosowania,
teoria ewolucji moe wzbudzi nasz czujno. To wanie koncepcja szeroko rozumianego doboru naturalnego jest
jednym z filarw" wiadomoci, ktr chc w mojej ksice promowa.
Zrozumienie (pene zrozumienie!) darwinizmu uczy nas, e alternatywa nie brzmi: przypadek albo projekt";
jest jeszcze trzecia opcja: stopniowo i powoli narastajca zoono. Ju przed Darwinem filozofowie, na przykad
Hunie, rozumieli, e znikome prawdopodobiestwo powstania ycia niekoniecznie oznacza, i musiao ono zosta
zaprojektowane, ale nie potrafili wyobrazi sobie alternatywnego wyjanienia. Po Darwinie wszyscy powinnimy

czu gbok, instynktown podejrzliwo wobec samej koncepcji projektu i projektanta. Zudzenie
projektu to puapka, w ktr wczeniej wpado wielu. Darwin wskaza nam wyjcie. Obymy wszyscy
potrafili z niego skorzysta.
DOBR NATURALNY JAKO FILAR WIADOMOCI
Zaoga statku kosmicznego (w powieci fantastycznonaukowej, rzecz jasna) tskni za domem:
Pomyl, na Ziemi jest teraz wiosna". W pierwszej chwili wydaje si nam to oczywistetak gboko w
kadym z nas tkwi pnocnopkulowy szowinizm" (nawet w niektrych mieszkacach pkuli
poudniowej) i tak mocno jest on nieuwiadomiony. Nieuwiadomiony" to waciwe sowo bo
wanie takie przypadki wymagaj zwikszenia wiadomoci. Kiedy w Australii i Nowej Zelandii
pojawiy si mapy z biegunem poudniowym na grze, byo to co wicej ni tylko gupia zabawa. Moe
dobrze by si stao, gdyby takie mapy zawisy w szkolnych klasach na naszej, pnocnej pkuli. Wtedy
dzieci co dzie mogyby sobie uwiadamia, e nazwy biegunw przydzielono czysto arbitralnie i e
pnoc" niekoniecznie oznacza na grze". Taka mapa mogaby je zaciekawia i budzi now
wiadomo. Moe ktre z nich po powrocie ze szkoy do domu sprbowaoby opowiedzie o niej
rodzicom (a pokaza dziecku co, czym moe zadziwi rodzicwto najfajniejszy prezent, jaki moe
zrobi nauczyciel).
To feministkom zawdziczam uwiadomienie mi pewnych rzeczy wczeniej nieuwiadamianych,
co, co na uytek tej ksiki nazwaem filarami nowej wiadomoci". Oczywicie herstory" jako
opozycja history" jest czystym kretystwem 63*, gdy etymologicznie sowo historia" nie ma nic
wsplnego z mskim zaimkiem osobowym. (Rwnie gupie byo pozbawienie stanowiska w 1999
pewnego waszyngtoskiego urzdnika, ktry nieopatrznie uy sowa niggardly" 64*). Nawet jednak tak
gupie zdarzenia (i przykady) mog czego nauczy, mog nas na co uwraliwi. Herstory", gdy ju
przestaniemy zaperza si filologicznie (i mia), te co nam uwiadamia pokazuje histori z
odmiennej perspektywy. Rodzaj i zaimki rodzajowe ukazuj bardzo wiele, a uwiadomienie sobie tego
faktu bardzo wiele daje: raptem okazuje si, e czysto jzykowe, gupie niezgrabnoci jakby wykluczay z
dyskursu poow ludzkoci. Jzyk angielski szczeglnie si tu odznacza: man (czowiek czy
mczyzna?), mankind (ludzko czy msko"), the Rights of Man (prawa czowieka czy prawa
mczyzny), all men are created equal (wszyscy ludzie rodz si rwni, czy wszyscy mczyni rodz
si rwni), one man one vote (jeden czowiekjeden gos, czy jeden mczyzna jeden gos); angielski
65
** bardzo czsto jakby wyklucza kobiety 66***. Za modu nawet nie przyszo mi do gowy, e kobiety
mog czu si obraone, gdy kto mwi o the future of man, przyszoci czowieka/mczyzny".
Ostatnie dekady sprawiy jednak, e nawet kto, kto nadal pisze man, a nie human, czyni to ze
wiadomoci, e powinien przeprosi, niezalenie od tego, czy kieruje nim przywizanie do
tradycyjnego jzyka, czy ch wkurzenia feministek. To duch czasw, Zeitgeist, zmienia wiadomo
63

* Niestety zupenie nieprzetumaczalne. Her" to po angielsku Jej" (herstory" jej historia). History" to historia, hi" wymawia si
jak he", czyli on", his" to zaimek dzierawczy, jego". W dyskursie feministycznym zdarzay si niestety panie, ktre rwnie z history" usioway
czyni przykad mskiego szowinizmu (Jakby nie do byo innych) (przyp. tum.).64

* Te nieprzetumaczalne. Niggardly" to pazerny", nigger" to (obraliwie) czarnuch". Zbieno wycznie prozodyczna. Komunici
w PRL byli nie mniej radykalni przez par lat obowizywa cenzorski zapis na informacje o przypadkach czerwonki (por. Czarna ksiga cenzury PRL,
Aneks, Londyn 1985) (przyp. tum.).
65
** Klasyczne acina i greka byy pod tym wzgldem lepiej wyposaone. aciskie homo (greckie anthropo-) oznaczao ludzkie", w
przeciwiestwie do vir (andro-), czyli mczyzna, mskie, i femina (gyne-) kobieta, kobiece. Dlatego dzi antropologia to nauka o czowieku, a
andrologia i ginekologia to dwie odrbne dziedziny medycyny.
66
*** Polski czyni podobnie, tyle e znacznie subtelniej. Tumaczc t ksik, rwnie musiaem podj decyzj o tym, w jaki sposb zwraca
si do czytelnika (co autor czyni bardzo czsto), i automatycznie uczyniem go mczyzn (piszc choby, czytelnik znajdzie" (a nie czytelniczka
znajdzie"), czytelnicy byliby zdziwieni" (a nie czytelniczki byyby zdziwione" lub czytelniczki i czytelnicy byliby zdziwieni"). Mam nadziej,e
czytelniczki tej ksiki wybacz mi ten niezawiniony seksizm (Przyp. tum.)

nawet tych, ktrzy (rozmylnie!) nie chc mu si podporzdkowa, tylko odwracaj si do tyem i
konsekwentnie obraaj dalej.
Tak wic feminizm pobudzi nasz wiadomo, czy tego chcemy, czy nie, a ja zamierzam posuy
si w podobny sposb doborem naturalnym. Dobr naturalny nie tylko wyjania fenomen ycia;
uwiadamia nam rwnie potg nauki, ktra potrafi pokaza, jak zoone ukady mog wyania si z
prostych pocztkw bez odwoania si do jakiegokolwiek projektu czy inteligentnego konstruktora. Kto,
kto naprawd zrozumia ide doboru naturalnego, moe miao wkroczy take na inne obszary wiedzy,
gdzie, podobnie jak w przeddarwinowskiej biologii, roi si od rnych bdnych pomysw, ktre teraz
mog budzi nasze uzasadnione wtpliwoci. Kt bowiem przed Darwinem potrafiby zgadn, e co w
sposb tak oczywisty zaprojektowanego Jak skrzydo waki czy oko ora, w istocie jest produktem
kocowym dugiej sekwencji cakowicie naturalnych (cho wcale nielosowych) zdarze.
Douglas Adams poruszajco (i zabawnie jak to zwykle on) opisa kiedy swoj konwersj" na
radykalny ateizm (sam podkrela radykalny", nie chcia, by ktokolwiek wzi go za agnostyka). Relacja
Adamsa to doskonaa ilustracja potgi darwinizmu jako filaru nowej wiadomoci. (Mam nadziej, e
poniszy cytat nie zostanie odebrany jako samochwalstwo z mojej strony, a przynajmniej, e zostanie mi
ono wybaczone. Na swoje wytumaczenie mam jedynie to, i to midzy innymi nawrcenie" Douglasa
(ktre nastpio pod wpywem moich wczeniejszych ksiek, a adna z nich nie stawiaa przed sob
takiego celu) zainspirowao mnie do napisania Boga urojonego, ktremu taki wanie cel w sposb
oczywisty przywieca). W opublikowanym pomiertnie ososiu zwtpienia 67 przedrukowany jest
wywiad, w ktrym dziennikarz wypytuje Adamsa, jak zosta ateist. Douglas wyjania najpierw, jak to
si stao, e zosta agnostykiem, a pniej dopiero opisuje swoj dalsz drog:
Mylaem, mylaem i mylaem, poniewa jednak nie miaem do materiau do przemyle, nie doszedem
do adnej konkluzji. Bardzo powtpiewaem w ide istnienia Boga, ale wiedziaem za mao o wszystkim, aby
zastpi j dobrym, dziaajcym modelem albo innym wyjanieniem, no, c, ycia, Wszechwiata i caej reszty.
Nie rezygnowaem jednakczytaem i mylaem dalej. Tu po trzydziestce natknem si na biologi ewolucyjn,
szczeglnie pod postaci ksiek Richarda Dawkinsa Samolubny gen i lepy zegarmistrz, czyli jak ewolucja
dowodzi, e wiat nie zosta zaplanowany i nagle (wydaje mi si, e w czasie drugiego czytania Samolubnego genu)
wszystko wskoczyo na miejsce. Przedstawiona tam koncepcja jest zadziwiajco prosta, ale w naturalny sposb
wyjania powstanie nieskoczonej i zdumiewajcej zoonoci ycia. Respekt, jaki we mnie wzbudzia, sprawi, e
respekt, z jakim mwi ludzie, opowiadajc o dowiadczeniu religijnym, wyda mi si niepowany. Respekt
wynikajcy ze zrozumienia stoi dla mnie zawsze ponad respektem biorcym si z ignorancji59*.

Oczywicie zadziwiajca prostota", o ktrej powyej mowa, w najmniejszym stopniu nie jest moj
zasug. To darwinowska teoria ewolucji poprzez dobr naturalny ostateczny naukowy filar
wiadomoci! Och, Douglasie brakuje mi ciebie. Bye moim najmdrzejszym, najzabawniejszym,
najbardziej otwartym, najdowcipniejszym, najwyszym i prawdopodobnie jedynym konwertytMam
nadziej, e ta ksika rozbawiaby ci, cho zapewne nie tak bardzo, jak twoje ksiki bawiy mnie.
Daniel Dennett, filozof wietnie obeznany rwnie z naukami cisymi, napisa kiedy, e ewolucja
podwaa jeden z najstarszych ludzkich przesdw, przekonanie, e koniecznie potrzeba jakiej duej,
skomplikowanej i mdrej rzeczy, by stworzy co mniejszego. Ja nazywam to hierarchiczn teori
kreacjonizmu"68* Miecz nigdy nie zrobi patnerza. Podkowa nigdy nie zrobi kowala. A garnek nigdy
nie zrobi garncarza"60. Odkrycie przez Darwina naturalnych, dziaajcych procesw, ktre podwaaj to
intuicyjne przekonanie, stanowio prawdziwie rewolucyjny wkad do skarbnicy ludzkiej myli; powstaa
idea o olbrzymiej sile uwiadamiania.
Interesujce, jak bardzo ten aspekt darwinizmu moe by wany rwnie dla uczonych o skdind
olbrzymiej wiedzy i dorobku w dziedzinach innych ni biologia. Fred Hoyle by wybitnym fizykiem i
kosmologiem, ale cae nieporozumienie z boeingiem 747, podobnie jak inne bdy, ktre popenia,
wkraczajc na obszar biologii (prbowa na przykad dowodzi, e skamieniaoci Archeopteryxa musz
67

* Douglas Adams, oso zwtpienia, Zysk i S-ka, Pozna 2003, s. 115 (przyp. tum.).
68

* W oryginale trickle-down theory". To teoria" (cho to troch za duo powiedziane) ekonomiczna, zgodnie z ktr bogacenie si
bogatych sprzyja oglnemu wzrostowi zamonoci. Znana te w wariancie przypyw unosi i wielkie statki, i mae dki" (przyp. tum.).

by podrobione) wskazuj, i przydaaby mu si dobra pogldowa lekcja o dziaaniu doboru naturalnego.

Mam wraenie, e na poziomie intelektualnym Hoyle doskonale rozumia t teori. Moe po prostu to za
mao, by naprawd staa si ona elementem czyjej wiadomoci; moe trzeba ni przesikn, zanurzy
si w niej po czubek gowy, zanurkowa, i dopiero wtedy czowiek zdolny jest poj jej znaczenie.
Inne dyscypliny nauki poruszaj nasz wiadomo w inny sposb. Astronomia dyscyplina, w
ktrej Hoyle by mistrzem uczy nas odpowiedniej perspektywy (w przenoni i dosownie), gdy
spuszcza powietrze z balonu naszej prnoci i sprawia, e odnajdujemy swoje waciwe miejsce na
scenie ycia: mizerne szcztki wielkiej kosmicznej eksplozji. Geologia z kolei uwiadamia nam, jak
krtka, jako jednostek i jako gatunku, jest nasza egzystencja. John Ruskin 69* musia dramatycznie
odczu w pewnej chwili t wiadomo Gdyby tylko geolodzy zostawili mnie w spokoju, byoby mi
wietnie. Lecz te ich przeklte motki. Sysz ich dwiczenie po kadym wersecie Biblii", napisa w
1851. Podobn rzecz z naszym poczuciem czasu robi ewolucja i trudno si temu dziwi, przecie
ewolucja te rozgrywa si w skali epok geologicznych. Darwinowska ewolucja, a zwaszcza koncepcja
doboru naturalnego, sprawia jednak co wicej. Ta koncepcja ostatecznie obala iluzj projektu" w
obszarze biologii, a zarazem nakazuje wielk podejrzliwo wobec analogicznych pomysw w innych
obszarach nauki, jak fizyka czy kosmologia. Chyba fizyk Leonard Susskind wanie co takiego chcia
przekaza, piszc: Nie jestem historykiem, ale skaniabym si ku opinii, e wspczesna kosmologia
zacza si tak naprawd z Darwinem i Wallace'em. To oni pierwsi zaproponowali wyjanienie naszej
egzystencji, ktre w peni odrzucao istnienie jakichkolwiek nadnaturalnych czynnikw [...] Darwin i
Wallace stworzyli standard nie tylko dla nauk biologicznych, ale rwnie dla kosmologii"61. Inni
reprezentanci nauk cisych, ktrzy nie potrzebuj budzenia wiadomoci, a ktrych ksiki bardzo
polecam, to na przykad Victor Stenger (Has Science Found God? [Czy nauka znalaza Boga?]
odpowied brzmi: nie) 70** oraz Peter Atkins (Creation Revisited). Ksika Atkinsa to zreszt mj
ulubiony przykad naukowej poetyckiej prozy.
Wci zadziwiaj mnie ci spord wierzcych, ktrzy najwyraniej nie uwiadomiwszy sobie
potgi doboru naturalnego, w tym znaczeniu, jakie tu przedstawiam radonie usiuj z naturalnej
selekcji uczyni element boskiego planu stworzenia", przyznajc, e ewolucja poprzez dobr naturalny
to rzeczywicie prosta i zgrabna droga do wiata penego ycia. Bg w zasadzie nie musi w tej sytuacji
nic robi. Peter Atkins w Creation Revisited rozwija t twrcz myl i zastanawia si, co by byo, gdyby
hipotetyczny Bg by istot koszmarnie leniw i stara si zapeni Wszechwiat yciem, jak najmniej si
przy tym przepracowujc. Bg Atkinsa jest jeszcze bardziej leniwy ni Bg osiemnastowiecznych
owieceniowych deistw. To istny deus otiosus; bg nierbstwa, bez zajcia, bez przydziau, zbdny po
prostu. Konsekwentnie, krok po kroku Atkins redukuje w swojej ksice liczb zada, do jakich
wykonania jakikolwiek bg jest niezbdny, by wreszcie w peni logicznie wykaza e do
powstania Wszechwiata i ycia wystarczy Bg, ktry nie robi w ogle nic. A zatem rwnie dobrze moe
te nie istnie. Wrcz sysz w tej chwili Woody'ego Allena: Jeli okae si kiedy, e Bg istnieje, to
nie sdz, by by zy. Najgorsze, co mona o nim powiedzie, to e mg dobrze, ale po prostu mu si nie
chciao".
NlEREDUKOWALNA ZOONO
Nie sposb nie doceni skali problemu, jaki Darwinowi i Wallace'owi udao si rozwiza.
Mgbym tu mwi o anatomii, budowie komrkowej, biochemii czy funkcjonowaniu praktycznie
dowolnego organizmu, ale posu si (nie kryj, e jest w tym pewna ironia) jednym z licznych
przykadw oczywistego projektu", w jakich lubuj si kreacjonistyczni autorzy. Moim faworytem w ich
dorobku jest dzieo LifeHow Did It Get Here ? [ycie skd tu si wzio?], opublikowane (niestety
bez nazwiska autora) w szesnastu jzykach i jedenastu milionach egzemplarzy przez wydawnictwo
Watchtower Bibie [Stranica Biblii] and Tract Society, a moj sympati do tej wanie ksiki niech
wyjani fakt, i spord owych milionw egzemplarzy co najmniej sze trafio do mnie jako (nieproszony, rzecz

69

* John Ruskin (1819-1900) angielski pisarz i poeta, znany jednak przed wszystkim jako krytyk sztuki. Uznawany za odkrywc"
prerafaelitw (przyp. tum.)
70

** Gorco polecam rwnie ksik Stengera God, the Failed Hypotnesis: How Science Shows that God Does Not Exist [Bg,
faszywa hipoteza: jak nauka wykazaa, e Bg nie istnieje].

jasna) dar od nieznanych wielbicieli".

Gdy otworzymy to anonimowe (acz niezaprzeczalnie szeroko dystrybuowane dzieko) natkn si moemy na
przykad na rysunek przedstawiajcy gbk Euplectella, znan powszechnie jako koszyczek Wenery. Ilustracji
towarzyszy opis zaczerpnity ni mniej, ni wicej, tylko od samego sir Davida Attenborough: Kiedy patrzymy na
zoony szkielet gbki, na przykad na krzemionkowe igy tworzce zewntrzny szkielet gbki znanej jako
koszyczek Wenery, ogarnia nas najgbsze zdziwienie. W jaki sposb wsppraca praktycznie niezalenych
mikroskopijnych komrek moe doprowadzi do wydzielenia milionw szklistych igie i stworzenia tak misternie
uksztatowanej i tak piknej siateczki? Nie wiadomo". Ale anonimowi autorzy wydawnictwa Stranica Biblii
wiedz! Jedno wiadomo uzupeniaj Attenborough. Co takiego nie mogo powsta przypadkiem!". To
prawda taki przypadek nie mg si zdarzy. W tym moemy si z nimi zgodzi. Ale tylko w tym. Statystyczne
nieprawdopodobiestwo takich struktur jak szkielet Euplectelli to najwikszy problem, z jakim musi sobie poradzi
kada teoria ycia. Im mniej okrelona struktura jest prawdopodobna, tym mniejsza szansa, e moga powsta
przypadkowo na tym wanie polega nieprawdopodobiestwo. Tyle e konkurenci w walce o wyjanienie
tajemnicy ycia i jego nieprawdopodobiestwa to nie, jak si faszywie przyjmuje, projekt (kreacja) i lepy traf. To
projekt i dobr naturalny. lepy traf czy przypadek nie stanowiyby adnego sensownego rozwizania, gdy
zoono organizmw oywionych, ktr obserwujemy wok siebie, jest o wiele za dua i zbyt
nieprawdopodobna, by jakikolwiek zdrowy na umyle biolog mg sugerowa, e powstay one przypadkiem".
Projekt" rwnie nie jest dobrym rozwizaniem, ale do tej kwestii wrc jeszcze pniej. Na razie przyjrzyjmy si
bliej pytaniu, na ktre odpowied znale musi kada teoria ycia pytaniu o to, jak unikn przypadkowoci.

Na kolejnych stronicach wydawnictwa Stranicy moemy znale wspania rolin Aristolochia

macrophylla (kokornak wielkolistny), ktrej wszystkie czci robi wraenie idealnie zaprojektowanych
wycznie po to, by zwabia owady, pokry je pykiem, po czym ekspresem wysa do innego kokornaka.
Misterna elegancja tego kwiatu kae Stranicy spyta: Czy mogo si to zdarzy przez przypadek? Czy
te skrywa si za tym inteligentny projekt?". Powtarzam zatem oczywicie, to nie mogo si zdarzy
przypadkiem! I powtarzam te alternatywa nie brzmi inteligentny projekt versus przypadek". Dobr
naturalny to nie tylko rozwizanie oszczdne, prawdopodobne i eleganckie; to jedyne sensowne i
dziaajce rozwizanie spord wszystkich dotychczas zaproponowanych. Teorie inteligentnego projektu
szwankuj dokadnie z tego samego powodu, co koncepcja lepego trafu". adna z nich tak naprawd
nie daje rozwizania zagadki znikomego prawdopodobiestwa, a im bardziej co jest nieprawdopodobne,
tym bardziej nieprawdopodobne okazuje si te rozwizanie z inteligentnego projektu". Jeli przyjrzymy
si dokadniej, okazuje si wrcz, e wczenie koncepcji inteligentnego projektu jedynie dodatkowo
komplikuje cae zagadnienie. Jak ju mwiem sam projektant (a moe sama projektant, lub samoprojektant) zmusza do kolejnego pytania, o jego/jej pochodzenie. Jakikolwiek byt zdolny do
zaprojektowania czego tak nieprawdopodobnego jak kokornak wielkolistny (albo Wszechwiat) byby
bytem znacznie mniej prawdopodobnym ni produkt jego hipotetycznej aktywnoci. Bg nie przerywa
bdnego koa, Bg je napdza!
Na tych dwch przykadach Stranica nie poprzestaje. Kilka stronic dalej znale moemy zgrabny
opis mamutowca olbrzymiego (Sequoiadendron giganteum, potocznie zwanego sekwoj). Do tego
drzewa mam szczeglny stosunek, gdy jedno takie ronie w moim ogrodzie dziecko zupene,
zaledwie stulatek, ale i tak to najwysze drzewo w caej okolicy. Czowiek, ze sw mizern postur,
stojc przy pniu sekwoi, moe jedynie w swej maoci podziwia majestatyczn wielko tego cudu
natury. Czy kto mgby w ogle uwierzy, e ten wspaniay olbrzym i malekie nasionko, z ktrego
wyrasta, nie s dzieem stworzenia?". Powtrz zatem po raz kolejny: jeeli kto sdzi, e jedyn
alternatyw dla stworzenia jest przypadek, to oczywicie, e myl taka jest absurdalna. Autorzy jednak
znw nie wspominaj o jedynym realnym rozwizaniu zagadki, czyli o doborze naturalnym; albo teorii
tej po prostu nie rozumiej, albo nie chc o niej mwi.
Proces, dziki ktremu roliny od najdrobniejszych kurzy ladw po mamutowca olbrzymiego
czerpi budujc je energi, nazywamy fotosyntez. Tu znw pozwol sobie sign do Skarbnicy: Na
fotosyntez skada si co najmniej siedemdziesit odrbnych reakcji chemicznych", a jak powiedzia
pewien biolog to zaiste cudowne zjawisko. Roliny zielone nazwano te naturalnymi fabrykami";
pikne, idealnie ciche, niezanieczyszczajce rodowiska zakady produkcyjne wytwarzajce tlen,
poddajce wod procesom recyklingu i przy okazji karmice cay wiat. Czy co takiego mogo powsta
przypadkiem? Czy kto w ogle moe tak myle?". Nie, to rzeczywicie byoby nie do wiary, ale
powtarzanie jakiego przykadu x razy prowadzi nas donikd. Logika" kreacjonistw jest jednak zawsze
taka sama. To prawda niektre naturalne zjawiska s, statystycznie rzecz biorc, zbyt

nieprawdopodobne, zbyt pikne, zbyt napawajce podziwem, by mogy by dzieem lepego trafu. Tylko
e dla tych ludzi, jeli nie przypadek, to wycznie projekt. A zatem musia istnie projektant, ktry je
stworzy. Na t faszyw logik nauka ma jedn odpowied: przypadek i projekt to nie jest jedyna (ani
waciwa) alternatywa. Dobr naturalny to znacznie lepsze rozwizanie. Projekt nie jest dobrym
wyjciem, poniewa odwoanie si do rodzi pytanie jeszcze trudniejsze ni to, na ktre poszukujemy
odpowiedzi:
kto zaprojektowa projektanta? Przypadek i projekt nie zdaj egzaminu jako rozwizanie problemu
nieprawdopodobiestwa, gdy pierwszy sam jest problemem, drugi za poprzez regres bezporednio zawraca nas do
punktu wyjcia. Dobr naturalny jako jedyny daje moliwo wyjcia z tej puapki. Jak ju pisaem (i powtarza
bd w nieskoczono) to jedyne znane skuteczne rozwizanie naszej zagadki; i rozwizanie to nie tylko dziaa,
jest te skuteczne i olniewajco wrcz eleganckie.

Co sprawio, e dobr naturalny sprawdza si jako rozwizanie zagadki nieprawdopodobiestwa

tam, gdzie zawodz, ju od pierwszej chwili, i przypadek, i projekt? Ot dobr to proces stopniowy,
eskalacyjny i kumulatywny, zatem nie ma ju jednej zagadki, tylko mnstwo niezalenych pyta.
Oczywicie kady z tych maych kawakw wielkiego pytania nadal odwouje si do zdarze mao
prawdopodobnych, ale ju nie niemoliwych. Kiedy seria mao prawdopodobnych zdarze nastpuje po
sobie, czny efekt oczywicie pozostaje nieprawdopodobny, przynajmniej na tyle nieprawdopodobny, by
nadal pozostawa poza zasigiem naukowego wyjanienia. To wanie rne kocowe produkty takich
serii zdarze stanowi typowy i do znudzenia powtarzany argument kreacjonistw. Standardowy
kreacjonista jednak (mam nadziej, e moje czytelniczki wybacz mi, i tym razem posuyem si
rodzajem mskim) popenia w tym momencie podstawowy bd: takie statystycznie nieprawdopodobne
zdarzenie (organ, rolin, zwierz) traktuje jako zdarzenie pojedyncze. Kreacjonici nie rozumiej po
prostu potgi akumulacji, powolnego gromadzenia si zmian.
W ksice Wspinaczka na szczyt nieprawdopodobiestwa posuyem si dla wyjanienia tego
problemu pewn metafor. Przyjmijmy, e jedno zbocze gry to pionowe urwisko i nie ma najmniejszych
szans, by tdy dosta si na szczyt. Po drugiej stronie natomiast na wierzchoek wiedzie agodnie
wznoszcy si szlak. Tam za oczekuje na nas jaki szczeglnie zoony narzd, oko albo wi bakterii
71
*.Pomys, e co takiego moe spontanicznie samo si zbudowa", jest rwnie absurdalny, jak prba
dostania si na szczyt jednym skokiem od strony klifu. Hop i jestemy na grze! Tymczasem ewolucja
poda inn drog okra gr i wytycza wasny szlak wiodcy ku wierzchokowi. Wydaje si, e
zasada, i atwiej dosta si na szczyt agodnym stokiem, ni wskakujc na pionow cian, wydaje si
bardzo prosta. A dziwne, e tak dugo trzeba byo czeka, nim Darwin odkry j przed nami. Darwin
tworzy sw teori prawie dwiecie lat po Newtonowskim annus mirabilis, roku w ktrym Newtonowi
udao si osign tak nieprawdopodobnie wiele.
Gdy mowa o nieprawdopodobiestwie, czsto pojawia si jeszcze jedna metafora zamek
bankowego skarbca. Teoretycznie rzecz biorc, rabu, majc do szczcia, mgby przypadkowo wpa
na waciw kombinacj cyfr, w praktyce jednak zamki szyfrowe projektuje si tak, eby to byo
niemoliwe; rwnie nieprawdopodobne, jak boeing 747 Hoyle'a. Pomylmy jednak o nie najlepiej
zaprojektowanych drzwiach skarbca, takich, ktre dawayby wamywaczowi pewne wskazwki, co jak
w dziecicej grze w ciepo-zimno". Na przykad ju po wyborze pierwszej waciwej cyfry drzwi
odrobink si uchylaj i na podog spywa banknot, a rabu jest bliej celu.
Kreacjonici, posugujc si dowodem z nieprawdopodobiestwa, przyjmuj zawsze (bardzo
wygodne dla siebie) zaoenie, e biologiczne dostosowanie to gra typu wszystko albo nic". W innej
wersji ta faszywa hipoteza przyjmuje miano nieredukowalnej zoonoci" (IC irreducible
complexity) oko widzi albo nie, skrzydo nadaje si do latania albo nie. Takie mylenie opiera si na
zaoeniu, e z rozwiza porednich nie ma adnego poytku. Tymczasem jest to zwyczajny fasz.
Rozwizania porednie wystpuj w naturze, dokadnie tak, jak przewiduje teoria ewolucji. Zamek
otwierajcy skarbiec ycia skonstruowany jest na zasadzie cieplej, cieplej, zimniej, cieplej". Prawdziwe
ycie, wspinajc si na Szczyt Nieprawdopodobiestwa, szuka atwiejszych drg i mniej stromych
cieek, kreacjonici za tak zapatrzyli si w pionow cian, e nie dostrzegaj innego szlaku.
71

* Przez zwolennikw teorii" inteligentnego projektu z upodobaniem zwana silnikiem protonowym bakterii" (przyp. tum.).

Darwin powici cay rozdzia O powstawaniu gatunkw szczeglnym trudnociom, ktre

napotyka teoria doboru naturalnego". Oczywicie nikt nie twierdzi, e w tym krtkim rozdziale Darwin
mg przewidzie i rozprawi si ze wszystkimi faszywymi zarzutami, jakie wysuwano wobec jego teorii
od chwili jej powstania po dzie dzisiejszy. Najpowaniejsza trudno wie si z narzdami najbardziej
udoskonalonymi i skomplikowanymi", niekiedy bdnie nazywanymi organami o nieredukowalnej
zoonoci". Sam Darwin posuy si w tym kontekcie przykadem oka, jako realnym wyzwaniem dla
ewolucji: Przypuszczenie, e oko ze wszystkimi niezrwnanymi jego urzdzeniami dla nastawiania
ogniskowej na rozmaite odlegoci, dla dopuszczania rozmaitych iloci wiata oraz dla poprawiania
sferycznej i chromatycznej aberracji mogo zosta utworzone drog naturalnego doboru, wydaje si
zgadzam si na to otwarcie w najwyszym stopniu niedorzeczne" 72*. Kreacjonici z luboci
powouj si na ten cytat, ale nie musz chyba dodawa, e nigdy go nie rozwijaj. Otwarta zgoda"
Darwina jest bowiem jedynie chwytem retorycznym. To klasyczny podstp warto podpuci
przeciwnika bliej, eby potem trafi go celniej. A tym celnym trafieniem jest proste wyjanienie, jak
mogy wyglda kolejne etapy ewolucji oka. Darwin nie posugiwa si oczywicie okreleniem
nieredukowalna zoono" ani agodny stok Szczytu Nieprawdopodobiestwa", ale doskonale by je
zrozumia.
Jaki jest poytek z poowy oka?" albo Jaki jest poytek z poowy skrzyda?" to klasyczne wersje
dowodu z nieredukowalnej zoonoci". Jaki funkcjonalny narzd miaby by nieredukowalnie
zoony", czytamy, bowiem usunicie ktregokolwiek z jego elementw czynioby go niefunkcjonalnym.
Oczy bd skrzyda podawane s jako ilustracja tej tezy. Tymczasem blisze przyjrzenie si takiemu
twierdzeniu pozwala i to bez wikszych problemw atwo dostrzec jego faszywo. Chory z
katarakt po operacji soczewek bez specjalnych szkie nie rozpoznaje dokadnie ksztatw, widzi jednak
do, by nie wpa na drzewo albo nie spa w przepa. P skrzyda nie jest narzdem rwnie
sprawnym, jak cae skrzydo, ale i tak moe by lepsze ni zupeny brak skrzyde. Moe na przykad
ocali ycie przy upadku z drzewa. A 51 procent skrzyda moe uchroni przed potuczeniem przy
upadku z nieco jeszcze wyszego drzewa. Kady promil skrzyda to w takim przypadku dodatkowa
przewaga nad kim sabiej uskrzydlonym". Ten mylowy eksperyment z wyszymi i niszymi
drzewami, z ktrych kto spada, to tylko jeden ze sposobw wykazania, e w pewnym sensie rnica
midzy jednoa stuprocentowymi skrzydami musi by rnic stopnia, przynajmniej jeli chodzi o
ewolucyjn przewag, jak daje taki organ. W prawdziwych lasach roi si od prawdziwych szybujcych i
spadajcych (jak na spadochronie) stworze, ktre w praktyce ukazuj nam kolejne szczeble wspinaczki
na Szczyt Nieprawdopodobiestwa.
Przez analogi z drzewami rnej wysokoci atwo sobie wyobrazi sytuacj, w ktrej zwierz
wyposaone w poow oka da sobie rad, a osobnik z okiem czterdziestodziewicioprocentowym ju nie.
Owietlenie, odlego, z jakiej potrafisz dostrzec ofiar (albo polujcego na ciebie drapienika) to
wielkoci, ktre zmieniaj si w sposb cigy. Tak jak w przypadku wysokoci drzewa, tak i tu atwo
wyobrazi sobie, e troch wicej moe znaczy troch lepiej. Nie trzeba sobie nawet tego wyobraa
w krlestwie zwierzt jest peno autentycznych przykadw. Choby paziniec, ktry, jakkolwiek by na to
nie patrzec, wyposaony jest w narzd wzroku odpowiadajcy zdecydowanie mniej ni poowie
ludzkiego oka. Nautilus (i zapewne jego wymarli krewni amonity, dominujca morska forma ycia w
paleozoiku i mezozoiku) ma oko bdce czym porednim midzy okiem pazica a naszym. Oko
pazica reaguje na wiato i ksztat, ale nie postrzega obrazu, oko odzika, niczym camera obscura,
generuje obraz, ale bardzo niewyrany i przymiony w porwnaniu z obrazem z ludzkiego oka.
Przypisywanie znaczcej jakociowej rnicy midzy tymi narzdami jakiejkolwiek wartoci liczbowej
byoby oczywicie wielce nacigane, ale i tak nikt rozsdnie mylcy nie zaprzeczy, e oczy
bezkrgowcw (i nie tylko) s lepszym rozwizaniem ni brak oczu w ogle. Mamy tu do czynienia z
pewn cigoci, z kolejnymi przystankami we wspinaczce na Szczyt Nieprawdopodobiestwa; zreszt
nasze oko, jakkolwiek jest blisko, jeszcze go nie osigno. Oczom i skrzydom powiciem we
Wspinaczce na szczyt nieprawdopodobiestwa cae osobne rozdziay, gdzie szczegowo opisaem, w jaki
sposb narzdy te mogo stopniowo i powoli ewoluowa (a moe nawet nie tak powoli). Dlatego tutaj
pozwol sobie zakoczy ten wtek.
Wszyscy moemy si ju chyba zgodzi, e oczy ani skrzyda nie s przypadkami nieredukowalnej
72

* Wszystkie cytaty z O powstawaniu gatunkw Karola Darwina za wydaniem DeAgostini-Altaya, Warszawa 2000 (przyp. tum.).

zoonoci". Warto z tej nauczki wycign pewien wniosek oglniejszej natury ot fakt, i tak wielu
dao si oszuka (lub zmyli) przykadom tak oczywistym, powinien nas nauczy szczeglnej ostronoci
przy przykadach znacznie bardziej zoonych, jak pewne organelle komrkowe czy mechanizmy
biochemiczne, ktre ostatnio prbuj wyciga rni kreacjonici kryjcy si (z czysto politycznych
powodw) pod szyldem teorii inteligentnego projektu". Nauka, ktr winnimy wzi sobie do serca,
brzmi tak nie naley goosownie stwierdza, e cokolwiek jest nieredukowalnie zoone", spora
szansa bowiem, e albo kto si owemu czemu" wystarczajco dokadnie nie przyjrza, albo nie
przemyla naleycie tego, co zobaczy. Z drugiej strony oczywicie my, po naukowej stronie, te nie
powinnimy by przesadnie (i bezpodstawnie) pewni siebie. Cakiem moliwe, e gdzie, w wiecie
natury, istnieje co, czego powstanie naprawd byo niemoliwe ze wzgldu na sw autentycznie
nieredukowaln zoono; co, co nie mogo znale si na Szczycie Nieprawdopodobiestwa, nawet
podajc tam atwiejsz drog. W tym sensie kreacjonici maj racj jeeli taka rzeczywicie
nieredukowalna zoono istnieje, obala to teori Darwina. Sam jej twrca powiedzia zreszt: Jeliby
mona byo wykaza, e istnieje jakikolwiek narzd zoony, ktry nie mgby by utworzony na drodze
licznych, nastpujcych po sobie drobnych przeksztace teoria moja musiaaby absolutnie upa.
Wszelako takiego przykadu nie znalazem". Nie znalaz go Karol Darwin, ani nikt, kto prbowa pniej,
mimo, wierzcie mi, icie desperackich wysikw. Byo ju wielu pretendentw do tytuu witego Graala
kreacjonizmu jednak aden dugo si nie osta.
Poza tym, gdyby nawet kiedy udao si znale jakikolwiek przykad nieredukowalnej zoonoci
obalajcy teori ewolucji, czy nie zagroziby on rwnie podstawom teorii inteligentnego projektu. Czy
zreszt ju jej nie podway? Mwiem nieraz (i wraca do tego bd wielokrotnie) jakkolwiek mao
wiedzielibymy o Bogu, jednej rzeczy moemy by pewni. Bg musiaby by bytem o
nieprawdopodobnej wrcz zoonoci. Zaiste nieredukowalnej!
KULT LUK
Wyszukiwanie kolejnych przykadw nieredukowalnej zoonoci to metoda absolutnie
nienaukowa; to wnioskowanie z wasnej niewiedzy. Strategia ta odwouje si do faszywej logiki
potpionej nawet przez niektrych teologw (na przykad Dietricha Bonhoeffera), zdecydowanie
odrzucajcych koncepcj Boga-zapchajdziury"73*. Kreacjonici natomiast cigle to robi gdy tylko
wspczesna nauka nie potrafi czego wyjani, w zasadzie automatycznie zakadaj w tym miejscu
ingerencj Boga. Teologw podobnych do Bonhoeffera martwi, i w miar postpu nauki takich dziur
bdzie coraz mniej i istnieje powane niebezpieczestwo, e w jakim momencie zabraknie dla niego
zajcia, a nawet najmniejszej dziury, w ktrej mgby si skry. Naukowcw martwi co zupenie innego.
Przyznanie si do niewiedzy jest zasadniczym skadnikiem uprawiania nauki. Wicej ignorancja jest
rdem radoci, gdy kae zadawa pytania prowadzce do przyszych odkry. Mj przyjaciel Matt
Ridley napisa kiedy: Wikszo uczonych jest znudzona tym, co ju wie. Tym, co ich napdza, jest
niewiedza". Mistycy podziwiaj tajemnic i chc, by pozostaa tajemnic. Naukowcy zachwycaj si ni
z innych wzgldw pcha ich do przodu. Po co o tym pisz? Ot, do czego wrc jeszcze w Rozdziale
8., jedn ze zych stron religii jest wanie to, e uczy nas ona, i cnot jest trwanie w niewiedzy.
Akceptacja niewiedzy i (chwilowego) zadziwienia to podstawa prawdziwej nauki. Niedobrze si
dzieje (agodnie mwic), e podstawow strategi kreacjonistycznych propagandystw jest metoda
negatywna, polegajca na tym, e najpierw wyszukuje si jakie luki we wspczesnej wiedzy, a potem, z
definicji niejako, wypenia si je inteligentnym projektem". Oto przykad hipotetyczny, ale, wierzcie mi,
najzupeniej typowy. Zaczyna kreacjonista: Staw okciowy mniejszej aby asicowatej jest
nieredukowalnie zoony. aden jego element na nic by si nie przyda, gdyby nie istniay wszystkie
pozostae. Pjd o zakad, e nie jeste mi w stanie wyjani, jak taka struktura moga powsta w toku
stopniowej ewolucji". Kiedy naukowiec nie udzieli natychmiastowej i wyczerpujcej odpowiedzi,
zadowolony kreacjonista wyciga oczywisty, z gry zaoony wniosek: Zatem to alternatywna teoria,
czyli teoria inteligentnego projektu jest prawdziwa". Zwracam uwag na t pokrtn logik jeeli w
jakim szczeglnym przypadku teoria A sobie nie radzi, to automatycznie teoria B musi by prawdziwa.
Nie musz dodawa, e w drug stron zasada ta nie dziaa. Mamy bezrefleksyjnie zaakceptowa B, nie
73

God of the Gaps bywa rnie tumaczone na polski: Bg od zapychania dziur", Bg od luk"; Bg-zapchajdziura" to mj faworyt
(przyp. tum.).

sprawdziwszy nawet, czy rzeczywicie dziaa ona tam, gdzie A rzekomo zawodzi. ID, czyli teoria
inteligentnego projektu, najwyraniej dysponuje jakim naukowym dokerem, magiczn kart
uniewaniajc rygorystyczne wymogi, ktrym sprosta musi ewolucja.
Co jednak w tym wszystkim najwaniejsze? Ot kreacjonistyczne wybiegi sprawiaj, e osabieniu
ulega dzi naturalnai niezbdna po prostu naukowa fascynacja nieznanym i (chwilowo)
niezrozumiaym. Z czysto politycznych powodw wspczesny naukowiec mgby si zawaha przed
pozornie oczywist odpowiedzi: Hm, to rzeczywicie interesujcy problem. To doprawdy ciekawe, w
jaki sposb u przodkw mniejszej aby asicowatej wyewoluowa staw okciowy. Nie jestem specjalist
od asicowatych, musz wic pj do biblioteki i troch poszpera. A moe to temat na ciekaw prac
semestraln dla ktrego z moich studentw". Nim jednak naukowiec zdy co takiego powiedzie i
na dugo, nim student zacznie pisa swoj prac kreacjonista zdy ju wszem i wobec obwieci:
Tylko Bg mg zaprojektowa mniejsz ab asicowat!".
Mamy wic do czynienia z do niefortunnym sprzeniem midzy metodologiczn potrzeb nauki
poszukiwania obszarw niewiedzy (bo tu wanie rysuj si nowe pola badawcze) a kreacjonistycznym,
typowym zwaszcza dla ID, wyszukiwaniem przykadw niewiedzy, majcych wiadczy o prawdziwoci
koncepcji inteligentnego projektu. Zwolennicy ID nie martwi si o dowody, tylko jak chwasty
zagniedaj si we wszystkich szczelinach pozostawionych przez nauk i reszta ich nie obchodzi. To
nauka ma rozpozna dziur, ktr zasiedlili, po czym starannie j zbada. W taki oto sposb powstaje
szczeglny alians midzy nauk a wyrafinowanymi teologami, jak Bonhoeffer obie strony maj
wsplnych wrogw: ludow naiwn teologi bd rozwijan przez wyznawcw inteligentnego projektu
teologi Boga-zapchajdziury.
Luki w zapisie kopalnym to ulubione dziury" kreacjonistw W ktrej ze swoich ksiek rozdzia
powicony eksplozji kambryjskiej rozpoczem od zdania: Wyglda to tak, jakby skamieniaoci kto
rozmieci w kompletnie ewolucyjnie ahistorycznym porzdku". By to, rzecz jasna, retoryczny wstp,
majcy jedynie rozbudzi apetyt czytelnika na wyjanienie zagadki, ktre znajdowao si na kolejnych
stronach. Dzi ju takiego bdu bym nie zrobi wyrwane z kontekstu zdanie cytowano z wyran
satysfakcj, wyjanie ju nie. C, jak mwiem, kreacjonici uwielbiaj luki w materiale kopalnym
bardziej chyba ni wszystkie inne dziury.
Bardzo wiele ewolucyjnych przemian ma ju peen i udokumentowany przez liczne szczeble
porednie zapis pod postaci skamieniaoci. Niektre nie i to maj by te synne luki". Michael
Shermer z waciw sobie ironi zauway kiedy, e ilekro uda si znale jakie skamieniaoci z
poowy takiego dotychczas pustego" okresu ewolucyjnego, kreacjonici natychmiast z radoci
owiadczaj, e odtd mamy dziur" dwa razy wicej. We wszystkich przypadkach za w sposb
najzupeniej nieuprawniony uznaj wyszo swojej arbitralnie przyjtej teorii: brak dowodw (w postaci
skamieniaoci) na ewolucyjne przeksztacenie si lub wyksztacenie jakiego narzdu czy organizmu,
zatem ewolucja w tym wypadku nie dziaaa, ergo Bg musia interweniowa!
Oczywicie takie domaganie si penej dokumentacji przebiegu kadego procesu, czy to w ewolucji,
czy w innych dziedzinach nauki, to postawa kompletnie pozbawiona logiki. Rwnie dobrze mona by
da, by podstaw do skazania kogo za morderstwo mg by wycznie kompletny i wierny (najlepiej
na tamie filmowej) zapis wszystkich zdarze poprzedzajcych przestpstwo i oczywicie samej zbrodni,
bez jednej brakujcej klatki.
Fosylizacji ulega jedynie drobny uamek rolinnych i zwierzcych szcztkw. I tak mamy sporo
szczcia, e tyle skamieniaoci udao nam si odnale; rwnie dobrze moglibymy wcale nie
dysponowa dowodami kopalnymi, ale to niewiele by zmienio genetyka molekularna i rozkad
geograficzny dostarczaj rwnie niepodwaalnych wiadectw na rzecz teorii ewolucji. Z drugiej strony
przewidywania teorii ewolucji s na tyle pewne, e ju pojedyncza skamieniao znaleziona w
niewaciwej" warstwie geologicznej pozwoliaby zakwestionowa ca teori. J.B.S. Haldane,
wyzwany kiedy przez jakiego arliwego popperyst, by zadeklarowa, w jakich warunkach uzna, e
teoria ewolucji zostaa sfalsyfikowana, odpowiedzia: Jeli kto znajdzie skamieniaoci krlika w
osadach prekambryjskich". Jak dotd nikt takich anachronizmw nie odkry, a doniesienia kreacjonistw
o ludzkich czaszkach odkrytych w osadach karboskich czy odciskach stp humanoidw wrd ladw

dinozaurw okazay si czyst bajd.

Luki czy dziury moe wypeni tylko Bg, myli kreacjonista. Tak samo dzieje si w przypadku
wszystkich urwisk w masywie Szczytu Nieprawdopodobiestwa, gdy tylko cieka w gr ginie na
chwil z oczu lub z innych wzgldw kto nie potrafi jej dostrzec. Obszary, na temat ktrych brak danych
lub zrozumienia z definicji oddawane s Bogu. Tyle e taka pospieszna rejterada i dramatyczna
deklaracja nieredukowalnej zoonoci" to nie wicej ni przyznanie si do braku wyobrani. Jaki
biologiczny organ czy proces jeli nie oko, to wi albo okrelony szlak biochemiczny zostaje
uznany, bez adnej gbszej analizy, za nieredukowalnie zoony. Nie czyni si adnych wysikw, by t
zoono wykaza. Nie przejmujc si wczeniejszymi przykrymi nauczkami, na przykad z okiem czy
ze skrzydami, ci ludzie kadego nowego i wtpliwego kandydata na nieredukowalnie zoonego"
namaszczaj, jakby zasugi jego byy oczywiste i bezdyskusyjne, przyznane na mocy wiary. Skdind
zreszt to zupenie zrozumiae wszak nieredukowalna zoono ma suy za dowd na rzecz projektu, rwnie
dobrze zatem, jak sam projekt, moe by przyjmowana na wiar. Spokojnie mona wic twierdzi, e mniejsza aba
asicowata (uk bombardier czy cokolwiek innego) jest przykadem projektu, bez dowodzenia ani uzasadniania.
Problem w tym, i tak si nie robi nauki. W pewnym uproszczeniu bowiem rozumowanie takie przedstawi mona
nastpujco: Ja (tu wstawiamy waciwe nazwisko) osobicie najzupeniej nie potrafi sobie wyobrazi, w jaki
sposb (tu waciwa nazwa gatunku, organu czy procesu) mg powsta na drodze stopniowych zmian. Czyli jest on
przykadem nieredukowalnej zoonoci. Czyli zosta zaprojektowany". Jeli tak rzecz ujmiemy, wida, e
argumentacja rozpada si, jeli tylko pojawi si jaki naukowiec i wskae ogniwo porednie albo przynajmniej
prawdopodobny szczebel poredni. A nawet jeeli aden przedstawiciel prawdziwej nauki z takim wyjanieniem nie
pospieszy, twierdzenie, i projekt" jest lepszym wyjanieniem, to klasyczny przykad bdnej logiki. Reasumujc
teoria inteligentnego projektu bazuje na intelektualnym lenistwie, jest defetystyczna. To dokadny odpowiednik
koncepcji Boga-zapchajdziury; kiedy nazwaem to Dowodem z Wasnej Ignorancji".
Wyobramy sobie, e kto pokazuje nam naprawd wspania magiczn sztuczk. Sawny w caych Stanach
duet Penn i Teller ma co takiego w swoim repertuarze panowie rwnoczenie strzelaj do siebie z rewolwerw i
kady z nich apie w usta kul wystrzelon przez przeciwnika. Nim pokaz si rozpocznie, przeprowadzane s bardzo
staranne przygotowania: kule s specjalnie znakowane przed zaadowaniem do magazynkw, ochotnicy dobierani
spord publicznoci (majcy dowiadczenie z broni paln) mog wszystko obserwowa z bardzo maej odlegoci,
jednym sowem magicy czyni wszystko, by wyeliminowa podejrzenia o oszustwo. I mimo to oznakowana kula
Tellera lduje w ustach Penna i vice versa. Ja (Richard Dawkins) jestem absolutnie niezdolny do wykazania,

e kryje si w tym jaka sztuczka. Z gbi moich przednaukowych orodkw mzgowych Dowd z
Wasnej Ignorancji krzyczy i niemal kae mi oznajmi na gos To musi by cud! Nie ma adnego
naukowego wyjanienia. To zdarzenie nadnaturalne". Ale cichy gosik naukowej edukacji podpowiada
co innego: Penn i Teller to iluzjonici wiatowej klasy Istnieje oczywicie proste wyjanienie, tylko ja
jestem albo zbyt naiwny, albo zbyt mao spostrzegawczy, albo wreszcie nie mam do wyobrani, by je
wymyli. Taka jest waciwa reakcja, gdy kto wyciga krlika z kapelusza. I tak trzeba myle o
zjawiskach biologicznych, ktre na pierwszy rzut oka wydaj si nieredukowalnie zoone. Ludzie, dla
ktrych zadziwiajce waciwoci jakiego przyrodniczego fenomenu s wystarczajcym powodem, by
pospiesznie wnosi inwokacje do nadnaturalnego, zachowuj si nie lepiej, ni atwowierni gupcy,
ktrych widok sztukmistrza wyginajcego yeczki skania do wiary w zdolnoci paranormalne.
Szkocki chemik A.G. Cairns-Smith w ksice Seven Clues to the Origin of Life [Siedem wskazwek,
jak narodzio si ycie] zaproponowa nieco inn interpretacj takiej postawy, a posuy si w tym celu
przykadem z dziedziny architektury. Ot wolnostojcy uk z ociosanych kamieni niezwizanych
zapraw murarsk moe by bez wtpienia stabiln struktur, a zarazem stanowi doskonay przykad
struktury nieredukowalnie zoonej: usumy ktrykolwiek kamie, a wszystko si zawali. Jak wic co
takiego da si zbudowa? Jedna z metod to zacz od uoenia sporej sterty kamieni, a nastpnie
ostronie usuwa jeden po drugim. Cairns-Smith chcia po prostu wykaza, e istnieje wiele struktur
nieredukowalnych w tym sensie, e usunicie dowolnego elementu bezpowrotnie je niszczy, mogy one
jednak powsta dziki istnieniu rusztowania, ktre potem zostao zdemontowane i nie Pozosta po nim
aden lad. Kiedy okrelona struktura ju stoi, rusztowanie przestaje by potrzebne i mona je usun.
Podobnie dzieje si w toku ewolucji jaki organ lub struktura wyewoluoway w oparciu o istniejce u
przodkw biologiczne rusztowanie", ktre pniej zaniko.
Nieredukowalna zoono" to nie moja koncepcja. Twrc tego okrelenia jest kreacjonista
Michael Behe, ktry uku je w roku 199662. Behe'emu przypisuje si powszechnie zasug (o ile zasuga"
jest w tym kontekcie waciwym okreleniem) wprowadzenia kreacjonizmu na nowe obszary biologii

biochemi i biologi komrkow, gdzie, jak zapewne uzna, atwiej bdzie zapolowa na dziury" ni w
wiecie oczu i skrzyde. Najlepszy z odnalezionych przez Behe'ego przykadw (cho nadal nic niewart)
to wi bakteryjna. Rzeczywicie, w pewnym sensie wi bakteryjna to prawdziwy cud natury. To jedyny
znany przykad poza wytworami ludzkiej technologii ruchu wykorzystujcego swobodn rotacj
osi. U duych zwierzt koo, moim zdaniem, byoby idealnym przykadem nieredukowalnej zoonoci;
zapewne dlatego co takiego nigdy nie powstao, w jaki sposb bowiem naczynia krwionone i nerwowe
mogyby przedosta si" przez oysko 74*. Wi dziaa jak may nitkowy" silniczek, ktry pozwala
bakterii przeciska si przez wod (napisaem przeciska si", a nie pywa", jako e w skali
bakteryjnej ciecz o gstoci wody jest czym zupenie innym ni woda dla nas. Tu pasowaoby raczej
porwnanie z syropem czy galaretk, a moe nawet z przekopywaniem si przez piasek, dlatego
pywanie" nie jest waciwym okreleniem). Odmiennie ni u wikszych organizmw jak protozoa
wi bakterii nie jest czym, czym stworzonko wymachuje (jak biczem) ub wiosuje (jak wiosem). To
naprawd zupenie niezaleny organ obracajcy si w oysku i napdzany budzcym prawdziwy podziw
molekularnym silniczkiem. Na poziomie molekularnym silniczek ten dziaa na tej samej zasadzie, co
minie, tyle e w tym wypadku mamy do czynienia ze swobodnym obrotem, a nie z kurczeniem si i
rozkurczaniem 75*. Kto bardzo trafnie porwna bakteryjn wi do przyczepnego silnika odzi (cho
warto zauway, i w kategoriach inynieryjnych jest to struktura bardzo niewydajna, co w biologii
stanowi rzadko).
Dobrze, ale darujmy ju sobie dalsze szczegy. Waniejsze, e Behe praktycznie bez sowa
wyjanienia i bez adnej argumentacji owiadcza, i wi bakterii jest organem nieredukowalnie
zoonym. Poniewa nie stara si podeprze swojego twierdzenia adnymi dowodami, mona
podejrzewa, i po prostu brak mu naukowej wyobrani. Behe gosi jednak rwnie, i literatura naukowa
dotd uporczywie ignorowaa ten problem. Bezzasadno tego zarzutu zostaa w sposb niebudzcy
adnych wtpliwoci (acz zarazem do zawstydzajcy dla samego Behe'ego) udowodniona na sali
sdowej. W roku 2005 Behe zeznawa w Pensylwanii przed sdzi Johnem E. Jonesem jako biegy
ekspert powoany przez grup kreacjonistw, ktra chciaa wymusi na lokalnych wadzach
wprowadzenie teorii inteligentnego projektu" do szk publicznych na rwni z teori ewolucji. Sd
oceni to danie jako zapierajc dech w piersiach bredni" zarwno te sowa, jak i osoba sdziego
Jonesa bez wtpienia zasuguj na nasz pami. W kadym razie to wanie podczas tego przesuchania
Behe powanie si skompromitowa, a jak si wkrtce przekonamy, nie tylko w kwestii bakteryjnych
wici.
eby wykaza nieredukowaln zoono, naley udowodni, i adna z czci okrelonego ukadu
(organizmu, narzdu etc.) sama z siebie nie przynosi adnego poytku; jedynie wszystkie elementy
zgromadzone razem mog spenia swoj funkcj (ulubionym przykadem Behe'ego jest puapka na
myszy). W rzeczywistoci biologowie molekularni bez kopotu wskazuj liczne przykady uytecznoci
dla organizmu bakterii rnych elementw wici, podobnie zreszt jak i innych rzekomych przykadw
nieredukowalnej zoonoci wymienianych przez Behe'ego. Doskonale uj to na przykad Kenneth
Miller z Brown University (Miller to, dla mnie przynajmniej, prawdziwa nemezis kreacjonistw, i nie
tylko dlatego, e jest gboko wierzcym chrzecijaninem. Czasem pisz do mnie ludzie religijni, ktrzy
dali si zwie Behe'emu. Bardzo czsto polecam im lektur ksiki Millera Finding Darwin's God
[Odnajdujc Boga Darwina]). W przypadku bakteryjnego silnika rotacyjnego Miller zwraca nasz uwag
na mechanizm znany jako System Wydzielinowy (Sekrecyjny) Typu III (TTSS Type Three Secretory
System)63. TTSS nie jest wykorzystywany do ruchu obrotowego. To jeden z kilku systemw wydzielania
uywanych przez niektre bakterie do wprowadzania przez bon komrkow toksycznych substancji do
74

* Mamy jednak przykad literacki. Philip Pullman w trylogii fantasy dla dzieci Mroczne materie opisuje mulefy", gatunek zwierzt
yjcy w symbiozie z drzewami, ktre wytwarzaj idealnie okrge nasiona z dziurk w rodku. Mulefy wykorzystuj te nasiona jako kka.
Takie kka, jako e nie stanowi czci organizmu, nie s ukrwione ani unerwione, a zwierz po prostu nakada je na o", czyli fragment rogu
lub koci. Pullman trafnie uzupenia swoj wizj o dodatkowe elementy cay ukad dziaa, gdy planeta, na ktrej yj mulefy, pokryta jest
sieci bazaltowych cieek sucych jako drogi. W nierwnym terenie kka nie na wiele by si przyday.
75

* W naturze, co doprawdy fascynujce, spotka si mona z trzeci jeszcze form ukadu miniowego. U niektrych owadw (much,
pszcz i pluskiew) minie odpowiedzialne za zdolno do lotu poruszaj si ruchem oscylacyjnym, jak elementy silnika tokowego. Szaracza,
eby polecie, przesya cykl sygnaw nerwowych odpowiedzialnych za poszczeglne poruszenia skrzyde (tak samo jak ptaki), pszczoa w tym
momencie wysya jednorazow instrukcj nakazujc wczenie (lub wyczenie) oscylacyjnego silnika". Bakterie natomiast dysponuj
mechanizmem, ktry nie jest prostym wykonawc polece (jak u ptakw), ani nie dziaa na zasadzie silnika suwowego (jak u pszczoy). To
autentyczny wirnik, element obrotowy przy naszej silnikowej analogii to cos jak silnik elektryczny lub silnik Wankla.

wrogich organizmw. W naszej, ludzkiej skali moglibymy to sobie przedstawia jako wlewanie czy
wkraplanie pynu przez dziurk, w skali bakteryjnej jednak rzecz wyglda cakiem inaczej. Kada
czsteczka wydzielanej substancji to due biako o sztywnej, trjwymiarowej strukturze, czsteczka tej
samej skali co sam TTSS; bardziej ciao stae ni ciecz. Dalej kada z tych moleku wyposaona jest w
napdzajcy j mechanizm. Cay ukad bardziej przypomina automat do sprzeday sodyczy czy napojw
ni jak dziur, przez ktr co przepywa, przy czym sam dyspenser zbudowany jest ze stosunkowo
niewielkiej liczby czsteczek o rozmiarach porwnywalnych do wydawanych dbr". Warto podkreli,
e podobna maszyneria wystpuje u licznych, nawet niespokrewnionych ze sob blisko bakterii.
Prawdopodobnie odpowiedzialne za ni geny zostay wypoyczone (metod kopiuj i wklej") od innych
bakterii, a to umiejtno, ktr niezaprzeczalnie organizmy te posiadaj (to zreszt fascynujcy temat
sam w sobie, ale nie bd go tu dalej rozwija). W kadym razie czsteczki biaek, z ktrych zbudowany
jest ukad TTSS, s bardzo podobne do tych, jakie wystpuj w aparacie ruchowym bakterii. Dla
ewolucjonisty wniosek z tego jest oczywisty w procesie ewolucji czsteczki te zostay
oddelegowane" do nowych, cho nie tak zupenie odmiennych zada. Jak pamitamy, aparat TTSS
potrafi przecign" moleku przez siebie, to za oznacza, e wykorzystuje w rudymentarnej wersji
mechanizm analogiczny do tego, jakim musi posugiwa si aparat wiciowy, ktry przeciga" komrki
wok osi. Nie ulega wic wtpliwoci, e podstawowe elementy aparatu wiciowego byy ju dostpne,
nim sama ta struktura w peni wyewoluowaa. Takie oddelegowywanie funkcjonujcych ju
mechanizmw do nowych zada to oczywiste wyjanienie wielu przykadw struktur pozornie
niezdolnych do stopniowego wspicia si na Szczyt Nieprawdopodobiestwa.
Na pewno zostao jeszcze wiele pracy i osobicie nie mam wtpliwoci, e zostanie ona wykonana,
cho tylko pod warunkiem, e naukowcy nie bd zadowala si oportunistycznymi wyjanieniami",
jakich dostarczaj teorie takie jak ID. Przecie tak naprawd komunikat, jaki zwolennik teorii
inteligentnego projektu ma do przekazania prawdziwemu naukowcowi, brzmi: Jeli nie rozumiesz, jak
co dziaa, nie przejmuj si machnij rk i powiedz Bg to zrobi. Nie wiesz, jak przebiegaj
impulsy nerwowe? wietnie. Nie masz pojcia, jak przechowywane s wspomnienia?
Te dobrze. Czy fotosynteza nie jest szokujco zoonym procesem? Jest! Ale po co pracowa nad
takimi problemami? Lepiej od razu si podda i odda Bogu. Naukowcze drogi, nie szukaj rozwizania
tajemnic! Dostarcz je lepiej nam, a my ju wiemy, jak czerpa z nich korzyci. Nie niszcz drogocennej
ignorancji jakimi zbdnymi badaniami. Nam takie luki s bardzo potrzebne, w nich bowiem znajdziemy
ostatni azyl dla Boga". wity Augustyn tak postaw wyrazi wprost: Jest jedna jeszcze droga kuszenia,
bardziej nawet najeona niebezpieczestwami. To choroba ciekawoci. To ona pcha nas, bymy starali si
pozna tajemnice natury, nawet te, ktre s poza naszym rozumieniem, o ktrych wiedza na nic nam si
nie zda i o ktrych czowiek nie powinien nic wiedzie" (cyt. za Freeman 2002).
Kolejny ukochany przez Behe'ego przykad nieredukowalnej zoonoci to ukad immunologiczny.
Oddajmy w tym momencie gos sdziemu Jonesowi:
Podczas przesuchania stron zapytano profesora Behe'ego o jego twierdzenie z 1996 roku, e nauka nigdy nie
znajdzie ewolucjonistycznego wyjanienia powstania tego ukadu. Przedstawiono mu pidziesit osiem
recenzowanych publikacji, dziewi ksiek oraz kilka rozdziaw z podrcznikw na temat ewolucji systemu
immunologicznego; jednake profesor Behe nadal upiera si, e i tak nie jest to wystarczajce wiadectwo na rzecz
teorii ewolucji i e nie jest ono do dobre".

Behe, przepytywany podczas pensylwaskiej rozprawy przez Erica Rothschilda, gwnego doradc
wnoszcych oskarenie, musia przyzna, e nie przeczyta wikszoci spord pidziesiciu omiu
przywoanych wyej publikacji. Nic dziwnego immunologia jest do skomplikowan dziedzin
wiedzy. Trudniej ju wybaczy, e Behe odrzuci takie badania jako bezowocne". Oczywicie, mona
uzna je za bezpodne", jeli czyim celem jest mcenie w gowie laikom i propaganda wrd politykw,
a nie odkrywanie prawdy o otaczajcym nas wiecie. Po wysuchaniu Behe'ego Rothschild powiedzia
co, co chyba najlepiej wyraao odczucia wszystkich uczciwych ludzi znajdujcych si wwczas na sali
sdowej:
Na szczcie s uczeni, ktrzy poszukuj odpowiedzi na pytanie o pochodzenie ukadu odpornociowego [...].
Ten ukad stanowi nasz obron przed niszczcymi i miertelnymi chorobami. Naukowcy, ktrzy s autorami
przywoywanych tu przez nas ksiek, przez lata kryli w ciemnoci, nikt nie paci im za publikacje czy wykady.

Ale to oni pomagaj nam zwalcza choroby i leczy ludzi. W przeciwiestwie do nich profesor Behe wraz z caym
ruchem inteligentnego projektu nie robi nic dla postpu nauki i wiedzy medycznej. Jego przekaz dla przyszych
pokole naukowcw brzmi: nie zajmujcie si tym" 76*.

Amerykaski genetyk Jerry Coyne w recenzji z ksiki Behe'ego napisa tak: Jeeli historia nauki
uczy nas czegokolwiek, to tego, e nigdzie nie dojdziemy, wkadajc nasz ignorancj do przegrdki z
napisem Bg". W ktrym z blogw znalaz si za taki komentarz (do kolokwialnie wyraajcego
si autora) do tekstu, ktry razem z Coyne'em opublikowalimy w Guardianie":
Dlaczego Bg uznawany jest za wyjanienie czegokolwiek? Przecie nie jest to raczej przyznanie si do
niemoliwoci wyjanienia, co jak wzruszenie ramion, nie mam pojcia", przebrane w rytualny i spirytualny
kostium. Jeli kto przypisuje cokolwiek Bogu, oznacza to zwykle, e nie ma pomysu, co z tym zrobi. W takiej
sytuacji wybiera nieosigalne, jakiego tajemniczego czarodzieja. A spytaj, skd niby taki go mia si wzi,
usyszysz zaraz jak mtn, pseudofilozoficzn historyjk, e niby to istnia od zawsze albo jest nie z tego wiata.
Co, oczywicie, znowu nic nie tumaczy65.

Darwmizm wspiera nasz wiadomo na inny sposb. Narzdy stanowice produkt ewolucji, czsto
tak oszczdne i eleganckie, ukazuj rwnie bardzo pouczajce przykady ewolucyjnych bdw,
dokadnie takich, jakich mona oczekiwa po ewolucyjnej historii, i dokadnie takich, jakich nie mona
si spodziewa po projekcie. W innych moich ksikach mona znale duo takich przykadw (na
przykad nerw krtaniowy wsteczny), ktrych marnotrawne uksztatowanie bezlitonie zdradza ewolucyjn
histori. Wiele naszych ludzkich przypadoci, od blu w dolnych partiach krgosupa, przez przepuklin,
wypadanie dysku i opuszczenie macicy, a po infekcje zatok, to bezporednia konsekwencja faktu, i
poruszamy si w postawie wyprostowanej, podczas gdy nasze ciao zostao uksztatowane przez setki
milionw lat egzystencji naszych czworononych przodkw. Okruciestwo i marnotrawstwo doboru
naturalnego uformoway rwnie nasz wiadomo. Drapieniki s doprawdy przepiknie
zaprojektowane" do chwytania swych ofiar, te za rwnie wspaniale zaprojektowane" s do ucieczki.
Tylko po czyjej stronie stoi Bg?66
ZASADA ANTROPICZNA: WERSJA PLANETARNA
Teologowie od dziur, ktrzy porzucili ju nadziej co do oczu, skrzyde, wici bakteryjnych i ukadu
immunologicznego, czasem dostrzegaj dla siebie jeszcze jedn szans pochodzenie ycia.
Zakorzenienie ewolucji w chemii nieorganicznej (niebiologicznej) uznaj za dziur wiksz ni
jakakolwiek konkretna przemiana, ktra zasza w toku pniejszej ewolucji. W pewnym sensie maj
racj, jest to rzeczywicie luka znacznie wiksza. Tyle e jedynie w pewnym bardzo okrelonym sensie, z
ktrego akurat poytek dla apologetw religii praktycznie aden. Ot ycia narodzio si tylko raz! To
za oznacza, e moemy spokojnie zgodzi si, i byo to zdarzenie o kracowo maym
prawdopodobiestwie, o wiele rzdw wielkoci mniej prawdopodobne, ni wikszo ludzi potrafi sobie
nawet wyobrazi. Do tego zreszt jeszcze wrc. Pniejsze etapy ewolucji byy niezalenie powielane z
mniejszym lub wikszym podobiestwem przez miliony milionw gatunkw i przez kolejne epoki
geologiczne. Dlatego, wyjaniajc ewolucj zoonych organizmw, nie moemy zastosowa takiego
samego statystycznego rozumowania, jak przy kwestii narodzin ycia. Zdarzenia konstytuujce
ewolucyjne standardy nie mog w; w odrnieniu od jednostkowego faktu, jakim by pocztek ycia (i
moe jeszcze kilku wyjtkowych przypadki) statystycznie nieprawdopodobne. Takie rozrnienie
moe si wyda nieco zagadkowe, dlatego wyjani je teraz nieco bardziej szczegowo, a posu si w
tym celu tak zwan zasad antropiczn. Nazw t uku w roku 1974 matematyk Brandon Carter, a cay
pomys rozwinli pniej w odrbnej ksice dwaj fizycy, John Barrow i Frank Tippler67. Argument
antropiczny stosowany jest zreszt zwykle w odniesieniu do caego Wszechwiata, ale tym zajm si
pniej. Na razie pozostamy przy skromniejszej, planetarnej skali. yjemy na Ziemi. To oznacza, e
Ziemia musi by planet, na ktrej mogo powsta i utrzyma si ycie. Tak by musi, niezalenie od
tego, jak niezwykym, czy nawet unikalnym zjawiskiem s takie planety Na przykad ycie w tej postaci,
jaka nam przypada w udziale, nie moe istnie bez wody i to w fazie ciekej. W istocie egzobiologowie
poszukujcy ladw pozaziemskiego ycia tak naprawd tropi lady wody. Wok typowej gwiazdy

76

* Cyt. za: Brockman J. (red.), Inteligentny projekt nauka a nowy kreacjonizm, CiS, Warszawa 2007 (w druku) (przyp, tum.).

(takiej jak Soce) istnieje obszar nazywany czasem stref Zotowosej 77*" miejsce, gdzie nie jest ani
za gorco, ani za zimno, tylko w sam raz gdzie mog istnie planety, na ktrych wystpuje woda (i
odpowiednie temperatury); a warto wiedzie, e margines wyznaczony przez orbity zbyt odlege (woda
zamarza) i zbyt bliskie (woda paruje) nie jest zbyt szeroki.
Wszystko wskazuje te, e taka przyjazna dla ycia planeta musi mie z grubsza kolist orbit.
Orbita zbyt eliptyczna (taka jak choby odkrytej niedawno dziesitej planety nieformalnie nazwanej Xen 78*)
sprawiaby, e to ciao niebieskie co najwyej raz na kilka dekad czy stuleci (ziemskich oczywicie) jedynie
przemknoby przez stref Zotowosej. Xena zreszt w ogle nie zawadza o t stref nawet w najbliszym Soca
punkcie swojej orbity, ktry osiga raz na piset szedziesit ziemskich lat. Temperatura na komecie Halleya
waha si od -270C w aphelium do 47C w peryhelium. Orbita Ziemi, podobnie jak orbity wszystkich planet, ma
ksztat eliptyczny (najbliej Soca Ziemia znajduje si w styczniu, najdalej w lipcu 79**), ale okrg to po prostu
szczeglny przypadek elipsy, a orbita ziemska jest na tyle bliska koowej, e nasza planeta nigdy nie opuszcza strefy
Zotowosej. Nie tylko zreszt pod tym wzgldem nasze pooenie w Ukadzie Sonecznym jest wyjtkowe,
zwaszcza ze wzgldu na moliwo ewolucji ycia. Z naszego punktu widzenia na przykad Jowisz dziaa jak
wspaniay grawitacyjny odkurzacz, ktry wsysa wszystkie asteroidy mogce potencjalnie grozi Ziemi kolizj. Z
kolei pojedynczy Ksiyc okrajcy Ziemi stabilizuje o obrotu planety68 (zawdziczamy mu zreszt znacznie
wicej). Szczliwie nasze Soce nie naley te do ukadu gwiazd podwjnych gwiazdy podwjne mog mie
systemy planetarne, ale orbity planet s w nich zwykle tak chaotycznie zmienne, e uniemoliwia to ewolucj ycia.
Mamy dwa gwne wyjanienia mwice, dlaczego nasza planeta jest tak przyjazna yciu. Zgodnie z teori
projektu to Bg stworzy wiat, umieci Ziemi w strefie Zotowosej i starannie zadba, by wszystko

dziaao na nasz korzy. Podejcie antropiczne jest znaczco inne, ma przy tym lekkie nachylenie
darwinowskie. Wikszo planet w caym Wszechwiecie nie ley w obszarze stref Zotowosej w swoich
ukadach planetarnych i, co za tym idzie, nie nadaje si do ycia; na adnej z nich ycie nie wystpuje.
Ale niezalenie od tego, na jak niewielkiej liczbie planet warunki sprzyjaj powstaniu ycia, nasza na
pewno do tej grupy naley dowodem jest, e moemy si nad tym zastanawia.
W sumie wielka mio religijnych apologetw do zasady antropicznej jest do dziwna. Chyba
sdz, e wspiera ona ich stanowisko, tymczasem w rzeczywistoci jest wprost przeciwnie. Zasada
antropiczna, podobnie jak dobr naturalny, to alternatywa dla hipotezy projektu; jest to racjonalne i
pozbawione jakichkolwiek odniesie do ID wyjanienie tego, e znajdujemy si w warunkach tak
sprzyjajcych naszemu istnieniu. Podejrzewam, e nieporozumienie bierze si std, i mylenie religijne
koncentruje si na kontekcie, w jakim zwykle przywoywana jest zasada antropiczna, czyli na tym, e
znajdujemy si w miejscu tak przyjaznym yciu. Teistyczny umys wyranie nie potrafi dostrzec, e
zasada antropiczna stanowi konkurencyjne wobec Hipotezy Boga wyjanienie tej zagadki.
Woda (w fazie pynnej) to tylko jedna z rzeczy niezbdnych, by powstao ycie w formie, jak
znamy, ale dalece nie jedyna. W kadym razie ycie narodzio si w wodzie, a zdarzenie to spokojnie
mogo by bardzo, ale to bardzo nieprawdopodobne. Kiedy za ycie ju powstao, proces darwinowskiej
ewolucji mg radonie przystpi do dziea. Jak jednak wyglda pocztek? Narodziny ycia to zjawisko
chemiczne, a moe raczej bardziej seria chemicznych reakcji, ktre stworzyy warunki umoliwiajce
zadziaanie doboru naturalnego. Podstawowym elementem by warunkujcy dziedziczno mechanizm
samokopiowania, w postaci DNA albo (co bardziej prawdopodobne) czego w rodzaju kopii DNA o
mniej zoonej budowie, na przykad pokrewnych czsteczek RNA Kiedy ju ten kluczowy element
molekua genetyczna znajdzie si na miejscu, zostaje uruchomiony proces darwinowski, a jego
nieuchronn konsekwencj jest wyonienie si zoonych organizmw. Spontaniczne powstanie pierwszej
czsteczki umoliwiajcej dziedziczenie zdaje si jednak wielu ludziom czym praktycznie niemoliwym.
I moe rzeczywicie tak jest, moe szansa, e co takiego si zdarzy, jest bliska zeru. Temu wanie
77

* W oryginale Goldilock Zotowosa, dziewczynka, ktra trafiwszy do chatki trzech niedwiadkw nie chciaa je kaszki za
gorcej, ani za zimnej, tylko tak w sam raz (przyp. tum.).
78

* Od chwili ukoczenia ksiki przez profesora Dawkinsa pewne rzeczy zostay ostatecznie (?) ustalone. Po pierwsze od 13 wrzenia
2006 roku oficjalna nazwa planety 2003 UB313 brzmi Eris (od imienia greckiej bogini niezgody). Po drugie Eris (wraz z Plutonem i Ceres)
zaliczona zostaa do grupy planet karowatych. Formalnie utracia wic prawa do aspirowania o tytu dziesitej planety (miejsce dziewite te si
zwolnio) (przyp. tum.).
79

** Jeli kogo to dziwi, to znaczy, e jest skaony pnocno pkulowym szowinizmem". Pisaem ju o nim wczeniej.

powic najblisze akapity.

Narodziny ycia to rozkwitajca (cho podatna na spekulacje) dziedzina bada. To problem natury
gwnie chemicznej, a to nie jest moja dziaka, chocia z boku obserwuj j z wielk ciekawoci.
Nie zdziwi mnie zbytnio, jeli w cigu najbliszych lat chemicy donios nam, e nastpio szczliwe
rozwizanie i w laboratorium udao si stworzy, a raczej zapocztkowa nowe ycie. Jak dotd jednak to
si nie udao i nadal mona twierdzi, e prawdopodobiestwo takiego zdarzenia jest (i zawsze byo)
mniej ni znikome. Ale przecie przynajmniej raz to" si zdarzyo! Podobnie jak w przypadku sfery
Zotowosej, moemy by pewni, e niezalenie od stopnia nieprawdopodobiestwa narodzin ycia
zdarzenie takie musiao na Ziemi nastpi, dowodzi go bowiem nasza tu obecno. I podobnie jak w
przypadku temperatury, tak i tu mamy do dyspozycji dwie wykluczajce si hipotezy wyjaniajce:
hipotez projektu i hipotez naukow (lub, do wyboru, antropiczn). Zgodnie z wyjanieniem
projektowym", to Bg wiadomie uczyni cud, cisn w prebiotyczn zup boskim piorunem i stworzy
DNA (lub jaki jego odpowiednik) i si stao". Antropiczn alternatywa odwouje si do rozumowania
stochastycznego tu dziaa magia wielkich liczb. Jak szacujemy, w naszej galaktyce istnieje od miliarda
do trzydziestu miliardw planet, we Wszechwiecie jest okoo stu miliardw galaktyk. Na wszelki
wypadek odetnijmy kilka zer, a i tak zostanie (ostronie liczc) ponad miliard miliardw planet. Teraz
przyjmijmy, i narodziny ycia, spontaniczne powstanie czego na ksztat DNA, to rzeczywicie
zdarzenie na pograniczu nieprawdopodobiestwa, e co takiego moe si zdarzy na jednej na miliard
planet. Jakiekolwiek gremium zajmujce si rozdzielaniem grantw na badania rozemiaoby si w twarz
chemikowi, ktry wystpiby o wsparcie projektu badawczego z szans powodzenia jedn na sto, a tu
mwimy o jednej miliardowej... Zauwamy jednak, e nawet przy tak znikomym prawdopodobiestwie
w gr wchodzi ponad miliard planet, na ktrych mogo pojawi si ycie, a Ziemia, oczywicie, jest jedn
z nich69.
Wniosek z tego rozumowania moe wyda si tak zaskakujcy, e pozwol go sobie w tym miejscu
raz jeszcze powtrzy: nawet jeli szansa na spontaniczne powstanie ycia na jakiej planecie wynosi
jedn miliardow, to i tak to szokujco nieprawdopodobne zdarzenie mogo zaj nawet na miliardzie
planet. Niemniej szansa na odkrycie ktrej z tych planet jest taka, jak na znalezienie przysowiowej igy
w stogu siana. Tyle e (tu wracamy do zasady antropicznej) my nie musimy szuka zbyt daleko, bowiem
sam fakt, e jestemy do takich poszukiwa zdolni oznacza, i... siedzimy na ktrej z tych unikalnych
igie.
Wszelkie twierdzenia probabilistyczne s sensowne w przypadku niepenej wiedzy. Gdy o
hipotetycznej planecie nie wiemy nic, moemy zaoy, e prawdopodobiestwo pojawienia si na niej
ycia wynosi jedn miliardow. Jeeli jednak moemy wprowadzi do naszych rachunkw dodatkowe
zaoenia, szacunki ulegaj zmianie. Konkretna planeta moe mie na przykad pewne szczeglne
waciwoci (jak wystpowanie pewnych pierwiastkw), a to zwiksza szanse na pojawienie si ycia.
Niektre planety, rzec mona, s bardziej podobne do Ziemi, a oczywicie najbardziej podobna do siebie
jest ona sama. Takie rozumowanie powinno dodawa odwagi chemikom prbujcym w swoich
laboratoriach odtworzy powstanie ycia, gdy oznacza, e ich szanse na sukces rosn. Zwracam jednak
uwag, i nasze wczeniejsze rachunki pokazuj, e nawet jeli postulowany chemiczny model moe
doprowadzi do narodzin ycia z prawdopodobiestwem rwnym jednej miliardowej, to i tak, zgodnie z
reguami rachunku prawdopodobiestwa, ycie mogo pojawi si na miliardzie planet we
Wszechwiecie. A pikno zasady antropicznej polega na tym, e taki chemiczny model moe
przewidywa powstanie ycia tylko na jednej na miliard miliardw planet, a i tak bdzie w peni
satysfakcjonujcym wyjanieniem fenomenu ycia na Ziemi. Oczywicie absolutnie nie wierz, by szanse
na powstanie ycia byy a tak znikome, i dlatego naprawd warto wydawa pienidze na prby
laboratoryjnego odtworzenia tego zdarzenia. Na podobnej zasadzie sensownym przedsiwziciem jest dla
mnie SETI: istnienie pozaziemskiej inteligencji uwaam za cakiem prawdopodobne.
W kadym razie, nawet jeeli przyjmiemy najbardziej pesymistyczn ocen prawdopodobiestwa
spontanicznego pojawienia si ycia, argumentacja statystyczna cakowicie obala uroszczenia, jakobymy
musieli w tym momencie siga do hipotezy projektu, by zapeni dziur". Spord wszystkich luk w
ewolucyjnej opowieci tajemnica pocztkw ycia pozostaje jednak najtrudniejsza do pojcia dla tych,
ktrzy zwykli myle o szansach i prawdopodobiestwie wycznie w codziennej, zdroworozsdkowej
skali; skali, jak posuguj si na przykad komisje przyznajce naukowe granty. A skoro zwyky

rachunek prawdopodobiestwa potrafi zapeni nawet tak wielk dziur", to te same reguy naukowego
wnioskowania pozwalaj pozby si boskiego stwrcy naszego metaforycznego ostatecznego boeinga
747".
Wrmy teraz do punktu, od ktrego rozpoczlimy nasze rozwaania. Czy fenomen biologicznej
adaptacji rwnie mona wyjani, powoujc si na olbrzymi liczb planet, na ktrych moe rozwija
si ycie? Przecie, jak wszyscy widzimy, kady gatunek i kady narzd, jaki u tego gatunku moemy
obserwowa, dobrze robi to, co robi. Skrzyda ptakw, pszcz i nietoperzy sprawdzaj si w lataniu.
Oczy nadaj si do patrzenia. Licie wietnie radz sobie z fotosyntez. yjemy na planecie, otoczeni
przez miliony gatunkw, z ktrych kady z osobna robi wraenie doskonale zaprojektowanego; kady
dostosowany jest do warunkw, w jakich egzystuje. Czy argument z wielkiej liczby planet" nie wyjania
tego wszystkiego? Ot nie, nie i jeszcze raz nie) Nawet o tym nie myl, mgbym powiedzie kademu,
kto si na powouje. To wane, bowiem w tym momencie stykamy si z jednym z najwikszych
nieporozumie wok teorii Darwina. Niezalenie od tego, na jak wielkiej liczbie planet rozwino si
ycie, szczliwy traf ani przypadek nie s adnym wyjanieniem wyjtkowego bogactwa i
zrnicowania ziemskiej biosfery, cho do przypadku wanie moglimy odwoywa si, tumaczc sam
fakt narodzin ycia. Powstanie ycia i ewolucja to kompletnie odmienne fenomeny. Samo powstanie
ycia byo (a raczej mogo by) zdarzeniem jednostkowym. Ewolucyjne przystosowania wystpuj
i nastpuj u milionw gatunkw. Nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e tu, na Ziemi, obserwujemy
wok siebie proces cigej optymalizacji" gatunkw biologicznych, proces, ktry zachodzi w skali caej
planety, na wszystkich wyspach i kontynentach, we wszystkich epokach. Zupenie bezpiecznie mona
przewidywa, e gdybymy mogli obejrze Ziemi za milion lat, znalelibymy cae mnstwo nowych
gatunkw rwnie dobrze przystosowanych do warunkw, w jakich yj, jak wspczesne gatunki
dostosowane s do warunkw dnia dzisiejszego. To proces rekurencyjny, przewidywalny i wielokrotny, a
nie przypadkowe, szczliwe zdarzenie analizowane z perspektywy czasu. Dziki Darwinowi znamy za
mechanizm rzdzcy tym procesem to dobr naturalny.
Zasada antropiczna nie potrafi wyjani wielkiej rnorodnoci ywych organizmw. Tu potrzebny
jest uraw Darwina, tylko on bowiem i tumaczy to niewiarygodne bogactwo, i chroni nas przed puapk
projektu. w dwig nie siga jednak samego zaistnienia ycia, gdy proces doboru naturalnego nie mia z
tym zdarzeniem adnego zwizku. W tym wanie momencie wkracza na scen zasada antropiczna. Z
problemem powstania ycia moemy sobie poradzi, odwoujc si do wielkiej liczby planet. Ale kiedy
ju wycignlimy szczliwy los (a zasada antropiczna nam to gwarantuje), do gry wcza si dobr
naturalny; przypadek nie ma ju nic do powiedzenia.
Warto zauway, e cakiem niewykluczone, i by moe narodziny ycia to wcale nie
najwiksza w ewolucyjnej historii luka, ktr zapeni moe tylko przywoanie po raz kolejny
szczliwego trafu (i zasady antropicznej). Mj szanowny kolega Mark Ridley w ksice Mendel's
Demon [Demon Mendla] (z zupenie niezrozumiaych wzgldw przez amerykaskiego wydawc
przemianowanej na The Cooperative Gene [Gen kooperacji]) zwraca uwag, i powstanie komrki
eukariotycznej (to komrki, z ktrych my jestemy zbudowani, posiadajce jdro i wiele innych
elementw, jak choby mitochondria, niewystpujce u bakterii) byo zdarzeniem jeszcze mniej
prawdopodobnym ni powstanie ycia (a przy tym musiao nastpi byskawicznie). Narodziny
wiadomoci to kolejna wielka dziura"; zdarzenie o rwnie znikomym prawdopodobiestwie. Takie
jednorazowe zdarzenia mona wyjania, odwoujc si do zasady antropicznej istniej miliardy
planet, na ktrych rozwino si ycie do poziomu bakterii, na czci spord nich ycie osigno
kolejny etap komrki eukariotycznej; a na niewielkiej czci ycie przekroczyo kolejny Rubikon:
narodzia si wiadomo. Jeli Ridley ma racj i rzeczywicie byy to dwa zdarzenia niepowtarzalne, to
nie mamy do czynienia z wszechobecnym i wszechogarniajcym procesem, z jak ewolucyjn rutyn
biologicznych adaptacji. To co zupenie innego. Zasada antropiczna mwi, e jako e bez wtpienia
jestemy ywi, eukariotyczni i wiadomi nasza planeta po prostu musi by jedn z tych nielicznych, na
ktrych ycie pokonao wszystkie te trzy bariery.
Dobr naturalny dziaa, poniewa jest to jednokierunkowy mechanizm kumulacji udoskonale.
Potrzeba nieco szczcia, eby zacz dziaa (ale antropiczna regua miliardw planet" praktycznie
szczcie to zapewnia). Moe i pniej szczcie jest niezbdne, ale tu znw przychodzi nam w sukurs
zasada antropiczna. Z ktrejkolwiekjednak strony by nie spojrze, aden projekt nie sprawdza si jako

wyjanienie fenomenu ycia, gdy projekt z definicji nie jest procesem kumulatywnym, a zatem
wczenie projektu rodzi wicej pyta, ni generuje odpowiedzi; i tak wracamy wprost do
nieskoczonego regresu ostatecznego boeinga".
yjemy na planecie, ktra jest przyjazna dla (naszej formy) ycia. Znamy ju dwie przyczyny, dla
ktrych tak si dzieje. Jedna jest taka, e ycie w swoim bogactwie wyewoluowao w warunkach, ktre
zapewnia mu ta planeta o tym zadecydowa dobr naturalny. Druga z przyczyn ma charakter
antropiczny: we Wszechwiecie s miliardy planet i niezalenie od tego, na jak niewielu z nich moe
rozpocz si ewolucja, nasza planeta na pewno do tej grupy naley.
Przyszed zatem czas, by zasadzie antropicznej przyjrze si na wyszym poziomie od biologii
przechodzimy do kosmologii.
ZASADA ANTROPICZNA: WERSJA KOSMOLOGICZNA

yjemy nie tylko na przyjaznej planecie, yjemy rwnie w przyjaznym dla ycia Wszechwiecie.
Sam fakt naszej egzystencji wiadczy, e prawa fizyki musz by takie, by ycie mogo powsta. To nie
przypadek, e noc moemy patrze w rozgwiedone niebo jeeli nie istniayby gwiazdy, nie
powstaoby wiele pierwiastkw chemicznych, a bez chemii nie byoby ycia. Fizycy dawno ju wykazali,
i gdyby prawa lub stae fizyczne rniy si nawet minimalnie od tych, ktre rzdz w naszym wiecie,
Powstanie ycia byoby niemoliwe. Rni uczeni przedstawiaj tu nieco odmienne wyliczenia, ale
ostateczna konkluzja pozostaje taka sama. Marin Rees w ksice Tylko sze liczb wymienia sze
podstawowych staych, ktre obowizuj w caym Wszechwiecie. Kada z nich jest doskonale
dopasowana w tym sensie, e gdyby przyja choby minimalnie inn warto, Wszechwiat byby
zdecydowanie inny i prawdopodobnie nie mogoby si w nim pojawi ycie 80*.
Jedn z wymienianych przez Reesa liczb jest staa okrelajca si oddziaywa jdrowych, czyli sia
ktra wie skadniki jdra atomowego; t si naley pokona, gdy kto chce rozbi" atom. Ta
wielko, oznaczana jako E, informuje, jaka cz masy wodoru ulega przeksztaceniu w energi podczas
przemiany wodoru w hel wewntrz gwiazdy (Soca na przykad). W naszym Wszechwiecie warto E
rwna si 0,007 i wszystko wskazuje, e niemal dokadnie tyle musi wynosi, aby w ogle bya moliwa
jakakolwiek chemia, a przecie bez niej nie istniaoby ycie. Chemia taka, jak znamy, polega na
kombinacjach (i rekombinacji) okoo dziewidziesiciu pierwiastkw naturalnie wystpujcych w
przyrodzie. Wodr jest najprostszy i najpowszechniejszy. Wszystkie inne pierwiastki we Wszechwiecie
ostatecznie zawdziczaj istnienie fuzji jder wodoru. Synteza termojdrowa to proces, ktry zachodzi
przy bardzo wysokich temperaturach we wntrzu gwiazd (i w bombie wodorowej). W stosunkowo
niewielkich gwiazdach (takich jak nasze Soce) nastpuje jedynie przemian wodoru w hel (to drugi z
kolei pierwiastek w ukadzie okresowym). Cisze pierwiastki mog powstawa tylko w wikszych i
znacznie gortszych gwiazdach, w ktrych dochodzi do kaskadowej reakcji syntezy jdrowej (odkry i
opisa to zjawisko Fred Hoyle i jeszcze dwch innych fizykw; co ciekawe, tylko Hoyle nie dosta za to
odkrycie Nagrody Nobla). Te wielkie gwiazdy mog zakoczy ycie, eksplodujc jako supernowe, a
wwczas cz materii gwiazdowej, na ktr skadaj si bardzo rne pierwiastki chemiczne, zostaje
wyrzucona w przestrze. Z czasem takie chmury kosmicznego pyu ulegaj kondensacji i powstaj z nich
nowe gwiazdy i planety (w tym rwnie Ziemia). Dlatego na naszej planecie obficie wystpuj
pierwiastki znacznie cisze i bardziej zoone od wodoru a bez nich jakakolwiek chemia (i ycie)
byyby niemoliwe.
Z naszego punktu widzenia najwaniejsze jest to, i to wanie sprawno procesw jdrowych
decyduje, jak daleko w ukadzie okresowym doprowadzi nas kaskada gwiazdowych reakcji syntezy
jdrowej. Gdyby obserwowana sprawno bya minimalnie mniejsza na przykad 0,006 zamiast 0,007
wiat skadaby si wycznie z wodoru i trudno byoby wwczas o jakiekolwiek interesujce reakcje
chemiczne, gdyby bya odrobin wysza (0,008), cay wodr w trakcie reakcji syntezy przeksztaciby si
w pierwiastki cisze, a chemia bez wodoru nie mogaby stworzy takiego ycia, jakie znamy: na
80

* Napisaem prawdopodobnie", bo po pierwsze tak naprawd nie wiemy, jak mogyby funkcjonowa alternatywne, obce formy ycia,
po drugie za niewykluczone, e robimy bd, rozwaajc wycznie osobno konsekwencje zmiany wartoci poszczeglnych starych. Czy istnieje
jaka inna kombinacja tych szeciu staych, ktra rwnie zaowocowaaby wszechwiatem przyjaznym dla ycia, ktrej nie poznamy, analizujc
wycznie skutki zmiany jednej z tych wielkoci? To odrbny problem dalej, dla jasnoci wywodu, pisa bd tak, jakby problemem
najwikszym byo niekwestionowalne i oczywiste, idealne wrcz dopasowanie szeciu podstawowych staych

przykad nie byoby wody. Warto Zotowosej 0,007 wynosi dokadnie tyle, ile trzeba, by
powstao wystarczajco duo pierwiastkw, aby moga istnie chemia sprzyjajca yciu.
Nie bd tu omawia pozostaych piciu liczb Reesa. Oglna zasada jest taka samakada z tych
staych mieci si dokadnie w pewnym przedziale (przedziale Zotowosej); gdyby przyja inn warto,
ycie nie byoby moliwe. Co to dla nas oznacza? Znw mamy dwie wykluwajce si odpowiedzi:
teistyczn i antropiczn. Teista powie, e to Bg, tworzc wszechwiat, dopasowa fundamentalne stae
tak, by kada z nich znalaza si w przedziale Zotowosej. To troch tak, jakby Stwrca mia do
dyspozycji sze gaek i z wielk starannoci kad z nich ustawi we waciwym pooeniu. Jest to
jednak odpowied mao satysfakcjonujca, jako e w najmniejszym stopniu nie wyjania istnienia samego
Boga. Przecie Bg, ktry potrafiby wyliczy wartoci tych szeciu liczb, to istota, ktrej istnienie jest
rwnie mao prawdopodobne, jak fakt, e te wielkoci s dopasowane; czyli w praktyce wracamy do
punktu wyjcia: odpowied teisty nie rozwizuje naszego problemu, nie posuwa nas nawet do przodu.
Nie widz innego wyjcia ni odpowied t odrzuci, cho wci zadziwia mnie, do jak wielu ludzi
przemawia ta wizja Boga manipulujcego pokrtami".
Niewykluczone, e istnieje czysto psychologiczne wytumaczenie takiej zadziwiajcej lepoty. Z
jednej strony bowiem wielu ludzi nie ma po prostu wiadomoci (ktr maj ju biologowie), e dobr
naturalny doskonale potrafi sobie radzi z pokonywaniem bariery (nieprawdopodobiestwa. Z drugiej za
na co zwrci mi uwag J. Anderson Thomson psychiatria ewolucyjna doskonale zna mechanizm
personifikacji nieoywionych obiektw i przypisywania im sprawczoci. Jak tumaczy Thomson, mamy
naturaln skonno, by bra cie za wamywacza (nie za na odwrt), gdy w przypadku pomyki
stracimy najwyej troch czasu. Gdybymy natomiast bdnie uznali wamywacza za cie, koszty bdu
mogyby by due wysze. W licie do mnie Johnson wskaza, e w przeszoci naszego gatunku
najwiksze rodowiskowe zagroenia wizay si z aktywnoci blinich. Ewolucyjnym dziedzictwem
tego faktu jest naturalna skonno do postrzegania (ludzkiej) intencjonalnoci, czsto oznaczajca lk
przed innymi. Bardzo trudne jest dla nas przypisywanie zdarzeniom innych przyczyn ni ludzkie
dziaania". A jeeli ju nie ludzkie, to naturalnie uoglniamy je do boskich. Do tej jake pontnej
koncepcji aktywnych bytw" wrc w Rozdziale 5.
Biologowie, ktrych szczegln wiadomo uksztatowaa potga teorii doboru naturalnego i
wyjtkowa przydatno tej koncepcji do wyjaniania narodzin nieprawdopodobnego, nie akceptuj teorii,
ktre uchylaj si od odpowiedzi na pytanie o prawdopodobiestwo. A teistyczna odpowied jest wicej
ni uchylaniem si, jest ucieczk. To nawet nie przeformuowanie problemu, to jego amplifikacja, i to
wrcz groteskowa. W przeciwiestwie do niej odpowied antropiczna, najoglniej ujta, mwi tylko, e
moemy rozwaa takie pytania w kontekcie Wszechwiata, ktry potrafi nas wyprodukowa. Sama
nasza obecno determinuje lokalizacj fundamentalnych staych w przedziaach Zotowosej. Gdy za
przechodzimy do szczegw rni fizycy opowiadaj si za rnymi szczegowymi, antropicznymi
rozwizaniami zagadki naszej egzystencji.
Pragmatycy spord fizykw twierdz, i tak naprawd owych szeciu gaek nigdy nie mona byo
ustawi w sposb dowolny. Kiedy wreszcie uzyskamy nasz jake upragnion Teori Wszystkiego,
okae si, e te sze wielkoci jest ze sob cile powizanych albo te e wszystkie zale od jeszcze
czego, czego dzi nie znamy, podobnie jak nie potrafimy okreli charakteru tej zalenoci. Sze liczb,
ktre omawia Rees, byoby w tym ujciu rwnie niezalene", jak obwd koa i jego rednica,
Wszechwiat za mg powsta tylko na jeden sposb. Nie do, e nie trzeba Boga, by naleycie ustawi
pokrta nie trzeba adnych pokrte.
Inni fizycy (sam Martin Rees naley do tego grona) uznaj takie wyjanienie za
niesatysfakcjonujce; osobicie si z nimi zgadzam, tak przynajmniej mi si wydaje. Oczywicie to
bardzo prawdopodobne, e wszechwiat mg zaistnie tylko na jeden sposb. Ale dlaczego akurat na
taki, ktry sprzyja naszej ewolucji? Dlaczego musi to by taki wszechwiat, ktry by zacytowa
fizyka-teoretyka Freemana Dysona musia wiedzie, e kiedy przyjdziemy"? John Leslie, filozof,
zaproponowa analogi z czowiekiem, ktry skazany zosta na mier przez rozstrzelanie. Mogo si
zdarzy, e aden z dziesiciu czonkw plutonu egzekucyjnego nie trafi. Szczliwie ocalony skazaniec
z radoci stwierdza: Najwyraniej wszyscy musieli chybi, bo inaczej nie byoby mnie tu i nie
mgbym si zastanawia, jak to si stao"; i zapewne stawia te rne hipotezy majce wyjani to

cudowne ocalenie moe zostali przekupieni, a moe wszyscy byli pijani...

W naszej ziemskiej sytuacji wyjanie zagadki istnienia jest kilka. Jedno z nich, popierane midzy
innymi przez Martina Reesa, gosi, e istnieje niejeden, a wiele wszechwiatw, wspegzystujcych jak
pcherzyki piany wewntrz jednego wielowiata, multiwersum" (albo megawersum", ktrym to
terminem woli posugiwa si Leonard Susskind 81*). Prawa i stae fizyczne w kadym z tych
wszechwiatw rwnie w naszym, obserwowalnym Wszechwiecie to rozporzdzenia
wewntrzne", prawa obowizujce lokalnie. W caym multiwersum zetkn si mona z bardzo rnymi
zestawami tych lokalnych regu, zasada antropiczna, ktra w tym momencie wkracza, wskazuje za, e
my musielimy znale si w jednym z tych wszechwiatw (zapewne bdcych w mniejszoci), ktrych
lokalne prawodawstwo sprzyja powstaniu i ewolucji ycia (i pniejszej kontemplacji tego fenomenu).
Do interesujcych wariantw teorii wielu wiatw prowadzi analiza problemu koca naszego
Wszechwiata. Zalenie od wartoci pewnych staych (takich jak na przykad sze liczb Reesa) nasz
Wszechwiat moe albo rozszerza si w nieskoczono, albo w pewnym momencie osign pewien
punkt rwnowagi, albo te zacz si kurczy i zakoczy swe istnienie w Wielkim Kolapsie". Niektre
modele Wielkiego Kolapsu postuluj cykliczno takich przemian po Wielkim Kolapsie nadchodzi
Wielki Wybuch, a nastpuje to co jakie dwadziecia miliardw lat. Zgodnie ze standardowym modelem
kosmologicznym nasz Wszechwiat (oraz nasz czas i nasza przestrze) powsta w Wielkim Wybuchu
okoo trzynastu miliardw lat temu. Cykliczna koncepcja Wielkich Kolapsw modyfikuje nieco to
twierdzenie czas i przestrze rzeczywicie rozpoczy si w Wielkim Wybuchu, ale to by tylko ostatni
z dugiej serii wielkich wybuchw, z ktrych kady stanowi nieuchronn konsekwencj wielkiego
kolapsu koczcego istnienie poprzedniego wszechwiata. Poniewa nikt nie wie, co dzieje si podczas
osobliwoci, a tego typu zdarzeniem jest przecie kady wielki wybuch, cakiem dopuszczalne jest
przyjcie, e wanie wtedy stae i prawa fizyczne s resetowane" do nowych wartoci. A jeeli cykl
wybuch-ekspansja-kurczenie si-kolaps" jest wieczny, dziaa jak wielkie kosmiczne wahado, to znaczy,
e wszechwiaty istniej kolejno, a nie rwnolegle, ale w dalszym cigu pozostajemy w obszarze modelu
wielu wiatw. I znw przydaje si zasada antropiczna spord tych wszystkich nastpujcych po
sobie wszechwiatw tylko mniejszo gwarantuje warunki umoliwiajce biogenez, ale nasz obecny
Wszechwiat musi do tej mniejszoci nalee, poniewa w nim yjemy.
Obecnie teorie cyklicznego wszechwiata trac jednak popularno wrd kosmologw, poniewa
coraz wicej wskazuje, i Wielki Kolaps raczej nie nastpi, gdy nasz Wszechwiat bdzie si wiecznie
rozszerza.
Inny fizyk-teoretyk, Lee Smolin, zaproponowa niemal darwinowsk wersj modelu wielu wiatw,
wczajc do niej zarwno aspekt cyklicznoci, jak i wspwystpowania wiatw. Ot zgodnie z
propozycj Smolina (wyoon w ksice ycie wszechwiata) wszechwiaty rozmnaaj si, a
wszechwiaty potomne powstaj nie w ostatecznych wielkich kolapsach, tylko lokalnie, w czarnych
dziurach. Do swojego modelu Smolin wcza czynnik dziedzicznoci fundamentalne stae we
wszechwiecie potomnym to mutacja (niewielka) staych obowizujcych we wszechwiecie
rodzicielskim". Dziedziczno to kluczowy element doboru naturalnego i ten wanie proces odpowiada
w modelu Smolina za ca reszt. Wszechwiaty, ktre mog przetrwa" i rozmnaa si", zaczynaj
dominowa w multiwersum. Poniewa akt reprodukcji nastpuje w czarnej dziurze, wszechwiat aby
odnie sukces reprodukcyjny musi mie wasnoci takie, by czarne dziury w nim istniay, to za
pociga za sob cay szereg interesujcych z naszego punktu widzenia konsekwencji. Na przykad
jednym z warunkw powstania czarnych dziur jest wczeniejsze kondensowanie si materii w oboki, a
nastpnie w gwiazdy. Obecno gwiazd za, jak pamitamy, to podstawowy warunek istnienia zoonej
chemii, czyli rwnie ycia. Smolin twierdzi, e w multiwersum zachodzi klasyczny darwinowski proces
doboru naturalnego, podlegaj mu wszechwiaty, a wygrywaj te, ktre posiadaj najwicej czarnych
dziur, co porednio prowadzi te do ewolucyjnego sukcesu wszechwiatw sprzyjajcych yciu.
Nie wszyscy fizycy, mwic ogldnie, s entuzjastami pomysw Smolina, ale na przykad Murray GellMann, laureat Nagrody Nobla, wyrazi si o nim z wyran yczliwoci: Smolin? To ten mody
81

* Susskind (2006) przedstawia bardzo silne argumenty za dziaaniem zasady antropicznej w megawersum. Pisze te, e wikszo
fizykw wyjtkowo niechtnie odnosi si do tej koncepcji. Osobicie nie bardzo rozumiem dlaczego, dla mnie jest ona po prostu pikna ale
moe to dlatego, e moj wiadomo rozbudzi Darwin.

czowiek z zupenie zwariowanymi pomysami. C moe i ma racj!"70. (Jaki zgryliwy biolog

mgby si w tym momencie spyta, czy aby innym fizykom nie przydaoby si darwinowskie
otrzewienie.)
Wydaje si kuszce (i wielu tej pokusie ulego), by uzna koncepcj wielu wszechwiatw za
zupenie zbdn rozrzutno i niedopuszczalne marnotrawstwo. Jeli zaakceptujemy tak ekstrawagancj,
sami wystawimy si na odstrza przecie jej przeciwnicy gosz, e hipoteza wielu wszechwiatw
jest, tak jak Hipoteza Boga, rwnie nieuprawniona, ad hoc i intelektualnie niesatysfakcjonujca.
Tymczasem ludzie, ktrzy tak mwi, nie rozumiej po prostu potgi doboru naturalnego, ich
wiadomoci nie odmieni darwinizm. Podstawowa rnica midzy oczywist rozrzutnoci Hipotezy
Boga a pozorn rozrzutnoci hipotezy multiwersum tkwi w prawdopodobiestwie. Wielowiat, przy
caym swym nadmiarze, pozostaje prosty, Bg natomiast (czy jakikolwiek inteligentny, zdolny do
podejmowania decyzji i kalkulacji byt) jest, statystycznie rzecz biorc, zdarzeniem rwnie
nieprawdopodobnym, jak zjawiska czy procesy, ktrych istnienie jego obecno miaaby wyjania. W
modelu multiwersum szokowa nas moe liczba wszechwiatw, ale kady z nich jest przecie do
prost konsekwencj podstawowych praw, aden nie jest nieprawdopodobny tego samego absolutnie
nie da si powiedzie o jakiejkolwiek inteligencji.
S religijni fizycy Russell Stannard i wielebny John Polkinghorne to dwa przykady z Wielkiej
Brytanii; o obu panach ju w mojej ksice wspominaem. Zgodnie z przewidywaniami ci naukowcy
podkrelaj mocno znikome prawdopodobiestwo tak szczeglnego dostosowania staych fizycznych i
ich niemal idealnego wpasowania w przedzia Zotowosej i uznaj, e stanowi to dowd dziaania jakiej
wyszej inteligencji, ktra wiadomie je dopasowaa. Jak ju kilka razy pisaem, takie rozumowanie
naley odrzuci, gdy de facto nie daje ono odpowiedzi na zadane pytanie, tylko stawia pytanie nowe i to
jeszcze trudniejsze. Przyjrzyjmy si jednak, jak na ten argument odpowiadaj teici. Co oni na to, e Bg
zdolny do zaprojektowania wiata tak idealnie i przewidujco dostosowanego do naszej w nim ewolucji
musi by istot niewyobraalnie wrcz zoon i tak nieprawdopodobn, e istnienie takiego bytu jeszcze
trudniej wyjani ni nasze?
Teolog Richard Swinburne uwaa (czego zreszt moglimy si spodziewa), e zna odpowied na
takie pytanie, i wykadaj w ksice Is there a God? [Czy istnieje Bg?]. Wykad swj Swinburne
rozpoczyna obiecujco, przekonujco dowodzc, e jeli mamy do dyspozycji wyjanienie prostsze i
zgodne z faktami, zawsze powinnimy wybra je wanie, a nie hipotez bardziej zoon. Nauka objania
zoone zjawiska w kategoriach interakcji prostszych elementw, a na poziomie najgbszym w
kategoriach oddziaywa czstek elementarnych. Ja osobicie (i omielam si przypuci, e moi
czytelnicy rwnie) sdz, e to naprawd piknie prosta idea, e wszystko zbudowane jest z
podstawowych elementw, ktre, jakkolwiek olbrzymia nie byaby ich liczba, same skadaj si z
kombinacji skoczonego zestawu czstek pewnego typu. Co moe budzi podejrzenia, to raczej
nadmierna prostota tej koncepcji. Tymczasem dla Swinburne'a jest dokadnie przeciwnie! Czstek
elementarnych, na przykad elektronw, jest bardzo wiele, stwierdza Swinburne. Zbyt wiele, kontynuuje,
by mogo by przypadkiem, e wszystkie s takie same. Jeden elektron pewnie jeszcze by znis, ale
miliardy miliardw miliardw elektronw, wszystkie o identycznych waciwociach, to przekracza jego
wyobrani. Wedug Swinburne'a byoby prostsze, bardziej naturalne (i nie wymagaoby wyjanienia),
gdyby elektrony rniy si od siebie. Co gorsza, elektrony w warunkach naturalnych zachowuj si
kaprynie, w uamku sekundy potrafi zmieni losowo swoje waciwoci; taki przynajmniej obraz
naturalnego stanu rzeczy prezentuje nam Swinburne. A przecie jednorodno, jak mimo to zachowuj
(ja bym to nazwa prostot) wymaga odrbnego wyjanienia. Tylko dlatego, e elektrony, kawaki
miedzi i wszelkie inne obiekty materialne maj w dwudziestym wieku te same waciwoci, jakie miay
stulecie wczeniej, rzeczy s nadal takie, jakie s." I tu wanie wkracza Bg to on nadciga z
odsiecz, by starannie (i nieustannie) utrzymywa waciwoci wszystkich tych miliardw elektronw (i
kawakw miedzi) oraz poskramia ich naturaln, wrodzon skonno do dzikich i losowych fluktuacji.
Oto dlaczego, jeli widzisz jeden elektron, to jakby zna ju wszystkie; oto dlaczego kada bryka miedzi
zachowuje si jak bryka miedzi, a kady elektron w takiej bryce pozostaje sob z mikrosekundy na
mikrosekund i ze stulecia na stulecie. To Bg wasnym palcem popycha kad, najdrobniejsz nawet
czstk, poskramiajc jej skonno do ekscesw i dbajc, by grzecznie trzymaa si w szeregu z
wszystkimi kolegami.

Pytanie, w jaki sposb Swinburne moe utrzymywa, e taki miriadopalcy Bg sprawujcy

jednoczesn piecz nad gigazylionami niesfornych elektronw to prosta hipoteza? Przecie to absolutne
zaprzeczenie prostoty. Sztuczka, ktr w tym momencie posuy si Swinburne, to prawdziwe wyyny
intelektualnej hucpy. Ot przyjmuje on i to bez adnego uzasadnienia e Bg jest jedynym
pojedynczym bytem (pojedyncz substancj, jak pisze). To rzeczywicie oszaamiajca oszczdno
wyjanienia, zwaszcza w porwnaniu z tymi gigazylionami elektronw, ktre jeszcze miayby by
identyczne:
Teizm uznaje, e kady obiekt, ktry istnieje, zosta powoany do istnienia (i jest w istnieniu podtrzymywany)
przez jeden i tylko jeden byt, przez Boga. Wszelkie obiekty wszystkie swoje waciwoci zawdziczaj temu, e
Bg sprawi, e co istnieje i pozwala temu istnie. Znakiem prostoty wyjanienia jest jak najmniejsza liczba
czynnikw, ktr przywouje. Czy moe istnie zatem wyjanienie prostsze ni to, ktre odwouje si tylko do
jednej przyczyny? W tym sensie teizm jest prostszy od politeizmu. Teizm uznaje, e istnieje taka jedna przyczyna
osoba o nieskoczonej mocy (Bg moe zrobi wszystko, co jest logicznie moliwe), nieskoczonej wiedzy
(Bg wie wszystko, co jest logicznie moliwe do wiedzenia) i nieskoczonej wolnoci.

Przyznanie, e Bg nie moe dokona rzeczy logicznie niewykonalnych, jest doprawdy bardzo
wielkoduszne ze strony Swinburne'a; chyba nawet powinnimy by mu za to wdziczni. Pominwszy
jednak to drobne zastrzeenie, boska wszechmoc staje si wrcz idealnym rozwizaniem Wszystkich
tajemnic. Nauka ma problem z wyjanieniem zjawiska X? aden problem, nie warto nawet jeszcze raz
mu si przyglda. Boska wszechpotga bez wysiku sobie Poradzi z kadym problemem, a przy okazji
zawsze bdzie to najprostsze z moliwych wyjanie! Przecie jest tylko Jeden Bg. Czy moe by co
prostszego?
Ot tak! Praktycznie wszystko. Bg, ktry potrafi nieustannie obserwowa i kontrolowa status
kadej czstki we Wszechwiecie, nie moe by prosty. Samo jego istnienie praktycznie nie daje si
wyjani. Wicej (przynajmniej z punktu widzenia prostoty) przecie w tym samym czasie inne rejony
wszechogromnej boskiej wiadomoci musz zajmowa si mylami, uczynkami i modlitwami kadej
pojedynczej istoty ludzkiej (nie wspominajc ju o obcych inteligencjach, ktre mog istnie na innych
planetach w naszej i w stu miliardach pozostaych galaktyk). Sam Swinburne przecie pisze, e Bg musi
nieustannie decydowa si na nieczynienie cudu, by na przykad uleczy kogo z raka (Bg powstrzymuje
si od cudownej interwencji, bowiem Gdyby odpowiada zawsze na modlitwy tych, ktrzy prosz, aby
ocali ich przed rakiem, nowotwory przestayby by problemem, ktry ludzie musz rozwiza". Fakt
czym bymy wtedy wypeniali sobie czas).
Nie wszyscy teologowie posuwaj si tak daleko jak Swinburne, ale sugestia, e Hipoteza Boga jest
prosta i elegancka, do powszechnie wystpuje we wspczesnym pimiennictwie teologicznym. Keith
Ward, do niedawna Regius Professor of Divinity na Uniwersytecie Oksfordzkim, do jasno sformuowa
to stanowisko w ksice (z 1996) God, Chance and Necessity [Bg, przypadek i konieczno]:
Dla teisty Bg pozostaje eleganckim, ekonomicznym i podnym wyjanieniem faktu istnienia Wszechwiata.
Ekonomicznym, poniewa przypisuje istnienie i natur absolutnie wszystkiego, co istnieje, tylko jednej istocie,
ostatecznej przyczynie, ktra wyjania wszelk egzystencj, w tym rwnie wasn. Eleganckim, gdy za pomoc
jednej tylko kluczowej idei idei najdoskonalszego z moliwych bytw natura Boga i istnienie Wszechwiata
zostaj ze sob jasno powizane.

Podobnie jak Swinburne, Ward myli si w tym, co to znaczy wyjani co, a take najwyraniej nie
rozumie, co oznacza przymiotnik proste". Sam te nie do koca wiem, czy Ward naprawd uwaa Boga
za byt prosty (w sensie niezoony), czy te powyszy cytat traktowa naley jako chwyt retoryczny. Sir
John Polkinghorne cytuje w ksice Science and Christian Belief [Nauka i wiara chrzecijaska]
wczeniejsz nieco krytyk Warda rozwaa Tomasza z Akwinu: Twierdzi, e Bg jest logicznie
prosty, to podstawowy bd, przynajmniej jeeli kto ma na myli prostot nie w sensie niepodzielnoci, a
w znaczeniu gbszym, takim, i cokolwiek jest prawd o caym Bogu, jest rwnie prawdziwe w
odniesieniu do kadego jego fragmentu. Absolutnie koherentnym jest sd, e Bg, jakkolwiek
niepodzielny, jest jednoczenie wewntrznie zoony". Tu akurat Ward mwi z sensem biolog Julian
Huxley ju w roku 1912 zdefiniowa zoono w kategoriach rnorodnoci elementw skadowych",
wskazujc w ten sposb na szczegln waciwo funkcjonalnej niepodzielnoci71.
W innym miejscu Ward daje nam przykad typowych dla teologicznego umysu kopotw ze

zrozumieniem, skd wzia si rnorodno ycia. Ward cytuje Arthura Peacocke'a, innego teologanaukowca (to trzeci czonek mojego tria brytyjskich religijnych naukowcw), ktry twierdzi, i jednym z
atrybutw materii oywionej jest tendencja do rosncej zoonoci". Ward uznaje, i tendencja ta to
wrodzony nakaz ewolucyjnej zmiany faworyzujcy rosnc zoono". Peacock idzie zreszt dalej i
dodaje, e taka tendencja mogaby znaczco wpywa na procesy mutacji, sprawiajc, e zachodz
mutacje bardziej zoone". Ward do ostronie odnosi si do pomysw Peacocke'a, i susznie.
Ewolucyjne denie do zoonoci (w tych liniach rodowych, w ktrych w ogle takie zjawisko
moemy obserwowa) nie wynika ani z jakichkolwiek wrodzonych tendencji: , ani z mutacji o
zakconym przebiegu. Przyczyn jest dobr naturalnyto jedyny (przynajmniej spord dotd
poznanych) proces, ktry moe doprowadzi do wyonienia si zoonoci z prostoty. A teoria doboru
naturalnego jest teori autentycznie prost, podobnie jak proste s warunki, w ktrych zaczyna dziaa;
mimo tej prostoty teoria ta potrafi wyjani zjawiska o niewysowionej zoonoci, bardziej zoone ni
cokolwiek, co potrafimy sobie wyobrazi (no, moe za wyjtkiem Boga, ktry potrafiby to
zaprojektowa).
CAMBRIDGE INTERLUDIUM
Nie tak dawno odbya si w Cambridge konferencja powicona relacjom midzy nauk a religi, na
ktrej przedstawiem argumentacj okrelon na powyszych stronach mianem dowodu z ostatecznego
boeinga". Miaem nadziej, e uda mi si tam wywoa dyskusj wok pytania o prostot" Boga.
agodnie mwic, nieco si rozczarowaem. Byo to jednak dowiadczenie interesujce na tyle, e
chciabym si nim podzieli z moimi czytelnikami.
Po pierwsze zmuszony jestem wyzna (to chyba waciwe sowo w tym kontekcie), e konferencja
bya sponsorowana przez Fundacj Templetona. Nasz publiczno stanowi miaa grupa starannie
wyselekcjonowanych dziennikarzy naukowych z Wielkiej Brytanii i USA, ja za byem jedynym ateist
spord osiemnastu planowanych mwcw. Jeden z dziennikarzy, John Horgan, poinformowa pniej,
e on i wszyscy jego koledzy za udzia w konferencji otrzymali po 15 000 dolarw (sumka cakiem
przyzwoita), nie wspominajc o zwrocie kosztw. W konferencjach naukowych uczestnicz od bardzo
wielu lat, ale po raz pierwszy zetknem si z tym, by pacono publicznoci zwykle honoraria
otrzymuj prelegenci. Gdybym wiedzia o tym wczeniej, nabrabym pewnie jakich podejrze czyby
Templeton chcia uy swoich pienidzy, aby skorumpowa dziennikarzy i skoni do odejcia od
zawodowej uczciwoci? John Horgan mia najwyraniej podobne wtpliwoci, tak przynajmniej wynika z
jego artykuu powiconego tej konferencji Napisa w nim zreszt ku mojemu gbokiemu
zawstydzeniu i to moja obecno w gronie uczestnikw konferencji pozwolia mu (i nie tylko jemu)
przezwyciy pocztkowe obawy:
Brytyjski biolog Richard Dawkins (ktrego obecno sprawia, e ja i paru moich kolegw uznalimy e caa
impreza zasuguje na zainteresowanie) by jedynym spord zaproszonych mwcw, ktry wprost odrzuci
wierzenia religijne jako niezgodne z nauk, irracjonalne i szkodliwe. Pozostali relerenci trzej agnostycy, jeden yd,
jeden deista i dwunastu chrzecijan (zaproszony muzumaski filozof odwoa przyjazd w ostatniej chwili)
prezentowali pogldy wyranie skrzywione na rzecz religii, a chrzecijastwa w szczeglnoci.

Artyku Horgana jest zreszt ujmujco wrcz niejednoznaczny. Wyranie, mimo wtpliwoci,
Horgan uzna pewne aspekty konferencji za wane(ja zreszt te, o czym za chwil). Posuchajmy jednak
samego Horgana:
Rozmowy z osobami religijnymi, jakie tam prowadziem, pomogy mi lepiej zrozumie, jak to sie dzieje, e
inteligentni i wyksztaceni ludzie opowiadaj sie po stronie religii. Kto opowiada o dowiadczeniu mwienia
jzykami", kto inny opisywa osobiste kontakty z JezusemMoje przekonania nie ulegy zmianie, ale innych tak
przynajmniej jedna osoba przyznaa, e jej wiara zachwiaa siPod wpywem krytycznej analizy religii
przeprowadzonej przez Dawkinsa. A jeeli Fundacja Templetona moe sprawi, bymy przybliyli si choby o tak
maleki kroczek w stron bardzo mi bliskiego wiata bez religii, to co w tym zego.

Artyku ponownie przycign uwag gdy zosta umieszczony na stronach Edge", witryny
internetowej Johna Rockmana (czsto opisywanej jako salon naukowy on-line)Reakcje na tekst Horgana
byy do liczne, gos w dyskusji zabra te fizyk-teoretyk Freeman Dyson. Odpowiedziaem Dysonowi

za pomoc cytatw z jego wasnego wystpienia, ktre wygosi, przyjmujc Nagrod Templetona
(Dyson bowiem, czy tego chcia, czy nie, zgadzajc si przyj t nagrod, wysa wany sygna dla
wiata bez wtpienia zostao to odebrane jako wyraz poparcia dla religii ze strony jednego z
najwybitniejszych wspczesnych fizykw):
Szczliwie nale do bardzo licznego grona chrzecijan, ktrzy nie przejmuj si nadmiernie dogmatem
Trjcy witej czy historyczn autentycznoci ewangelii.

Czy to nie jest dokadnie to, co powiedziaby kady naukowiec-ateista, gdyby chcia zabrzmie po
chrzecijasku"? Pniej przytoczyem jeszcze kilka cytatw z mowy Dysona, tyle e pozwoliem sobie
na pewien art, przerywajc je hipotetycznymi pytaniami do przedstawicieli Templetona (kursyw):
Pewnie wolelibycie co gbszego, czy nie ? Moe tak...
Nie czyni wyranego rozrnienia midzy Bogiem a umysem. Bg jest czym, czym staje si umys, gdy
przekracza granic niezrozumiaego.
Czy ju starczy? Mog ju wraca do mojej fizyki? Jeszcze nie? No dobrze, to jeszcze to...
Nawet w jake przeraajcej historii XX wieku dostrzegam znaki postpu religii. Dwie postacie, ktre
uosabiaj cae zo tego stulecia, Adolf Hitler i Jzef Stalin, to zadeklarowani ateici 82*.
Mog ju sobie pj ?

Dyson mgby atwo odrzuci moliwo takiej interpretacji swojego wystpienia, gdyby tylko
zechcia wyjani, jakie powody sprawiaj, e wierzy w Boga, a raczej, e jego wiara obejmuje co
wicej ni Boga w einsteinowskim rozumieniu (jak pokazaem w Rozdziale 1., na takiego boga bez
problemw zgadzamy si wszyscy). Jeli dobrze rozumiem Horgana, uwaa on, e pienidze Templetona
korumpuj nauk. Oczywicie nie mam adnych wtpliwoci, e Dyson jest o wiele ponad takie
podejrzenia, ale nie zmienia to faktu, i swoim wystpieniem daje zy przykad innym. Nagroda
Templetona to kwota przewyszajca o dwa rzdy wielkoci apwki, jakie wrczono dziennikarzom
przysuchujcym si konferencji w Cambridge; pod wzgldem finansowym to take wicej ni Nagroda
Nobla. Mj przyjaciel, filozof Dan Dennett, zwrci si kiedy do mnie w icie mefistofeesowskim
duchu (cho rzecz jasna artem): Pamitaj, Richardzie, gdyby kiedy popad w finansowe tarapaty...".
W kadym razie, skoro ju si zdecydowaem, spdziem na konferencji w Cambridge dwa dni,
wygosiem referat i braem udzia w dyskusjach po kilku innych wystpieniach. Nie omieszkaem
skorzysta z okazji i rzuciem wyzwanie obecnym tam teologom chciaem wiedzie, jak wyjani mi
to, i Bg zdolny do zaprojektowania Wszechwiata (czy czegokolwiek innego) sam musi by istot
niezmiernie zoon, a zatem, statystycznie rzecz biorc, nieprawdopodobn. Najmocniejsza odpowied,
jak usyszaem, to stwierdzenie, e brutalnie wmuszam waciw dla nauki epistemologi teologii, ktra
w najmniejszym stopniu jej nie potrzebuje 83*. Kime bowiem jestem ja, naukowiec, by poucza
teologw o zoonoci Boga. Wszak naukowe argumenty (a do takich przywykem w mojej wasnej
dziedzinie) s nieadekwatne, jako e teologowie zawsze utrzymywali, i Bg pozostaje poza zasigiem
nauki. Nie wydaje mi si zreszt, by teologowie, ktrzy wysuwali na sw obron tak wymijajce
argumenty, byli w tym wiadomie nieuczciwi. Mam wraenie, e oni naprawd tak myl. Nie mog
jednak w tym kontekcie nie wspomnie zapewne najwspanialszej krytycznej recenzji wszech czasw.
Oto, co Peter Medawar napisa o ksice ojca Teilharda de Chardin Le Phenomene Humain: Jeli
cokolwiek broni autora przed zarzutem nieuczciwoci, to tylko to, e nim zacz zwodzi innych,
przecierpia straszliwy bl, by oszuka siebie samego"73. Teolodzy, z ktrymi zatknem si na
konferencji w Cambridge, ex definitione umieszczali si w epistemologicznej strefie bezpieczestwa,
gdzie nie mogy ich dosign adne racjonalne argumenty, gdy na mocy wiary nie mogy tam one
dotrze. Kim bowiem jestem ja i co pozwala mi twierdzi, e racjonalna argumentacja to jedyna
dopuszczalna forma argumentacji? S inne wiedze ni naukowa i wanie te inne wiedze prowadz do
poznania Boga.
82

* To potwarz (dla ateistw). Wicej w Rozdziale 7.

83

* To z kolei wyrane naleciaoci NOMY, o ktrej uroszczeniach pisaem w Rozdziale 2.

Spord tych innych drg do Boga najwaniejsze jest osobiste, subiektywne doznanie boskiego
majestatu. Kilku spord uczestnikw toczonych w Cambridge dyskusji twierdzio, e Bg osobicie do
nich przemwi, e usyszeli jego gos w rodku, we wasnej gowie, a brzmia on tak ywo i tak
prawdziwie, jak gos kadego normalnego czowieka. O zudzeniach i halucynacjach sporo mwiem w
Rozdziale 3. (Dowd z Osobistego Dowiadczenia"), ale, wystpujc w Cambridge, posuyem si
jeszcze dwoma dodatkowymi argumentami. Po pierwsze, jeeli Bg rzeczywicie kontaktuje si z ludmi,
fakt ten zdecydowanie nie ley poza domen nauki. Bg przenika jako ze swego naturalnego siedliska
(nie-z-tego-wiata) wprost do naszego wiata, a tu jego komunikaty moe przechwyci normalny ludzki
mzg; czy takie zjawisko ma nie mie nic wsplnego z nauk? Po drugie za czy Bg zdolny do
jednoczesnego wysyania zrozumiaych sygnaw do milionw poszczeglnych odbiorcw (i
rwnoczesnego odbierania i odczytywania rwnie wielkiej liczby sygnaw) moe by prostym" bytem,
niezalenie od tego, czym jest poza tym. Takiej szerokoci pasmo?! Moe Bg nie jest wyposaony w
zbudowany z neuronw mzg ani w krzemowy procesor, ale jeeli dysponuje tymi mocami, ktre s mu
przypisywane, to bez wtpienia musi mie co o wiele bardziej wyszukanego i zoonego ni najwikszy
znany nam mzg i najpotniejszy komputer.
Bardzo konsekwentnie moi teologiczni przyjaciele wracali do argumentu, e musi by jaka przyczyna, dla
ktrej istnieje raczej co ni nic; musi istnie pierwsza przyczyna wszystkiego i przecie rwnie dobrze moemy
nazwa j Bogiem. Zgadzam si odpowiadaem taka przyczyna musi istnie, ale to musiao by co bardzo
prostego i std Bg zdecydowanie nie jest waciwym okreleniem (chyba e w peni wiadomie pojcie to
odetniemy od wszelkich skojarze, jakie wi z nim ludzie religijni). Pierwsza przyczyna, ktrej szukamy, musi
by prostym zacztkiem jakiego samowznoszcego si urawia, ktry z czasem zdoa wynie wiat do jego
obecnej, zoonej postaci. Jeli kto twierdzi, e istnia jaki pierwszy poruszyciel", na tyle skomplikowany, by
sprawi sobie przyjemno inteligentnym projektem (e nie wspomn ju o zdolnoci do jednoczesnego czytania w
milionach rnych myli) to troch tak, jak w brydu rozda sobie trzynacie pikw z rki. Spjrzmy na wiat
przyrody, na amazoskie lasy deszczowe na przykad, z ich pltanin lian, bromelii, korzeni i naturalnych ukw
przyporowych, z ich mrwkami nomadnymi, jaguarami, tapirami i pekari, rzekotkami drzewnymi i papugami. To,
co widzimy, to statystyczny odpowiednik czterech asw, krli i dam (oraz waleta) z rki; gdybymy elementy tej
skadanki wymieszali w jakikolwiek inny sposb, nic by nie dziaao, tyle e wiemy, jak to si zrobio" to
gradualistyczny uraw doboru naturalnego. Nie tylko naukowcy burz si na myl, e jedyne, co mona zrobi, to
milczco zaakceptowa tak nieprawdopodobn spontaniczno, zwyky, zdrowy rozsdek te na to nie pozwala.
Twierdzi jednak, i owa pierwsza przyczyna, wielkie nieznane, odpowiedzialne za to, e istnieje raczej co ni nic,
to istota, ktra potrafia zaprojektowa Wszechwiat i przemawia do miliardw ludzi rwnoczesne, to nic wicej
ni ucieczka od odpowiedzialnoci, od odpowiedzialnoci za znalezienie prawdziwego wyjanienia. To przeraliwa
demonstracja samozadowolenia i oportunizmu, przeczce nie tylko zdrowemu rozsdkowi poszukiwanie

haka zwisajcego z nieba.

Nie zalecam w tym miejscu wsko scjentystycznego sposobu mylenia. dam jedynie, by w
uczciwej walce o prawd, o wyjanienie tak potwornych nieprawdopodobiestw jak lasy deszczowe, rafy
koralowe czy Wszechwiat, oponenci sigali po uczciw brouraw, a nie hak z nieba. Tym urawiem
nie musi by dobr naturalny (co prawda, jak dotd nikt nie wymyli nic lepszego), moe musimy
odkry jeszcze jakie zjawiska. Moe postulowana przez fizykw inflacja, proces, ktry nastpi w
pierwszych mikrosekundach istnienia Wszechwiata, kiedy ju lepiej j zrozumiemy, stanie si takim
drugimobok darwinowskiego, biologicznego dwigu urawiem. Moe wystarczy tylko jeden, moe
t poszukiwan przez kosmologw nieuchwytn odpowiedzi jest jaka wersja idei darwinowskiej, model
Smolina lub co w jego rodzaju. A moe multiwersum plus zasada antropiczna, jak chciaby Rees i kilku
innych. Wreszcie nie mona przecie wykluczy nadludzkiego projektanta, ale, jeeli ju tak, to na
pewno nie jest to projektant, ktry, ot tak, raptem si pojawi, albo istnia zawsze. Jeeli (cho ani przez
moment nie potrafi w co takiego uwierzy) nasz Wszechwiat zosta zaprojektowany i, tym bardziej,
jeli projektant w potrafi czyta w naszych mylach i oferuje kademu z nas pomoc, wybaczenie i
grzechw odpuszczenie, sam musi by produktem kocowym cyklu stopniowych przemian, windy czy
urawia; moe darwinowskiej ewolucji w szczeglnym wariancie i innym wszechwiecie.
Ostatni lini obrony moich adwersarzy podczas dyskusji w Cambridge by atakmj wiatopogld
okrelano jako dziewitnastowieczny". To argument tak ndzny, e prawie bym o nim zapomnia, ale
niestety stykam si z nim na tyle czsto, e naley go omwi. Przede wszystkim nie musz chyba
dodawa, e nazwanie argumentu dziewitnastowiecznym" nie jest rwnoznaczne wskazaniu, jaki tkwi
w nim bd. Niektre dziewitnastowieczne koncepcje byy cakiem nieze, e wspomn choby

niebezpieczn ide Darwina" 84*. W kadym razie w tym akurat wypadku zarzut w brzmia szczeglnie
dziwnie, pad bowiem z ust pewnego wielce znamienitego geologa z Cambridge (pewnie bardzo ju
zaawansowanego w swych faustowskich staraniach o Nagrod Templetona), ktry wasne chrzecijaskie
wierzenia uzasadnia, jak sam okreli, historyczn autentycznoci Nowego Testamentu. A przecie
wanie w XIX wieku teologowie (gwnie niemieccy) t rzekom historyczno" bardzo mocno
podwayli, posugujc si zreszt metodami nauk historycznych. Musz doda, e obecni w Cambridge
teolodzy do szybko zwrcili naszemu geologowi uwag na ten fakt.
Tak, czy inaczej, doskonale wiem, e zarzuci komu, i jego pogldy s dziewitnastowieczne", to
po prostu wydrwi jego staromodno, to prba przyprawienia mu gby wioskowego ateisty". To taki
trik, co jakby powiedzie: W przeciwiestwie do tego, co sobie mylisz (ha, ha, ha), my ju dawno nie
wierzymy w jakiego starca z dug siw brod (ha, ha, ha)". Kade z tych okrele
(dziewitnastowieczny", wioskowy ateista" etc.) tak naprawd znaczy co innego. Pamitam takie
ukryte znaczenia ze swojego pobytu w Stanach w latach szedziesitych. Wtedy te nikt nie przyznawa
si do uprzedze na tle rasowym, mwio si prawo i porzdek". Co zatem znaczy to
dziewitnastowieczna argumentacja" w dyskusji o religii? Oto, co Jest pan prostacki i le
wychowany, jak mona wykazywa si tak absolutnym brakiem taktu i zadawa tak prymitywne,
bezporednie i jednoznaczne pytania, Jak Czy wierzysz w cuda? albo Czy wierzysz, e Jezus narodzi
si z dziewicy?. Czy nie zdaje pan sobie sprawy, e w naszym uprzejmym spoeczestwie takich pyta
si nie zadaje? Nie wypada ich zadawa ju od XIX wieku!".
Pomylmy jednak, dlaczego to ludziom religijnym nie wypada zadawa takich bezporednich pyta,
odnoszcych si wszak do prostych faktw. Ot dlatego, e jest to dla nich kopotliwe, a raczej
odpowied jest dla nich samych enujca, jeli brzmi tak".
W tym kontekcie dziewitnastowieczne skojarzenie staje si jasne. To wwczas wanie skoczya
si epoka, w ktrej wyksztacony czowiek mg, absolutnie si tego nie wstydzc, wyzna, e wierzy w
cuda i w dziewordztwo. Oczywicie i dzi, gdy mocno naciskamy, wielu wyksztaconych chrzecijan
zachowuje zbyt wielkie przywizanie do swojej wiary, by zakwestionowa narodziny z matki-dziewicy
czy zmartwychwstanie, ale to wprowadza ich w wyrane zakopotanie, gdy racjonalna cz umysu
podpowiada, e to musi by absurd. Dlatego wol nie sysze takich pyta. A jeli ju kto taki jak ja nie
ustpuje i pyta, oskara si go, e jest dziewitnastowieczny". W pewnym sensie to nawet cakiem
zabawne, kiedy o tym pomyle.
Konferencja w Cambridge bya dla mnie orzewiajca i stymulujca. Wzmocnia te we mnie
przekonanie, e Dowd z Nieprawdopodobiestwa" gambit boeinga 747 to bardzo silny argument
przeciwko istnieniu Boga, na ktry, jak dotd przynajmniej, nie usyszaem przekonujcych
kontrargumentw ze strony teologw, mimo e daem im ku temu wiele okazji (i wprost si ich
domagaem). Dan Dennett trafnie opisa go jako niepodwaaln refutacj; argument rwnie niszczcy
dzi, jak przed ponad dwustu laty, gdy Filon pokona nim Kleantesa w Dialogach Hume'a. Hak z nieba
tylko odracza rozwizanie problemu, Hume jednak nie potrafi wymyli adnego urawia, wic ugi
si"74. Darwin zaproponowa taki niezbdny uraw. Pewien jestem, e Hume by si nim zachwyci.
W tym rozdziale zawarem najwaniejsze dla mojej ksiki argumenty i dlatego cho zdaj sobie
spraw, e kto moe mi zarzuci, i nieustannie si powtarzam raz jeszcze podsumuj je poniej w
szeciu punktach.
1. Od stuleci jednym z najwikszych wyzwa, jakie stoj przed ludzkim intelektem, jest
wyjanienie, w jaki sposb we Wszechwiecie pojawia si tak nieprawdopodobna jakby
zaprojektowana zoono.
2. Zupenie naturaln pokus jest, by pozr projektu uzna za autentyczny przejaw dziaalnoci
projektanta. Gdy mamy do czynienia z jakimkolwiek ludzkim artefaktem, zegarkiem na przykad,
projektant niezaprzeczalnie by inteligentnym inynierem. Kuszce, by t sam logik zastosowa
do oka, skrzyda, pajka czy czowieka.
84

* Aluzja do tytuu bardzo gonej (niestety niewydanej w Polsce) ksizki Daniela Denneta Darwin's Dangerous Idea (przyp. tum.).

3. To wiodca na manowce pokusa, gdy hipoteza projektanta nieuchronnie prowadzi do jeszcze

wikszego problemu, do pytania o to, kto zaprojektowa projektanta. Zaczlimy od tego, e
chcielimy wyjani nieprawdopodobne, zatem oczywiste jest, e nie moemy proponowa
rozwizania, ktre jest jeszcze bardziej nieprawdopodobne. Potrzebny nam uraw", a nie hak z
nieba", gdy tylko uraw moe sobie poradzi ze stopniowym i moliwym przejciem od prostoty
do nieprawdopodobnej w kadym innym przypadku zoonoci.
4. Jak dotd, najbardziej pomysowym i najsilniejszym zarazem urawiem jest darwinowska
ewolucja przez dobr naturalny. Darwin i jego nastpcy zdoali pokaza, w jaki sposb yjce
organizmy (z ich spektakularnym nieprawdopodobiestwem i pozorami zaprojektowania) mogy
w procesie stopniowych i powolnych zmian wyewoluowa od prostszych przodkw. Dzi
moemy ju zupenie bezpiecznie stwierdzi, e zudzenie projektu ywych istot jest niczym
wicej ni... zudzeniem wanie.
5. 5 W fizyce nie dysponujemy podobnym urawiem". w zasadzie jaka forma teorii wielu wiatw

mogaby sta si dla fizyki analogicznym wyjanieniem jak darwinizm dla biologii. Takie
wyjanienie byoby jednak pytsze i mniej satysfakcjonujce ni biologiczna ewolu. cja, gdy w
znacznie silniejszym stopniu odwoywa by si musiao do przypadku, do szczliwego trafu. Z
drugiej strony jednak zasada antropiczna upowania nas do przyjcia, e mamy znacznie wicej
szczcia, ni intuicyjnie zgodzilibymy si zaakceptowa. 6. Nie naley porzuca nadziei, i
rwnie w fizyce pojawi si kiedy uraw rwnie potny, jak darwinizm w biologii. Lecz nawet
teraz, mimo e jeszcze takim narzdziem nie dysponujemy, potrafimy ju wskaza kilka
mniejszych urawi", ktre, wsparte zasad antropiczna, w sposb oczywisty s lepsze ni
zupenie bezradna hipoteza inteligentnego projektanta.
Jeeli argumentacja przytoczona powyej zostanie uznana za prawidow, oznacza to, e gwna
przesanka religii Hipoteza Bogajest nie do obrony. Bg niemal na pewno nie istnieje. Jak dotd to
najwaniejsza konkluzja mojej ksiki. Rodzi ona jednak kolejne pytania. Czy, nawet jeeli zgodzimy si
z tym, e Bg nie istnieje, religia nadal nie ma wielu zalet? Czy wiara nie daje pocieszenia? Czy to nie
dziki niej ludzie czyni dobro? Gdyby nie byo religii, skd wiedzielibymy, co jest dobre? Dlaczego
wreszcie mamy by wobec religii wrodzy? Jak religia moe by faszywa, skoro wszystkie kultury i
cywilizacje miay swoje religie? Poza tym faszywa czy prawdziwareligia jest wszechobecna. Skd
zatem si wzia?
Do tego wanie pytania teraz przejdziemy.

Rozdzia pity
KORZENIE RELIGII
Dla psychologa ewolucyjnego powszechna ekstrawagancja rytuaw religijnych, czyli ich koszt mierzony czasem,
zasobami, blem i niedostatkiem, powinna by rwnie jaskrawym, jak zadek mandryla sygnaem, e religia peni funkcje
adaptacyjne.
Marek Korm

IMPERATYW DARWINOWSKI
Niemal kady z nas tworzy prywatne teorie, skd wzia si religia i dlaczego wystpuje we
wszystkich ludzkich kulturach. Religia daje pocieszenie i komfort, spaja ludzkie grupy i zaspokaja nasze
pragnienie wiedzy o celu wasnej egzystencji. Za chwil zajm si bliej takimi wyjanieniami,
chciabym jednak zacz od pytania bardziej podstawowego, pytania pierwotnego wobec innych (za
chwil stanie si to dla nas wszystkich zrozumiae) od darwinowskiego pytania o dobr naturalny.
Wiedzc, e jestemy produktem darwinowskiej ewolucji, musimy spyta, jaki nacisk (lub jakie
naciski) wywierane przez dobr naturalny pierwotnie dziaay na korzy religii. To powany problem
zwaszcza w kontekcie tego, co Darwin pisa o ekonomii ewolucji. Religia jest przecie tak
ekstrawagancka i rozrzutna, tak marnotrawna, a dobr naturalny nie toleruje marnotrawstwa. Przy. roda
to bardzo skpy ksigowy, istny liczykrupa, ktry karze za wszelkie przejawy rozrzutnoci. Nieustannie i
bez chwili wytchnienia dobr naturalny, jak pisa Darwin co dzie, co godzin na caym wiecie zwraca
uwag na wszelk, choby najdrobniejsz zmian, odrzuca to, co ze zachowuje i gromadzi wszystko, co
dobre. Spokojnie i niepostrzeenie pracuje on wszdzie i zawsze, kiedy tylko nadarza si sposobno, nad
udoskonaleniem kadej istoty organicznej"85*. Jeli jakie dziko yjce zwierz zaczyna powica si
bezuytecznej aktywnoci, dobr faworyzuje jego rywali, ktrzy powicaj czas raczej reprodukcji i
walce o przetrwanie. Natura nie moe sobie pozwoli na frywolne jeu d'esprit. Bezlitosny utylitaryzm
gr, nawet jeli nie zawsze na to wyglda.
Czy jednak ogon pawia nie jest jeu d'esprit par excellence? Przecie na pewno organ ten nie
sprzyja przetrwaniu waciciela. Tak ale sprzyja przetrwaniu genw, ktre odrniaj go od mniej
ozdobionych rywali. Ogon pawia to reklama, to cena, jak natura kae paci za atrakcyjno w oczach
partnerki. Dokadnie to samo mona powiedzie o wysiku i czasie, jaki altannik wkada w tworzenie
swojej altanki; to po prostu nieprzytwierdzony do ciaa ogon zbudowany przez ptaka z trawy, gazek,
kolorowych jagd, kwiatw, a, jeli s pod rk", rwnie z koralikw, byskotek i kapsli od butelek.
Mona te poda przykad nienasuwajcy bezporednich skojarze z bran reklamow u niektrych
gatunkw ptakw (na przykad u sjki) zaobserwowano zachowanie okrelone jako anting", czasem
przybierajce form kpieli w mrowisku, czasem nakadania sobie mrwek na pira. Nikt nie wie, jakie
z tego pyn dla ptaka korzyci, najprawdopodobniej jest to jaka forma higieny, sposb na pozbycie si
pasoytw, ale istnieje te kilka innych hipotez; adna nie zostaa jeszcze ostatecznie udowodniona, Ta
niewiedza nie powstrzymuje i nie powinna powstrzymywa darwinisty od uznania, i to z wielk
pewnoci, e anting musi by po co". W tym wypadku jest to nawet rozumowanie w peni zgodne ze
zdrowym rozsdkiem, ale darwinowska logika ma szczeglne powody, by prowadzi do takiego wniosku:
gdyby ktry ptak tego nie robi, statystycznie rzecz biorc, szanse jego genetycznego sukcesu byyby
znacznie mniejsze. I w tym momencie fakt, e nie potrafimy wykaza, dlaczego byyby mniejsze, nie
powinien stanowi dla nas przeszkody. Taka konkluzja wynika z dwch przesanek po pierwsze dobr
naturalny karze za marnowanie czasu i energii, a po drugie te ptaki powszechnie powicaj swj czas i
energi na anting. Jeli manifest adapcjonistyczny mielibymy uj w jednym zdaniu, to (cho z pewn
przesad) wyrazi go wybitny genetyk z Harvardu Richard Levontin: Co do jednego, jak sdz, wszyscy
ewolucjonici mogliby si zgodzijest praktycznie nierealne, aby lepiej ni jaki organizm robi to, co
on, w jego naturalnym rodowisku"75. Gdyby anting nie zwiksza szans na przetrwanie i reprodukcj,
dobr naturalny ju dawno zadziaaby na rzecz osobnikw, ktre go nie uprawiaj. Pokusa dla
85

* Karol Darwin, O powstawaniu gatunkw, DeAgostini-Altaya, Warszawa 2001, s. 96.

darwinisty, by w ten sam sposb pomyle o religii, jest nieodparta, i std wanie dalsza dyskusja.
Dla kadego ewolucjonisty rytuay religijne s Jak paw dumnie rozpocierajcy ogon na rodku
penej soca polany" (to okrelenie Dana Dennetta). Zachowania religijne to ludzki odpowiednik antingu
czy budowania altanek, tyle e na znacznie wiksz skal; pochaniaj czas i zasoby, a ozdobnoci
strojw ludzkie religie w niczym nie ustpuj Upierzeniu rajskiego ptaka. Wiara moe wiza si z
zagroeniem ycia jej wyznawcy, ale te i obcych. Wierno wobec Wyznawanej religii miliony ludzi
narazia na tortury, tysice byy przeladowane przez zelotw innych wierze w wielu wypadkach
praktycznie nieodrnialnych od religii, ktr tpili). Wiara poera zasoby, czsto na skal masow.
redniowieczne katedry wymagay trwajcej przez stulecia pracy tysicy ludzi, a adna z nich nie suya
jako schronienie ani do adnych innych praktycznych celw. Czy byy one takim architektonicznym
ogonem pawia? Jeli tak, do kogo skierowana bya reklama.
Muzyce i malarstwu sakralnemu powieciy si wszystkie najwiksze talenty redniowiecza i
renesansu. Wierzcy ginli za swoich bogw i zabijali w ich imieniu, biczowali si do krwi, lubowali
cae ycie spdzi w celibacie lub w milczeniu i samotnoci. Po co to wszystko? Jakie s korzyci z
religii?
Mwic o ewolucyjnych korzyciach, darwinista ma zwykle na myli zwikszenie szans na
przetrwanie genw konkretnego osobnika. Kryje si w tym jednak pewne niedopowiedzenie ot
darwinowska korzy nie jest ograniczona wycznie do genw jednego osobnika. Mona wskaza trzech
jej potencjalnych beneficjentw. Po pierwsze, mamy teori doboru grupowego do tej kwestii jeszcze
powrc. Inne podejcie oferuje teoria, ktr przedstawiem w ksice Fenotyp rozszerzony: jednostka,
ktr obserwujemy, moe znajdowa si pod wpywem genw innego osobnika, ktre ni manipuluj; to
co w rodzaju pasoytnictwa. Dan Dennett przypomnia w tym kontekcie, e katar jest w pewnym sensie
rwnie powszechny wrd ludzi, jak wyznania religijne, a nikt jako nie twierdzi, e czerpiemy z niego
korzyci. Znamy zreszt cae mnstwo przykadw ze wiata zwierzt, gdy osobnik jest skaniany do
takiego zachowania, dziki ktremu jego pasoyt moe przej na nastpnego ywiciela. To wanie
stanowio centralny punkt mojego gwnego twierdzenia teorii rozszerzonego fenotypu": Zachowanie
organizmu suy maksymalizacji szansy przetrwania genw odpowiedzialnych za to zachowanie,
niezalenie od tego, czy s to jego geny, czy geny ulokowane w innym organizmie "
Trzecia moliwo wyania si, gdy w tyme gwnym twierdzeniu" sowo gen" zastpimy
bardziej oglnym pojciem replikator". Tak olbrzyma powszechno religii dowodzi, i musi ona
dziaa na korzy czego, ale tym czym" wcale nie musz by nasze geny. By moe korzy z
powszechnoci religii odnosz wycznie idee religijne, w tym przynajmniej stopniu, w jakim ich
zachowanie mona uzna za genopodobne, w jakim s one wanie replikatorami. Szerzej zajm si tym
problemem za chwile, w podrozdziale zatytuowanym Stpaj ostronie, stpasz bowiem po moich
memach. Na razie jednak pozostan przy bardziej tradycyjnej interpretacji darwinizmu, gdzie poprzez
korzy rozumie si bezporedni wpyw na szanse przetrwania i reprodukcji jednostki.
Ludy owiecko-zbierackie, jak australijscy Aborygeni, prawdopodobnie yj dzi podobnie, jak
niegdy nasi przodkowie. Kim Sterelny, nowozelandzko-australijski filozof nauki wskaza niedawno na
dramatyczn sprzeczno tkwic w ich egzystencji. Z jednej strony, pisze Sterelny, Aborygeni okazali
si mistrzami przetrwania w naprawd cikich warunkach, czyli ich praktycznych zdolnoci nie sposb
kwestionowa. Z drugiej jednak, kontynuuje, na ich przykadzie doskonale wida, jak przewrotna bywa
inteligencja naszego gatunku. Ci sami ludzie, ktrzy tak sprytnie radz sobie z przetrwaniem w trudnym
wiecie natury, zamulaj sobie umysy przekonaniami, ktrych absurdalno jest widoczna goym okiem i
o ktrych nie da si nawet powiedzie, e s bezuyteczne. Sterelny dobrze pozna Aborygenw z PapuiNowej Gwinei. Warunki na tej wyspie s wyjtkowo nieprzyjazne, o ywno jest bardzo trudno, i
przetrwanie jej mieszkacom zapewnia tylko doskonae wrcz zrozumienie naturalnego, biologicznego
rodowiska. Ale t naprawd imponujc wiedze ci ludzie potrafi czy z destrukcyjn obsesj na
Punkcie menstruacji i czarw. Wiele lokalnych kultur wyniszczaj lk przed czarownicami i magi oraz
przemoc, ktr lk ten wywouje". Jak moemy by, dramatycznie Pyta Sterelny, tak mdrzy i tak gupi
zarazem"?76
Szczegy oczywicie mog si rni, ale we wszystkich poznanych dotd kulturach istnieje jaka

wersja rytuaw poerajcych czas i zasoby i wzbudzajcych wrogo do innych. Wszdzie mamy do
czynienia ze sprzecznymi z rzeczywistoci i przynoszcymi efekt przeciwny do zamierzonego
religijnymi fantazjami. Cz wyksztaconych ludzi odrzucia ju religi, ale wszyscy zostalimy
wychowani w kulturze przesiknitej religi i ci, ktrzy od niej odeszli, musieli uczyni to w peni
wiadomie. Jest taki stary pnocnoirlandzki dowcip, ktrego pointa brzmi: Tylko czy ty jeste
protestanckim ateist, czy katolickim ateist"; to do gorzki humor. Zachowania religijne mona okreli
jako powszechne w takim samym sensie, wjakim uniwersalny charakter ma heteroseksualizm. Od
obydwu tych uniwersalnych regu zdarzaj si wyjtki, ale to odstpstwa, ktre mona zrozumie tylko w
kontekcie powszechnoci samej regury. A wszelkie oglne cechy jakiego gatunku wymagaj
darwinowskiego uzasadnienia.
Nie ma oczywicie po co siga do darwinizmu, by tumaczy poytki z naszej seksualnoci. Tu
chodzi o robienie dzieci, nawet gdy antykoncepcja czy homoseksualizm zaciemniaj nieco obraz. Ale
dlaczego ludzie poszcz, padaj plackiem, klcz, biczuj si, maniakalnie kiwaj gowami z wzrokiem
wbitym w cian, wyruszaj na krucjaty czy te wreszcie na wiele innych sposobw angauj si w
przedsiwzicia, ktrym powicaj ycie (w niektrych przypadkach w cakiem dosownym znaczeniu)?
BEZPOREDNIE POYTKI Z RELIGII
Pewne przesanki pozwalaj przyj, e wiara rzeczywicie chroni przed schorzeniami
pojawiajcymi si w nastpstwie stresu. Nie s to zbyt silne dowody, ale w zasadzie trudno byoby si
temu dziwi, przecie uzdrawianie" niekonwencjonalnymi metodami te czasem skutkuje. Nie musz
chyba dodawa, e takie akurat konsekwencje wiary w aden sposb nie wiadcz, e jej przedmiot jest
prawdziwy. Jak napisa George Bernard Shaw. To, i wierzcy jest szczliwszy od sceptyka, znaczy
niewiele wicej ni fakt, e czowiek pijany lepiej si czuje od trzewego"Niektrzy lekarze potrafi pomc pacjentom, pocieszajc ich i dodajc otuchy, i trudno fakt ten
zakwestionowa. Mj lekarz na przykad nie praktykuje uzdrawiania" przez kadzenie komu rk na
gowie, ale wiele razy, przy drobniejszych dolegliwociach, poczuem si lepiej, tylko widzc jego
powan i wspczujc twarz i syszc uspokajajce sowa. Efekt placebo jest zreszt wietnie znany i na
tyle dobrze udokumentowany, e nie ma w sobie nic tajemniczego piguki niezawierajce adnych
aktywnych skadnikw czasem rzeczywicie lecz. Dlatego wanie w badaniach nad skutecznoci
lekw wykorzystuje si metod lepej prby, w ktrej grupa kontrolna otrzymuje placebo, i dlatego
preparaty homeopatyczne czasem s skuteczne, mimo e na skutek rozcieczenia jest w nich tyle samo
rodkw aktywnych, co w substancjach placebo (czyli wcale gdyby kto mia jakie wtpliwoci). W
sumie moe nie najlepiej si stao, e wskutek wkroczenia prawnikw na teren zastrzeony dotd dla
lekarzy medycyna praktycznie zrezygnowaa dzi z przepisywania placebo (a moe to nowe regulacje
sprawiy, i lekarze musz obecnie podawa informacj o podaniu placebo w dokumentacji, a pacjent ma
do niej dostp; w tej sytuacji rodek oczywicie nie moe dziaa). Homeopaci, ktrych dziaalno nie
jest poddana obostrzeniom, jakim podlega normalna suba zdrowia, mog nadal odnosi pewne sukcesy,
mimo e zalecane przez nich preparaty nie s niczym wicej ni placebo (tyle e pod inn nazw). Mog
te powica pacjentom wicej czasu i uwagi, a uprzejma rozmowa na pewno nie szkodzi. Zreszt to
wanie nieszkodzenie historycznie uzna mona za jedno ze rde dobrej opini o homeopatii przez
dugie lata preparaty stosowane w homeopatii przynajmniej nie prowadziy do pogorszenia stanu zdrowia,
w odrnieniu od licznych praktyk konwencjonalnej medycyny (jak choby puszczanie krwi), o ktrych
tego na pewno nie mona powiedzie.
Czy zatem religia to placebo przeduajce ycie dziki temu, e redukuje stres? Nie mona
wykluczy, cho tej hipotezie trudno byoby si wybroni przez zarzutami sceptykw, atwo bowiem
wskaza liczne przykady, gdy wiara raczej wywoywaa stres, a nie agodzia go. Trudno na przykad
uwierzy, by cige poczucie winy (ktre nieuchronnie towarzyszy musi kademu rzymskiemu
katolikowi o nieco niszej od przecitnej inteligencji, ale o normalnej ludzkiej saboci w obliczu pokus)
znaczco poprawiao czyje zdrowie. Przywoywanie w tym kontekcie wycznie katolikw nie jest
zreszt do koca uczciwe, albowiem (jak powiedziaa kiedy bardzo popularna w Stanach aktorka
komediowa Cathy Ladman) Wszystkie religie s takie same. Przede wszystkim poczucie winy i tylko
troch inaczej w wita".

Dla mnie w kadym razie hipoteza placebo nie jest satysfakcjonujcym wyjanieniem fenomenu
religii i jej wszechobecnoci. Mao prawdopodobne, bymy przechowali wiar, bo niegdy redukowaa
natenie stresu u naszych przodkw. Moe i miao to pewne znaczenie, ale bez wtpienia uboczne
wielka skala, w jakiej w naszym yciu funkcjonuje religia, wymaga, by teoria wyjaniajca sformuowana
zostaa w skali rwnie okazaej.
Proponowano ju pewne wyjanienia, adne jednak nie uwzgldnia perspektywy darwinowskiej.
Mam tu na myli takie koncepcje jak religia zaspokaja nasz ciekawo, dajc odpowied na pytania o
Wszechwiat i nasze w nim miejsce" albo wiara daje nam pociech i ukojenie". Jest w tym jaka
psychologiczna prawda (wrc do tej kwestii w Rozdziale 10.), ale nie s to wyjanienia ewolucyjne. A
co do teorii pociechy", jak susznie napisa Steven Pinker w ksice Jak dziaa umys: Powszechna
odpowied e ludzie znajduj pociech w myli o dobrym pasterzu, uniwersalnym boym planie czy
yciu pozagrobowym nie jest zadowalajca, poniewa wycznie stawia pytanie, dlaczego umys
wyewoluowa tak, by znajdowa pociech w przekonaniach, ktrych faszywo wyranie widzi.
Marzncy czowiek nie znajduje otuchy w wierze, e jest mu ciepo; czowiek stojcy przed lwem nie
odpra si przez przekonanie samego siebie, e jest to krlik"86*. Teori pociechy trzeba zatem (to
minimum) przetumaczy na terminy darwinowskie, to za jest zadaniem znacznie trudniejszym, ni
moe si wydawa. Psychologiczna interpretacja, dlaczego ludzie akceptuj pewne przekonania, a innych
nie, to wyjanienie aproksymacyjne, czyli jedynie bezporednie i przyblione, nieostateczne. To
rozrnienie dla darwinizmu ma natomiast kluczowe znaczenie. Jeeli w cylindrze silnika dochodzi do
wybuchu, to wyjanienie aproksymacyjne tego procesu bdzie si odwoywao do procesw
wewntrznego spalania w silniku spalinowym, zainicjowanych przez wiec zaponow. Wyjanienie
ostateczne za obejmuje cel, ktremu wybuch ten ma suy wypchnicie toka z cylindra po to, by
poruszy wa korbowy. Aproksymacyjnym wyjanieniem wiary moe by na przykad nadaktywno
okrelonego obszaru mzgu (nie bd tu zajmowa si bliej koncepcj god centre (boskiego orodka")
w mzgu, poniewa wyjanienia aproksymacyjne mnie nie interesuj. Oczywicie nie oznacza to, bym t
teori chcia zdeprecjonowa. Zainteresowanych odsyam jednak do ksiki Michaela Shermera How We
Believe: The Search for God in an Age of Science, gdzie jest ona bardzo interesujco omwiona; tam te
rozwaania Michaela Persingera i innych wskazujce, i objawienia religijne maj zwizek z atakami
epilepsji).
Jak ju powiedziaem, w tym rozdziale zajmuj si darwinowskimi wyjanieniami ostatecznymi.
Kiedy neuronaukowcy znajduj boski orodek" w mzgu, naukowiec-darwinista taki jak ja chce
zrozumie, jakie ewolucyjne naciski faworyzoway jego powstanie i rozwj. Dlaczego ci spord naszych
przodkw, u ktrych wystpia genetyczna skonno do wytworzenia takiego orodka, przetrwali i mieli
wicej wnukw od swoich konkurentw, ktrzy najwyraniej si ich nie dochowali. Pytanie
darwinowskie ostateczne" nie jest ani pytaniem lepszym, ani gbszym, ani bardziej naukowym
ni aproksymacyjne pytanie neurologw. Tyle e ono wanie teraz mnie interesuje.
Dla darwinisty nie s te satysfakcjonujce odpowiedzi odwoujce si do uwarunkowa
politycznych, takie jak teza, e religia to narzdzie za pomoc ktrego klasa rzdzca podporzdkowuje
sobie klasy nisze". Nie ulega wtpliwoci, e czarnych niewolnikw w Ameryce utrzymywaa w
posuszestwie obietnica przyszego ycia, ktra pomagaa im znosi cierpienia zwizane z biec
egzystencj, co czemu te nie sposb zaprzeczy przynosio okrelone poytki ich wacicielom.
Pytanie, czy rzeczywicie religie zostay przemylnie zaprojektowane przez cynicznych kapanw lub
wadcw, to skdind interesujca kwestia, ktr historycy powinni bezwzgldnie si zaj. Ale znw nie
jest to pytanie darwinowskie. Dla darwinisty interesujce jest, dlaczego ludzie byli podatni na uroki
religii, dziki czemu stawali si obiektem wyzysku kapanw, politykw i krlw. Jaki cyniczny
manipulator mgby jako narzdzie zdobycia politycznej wadzy wykorzysta podanie seksualne. To
dla darwinisty byoby do proste do wytumaczenia nasze mzgi zbudowane s tak, e seks sprawia
im przyjemno, poniewa naturaln" funkcj seksu jest prokreacja. Gdyby w manipulator doszed do
wadzy, posugujc si torturami, darwinista mgby podpowiedzie, dlaczego tortury s skuteczne
zrobimy niemal wszystko, by unikn intensywnego blu. To oczywicie jest prawd zupenie banaln,
ale ewolucjonista potrafi j nieco rozwin i pogbi: za spraw doboru naturalnego percepcja blu staa
si dla nas podstawowym sygnaem zagroenie ycia i dlatego dobr zaprogramowa nas tak, bymy go
86

* Steven Pinker, Jak dziaa umys, KiW, Warszawa 1997, s. 598 (przyp. tum.).

unikali. Jednostki ktre nie czuj blu albo si nim nie przejmuj (rzadko, ale zdarzaj si takie), zwykle
umieraj od ran, jakich reszta z nas staraaby si unikn. Niezalenie zatem, czy to cyniczna
manipulacja, czy zjawisko manifestujce si z innych przyczyn, pytanie pozostaje co (ostatecznie)
wyjania to ludzkie pragnienie bogw?
DOBR GRUPOWY
Potencjalnym kandydatem na takie ostateczne wyjanienie mog by (a zgodnie z owiadczeniami
ich zwolennikw wrcz s) tak zwane teorie doboru grupowego. Dobr grupowy to do kontrowersyjna
koncepcja, zgodnie z ktr darwinowski dobr dziaa na gatunki lub inne grupy organizmw. Colin
Renfrew, archeolog z Cambridge, twierdzi na przykad, e chrzecijastwo przetrwao za spraw doboru
grupowego wanie, bo rozbudzao wrd swoich zwolennikw wewntrzgrupow lojalno (a nawet
bratersk mio), a to pomogo grupom wyznawcw przetrwa kosztem grup mniej religijnych. Podobn
koncepcj niezalenie wysnu aposto teorii doboru grupowego na ziemi amerykaskiej, D.S. Wilson, tyle
e uzasadni j nieco obszerniej (w ksice Darwins Cathedral).
Oto hipotetyczny przykad, jak taka religii teoria doboru grupowego" mogaby wyglda. Plemi,
ktrego bg jest bstwem wojowniczym i zazdrosnym, wygrywa wojny z ssiadami, ktrych bg jest
istot agodn i miujc pokj (albo ktrzy w ogle wasnych bstw nie maj). Wojownicy, ktrzy
niewzruszenie wierz, e mczeska mier to droga wprost do raju, bij si z wiksz odwag i acniej
oddaj ycie. Zatem w midzyplemiennej walce zwycistwo (czyli przetrwanie) takiego plemienia jest
bardziej prawdopodobne, a sukces pozwala zabra pokonanym ywy inwentarz i wzi ich kobiety jako
branki. Zwyciskie Plemiona rozpleniaj si, powstaj plemiona potomne, a wszystkie czcz tego samego
boga. Koncepcja plemion potomnych" (przypominajca rojenie si pszcz) jest zreszt cakiem
prawdopodobna. Antropolog Napoleon Chagnon w synnej pracy Yanomam: Fierce People, opisujcej
ycie poudniowoamerykaskich Indian Yanomami, przedstawi nawet mapy ilustrujce takie
pczkowanie wiosek w dungli77. Ale Chagnon nie jest zwolennikiem doboru grupowego, ja te nie.
Znamy zreszt bardzo powane argumenty, ktre j podwaaj (sam uczestnicz w tym sporze i a mnie
kusi, by we si tu wgbi, ale to niestety odcignoby nas od gwnego nurtu rozwaa. Dodam tylko,
e cz biologw sama winna jest tego zamieszania, gdy doborem grupowym ktrego hipotetyczny
przykad przedstawiem powyej nazywa co, co przy gbszej analizie okazuje si raczej doborem
krewniaczym albo wzajemnym altruizmem; wicej na ten temat w Rozdziale 6.).
Ci z nas, ktrzy minimalizuj znaczenie doboru grupowego, nie neguj rzecz jasna, e co takiego
moe si zdarzy. Pytamy jedynie, na ile ten mechanizm moe by znaczcy dla ewolucji. Kiedy
konfrontujemy dobr grupowy z doborem naturalnym dziaajcym na niszym poziomie (na przykad
analizujc, czy dobr grupowy moe doprowadzi do powicenia si jednostki dla dobra grupy), wiele
wskazuje, e mechanizmy dziaajce na tym niszym poziomie s znacznie silniejsze. Przywoajmy znw
nasze hipotetyczne plemi i wyobramy sobie, i w armii dzielnych wojownikw gotowych na
mczesk mier (i nagrod w zawiatach) znajduje si jeden osobnik bardziej nieco dbay o wasne
interesy. Szansa, e na skutek jego zachowania plemi przegra bitw, jest znikoma. Natomiast bohaterska
mier kombatantw jemu osobicie przyniesie nieporwnanie wicej korzyci ni im, gdy oni nie bd
yliJego moliwoci reprodukcji w tej sytuacji wzrosn, a to znaczy, e geny sprzyjajce unikaniu
bohaterskiej mierci w nastpnych generacjach bd liczniej reprezentowane; oglnie rzecz biorc,
skonno do powicania si dla grupy bdzie malaa z pokolenia na pokolenie.
To oczywicie tylko intelektualna zabawa i przykad uproszczony do granic absurdu. Mimo to
ukazuje jednak pewien nawracajcy problem z teoriami doboru grupowego jeli przywouje si je jako
uzasadnienie powicenia jednostki, argumentacj tak atwo obali od wewntrz". mier i reprodukcja
jednostki to zdarzenia, ktre zachodz w krtszej skali czasowej i znacznie czciej ni wyginicie (bd
rozprzestrzenianie si) caych grup. Mona posuy si modelami matematycznymi, eby wykaza, w
jakich warunkach dobr grupowy rzeczywicie moe by dominujc si ewolucyjn. Jak si okazao,
dobr na poziomie grupy ma szanse dziaa tylko w bardzo szczeglnych, raczej mao realistycznych
okolicznociach. Oczywicie nie sposb wykluczy, e w naturalnych warunkach ycia plemiennego
takie okolicznoci wystpoway. To zreszt do ciekawa linia rozumowania, ale nie bd jej tu duej
rozwija, pozwol sobie tylko przypomnie, e sam Darwin ktry jednoznacznie opowiada si za tez,
e dobr dziaa na poziomie pojedynczego organizmu rozwaajc plemienny etap w dziejach

ludzkoci, bardzo zbliy si do koncepcji doboru grupowego:

Jeli midzy dwoma plemionami ludzi pierwotnych yjcych na tym samym obszarze dojdzie do
wspzawodnictwa, wwczas (gdyby nawet pod innymi wzgldami nie wykazyway adnych rnic) plemi, ktre
posiada wicej odwanych, kochajcych si i wiernych sobie czonkw, gotowych zawsze do wzajemnego
ostrzegania si przed niebezpieczestwem i do niesienia pomocy drugim oraz do ich obrony, niewtpliwie osignie
sukcesy i zwyciy drugie plemi. [...] Egoici i ktnicy nie bd wspdziaa ze sob, a bez wspdziaania nic
nie mona dokona. Plemi posiadajce powysze przymioty rozwinite w wysokim stopniu bdzie rozprzestrzenia
si i zwycia inne plemiona; lecz z biegiem czasu, jak wiadczy o tym historia, plemi takie moe ulec innemu, u
ktrego te cechy s jeszcze wyej rozwinite 87*.
Aby uspokoi biologw-specjalistw, ktrzy przeczytali ten cytat, musz doda, e Darwin w zasadzie nie
mwi stricte o doborze grupowym, w rozumieniu odnoszcych sukces ewolucyjny zbiorowoci, ktre pczkuj" w
zbiorowoci potomne, co moemy dokadnie wyliczy dla caej populacji grup". Darwin raczej stara si pokaza,
e grupy, ktrych czonkowie zachowuj si altruistycznie i wykazuj zdolno do wsppracy, staj si liczniejsze
w znaczeniu liczby czonkw (czyli jednostek). Model darwinowski w tym wypadku opisuje wic problem
rodowiskowy, a nie mechanizm doboru grupowego analogi moe tu by wyparcie w Wielkiej Brytanii rudych
wiewirek przez szare.
RELIGIA JAKO PRODUKT UBOCZNY

Pozostawi ju jednak teori doboru grupowego i przejd do moich wasnych pogldw na rol religii w
darwinowskiej grze o przetrwanie. Nale do tej (coraz liczniejszej) grupy biologw, ktra w religii widzi produkt
uboczny innych zjawisk i mechanizmw. Oglnie zreszt uwaam, i koncepcja produktu ubocznego" powinna by
dla wszystkich darwinistw bardzo wanym narzdziem. Bardzo czsto, kiedy pytamy o adaptacyjn warto
czegokolwiek (jakie ma to znaczenie dla przetrwania?), zadajemy po prostu niewaciwe pytanie. Trzeba je dopiero
przeformuowa, by nabrao sensu. Moe zjawisko, ktrym si interesujemy (w tym wypadku religia), samo w sobie
nie ma wartoci adaptacyjnej, tylko jest produktem ubocznym jakiej innej cechy czy waciwoci istotnej z punktu
widzenia przetrwania. Nie zaszkodzi, jeli zilustruj to rozumowanie analogi zaczerpnit z mojej wasnej
dziedziny z zachowania zwierzt. my wlatuj w pomie wiecy. To nie jest przypadek to mi wersja
samospalenia. Moglibymy nazwa j, do prowokacyjnie, skonnoci ciem do samopowicenia" i zacz si
zastanawia, w jaki sposb dobr naturalny mg faworyzowa tego typu zachowanie. Ja jednak sdz, e
przynajmniej jeeli chcemy znale rozsdn odpowied powinnimy nasze pytanie przeformuowa. To nie jest
samobjstwo! To pozorne samobjstwo, ktre w rzeczywistoci stanowi efekt uboczny (produkt uboczny) czego
innego. Czego? Oto jedna z propozycji: Sztuczne wiato to do nowe zjawisko na nocnej scenie. Jeszcze bardzo
niedawno jedyne wiato, jakie mona byo dostrzec w nocy, byo to wiato gwiazd i Ksiyca. To obiekty bardzo
od Ziemi oddalone (na uytek ciem mona powiedzie nieskoczenie odlege), co sprawia, e emitowane przez
nie promienie wietlne odbieramy jako rwnolege. To za oznacza, e mona posuy si nimi jak kompasem.
Owady, o czym od dawna wiadomo, wykorzystuj obiekty takie jak Soce do nawigacji, pomaga im ono utrzyma
prosty kierunek lotu, mog zatem posugiwa si analogicznym narzdziem w nocy (przy odwrceniu
wsprzdnych), by powrci do domu po nocnej wyprawie. System nerwowy owada potrafi kierowa si chwilow
tak oto, powiedzmy, praktyczn zasad: Le tak, eby promienie wiata trafiay w twoje oko pod ktem 30". Za
spraw budowy owadziego oka zoonego, w ktrym ommatidia promienicie, niczym igy jeowca, rozchodz si
od centrum ku obrzeom, realizacja tego zalecenia ukadu nerwowego moe oznacza jedynie konieczno
utrzymywania kierunku tak, by promie wiata pada prostopadle na powierzchni jednego, konkretnego
ommatidium. Tyle e taki wietlny kompas moe dziaa dobrze jedynie wwczas, kiedy rdo wiata jest
wystarczajco oddalone, w innym wypadku bowiem docierajce do oka promienia nie s rwnolege, lecz ustawione
jak szprychy koa. Ukad nerwowy stosujcy w takim przypadku choby do znajdujcej si w pobliu wiecy,
ktr uznaje" za Ksiyc regu 30" (czy jakkolwiek inn regu kta ostrego) poprowadzi m po spiralnej
trajektorii wprost do pomienia. Jeli kto nie wierzy, prosz sobie narysowa tor takiego lotu; otrzymamy
eleganck, logarytmiczn spiral.

Reguy, jakimi kieruj si owady w nawigacji, cho w szczeglnych okolicznociach mog mie dla
nich tragiczne konsekwencje, statystycznie rzecz biorc, dobrze si sprawdzaj, gdy w sumie owady te
znacznie czciej maj w polu widzenia Ksiyc ni wiec. My po prostu nie spotykamy tych setek
ciem, ktre po cichu i bezbdnie, kierujc si wiatem Ksiyca czy nawet un odlegego miasta,
spokojnie docieraj do miejsca przeznaczenia, widzimy tylko te, ktre skwiercz w pomieniu wiecy, i
zadajemy niewaciwe pytanie: dlaczego my popeniaj samobjstwo? Tymczasem powinnimy zapyta,
dlaczego owadzi ukad nerwowy funkcjonuje tak, e nakazuje swemu posiadaczowi lecie, utrzymujc
87

*Karol Darwin, O pochodzeniu czowieka, Dziea wybrane, t. IV PWRiL, Warszawa 1959, s. 125-126 (przyp. tum.).

stay kt do promienia wiata (taktyka, ktrej tylko poraki udao si nam wczeniej zaobserwowa).
Kiedy sformuujemy pytanie we waciwy sposb, caa tajemnica znika. Nazywanie tego zachowania
samobjstwem byo od pocztku bdem; mier w pomieniach jest, a raczej bywa efektem ubocznym
posugiwania si bardzo skutecznym zazwyczaj kompasem.
Zastosujmy teraz t wiedz do analizy zachowa religijnych u ludzi. Bardzo wielu przedstawicieli
naszego gatunku (w niektrych rejonach praktycznie sto procent) wyznaje przekonania, ktre raco
wrcz sprzeczne s z potwierdzonymi naukowymi faktami, a przy okazji s te niezgodne z religijnymi
wierzeniami innych. Ludzie nie tylko s do tych przekona namitnie przywizani, ale powicaj im
wasny czas i zasoby. Dla nich gin i dla nich zabijaj. Czasem nas to szokuje, tak samo jak szokuje nas
samopowicenie" ciem. Zdumieni, pytamy: Dlaczego?" . Aleja przynajmniej tak twierdz, zadajemy
niewaciwe pytanie. By moe zachowania religijne to ewolucyjny niewypa, nieszczliwy produkt
uboczny jakiej psychologicznej skonnoci, ktra w innych okolicznociach jest (lub bya kiedy)
poyteczna. W tym ujciu skonnoci czy zachowaniem, ktre zostao wyselekcjonowane u naszych
przodkw przez dobr naturalny, nie jest religia jako taka; to co, co byo korzystne pod innymi
wzgldami, a tylko przypadkowo zaczo pniej przejawia si w formie wiary. Zachowania religijne,
reasumujc, zrozumie moemy dopiero wtedy, gdy naleycie je nazwiemy.
Jeeli jednak zachowania religijne s produktem ubocznym, to produktem ubocznym czego? Jaki
jest ludzki odpowiednik mechanizmw nawigacji u ciem? Jaka pierwotnie adaptacyjna cecha
doprowadzia do stworzenia religii? Poniej przedstawi jedn z potencjalnych hipotez, ale chciabym
podkreli, e to tylko jedna z moliwych propozycji (omwi te kilka cudzych pomysw). W tym
momencie waniejsza jest dla mnie sama zasada, czyli to, by zadawa waciwe pytania, ni jakakolwiek
konkretna odpowied.
Moja hipoteza dotyczy dzieci. Ot ludzie, bardziej ni jakikolwiek inny gatunek, mog przetrwa
dziki gromadzeniu dowiadcze przez wczeniejsze pokolenia, ale warunkiem przetrwania jest
przekazanie tej wiedzy dzieciom, co daje im ochron i gwarantuje pomylno. Teoretycznie rzecz
biorc, dzieci na wasn rk mogyby zdobywa wiedz, by, dajmy na to, nie podchodzi za blisko
urwiska, nie je tych podejrzanie wygldajcych czerwonych jagdek albo nie wskakiwa krokodylowi
na gow. Nie ulega jednak wtpliwoci, e dziecko, ktre zna takie reguy i z gry wie, co wolno, a
czego nie i wie te, e nie naley kwestionowa wiedzy przekazanej przez starszych ma ewolucyjn
przewag nad swoim rwienikiem, ktry dopiero musi si tego uczy. Bd posuszny rodzicom, bd
posuszny starszynie plemiennej (zwaszcza gdy mwi co powanym i gronym tonem), suchaj
starszych i nie pytaj, dlaczego. Oglnie to cakiem przydatna zasada dla dziecka, tylko, jak kada
zdroworozsdkowa regua, czasem moe mie niezbyt przyjemne konsekwencje (obserwowalimy to u
ciem).
Nigdy nie zapomn przeraajcej ceremonii, ktrej wiadkiem byem jako dziecko w naszej szkolnej
kaplicy. Przeraajc nazywam j dopiero z dzisiejszej perspektywy; gdy to si dziao, mj dziecicy
mzg odbiera j dokadnie tak, jak chcia tego nasz kaznodzieja. Ot usyszelimy wwczas histori
oddziau onierzy, ktrzy podczas wicze maszerowali drog przecinajc tory kolejowe. W pewnym
momencie sierant widocznie si zagapi, bo nie wyda komendy Stj!". onierze byli jednak tak
wyszkoleni do bezwarunkowego wykonywania rozkazw, e nie zatrzymali si i wmaszerowali wprost
pod nadjedajcy pocig. Dzi oczywicie uwaam, e to nie bya autentyczna opowie, i mam
nadziej, e nasz kapelan te w ni nie wierzy. Ale majc dziewi lat, uwierzyem w ni, bo opowiada
j dorosy, ktry mia nade mn wadz. Ksidz za, niezalenie od tego, czy w ni wierzy, czy nie, uy
tej przypowieci, by nauczy nas, dzieci, podziwu i skoni do naladowania rekrutw tak niewolniczo
posusznych autorytetom, nawet wwczas, gdy polecenia, jakie syszymy, s zupenie absurdalne. I mam
wraenie (cho oczywicie mog mwi tylko o sobie), e naprawd tych onierzy podziwiaem. Dzi,
gdy jako dorosy czowiek wspominam to zdarzenie, nie mog wprost uwierzy, e wwczas, jako
dzieciak, powanie zastanawiaem si, czy ja miabym do odwagi, by tak wmaszerowa pod pocig. A
tak wanie zapamitaem swoje wczesne odczucia, skoro za tak dokadnie cae zdarzenie
zapamitaem, to bez wtpienia musiao ono wywrze na mnie due wraenie.
Uczciwo nakazuje, by w tym miejscu wyjani, e nie myl, jakoby nasz kapelan sam uwaa, e
porusza w tym momencie sprawy religii. Chcia w nas obudzi raczej wojskowego ducha ni wiar.

Rwnie dobrze mgby nam wwczas wyrecytowa Szar Lekkiej Brygady Tennysona:
'Forward the Light Brigade!' Was there a man dismayed? Not though the soldiers knew Some one had
blundered: Theirs not to make reply, Theirs not to reason why, Theirs but to do and die:
Into the valley of Death Rode the six hundred.

(Jedno z najstarszych bardzo zreszt kiepskiej jakoci nagra ludzkiego gosu to nagranie
lorda Tennysona recytujcego ten utwr. Guchy gos poety docierajcy do nas z odlegej przeszoci
bardzo intrygujco wspbrzmi z treci). Z punktu widzenia wyszego dowdztwa pozostawienie
kademu onierzowi decyzji, czy ma wykona rozkaz, czy nie, niewtpliwie byoby szalestwem. Kraj,
ktrego oddziay dziaayby kady na wasn rk, zamiast realizowa odgrny plan, przegrywaby
wszystkie wojny. Z narodowego punktu widzenia zatem lepiej, by obowizywaa powszechna zasada
posuszestwa, nawet jeli czasem konsekwencj jest indywidualna tragedia. To dlatego nadal onierzy
szkoli si, by dziaali jak automaty, albo jeli si da jak komputery.
Komputery robi to, co im si kae. Bezwarunkowo realizuj wszelkie polecenia wydane im w ich
wasnym jzyku programowania. W ten sposb dziaaj rne przydatne programy, jak procesory tekstu
czy arkusze kalkulacyjne. Ale i to nieuchronne produktem ubocznym tej zasady bezwarunkowej
realizacji instrukcji jest to, e kady komputer rwnie posusznie wykona te z instrukcj. Te maszyny
nie potrafi ocenia, czy skutki wykonania polecenia bd dobre, czy ze. Maj sucha polece, tak samo
jak onierze. To bezwarunkowe posuszestwo sprawia, e komputery s przydatne, ale jest te
przyczyn ich podatnoci na wirusy i bdy programw. Jeeli jaki zoliwy program nakazuje
komputerowi: Skopiuj mnie i rozelij na wszystkie adresy, jakie znajdziesz na swoim twardym dysku",
to komputer to zrobi, a inne, do ktrych polecenie t drog dotrze, zrobi to samo. Rzecz bardzo trudn,
a moe i niemoliw jest skonstruowanie komputera, ktry jednoczenie byby (poyteczne) posuszny i
odporny na wirusy.
Jeeli dobrze wykonaem swoje zadanie, moi czytelnicy Powinni ju mniej wicej wiedzie, na
czym polega postulowany przeze mnie zwizek midzy dziecicym mzgiem a religi. Dobr naturalny
wbudowa w dziecicy mzg skonno do wierzenia w to, co mwi rodzice i starszyzna plemienna.
Takie posuszestwo oparte na zaufaniu sprzyja przeyciu (podobnie jak kierowanie si wiatem u ciem).
Od posuszestwa opartego na zaufaniu blisko jednak do bezwarunkowego podporzdkowania, a
skutkiem jest podatno na zaraenie umysowym wirusem". Podsumujmy z bardzo wanych
powodw (to darwinowski warunek przetrwania) dzieci ufaj rodzicom i tym dorosym, ktrych rodzice
im wska. Takie bezwarunkowe zaufanie oznacza, e nie mona odrni dobrej rady od zej. Dziecko
nie moe wiedzie, e zalecenie, Nie kp si w Limpopo, bo tam jest peno krokodyli", to mdra rada,
natomiast Ofiaruj koz w peni Ksiyca, bo inaczej nie spadnie deszcz " w najlepszym razie prowadzi
do straty kozy. Oba napomnienia brzmi rwnie wiarogodnie, oba pochodz z tak samo godnego zaufania
rda i oba wygaszane s z rwnym namaszczeniem i powag; obu trzeba by posusznym. To samo
dotyczy przekona o wiecie, o kosmosie, o moralnoci, o naturze ludzkiej. A, co wielce prawdopodobne,
dziecko, gdy doronie i samo dorobi si potomka, przekae mu (lub jej) to wszystko, co samo wie i
wiadomoci poyteczne, i bzdury z t sam zaraliw powag i wiar.
Zgodnie z tym modelem powinnimy oczekiwa, e w rnych miejscach wyksztac si odmienne,
cho rwnie sprzeczne z rzeczywistoci wierzenia, i e bd one przyjmowane i przekazywane z takim
samym przekonaniem, jak rozmaite inne absolutnie prawdziwe twierdzenia, jak chociaby to, e pole
nawoone gnojem daje lepsze plony. Powinnimy rwnie zaobserwowa, e te przesdy i sprzeczne z
codziennym dowiadczeniem (oraz z faktami) wierzenia podlegaj ewolucji zmieniaj si wraz z
kolejnymi generacjami albo wskutek zdarze przypadkowych, ale pod wpywem mechanizmu
analogicznego do darwinowskiego doboru, co z czasem doprowadza do sytuacji, w ktrej mimo
wsplnego przodka" wierzenia ulegaj powanemu zrnicowaniu. Jzyki na przykad znaczco
oddalaj si od wsplnego pnia, jeli tylko czas jest wystarczajco dugi i dochodzi do tego czynnik
rozdzielenia geograficznego (do kwestii lingwistycznych powrcimy za chwil). Trudno zaprzeczy, e
zblione procesy mog zachodzi w przypadku czysto arbitralnych przekona czy wierze, rnych
nakazw i zakazw przekazywanych z pokolenia na pokolenie, przekazywanych tym atwiej ze wzgldu
na ow wrodzon, uyteczn programowalno dziecicych mzgw.

Przywdcy religijni s doskonale wiadomi tej plastycznoci dziecicych umysw i znaczenia

wczesnej indoktrynacji. Jezuici przechwalali si: daj nam dziecko na pierwsze siedem lat, a zrobimy z
niego mczyzn. To grone przesanie zawsze miao swoich zwolennikw. W naszych ju czasach na
przykad niejaki James Dobson 88*, zaoyciel haniebnego ruchu Focus on the Family" 89**, spokojnie
mg gosi: Ci, ktrzy kontroluj, co modzi ludzie myl i czego dowiadczaj co widz, sysz,
myl i w co wierz okrel przyszy kurs tego narodu"79.
Prosz jednak pamita, e moja hipoteza uytecznej atwowiernoci dziecicych umysw to tylko
jeden z przykadw, jak mogoby wyglda wyjanienie analogiczne do tego, ktrym posuylimy si,
analizujc zachowanie ciem. Etolog Robert Hinde (w Why Gods Persist), antropolog Pascal Boyer (w
Religion Explained) i Scott Atran (In Gods We Trust) zupenie niezalenie od siebie opisali ju religi
jako produkt uboczny naturalnych dyspozycji psychicznych czowieka. Moe nawet nie tyle jako produkt
uboczny, ile cay konglomerat efektw ubocznych zwaszcza antropolodzy maj skonno do
podkrelania licznych rnic dzielcych wyznawane przez ludzi religie, cho oczywicie nie zapominaj
te i o tym, co jest im wsplne. Zreszt wszystkie wierzenia religijne wydaj si bardzo dziwne tym,
ktrzy nie byli w okrelonej wierze wychowywani. Boyer dugo prowadzi badania wrd ludu Fang w
Kamerunie. Fang wierz, e:
[...] czarownice maj dodatkowy wewntrzny narzd, co jak zwierz, ktre wylatuje noc i niszczy ludziom
plony i zatruwa krew. Mwi si te, e czasem czarownice spotykaj si na wielkich ucztach, na ktrych poeraj
swe ofiary i planuj przysze zdobycze. Wielu ludzi opowiadao mi, e pewien znajomy ich przyjaciela na wasne
oczy widzia czarownice latajce noc nad wiosk na liciu bananowca i ciskajce magiczne zaklcia na niczego
niespodziewajce si ofiary.

Pniej Boyer opisuje wasn przygod:

Podczas ktrego obiadu w Cambridge opowiadaem gociom o swoich egzotycznych przygodach, rwnie o
wierzeniach ludu Fang. W pewnej chwili jeden z nich, ceniony teolog, zwrci si w moj stron i powiedzia: To
wanie czyni antropologi tak fascynujc i tak trudn dyscyplin zarazem: trzeba wyjani, w jaki sposb ludzie
mog wierzy w takie nonsensy". Przyznam, e w pierwszej chwili osupiaem. Zanim zdoaem znale waciw
odpowied, rozmowa zesza na inny temat, kto zacz co mwi o czajnikach i kociokach.

Najzabawniejsze, i w teolog zakadajc, e by przedstawicielem ktrego z gwnych nurtw

chrzcijastwa z duym prawdopodobiestwem musia wierzy w jak kombinacj poniszych
stwierdze: Za czasw naszych przodkw na wiat przyszed czowiek, ktrego matka zachowaa
dziewictwo i z ktrego poczciem nie mia zwizku aden biologiczny ojciec.

Czowiek w, gdy dors, wezwa swego przyjaciela zwanego azarzem, by powsta ze

zmarych. azarz, mimo e ciao jego ju zaczynao si rozkada, byskawicznie oy.

Tene niemajcy ojca czowiek sam rwnie oy w trzy dni po tym, jak zmar i zosta
pochowany.

Czterdzieci dni pniej czowiek w wszed na szczyt wzgrza i fizycznie znikn w niebie.

Jeli mwisz co do siebie nawet w mylach, to czowiek, ktry nigdy nie mia ojca, i jego
ojciec", ktry jest nim samym, syszy wszystkie twoje myli i moe spenia twoje proby W
tym samym czasie syszy te myli wszystkich innych ludzi yjcych na wiecie.

88

* Chrzecijaski fundamentalista. Ruch Focus on the Family" (Skup si na rodzinie") wyrs wok audycji radiowej i fundacji o tej
samej nazwie, ktr pan Dobson (z wyksztacenia psycholog) zaoy w roku 1977 w Colorado Springs. Dzi Dobson, jak twierdzi, ma ponad
dwiecie milionw suchaczy na caym wiecie (jego audycja rzeczywicie retransmitowana jest przez ponad sze tysicy stacji radiowych i
osiemdziesit telewizyjnych i nadawana w dwunastu jzykach). To przy okazji wana posta amerykaskiej sceny politycznej i jeden z liderw
tak zwanej moralnej wikszoci (przyp. tum.).
89

** Kiedy bardzo mnie ubawia nalepka na zderzaku samochodu, ktr zobaczyem w Colorado Focus on your own damn family"
(Skup si lepiej na wasnej cholernej rodzince"), dzi jednak patrz na , nieco inaczej. By moe rzeczywicie niektre dzieci naleaoby chroni
przed indoktrynacj ze strony wasnych rodzicw (wicej na ten temat w Rozdziale 9.).

Jeeli robisz co zego (albo dobrego), w czowiek, ktry nie mia ojca, widzi to, nawet jeli
twoich uczynkw nie zna nikt inny. Za to, co czynisz, moesz by karany i nagradzany, i to
nawet po mierci.

Matka-dziewica czowieka, ktry nie zosta spodzony, nigdy nie umara, tylko fizycznie zostaa
wzita" do nieba.

Chleb i wino, jeli pobogosawi je kapan (ktry koniecznie musi mie jdra), staj si" ciaem
i krwi owego mczyzny, ktry nigdy nie mia ojca.

Co zrobiby obiektywny antropolog, gdyby podczas bada terenowych w Cambridge zetkn si z

takim zestawem wierze?
PSYCHOLOGICZNA SKONNO DO RELIGII
Koncepcja psychologicznych produktw ubocznych w naturalny sposb wyania si z wanej i
bardzo intensywnie w ostatnich latach rozwijanej dziedziny wiedzy "" z psychologii ewolucyjnej80.
Psychologowie ewolucyjni przyjmuj, e tak jak oko jest ewolucyjnie uksztatowanym narzdem do
patrzenia, a skrzyda ewolucyjnie uksztatowanym narzdem do atania mzg jest ewolucyjnie
uksztatowanym zbiorem narzdw (moduw") sucych do radzenia sobie z okrelonymi potrzebami
zwizanymi z przetwarzaniem informacji istnieje modu odpowiedzialny za relacje z krewnymi, modu
wzajemnej wymiany, modu empatii itd. Religi mona w tym ujciu traktowa jako produkt uboczny
niewaciwego funkcjonowania kilku spord tych moduw, na przykad moduw, ktre odpowiadaj
za tworzenie teorii umysw innych ludzi, budowanie koalicji, faworyzowanie czonkw wasnej grupy
kosztem obcych". Kady z tych nich jest, w pewnym sensie, ludzkim odpowiednikiem mechanizmu
nawigacji u ciem i kady z nich moe by niewaciwie wykorzystany, tak jak to pokazaem na
przykadzie dziecicej atwowiernoci. Paul Bloom, psycholog i kolejny zwolennik teorii religii jako
produktu ubocznego", wskazuje na przykad, e dzieci maj naturaln skonno do formowania
dualistycznej teorii umysu. Religia jest dla Blooma skutkiem ubocznym tego instynktownego dualizmu.
Jak twierdzi Bloom, my ludzie, a zwaszcza dzieci, jestemy urodzonymi dualistami. Dualizm zakada
istnienie fundamentalnej rnicy midzy umysem (duchem) a materi. Monizm za przeciwnie dla
monisty umys jest manifestacj materii; nasz umys, a w przyszoci moe i sztuczna inteligencja, nie
mog istnie niematerialnie. Dualista wierzy, e umys to bezcielesny duch, ktry tylko zamieszkuje ciao,
wic moe je bez kopotu opuci i uda si gdzie indziej, dlatego nie ma na przykad problemw z
uznaniem choroby psychicznej za optanie przez diaba ; diaby to po prostu duchy, ktre chwilowo
znalazy si w czyim ciele i mona je wygna. Dualista zwykle chtnie personifikuje te obiekty
nieoywione, a duchy i demony dostrzega nawet w wodospadach czy chmurach.
W roku 1882 F. Anstey napisa powie Vice Versa dualisty jej fabua nie zaskoczy, dla takiego
twardogowego monisty jak ja jest po prostu nie do zaakceptowania.
Bohaterami ksiki s pan Bultitude i jego syn, ktrzy pewnego dnia odkrywaj, e zamienili si
ciaami. Od tego dnia ojciec (ku wielkiej radoci syna) musi chodzi do szkoy, w tym czasie za dzieciak
(paradujc w ciele ojca) niemal doprowadza do ruiny jego firm. Podobny pomys wykorzysta PD.
Wodehouse w Laughing Gas, tyle e w tej powieci hrabia Havershot budzi si w gabinecie
dentystycznym po narkozie (tytuowym gazem rozweselajcym) w ciele dziecka gwiazdy filmowej,
ktre byo poddawane zabiegowi na ssiednim fotelu. I znw, taka akcja ma sens tylko dla dualisty:
musiaa wszak istnie jaka cz lorda Havershota, ktra nie bya czci jego ciaa, bo jake inaczej
mgby ockn si z narkozy w ciele maego aktora.
Jak wikszo naukowcw nie jestem dualist, co oczywicie w niczym nie przeszkadza, bym
wietnie si bawi, czytajc Ansteya czy Wodehouse'a. Paul Bloom stwierdziby zapewne, e dzieje si
tak dlatego, i mimo e nauczyem si by intelektualnym monist, to jednak jestem ludzkim
zwierzciem, a zatem wyewoluowaem jako instynktowny dualist. Myl, i gdzie tam, skryte w gbi za
oczami, tkwi w kadym z nas ja, ktre (przynajmniej w literackiej fikcji) moe przenie si do cudzej
gowy, jest w nas wpisana i intelektualne pretensje do monizmu nic tu nie zmieni. Bloom na poparcie
swojej tezy cytuje wyniki eksperymentw, z ktrych wynika, e dzieci (a mae dzieci przede wszystkim)

znacznie silniej ni doroli postrzegaj wiat w kategoriach dualistycznych. To oznacza, e skonno do

dualizmu jest wbudowana w nasz mzg, a zdaniem Blooma jest to rwnie wyjanienie naszej naturalnej
predyspozycji do wiary religijnej.
Bloom pisze, e z urodzenia" jestemy nie tylko dualistami, ale i kreacjonistami; dobr naturalny
-jak twierdzi intuicyjnie nie ma sensu". Zwaszcza u dzieci silna jest skonno do przypisywania
wszystkim zjawiskom celowoci, co opisaa midzy innymi psycholog Deborah Kelemann (w artykule
Are children "intuitive theists"?
[Czy dzieci s intuicyjnymi teistami"?81) chmury s do padania", skay s po to, eby
zwierzta miay si o co podrapa, kiedy je swdzi". Przypisywanie celowoci wszystkiemu nazywamy
teleologi. Dzieci s wic, mona powiedzie, urodzonymi teleologami"; wiele z nich nigdy z tego nie
wyrasta.
Wrodzony dualizm i wrodzona teleologi kieruj nas w sprzyjajcych temu okolicznociach w
stron religii, podobnie jak mechanizmy nawigacyjne my wiod j ku nieumylnemu samobjstwu".
Dualizm przygotowuje nas do wiary w dusz", ktra tylko zamieszkuje ciao, a nie jest jego integraln
czci. Taki bezcielesny duch, co juz nietrudno sobie wyobrazi, po mierci ciaa musi si gdzie
podzia. Rwnie atwo wyobrazi sobie jakie bstwo czy ducha, ktre nie jest emergentn waciwoci
zoonej materii, lecz istnieje od niej w peni niezalenie. Tyle dualizm. Dziecica teleologi prowadzi ku
religii jeszcze wyraniej skoro wszystko ma cel, to czyj jest to cel? Boga, rzecz jasna!
Pojawia si jednak oczywiste pytanie jaki w tym przypadku jest odpowiednik uytecznoci, ktr
tak atwo byo nam wskaza, gdy analizowalimy nocn nawigacj ciem i ich naturalny kompas"?
Dlaczego dobr naturalny faworyzowa dualizm i teleologi w mzgach naszych przodkw i ich dzieci?
Jak dotd przecie udao mi si jedynie wskaza, e s pewne przesanki, by przyj, e ludzie s z
urodzenia" dualistami i teleologami. Czy daje to jak ewolucyjn przewag? Umiejtno
przewidywania zachowa obiektw, z ktrymi stykamy si w wiecie, jest bardzo wanym czynnikiem
przetrwania i mona oczekiwa, e dobr naturalny bdzie ksztatowa nasze mzgi w taki sposb, by
potrafiy to robi szybko i sprawnie. Czy dualizm i teleologi mog si do tego przyczyni? Ot tak, a
atwiej bdzie t hipotez zrozumie, jeli przywoamy pojcie nastawienie intencjonalne" wprowadzone
przez filozofa Daniela Dennetta.
Dennett sformuowa w jednej ze swoich ksiek bardzo przydatn trjelementow klasyfikacj
nastawie" (stonce), jakie przyjmujemy, prbujc zrozumie (a co za tym idzie przewidzie)
zachowanie obiektw takich jak zwierzta, maszyny... czy inni ludzie82. To nastawienie fizykalne,
nastawienie konstrukcyjne i nastawienie intencjonalne. Nastawienie fizykalne praktycznie zawsze dziaa,
bo wszystkie obiekty dziaaj zgodnie z prawami fizyki. Posugiwanie si tym nastawieniem, by
rozpracowa, co si dzieje, moe by jednak do kopotliwe, zajmuje za duo czasu. Zanim wyliczymy
wszystkie zalenoci i interakcje rnych elementw jakiego zoonego obiektu, moe ju by za pno.
W przypadku obiektu, ktry rzeczywicie zosta zaprojektowany czyli skonstruowany jak pralka
czy uk, nastawienie konstrukcyjne stanowi bardzo ekonomiczny skrt. Moemy odgadn, jak obiekt si
zachowa, pomijajc ca fizyczn stron jego funkcjonowania i odwoujc si bezporednio do projektu.
Jak pisze Dennett:
Praktycznie kady potrafi przewidzie, kiedy zadzwoni budzik; wystarczy w tym celu przez chwil go zbada.
Nie trzeba wiedzie, czy to zegar napdzany spryn, czy na baterie, czy moe napdzany energi soneczn.
Niewane, czy w rodku jest spryna i kamienie, czy krzemowe chipy wystarczy po prostu przyj, e zosta on
skonstruowany tak, by dzwoni o godzinie, na ktr zostanie nastawiony.

Obiekty ywe nie zostay zaprojektowane ani skonstruowane, ale darwinowski dobr naturalny
niejako uprawomocnia przyjcie wobec nich nastawienia konstrukcyjnego. To wygodny skrt, jeli,
chcc zrozumie prac serca, przyjmiemy, e zostao ono skonstruowane", by pompowa krew. Karl von
Frisch rozpocz badania nad widzeniem barw u pszcz (wczeniej powszechnie sdzono, e owady te s
lepe na kolory), poniewa uzna, e ywe kolory kwiatw zostay zaprojektowane" po to, aby wabi do
siebie pszczoy (zaprojektowaem" w tym momencie wykorzystanie cudzysowu, eby odstraszy
skonnych do takich oszustw kreacjonistw przed zawaszczeniem tego wielkiego austriackiego zoologa.
Nie musz chyba dodawa, e von Frisch doskonale sobie radzi z przeoeniem nastawienia

intencjonalnego na prawidowe darwinowskie terminy).

Nastawienie intencjonalne to kolejny skrt, tyle e przechodzimy w tym momencie o szczebel
wyej. Obserwowany obiekt nie tylko dziaa tak, jakby zosta zaprojektowany w okrelonym celu, ale
funkcjonuje jak podmiot, zdolny do intencjonalnego dziaania (lub jakby taki podmiot w sobie zawiera).
Kiedy dostrzegasz tygrysa, lepiej nie powica zbyt wiele czasu przewidywaniom, jak moe si
zachowa. Nie zajmuj si moe jego struktur czsteczkow ani budow ap, szczki i zbw. Ten kot ma
zamiar ci zje i wykorzysta swoje apy, szczki i zby na wszelkie moliwe sposoby, by zrealizowa
ten zamiar. Najszybciej mona poradzi sobie z przewidywaniem jego zachowa, zapominajc o caej
fizyce i fizjologii i przyjmujc nastawienie intencjonalne. Zwracam jednak uwag, i, podobnie jak
nastawienie konstrukcyjne sprawdza si nawet w przypadku obiektw, ktre w rzeczywistoci wcale nie
zostay skonstruowane, tak samo nastawienie intencjonalne moe dziaa i w przypadku obiektw, ktre
nie kieruj si wiadomymi intencjami, i wobec tych, ktrych dziaanie bez wtpienia jest przemylane.
Osobicie uwaam, e nastawienie intencjonalne moe mie warto adaptacyjn, jako mzgowy
mechanizm, ktry przyspiesza podejmowanie decyzji w sytuacjach niebezpiecznych (i w wanych
relacjach spoecznych). Nie jest jednak tak oczywiste, czy wrodzony dualizm jest korelatem nastawienia
intencjonalnego. Nie bd w tym miejscu duej rozwaa tego problemu, wydaje mi si jednak, e mona
przyj, i pewna wersja teorii innych umysw, ktr da si uzna za dualistyczn, moe by elementem
nastawienia intencjonalnego, zwaszcza w sytuacjach spoecznych, a ju przede wszystkim wwczas, gdy
mamy do czynienia z intencjonalnoci wyszego stopnia.
Dennett mwi o intencjonalnoci trzeciego stopnia (on jest przekonany, e ona wie, e on jej
pragnie), czwartego stopnia (ona ma wiadomo, e on jest przekonany, e ona wie, e on jej pragnie), a
nawet pitego stopnia (szaman odgad, e ona ma wiadomo, e on jest przekonany, e ona wie, e on
jej pragnie). Na uytek literackiej fikcji moemy sobie nawet wymyla intencjonalnoci jeszcze
wyszego rzdu, jak uczyni to Michael Frayn w uroczej powieci The Tin Men: Obserwujc
Nunopoulosa, Rick nie mia najmniejszych wtpliwoci, e on jest niemal pewien, i Anna gboko
pogardza Fiddlingchildem, ktry nie potrafi rozpozna jej uczu, i wie te, e Nina domyla si, e Anna
wie, e ona spodziewa si tego, e Nunopoulos wszystkiego si domyli [...]". To, i takie powieciowe
wygibasy mog nas bawi, to nie przypadek by moe skrywa si w nich pewna wana wiedza o tym,
w jaki sposb dobr naturalny ksztatowa nasze mzgi, by mogy funkcjonowa w realnym wiecie.
Nisze stopnie nastawienia intencjonalnego, podobnie jak nastawienie konstrukcyjne, pozwalaj
oszczdzi czas, co w pewnych warunkach moe by kluczowe dla przetrwania. Nic dziwnego zatem, e
dobr naturalny uksztatowa nasze mzgi tak, by z tej uytecznej drogi na skrty korzystay. Jestemy
biologicznie zaprogramowani, by przypisywa intencjonalno obiektom, ktrych zachowanie jest dla nas
wane. Paul Bloom przytacza nawet eksperymentalne wiadectwa dowodzce, e takie postrzeganie
wiata w kategoriach intencji bardzo silnie zaznacza si u dzieci. Kiedy mae dzieci obserwuj (na
ekranie komputera na przykad) jaki obiekt cigajcy" inny obiekt, uznaj, e s wiadkami pocigu
prowadzonego przez wiadomego swych intencji aktora, co wida choby po tym, e s wyranie
zdziwione, kiedy gonicy" odstpuje od podania za celem.
Nastawienie konstrukcyjne i intencjonalne to poyteczne mechanizmy mzgowe, wane ze wzgldu
na to, e pozwalaj przyspieszy proces interpretowania zachowa obiektw, z ktrymi stykamy si w
realnym wiecie, od drapienikw po potencjalnych partnerw seksualnych. Podobnie jednak jak inne
mechanizmy mzgowe, tak i te mog popenia bdy. Dzieci (i ludy prymitywne) przypisuj
intencjonalno pogodzie, falom i prdom, spadajcym kamieniom... Wszyscy mamy skonno do
mylenia w ten sam sposb o maszynach (zwaszcza, kiedy robi nam na zo"). Zapewne wielu z nas z
rozbawieniem do dzi wspomina, jak samochd Basila Fawlty'ego popsu si dokadnie tego wieczora,
gdy mia by organizowany Wieczorek Smakosza. Basil najpierw uczciwie ostrzeg samochd, a potem
jeszcze policzy do trzech, nim wysiad, odama ga z drzewa i niemiosiernie pojazd swj wychosta.
Doskonale go rozumielimy, cho chyba jeszcze czciej mamy ochot sprawi takie lanie komputerowi.
Justin Barrett zaproponowa nawet specjalne okrelenie dla tego mechanizmu poznawczego
nadaktywny narzd wykrywajcy podmiotowo (NNWP; w oryginale HADD od Hyperactive Agent
Detection Device). Zdecydowanie wykazujemy nadmiern aktywno, by odnale wiadomie ze z
lub dobr wol dziaajcy podmiot tam, gdzie naprawd daj o sobie zna tylko siy natury. Nieraz

zdarzyo mi si odczuwa gbok, autentyczn uraz do obiektw nieoywionych, na przykad do

acucha rowerowego. A jak wzruszajco brzmi opublikowana niedawno informacja agencyjna o
nieszczniku zwiedzajcym Muzeum Fitzwilliama w Cambridge, ktry w pewnym momencie potkn
si o wasne le zawizane sznurowado i spad ze schodw wprost na trzy bezcenne porcelanowe wazy z
okresu dynastii Qing: Wyldowa dokadnie na nich i wazy rozpady si na milion kawakw. Gdy
obsuga znalaza si na miejscu, nadal siedzia jak skamieniay. Przez chwil wszyscy zamarli w szoku, w
absolutnej ciszy. Po czym sprawca caego zamieszania wskaza na swoje sznurowado: To ono! To jego
wina"83.
Za hipotez, e religia jest produktem ubocznym, opowiadaj si te midzy innymi Hinde,
Shermer, Boyer, Atran, Bloom, Dennett i Teleman. Bardzo interesujca jest koncepcja Dennetta, ktry
twierdzi, e irracjonalizm religii jest efektem ubocznym pewnego szczeglnego, wbudowanego w mzg
irracjonalnego mechanizmu (w sposb oczywisty zwizanego z genetyczn korzyci), a mianowicie
ludzkiej skonnoci do zakochiwania si. W ksice antropolog Helen Fisher Why we love [Dlaczego si
zakochujemy] znale moemy doprawdy wspaniae wyjanienie, dlaczego romantyczn mio z
ewolucyjnego punktu widzenia uzna mona za mechanizm w pewnym sensie podobny optaniu tak
bardzo jest on, by tak rzec, nadmiarowy w stosunku do faktycznych potrzeb. Jak Fisher to uzasadnia?
Ot zacznijmy od tego, e, gdy patrzymy na rzecz z boku, jest najzupeniej nieprawdopodobne, by
rzeczywicie jaka jedna, konkretna kobieta spord tych, ktre on" zna, bya tysic razy bardziej warta
jego mioci, tak za bez wtpienia on o niej myli, gdy si zakocha. Bardziej racjonaln skonnoci od
takiego fanatycznie monogamicznego uczucia byaby poliamoria" (poliamori" nazywa Fisher
przekonanie, e mona jednoczenie kocha kilku przedstawicieli pci przeciwnej, tak samo jak moemy
przepada na rwni za kilkoma gatunkami wina, mie kilku ulubionych kompozytorw, pisarzy czy
dyscyplin sportowych). Ludzie bez kopotu akceptuj fakt, e kto kocha wszystkie swoje dzieci, oboje
rodzicw, rodzestwo, nauczycieli, przyjaci, albo e ma kilka ulubionych zwierzt domowych. Czy w
tym kontekcie owa pena wyczno, jakiej oczekujemy od mioci maeskiej, nie jest czym
dziwnym? Ale nie ulega wtpliwoci, e tak wanie si dzieje, e stanowi ona dla nas przynajmniej
pewien idea musi zatem istnie jaka przyczyna tego stanu.
Helen Fisher (a take wielu innych badaczy) wykazaa, e stan zakochania objawia si
specyficznymi zmianami w mzgu, w tym obecnoci pewnych substancji chemicznych silnie
wpywajcych na funkcjonowanie ukadu nerwowego (naturalnych narkotykw, jak je mona okreli),
substancje te w podobnej konfiguracji nie towarzysz adnemu innemu stanowi psychicznemu.
Psychologowie ewolucyjni zgadzaj si z Fisher, e owo z pozoru zupenie irracjonalne coup de foudre
moe by po prostu ewolucyjnym mechanizmem, ktry zapewnia, e zwizek rodzicw trwa bdzie
wystarczajco dugo, aby mona byo odchowa wsplnego potomka. Z darwinowskiego punktu
widzenia sam wybr odpowiedniego partnera ma oczywicie olbrzymie znaczenie, ale gdy ju wybr ten
zosta dokonany (nawet nie najlepszy) i poczte zostao dziecko, wagi nabieraj czynniki zupenie innej
natury. Od tej chwili istotne jest, by partnerzy pozostali razem, na dobre i na ze, przynajmniej tak dugo,
pki dziecko nie osignie samodzielnoci.
Czy zatem irracjonalno religii moe by efektem ubocznym pewnych irracjonalnych
mechanizmw odpowiadajcych za skonno do zakochiwania si, ktre za spraw doboru naturalnego
zostay wbudowane w nasze mzgi? Trudno przecie zaprzeczy, e wiara religijna i romantyczna mio
maj ze sob co wsplnego (oba te stany psychiczne pod pewnymi wzgldami nie rni si bardzo od
pozostawania pod wpywem silnej substancji odurzajcej 90*). Neuropsychiatra John Smythies ostrzega,
co prawda, e obraz mzgu i jego aktywnoci przy tych dwch maniach" znaczc si rni, wskazuje
jednak te na pewne podobiestwa:
Wiara religijna ma bardzo wiele rnych oblicz, a jedno z nich ukazuje nam stan gbokiej mioci w stosunku
do nadprzyrodzonego bytu, czyli w pewnych wypadkach do osoby Boga, czemu towarzyszy adoracja i kult
okazywany jego obrazom. O yciu ludzkim w znacznym stopniu decyduj samolubne geny z jednej strony, a
procesy psychologicznego wzmocnienia z drugiej. Religia dostarcza bardzo wielu pozytywnych wzmocnie
ciepo i komfort, jaki daje poczucie mioci i bezpieczestwa w penym zagroe wiecie, nielkanie si mierci,
gwarancja wsparcia z gry", jak daje modlitwa itd. Podobnie rzecz si ma w przypadku zakochania si w realnej

90

* O jednym z takich gronych narkotykw nawet pisaem: R. Daw kins, Gerin Oil, Free Inquiry" 24: 1, 2003, 9-11.

osobie (zwykle pci przeciwnej). Mamy wwczas do czynienia z identyczn gbok koncentracj na innym i z
podobnymi, pozytywnymi wzmocnieniami. Rwnie i w tym wypadku te uczucia mog by wzmacniane przez
przedmioty symbolizujce t drug osob listy, zdjcia, a w czasach wiktoriaskich nawet lok ukochanej. Stan
zakochania ma te wiele czysto fizjologicznych komponentw, jak choby te rne cikie westchnienia"84.

Po raz pierwszy wiar i mio porwnaem jeszcze w roku 1993, kiedy to napisaem, e objawy,
ktre obserwujemy u osb zaraonych religi, uderzajco chwilami przypominaj to, co zwykle kojarzy
nam si raczej z namitnoci midzy dwojgiem ludzi. Jeden i drugi stan w mzgu bazuje ewidentnie na
jakich bardzo potnych siach i nic dziwnego, e w toku naszej historii wyewoluoway wirusy zdolne
do wykorzystania tej ludzkiej waciwoci" (artyku, z ktrego cytat ten pochodzi, nosi tytu Viruses of
the Mind; wirusy" to byo metaforyczne okrelenie religii). Ewidentnie orgazmiczne wizje witej
Teresy z Avila to przykad zbyt chyba znany, bym musia go w tym miejscu cytowa. wiadectwo
filozofa Anthonny'ego Kenny'ego, acz moe mniej otwarcie zmysowe, rwnie poruszjco ukazuje
przyjemnoci, jakie mog oczekiwa tych, ktrzy zdoali uwierzy w misterium transsubstancji. Kenny,
opisujc pocztki swojej posugi kapaskiej (w Kociele rzymskokatolickim), wspomina o wielkim
przeyciu, jakim byo dla niego nakadanie rk podczas mszy, pniej Pisze te o:
prawdziwej egzaltacji, jak odczuwaem podczas pierwszych miesicy kapastwa, gdy wreszcie dane mi byo
odprawia msze. Wczeniej zawsze wylegiwaem si w ku do ostatniej chwili. Teraz zrywaem si rankiem, w
peni obudzony i peen ekscytacji na myl o tym poruszajcym akcie, ktry na mocy danego mi przywileju sam
wkrtce bd mg odprawi [...] Dotykaem ciaa Chrystusa, blisko kapana z Jezusem fascynowaa mnie. Po
przeistoczeniu wpatrywaem si w hosti wzrokiem, jakim kochanek patrzy w oczy ukochanej [...] Te pierwsze
tygodnie mojego kapastwa na zawsze pozostay mi w pamici jako okres absolutnego spenienia i
szczciaszczcia niestety zbyt kruchego, by mogo przetrwa. To byo co jak namitny romans, ktry jednak
wkrtce okazuje si tylko wstpem do niedobranego maestwa.

Nasz irracjonalny z jednaj strony, ale bardzo przydatny z innych wzgldw obyczaj zakochiwania
si w jednym, konkretnym przedstawicielu pci przeciwnej moe zatem by odpowiednikiem
mechanizmu kierowania si wiatem u ciem. Bdne jego zastosowanie (ktre dla my koczy si
mierci w pomieniu wiecy) prowadzi do zakochania si w Jahwe (albo w Dziewicy Maryi, w hostii lub
w Allahu) i do popeniania rozmaitych irracjonalnych czynw, do ktrych mio taka prowadzi.
Interesujcy pomys przedstawi biolog Lewis Wolpert w ksice Six Impossible Things Before
Breakfast [Sze niemoliwych rzeczy przed niadaniem]. Wolpert opisuje tam zjawiska, ktrych
odpowiednim uoglnieniem mogaby by koncepcja konstruktywnej irracjonalnoci". Jak twierdzi, silne,
nawet irracjonalne przekonania stanowi skuteczn ochron przed kaprynoci ludzkiego umysu.
Gdyby przekonania pisze ktre mog ratowa ycie, nie byy silnie ugruntowane, byoby to
niekorzystne, zwaszcza we wczesnych stadiach ewolucji naszego gatunku. Eksperymentowanie podczas
polowania czy przy wytwarzaniu narzdzi mogoby na przykad w pewnych okolicznociach przynie
znacznie wicej szkd ni poytku". Spostrzeenia Wolperta pozwalaj sformuowa do prosty
wniosek w okrelonych warunkach pozostawanie przy nawet irracjonalnych przekonaniach moe by
bezpieczniejsze ni wahanie (i to nawet, gdy nowe dowody albo wnioskowanie wska na sensowno
zmiany). Zakochanie si" to oczywicie sytuacja szczeglna, na tym przykadzie wida jednak, w jaki
sposb Wolpertowski irracjonalny upr" moe sta si kolejn psychologiczn predyspozycj
pozwalajc wyjani irracjonalno zachowa religijnych. Znw wracamy do koncepcji produktu
ubocznego.
Robert Trivers z kolei (w ksice Social Evolution) rozwija ewolucyjn teori samooszukiwania,
ktr po raz pierwszy sformuowa ju w roku 1976. Samooszukiwanie si to dla Triversa:
skrywanie prawdy przed wasnym umysem po to, by lepiej ukry j przed innymi. W naszym gatunku
doskonale nauczylimy si rozpoznawa, e unikanie wzroku, spocone donie czy amicy si gos to potencjalne
sygnay stresu zwizanego ze wiadom prb oszukania rozmwcy. Stajc si niewiadomym oszustwa, nie
okazujemy takich sygnaw. Mona wwczas okamywa innych, nie okazujc zdenerwowania.

Podobny pomys rozwija antropolog Lionel Tiger w Optimism: The Biology of Hope. U Triversa
natomiast zwizek jego koncepcji z mechanizmem konstruktywnej irracjonalnoci", o ktrym dopiero co
mwilimy, jest wyranie widoczny take w kolejnych partiach ksiki, gdy pisze o obronie
percepcyjnej":

Ludzie przejawiaj bardzo wyran skonno, by widzie to, co chc widzie. Moemy wrcz mwi o
trudnociach w percepcji obiektw budzcych ze skojarzenia i silnej skonnoci do spostrzegania zdarze czy
obiektw o pozytywnej konotacji. W badaniach eksperymentalnych udao si wykaza na przykad, e sowa
wywoujce niepokj (czy to na skutek manipulacji eksperymentalnej, czy te wczeniejszych dowiadcze osoby
badanej) s rozpoznawane wolniej i pniej.

Jakie to moe mie znaczenie dla zjawisk tak powszechnych jak mylenie yczeniowe albo
religia nie musz chyba tumaczy.
Oglnie teoria, e religia jest przypadkowym produktem ubocznym, efektem bdnego zastosowania
mechanizmw z innych wzgldw korzystnych, jest mi bardzo bliska. Jej szczegowy ksztat pozostaje
oczywicie przedmiotem dyskusji, podobnie jak konkretne mechanizmy ktre mogyby w tym wypadku
dziaa. Z czysto ilustracyjnych powodw skupi si dalej na mojej wasnej koncepcji dziecicej
naiwnoci" i potraktuje j jako reprezentatywnego przedstawiciela caej klasy modeli produktu
ubocznego". Teoria ta, ktra opiera si na zaoeniu, e z rnych powodw dziecicy mzg jest bardzo
podatny na umysowe wirusy", przez wielu czytelnikw moe jednak zosta uznana za wyjanienie
dalece niekompletne. Moe i dziecicy umys jest podatny na zakaenie, ale niby dlaczego wanie tym
wirusem, a nie jakim innym! Czyby niektre wirusy byy szczeglnie zjadliwe? I dlaczego taka infekcja
objawia by si miaa religi, a nie... No wanie, czym?
Wszystkich wtpicych chciabym niej przekona midzy innymi i do tego, e tak naprawd nie ma
wielkiego znaczenia, jaki to konkretny nonsens zainfekuje dziecicy mzg. Waniejsze jest to, e
zaraone dziecko staje si dorosym i przekazuje w nonsens, czymkolwiek by by, kolejnym
pokoleniom.
Badania antropologw choby to, co opisywa Frazer w Zotej gazi uwiadomiy nam, jak
olbrzymia jest rnorodno irracjonalnych ludzkich wierze. Gdy ju ktre z nich zakorzeni si w
okrelonej kulturze, trwa, ewoluuje i dzieli si na sposb bardzo przypominajcy biologiczn ewolucj.
Frazer wskazuje te na pewne oglne, ponadkulturowe prawidowoci, jak choby magi
homeopatyczn" zaoenie, i zaklcia czy uroki poyczaj" sobie pewien symboliczny aspekt
obiektw z realnego wiata, na ktre maj oddziaywa. (Przykadem takiego przekonania o
tragicznych konsekwencjach jest wiara, e rg nosoroca dziaa jak afrodyzjak. rdem tego
idiotycznego przesdu byo zapewne to, e rg skojarzy si komu z penisem w stanie erekcji.)
Powszechno owej; magii homeopatycznej" wskazuje jednak, i nie jest wycznie kwesti przypadku,
jaki nonsens zainfekuje atwowierny i podatny mzg. Bardzo kuszce, by nasz biologiczn analogi
pocigna nieco dalej czy w tym wypadku nie moe przypadkiem dziaa jaki proces podobny do
doboru naturalnego? Czy pewne idee nie rozprzestrzeniaj si atwiej ni inne, gdy odwouj si do
wrodzonych potrzeb lub wartoci albo s zgodne z naturalnymi psychicznymi predyspozycjami? Czy
wreszcie moemy zastosowa takie rozumowanie do analizy wspczesnych religii, na tej samej zasadzie,
na jakiej waciwoci yjcych dzi organizmw tumaczymy, odwoujc si do doboru naturalnego?
(Musz tylko podkreli, e okrelenie wartoci" uyte w tym kontekcie odnosi si jedynie do
przetrwania i rozprzestrzeniania si; nie ma w nim nic wartociujcego w pozytywnym znaczeniu tego
sowa, nic z czego jako ludzko moglibymy by dumni.)
Nawet w stricte ewolucyjnym modelu nie zawsze musimy mie do czynienia z doborem naturalnym.
Niektre geny rozprzestrzeniaj si w populacji nie dlatego, e s lepsze od innych, ale po prostu miay
wicej szczcia. Nazywamy ten proces dryftem genetycznym" i w biologii wci trwa dyskusja, na ile
jest to zjawisko znaczce w porwnaniu z doborem naturalnym. W kadym razie sama koncepcja jest
dzi powszechnie akceptowana jako element tak zwanej neutralnej teorii w genetyce molekularnej.
Zaoenie jest do proste jeeli jaki gen zmutowa do innej wersji, lecz nie ma to wpywu na jego
funkcje w organizmie, dobr naturalny nie ma powodw, by faworyzowa jedn jego wersj kosztem
drugiej, pozostaje neutralny. Niemniej jednak, na skutek dziaania prawidowoci zwanej w statystyce
bdem losowym, w kolejnych pokoleniach nowy gen moe rozprzestrzenia si tak intensywnie, e
wyprze swojego poprzednika z puli genetycznejNa poziomie molekularnym dochodzi w tej sytuacji do
rzeczywistej ewolucyjnej zmiany (cho moe by ona nieobserwowalna na poziomie poszczeglnych
osobnikw) i przy tym jest to proces, ktry nie ma adnego zwizku z jakkolwiek ewolucyjn
przewag, ktr w nowy gen miaby zapewnia.

Idea, e ewolucja wierze religijnych moe by ujmowana jako kulturowy odpowiednik dryftu
genetycznego, jest bardzo przekonujca. Rwnie jzyki ewoluuj na sposb quasi-biologiczny, przy
czym zmiany, jakie przechodz, s zdecydowanie nieukierunkowane w ich wypadku analogia z
dryftem genetycznym te si narzuca: proces powolnych, kumulujcych si przez stulecia zmian, ktre w
pewnym momencie doprowadzaj do tego, e poszczeglne odgazienia staj si wzajemnie dla siebie
niezrozumiae. Mona, co prawda, spotka si z opini, e ewolucj jzykw rzdzi jaki lingwistyczny
odpowiednik doboru naturalnego, ale argumenty za t tez nie brzmi zbyt przekonujco. Prbowano
wyjania tak na przykad tzw. Great Vowel Shift 91*, czyli proces gbokich zmian w wymowie, jaki
nastpi w Anglii midzy pitnastym a osiemnastym stuleciem. Takie szczegowe hipotezy zwykle
jednak nie s konieczne do wyjanienia wikszoci obserwowanych przez nas zmian w jzykach
raczej bardziej prawdopodobna wydaje si ewolucja poprzez mechanizm stanowicy kulturowy
odpowiednik losowego dryftu genetycznego. W rnych czciach Europy acina zmienia si w
hiszpaski, portugalski, woski, francuski, rumuski i rne dialekty tych jzykw, a trudno chyba byoby
wskaza, e te procesy lingwistyczne wizay si z jakimikolwiek lokalnymi przewagami konkretnych
jzykw czy korzyciami adaptacyjnymi".
Osobicie gotw bybym przyj, e rwnie wierzenia religijne (nie tylko jzyki) ewoluoway w
duej mierze losowo od czysto arbitralnych pocztkw a do tej zadziwiajcej (a czasem i zatrwaajcej)
rnorodnoci, ktr obserwujemy dzisiaj. Przez cay ten czas, co wydaje si bardzo prawdopodobne,
religie funkcjonoway te pod naciskiem jakiej szczeglnej formy doboru naturalnego, ktry ' bazowa
na fundamentalnej jednorodnoci ludzkiej psychiki. Wida to chociaby z tego, jak wiele wsplnych cech
maj wierzenia wikszo z nich uczy na przykad (obiektywnie trudnej do przyjcia, ale bardzo silnie
przemawiajcej do uczu) doktryny, e osobowo kadego z nas moe przetrwa nasz mier.
Koncepcja niemiertelnoci staa si tak powszechna, bo doskonale wspgra ze skonnoci do mylenia
yczeniowego, a mylenie yczeniowe jest powan si, gdy uniwersalnym w zasadzie skadnikiem
naszej konstrukcji psychicznej jest skonno do patrzenia na wiat przez rowe okulary.
Nie ulega wtpliwoci, e wiele waciwoci systemw religijnych jest dobrze dostosowanych, by
umoliwia im przetrwanie, a co za tym idzie zdobycie staego miejsca w tyglu ludzkich kultur. Pojawia
si oczywicie pytanie, czy to dostosowanie" religii jest konsekwencj doboru naturalnego, czy
inteligentnego projektu". Prawidowe s, jak sdz, obie odpowiedzi. Jeeli mwimy o projekcie, to nie
sposb zaprzeczy, e przywdcy religijni zawsze doskonale radzili sobie werbalizowaniem rnych
wskaza, majcych pomc wierze przetrwa. Marcin Luter na przykad by w peni wiadom, e
najwikszym zagroeniem dla wiary jest rozum i czsto przed nim ostrzega: Rozum jest najgorszym
wrogiem twojej wiary; w sprawach duchowych nigdy nie przychodzi z pomoc, zwykle jeno zwalcza
Sowo Boe i kae wtpi we wszystko, czym emanuje Bg"85; albo: Kady, kto chce by
chrzecijaninem, powinien wyupi oczy wasnemu rozumowi". Jeszcze? Rozum winien by
zniszczony u wszystkich chrzecijan". Jak wida, Luter nie miaby najmniejszych problemw z
inteligentnym zaprojektowaniem waciwoci religii, przydatnych dla jej Przetrwania, a skdind
zupenie niemajcych zwizku z inteligencj. Nie oznacza to jednak, by on czy ktokolwiek inny
rzeczywicie wiar zaprojektowa". Rwnie dobrze religia moga wyewoluowa poprzez
(niebiologiczny) dobr naturalny, w ktrym Luter nie gra roli projektanta, a jedynie bystrego
obserwatora.
Nawet jeli darwinowski proces selekcji genw mg faworyzowa wrd ludzi psychologiczn
predyspozycj do tworzenia systemw religijnych (jako produkt uboczny innych wanych adaptacyjnie
mechanizmw), to nieprawdopodobne, by odpowiada rwnie za szczegowe dogmaty rnych wiar.
Jak ju sugerowaem, jeli chcemy o tych wanie detalach dyskutowa za pomoc narzdzi
ewolucyjnych, musimy szuka nie genw, a ich kulturowych odpowiednikw. Czy religie mog by
zbudowane z czego takiego jak memy?
STPAJ OSTRONIE, BOWIEM STPASZ PO MOICH MEMACH
Prawda w kwestiach religijnych to po prostu pogld, ktry przetrwa.

91

* W polskiej filologii angielskiej czasem mona spotka si z okrel niem wielkie przesunicie samogoskowe" (przyp. tum.).

Oscar Wilde

Zaczn od przypomnienia, e darwinowska ewolucja nie znosi marnotrawstwa, a zatem kada cecha
powszechnie wystpujca w jakimkolwiek gatunku jak choby religia musi przynosi jakie
korzyci, w przeciwnym razie bowiem by nie przetrwaa. Tyle e, o czym ju wspominaem, korzyci te
wcale nie musz si wiza z sukcesem reprodukcyjnym osobnika bdcego nosicielem danej cechy. Jak
widzielimy, poytki dla genw wirusa popularnego przezibienia wystarczajco dobrze tumacz
powszechno wystpowania tej nieprzyjemnej przypadoci w naszym gatunku 92*. W zasadzie nie
musz nawet istnie adne geny, ktre odnosiyby poytek wystarcz jakiekolwiek replikatory. Geny
to jedynie najoczywistszy przykad replikatorw, ale do tej samej kategorii nale wirusy komputerowe
albo memy: jednostki kulturowego dziedziczenia i gwny bohater tego podrozdziau. Jeli jednak
chcemy zrozumie, jak dziaaj memy, najpierw musimy nieco dokadniej przyjrze si mechanizmom
doboru naturalnego.
Najoglniej rzecz ujmujc, dobr naturalny dziaa, dokonujc selekcji midzy dostpnymi
replikatorami, replikator za to dowolna porcja zakodowanej informacji, ktra potrafi wytwarza
dokadne kopie samej siebie, a czasem te kopie niedokadne, czyli mutacje". To wanie sedno
darwinizmu. Warianty replikatora, ktre skuteczniej si kopiuj, zaczynaj liczebnie przewaa nad tymi,
ktre z kopiowaniem radz sobie gorzej. Archetypicznym, by tak rzec, replikatorem, jest gen, czyli
odcinek DNA, ktry przez niezliczon liczb pokole ulega duplikacji z niemal idealn
dokadnoci. Centralnym problemem teorii memw jest pytanie, czy mona je uzna za jednostki
kulturowego naladownictwa, ktre zachowuj si jak replikatory, jak geny po prostu. Nie twierdz, e
memy s dokadnym analogiem genw mwi jedynie, e im bardziej s one do genw podobne, tym
lepiej memetyka sprawdza si jako teoria. W tym za podrozdziale pragn wanie rozway, czy teori
memw mona zastosowa w przypadku religii.
W wiecie genw sporadyczne bdy w replikacji (mutacje) wi si z tym, e w puli genowej
wystpuj alternatywne warianty pewnych genw (allele), ktre, mona Powiedzie, konkuruj ze sob.
O co konkuruj? O konkretne miejsce na chromosomie, czy te, dokadniej, o okrelony locus. A w jaki
sposb? Nie, to nie jest bezporedni pojedynek dwch czsteczek, to walka toczona za Porednictwem
cech fenotypowych, takich jak dugo ng czy umaszczenie futra, czyli ucielenienia" odpowiednich
genw w anatomii, fizjologii, biochemii i behawirze nosiciela. Los genu zwykle jest cile zwizany z
losem organizmw, w ktrych kolejno zamieszkuje. To w jakim stopniu konkretny gen wpywa na ksztat
zamieszkiwanych" cia, decyduje te o jego szansach na przetrwanie w puli genowej. To zalety
fenotypowych porednikw decyduj, czy w kolejnych generacjach okrelony gen bdzie reprezentowany
w puli genowej mniej lub bardziej licznie.
Czy to samo mona powiedzie o memach? Rnica midzy genami a memami polega midzy
innymi na tym, i w przypadku tych drugich trudno byoby wskaza proste odpowiedniki chromosomw,
loci czy rekombinacji wskutek rozmnaania pciowego. Pula memowa jest znacznie sabiej
zorganizowana i ustrukturalizowana ni pula genowa. Niemniej jednak mona mwi (i nie jest to wcale
gupie podejcie) o puli memowej, w ktrej czsto wystpowania poszczeglnych memw moe si
zmienia w wyniku interakcji (konkurencji) midzy memami. Takie podejcie bywa kwestionowane,
zwykle dlatego, e memy to jednak nie to samo co geny. Fizyczna charakterystyka genw jest ju znana
(to po prostu sekwencje DNA), memw natomiast nie, a rni memetycy proponuj coraz to nowe
fizyczne media, ktre miayby by ich nonikiem. Pyta jest zreszt o wiele wicej. Czy memy istniej
tylko w naszych mzgach? A czy papierowa albo elektroniczna kopia (na przykad jakiego limeryku)
moe ju by nazwana memem? I dalej replikacja genw zachodzi z bardzo du precyzj, podczas
gdy memy (jeli w tym wypadku w ogle mona mwi o replikacji) powielaj si bez wtpienia
znacznie mniej dokadnie. Te problemy s jednak wyolbrzymiane.
Zarzutem przywoywanym najczciej jest stwierdzenie, i memy podlegaj kopiowaniu z
dokadnoci o wiele za ma, by mogy peni funkcje darwinowskich replikatorw. To miaoby

92

* A zwaszcza w mojej nacji, tak przynajmniej gosi popularny stereotyp: Voici l'Anglais avec son sang froid habituel (Oto Anglik z
jakze dla charakterystycznym paskudnym przezibieniem). To z Fractured French ES. Pearsona, gdzie znale mona rwnie inne ciekawe
fran cuskie cacka, jak choby coup de grace w roli kosiarki.

podwysza wspczynnik zmian mutacyjnych" w kadej generacji tak, e dochodzi do samoistnych

mutacji memw, zanim jeszcze mechanizm darwinowskiego doboru moe wpyn na ich udzia w
oglnej puliMoim zdaniem jest to problem pozorny. Pomylmy na przykad o mistrzu stolarskim albo
prehistorycznym krzemieniarzu, ktry zdradza sekrety swego rzemiosa modemu uczniowi. Nawet jeli
ucze bdzie stara si wiernie odtwarza kady ruch rki mistrza, i tak bdziemy mogli oczekiwa, e
mem zmutuje w kolejnych generacjach (czyli przekazach mistrz ucze) nawet nie do poznania.
Oczywicie w rzeczywistoci aden ucze tak nie postpuje, byoby to bowiem po prostu gupie, kady z
nich raczej stara si ustali, jaki ostateczny rezultat mistrz chce osign, a potem naladuje ten rezultat, a
nie kolejne ruchy rki: Wbijaj gwodzie, a ostrze bdzie dobrze umocowane, uderzajc motem tyle
razy, ile trzeba" (co niekoniecznie oznacza t sam liczb uderze) to wanie takie reguy mog
niezmutowane przechodzi z pokolenia na pokolenie", cho w detalach rni ludzie w rnych
miejscach bd odmiennie t sam czynno wykonywa. ciegi w robtkach dziewiarskich, sploty lin i
wizanie sieci, sposb skadania origami, rne poyteczne triki w garncarstwie czy ciesielstwie
wszystko to da si zredukowa do pewnej ograniczonej liczby konkretnych czynnoci i takie techniki
rzeczywicie mog by przekazywane w niezmienionej formie przez praktycznie nieokrelon liczb
kolejnych naladowczych generacji. Szczegy mog si zmienia zalenie od poszczeglnych jednostek,
ale istota pozostaje niezmutowana", a to wszystko, czego trzeba, by analogi midzy genami a memami
mona byo uzna za uprawnion.
We wstpie do ksiki Susan Blackmore Maszyna niemowa posuyem si przykadem modelu
chiskiej donki tworzonego technik origami. By to bardzo zoony przepis obejmujcy trzydzieci dwa
zoenia (lub analogiczne operacje). Efekt kocowy (czyli donka) jest bardzo interesujcy, podobnie jak
co najmniej trzy stadia Porednie w jego embriologii" katamaran", pudeko z dwiema pokrywkami"
i rama obrazka". Caa procedura budowania" donki rzeczywicie w sposb nieodparty kojarzya mi si
z morfologicznymi przeksztaceniami, ja_ kie przechodzi embrion w kolejnych stadiach rozwoju od
blastuli poprzez gastrul do neuruli. Nauczyem si robi takie chiskie donki. kiedy byem maym
chopcem, od ojca, on sam za naby t umiejtno rwnie jako dziecko, w szkolnym internacie. Moda
na skadanie donek zainicjowana przez jedn z wychowawczy, wybucha w szkole nagle i rwnie
gwatownie mina, niczym epidemia odry. Dwadziecia sze lat pniej (wychowawczyni mojego ojca
dawno ju wtedy nie ya) znalazem si w tej samej szkole i na nowo wprowadziem to samo szalestwo
uczniowie szybko podchwycili mod, ale szybko, jak to bywa z epidemiami, wszystko si skoczyo.
Jednak fakt, e taka wyuczalna umiejtno moe rozprzestrzenia si na ksztat epidemii, jest wanym
wiadectwem dokadnoci memetycznego przekazu mona by absolutnie pewnym, e donki
skadane za czasw mojego ojca w latach dwudziestych nie rniy si znaczco od tych, ktre namitnie
skadaem z kolegami w latach pidziesitych.
Takie procesy mona by zreszt bada bardziej systematycznie, na przykad poprzez nastpujcy
eksperyment, oparty na znanej dziecicej grze (w Anglii nazywanej Chinese Whispers", czyli chiskie
szepty", w Stanach telefon" 93*). Procedura jest nieskomplikowana. Dobieramy dwiecie osb (z ktrych
adna nigdy nie skadaa papierowej donki) i dzielimy t grup na dwadziecia dziesicioosobowych
zespow. Wszystkie zespoy wybieraj sobie liderw, my za uczymy tych liderw poprzez naoczn
demonstracj jak skada donk. Nastpnie prosimy, by kady z nich przekaza t nowo nabyt
umiejtno jednej osobie ze swojej grupy (to bdzie drugie pokolenie"), ta kolejnej i tak a do chwili,
gdy dziewity czonek kadej grupy pokae dziesitemu, jak skada donk. Na koniec zbierajmy
wszystkie wytwory" i opisujemy je, kademu przyporzdkowujc numer grupy i numer generacji". Nie
przeprowadziem na razie takiego eksperymentu (cho chciabym), ale mam silne przeczucie, e bybym
w stanie przewidzie rezultaty. Ot uwaam, e nie we wszystkich grupach uda si przekaza
umiejtno skadania donki w stanie nienaruszonym" wszystkim kolejnym czonkom, cho w
wikszoci tak. W niektrych zespoach jednak pojawi si bdy, moe na skutek tego, e jeden z
czonkw stanowicy kolejne ogniwo w przekazie zapomnia o ktrym wanym kroku; adnemu z
kolejnych czonkw tej grupy zoenie donki nie moe si ju oczywicie powie. Moe na przykad
zesp W dojdzie do etapu katamaranu" i na tym skoczy, a smy w kolejnoci czonek grupy XIII
stworzy mutanta" (co pomidzy pudekiem z dwiema pokrywkami" i ram obrazka"), a dziewita i
dziesita osoba z jego grupy skopiuj t zmutowan wersj... Mam te pewne przewidywania co do

93

* W Polsce guchy telefon", przynajmniej za moich czasw (przyptum.).

wynikw uzyskanych w grupach, ktre zdoay skutecznie przekaza umiejtno wszystkim kolejnym
czonkom. Ot, jeli uszeregujemy otrzymane origami wedug kolejnych pokole", nie zaobserwujemy,
by wraz z numerem generacji spadaa jako wykonania. Gdybymy natomiast przeprowadzili
eksperyment identyczny, tyle e przekazywan umiejtnoci nie byoby origami, a uczestnikw
prosilibymy o szkicowanie kolejnych kopii rysunku donki, wwczas wzorzec, ktry przetrwaby" od
pierwszej do dziesitej generacji, bez wtpienia byby znacznie mniej dokadn kopi oryginau. W tej
rysunkowej wersji eksperymentu wszystkie rysunki z dziesitego pokolenia byyby w jakim stopniu
podobne do szkicw pierwszego pokolenia i w kadej grupie moglibymy obserwowa stopniowe
pogorszenie wiernoci odtworzenia w kolejnych generacjach. W eksperymencie z origami bdy miay by
charakter zero-jedynkowy; zdigitalizowany albo bd w przekazie by nie wystpi i, przecitnie rzecz
biorc, produkt dziesitej generacji nie byby ani gorszy, ani lepszy ni pierwsze pokolenie, albo w
ktrym momencie pojawiaa si mutacja" i od tej chwili wysiki wszystkich kolejnych uczestnikw
acucha byyby skazane na porak, zwykle polegajc na reprodukcji tego wanie bdnego
odtworzenia oryginau.
Jaka jest podstawowa rnica midzy tymi dwiema umiejtnociami? Tworzenie origami to
procedura, ktr da si rozoy na seri kolejnych dziaa, z ktrych adne samo w sobie nie jest trudne,
zwykle to po prostu krok polegajcy na realizacji polecenia: Z wzdu linii rodkowej". Komu
oczywicie moe si to nie najlepiej uda, ale nastpny w linii przekazu" czonek danego zespou bez
problemw domyli si, co w kto przynajmniej prbowa zrobi. Origami w tym sensie skada si z
samoregulujcych" si krokw i to wanie czyni je procedur cyfrow"; pomylmy o moim mistrzu
ciesielskim jego intencja, by wbi gwd w desk tak, eby gwka nie wystawaa, jest oczywista dla
kadego ucznia, niezalenie od liczby uderze motkiem. Albo kto wykona prawidowo kolejny krok z
przepisu na origami", albo nie. Umiejtno rysowania natomiast ma charakter analogowy" kady
jako tam umie rysowa, niektrzy lepiej ni inni, praktycznie nikt jednak nie potrafi wykona idealnie
wiernej kopii. Wierno odtworzenia zaley od tego, jak duo czasu kto gotw jest powici i z jak
du starannoci t czynno bdzie wykonywa, a obie te wielkoci zmieniaj si w sposb cigy. Co
wicej, niektrzy rysujcy mog nie tyle kopiowa oryginalny model, co stara si go upikszy" i
poprawi.
Sowa (przynajmniej wtedy, kiedy zostan zrozumiane) rwnie podlegaj samoregulacji w
podobnym znaczeniu jak procedura przygotowywania origami. W oryginalnej grze w guchy telefon"
pierwsze dziecko syszy jak historyjk (lub zdanie) i ma j przekaza nastpnemu, to kolejnemu i tak
dalej. Jeeli zdanie ma okoo siedmiu sw i jest wyraone w ojczystym jzyku uczestniczcych w
zabawie dzieci, zwykle niezmutowane" przetrwa nawet dziesi generacji. Jeeli natomiast jest to zdanie
w jzyku obcym i dzieci mog nie tyle powtarza sowa, co fonetycznie odtwarza zasyszane dwiki,
przekaz nie przetrwa, wzorzec pojawiajcych si znieksztace jest zbliony do tego, jaki wystpuje w
przypadku rysowania, sens za (o ile jaki bdzie) zostanie zupenie zmieniony. Co takiego nie wystpi,
gdy przekazywane jest zdanie w jzyku, ktrym dzieci na co dzie si posuguj (i nie zawiera sw im
obcych, jak fenotyp" czy allele"); wiadomo przetrwa, bowiem dzieci nie musz naladowa
brzmienia zasyszanych dwikw, lecz kade z nich rozpoznaje poszczeglne sowa jako nalece do
okrelonego sownika i przekazuje je nastpnemu dziecku, cho zapewne kolejni uczestnicy zabawy
mog wymawia je z innym akcentem. Pismo rczne rwnie podlega analogicznej samoregulacji, gdy
nawet najgorsze gryzmoy na papierze, niezalenie od tego, z jak rnymi charakterami pisma moemy
mie do czynienia, s symbolami zaczerpnitymi z alfabetu skadajcego si ze skoczonej liczby liter
(dwudziestu szeciu, na przykad).
Wystpowanie w przypadku memw tego typu procesw samoregulacji prowadzcych do wysokiej
wiernoci odtworzenia jest zupenie wystarczajcym argumentem przeciw najpowszechniejszym
zarzutom wobec memowo-genowej analogii. Oczywicie trzeba jeszcze w tym miejscu doda, e celem
teorii memw, przynajmniej na tym, bardzo wczesnym etapie jej rozwoju, nie jest stworzenie teorii, ktra
w jakikolwiek sposb mogaby si rwna z genetyk Watsona i Cricka. Kiedy wprowadziem pojcie
memu, chodzio mi gwnie o to, by wskaza, e geny nie s jedynym graczem na darwinowskim boisku,
istniao bowiem ryzyko, e tak wanie moe zosta odebrany Samolubny gen. Peter Richerson i Robert
Boyd to samo chcieli podkreli w tytule swojej cennej i mdrej ksiki Not by Genes Alone [Nie same
geny], cho starali si w niej przekona, e okreleniem zdecydowanie lepszym ni memy bd warianty
kulturowe". Ksika Stephena Shennana Genes, Memes and Huma History [Geny, memy i historia

ludzkoci] powstaa niewtpliwie pod wpywem inspiracji przez wczeniejsz jeszcze, rwnie wietn
prac Boyda i Richersona Culture and the Evolutionary Process [Kultura i procesy ewolucyjne]. Inne
powane teksty odnoszce si do memw to m.in. The Electric Meme Roberta Aungera, The Selfish
Meme Kate Distin i Virus of the Mind: The New Science of the Meme Richarda Brodie.
Najwicej jednak memetyka zawdzicza Memowej maszynie Susan Blakemore, ktra rozwina t
teori bardziej ni ktokolwiek inny. Blakemore wielokrotnie w swoim tekcie powraca do wizji wiata
zapenionego mzgami (lub innymi pojemnikami albo obwodami, jak komputery lub fale radiowe
okrelonej czstotliwoci) i memami, ktre tylko przepychaj si, by ktry z nich zaj. I podobnie jak z
genami w puli genetycznej przetrwa mog te memy, ktre najskuteczniej si kopiuj. Moe dzia si
to dlatego, e odwouj si do jakich wanych potrzeb; mem niemiertelnoci mg zapewne spenia
tak funkcj dla niektrych ludzi. Moe si te zdarzy, e niektre memy doskonale rozwijaj si w
obecnoci innych memw, ktre ju s licznie reprezentowane w puli memowej. W ten wanie sposb
tworz si kompleksy memw, czyli mempleksy" aby lepiej wyjani to pojcie, powrc na moment
do genetycznych rde naszej memowej analogii.
Zdarzao mi si, w celach czysto dydaktycznych, opisywa geny jakby byy odrbnymi caociami,
dziaajcymi w peni niezalenie. Oczywicie naprawd tak nie jest geny nie s od siebie niezalene, co wykaza
mona na dwa sposoby. Po pierwszy geny s uoone w porzdku liniowym na chromosomach, w wyniku czego ich
midzygeneracyjna podr odbywa si zwykle w towarzystwie ssiadw z okolicznych loci. (My, naukowcy,
uczenie nazywamy taki typ sprzenia sprzeniem, ale nie bd ju duej wtku tego rozwija, jako e memy nie
grupuj si na chromosomach, nie wystpuj w allelach i nie ma te memetycznej rekombinacji pciowej). Istnieje
te drugi, zupenie niezwizany ze sprzeniem genetycznym aspekt wspzalenoci genw i w tym wypadku
moemy juz wskaza dobr memetyczn analogi.
Mam tu na myli embriologi, ktra co zreszt czsto bywa przyczyn nieporozumie jest czym
zupenie odrbnym od genetyki. aden organizm nie jest przypadkow skadank, jak mozaik fenotypowych
cech, z ktrych za kad odpowiada odrbny gen. Nie ma adnego jednoznacznego odwzorowania genw na
poszczeglne cechy anatomiczne czy zachowania. Kady gen wsppracuje" z setkami innych w zoonym akcie
programowania procesw rozwojowych, ktrych etapem finalnym jest organizm, tak samo jak poszczeglne sowa,
ktre skadaj si na przepis kucharski, wsppracuj" w procesie, ktrego ostatecznym efektem jest gotowe danie
na talerzu (nie jest tak, by z jednego sowa robi si jeden smaczny ksek).
Podstawow zasad embriologii jest zatem wsppraca karteli genw przy budowie organizmu. W tej sytuacji
pocigajce byoby przyjcie, e dobr naturalny dziaa na zasadzie doboru grupowego, na poziomie selekcji
midzy alternatywnymi kartelami. Byby to jednak bd, tak naprawd mamy bowiem do czynienia z sytuacj, w
ktrej geny cznie tworzce pul genow gatunku w znacznym stopniu determinuj ksztat rodowiska, w ktrym
zachodzi konkurencja midzy allelami. Kady z alleli moe odnie sukces jedynie w towarzystwie" innych genw
(ktre podlegaj doborowi na podobnej zasadzie), a to sprawia, e dochodzi do emergencji takich karteli
wsppracujcych genw to wolny rynek, a nie gospodarka planowa: jest ju krawiec i szewc, ale moe na rynku
jest jeszcze miejsce dla kapelusznika. Niewidzialna rka doboru naturalnego zapenia takie miejsce.
Przedstawiona tu w wielkim skrcie koncepcja wsppracujcych karteli genw, ukonstytuowanych przez
niewidzialn rk doboru naturalnego, ma podstawowe znaczenie dla zrozumienia memw religijnych i tego, jak
one funkcjonuj.
W rnych pulach genowych ksztatuj si odmienne kartele genw. Na przykad w skad puli genowych
drapienikw wchodz geny programujce narzdy zmysw suce do wykrywania ofiar, pazury

umoliwiajce ich chwytanie, nomacze do ich gryzienia, enzymy umoliwiajce trawienie misa i wiele
innych genw doskonale dostrojonych do wzajemnej wsppracy. Rwnolegle u rolinoercw dobr
faworyzowa w pulach genowych odmienne zestawy kooperujcych genw. Przywyklimy do mylenia o
genach w kontekcie dostosowania kodowanych przez nie fenotypowych cech do specyficznego
rodowiska, w jakim funkcjonuje organizm: pustyni, lasu itd. Tu pragn zwrci uwag, e gen moe by
te faworyzowany przez dobr ze wzgldu na jego szczeglne dostosowanie do okrelonej puli genowej
gen drapienika nie przetrwa w puli genowej rolinoercy i na odwrt. Z perspektywy genu
rodowiskiem, w ktrym selekcji podlegaj geny ze wzgldu na sw zdolno kooperacji z innymi
genami, jest pula genowa, czyli zestaw genw nieustannie zmieniajcy si za spraw reprodukcji
pciowej. Pule memowe s na pewno mniej ustrukturyzowane i uporzdkowane ni pule genetyczne, ale
mimo to bezpiecznie moemy posugiwa si tym pojciem i przyj, e pula memowa stanowi wany
element rodowiska, w jakim kady mem pozostaje w swoim mempleksie.

Mempleks zatem jest to zestaw memw, ktre by moe samodzielnie nie zdoayby nigdy
przetrwa, natomiast doskonale radz sobie z przetrwaniem w otoczeniu pozostaych jego skadowych. W
poprzednim podrozdziale pisaem, e dobr naturalny raczej nie jest mechanizmem rzdzcym ewolucj
jzykw i e w tym wypadku naley mwi bardziej o losowym dryfcie. Mona sobie na przykad
wyobrazi, i okrelone samogoski i spgoski lepiej si nios" w terenie grzystym i z tego powodu
mog si przyj w dialektach stosowanych, dajmy na to, w Szwajcarii, Andach czy Tybecie, inne goski
s za lepiej syszalne w gstym lesie i te zakorzeni si w jzykach Pigmejw czy ludw Amazonii.
Wspomniaem tez jednak o wielkim przesuniciu samogoskowym, w ktorym to przypadku, jeli teoria
funkcjonalnego uzasadnienia tej zmiany jest prawdziwa, mona ju mwi doborze naturalnym, nie o
dryfcie. Ot Great Vowel Shift mona interpretowa w kategorii niemw dopasowujcych si do
poczonego sieci wspzalenoci mempleksu. Ktra z samogosek ulega przesuniciu jako pierwsza
(z nieznanych przyczyn moe by to skutek naladownictwa wymowy jakiej wybitnej jednostki, tak
jak jedna z miejskich legend tumaczy wystpujce w jzyku hiszpaskim ceceo. Tak czy owak, dla nas
nie ma to w tej chwili znaczenia.) i gdy to ju si zdarzyo, inne musiay pody za ni, gdy w
przeciwnym wypadku jzyk mgby sta si niezrozumiay; to pierwsze przesunicie uruchomio ca
kaskad. W kolejnych etapach memy ze starej puli memowej konkuroway ze sob i podlegay doborowi,
w efekcie ktrego to procesu powsta nowy mempleks stworzony przez dopasowane do siebie memy.
Teraz wreszcie dysponujemy aparatem, ktry pozwala nam zastosowa memetyk do religii.
Niektre idee religijne podobnie jak niektre genymogy przetrwa ze wzgldu na wasn
warto"; takie memy przetrwayby w kadej puli memowej, niezalenie od tego, w otoczeniu jakich
memw by si znalazy (przypominam, e uyte tu okrelenie warto" nie jest w adnym stopniu
wartociujce. Warto" memu to jego zdolno do przetrwania w puli). Inne elementy wierze
religijnych mogy za przetrwa ju jako cz mempleksu dziki dopasowaniu do memw, ktre ju
byy licznie reprezentowane w puli memowej. Poniej przedstawiam (oczywicie niepen) list takich
religijnych memw, ktre potencjalnie mogy wykaza si zdolnoci do przetrwania w puli memowej
albo ze wzgldu na sw autonomiczn warto, albo za spraw dobrego dopasowania do mempleksu:
Przetrwasz wasn mier.

Jeli umrzesz mierci mczesk, trafisz do wyjtkowo piknej czci raju, gdzie do swej
dyspozycji bdzieszmia siedemdziesit dwie dziewice (nie zastanawiajmy si moe nad losem
nieszczsnych dziewic).

Heretykw, bluniercw i apostatw naley zabija (albo kara w inny sposb, na przykad
podda ostracyzmowi).

Wiara w Boga to najwysza z cnt. Jeli twoja wiara sabnie, pracuj ciko nad tym, by j
wzmocni, i bagaj go, by ci pomg (dyskutujc zakad Pascala, wspomniaem o tym do
dziwnym zaoeniu, jakoby tym, czego Bg najsilniej pragnie, miaa by wiara w niego. Teza ta
wzbudzia we mnie powane wtpliwoci. Tu jednak mamy wyjanienie).

Wiara (czyli przyjmowanie czego bez dowodw) jest cnot. Im bardziej twoje przekonania s
sprzeczne z dowodami, tym wiksz cnot okazujesz. Mistrzowie wiary, ktrzy potrafi wierzy
w rzeczy naprawd dziwne oraz kompletnie sprzeczne ze wiadectwami zmysw i z rozumem,
zasuguj na szczegln nagrod.

Wszyscy (nawet niewierzcy) powinni okazywa przekonaniom religijnym szczeglny respekt i

traktowa je z automatycznym szacunkiem, jaki nie przynaley adnym innym przekonaniom
(spotkalimy si z tym w Rozdziale 1.).

Istniej pewne kategorie zjawisk i poj (Trjca wita, transsubstancja, inkarnacja) ktre z
definicji pozostaj niezrozumiae. Nie wolno nawet prbowa ich zrozumie, gdy to moe je
zniszczy. Peni wiary mona osign, tylko nazywajc je tajemnic. Przypomnijmy sobie
zreszt gwatowne ataki Lutra na rozum, ktre cytowaem kilka stron wczeniej czy to nie
sprzyja przetrwaniu memu?

Dziea sztuki, muzyka i pisma to samoreplikujce si symbole wierze religijnych 94*.

Cz twierdze z powyszej listy ma zapewne warto autonomiczn i moe przetrwa w kadym

mempleksie. Pozostae (i tu znw mamy analogi z genetyk) trwaj jedynie dziki wspwystpowaniu z
innymi memami, co w konsekwencji prowadzi do formowania si alternatywnych mempleksw dwa
odmienne systemy wierze moemy traktowa wanie jako takie alternatywne mempleksy. Przyjmijmy
na przykad, e islam jest analogiem genowego kompleksu drapienika, buddyzm za rolinoercy
Wierzenia skadajce si na jakkolwiek religi nie s w absolutnym sensie lepsze" ni te, ktre
konstytuuj inn wiar, tak samo jak geny drapienika nie s lepsze ni geny rolinoercy. Tego typu
memy religii same w sobie nie wykazuj bezwarunkowej umiejtnoci przetrwania, osigaj sukces, bo
rozkwitaj w towarzystwie memw wasnej religii, w obcym memetycznym rodowisku nie
przetrwayby. Zgodnie z tym modelem rzymski katolicyzm czy islam na przykad nie zostay
zaprojektowane przez jakiekolwiek jednostki, lecz raczej wyewoluoway jako zbiory memw, ktre
znalazy si w rodowisku odpowiedniego dla siebie mempleksu.
Religie instytucjonalne s oczywicie organizowane przez ludzi: ksiy, biskupw, rabinw,
imamw i ajatollahw. Alepozwol sobie ponownie powoa si na samego Marcina Lutra religia
nie zostaa poczta ani zaprojektowana przez ludzi. Nawet jeli rozmaite systemy religijne byy
wykorzystywane przez monych tego wiata wycznie dla ich wasnych korzyci oraz potgi i
manipulowano ich treci tak, by lepiej temu celowi suyy, wiele wskazuje, e szczegy kadej z wiar
uksztatowaa niewiadoma ewolucja. Oczywicie nie mwi tu o genetycznym doborze naturalnym,
gdy to proces zdecydowanie zbyt powolny, by wyjani gwatowne zmiany i podziay religijne. Rola
genetyki w tym wypadku ograniczya si do dostarczenia mzgu i wyposaenia go w pewne naturalne
skonnoci i uprzedzenia, czyli w odpowiedni hardware i podstawowe oprogramowanie, co stworzyo
scen dla doboru memetycznego. Na tej scenie memetyczny dobr naturalny jest dla mnie
przynajmniej dobrym wyjanieniem szczegw ewolucji poszczeglnych systemw wierze. We
wczesnych etapach rozwoju kadej religii, zanim stanie si ona zinstytucjonalizowan wiar, niektrym
memom udaje si przetrwa, gdy odwouj si do uniwersalnych cech ludzkiej psychiki. W tym wanie
momencie stykaj si memetyka religii i model religii jako produktu ubocznego. W pniejszych
stadiach, gdy zaczyna wyksztaca si zorganizowany, wypracowany i zdecydowanie rnicy si od
pozostaych Koci, system religijny mona ju doskonale opisywa za pomoc narzdzi teorii
mempleksw karteli dopasowanych memw. Oczywicie nie wyklucza to moliwoci wiadomego
manipulowania religi przez kapanw czy inne jednostki. W pewnym sensie systemy religijne, podobnie
jak prdy artystyczne czy przejciowe mody, s wrcz wynikiem inteligentnego projektowania.
Jedyn religi niemal w caoci inteligentnie zaprojektowan" jest Koci scjentologiczny, lecz
jest to przypadek szczeglny. Innym kandydatem mgby by mormonizm. Joseph Smith, jego
przedsibiorczy i zakamany twrca, posun si a do tego, e skomponowa od podstaw zupenie now
wit ksig, Ksig Mormona, w ktrej, w podrabianej XVII-wiecznej angielszczynie, przestawi
kompletnie zafaszowan histori Ameryki. Od czasu sfabrykowania w XIX wieku Koci mormoski
przeszed znaczc ewolucj i jest dzi w USA zaliczany do grona najbardziej szanowanych kociow
chrzecijaskich. Jego wyznawcy twierdz nawet, e obecnie to ich koci najszybciej w Ameryce
zdobywa nowych wiernych, i powanie myl o wystawieniu wasnego kandydata w wyborach
prezydenckich.
Wikszo systemw religijnych ewoluuje. Fenomen ewolucji religii domaga si wyjanienia, a
kada teoria, jak zaproponujemy, powinna pomc wyjani szokujc chwilami szybko tego procesu.
Nim przejdziemy jednak do teorii, proponuj przeanalizowa konkretny przypadek.
KULTY CARGO
W filmie ywot Briana, obok wielu innych jake celnych obserwacji, Monthy Python ukaza te
94

* Rne szkoy i kierunki w sztuce mona traktowa jako alterntywne mempleksy kolejni artyci przejmuj idee i motywy
wprodzone przez wczeniej dziaajcych w danej dziedzinie sztuki, a nowe koncepcje mog przetrwa tylko wtedy, kiedy jako dopasuj si do
ju istniejcych. W pewnym sensie ca akademick dyscyplin, jak jest historia sztuki z jej wyrafinowanymi narzdziami do analizy ikonografii
i symbolizmw, mona uzna za dziedzin zajmujc si badaniem mempleksw. Poszczeglne detale kierunkw artystycznych czy prdw
literackich s faworyzowane (lub nie) ze wzgldu na dopasowanie do ju reprezentowanych w puli memw (w tym rwnie memw religijnych).

zdumiewajce tempo, w jakim mog powstawa i rozprzestrzenia si nowe kulty religijne. Co takiego
moe narodzi si dosownie w cigu jednego dnia, a potem byskawicznie sta si niepokojco istotnym
skadnikiem kultury, w ktrej zaczyna odgrywa dominujc rol. Przykadw podobnych zdarze
dostarcza nam te historia wspczesna to kulty cargo, powszechne w polinezyjskiej Melanezji i na
Nowej Gwinei. rda kultu Jezusa Chrystusa do trudno byoby nam bada, natomiast w przypadku
kultw cargo caa historia rozgrywaa si dosownie na naszych oczach (cho, jak si wkrtce
przekonamy, cz wydarze i tak pozostaje nieznana). To w pewnym sensie fascynujca myl, e
chrzecijastwo mogo narodzi si w podobny sposb i rwnie szybko rozprzestrzenia si w swoich
pocztkach.
Wiedz o kultach cargo czerpi gwnie z Quest in Paradise [Walka w raju] Davida Attenborough
(ktr to ksik sprezentowa mi sam autor, czym z przyjemnoci si chwal). Oglny wzorzec w
przypadku wszystkich kultw jest niemal identyczny, od najwczeniejszych (jeszcze
dziewitnastowiecznych) po najbardziej znane, ktre powstay w nastpstwie II wojny wiatowej. Jak
mona sdzi, w kadym przypadku zaczynao si od fascynacji wyspiarzy cudownymi przedmiotami,
jakie widzieli u biaych przybyszw zarzdcw, onierzy czy misjonarzy. Tuziemcy stali si ofiar III
prawa (Arthura C.) Clarke'a, ktre, jak pamitamy z Rozdziau 2., brzmi: kada wystarczajco rozwinita
technologia jest nieodrnialna od magii. Rdzenni mieszkacy wysp musieli te szybko zauway, e
biali, ktrzy korzystali z tych cudownych urzdze, nigdy nie robili ich sami. Kiedy co si zepsuo, byo
odsyane, a wkrtce nowe urzdzenie pojawiao si jako adunek, cargo"; z pocztku dostarczane na
pokadzie statku, pniej samolotami. Nigdy nie widziano, by jaki biay cokolwiek reperowa, w
zasadzie aden z nich nie zajmowa si adn poyteczn czynnoci (siedzenie za biurkiem i
przekadanie papierw mogo by uznane za jak form ceremonii religijnej). Wniosek prostycargo
musi mie nadnaturalne pochodzenie. A fakt, i jedyna dostrzegalna aktywno biaych moga by
interpretowana jako rytua religijny, tylko taki wniosek umacnia. Przecie ci ludzie budowali wysokie
maszty, do ktrych przymocowane byy jakie druty. Sami siedzieli z maymi byskajcymi pudekami, z
ktrych wydobyway si dziwne dwiki i gosy. Kazali krajowcom zakada identyczne stroje i
maszerowa w nich tam i z powrotem a przecie trudno wymyli zajcie bardziej nieuyteczne. I
nagle ktry z krajowcw przypadkiem wpada na wyjanienie tej fascynujcej tajemnicy. To wanie te
niezrozumiae dziaania, jakim oddaj si biali ludzie, stanowi rytua sucy temu, by bogowie zesali
kolejne cargo. Jeli kto chce otrzyma taki sam adunek, musi robi to samo, co biali.
Uderzajce, e bardzo podobne kulty cargo niezalenie wybuchy" na wyspach bardzo odlegych od siebie
kulturowo i odizolowanych geograficznie. Attenborough uwiadamia nam, e:
Antropolodzy odnotowali dwa niezalene przypadki powstania kultw cargo na Nowej Kaledonii, cztery na
Wyspach Salomona, cztery na Fidi i ponad pidziesit na Nowej Gwinei.
Wikszo z nich pojawia si cakowicie niezalenie i wikszo z nich gosia, e pewnego dnia, wraz z
nadejciem apokalipsy, pojawi si jaki mesjasz, ktry dostarczy swym wyznawcom cargo.

Brak powizania midzy kilkudziesicioma zdarzeniami o bardzo podobnej charakterystyce

wskazuje, e moemy tu mie do czynienia z jakimi uniwersalnymi cechami ludzkiej psychiki, ktrych
manifestacj byo pojawienie si tych kultw. Jeden z lepiej poznanych narodzi si na wyspie Tanna na
Nowych Hebrydach (od roku 1980 pastwo to znane jest pod nazw Vanatu) i przetrwa do naszych
czasw. Centraln postaci kultu (mesjaszem) jest niejaki John Frum. W archiwach rzdowych s
wzmianki o Frumie jeszcze z roku 1940 i cho mona by domniemywa, e to czas za krtki na
narodziny mitu, nie ma potwierdzenia, e kto o takim nazwisku rzeczywicie istnia. Wedug jednej z
lokalnych legend Frum by mczyzn niskiego wzrostu, o przenikliwym gosie, mia rozjanione wosy i
nosi paszcz z byszczcymi guzikami. Gosi dziwne proroctwa i podburza krajowcw przeciw
misjonarzom. Pniej doczy do swoich przodkw, nim jednak do nich odszed, obieca, e powrci w
chwale i przywiezie ze sob obfity adunek. Apokaliptyczne wizje Fruma obejmoway wielki kataklizm
(gry zapadn si, jak gosi, a doliny zostan wyniesione 95*), poza tym wraz z jego drugim przyjciem
starcy mieli odzyska modo, choroby znikn, a biali mieli zosta wygnani z wyspy i nigdy ju na ni
95

* Prosz porwna z biblijnym Niech si podnios wszystkie doliny, a wszystkie gry i wzgrza obni" (Iz 40,4, BT). To rzucajce
si w oczy podobiestwo nie oznacza oczywicie istnienia jakich uniwersalnych waciwoci ludzkiej psyche (czy jungowskiej zbiorowej
niewiadomoci)Na Nowych Hebrydach od dawna roio si od rnych misjonarzy.

nie powrci. Cargo za miao by tak wiele, e kady dostaby wszystko, czego zapragnie".
Jedno z proroctw Fruma okazao si bardzo kopotliwe dla lokalnej administracji. Ot zapowiedzia
on midzy innymi, e wraz ze swym drugim przyjciem" przywiezie now walut monety z kokosem
na awersie. Nim to nastpi, trzeba pozby si wszystkich pienidzy biaych ludzi". W roku 1941
przepowiednia ta wywoaa na wyspie prawdziwy sza wydawania, wszyscy porzucili prac i gospodarka
wyspy stana wobec groby kompletnego bankructwa. Przedstawiciele wadz kolonialnych kazali
pozamyka przywdcw, ale z samym kultem nie mogli sobie poradzi szkoy i kocioy misyjne stay
puste. Nieco pniej narodzia si nowa doktryna, zgodnie z ktr John Frum mia by krlem Ameryki.
W tym samym mniej wicej czasie na Nowych Hebrydach pojawiy si amerykaskie oddziay i cud
istny w ich skad wchodzili te czarnoskrzy onierze, ktrzy nie byli tak biedni jak krajowcy, lecz
[...] rwnie obficie wyposaeni w cargo jak biali onierze. Na Tanna zapanowao wielkie podniecenie
uznano to za znak, e zblia si dzie apokalipsy. Praktycznie wszyscy mieszkacy wyspy przygotowywali si na
powtrne nadejcie Johna Fruma. Jeden z przywdcw religijnych wiadczy, i nadleci on z Ameryki samolotem, i
natychmiast setki ludzi przystpiy do karczowania zaroli porastajcych rodek wyspy, by przygotowa ldowisko.

Na pasie startowym ustawiono wie kontroln" z bambusa i zasiedli w niej kontrolerzy lotu" z
drewnianymi suchawkami na uszach. Na pasach startowych" stay atrapy samolotw, ktre miay suy
jako przynta dla maszyny majcej przywie Fruma.
W poowie lat pidziesitych mody David Attenborough (w towarzystwie kamerzysty Geoffreya
Mulligana) uda si na wysp Tana w celu przeprowadzenia bada nad kultem Johna Fruma. Bez
problemu odkryli liczne lady obecnoci kultu i udao im si nawet uzyska audiencj u najwyszego
kapana, czowieka o imieniu Nambas. w Nambas zwraca si do swojego mesjasza po imieniu i
utrzymywa, e regularnie rozmawia z Johnem" przez radio". To radio, co by Johna" skadao si ze
starej kobiety owinitej w pasie drutem, ktra co pewien czas wpadaa w trans i wydawaa z siebie jakie
nieartykuowane dwiki, a te Nambas interpretowa jako sowa Johna. Powiedzia zreszt, e wizyta
Attenborough nie jest dla niego adn niespodziank, bowiem John dawno ju o niej go uprzedzi przez
radio". Najpierw Attenborough spyta, czy moe obejrze radio", ale spotka si z kategoryczn
odmow (nic dziwnego). Zmieni wic temat i zapyta Nambasa, czy widzia na wasne oczy Johna
Fruma:
Nambas kilkakrotnie kiwn gow:
Ja widzie go mnstwo razy!
A jak on wyglda? Nambas wskaza mnie palcem.
On wyglda jak ty. On mie biaa twarz. On wysoki. On mieszka w Ameryka Poudniowa.

(Jak atwo zauway, relacja Nambasa nie jest zgodna z wczeniejszymi przekazami, zgodnie z
ktrymi Frum by niskiego wzrostu. Ale c tak wanie ewoluuj legendy.)
Przekaz gosi, e John Frum powrci 15 lutego, tyle e nie wiadomo ktrego roku. Dlatego co roku
tego dnia wszyscy jego wyznawcy spotykaj si na uroczystej religijnej ceremonii, by by gotowi na
powitanie. Jak dotd drugie przyjcie Fruma jeszcze nie nastpio, ale wierni nie wydaj si tym zbyt
zmartwieni. Attenborough relacjonuje swoj rozmow z Samem, gboko wierzcym frumist":
Pomyl, Sam. Mino ju dziewitnacie lat od dnia, gdy John obieca wam cargo. Obieca i co? Cargo
nadal nie nadeszo. Czy dziewitnacie lat to nie za duo czekania? Sam przesta wpatrywa si w ziemi i spojrza
wprost na mnie. Wy potraficie czeka dwa tysice lat na waszego Jezusa Chrystusa, a on nie przychodzi. Wic ja
mog na Johna czeka kolejne dziewitnacie lat."

W ksice Roberta Buckmana Can We Be Good without God? [Czy umiemy by dobrzy bez Boga?]
znale mona relacj z rozmowy pewnego kanadyjskiego dziennikarza z jednym z wyznawcw Fruma.
Na podobne pytanie otrzyma identyczn odpowied, a dziao si to jakie czterdzieci lat pniej ni
scena opisywana przez Attenborough.

W roku 1974 Nowe Hebrydy odwiedzili brytyjska krlowa i ksi Filip. Para monarsza zostaa
bardzo godnie przyjta przez wyspiarzy, a sam ksi dostpi nawet zaszczytu deifikacji przez kapanw
kolejnej wersji kultu Johna Fruma, ktra w tym czasie zdoaa opanowa wysp (warto przy okazji
zauway, jak szybko, przynajmniej w szczegach, religie ewoluuj). Ksi jest bardzo przystojnym
mczyzn i rzeczywicie w biaym marynarskim mundurze i w hemie z piropuszem musia sprawia
imponujce wraenie. Nic dziwnego, e to on, a nie krlowa, dostpi tego zaszczytu (cho moe nie bez
znaczenia jest, i przyznanie boskoci kobiecie byoby dla mieszacw wyspy praktycznie niemoliwe ze
wzgldw kulturowych).
Mam wraenie, e wiemy ju do o kultach cargo z poudniowego Pacyfiku. Przywoaem je, gdy
stanowi fascynujcy wspczesny model powstawania (z niczego") i rozprzestrzeniania si wierze
religijnych. Na ich podstawie pokusi si mona o sformuowanie czterech oglnych hipotez o
pocztkach religii. Pokrtce je teraz omwi. Po pierwsze moemy zatem stwierdzi, e kult moe
rozprzestrzenia si w doprawdy zawrotnym tempie. Po drugieszybko, z jak jego prawdziwe
pocztki ulegaj zapomnieniu, jest rwnie fascynujca. John Frum, o ile rzeczywicie czowiek o tym
nazwisku istnia, y przecie w naszych czasach, mg by obecny w ywych wspomnieniach.
Tymczasem nie ma nawet dowodw, e to posta realna. Trzecia lekcja, jak moemy wycign z
kultw cargo, wie si z ich wielk liczb i z tym, e niezalenie powstay w tak wielu oddalonych od
siebie miejscach. Systematyczne badania wystpujcych midzy nimi (bardzo silnych) podobiestw
wskazuj, e podatno na religi musi stanowi jaki uniwersalny skadnik ludzkiej psychiki. Czwarta z
naszych hipotez wie si natomiast z tym, i kulty cargo nie tylko niewiele rni si midzy sob, ale
wykazuj te znaczne podobiestwo do innych, o wiele starszych systemw religijnych. Chrzecijastwo
i inne staroytne religie, ktre z czasem ogarny cay wiat, najprawdopodobniej rozpoczy jako lokalne
kulty, bardzo podobne do kultu Johna Fruma. Niektrzy historycy midzy innymi Geza Vermes,
profesor studiw judaistycznych na Uniwersytecie Oksfordzkim twierdz wrcz, e Jezus by jedn z
bardzo wielu charyzmatycznych postaci yjcych w okupowanej przez Rzymian Palestynie. O wszystkich
tych ludziach kryy podobne legendy, wszyscy gromadzili wok siebie uczniw i zwolennikw. Tyle
e wikszo z tych kultw z czasem obumara. Przetrwa ten, ktrego przejawy dostrzegamy dzi wok
siebie. W miar upywu stuleci, w toku ewolucji (za spraw doboru memetycznego, jeli kto chce
patrze na spraw w ten sposb), kult podlega gbokim przemianom, licznym udoskonaleniom, ktre
uczyniy ze zoony i wyrafinowany system wierze (a raczej pewien zbir systemw pochodnych),
dominujcy dzi w znacznej czci wiata. Warto zreszt zauway, e mier rnych
charyzmatycznych postaci wspczesnoci (Haile Selassie, Elvis Presley, ksina Diana) pozwala nam
niemal na gorco" ledzi tworzenie si nowych kultw i ich pniejsz memetyczn ewolucj.
Czsto spotka si mona ze stwierdzeniem, e korzenie moralnoci tkwi w religii. W nastpnym
rozdziale chciabym zakwestionowa t tez. Najpierw wyka, e Pytanie o rda moralnoci mona
zadawa w kategoriach ewolucyjnych. Na poprzednich stronach zastanawialimy si nad darwinowsk
wartoci religii (w znaczeniu korzyci dla przetrwania). Podobnie moemy podej do kwestii korzeni
moralnoci. (Wiele wskazuje zreszt, i
moralno pojawia si w naszym gatunku wczeniej ni religia.) Podobnie jak w przypadku religii, tak i
zajmujc si moralnoci, rozpoczniemy od przeformuowania pytania moralno bowiem, co zaraz szerzej
wyjani, rwnie lepiej rozpatrywa jako produkt uboczny.

Rozdzia szsty
KORZENIE MORALNOCI: DLACZEGO LUDZIE S DOBRZY?
Dziwna jest nasza sytuacja tu, na Ziemi. Kady z nas pojawia z krtk wizyt, nie
wiedzc po co, cho czasem moe nam si zdawa, e potrafimy odgadn jej cel. Z
perspektywy codziennego ycia jednake pewnej rzeczy moemy by pewni: czowiek
jest tu dla dobra innych ludzi, przede wszystkim tych, od ktrych umiechu i dobrostanu
zaley nasze wasne szczcie.
Albert Einstein

Wielu ludzi wierzcych nie moe poj, w jaki sposb kto moe bez religii by dobrym
czowiekiem; ba!, jak w ogle mona chcie by dobrym. Tej wanie natury pytania bd omawia w
poniszym rozdziale. S jednak tacy, co nie pozostaj przy samym powtpiewaniu niektrzy
wyznawcy rnych religii do ludzi, ktrzy nie podzielaj ich wiary, potrafi odczuwa wycznie
nienawi. To spostrzeenie o tyle istotne, e kwestie moralne czsto Pozostaj skryte za religijnym
stanowiskiem wobec problemw, ktre tak naprawd bezporedniego zwizku z moralnoci nie maj.
Sprzeciwy wobec nauczania teorii ewolucji na przykad nierzadko w ogle nie odnosz si do samej
ewolucji, tylko s konsekwencj moralnego oburznia. Taka postawa w formie bardziej prymitywnej
objawia si czym w rodzaju konstatacji: Jeli nauczycie dzieci e pochodz od map, bd zachowywa
si jak mapy", w formie wyrafinowanej za przyjmuje posta strategii klina" zwolennikw teorii
inteligentnego projektu, co bezlitonie udao si obnay Barbarze Forrest i Paulowi Grossowi w
Creationism's Trojan Horse: The Wedge of Intelligent Design.
Dostaj bardzo duo listw od czytelnikw moich ksiek 96*. Wikszo z nich jest dla mnie wicej
ni mia, cz jest (susznie) krytyczna, bywaj jednak listy paskudne a zdarzaj si i wyjtkowo
nikczemne. Te najgorsze o czym wcale nie jest mi przyjemnie wspomina w zasadzie bez wyjtku
odwouj si do motywacji religijnej. Przyzna trzeba, i ci, ktrych postrzega si jako wrogw
chrzecijastwa, do czsto styka si musz z takim dalece niechrzecijaskim traktowaniem. Oto na
przykad fragmenty listu, ktrego adresatem by Brian Flemming, autor i reyser The God Who Wasn't
There, szczerego i poruszajcego filmu a ateizmie86. List przesany poczt elektroniczn, datowany na 21
grudnia 2005, nosi nagwek Zginiesz w pomieniach przy salwach naszego miechu". Niej mona
byo (midzy innymi) przeczyta:
Tupetu nie mona ci odmwi. Z jak przyjemnoci wzibym do rki ostry n, wrazi w twoje bebechy i z
radoci patrzy, jak wypywaj z ciebie wntrznoci. Prbujesz wywoa wit wojn i bdziesz j mia! Pewnego
dnia ja i inni, ktrzy myl tak jak ja doczekamy si speniania naszych marze, ktre wanie poznae.

W tym momencie autor zapewne zda sobie spraw, ze przemawia niezbyt po chrzecijasku, bo
nieco stonowa jzyk.
Wiem jednake, i BG zabrania nam szuka zemsty, tylko nakazuje modli si za takich jak ty.

Miosierdzia nie starczyo mu jednak na dugo:

Pocieszenie znajduj w tym tylko, e kara BOA, jaka was spotka, bdzie 1000 razy gorsza ni ta, jak sam
mgbym wymierzy. A najlepsze, e przez ca wieczno BDZIESZ CIERPIA za grzechy, o ktrych nic nie
wiesz. Gniew BOY nie zna litoci. Dla twego wasnego dobra yczybym ci, by prawda zostaa przed tob
objawiona, nim n przebije twoje ciao. Szczliwego BOEGO NARODZENIA PS Wy naprawd nie potraficie
zrozumie, co kryje si w was samych [...] Ustawicznie dzikuj BOGU, e nie jestem jednym z was.

Wci nie mog wyj ze zdziwienia, ile jadu moe si z kogo wyla wycznie z powodu
odmiennoci opinii w kwestiach teologicznych. Oto kolejna prbka ze skrzynki mailowej wydawcy
magazynu Freethought Today" publikowanego przez Freedom from Religion Foundation (FFRF
96

* Jest ich tyle, e nie na wszystkie mog odpowiedzie, za co bardzo przepraszam.

Fundacj na rzecz wolnoci od religii), ktra od dawna prowadzi w Ameryce pokojow kampani na
rzecz ochrony zasady rozdzielnoci kocioa i pastwa.
I co, wy poerajce ser kanalie! Nas, chrzecijan, jest o wiele wicej ni was, ofiary losu. NIE BDZIE adnej
separacji pastwa i kocioa i wy, poganie, przegracie...

(O co chodzi z tym serem? Moi amerykascy przyjaciele wymylili, e zapewne ma to by jaka

aluzja do Wisconsin. Ten stan od dawna ma opini najbardziej liberalnego, a Przy okazji jest to gwny
orodek amerykaskiego przemysu nabiaowego i tu mieci si siedziba FFNF. Ja myl Jednak, i
owemu korespondentowi chodzio o co wicej. Moe to jakie skojarzenie z tymi tchrzliwymi mapami
abojadami (wszak Francja to kraj syncy take z serw), trudno zreszt dyskutowa w takich
okolicznociach o semiotyce i ikonografii sera. Przejdmy zatem do dalszych partii listu.)
Wy, ajdaccy czciciele szatana [...] obycie pomarli i poszli do pieka. Mam nadziej, e kady z was zapadnie
na jak straszn chorob, jak rak odbytu, i bdzie w dugiej i bolesnej agonii przygotowywa si na spotkanie ze
swoim Bogiem, z SZATANEM [...].Ta wasza wolno od religii co cuchnie [...] Uwaajcie na siebie, wy pedryle i
lesby bo nigdy nie wiecie, kiedy bg was dopadnie [...] Jeli nie lubicie tego kraju i nie podoba si wam, na czym i
po co powsta, to wypierdala mi std prosto do pieka.
PS Pieprzy was, komunistyczne dziwki [...] Zabiera swoje czarne dupska z USA [... ] Nie ma przebacz.
Dzieo stworzenia to znacznie wicej ni dowd wszechmocy PANA NASZEGO JEZUSA CHRYSTUSA

(Dlaczego nie wszechmocy Allaha, albo Brahmy? Albo samego Jahwe?)

Nie bdziemy przyglda si wam ze spokojem. Jeli nadejdzie przemoc, to pamitajcie, e wycie j
sprowadzili. Moja strzelba czeka naadowana.

Od dawna zastanawiam si, dlaczego ludzie uwaaj, e Bg potrzebuje a tak arliwych i

brutalnych obrocw. Mona by przecie sdzi, e doskonale potrafi zatroszczy si sam o siebie. A
prosz jeszcze pamita, e autork cytowanego tu listu i wszelkich zawartych w nim grb i obraz
wobec wydawcy ateistycznego biuletynu jest czarujca i subtelna moda dama!
Nie mieszkam w Ameryce i zapewne dlatego wikszo mojej poczty nienawici" nie siga a
takiego poziomu, cho musz przyzna, e i tak wydaje si do odlega od standardw miosierdzia, z
ktrego tak przecie syn sam zaoyciel chrzecijastwa. Jeden przykad musz jednak zacytowa,
nawet nie ze wzgldu na jego oczywist podo i olbrzymi adunek nienawici, bardziej z tego powodu,
i wyranie ukazuje on wielkie mczarnie autora (zreszt lekarza medycyny) i dowodzi, e korzenie
wrogoci do ateizmu najczciej tkwi wanie w moralnoci. Sam list (z maja 2005) rozpoczyna si od
kilku paragrafw odrzucajcych teori ewolucji (okraszonych sarkastycznymi uwagami w stylu, czy
czarnuchy cigle jeszcze ewoluuj"), kilku personalnych uszczypliwoci wobec Darwina, bdnego
powoania si na Huxleya, z ktrego autor zrobi antyewolucjonist, i zacht, bym przeczyta ksik
(czytaem!), ktra dowodzi, e wiat ma osiem tysicy lat. (Czy ten czowiek naprawd moe by
lekarzem?!). Potem przysza pora na konkluzj:
Pana ksiki, szacunek, jakim darz Pana w Oksfordzie, wszystko, co Pan kocha, co osign, okazao si
daremne [...] Nie sposb w tej sytuacji uciec przed synnym pytaniem Alberta Camus: Dlaczego wszyscy nie
popenimy samobjstwa?". Przecie to, co Pan gosi, Pana wiatopogld, tak wanie wpywa na studentw i wielu
innych ludzi [...] gdy sysz, e wszyscy wyewoluowalimy przez czysty przypadek, powstalimy z niczego i
staniemy si niczym. Nawet gdyby religia nie bya prawdziwa, lepiej jest, o wiele lepiej, wierzy w szlachetne mity,
nawet platoskie, gdy to daje ukojenie naszym umysom. Tymczasem Pana wizja wiata wywouje niepokj,
prowadzi wprost do narkomanii, przemocy, nihilizmu, hedonizmu, nauki Frankensteina 97*, pieka na Ziemi, moe
nawet III wojny wiatowej [...] Chciabym wiedzie, jak bardzo jest Pan szczliwy w swoich zwizkach.
Rozwiedziony? Wdowiec? Homoseksualista? Tacy jak Pan nigdy nie s szczliwi, inaczej nie staraliby si tak
usilnie wykaza, e szczcie nie istnieje i nic nie ma znaczenia.

Tre a zwaszcza emocjonalna wymowa tego listu (cho moe nie ton) jest do typowa.
Tacy ludzie jak jego autor wierz, e darwinici musz by zaprzysigymi nihilistami, skoro gosz, e
97

* Mianem nauki Frankensteina" angielskie i amerykaskie tabloidy ochrzciy inynieri genetyczn (przyp. tum.).

czowiek powsta za spraw czystego przypadku (po raz enty przypominam dobr naturalny jest
dokadnym przeciwiestwem czysto losowego procesu), a po mierci nic z niego nie zostaje. Ten
zarzucany nam negatywizm prowadzi ma za do wszelkiego za. By moe mj korespondent nie myla
naprawd, e moje ewentualne owdowienie ma jaki zwizek z darwinizmem, ale takie rozumowanie jest
do charakterystycznym przejawem fanatycznej wrogoci, z jak czsto stykam si u moich
chrzecijaskich korespondentw. Jedna z moich ksiek {Rozplatanie tczy) w caoci powicona jest
kwestiom ostatecznym, poezji, jak niesie ze sob nauka, i odparciu szczegowemu i bardzo
rozbudowanemu wszelkich zarzutw o nihilizm, w tym miejscu nie bd ju wic pisa na ten temat.
Niniejszy rozdzia powicony jest zu i jego przeciwiestwu dobru; powicony jest moralnoci
jakie s jej rda, dlaczego powinnimy by moralni i czy rzeczywicie wiara religijna jest nam do tego
potrzebna.
CZY NASZE POCZUCIE MORALNE MA DARWINOWSKIE KORZENIE
Powstao ju sporo ksiek w tym midzy innymi Why Good is Good [Dlaczego dobro jest
dobrem] Roberta Hinde, The Science of Good and Evil [Nauka dobra i za] Michaela Shermera, Can We
Be Good Without God? [Czy moemy by dobrzy bez Boga] Roberta Buckmana i Mora Minds [Moralne
umysy] Marca Hausera ktrych autorzy dowodz, e ludzkie poczucie dobra i za wywodzi si wprost
z ewolucyjnej przeszoci naszego gatunku. W poniszym podrozdziale przedstawi wasn wersj tej
historii.
Mogoby si wydawa, e twierdzenie Darwina, i motorem ewolucji jest dobr naturalny, raczej nie
bardzo nadaje si do wyjanienia, skd w czowieku wzio si tyle dobra: poczucie moralnoci,
przyzwoito, empatia, wspczucie. Odwoujc si do doboru naturalnego, atwo wyjani gd, strach
czy seksualne dze, ktre maj bezporedni wpyw na przetrwanie i zachowanie naszych genw. Skd
jednak rozdzierajce wspczucie, ktre odczuwamy na widok paczcego osieroconego dziecka,
nieszczsnej wdowy usychajcej w samotnoci czy zwierzcia wyjcego z blu? Co sprawia, e bez
wahania sigamy do portfela albo do szafy i wysyamy anonimowy dar dla ofiar tsunami ludzi
yjcych na kocu wiata, ktrych nigdy w yciu nie widzielimy na oczy i ktrzy nigdy nam si nie
odwdzicz? Skd wzi si w nas dobry samarytanin? Czy to wszystko nie podwaa teorii samolubnego
genu"? Nie! problem w tym, i teoria ta jest bardzo czsto bdnie interpretowanastaa si ona rdem
przygnbiajcych (cho, z perspektywy czasu musz przyzna, dajcych si przewidzie) nieporozumie
98
*. Tymczasem waciwe rozoenie akcentw (na sowie gen, a nie samolubny) powinno rozwia
wszelkie wtpliwoci; samolubny gen zatem, a nie organizm czy gatunek.
Wyjani to moe szerzej. Logika darwinizmu jest bezlitosna egoistyczna bdzie ta jednostka
hierarchii bytw, ktra moe przetrwa i przej przez sito doboru naturalnego. Jednostki zdolne do
przetrwania w realnym wiecie, to te, ktre kosztem swoich konkurentw z tego samego poziomu
hierarchii ycia odnosz sukces. Tyle wanie oznacza w tym kontekcie sowo samolubny". Pytanie,
jakie naley zada, brzmi zatem: o jakim poziomie dziaania mwimy? Sednem idei samolubnego genu (z
naciskiem waciwie pooonym na ostatnim sowie) jest teza, i jednostk doboru naturalnego (Jednostk
ochrony wasnego interesu") nie jest samolubny organizm, samolubna grupa, gatunek czy ekosystem, ale
wanie gen. To gen bowiem jako forma informacji moe przetrwa (lub nie) w kolejnych pokoleniach.
Odmiennie za ni gen (a prawdopodobnie i mem), organizm, grupa ani gatunek nie mog w tym
kontekcie by jednostk podlegajc doborowi, gdy nie sporzdzaj dokadnych kopii samych siebie i
nie konkuruj o miejsce w puli zdolnych do samoreplikacji bytw. Dokadnie tak natomiast zachowuj
si geny i to wanie stanowiw peni logiczneuzasadnienie, dlaczego to gen uznany zosta za
jednostk egoizmu", oczywicie w szczeglnym darwinowskim sensie sowa egoizm".
Najprostszy sposb, by gen zapewni sobie realizacj wasnych samolubnych" interesw, czyli
przetrwanie kosztem innych genw, to zaprogramowanie organizmu tak, by sam sta si egoistyczny.
Rzeczywicie bowiem w wielu przypadkach przetrwanie organizmu faktycznie sprzyja przetrwaniu
98

* Byo mi wrcz wstyd, kiedy w Guardianie" (Animal Instincts, 27 maja 2006) przeczytaem, e Samolubny gen by jedn z
ulubionych lektor Jeffa Skillinga, prezesa niesawnej pamici Enronu, i inspiracj dla jego spoecznego darwinizmu. Richard Conniff,
dziennikarz Guardiana , dobrze rzecz ca wyjani i odsyam do jego tekstu http://money.
guardian.co.uk/workweekly/story/01783900,00.html. W nowym wstpiedo rocznicowej (30 lat!) edycji Samolubnego genu, ktra wanie
ukazaa si nakadem Oxford University Press, staraem si zapobiec porwaniu tego typu nieporozumie w przyszoci.

genw, ktrych jest nosicielem. Tyle e zalenie od okolicznoci skuteczna moe by odmienna taktyka.
Zdarzaj si sytuacje nawet nieszczeglnie rzadko gdy gen moe sobie zapewni (samolubnie)
przetrwanie, skaniajc organizm do zachowa altruistycznych. Dzi takie sytuacje s ju do dobrze
zbadane i oglnie dzielimy je na dwie kategorie. Po pierwsze gen, ktry programuje organizm tak, by
faworyzowa swoich genetycznych kuzynw, ma, statystycznie rzecz biorc, spore szanse na odniesienie
z takiego zachowania prywatnych" korzyci w postaci dodatkowych kopii. Czsto wystpowania
takiego genu w puli genowej moe wzrasta a do momentu, gdy altruizm krewniaczy" stanie si norm.
Bycie dobrym dla wasnych dzieci to oczywisty przykad takiego zachowania, ale dalece nie jedyny
Pszczoy, osy, mrwki, termity i (cho w nieco mniejszym stopniu) niektre krgowce, w tym midzy
innymi golce, surykatki i dziciury odziowe, tworz spoecznoci, w ktrych starsze rodzestwo
opiekuje si modszym (z ktrym zapewne ma wsplne geny odpowiedzialne za te zachowania
opiekucze). Mj wybitny, nieyjcy ju niestety kolega, W.D. Hamilton, udowodni zreszt, e oglnie
u zwierzt wystpuje skonno do opiekowania si, obrony, dzielenia si zasobami, ostrzegania o
niebezpieczestwie czyli do zachowa altruistycznych wobec bliskich krewnych, a wszystko to z
powodu, e u krewnych z duym prawdopodobiestwem wystpuj te same geny.
Inny typ altruizmu, dla ktrego istnieje oczywiste darwinowskie wyjanienie, to altruizm wzajemny
(rka rk myje"). T teori jako pierwszy wprowadzi do biologii ewolucyjnej Robert Trivers i czsto
wyraa siej w matematycznym jzyku teorii gier. Altruizm wzajemny nie opiera si na wsplnocie
genw. Dziaa doskonale (moe nawet lepiej) midzy przedstawicielami bardzo rnych gatunkw
wtedy czsto mwimy o symbiozie. Podobna zasada rzdzi kad form handlu i wymiany rwnie
midzy ludmi. Myliwy potrzebuje wczni, a kowal misa pomys wymiany sam si w tym
momencie nasuwa. Pszczoa potrzebuje nektaru, kwiat za zapyleniakwiaty nie potrafi lata, pac
wic pszczoom nektarow walut za wynajcie ich skrzyde. Miodowody potrafi odnale ul, ale nie
potrafi si do niego wama. Miodoery to akurat potrafi wietnie, ale brak skrzyde nieco utrudnia im
odnalezienie ula. I dlatego miodowody prowadz miodoery (a czasem te ludzi) do ula, sygnalizujc
jego pooenie za pomoc specjalnego wabicego lotu, nieuywanego w adnych innych okolicznociach.
Obie strony dostaj to, czego potrzebuj. Samorodek moe by ukryty pod wielkim gazem, zbyt cikim
dla znalazcy. Potrzebuje on wwczas pomocy innych poszukiwaczy, cho bdzie musia podzieli si z
nimi znaleziskiem, ale bez nich sam te nic by nie mia. wiat natury peen jest takich wzajemnie
korzystnych relacjibawoy i bkojady, kolibry i pewne gatunki kwiatw z rodziny Erythrina
flabelliformis, graniki i wargatki sanitarniki, krowy i mikroorganizmy zyjce w ich odkach. Wzajemny
altruizm dziaa, gdy mamy do czynienia z wyran asymetri potrzeb i/lub moliwoci ich zaspokojenia.
Dlatego tak dobrze si sprawdza we wsppracy midzygatunkowej, tu bowiem asymetria bywa
wyjtkowo dua.
Wrd ludzi skrypty dune i gotwka stay si narzdziami, ktre pozwalaj na odroczenie
zapaty" za przysug. Strony transakcji nie musz wymienia si dobrami (usugami) w tym samym
momencie, dug moe zosta spacony w przyszoci lub nawet wymieniony na inne dugi. Przynajmniej
o ile mi wiadomo, aden gatunek zwierzt (poza ludmi) w warunkach naturalnych nie posuguje si
niczym, co mona by uzna za ekwiwalent pienidzy. Tyle e analogiczn funkcj moe peni pami
na przykad nietoperze licionosy (zwane te wampirami olbrzymimi i pseudowampirami) szybko ucz
si, na kim ze stada mona polega, e zwrci dug (w zwymiotowanej krwi), a kto oszukuje. Dobr
naturalny faworyzuje geny wytwarzajce u jednostek (w sytuacji asymetrii potrzeb i moliwoci)
skonno do oddawania przysug, gdy jest to moliwe, i proszenia o przysugi, gdy maj tak potrzeb.
Dobr faworyzuje te skonno do pamitania o zobowizaniach i urazach, do podtrzymywania
uczciwych relacji wymiany i karania oszustw, ktrzy bior, a nie spacaj dugw, gdy przyjdzie ich
kolej. Oszuci bowiem zawsze si pojawiaj i stabilne rozwizania problemw z zakresu teorii gier
zwizanych z mechanizmem wzajemnego altruizmu zawsze obejmuj element karania ich. Matematyczna
teoria gier wskazuje dwie szerokie klasy takich stabilnych strategii. Pierwsza z nich to zawsze bd
zoliwy" ; to strategia stabilna, kiedy wszyscy oszukuj i pojedyncza uprzejma jednostka nie miaaby
adnych szans, zachowujc si lepiej. Jest jednak te druga stabilna strategia (stabilna" w tym kontekcie
oznacza, e jeli czsto jej wystpowania w populacji przekroczy pewien krytyczny prg, adna inna
nie jest skuteczniejsza). To strategia, ktr streci by mona nastpujco: Zacznij od bycia miym i
pozwl innym na dobrodziejstwo wtpliwoci. Potem odpacaj dobrem za dobro, lecz zawsze karz ze
uczynki". W jzyku teorii gier ta strategia (a raczej caa rodzina pokrewnych strategii) nazywa si
strategi wet-za-wet (Tit-for-Tat). W okrelonych warunkach jest [ to strategia ewolucyjnie stabilna, co

oznacza, e w populacji zdominowanej przez osobniki j stosujce osobnik posugujcy si inn strategi
(obojtne, czy wyjtkowo uprzejmy, czy wyjtkowo egoistyczny) bdzie radzi sobie gorzej od
pozostaych. Strategia ta wystpuje w wielu wariantach, ktrych efektywno zmienia si zalenie od
okolicznoci.
Jak wic widzimy, pokrewiestwo i norma wzajemnoci to dwa filary altruizmu w darwinowskim
wiecie, na tych filarach jednak nadbudowane s pewne dodatkowe struktury. Zwaszcza w ludzkich
spoecznociach posugujcych si jzykiem (i plotk!) istotna jest reputacja. Kto moe mie opini
czowieka dobrego i szczodrego, kto inny osoby niegodnej zaufania, gdy kamie i nie wywizuje si
z umw. Jeszcze o innym mwi si, e jest szczodry wobec tych, ktrym ufa, ale bezwzgldnie karze
kamcw. W najprostszej wersji teoria wzajemnego altruizmu gosi, e zwierzta (wszystkich gatunkw)
konstruuj swoje zachowania na podstawie niewiadomej reprezentacji takich wanie cech u
potencjalnych partnerw. W ludzkich spoeczestwach jako dodatkowe narzdzie suce do
rozpowszechniania informacji o innych wykorzystywany jest jzyk, najczciej poprzez plotki. Nie
musiae osobicie sta si ofiar skpstwa X-a, ktry uciek z baru, gdy przysza jego kolej na stawianie
kolejki. Wystarczy, e dotara do ciebie taka plotka, jaka to z X-a kutwa (gorzej, gdy Y, od ktrego to
syszae, ma opini niepoprawnego plotkarza). W kadym razie reputacja jest wana, a biologowie mog
nie wtpi, e darwinowsk warto dla przetrwania jednostki ma nie tylko sama konsekwencja w
realizacji skutecznej odwetowej" strategii, ale i zdobycie odpowiedniej opinii. (Matt Ridley w ksice O
pochodzeniu cnoty przeprowadza bardzo interesujcy wykad darwinowskiej moralnoci, zwaszcza
rozdziay powicone reputacji godne s polecenia.99*)
Dwaj uczeni, norwesko-amerykaski ekonomista Thorstein Veblen i izraelski biolog Amotz Zahavi,
zupenie niezalenie od siebie rozszerzyli rozwaania nad ewolucj moralnoci o pewien fascynujcy
aspekt. Ot altruizm mona traktowa jako reklam", sygna dominacji i wyszej pozycji.
Antropologowie posuguj si czasem w tym kontekcie okreleniem efekt potlaczu". Potlacz to element
tradycji niektrych plemion pnocnoamerykaskich Indian zamieszkujcych wybrzee Pacyfiku;
obyczaj, w ramach ktrego wodzowie plemion rywalizuj ze sob, urzdzajc rujnujce uczty, co w
kracowych przypadkach trwa, a przegrane plemi zostaje kompletnie pozbawione rodkw do ycia,
zwycizca za jest w niewiele lepszej kondycji. Teoria ostentacyjnej konsumpcji" Veblena szybko
zyskaa wielk popularno, lecz prace Zahaviego dugo pozostaway niedocenione przez biologw.
Dopiero, gdy potwierdziy je doskonae modele matematyczne teoretyka Alana Grafena, przyznano, e
stanowi one ewolucyjn ilustracj efektu potlaczu. Zahavi bada zachowania ptakw z gatunku
Turdoides squamiceps, ktre yj w niewielkich grupach i wsplnie szukaj poywienia. Jak wiele
nieduych ptakw, tak i T. squamiceps na niebezpieczestwo reaguj ostrzegawczym okrzykiem, ale poza
tym obdarowuj si jedzeniem. Zgodnie ze standardowym darwinowskim wyjanieniem naleaoby w
tym altruistycznym zachowaniu doszukiwa si bd to wizi pokrewiestwa, bd realizacji zasady
wzajemnoci, pytanie brzmi zatem, czy T. squamiceps karmi wspplemieca" bo spodziewa si, e sam
od niego wkrtce co otrzyma, czy moe po prostu dba o bliskiego krewnego. Zahavi zdecydowanie
odrzuci t alternatyw i wykaza, e u tych ptakw to osobnik dominujcy karmi podporzdkowanych,
co pozwala mu utrzyma dominacj. W antropomorfizujcym jzyku (ktrym zreszt sam Zahavi chtnie
si posuguje) dominujcy ptak mwi co w stylu: ,Patrz, o ile wyej od ciebie stoj. Mog sobie nawet
pozwoli na to, eby odda ci jedzenie!", albo, w innych okolicznociach: Patrz, o ile jestem lepszy. Sta
mnie na to, by naraa si na atak jastrzbia, tylko dlatego, e stoj tu, na najwyszej gazi, by ostrzec
reszt stada, jeli wrg si zbliy!". Obserwacje Zahaviego i jego wsppracownikw dowodz, e ptaki
bardzo silnie rywalizuj o to, ktry z nich peni bdzie funkcj wartownika. Badacze wielokrotnie
obserwowali te prby osobnikw podporzdkowanych wrczenia jedzenia dominujcemu oraz
gwatowne i nieprzychylne reakcje, z jakimi prby te si spotykay. Sednem teorii Zahaviego jest teza, e
sygnay wyszej pozycji w hierarchii s uwiarygodniane, jeli cz si z wysokimi kosztami. Tylko
osobnik rzeczywicie zajmujcy wyszy szczebel w hierarchii moe sobie pozwoli na oznajmianie"
tego faktu za pomoc kosztownych darw. Jednostki kupuj sukces (na przykad atrakcyjniejsz
99

* Znaczenie reputacji nie ogranicza si do gatunku ludzkiego. Niedawno udao si wykaza, e w tych kategoriach mona te
analizowa klasyczny przykad wzajemnego altruizmu ze wiata zwierzt, czyli symbiotyczn relacj midzy maymi sanitarnikami a ich
wielkimi rybimi klientami. Ot (przyzna trzeba, e eksperyment by genialnie zaplanowany) okazao si, jeli przyszli usugobiorcy" mogli
obserwowa Labroides dimidiatus przy pracy, to te, ktre rzetelnie przykaday si do pracy, byy chtniej wybierane przy najbliszej moliwej
sposobnoci niz ich potencjalni konkurenci. (Por.: R. Bshary, A.S. Grutter, Image scoring and cooperation in a cleaner fish mutualism, Nature"
441, 22 czerwca 2006, 975-978.)

partnerk lub partnera) pacc" kosztownymi pokazami wasnej wyszoci, w tym ostentacyjnej
szczodroci i ryzyka podejmowanego na oczach wszystkich.
Znamy ju zatem cztery dobre darwinowskie powody, by w relacjach midzy jednostkami
dominoway altruizm, szczodro i moralno". Po pierwsze pokrewiestwo, po drugie wzajemno
(odwzajemnianie przysug i robienie przysug w oczekiwaniu" rewanu). Z tym zwizany Jest powd
trzeci, czyli darwinowskie korzyci z dobrej reputacji. Po czwarte wreszcie o ile teoria Zahaviego jest
prawdziwa ostentacyjna szczodro przynosi dodatkowe korzyci, bo zaatwia jednostce naprawd
dobr promocj.
Przez wikszo czasu ludzie yli w warunkach, w ktrych dobr naturalny silnie faworyzowa
ewolucj wszystkich tych czterech typw altruizmu. Naszym rodowiskiem spoecznym byy mae osady
(a wczeniej jeszcze nieliczne, wczce si bandy, jak u wspczesnych szympansw), w zasadzie
odizolowane od ssiednich osad (czy okolicznych band). Wikszo czonkw twojej bandy bya z tob
spokrewniona i to na pewno bliej ni z czonkami innych band to bardzo sprzyja wyksztaceniu si
altruizmu krewniaczego. Nawet jeli nie wizaa was wsplna krew, zwykle przez cae ycie natykae si
wci na tych samych ludzi to idealne warunki do ewolucji wzajemnego altruizmu. Rwnie mocno
sytuacja ta umacniaa konieczno stara o dobr reputacj i ostentacyjnej szczodroci. Kady z osobna i
wszystkie razem czynniki te sprawiay, e u wczesnych ludzi skonno do zachowa altruistycznych
bya faworyzowana przez dobr naturalny. To zarazem tumaczy, dlaczego nasi przodkowie byli dobrzy
dla czonkw wasnej grupy, ale zupenie inaczej tu mona by mwi wrcz o ksenofobii traktowali
ludzi z innych grup. Pojawia si jednak w tym momencie pytanie dlaczego dzi, gdy przynajmniej
wikszo z nas yje w wielkich miastach i nie jestemy ju otoczeni wycznie przez krewnych, a
zdecydowanej czci tych, z ktrymi si stykamy, nigdy w yciu nie zobaczymy po raz drugi, nadal
jestemy dla siebie dobrzy, a czasem nawet jestemy dobrzy rwnie dla ludzi, ktrzy niemal na pewno
nie nale do naszej grupy"?
Naley jednak zawsze pamita, w jakim zakresie dziaa dobr naturalny. Dobr nie faworyzuje
ewolucji wiadomej wiedzy o tym, co jest dobre dla naszych genw. wiadomo staa si zjawiskiem
zrozumiaym na poziomie poznawczym dopiero w XX wieku, ale nawet teraz zrozumienie to ogranicza
si do wskiego grona specjalistw-naukowcw. Dobr faworyzuje rne zdroworozsdkowe reguy,
ktre w praktyce sprawiaj, e geny odpowiedzialne za ich wyksztacenie odnosz sukces. Ze zdrowym
rozsdkiem za, jak wiemy, bywa rnie czasem prowadzi na manowce. W ptasim mdku na
przykad moe dziaa regua: Rozejrzyj si za wrzeszczcym malcem w swoim gniedzie, a jak go
znajdziesz, wrzu mu jedzonko do rozwartego, czerwonego dziobka". Zasadniczo, postpujc zgodnie z
t regu, ptak dziaa na rzecz budujcych j genw, poniewa mae wrzeszczce stworki w ptasim
gniedzie to zwykle jego potomkowie. Regua zawodzi jednak, gdy w gniedzie znajdzie si cudze
dziecko, ktr to prawidowo doskonale nauczyy si wykorzystywa kukuki. Czy zatem nasze dobre
uczynki to konsekwencja pomyek wynikajcych ze stosowania zdroworozsdkowych regu, swoisty
odpowiednik pomyki trzcinniczka, ktrego instynkt rodzicielski realizuje si w karmieniu modej
kukuki? Moe nawet lepsz analogi w tym momencie byaby ludzka skonno (popd prawie) do
adoptowania cudzych dzieci (oczywicie, uywajc w tym kontekcie okrelenia pomyka", mam na
myli wycznie pomyk w rozumieniu stricte ewolucyjnym; w adnym wypadku prosz nie imputowa
mi nieprzychylnego stosunku do takich zachowa).
Jeli mwi tu o pomykach" lub produktach ubocznych", to po to, by wyjani mechanizm
dziaania ewolucji. W dawnych, dawnych czasach, gdy ylimy jak szympansy w niewielkich
grupach, dobr naturalny zaprogramowa w naszych mzgach popdy altruistyczne czy ksenofobiczne,
tak samo jak zaprogramowa w nich gd i podanie seksualne. Wyobramy sobie, e dzisiaj jaka
inteligentna para siga do Darwina i dowiaduje si, e ostateczn przyczyn podania, jakie do siebie
czuj, jest prokreacja. Ona (albo on) stosuje jednak odpowiednie rodki i oboje wiedz, e do
zapodnienia nie moe doj. Czy wiedza o ewolucyjnych korzeniach dzy moe osabi pocig, jaki do
siebie czuj? Podanie jest podaniem i sia, z jak dziaa na ludzkie umysy, jest niezalena od
darwinowskich czynnikw, ktre je uksztatoway. To potny popd zupenie autonomiczny wobec
kreujcych go gbokich mechanizmw.
Moim zdaniem to samo powiedzie mona o popdach, ktre pchaj nas do czynienia dobra do

altruizmu, empatii, szczodroci, wspczucia. Nasi odlegli przodkowie mieli powody (i sposobno) by
zachowywa si altruistycznie tylko wobec krewnych i ludzi, ktrzy mogli im si odwzajemni. Dzi to
ograniczenie ju nie istnieje, ale zdroworozsdkowa regua pozostaa. Te motywy dziaaj podobnie jak
podanie. Bo w sumiedlaczego nie?! Przecie nie bardziej pomagamy sobie, czujc wspczucie dla
jakiego rozpaczajcego nieszcznika (ktry nie jest z nami spokrewniony, ani nie ma adnych szans
zrewanowa si), ni czujc podanie wobec jakiego osobnika pci przeciwnej (ktry moe by
bezpodny albo z innych wzgldw niezdolny do rozmnaania). Oba te zachowania mona uzna za
pomyki wspaniae, bogosawione darwinowskie pomyki.
I niech nikt nie prbuje nawet przez moment myle, e taka darwinizacja" to prba ponienia,
pomniejszenia czy uproszczenia najszlachetniejszych emocji, wspczucia czy wielkodusznoci; ani
podania. Wszak to podanie wanie, przepuszczone przez filtr jzyka, dao nam wspania poezj i
wielkie dziea dramatyczne, od wierszy miosnych Johna Donne'a po Romea i Juli. Tak samo si dzieje
przy pomykowym" przekierowaniu naszego wspczucia, pierwotnie okazywanego jedynie krewnym.
Wyrwane z kontekstu miosierdzie dla dunika zdaje si przecie zachowaniem rwnie
niedarwinowskim, jak przysposobienie cudzego dziecka (a przynajmniej moe by tak traktowane):
Do miosierdzia nie mona przymusi: Ono opada jak ciepy deszcz z nieba100*.

Podanie seksualne jest si napdow wielkiej czci ludzkich ambicji i czynw i w wielu
wypadkach w darwinowskim tego sowa znaczeniu jest ono pomyk. A jeli co tak dobrze sprawdza si
przy podaniu, to dlaczego nie moe wyjania rwnie innych naszych dz" wspaniaomylnoci i
wspczucia, na przykad; wszystkie one stanowi konsekwencje tego, jak ylimy w dawnych czasach.
Wtedy to dobr naturalny sprawi, e odpowiednie mechanizmy zostay wprogramowane w nasze mzgi.
Te mechanizmy, czyli zdroworozsdkowe reguy, nadal maj na nas wpyw, cho w nowym rodowisku
pierwotne powody ich faworyzowania przestay ju mie znaczenie.
Wyksztacone u przodkw zdroworozsdkowe reguy wci decyduj o naszych zachowaniach, cho
oczywicie nie jest to determinizm w stylu kalwinowskiej predestynacji, lecz wpyw cywilizacji,
przefiltrowany przez literatur, obyczaje, prawo i tradycje i rzecz jasna religi. Tak samo jak
prymitywny mechanizm seksualnej dzy cywilizacja przekada na sceny miosne Romea i Julii, tak
prymitywne reguy wendety i walk my-oni staj si bitwami Kapuletw z Montekimi, a pierwotny
altruizm i empatia prowadz do jake pouczajcych dla nas scen finaowych szekspirowskiego dramatu.
KORZENIE MORALNOCI STUDIUM PRZYPADKU
Jeeli nasze poczucie moralne jest podobnie jak podanie seksualne zakorzenione w
ewolucyjnej przeszoci gatunku ludzkiego znacznie poprzedzajcej wszelkie religie, mona oczekiwa,
e da si to wykaza eksperymentalnie, badajc ludzkie umysy i poszukujc w nich moralnych
powszechnikw, wystpujcych niezalenie od jakichkolwiek geograficznych czy kulturowych (i rzecz
jasna religijnych) barier. Filozofowie moralnoci od dawna zadawali sobie podobne pytania, a Marc
Hauser, biolog z Harvardu, w ksice Mora Minds: How Nature Designed our Universal Sense of Right
and Wrong [Moralne umysy: Jak natura uksztatowaa nasze uniwersalne poczucie dobra i za] w sposb
istotny uzupeni ich mylowe eksperymenty, poddajc hipotetyczne moralne dylematy realnym testom.
Problem z klasycznym mylowym eksperymentem polega na tym, i nie wiadomo, czy rzeczywicie
mwi on cokolwiek o naszym poczuciu dobra i za. Dlatego Hauser poszed dalej ni filozofowie i
zaprzg do pracy statystyk i eksperymenty psychologiczne oraz (midzy innymi) za porednictwem
Internetu przeprowadzi due badania kwestionariuszowe, wszystko, eby dowiedzie si jak najwicej o
poczuciu moralnym realnych ludzi. Z punktu widzenia rozwaa, ktre tu prowadzimy, najciekawsze
wydaje si, e wikszo ludzi rozwizuje podobne dylematy w zbliony sposb, a podobiestwo
podejmowanych przez nich decyzji jest duo wyraniejsze ni zbieno (a nawet umiejtno) ich
uzasadnienia. Tego wanie moglibymy si spodziewa, gdyby poczucie moralne byo wbudowane w
nasze mzgi analogicznie do instynktu pciowego czy lku wysokoci (albo to przykad najbliszy
Hauserowi umiejtno posugiwania si jzykiem; jzyki, wyznawc tego pogldu jest Hauser, mog
bardzo rni si midzy sob, ale istnieje gboka struktura, uniwersalna gramatyka, dziki ktrej mowa
100

* William Shakespeare, Kupiec wenecki, akt IV scena 1, prze. Stanisaw Baraczak, Znak, Krakw 2004 (przyp. tum.).

jest atrybutem wsplnym naszemu gatunkowi). Do szczegw przejdziemy za chwil, na razie natomiast
podkrelmy gwny wniosek z bada Hausera. Ot to, w jaki sposb ludzie rozwizuj dylematy (i testy)
moralne, oraz do powszechna nieumiejtno racjonalnego uzasadnienia dokonanego wyboru w
znacznym stopniu niezalene jest od przekona religijnych (bd ich braku). Gwna teza ksiki
Hausera brzmi zatem (pozwol sobie posuy si jego wasnymi sowami): Istnieje uniwersalna
gramatyka moralna, ktra kieruje naszymi sdami moralnymi. Ta gramatyka to specyficzna waciwo
ludzkiego mzgu, ktra wskutek trwajcej miliony lat ewolucji obja zestaw regu umoliwiajcy nam
tworzenie caej gamy zrnicowanych systemw moralnych. Tak jak w przypadku gbokiej struktury
jzyka, tak i gramatyka moralna oddziauje poniej poziomu wiadomoci".
W swoich eksperymentalnych dylematach moralnych Hauser najczciej posugiwa si rnymi
wariantami opowieci o wagoniku kolejki, ktry wyrwa si spod kontroli i moe doprowadzi do mierci
czowieka lub kilku ludzi. W podstawowej wersji tej historyjki mamy jedn osob, powiedzmy kobiet o
imieniu Denise, ktra, stojc przy zwrotnicy, widzi pdzcy wagonik i musi podj decyzj czy
skierowa wagonik na lepy tor, ratujc w ten sposb ycie piciu osobom, ktre stoj przy torze
gwnym. Dylemat polega na tym, e na bocznicy pracuje robotnik, ktry zginie, jeli wagonik tamtdy
pojedzie. Ale poniewa to jeden czowiek, a jeli dojdzie do tragedii na gwnej linii, zginie picioro,
wikszo ludzi uznaje za moralnie dopuszczalne (o ile nie wrcz konieczne), by Denise przestawia
zwrotnic, doprowadzajc w ten sposb do mierci jednej osoby, a ratujc pi ywotw (oczywicie nie
uwzgldniamy hipotetycznej sytuacji, i w nieszcznik to Beethoven albo bliski krewny Denise).
Modyfikujc szczegy tej historyjki, moemy stawia przed uczestnikami naszego mylowego
eksperymentu coraz bardziej zoliwe wyzwania moralne. Co na przykad trzeba zrobi, jeli rozpdzony
wagonik mona zatrzyma, zrzucajc co cikiego na tory? To proste jak najszybciej trzeba drog
zatarasowa! Ale co, jeli jedyn cik rzecz" w okolicy jest pewien bardzo tusty mczyzna, ktry,
oparty o barierk, stoi sobie na kadce przebiegajcej nad torami i kontempluje zachd Soca. Wikszo
pytanych uznaa, e w tej sytuacji zrzucenie na tory miego grubaska byoby niemoralne, a przecie to
sytuacja praktycznie analogiczna do wyboru, przed ktrym stana Denise, gdy, przestawiajc zwrotnic,
ocalia piciu ludzi. Wikszo z nas ma jednak silne intuicyjne przekonanie, e te dwa przypadki
gboko si od siebie rni, cho nie potrafimy wyartykuowa dlaczego.
Spychanie grubaska z kadki przypomina inny rozpatrywany przez Hausera dylemat. Tym razem
rzecz dzieje" si w szpitalu. Piciu pacjentw oczekuje w nim na ratujc ycie operacj, kady z nich ma
szanse tylko wtedy jeli znajdzie si dawca jakiego organu. Kady potrzebuje' innego, lekarze jednak
nie zdoali znale dawcy dla nikogo. W pewnej chwili chirurg dostrzega w poczekalni zu penie
zdrowego osobnika, wyglda na to, e wszystkie organy ma w wietnym stanie i nadajce si do
transplantacji. W tym przypadku jednak w praktyce nikt nie powie e moralne byoby zabicie tego
czowieka, by ratowa pozosta pitk.
Tym, co czy te rne dylematy, jest podzielana przez wikszo z nas intuicja, e niewinny
wiadek nie moe by wbrew wasnej woli wczany w trudne sytuacje i powicany dla dobra innych. T
zasad wyrazi ju Immanuel Kant, gdy napisa, e rozumna istota nigdy nie moe by niewiadomie
uyta jako rodek do celu, nawet jeli tym celem jest dobro innych. W tym wietle rnica midzy
przypadkiem tuciocha na kadce nad torami (czy czowieka z poczekalni) a problemem Denise, czy
skierowa wagonik na bocznic, jest oczywista. To czowieka musielibymy zrzuci na tory, eby
zatrzyma wagonik, to za oczywiste pogwacenie kantowskiego nakazu. Robotnik pracujcy na bocznicy
nie zosta bezporednio wykorzystany do ocalenia ycia pitce jadcej w rozpdzonym wagoniku; my
posuylimy si bocznic, a on po prostu mia tego pecha, e znalaz si tam w nieodpowiednim czasie.
C jednak dzieje si takiego, e takie rozumowanie jest dla nas wystarczajcym usprawiedliwieniem?
Kant mwi o pewnikach moralnych, Hauser o mechanizmach wbudowanych przez ewolucj w nasze
mzgi.
Hipotetyczne sytuacje zwizane z rozpdzonym wagonem mona rozwija na wiele sposobw,
czynic moralny dylemat, jaki rozstrzygn musi uczestnik badania, jeszcze bardziej zawiym. Hauser
porwnuje na przykad ze sob wybr, jakiego dokona musz dwie osoby, powiedzmy Ned i Oscar.
Znw mamy rozpdzony wagon i tory. Ned stoi przy torach, tyle e odmiennie ni Denise nie moe
kierowa wagonu na boczny tor, a jedynie na mijank, ktra czy si z gwnym torem tu przed
miejscem, gdzie stoi pi niczego si niespodziewajcych osb. Samo przestawienie zwrotnicy nic by nie

pomogo, i tak zginliby pod koami. Jednak po mijance przechodzi wanie jaki mczyzna,
wystarczajco gruby i ciki, by wagonik si zatrzyma, jeli na niego wpadnie. Czy Ned powinien
przestawi zwrotnic? Intuicyjnie wikszo ludzi uznaje, e nie. No tak, tylko czym rni si dylemat
Neda od dylematu Denise. Prawdopodobnie wikszo z nas, znw, intuicyjnie kieruje si kantowskim
imperatywem Denise musi sprawi, by wagon nie rozjecha piciu ludzi, i kieruje go na bocznic.
Pracujcy tam robotnik to niemoliwa do uniknicia w przypadku konfliktw ofiara wrd ludnoci
cywilnej", by posuy si urocz Rumsfeldowsk 101* fraz. Ten czowiek nie zosta dosownie uyty
przez Denise. Ned tymczasem rzeczywicie musi posuy si opasym spacerowiczem, by zatrzyma
wagon. Wikszo ludzi intuicyjnie dostrzega, e to zasadnicza rnica, Kant przemyla j dogbnie i
uczyni z niej element swego systemu filozoficznego.
Rnic t moemy dokadniej przeledzi na przykadzie kolejnego hipotetycznego dylematu.
Zamy, e tym razem rozpdzony wagon pierwszy dostrzeg Oskar. Miejsce to samo, wic tu obok
mamy mijank. Sytuacja taka sama, jak w przypadku Neda, tyle e tym razem tory mijanki zastawione s
cik elazn zapor. Oczywiste, e Oskar bez wahania powinien przestawi zwrotnic. Niestety na
zaporze przysiad jaki turysta, ktry na pewno zginie, jeli uderzy w ni rozpdzony wagon (tak samo,
jak zginie gruby mczyzna z poprzedniego przykadu). Rnica polega na tym, e tym razem ofiara nie
posuya do zatrzymania wagonu, to przypadkowa ofiara", tak jak w dylemacie Denise. Podobnie jak
Hauser i tak samo jak wikszo badanych przez niego ludzi uwaam, e Oskar ma prawo
przestawi zwrotnic, Ned nie. Trudno byoby mi jednak szczegowo ten sd uzasadni. Zdaniem
Hausera takie moralne intuicje nie s zwykle efektem starannych przemyle, to co, co si bardziej
czuje, ni wie to nasze ewolucyjne dziedzictwo.
Hauser dokona te interesujcej wyprawy w wiat antropologii. Wraz ze swymi
wsppracownikami przeprojektowa nieco swoje eksperymenty i wykorzysta je w badaniach nad ludem
Kuna, niewielkim plemieniem z Ameryki rodkowej, yjcym praktycznie bez kontaktu z biaymi (i bez
sformalizowanego systemu wierze). Badacze zmienili wagonik i tory na krokodyla i kanu oraz jeszcze
kilka szczegw tak, by dylematy byy zrozumiae dla Kuna. Moralne wybory byy z grubsza takie same.
Jednym z najwaniejszych pyta, jakie rozwaa Hauser w swojej ksice, byo, czy moralne
intuicje ludzi religijnych rni si od intuicji ateistw jeeli nasz moralno czerpiemy z religii, tak
przecie powinno by. Ot wiele wskazuje, e nie. Hauser (wsplnie ze znanym etykiem Peterem
Singerem87) skoncentrowali si na trzech hipotetycznych sytuacjach dylematu moralnego i porwnali,
jakie postpowanie uznaj w nich za waciwe ateici i wierzcy. Uczestnicy badania zostali poproszeni,
by oceni, czy dane zachowanie w konkretnej sytuacji jest (moralnie) obligatoryjne", dopuszczalne"
czy niedopuszczalne". Trzy dylematy, ktre im przedstawiono, to:
1. Dylemat Denise. Dziewidziesit procent badanych uznao, e w tej sytuacji mona, eby
uratowa ycie piciu osb, powici jedn.
2. Widzisz dziecko tonce w sadzawce. W pobliu nie ma nikogo innego. Moesz je uratowa, ale

twoje ubranie bdzie nieodwoalnie zniszczone. Dziewidziesit siedem procent badanych nie
miao wtpliwoci trzeba ratowa dziecko (szokujce, e a dla 3% spodnie okazay si
waniejsze). 3. Dylemat szpitalny (opisany powyej). Dziewidziesit siedem procent badanych
stwierdzio, e moralnie niedopuszczalne jest zapanie w poczekalni szpitala kogo zdrowego, bo
jego organy mog uratowa ycie piciu chorych. Najwaniejszy wniosek z bada Hauser a i
Singera by za taki, e nie udao si wykaza adnych statystycznie istotnych rnic midzy
wierzcymi a ateistami, jeli chodzi o oceny moralne. Ten rezultat wydaje si potwierdza (dalece
nie tylko moje) przekonanie, e nie potrzebujemy Boga, by czyni dobrze (ani by czyni le).
DLACZEGO BY DOBRYM, JELI NIE MA BOGA
Przyzna trzeba, e w tej postaci jest to pytanie wyjtkowo nikczemne. Kiedy sysz je od jakiego
religijnego czowieka (a wielu wierzcych mi je zadaje), a cinie mi si na usta, by odpowiedzie mniej
101

na ktrej:

* Donald Rumsfeld byy sekretarz obrony USA. Cytat o niemoliwych do uniknicia ofiarach..." pochodzi z konferencji prasowej,
Rumsfeld by atakowany za tysice cywilnych ofiar amerykaskiej interwencji w Iranie (przyp. tum.).

wicej tak: Czy rzeczywicie chcesz powiedzie, e jedynym powodem, dla ktrego starasz si
postpowa przyzwoicie, jest pragnienie zyskania boskiej aprobaty lub nagrody i uniknicia jego
niezadowolenia i kary? Przecie to nie jest adna moralno! To zwyke kunktatorstwo, lizusostwo
czystej wody. I co, patrzysz si przez rami, by sprawdzi, czy z nieba nie ledzi ci wielka kamera? A
moe masz w gowie taki may podsuch, ktry ledzi kady twj ruch, a nawet myl?". Einstein
powiedzia kiedy: Gdyby ludzie byli dobrzy tylko ze strachu przed kar albo w nadziei uzyskania
nagrody, byoby to bardzo przykre". Michael Shermer w The Science of Good and Evil okrela taki
argument mianem kocz dyskusj" jeeli kto sdzi, e gdyby nie byo Boga kradby, gwaci i
mordowa" uwaa si za osob niemoraln, a od ludzi niemoralnych lepiej trzyma si jak najdalej". Z
drugiej strony, dodaje Shermer, jeeli kto uznaje, e nadal czyniby dobrze, nawet gdyby zdjto z niego
stay boski nadzr, to do istotnie podwaa to jego przekonanie, e Bg jest niezbdny do bycia dobrym.
Osobicie podejrzewam zreszt, e wielu ludzi religijnych szczerze wierzy, i to wanie religia motywuje
ich do dobrych uczynkw (dotyczy to zwaszcza wyznawcw tych Kociow, ktre eksploatuj przede
wszystkim poczucie winy swoich wyznawcw).
Mam jednak wraenie, i teza, jakoby zniknicie Boga z naszego wiata uczynio raptem wszystkich
bezdusznymi, egoistycznymi hedonistami, a z powierzchni Ziemi odeszyby miosierdzie, czuo i
wielkoduszno wszystko, co zasuguje na miano dobra to przejaw wyjtkowo maego szacunku
dla samego siebie. Powszechnie do panuje przekonanie, i gosicielem tego pogldu by Fiodor
Dostojewski, a to zapewne z powodu takiej oto wypowiedzi Iwana Karamazowa, ktry:
[...] w toku dyskusji oznajmi uroczycie, e nie ma stanowczo na caym wiecie nic takiego, co by
zniewalao ludzi do kochania bliskich, e w ogle nie ma takiego prawa natury, eby czowiek kocha ludzko, i e
jeeli jest i bya dotychczas jaka mio na ziemi, to nie wskutek prawa natury, lecz jedynie dziki temu, e ludzie
wierzyli w niemiertelno duszy. Iwan Fiedorowicz doda przy tym, e wanie na tym polega cae prawo natury,
do wic pozbawi ludzko wiary w niemiertelno duszy, aby natychmiast wygasa mio, a nawet wicej
wszelka sia ywotna przeduajca ycie na wiecie. To nie wszystko: wwczas nic ju nie bdzie niemoralne,
wszystko bdzie dozwolone, nawet ludoerstwo. I nie poprzestajc na tym, Iwan Fiedorowicz orzek na
zakoczenie, e dla wszystkich poszczeglnych ludzi, takich jak my na przykad, ktrzy nie wierz ani w Boga, ani
w niemiertelno duszy, prawo moralne przyrody powinno si natychmiast sta przeciwiestwem poprzedniego
prawa religijnego, e zatem egoizm posunity do zbrodni powinien by nie tylko dozwolony czowiekowi, ale i
uznany za niezbdne, najrozsdniejsze i omal nie najszlachetniejsze wyjcie w jego sytuacji 102*
Moe to troch naiwne z mojej strony, ale blisza mi jest nieco mniej cyniczna wizja natury ludzkiej
ni ta, ktr prezentuje jeden z braci Karamazow. Czy naprawd potrzebujemy nadzoruboskiego lub
wzajemnegoby powstrzyma si od czynw egoistycznych i kryminalnych? Bardzo chciabym
wierzy, e ja tego nie potrzebuj (ani Ty, drogi czytelniku). Bymy jednak tych chci nie brali za
pewniki, przytocz (za The Blank Slate) opowie Stevena Pinkera o tym, co wydarzyo si w Montrealu,
kiedy zastrajkowaa policja:
Dziao si to w romantycznych latach 60., w pokojowo nastawionej (i dumnej z tego!) Kanadzie. Byem wtedy
nastolatkiem i gorco wierzyem w Bakuninowski anarchizm. miaem si z moich rodzicw, gdy prbowali mi
tumaczy, e jeli rzd kiedykolwiek sprbowaby si rozbroi, wybuchoby pieko. Rzeczywisto zaoferowaa
nam empiryczny test naszych sprzecznych pogldw17 padziernika 1969 o godzinie smej rano montrealska
policja rozpocza strajk generalny. Pierwszy bank zosta obrabowany o 11.20. Do poudnia wikszo sklepw w
centrum bya ju zamknita (i zupiona). W cigu kolejnych godzin takswkarze podpalili garae firmy zajmujcej
si wynajmem limuzyn, ktra konkurowaa z nimi o pasaerw odwoonych z lotniska, domorosy snajper zastrzeli
funkcjonariusza policji, tum spldrowa kilka hoteli i restauracji, a pewien lekarz zabi wamywacza, na ktrego
natkn si w swoim podmiejskim domu. Bilans dnia to sze obrabowanych bankw, ponad sto rozszabrowanych
sklepw i dwanacie podpale. Do wywozu potuczonego szka ze sklepowych wystaw trzeba byo wynaj
czterdzieci ciarwek, a warto zniszcze grubo przekroczya trzy miliony dolarw, nim wadze zdecydoway si
wezwa wojsko (i, oczywicie, Kanadyjsk Policj Konn), by zaprowadzili porzdek. Moje pogldy polityczne
legy w gruzach...

Moe to efekt Pollyanny, a moe po prostu bardzo chc wierzy, e ludzie byliby dobrzy nawet,
102

* Fiodor Dostojewski, Bracia Karamazow, PIW, Warszawa 1984, s. 87 (w przekadzie angielskim ostatnie zdanie brzmi znacznie
dramatyczniej ni w polskim, mowa tam bowiem o raison d'etre of the human condition", przyp. tum.).

gdyby nie obserwowaa ich i nie pilnowaa policja (ani Pan Bg). Z drugiej jednak strony wikszo
mieszkacw Montrealu to bez wtpienia ludzie wierzcy. Dlaczeg zatem lk przed Bogiem nie
powstrzyma ich, gdy ziemscy policjanci na chwil zeszli ze sceny? Czy strajk montrealskiej policji nie
by przypadkiem dobrym naturalnym eksperymentem weryfikujcym hipotez, jakoby to Bg czyni nas
dobrymi? A moe w cynicznej uwadze H.L. Menckena (Ludzie mwi, e potrzebujemy Boga, kiedy
chc powiedzie, e tak naprawd potrzebujemy policji") kryje si nieco prawdy?
Oczywicie nie wszyscy montrealczycy wykorzystali nieobecno policji w niecnych celach. Bardzo
zreszt ciekawe, czy daoby si zaobserwowa jakkolwiek (choby sab) statystycznie istotn zaleno
midzy skonnoci do upienia sklepw a si (lub brakiem) przekona religijnych. Takich danych
oczywicie nie ma, ale mam pewne podejrzenia. .. Mwi si czasem (co rwnie brzmi do cynicznie),
e nie ma ateistw w okopach. Mam powody(a rwnie pewne dowody, aczkolwiek dalece
niewystarczajce), by sdzi, e w wizieniach te jest niewielu ateistw. Oczywicie nie twierdz, e
ateici s bardziej moralni, ale ju humanizm czyli system etyczny bardzo czsto towarzyszcy
ateizmowi na pewno skania ku zachowaniom moralnym. Moliwe te, e ateizm skorelowany jest z
jakim trzecim czynnikiem (na przykad lepszym wyksztaceniem, wysz inteligencj lub wiksz
intelektualn wraliwoci), ktry przeciwdziaa impulsywnemu angaowaniu si w akty przestpcze. W
kadym razie empiryczne dane nie stanowi poparcia dla popularnego przekonania o zwizku midzy
moralnoci a religijnoci. Oczywicie samo istnienie dodatniej korelacji niczego jeszcze nie dowodzi,
ale dane, ktry przedstawi niedawno Sam Harris w Letter to a Christian Nation, i tak s uderzajce:
Jakkolwiek sympatia dla okrelonej partii politycznej nie jest w Stanach Zjednoczonych dobrym wskanikiem
religijnoci, to wszyscy doskonale wiedz, e czerwone (republikanskie) stany" s czerwone gwnie ze wzgldu
na silne na tych ziemiach wpywy konserwatywnych Kociow chrzecijaskich. Gdyby rzeczywicie istniaa
wyrana zaleno midzy chrzecijaskim konserwatyzmem a zdrowiem spoecznym", moglibymy oczekiwa jej
oznak zwaszcza w tych wanie stanach. Tymczasem jest wrcz przeciwnie. Spord dwudziestu piciu
amerykaskich miast z najniszym wspczynnikiem przestpczoci, 62% to miasta lece w niebieskich"
(demokratycznych) stanach, 38% w stanach czerwonych. Natomiast na dwadziecia pi najniebezpieczniejszych
miast ju 76% ley w stanach czerwonych. Trzy z piciu najniebezpieczniejszych amerykaskich miast znajduj si
w syncym z pobonoci Teksasie. Dwanacie stanw z najwysz liczb wama to stany czerwone, dwadziecia
cztery z dwudziestu dziewiciu stanw z najwiksz liczb kradziey stany czerwone, siedemnacie na
dwadziecia dwa stany z najwysz liczb zabjstw stany czerwone 103*.

Systematyczne badania w pewnym stopniu wspieraj hipotezy, jakie da si wyprowadzi z bada

korelacyjnych. W roku 2005 ukaza si na przykad (w Journal of Religion and Society") artyku
Gregory'ego S. Paula, stanowicy systematyczne podsumowanie bada przeprowadzonych w 17 wysoko
rozwinitych krajach. Wnioski byy do jednoznaczne: wysze wskaniki religijnoci (w tym
praktykowania) koreluj dodatnio z wyszym wspczynnikiem zabjstw, wiksz miertelnoci wrd
modziey, czstszym wystpowaniem chorb przenoszonych drog pciow, czstoci ci u nastolatek
i liczb aborcji. Do sardonicznie skomentowa cay ten nurt bada Dan Dennet w Breaking the Spell:
Nie musz dodawa, e te rezultaty s do uderzajce, zwaszcza w kontekcie jake rozpowszechnionych
przekona o wyszoci moralnej ludzi wierzcych. W obliczu napywajcych danych liczne organizacje religijne
intensywnie inicjuj kolejne projekty badawcze, chcc podway to, co ju wiadomo [...] Jednego moemy by
pewni jeeli istnieje choby najsabszy zwizek midzy zachowaniami moralnymi a przynalenoci do
jakiegokolwiek Kocioa, zaangaowaniem w praktyki religijne lub wiar w ogle, wkrtce na pewno zostanie on
wykryty, gdy wiele instytucji religijnych bardzo chce dzi potwierdzi swoje tradycyjne wierzenia za pomoc
metod naukowych (kiedy nauka potwierdza co, w co wierz, ci ludzie jako uznaj jej zdolno do odnajdywania
prawdy). Kady mijajcy miesic, ktry nie przynosi takich dowodw, podsyca podejrzenia, e moe ich po prostu
nie by.

Kady rozsdny czowiek przyzna, e moralno niewymagajca obecnoci policji to nieco bardziej
prawdziwa moralno ni taka, ktra znika, gdy tylko policja zaczyna strajkowa lub gdy wyczy si
obserwujca nas kamera (niezalenie od tego, czy to kamera policyjna, czy podgld zainstalowany w
niebiesiech). Moe jednak taka interpretacja jake czsto zadawanego pytania Po co by dobrym, jeli
103

* Prosz zwrci uwag, e polityczne konwencje kolorystyczne s w USA dokadnie przeciwne ni na kontynencie europejskim,
gdzie kolor czerwony tradycyjnie kojarzony jest z lewic. (Skoro amerykaski libera w Europie uznany by zosta za socjalist, to co si dziwi
przyp.tum.).

Boga nie ma?" jest nieco cyniczna 104*. Przecie jaki religijny myliciel mgby zaproponowa bardziej,
by tak rzec, moraln jego interpretacj, co w rodzaju: Jeeli nie wierzysz w Boga, to znaczy, e nie
uznajesz istnienia absolutnych standardw moralnych. Nawet przy najlepszych intencjach i najlepszej
woli, jak zdecydujesz wwczas, co jest dobre, a co jest ze. Tylko religia dostarcza takie ostateczne
wyznaczniki. Bez niej to moralno bez kodeksu, moralno na wyczucie. Przecie jeeli moralno
uznalibymy za kwesti osobistego wyboru, to Hitler te mgby powiedzie, e wedug wasnych
zainspirowanych eugenik standardw postpuje moralnie, a kady ateista tylko na mocy osobistego
wyboru mgby jego roszczenia odrzuci i wybra dla siebie inne. Natomiast chrzecijanin, yd czy
muzumanin moe stwierdzi, e istniej absolutne standardy moralne, istnieje zo absolutne, niezalene
od czasu i miejsca, i Hitler by takim zem".
Nawet jeli to prawda, e potrzebujemy Boga, by postpowa moralnie, nie czyni to oczywicie
istnienia Boga bardziej prawdopodobnym, a tylko bardziej podanym (wielu ludzi nie rozumie tej
rnicy). To bya jednak tylko uwaga na marginesie. Mj wyimaginowany religijny etyk nie wspomnia
oczywicie, e ch podlizania si Bogu moe zosta uznana za religijn motywacj dobrych uczynkw.
Chodzio mu raczej o to, e niezalenie od motyww bez Boga nie jestemy w stanie stwierdzi, co
jest dobre. Kady z nas moe jedynie sformuowa wasn definicj dobra i postpowa zgodnie z ni.
Zasady moralne oparte wycznie na religii (w przeciwiestwie do, na przykad, zotej zasady", ktra
czsto towarzyszy systemom religijnym, ale moe by te wyprowadzona z innych rde) to forma
moralnego absolutyzmu. Dobro jest dobrem, a zo zem i nie ma po co babra si w szczegach i
sprawdza, dajmy na to, czy w konkretnej sytuacji kto cierpi, czy nie. Mj hipotetyczny rozmwca
utrzymywaby, e tylko religia dostarcza podstaw, by zadecydowa, co jest dobre.
Niektrzy filozofowie najsynniejszy z nich to oczywicie Kant usiowali wyprowadzi
absolutn moralno ze rde niereligijnych. Immanuel Kant, jakkolwiek sam by czowiekiem
wierzcym (co w jego czasach byo praktycznie nieuniknione 105*), prbowa oprze moralno na
poczuciu obowizku. Sawny imperatyw kategoryczny Kanta mwi tyle: Postpuj zawsze wedug takiej
maksymy, aby mg zarazem chcie, by staa si ona podstaw powszechnego prawodawstwa". Zasad
dziaania kantowskiego imperatywu bardzo adnie ukaza mona na przykadzie kamstwa. Wyobramy
sobie wiat, w ktrym ludzie zwykle kami, gdzie mwienie nieprawdy traktowane jest jako zachowanie
dobre i moralne. Ot w takim wiecie kamstwo bardzo szybko stracioby jakikolwiek sens
warunkiem definicyjnym istnienia kamstwa jest przecie prawda. Jeeli regu moraln nazwiemy
zasad, zgodnie z ktr ludzie powinni postpowa, kamanie nie moe ni by, bowiem jeli wszyscy
zawsze kami, to nic nie ma adnego znaczenia. Inaczej mwic, kamstwo jako regua yciowa jest w
naturalny sposb regu niestabiln. Na tej samej zasadzie egoizm czy cige erowanie na dobrej woli
innych moe by skuteczn strategi dla mnie, jeli jestem osobnikiem skrajnie samolubnym, i moe
nawet sprawia mi satysfakcj. Nie mog jednak pragn, by pasoytowanie stao si powszechn regu
moraln, gdy kogo wwczas sam bym wykorzystywa. Imperatyw kantowski dobrze sprawdza si zatem
przy kamstwach i w kilku jeszcze innych wypadkach, trudno jednak byoby uoglni go na ca sfer
moralnoci. Kant nie wystarczy zatem, by odrzuci twierdzenia mojego hipotetycznego religijnego
polemisty, e rdem absolutnych wartoci moralnych pozostaje zwykle religia. Rozwamy jednak takie
oto pytania: Czy skrcenie cierpie miertelnie chorego czowieka na jego prob zawsze jest zem? Czy
zem jest uprawianie seksu z osob tej samej pci? Czy wolno umierci embrion? S ludzie, ktrzy tak
uwaaj, i przekonania te uznaj za niekwestionowalne, adne argumenty czy dyskusja nie skoni ich do
zmiany zdania. Ten, kto si z nimi nie zgadza, zasuguje na mier (w przenoni oczywicie, nie
dosownie; no, moe za wyjtkiem kilku lekarzy pracujcych w amerykaskich klinikach aborcyjnych
t histori opisz w nastpnym rozdziale).
Na nasze szczcie absolutyzm moralny nie jest jedynym rozwizaniem. Kiedy w gr wchodzi
problem dobra i za, za profesjonalistw w tej dziedzinie uzna naley filozofw moralnoci. Jak zwile
104

* A propos cynizmu H.L. Mencken zdefiniowa kiedy sumienie jako wewntrzny gos ostrzegajcy nas, e kto
moe patrze.
105

* Tak przynajmniej przyjmuje wikszo historykw filozofii. Znany filozof A.C. Grayling w artykule opublikowanym
w New Humanist" (lipiec-sierpie 2006) przekonujco uzasadnia jednak tez przeciwn. Jak twierdzi Grayling, publicznie Kant
w peni akceptowa religijne konwenanse swoich czasw, naprawd by jednak ateist.

to uj Robert Hinde, zgadzaj si oni, i nakazy moralne, cho niekoniecznie bdce dzieem rozumu,
powinny da si przynajmniej rozumowo obroni"89. Istnieje wiele klasyfikacji systemw etycznych, ale
wspczenie za najwaniejszy uznaje si podzia midzy deontologami (do tej szkoy przypisywany jest
Kant) a konsekwencjonalistami (do nich nale te utylitaryci, jak Jeremy Bentham (1742-1832)
chociaby). Kto mgby powiedzie, e deontologia to do zabawne miano dla przekonania, i
moralno polega na przestrzeganiu zasad. Dosownie termin ten tumaczy mona jako nauk o
obowizku", a utworzony zosta od greckiego sowa oznaczajcego to, co obowizujce". Oczywicie
deontologia i moralny absolutyzm to nie to samo, ale na uytek naszych rozwaa o religii moemy na
chwil zawiesi dzielce je rnice. Wane, e absolutyci wierz, i zo i dobro to wartoci absolutne, a
imperatyw czynienia dobra nie wie si w ogle z konsekwencjami czynw. Konsekwencjonalici za,
jak sama nazwa wskazuje, nieco bardziej pragmatycznie przyjmuj, e oceny moralnej jakiegokolwiek
czynu naley dokonywa na podstawie jego konsekwencji. Jedn z wersji konsekwencjonalizmu jest
utylitaryzm, system filozoficzny, za ktrego twrcw uznaje si Benthama, Jamesa Milla (1773-1836) i
jego syna Johna Stuarta Milla (1806-1873). Za najkrtsze podsumowanie utylitaryzmu uznaje si czsto
(niezbyt, niestety, precyzyjne) okrelenie Benthama: zasada jak najwikszego szczcia jak najwikszej
liczby ludzi stanowi winna podstaw moralnoci i prawodawstwa". Absolutyzm moralny niekoniecznie
musi by wyprowadzony z religii, cho oczywicie na innym gruncie jeszcze trudniej broni
nienaruszalnoci pewnych wartoci moralnych. Najlepszym przykadem, jaki przychodzi mi do gowy,
jest patriotyzm. Luis Bunuel, genialny hiszpaski reyser, powiedzia kiedy: Bg i Ojczyzna to
niepokonana para; ten duet ma na koncie wicej krwi i ludzkich nieszcz ni cokolwiek innego".
Doskonale o tym wiedz ci, ktrzy namawiaj ludzi do ochotniczej suby w armii, i dlatego wanie
odwouj si przede wszystkim do patriotyzmu swych nieszczsnych ofiar. Podczas I wojny wiatowej
Angielki wrczay modym mczyznom, ktrzy jeszcze nie zmienili cywilnych ubra na mundury, biae
pira i mobilizoway ich takim oto dwuwierszem:
Oh, we don 't want to lose you, but we think you ought to go, For your King and your country both need you so
106

*.

Ludzie pogardzaj obdektorami, nawet z wrogiego kraju, bo patriotyzm w powszechnym odczuciu

stanowi wanie warto absolutn trudno przecie o bardziej absolutystyczne" z ducha stwierdzenie
ni My country, wright or wrong". A przecie te sowa usprawiedliwiaj zabicie kogokolwiek, kogo
politycy twojej ojczyzny akurat uznaj za wroga. Rozumowanie konsekwencjonalistyczne moe wpywa
na decyzj polityczn i na wojn czy nie ale gdy ju wojna wybuchnie, absolutystyczny
patriotyzm przejmuje rzdy i sprawuje je z moc, ktrej rwna si moe tylko religia. onierz za, ktry
jako wyznawca moralnoci konsekwencjonalistycznej nie zdecyduje si pj na cao, ma spore szanse
na sd wojenny (egzekucja te niewykluczona).
Rozpoczlimy nasze rozwaania o filozofii moralnej od hipotetycznego dialogu z religijnym
apologet, ktry prbowa przekona nas, e bez Boga moralno staje si czym wzgldnym i
arbitralnym. Przekonanie to musi by do powszechne, skoro niezalenie od Kanta i innych
wyrafinowanych filozofw moralnoci (i pozostawiwszy na chwil na boku patriotyczny amok)
rzeczywicie dla wielu ludzi najchtniej akceptowanym rdem moralnoci jest jaka wita ksiga i to
niezalenie od tego, e znaczenie jej przypisywane nie ma zwykle uzasadnienia w jej prawdziwej historii.
Ba dla wszelkich gosicieli prawdy objawionej w Pimie historyczne korzenie (z reguy do
dyskusyjne) ich witej ksigi praktycznie nie maj adnego znaczenia. W kolejnym rozdziale poka, e
ci, ktrzy sw moralno czerpi z Pisma (a przynajmniej tak twierdz), w praktyce wcale tak nie czyni.
I moe bardzo dobrze, z czym po chwili refleksji rwnie oni mogliby si zgodzi.

106

* W lunym przekadzie: Nie chcemy ci straci, lecz kraj jest w potrzebie / twj krl i ojczyzna czekaj na ciebie" (przyp. tum.).

Rozdzia sidmy

DOBRA KSIGA" I ZMIENIAJCY SI DUCH CZASW

Przez polityk wyrnito tysice. Przez religi dziesitki tysicy.
Sean 0'Casey

Kada wita ksiga na dwa sposoby moe by rdem moralnoci i zasad yciowych. Po pierwsze
mog si w niej znale bezporednie instrukcje, takie jak choby Dziesi Przykaza (dzi, jak wiemy,
s one rdem gwatownych wojen kulturowych na przykad na amerykaskiej prowincji). Po drugie
moemy spotka tam przykady Bg lub jaka inna biblijna posta moe suy jako wzorzec
moralny" lub (tu posu si nowomodnym argonem) model kulturowy". W przypadku chrzecijaskiej
Biblii obie te drogi, jeliby wiernie si ich trzyma (okrelenie wiernie" pojawio si w tym kontekcie
nieprzypadkowo, skojarzenie z wiar rwnie), prowadz do systemu etycznego, ktry kady
wspczesny, cywilizowany czowiek, wierzcy czy nie, uzna musi za adne agodniejsze okrelenie
by tu nie pasowao co wyjtkowo ohydnego. Jeli jednak mamy by uczciwi, to naleaoby raczej
stwierdzi, e Biblia, w wikszoci przynajmniej, jest nie tyle za, co po prostu dziwna i niesamowita.
Czego zreszt innego mona by si spodziewa po przypadkowej antologii niepowizanych tekstw,
tworzonych, poprawianych, redagowanych i tumaczonych (oraz udoskonalanych") przez setki
anonimowych autorw, redaktorw i kopistw anonimowych nie tylko dla nas, ale rwnie dla siebie
wzajemnie, co jest zupenie zrozumiae przy dziele powstajcym przez bez maa dziewiset lat90. Ju
sam ten fakt stanowi pewne wyjanienie niektrych biblijnych absurdw. Pech polega na tym, e to ta
wanie dziwaczna ksiga dla rnych religijnych zelotw jest ostatecznym i niepodwaalnym rdem
moralnoci i prawdy yciowej. Ci, ktrzy chc sw moralno wywie literalnie z Biblii, albo nigdy jej
nie czytali, albo nie zrozumieli, co bardzo trafnie zauway biskup John Shelby Spong w The Sins of
Scripture [Grzechy Pisma]. Sam biskup, nawiasem mwic, jest sympatycznym przykadem liberalnego
duchownego o pogldach tak przemylanych, e w zasadzie pokrywaj si one z pogldami wikszoci
ludzi mienicych si dzi chrzecijanami. Brytyjskim odpowiednikiem biskupa Sponga jest Richard
Holloway do niedawna biskup Edynburga, ktry sam siebie okrela mianem powracajcego do zdrowia
chrzecijanina". Kiedy, gdy jeszcze sprawowa swj urzd, odbylimy w Edynburgu publiczn dyskusj
i byo to bez wtpienia jedno z najciekawszych i najbardziej stymulujcych spotka tego typu, w jakich
zdarzyo mi si uczestniczy91.
STARY TESTAMENT
Zacznijmy od Ksigi Rodzaju z tak lubian histori Noego w rzeczywistoci przerbk
babiloskiego mitu o potopie, ktry pojawia si zreszt w wielu innych kulturach. Oczywicie opowie o
zwierztach, ktre parami grzecznie wchodz do arki, jest w pewnym sensie urocza, ale jej mora
mniej. Bogu przestali si podoba ludzie, wic (za wyjtkiem jednej rodziny) potopi wszystkich, a
przypadkowymi ofiarami jego urazy stay si (raczej niewinne) zwierzta.
Ju sysz protest poirytowanych teologw przecie nie wolno Ksigi Rodzaju traktowa
dosownie! Ale wanie o to mi chodzi. Sami wybieramy sobie i decydujemy, w ktry kawaek Biblii
wierzy, a ktry uznawa tylko za symbol bd alegori. Te wybory i decyzje to osobista decyzja,
podobnie jak osobist decyzj ateisty jest, jakim nakazem moralnym niemajcym absolutnego"
umocowania ma si kierowa. Jeli jedno jest moralnoci na wyczucie", drugie te!
W kadym razie mimo dobrych intencji wielu wyrafinowanych teologw przeraajco dua liczba
ludzi odczytuje Pismo w tym mit o Noem dosownie. Sondae Gallupa wskazuj, e czyni tak
niemal dokadnie poowa Amerykanw (i nie tylko. Rwnie w Azji tamtejsi fundamentalici myl
podobnie i, na przykad, tragiczne tsunami z 2004 roku uznali oni nie za skutek przesuwania si pyt
tektonicznych, lecz za kar za grzechy, od picia i taczenia w barach po amanie jakich bzdurnych regu
dotyczcych witowania dnia witego)92. Trudno zreszt mie pretensje do kogo, kto ca wiedz o
wiecie czerpie z opowieci o Noem i poza Bibli nie zna innego rda wiedzy. Taka edukacja sprawia,
e wszelkie naturalne katastrofy wizane s z zachowaniem ludzi, traktowane s jako kara za grzechy",
nie za problem ruchw tektonicznych. Tak przy okazji czy to nie przejaw kracowego

egocentryzmu, wierzy, e zdarzenia tej skali, co trzsienia ziemi, skali, w ktrej tylko Bg (lub pyty
tektoniczne) moe operowa, koniecznie musz mie zwizek z czowiekiem. Czemu to jakakolwiek
boska istota, ktra na swej gowie ma cae stworzenie i wieczno w dodatku, miaaby si przejmowa
jakimi ndznymi grzeszkami? Dlaczego wci nasze ludzkie sabostki uznajemy za znaczce w
kosmicznej skali?
W jednym z programw telewizyjnych zdarzyo mi si przeprowadza wywiad z wielebnym
Michaelem Brayem, znanym amerykaskim przeciwnikiem aborcji. Spytaem go wwczas, skd si
bierze u chrzecijaskich fundamentalistw taka obsesja na punkcie prywatnych preferencji seksualnych,
choby homoseksualizmu, ktry przecie poza bezporednio zainteresowanymi" nikomu nie powinien
wadzi. Odpowied Braya odwoywaa si do prawa do samoobrony Stwierdzi bowiem, e niewinni
ludzie mog si broni przed tym, by nie sta si przypadkowymi ofiarami", gdy Bg zdecyduje si
zesa kar na jakie miasto za to, e yj w nim grzesznicy. W roku 2005 przepikny Nowy Orlean pad
ofiar huraganu. Gdy woda zalewaa kolejne dzielnice miasta, wielebny Pat Robertson, jeden z
najbardziej znanych amerykaskich teleewangelistw i byy kandydat na prezydenta USA, owiadczy
pono, e win za t tragedi ponosi... pewna mieszkajca w Nowym Orleanie aktorka komediowahomoseksualistka 107*. A mona by pomyle, e wszechmocny Bg potrafi nieco celniej trafia w
niepoprawnych grzesznikw czy na przykad ewentualny atak serca nie byby rozsdniejsz kar ni
zniszczenie caego miasta tylko dlatego, e w nim akurat przebywa jaka bezczelna lesbijka.
W listopadzie 2005 mieszkacy Dover (Pensylwania) odwoali z lokalnej rady szkolnej ca grup
fundamentalistw, ktrzy jednak zdoali wczeniej bardzo zepsu miastu opini czy wrcz narazi je
na pomiewisko prbujc wprowadzi do szk nauczanie o inteligentnym projekcie". Kiedy Pat
Robertson dowiedzia si, e fundamentalici ponieli srog porak w demokratycznym referendum,
gromko ostrzeg Dover:
Chciabym uprzedzi dobrych ludzi z Dover, by jeli miasto ich nawiedzi jakie nieszczcie nie prosili o
pomoc Pana Boga. Mwi zatem: wanie wyrzucilicie Pana Naszego ze swojego miasta i nie dziwcie si, e On
wam nie pomoe, kiedy zaczn si kopoty. Oczywicie nie zapowiadam, e jakie nieszczcia na was nadcign,
ale jeli tak si stanie, to pamitajcie, e sami przegosowalicie, i dla Boga nie ma miejsca w waszym miecie. Nie
procie zatem o pomoc, On bowiem moe was nie sysze93.

(Gdyby nie to, e tacy wanie ludzie maj we wspczesnej Ameryce olbrzymi wadz i wielkie
wpywy, mona by Pata Robertsona uzna za nieszkodliwego komedianta.) Kiedy doszo do zniszczenia
Sodomy i Gomory, odpowiednikiem Noego sta si siostrzeniec Abrahama Lot. Bg zdecydowa si
oszczdzi Lota i ca jego rodzin, uznawszy go za czowieka wielkiej prawoci. Wysa wic Jahwe do
Sodomy dwa anioy (pod postaci mw"), ktrym poleci ostrzec Lota przed deszczem siarki, jaki
wkrtce spadnie na miasto. Lot ugoci anioy pod wasnym dachem, ale wkrtce, dowiedziawszy si o
tym, wok jego domu zgromadzili si pozostali mieszkacy miasta, dajc, by wyda im swoich goci:
wywoali Lota i rzekli do niego: Gdzie tu s ci ludzie, ktrzy przyszli do ciebie tego wieczoru?
Wyprowad ich do nas, abymy mogli z nimi poswawoli!" (Rdz 19,5) 108*. Odwaga, z jak Lot stara si
chroni swoich goci, wskazuje, e Bg chyba wiedzia, co robi, wskazujc na niego jako na jedynego
sprawiedliwego w caej Sodomie. Ale jego cnota okazuje si nieco skaona, gdy przyjrzymy si jej w
kontekcie argumentw uytych przy obronie goci: [...] rzek im: Bracia moi, prosz was, nie
dopuszczajcie si tego wystpku! Mam dwie crki, ktre jeszcze nie yy z mczyzn, pozwlcie, e je
wyprowadz do was; postpicie z nimi, jak si wam podoba, bylebycie tym ludziom niczego nie czynili,
bo przecie s oni pod moim dachem!" (Rdz 19,7-8).

107

* Nie jest do koca pewne, czy ta historia (opublikowana po raz pierwszy na

http://datelinehollywood.com/archives/2005/09/05/robertson-blames-hurricane-on-choice-of-ellen-deneres-to-hostemmys/ jest prawdziwa.
Niezalenie jednak od jej autentycznoci, atwo w ni uwierzy, gdy takie reakcje ewangelicznych duchownych w tym rwnie samego
Robertsona na rne naturalne katastrofy w rodzaju Katriny uzna mona za zupenie typowe (przykady znale mona choby pod adresem
www.emediawire.eom/releases/2005/9/emw281940.htm). Witryna, na ktrej znalaza si informacja, e podany wyej cytat z Robertsona jest
faszerstwem, zamieszcza za to inny cytat z wielebnego, ktry przy okazji Parady Rwnoci w Orlando (Floryda) oznajmi, co nastpuje:
Powinienem ostrzec Orlando, e znajduje si dokadnie na trasie kilku silnych huraganw i w tej sytuacji organizowanie podobnych imprez
Bogu tu pod nosem nie jest najrozsdniejszym zachowaniem".
108

* Jeszcze w Biblii Gdaskiej w tym miejscu pojawia si charakterystyczny biblijny eufemizm abymy je poznali", ale i tak
nietrudno si domyli, czego chcie mogli od nich sodomici (przyp. tum.).

Jakakolwiek miaaby by wymowa tej dziwnej opowieci, jedno jest jasne rola kobiet w tej
gboko religijnej kulturze. W kadym razie Lotowa prba przehandlowania dziewictwa crek bya
zupenie zbdna, jako e anioowie sami poradzili sobie ze zbiegowiskiem, po prostu poraajc lepot"
jego uczestnikw. Nastpnie uprzedzili swego gospodarza, by czym prdzej zebra rodzin i zwierzta i
opuci miasto, bowiem za chwil zostanie ono zniszczone. I tak wszyscy jego domownicy i przychwek
ocalili ycie, za wyjtkiem ony, ktr Pan uzna za stosowne zamieni w sup soli, gdy popenia
przestpstwo (drobne wykroczenie, kto mgby pomyle) i mimo zakazu spojrzaa si za siebie na
ponce miasto.
Obie crki Lota pojawiaj si jeszcze raz w biblijnej opowieci. Ot po tym, jak matka zostaa
zamieniona w sup soli, dziewczta zamieszkay z ojcem w jaskini w grach. Spragnione mskiego
towarzystwa, postanowiy pewnego dnia upi tatusia i odby z nim stosunek pciowy. Lot spi si tak, e
nie zauway, kiedy starsza crka wlizgna si do jego oa, ani kiedy z niego wysza, by jednak do
trzewy, by j zapodni. Nastpnej nocy panienki ustaliy, e przysza kolej na modsz, i historia si
powtrzya, tyle e w innej obsadzie (Rdz 19,31-36). Jeli ta patologiczna rodzina bya najlepszym, czym
moga pochwali si Sodoma, to los, jaki spotka to miasto z boskiego wyroku wydaje si nieco bardziej
zrozumiay.
Opowie o Locie i sodomitach (w jednym przynajmniej aspekcie) zostaje niemal dokadnie
powtrzona w Ksidze Sdziw. Nieznany z imienia lewita (kapan zatem) wraca z on do domu i po
drodze oboje zatrzymali si na nocleg u pewnego starca. Gdy starzec podejmowa goci, jego dom
otoczyli mieszkacy miasta i, dobijajc si do drzwi, zadali, Wyprowad ma, ktry przekroczy prg
twego domu, chcemy z nim obcowa" (Sdz 19,22). Usyszeli wwczas odpowied, ktra stanowi niemal
dokadne powtrzenie sw wypowiedzianych niegdy przez Lota: Nie, bracia moi, prosz was, nie
czycie tego za, albowiem czowiek ten wszed do mego domu, nie popeniajcie tego bezecestwa. Oto
jest tu crka moja, dziewica, oraz jego ona, wyprowadz je zaraz, obcujcie z nimi i rbcie, co wam si
wyda suszne, tylko mowi temu nie czycie tego bezecestwa" (Sdz 19,23-24). Wszak to mizoginizm
w najczystszej postaci! Sowa rbcie, co wam si wyda suszne", brzmi w tym kontekcie szczeglnie
przejmujco bawcie si i gwacie sobie moj crk i on kapana, ale jemu samemu, jako memu
gociowi, okacie naleny szacunek, przecie jest mczyzn. Niestetydla ony lewity przygoda"
zakoczya si znacznie gorzej ni dla crek Lota, m bowiem wyda j na pastw tumu i Beniaminici
przez ca noc dokonywali na niej zbiorowego gwatu: Pucili j wolno dopiero wtedy, gdy wschodzia
zorza. Kobieta owa, wracajc o wicie, upada u drzwi owego ma, gdzie by jej pan, i pozostaa tam a
do chwili, gdy poczo dnie" (Sdz 19,25-26). Rano lewita znalaz on lec na progu i niedajc znaku
ycia. Wsta, a pojedziemy" rzek do niej, szorstko i bezwzgldnie, jak bymy uznali dzisiaj. Kobieta
nie odpowiedziaa, Usadowiwszy j przeto na ole, zabra si w czowiek i wraca do swego domu.
Przybywszy do domu, wzi n, i zdjwszy on swoj, rozci j wraz z komi na dwanacie sztuk i
rozesa po wszystkich granicach izraelskich" (Sdz 19,28-29). Tak dosownie. Prosz sprawdzi w
oryginale, jeli kto nie wierzy. (Moe jednak w duchu miosierdzia przypiszmy to oglnej dziwacznoci
Biblii. Cho nie do koca: by w tym jaki sens, a mianowicie zemsta. Plan zreszt si powid. Doszo
do wojny przeciw plemieniu Beniamina, w ktrej, co Ksiga Sdziw z luboci odnotowuje, wybito
szedziesit tysicy ludzi. A tak przy okazji zastanawiajce podobiestwo, przynajmniej we
fragmentach, historii Lota i przypowieci o lewicie i Beniaminitach nasuwa pytanie, czy aby nie jest to
efekt pomieszania rkopisw w ktrym z dawnych skryptoriw; tak zreszt mogo si dzia z wieloma
witymi tekstami.)
Wujek Lota, Abraham, by ojcem-zaoycielem" wszystkich trzech wielkich" monoteistycznych
religii. Ten niekwestionowany status patriarchy czyni ze osob ustpujc jedynie samemu Bogu,
przynajmniej jeli rozwaamy potencjalne autorytety warte naladowania. Czy jednak wspczesny
moralista rzeczywicie odnalazby w Abrahamie taki wzorzec? W do wczesnym okresie swego
dugiego ycia przyszy patriarcha uda si wraz z on Sar do Egiptu, by uciec przed klsk godu. Na
miejscu ju zorientowa si, e uroda Sary moe cign na niego, jej ma, powane
niebezpieczestwo, postanowi wic przedstawi j jako swoj siostr. W tej sytuacji Sara szybko trafia
do haremu faraona, Abraham za zosta faworytem wadcy i opywa w luksusy. Bogu jednak to si nie
spodobao i zesa na faraona i jego domownikw plagi (ciekawe, nawiasem mwic, czemu na faraona, a
nie na Abrahama). Cakiem zrozumiae, e faraon najpierw zada wwczas wyjanienia, dlaczeg to
Abraham nie przyzna si, e Sara jest jego on, a pniej postanowi oboje wyrzuci z Egiptu (Rdz

12,18-19). Naszej parce ta maskarada najwyraniej przypada do gustu, prbowali bowiem powtrzy t
sam sztuczk z jeszcze jednym wadc, tym razem z Abimelekiem, krlem Geraru. Jego rwnie
Abraham usiowa nakoni do polubienia Sary, znw udajc, e jest ona jego siostr (Rdz 20,2-5). Gdy
Abimelek pozna prawd, by rwnie oburzony, jak wczeniej faraon, i oburzenie to wyrazi w niemal
identycznych sowach. Trudno zreszt nie wspczu obu panom (cho liczne podobiestwa nieco
podwaaj wiarogodno tekstu). Takie niezbyt chwalebne epizody z dziejw Abrahama to oczywicie
zupene bahostki w porwnaniu z najsynniejsz histori z jego udziaem, czyli z powiceniem Izaaka
(Koran, wita ksiga islamu, zawiera analogiczn opowie o powiceniu syna przez Abrahama, tyle e
tam mowa jest nie o Izaaku, a o drugim synu Ismaelu). Ot Bg kaza Abrahamowi uczyni
caopaln ofiar z dugo oczekiwanego syna. Abraham zbudowa wic otarz, zebra drewno na
odpowiedni stos i ju by trzyma w rce n, by odebra synowi ycie, gdy nagle, dosownie w ostatniej
chwili, objawi si anio i owiadczy, e Pan Bg tak naprawd sobie artowa i wcale nie chce mierci
Izaaka, a chodzio tylko o kuszenie" Abrahama i wyprbowanie siy jego wiary. Z dzisiejszej
perspektywy nie sposb, czytajc t ohydn histori, nie myle o traumie, jak musiao przey dziecko.
Z punktu widzenia wspczesnej moralnoci mamy tu casus jednoczesnego zncania si nad dzieckiem i
terroryzowania i chyba pierwszy w dziejach przykad zastosowania tzw. obrony norymberskiej Ja tylko
wykonywaem polecenia". I co takiego jest jednym z najwaniejszych mitw zaoycielskich trzech
wielkich religii!
W tym momencie ju sysz protest jakiego teologa przecie opowieci o Abrahamie
szykujcym si do powicenia wasnego syna nie moemy traktowa dosownie! Odpowiadam dwojako.
Po pierwsze nawet dzi jeszcze jest wielu ludzi, ktrzy cae Pismo traktuj wanie dosownie, i tak si
dzieje, e ci ludzie maj nad nami wielk wadz, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych i w wiecie
islamu. Po drugie za, jeli opowieci tej nie mamy odczytywa dosownie, to jak! Jako alegori?
Alegori czego? Bo chyba niczego naprawd cennego. Pouczenie moralne? Jaki to mora mona
wycign z tej przeraajcej historii? Prosz te nie zapomina, czemu su cae powysze rozwaania.
Ot chc tu wykaza, e rdem naszej moralnoci wcale nie jest Pismo. Nawet jeli tak si nam
wydaje, to w rzeczywistoci zawsze wybieramy ze witych ksig co lepsze kawaki i odrzucamy co
paskudniejsze. Musimy zatem mie jakie niezalene kryterium, ktre pozwala nam decydowa, jakie
fragmenty wybra kryterium to, skdkolwiek by pochodzio, nie moe, jak wykazaem, wywodzi si
z samego Pisma, tak wic musi by dostpne dla wszystkich, wierzcych czy nie.
Religijni apologeci prbuj nawet w tej aosnej historii Abrahama i Izaaka znale dowd boskiej
dobroci czy bowiem nie jest znakiem jego askawoci, e jednak w ostatniej chwili oszczdzi ycie
dziecka? Na wypadek (cho wydaje mi si to mao prawdopodobne), gdyby ktry z moich czytelnikw
da si przekona tak wyjtkowo nieprzyzwoit obron, pozwol sobie przypomnie inn biblijn
opowie o ludzkiej ofierze, ktra tym razem ju nie zakoczya si tak szczliwie. W Ksidze Sdziw
w rozdziale 11 targu z Bogiem dobi Jefte, ktry przyrzek Panu, e jeli ten da mu pokona Ammonitw,
on ofiaruje tego kto [pierwszy] wyjdzie od drzwi mego domu, gdy w pokoju bd wraca z pola walki"
(Sdz 11,31). Rozgromiwszy", jak mwi Pismo (to zreszt czsto uywane w tej ksidze okrelenie 109*),
Ammonitw, Jefte przyszed do Mispa i zbliy si do domu swego", gdzie, czemu trudno zreszt si
dziwi, crka jego wysza na jego spotkanie z bbenkami i tacami", i tak wasna jedynaczka staa si
pierwsz yw istot, ktr wadca ujrza po powrocie. Z rozpaczy podar na sobie szaty, ale niewiele
wicej mg zrobi, gdy Bg najwyraniej oczekiwa na spenienie obiecanej ofiary w tej sytuacji
creczka (cakiem miy gest z jej strony) zaakceptowaa caopalenie, poprosia tylko o odroczenie o dwa
miesice, chciaa bowiem uda si w gry, by opaka swoje dziewictwo. Po upywie tego czasu
posusznie wrcia, a tatu rwnie posusznie j upiek. Tym razem Bg postanowi nie interweniowa.
Niewyobraalna wcieko starotestamentowego Boga, ilekro kto z jego wybranego narodu
prbowa flirtowa z jakim obcym bogiem, kojarzy si za to wycznie z prymitywn zazdroci nie
do, e najgorszego typu, to jeszcze o wyranie seksualnym podou; w tym wypadku rwnie
wspczesny etyk miaby spory kopot ze wskazaniem wzorca do naladowania. Pokusa seksualnej
niewiernoci jest zupenie zrozumiaa nawet dla tych, ktrzy nigdy jej nie ulegli to jeden z gwnych
motyww niemal caej literatury, od Szekspira po bulwarowe farsy. Ale nieodparta najwyraniej
109

* W angielskich przekadach Biblii wyraone jest to bardziej wprost: with a very great slaughter", czyli dokonawszy wielkiej rzezi"
(przyptum.).

skonno do czczenia cudzych bogw dla nas, ludzi wspczesnych, jest czym, z czym do trudno si
identyfikowa. By moe to przejaw mej naiwnoci, ale sdz, e przestrzeganie przykazania Nie
bdziesz mia bogw cudzych przede mn" nie powinno by zbyt trudne. To drobiazg, mona rzec,
choby w porwnaniu z Nie podaj ony bliniego swego" (ani jego osa, ani wou...). Tymczasem
przez cay Stary Testament z monotoni nuc niczym w kiepskim serialu ilekro tylko Pan Izraela
odwrci na chwil spojrzenie od swych dzieci, wszyscy natychmiast rzucaj si, a to do otarzy Baala, a
to jakiego innego idola, a to wreszcie i to w fatalnych zupenie okolicznociach zotego cielca.
Bardziej jeszcze ni Abraham wzorcem moralnym dla wyznawcw wszystkich trzech
monoteistycznych religii moe by Mojesz, o ile bowiem ten pierwszy by najstarszym z patriarchw, to
jeli kogokolwiek uzna by mona za oryginalnego twrc doktryny judaistycznej (i jej pochodnych), to
wanie Mojesza. Historia ze zotym cielcem przydarzya si, gdy Mojesz na Grze Synaj wanie
czy si Panem Bogiem i odbiera od niego bosk rk zapisane kamienne tablice. W tym czasie ludzie
na dole (ktrzy nie mogli nawet zbliy si do gry z lku przed spopieleniem) nie marnowali czasu:
A gdy lud widzia, e Mojesz opnia swj powrt z gry, zebra si przed Aaronem i powiedzia do niego:
Uczy nam boga, ktry by szed przed nami, bo nie wiemy, co si stao z Mojeszem, tym mem, ktry nas
wyprowadzi z ziemi egipskiej (Wj 32,1).

Aaron namwi wszystkich, aby oddali cae zoto, jakie nosili na sobie, stopi je, sporzdzi zotego
cielca i dla tego wieo wynalezionego bstwa natychmiast wybudowa te wielki otarz, aby ludzie
mogli zoy mu ofiar. No c, nie by to najrozsdniejszy pomys, tak drwi sobie z Boga za plecami.
Moe i by On wanie na grze, ale przecie Pan jest wszechwiedzcy i nic si przed nim nie ukryje.
Tote i nie marnowa On czasu i natychmiast wysa Mojesza na d jako egzekutora swojej woli. Zszed
zatem Mojesz z gr, trzymajc w rkach kamienne tablice z Dziesicioma Przykazaniami, ale gdy ujrza
zotego cielca, tak go to rozgniewao, e potuk boskie nakazy (na szczcie Bg da mu pniej kopi
zapasow). Potuk te cielca na kawaki, spali go i zmieli na proszek, ktry zmiesza z wod, t za
kaza Izraelitom wypi. Pniej wezwa do siebie wszystkich mczyzn z kapaskiego rodu lewitw i
nakaza im uj w donie miecze i zabi tak wielu ludzi, jak si da. Trzy tysice ludzi stracio w ten
sposb ycie, ale myliby si ten, kto by uzna, e to do, by uagodzi bosk zazdro i dsy. Nie Pan
jeszcze nie skoczy! Z ostatnich wersetw tego zaiste przeraajcego rozdziau dowiadujemy si, e
dodatkowo jeszcze ukara lud za to, e uczyni sobie zotego cielca, wykonanego pod kierunkiem
Aarona" (Wj 32,33).
Ksiga Liczb na odmian opowiada, co dziao si po tym, jak Bg podburzy Mojesza do ataku na
Madianitw. Izraelici poradzili sobie bez wikszych problemw i szybko wyrnli wszystkich mczyzn i
spalili madianickie miasta, oszczdzili jednak kobiety i dzieci. Samowolne miosierdzie onierzy
rozsierdzio wyranie Mojesza, nakaza wic, by wymordowa te chopcw i kobiety (niebdce
dziewicami), Jedynie wszystkie dziewczta, ktre jeszcze nie obcoway z mczyzn, zostawicie dla
siebie przy yciu" (Lb 31,18) poleci. Nie, chyba jednak Mojesz nie jest waciwym wzorcem
moralnym dla naszych czasw. Jeli jaki wspczesny pisarz religijny masakrze Madianitw te
przypisuje symboliczne czy alegoryczne znaczenie, to jest to bardzo opaczna alegoria. Przecie, co
przyznaje sama Biblia, nieszczni Madianici stali si we wasnym kraju ofiar ludobjstwa. Imi tego
ludu przetrwao tylko w Pimie i w jednym z nadal wykonywanych i popularnych od czasw
wiktoriaskich religijnych hymnw (cho mino ju pidziesit lat, nadal pamitam i sowa
zwaszcza to wyrzynanie w imi krzya i ponur melodi w tonacji molowej):
Christian, dost thou see them On the holy ground? How the troops of Midian Prowl and prowl around?
Christian, up and smite them, Counting gain but loss; Smite them by the merit Of the holy cross.

C za pech dla nieszczsnego wymordowanego narodu pozosta w pamici niemal wycznie

jako symbol uniwersalnego za w dziewitnastowiecznym hymnie religijnym.
Wyjtkowo skutecznym kusicielem musia by rywalizujcy z Jahwem Baal. W Ksidze Liczb na
przykad (znw w Rozdziale 25.), znajdujemy informacj o tym, e wielu synw Izraela dao si skusi
Moabitkom i zaczli oddawa cze Baalowi. Bg zareagowa z charakterystyczn dla siebie furi I
rzek Pan do Mojesza: Zbierz wszystkich [winnych] przywdcw ludu i powie ich dla Pana wprost
soca, a wtedy odwrci si zapalczywo gniewu Pana od Izraela" (Lb 25,4). Trudno zaakceptowa tak

drakosk kar za grzech flirtowania z obcym bogiem, zwaszcza e przynajmniej zgodnie z

dzisiejszymi standardami moralnymi i poczuciem sprawiedliwoci jest to przewinienie wrcz mieszne
w porwnaniu choby z wydaniem wasnej crki bandzie rozwydrzonych gwacicieli. A to tylko kolejny
z licznych przykadw odejcia wspczesnej (a kusi, by powiedzie cywilizowanej") moralnoci od
nakazw Pisma. Z drugiej jednak strony bardzo atwo wszystkie te przykady wyjani w kategoriach
teorii memw, bowiem takich wanie kwalifikacji potrzebuje kade bstwo, by przetrwa w puli
memowej.
Tragifarsa maniakalnej zazdroci Jahwe o innych bogw przewija si przez dosownie cay Stary
Testament. To ona jest rdem pierwszego z Dziesiciu Przykaza (tych z tablic, ktre Mojesz poama
Wj 20, Pwt 5), a silniej jeszcze przebija si przez (skdind nieco si rnice) zapasowe"
przykazania, ktrymi Bg zastpi pniej te ze zniszczonych oryginalnych tablic (Wj 34). Wanie
piszc drugie tablice, Bg jasno okreli, co jest naprawd dla niego wane. Przyobieca wwczas
Mojeszowi, e wygna z ich wasnej ziemi kadego Amoryt, Kananejczyka, Chetyt, Peryzzyt,
Chiwwit i Jebusyt" (Wj 34,11) (c, mieli pecha), ale w zamian sformuowa do jednoznaczne
dania:
Natomiast zburzcie ich otarze, skruszcie czczone przez nich stele i wyrbcie aszery. Nie bdziesz oddawa
pokonu bogu obcemu, bo Pan ma na imi Zazdrosny: jest Bogiem zazdrosnym. Nie bdziesz zawiera przymierzy z
mieszkacami tego kraju, aby, gdy bd uprawia nierzd z bogami obcymi i skada ofiary bogom swoim, nie
zaprosili ci do spoywania z ich ofiary. A take nie moesz bra ich crek za ony dla swych synw, aby one,
uprawiajc nierzd z obcymi bogami, nie przywiody twoich synw do nierzdu z bogami obcymi. Nie uczynisz
sobie bogw ulanych z metalu (Wj 34,13-17).

No, dobrze przecie doskonale wiem, e czasy si zmieniy i aden wspczesny religijny
przywdca nie myli jak Mojesz (no, moe poza talibami i ich odpowiednikami wrd chrzecijaskich
fundamentalistw). Nie tylko to wiem wanie to chc przekaza. Chc przekona wszystkich dotd
nieprzekonanych, e nasza wspczesna moralno, skdkolwiek by pochodzia, na pewno nie wywodzi
si z Biblii. Apologeci religii twardo jednak utrzymuj, e to wanie wiara stanowi dla nich swego
rodzaju wewntrzny kompas, ktry pozwala odrni dobro od za, ateici zas takim kompasem nie
dysponuj, gdy ten dar nie zosta im dany. Tymczasem nawet ich ulubiona sztuczka (teza, jakoby
wybrane fragmenty Pisma naleao traktowa symbolicznie, nie za dosownie) jest w tym wypadku
nieskuteczna na podstawie jakich kryteriw bowiem czowiek miaby decydowa, co jest alegori, a co
ni nie jest?
Krwawa eskalacja etnicznych czystek rozpocztych w czasach Mojesza nastpia za Jozuego
(ksiga Jozuego wyrnia si zreszt w caym biblijnym tekcie liczb opisanych masakr i pen
ksenofobii satysfakcj, z jak o nich opowiada). Jest taka urocza, stara, religijna pie: Joshua fit the
battle of Jericho, and the walls came a-tumbling down [...] There's none like good old Joshua, at the battle
of Jericho" (Jozue wyruszy na bitw o Jerycho i mury miasta runy [...] Nie ma to jak stary dobry Jozue
i bitwa o Jerycho). I rzeczywicie, stary dobry Jozue nie spocz, pki jego on i jego ludzie nie wyrnli
do nogi ostrzem miecza wszystko, co byo w miecie, mczyzn i kobiety, modych i starych, woy, owce
i osy" (Joz 6,21; BW).
Tu znw teologowie zaprotestuj przecie to nigdy si nie zdarzyo! Oczywicie, w opowieci tej
mowa rwnie o tym, e mury Jerycha runy od dwiku trb i okrzykw bojowych, wic co takiego
rzeczywicie nie mogo mie miejsca. Tylko e nie o to nam chodzi! Problem w tym, e Biblia
prawdziwa czy nie ma by dla nas rdem moralnoci. Tymczasem starotestamentowe dzieje
zniszczenia Jerycha przez Jozuego, a i zreszt caa historia zajcia Ziemi Obiecanej przez plemiona
Izraela, moralnie nie rni si niczym od napaci Hitlera na Polsk czy masakr dokonanych przez
Saddama Husseina na Kurdach i szyitach. Bibli mona traktowa jako zajmujce i pene swoistej poezji
dzieo literackie, ale nie jest to raczej ksika, jak naley dawa wasnemu dziecku, by nauczyo si z
niej zasad moralnych (opowie o Jozuem i Jerychu zostaa zreszt ostatnio wykorzystana w pewnym
bardzo ciekawym eksperymencie nad ksztatowaniem si poczu moralnych u dzieci. Nieco dalej opisz
szerzej to badanie).
Tak przy okazji, niech nikomu, kto jeszcze o tym nie wie, nie wydaje si, e boski bohater biblijnych
opowieci ywi jakiekolwiek skrupuy czy wtpliwoci wobec masakr i ludobjstwa towarzyszcego

zajmowaniu Ziemi Obiecanej. Przeciwnie, jego rozkazy s absolutnie precyzyjne. Przede wszystkim Pan
nakaza odmiennie traktowa ludy zamieszkujce podbijane ziemie od tych, ktre yy w ssiedztwie. Te
drugie mogy podda si Izraelitom i tylko jeli tego nie uczyniy, naleao podbi je si, wyrn
wszystkich mczyzn, a kobiety (i reszt inwentarza) przej na wasno. To zalecenie mona
potraktowa jako stosunkowo humanitarne, zwaszcza wobec tego, co Pan nakaza uczyni z
nieszcznikami, ktrzy mieli tego pecha, e zamieszkiwali sam Ziemi Obiecan (Lebensraum,
chciaoby si powiedzie) (Ale z miast narodw tych, ktre Pan, Bg twj, podawa tobie w
dziedzictwo, adnej duszy ywi nie bdziesz. Lecz do szcztu wytracisz je, Hetejczyka, Amorejczyka,
Chananejczyka, i Ferezejczyka, Hewejczyka, i Jebuzejczyka, jako rozkaza Pan, Bg twj"; 5 Moj
20,16-17; BG).
Czy ludzie, ktrzy Bibli uznaj za ostateczn wyroczni moralnoci, maj cho minimalne pojcie,
co tam naprawd jest napisane? Oto na przykad niepeny wykaz czynw, za ktre kara naley mierci
(Ksiga Kapaska, rozdzia 20): zorzeczenie rodzicom, cudzostwo, seks z macoch lub synow,
homoseksualizm, polubienie jednoczenie kobiety i jej crki, obcowanie pciowe ze zwierzciem (tu do
kary dodano bezmyln krzywd zwierz rwnie naley umierci). Oczywicie mierci naley te
kara prac w szabat, czyli dzie wity, ten nakaz ponawiany jest zreszt na okrgo przez cay Stary
Testament. W Ksidze Liczb na przykad opisana jest historia czowieka, ktrego synowie Izraela nakryli,
jak zbiera na pustkowiu drwa na opa w dzie szabatu. Schwytali go natychmiast i spytali Pana, co maj
z nim uczyni. Tym razem, jak si okazao, Pan nie by w dobrym nastroju i prodki wyday mu si
niewystarczajce, gdy rzek do Mojesza: Czowiek ten musi umrze caa spoeczno ma go poza
obozem ukamienowa. Wyprowadzio go wic cae zgromadzenie poza obz i ukamienowao wedug
rozkazu, jaki wyda Pan Mojeszowi" (Lb 15,35-36). Czy ten zupenie nieszkodliwy zbieracz drzewa nie
mia dzieci i ony, ktre za nim rozpaczay? Czy nie trzs si ze strachu, gdy tum wywlk go z wioski, i
nie krzycza z blu, gdy dosign! go grad kamieni? Tym, co szokuje mnie w takich opowieciach, nie
jest ich autentyzm. Prawdopodobnie nic takiego nigdy si nie wydarzyo. Naprawd przeraajce jest to,
e do dzi ludzie ukadaj swoje ycie wedug zalece takiego potwora jak Jahwe, a co gorsza, cze dla
tego monstrum (niewane, fikcyjnego czy realnego) prbuj si wmusza innym.
Polityczna wadza, jak w dzisiejszej Ameryce dysponuj rni lokalni tragarze kamiennych tablic z
wygrawerowanymi Dziesicioma Przykazaniami, jest szczeglnie godna potpienia, gdy konstytucja tej
wielkiej republiki stworzona zostaa przez ludzi promujcych wieckie ideay owiecenia i wanie ta
wiecko bya dla nich szczeglnie wana. Gdybymy natomiast mieli powanie traktowa Dziesi
Przykaza, to za dwa najgorsze grzechy powinnimy uzna czczenie niewaciwych bogw i
sporzdzanie ich wizerunkw. A jeli tak, to zamiast potpia niewyobraalne barbarzystwo talibw,
ktrzy kazali wysadzi w powietrze wspaniae pidziesiciometrowe posgi Buddy od wiekw stojce w
afgaskich grach, powinnimy chwali ich za pobono. Przecie ten czyn, ktry wiatowa opinia
publiczna uznaa za akt skrajnego wandalizmu, bez wtpienia motywowany by autentycznym religijnym
zapaem. Podobne motywacje przywiecay zapewne inicjatorom innych dziaa, o ktrych na pierwszej
stronie (nic dziwnego historia zupenie nieprawdopodobna) pod wielkim nagwkiem Niszczenie
Mekki poinformowa londyski Independent" 6 sierpnia 2005 roku:
Historyczna Mekka, kolebka islamu, ginie na naszych oczach na skutek bezprecedensowej czystki
zainicjowanej przez religijnych fanatykw. Niemal wszystkie wiadectwa bogatej i zoonej historii tego witego
miasta ju nie istniej [...] Miejsce narodzin proroka Mahometa rozjedaj dzi buldoery i za cichym
przyzwoleniem saudyjskich przywdcw religijnych, znanych ze swej ortodoksyjnej interpretacji islamu, niszczone
s wszelkie lady kulturowego dziedzictwa regionu [...] Powodem tej dewastacjijest fanatyzm wahabitw i ich lk
przed tym, by historyczne i religijne zabytki nie przycigay wyznawcw idolatrii i politeizmu, by nie suyy jako
miejsce kultu innych bogw. Dodajmy, e przynajmniej formalnie idolatria karana jest w Arabii Saudyjskiej
ciciem 110*.

Nie wierz, by jakikolwiek wspczesny ateista kaza zrwna z ziemi Mekk albo katedry w
Chartres, w Yorku czy katedr Notre Dam, zesp witynny w Shwe Dagon czy w Kioto lub,
oczywicie, posgi Buddy z Bamiyan. Steven Weinberg, amerykaski fizyk i laureat Nagrody Nobla,
110

* Artyku Johana Hari We all found this torrent of Saudi bigotry omawiajcy, jak podstpnie sterowani z Arabii Saudyjskiej wahabici
zdobywaj coraz wiksze wpywy w Wielkiej Brytanii, ukaza si pierwotnie w The Independent" (8 lutego 2007). Jego kopie mona znale na
licznych stronach internetowych, w tym rwnie w witrynie RichardDawkins.net.

powiedzia kiedy: Religia stanowi obraz dla ludzkiej godnoci. Gdyby jej nie byo, mielibymy
dobrych udzi robicych dobre rzeczy i zych ludzi czynicych zo. Tylko religia moe sprawi, e dobrzy
ludzie robi ze rzeczy". Blaise Pascal (ten od zakadu) uj to samo inaczej: Ludzie nigdy z takim
przekonaniem i z tak radoci nie angauj si w czynienie za jak wwczas, gdy czyni to z pobudek
religijnych".
Piszc to wszystko, nie mam na celu przekonanie kogokolwiek, e nie powinnimy czerpa
wiadomoci moralnej z Pisma (cho tak uwaam). Chc raczej wykaza, e my wszyscy (i to my"
obejmuje rwnie wikszo wierzcych) w rzeczywistoci nie opieramy naszej moralnoci na witych
ksigach. Wszak gdyby tak byo, to kady z nas cile dzie wity by wici" i uwaa za rzecz suszn
i sprawiedliw, by kadego, kto postpuje inaczej, pozbawi ycia; bez skrupuw ukamienowalibymy
kad pann mod, ktra nie potrafi dowie, e zachowaa dziewictwo, gdyby tylko jej m oznajmi, e
ywi wobec niej jakie podejrzenia. I na tym nie koniec... Ale stop! Moe nie jestem w tym, co pisz,
uczciwy. Przecie kady dobry chrzecijanin, przeczytawszy powysze akapity, natychmiast zaprotestuje
czy nie wiemy wszyscy, e Stary Testament rzeczywicie nie jest mi lektur, ale Nowy to ju co
zupenie innego? Czy Nowy Testament Jezusa Chrystusa nie odczyni caego za i nie nauczy nas
dobra? Czy...?
CZY NOWY TESTAMENT JEST LEPSZY?
Oczywicie nie sposb zaprzeczy, e z moralnego punktu widzenia Jezus stoi o niebo wyej ni ten
okrutny starotestamentowy potwr. Nie ulega te wtpliwoci, e Chrystus, jeeli istnia lub ten, kto
jest autorem Pisma, jeli nie jest nim on by jednym z najwikszych etycznych mylicieli wszech
czasw. W Kazaniu na Grze Jezus wyprzedzi swoj epok o cae wieki, a mwic, nadstawcie drugi
policzek", przewidzia co, co Gandhi i Martin Luter King uczyni dopiero dwa tysice lat pniej. Sam
zreszt z absolutn powag napisaem kiedy artyku Atheists for Jesus [Ateici za Jezusem] (spor
przyjemno sprawi mi te T-shirt z tym wanie hasem, ktry potem dostaem)94. Tyle e
niekwestionowana moralna wyszo Chrystusa tylko wzmacnia si moich argumentw. Przecie on nie
stworzy swojej etyki na podstawie witych ksig, na ktrych si wychowa. Wrcz demonstracyjnie
odszed od nich, na przykad lekcewac ostrzeenia o nieprzestrzeganiu szabatu. To jego sowa szabat
jest dla czowieka, nie czowiek dla szabatu" dzi nabray charakteru przysowia, i to mdrego przysowia.
Gwn tez tego rozdziau jest twierdzenie, e nie czerpiemy (lub nie powinnimy) czerpa naszych
przekona moralnych z Pisma, a Jezus Chrystus wanie powinien by przez nas uhonorowany jako
modelowa egzemplifikacja tej tezy. Co prawda, wartoci rodzinne w jego wydaniu nie s moe tym, na
czym chcielibymy si koncentrowa. Wobec swojej matki na przykad Jezus bywa opryskliwy, a
uczniw zachca, by porzucili rodziny i przyczyli si do niego Jeli kto przychodzi do Mnie, a nie
ma w nienawici swego ojca i matki, ony i dzieci, braci i sistr, nadto siebie samego, nie moe by
moim uczniem" (14,26). (Julia Sweeney w monodramie Letting Go of God95 tak skomentowaa w
werset: Czy to nie tak wanie robi sekty? Ka ci odej od rodziny, by atwiej ci byo
przekabaci"96.). Pomijajc jednak do w tym przypadku podejrzan sfer wartoci rodzinnych, nauki
moralne Jezusa s absolutnie godne podziwu (przynajmniej w porwnaniu z etyczn tragedi, jak
prezentuje Stary Testament). Gorzej jednak z innymi naukami Nowego Testamentu, ktrych nikt, kto
chce kierowa si w yciu dobrem, nie moe popiera. Mam tu na myli szczeglnie samo sedno
doktryny chrzecijaskiej, czyli konieczno pokuty" za grzech pierworodny". Ta podstawa
nowotestamentowej teologii w kategoriach moralnych jest w zasadzie czym rwnie ohydnym, jak
historia Abrahama szykujcego si do zgrilowania Izaaka. Podobiestwo to nie jest zreszt przypadkowe,
co ukaza choby Geza Vermes w The Changing Faces of Jesus [Zmieniajce si twarze Jezusa]. Grzech
pierworodny wywodzi si przecie wprost ze starotestamentowego mitu Adama i Ewy. Mogoby si
wydawa, e ich grzech zjedzenie owocu z zakazanego drzewa zasuguje co najwyej na
reprymend. Lecz symboliczna moc owocu (dajcego wiedz o dobru i zu, co w praktyce w przypadku
biblijnej pary obrcio si w wiadomo wasnej nagoci) okazaa si tak wielka, e w drobny
grzeszek111* sta si matk i ojcem wszelkich grzechw. Za ten wanie czyn Adam i Ewa i ich
111

* W oryginale Richard Dawkins na okrelenie czynu Ewy posuguje si czasownikiem scrumping", po czym tumaczy si
czytelnikom, jak nastpuje: Obawiam si, e sowo scrumping nie jest znane moim amerykaskim czytelnikom. Ja jednak bardzo lubi
wyszukiwa rzadko uywane amerykaskie sowa i wykorzystywa je potem do wzbogacenia wasnego sownika, z tych wanie wzgldw kilka
razy ju posuyem si w mojej ksice specyficznymi regionalizmami. Samo scrumping" to w czystej formie motjuste niezwyczajnej
ekonomii. Sowo to nie oznacza dowolnego podkradania, to okrelenie kradziey jabek i wycznie jabek. Trudno zatem o mot bardziej juste.

potomkowie wygnani zostali z raju, odebrano im prawo do ycia wiecznego i skazano na prac w pocie i
znoju (on) i ble porodowe (ona). Do staro testamentowej mciwoci Nowy dodaje kolejn
niesprawiedliwo i to z sadomasochistyczn zjadliwoci przecigajc niemal swego poprzednika. W
sumie to zreszt znamienne, e religia ta zaadaptowaa jako swj wity symbol narzdzie tortur (i
egzekucji), a mnstwo ludzi nosi toto na szyi. Lenny Bruce podczas jednego ze swych wystpw
skomentowa to krtko: Gdyby Jezus zosta zabity dwadziecia lat temu, dzieci w katolickich szkoach
nosiyby na szyi mae elektryczne krzeseka zamiast krzyykw". Znacznie gorsza jest jednak stojca za
tym wszystkim teologia i teoria kary. Grzech Adama i Ewy ma by przekazywany w linii mskiej (w
nasieniu, jak twierdzi Augustyn). Spytajmy moe jednak, jaka to etyka skazuje kade dziecko, nawet
zanim jeszcze si narodzi, na dziedziczenie grzechu, ktry popenili jego czyjej odlegli przodkowie. A tak
przy okazji to wanie Augustyn, ktry skdind susznie sam siebie uznawa za szczeglny autorytet
w kwestii grzechu, jest autorem okrelenia grzech pierworodny"; wczeniej mwio si o grzechu
przodkw". Rozliczne orzeczenia i debaty Augustyna doskonale zreszt, moim przynajmniej zdaniem,
ilustruj niezdrowe zainteresowanie wczesnochrzecijaskich teologw problematyk grzechu. Kto im
zabrania powica stronice kolejnych rozpraw i sowa kolejnych kaza opiewaniu pikna gwiazd
byszczcych na nieboskonie, grskich zboczy pokrytych zielonymi lasami, morskich odmtw i
sowiczych treli nad ranem? Te jednak pojawiaj si jedynie z rzadka, bowiem chrzecijan fascynowa
najwyraniej jedynie grzech, grzech, grzech i grzech... C za obleny pomys, by czemu takiemu
powici ycie! Zgryliwo Sama Harrisa w Letter to a Christian Nation wydaje si zupenie
zrozumiaa: Troszczycie si gwnie o to, e Stwrca czuje si osobicie uraony czym, co ludzie robi,
kiedy zdejm ubrania. Wasza pruderia dzie po dniu tylko pogbi ludzkie nieszczcie".
Pora, by przej do sadomasochizmu. Bg wcieli si w czowieka, w Jezusa Chrystusa, po to, by
tortury i egzekucja stay si odkupieniem odziedziczonego po Adamie grzechu. Od czasu, gdy Pawe
wyoy t odraajc koncepcj, Jezus czczony jest jako odkupiciel wszystkich grzechw nie tylko
tego, ktry niegdy popeni Adam, rwnie przyszych grzechw, niezalenie od tego, czy ludzie w
przyszoci popeni je, czy nie. Spjrzmy jednak na to od drugiej strony, co zreszt wielu ludzi ju
dostrzego (choby Robert Graves w epickiej powieci King Jesus) czy biedny Judasz Iskariota nie
zosta potraktowany przez histori nieco niesprawiedliwie, skoro jego zdrada" bya niezbdn czci
wielkiego kosmicznego planu? To samo powiedzie mona o domniemanych sprawcach dokonanego na
Jezusie mordu. Jeli Chrystus chcia by zdradzony i zabity, by mc odkupi nasze grzechy, czy ci,
ktrzy poczuwaj si do tego, e ich grzechy zostay rzeczywicie odkupione", nie postpuj
nieuczciwie, przez stulecia zrzucajc win na Judasza i ydw? Wspominaem ju o licznych tzw.
niekanonicznych ewangeliach. Nie tak dawno sporo szumu wzbudzia publikacja tekstu, ktry uznano za
zaginion ewangeli wedug Judasza97. Okolicznoci jego odkrycia nadal pozostaj niejasne, wiele jednak
wskazuje, e odnaleziono go w Egipcie w latach 60. lub 70. XX wieku. Ten koptyjski rkopis skadajcy
si z szedziesiciu dwch kart papirusu pochodzi z przeomu III i IV wieku (co stwierdzono metod
datowania za pomoc izotopu 14C) najprawdopodobniej powsta w oparciu o wczeniejsze teksty greckie.
Pomimy jednak kwesti, kim by autor. Wane, e ewangelia przedstawia nowotestamentow histori z
perspektywy Judasza, i jasno jest w niej powiedziane, e Iskariota zdradzi Jezusa na jego wyran
prob; wszystko, co si stao, stanowio cz planu, ktry mia doprowadzi do zbawienia ludzkoci.
Caa doktryna jest i tak odpychajca, ale czy wieczne pomawianie Judasza nie pogbia jeszcze tego
wraenia 112*.
Stwierdziem wanie, e idea odkupienia stanowica sedno doktryny chrzecijaskiej jest
znieprawiona, sadomasochistyczna i odpychajca. Odrzuci j naley jednak z jeszcze jednego powodu:
jest zupenie absurdalna, cho za spraw jej wszechobecnoci przestalimy to dostrzega. Przecie gdyby
Bg chcia naprawd odpuci nasze grzechy, dlaczego nie mg ich po prostu wybaczy, oszczdzajc
sobie mczarni i egzekucji, dziki czemu zaoszczdziby rwnie przyszym pokoleniom ydw

Warto przy okazji doda, e w Ksidze Rodzaju nie ma mowy o tym, e zakazany owoc by jabkiem. To za spraw tradycji dzi wszyscy
wiedz, e to byo jabko".
Pozwoliem sobie przytoczy i skomentowa ten przypis pozornie niewiele dajcy polskiemu czytelnikowi, bowiem doskonale ilustruje on
skal trudnoci, z jakimi zmierzy si musi tumacz Dawkinsa niestety w przekadzie zgin musi bardzo wiele jego absolutnie przeuroczych
igraszek sownych, cho mam nadziej, e przynajmniej ich cz udao mi si ocali w tumaczeniu" (przyp. tum.).
112
* Niestety ju po ukazaniu si pierwszego wydania Boga urojonego, bo wiosn 2007, londyski Viking opublikowa Reading Judas
[Czytajc Judasza] Elaine Pagels i Karen L. King. Jest tam przekad ewangelii Judasza (Karen King) i bardzo interesujca wizja tego arcyzdrajcy,
ktry zreszt w trzeciej osobie pojawia si w samym komentowanym tekcie.

pogromw i cigych oskare o udzia w zabiciu Chrystusa" (chyba e ich grzech rwnie
przekazywany jest w spermie).
Pawe, co przekonujco wykaza judaista Geza Vermes, by przesiknity star ydowsk teologi,
ktra uznaje midzy innymi, e bez krwi nie ma odpuszczenia grzechw98. Przyzna to zreszt wprost w
Licie do Hebrajczykw (Hbr 9,22). W wietle wspczesnej etyki trudno byoby znale jakikolwiek
argument na rzecz tego typu karnej teorii sprawiedliwoci, nie mwic ju o koncepcji koza ofiarnego
(czyli powiceniu niewinnego, ktry zapaci ma za cudze przewiny). A poza tym trudno nie zada
tego pytania na kime to Bg chcia zrobi wraenie? Chyba na sobie przecie by w jednej osobie
sdzi, sdem i ofiar. Na domiar wszystkiego za Adam, ktry przecie by tyme pierworodnym
grzesznikiem", jako w tym wszystkim ginie. Fakt to do niewygodny, ktry ostatecznie moemy
wybaczy Pawowi, ale ju sam wszechwiedzcy Bg (i Jezus oczywicie, jeli kto wierzy, e jest
Bogiem) musia o tym pamita. Jak zatem w kontekcie tego wszystkiego wyglda owa obietnica, ktr
skada ma nam ta jake pokrtna i paskudna doktryna?
Oczywicie tak, pamitam! opowie o Adamie i Ewie to tylko alegoria. Alegoria,
powiadasz? Czyli Jezus, by samemu si przekona, skaza si na mki i mier na krzyu, co uczyni ze
miao zastpcz ofiar kary za symboliczny grzech popeniony przez nigdy nieistniejcego osobnika! Jak
mwiem, nie do, e niesmaczne, to zupenie absurdalne.
Zanim opuszcz Bibli, musz zwrci uwag na jeden jeszcze wyjtkowo trudny do przeknicia
aspekt jej etycznych nauk. Chrzecijanie rzadko zdaj sobie spraw, e owa moralna troska o innych,
zalecana tak w Starym, jak i w Nowym Testamencie przez synne miuj bliniego swego", pierwotnie
odnosia si wycznie do bardzo wsko zdefiniowanej wasnej grupy miuj innego yda", znaczyo
to ni mniej, ni wicej. Przekonujco wykaza to amerykaski lekarz i antropolog ewolucyjny John
Hartung, ktry w swej wanej pracy powiconej ewolucji wewntrzgrupowej moralnoci w biblijnej
historii zaj si przede wszystkim drug stron medalu, czyli przemianami zewntrzgrupowej wrogoci.
Szczegy poniej.
MIUJ BLINIEGO SWEGO
John Hartung podchodzi do przedmiotu swoich badan ze specyficznym humorem, co wida ju we
wstpie, gdzie komentuje pomys Poudniowych baptystw 113*, ktrzy postanowili policzy, ilu
mieszkacw Alabamy trafi do pieka. Jak poinformoway New York Times" i Newsday", ostatecznie
baptyci, zastosowawszy sobie tylko znane formuy, obliczyli, e los taki spotka 1,86 miliona
Alabamczykw szczegowe rachunki nie zostay ujawnione, wiadomo jedynie, e przyjto, i
metodyci maj wiksze szanse na zbawienie ni rzymscy katolicy, natomiast praktycznie nikt, kto nie
naley do adnego z Kociow, nie uniknie potpienia". Samozadowolenie ludzi zdolnych do takich
wylicze (o wyranie nadprzyrodzonej genezie) znajduje dzi wyraz na licznych witrynach internetowych
ze sowem wniebowzicie" (rapture) w nazwie, ktrych autorzy czy autorki nie maj najmniejszych
wtpliwoci, e akurat oni sami na pewno znajd si w gronie tych, ktrzy znikn" w niebiosach, gdy
nastanie koniec czasw". Oto typowy przykad, zaczerpnity z twrczoci autora witryny Rapture Ready
(cho moe ten akurat osobnik jest jednym z wyjtkowo witoszkowatych i oblenych przedstawicieli
tego gatunku): Gdy wniebowzicie ju nastpi, czego efektem bdzie moja tu nieobecno, utrapieni
wici wzi bd musieli na siebie obowizek utrzymania i finansowania tej strony"114**.
Interpretacja Biblii, ktr proponuje Hartung, wskazuje jednak, i chrzecijanie w rzeczywistoci nie
bardzo maj powd do takiego egoistycznego samozachwytu. Jezus bowiem absolutnie jednoznacznie
ograniczy (wasn) grup zbawionych wycznie do ydw, co byo zreszt w peni zgodne ze
starotestamentow tradycj, jedyn, jak Chrystus zna. Hartung bardzo precyzyjnie dowodzi, e
pierwotnie przynajmniej nie zabijaj" znaczyo co zupenie innego, ni nam si wydaje. Znaczyo to
113

* Poudniowa Konwencja Baptystyczna (Southern Baptist Convention SBC) to najwiksza protestancka denominacja w USA
skupiajca zbory i lokalne kocioy baptystyczne gwnie z poudniowej czci Stanw. cznie do SBC naley blisko 16 mln czonkw
zrzeszonych w ponad 40 tys. zborw (za: www.Wikipedia.pl; przyp. tum.).
114

** Jeli kto nie wie, o co chodzi z tymi utrapionymi witymi" (tribulation saints), niech si nie przejmuje. Naprawd s waniejsze
rzeczy, o ktrych warto wiedzie.

dokadnie nie zabijaj innych ydw". Tak samo interpretowa naley wszelkie inne przykazania
regulujce nasz stosunek do blinich" na to szlachetne miano zasugiwali tylko ydzi115*. Mojesz
Majmonides, dwunastowieczny rabin i lekarz, uwaany za jednego z najwybitniejszych ydowskich
filozofw, tak oto w jednym ze swych dzie wyoy prawdziwy sens przykazania Nie zabijaj": Gdy
kto zabija Izraelit, amie wite przykazanie, gdy Pismo jasno mwi Nie bdziesz zabija. Jeli kto
umylnie odebra drugiemu ycie w obecnoci wiadkw, ma zgin od miecza. Nie musz oczywicie
dodawa, e kary tej nie poniesie, jeli zabi poganina". Nie musz dodawa!
Hartung cytuje te orzeczenia Sanhedrynu, czyli ydowskiego Sdu Najwyszego, ktremu
przewodzi najwyszy kapan. Ich wymowa jest bardzo podobna. Rozpatrujc hipotetyczny przypadek
czowieka, ktry zabi innego yda przez pomyk, chcia bowiem pozbawi ycia poganina (albo
zwierz), Sanhedryn oczyci go z zarzutw. Przy okazji kapani rozstrzygnli te jeszcze trudniejszy
moralny dylemat. C uczyni, debatowali, z kim, kto cisn kamieniem w stron grupy zoonej z
dziewiciu pogan i jednego bogobojnego yda i, c, pech, umierci wanie Izraelit? Oto rozwizanie:
M w nie ponosi odpowiedzialnoci za t mier, a wynika to z faktu, i wikszo potencjalnych
ofiar stanowili poganie".
W swojej ksice Hartung przywouje wiele tych samych cytatw z Biblii, ktrymi posugiwaem
si na powyszych stronach (o podboju Ziemi Obiecanej opisanym w Ksigach Wyjcia, Liczb i
Jozuego). Z tym, e uyem ich w innym celu by wykaza, e nawet ludzie wierzcy nie myl dzi
kategoriami biblijnymi. Dla mnie stanowi to dowd, e nasza moralno (niezalenie od wiary lub jej
braku) wywodzi si z innych rde, te za, niezalenie od tego, czym s, dostpne s wszystkim ludziom
i religijnym, i ateistom. Hartung przytacza jednak opis badania izraelskiego psychologa George'a
Tamarina, ktre nieco mnie przerazio. W eksperymencie Tamarina udzia wzio ponad tysic
izraelskich uczniw w wieku od omiu do czternastu lat. Psycholog przedstawi wszystkim zaczerpnity z
ksigi Jozuego opis bitwy o Jerycho:
Jozue zawoa do ludu: Wzniecie okrzyk wojenny, albowiem Pan daje miasto w moc wasz! Miasto bdzie
oboone kltw dla Pana, ono samo i wszystko, co w nim jest. [...] Cae za srebro i zoto, sprzty z brzu i z elaza
s powicone dla Pana i pjd do skarbca Paskiego. [... ] I na mocy kltwy przeznaczyli na zabicie ostrzem
miecza wszystko, co byo w miecie: mczyzn i kobiety, modziecw i starcw, woy, owce i osy [... ] Nastpnie
miasto i wszystko, co w nim byo, spalili, tylko srebro i zoto, jak i sprzty z brzu i elaza oddali do skarbca domu
Paskiego (Joz 6,16-25),

po czym zada dzieciom proste pytanie: Czy uwaasz, e Jozue i Izraelici postpili susznie, czy
nie?" i da do wyboru trzy odpowiedzi: A (najzupeniej susznie), B (czciowo susznie), C (zupenie
niesusznie). Rozkad odpowiedzi by do szeroki 66% dzieci w peni zaaprobowao postpowanie
Jozuego, 26% uznao je za naganne, stosunkowo niewiele za, bo tylko 8%, wybrao odpowied
poredni. Oto trzy do typowe wypowiedzi dzieciakw z grupy A, ktre poproszono o uzasadnienie
dokonanego wyboru:
Moim zdaniem Jozue i synowie Izraela postpili susznie, a to dlatego, e Bg obieca im te ziemie i zgodzi
si, by je podbili. Gdyby nie dziaali w ten sposb i nikogo nie zabili, mogoby to si skoczy asymilacj synw
Izraela wrd gojw. Uwaam, e Jozue mia absolutn racj. Przecie Pan kaza mu wymordowa tych ludzi, by
plemiona Izraela nie osiedliy si pord nich i nie przejy ich nagannych obyczajw.

115

* Trzeba doda, e w jzyku angielskim jest to bardziej oczywiste, gdy miuj bliniego swego" to love thy neighbour", co
tumaczy mona rwnie jako miuj ssiada swego" (przyp. tum.).

Jozue zrobi dobrze, bo ludy zamieszkujce te ziemie wyznaway inne religie, a kiedy Jozue ich wymordowa,
religie te znikny z powierzchni Ziemi.

Jak widzimy, uzasadnienia ludobjstwa dokonanego przez Jozuego miary czysto religijny charakter.
Co ciekawe, podobny sposb rozumowania wystpi te w grupie C, czyli wrd dzieci, ktre nie
zaakceptoway postpowania Jozuego. Jedna dziewczynka na przykad potpia Jozuego za zdobycie
Jerycha, uznajc, e bdem byo samo wejcie do miasta:
[...] przecie Arabowie s nieczyci, a kady, kto wchodzi na nieczyst ziemi, sam staje si nieczysty i bdzie
dzieli jej kltw.

Dwoje innych dzieci skrytykowao Jozuego za to, e nakaza zniszczy wszystkie zdobyte dobra,
zamiast rozdzieli up midzy Izraelitw: .
Wydaje mi si, e Jozue zrobi le, bo powinien oszczdzi zwierzta i rozdzieli je midzy swoich ludzi.
Jozue nie zrobi dobrze. Nie naleao niszczy zdobyczy, gdy to wszystko mogo nalee do Izraelitw.

A c ma do powiedzenia w tej sprawie mdrzec Majmonides, jake czsto cytowany z powodu

swej wielkiej wiedzy? Nie pozostawia nam on adnych wtpliwoci: Byo to boskie pozytywne
przykazanie, by zniszczy siedem plemion. Powiedziano bowiem: lecz do szcztu wytracisz je (BG).
Gdyby tak nie uczyniono i kto oszczdziby czyje ycie, mogc je odebra, zamane zostaoby
negatywne przykazanie, ktre wprost nakazywao niczego nie zostawisz przy yciu".
W odrnieniu od Majmonidesa dzieci badane przez Tamarina byy mode i niewinne. Ich
barbarzyskie pogldy byy zapewne po prostu bezrefleksyjnie przejte od rodzicw lub rodowiska, w
ktrym wzrastay. Jak si domylam, palestyskie dzieci wychowywane w tym samym rozdartym przez
wojn kraju odpowiadayby dokadnie tak samo, tyle e z przeciwnym znakiem. To do ponury wniosek,
ale w sumie oczywistyreligia ma olbrzymi moc (a zwaszcza religia wykadana modym umysom)
wprowadzania podziaw midzy ludmi i umacniania historycznych sporw i dziedzicznych wendet.
Trudno te powstrzyma si w tym momencie od przypomnienia, e spord trzech (reprezentatywnych!)
cytowanych wypowiedzi z grupy popierajcych masakr dwoje dzieci argumentowao, przywoujc
niebezpieczestwo asymilacji, trzecie za uznao za najwaniejsz moliwo wyrugowania innych religii
za pomoc wymordowania jej wyznawcw.
W drugiej czci eksperymentu Tamarin wprowadzi grup kontroln. 168 izraelskim uczniom
przedstawi ten sam tekst z ksigi Jozuego, tyle e jego zastpi generaem Li", a Izrael podmieni na
cesarstwo chiskie przed trzema tysicami lat". Tak przeformuowane badanie przynioso dokadnie
przeciwne rezultaty postpowanie generaa Li zaaprobowao tylko 7% badanych dzieci, a 75% uznao
je za naganne. Czyli wystarczyo usun czynnik lojalnoci wobec judaizmu, by zdecydowana wikszo
dzieciakw zacza posugiwa si ocenami moralnymi, ktre aprobuje wikszo wspczesnych ludzi.
To, co zrobi Jozue, byo po prostu barbarzyskim ludobjstwem. Tylko z religijnego punktu
widzenia mona uzna, e jest inaczej. Ta odmienna perspektywa pojawia si ju we wczesnych etapach
ycia i to wanie za spraw religii dzieci potrafi bd potpia masakry, bd pochwala je.
W dalszej czci swojego artykuu Hartung zajmuje si Nowym Testamentem. Tu pozwol sobie ju
tylko na krtkie podsumowanie jego gwnych tez. Ot Hartung stwierdza, e Jezus by zwolennikiem
tej samej wewntrzgrupowej moralnoci (i wrogoci wobec obcych), ktre zdominoway Stary
Testament. Chrystus by bardzo lojalnym ydem, to dopiero Pawe wpad na to, by ydowskiego Boga
zaoferowa poganom. Nawet ja nie omielibym si sformuowa tego tak mocno jak Hartung: Jezus
przewrciby si w grobie, gdyby wiedzia, e Pawe zanis jego nauki midzy winie".
Najlepsz zabaw Hartung mia z Apokalips, w sumie najdziwniejsz z biblijnych ksig. Jej
autorstwo przypisuje si witemu Janowi (autor Ken's Guide to the Bibie trafnie zauway, e jeli listy
Jan pisa po trawce, to przy Apokalipsie musia by chyba na LSD"). Hartung zwrci uwag przede
wszystkim na dwa wersety Apokalipsy, w ktrych liczba tych, co zostan opiecztowani" (co niektre
chrzecijaskie sekty, na przykad wiadkowie Jehowy, uznaj za synonim zbawionych"), ograniczona
jest do stu czterdziestu czterech tysicy. Jan wprost mwi, e musz to by wycznie ydzi po

dwanacie tysicy z kadego z dwunastu plemion Izraela. Ken Smith poszed nawet dalej i zauway, e
sto czterdzieci cztery tysice owych szczliwcw to ci, ktrzy z kobietami si nie splamili", co raczej
do jednoznacznie wskazuje, e aden z nich sam nie moe by kobiet100. No c, czego takiego mona
byo oczekiwa.
U Hartunga mona znale bardzo wiele nie mniej interesujcych i zabawnych spostrzee. Aby
zachci do lektury, przytocz jeszcze jeden cytat:
Biblia to instrukcja tworzenia wewntrzgrupowej moralnoci, bardzo szczegowa instrukcja z dokadnymi
zaleceniami obejmujcymi ludobjstwo, niewolnictwo i panowanie nad wiatem. Lecz Biblia nie jest za ani z tego
wzgldu, ani nawet z powodu oczywistej gloryfikacji mordw, okruciestwa i gwatw. W wielu staroytnych
dzieach mamy dokadnie to samo w Iliadzie, w skandynawskich sagach, w syryjskich mitach i w inskrypcjach
Majw. Tylko e nikt nam nie sprzedaje Iliady jako podrcznika moralnoci i tu wanie tkwi problem. Biblia jest
sprzedawana i kupowanajako ksiga, ktra ma mwi ludziom, jak y. I przynajmniej jak dotd jest to
najwikszy bestseller wszech czasw.

A eby nikt nie myla, e wyczanie obcych to waciwo jedynie tradycyjnego judaizmu,
nieobecna w innych religiach, proponuj taki oto zadufany fragmencik z religijnego hymnu Isaaca Wattsa
(1674-1748):
Lord, I ascribe it to Thy Grace, And not to chance, as others do, That I was bom of Christian Race And not a
Heathen or a Jew116*.

Zadziwia mnie w powyszej strofie nawet nie sama ekskluzywno chrzecijastwa, ale
zaprezentowana tu logika. Przecie mnstwo innych ludzi urodzio si w innych religiach ni
chrzecijastwo, na jakiej zasadzie zatem Bg decyduje, komu ma przypa ten zaszczyt. Dlaczego
obdarzy nim akurat Wattsa i tych, ktrzy mieli piewa w hymn? A nim jeszcze Isaac Watts zosta
poczty, jakiej natury osobnicy byli tak honorowani? To oczywicie bardzo gboki problem, ale pewnie
nie za gboki dla teologicznie ukierunkowanych umysw. W kadym razie poezja Wattsa jako dziwnie
przypomina sowa modlitwy, ktr trzykrotnie w cigu kadego dnia recytuj ortodoksyjni i
konserwatywni (ale ju nie reformowani) ydzi: Dziki Ci, Panie, e nie uczyni mnie poganinem.
Dziki Ci, Panie, e nie uczyni mnie kobiet. Dziki Ci, Panie, e nie uczyni mnie niewolnikiem".
Religia dzieli to nie ulega adnej wtpliwoci i to zarazem jeden z najpowaniejszych zarzutw
wobec wszelkich systemw religijnych. Oczywicie czsto (i susznie) mwi si, e wojny czy spory
midzy rnymi religijnymi grupami rzadko wi si z konkretnymi teologicznymi rozbienociami.
Kiedy ulsterski protestancki bojwkarz morduje jakiego katolika, nie mruczy do siebie pod nosem, a
masz, ty ohydny transsubstancjalisto, Mariochwalco, wchajcy kadzida bkarcie". Bardziej
prawdopodobne, e chce w ten sposb pomci mier innego protestanta, ktry zgin z rk innego
katolika, zapewne w jakiej cigncej si od pokole wendecie. Religia peni funkcj etykietki w
sytuacjach midzygrupowej wrogoci i konfliktw, nie jest w tym sensie ani gorsza, ani lepsza ni inne
funkcjonujce w takich warunkach etykiety, jak kolor skry, jzyk czy ulubiony klub pikarski, ale czsto
bywa wykorzystywana wwczas, gdy innych brak.
Oczywicie wiem, e konflikt w Irlandii Pnocnej ma podoe polityczne. Wiem, e tu naprawd
dochodzio do gospodarczego i politycznego ucisku jednej grupy przez drug i e sytuacja ta cigna si
przez stulecia. Naprawd dziao si tu duo krzywd i niesprawiedliwoci i miao to niewiele wsplnego z
religi. Chciaem tylko wszystkim uwiadomi co, czego, cho to wane, czsto si nie dostrzega bez
religii nie byoby etykietek, ktre decydoway o tym, kogo poddaje si uciskowi, a na kim trzeba si
mci. I prawdziwym problemem Irlandii Pnocnej jest to, e kolejne generacje dziedzicz te etykietki.
Katolicy, ktrych rodzice, dziadkowie i pradziadkowie chodzili do katolickich szk, posyaj swoje
dzieci do katolickich szk. Protestanci, ktrych rodzice, dziadkowie i pradziadkowie chodzili do
protestanckich szk, posyaj dzieci do protestanckich szk. Jedni i drudzy maj ten sam kolor skry,
mwi tym samym jzykiem, ciesz ich te same rzeczy, ale rwnie dobrze mogliby nalee do odrbnych
gatunkw, tak gboko podzielia ich historia. Bez religii za i opartej o religi segregacji szk ten
podzia by nie istnia. Walczce plemiona zaczyby si miesza za spraw maestw i w cigu kilku
116

* Panie, to aski Twojej znak, / a nie przypadek, losu traf, / em chrzecijaskiej rasy jest, / a nie poganin albo yd (przyp. tum.).

pokole nie istniaoby ju rozrnienie. Od Kosowa do Palestyny, od Iraku po Sudan, od Ulsteru po

subkontynent indyjski przyjrzyjmy si dowolnemu regionowi rozdartemu przez przemoc i konflikty
rywalizujcych ze sob grup. Nie gwarantuj oczywicie, e wszdzie, gdzie tak si dzieje, religia jest
gwn etykietk w midzygrupowych sporach, ale duo wskazuje, e tak, niestety, jest.
Gdy Indie odzyskay niepodlego, ponad milion ludzi zostao zabitych podczas zamieszek na tle
religijnym i walk midzy hinduistami i muzumanami (a pitnacie milionw ludzi musiao opuci swoje
domy). Elementy stroju czy wygldu wiadczce o przynalenoci religijnej byy wwczas
wystarczajcym powodem, by kogo zabi. Poza wyznaniem tak naprawd nic tych ludzi nie dzielio.
Przez lata zmienio si niewiele. Salman Rushdie tak by poruszony niedawn fal midzyreligijnych
masakr, jaka wstrzsna Indiami, e artykuowi, w ktrym o tym pisa, nada tytu Religion, as ever, is
the poison in India's blood [Religiajak zawsze zatruwa krew Indii]101. Oto ostatnie zdania jego
tekstu:
Czy zatem jest cokolwiek godnego szacunku w tym wszystkim, w rnych zbrodniach popenianych kadego
dnia na caym wiecie z budzcym groz imieniem Boga na ustach? Jake sprawnie i z jak tragicznymi skutkami
religia wznosi nowe totemy i jake chtnie dla nich zabijamy! A kiedy ju to robimy wystarczajco czsto,
znieczula nas to tak bardzo, e nastpnym razem jest nam tylko atwiej. Problem Indii jest problemem caego wiata,
a to, co dzieje si w Indiach, dzieje si w imi Boga. To Bg jest problemem.

Nie uwaam oczywicie, by przemona ludzka skonno do wewntrzgrupowej lojalnoci i

skierowanej na zewntrz wrogoci zanika, gdyby nie byo religii (zachowanie kibicw rywalizujcych
druyn to przykad mniejszego kalibru, cho nawet i w tym przypadku podziay przebiegaj czasem
wzdu religijnych granic, jak w przypadku Celticu Glasgow i Glasgow Rangers). Takim kryterium
podziau moe by te jzyk (casus Belgii) czy podziay plemienne, bardzo silne zwaszcza w Afryce.
Religia jednak nasila te podziay i pogbia szkody, jakie powoduj, i to na co najmniej trzy sposoby:
Etykietowanie dzieci ju od najmodszego wieku mwi si na przykad o katolickich dzieciach" lub
protestanckich dzieciach". Tymczasem to zdecydowanie za wczenie, by dziecko mogo mie
jakikolwiek pomys, co myli o religii (do kwestii religijnego molestowania dzieci wrc szerzej w
Rozdziale 9.).
Segregacja w szkoach system edukacyjny (znw czsto od bardzo wczesnego wieku)
zorganizowany jest tak, e dzieci stykaj si wycznie z czonkami wasnej wsplnoty religijnej i
s odseparowane od dzieci, ktrych rodziny wyznaj inne religie. Nie byoby wielk przesad
stwierdzenie, e gdyby w Irlandii Pnocnej zakazano szk wyznaniowych, problemy znikyby w
cigu kilku generacji.
Zakaz (a raczej tabu) maestw mieszanych" to bardzo wzmacnia dziedziczone przez
kolejne pokolenie spory i rodowe wendety. Tam, gdzie zwiksza si liczba maestw midzy
czonkami skconych grup, przebieg konfliktu agodnieje.
Glenarm w Pnocnej Irlandii to siedziba earlw Antrim. Tylko raz, przynajmniej za pamici
yjcych, zdarzyo si co niewyobraalnego earl polubi katoliczk! Natychmiast we wszystkich
domach w wiosce opuszczono okiennice na znak aoby. Obawa przed zym maestwem" jest te
bardzo powszechna wrd religijnych ydw. Nie przypadkiem izraelskie dzieci z badania Tamarina
tragiczne konsekwencje asymilacji" wymieniay jako podstawowy argument w obronie tego, co Jozue
uczyni w Jerycho. A kiedy ju dochodzi do lubu przedstawicieli rnych wyzna, obie strony pene s
zych przeczu co do losw mieszanego maestwa", a pniej nierzadko koczy si to wszystko
ktniami, jak ma by wychowywane dziecko. Kiedy sam byem dzieckiem i zapalaem wieczki w
Kociele anglikaskim, kto mi powiedzia a ja wpadem w osupienie, pamitam jak dzi e regu
jest, i jeli jedno z maonkw naley do Kocioa rzymskokatolickiego, a drugie do anglikaskiego, to
dziecko zawsze wychowywane jest na katolika. Doskonale rozumiaem, dlaczego ksia obu wyzna
mogli na to naciska, ale nie mogem (i nadal nie potrafi) poj tej asymetrii. Dlaczego anglikascy
kapani nie wywalczyli w tej kwestii sprawiedliwego traktowania? Moe byli po prostu mniej
bezwzgldni? Moe mj stary szkolny kapelan czy Our Padre" Betjeemana byli zbyt uprzejmymi
ludmi...
Socjologowie od do dawna badaj religijn homogami (zawieranie zwizkw w obrbie jednej

grupy wyznaniowej) i heterogami (zwizki midzywyznaniowe). Niedawno Norval D. Glenn z

University of Texas w Austin zebra takie badania prowadzone od roku 1978 i cznie przeanalizowa ich
wyniki102. Analiza wykazaa istnienie statystycznie istotnej tendencji do zawierania homogamicznych
maestw wrd chrzecijan (protestanci eni si z protestantkami, a katolicy z katoliczkami; i nie
chodzi o efekt chopaka z ssiedztwa"), ale jeszcze silniejsza okazaa si ta zaleno u ydw. W
jednym z bada na 6021 analizowanych kwestionariuszy w 140 przypadkach respondenci okrelili si
jako ydzi i z tej grupy 85,7% polubio rwnie ydw; to znacznie wicej, ni mona oczekiwa w
przypadku innych grup wyznaniowych. Oczywicie trudno uzna ten wynik za zaskakujcy
ortodoksyjni ydzi s bardzo silnie zniechcani do mieszanych maestw, a w Ameryce to tabu znajduje
nawet wyraz w licznych dowcipach o ydowskich matkach ostrzegajcych swoich synw przed tymi
blond bestiami, ktre tylko czekaj, by ich usidli. A co w tej kwestii maj do powiedzenia amerykascy
rabini? Oto trzy przykadowe cytaty.
Nie udzielam lubw maestwom midzywyznaniowym.
Udzielam lubu tylko wwczas, gdy para owiadczy, e wychowa dzieci w wierze ydowskiej.
Udzielam lubu tylko wwczas, gdy para uczestniczy w nauczaniu przedmaeskim.
Niewielu rabinw zgadza si udzieli lubu wsplnie z katolickim ksidzem (i jest na nich spory
popyt).
Nawet gdyby religia nie czynia adnych innych szkd, to jej niczym nieuzasadniona, bezsensowna
skonno do wzmacniania podziaw wiadomie kultywowana afirmacja naturalnej ludzkiej tendencji
do faworyzowania wasnej grupy i odrzucania obcych wystarczyaby, by uzna j za wany or za na
Ziemi.
ZEITGEIST A MORALNO
W poprzednich podrozdziaach staraem si wykaza, e rdem naszego poczucia moralnego
(take osb wierzcych) w rzeczywistoci nie s adne wite ksigi, nawet jeli s ludzie na tyle naiwni,
by tak sdzi. Na jakiej podstawie zatem nasuwa si pytanie decydujemy o tym, co dobre, a co ze?
Niezalenie od tego, jakiej udzielimy odpowiedzi, trudno zaprzeczy, e w kwestiach dobrego i zego
postpowania panuje dzi consensus i to consensus zadziwiajco rozpowszechniony. Co wicej, nie ma
on adnych wyranych zwizkw z wiar religijn, mimo e obejmuje rwnie wikszo ludzi
uznajcych si za osoby wierzce (take tych, ktrzy sdz, e swoje poczucie moralne czerpi z Pisma).
Z kilkoma znamiennymi wyjtkami, jak afgascy talibowie czy ich odpowiednicy wrd chrzecijaskich
fundamentalistw, wikszo udzi, przynajmniej oficjalnie, akceptuje dzi pewien do szeroki zestaw
liberalnych wartoci etycznych. Wikszo z nas przynajmniej stara si nie krzywdzi innych bez
potrzeby; wierzymy w wolno sowa i bronimy jej nawet wwczas, gdy nie zgadzamy si z tym, co kto
mwi; pacimy podatki; nie oszukujemy i nie zabijamy; nie popeniamy kazirodztwa i raczej nie czynimy
innym tego, co nam niemie. Cz tych dobrych zasad mona odnale w rnych witych ksigach,
tyle e zwykle skryte s w nich pord wielu innych zalece, ktrych aden przyzwoity czowiek nigdy
nie zaakceptuje. wite ksigi nie podaj za adnych regu, ktre pozwoliyby odrni przykazania
moralne od niemoralnych.
T konsensualn etyk mona by sprbowa wyrazi pod postaci Nowych Dziesiciu Przykaza".
Wiele osb prywatnych, organizacji i instytucji podjo ju tak prb. Rezultaty w bardzo licznych przypadkach
okazay si wielce do siebie zblione i kadorazowo nosiy na sobie bardzo wyrane pitno czasw, w jakich yli
ludzie tworzcy taki zestaw przykaza. Oto na przykad jedna z wspczesnych propozycji Nowych Dziesiciu
Przykaza", cignita przeze mnie z ktrej z ateistycznych witryn103:
Nie czy drugiemu niczego, czego nie chciaby, by inni czynili tobie.
We wszystkich przypadkach staraj si unika krzywdzenia innych.
Podchod do swoich blinich i wszystkich ywych istot, do caego wiata wreszcie z mioci, uczciwie, z
wiernoci i szacunkiem.

 Zawsze dostrzegaj zo i daj sprawiedliwoci, ale zawsze bd te gotw wybaczy zy czyn, gdy kto
przyzna si i szczerze go auje.
Niech w yciu zawsze towarzyszy ci rado i zachwyt.
Sprawdzaj wszystko. Zawsze bd gotw konfrontowa swoje przekonania z rzeczywistoci i zmieni je,
nawet te, ktre ci s najdrosze, jeli fakty im przecz.
Nigdy nie prbuj zamkn innym ust i nie unikaj inaczej mylcych; szanuj prawo innych do niezgadzania
si z tob.
Nie wierz w nic lepo.
Ta niewielka kolekcja nie jest dzieem adnego mdrca, proroka czy zawodowego etyka. To po prostu do
sympatyczny efekt pracy ktrego z internautw, ktry postanowi zebra w jednym miejscu wspczesne prawida
dobrego ycia i nada im ksztat wzorowany na biblijnych dziesiciu przykazaniach. Cao pochodzi z pierwszej
strony, jak wywietlia moja wyszukiwarka, gdy wpisaem Nowe Dziesi Przykaza". Uznaem, e nie ma po co
szuka dalej. W sumie z powysz list zgodzi si dzi kady normalny, przyzwoity czowiek. Oczywicie niektrzy
uznaliby za niezbdne jakie modyfikacje. Na przykad filozof John Rawls zaproponowaby pewnie doczenie
czego w tym stylu: Postpuj zgodnie z zasadami, ktre moesz zaakceptowa niezalenie od tego, czy jeste
pierwszy, czy ostatni w porzdku dziobania". (Za realizacj tej zasady mona uzna system dzielenia jedzenia u
Inuitw ten, kto kroi potraw, bierze ostatni kawaek.)
Do mojej wasnej listy ulepszonych dziesiciu przykaza wybrabym niektre z powyszych, ale
sprbowabym znale te miejsce dla kilku nowych, na przykad:

Czerp przyjemno ze swojego ycia seksualnego (o ile nie krzywdzisz nim innych) i pozwl innym na to
samo, niezalenie od tego, jakie maj upodobania cudze preferencje seksualne to nie twoja sprawa.

Nie dyskryminuj nikogo na podstawie pci, rasy ani (przynajmniej tak dugo, jak to moliwe) gatunku.

Nie indoktrynuj wasnych dzieci. Naucz je myle samodzielnie, naucz je ocenia dowody i naucz je nie
zgadza si z tob.

Myl o przyszoci w skali duszej ni twoje ycie.

Nie chodzi tu jednak o kolejno czy jakie drobne rnice. Wane przede wszystkim, e od czasw biblijnych
uczynilimy istotny krok naprzd (przynajmniej wikszo z nas). Niewolnictwo, na przykad, ktrego w Biblii i
przez dugie jeszcze stulecia potem nikt nie kwestionowa, w krajach cywilizowanych zostao zakazane w
dziewitnastym stuleciu. Wszystkie cywilizowane kraje akceptuj dzi rzecz praktycznie niewyobraaln do lat
dwudziestych XX wieku, czyli prawa wyborcze dla kobiet. We wspczesnych owieconych spoeczestwach
(kategoria ta w sposb oczywisty nie obejmuje na przykad Arabii Saudyjskiej) kobiety nie s ju traktowane jak
wasno, a tak wanie byo w czasach biblijnych. Zgodnie z kadym wspczesnym kodeksem karnym Abraham
zostaby oskarony o maltretowanie dziecka, a gdyby zrealizowa swj plan i powici syna, dostaby wyrok za
morderstwo z premedytacj. A przecie mores, obyczajowo tamtych czasw, jego zachowanie, posuszestwo
wobec boych polece, uznawaa za wrcz godne podziwu. Tak wic my wszyscy wierzcy i nie bardzo

zmienilimy nasze kryteria dobra i za. Jaka jest natura tych zmian, co je powoduje?
W kadej kulturze wyania si pewien tajemniczy konsens, zmieniajcy si z upywem kolejnych
dekad. Nie bdzie to przejawem pretensjonalnoci, jeli posu si w tym momencie zapoyczonym z
niemieckiej filozofii okreleniem Zeitgeist duch czasw. danie rwnych praw dla kobiet jest dzi
uniwersaln cech wszystkich demokracji, ale prawne umocowanie tych da jest szokujco wrcz
niedawne. Oto na przykad, kiedy kobiety uzyskay prawa wyborcze:

Nowa Zelandia

1893 1902 1906 1913 1920 1928 1945

1946 1971 2006117*

Australia
Finlandia
Norwegia
USA
Wielka Brytania

Rozkad
Francja dat obejmujcy wicej ni stulecie, to przejaw zmieniajcego si Zeitgeist. Podobne
przemiany wida w naszym stosunku do kwestii rasowych. Kady Brytyjczyk (i nie tylko) z pocztkw
XX wieku
Belgiawedug dzisiejszych kryteriw uznany by zosta za rasist. W tamtych czasach wikszo ludzi
wierzya, e czarni (do ktrej to kategorii zaliczano nie tylko bardzo zrnicowanych pod wzgldem
Szwajcaria
rasowych
Afrykanw, ale i zupenie z nimi niespokrewnionych Hindusw, australijskich Aborygenw i
mieszkacw Melanezji) pod kadym wzgldem ustpuje biaym; z jedn moe rnic przyznawano
Kuwejt
im lepsze
poczucie rytmu, co trudno ocieni inaczej ni jako przejaw protekcjonalizmu. W latach
dwudziestych odpowiednikiem dzisiejszego Jamesa Bonda by czarujcy i niefrasobliwy bohater marze
wszystkich chopcw, Bulldog Drummond. W jednej z powieci tego cyklu, The Black Gang, Drummond
mwi o ydach, cudzoziemcach i innych brudasach". W scenie finaowej The Female of the Species
Drummond wystpuje w przebraniu Pedra, czarnego sugi arcyzbrodniarza. Gdy, ku zaskoczeniu tak
czytelnika, jak i samego arcyotra, ujawnia sw maskarad, c czytamy Nie, jak kto mgby pomyle:
Mylisz, psie, em Pedro. Jake mao wiesz jam twj arcywrg Drummond, tylkom przyczerni sobie
twarz!". Pada kwestia zupenie inna: Nie kada broda jest faszywa, ale kady czarnuch cuchnie. Ta
broda jest prawdziwa, kochaniutki, ale czarnuch nie mierdzi. Co tu wic nie gra!". Czytaem te ksiki
w latach pidziesitych, trzydzieci lat po tym, gdy zostay napisane, i byem zafascynowany akcj, nie
dostrzegaem natomiast adnego rasizmu. Dzi byoby to niewyobraalne.
Thomas Henry Huxley w swojej epoce uznawany by za owieconego i postpowego liberaa. Ale to
nie byy nasze czasy. Zobaczmy, co pisa TH. Huxley w roku 1871:
aden racjonalnie mylcy czowiek dysponujcy wystarczajc wiedz o wiecie nie byby w stanie
uwierzy, e przecitny Negr dorwnuje biaemu czowiekowi, nie mwic ju o tym, by mg go przewysza. A
jeli to jest prawd, to najzupeniej niemoliwe, by nasz prognatyczny powinowaty nawet wwczas, gdy jego
sytuacja si poprawi i nie bdzie ju poddawany opresji, gdy bdzie mia szanse stan do uczciwej walki na
intelekt, a nie na ugryzienia mg kiedykolwiek sprosta wyposaonemu w wikszy mzg i mniejsze szczki
rywalowi. Najwysze miejsce w hierarchii ludw cywilizowanych na zawsze pozostanie poza zasigiem naszych
ciemnoskrych kuzynw104.

Dobrzy historycy oczywicie doskonale wiedz, e nie mona ocenia sdw z przeszoci, kierujc
si kryteriami wasnej epoki. Abraham Lincoln rwnie znacznie wyprzedza swoje czasy, ale jego
pogldy na kwesti rasow dla nas stanowiyby kwintesencj najgorszego rasizmu. Oto fragment
przedwyborczej debaty Lincolna z Stephenem A. Douglasem z roku 1858:
Musz podkreli, e ani nie jestem, ani nigdy nie byem i to w adnej formiezwolennikiem spoecznej
czy politycznej rwnoci biaej i czarnej rasy. Nie jestem te i nigdy nie byem skonny da czarnym prawa gosu
lub czyni z nich sdziw, ani te pozwoli im peni jakiekolwiek urzdy lub polubia biaych ludzi. Doda w tym
miejscu musz, e uwaam, i biaa i czarna rasa rni si pod wzgldem cech fizycznych, i wierz, e za spraw
tych rnic te dwie rasy nigdy nie bd y wsplnie na warunkach spoecznej i politycznej rwnoci. Z tego to
wanie powodu niemonoci bycia rwnym wnosz, i jako e te dwie rasy musz y obok siebie, jedna z nich
musi by wysza, druga za podporzdkowana. I tak jak kady czowiek uwaam, e pozycja wysza zawarowana
by musi dla biaej rasy105.

Gdyby Huxley i Lincoln urodzili si i ksztacili w naszych czasach, te wiktoriaskie pogldy

enowayby ich na pewno rwnie mocno, jak nas. Zacytowaem je wycznie po to, by ukaza, jak bardzo
117

* Czasem mio si pochwali w Polsce kobiety maj prawa wyborcze od roku 1918 (przyp. tum.).

zmienia si Zeitgeist. A skoro Huxley, jeden z najwiatlejszych umysw swojej epoki, i Lincoln,
czowiek, ktry da wolno niewolnikom, myleli w ten sposb, to co musia myle przecitny poddany
krlowej Wiktorii! Jeeli cofniemy si jeszcze o stulecie, przekonamy si, e Waszyngton, Jefferson i
inni wielcy Owiecenia sami trzymali niewolnikw. C, duch czasw nie stoi w miejscu, zmienia si
nieubaganie tylko my czasem tego nie dostrzegamy i traktujemy jako oczywisto przemiany, ktre w
rzeczywistoci s zoonym zjawiskiem rzdzcym si wasnymi prawami.
Mona te poda wiele innych przykadw. Kiedy biali eglarze wyldowali na Mauritiusie, spotkali
tam zupenie niegrone dodo. Nie przyszo im do gowy nic lepszego, ni zatuc ptaki pakami na mier.
Nawet nie po to, by je zje (pono miso byo niesmaczne). Zapewne dla tych ludzi gonienie biednego
nielota i walenie go pak w gow byo zupenie normalnym zachowaniem. Dzi byoby to nie do
pomylenia, a doprowadzenie do wyginicia jakiego wspczenie yjcego odpowiednika dodo, nie
mwic ju o wiadomym wybijaniu zwierzt, powszechnie uznawane jest za tragedi, o ile nie zbrodni.
Tak wanie tragedi zgodnie przynajmniej z wspczesnymi standardami kulturowymi jest
niedawne wymarcie Thylacinus, czyli wilka tasmaskiego. Nikt ju nie pamita, e do 1909 wypacano
nagrod za odstrzelenie tego zwierzcia. W powieciach z epoki wiktoriaskiej so", lew" czy
antylopa" (zwykle zreszt wystpujce wanie w liczbie pojedynczej) stanowiy element sportowego
wyzwania, gry; a jeeli to gra, to c mona zrobi lepszego ni strzela. Nie z godu. Nie w
samoobronie. Dla sportu. Lecz Zeitgeist si zmieni. Oczywicie bogaci (i brzuchaci) sportsmeni" nadal
mog z siedzenia swojego land-rovera postrzela w Afryce do dzikich zwierzt" i nawet zabra
wypchane trofeum" do domu, ale musz za to bardzo sono zapaci, a jeszcze do powszechnie s
przedmiotem pogardy. Ochrona przyrody i ochrona rodowiska weszy dzi do kanonu powszechnie
akceptowanych wartoci i moralna ranga tego nakazu dorwnuje niegdysiejszym przykazaniom
nakazujcym wicenie szabatu czy zakazujcym przedstawiania ludzkiej postaci.
Szalone lata szedziesite kojarz nam si gwnie ze swobod obyczajow. Tymczasem jeszcze na
pocztku tej dekady oskaryciel wygaszajcy mow w procesie o zakaz rozpowszechniania Kochanka
lady Chaterley przemawia do awy przysigych nastpujcymi sowy: Czy zgodzilibycie si, by wasi
modzi synowie, a nawet mode crki tak, w naszych czasach nie tylko chopcy potrafi czyta,
dziewczta rwnie (on naprawd co takiego powiedzia! !!) signli do tej ksiki? Czy kto z was
pooyby t ksik na stoliku we wasnym domu? Czy chcielibycie, by czytay j wasze ony lub
wasza suba?". Zwaszcza to ostatnie retoryczne pytanie ukazuje, jak szybko zmienia si duch czasw.
Amerykaska inwazja na Irak jest powszechnie potpiana z powodu liczby ofiar wrd ludnoci
cywilnej, a przecie mwimy tu o liczbach rnicych si o rzdy wielkoci od tego, co nikogo nie
dziwio jeszcze w czasach II wojny wiatowej. Donald Rumsfeld, dzi odsdzany od czci i wiary,
wwczas uznany by zosta za liberaa o gobim sercu. Co, jak wida, zmienio si w cigu tych paru
dziesicioleci. Zmienio si w nas wszystkich, a ta zmiana nie ma adnego zwizku z adnym z
religijnych wyzna jeli ju, nastpia wbrew religii, a nie za jej spraw.
Kierunek tych zmian jest do wyrany i rozpoznawalnie stay, a wikszo z nas ocenia go jako
postp. Nawet Adolf Hitler, powszechnie uznawany za uosobienie bezgranicznego za, ustpuje" pod
pewnymi wzgldami Kaliguli czy Dyngis-chanowi. Bez wtpienia Hitler zabi wicej ludzi ni chan
Mongow, ale mia do dyspozycji XX-wieczn technik. Czy jednak Hitler czerpa osobist przyjemno
z przygldania si swym ofiarom zalanym krwi i zami", co bez wtpienia bardzo bawio Dyngischana? Chyba nie osdzamy Hitlera jako wcielenie za, kierujc si wspczesnymi kryteriami, to
moralny Zeitgeist jest dzi zupenie inny ni w czasach Kaliguli, tak samo, jak zmienia si przez ten czas
technika. Hitler jest dla nas tym, czym jest, gdy zmieniy si nasze standardy zagodnielimy.
Kiedy byem mody, wielu ludzie zupenie bezrefleksyjnie posugiwao si obraliwymi
przezwiskami czy stereotypami abojad, makaroniarz, szkop, brudas, ydek, czarnuch, Japoniec,
tek byy na porzdku dziennym. Nie twierdz oczywicie, e dzi sowa te wyszy z uycia, ale w
krgach cywilizowanych jest to powszechnie potpiane. Jeli w jakim angielskim tekcie znajdziemy
sowo negro" uyte nie w obraliwym znaczeniu, mwi nam to wiele o tym, kiedy tekst w powsta.
Bardzo szanowany teolog z Cambridge A.C. Bouguet tak rozpocz niegdy rozdzia o islamie
zamieszczony w tomie Comparative Religion: Semita nie jest z urodzenia monoteist, jak sdzono

jeszcze w poowie XIX wieku. W istocie jest animist". Koncentracja na rasie (a nie na kulturze) i
znamienne uycie liczby pojedynczej, co pozwalao zredukowa ca populacj do jednego konkretnego
typu", w czasach Bougueta wyranie nikogo nie raziy. To po prostu subtelny wskanik zmieniajcego
si ducha czasw. Dzi nie odwayby si tak napisa aden profesor teologii (ani jakiejkolwiek innej
dyscypliny). Te drobne oznaki innych tempora i innych mores wystarcz nam jednak, by by pewnym, e
Bouquet pisa swoje dzieo najpniej w poowie dwudziestego wieku. I rzeczywicie by to rok 1941.
Cofnijmy si o kolejne cztery dekady, a odmienno standardw dostrzeemy ju goym okiem.
Cytowaem ju tu utopi H.G. Wellsa New Republic. Zacytuj jeszcze jeden fragment tej ksiki, gdy
stanowi on naprawd szokujc ilustracj przemian, o ktrych tu mwi:
A co Nowa Republika uczyni z rasami niszymi? Jak poradzi sobie z czarnymi [...] tymi [...] ydami? Czy
te chmary czarnych, brzowych, brudnobiaych czy tych nadadz si do nowych porzdkw? No c, wiat jest
wiatem, a nie instytucj charytatywn, i moim zdaniem oni bd musieli znikn [...] System etyczny za ludzi
Nowej Republiki, etyka, ktra rzdzi bdzie wiatowym pastwem, uksztatowana bdzie tak, by sprzyja przede
wszystkim rozmnaaniu tego, co najlepsze, najwydajniejsze i najpikniejsze w caej ludzkiej rasie piknym i
silnym ciaom, czystym i potnym umysom. [...] Jak dotd natura wynalaza tylko jedn metod ksztatowania
wiata, dziki ktrej sabo nie wyradza si w sabo. T metod jest mier [...] Obywatelom Nowej Republiki
[...] przywieca bd ideay, za ktre warto zabi.

Te sowa zapisane zostay w roku 1902. W swoich czasach Wells powszechnie uchodzi za
postpowca. Na przeomie wiekw taka argumentacja, cho moe nie powszechnie akceptowana, nie
wzbudziaby adnych powanych zastrzee, gdyby kto posuy si ni na eleganckim przyjciu. Dla
nas, wspczesnych czytelnikw, to istny horror. atwo jednak w tym kontekcie dostrzec, e Hitler,
jakkolwiek potworny moe nam si wydawa, nie odstawa od swoich czasw tak bardzo, jak chcemy to
widzie dzi. Oto jak szybko zmienia si Zeitgeist; jak szybko i jak szeroko; i jak gboka jest ta zmiana.
Skd zatem bior si te powizane i stae przemiany wiadomoci spoecznej? Nie mnie na to
pytanie odpowiada. Z mojego punktu widzenia absolutnie wystarczajce jest, i na pewno nie wynikaj
one z religii. Gdybym za ju mia wysnuwa jak teori, zaczbym chyba od nastpujcego problemu
naley wyjani, jak to si dzieje, e zmiany owego moralnego Zeitgeist obejmuj w sposb
zsynchronizowany tak wielkie grupy ludzi, i dlaczego zmierzaj one z grubsza w jednym kierunku? Skd
synchronizacja? Ot te nowe wartoci wdruj midzy ludzkimi umysami podczas rozmw przy barze i
popoudniowych przyj, za porednictwem ksiek i recenzji, gazet i programw radiowych i
telewizyjnych, a w naszym czasach take za porednictwem Internetu. Przemiany moralnego klimatu
bardzo szybko znajduj wyraz w artykuach prasowych, radiowych talk show, w przemwieniach
politykw, w kabarecie i programach rozrywkowych, w scenariuszach seriali, a wreszcie w gosowaniach
parlamentw ustanawiajcych prawa i w orzeczeniach sdw tworzcych interpretacj przepisw. Mona
oczywicie cay ten proces analizowa w kategoriach czstoci wystpowania okrelonych memw w
puli memowej, ale tego wtku nie bd tu rozwija.
Niektrzy z nas pozostaj nieco w tyle za zmieniajcym si duchem czasw, inni potrafi nieco go
wyprzedzi. Pozostali jednak a tych jest zdecydowana wikszo wsplnie wkroczyli w XXI wiek i
dzi wszyscy pod tym wzgldem o wiele dugoci wyprzedzamy naszych blinich z czasw
redniowiecza, wspczesnych Abrahama, a nawet naszych bardzo nieodlegych przodkw z lat 20. XX
wieku. Ta fala toczy si nieubaganie i nawet ci, ktrzy niegdy byli u jej czoa (T.H. Huxley bez
wtpienia by w awangardzie swoich czasw), dzi pozostali daleko z tyu. Oczywicie rzeka postpu nie
pynie prostym, uregulowanym nurtem, jej wody czasem rozlewaj si szeroko, a czasem nawet
zawracaj, tak jak to zdarzyo si w Stanach Zjednoczonych na pocztku XXI wieku po objciu wadzy
przez now administracj. W duszej skali czasowej jednak kierunek zmian jest stay i moemy by
pewni, e trend ten bdzie kontynuowany.
Czemu tak si dzieje, skd bierze si ten stay postp? Nie wolno lekceway na przykad roli
jednostek, przywdcw, ktrzy potrafi wyprzedzi swoje czasy i pocign za sob innych. W USA
idea rwnoci ras promowany by przez politycznych liderw, wybitne jednostki kalibru Martina Luthera
Kinga, ale te przez ludzi show biznesu, sportowcw i inne publiczne postaci, jak Paul Robeson, Sidney
Poitier, Jesse Owens czy Jackie Robinson. Wczeniej likwidacja niewolnictwa i emancypacja kobiet
rwnie wiele zawdziczay charyzmatycznym liderom. Byli wrd nich ludzie religijni, byli te

niewierzcy. W wielu przypadkach kwestia przekona religijnych bya w ogle nieistotna King by
chrzecijaninem, ale swoj filozofi walki bez uycia przemocy zaczerpn od Gandhiego, ktry
chrzecijaninem na pewno nie by.
Do tego wszystkiego dochodzi rosncy poziom wyksztacenia, a zwaszcza coraz powszechniejsze
zrozumienie faktu, i wszystkich nas czy niezalenie od rasy i pci to samo czowieczestwo. Te
gboko niebiblijne idee zawdziczamy w znacznym stopniu naukom biologicznym, przede wszystkim
ewolucjonizmowi. Jednym z powodw, dla ktrych czarni i kobiety (a w hitlerowskich Niemczech ydzi
i Cyganie) byli traktowani nieludzko, byo to, i grupom tym nie przyznawano penego czowieczestwa.
Filozof Peter Singer w ksice Wyzwolenie zwierzt nakania nas w sposb wielce przekonujcy do
przejcia w naszej refleksji moralnej na poziom ponadgatunkowy, do traktowania podobnie jak
nauczylimy si odnosi do ludzi rwnie wszystkich innych gatunkw, ktrych mzgi rozwinite s w
sposb dostateczny, by takie traktowanie potrafiy doceni. By moe tu wanie kryje si podpowiedz, w
ktr stron zmierza bdzie Zeitgeist przyszych stuleci. W pewnym sensie byaby to naturalna
ekstrapolacja wczeniejszych reform obejmujcych zniesienie niewolnictwa i rwnouprawnienie kobiet.
Moja amatorska wiedza socjologiczna i psychologiczna to na pewno o wiele za mao, by wyjani te
stae i znamienne przemiany ducha czasw. Jak ju pisaem, na uytek rozwaa tu prowadzonych
zupenie wystarczy uzna, e po pierwsze zmiany te bez wtpienia zachodz (i jest to obserwowalny
fakt), a po drugie, ich kierunku nie okrela adna religia (a ju na pewno nie adne pismo wite).
Prawdopodobnie zreszt nie kieruje nimi aden pojedynczy czynnik, adne prawo cienia moralnego".
Moe ju prdzej mamy tu do czynienia z czym na ksztat prawa Moore'a, opisujcego wykadniczy
wzrost mocy obliczeniowej komputerw. Niezalenie jednak od tego, z jakich wzgldw tak wanie si
dzieje, oczywiste przemiany ducha czasw i moralny postp, ktrego jestemy wiadkami, to argument
zupenie wystarczajcy, by odrzuci przekonanie, e potrzebujemy Boga, by by dobrzy albo by mc
rozpozna dobro.
A co z HITLEREM I STALINEM CZY NIE BYLI ATEISTAMI?
Zeitgeist si zmienia i s to zmiany w dobrym kierunku, ale, jak ju mwiem, wody tej rzeki
czasem rozlewaj si szeroko, a czasem nawet cofaj si. Takie wanie cofanie si, gbokie i
przeraajce, obserwowalimy w epoce dwudziestowiecznych dyktatur. Wane jednak, by odrni
immanentne zo takich postaci jak Hitler czy Stalin od Potnych narzdzi, jakimi ci ludzie mogli si
posuy do realizacji swoich niecnych celw. Pisaem wyej, e idee i cele Hitlera nie byy w sposb
oczywisty czym bardziej zym ni rne pomysy Kaliguli (albo kilku wyjtkowo okrutnych
otomaskich sutanw, o ktrych przeraajcych wyczynach przeczyta mona na przykad w Lords of
the Golden Horn Noela Barbera). Hitler mia po prostu do swojej dyspozycji dwudziestowieczn bro i
dwudziestowieczn technologi komunikacyjn. Co oczywicie nie zmienia faktu, e z kadego punktu
widzenia Hitlera i Stalina uzna naley za ludzi wyjtkowo zych.
Hitler i Stalin byli ateistami! Co pan na to powie?" to pytanie pojawia si praktycznie po
kadym moim publicznym wykadzie i po kadej audycji powiconej kwestiom religijnym, w ktrej
bior udzia. Zwykle zadawane jest w tej wanie formie, zadzierystym do tonem, i najwyraniej
nikomu nie przeszkadza, e opiera si ono na dwch zaoeniach. Ot ma ono sens nie tylko wtedy, gdy
przyjmiemy, e (1) Hitler i Stalin byli ateistami, ale jeszcze (2) czynili to, co czynni, poniewa byli
ateistami. Zaoenie (1) jest prawdziwe w przypadku Stalina, do wtpliwe jednak w odniesieniu do
Hitlera. Nie ma to jednak w sumie adnego znaczenia, bo zaoenie (2) jest po prostu faszywe. Czysta
logika wskazuje, e nie ma adnego zwizku midzy (1) i (2). Nawet bowiem jeli zgodzimy si z tez, e
Hitlera i Stalina czyy ateistyczne pogldy, to obaj te mieli wsy (Saddam Hussein rwnie) czy co
z tego wynika? Jeli chcemy zada naprawd wane pytanie, to nie powinno nas interesowa, czy jaki
wyjtkowo zy (lub dobry) osobnik by ateist (lub jednostk wielce pobon). Nie chodzi o to, by zlicza
nikczemnikw jednego po drugim i potem podawa wyniki, kto wygra w oglnowiatowym konkursie
niegodziwoci. Z faktu, e nazistowscy onierze nosili na paskach inskrypcj Gott mit Uns, nic w
praktyce nie wynika, przynajmniej dopki nie zbadamy tego znacznie gbiej. Zatem problem nie w tym,
czy Hitler lub Stalin byli ateistami prawidowe pytanie brzmi: czy ateizm systematycznie zmusza ludzi
do czynienia za.

Ot na rzecz takiej tezy nie ma dosownie adnych dowodw.

Stalin rzeczywicie by ateist, tu nie ma w zasadzie adnych wtpliwoci. Co prawda ksztaci si
prawosawnym seminarium, a jego matka nigdy nie krya rozczarowania, e nie ukoczy edukacji i nie
wstpi na ciek kapastwa (Stalina, wedug Alana Bullocka, te jej ale bardzo bawiy106). Moe to
wanie pobyt w seminarium uksztatowa w Stalinie tak zgryliwo nie tylko wobec prawosawia, ale
wobec caego chrzecijastwa i wszelkich religii. Nie ma jednak adnych dowodw, e brutalno
przywdcy wiatowego komunizmu" wynikaa z jego ateizmu. Prawdopodobnie nie bya te
konsekwencj edukacji odebranej w seminarium, chyba e uznamy, i to tam wanie nauczono go
wierzy w przeznaczenie, lepo ufa autorytetom i akceptowa zasad, e cel uwica rodki.
Mit o ateizmie Hitlera jest na tyle rozpowszechniony, e wielu ludzi uznaje go za fakt historyczny i
zwaszcza rni religijni apologeci bezczelnie to wykorzystuj. Tymczasem sprawa jest znacznie bardziej
skomplikowana. Adolf Hitler przyszed na wiat w katolickiej rodzinie, chodzi do katolickiej szkoy i
jeszcze jako dziecko regularnie uczszcza do kocioa. (To oczywicie w sumie ma niewielkie znaczenie
nic by nie zmienio, gdyby zerwa z kocioem, podobnie jak Stalin odszed od cerkwi po porzuceniu
tyfliskiego seminarium). Hitler jednak przynajmniej oficjalnie nigdy nie wyrzek si katolicyzmu, a
liczne przesanki pozwalaj wnosi, e w pewnym sensie do koca ycia pozosta czowiekiem
wierzcym, cho nie w wiar katolick, a bardziej moe w jak szczegln posta boskiej opatrznoci.
Oto zreszt jak sam Hitler opisuje w Mein Kampf wasne reakcje na wybuch I wojny wiatowej: Padem
na kolana i z gbi serca dzikowaem niebiosom zaask ycia w takim momencie"107. No dobrze, kto
mgby powiedzie w 1914 Hitler mia dwadziecia pi lat; moe pniej si zmieni?
W roku 1920 Adolf Hitler mia ju lat trzydzieci jeden. Jego wczesny bliski wsppracownik (a
potem zastpca Fuhrera) tak napisa wwczas w licie do premiera Bawarii: Osobicie znam pana
Hitlera i blisko z nim wsppracuj. Mog zarczy o jego wielkim charakterze i rwnie gbokiej
dobroci. Poza tym to czowiek wierzcy i dobry katolik"108. No, c skoro Hess zdecydowanie si
pomyli co do wielkiego charakteru" i gbokiej dobroci" pana Hitlera", moe i pobdzi z tym
dobrym katolikiem". Trudno zreszt w jakimkolwiek kontekcie uy sowa dobry" wobec wodza
nazistw (cho w tym momencie przypomnia mi si wanie jeden z najbezczelniejszych argumentw na
rzecz ateizmu Hitlera, jaki zdarzyo mi sysze. Brzmiao to mniej wicej tak: Hitler by zym
czowiekiem, a chrzecijastwo uczy dobra zatem Hitler nie mg by chrzecijaninem!). Mog jednak
ostatecznie zgodzi si z tym, e gdy Gring oznajmi, i Tylko katolik mg zjednoczy Niemcy", mia
na myli katolickie wychowanie Hitlera, a nie jego przekonania religijne.
Przemawiajc w Berlinie w roku 1933, Adolf Hitler powiedzia: Jestemy gboko przekonani, e
ludzie chc i potrzebuj wiary. Dlatego wanie podjlimy walk z ruchem ateistycznym i nie s to tylko
puste deklaracje wyplenimy go z korzeniami"109. Jak si wydaje, oznacza to, e Hitler, jak wielu
innych, wierzy w wiar", cho warto pamita, i jeszcze w roku 1941 owiadczy swojemu
adiutantowi, generaowi Gerhardowi Engelowi, e zawsze pozostanie katolikiem".
Nawet jeli Adolf Hitler nie by prawowiernym chrzecijaninem, trudno zaprzeczy, e pozostawa
pod silnym wpywem doktryny chrzecijaskiej, zwaszcza gdy pomylimy o dugiej w tej wierze tradycji
oskarania ydw o zabicie Chrystusa. W jednym z monachijskich wystpie z roku 1923 Hitler
powiedzia: Pierwsze, co musimy zrobi, to ocali [Niemcy] przed ydami, ktrzy doprowadzaj nasz
kraj do ruiny [...] Musimy ocali Niemcy przed cierpieniem, jakiego zazna Ten, ktry odda ducha na
Krzyu"110. John Toland, autor Adolf Hitler: The Definitive Biography, tak opisuje religijne motywacje
zarzdzonego przez Fuhrera ostatecznego rozwizania":
Hitler mimo jawnie okazywanej niechci do rzymskokatolickiej hierarchii by jej wiernym uczniem w sensie
przekonania, e ydzi ponosz win za zabicie Boga. Ich eksterminacja nie bya zatem dla niego czynem
sprzecznym z sumieniem, on bowiem w sumieniu swoim dziaa jako karzca rka boskiej sprawiedliwoci.
Podkrela tylko, by dziaa nie z pobudek osobistych i bez niepotrzebnego okruciestwa.

Chrzecijaska nienawi do ydw nie naley wycznie do tradycji katolickiej. Zajadym

antysemit by te Marcin Luter, ktry na Sejmie w Wormacji owiadczy: Wszyscy ydzi powinni
zosta wyrzuceni z Rzeszy". Luter napisa zreszt ca ksik o kwestii ydowskiej (O ydach i ich

kamstwach) i wiele wskazuje, e Hitler zna to dzieo" Luter okreli tam ydw jako plemi
mijowe", a tej samej frazy uy Hitler w swojej synnej mowie z 1922 roku, w ktrej zreszt wiele razy
okrela si mianem chrzecijanina:
Moje uczucia jako chrzecijanina wiod mnie do mojego Pana i Zbawcy, w ktrym dostrzegam wielkiego
wojownika. Wiod mnie ku czowiekowi, ktry cho samotny i otoczony kilkoma zaledwie uczniami
rozpozna, czym s ydzi i wezwa ludzi do walki z nimi. Czowieka, ktry na Boga wielko sw okaza, nie
cierpic, ale walczc. Z bezgraniczn mioci jako czowiek i chrzecijanin czytam te sowa Pisma, ktre ukazuj
Pana w caej Jego potdze, gdy wreszcie powsta i biczem wygna ze wityni cae to plemi mijowe. Jake
wspaniaa bya Jego walka o wiat wolny od ydowskiej trucizny. Dzi, po dwch tysicach lat, w najgbszych
porywach mego serca z niezgbion pewnoci wiem, i wanie po to On przela sw krew na Krzyu. Jako
chrzecijanin nie mog pozwoli si oszukiwa. Jako chrzecijanin mam obowizek walczy o prawd i
sprawiedliwo [...JA jeli trzeba czego jeszcze, by wykaza suszno naszych dziaa, to spjrzcie na to, ile
wok nas cierpienia. Jako chrzecijanin mam obowizki wobec wasnego narodu111.

Oczywicie rwnie dobrze Hitler mg wzi plemi mijowe" nie od Lutra, a bezporednio od
Mateusza (3,7), skd zapewne zaczerpn je sam Luter. Jeli za kto chciaby wicej dowodw, e
przeladowania ydw byy dla Hitlera realizacj boego planu, to przyszy Fuhrer wprost mwi o tym w
Mein Kampf: I odtd wanie uwierzyem, e dziaam zgodnie z wol Wszechmocnego Stwrcy, e
bronic si przed ydami, speniam dzieo Boe". To sowa z roku 1925. To samo powtrzy Hitler,
przemawiajc w Reichstagu w 1938, i to samo powtarza a do mierci.
W Rozmowach przy stole znale mona wiele cytatw z Hitlera o dokadnie przeciwnej wymowie,
zajadle wrcz antychrzecijaskiej. Oto na przykad kilka wybranych wypowiedzi Fiihrera z roku 1941:
Najgorszy cios, jaki spotka dotd ludzko, to chrzecijastwo. Bolszewizm to dziecko chrzecijastwa z
nieprawego oa. Jedno i drugie to ydowski wynalazek. To chrzecijastwo wanie wprowadzio kamstwo do
religii [...] wiat antyczny by tak czysty, jasny i pogodny, bo oszczdzone mu zostay dwie najwiksze plagi
syfilis i chrzecijastwo. W tym wietle nie mamy powodw, aby pragn, by Wosi czy Hiszpanie uwolnili si od
narkotyku chrzecijastwa. Bdmy lepiej jedynym narodem, ktry jest uodporniony na t chorob.

W Rozmowach przy stole znale mona jeszcze wiele tego typu wypowiedzi. Hitler czsto
porwnuje tu chrzecijastwo z bolszewizmem, wskazuje te na analogi midzy witym Pawem a
Karolem Marksem (za kadym razem podkrela, e obaj byli ydami; zabawne, e rwnoczenie bardzo
stanowczo kwestionuje ydowsko samego Chrystusa). Cakiem moliwe, e w okolicach roku 1941
Fuhrer przey jakie zaamanie wiary albo rozczarowa si do chrzecijastwa. A moe to
nagromadzenie sprzecznych wypowiedzi wiadczy po prostu o tym, i by oportunistycznym garzem,
ktremu nie mona wierzy w ani jedno sowo.
Niewykluczone te, e niezalenie od wasnych deklaracji i opinii wsppracownikw Hitler wcale
nie by czowiekiem religijnym, a po prostu cynicznie wykorzystywa uczucia religijne swoich suchaczy.
Pewnie zgodziby si z Napoleonem, ktry powiedzia kiedy, e religia to doskonae narzdzie do
utrzymywania ludzi w posuszestwie, albo z Senek Modszym (Dla ludu religia jest prawd, dla
mdrcw faszem, a dla wadcw jest po prostu uyteczna"). Nikt raczej nie zaprzeczy, e by to czowiek
zdolny do takiej hipokryzji. Nawet jeli taka wanie bya motywacja jego udawanej religijnoci, nie
sposb zapomnie, e to nie sam Hitler by wykonawc zlecanych przez siebie okruciestw. Te
przeraajce czyny popeniali jego onierze oraz oficerowie i wikszo z nich bez wtpienia bya
chrzecijanami, a to wanie powszechno chrzecijastwa w narodzie niemieckim ma podstawowe
znaczenie dla hipotezy, ktrej chc tu dowie, hipotezy wyjaniajcej hipokryzj Hitlera w kwestiach
religijnych. Moe na przykad Fuhrer uzna, e musi publicznie okazywa przywizanie do religii
chrzecijaskiej, gdy w przeciwnym razie jego reim nie uzyska poparcia od Kocioa? Jest bowiem
faktem, i poparcie takie, i to na wiele sposobw, narodowi socjalici otrzymali, choby przez fakt, i
papie Pius IX nigdy publicznie nazizmu nie potpi118*, co do dzi jest dla Kocioa rzymskokatolickiego
rdem powanej konsternacji. Mamy zatem dwie moliwoci albo Hitler szczerze deklarowa swoj
118

* Obrocy Kocioa katolickiego uznaj encyklik Mit Brenderer sorge za potpienie nazizmu. Mona, jeli kto koniecznie chce, za
potpienie nazizmu uzna sowa: Tylko pytkie umysy mog popa w ten bd, by mwi o Bogu narodowym, o religii narodowej i podj
daremn prb, by w granicach tylko jednego narodu, w ciasnocie krwi jednej rasy zamkn Boga. Nawet jeli s to sowa potpienia (w caym
tekcie okrelenie narodowy socjalizm" nie pada), to nie sposb zaprzeczy, e nawet Pius XII dostrzeg religijne korzenie nazizmu (przyp.
tum.).

religijno, albo udawa, by (co mu si powiodo) zapewni sobie wspprac niemieckich chrzecijan i
niemieckiego Kocioa. W obu przypadkach trudno uzna, e niewyobraalne zo hitleryzmu w
jakikolwiek sposb moe by wyprowadzane z ateizmu wodza nazistw.
Nawet jednak w czasach, gdy zacz si ju odcina od chrzecijastwa, Hitler nie przesta
odwoywa si w swoich wystpieniach do Opatrznoci, mistycznego bytu, ktry, jak wierzy, powierzy
mu bo misj poprowadzenia Niemcw Czasem odwoywa si do Opatrznoci, czasem wprost do Boga.
Na przykad w mowie triumfalnej, ktr wygosi w Wiedniu bezporednio po Anschlussie, powoa si
bezporednio na samego Boga: Wierz owiadczy e to sam Bg wysa std modego chopca do
Niemiec, tam pozwoli mu dorosn i sta si przywdc narodu po to, aby mg powrci do swej
ojczyzny i przyczy j z powrotem do Rzeszy"112. W listopadzie roku 1939 w Monachium
zorganizowano zamach na Hitlera. Za swoje ocalenie Fuhrer dzikowa Opatrznoci, na skutek
interwencji ktrej, jak owiadczy, wyjtkowo zmieni plany. Jestem szczliwy powiedzia. Moje
wczeniejsze ni zwykle wyjcie z Burgerbraukeller to nieomylny znak, e Opatrzno pragnie, bym
zrealizowa swj plan."113 Po tym wanie nieudanym zamachu arcybiskup Monachium kardyna Michael
Faulhaber w podlegej sobie katedrze zarzdzi odprawienie uroczystej mszy dzikczynnej. Odpiewano
Te Deum i odprawiono mody, by w imieniu caej diecezji podzikowa Boskiej Opatrznoci za
cudowne ocalenie Fuhrera". Niektrzy zwolennicy Hitlera (przy poparciu midzy innymi Goebbelsa)
prbowali wrcz nazizm przeksztaci w religi oto wystpienie szefa nazistowskich zwizkw
zawodowych; nie tylko jzyk, ale nawet kadencja zaczerpnite s bezporednio z Ojcze Nasz i z Credo:
Adolfie Hitlerze! Z Tob tylko si jednoczymy i w tej godzinie chcemy luby nasze odnowi. Na tej Ziemi
tylko w Ciebie wierymy. I wierzymy, e narodowy socjalizm jest jedyn drog do zbawienia naszego ludu.
Wierzymy w Pana Boga w niebiesiech, ktry stworzy nas, prowadzi nas i obdarza nas swym bogosawiestwem. I
wierzymy te, e to On zesa nam Adolfa Hitlera, aby Niemcy stay si podstaw caej wiecznoci114.

W wanej i wstrzsajcej ksice Humanity: a Mora History ofthe Twentieth Century [Ludzko:
historia moralna XX wieku] (Yale University Press 2001) Jonathan Glover zajmuje si te komunizmem.
Jak pisze, wielu ludzi ywio czysto religijny kult Stalina. Oto sowa jednego z litewskich pisarzy:
Podszedem do portretu Stalina, zdjem go ze ciany, postawiem na stole, i, oparszy gow na doniach,
patrzyem i medytowaem. Co powinienem zrobi? Twarz Wodza bya pogodna jak zwykle, ale zarazem pena
dostojestwa. Jego oczy patrzyy przez czowieka na wylot. To spojrzenie przechodzio przez mj niewielki pokj i
obejmowao cay wiat [...]. Kady wknem mojego ciaa, kadym nerwem i kad kropl krwi czuem w tym
momencie, e w caym Wszechwiecie nie ma nic poza tym najdroszym i umiowanym obliczem.

Takie quasi-religijne eulogie nieustannie przeplataj si w ksice Glovera z opisami

najstraszliwszych zbrodni i okruciestw Stalina.
Stalin by ateist, Hitler chyba jednak nie, a nawet jeli by, najwaniejszy wniosek z analizy obu
tych przypadkw jest do oczywisty jednostki mog dokonywa czynw strasznych, ale nie czyni
tego w imi ateizmu. Stalin i Hitler popenili rzeczy przeraajce w imi (odpowiednio) dogmatycznego
marksizmu i chorej i najzupeniej nienaukowej teorii eugeniki (wzbogaconej post-Wagnerowskimi
bzdurami). W ludzkiej historii byo bardzo wiele wojen religijnych i wszystkie toczono w imi religii.
Jako za nie potrafi przypomnie sobie wojny toczonej w imi ateizmu, czyli braku wiary. Powodem
wojen bywaa chciwo, ambicje polityczne, uprzedzenia etniczne i rasowe, nienawi lub zemsta albo
przesiknita patriotyzmem wiara w przeznaczenie jakiej nacji. Lepszego jeszcze pretekstu walczcym
dostarczaa czsto niewzruszona wiara w prawdziwo jednej, wasnej religii wsparta do tego wit
ksig wprost potpiajc wszystkich heretykw i skazujc wyznawcw innych religii na mier, a do
tego gwarantujc onierzom Boga pewne miejsce w niebie mczennikw. Sam Harris z waciw sobie
precyzj i przenikliwoci tak pisze w The End of Faith:
Niebezpieczestwo wiary religijnej bierze si std, e za jej spraw skdind cakiem normalnym w innych
warunkach ludziom zdarza si zakosztowa owocu szalestwa i uwierzy, e to wity owoc. Kolejne pokolenia
dzieci uczy si, e przekonania religijne nie musz by uzasadniane w taki sam sposb, jak wszystkie inne przez nas
ywione, to za sprawia, e ca nasz cywilizacj nieustannie atakuj tysiczne niedorzecznoci. Nawet dzi jeszcze
zabijamy si za spraw ksig napisanych setki czy tysice lat temu. Jak co tak tragicznie absurdalnego mogo si
zdarzy?

A czy kto kiedy ruszy do boju w imi braku wiary?

Rozdzia smy

CO JEST ZEGO W RELIGII? SKD TA WROGO?

Religia zdoaa skutecznie przekona ludzi, e jest sobie pewien niewidzialny czowiek gdzie tam w niebie ktry
pilnie baczy na wszystko, co robisz, i obserwuje ci kadej minuty i kadego dnia. w niewidzialny czowiek ma specjaln list,
na ktrej jest wypisanych dziesi rzeczy, ktrych on nie chce, eby robi. A jeli zrobisz ktr z tych rzeczy, to ma take
specjalne miejsce, pene dymu i ognia i pomieni i tortur i mczarni, gdzie wyle ci, by trwa tam i cierpia i smay si, i
krztusi, i mczy a po wieczno... Ale ten czowiek ci kocha!
George Carlin119*

Z natury nie jestem zwolennikiem konfrontacji. Nie uwaam te, by ostra konfrontacja dobrze
suya dochodzeniu do prawdy, i choby z tego powodu zwyke odmawiam uczestnictwa w formalnych
debatach. Czasem jednak bywa inaczej. Gdy na przykad zaproszono mnie do debaty z arcybiskupem
Yorku, poczuem si zaszczycony i wyraziem zgod. Russell Stannard, lekarz i czowiek gboko
wierzcy, przedrukowa pniej w swojej ksice Doing away with God? [Pozbywajc si Boga?] list,
ktry napisa wtedy do Observera":
Szanowny Panie! W wielkanocnym numerze Observera" wasz naukowy korespondent pod triumfalistycznym
nagwkiem Bg zaj mao zaszczytne drugie miejsce, ustpujc majestatowi nauki" zamieci informacje, jak to
Richard Dawkins intelektualnie zdruzgota" arcybiskupa Yorku podczas debaty powiconej nauce i religii.
Moglimy przeczyta te o zadowolonych z siebie ateistach" i lwy 10; chrzecijanie 0".

Stannard by na bakier z Observerem", bo gazeta ta odmwia zamieszczenia relacji z innego

spotkania, w ktrym uczestniczylimy my obaj, a take biskup Birmingham i wybitny kosmolog, czonek
Royal Society, sir Hermann Bondi. To spotkanie nie miao ju charakteru publicznej debaty i byo duo
bardziej konstruktywne. W sumie zgadzam si nawet z potpiajcym tonem Stannarda w cytowanym
wyej licie.
W szczeglnoci za z powodw, ktre omwiem szerzej w A Devil's Chaplain, nigdy nie
uczestnicz w publicznych debatach z kreacjonistami120*. Jednak, mimo tej gbokiej niechci do walk
gladiatorw, stao si tak, e utara si opinia o mnie jako czowieku wyjtkowo napastliwym w stosunku
do religii. Zdarza si, e znajomi, ktrzy zgadzaj si ze mn, e Boga nie ma, e nie potrzebujemy
religii, by zachowywa si moralnie, oraz e pochodzenie religii i moralnoci mona wyjani w
kategoriach innych ni metafizyczne, podchodz do mnie i z lekk konsternacj pytaj: Skd w tobie tyle
wrogoci? Co jest twoim zdaniem zego w religii? Czy rzeczywicie czyni ona tak wiele szkd, e musisz
z ni walczy? Czemu nie dasz jej spokoju, w kocu przecie nie czepiasz si astrologii,
energetyzujcych piramid czy linii geomantycznych?121* A to przecie taki sam nieszkodliwy nonsens!
No, c, w takiej sytuacji odpowiadam zwykle, e wrogo, jak ja czy inni ateici okazujemy
czasem religii, ogranicza si tylko do sw nie zamierzamy nikogo bombardowa, nie chcemy obcina
gw, kamienowa ani pali na stosie, nie szykujemy si do krzyowania ani nie uczymy pilotau, by
wbi si w jakie drapacze chmur wycznie z powodu rozbienoci teologicznych. Moim interlokutorom
taka deklaracja zwykle jednak nie wystarcza. Czsto sysz jeszcze co w tym stylu: Czy ta wrogo nie
wiadczy, e jeste po prostu ateistycznym fundamentalist, takim samym jak ci, ktrych atakujesz122**,
119

* Jedna z najwybitniejszych postaci wrd amerykaskich satyrykw (standing comedians). Kilka nagrd Grammy,
kilkanacie dosko nale si sprzedajcych ksiek i pyt. Stae programy w sieciach radiowych i telewizyjnych, a take co najmniej jeden proces
przez Sdem Najwyszym w obronie wolnoci sowa. Kultowa posta amerykaskiej kontrkultury. Rwnie aktor, znany i polskim widzom
midzy innymi z roli Rufusa w Szalonej podry Billa i Teda oraz chciwego kardynaa w Dogmie (przyp. tum.).120

* Jeden z moich najwybitniejszych naukowych kolegw proszony o udzia w takich dyskusjach odpowiada zwykle swym
potencjalnym dyskutantom: Moe to by dobrze wygldao w paskim CV ale nie w moim". (Nie zdradz tu jego nazwiska, ale mog
powiedzie, e sowa te naley wypowiada z australijskim akcentem.). Janie mam tyle tupetu.
121

*
Jeli kto nie wie, co to s linie geomantyczne, prosz si nie martwi jest duo waniejszych rzeczy, o ktrych warto wiedzie.
Zainteresowanych odsyam za do bardzo obfitej literatury przedmiotu, jakiej te twory doczekay si pod oryginaln angielsk nazw lay lines"
(przyp. tum.).
122

** W oryginale u Dawkinsa mowa o wingnuts of the Bible Belt", co z grubsza stanowi amerykaski odpowiednik elektoratu

tyle e z przeciwnym znakiem?".

Poniewa takie oskarenie o fundamentalizm powtarza si wyjtkowo czsto, chc w tym miejscu
ostatecznie je obali.
FUNDAMENTALIZM A OBALANIE NAUKI
Fundamentalici wiedz, e maj racj, poniewa poznali prawd ze witej ksigi i z gry mog
mie pewno, e prawdy tej nie sposb zakwestionowa. Prawda witej ksigi jest aksjomatem, a nie
ostatecznym rezultatem procesu rozumowania. Ksiga jest wita, a jeli fakty jej przecz, trzeba pozby
si faktw, nie ksigi. Natomiast ja jako naukowiec wierz (na przykad w ewolucj) nie dlatego, e
tak nakazuje mi jaka wita ksiga, tylko z tej przyczyny, e badaem dowody. To zasadnicza rnica.
Ludzie wierz ksikom o ewolucji nie dlatego, e s to wite ksigi. Wierz, poniewa w tych
ksikach mona znale przytaczajc liczb wzajemnie si wspierajcych i powizanych ze sob
dowodw i wiadectw. W zasadzie kady moe je zreszt sam zweryfikowa. Kiedy w naukowej ksice
pojawia si bd, kto go odkrywa i koryguje w innych tekstach. W przypadku witych ksig taka rzecz
nigdy si nie zdarza.
Filozofowie, a zwaszcza filozofowie-amatorzy o niewielkiej wiedzy (cho bardziej jeszcze rne
ofiary kulturowego relatywizmu"), na taki argument zwykle strasznie si burz: przecie ta naukowa
wiara w dowd to czystej wody fundamentalizm! Szczegowo ju podyskutowaem sobie z takim
przekonaniem gdzie indziej, tu wic tylko streszcz wykorzystane wczeniej argumenty. We wasnym
yciu wszyscy wierzymy w dowody, niezalenie od tego, w co kae nam wierzy nasza amatorska
filozofia. Jeli zostaj oskarony o morderstwo i prokurator gronym tonem pyta, czy to prawda, e w
nocy, kiedy popeniono zbrodni, byem w Chicago, niewiele mi da uciekanie si do filozoficznych
wybiegw w stylu To zaley, jakie znaczenie sowa prawda mamy tu na myli". Ani zastosowanie
antropologicznego relatywizmu: Tylko w waszym zachodnim, naukowym sensie okrelenia by
gdzie, mona powiedzie, e rzeczywicie byem w Chicago". U Bongolojczykw bycie gdzie
oznacza co zupenie innego jest si naprawd gdzie tylko wwczas, jeli jeste namaszczonym
starszym plemienia i masz prawo wciga uandu z woreczka z wysuszonej kolej moszny"115.
Moe naukowcy rzeczywicie bywaj fundamentalistami, kiedy przychodzi do definiowania terminu
prawda" w kategoriach abstrakcyjnych. Ale nie tylko oni. Sam jestem rwnie fundamentalistyczny,
kiedy mwi, e ewolucja jest prawdziwa, jak wwczas, gdy twierdz, e Nowa Zelandia ley na pkuli
poudniowej. Wierzymy w ewolucj, poniewa popieraj j dowody, ale z dnia na dzie porzucilibymy
t wiar, gdyby pojawiy si nowe wiadectwa empiryczne jej przeczce. Czy jakikolwiek
fundamentalista powiedziaby co takiego?
Bardzo atwo pomyli fundamentalizm z pasj. Rzeczywicie, zdarza mi si z pasj broni ewolucji
przed fundamentalistami-kreacjonistami, ale nie dlatego, e atakuj fundamentalizm rywalizujcy z moim
wasnym, tylko dlatego, zeza ewolucj przemawiaj wszelkie dostpne dowody i szewska pasja ogarnia
mnie na myl, e mj oponent tego nie widzi a moe raczej nie chce tego zobaczy, bo przecz jego
witej ksidze. A moja pasja tylko ronie, gdy uwiadamiam sobie, jak wiele biedni fundamentalici i ci
wszyscy, ktrzy znaleli si pod ich wpywem, trac. Prawdy ewolucji, tak samo jak wiele innych
naukowych prawd, s tak niewyobraalnie fascynujce i pikne. Czy nie jest osobist tragedi a do
mierci by tego wszystkiego pozbawionym? Nadal dziwicie si, e doprowadza mnie to do pasji? Czy
mgbym zachowywa si inaczej? Podkrelam jednak, e moje pogldy na ewolucj nie s
fundamentalizmem, nie s wiar, gdy jestem absolutnie przekonany, jestem wicej ni pewien, e
porzucibym je w kadej chwili i to z przyjemnoci, gdyby tylko znalazy si wiadczce przeciw nim
dowody.
Takie rzeczy zreszt si zdarzaj. Wspominaem ju w tej ksice o pewnym bardzo szanowanym
pracowniku naukowym oksfordzkiej katedry zoologii, z ktrym zetknem si w latach studiw. Ot
przez dugie lata ten starszy ju pan gboko wierzy i z pasj broni pogldu, e aparat Golgiego
(wewntrzkomrkowa struktura dostrzegalna pod mikroskopem) nie istnieje, e to laboratoryjny artefakt,
radiomaryjnego (przyp. tum.).

iluzja. W tych latach obowizywa zwyczaj, e w kady poniedziaek caa katedra spotykaa si, by
wysucha wykadu jakiego zaproszonego gocia. Pewnego poniedziaku w charakterze wykadowcy
wystpi amerykaski biolog komrkowy, ktry przedstawi absolutnie przekonujce dowody realnego
istnienia aparatu Golgiego. Gdy wykad si skoczy, bohater mojej opowieci wyszed na rodek auli,
podszed do katedry, ucisn do Amerykaninowi i z pasj w gosie powiedzia: Drogi
przyjacielu, dzikuj ci! Teraz ju wiem, e przez pitnacie lat si myliem". Wszyscy zaczlimy bi
brawo. aden fundamentalista nie zdobyby si na co takiego. (Po prawdzie, to spora cz ludzi nauki
rwnie nie.) Ale naukowcy przynajmniej formalnie akceptuj taki idea, w odrnieniu od na przykad
politykw, ktrzy zapewne uznaliby ten przypadek za racy przykad nagej zmiany pogldw. Ilekro
przypominam sobie t histori, wzruszenie ciska mi gardo.
Jako naukowiec odczuwam wrogo wobec wszystkich religijnych fundamentalizmw, gdy
deprawuj one nauk. Religijny fundamentalizm uczy nas nie zmienia zdania i nie pragn nawet
dostpnej wiedzy, niezalenie od tego, jak mogaby by ekscytujca; podwaa nauk i osabia intelekt.
Najsmutniejszy przykad, jaki dla uzasadnienia tego twierdzenia mog przytoczy, to historia
amerykaskiego geologa Kurta Wise'a, ktry dzi jest szefem Center for Origins Research w Bryan
College (Dayton, Tennessee). (Nieprzypadkowo patronem tej szkoy jest William Jennings Bryan,
oskaryciel nauczyciela Johna Scopesa podczas synnego mapiego procesu" w Dayton w 1925). Wise
bez kopotu mg zrealizowa swoje modziecze ambicje zdobycia profesury z geologii na jakim
prawdziwym uniwersytecie, ktrego mottem byoby Myl krytycznie", a nie oksymoron widniejacy na
jednej z internetowych witryn Bryan College: Myl krytycznie i biblijnie". Wszystko na to wskazywao
ukoczy prawdziwe studia na University of Chicago, pniej zrobi doktorat z geologii i paleontologii
na Harvardzie, jego opiekunem naukowym by za sam Stephen Jay Gould. Reasumujc, Kurt Wise by
modym, bardzo obiecujcym naukowcem ze wietnymi kwalifikacjami i wydawaoby si, e kariera
naukowa stoi przed nim otworem.
I wtedy wanie wszystko runo. Katastrofa nie przysza z zewntrz, narodzia si w rodku
czowieka, w umyle, umyle fatalnie wrcz osabionym i omamionym wskutek fundamentalistycznego
religijnego wychowania, za spraw ktrego Wise czu si zmuszony wierzy, e Ziemia przedmiot
jego geologicznych studiw w Chicago i na Harvardzie ma co najwyej dziesi tysicy lat. By
oczywicie zbyt inteligentny, by nie dostrzec nierozwizywalnego konfliktu midzy wasn religi a
wasn wiedz. Pewnego dnia, gdy bl ten sta si ju nie do zniesienia, Wise postanowi rozwiza
problem za pomoc pary noyczek. Wzi do rki Bibli i dosownie wyci kady fragment, ktry
musiaby znikn, gdyby prawdziwa bya naukowa wizja wiata. Gdy skoczy z tym niewypowiedzianie
uczciwym, a przy tym jake pracochonnym zajciem, z Biblii pozostao tak niewiele, e musia
przyzna, i:
cho staraem si, jak mogem, i pozostawiaem nawet nietknite marginesy, niemoliwym okazao si
poprawienie Biblii bez podzielenia jej na dwie czci. Musiaem zatem podj decyzj ewolucja albo Pismo.
Albo Biblia mwi prawd i teoria ewolucji jest faszywa, albo ewolucja jest prawd, a wtedy musz wyrzuci Bibli
[...] Tej nocy postanowiem przyj Sowo Boe i odrzuci wszystko, co mu przeczy. Z wielkim alem poegnaem
si wic z wszystkimi marzeniami i nadziejami, jakie pokadaem w nauce.

To bardzo smutne opowie o aparacie Golgiego wzbudza we mnie zawsze podziw i eufori,
dzieje Kurta Wise'a budz tylko ao; ao i pogard. To, co uczyni wasnej karierze (i wasnemu
szczciu), uczyni samochcc; byo to niepotrzebne i tak atwe do uniknicia. Wystarczyo wyrzuci
Bibli albo interpretowa j symbolicznie czy te alegorycznie, jak czyni teologowie. Tymczasem
Wise dokona rzeczy zaiste fundamentalistycznej odrzuci nauk, dowody i rozum, a wraz z nimi
odrzuci wasne marzenia i nadzieje. By moe zreszt mamy w tym przypadku do czynienia z czym
wrd fundamentalistw niespotykanym Kurt Wise jest w tym wszystkim uczciwy, niszczco,
bolenie i przeraajco uczciwy. Dajcie mu Nagrod Templetona to chyba pierwszy, ktry na ni
rzetelnie zasuy! Wise bowiem odway si publicznie powiedzie to, co do tej pory chtniej byo
skrywane, do czego fundamentalici niechtnie si przyznawali, kiedy ktry z nich styka si z
naukowymi dowodami przeczcymi prawdom wiary. Przemy sowa Wise'a na tak oto peror:
Jakkolwiek nie ma naukowych dowodw na rzecz modej Ziemi, jestem kreacjonist wierzcym w mod
Ziemi, bo tak rozumiem Pismo. W szkole jeszcze, wsplnie z moimi nauczycielami, wiedziaem, e gdyby
wszystkie dowody wiata przemawiay przeciw kreacjonizmowi, przyznabym to jako pierwszy, ale pozostabym

kreacjonist, bo tak mwi Sowo Boe. Tu stoj i inaczej nie mog116.

To niemal jakby cytowa Lutra przybijajcego swoje tezy na drzwiach katedry w Wittenberdze.
Mnie jednak biedny Kurt Wise bardziej przypomina Winstona Smitha z 1984, podejmujcego heroiczn
walk, by uwierzy, e dwa plus dwa rwna si pi, poniewa tak powiedzia Wielki Brat. Tylko e
Winstona poddawano torturom, a dwjmylenie Wise'a narodzio si nie pod presj fizycznych tortur,
tylko imperatywu jak wida dla wielu ludzi rwnie niepokonanego wiary; moe wic religia to co
na ksztat psychicznej tortury. Moja wrogo do religii wynika z tego, co uczynia Kurtowi Wise'owi.
Jeli co takiego mogo przydarzy si wyksztaconemu na Harvardzie geologowi, to pomylcie tylko ojej
gorzej wyksztaconych i sabiej uzbrojonych ofiarach.
Religijny fundamentalizm dy do tego, by za wszelk cen wykorzeni efekty naukowego
wyksztacenia w umysach niezliczonych tysicy modych, niewinnych i penych najlepszych intencji
ludzi. Niefundamentalistyczna, wraliwa" religia czego takiego nie czyni, ale przygotowuje grunt dla
fundamentalizmu, uczc dzieci od najmodszych lat, e niekwestionowanie prawd wiary jest cnot.
CIEMNA STRONA ABSOLUTYZMU
W poprzednim rozdziale, prbujc wyjani stae zmiany moralnego Zeitgeist, mwiem o
panujcym dzi szerokim konsensie wrd liberalnych, owieconych i przyzwoitych ludzi. Przyjem tym
samym (do optymistyczne, przyznam) zaoenie, e my wszyscy" z grubsza akceptujemy ten konsens,
cho niektrzy mocniej ni inni, a mwic my", miaem na myli osoby, ktre mog sign po t
ksik, wierzce i nie. Oczywicie konsens w nie obejmuje wszystkich w ogle (i na pewno nie kady
signie po moj ksik). Absolutyzm, o czym musimy pamita, yje i ma si cakiem dobrze. Wicej
rzdzi umysami bardzo wielu mieszkacw wspczesnego wiata, zwaszcza w krajach
muzumaskich, ale rwnie w rodzcym si wiecie amerykaskiej teokracji (polecam ksik Kevina
Phillipsa pod tym wanie tytuem). Taki absolutyzm niemal wszdzie wywodzi si z silnej wiary
religijnej, to za zupenie wystarczajcy powd, by stwierdzi, e religia na tym wiecie suy zu.
Stary Testament najsurowsze niemal kary przewidywa za blunierstwo. W niektrych krajach
zasada ta obowizuje do dzi. Artyku 295-C pakistaskiego Kodeksu karnego orzeka za t zbrodni"
kar mierci. 18 sierpnia 2001 roku wyrokiem sdu skazany zosta na mier za blunierstwo doktor
Younis Shaikh, lekarz i wykadowca akademicki. Jego wina polegaa na tym, e powiedzia swoim
studentom, i Mahomet nie by muzumaninem, zanim nie stworzy islamu, to za uczyni dopiero w
wieku lat czterdziestu. Jedenastu studentw donioso o zbrodni Shaikha wadzom. Czciej zreszt ofiar
oskare o blunierstwo padaj w Pakistanie chrzecijanie. Jednym z nich by Augustine Ashiq Kingri"
Masih, skazany w Fajsalabadzie w roku 2000. Masihowi, chrzecijanino-, wi, nie pozwolono polubi
jego ukochanej, bya ona bowiem muzumank, a pakistaskie prawo (to samo w sobie niewiarogodne!)
zabrania wyznawczyniom islamu wychodzenia za m za wyznawcw innych religii. W tej sytuacji
Masih postanowi przej na islam, ale oskarono go, e czyni to z przyziemnych powodw". Niestety,
materiay, z ktrych korzystam, nie precyzuj jednoznacznie, czy ju to samo w sobie byo zbrodni
gwn", czy te skazano go za co, co pono mia powiedzie o moralnoci samego proroka. W kadym
razie nie popeni adnego czynu, ktry cignby na kar mierci w jakimkolwiek kraju, ktrego
prawodawstwo jest wolne od religijnej bigoterii.
W roku 2006 wyrok mierci za konwersj na chrzecijastwo usysza w Afganistanie Abdul
Rahman. Czy ten czowiek kogo zabi, skrzywdzi, ukrad co lub zniszczy? Nie! On tylko zmieni
zdanie. Przyj pogldy, ktre nie podobaj si partii rzdzcej w jego kraju. Pamitajmy, e nie mwimy
tu o Afganistanie talibw, lecz o wyzwolonym" Afganistanie Hamida Karzaja, ustanowionym przez
stworzon przez Amerykanw koalicj. Rahmanowi udao si ostatecznie unikn egzekucji, ale tylko na
skutek wniosku o uznanie go za niepoczytalnego i dziki bardzo silnym midzynarodowym naciskom.
Abdul Rahman uzyska pniej azyl polityczny we Woszech; musia wyjecha, gdy ba si, e zostanie
zamordowany przez jakich fanatykw dnych religijnej sprawiedliwoci. Jeden z artykuw konstytucji
wyzwolonego" Afganistanu wprost mwi o tym, e kar za apostazj jest mier. A przecie zmiana
wyznania to nie krzywda wyrzdzona jakiejkolwiek osobie lub rzeczy. To najczystszy przykad
mylozbrodni, by znw posuy si terminologi Orwellowskiego 1984, ale islamskie prawo nakazuje
karaj na gardle". I tak si rzeczywicie dzieje 3 wrzenia 1992, jeli kto potrzebuje przykadu, w

Arabii Saudyjskiej odbya si publiczna egzekucja (poprzez cicie gowy) Sadiqa Abdula Karima
Malallaha, skazanego prawomocnym wyrokiem za apostazj i blunierstwo117.
Uczestniczyem kiedy w telewizyjnej dyskusji z sir Iqbalem Sacranie (wspominaem ju o nim w
Rozdziale 1. jako o jednym z liderw umiarkowanych" islamistw w Wielkiej Brytanii). Spytaem go,
jak to jest z t kar mierci za apostazj. Wi si jak piskorz, za wszelk cen prbowa zmieni temat,
mwic, e czepiam si nieistotnych detali, ale ani nie zaprzeczy, ani nie potpi tego procederu. I ten
czowiek otrzyma od rzdu brytyjskiego tytu szlachecki za zasugi dla wsppracy midzy
przedstawicielami rnych wyzna"!!!
Ale nie popadajmy w samozadowolenie za spraw naszych chrzecijaskich korzeni. Jeszcze w roku
1922 Brytyjczyk John William Gott skazany zosta na dziewi miesicy cikich robt za blunierstwo
(porwna Chrystusa do clowna). A trudno uwierzy, ale blunierstwo nadal jest zbrodni zgodnie z
obowizujcym w Wielkiej Brytanii prawem precedensowym118 jedna z chrzecijaskich wsplnot
prbowaa to nawet wykorzysta, domagajc si (w roku 2005!) ukarania BBC za emisj programu Jerry
Springer, the Opera.
W Stanach Zjednoczonych coraz wiksz karier robi ostatnio okrelenie amerykascy talibowie",
wystarczy zajrze do Google'a, by trafi na kilkanacie witryn odwoujcych si do tego fenomenu.
Mona na nich znale nader bogat kolekcj cytatw z amerykaskich przywdcw religijnych i
prawicowych politykw w skali bigoterii, okruciestwa i zwykej ohydy wypowiedzi te niepokojco
przypominaj sowa afgaskich talibw, ajatollaha Chomeiniego czy wahabickich duchownych z Arabii
Saudyjskiej. Szczeglnie bogatym rdem wyjtkowo paranoicznych cytatw jest witryna The
American Taliban", a wyrnienie spord w niej cytowanych naley si bez wtpienia niejakiej Ann
Coulter (moi amerykascy przyjaciele zapewnili mnie, e to autentyczna osoba; to nie jest dowcip z
programu rozrywkowego), ktra stwierdzia: Powinnimy najecha ich kraj, wybi przywdcw, a ca
reszt nawrci na chrzecijastwo"119. Jelibymy mieli przyznawa nagrody w tej konkurencji, to
naleaoby te uwzgldni kandydatur kongresmana Boba Dornana (Nie uywaj sowa gay, chyba e
chcesz zapyta, got AIDS yet? [masz ju AIDS?]", generaa Williama G. Boykina (George Bush nie
zosta wybrany przez wikszo amerykaskiego elektoratu, to Bg powoa go na urzd prezydenta
Stanw Zjednoczonych"), czy wreszcie sekretarza stanu w administracji Ronalda Reagana z jego synn
deklaracj polityki ekologicznej USA (Nie musimy ju chroni rodowiska. Drugie Przyjcie jest
blisko!").
Afgascy i amerykascy talibowie to dobra ilustracja tego, co dzieje si, kiedy ludzie dosownie i
powanie traktuj to, co mwi ich wite pisma. To rwnie przeraajca ilustracja, czym byby wiat
teokracji wedug Starego Testamentu. Ksika Kimberly'ego Blakera The Fundamentals of Extremism:
The Christian Right in America w caoci powicona jest grobie, jak stanowi amerykascy talibowie
(cho autor nie posuguje si tym okreleniem).
RELIGIA I HOMOSEKSUALIZM
W rzdzonym przez talibw Afganistanie za homoseksualizm grozia mier osdzonego
grzebano ywcem pod zwaem kamieni, gustowna egzekucja, doprawdy. Sama zbrodnia" tymczasem to
przecie akt czysto prywatny, czyn dobrowolnie popeniany przez dwie w peni wiadome, dorose osoby,
ktre nikogo nie krzywdz. Karanie za co takiego to czysty przejaw religijnego absolutyzmu. Moja
ojczyzna te nie ma powodw do dumy w Wielkiej Brytanii homoseksualizm uznawany by za
przestpstwo do roku 1967! W 1954 matematyk Alan Turing uwaany wsplnie z Johnem von
Neumannem za ojca nauk komputerowych, popeni samobjstwo po tym, jak oskarono go o
utrzymywanie stosunkw homoseksualnych. Oczywicie Turing nie zosta pogrzebany pod zwalonym
przez czog murem. Oferowano mu wybr dwa lata wizienia (atwo sobie wyobrazi, co by go tam
spotkao ze strony innych winiw) albo kuracja hormonalna, czyli chemiczna kastracja, wskutek ktrej
jeszcze dodatkowo wyrosyby mu piersi. Turing znalaz trzecie wyjciejabko z cyjankiem potasu120.
Alan Turing by mzgiem grupy, ktra zamaa Enigm, szyfr stosowany przez Niemcw w okresie
II wojny wiatowej. To oznacza, e mia w zwycistwie aliantw udzia wikszy ni Eisenhower czy
Churchill. Dziki Turingowi i jego wsppracownikom z Bletchley Park alianccy dowdcy znali w

najdrobniejszych szczegach hitlerowskie plany, nim jeszcze nazistowscy dowdcy zdyli zacz
wprowadza je w ycie. Po wojnie, kiedy dokonania Turinga nie musiay ju by cile tajne", ten
czowiek powinien otrzyma najwysze odznaczenia i by czczony jako zbawca narodu. Zamiast tego,
w agodny, jkajcy si i nieco ekscentryczny geniusz zosta zniszczony, skazany za zbrodni", ktr
popenia w ciszy wasnego mieszkania, za co, co nikogo nie mogo skrzywdzi. Tak to si dzieje, gdy
motywowani religijn wiar moralici z namitn pasj cigaj innych ludzi za uczynki (albo nawet
myli) najzupeniej prywatne i dyskretne.
Postawa amerykaskich talibw wobec homoseksualizmu jest klasycznym objawem ich religijnego
absolutyzmu. Posuchajmy, co ma ten temat do powiedzenia wielebny Jerry Falwell, zaoyciel
Uniwersytetu Wolnoci (Liberty University): AIDS nie jest tylko kar, jak Pan zesa na
homoseksualistw. Pan karze w ten sposb cae spoeczestwo za tolerowanie homoseksualizmu"121. To,
co pierwsze rzuca si w oczy u takich ludzi, to ich prawdziwie chrzecijaskie miosierdzie. C za
elektorat mg na przykad i to przez kilka kadencji z rzdu gosowa na takiego
niedoinformowanego bigota jak republikaski senator z Pnocnej Karoliny Jesse Helms? Przecie ten
czowiek publicznie usiowa szydzi z The New York Timesa" i Washington Post", twierdzc, e [te
gazety] s zaraone homoseksualizmem. W obu redakcjach pracuj niemal wycznie homoseksualici i
lesbijki"122. W zasadzie mog zreszt sam odpowiedzie na to pytanie. Gosowali na niego ludzie, ktrzy
moralno pojmuj wycznie w wsko religijnych kategoriach i czuj si zagroeni przez wszystkich,
ktrzy nie podzielaj ich absolutystycznej wiary.
Cytowaem ju w tej ksice Pata Robertsona, zaoyciela Christian Coalition. Ten osobnik mia
due szanse zosta kandydatem republikanw w wyborach prezydenckich w 1988 roku. Ponad trzy
miliony wolontariuszy pracowao przy jego kampanii, fundusze te zebra imponujce. To niepokojco
wysokie poparcie, jeli wsuchamy si w choby kilka najzupeniej dla niego typowych wypowiedzi:
[Homoseksualici] chcieliby przychodzi do naszych kociow, zakca przebieg naszych mszy,
pryska krwi, eby zarazi ludzi AIDS, i plu w twarz naszym kapanom"; Organizacja Planned
Parenthood123* uczy dzieci cudzooy, a dorosych zdradza. Uczy wszelkich zberezestw mskiego i
eskiego homoseksualizmu, wszystkiego, co Biblia potpia". Postawa Robertsona wobec kobiet rwnie
wzbudziaby sympati w twardych sercach afgaskich talibw: Wiem, e dla pa moe nie zabrzmi to
mio, ale kada z was, ktra ju wyjdzie za m, musi podporzdkowa si woli swego pana i ma.
Chrystus jest krlem wiata, a m jest panem swojej ony i tak ju jest. Kropka".
Teraz Gary Potter, przewodniczcy Catholics for Christian Political Action (Katolicy na rzecz
chrzecijaskiej akcji politycznej): Kiedy chrzecijaska wikszo wreszcie przejmie ten kraj, nie
bdzie adnych satanistycznych kociow, swobodnego obiegu pornografii, adnego gadania o prawach
dla homoseksualistw. Gdy chrzecijaska wikszo obejmie wadz, pluralizm uznany zostanie za
niemoralny i zy, a pastwo nie pozwoli nikomu na praktykowanie za". Zo" kontekst nie pozostawia
tu adnych wtpliwoci nie oznacza dla pana Pottera czego, co moe przynie szkod innym
ludziom. Zem s wszelkie nawet intymne myli i czyny, ktre nie s zgodne z prywatnymi upodobaniami
chrzecijaskiej wikszoci".
Pastor Fred Phelps (Westboro Baptist Church) to kolejny arliwy kaznodzieja z obsesj na punkcie
homoseksualistw. Kiedy zmara wdowa po Martinie Lutherze Kingu, pastor Fred pojawi si na jej
pogrzebie z pikiet i transparentami goszcymi: Bg nienawidzi pedaw i tych, ktrzy im pomagaj, a
wic Bg nienawidzi Coretty Scott King, ktra teraz na jego rozkaz smay si w ogniu piekielnym, co
nigdy nie ganie. Niech bestia mczy si po wieczno"123. Mona pociesza si, e Fred Phelps to
maniak, ale przecie popiera go rwnie pienidzmi bardzo liczne grono zwolennikw. Na stronie
kocioa pastora Phelpsa mona przeczyta, e od roku 1991 wielebnemu udao si zorganizowa cznie
dwadziecia dwa tysice demonstracji przeciwko homoseksualistom (czyli cztery dziennie!), a jego
zwolennicy zbierali si pod transparentami DZIKI PANU ZA AIDS" w USA Kanadzie, Jordanii i
Iraku. Przyzna trzeba, e wiele uroku jego witrynie dodaje automatyczny licznik podajcy dokadn
liczb dni, przez jak bdzie smay si w piekle ktry nieyjcy ju (ale wymieniony z nazwiska)
homoseksualista.

123

* Organizacja na rzecz wiadomego rodzicielstwa (przyp. tum.)-

Postawy wobec homoseksualizmu dobrze ilustruj, czym jest moralno inspirowana wiar religijn.
Rwnie dobrze mona j te ukaza na przykadzie stosunku do aborcji i witoci ludzkiego ycia.
WIARA A WITO LUDZKIEGO YCIA
W wietle absolutystycznej religijnej wiary ludzki embrion stanowi form ludzkiego ycia, zatem
aborcja jest zem, niernicym si niczym od morderstwa. Mam z tym pewien problem, bo jako tak
dziwnie si skada, e wielu z tych, ktrzy najzacieklej broni prawa embrionu do ycia, ze sporym
entuzjazmem odnosi si do odbierania ycia dorosym, cho gwoli uczciwoci musz przyzna, e zarzut
ten nie obejmuje, przynajmniej nie jako regua, katolikw, a to antyaborcyjny gos Kocioa
rzymskokatolickiego brzmi chyba najbardziej gromko w tym chrze. George W. Bush, podobnie zreszt
jak cay protestancki ruch odnowy ewangelicznej (born-again Christians), do ktrego naley, jest do
typow egzemplifikacj religii u wadzy. Sam prezydent (i jego wszyscy wspwyznawcy) naley do
grona niezomnych obrocw ludzkiego ycia, przynajmniej w postaci embrionalnej (albo ycia
nieuleczalnie chorych) w tej postawie posuwa si a do forsowania zakazu niektrych bada, ktre
mogyby ocali wiele ludzkich istnie124. Od roku 1976, kiedy to Sd Najwyszy cofn zakaz
wykonywania wyrokw mierci, w Teksasie wykonano jedn trzeci wszystkich egzekucji
przeprowadzonych w tym czasie w carych Stanach Zjednoczonych. W okresie, kiedy gubernatorem
Teksasu by Bush, stracono wicej skazacw ni za rzdw ktregokolwiek innego gubernatora
przeprowadzano rednio jedn egzekucj co dziewi dni. Moe Bush po prostu rzetelnie wypenia
swoje obowizki i dba o to, by prawo stanowe byo przestrzegane?125 Moe i tak, ale co pocz ze
synnym reportaem Tuckera Carlsona z CNN. Carlson, sam skdind zwolennik kary mierci, by
zszokowany, gdy zobaczy kiedy, jak Bush w artach" przedrzenia winiark, ktra przed momentem
w celi mierci bagaa go, jako gubernatora, o odroczenie egzekucji. Prosz jcza Bush z
zasznurowanymi w udawanej desperacji ustami nie zabijajcie mnie."126 Moe ta kobieta wzbudziaby u
przyszego prezydenta wicej wspczucia, gdyby przypomniaa mu, e kiedy te bya embrionem. To
uwielbienie dla embrionw wydaje si wywiera nadzwyczajny wpyw na wielu gboko wierzcych
ludzi. Wyobracie sobie, e matka Teresa z Kalkuty, odbierajc pokojow Nagrod Nobla, powiedziaa,
e aborcja jest najwikszym zagroeniem dla pokoju". Co?! Jak kobieta o tak chorych pogldach moe
w ogle by traktowana powanie? Jak mona wpa na pomys, e kto taki zasuguje na Nobla? (Jeli
kto da si skusi witoszkowatej hipokryzji tej zakonnicy, powinien koniecznie przeczyta ksik
Misjonarska mio Matka Teresa w teorii i praktyce Christophera Hitchensa.)
A teraz przejdmy do amerykaskich talibw i posuchajmy Randalla Terry'ego, zaoyciela
organizacji Operation Rescue [Operacja Ratunek], ktrej celem jest zastraszanie ludzi zaangaowanych w
przeprowadzanie aborcji: Kiedy ja lub ludzie mi podobni jedzimy po tym kraju, lepiej kryjcie si, bo
znajdziemy was, osdzimy i powiesimy. I nie rzucam sw na wiatr. Moj misj jest sprawi, by tacy jak
wy zostali osdzeni i pozbawieni ycia". Terry mwi w tym momencie o lekarzach przeprowadzajcych
zabieg przerywania ciy, a swoj chrzecijask inspiracj jasno ukaza przy innej okazji:
Niech zmyje was fala nietolerancji. Niech zmyje was fala nienawici. Tak, nienawi jest dobra [...] Naszym
celem jest chrzecijaski nard. Mamy biblijny obowizek Pan wezwa nas, bymy podbili ten kraj. Nie chcemy
rwnoci. Nie chcemy pluralizmu. Nasza misja jest prosta musimy w oparciu o prawo Boe, o Dziesi
Przykaza zbudowa chrzecijaski nard. Nie ma przebacz!127

Ambicja, by stworzy co, co nazwa by trzeba po prostu chrzecijaskim faszyzmem, jest typowa
dla amerykanskich talibw, a to przecie zwierciadlane odbicie islamofaszyzmu, ktrego obecno w
innych czciach wiata z przeraeniem dostrzego ostatnio tak wielu ludzi. Randall Terry na razie
nie ma politycznej wadzy. W chwili, gdy pisz te sowa (2006), aden kompetentny obserwator
amerykaskiej sceny politycznej nie moe by jednak pewien, co bdzie dalej.
Konsekwencjonalista lub utylitarysta podchodz do kwestii przerywania ciy zupenie inaczej.
Gwny problem stanowi cierpienie. Czy embrion cierpi? (Najprawdopodobniej nie, o ile cia zostanie
usunita zanim u podu zdy si uksztatowa system nerwowy; nawet zreszt jeli pd jest ju do
duy, by zalki takiego systemu si wyoniy, to pd cierpi znacznie mniej ni na przykad dorosa
krowa zabijana w rzeni.) Czy kobieta lub jej rodzina bd cierpie, jeli nie dojdzie do aborcji? Wiele
wskazuje, e tak, a w kadym razie, poniewa pd nie posiada systemu nerwowego, czy nie powinnimy
wyboru pozostawi doskonale rozwinitemu systemowi nerwowemu matki.

Nie znaczy to oczywicie, e na gruncie konsekwencjonalizmu nie mona przeciwstawia si

aborcji. Moe posuy si na przykad argumentem do czego to prowadzi?" (cho ja akurat nie bybym
jego zwolennikiem). Moe i embrion nie cierpi, tak brzmiaoby rozumowanie, ale kultura, ktra toleruje
odbieranie ycia, ryzykuje tym, e posunie si za daleko. Jaki bowiem byby nastpny krok?
Dzieciobjstwo? Moment narodzin stanowi naturalny Rubikon, pozwalajcy precyzyjnie zdefiniowa
zasady, i mona by oczywicie si kci, e trudno znale jego odpowiednik we wczeniejszych
etapach ycia podowego. Z drugiej za strony, posugujc si argumentacj do czego to prowadzi?",
moemy znale si w sytuacji, w ktrej samemu porodowi nadane jest o wiele wiksze znaczenie, ni
zgodziby si zaakceptowa konsekwentny utylitarysta.
Argumenty przeciwko eutanazji rwnie mona sformuowa zgodnie z modelem do czego to
prowadzi?". Wyobramy sobie na przykad taki wyimaginowany cytat z jakiego filozofa moralnoci:
Jeeli zgodzicie si na to, by wasi lekarze skracali agoni waszym miertelnie chorym, to w nastpnym
etapie ludzie zaczn si pozbywa swoich dziadkw, eby zgarn ich pienidze. My, filozofowie,
wyrolimy ju z absolutyzmu, ale spoeczestwo potrzebuje dyscypliny i sztywnych regu, takich jak
Nie zabijaj", gdy w przeciwnym razie nikt nie bdzie wiedzia, gdzie ley granica. W pewnych
okolicznociach, jak widzicie, w tym dalekim od ideau wiecie, absolutyzm mimo zych pobudek moe
mie lepsze konsekwencje ni naiwny konsekwencjalizm. My, filozofowie, musielibymy si ciko
napracowa, eby przekona ludzi, by nie zjadali niepogrzebanych zwok (choby wczgw zmarych
gdzie przy drodze). Wanie ze wzgldu na do czego to prowadzi?" takie absolutystyczne tabu s zbyt
cenne, by je traci".
Tak oto, poprzez do czego to prowadzi?", konsekwencjonalista moe zapoyczy pewne formy
niebezporedniego absolutyzmu. Tyle e religijni wrogowie aborcji nie przejmuj si tego typu
argumentacj. Dla nich sprawa jest o wiele prostsza embrion to dziecko", a zabijanie dzieci to
morderstwo. Koniec. Kropka. Takie absolutystyczne nastawienie ma bardzo istotne konsekwencje. Po
pierwsze, naley zakaza bada nad komrkami macierzystymi, pomimo wielkich korzyci, jakie mog
one przynie medycynie, bo takie badania oznaczaj zabijanie zarodkw. To do niespjne stanowisko,
jeli uprzytomnimy sobie na przykad, e zapodnienie in vitro jest ju od dawna metod powszechnie
akceptowan, a w tej technologii lekarze zawsze stymuluj kobiety do wytworzenia dodatkowych
jajeczek, ktre zostaj zapodnione poza organizmem matki. Moe powsta w ten sposb nawet
kilkanacie w peni zdolnych do dalszego rozwoju zygot, z ktrych tylko dwie lub trzy implantuje si do
macicy; z tych dwch trzech przeyje zapewne jedna lub dwie. Czyli metoda in vitro to mordowanie
nienarodzonych" i to na dwch a etapach, tymczasem od ponad dwudziestu piciu lat jest to
standardowa procedura medyczna, dziki ktrej tysice bezdzietnych par mogo zazna szczcia
rodzicielstwa i jako dziecko z probwki" przestao by problemem spoecznym. Oczywicie nie dla
wszystkich; religijni absolutyci nadal maj ten problem. Dziwaczn histori relacjonuje nam na przykad
Guardian" (wydanie z 3 lipca 2005), gdzie pod nagwkiem Christian couples answer call to save
embryos left by TVF [Chrzecijaskie maestwa odpowiadaj na apel o ratowanie zarodkw
niewykorzystanych przy zapodnieniu in vitro]. Poniej moemy przeczyta o organizacji pod nazw
Snowflakes", ktra stawia sobie za cel ratowanie" zarodkw przechowywanych w klinikach
wykonujcych zabiegi in vitro. Naprawd czujemy, jakby to Pan powoa nas po to, by tym
nieszczsnym embrionom tym dzieciom da szans ycia" powiedziaa dziennikarzowi kobieta,
ktrej czwarte z kolei dziecko byo efektem nieoczekiwanego aliansu, jaki powsta midzy
konserwatywnymi chrzecijanami a wiatem dzieci z probwki". W jej mu jednak alians ten wywoa
jakie opory, bowiem zwrci si w tej sprawie o rad do jednego ze starszych swojego kocioa. Jeli
chcesz uwolni niewolnika, musisz dogadywa si z handlarzem niewolnikw" usysza. Bardzo
jestem ciekaw, co wszyscy ci ludzie by powiedzieli, gdyby widzieli, e wikszo naturalnie
zapodnionych jajeczek i tak ulega tzw. spontanicznej aborcji. Pewnie uznaliby to za form naturalnej
kontroli jakoci".
S te jednak takie religijne umysy, ktre nie widz moralnej rnicy midzy zabijaniem"
mikroskopowej wielkoci ugrupowania komrek a w peni makroskopowego, dorosego lekarza.
Cytowaem ju wczeniej Randala Terry z Operation Rescue". Mark Juergensmeyer, w absolutnie
przeraajcej ksice Terror in the Mind of God zamieszcza zdjcia wielebnego Michaela Braya i jego
przyjaciela, rwnie wielebnego Paula Hilla, trzymajcych transparent z napisem: Czy zbrodni jest
powstrzymywa mordowanie niewinnych dzieci?". Obaj wygldaj bardzo sympatycznie, troch jak

chopcy z dobrego domu, schludnie ubrani i z ujmujcym umiechem; absolutne przeciwiestwo

szalecw z przekrwionym wzrokiem. A jednak ci dwaj modzi ludzie wraz z kolejnymi swoimi
przyjacimi z Army of God (AOG Armia Boga") podpalali kliniki aborcyjne i nie ukrywali tego, e
pragn te zabija lekarzy. 29 lipca 1994 roku Paul Hill wzi strzelb i przed klinik w Pensacoli na
Florydzie z zimn krwi zastrzeli doktora Johna Brittona i jego ochroniarza. Pniej sam odda si w
rce policji, owiadczajc, e zabi Brittona przed jego klinik, by zapobiec kolejnym mierciom
niewinnych dzieci".
Michael Bray elokwentnie i z wyranym poczuciem moralnej wyszoci (i misji) broni takich
dziaa124*, o czym miaem okazj osobicie si przekona, przeprowadzajc z nim wywiad (w
publicznym parku w Colorado Springs) do mojego filmu dokumentalnego o religii. Zanim przeszlimy do
kwestii aborcji, postanowiem zada par wstpnych pyta, by lepiej pozna ow biblijn moralno, jak
kieruje si mj rozmwca. Zaczem od tego, e Biblia nakazuje kara cudzoonikw mierci przez
ukamienowanie. Sdziem, e odetnie si od tego pomysu, uznajc, e to ju jest przekroczenie granicy.
Tymczasem on z zadowoleniem przyzna, e istotnie, po zastosowaniu waciwych procedur prawnych,
taka kara powinna by stosowana. Powiedziaem wwczas, e Paul Hill (przy jego penym poparciu) nie
przeprowadza adnych procedur", tylko wzi prawo we wasne rce i zastrzeli lekarza. Bray zacz
wtedy broni swego wspbrata dokadnie tak samo, jak broni go w rozmowie z Juergensmeyerem.
Owiadczy, e istnieje rnica midzy zabjstwem, ktre miaoby charakter kary (na przykad
niepraktykujcego ju lekarza), a zabiciem czynnego" lekarza po to, by uniemoliwi mu dalsze
regularne mordowanie dzieci". Wtrciem w tym momencie, eniezalenie od szczeroci intencji
Paula Hillaspoeczestwo stoczyoby si w stan tragicznej anarchii, gdyby kady czu si powoany do
wymierzania samodzielnie sprawiedliwoci, zamiast przestrzega praw kraju, w ktrym yje. Czy nie
lepiej byoby legalnie, w toku demokratycznych procedur, zmieni obowizujce prawo spytaem. I
wtedy usyszaem: C! Kopot w tym, e prawo, ktre mamy, nie jest tak naprawd autentycznym
prawem. Kiedy prawo jest tworzone przez ludzi, ktrzy akurat przypadkiem znaleli si w konkretnym
miejscu, pod wpywem impulsu, tak jak to byo z tym tak zwanym prawem aborcyjnym, to takie prawo
jest po prostu narzucane ludziom przez sdy...". Wtedy wywiza si midzy nami drobny spr na temat
amerykaskiej konstytucji i sposobw stanowienia prawa. Pogldy, ktre wyuszczy Bray byy bardzo
zblione do tego, co mwi fanatyczni muzumanie mieszkajcy w Wielkiej Brytanii. Oni te
owiadczaj, e wie ich wycznie prawo islamu, a nie demokratycznie uchwalone prawa obowizujce
w ich przybranej ojczynie.
W roku 2003 Paul Hill zosta stracony za morderstwo popenione na dr. Brittonie i jego ochroniarzu.
Przed egzekucj powiedzia, e zrobiby to samo jeszcze raz, a na konferencji prasowej wyranie
czekajc, a wreszcie bdzie mg odda ycie za spraw" owiadczy: Ten stan, odbierajc mi
ycie, czyni mnie mczennikiem". Prawicowi antyaborcjonici manifestujcy przeciw egzekucji Hilla
otrzymali nieoczekiwane wsparcie ze strony lewicowych przeciwnikw kary mierci, dajcych od
gubernatora Florydy Jeba Busha, by zastopowa mczestwo Paula Hilla", do przekonujco przy tym
argumentujcych, e sdowa egzekucja" nad Hillem jedynie zachci kolejnych mordercw i jej efekt
bdzie dokadnie przeciwny od zamierzonego, odstraszajcego efektu kary mierci. Hill za umiecha si
przez ca drog do komory, mwic przy tym: W niebie czeka mnie wielka nagroda [...] Czeka mnie
chwaa"128. Stwierdzi te, e na pewno znajd si inni, ktrzy bd kontynuowa jego dzieo
przemocy". Poniewa obawiano si, e co takiego naprawd moe si zdarzy, policja zostaa
postawiona w stan podwyszonej gotowoci. Kilka osb zwizanych ze spraw nawet otrzymao listy z
pogrkami i doczonymi pociskami karabinowymi.
Cay ten koszmar wynika tymczasem z niewielkich rnic w percepcji. S ludzie, ktrzy ze wzgldu
na przekonania religijne uwaaj, e przerywanie ciy jest morderstwem i s gotowi nawet zabi w
ochronie embrionw (nazywajje zreszt dziemi"). Po drugiej stronie mamy natomiast rwnie
wewntrznie uczciwych obrocw prawa do aborcji, ktrzy albo maj odmienne przekonania religijne,
albo po prostu nie s religijni, a kieruj si dobrze wyartykuowan moralnoci
konsekwencjonalistyczn. Ci proaborcjonici rwnie uwaaj si za idealistw i zapewniaj pomoc
lekarsk kobietom, ktre w przeciwnym razie mogyby trafi na jakiego niebezpiecznego, dziaajcego
124

* Aktywici ruchu wyzwolenia zwierzt, grocy naukowcom przeprowadzajcym eksperymenty na zwierztach, mogliby
powoywa si na rwnie szczytne cele moralne.

w aborcyjnym podziemiu konowaa. Jedni i drudzy uwaaj swoich oponentw za mordercw i

poplecznikw zbrodni... i kada ze stron w tym sporze w wietle wasnych standardw ma absolutn
racj.
Rzecznik jednej z klinik aborcyjnych powiedzia kiedy, e Paul Hill jest niebezpiecznym
psychopat. Ot nie ludzie tacy jak Hill nie uwaaj si za niebezpiecznych psychopatw, uwaaj
si za dobrych, moralnych ludzi, realizujcych wol bo. Ja te nie myl, by Hill by psychopat. On
by po prostu gboko religijny. Niebezpieczny tak, ale nie psychopata. Niebezpiecznie religijny. W
wietle wiary Hilla zastrzelenie Brittena byo czynem susznym i moralnym. Problemem nie by Hill,
tylko religia. Michael Bray, kiedy z nim rozmawiaem, te nie sprawi na mnie wraenia psychopaty. W
zasadzie cakiem go polubiem, robi wraenie czowieka uczciwego, szczerze wierzcego, w to, co robi,
cichego i zadumanego. Niestety jego umysem zawadny trujce religijne nonsensy.
Zdeklarowani przeciwnicy aborcji to niemal zawsze ludzie wierzcy. Ci, ktrzy popieraj prawo do
przerywania ciy, nawet jeli sami s wierzcy, kieruj si niereligijn, konsekwencjonalistyczn
moralnoci; moe zadaj sobie Bentbamowskie pytanie: Czy one cierpi?". Dla Paula Hilla czy
Michaela Braya zabicie embrionu i zabicie lekarza rni si tylko jednym embrion jest dla nich
niewinnym maym dziecitkiem. Konsekwencjonalista patrzy na rnice w realnym wiecie. Embrion we
wczesnych etapach rozwoju ma zacztkow wiadomo i wraliwo mniej wicej na takim poziomie
jak kijanka. Lekarz nawet prowadzcy klinik aborcyjn jest doros wiadom istot, obdarzon
nadziejami, mioci, aspiracjami, lkami i cakiem spor iloci wiedzy. Pozosta za po nim moe
gboki al, zrozpaczona wdowa, osierocone dzieci, a moe te starzejcy si rodzice, ktrzy szaleli na
punkcie swego syna...
Paul Hill skaza istoty z systemem nerwowym zdolnym do cierpienia na realne, gbokie i
dugotrwae cierpienie. Jego ofiara nie. Embrion we wczesnym etapie rozwoju nie ma wyksztaconego
systemu nerwowego i nie cierpi. A jeeli nawet przyjmiemy, e pd usunity w pniejszych etapach
ciy (dysponujcy ju ukadem nerwowym) cierpiwszak kade cierpienie jest godne ubolewania to
nie dlatego, e jest czowiekiem. Nie ma adnych oglnych powodw by sdzi, e ludzki embrion moe
cierpie bardziej ni embrion, dajmy na to, krowy lub owcy na tych samym etapie rozwoju. S za
wszelkie przesanki, by uzna, e wszystkie embriony, ludzkie czy zwierzce, cierpi znacznie mniej ni
dorosa krowa albo owca zarzynana w rzeni, zwaszcza przy uboju rytualnym, kiedy to z powodw
czysto religijnej natury zwierz musi by w peni wiadome, kiedy podrzyna mu si gardo, by
wypyna caa krew.
Bardzo trudno zmierzy cierpienie129 i dugo mona by dyskutowa, jak mona to zrobi. To jednak
w niczym nie zmienia mojej podstawowej tezy gwna rnica midzy wieckim
konsekwencjonalizmem a religijnie motywowan absolutystyczn filozofi moraln polega na tym, i ten
pierwszy zajmuje si tym, czy embrion cierpi, drugi natomiast tym, czy embrion jest czowiekiem125*.
Religijni moralici rozwaaj czasem pytanie: Na ktrym etapie rozwoju embrion staje si osob
istot ludzk?". wiecki moralista mgby na to odpowiedzie tak: Niewane, czy to czowiek {c
zreszt miaoby to znaczy w odniesieniu do kilkunastu komrek). Pyta naley, w ktrym momencie
rozwijajcy si zarodek obojtnie, jakiego gatunku staje si zdolny do cierpienia".
WIELKIE BEETHOVENOWSKIE OSZUSTWO
W kolejnym etapie tej sownej przepychanki antyaborcjonici zwykle zmieniaj nieco form
argumentacji i nie chcc wnika w to, czy embrion cierpi, czy nie zaczynaj mwi o potencjale.
Aborcja, mwi, odbiera embrionowi przysze, pene ludzkie ycie. W tym momencie pojawia si te
czsto retoryczny argument, ktry uzna by mona za skrajnie nieuczciwy, gdyby nie by a tak jaskrawo
gupi. To historyjk nazywana czasem Great Beethoven Fallacy, czyli Wielkie Beethovenowskie
oszustwo. Opowie kry w kilku wariantach. Wersj cytowan poniej zaczerpnem z ksiki Petera i
Jean Medawar126** The Life Science. Tam przypisywana jest Normanowi St John Stevasowi (obecnie to
125

*Oczywicie s te jeszcze inne moliwoci. Znaczna wikszo amerykaskich chrzecijan nie ma tak fundamentalistycznego
stosunku do aborcji i jest raczej za. Polecam na przykad stron www.rcrc.org nalec do Religious Coalition for Reproductive Choice.
126

** Sir Peter Medawar jest laureatem Nagrody Nobla z fizjologii i medycyny z roku 1960.

lord St John), czonkowi brytyjskiego parlamentu i znanemu aktywicie katolickiego laikatu. Stevas z
kolei pisze, e usysza t opowie od Maurice'a Baringa (1874-1945), katolickiego konwertyty i przy
okazji bliskiego wsppracownika znanych katolickich pisarzy G.K. Chestertona i Hillaire Beloca. Caa
rzecz funkcjonuje w postaci hipotetycznego dialogu midzy dwoma lekarzami:
Mam problem z przerwaniem ciy, chciabym zna twoj opini. Ojciec jest syfilitykiem, matka ma
grulic. Dotychczas byo czworo dzieci pierwsze urodzio si lepe, drugie zmaro tu po porodzie, trzecie jest
guchonieme, czwarte po matce ma grulic. Co robi?
Usun ci!
No to wanie zamordowae Beethovena.

W Internecie roi si od rnych stron antyaborcjonistw (pro-life"), ktre powtarzaj t historyjk,

kompletnie ju wszystko przekrcajc, chyba eby byo jeszcze ohydniej. Oto jedna z wersji: Gdyby
zna kobiet, ktra ma ju omioro dzieci, z czego dwoje jest guchych, dwoje lepych, a jedno
upoledzone umysowo, przy czym owa kobieta jest chora na syfilis, to czy zalecaby aborcje, gdyby si
okazao, e jest w ciy? [...] Jeli odpowiedziae tak, wanie zabie Beethovena" 127*. W tym
wariancie wielki kompozytor z pitego z kolei dziecka staje si dziewitym, liczba guchych i lepych
dzieci wzrasta dwukrotnie, a syfilis przechodzi z ojca na matk. Wikszo z czterdziestu trzech witryn,
na ktre natrafiem, szukajc tej historii, jako jej autora podaje nie Maurice'a Baringa, ale niejakiego L.R.
Agnew, profesora UCLA Medical School, ktry mia przedstawi ten dylemat swoim studentom, by po
chwili z satysfakcj owiadczy Gratulacje, wanie zabilicie Beethovena". Przyjmijmy moe
miosiernie e profesor Agnew albo nie istnia, albo nigdy czego takiego nie zrobi; z tymi miejskimi
legendami bywa bardzo rnie. W kadym razie nie udao mi si ustali, czy we Baring rzeczywicie
sam wymyli t akurat legend, czy te jest to wczeniejszy wynalazek.
Tak wynalazek. W caej historyjce nie ma ani sowa prawdy. Zacznijmy od tego, e Ludwig van
Beethoven nie by ani czwartym, ani dziewitym dzieckiem. By najstarszy; dokadnie mwic, by
drugim dzieckiem swoich rodzicw, ale pierwsze zmaro wkrtce po urodzeniu, co w tamtych czasach
zdarzao si bardzo czsto (nic te nie wiadomo, by byo lepe, guche, nieme albo umysowo
upoledzone). Nie ma te adnych dowodw na syfilis ojca. Matka istotnie cierpiaa na grulic, ale
znw w tej epoce bya to choroba bardzo powszechna. Mamy zatem klasyczn miejsk legend, cho
w tym wypadku wiadomie stworzon i rozpowszechnian przez ludzi, ktrzy maj w tym jaki interes.
To, e jest to od pocztku do koca kamstwo, w sumie nie ma adnego znaczenia. Nawet gdyby nie byo,
samo wnioskowanie i tak nie trzyma si kupy. Peter i Jean Medawar nie musieli rozwaa autentycznoci
opowieci, by wykaza kompletn absurdalno wniosku: Cae rozumowanie, ktre ma ilustrowa ta
ohydna historyjka, jest wyjtkowo bezmylne i bdne. Jeli bowiem nie przyjmiemy, e istnieje jaki
zwizek przyczynowy midzy grulic matki i syfilisem ojca a muzycznym geniuszem syna, to
koncepcja, e wiat mgby nie mie Beethovena z powodu aborcji, jest rwnie sensowna, jak obwinia
jego rodzicw za to, e postanowili zachowa wstrzemiliwo pciow. Przecie wwczas Beethoven
te by si nie urodzi"131. Lakoniczny i pogardliwy komentarz Medawarw nie wymaga dalszych
komentarzy, cho nie mog si powstrzyma od przywoania w tym miejscu jednego z krtkich
opowiada Roalda Dahla osi intrygi jest to, i rwnie przypadkowa decyzja nieusunicia pewnej
ciy w roku 1888 daa nam Adolfa Hitlera. Jak si okazuje, niezbdne jest jakie minimum inteligencji
albo moe dystans lub brak religijnej edukacji by to zrozumie. Spord czterdziestu trzech
antyaborcyjnych witryn przytaczajcych ktr z wersji Beethovenowskiego faszerstwa" (tyle dokadnie
znalaz Google w dniu, kiedy pisz te sowa) ani jedna nie zauwaya jego kompletnej nielogicznoci.
Wszystkie za co do jednej powtarzay rzecz ca z dobr wiar i jota w jot (czyo je rwnie to, e bez
wyjtku byy to witryny religijne). Jedna podaa nawet Medawara (co prawda bdnie, napisali Medawar)
jako rdo. Ci ludzie tak bardzo pragnli uwierzy w t zgodn z ich religi bajd, e nawet nie
zauwayli, i Medawar przytaczaj tylko po to, by suchej nitki na niej nie pozostawi.

127

* Cyt.
za:http:/watchtower.org.pl/forum/index.php?s=9026757d911ce9ade11e62ffb89799f&showtopic=2712&pid=46481&st=0&#entry46481 (przyp.
tum.).

Medawarowie maj absolutn racj logicznym rozwiniciem argumentu potencjalnoci" jest

stwierdzenie, e potencjalnie" odbieramy ludzkiej duszyczce szans na ycie za kadym razem gdy nie
odbywamy mogc to uczyni stosunku seksualnego. Kada rezygnacja z kopulacji z podnym
partnerem jest wic zgodnie z t pokrtn pro-life'ow" logik rwnoznaczna z zamordowaniem
potencjalnego dziecka. Ba!, nawet opr przed gwatem w praktyce oznacza dokadnie to samo. Nic
dziwnego, e wielu antyaborcjonistw odmawia prawa do usunicia ciy rwnie ofiarom gwatu.
Dowd z Beethovena" to doprawdy bardzo kiepski argument. Jego surrealistyczn wrcz gupot
najlepiej chyba ilustruje wspaniaa piosenka Every sperm is sacred z Sensu ycia wedug Monthy Pythona
(jeli kto jeszcze nie widzia, prosz koniecznie obejrze) piewajcemu j Michaelowi Palinowi
towarzyszy chr zoony z setek dzieci, do wtru z nim podpiewujcych tytuowe kada sperma jest
wita".
Ta rzekoma historia narodzin Beethovena to typowy przykad logicznego bezadu, jaki wpuszczamy
do wasnych gw, gdy nasze umysy daj si otumani religijnie inspirowanemu absolutyzmowi.
Przyjrzyjmy si na koniec, co znaczy owo pro-life", jak lubi si opisywa przeciwnicy aborcji.
Ot oni nie s za kadym yciem, a tylko za ludzkim yciem. Nadaj szczeglny status komrkom
nalecym do przedstawicieli gatunku Homo sapiens, co w wietle ewolucji jest do trudne do
uzasadnienia. Oczywicie ta trudno nie ma adnego znaczenia dla przeciwnikw przerywania ciy,
ktrzy po prostu nie potrafi poj tego, e ewolucja jest faktem. Pozwol sobie jednak nieco rozwin
powysze twierdzenie, a to na uytek tych antyaborcyjnych aktywistw, ktrzy nie s a takimi
naukowymi ignorantami.
Ewolucyjny punkt widzenia jest do prosty w adnym wypadku czowieczestwo komrek
embrionu nie moe by wywodzone z jego absolutnie wyjtkowego moralnego statusu. Nie moe ze
wzgldu na ewolucyjn cigo midzy naszym gatunkiem a, powiedzmy, szympansami, jeli za
pjdziemy nieco dalej, to z wszystkimi gatunkami yjcymi na naszej planecie. Wyjanijmy
wyobramy sobie moe, i jaki gatunek poredni", na przykad Australopithecus afarensis, cudem
przey i natknlimy si na jego przedstawiciela gdzie w afrykaskim interiorze. Czy t istot
zaliczymy do ludzi", czy nie? Dla kogo, kto jak ja jest konsekwencjonalist, pytanie to nawet nie
zasuguje na odpowied. Nic by nam ona nie przyniosa. Nam zupenie wystarczyby zaszczyt i
fascynacja poznania nowej Lucy". Absolutysta natomiast musi na nie odpowiedzie, gdy bez tego nie
moe zastosowa swoich zasad moralnych, na mocy ktrych ludziom przysuguje status szczeglny,
bowiem s ludmi. W razie powaniejszych wtpliwoci musiaby nawet powoa specjalne sdy, ktre
tak jak to si dziao w Afryce Poudniowej za apartheidu miayby decydowa, czy komu naley si
przepustka do czowieczestwa".
A nawet gdyby w przypadku australopiteka udao si wtpliwoci rozwia, to cigo jest
immanentnie wpisana w ewolucj biologiczn i z ca pewnoci istnia jaki gatunek poredni, ktry
znalazby si wystarczajco blisko owej granicy", aby znw zamaza moralne pryncypia i zniszczy ich
absolutyzm. Znacznie lepiej przyj, e w ewolucji nie ma adnych ostrych granic. Zudzenie ich
istnienia wynika z faktu, e stadia porednie" zwykle s martwe. Oczywicie mona twierdzi, e
czowiek jest bardziej zdolny do, na przykad, cierpienia ni inne zwierzta. Bardzo moliwe, e tak jest
naprawd i na mocy tego faktu moemy nada czowieczestwu status szczeglny. Ale waciwa
ewolucji cigo oznacza, e nie istnieje jakiekolwiek absolutne rozgraniczenie. Ewolucja bezlitonie
podwaa roszczenia absolutystw do wznoszenia takich nieprzekraczalnych barier. Uwiadomienie sobie
wszelkich konsekwencji tego faktu moe by nieatwe, przyznam. Moralne konsekwencje a raczej lk
przed tym, jakie mogyby by to zreszt jedna z przyczyn sprzeciwu kreacjonistw wobec ewolucji.
Tymczasem w tym rwnie kreacjonici nie maj racji; a przy okazji czy ich idea, e prawdziwy
obraz realnego wiata mona odwrci o 180 stopni za pomoc rozwaa o tym, co mogoby by
podane ze wzgldw moralnych i etycznych, nie jest doprawdy osobliwa?
JAK UMIARKOWANA" WIARA NAPDZA FANATYZM
Pragnc ukaza ciemn stron absolutyzmu, pisaem o amerykaskich chrzecijanach, ktrzy
wysadzaj w powietrze kliniki aborcyjne, i o afgaskich talibach, ktrych zbrodnie, zwaszcza popenione
na kobietach, s wci dla mnie zbyt bolesne, bym mg je tu wylicza. Mgbym oczywicie sign

jeszcze do Iranu pod rzdami ajatollahw albo Arabii Saudyjskiej, gdzie kobieta nadal nie moe
prowadzi samochodu, a za to naraa si na powane problemy, jeli wyjdzie z domu nie w towarzystwie
mskiego krewnego (inna sprawa szczeglny przejaw agodnoci, przyzna trzebae moe by to
nawet mae dziecko). Ksika Jan Goodwin Price of Honour [Cena honoru] ukazuje przeraajcy obraz
traktowania kobiet w Arabii Saudyjskiej i innych wspczesnych teokracjach. Johann Hari, jeden z
najciekawszych publicystw (londyskiego) Independenta" napisa kiedy artyku, ktrego tytu
wyjania wszystko: The best way to undermine the jihadists is to trigger a rebellion of Muslim women
[Najlepszy pomys na osabienie dihadu, to wywoanie powstania muzumaskich kobiet]132.
Przejdmy teraz do chrzecijastwa. Mgbym tu zacytowa na przykad tych natchnionych"
chrzecijan, ktrzy swj wielki wpyw na bliskowschodni polityk administracji amerykaskiej
wykorzystuj, forsujc przekonanie, e Izrael ma dane przez Boga prawo do caej palestyskiej ziemi133.
Niektrzy przedstawiciele tego nurtu id jeszcze dalej i w zasadzie daj wszczcia wojny nuklearnej,
interpretujc j jako znak Armageddonu, ktry zgodnie z ich dziwaczn (ale gronie wrcz popularn)
interpretacj Apokalipsy ma zapowiada Drugie Przyjcie. Nie potrafi jednak wymyli nic lepszego ni
chodny osd Sama Harrisa z Letter to a Christian Nation:
Nie bdzie przesad, jeli stwierdz, e gdyby pewnego dnia Nowy Jork sta si jaskraw kul ognia, znaczcy
procent ludnoci tego kraju dostrzegby i dobre strony w wyrastajcym nad miastem atomowym grzybie. Przecie
mona to uzna za znak, i zblia si najlepsza rzecz, jaka moe si zdarzy powrt Chrystusa. Za banalne wrcz
naleaoby uzna stwierdzenie, e takie wierzenia nie pomagaj budowa trwaej przyszoci dla nas wszystkich i to
w adnej ze sfer: spoecznej, gospodarczej, rodowiskowej czy geopolitycznej. Prosz jednak wyobrazi sobie, jakie
mogyby by konsekwencje, gdyby jakakolwiek cz amerykaskiego rzdu rzeczywicie uwierzya, e wiat si
koczy i e ten koniec bdzie peen chway. Fakt, e wierzy w co takiego blisko poowa Amerykanw i to tylko
dlatego, e tak gosi religijny dogmat jest moralnym i intelektualnym wyzwaniem oraz powanym sygnaem
alarmowym.

S zatem ludzie, ktrych religijne przekonania prowadz poza granice owego owieconego
moralnego Zeitgeist", o ktrym pisaem wczeniej. Reprezentuj oni nurt, ktry okrelam mianem
ciemnej strony absolutyzmu; czsto nazywa si ich ekstremistami. W tym podrozdziale chciabym jednak
wykaza, e religia nawet w formie agodnej i umiarkowanej wsptworzy klimat, w ktrym moe ten
ekstremizm rozwija si i rozkwita.
W lipcu 2005 roku Londyn sta si ofiar samobjczego zamachu bombowego, a raczej czterech
cznie zaplanowanych zamachwtrzy bomby wybuchy w metrze, jedna w autobusie. Konsekwencje
nie byy tak tragiczne, jak przy zamachu na World Trade Center, nie byo te a takiego zaskoczenia (w
zasadzie londyczycy mogli si czego takiego spodziewa od chwili, gdy Blair uczyni z nas
niedobrowolnych ochotnikw w inwazji Busha na Irak). Eksplozje przeraziy jednak Brytyjczykw.
Wszystkie gazety z trwog i dreniem rozwaay, co mogo skoni czterech modych ludzi do
wysadzenia si w powietrze wraz z dziesitkami niewinnych ludzi przecie wszyscy mordercy mieli
brytyjskie obywatelstwo, uwielbiali gra w krykieta; to byli mili modzi ludzie, w ktrych towarzystwie
kady z nas czuby si zupenie swobodnie.
Dlaczego ci mionicy krykieta zrobili co takiego? Przecie w odrnieniu od swoich pakistaskich
czy japoskich (kamikadze) odpowiednikw lub od Tamilskich Tygrysw chociaby nie mogli liczy na
to, e chwaa ich czynu spynie na osierocone rodziny, ktre y bd odtd otoczone szacunkiem i w
dobrobycie. Przeciwnie cz krewnych musiaa nawet si ukrywa. Jeden z tych modych mczyzn
co jest haniebne zostawi on w ciy i raczkujcego synka. Czyn popeniony przez tych ludzi
mia tragiczne konsekwencje nie tylko dla nich i dla ofiar zamachu, ale rwnie dla ich rodzin i caej
muzumaskiej spoecznoci w Wielkiej Brytanii, ktra z dnia na dzie znalaza si pod bardzo ostrym
obstrzaem opinii publicznej. Tylko religia jest do potna, by skoni do takiego szalestwa skdind
psychicznie zdrowych i przyzwoitych ludzi. Tu znw ostroci i trafnoci sdu trudno byoby dorwna
Samowi Harrisowi, gdy rozwaa w swojej ksice fenomen Osamy bin Ladena, przywdcy Al Kaidy
(ktry, nawiasem mwic, nie mia nic wsplnego z londyskimi zamachami). Dlaczego, zada pytanie
Harris, kto chcia zniszczy bliniacze wiee i wszystkich, ktrzy w tym momencie byli w budynkach?
Nazwa bin Ladena wcieleniem za" to zdaniem autora Letter to a Christian Nation pusty unik, prba
ucieczki od odpowiedzialnoci za znalezienie waciwej odpowiedzi. Przecie odpowied jest prosta.
Zwaszcza e sam bin Laden wielokrotnie, do znudzenia wrcz, sam j artykuowa. Wystarczy przyj,

e ludzie tacy jak bin Laden naprawd wierz w to, w co mwi, e wierz. Oni po prostu wierz w
prawd sw Koranu. Dlaczego dziewitnastu niele wyksztaconych przedstawicieli klasy redniej
zgodzio si zapaci wasnym yciem za przywilej zabicia tysicy naszych blinich? Bo wierzyli, e
pjd za to wprost do raju! Rzadko zdarza si, by mona byo poda tak satysfakcjonujce i wyczerpujce
wyjanienie jakiegokolwiek ludzkiego zachowania. Dlaczego nie chcemy go przyj?134
Muriel Gray bardzo ceniona dziennikarka Heralda" (tego z Glasgow), w bardzo podobnym tonie
skomentowaa londyskie zamachy:
Wszdzie szukamy winnych od (zaiste nikczemnego) duetu Bush-Blair po bierno muzumaskiej
wsplnoty". A przecie nigdy dotd nie byo tak oczywiste, e sprawcy naley szuka w jednym tylko miejscu, i e
zawsze tak byo. Przyczyn caej tej tragedii, nieszczcia, zamtu, przemocy, terroru i ignorancji jest sama religia.
Jeli za komu wydaje si, e o takich oczywistociach nie ma po co mwi, to prosz spojrze, jak usilnie media i
rzd staraj si udawa, e nic takiego nie ma miejsca.

Politycy Zachodu staraj si nie uywa sowa na R (religia), a sw batali opisuj jako wojn z
terrorem", zupenie jakby terror by autonomiczn si, obdarzon woln wol i umysem. Mwi te, e
motywacj terrorystw jest czynienie za". Nieprawda! Jakkolwiek bdnie moemy ich osdza, to na
pewno ich motywacj nie jest adne czyste zo". Ci ludzie, tak samo jak chrzecijascy mordercy
lekarzy usuwajcych cie, postpuj zgodnie z wasnym sumieniem, czyni to, co nakazuje im ich
religia. To nie s psychopaci! To idealici, religijni idealici, co wicej, w wietle wasnych przekona
postpujcy najzupeniej racjonalnie. Uwaaj, e czyni dobrze, i to nie dlatego, e maj spaczon
osobowo albo e opta ich diabe. Tak po prostu zostali wychowani od koyski yli z gbok i
niekwestionowan wiar. Harris cytuje w swojej ksice wypowied pewnego Palestyczyka, ktremu
nie uda si samobjczy zamach. Osobnik ten wyjania, e do zabijania Izraelczykw skonio go
umiowanie mczestwa [...] Nie chciaem si za nic mci. Chciaem zosta mczennikiem". The New
Yorker" z 19 listopada 2001 roku zamieci rozmow Nasry Hassana z innym niedoszym zamachowcemsamobjc, bardzo kulturalnym dwudziestosiedmioletnim Palestyczykiem. Wizja raju, jak przedstawia
w mody czowiek (wystpujcy jako S), jest tak poetycka i tak bliska temu, czego nauczaj
umiarkowani religijni przywdcy i nauczyciele, e uznaem, i warto powici jej tu nieco wicej
miejsca:
Co jest takiego pocigajcego w mczestwie? spytaem.
Potga ducha kieruje nas ku grze, rzeczy materialne cigaj nas w d odpowiedzia, Gdy kto ju
zdecyduje si na mczesk mier, staje si odporny na pokusy tego wiata. Nasz przywdca spyta w pewnej
chwili: A co bdzie, jeli plan si nie powiedzie?". To nic odpowiedzielimy. Przecie i tak spotkamy
Proroka i jego towarzyszy, inszallah ". Wrcz zalewaa nas wiadomo, e wkrtce staniemy u wrt wiecznoci.
Nikt z nas nie wtpi. Przysiglimy na Koran, biorc Allaha za wiadka takiej przysigi nie mona zama.
lubowanie dihadu zwane jest bayt al-ridwan; to jeden z ogrodw raju, przeznaczony tylko dla prorokw i
mczennikw. Wiem, e s inne drogi do dihadu. Ale ta jedna jest sodka. Najsodsza. Mczestwo dla Allaha boli
mniej ni ugryzienie komara.
S pokaza mi potem kaset wideo z nagraniem ostatnich chwil przed planowanym zamachem. Zdjcia byy
do kiepskie, ale i tak atwo byo rozpozna jego i jeszcze dwch modych ludzi pogronych w rytualnym dialogu.
Paday pytania i odpowiedzi o chwale mczeskiej mierci [...]. Potem modzi ludzie i ich przywdca uklkli i
pooyli donie na Koranie. Czy jestecie gotowi? spyta przywdca. Jutro wszyscy znajdziecie si w
raju!"135.

Gdybym to ja by na miejscu S, natychmiast spytabym tego faceta, dlaczego, skoro jest taki pewien,
sam nie zrealizuje swojego planu i nie uda si najkrtsz drog do nieba. Dlaczego sam nie podejmie si
samobjczej misji. Ale to byby bd. Nam po prostu wci trudno zrozumie powtarzam, bowiem to
bardzo wane e ci ludzie wierz w to, w co mwi, e wierz. A jeeli tak, to wini naley religi, a
nie jaki religijny ekstremizm. Ta perwersja to przecie pewna forma realnie istniejcej, powszechnie
szanowanej religii! Wolter ju stulecia temu napisa: Ci, ktrzy zmuszaj ci do uwierzenia w absurdy,
mog te zmusi ci do popenienia nikczemnoci". Po latach wtrowa mu Bertrand Russell: Wielu
ludzi szybciej umrze, ni pomyli. I wielu tak umiera".
Dopty, dopki akceptowa bdziemy zasad, e przekonania religijne musz by respektowane, s

bowiem przekonaniami religijnymi, musimy pogodzi si z tym, e Osama bin Laden i wszyscy
zamachowcy-samobjcy... zasuguj na szacunek! Jedynym wyjciem tak oczywistym, e nie trzeba
chyba do niego zachca jest odrzucenie zaoenia, e wiara z automatu" zasuguje na szacunek. To
dlatego wanie od lat robi wszystko, co w mojej mocy, by ostrzec ludzi przed religi per se, a nie tylko
przed tak zwanym religijnym ekstremizmem. Nauczanie religii umiarkowanej", cho samo w sobie
oczywicie ekstremizmem nie jest, otwiera jednak furtk, przez ktr ten moe si wlizgn.
Kto mgby powiedzie, e przecie pod tym akurat wzgldem religia niczym szczeglnym si nie
wyrnia. Przecie patriotyczne uwielbienie dla wasnego kraju (czy grupy etnicznej) rwnie moe
przyj form ekstremizmu, czy nie? Oczywicie, e moe przykad japoskich kamikadze czy
Tamilskich Tygrysw dobitnie tego dowodzi. Tyle e religia potrafi wyjtkowo skutecznie wycza
racjonalne mylenie, ktre pozostaym ekstremizmom jednak jako towarzyszy. Myl, e dzieje si tak
za spraw jej prostego i jake zwodniczego przyrzeczenia, e ycie nie koczy si ze mierci, a mier
mczeska zasuguje na szczegln chwa. Ale nie jest to jedyny powd to e religia z natury
zniechca do zadawania pyta, rwnie odgrywa wan rol.
Chrzecijastwo tak samo jak islam uczy dzieci, e wiara bez wtpliwoci jest cnot jeli w co
wierzysz, nie musisz tego dowodzi. Kiedy czowiek stwierdza, e co stanowi element jego przekona
religijnych, pozostali czonkowie spoeczestwa (tego samego czy innego wyznania, bez rnicy) na
mocy niepisanego prawa zobligowani s do respektowania" jego przekona; respektowania
przynajmniej do czasu, pki ich manifestacj nie stanie si kolejna potworna masakra na skal zamachw
na World Trade Center, londyskie metro czy madrycki dworzec. Wtedy syszymy gromki chr
wypierajcych si rozmaitych duchownych i przywdcw spoecznoci" (a kto ich wybiera?), ktrzy
zgodnie tumacz nam, i to ekstremizm, bdy i wypaczenie prawdziwej" wiary. Jak jednak moemy
mwi o wypaczeniach jeeli nie istniej obiektywne kryteria (a tak jest w wypadku religii), nie ma te
wypacze.
Dziesi lat temu ukazaa si wietna ksika wybitnego znawcy islamu Ibn Warraa Why I Am Not
a Muslim [Dlaczego nie jestem muzumaninem]. W zasadzie Warraq rwnie dobrze mgby opublikowa
swoj prac pod tytuem The Myth of Moderate Islam [Mit umiarkowanego islamu] i takim nagwkiem
wanie opatrzony zosta artyku innego cenionego specjalisty w tej materii, Patricka Sookhdeo, dyrektora
Institute for the Study of Islam and Christianity ktry ukaza si w (londyskim) Spektatorze" 30
czerwca 2005. Czytamy tam: Jak dotd wiekszo muzumanw nie ucieka si do przemocy, a to
dlatego, e Koran spisany jest zgodnie z zasad dla kadego co miego. Szukasz pokoju, znajdziesz
bardzo pokojowo brzmice wersety; chcesz wojny, te j znajdziesz".
Sookhdeo wyjania, jak islamscy uczeni w pimie" radz sobie z wieloma sprzecznociami, ktre
odkryli w pismach proroka. Ot wprowadzili oni zasad uchylenia" teksty pniejsze niejako
anuluj" wczeniejsze. Pech polega na tym, e pokojowe" fragmenty Koranu w wikszoci
przynajmniej spisane zostay najdawniej, jeszcze wtedy, gdy Mahomet by w Mekce, najbardziej
wojownicze za s znacznie pniejsze, powstay ju po ucieczce do Medyny. W efekcie:
Mantra islam jest pokojem" jest od z gr tysica czterystu lat nieaktualna. Islam by pokojem i tylko
pokojem" przez niepena trzynacie lat [...] Dla wspczesnych radykalnych muzumanw tak samo jak dla
redniowiecznych jurystw, ktrzy stworzyli kanoniczny islam blisze prawdy jest stwierdzenie islam jest
wojn". Al-Ghurabaa, jedno z najbardziej radykalnych islamskich ugrupowa w Wielkiej Brytanii, tu po
zamachach w londyskim metrze opublikowao nastpujce owiadczenie: Kady muzumanin, ktry zaprzecza, e
terror stanowi cz islamu, jest kafirem". Kafir to niewierzcy (czyli nie-muzumanin). To straszna obelga [...]

Czy nie jest zatem tak, i ci modzi samobjcy nie wywodzili si wcale z obrzey muzumaskiej
spoecznoci w Wielkiej Brytanii, e nie czerpali natchnienia z jakiej ekscentrycznej czy
ekstremistycznej wersji swojej religii? Moe raczej byli do typowymi przedstawicielami wasnej
spoecznoci i wyznawcami najzupeniej mainstreamowego" islamu?
Oglnie mwic (czyli odnoszc si i do islamu, i do chrzecijastwa) to, co naprawd jest
grone, to uczenie dzieci, e wiara sama w sobie jest cnot. Wiara jest zem przez to i dokadnie przez to,
e nie wymaga uzasadnienia i nie toleruje sprzeciwu. Uczenie dzieci, e wiara, ktrej nie mona
podway, jest cnot, czyni z nich (przy kilku dodatkowych skadnikach, o ktre doprawdy nietrudno)

potencjaln mierteln bro, narzdzie przyszych dihadw czy krucjat. W historii wojskowoci i
uzbrojenia obok uku, konia, czogw i bomby kasetowej powinno si znale zaszczytne miejsce dla
fanatykw religijnych, uodpornionych na lk obietnic wiecznego ycia w raju mczennikw. Gdyby
dzieci uczono zadawania pyta i mylenia, miast wpaja im cnot lepej wiary, nie byoby gotw
jestem pj o zakadadnych zamachowcw-samobjcw. Tacy ludzie bowiem robi to, co robi,
dlatego e naprawd wierz w to, czego nauczono ich podczas lekcji religii: i posuszestwo wobec
Boga jest najwaniejsze i e za mczesk mier na jego subie otrzymaj nagrod w niebie. Tak
nauk za przekazali im nie adni ekstremistyczni fanatycy, ale przyzwoici i peni agodnoci nauczyciele
religii, ktrzy w swoich medresach usadzali dzieci w rzdki i wtaczali w mae, niewinne gwki wers po
wersie ze witej ksigi, a pniej tylko sprawdzali, czy dzieciaki potrafi kad lekcj wiernie niczym
pomylone papugi sowo po sowie powtrzy.
Religia moe by bardzo niebezpieczna, a najwikszym zem, jakie czyni, jest wkradanie si w
podatne umysy niewinnych dzieci. To wanie dziecistwu i szkodom, jakie wyrzdza mu wiara
powicony bdzie kolejny rozdzia.

Rozdzia dziewity
DZIECISTWO, MOLESTOWANIE I UCIECZKA OD RELIGII
W kadej wiosce jest pochodnia nauczyciel, i ganica ksidz.
Wiktor Hugo

Zaczn od opowieci z dziewitnastowiecznych Woch. Nie twierdz oczywicie, e podobnie

ohydna rzecz mogaby zdarzy si i dzisiaj, ale same nastroje, postawy i reakcje, o ktrych za chwil
przeczytamy, si to wanie godne jest najwyszego poaowaniawci obecne.
Tadziewitnastowieczna tragedia w bezlitosnym wietle ukazuje rwnie dzisiejsze religijne postawy
wobec dzieci.
W roku 1858 szecioletni Edgardo Mortara, syn ydowskiego maestwa z Bolonii, zosta na
rozkaz Inkwizycji, czyli zgodnie z prawem, porwany z wasnego domu przez papiesk policj. Chopiec,
si oderwany od zalewajcej si zami matki i szalejcego z rozpaczy ojca, przewieziony zosta do Domu
Katechumenw w Rzymie (gdzie chrzczono w wierze katolickiej ydw i muzumanw) i tu wychowany
zosta w wyznaniu rzymskokatolickim. Nie liczc kilku okazjonalnych wizyt pod okiem czujnych ksiy,
rodzice nigdy go ju nie zobaczyli. Histori t opisa David I.
Kertzer we wstrzsajcej ksice The Kidnapping of Edgardo Mortara [Porwanie Edgardo
Mortary]128*.
To, co przytrafio si Edgardo, nie by niczym niezwykym w wczesnych Woszech, a przyczyna
uprowadze przez ksiy bya zawsze taka sama. W kadym przypadku chodzio o dziecko, ktre
wczeniej zostao w tajemnicy ochrzczone, zwykle przez katolick niak gdy Inkwizycja zdobya
tak wiedz, reakcja bya automatyczna. Jednym z elementw katolickiego systemu przekona jest
bowiem wiara, e dziecko raz ochrzczone nawet nieformalnie i w tajemnicy na zawsze ju staje si
chrzecijaninem, w mentalnoci tych ludzi za nie mieci si po prostu, by chrzecijaskie dziecko"
mogo pozosta z ydowskimi rodzicami. Tak dziwaczne i wstrtne zarazem pogldy Watykan wyznawa
i broni ich absolutnie otwarcie, mimo e przypadek Mortary spotka si z bardzo ostrym potpieniem
opinii publicznej. Gbokie oburzenie, jakie porwanie maego Edgarda wzbudzio na caym wiecie,
zostao przez katolick gazet Civilta Cattolica" skomentowane jako skutek naciskw i potgi bogatych
ydw; brzmi znajomo, nieprawda?
Silne nagonienie byo chyba jedynym, co odrniao histori boloskiego chopca od wielu
podobnych. W jego wypadku wszystko zaczo si od Anny Morisi. T niewyksztacon czternastoletni
katoliczk zatrudniono do opieki nad chopcem. Pewnego razu dzieciak upad i Anna przerazia si, e
stao mu si co powanego i moe umrze. Sama wychowana w absurdalnym przekonaniu, e
nieochrzczone dziecko skazane jest na wieczne potpienie, spanikowana pobiega po rad do swoich
katolickich ssiadw i od nich usyszaa, e najlepiej bdzie, jeli natychmiast ochrzci malca. Wrcia do
domu, zanurzya rk w wiadrze, nabraa troch wody i skropia gow chopczyka ze sowami: Chrzcz
ci w imi Ojca i Syna i Ducha witego". I to wystarczyo. Od tego momentu w wietle prawa Edgardo
sta si chrzecijaninem, a gdy inkwizytorzy po latach dowiedzieli si o caym zdarzeniu, szybko, bez
chwili wahania i ladu refleksji nad smutnymi konsekwencjami swej decyzji przystpili do dziaania.
To w sumie do dziwne, e skoro mamy do czynienia z rytuaem o tak doniosym znaczeniu
Koci katolicki uznawa (i nadal uznaje) wano chrztu dokonanego przez kogokolwiek na
kimkolwiek. Udzielajcy chrztu wcale nie musi by ksidzem; ani dziecko, ani jego rodzice, ani nikt
wreszcie nie musi wyrazi zgody, nie ma adnych dokumentw do podpisu; adnych oficjalnych
wiadkw. Wystarczy kilka kropel wody, kilka sw, bezradne dziecko i zabobonna nastolatka z
katechetycznie wypranym mzgiem. W zasadzie wystarczy zreszt tylko to ostatnie przecie dziecko
128

* W Polsce ukazaa si inna ksika Davida Kertzera, Papiee a ydzi. O roli Watykanu w rozwoju wspczesnego antysemityzmu
(W.A.B., Warszawa 2005), gdzie rwnie znale mona szczegowy opis przypadku Edgardo Mortary (przyp. tum.).

jest za mae, eby cokolwiek pamita, wic kto wie, co naprawd si wydarzyo. Jedna z moich
amerykaskich znajomych, wychowana w katolickim domu, tak wspominaa niedawno w przysanym do
mnie licie: Wszystkie chrzciymy nasze lalki. Nie pamitam, czy chrzciymy te naszych maych
protestanckich przyjaci, ale nie mam wtpliwoci, e to mogo si zdarzy i pewnie dzieje si nadal.
Robiymy z naszych lalek mae katoliczki, zabieraymy je do kocioa, udzielaymy komunii itd.
Bardzo wczenie starano si z nas zrobi dobre katolickie matki. Takie pranie mzgw".
Jeeli dziewitnastowieczne dziewczta nie byy bardzo rne od mojej znajomej, to a dziwne, e
historie takie jak Edgarda Mortary nie zdarzay si czciej. Skoro jednak w ogle si przydarzay, kto
mgby zada oczywiste, wydawaoby si, pytanie: dlaczego ydzi w Pastwie Papieskim w ogle
zatrudniali katolickich sucych (i suce), jeli wizao si to z takim ryzykiem? Dlaczego nie
zatrudniali wycznie ydw? Odpowied, jak to zwykle w takich wypadkach bywa, niewiele ma
wsplnego ze zdrowym rozsdkiem, ale wszystko z religi. ydzi potrzebowali suby, ktrej religia nie
zabraniaa pracy w szabat. ydowska suca oczywicie nie ochrzciaby dziecka, skazujc je na religijne
sieroctwo. Pod tym wzgldem mona byo na niej polega; ale nie rozpaliaby te w piecu, ani nie
posprztaa w sobot. Oto dlaczego ydowskie rodziny w Bolonii, przynajmniej te, ktre byo na to sta,
najmoway chrzecijask sub.
W tej ksice z pen wiadomoci nie rozpisywaem si z detalami o zbrodniach krucjat,
konkwicie czy hiszpaskiej Inkwizycji. Okruciestwo i zych ludzi mona znale w kadym stuleciu i
w kadym wyznaniu. Ale ten epizod w dziejach woskiej Inkwizycji i jej postawa wobec dzieci s
szczeglnie uderzajc manifestacj religijnego umysu i za, ktrego jest on sprawc, gdy w tym
wypadku religia bya jedyn przyczyn. Po pierwsze tylko w religijnym umyle narodzi si moe
koncepcja, e kilka kropel wody i par sw zaklcia mog totalnie odmieni ycie dziecka, e co
takiego moe wicej way ni pozwolenie rodzicw, zgoda samego dziecka, jego szczcie i psychiczny
komfort... wicej ni wszystko, co mgby podyktowa nam zdrowy rozsdek i zwyke ludzkie uczucia.
Krtko po tym, jak wybucha caa afera, Lionel Rothschild, pierwszy yd, ktry zosta czonkiem
brytyjskiego parlamentu, napisa list do kardynaa Antonelliego, w ktrym protestowa przeciwko
uprowadzeniu maego Edgarda. Kardyna odpowiedzia. Stwierdziwszy najpierw, e nie moe nic w tej
sprawie poradzi, przerasta to bowiem jego kompetencje, wyjani wszystko w kolejnych akapitach:
Mamy w tym przypadku moliwo zobaczenia, e, cho zew natury jest potny, najwitsze
obowizki wiary s jeszcze potniejsze". Nic doda, nic uj.
Szokujce w historii Mortary jest te to, e ksia, kardynaowie i sam papie wyranie (i absolutnie
szczerze) nie byli w stanie poj, e wyrzdzaj biednemu chopcu krzywd. Trudno to zrozumie (ba, w
zasadzie tego si nie da zrozumie), ale oni naprawd uwaali, e odbierajc chopca rodzicom i
zapewniajc mu katolickie wychowanie, dziaaj dla jego dobra. Musieli go chroni! Jedna z
amerykaskich katolickich gazet, bronic stanowiska papiea, napisaa, e jest nie do pomylenia, aby
chrzecijaski rzd mg zostawi chrzecijaskie dziecko na wychowanie ydom". Gazeta ta powoaa
si nawet na zasad wolnoci wyznania: wolnoci, jaka przysuguje dziecku, by stao si
chrzecijaninem, a nie byo zmuszone do pozostania ydem[... ] Ochrona, jak Ojciec wity otacza to
dziecko w obliczu brutalnych, fanatycznych atakw wszelkiego bezbonictwa i bigoterii, jest
najwspanialszym przejawem moralnoci, jaki ostatnio mg obserwowa wiat". Czy widzia kto, by
okrelenia brutalny", fanatyczny" czy bigoteria" kiedykolwiek skierowano pod tak mylny adres? Nie
ulega jednak wtpliwoci, e od papiea w d wszyscy ci katoliccy apologeci wicie wierzyli, e broni
susznej sprawy; uwaali, e moralno stoi po ich stronie, e kieruj si dobrem dziecka. Oto, z jak
wielk si umiarkowana" (mainstreamowa") religia potrafi wypacza osd i wyzuwa ze zwykej
ludzkiej uczciwoci. Autorzy woskiego II Cattolico" byli zadziwieni tym, e ludzie nie potrafi doceni
wspaniaomylnoci i aski, jak Koci uczyni Edgardo Mortarze, ratowujc go od jego ydowskiej
rodziny:
Jeli ktokolwiek z nas cho przez chwil tylko rozway kondycj, w jakiej y musi ydbez Chrystusa, bez
krla, bez pastwa, w rozproszeniu, wszdzie obcy i wszdzie oboony infami, jaka ciy na wszystkich
mordercach Jezusa natychmiast pojmie, jak wielk i trwa rzecz uczyni Ojciec wity dla dziecka Mortarw.

Warto wreszcie przy okazji sprawy Edgardo uwiadomi sobie w niewyobraalny tupet, z jakim
ludzie wierzcy, nie majc po temu adnych dowodw, wiedz, e akurat ta religia, ktr wyznaj i w
ktrej si urodzili, jest wanie t jedyn prawdziw wiar, a wszystkie inne to aberracja i fasz.

Oczywicie w tym akurat przypadku wszelkie porwnania midzy obiema stronami konfliktu byyby
skrajnie nieuczciwe, to jednak moment rwnie dobry, jak kady inny, by uwiadomi sobie, e
Mortarowie mogli odzyska syna, gdyby tylko zgodzili si na usilne bagania ksiy, eby si ochrzci.
By odebra im dziecko, wystarczyo nieco wody i par nic nieznaczcych sw. Jak wida, religijna
indoktrynacja doprowadza umys do stanu takiego ogupienia, i gotw jest wierzy, e kolejna struka
wody moe odwrci ca sytuacj. Dla czci z nas odmowa przyjcia chrztu przez rodzicw moe by
przykadem zupenie absurdalnego uporu. Komu innemu jednak taka wierno zasadom moe wyda si
zupenie wystarczajca, by wpisa Mortarw na dug list mczennikw cierpicych w imi wasnej
wiary.
Z aski Boga rozpalimy dzi w Anglii pomie, ktry nigdy nie zaganie, mistrzu Ridley." Bez
wtpienia s sprawy, za ktre warto odda ycie. Ale dlaczego Ridley, Latimer i Cranmer 129* pozwolili
si spali na stosie, zamiast odrzuci swj cieszokocowy protestantyzm na rzecz grubszokocowego
katolicyzmu czy to rzeczywicie takie wane, od ktrej strony zaczynamy obiera jajko na mikko. Na
tym jednak polega lepy (lub godny podziwu, jeli kto woli) upr religijnego umysu, on to wanie
sprawi, e Mortarowie nie mogli skorzysta ze sposobnoci, jak otworzyby przed nimi zupenie
nieznaczcy obrzdek chrztu. Czy nie mogli choby skrzyowa palcw albo szepta pod nosem nie",
gdy jaki ksiulo polewa ich wod? Nie, nie mogli, gdy sami zostali wychowani w (umiarkowanej, nie
adnej fanatycznej) wierze i cay ten absurd traktowali miertelnie powanie. Ja jednak nie potrafi
przesta myle o biednym maym Edgardzie.
Chopiec nie z wasnej winy przyszed na wiat zdominowany przez religijne umysy i,
przypadkowo znalazszy si na linii frontu, pad ofiar nic to, e wyrosej z dobrej woli, wane, e dla
maego chopca wyjtkowo okrutnej batalii; zapaci za ni sieroctwem.
Przejdmy teraz do czwartej lekcji, jak daje nam porwanie Edgarda. Mam tu na myli samo
zaoenie, e szecioletni chopiec moe w ogle by uznany za wyznawc jakiejkolwiek religii,
nieistotne w tym momencie, czy judaizmu, czy chrzecijastwa. Wyramy to moe inaczej sama idea,
e polewajc wod niewiadome niczego i nic nierozumiejce dziecko, moemy w jednej chwili
przenie" je z jednej religii do drugiej, jest oczywicie absurdalna, ale w sumie nie mniej absurdalne
jest wpisywanie takiego maego dziecka w jakkolwiek religi. Dla chopca wana bya nie religijna
etykietka (dziecko nie jest w stanie wyrobi sobie wiadomego i przemylanego pogldu na prawdy"
wiary), ale mio i opieka rodzicw i rodziny. Jednego i drugiego pozbawili go yjcy w celibacie
ksia; za okoliczno agodzc dla ich groteskowego okruciestwa mona uzna tylko prostacki brak
wraliwoci na normalne ludzkie uczucia tyle e zawaszczony przez religi umys bardzo atwo staje
si tak kompletnie niewraliwy.
A nawet jeli ju nie dochodzi do porwa, czy nie jest form wykorzystywania, a moe raczej wrcz
molestowania dzieci etykietowanie ich pod pretekstem, e wyznaj jakie przekonania, podczas gdy s
one jeszcze o wiele za mode, by potrafi na te tematy myle. Ta praktyka trwa natomiast w najlepsze i
nikt niemal jej nie kwestionuje. To wanie najwaniejszy problem, ktrym chciabym zaj si w tym
rozdziale.
MOLESTOWANIE FIZYCZNE I UMYSOWE
Dzi, gdy mwi si o molestowaniu dzieci przez duchownych, zwykle dotyczy to nagabywania i
wykorzystywania seksualnego. Czuj si w tej sytuacji zobowizany ju na wstpie owiadczy, e cay
problem molestowania seksualnego chc widzie w naleytych proporcjach i nie bd si tu nim
zajmowa. Nie ja jeden uwaam, e yjemy w czasach powszechnej histerii na punkcie molestowania
dzieci, chwilami wkraczajcej w obszar psychologii tumu i nasuwajcej nieodparte skojarzenia z
polowaniem na czarownice w Salem w 1692 roku. W czerwcu 2000 gazeta News of the World", mimo
bardzo ostrej konkurencji powszechnie uznawana za najobrzydliwszy szmatawiec na Wyspach
Brytyjskich, zorganizowaa kampani pod nazw name and shame" (wska i zawstyd"); bardzo
niewiele oddzielao t medialn akcj od bezporedniego podburzania samozwaczych strw porzdku
129

* Arcybiskup Tomasz Cranmer (1489-1556), biskup Hugh Latimer (ok. 1485-1555) i biskup Mikoaj Ridley (ok. 1500-1555)
reformatorzy kocioa w Anglii. Pierwsi mczennicy przyszego Kocioa anglikaskiego. Dopiero potem anglikanie zaczli pali na stosie
katolikw (przyp. tum.).

do wzicia spraw we wasne rce i zastosowania wobec pedofilw zasad ludowej sprawiedliwoci. W
jednym z angielskich miast tum zelotw napad nawet na dom pediatry z miejscowego szpitala, bo
ludno nie potrafia odrni pediatry od pedofila136. Lk przed pedofili przybra posta powszechnej
histerii, a rodzice zaczli wpada w panik. Skoczya si epoka Huckw Finnw, Justw Williamsw,
Jaskek i Amazonek130*. Dzieciaki nie mog ju, tak jak niegdy, wczy si po ulicach, co zawsze
przecie byo wielk frajd (a przecie faktyczne ryzyko zetknicia si z prbami molestowania w
odrnieniu od ryzyka wyimaginowanego byo dawniej na pewno nie mniejsze).
Na obron News of the World" musz doda, e w momencie, gdy gazeta organizowaa t
kampani, opinia publiczna bya wzburzona i przeraona brutalnym morderstwem na tle seksualnym
omiolatki porwanej w Sussex. Mimo to jednak uwaam, e wrzucanie wszystkich pedofilw do jednego
worka i stosowanie wobec wszystkich takiej samej miary co wobec mordercw, ktrzy przecie stanowi
wrd nich znikom mniejszo, jest niesprawiedliwoci. Chodziem w sumie do trzech rnych szk
podstawowych i w kadej z nich zetknem si z nauczycielami, ktrych sympatia dla modych chopcw
daleko wykraczaa poza dopuszczalne granice. Nie ulega wtpliwoci, e to postawa naganna. Tyle e
dzi, pidziesit lat pniej, ci ludzie staliby si na pewno przedmiotem polowania ochotnikw" lub
prawnikw, niczym mordercy dzieci. Uwaam, e moim obowizkiem jest wystpi w ich obronie, nawet
jeli w przeszoci sam staem si ofiar jednego z nich (byo to zawstydzajce, ale w sumie raczej
nieszkodliwe dowiadczenie).
Histeria antypedofilska bardzo mocno uderzya w Koci katolicki. Jest wiele powodw, dla
ktrych bardzo nie lubi rzymskiego katolicyzmu. Jeszcze bardziej jednak nie lubi nieuczciwoci, a nie
mog si oprze wraeniu, e w tym akurat wypadku odium, jakie spado na t instytucj, zwaszcza w
Irlandii i Stanach Zjednoczonych, nie jest do koca zasuone. Niewykluczone, e cz winy obcia w
tym momencie samych ksiy, ktrych caa niemal zawodowa aktywno powicona jest przecie
gwnie wzbudzaniu poczucia winy i grzechowi". Mielibymy zatem w takim przypadku do czynienia z
racym naduyciem zaufania i to przez kogo majcego nad dzieckiem wadz, kogo, kogo may
czowiek od koyski uczony jest szanowa i czci. Tyle e takie resentymenty nie powinny wpywa na
nasz osd. Wiemy przecie dobrze (albo przynajmniej powinnimy wiedzie), e ludzki umys wietnie
sobie radzi z produkowaniem najzupeniej faszywych wspomnie, zwaszcza gdy zachca go do tego
pozbawiony skrupuw terapeuta albo wyrachowany i chciwy prawnik. Psycholog Elizabeth Loftus
wykazaa si zaiste wielk odwag (i narobia sobie potnych wrogw, naruszajc bardzo powane
interesy), kiedy udowodnia, jak atwo ludzie tworz faszywe wspomnienia, ktrych s przy tym
absolutnie i to w najdrobniejszych szczegach pewni137.
Ta umiejtno ludzkiego umysu jest tak sprzeczna z nasz intuicj, e wielokrotnie i z atwoci
sdziowie i awy przysigych daway si zwie skadanym z najgbszym ale faszywym
przekonaniem zeznaniom wiadkw.
Przypadek Irlandii zasuguje na szczegln uwag. W tym akurat kraju brutalno Christian
Brothers131*, przez czas duszy odpowiedzialnych za edukacj wikszej czci mskiej populacji
Zielonej Wyspy, przesza wrcz do legendy. Dokadnie to samo mona powiedzie o czsto sadystycznie
wprost okrutnych zakonnicach prowadzcych w Irlandii szkory dla dziewczt. Niesawny przytuek sistr
Magdalenek (sportretowany przez Petera Mullana w filmie Siostry Magdalenki) dziaa a do roku 1996.
Po czterdziestu latach trudniej jest jednak uzyska zadouczynienie za chost ni za seksualne awanse, a
w ich akurat przypadku nie brak prawnikw nagabujcych potencjalnych klientw wybranych spord
ofiar, ktre inaczej nigdy nie grzebayby w swoich przebrzmiaych wspomnieniach. Tu bowiem ley
cika forsa, skryta w dawnych zapiskach rad parafialnych, tak dawnych, e czsto rzekomi sprawcy
owych ohydnych czynw" ju nie yj i nie mog przedstawi swojej wersji tego, co si naprawd
zdarzyo. czna kwota odszkodowa wypaconych przez Koci katolicki z tego tytuu przekroczya ju
miliard dolarw139 niemal mona mu wspczu, trzeba by tylko zapomnie, skd te pienidze

130

* Huck Finn jeden z bohaterw Przygd Tomka Sawyera; Just Williams bohater autobiograficznej powieci Kennetha
Williamsa; Jaskki i Amazonki z cyklu powieciowego Swallows and Amazons Arthura Ransome'a (przyp. tum.).
131

* Prywatna katolicka instytucja edukacyjna zaoona w roku 1802 w Waterford przez bogatego kupca Edmunda Ignatiusa Rice'a
(przyp. tum.).

pochodz.
Po jednym z wykadw, jakie miaem w Dublinie, kto spyta mnie, co sdz o bardzo w tym
momencie naganianych przypadkach molestowania seksualnego dzieci przez katolickich ksiy w
Irlandii. Odpowiedziaem, e jakkolwiek potwornym czynem jest takie molestowanie, to w sumie w
duszej perspektywie czyni ono dziecku mniejsz psychologiczn szkod ni samo wychowywanie w
wierze katolickiej. To by bardzo spontaniczny komentarz, rzucony w toku burzliwej dyskusji, i bardzo
mnie zaskoczyo, e spotka si z prawdziwie entuzjastycznym przyjciem suchaczy (faktem jest, e na
mj wykad przyszli gwnie dubliscy intelektualici, a to nie jest raczej reprezentatywna grupa
Irlandczykw). Przypomniaa mi si jednak ta przygoda nieco pniej, gdy dotar do mnie list od
czterdziestoparoletniej Amerykanki, rwnie wychowywanej w wierze katolickiej. Napisaa, e gdy miaa
siedem lat, zdarzyy si w jej yciu dwie nieprzyjemne rzeczy jeden z ksiy z jej parafii molestowa j
na tylnym siedzeniu swojego samochodu, a niemal rwnoczenie jej szkolny przyjaciel, ktry zgin w
wypadku, poszed do pieka, by bowiem protestantem. Tak przynajmniej wwczas mylaa, albo raczej
tak j nauczono wierzy, zgodnie z oficjaln doktryn Kocioa, do ktrego naleeli jej rodzice. Dzi,
jako dorosa i dojrzaa kobieta, z tych dwch przypadkw molestowania przez Koci katolicki
fizycznego i umysowego drugi uznawaa za znacznie gorszy. Napisaa do mnie:
To, e ksidz si do mnie dobiera, byo dla mnie (siedmioletniej dziewczynki) po prostu obrzydliwe, ale
wspomnienie o moim przyjacielu, ktry musia i do pieka, byo czym przeraajcym. Nie zdarzyo mi si, bym
nie moga zasn z powodu tego ksidza, ale pamitam wiele bezsennych nocy, gdy baam si, e ludzie, ktrych
kocham, pjd do pieka. A potem niy mi si koszmary.

Oczywicie nie mona porwna przey dziewczynki macanej przez ksidza w samochodzie z
blem i obrzydzeniem ministranta po stosunku analnym z kapanem. Podobno dzi te Koci katolicki
nie mwi ju tak wiele o piekle jak niegdy. Wspomnienie mojej korespondentki dowodzi jednak, e w
niektrych sytuacjach psychiczne molestowanie dziecka ma znacznie gorsze konsekwencje ni fizyczne.
Alfred Hitchcock by jednym z najwikszych specjalistw od przeraania ludzi w dziejach wiatowej
kinematografii. Pono kiedy, jadc samochodem przez Szwajcari, wskaza swoim wsppasaerom
widok przez szyb i powiedzia: To najbardziej przeraajca rzecz, jak kiedykolwiek widziaem". Za
oknem wida byo ksidza pogronego w rozmowie z maym chopcem. Ksidz trzyma do na
ramieniu dziecka. Hitchcock otworzy okno i zacz krzycze: Uciekaj, chopcze! Uciekaj! Tu chodzi o
twoje ycie".
Jest takie znane porzekado: Sticks and stones may break my bones, but words can never hurt me"
(Kije i kamienie mog poama mi koci, ale sowa nic mi nie zrobi). To prawda, ale tylko tak dugo,
pki kto nie wierzy sowom. Jeli cae twoje wychowanie, wszystko, co mwili ci rodzice, nauczyciele i
ksia, kae ci wierzy, naprawd wierzy, cakowicie i bezgranicznie, e grzesznicy spon w piekle
(albo w jaki inny rwnie odpychajcy religijny przesd, na przykad w to, e kobieta jest wasnoci
ma), wwczas cakiem prawdopodobne, e czyje sowa skrzywdz ci mocniej i na duej ni jego
czyny. I dlatego uwaam, e posugiwanie si okreleniem molestowanie" nie jest w adnym przypadku
naduyciem i przesad, kiedy opisujemy to, co nauczyciele i kapani robi dzieciom, kac im wierzy na
przykad, e kar za grzech gwny niewyznany na spowiedzi jest wieczne potpienie i piekielne mki.
Na potrzeby wspomnianego ju tu przeze mnie telewizyjnego filmu dokumentalnego Root of All Evil
? przeprowadziem wywiady z wieloma przywdcami religijnymi. Krytykowano mnie za to, e dobraem
sobie amerykaskich ekstremistw, a nie jakich szanownych przedstawicieli kociow z gwnego
nurtu chrzecijastwa, choby ktrego z arcybiskupw132*. Z pozoru to w peni zasuona krytyka, tyle
e w Ameryce pocztkw XXI wieku co, co obserwatorowi z zewntrz moe wydawa si
ekstremizmem, w rzeczywistoci w peni mieci si w gwnym nurcie". Jednym z moich rozmwcw
by pastor Ted Hoggard z Colorado Springs (to on chyba najbardziej wstrzsn brytyjskimi widzami). W
Ameryce Busha pastor Ted" jednak w najmniejszym stopniu nie jest ekstremist. Przeciwnie
przewodniczy zrzeszajcemu trzydzieci milionw wiernych National Association of Evangelicals i, jak
sam twierdzi, co tydzie, w kady poniedziaek, ma zaszczyt odbywa telefoniczne konsultacje z samym
132

* Prosiem o rozmow arcybiskupa Canterbury, kardynaa arcybiskupa Westminsteru i naczelnego rabina Wielkiej Brytanii. Wszyscy
odmwili, zapewne majc ku temu dobre powody. Zgodzi si jedynie biskup Oksfordu by czarujcym i dalekim od wszelkiego ekstremizmu
rozmwc. Trzej wyej wymieni na pewno zachowywaliby si podobnie.

prezydentem. Gdybym chcia rozmawia z prawdziwymi ekstremistami (wedug amerykaskich

standardw), zwrcibym si do rekonstrukcjonistw", ktrzy gosz teologi dominacji" (Dominion
Theology"), otwarcie wzywajc do wprowadzenia w Ameryce chrzecijaskiej teokracji. Jeden z moich
znajomych, obywatel amerykaski bardzo zatroskany tym, w ktr stron zmierza jego kraj, napisa do
mnie:
Europejczycy powinni wiedzie, e mamy u siebie tak wdrujc trup religijnych maniakw, ktra wprost
da wprowadzenia prawa starotestamentowego na przykad kary mierci dla homoseksualistw a take
czynnego i biernego prawa wyborczego wycznie dla chrzecijan. Na ich spektaklach" pojawiaj si tumy,
gwnie przedstawicieli klasy redniej, i gorco je oklaskuj. Jeeli zwolennicy laickoci pastwa nie zmobilizuj
si, rni dominionici i rekonstruktywici wkrtce stan si gwnym nurtem prawdziwej amerykaskiej
teokracji133*.

Moim rozmwc by te pastor Keenan Roberts (z Kolorado, podobnie jak pastor Ted). Mani tego
pana byy z kolei Hell Houses, piekielne domy". Do takich domw" rodzice lub nauczyciele z
chrzecijaskich szk zabieraj dzieci, eby naleycie wystraszy je tym, co moe sta si z nimi po
mierci. Najpierw pokazuje si im ywe obrazy, w ktrych aktorzy przedstawiaj poszczeglne grzechy"
(jak aborcja czy homoseksualizm) kadej scence z wyrazem triumfu w oczach przyglda si diabe,
cay w szkaracie. Ale to tylko wstp do prawdziwego piece de resistance. W chwil pniej pojawia si
samo pieko w caej okazaoci, z oparami siarki, poncym ogniem i krzykiem potpionych.
Obejrzaem sobie takie przedstawienie (diabe by niemal tak afektowanie diaboliczny jak czarny
charakter w wiktoriaskich melodramatach) i potem, w obecnoci caej obsady, przeprowadziem wywiad
z pastorem Robertsem. Zacz od tego, e najlepszy wiek dla dziecka, by trafi do jego piekielnego
domu", to dwanacie lat. Nieco zszokowany spytaem, czy nie obawia si, e dwunastolatek po
obejrzeniu czego takiego moe mie koszmary. Odpowiedzia (mam wraenie, e najzupeniej szczerze):
Lepiej, eby dzieci wiedziay, e pieko to takie miejsce, dokd za adn cen nie chc trafi. Lepiej, eby to
przesanie dotaro do nich, gdy maj dwanacie lat, ni gdyby miao nigdy do nich nie dotrze i byy skazane na
ycie w grzechu, ycie, w ktrym nie ma miejsca dla Pana Naszego Jezusa Chrystusa. A jeli nawet skoczy si to
koszmarnymi snami, to przecie jest istnieje wysze dobro, jakie maj w yciu osign i realizowa to za rzecz
waniejsza ni jakie ze sny.

Jeli kto szczerze i prawdziwie wierzy w to, w co zgodnie z wasnymi sowami wierzy pastor
Roberts, to bez wtpienia zastraszanie dzieci uzna za ze wszech miar suszne.
Pastor Ted Roberts nie jest adnym ekstremist. Tacy ludzie jak on i Ted Hoggard tworz dzi
gwny nurt chrzecijastwa w Ameryce. Nie bybym zreszt zdziwiony, przyznam, gdyby si okazao,
e podobnie jak ich niektrzy wspwyznawcy obaj panowie wierz, e w kraterach wulkanw usysze
mona skowyt potpionych duszyczek140. Albo e olbrzymie, dugie i wijce si robale" odkryte
niedawno w wodach termicznych w gbi oceanw s spenieniem sw Marka: Jeli twoja rka jest dla
ciebie powodem grzechu, odetnij j; lepiej jest dla ciebie uomnym wej do ycia wiecznego, ni z
dwiema rkami pj do pieka w ogie nieugaszony. I jeli twoja noga jest dla ciebie powodem grzechu,
odetnij j; lepiej jest dla ciebie chromym wej do ycia, ni z dwiema nogami by wrzuconym do
pieka" (Mk 9,43-44). W sumie zreszt niezalenie od tego, jak wizj pieka kto posiada, wszystkich
entuzjastw mk piekielnych czy jedno triumfalistyczna Schadenfreude i pena samozachwytu
pewno, e oni akurat znajd si midzy zbawionymi. Doskonale wyrazi j najpierwszy wrd
teologw, wity Tomasz z Akwinu: witych nie mniej kontentuje aska, jak okaza im Pan, ni
mono ogldania tych, co skazani s na mki piekielne". Sympatyczny go, nieprawda 134*.

133

* Najpierw mylaem, e to jaki dowcip The Onion" (www.talk2action.org/story/2006/5/29/195855/959), ale wszystko wskazuje, e
nie. Jest taka gra komputerowa zatytuowana Left Behind. Eternal Forces. EZ. Mayers opisuje j na swojej wybornej witrynie Pharyngula":
Wyobra sobie, e jeste czonkiem paramilitarnej grupy, ktrej celem jest ustanowienie w Ameryce teokracji i zapewnienie chrzecijastwu
dominacji nad caym wiatem [...]. Masz misj (militarn i religijn zarazem) nawrci lub zabi wszystkich katolikw, ydw, muzumanw,
buddystw i kadego, kto opowiada si za rozdziaem kocioa od pastwa (za:
http://scienceblogs.com/phar3a1gula/2OO6/O5/gta_meet_lbef.php; patrz te recenzja gry w: http://select.nytimes.com/gst/abstract.html? res=FI
071FFD3C550C718CDDAA0894DE404482).134

* Ann Coulter te wykazaa si wspaniaym chrzecijaskim miosierdziem: Niech nikt z moich wspwyznawcw nie odway si
powiedzie, e nie bawi go wizja Dawkinsa skwierczcego w piekielnym ogniu" (Coulter 2006, s. 268).

Lk przed ogniem piekielnym moe by jak najbardziej autentyczny, nawet u skdind zupenie
racjonalnie mylcych ludzi. Po emisji mojego filmu o religii dostaem bardzo duo listw. Midzy
innymi ten, od mdrej i szczerej kobiety:
Od pitego roku ycia chodziam do katolickiej szkoy i byam indoktrynowana przez zakonnice, ktre
posugiway si w tym celu pasem, kijem i trzcink. Jako nastolatka przeczytaam Darwina i to, czego dowiedziaam
si o ewolucji, dla logicznej czci mojego umysy brzmiao bardzo sensownie. Od tej chwili jednak przyszo mi i
przez ycie ze wiadomoci konfliktu i z poczuciem cierpienia. Gdzie tam gboko w rodku nadal tkwi we mnie
i do czsto dawa o sobie zna lk przed ogniem piekielnym. Chodziam z tym nawet do psychoterapeuty,
udao mi si przepracowa rne moje wczeniejsze problemy, ale tego lku nie potrafiam pokona. Pisz do Pana
wanie w tej sprawie. Bardzo prosiabym o adres terapeutki, z ktr pan rozmawia. Tej, ktry specjalizuje si w
lkach takich, jak mj.

Bardzo poruszy mnie ten list. Przez moment nawet przyznam, byo to mao szlachetne
aowaem, e nie ma pieka, dokd powinny trafi te zakonnice. W odpowiedzi napisaem, e powinna
bardziej ufa swemu rozumowi, gdy bez wtpienia, w odrnieniu od wielu innych nieszczliwych
ludzi, zostaa nim obdarzona. Dodaem, e piekielna groza, ktr z tak chci odmalowuj ksia i
zakonnice, musi by grubo przesadzona, choby po to, by skry znikome prawdopodobiestwo, e co
takiego w ogle istnieje. A poniewa raczej na pewno pieka nie ma, musi by reklamowane jako bardzo,
ale to bardzo przeraajce tylko tak da si skompensowa jego nieistnienie i utrzyma odstraszajc
moc". Skontaktowaem rzecz jasna moj korespondentk z terapeutk, o ktr pytaa Jill Mython,
cudown kobiet i bardzo szczerym czowiekiem. Jill sama wychowywana bya w bardziej ni przecitnie
paskudnej sekcie znanej pod nazw Exclusive Brethren; tak obrzydliwej, e istnieje nawet witryna
internetowa (www.peebs.net) pomagajca ludziom, ktrzy zdoali si spod jej wpywu wyzwoli.
Jill te uczona bya lku przed piekem i ucieka od chrzecijastwa, gdy bya ju doros kobiet.
Dzi doradza i pomaga innym, ktrzy mieli podobnie traumatyczne dowiadczenia w dziecistwie.
Kiedy wspominam moje dziecistwo pisze Jill widz, e dominowa nad nim lk. Lk przed
brakiem aprobaty dla tego, co robiam wwczas, ale rwnie lk przed wiecznym potpieniem.
Dla dziecka ogie piekielny, pacz i zgrzytanie zbw grzesznikw s bardzo realne. To nie jest
adna metafora." Podczas naszej rozmowy do filmu poprosiem Jill, eby opowiedziaa, co tak naprawd
mwiono jej o piekle, kiedy bya maa. Wyraz jej twarzy, gdy odpowiadaa na moje pytanie, by niemal
rwnie poruszajcy, jak sowa: To dziwne, nie sdzisz?! Nawet dzi, po tylu latach, to wci ma nade
mn wadz... czuj to... kiedy... kiedy mnie pytasz. Pieko to straszliwe miejsce. To odrzucenie przez
Boga. To sd, Sd Ostateczny. Tam jest prawdziwy ogie, prawdziwe mki i prawdziwe tortury. I tak
bdzie ju po wieczno. Stamtd nie ma wyjcia".
Jill opowiadaa mi potem o grupie wsparcia, ktr prowadzi dla ludzi prbujcych uciec od
dziecistwa takiego jak jej. Mwia, jak bardzo jest to dla niektrych nieatwe: Proces wyzwalania si
jest bardzo trudny. Musisz zostawi za sob wszystkie wizi spoeczne, cay wiat, w ktrym bye
wychowany, system przekona, ktre przez lata byy twoimi wasnymi przekonaniami. Czsto
odchodzisz te od rodziny i przyjaci [...] Dla nich jakby przesta istnie".
Mogem porwna opowieci Jill z moimi wasnymi dowiadczeniami. Dostaem troch listw z
Ameryki od ludzi, ktrzy pisali, e pod wpywem lektury moich ksiek zdecydowali si porzuci wiar.
Zaskoczyo mnie, e wielu z nich dodawao, e nie odwayli si powiedzie o wszystkim wasnym
rodzinom, albo powiedzieli i rezultat by opakany. Oto przykadowy z tych listw. Autorem jest mody
Amerykanin, student medycyny:
Bardzo chciaem napisa do Pana, poniewa mam te same pogldy na religi, pogldy, ktre jestem pewien,
e jest Pan tego wiadomy w Ameryce s bardzo odosobnione. Dorastaem w chrzecijaskiej rodzinie i cho
religia nigdy nie bya mi bliska, dopiero niedawno odwayem si o tym komu powiedzie. Tym kim bya moja
dziewczyna [...] Kompletnie j przeraziem. Zdawaem sobie spraw, e deklaracja ateizmu moe by dla kogo
szokujca, ale nie spodziewaem si, e od tej chwili stan si dla niej zupenie obcym czowiekiem.
Mwi, e nie moe ju mi ufa, bo moje zasady nie pochodz od Boga. Nie wiem, czy jako sobie z tym

poradz, a zwaszcza nie chc ju mwi o moich przekonaniach nikomu z moich bliskich, bo obawiam si takiej
samej reakcji obrzydzenia [...] Nie oczekuj, e Pan mi odpowie. Pisz dlatego, e mam nadziej, e wspczuje
mi Pan i podziela moje rozgoryczenie. Zapewne Pan moe sobie wyobrazi, jak to jest, straci kogo, kogo kochae
i kto ciebie kocha, tylko przez religi. Przecie gdyby nie jej pomys, e teraz jestem bezbonym poganinem,
pasowalibymy do siebie idealnie. Przypomniao mi si, co Pan pisa o tym, e ludzie w imi wiary robi zupenie
chore rzeczy.
Dzikuj, e mnie Pan wysucha.

Odpowiedziaem modemu czowiekowi, wskazujc, e nie tylko jego dziewczyna dowiedziaa si

czego o nim. On rwnie czego si o niej dowiedzia. Czy naprawd bya dla niego do dobra?
Wtpi.
Pisaem ju o amerykaskiej aktorce Julii Sweeney i jej uporczywej i nieodparcie przy tym
zabawnej walce o odnalezienie w religii czegokolwiek, co pomogoby uratowa wyniesion z dziecistwa
wiar w Boga przed coraz wikszymi wtpliwociami dorosej kobiety. Julia odniosa wreszcie
zwycistwo w tej walce i dzi jest podziwiana i szanowana przez modych ateistw na caym wiecie.
Denouement stanowi najbardziej poruszajcy i wstrzsajcy moment jej monodramu Letting Go of God.
Prbowaa ju wszystkiego, a nagle, opowiada,
[...] wracaam wanie z biura, ktre miaam z tyu domu, do siebie, gdy usyszaam jaki cichutki gosik
szepczcy w mojej gowie. Nie mam pojcia, jak dawno tam by, ale nagle sta si jakby o decybel goniejszy. To
co szeptao: boga nie ma". Z pocztku prbowaam zignorowa w szept. Ale on znw sta si odrobin
goniejszy. Boga nie ma, boga nie ma. O mj boe, nie ma boga!". Przeszed mnie dreszcz. Jakbym wpada do
wody.
Pomylaam Przecie ja nie umiem... Nie wiem, czy umiem nie wierzy w Boga. Potrzebuj Boga. To
znaczy, tyle nas czy..."
Nie umiem nie wierzy w Boga. Nie wiem, jak to zrobi. Jak si wtedy wstaje, jak przey cay dzie?"
Straciam rwnowag...
No dobra, uspokj si pomylaam po chwili. Pomyl sobie, e s takie okulary nie-wierz-w-Boga i
za je na chwil, na sekundk tylko. Za je i szybciutko rozejrzyj si wok, a pniej natychmiast zdejmij".
C, zaoyam okulary boga niet" i rozejrzaam si...
Troch mi wstyd, jak to mwi, ale w pierwszej chwili poczuam si dziwnie. Zdziwiam si Ale jak
Ziemia trzyma si na niebie? Mwisz, e tak sobie gnamy przez Wszechwiat? To wspaniae!". Chciaam pobiec i
ucisn Ziemi, jakby nagle spada z kosmosu wprost w moje ramiona.
A potem sobie przypomniaam No tak, grawitacja i moment pdu i starczy... Bdziemy si tak obraca
wok Soca jeszcze bardzo, bardzo dugo".

Bardzo mnie poruszya ta scena, kiedy pierwszy raz ogldaem Letting Go of God w teatrze w Los
Angeles. Cho bardziej jeszcze poruszya mnie opowie Julii o reakcji rodzicw na prasowe doniesienia
o jej wyleczeniu:
Pierwsza zadzwonia mama. W zasadzie by to tylko krzyk: Ty ateistka? ATEISTKA?!?!".
Potem by telefon od ojca. Zdradzia swoj rodzin, szko, zdradzia swj kraj!" Zupenie, jakbym
sprzedaa jakie tajemnice Ruskim.
Oboje powiedzieli, e ju si nigdy wicej do mnie nie odezw. Tata stwierdzi nawet: I nie wa mi si
przyj na mj pogrzeb!". Kiedy ju odoyam suchawk, pomylaam: Ciekawe, jak mnie powstrzymasz?!".

Julia Sweeney doprawdy potrafi skoni swoich suchaczy do miechu przez zy (i nie jest to jej
jedyny dar):
Myl, e gdybym powiedziaa, e przestaam wierzy w Boga, rodzice byliby niezbyt szczliwi. Ale zosta
ateistk, to co zupenie innego.

Ksika Dana Barkera Losing Faith in Faith: From Preacher to Atheist [Tracc wiar w wiar. Od
kaznodziei do ateisty] to opowie o stopniowej przemianie gorliwego chrzecijanina, fundamentalisty i
wdrownego kaznodziei w przekonanego ateist, ktrym autor jest obecnie. Godne uwagi, e Barker
kaza take i po tym, jak sta si ateist to jedyne, co potrafi, a poza tym czu si uwiziony w sieci
spoecznych powinnoci. Jak mwi, zna wielu amerykaskich duchownych, ktrzy znaleli si w
podobnym pooeniu, ale zdecydowali si powierzy ten sekret tylko jemu, wanie po lekturze jego
ksiki. Poza tym nie odwayli si przyzna do ateizmu nawet najbliszej rodzinie, tak bardzo obawiali
si reakcji. Przypadek samego Barkera mia szczliwsze zakoczenie z pocztku rodzice byli
zaszokowani, miertelnie wrcz przeraeni, potem jednak posuchali, co syn ma do powiedzenia, i jego
spokojne rozumowanie ich samych skonio do konwersji" na ateizm.
Niezalenie od siebie napisao do mnie dwch wykadowcw z jednego z amerykaskich
uniwersytetw. Obaj pisali o swoich rodzicach. Matka pierwszego nieustannie zamartwiaa si o
niemierteln dusz syna. Drugiemu ojciec powiedzia, e wolaby ju chyba, eby si wcale nie urodzi
tak by pewien, e pierworodny skazany jest na wieczne potpienie. A przecie obaj moi
korespondenci to wietnie wyksztaceni pracownicy uniwersyteccy, pewni swej edukacji i wasnej
dojrzaoci. Chyba nie tylko w kwestii religii pozostawili rodzicw za sob, intelektualnie rwnie.
Pomylmy tylko, jak cika musi by to przeprawa dla ludzi mniej intelektualnie wyrobionych, sabiej
wyksztaconych i mniej wygadanych ni ci dwaj czy Julia Sweeney gdy przyjdzie zmierzy si z
zatwardziaoci i uporem bliskich. Zapewne z czym takim wanie musieli sobie poradzi pacjenci Jill
Mython.
W rozmowie przed kamer Jill opisaa omawiane przez nas formy religijnego wychowania jako
szczeglny przypadek umysowego molestowania. Spytaem wtedy: Uya okrelenia molestowanie
religijne. Gdyby miaa porwna molestowanie, z ktrym mamy do czynienia, gdy dzieci zmusza si
do uwierzenia w pieko [...] z molestowaniem seksualnym? Ktra trauma jest gorsza?". To bardzo trudne
pytanie odpowiedziaa. Myl, e jest tu wiele podobiestw. W obu wypadkach to naduycie
zaufania. W obu wypadkach odbiera si dziecku prawo do czucia si swobodnie, do otwartoci i
normalnoci w relacjach z zewntrznym wiatem [...] W obu wypadkach efektem jest pomniejszenie
wasnej wartoci, zaprzeczenie prawdziwego ja."
W OBRONIE DZIECI
Mj szacowny kolega, psycholog Nicholas Humphrey przywoa cytowane wczeniej porzekado o
sowach, ktre nie rani, rozpoczynajc w roku 1977 jeden z oksfordzkich wykadw z cyklu Amnesty
Lecture141. Humphrey zacz od tego, i nie zawsze jest to prawda, a jako dowodem posuy si
haitaskim kultem voodoo. Znane s przypadki mierci wyznawcw tej religii, do czego dochodzio w
cigu kilku zaledwie dni od chwili, gdy kto rzuci na nich ze zaklcie" najpewniej wchodz tu w gr
jakie psychosomatyczne nastpstwa przeraenia. Pniej Humphrey przeszed do pytania, czy Amnesty
International, organizacja, na ktrej rzecz przekazywane s dochody z Amnesty Lecture, powinna
angaowa si w kampani przeciw szkodliwym i wyrzdzajcym zo wystpieniom i publikacjom. Uzna
i to bardzo zdecydowanie e jakakolwiek cenzura jest niedopuszczalna. Wolno sowa
wyjani jest zbyt wan z naszych wolnoci, by si do niej wtrca". Dalej jednak Humphrey dokona
niemal gwatu na swym wasnym liberalnym ja, bowiem j przekonywa suchaczy, e od tej elaznej
zasady trzeba wprowadzi jeden wyjtek: szczeglna cenzura jest niezbdna, gdy chodzi o dzieci, a raczej
o ich:
[...] moraln i religijn edukacj, zwaszcza o t, ktr dzieci odbieraj w domu. Pozwalamy przecie, a nawet
wrcz oczekujemy, e to rodzice wanie naucz wasne dzieci kryteriw prawdy i faszu, dobra i za. Tymczasem
dzieci mwi dalej Humphrey maj prawo, prawo czowieka, do tego, by nikt nie okalecza ich umysw
faszywymi ideami. Nikt! Rwnie rodzice, ktrym przecie Bg nie da wycznej licencji na akulturacj swoich
dzieci wycznie na sposb, ktry sami uznaj za waciwy nawet rodzice nie maj wic prawa do ograniczania
wasnym dzieciom moliwoci zdobywania i poszerzania wiedzy, wychowujc je w atmosferze ciasnych dogmatw
i przesdw, ani te dajc, by lepo poday wsk ciek obranej wiary.
By si nadmiernie nie rozwodzidzieci maj prawo do umysu wolnego od nonsensw, a my jako
spoeczestwo mamy obowizek broni tego ich prawa. Nie moemy wic pozwoli, by rodzice uczyli swoje dzieci
wierzy, e, na przykad, Bibli naley odczytywa dosownie albo e planety rzdz ich yciem, tak samo jak nie

pozwalamy, by rodzice wybijali dzieciom zby lub zamykali je w lochu.

Mocno powiedziane! Mogo wzbudzi wiele wtpliwoci i nic dziwnego, e wzbudzio. Na jakiej
podstawie osdza, co jest nonsensem; czy to nie kwestia prywatnej opinii? Czy przypadki
ortodoksyjnej" nauki nie ucz nas ostronoci? Naukowcy mog uwaa, e uczenie kogo astrologii czy
dosownego odczytywania Biblii to nonsens, ale s ludzie, ktrzy myl dokadnie przeciwnie, i czy
mamy uzna, e tacy ludzie nie maj prawa uczy swoich dzieci. Czy naleganie, by dzieci uczono
nauki", nie jest zwyk arogancj?
Bardzo jestem wdziczny moim rodzicom za ich przekonanie, e dzieci powinno si uczy bardziej
tego jak myle ni co myle. Jeli, dorsszy i dysponujc penym i nieskrpowanym dostpem do
wszelkich naukowych wiadectw, kto wiadomie decyduje, e wszystko, co napisano w Biblii, to
prawda, albo e o naszym yciu decyduj planety wolno mu! Rnica polega na tym, e taki kto
podejmuje decyzj samodzielnie, a nie zostaa mu ona narzucona przez rodzicw par force majeure.
Przywilejem dorosego czowieka jest wierzy, w co chce, rodzicom natomiast nie powinien by dany
przywilej narzucania wasnych przesdw dzieciom. Zasada ta nabiera szczeglnego znaczenia, gdy
uwiadomimy sobie, e dzieci w nastpnym pokoleniu same staj si rodzicami i mog identycznie, jak
same byy indoktrynowane, indoktrynowa wasne dzieci.
Humphrey mwi, e tak dugo jak dzieci pozostaj mae i bezbronne i dopki wymagaj opieki,
naprawd moralna kuratela nad nimi przejawia si powinna w prbie kadorazowego odgadnicia, co
same by wybray, gdyby byy ju dostatecznie dojrzae. Tu posuy si poruszajcym przykadem modej
inkaskiej dziewczyny, ktrej zamarznite, pisetletnie szcztki odkryto w peruwiaskich grach.
Antropologowie, ktrzy dokonali odkrycia, uznali, e dziecko musiao by ofiar rytualnego mordu.
Zgodnie z relacj Humphreya amerykaska telewizja zrobia film dokumentalny o dziewczynce z lodu".
Telewidzowie mogli:
podziwia pobono inkaskich kapanw i towarzyszy dziewczynce w jej ostatniej drodze, dzielc z ni
rado i dum z faktu, e to ona wanie dostpi wielkiego zaszczytu i zostanie powicona. W efekcie przekaz tego
filmiku w sumie sprowadza si do tezy, e skadanie ludzi w ofierze to na swj sposb wspaniay i godny pochway
kulturowy wynalazek. Kolejny klejnot w koronie multikulturalizmu, jeli kto woli.

Humphrey jednak by jedynie zgorszony (ja rwnie jestem):

Jak kto w ogle mie sugerowa co takiego? Ile tupetu trzeba mie, eby nam wygodnie usadowionym w
fotelach przed telewizoramikaza w uniesieniu przyglda si rytualnemu mordowi; kaza spokojnie patrze, jak
kilku zidiociaych, napuszonych i zabobonnych starcw morduje dziecko? To szczyt bezczelnoci, proponowa
nam, bymy z zachwytem kontemplowali czyn z gruntu niemoralny.

Liberalnie (nie tylko w amerykaskim rozumieniu tego sowa) nastawiony czytelnik moe w tym
momencie poczu pewn konsternacj. Niemoralny, zgodnie z naszymi standardami na pewno, gupi
te; ale co ze standardami Inkw. Przecie dla nich akt ofiary by w najwyszym stopniu moralny i na
pewno nie gupi; by emanacj tego, co uwaali za wite. Ta maa dziewczynka za bez najmniejszych
wtpliwoci bya gorliw wyznawczyni religii, w ktrej zostaa wychowana. Kto da nam prawo, kim
jestemy, by way si stawia zarzut morderstwa, by osdza inkaskich kapanw zgodnie z wasnymi, a
nie ich wartociami? Moe ona naprawd bya zadowolona, ba, wniebowzita swoim losem? Moe
wierzya, e pjdzie prosto do krainy wiecznej szczliwoci grza si po wieki w promieniach Boga
Soca? A moe jednak co chyba znacznie bardziej prawdopodobne krzyczaa z przeraenia?
Argumentacja Humphreya (i moja) zmierza w innym kierunku. Ot bez wzgldu, czy ta
dziewczynka dobrowolnie (i chtnie) staa si ofiar, s bardzo powane powody, by sdzi, e nie
oddaaby ycia rwnie ochoczo, gdyby znaa wszystkie fakty. Wyobramy sobie na przykad, e
wczeniej kto wytumaczyby jej, e Soce tak naprawd jest kul o temperaturze wyszej ni milion
stopni Kelvina, wodr, z ktrego jest zbudowane, w wyniku reakcji jdrowych przeksztaca si w hel, a
samo powstao pod wpywem kondensacji obokw galaktycznego gazu, podobnie jak Ziemia i cay
Ukad Soneczny... Chyba wwczas nie chciaaby oddawa Socu boskiej czci i mogoby to nieco
zmieni jej gotowo na oddanie mu w ofierze wasnego ycia.

Nie mona wini inkaskich kapanw za ignorancj i uznanie ich za gupich bufonw to osd do
ostry. Mona ich jednak obarcza win za narzucanie wasnych przekona dziecku, ktre byo jeszcze o
wiele za mae, by samemu zadecydowa, czy Socu trzeba oddawa bosk cze. Humphrey dodaje te,
e cz winy spada rwnie na nas na autorw owego telewizyjnego filmu i na widzw. Mona nas
oskary o dostrzeganie jakiego pikna w mierci maej dziewczynki, czego, co wzbogaca nasz
wspln kultur". To zreszt problem znacznie szerszy nieustannie stykamy si z analogiczn
skonnoci do fascynacji odmiennoci etnicznych wierze i obyczajw, a ta obejmuje rwnie
usprawiedliwienie popenianych w ich imieniu zbrodni. Postawa wielu skdind wiatych i dobrych
liberaw bywa w tym momencie i icie schizofreniczna. Z jednej strony przecie nie mona akceptowa
cierpienia i przemocy, z drugiej za postmodernistyczne i relatywistyczne przekonania nakazuj szacunek
dla innych kultur nie mniejszy ni dla wasnej. Zabieg kliteroktomii jest, co nie ulega najmniejszej
wtpliwoci, potwornie bolesny i sprawia, e kobieta przestaje odczuwa przyjemno seksualn (w
zasadzie gwnie o to w nim chodzi). Myl, e z poowa owieconych, przyzwoitych ludzi o liberalnych
pogldach chciaaby zakazania tego procederu. Druga poowa jednake, z szacunku" dla obcych kultur
uwaa, e nie powinnimy si wtrca, kiedy oni" chc okalecza swoje" dziewczta135*. Problem
jednak w tym, e zapominamy, i te ich" dziewczta s w rzeczywistoci swoimi" dziewcztami,
ktrych wasnych pragnie nie powinnimy ignorowa. Trudniej, rzecz jasna, odpowiedzie, co robi w
przypadku, kiedy dziecko mwi, e chce podda si temu zabiegowi. Zadajmy jednak pytanie czy
chciaaby, mogc podj t decyzj ju jako dorosa, wiadoma kobieta (gdyby udao jej si unikn
obrzezania w dziecistwie). Humphrey pisze, e nie zna przypadku, by jakakolwiek dorosa kobieta,
ktrej jako udao si wczeniej przetrwa bez kliteroktomii, sama poprosia o jej przeprowadzenie.
Omwiwszyjeszcze pokrtce casus amiszw i ich prawa do wychowywania wasnych" dzieci na
wasny" sposb, Humphrey do zjadliwie podsumowuje powszechnie dzi spoecznie akceptowany
entuzjazm dla kulturowej rnorodnoci. Oczywicie, niektrzy nawet gotowi s przyzna, e los maego
amisza, chasyda czy Cygana moe by ciki, gdy dziecko ksztatowane jest na obraz i podobiestwo" rodzicw
ale przynajmniej, dodaj, trwa fascynujca tradycja kulturowa. Czy caa nasza cywilizacja nie zuboeje, gdy te
kultury znikn? Czy jednak nie powinno by to raczej powodem do wstydu, e w imi podtrzymania kulturowej
rnorodnoci zmuszamy ludzi do cierpienia? Tak przecie jest to cena, jak pacimy jako spoeczestwo. Nie
to nie my pacimy. To oni j pac".

Problem ten sta si przedmiotem publicznej debaty w roku 1972. Wwczas to przed amerykaski
Sd Najwyszy trafia sprawa stan Wisconsin przeciwko Yoderom". Chodzio o to, czy rodzice mog nie
posya swoich dzieci do szkoy ze wzgldw religijnych. Amiszowie yj w zamknitych wsplnotach
rozproszonych po caych Stanach. Wikszo z tych udzi posuguje si bardzo archaicznym dialektem
jzyka niemieckiego (zwanym czasem Pennsylvania Dutch, jzykiem pensylwaskim lub PennsilfaaniDeitsch). Amiszowie praktycznie nie korzystaj z elektrycznoci, silnikw spalinowych, zamkw
byskawicznych ani wszelkich innych wspczesnych" wynalazkw. Trudno zaprzeczy, e taka wyspa
siedemnastowiecznego ycia na oceanie nowoczesnoci prezentowa si moe wyjtkowo atrakcyjnie,
uroczo starowiecko". Czy nie warto czego takiego zachowa, wanie w imi szacunku dla bogactwa
kulturowej rnorodnoci? Lecz enklawy te mog trwa, jedynie gdy zgodzimy si, by amisze
wychowywali dzieci na swj sposb i chronili je przed zepsuciem". Pojawia si jednak pytanie czy
same dzieci amiszw nie powinny mie w tej sprawie czego do powiedzenia?
Sd Najwyszy USA musia odpowiedzie na to pytanie w 1972, kiedy cz amiszw odmwia
posyania dzieci do szk rednich. Edukacja szkolna powyej pewnego wieku jest w ogle sprzeczna z
ich przekonaniami religijnymi, a edukacja naukowa w szczeglnoci. Stan Wisconsin zdecydowa si
jednak pozwa rodzicw do sdu, zarzucajc im, e pozbawiaj dzieci przysugujcego im prawa do
nauki. Po przejciu przez wszystkie kolejne instancje, sprawa trafia przed Sd Najwyszy, ktry
(niejednomylnie, stosunkiem gosw 6:1) przyzna racj rodzicom142. Opinia wikszoci przedstawiona
na pimie przez przewodniczcego Warrena Burgera zawieraa midzy innymi nastpujce
sformuowanie: Jak wynika z akt sprawy, przymusowa nauka szkolna po ukoczeniu szesnastego roku
ycia stanowi powane zagroenie dla wsplnot amiszw i przestrzeganych w nich do dzisiaj praktyk
135

* Kliteroktomia to praktyka regularnie stosowana obecnie w Wielkiej Brytanii. Jeden z inspektorw szkolnych opowiada mi, e
jeszcze w 2006 roku uczennice byy wysyane do wujka w Bradford", pod ktrym to eufemizmem kryo si obrzezanie. Wadze przymykaj na
to oko, bojc si oskare o rasizm.

religijnych. Modzi amisze uczcy si po ukoczeniu tego wieku musieliby albo porzuci swoj wiar i
zasymilowa si ze spoeczestwem, albo byliby zmuszeni do przeprowadzenia si do jakiego bardziej
tolerancyjnego regionu".
W opinii mniejszoci sdzia William O. Douglas stwierdzi, e w tej kwestii naleaoby spyta o
zdanie same dzieci. Czy naprawd chc przerwa nauk? Czy naprawd chc pozosta we wsplnocie
amiszw i na ich ziemi? Humphrey poszedby zapewne jeszcze dalej i spyta, czy, nawet jeli dzi od
jakiego maego amisza usyszelibymy, e tak", e chce zosta w tej wsplnocie, czy moemy na tej
podstawie wnosi, e dzieciak zadecydowaby tak samo, gdyby zapewni mu naleyte wyksztacenie i
wyposay w wiedz o dostpnych innych moliwociach. Gdyby tak miao by, czy jednak nie
wiadczyyby o tym przykady modych ludzi z zewntrznego wiata, ktrzy, gosujc nogami",
dobrowolnie przyczali si do amiszw?
Argumentacja sdziego Douglasa biega w nieco innym kierunku. Ot uzna on, e nie ma adnych
powodw, by akurat religijnym przekonaniom rodzicw przyznawa jaki szczeglny status, tak wysoki,
e pozwalajcy pozbawia dzieci przysugujcego im prawa do wyksztacenia. Jeli bowiem religii
nadalibymy tak wyjtkowe uprawnienia, to dlaczego nie pogldom laickim?
W opinii wikszoci Sdu Najwyszego przywoana zostaa analogia midzy amiszami a
wsplnotami monastycznymi, ktrych obecno w naszych spoeczestwach, i tu nie ma adnego sporu,
niewtpliwie je wzbogaca. Tyle e, co Humphrey natychmiast wycign, rnica jest zasadnicza. Mnisi
dobrowolnie wybieraj ycie w klasztorze, dzieci amiszw nikt nie pyta o zdanie, czy chc zosta
amiszami; tu si urodziy i nie miay adnego wyboru.
Nasza zgoda na powicanie innych, a zwaszcza maych dzieci, na otarzu rnorodnoci" i w
imi zachowania religijnych tradycji" ma w sobie wiele protekcjonalizmu; wicej, jest po prostu
niehumanitarna. My jedmy sobie naszymi samochodami, bawmy si komputerami, nie zapominajc
przy tym, rzecz jasna, o szczepionkach i antybiotykach, wy za, zabawni, archaiczni dobrzy ludzie,
siedzcy na kole w dziwnych nakryciach gowy i bryczesach, ze swoim starowieckim dialektem i
wygdk za stodo, trwajcie i wzbogacajcie nasze ycie. I trzeba wam oczywicie pozwoli zamyka
wasze dzieci w tej siedemnastowiecznej puapce, wszak w przeciwnym razie wiat bezpowrotnie
utraciby co ze swej cudownej skarbnicy ludzkich kultur.
Jaka cz mnie dostrzega w tym nawet pewien sens. Ale to bardzo niewielka cz! Reszta czuje
tylko niesmak.
EDUKACYJNY SKANDAL
Premier mojego kraju, Wielkiej Brytanii, powoa si wanie na ow rnorodno", kiedy pewien
czonek Izby Gmin zada wyjanienia, dlaczego rzd dotuje jedn ze szk w pnocno-wschodniej
Anglii, ktra (co w Zjednoczonym Krlestwie jest ewenementem) naucza biblijnego kreacjonizmu.
Premier Blair odpowiedzia, e bardzo niedobrze by si stao, gdyby akurat ten odosobniony przypadek
zosta wykorzystany do storpedowania inicjatywy stworzenia moliwie jak najbardziej zrnicowanego
systemu edukacyjnego"143.
Bohaterem" caej historii by Emmanuel College z Gateshed, czyli jednej z lokalnych akademii",
projekt powoania ktrych by przedmiotem dumy gabinetu Blaira. Cay pomys polega na tym, by
zachci miejscowych sponsorw do wyoenia stosunkowo niewielkiej sumy (w Gateshed dwa miliony
funtw wystarczyo), a ca reszt dokadao pastwo (tu dwadziecia milionw funtw na pocztek
plus gwarancja pokrycia kosztw utrzymania i pensji). Ustawa o city academies" dodatkowo dawaa
lokalnemu sponsorowi decydujcy gos w sprawie programu szkoy i realizowanych przez ni wartoci,
kontrol nad wikszoci rady szkoy oraz prawo decydowania o przyjmowaniu (lub wyrzucaniu)
poszczeglnych uczniw.
Dziesicioprocentowym fundatorem Emmanuel College jest sir Peter Vardy. Sir Peter zbi majtek
na sprzeday samochodw136*, co pozwolio mu zrealizowa (skdind godne szacunku) marzenie
136

* Kolejny raz H.L. Mencken wykaza si icie proroczym darem, mwic: W gbi serca kadego kaznodziei tkwi sprzedawca

zapewnienia dzieciom edukacji, ktrej sam nigdy nie otrzyma, mniej godne szacunku jest, e Vardy
postanowi przy tej okazji przekazywa modym pokoleniom wycznie wasne przekonania religijne.
Jeszcze gorzej, e sir Peter nawiza konszachty z grup nauczycieli cile zwizanych z amerykaskimi
fundamentalistami, ktrej przewodzi niejaki Nigel McQoid. Pan McQoid najpierw zosta dyrektorem
Emmanuel College, a dzi prezesuje caej sieci szk zaoonych przez Vardy'ego. O poziomie
kompetencji naukowych Nigela McQoida wystarczajco wiadczy jego przekonanie, e wiat ma mniej
ni dziesi tysicy lat. Jeli to komu nie wystarcza, su nastpujcym cytatem:
Jak mona myle, e wyewoluowalimy z jakiego wybuchu, e kiedy bylimy mapami? Przecie to
absolutnie niemoliwe w obliczu zoonoci ludzkiego ciaa [...] Jeli bdziemy mwi naszym dzieciom, e ich
ycie nie ma celu e s tylko chemiczn mutacjnigdy nie wytworzy si w nich poczucie wasnej wartoci144.

Oczywicie adne naukowiec nigdy nie powiedzia, e dziecko jest chemiczn mutacj". Uycie w
tym kontekcie takiego okrelenia wiadczy po prostu o kompletnej ignorancji autora. Sdy rwnie
absurdalne wygasza biskup" Wayne Malcolm, przywdca kocioa Christian Life City z Hackney we
wschodnim Londynie. Biskup Malcolm, jak donis Guardian" z 18 kwietnia 2006, kwestionowa
naukowe dowody na rzecz ewolucji". Jak wiele w duchowny rozumie z czego, z czym dyskutuje,
najlepiej chyba wiadczy poniszy cytat: W materiale kopalnym nie zachoway si adne wiadectwa
stadiw porednich, a przecie gdyby aba miaa przeksztaci si w map, to powinnimy znale
mnstwo mapoab".
No dobrze, okamy dobr wol i zamy, e pan McQuoid ma zarzdza sieci szk i nie musi
zna si na nauce. Przyjrzyjmy si wic Stephenowi Layfieldowi, jego zastpcy do spraw naukowych. 21
wrzenia 2001 we Layfield wygosi w Emmanuel College wykad zatytuowany Edukacja naukowa z
perspektywy biblijnej. Tekst wykadu opublikowany zosta na jednej z chrzecijaskich witryn
(www.christian.org.uk). Ju go jednak tam nie znajdziecie, bowiem nastpnego dnia po moim
omwieniu, ktre zamieci Daily Telegraph" (z 18 marca 2003)145, waciciel witryny, Christian
Institute, usun go. Na szczcie bardzo trudno definitywnie usun cokolwiek z Internetu, choby
dlatego, e rne wyszukiwarki, by przyspieszy dziaanie, tworz czsto lokalne kopie plikw, a do tych
mona dotrze, nawet gdy kto wyrzuci orygina. I tak Andrew Brown, czujny brytyjski dziennikarz i
gwny spec Independenta" od spraw religijnych, odnalaz w sieci zapis wykadu, skopiowa go z
zasobw Google'a i bezpiecznie umieci na swojej stronie pod adresem
http://www.darwinwars.com/lunatic/liars/layfleld.html. Skadnia adresu jest interesujca, przyznacie,
cho caa rzecz przestaje by wycznie zabaw, kiedy bliej zapoznamy si z treci inkryminowanego
wystpienia.
Nim jednak do tego przejdziemy, jedna jeszcze dygresja. Ot pewien ciekawski czytelnik napisa
do Emmanuel College z pytaniem, dlaczego wykad zosta usunity z ich witryny. Odpowied, jak
uzyska (a ktr zachowa Andrew Brown), trudno uzna za szczer:
Emmanuel College od dawna znajduje si w centrum publicznej debaty wok nauczania kreacjonizmu w
szkoach. W praktyce oznacza to, e musimy odpowiada na liczne zapytania dziennikarzy, a to zabiera bardzo duo
czasu zarwno samemu Przewodniczcemu, jak i Dyrektorom szkoy, tymczasem kady z nich ma bardzo duo
innych obowizkw Dlatego wanie zdecydowalimy si przejciowo usun wykad Stephena Layfielda z naszej
witryny internetowej.

Oczywicie to cakiem moliwe e personel szkoy mg by zbyt zapracowany, by wyjania

wszystkim zainteresowanym dziennikarzom oficjalne stanowisko college'u w kwestii nauczania
kreacjonizmu. Tym bardziej jednak dziwi, dlaczego w takiej sytuacji usunito tekst, ktry tak
jednoznacznie je przedstawia i z ktrego dziennikarze mogliby po prostu cytowa stosowne fragmenty
(co, przy okazji, im te zaoszczdzioby wiele czasu). Dlatego sdz, e prawdziwe przyczyny byy
zupenie inne wadze Emmanuel College usuny wykad, bo zday sobie spraw, e maj co do
ukrycia. Maj oto cytat ze wstpu:
Na samym pocztku musimy otwarcie stwierdzi, e odrzucamy bardzo popularny pogld,
sformuowany po raz pierwszy,
uywanych samochodw".

zapewne zreszt nieumylnie, przez Francisa Bacona w XVII wieku, jakoby to istniay Dwie Ksigi" (czyli
Pismo wite i Ksiga Natury"), ktre czyta naley niezalenie i ktre stanowi rwnorzdne rdo prawdy.
Ot nie! Nasze stanowisko jest pryncypialne na stronicach Pisma witego przemwi Pan, a Bgjest
nieomylny i wszechwiedzcy. I cho taka postawa moe wydawa si staromodna i naiwna zwaszcza odartej z
wiary i zapatrzonej tylko w telewizj wspczesnej kulturze nie mamy najmniejszych wtpliwoci, e dopiero
ona stanowi wystarczajco solidny fundament, na ktrym mona cokolwiek budowa.

A czowiek ma ch si uszczypn! Ale nie to nie sen! To nie jaki wdrowny kaznodzieja w
stodole w Alabamie. To mwi dyrektor do spraw naukowych szkoy, w ktr rzd brytyjski aduje
pienidze, wielkie pienidze; szkoy, z ktrej dumny jest nawet premier. Tony Blair, zreszt sam gboko
wierzcy chrzecijanin, osobicie dokona w roku 2004 uroczystego otwarcia kolejnego szkolnego
przybytku ze stajni Vardy'ego146. Rnorodno moe by godna pochway, ale taka rnorodno to
szalestwo!
W dalszej czci wykadu pan Layfield dokonuje szczegowego, punkt po punkcie, porwnania
nauki i Biblii. Nie ma tu miejsca nawet na cie wtpliwoci za kadym razem, gdy pojawia si
sprzeczno, poda naley za Pismem. Ustosunkowujc si do faktu, e nauki o Ziemi stay si
elementem programu szkolnego, Layfield stwierdza: odpowiedzialnym za t cz naszego kursu
zalecabym w szczeglnoci uwane zapoznanie si z pracami powiconymi geologii Potopu
Whithcomba i Morrisa". Tak! To dokadnie o ten potop chodzi! To mowa o Noem i jego arce! I to
wszystko w czasach, gdy dzieci powinny si uczy o tym (absolutnie niepodwaalny fakt), e Afryka i
Ameryka Poudniowa byy kiedy jednym kontynentem, ktry kiedy rozpad si i obie czci zaczy si
oddala od siebie w tempie mniej wicej takim, w jakim nam rosn paznokcie!
Jeli komu to nie wystarcza, oto nastpne cytaty z wystpienia dyrektora do spraw naukowych
Emmanuel Colleg, tym razem tumaczcego, jak to biblijny potop wyjania" niedawny i gwatowny
przebieg zdarze, ktre zgodnie z wspczesn wiedz geologiczn trway setki milionw lat i zaszy
miliardy lat temu.
W naszym geofizycznym paradygmacie musimy uwzgldni historyczno potopu w tej postaci, w jakiej
zdarzenie to opisuje Ksiga Rodzaju (6-10). O ile moemy ufa biblijnej narracji i podane w Pimie genealogie
(m.in. Rdz 5,1, Krn 1, Mat 1, k 1) nie maj zasadniczych luk, to ta globalna katastrofa musiaa zaj w stosunkowo
nieodlegej przeszoci. Potwierdzaj to zreszt znaleziska w skaach osadowych, olbrzymie zasoby paliw
wglowodorowych (wgla, ropy i gazu), a wreszcie liczne wiadectwa z legend" opowie o wielkim potopie
wystpuje w bardzo wielu kulturach na caym wiecie. Z kolei moliwo budowy arki, ktra mogaby pomieci
przedstawicieli wszystkich ziemskich gatunkw i zachowa przy yciu nawet przez rok, nim wody nie opady,
udowodni ostatnio midzy innymi John Woodmorrappe.

W pewnym sensie wykad Layfielda jest nawet gorszy ni brednie wygaszane przez kompletnych
ignorantw, jak cytowani wczeniej Nigel McQuoid czy biskup Wayne Malcolm przecie pan
Layfield jest osob wyksztacon. Oto kolejny przykad jego wspaniaej erudycji:
Jak stwierdzilimy ju na pocztku, chrzecijanie maj wszelkie najlepsze powody, by traktowa Pismo, Stary
i Nowy Testament, jako niezastpiony przewodnik, w co wierzy. I nie jest to tylko dokument religijny. Pismo daje
nam te najpeniejsze wiadectwo historii Ziemi, tyle e my, ku wasnej zgubie, prbujemy je ignorowa.

Oczywicie kady szanujcy si teolog a si wzdryga na myl, e mgby zosta posdzony o

dosowne traktowanie historyczno-geologicznego przekazu Biblii. Wraz z naszym przyjacielem
Richardem Harrisem, biskupem Oksfordu, napisalimy list otwarty do premiera Blaira, pod ktrym
podpisao si te omiu biskupw i dziewiciu wybitnych naukowcw147. Wrd sygnatariuszy znaleli
si: wczesny przewodniczcy Royal Society (wczeniej szef zespou doradcw naukowych Blaira),
sekretarze Royal Society, biolog i fizyk) oraz wczesny Astronom Krlewski (dzi penicy obowizki
przewodniczcego Royal Society), a take dyrektor Muzeum Historii Naturalnej i sir David
Attenborough, jeden z najbardziej szanowanych ludzi w Anglii. Ze strony Kociow list podpisali jeden
biskup rzymskokatolicki i siedmiu biskupw Kocioa anglikaskiego; przywdcy religijni ze wszystkich
stron Anglii. Odpowied, jak otrzymalimy z kancelarii premiera, trudno nazwa inaczej ni wymijajc
i dalece niezadowalajc. Praktycznie poinformowano nas jedynie, e absolwenci szkoy uzyskuj dobre
wyniki na egzaminach kocowych, a rzdowa agencja OFSTED nadzorujca system edukacyjny nie ma
do szkoy adnych zastrzee, przeciwnie, ocenia j dobrze. Najwyraniej premier Blair nie uwiadomi

sobie, e skoro inspektorzy OFSTED entuzjastycznie oceniaj poziom szkoy, ktrej dyrektor do spraw
naukowych publicznie twierdzi, e wiat powsta po udomowieniu psa, to by moe co jest nie tak z
kryteriami, jakimi kierowa si maj rzdowi inspektorzy.
Najbardziej chyba przygnbiajcy fragment wykadu Stephena Layfielda stanowi jego zakoczenie
powicone odpowiedzi na pytanie Co mona zrobi?". W konkluzji pan Layfield doradza nauczycielom
chccym przemyci chrzecijaski fundamentalizm do klas szkolnych, jak czyni to skutecznie. Zachca
ich na przykad, by:
przy kadej nadarzajcej si sposobnoci, kiedy tylko w podrcznikach przywoany zostanie paradygmat
ewolucji i starej Ziemi (istniejcej od milionw czy miliardw lat), naley zadawa odpowiednie pytania lub
wskazywa na sabe punkty tej koncepcji. Gdy tylko jest to moliwe, musimy podawa uczniom alternatywne
(biblijne, czyli lepsze) wyjanienia tych samych zjawisk. Tak samo powinnimy postpowa przy nauczaniu fizyki,
chemii i biologii.

Dalsza cz wykadu Layfielda to ju czysta propaganda, podrcznik religijnej edukacji dla

nauczycieli biologii, chemii czy fizyki, chccych trzymajc si oficjalnego programu nauczania
zastpi naukow, opart na dowodach wiedz prawdami" Pisma witego.
15 kwietnia 2006 James Naughtie, jeden z bardziej dowiadczonych dziennikarzy prowadzcych w
BBC, zaprosi sir Petera Yardy do studia. Wywiad dotyczy przede wszystkim zarzutw (ktrym Vardy
zaprzeczy), e gabinet Blaira przekupywa bogatych ludzi (tytuami szlacheckimi i lordowskimi), by
angaowali si w projekt sponsorowania lokalnych szk. Naughtie spyta jednak Vardy'ego rwnie o
kreacjonizm. Sir Peter konsekwentnie zaprzeczy take i temu, e takich rzeczy jak teoria modej Ziemi
uczy si w Emmanuel College. Jeden z jej absolwentw, Peter French, rwnie kategorycznie stwierdzi
jednak, e tak byo148 (Nauczyciele mwili nam, e Ziemia ma sze tysicy lat"137*). Kto mwi prawd?
Nie wiadomo, trudno jednak zaprzeczy, e pan Layfield do jasno wypowiada si na temat tego, jak i
czego uczy. Czyby Vardy nie czyta jego manifestu? Czy naprawd nie wie, za czym opowiada si
osoba odpowiedzialna za poziom naukowy jego szk?
No c, Peter Vardy zbi majtek na sprzeday uywanych samochodwczy kto z was kupiby od
niego auto? A czy, tak jak zrobi to Tony Blair, sprzedalibycie mu szko za dziesi procent wartoci,
ciep rczk dokadajc jeszcze pokrycie kosztw utrzymania?
Bdmy miosierni wobec Blaira przyjmijmy, e on akurat rzeczywicie nie czyta wykadu
Layfielda. Obawiam si, e trudno bdzie pana premiera skoni, by moe jednak z tym dzieem si
zapozna.
Dyrektor McQuoid, najwyraniej chcc poprawi nieco zaszargany wizerunek Emmanuel College,
chwali si niedawno publicznie wielk otwartoci prowadzonego przez siebie przybytku i zapewne
niezamierzenie da najlepszy dowd przepeniajcego go protekcjonalnego samozadowolenia:
Doskonaym przykadem otwartoci, jaka nas charakteryzuje, moe by chociaby lekcja filozofii, ktr
prowadziem niedawno w przedostatniej klasie. Shaquille twardo obstawa przy swoim: Koran jest suszny i mwi
prawd" gosi. Clare, siedzca w awce obok, zaprotestowaa Nie, to Biblia jest prawd". Zaczlimy wic
rozmawia o podobiestwach midzy tymi dwiema ksigami i o tym, co je rni. Wszyscy zgodzilimy si, e obie
nie mog by prawdziwe. Na mnie spocz obowizek podsumowania dyskusji, powiedziaem wic Shaquillowi, e
przykro mi, ale to on si myli, prawd bowiem znale mona w Biblii. Chopiec jednak nie ustpi i powiedzia:
Przykro mi, panie McQuoid, ale to pan si myli. To Koran mwi prawd". Skoczylimy zajcia, dzieci poszy na
lunch i kontynuoway dyskusj w szkolnej stowce. Wanie tego chcemy je nauczy. Chcemy, eby nasze dzieci
wiedziay, dlaczego wierz i w co wierz oraz potrafiy tego broni!149

C za czarujcy obrazek! May Shaquille i maa Clare burzliwie spierajcy si nad kanapk i
dzielnie bronicy swoich zupenie nieporwnywalnych przekona. Czy naprawd tak czarujcy?! Czy
moe raczej pan McQuoid roztoczy przed naszymi oczami wizj do aosn? O c bowiem tak

137

* To tak, jakby kto twierdzi, e odlego midzy Nowym Jorkiem a San Francisco wynosi okoo dwch i p metra; to bd tego
rzdu.

naprawd spieraa si ta parka, jakie argumenty mogo przedstawi kade z dzieci na poparcie swego
stanowiska? Jakimi dowodami mogy si posuy, jakimi wiadectwami wesprze si w tym
konstruktywnym i oywionym sporze"? adnymi i Clare, i Shaquille mogli tylko kategorycznie
stwierdza, e to wanie ich wita ksiga jest lepsza. Tak zreszt mwili i w sumie przecie to
wszystko, co kto moe i potrafi powiedzie, jeli zosta nauczony, e prawda pochodzi z Pisma, a nie z
dowodw. Clare, Shauille i pozostae dzieci w tej szkole nie byy w tej szkole ksztacone. Byy
molestowane tyle e nauczyciele wykorzystywali nie ich ciaa, a umysy.
ZNW O BUDZENIU WIADOMOCI
Oto kolejny uroczy obrazek. Tym razem z gazety, ktr zwykle czytuj z Independenta".
Poniewa dziao si to w okolicach wit Boego Narodzenia Independent" musia da co
okolicznociowego" i na pierwszej stronie znalaza si chwytajc wrcz za serce ekumeniczna scenka
ze szkolnego przedstawienia, w ktrym Trzech Krli odgryway czterolatki: Shadbreet (sikh), Musharaff
(muzumanin) i Adele (chrzecijanka). Imiona i wyznanie dzieci gazeta zamiecia w nagwku.
Czarujce, nieprawda? A si ciepo robi na sercu! Nie! Ani jedno, ani drugie przecie to czysty
absurd. Jak jakikolwiek przyzwoity czowiek moe myle, e to uczciwe etykietowa czteroletnie dzieci
poprzez kosmologiczne i teologiczne pogldy ich rodzicw? eby to sobie uzmysowi, wyobramy
sobie, jak zareagowalibymy na identyczn fotografi z nieco zmienionym podpisem: Shadbreet
(keynesista, lat cztery), Musharaff (monetarysta, lat cztery) i Adele (marksistka, wiek cztery lata).
Redakcj natychmiast zalaaby fala listw od zbulwersowanych czytelnikw. Tymczasem w dziwny
status religii sprawia, e na taki obrazek, jaki zosta opublikowany, nikt nawet nie odway si zwrci
uwagi i nikt nie mie zaprotestowa przy adnej podobnej okazji. A jaki wrzask by si rozleg, gdyby tak
kto zamieci pod fotografi taki na przykad opis: Czteroletni: Shadbreet (ateista), Musharaff (agnostyk)
i Adele (laicka humanistka)138*. Pewnie kto wrcz zadaby ledztwa, czy rodzicom tych dzieci nie
powinny zosta odebrane prawa rodzicielskie.
W Wielkiej Brytanii, gdzie nie mamy konstytucyjnego rozdziau kocioa i pastwa, rodzice-ateici
zwykle zdaj si na lepy traf i dzieci uczszczaj na lekcje tej religii, ktra jest najpopularniejsza w
danym regionie. The-Brighfs.net" to ruch, ktry narodzi si w Stanach Zjednoczonych. (Samo pojcie
bright" to rwnie amerykaska inicjatywa idea polega na tym, by z rwnym sukcesem, jaki odnieli
homoseksualici, w odniesieniu do ktrych powszechnie ju uywa si okrelenia gej", zmieni
obcionego ateist" na brighta"139*.) Ot zwolennicy tego ruchu bardzo skrupulatnie okrelili, na
jakich warunkach przystpi moe do niego dziecko Decyzja o tym, e chce si by brightem,
musi by autonomiczn decyzj dziecka. Jeli jaki mody czowiek chce zosta brightem, bo tak mu
kazano, NIE MOE zosta brightem". Czy wyobraacie sobie jakikolwiek koci (czy meczet) wydajcy
tak negatywn, wyrzekajc si deklaracj? A moe powinno si im co takiego nakaza. Sam
przystpiem do The-Brights.net, po czci przyznam kierujc si jak najbardziej szczer
ciekawoci, czy takie pojcie da si drog memetycznej inynierii wprowadzi do potocznego jzyka.
Nie mam zreszt pojcia, cho bardzo chciabym wiedzie, czy w przypadku geja" mielimy do
czynienia ze wiadomym projektem, czy te to po prostu si stao"150. Kampania na rzecz brightw" ju
na wstpie zaliczya falstart, kiedy kilku ateistw wciekle zaatakowao sam pomys, obawiajc si, e
zostanie uznany za przejaw arogancji. Ruch Gay Pride szczliwie dla siebie nie cierpia na tak faszyw
skromno i moe dlatego odnis sukces.
W jednym z poprzednich rozdziaw pisaem ju o budzeniu wiadomoci". Wspomniaem o
osigniciach feministek, ktre sprawiy, e zaczlimy si obrusza, syszc o mskich decyzjach" czy
babskim gadaniu". Tu chciabym obudzi nasz wiadomo w innej sferze. Bardzo chciabym, by
kady z nas achn si, gdy syszy, e o jakim dziecku mwi si jako o czonku ktrego z kociow.
Dzieci s zbyt mode, by wiadomie okrela swoje pogldy na Wszechwiat, ycie i rda moralnoci.
Dla mnie przynajmniej ju samo sformuowanie chrzecijaskie dziecko" czy muzumaskie dziecko"
138

* W jzyku angielskim rnica jest jeszcze bardziej wyrana, bowiem zwyczajowo nazwy wyzna religijnych pisane s z duej litery
(Christian, Muslim etc), nie musz dodawa, e ateista" nie jest tak wyrnianym rzeczownikiem pospolitym (przyp. tum.)
139
* Jeszcze si nie zetknem z prb przeniesienia tego okrelenia do jzyka polskiego, cho by moe tak wanie odczytywa naley
uwagi jednego z katolickich dziennikarzy, ktry, komentujc dyskusj, jaka wywizaa si na amach Gazety Wyborczej" po publikacji
fragmentu tej ksiki, mwi o zagroeniu dyktatur janiakw" (przyp. tum.).

brzmi niczym zgrzyt paznokci po tablicy.

Oto na przykad informacja podana 3 wrzenia 2001 roku przez amerykask stacj radiow KPFTFM w programie Irlandzka fala":
Lojalici zorganizowali protest, chcc uniemoliwi katolickim uczennicom rozpoczcie nauki w Holy Cross
Girls' Primary School (szkole podstawowej dla dziewczt pod wezwaniem witego Krzya) przy Arodoyne Road
w pnocnym Belfacie. Musiay interweniowa policja i wojsko. Funkcjonariusze RUC (Royal Ulster
Constabulary) oraz onierze usunli protestujcych usiujcych zablokowa dostp do szkoy. Dopiero postawienie
barier umoliwio dziewczynkom przedostanie si przez blokujcy wejcie tum. Lojalici wygwizdywali
wchodzcych i obrzucali ich sekciarskimi wyzwiskami, mimo e znajdoway si wrd nich nawet czteroletnie
dzieci eskortowane przez rodzicw. Gdy dziewczynki i odprowadzajcy je doroli weszy wreszcie do szkoy,
lojalici zaczli rzuca kamieniami i butelkami.

Oczywicie kady przyzwoity czowiek zmartwi si losem si losem tych nieszczsnych uczennic.
Ja chciabym jednak, by wzburzao nas nie tylko to, co je spotkao, ale rwnie sama myl o tym, e
mona je nazywa katolickimi uczennicami". (Jak pisaem w Rozdziale 1., lojalici" to pokrtny
pnocnoirlandzki eufemizm. Lojalici" to nic innego ni protestanci, tak samo jak nacjonalici" to
eufemistyczne okrelenie katolikw. To zreszt interesujce, e ci sami ludzie, ktrzy bez najmniejszego
wahania nazywaj kilkuletnie dzieciaki katolikami" albo protestantami", powstrzymuj si przed
nazywaniem w ten sposb a w tym wypadku byoby to o wiele bardziej waciwe dorosych
terrorystw czy gromadzcego si przed szko tumu.)
Nasze spoeczestwo, w tym rwnie jego niereligijne czci, najwyraniej zaakceptowao t
najzupeniej niedorzeczn ide, i jest czym zupenie normalnym a nawet susznym prowadzona
od malekoci indoktrynacja dzieci do wiary ich rodzicw, podobnie jak zupenie naturalne jest
etykietowanie ich w ten sposb (mamy wszak protestanckie" dzieci, katolickie" dzieci, ydowskie"
dzieci czy muzumaskie" dzieci), cho nie ma przecie adnej podobnej kategorii, ktrej nadalibymy
analogiczny status nikt nie mwi wszak o liberalnych albo konserwatywnych dzieciach, ani o
dzieciach-demokratach i dzieciach-republikanach. Prosz, bagam nie pozwalajmy na to! Nie wahajcie
si wpada we wcieko, ile razy co takiego syszycie. adne mae dziecko nie jest chrzecijaninem
czy muzumaninem co najwyej jest dzieckiem chrzecijaskich lub muzumaskich rodzicw
Okrelanie ich w ten wanie sposb moe te by doskona metod, by obudzi wiadomo w samych
dzieciach. Dziecko, ktre usyszy, e mwi si o nim (lub o niej prosz wybaczy jzykowy seksizm)
dziecko muzumaskich rodzicw", natychmiast zda sobie spraw, e wyznanie jest czym, co sam
(sama) moe wybra lub odrzuci gdy bdzie ju do dorose.
Spore poytki przy edukacji najmodszych przynie moe religioznawstwo, czy moe raczej
powinnimy mwi o nauczaniu religii porwnawczej". We mnie zreszt pierwsze wtpliwoci pojawiy
si wanie wwczas, gdy, majc z grubsza dziewi lat, usyszaem (od rodzicw, nie w szkole), e wiara
chrzecijaska, w ktrej zostaem wychowany, jest tylko jednym z wielu zupenie nieporwnywalnych
systemw wierze. Religijni apologeci doskonale zreszt zdaj sobie spraw z tego zagroenia i dlatego
taka perspektywa ich przeraa.
Po tym zdjciu ze szkolnego przedstawienia do redakcji nie nadszed aden list z zastrzeeniami
wobec religijnego etykietowania czterolatkw. Krytyczn reakcj fotografia wywoaa jedynie w
organizacji pod nazw The Compaign for Real Education, ktrej rzecznik stwierdzi, e wspczesna
edukacja odwoujca si do wielowyznaniowoci jest czym wielce niebezpiecznym, bowiem Dzieciom
mwi si dzi, i wszystkie religie s rwne, to za oznacza, e ich wiara nie ma adnej szczeglnej
wartoci". To prawda, dokadnie o to chodzi! Pan rzecznik istotnie ma si czym martwi. Przy innej
okazji zreszt osobnik w publicznie stwierdzi, i Nie wolno zrwnywa wszystkich religii. Kady
hinduista, yd, muzumanin i chrzecijanin ma prawo wierzy, e jego religia jest lepsza ni wszystkie
pozostae. W przeciwnym razie po co w ogle miaby wierzy!"151.
wita prawda po co!? A tak na marginesie: c to za piramidalna bzdura. Rne systemy
religijne s ze sob niezgodne, inaczej przecie nikt nie mgby wierzy, e to jego wiara jest suszna" i
lepsza. W sumie jednak wikszo z nich nie jest wcale lepsza". Niech zatem dzieci ucz si o rnych
religiach, niech same odkryj dzielce je rnice i wreszcie pozwlmy im, by na tej podstawie, w oparciu

o wasne przemylenia, same podjy decyzj. I niech same te zdecyduj, gdy ju bd wystarczajco
dorose, czy te rnice midzy poszczeglnymi wyznaniami s naprawd a tak istotne, by si nimi
przejmowa.
EDUKACJA RELIGIJNA JAKO CZ DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
Musz przyzna, e nieco mnie zaskakuje nieznajomo Biblii bardzo powszechna wrd ludzi,
ktrzy sw przygod z systemem edukacyjnym zakoczyli dekad czy kilka pniej ni ja. A moe to
nawet nie problem dziesicioleci. Robert Hinde w bardzo mdrej ksice Why Gods Persist [Dlaczego
bogowie przetrwali] pisze, e wedug bada przeprowadzonych przez Agencj Gallupa ju w roku 1954
trzy czwarte amerykaskich chrzecijan (tak katolikw, jak protestantw) nie potrafio wymieni imienia
nawet jednego starotestamentowego proroka, ponad dwie trzecie nie wiedziao, kto wygosi Kazanie na
Grze, a dla znacznej czci pytanych Mojesz by jednym z dwunastu apostow. Przypomn, e
badanie przeprowadzono w Stanach Zjednoczonych, ktre ju wwczas byy jednym z najbardziej
religijnych pastw wrd krajw rozwinitych.
W Biblii 140* znale mona fragmenty o olbrzymiej literackiej wartoci, by wspomnie choby
Pie nad Pieniami czy niezrwnan Ksig Koheleta (jak mi mwiono, hebrajski orygina jest tekstem
literacko rwnie wietnym). Jest jednak inny powd, dlaczego znajomo Biblii jest niezbdnym
elementem przyzwoitej edukacji nasza literatura i kultura czerpi z tej ksigi penymi garciami.
Podobnie zreszt funkcjonuje w naszej kulturze mitologia Grekw i Rzymian (o bogach antyku te
uczymy si w szkole, ale nikt nie kae nam w nich wierzy). Oto wicej ni krtka lista biblijnych (i
zainspirowanych Bibli) fraz, zda i sentencji, ktre na stae zagociy w naszych jzykach, od wielkiej
poezji po wywiechtane klisze, popularne powiedzenia i przysowia:
Napeniajcie ziemi i czycie j sobie poddan * Na wschd od Edenu * ebro Adama * Znami Kaina *
Matuzalemowy wiek * Miska soczewicy * Sprzeda pierwordztwo * Drabina Jakubowa * Niewidomy w Gazie *
Sl ziemi * W brzuchu wieloryba * Plagi egipskie * Siedem krw tustych i siedem krw chudych * Zoty cielec
* Obcy w obcym kraju * Krzew gorejcy * Sup soli * Trby jerychoskie * Owoc zakazany * Znak czasw
* Kraina mlekiem i miodem pynca * Oko za oko, zb za zb * Grzech wasz dosignie was * Filistyni * Dawid i
Goliat * Jezabel * Krlowa Saby * Mdro Salomona *

Salomonowy wyrok * Cierpliwy jak Hiob * Arka Noego * Lewiatan * Marno nad marnociami *
Jest czas sadzenia i czas wycinania * Kwane winogrona * Lisy w winnicy * Przekuwa miecze na
lemiesze * ywot mi obmierz * Jedzmy, pijmy, bo jutro pomrzemy * Kto sieje wiatr, zbiera burz *
Sodoma i Gomora * Nie samym chlebem czowiek yje * Nadstaw drugi policzek * Pery przed wieprze
* Wilk w owczej skrze * Pacz i zgrzytanie zbw * Strzsn kurz z sandaw * Kto nie jest ze mn,
jest przeciwko mnie * Przemieni wod w wino * Krlestwo moje nie jest z tego wiata * Bogu, co
boskie, a cesarzowi, co cesarskie * Salomonowy wyrok * Faryzeusze * Kto pierwszy rzuci kamieniem *
Nikt nie jest prorokiem we wasnym kraju * Czterdzieci batw * Gos woajcego na puszczy * Wilk i
owca * Judasz * Rze niewinitek * Mirra, kadzido i zoto * Nard wybrany * W jaskini lwa * W drodze
do Damaszku * Niewierny Tomasz * Powsta z grobu * Wieczny Tuacz * Armageddon * Apokalipsa *
Jedcy Apokalipsy * Wiea Babel * Cham * Ucho igielne * Deprofundis * Quo vadis * Umywam rce *
Szabat jest dla czowieka, nie czowiek dla szabatu * Wdowi grosz * Grona gniewu * Zagubiona
owieczka * Syn marnotrawny * Azali jestem strem brata mego * Dobry Samarytanin * Z Szawa
Pawe * Droga na Golgot * Ponie swj krzy * Jam jest Alfa i Omega.
Wszystkie te zwroty i wyraenia zaczerpnite zostay wprost z Biblii i nie ulega najmniejszej
wtpliwoci, e nieznajomo tej ksigi znaczco upoledza odbir dzie literackich, i to nie tylko dzie
literatury wysokiej"; odwoania takie moemy znale i u lorda Bowena, i w My Fair Lady141*.
140

* W oryginale Richard Dawkins mwi o najpopularniejszej chyba Biblii jzyka angielskiego, o Biblii Krla Jakuba (King James
Bibie Authorized Version). Przykady, ktrymi si posuguje, s jednak zdecydowanie ponadkulturowe (zaledwie kilka spord kilkudziesiciu
przykadw przywoanych przez Dawkinsa nie funkcjonuje na tych samych zasadach w jzyku polskim) i dlatego poniej bdziemy mwi po
prostu o Biblii (przyp. tum.).
141

*
Tu Richard Dawkins cytuje na dowd nastpujcy fragment wiersza Charlesa Bowena (lepiej znanego jako lord Justice
Bowen lub baron Bowen), bardzo popularnego do dzi w Anglii poety epoki wiktoriaskiej. Twrczo Bowena nie bya tumaczona na polski,
zreszt w przekadzie owe biblijne aluzje", ktre tak bawi (wyksztaconych) Anglikw zapewne by zginy. Poniej podaj jednak tekst

Kolejnym pisarzem, ktry penymi garciami czerpa z biblijnego kanonu, by EG. Wodehouse. Na
stronicach jego satyrycznych powieci znale pewnie by mona wikszo sformuowa cytowanych
powyej i jeszcze cae mnstwo innych, jeden z bohaterw Wodehouse'a by zreszt bardzo dumny z
nagrody, jak jeszcze w szkole otrzyma za wietn znajomo Pisma.
Skoro literatura lejszego lotu jest tak pena biblijnych odniesie i aluzji, trudno si dziwi, e
literatury wysokiej dotyczy to w jeszcze wikszym stopniu. Naseeb Shakeen znalaz w dzieach Szekspira
ponad trzysta takich przykadw, a jego opracowanie jest czsto cytowane i powszechnie uznawane za
bardzo rzetelne152. Bardzo wiele ciekawych informacji znale te mona w Bibie Literacy Report,
opublikowanym w Fairfax w Wirginii (co prawda, za pienidze Templetona, ale niech tam)153. Trudno
jednak nie zgodzi si z wyraon w tej ksice opini, e znajomo Biblii jest niezbdna, jeli kto chce
rzeczywicie pozna i zrozumie angielsk literatur; to zreszt zgodna opinia wykadowcw i
nauczycieli tego przedmiotu142*.
Oczywicie to twierdzenie odnosi si do wszystkich wielkich literatur europejskich, choby
francuskiej, niemieckiej, woskiej, rosyjskiej czy hiszpaskiej. Dla literatury arabskiej zapewne tym
samym bdzie znajomo Koranu, a dla mieszkacw Indii znajomo Bhagawad Gity. (Dzieo Wagnera
za w peni doceni moe tylko kto, kto ma jakie takie pojcie o mitologii germaskiej a warto, bo jak
twierdz wtajemniczeni, muzyka Wagnera jest znacznie lepsza, ni to sycha.)
Moe teraz zakocz ju ten wtek. Mam nadziej, e powiedziaem do, by przekona moich
czytelnikw (moe przynajmniej tych nieco starszych), e wiatopogld ateistyczny w adnym wypadku
nie wie si z daniem wyrzucenia Biblii i innych witych ksig z programw szkolnych i z kanonu
edukacyjnego. wiatopogld ten nie oznacza rwnie, e nie wolno nam zachowa sentymentu i
przywizania do kulturowej i literackiej tradycji judaizmu, anglikanizmu, katolicyzmu czy islamu. Bez
kopotu mona nawet uczestniczy w religijnych ceremoniach, jak luby czy pogrzeby, nie akceptujc
caej nadprzyrodzonej otoczki i wierze, ktre historycznie wi si z tymi tradycjami. Mona porzuci
wiar w Boga, nie tracc nic z caego skarbu kulturowego dziedzictwa.

oryginalny wraz z (oryginalnym) komentarzem Dawkinsa:

Przewspaniale dowcipna jest choby nastpujca strofa lorda Justice'a Bowena:
The rain it raineth on the just,
And also on the unjust fella.
But chiefly on the just, because
The unjust hath the just 's umbrella.
Caa zabawa tkwi w odwoaniu do Mt 5,5 (For he maketh his sun to rise on the evil and on the good, and sendeth rain on the just and on
the unjust"). My Fair Lady zostaa spolszczona, ale rwnie i w tym przypadku aluzja do Jana Chrzciciela {Thanks a lot, King," says lina
manner well bred, I But all I want is 'Enry 'Iggins' 'ead") jest praktycznie nieczytelna (przyp. tum.).
142

* Mona si te spotka z podobn i oczywicie rwnie trafn opini e znajomo Biblii niezbdna jest do zrozumienia
literatury polskiej. Por. np. ks. Kazimierz Bukowski, Biblia a literatura polska. Antologia, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
1990; Dariusz Trzeniowski, W stron czowieka. Biblia w literaturze polskiej (1863-1918), Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005; a zwaszcza
Grzegorz Kramarek, Tradycja biblijna w literaturze polskiej. Bibliografia opracowa. Wiek XX, TBLP, KUL, Lublin 2004 (patrz te:
www.kul.lublin.pl/m_wydzialowe/tblp.pdf). Nie sposb jednak zgodzi si z gwn tez wikszoci tego typu publikacji, jakoby fakt ten mia
wiadczy na rzecz koniecznoci przyjcia wiary chrzecijaskiej (przyp. red.).

Rozdzia dziesity
NIEZBDNA LUKA?
Czy jest co, co moe bardziej wstrzsn nasz dusz, ni przygldanie si odlegym galaktykom przez teleskop o
trzymetrowej rednicy albo dotyk skamieniaoci sprzed stu milionw lat lub kamiennego narzdzia sprzed lat piciuset tysicy,
ni widok cian Wielkiego Kanionu, prawdziwego pomnika potgi czasu i przestrzeni, albo wreszcie ni suchanie uczonego,
ktry zdoa spojrze na pocztek Wszechwiata i nie olep od tego widoku. Oto sacrum nauki!
Michael Shermer

Ta ksika wypenia bardzo istotn luk". To sformuowanie mona odczytywa na dwa sposoby,
gdy istotny" moe te czasem znaczy to samo, co potrzebny". Ta niezamierzona dwuznaczno
wprowadza czasem pewien zamt, ale w niektrych przypadkach moe to nawet i dobrze. (Na stronie
http://www.kcl.ac.uk/kis/schools/hums/ french/pgr/tqr.html mona na przykad znale informacj (od
wydawcy!) o ksice, ktra wypenia istotn luk" (fills a much needed gap) w literaturze powiconej
ruchowi poststrukturalistycznemu. Tu akurat luka pewnie rzeczywicie bya istotna, gdy to dzieo,
ktrego przydatno sam wydawca niewiadomie zakwestionowa, powicone jest w caoci Michelowi
Foucault, Rolandowi Barthes'owi, Julii Kristevej i innym ikonom tak modnej dzi frankofonii.)
Czy religia wypenia jak istotn luk? Czsto moemy usysze, e wiara jest wrcz neurologicznie
wbudowana w nasz mzg i musimy mie Boga, by j wypeni; mamy psychologiczn potrzeb" Boga
wyimaginowanego przyjaciela, ojca, wielkiego brata, spowiednika, powiernika i potrzeba ta musi by
zaspokojona niezalenie od tego, czy Bg istnieje, czy nie. Ale czy nie jest przypadkiem tak, i Bg zajmuje w
naszym mzgu wakat (luk"), ktry znacznie lepiej wypenioby co innego? Moe nauka? Sztuka? Czyja
przyja? Humanizm? Mio do realnego wiata i ycia nieoparta na wierze w ycie pozagrobowe? A moe mio
do natury, biofilia", jak nazwa to uczucie wielki entomolog E.O. Wilson?
W rnych czasach o religii mwiono, e spenia w ludzkim yciu cztery wane funkcje daje wyjanienie,
zacht, ukojenie lub pocieszenie i stanowi inspiracj. Historycznie rzecz biorc, religia rzeczywicie aspirowaa do
wyjanienia naszej wasnej egzystencji i natury caego Wszechwiata. Z tej roli jednak dzi cakowicie wypara j
nauka (pisaem o tym w Rozdziale 4.). Przez zacht rozumiem tu rne instrukcje, jak y moralnie tej kwestii
powiciem Rozdziay 6. i 7.
Przysza wreszcie pora na ukojenie i inspiracj i temu wanie powic ostatni rozdzia (przyznam, e to
niewiele). Jako wstp do rozwaa o pocieszeniu chciabym przyjrze si bliej fenomenowi wyobraonych,
nieistniejcych przyjaci". Uwaam, e to bardzo czste u dzieci zjawisko wykazuje spore podobiestwo do wiary
religijnej.

FI
Krzy tak mi si przynajmniej wydaje ani przez chwil nie myla, e Prosiaczek czy Kubu
naprawd z nim rozmawiaj. Czy z Fisiem byo inaczej?
FI
Z Fisiem tak go nazywam wielki sekret mam.
Dziki Fisiowi nigdy si nie czuj sam.
Gdy bawi si, pracuj, czy gdy nudzi mi si,
Czy gdy siedz na schodach, zawsze jestem z Fisiem.
Och, mj tata jest mdry, mdry ten mj tata,
I Mama jest najlepsza od pocztku wiata,
Niania jest moj niani, nawet si z ni bratam,
Ale oni nie mog widzie Fisia.
Fi wci rozmawia ze mn, ja ucz go swek.
Czasami lubi piszcze jak jaki pgwek.
Czasami lubi mwi ryczeniem bawolim,
Musz rycze za niego, bo gardo go boli.

Och, mj tata jest mdry, mdry ten mj tata,

I Mama jest najlepsza od pocztku wiata,
Niania jest moj niani, nawet si z ni bratam,
Ale oni nie znaj Fisia.
Fi jak lwy taki dzielny, gdy w las biegnie ze mn,
I dzielny jak tygrysy, gdy nam w ku ciemno,
I jak sonie Fi nigdy nie pacze, chyba e Mydo szczypie nas w oczy (kto si nie rozmae?).
Och, mj tata jest mdry, mdry ten mj tata,
I Mama jest najlepsza od pocztku wiata,
Niania jest moj niani, nawet si z ni bratam,
Ale oni nie s tacy jak Fi.
Fi nie jest akomczuchem, jednak jest smakoszem,
Wic gdy mnie czym czstuj, oczywicie prosz:
I dla Fisia te chciabym. Sodycze s zdrowe".
I musz zje za niego, bo zby ma nowe.
No, kocham Tat, ale niechby pisa przesta.
I Mam kocham, ale po co jedzi gdzie tam?
Niania czsto ze szczotk goni mnie i krzyczy...
A Fi to Fi, na Fisia zawsze mog liczy143*

Czy wymylony przyjaciel to jakie urojenie wyszego rzdu" ni zwyke, dziecice fantazje? Moje
wasne dowiadczenie nie na wiele si tu przyda. Podobnie jak robi wielu rodzicw, tak i moja mama
zaprowadzia, kiedy byem may, specjalny notatnik, w ktrym zapisywaa rne moje powiedzonka.
Znalazy si tam zwyke dziecice zabawy (teraz jestem na ksiycu..., dodaj gazu..., jestem
Babiloczykiem...), ale chyba bardziej lubiem udawactwa drugiego stopnia" (jestem sow, ktra bawi
si w koo wodne...), ktre czasem odnosiy si te do mnie samego (jestem maym chopczykiem, ktry
udaje, e jest Richardem...). Nigdy tak naprawd nie mylaem, e jestem czym albo kim innym dzi
sdz, e to byy klasyczne dziecice fantazje i zabawy. Tyle e ja nigdy nie miaem Fisia. Jeli opowie
Lewisa (i dorosego Krzysia) jest autentyczna, znaczy to, e przynajmniej dla czci najzupeniej
normalnych dzieci tacy wymyleni przyjaciele s jak najprawdziwsi. Dzieciaki wierz, e kto taki
istnieje, i tak te bywa widz go rwnie wyranie, jak ludzie widz autentyczne halucynacje. Moim
zdaniem ten fenomen Fisia" w dziecistwie stanowi cakiem dobry model pozwalajcy zrozumie wiar
religijn u dorosych. Nie wiem, czy jacy psychologowie ju si tym zainteresowali, ale mogyby to by
bardzo ciekawe badania. Fi, towarzysz i powiernik na cae ycie przecie dokadnie tak rol
odgrywa Bg. Mamy zatem pierwsz luk, ktra zostaaby niewypeniona, gdyby Bg odszed.
Pewna dziewczynka miaa na odmian maego czerwonego czowieczka", ktry ukazywa si
wycznie w jej obecnoci, z byskiem i brzkiem materializujc si gwatownie w powietrzu.
Czowieczek ten odwiedza j bardzo regularnie, zwaszcza gdy czua si samotna, cho w miar, jak
rosa, wizyty staway si coraz rzadsze. Pewnego dnia, kiedy wanie miaa i do przedszkola, jej
przyjaciel zjawi si przy niej z charakterystycznym dwikiem i oznajmi, e pojawia si ju ostatni raz.
Dziewczynk bardzo to zmartwio, ale may czerwony czowieczek wyjani jej, e teraz robi si ju dua
i moe sama zaj si sob, a on musi troszczy si te o inne dzieci i dlatego j opuszcza. Obieca
jednak, e jeli kiedy naprawd bdzie go potrzebowaa, znw przybdzie. I rzeczywicie, po wielu,
wielu latach, gdy bya ju doros dziewczyn i przeywaa bardzo ciki kryzys, nie bardzo wiedzc, co
zrobi ze swoim yciem, wrci do niej... we nie przynio si jej, e drzwi do sypialni otwieraj si i
do rodka wjeda wzek wypeniony ksikami, popychany przez jej maego, czerwonego przyjaciela.
Zinterpretowaa ten sen na swj sposb: uznaa, e to znak, i powinna pj na studia. Zastosowaa si
do tej porady, z czego pniej bya bardzo zadowolona. Kiedy pierwszy raz usyszaem t histori, bardzo
mnie rozczulia, a zarazem poczuem, e jestem bardzo bliski bliszy ni kiedykolwiek zrozumienia
funkcji pocieszyciela i doradcy, jak wyimaginowani bogowie peni w yciu ludzi. Taka istota, cho
143

* A.A. Milne, Ju mamy sze lat, przekad Z. Kierszys, Prszyski i S-ka, Warszawa 1997 (przyp. tum.).

yje tylko w wyobrani, dla dziecka pozostaje jak najprawdziwsza i naprawd doradza mu i pomaga. A
moe nawet wicej wyobraeni przyjaciele (i wyimaginowani bogowie) zawsze maj czas i do
cierpliwoci, by powici sw uwag temu, kto cierpi. A jeszcze kosztuje to znacznie mniej ni wizyta u
psychiatry lub u psychologa...
Czy zatem bogowie (jako doradcy i powiernicy) wyewoluowali z rnych fisiw w swoistej
psychologicznej pedomorfozie"? Pedomorfoz nazywamy zachowanie cech dziecicych (niedojrzaych
organizmw) przez dorosych. Pekiczyki na przykad maj pedomorficzne pyszczki dorose osobniki
tej rasy wygldaj jak szczeniaki. Pedomorfoz to zjawisko do powszechne w ewolucji, przyjmuje si
chociaby, i jest to wany czynnik w rozwoju takich ludzkich cech jak wysokie i wypuke czoo oraz
krtka szczka. Ewolucjonici czsto mwi o Homo sapiens jako o juwenilnej mapie i rzeczywicie
trudno zaprzeczy, e mode szympansy czy goryle znacznie bardziej przypominaj ludzi ni dorose
osobniki. Mona wic postawi pytanie czy religie wyewoluoway w drodze stopniowego przesuwania
si w czasie, przez wiele kolejnych pokole, tego momentu w yciu dziecka, gdy rozstaje si ono ze
swoim fisiem (przez analogi do ewolucyjnych procesw, ktre u czowieka wizay si ze
spowolnieniem, a potem zanikiem mechanizmu prowadzcego u naszych kuzynw do spaszczenia czoa
i wysunicia szczki)?
Moe warto te, dla symetrii, rozway przeciwn hipotez e to nie bogowie wyewoluowali z
fisiw naszych odlegych przodkw, tylko fi jest ewolucyjnym potomkiem dawnych bogw, cho
osobicie wydaje mi si to mniej prawdopodobne. Wpadem zreszt na taki pomys, czytajc The Origin
of Consciousness in the Breakdown of the Bicameral Mind [Narodziny wiadomoci i rozpad
dwukomorowego mzgu] amerykaskiego psychologa Juliana Jaynesa. Caa ksika jest rwnie
dziwaczna, jak jej tytu to jedna z tych prac, o ktrych mona powiedzie, e albo to kompletny mie,
albo dzieo absolutnego geniuszu. Nic porodku! (Raczej to pierwsze, ale gowy bym nie da.)
Jaynes zaczyna od tego, e wielu ludzi odbiera wasne procesy mylowe w formie dialogu midzy
sob" (jani, self") a drugim wewntrznym protagonist tkwicym w gowie. Oczywicie dzi ju
wszyscy doskonale wiemy, e oba te gosy" s naszym wasnym gosem, a jeli kto tego nie rozumie,
uznawany jest za psychicznie chorego. Co takiego przydarzyo si Evelynowi Waugh, cho epizod nie
by dugotrway. (Pniej Waugh, ktry nigdy si nie patyczkowa ze sob, powiedzia do ktrego ze
swoich przyjaci: Wiesz, dawno ju ci nie widziaem, ale w sumie w ogle niewielu ludzi widziaem
przez ten czas, bo syszae o tym? troch zwariowaem".) Bohater The Ordeal of Gilbert Pinfold,
powieci napisanej przez Waugh'a po wyjciu z choroby, te ma halucynacje i syszy gosy, co
szczegowo zapisuje.
Julian Jaynes twierdzi, e gdzie tak do roku 1000 p.n.e. ludzie nie byli raczej wiadomi, e ten
drugi gos gos Gilberta Pinfolda to gos wewntrzny. Myleli, e to gos boga, Apolla, Astarte czy
Jahwe choby, a moe raczej jakiego lokalnego, domowego bstwa, ktre daje im porady i wydaje
polecenia. Jaynes nawet zlokalizowa odpowiedni orodek odpowiedzialny za to syszenie", ma on si
mieci dokadnie po przeciwnej stronie mzgu ni orodki kontrolujce syszenie i rozpoznawanie
mowy. Rozpad dwukomorowego mzgu" by wedug Jaynesa historycznym przeomem, ktry nastpi
w chwili, gdy ludzie pojli, i syszane przez nich gosy, ktre dotd uznawali za napywajce z zewntrz,
w rzeczywistoci s gosem wewntrznym. Jaynes idzie zreszt w swojej teorii jeszcze dalej dla niego
w przeom by historyczny", bowiem w tym wanie momencie narodzi si miaa ludzka wiadomo.
Jedna ze staroegipskich inskrypcji gosi, e wszyscy inni bogowie s tylko emanacj, gosem"
boga-stwrcy Ptaha. Wspczesne translacje nie tumacz jednak okrelenia gos" dosownie, przyjmuje
si raczej, e trzeba w tym wypadku mwi o obiektywnych manifestacjach umysu [Ptah]". Jaynes nie
zgadza si z tak interpretacj i uwaa, e sowo gos" w tym kontekcie ma znaczy dokadnie to, co
znaczy. Bogowie byli wedug niego gosem", halucynacj, ktra przemawiaa wewntrz czyjej gowy.
Twierdzi te, e tacy bogowie s ewolucyjnym potomstwem dawnych wadcw, ktrzy poprzez sowa
nawet pomiertnie zachowywali posuch wrd poddanych, wanie jako wyimaginowane gosy
przemawiajce w ludzkich gowach. Teoria Jaynesa bez wtpienia jest kontrowersyjna, ale wydaa mi si
na tyle intrygujca, e uznaem, i nie mona nie wspomnie o niej w ksice powiconej religii. Ocen
za pozostawiam moim czytelnikom.

Propozycj Jaynesa mona te podda szczeglnej reinterpretacji. Ot przyjmujc, e istnieje

rozwojowe powizanie midzy bogami a fisiami, mona si zastanawia, czy relacja nie przebiega w
przeciwn stron, tak jak sugerowaaby to teoria pedomorfizmu. W tym ujciu rozpad dwukomorowego
mzgu nie byby gwatownym, jednorazowym przeomem, ale raczej dugotrwaym stopniowym
procesem cofania si do dziecistwa a do okresu poprzedzajcego moment uwiadomienia sobie, e owe
wewntrzne gosy i zjawy nie s realne. Zgodnie z takim modelem odwrconego pedomorfizmu"
najpierw znikyby z mzgw dorosych halucynacje bogw, potem cofalibymy si dalej do coraz
wczeniejszego dziecistwa, a wreszcie i ten stan nasz gatunek osign dzi halucynacje te
przetrway tylko w formie fisiw czy maych czerwonych ludzikw". Z t wersj teorii jest jednak
pewien powany kopot ot nie wyjania ona, dlaczego wspczenie bg ma tak trwa pozycj w
dorosoci.
Moe zatem najlepiej byoby zaoy, e ani bogowie nie s ewolucyjnymi potomkami fisiw, ani
vice versa, lecz jedni i drudzy s produktem ubocznym tej samej psychologicznej predyspozycji. I Bg
(bogowie) wszak, i fi daj nam swoisty psychiczny komfort, stanowi te wane audytorium, ktremu
moemy przedstawia wasne pomysy. W ten oto sposb powrcilimy do teorii, o ktrej mowa bya w
Rozdziale 5. hipotezy religii jako produktu ubocznego".
POCIESZENIE I UKOJENIE
Przysza pora, by zmierzy si z powanym wyzwaniem nie sposb zaprzeczy, e Bg dla wielu
ludzi jest pocieszycielem i ostoj, i, jeli on nie istnieje, co trzeba znale na jego miejsce. Nawet jeeli
kto skonny jest ostatecznie zgodzi si, e najprawdopodobniej Boga nie ma i e nie jest on rdem
moralnoci, nie oznacza to, e si poddaje, zawsze ma bowiem (tak przynajmniej sdzi) jeszcze jednego
asa w rkawie potencjaln (psychologiczn lub emocjonaln) potrzeb Boga. Jeli odrzucisz religi,
pyta taki kto z nutk satysfakcji w gosie, co moesz zaproponowa w zamian? Co moesz da
umierajcym w blu, ludziom, od ktrych odeszli najblisi, rnym cierpicym w samotnoci Eleanorom
Rigby tym wszystkim, dla ktrych Bg jest jedynym przyjacielem?
Pierwsze, co na takie dictum mona odpowiedzie, to rzecz, ktrej w zasadzie nawet mwi nie
warto. Ludzie czerpi z wiary pocieszenie, to prawda, ale z tego wcale nie wynika, e przedmiot ich
wiary istnieje. Przyjmijmy nawet (cho nie jest to atwe i stanowi zdecydowanie za daleko idce
ustpstwo), e kto zdoa przeprowadzi niepodwaalny dowd, i wiara w istnienie Boga jest
niezbdnym wymogiem ludzkiej psychiki i ludzkiego szczcia, a wszyscy ateici to nieuleczalni
neurotycy, ktrzy w desperacji, wiedzeni kosmicznym lkiem, pr do samobjstwa. To nic nie zmienia
adne z tych twierdze w najmniejszym nawet stopniu nie odnosi si do prawdy lub faszu religijnych
wierze. Dobrze, mona przyzna, i stanowi one powany argument za tym, by prbowa samego
siebie przekona, e Bg jest (nawet jeli go nie ma). Dan Dennett, jak ju wspominaem, wprowadza w
Breaking the Spell rozrnienie midzy wiar w Boga a wiar w wiar przekonaniem, e dobrze jest
wierzy, nawet jeli sama wiara jest faszywa (Wierz, zarad memu niedowiarstwu!" Mk 9,24).
Wiernych zachca si, by wyznawali wiar i praktykowali, nawet jeli nie s jej pewni.
Moe, jeli czowiek wystarczajco czsto co powtarza, potrafi sam si przekona, e to prawda.
Wszyscy zreszt znamy udzi, ktrzy akceptuj wiar religijn jako tak i nie pozwalaj atakowa religii,
cho zarazem przyznaj, e w sobie" wiary nie maj. Byem lekko wstrznity, gdy tej treci deklaracj
odnalazem nawet nie u kogo innego, tylko u tak podziwianego przeze mnie Petera Medawara: auj
mojej niewiary w Boga i pogldw na sfer religii, gdy jestem przekonany, i gdyby byo moliwe
znalezienie dobrych naukowych i filozoficznych dowodw na istnienie Boga, przyniosoby to rado i
pocieszenie wielu potrzebujcym" (The Limits of Science [Granice nauki], Oxford University Press, 1984,
s. 96).
Od chwili, gdy przeczytaem ksik Dennetta, zaproponowane przez niego rozrnienie
wielokrotnie ju mi si przydao. Nie bdzie adn przesad, jeli powiem, e zdecydowana wikszo
znanych mi ateistw tak naprawd skrywa swj ateizm za dewocyjn fasad. Ci ludzie sami oczywicie
nie wierz w adne ponadnaturalne, nadprzyrodzone byty, ale nadal tkwi w nich jaki szczeglny
sentyment dla irracjonalnej wiary tak, oni wierz w wiar! To zreszt zabawne, jak powszechna jest
nieumiejtno odrnienia twierdzenia: X jest prawdziwe" od: Jest bardzo podane, by ludzie

wierzyli, e X jest prawdziwe". A moe w tym przypadku problem nie tkwi w nieznajomoci logiki, tylko
raczej w przekonaniu, e w momencie, gdy docieramy do ludzkich uczu, prawda przestaje by istotna.
Oczywicie w najmniejszej nawet mierze nie zamierzam tu podwaa znaczenia ludzkich uczu,
domagam si jedynie precyzji zawsze musimy by wiadomi, o czym mwimy, o prawdzie czy o
uczuciach. Jedno i drugie jest bardzo wane, ale to nie to samo!
Wrmy moe jednak do rzeczywistoci. Poczynione wyej hipotetyczne zaoenie, to ustpstwo,
ktre chwilowo zaakceptowaem jest ono jednak nie do, e ekstrawaganckie, to po prostu faszywe.
Nie ma (ja przynajmniej nie znam) adnych dowodw, i ateici oglnie s ludmi mniej szczliwymi,
czy te, e drczy ich jaki chorobliwy, egzystencjalny niepokj. Niektrzy ateici s szczliwi, inni nie.
Tak samo niektrzy chrzecijanie, ydzi, muzumanie, hinduici i buddyci s szczliwi, a ich
wspwyznawcy nie. By moe daoby si znale jakie statystycznie istotne korelacje midzy
zadowoleniem z ycia a wiar (lub brakiem wiary), ale nie wydaje mi si, by moga to by wyrana
zaleno. Znacznie bardziej zreszt interesuje mnie pytanie, czy brak Boga w yciu istotnie moe
stanowi powd do zmartwienia lub wrcz depresji. Ostatni rozdzia mojej ksiki powic przede
wszystkim wykazaniu, e odpowied na tak postawione pytanie brzmi: Nie!". Wicej nawet, jest wrcz
przeciwnie wiara w nadnaturalne w ogle nie jest potrzebna, by ycie kadego czowieka byo
spenione i szczliwe.
Najpierw jednak przyjrzyjmy si bliej, czym s owo pocieszenie i otucha, jakie ma oferowa
religia. Pocieszenie", zgodnie ze sownikow definicj, to rzecz, od "pocieszy"; co, co dodaje komu
otuchy, podtrzymuje kogo na duchu, przynosi pociech"144*. Proponuj rozrni dwa typy pocieszenia:
1. Pocieszenie w aspekcie fizycznym. Jeli kto utkn na noc gdzie wysoko w zimnych grach,
wielki, kudaty bernardyn, ktry go odnajdzie, bez wtpienia bdzie dla pocieszeniem (pociech znale
te mona w buteleczce brandy, zawieszonej na szyi psa). Paczce dziecko mona pocieszy, biorc je w
ramiona i szepczc do ucha uspokajajce sowa.
2. Pocieszenie poprzez odkrycie nowych faktw lub spojrzenie na znane fakty z innej
perspektywy. Kobieta, ktra stracia ma na wojnie, moe znale pocieszenie w tym, e nosi w onie
jego dziecko, albo e m jej zgin jak bohater. Pocieszeniem te moe sta si dla nas spojrzenie na
jak sytuacj od innej strony. Filozof moe uzna na przykad, e dla starego czowieka mier nie jest
niczym szczeglnym. Wszak dziecko, ktrym niegdy by, dawno ju umaro", nie tyle gwatownie
rozstajc si z yciem, co po prostu dorastajc. Szekspir pisa niegdy o siedmiu stadiach ycia
czowieka, z ktrych kade koczy si mierci", gdy przechodzimy z jednego etapu ycia w drugi. Z tej
perspektywy umieranie starego czowieka niewiele rni si od powolnych i stopniowych mierci",
ktre ma ju za sob154. Dla kogo, kto za mierci nie tskni, takie spojrzenie na rozstawanie si z
yciem moe przynie otuch. (Nawet jeli nie do koca, przykad ten ukazuje, jak, potencjalnie
przynajmniej, pocieszeniem moe sta si gboka refleksja.) Mark Twain w inny sposb poradzi sobie z
lkiem przed mierci: Nie boj si mierci. Nie yem przez miliardy lat, zanim si urodziem, i nie
czuem z tego powodu adnego dyskomfortu". Rzecz jasna apercu nie uchyla nieuchronnoci mierci,
nawet jednak zgrabny bon mot moe sprawi, e na t nieuchronno spojrzymy innym okiem i
odnajdziemy w niej co pocieszajcego. Thomas Jefferson te nie ba si mierci i wyranie nie wierzy,
e cokolwiek czeka go po drugiej stronie". Tak przynajmniej wynika ze sw Christophera Hitchensa:
Gdy jego dni zaczy dobiega kresu, Jefferson nieraz zwierza si przyjacioom, e oczekuje koca z
pen wiadomoci, bez lku i bez nadziei. Trudno chyba o bardziej jasn deklaracj, e kto nie jest
chrzecijaninem". Bertrand Russell opublikowa w roku 1925 esej-deklaracj What l Belieue [W co
wierz]; to prawdziwa uczta dla intelektu (cho moe nie dla bardzo delikatnych intelektw):
Wierz w to, e gdy umr, zgnij i nic nie pozostanie z mojego ego. Nie jestem ju mody i kocham ycie, ale
uznabym, e wart jestem tylko wzgardy, gdybym dra z lku na myl o nieistnieniu. Kade szczcie dlatego jest
prawdziwym szczciem, bo kiedy musi si skoczy, a mio i myl ludzka nie trac nic ze swej wartoci przeto,
e nie mog trwa wiecznie. Wielu ludzi z dum narodzio si na szafocie, czy ta sama duma nie powinna nauczy
nas, jak godnie myle o miejscu czowieka we Wszechwiecie. Nawet bowiem jeli otworzenie okna nauki w

144

* Richard Dawkins posuy si w tym miejscu definicj z Shorter Oxford Dictionary, nasza zaczerpnita zastaa z Uniwersalnego
sownika jzyka polskiego (PWN, Warszawa 2003) (przyp. tum.).

pierwszym momencie sprowadza na nas dreszcz, wywiewajc przytulne herbaciane ciepeko tradycyjnych ludzkich
mitw, to wystarczy yk wieego powietrza, by poczu chwa wielkich otwartych przestrzeni.

Pamitam, jakie wraenie wywar na mnie ten tekst, gdy, majc jakie szesnacie lat, w szkolnej
bibliotece czytaem go po raz pierwszy. Pniej jako esej Russella wypad mi z pamici, ale cakiem
moliwe, echo niewiadomie oddaem naleny hod Russellowi (a i Darwinowi przy okazji),
kiedy w A Devil's Chaplain [Kapelan diaba] w 2003 napisaem:
To wizja ycia wicej ni wzniosa, cho z bezpiecznego schronienia ignorancji moe wydawa si ponura i
przepeniona chodem. Czy jednak nie jest to odwieajce, odwanie patrze prosto w gwiazdy i czu na twarzy
powiew silnych wichrw, wichrw, ktre mkn drogami gwiazd"145* (to Yeats).

Sprbujmy teraz porwna religi z na przykad nauk i spyta, jak obie te dziedziny
czowieczej aktywnoci radz sobie z dawaniem ludziom otuchy, z obiema formami pocieszenia, o
ktrych wyej mwiem. Jeli mowa o pocieszeniu fizycznym, to cakiem moliwe, e w silnych boskich
objciach (nawet wyimaginowanych) mona zazna pocieszenia tak samo jak w ramionach przyjaciela, a
przytulenie si do potnego bernardyna (nawet uwzgldniwszy baryeczk na jego szyi) moe nie
przewysza skutecznoci ciepa wiary. Cho warto pamita, e medycyna (naukowa!) te si w yciu
przydaje, i to czsto nawet bardziej ni brandy.
Przejdmy wic do drugiego typu pocieszenia. Tu religia rzeczywicie moe by nad podziw
efektywna. Bardzo wiele ofiar naturalnych katastrof, jak trzsienia ziemi na przykad, opowiada potem,
jak wielkie pocieszenie stanowia dla nich wiadomo, i wszystko, co si dzieje, musi by czci
jakiego niepojtego boego planu. Wiedza, e gdy czas si wypeni, wszystko obrci si w dobro, bez
wtpienia jest pomocna. Jeeli kto odczuwa lk przed mierci, gboka wiara w niemiertelno duszy
na pewno moe przynie ulg (chyba e kto swoj przyszo widzi w czycu lub, co gorsza, w
piekle). Tyle e faszywe przekonania pod tym wzgldem mam na myli moc pocieszania s, czy
te raczej mog by, dokadnie rwnie skuteczne, jak prawdziwe, przynajmniej pki prawda nie wyjdzie
na jaw, wtedy bowiem rozczarowanie bywa gorzkie. To dotyczy nie tylko religii. Lekarz moe
przekonywa miertelnie chorego pacjenta, e na pewno wyzdrowieje, chcc doda mu otuchy; to
kamstwo moe by jako pocieszenie tak samo efektywne, jak dokadnie tej samej treci prawdziwa
informacja przekazana choremu, ktry rzeczywicie ma szanse na rekonwalescencj. Kamstwo lekarza w
pewnej chwili wyjdzie na jaw, natomiast szczera i z gbi serca pynca wiara w ycie pozagrobowe jest
na takie rozczarowanie znacznie bardziej odporna. W bajeczki lekarza mona wierzy tylko dopty,
dopki nie pojawi si objawy, co do ktrych nie mona ju si udzi. Wierze w ycie pozagrobowe
nigdy nie grozi ostateczne rozwianie.
Wiar t podziela zreszt tak przynajmniej wskazuj badania 95 procent mieszkacw USA
Jeli pozostawimy na boku potencjalnych mczennikw, to fakt, i co takiego jest moliwe, jest
zadziwiajcy. Jak tak wielu umiarkowanie religijnych ludzi moe wierzy, e przetrwa wasn mier?
Przecie, jeeli naprawd, z najgbszego serca w to wierz, powinni wzi przykad z opata Ampleforth,
ktry zasyn tym, e, gdy kardyna Basil Hume wyzna mu, i wkrtce umrze, zareagowa
nastpujcymi sowy:
Gratuluj ekscelencjo. To zaiste wspaniaa nowina. Jake chciabym mc uda si z panem!"155. Wielebny
opat by, jak wida, gorliwym chrzecijaninem. Anegdotka ta jednak dlatego jest przytaczana (i dlatego niemale
nas bawi), e to postawa bardzo rzadka. (Przypomniaa mi si zreszt niedawno, gdy ogldaem dowcip rysunkowy
przedstawiajcy mod, liczn i zupenie go dziewczyn z transparentem Make love not war"; Oto prawdziwa
wierno goszonym przekonaniom", komentowali gapie.)

Dlaczego zatem wszyscy chrzecijanie i muzumanie nie naladuj opata Ampleworth, gdy umiera
kto z ich bliskich" Dlaczego, gdy jaka pobona kobieta syszy od swego lekarza, e zosta jej tylko
miesic ycia, nie szaleje z radoci, jakby wanie wygraa dwutygodniowe wczasy na Seszelach, i nie
krzyczy wniebogosy, e nie moe si doczeka? Dlaczego wspwyznawcy odwiedzajcy j przy ou
mierci nie przekazuj zwyczajowych, gdy kto wybiera si z wizyt, uprzejmoci: Tylko nie zapomnij
pozdrowi od nas wujka Romana"?
145

* William Butler Yeats, Poezje wybrane, Ludowa Spdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1987, przekad: L. Mariaska (przyp. tum.).

Pytam wic czemu perspektywa rychej mierci nie wywouje u ludzi religijnych takiej reakcji?
Czyby tak naprawd nie wierzyli w to, w co mwi, e wierz? A moe wierz, a przeraa ich tylko sam
proces umierania? (Tu zreszt maj dobry powd: nasz gatunek to jedyny spord gatunkw yjcych na
tej planecie, ktrego przedstawiciel cierpicy na najstraszliwsz nawet i nieuleczaln chorob nie moe
uda si do weterynarza z prob o skrcenie jego mk.) W takim razie jednak skd te gone sprzeciwy
rnych kociow wobec eutanazji i pomocy w samobjstwie. Przecie w wariancie opat z
Ampleworth" czy wczasy na Seszelach" powinnimy przynajmniej oczekiwa, e dla ludzi wierzcych
rozstanie si z yciem doczesnym nie jest wielkim wyrzeczeniem. Tymczasem niemal kady zagorzay
przeciwnik eutanazji czy wspomaganego samobjstwa" to, gotw jestem zaoy si o spor sum,
osobnik religijny. Jako powd oficjalny podaje si czsto, e co takiego to zabijanie, a zabijanie jest
grzechem. Ale dlaczego uznawa to za grzech, jeli kto w ten sposb chce tylko przyspieszy swoj (lub
cudz) podr do nieba.
Mj stosunek do pomocy w samobjstwie jest w pewnym sensie konsekwencj przedstawionego
nieco wyej stanowiska Marka Twaina. Bycie martwym nie rni si od bycia nienarodzonym po
mierci bd tym samym, czym byem za czasw Wilhelma Zdobywcy, dinozaurw czy trylobitw. Nie
ma tu powodw do lku. Natomiast sama mier moe by (to ju kwestia indywidualnego szczcia, czy
raczej pecha) procesem dugim i bolesnym. Przyzwyczailimy si, e tego typu dowiadczenia s nam
raczej oszczdzane, su do tego choby rodki znieczulajce czy usypiajce, stosowane na przykad
przy operacji wyrostka robaczkowego. Kiedy umiera w blu twj domowy zwierzak, zostaniesz uznany (i
susznie) za sadyst bez serca, jeli nie zabierzesz go do weterynarza i nie poprosisz o podanie rodka, po
ktrym cierpice zwierz zanie i nigdy ju si nie obudzi. Jeli jednak twj lekarz wywiadczy
analogiczn medyczn przysug tobie, gdy to ty zwijasz si z blu i czekasz tylko na mier, ryzykuje
oskarenie o morderstwo. Sam, kiedy bd umiera, chc, by wanie pod oglnym znieczuleniem lekarz
skrci moje mki, dokadnie tak samo, jak nie dano mi cierpie przy usuwaniu wyrostka. Tyle e nie
mam szans na co takiego, bo miaem pecha urodzi si jako Homo sopiens, a nie na przykad Canis
familiaris lub Felis catus. Nie mam szans, oczywicie, o ile w odpowiednim czasie nie znajd si w
jakim bardziej owieconym miejscu, jak Szwajcaria, Holandia czy Oregon. Dlaczego takich
owieconych miejsc jest tak mao to przede wszystkim wpyw religii.
Kto jednak mgby spyta, czy nie przesadzam (grubo) czy nie stanowi wielkiej rnicy, gdy
mwimy o pozbawieniu kogo wyrostka robaczkowego i kiedy mwimy o pozbawieniu go ycia. Ot
nie, zwaszcza gdy kto i tak wkrtce ma umrze! Nie powinno rwnie stanowi takiej rnicy dla
kogo, kto wierzy w ycie pozagrobowe, dla takiej osoby bowiem mier jest przecie tylko przejciem
od jednej formy ycia do drugiej. Jeeli to przejcie ma by a tak bolesne, czowiek wierzcy w zawiaty
nie ma przecie adnych szczeglnych powodw, by przechodzi nim bez anestetykw, tak samo jak
zgadza si na znieczulenie przy operacji wyrostka. W zasadzie to my, ludzie, dla ktrych mier jest
ostatecznym poegnaniem si z yciem, powinnimy przeciwstawia si eutanazji czy wspomaganemu
samobjstwu tymczasem to wanie my bronimy tego prawa146*.
A jeli ju mwimy na ten temat moja znajoma jest dyplomowan pielgniark i od wielu lat
pracuje w rnych domach starcw, gdzie mier jest bardzo powszednim zdarzeniem. Jak opowiada,
przez te wszystkie lata zauwaya, e najbardziej boj si mierci wanie ludzie wierzcy. Oczywicie to
tylko jednostkowa obserwacja i naleaoby j poprze bardziej systematycznymi badaniami..., ale co to
moe oznacza jeli ma racj. Cokolwiek jednak by to byo, trudno zaprzeczy, e warto fakt taki
uwzgldni w naszej dyskusji o pocieszajcej mocy religii w obliczu mierci zwaszcza147**.
W wypadku katolikw przynajmniej moe to by lk przed czycem. (witobliwy kardyna Hume,
rozstajc si z przyjacielem, powiedzia: Zegnajcie zatem. Do zobaczenia w czycu, jak mniemam"
146

*
Badanie postaw wobec mierci i umierania, przeprowadzone wrd amerykaskich ateistw, przynioso nastpujce rezultaty: 50%
chciao mie uroczysty pogrzeb, 99% uwaao, e na danie pacjenta lekarz powinien pomc w samobjstwie, 75% zdecydowane byo poprosi
o co takiego, gdyby zasza konieczno, 100% nie yczyo sobie kontaktu z personelem szpitalnym w jakikolwiek sposb promujcym religi
(patrz: http://nursestoner.com/myresearch.html).
147

** Kiedy rozmawialimy o do powszechnej tendencji do nasilania si religijnoci w miar starzenia si, pewien mj australijski
przyjaciel powiedzia co bardzo uroczego: Cramming for the fina?" (No wiesz, warto si schowa przed finaem'.). Trzeba to mwi z
australijskim akcentem!

ja z kolei mniemam, i kardyna wypowiada te sowa z iskierk sceptycyzmu w swoich starych, mdrych
oczach.)
Sama doktryna czyca umoliwia zreszt bardzo interesujcy wgld w meandry teologicznego
umysu. W zasadzie czyciec to co na ksztat niebiaskiej Ellis Island148*, taka poczekalnia przy
Hadesie, dokd po mierci trafiaj dusze tych, co za ycia nie nagrzeszyli na tyle duo, by znale si od
razu w piekle, ale zarazem nie zasuguj, by bez niezbdnej kwarantanny powdrowa wprost do wolnej
od wszelkiego grzechu strefy nieba149**. W redniowieczu Koci za pienidze oferowa wiernym tzw.
odpusty. Mona byo sobie kupi okrelon liczb dni zwolnienia" z czycaKoci wydawa nawet
(szczyt tupetu!) odpowiednie, podpisane certyfikaty okrelajce, ile dni zostao odpuszczone". (W sumie
uzna trzeba, e Koci katolicki w olbrzymim stopniu przyczyni si do narodzin prawnego pojcia
nieuczciwie wej w posiadanie", spord wszystkich jego finansowych machlojek za sprzeda
odpustw bez wtpienia wysuwa si na czoo. To doprawdy jeden z najwikszych przekrtw w dziejach,
taki redniowieczny odpowiednik nigeryjskich fortun" epoki Internetu, tyle e znacznie bardziej
zyskowny.)
Jeszcze w roku 1903 papie Pius X opracowa szczegow tabel, w ktrej precyzyjnie okreli, ile
dni odpustu udzieli moe duchowny jakiego szczebla i tak kardynaowie mogli da odpust na
dwiecie dni, arcybiskupi na sto, ale zwykli biskupi ju tylko na pidziesit. W XX wieku jednak
odpusty nie byy ju przedmiotem handlu (przynajmniej nie bezporednio, za gotwk). Zreszt i w
redniowieczu zoto nie byo jedyn walut, za ktr mona byo wykupi si z czyca. Odpust mona
byo zdoby te za modlitwy, albo wasne za ycia, albo za mody w czyjej intencji odprawiane ju po
mierci, cho za te mona ju byo po prostu zapaci. Jeli kto by wystarczajco bogaty, mg sobie
zaatwi, by takie mody za jego dusz odprawiane byy do koca wiata. Na przykad mj wasny
oksfordzki college, New College, zosta ufundowany w roku 1379 (wtedy by nowy) przez jednego z
najwikszych filantropw XIV wieku, Williama z Wykeham, biskupa Winchesteru. Billami Gatesami tej
epoki czsto zreszt bywali biskupi wszak to oni kontrolowali redniowieczny odpowiednik
wspczesnej infostrady (czyli drog do Boga) i te potrafili gromadzi wielkie bogactwa. Diecezja
Williama bya wyjtkowo rozlega, co pozwolio mu zdoby wystarczajc wadz i wpywy, by
sfinansowa nawet dwie wielkie edukacyjne inicjatywy, w Oksfordzie i w samym Winchesterze. Nauka
na pewno bya wana dla Wykehama, lecz tak przynajmniej gosi oficjalna historia New College,
opublikowana w roku 1979 dla upamitnienia szesetlecia istnieniaolbrzymi zapis na rzecz college'u
suy mia przede wszystkim temu, by odprawiano tu msze za dusz fundatora. Msze te w specjalnie
wybudowanej kaplicy odprawia miao dziesiciu kapanw, majcych do pomocy trzech urzdnikw
kocielnych i szesnastu chrzystw. Gdyby sam college z jakichkolwiek wzgldw zakoczy swoj
dziaalno, duchowni mieli nadal otrzymywa rodki umoliwiajce im realizacj zapisu". Wykeham
przekaza college w rce pochodzcej z wyboru Rady (Fellowship), ktra ju od ponad szeciuset lat
nieprzerwanie, niczym jeden dugowieczny organizm, sprawuje swj urzd. Zapewne biskup wierzy, e
przez kolejne wieki my tu bdziemy si za niego modli.
Dzi New College ma tylko jednego kapelana 150*, bez nikogo do pomocy, a wartko pyncy przez
stulecia strumie modlitw skurczy si do zaledwie dwch mszy w intencji czycowej duszy rocznie.
Tylko chr pozosta biednemu biskupowi i musz przyzna, e muzyka jest doprawdy magiczna. Nawet
ja czuj si, jako czonek szacownego college'u, odrobin przynajmniej winny zawiedzionego zaufania.
Przecie Wykeham uczyni tyle e zgodnie z duchem swoich czasw dokadnie to, co dzi robi
bogacze, znaczn sum dotujc na przykad jak firm kriogeniczn, ktra gwarantuje, e w zamian
148

* Ellis Island w latach 1892-1924 bya gwnym orodkiem, w ktrym przyjmowano emigrantw do USA (gwnie z Europy
Wschodniej). Do chwili zamknicia w 1954 przez orodek na Ellis Island przewino si ponad dwanacie milionw ludzi (przyp. tum.).
149

** Czyca nie naley myli z Otchani" (limbus"), dokd to zgodnie z doktryn katolick trafia miay wszystkie nieochrzczone
dusze. Odrbn czci teje otchani miaoby by za limbus puerorum, otcha dzieci nieochrzczonych", dokd odsyane s, jak nazwa sama
wskazuje, dzieci, ktre zmary bez chrztu (a zarodki usunite podczas aborcji? Albo blastocyty?). Ostatnio jednak papie Benedykt XVI ze
spokojem rozstrzygn ten dylemat, deklarujc, e limbus przestaje istnie. Czy to znaczy, e wszystkie mae duszyczki, ktre wczeniej w
otchani aonie wzdychay, pjd sobie wreszcie do Nieba? Czy te ci, ktrzy tu s, ju zostan, a wstrzymane zostay jedynie nowe przyjcia?
A moe wszyscy poprzedni papiee po prostu si mylili, mimo swej na mocy dogmatu obowizujcej nieomylnoci? I my mamy co takiego
szanowa"!
150

* I to jeszcze kobiet! Co Jego Ekscelencja by na to powiedzia?!

zamrozi ich ciao i przechowa nietknite przez wszystkie trzsienia ziemi, zawieruchy spoeczne, wojny
domowe i inne potencjalnie niebezpieczne zdarzenia a do chwili, gdy kiedy, w odlegej przyszoci,
medycyna bdzie ju potrafia je rozmrozi i wyleczy z wszelkich chorb, na jakie szacowny sponsor
skary si by za ycia. Czy my, czonkowie New College, nie amiemy aby naszej umowy z jego
zaoycielem? Nawet jeli tak, jestemy w cakiem dobrym towarzystwie. Setki redniowiecznych
dobroczycw zmaro, ufajc, e ich nastpcy i spadkobiercy ktrym zreszt sono za to zapacili
bd modli si za ich oczekujce w czycu dusze. Trudno wrcz zliczy, jak wiele dzie sztuki i
architektury europejskiego redniowiecza tej wanie motywacji zawdzicza swe powstanie; miay
stanowi zaliczk na poczet wiecznoci, a tymczasem mona na nie patrze jako na symbol
zawiedzionego zaufania.
Tak naprawd jednak w doktrynie czyca fascynuje mnie co zupenie innego, a mianowicie dowd
jego istnienia, zaproponowany przez teologw, dowd tak aonie saby, i jego sabo staje si nawet
bardziej komiczna ni szokujce zadufanie, z jakim jest prezentowany. Haso czyciec" w cytowanej ju
przeze mnie Catholic Encyclopedia zawiera te podrozdzia zatytuowany Dowody. Ot istnienie
czyca wywiedzione zostaje nastpujco: Gdyby ludzie po mierci po prostu szli do nieba lub do pieka,
na podstawie tego, jak mocno nagrzeszyli na Ziemi, modlenie si za ich dusze nie miaoby adnego
sensu. Po c bowiem modli si za czyj dusz, jeli nie wierzy si, i modlitwa ma moc, by zapewni
zbawienie tym, ktrzy wci jeszcze nie dostpili Boej aski". My za modlimy si za zmarych,
nieprawda? Czyli czyciec musi istnie! Q.E.D. I to cakiem powany przykad tego, co teologiczny
umys uznaje za rozumowanie.
Na wiksz jeszcze skal z problemem non sequitur mamy do czynienia w przypadku bardzo czsto
przywoywanego Dowodu z Pocieszenia. W tym wypadku rozumowanie przebiega nastpujco: musi
istnie Bg, bo gdyby nie istnia, ycie byoby puste, bezcelowe i jaowe, nic w nim nie miaoby adnego
sensu. Czy rzeczywicie musz wskazywa, e logika tego wywodu zaamuje si ju w pierwszym
kroku? Moe ycie po prostu jest puste. Moe nasze modlitwy za zmarych s bezcelowe. Jeli kto
zakada, e jest przeciwnie, to jednoczenie przyjmuje przesank identyczn z wnioskiem, ktry
zamierza wyprowadzi. To aden sylogizm, to klasyczna ptla. Zycie po stracie ony moe by dla kogo
nie do zniesienia, jaowe i puste, ale to wcale nie sprawi, e ona nigdy nie umrze. Jest co infantylnego w
przekonaniu, e kto inny (rodzice dla dzieci, Bg dla dorosych) ma ponosi odpowiedzialno za
nadanie twojemu yciu sensu i celu. Podobny infantylizm dostrzegamy u tych, ktrzy, zwichnwszy nog
w kostce, natychmiast szukaj, kogo by tu pozwa kto odpowiada za mj dobrostan, kto zatem musi
rwnie ponie win, gdy dzieje mi si co zego! Czy taki wanie infantylizm kryje si za potrzeb"
Boga? Czy znw zza plecw wychyla si nam Fi?
Dojrzao polega na czym zupenie przeciwnym. Dojrzao to wiara, e nasze ycie ma tyle sensu
i celu i jest na tyle wspaniae, na ile takim je uczynimy. A moemy sprawi, by naprawd byo cudowne.
Czy w nauce mona znale te niematerialne" pocieszenie? Temu pytaniu powicam ostatnie strony
mojej ksiki. Zacznijmy wic od inspiracji.
INSPIRACJA
Wkraczamy w tym momencie w kwesti smaku czy prywatnych przekona, co, niestety, ma pewien
wpyw na sposb argumentacji, jakim bd musia si dalej posugiwa wicej chwilami bdzie
retoryki ni logiki. Ju zreszt musiaem si z tym zmierzy, podobnie jak wielu innych najnowszych
przykadw dostarczaj nam Carl Sagan w Bkitnej kropce, Biophilia [Biofilia] E.O. Wilsona, The Soul
of Science [Dusza nauki] Michaela Shermera czy Affirmations [Afirmacje] Paula Kurtza. W Rozplataniu
tczy prbowaem przekona czytelnikw, jak wielkie mamy szczcie w tym tylko, e yjemy
przecie olbrzymia wikszo ludzi, ktrych koo loterii DNA rwnie dobrze mogo wylosowa, nigdy
si nie narodzia. Na uytek tych, ktrym szczcie to ju dopisao, staraem si opisa wyjtkowo
ycia za pomoc nastpujcego obrazu sprbujcie wyobrazi sobie promie wiata wski niczym
wizka laserowa, pezncy wzdu gigantycznej osi czasu. Wszystko przed i za nim ginie w ciemnociach
martwej przeszoci lub w mrocznych gbiach nieznanej jeszcze przyszoci. My, niewyobraalni
szczliwcy, znalelimy si w jego zasigu. Cho nasza egzystencja w tym miejscu potrwa moe
zaledwie okamgnienie, nie wolno nam straci ani sekundy, nie wolno skary si na monotoni bytu, na
jaowo istnienia czy (jak mae dziecko) na nud to przecie byaby potworna zniewaga dla trylionw

nieszczsnych istot, ktre nigdy takiej szansy jak my, szansy ycia, nie otrzymay. Ju wielu ateistw
powiedziao to przede mn (i lepiej ode mnie) wiedza o tym, i mamy do przeycia tylko jedno ycie,
powinna czyni je tym cenniejszym. Ateizm w tym ujciu to afirmacja ycia i podziw dla jego
wspaniaoci, nie ma w nim miejsca na udzenie si, mylenie yczeniowe i paczliwe rozczulanie si nad
sob. To nie ycie jest nam co winne, to my jestemy jego dunikami. Jak napisaa kiedy Emily
Dickinson:
W tym, e nie zdarzy si na nowo, Jest caa sodycz ycia151*.

Jeeli abdykacja Boga pozostawia po sobie jak luk, mona wypenia j na rne sposoby. Moja
metoda obejmuje spor porcj nauki oraz uczciwe i rzetelne poszukiwania prawdy o wiecie, ktry nas
otacza. Dla mnie wysiek, jaki podejmuj ludzie, by zrozumie Wszechwiat, polega na budowaniu
modeli. Kady z nas, we wasnej gowie, buduje model wiata, w ktrym yje. Modelem minimum by
ten, ktry musieli stworzy nasi odlegli przodkowie, by po prostu przetrwa. Ten symulacyjny program
by nastpnie czyszczony i debugowany przez dobr naturalny, a osign mistrzostwo w rodowisku,
ktre byo domem naszych przodkw, czyli na afrykaskiej sawannie by to trjwymiarowy wiat
wypeniony redniej wielkoci obiektami poruszajcymi si ze stosunkowo niewielkimi prdkociami.
Wraz z tym modelem nasze mzgi dostay jednak nieoczekiwan premi. Tym bonusem bya moc
wystarczajca, by tworzy modele znacznie bardziej skomplikowane i o wiele bogatsze ni w pierwotny,
ktry wystarcza naszym przodkom do przerwania, ale poza tym by do prymitywny. Wspania
manifestacj tej mocy stay si sztuka i nauka. Potga nauki pozwala otwiera nasze umysy i daje nam
rado o tym wanie chc pisa na ostatnich stronicach mojej ksiki.
CZADOR NAD CZADORAMI
Jeden z bardziej ponurych obrazw, na jakie moemy si dzi natkn na ulicach naszych miast, to
widok kobiety od stp do gw owinitej w skrywajc jej ksztaty czer, tylko wziutka szpara na oczy
tworzy jak janiejsz plam. Czador (gdzie indziej moe to by czarczaf, jaszmak lub kwef), kluczowy
element tego haniebnego stroju, jest wyrazistym symbolem ucisku kobiet i fizycznego wrcz tumienia
ich osobistej wolnoci (i urody); to znak okruciestwa mczyzn i wymuszonego podporzdkowania
kobiet. Tu chciabym jednak posuy si czadorem jako symbolem zjawiska znacznie szerszego.
Ludzkie oczy umoliwiaj widzenie tylko niewielkiego fragmentu widma elektromagnetycznego.
wiato widzialne to zaledwie wska jasna szczelina w szerokim ciemnym widmie rozcigajcym si od
najkrtszych fal promieniowania gamma po dugie fale radiowe. Sprbujmy sobie uzmysowi, a nie jest
to atwe, jak wska w istocie jest to szczelina. Wyobramy sobie zatem nieszczsn afgask kobiet
odzian w parand i czarczaf, wida jej tylko oczy. Przyjmijmy teraz, e odlego od wziutkiej szpary
na oczy do czubka gowy reprezentowa by miaa cz widma od fal krtkich do wiata widzialnego, a
reszta szaty skrywajca kobiece ciao a do stp to fale dusze od wiata widzialnego. Jak dugi
musiaby by cay strj, by nasze wyobraenie odpowiadao rzeczywistoci? Kopot w tym, e
zaczynamy w tym momencie operowa tak duymi wielkociami, e dla ich zobrazowania naleaoby w
zasadzie posuy si skal logarytmiczn, a to nie jest chyba najlepszy pomys, by w ostatnim rozdziale
takiej jak ta ksiki dokada jeszcze definicj logarytmu. Moecie mi jednak wierzy to naprawd
byby czador nad czadorami, superczador, nad i pod parocentymetrow szpar na oczy ciemne zwoje
cignyby by si jeszcze przez tysice kilometrw, od promieniowania gamma na czubku gowy po
dugie fale radiowe u skraju parandy. Nauka za potrafi poszerzy ten wski przewit. Wicej nawet,
otwiera to mae okienko tak szeroko, e krpujce nasze ciao czarne szmaty niemal zupenie opadaj, a
my wreszcie moemy wszystkie nasze zmysy cieszy wieym powiewem swobody
Jeli wpatrujemy si w niebo przez teleskop optyczny, zwierciada i soczewki, z ktrych jest
zbudowany, pozwalaj nam widzie gwiazdy tylko w wskim zakresie promieniowania, ktre okrelamy
mianem widzialnego. Za pomoc innego typu teleskopw moemy jednak widzie" rwnie promienie
X i fale radiowe, a to otwiera przed nami prawdziwy skarbiec zupenie innych obrazw nieba. W maej
skali z kolei aparaty czy kamery z zamontowanymi odpowiednimi filtrami pozwalaj nam widzie" i
robi zdjcia na przykad w ultrafiolecie. Moemy zrobi fotografi kwiatu ukazujc go takim, jakim nie
151

* Emily Dickinson, Sto wierszy, przekad S. Baraczak, Wydawnictwo Arka, Krakw 1993 (przyp. tum.).

jest zwykle dostpny naszym oczomte dziwne paski i plamki, ktre wwczas ujrzymy, nie zostay
zaprojektowane" dla nas. Trzeba mie oczy takie jak owady, eby je widzie; owady widz
promieniowanie w zakresie widma podobnym jak my, tyle e nieco przesunitym. Nie widz czerwieni,
widz za to ultrafiolet. Ogrd owadw jest wic ogrodem w ultrafiolecie"152*.
Metafora wskiego okienka, przez ktre wygldamy na szeroki wiat, przydaje si w bardzo wielu
obszarach nauki. yjemy w pobliu rodka przebogatej galerii wielkoci, a nasz ukad nerwowy i organy
zmysw skonstruowane s tak, e pozwalaj nam postrzega i rozumie tylko ten wanie jej fragment, w
ktrym przebiega nasza egzystencja wiat porednich wielkoci i obiektw poruszajcych si nie za
szybko. Wielkoci, z jakimi jestemy oswojeni, obejmuj zakres od dziesitych czci milimetra (czubek
szpilki) po kilka kilometrw (widok z grskiego wierzchoka). Gdy wykraczamy poza ten zakres
rozmiarw, odlegoci czy szybkoci, nasza wyobrania zaczyna mie problemy i musimy odwoa si do pomocy
specjalnych instrumentw i matematyki, ktre, na cae szczcie, potrafimy w tym celu wykorzysta. Pamita
bowiem trzeba, i to dostpne bezporednio naszym zmysom spektrum zjawisk stanowi bardzo niewielki fragment
tego, co dzieje si w naturze, gdzie chociaby odlegoci zmieniaj si od wci szokujcej nas swoj dziwnoci
skali kwantowej na jednym kracu po einsteinowsk skal kosmologicznych dystansw na drugim. Nasza
wyobrania za, jak mwiem, jest aonie wrcz niedostosowana do radzenia sobie z odlegociami
przekraczajcymi wymiary z drobnego zaledwie wycinka caego zakresu moliwych odlegoci, wycinka, w ktrym
funkcjonowali nasi przodkowie. Czsto na przykad wizualizujemy elektron jako malutk kulk wirujc wok
zgrupowania nieco wikszych kulek, co reprezentowa by miao protony i neutrony. Tymczasem taka wizualizacja
nie ma nic wsplnego z rzeczywistoci. Elektrony nie s nawet podobne do maych pieczek, nie s podobne do
niczego, co bylibymy w stanie zidentyfikowa. W zasadzie nie naleaoby nawet uywa sowa podobne", gdy
zbyt si zbliymy do wiata odlegych horyzontw. Nasza wyobrania nie jest dostatecznie wyposaona, aby
wdrowa w pobliu wymiarw kwantowych. W tej skali nic nie zachowuje si tak, jak materia powinna si
zachowywa powinna" w znaczeniu, jakie uksztatowaa w nas ewolucja. Analogiczny kopot czeka nas, kiedy
prbujemy zrozumie zachowanie obiektw poruszajcych si z prdkoci blisk prdkoci wiata. Tu te zdrowy
rozsdek zawodzi, jako e zdrowy rozsdek wyewoluowa w wiecie, w ktrym nic nie porusza si tak szybko i nie
ma rzeczy ani znikomo maych, ani naprawd olbrzymich.

Wielki biolog J.B.S. Haldane tak napisa w zakoczeniu synnego eseju Possibile Worlds [Moliwe
wiaty]: Musz wreszcie przyzna, i podejrzewam, e Wszechwiat jest nie tylko dziwniejszy, ni tego
si po nim spodziewamy, ale dziwniejszy nawet, ni kiedykolwiek moglibymy si spodziewa [...]
Sdz, e na niebie i ziemi wicej jest nie tylko rzeczy, o ktrych filozofom si nie nio, ale i takich, o
ktrych nawet nic nie mogo si przyni i to adnej filozofii". (Tak przy okazji od dawna ciekawi
mnie, dlaczego synny cytat z Hamleta, do ktrego odwouje si tu Haldane, bardzo czsto jest bdnie
interpretowany. Zwykle akcentowane w tym zdaniu jest waszej":
Wicej jest rzeczy w niebie i na ziemi, Horatio,
Ni si ich nio waszej filozofii153*,

co sprawia, e rozmaici durnie prbuj posugiwa si Szekspirem i Horatiem jako uzasadnieniem

(pytkiego w istocie i powierzchownego) racjonalizmu i sceptycyzmu. Z kolei cz szekspirologw"
przenosi akcent na filozofii" i praktycznie w ogle gubi wasze". Dla naszej obecnej dyskusji rnica ta
ma oczywicie niewielkie znaczenie, ale moe warto podkreli, e ta druga interpretacja doskonale
pasuje do Haldane'owskiej "adnej filozofii".)
Doug Adams, ktrego pamici powiciem t ksik, z ukazywania pod postaci artu i ironii
najdziwniejszych rzeczy, ktrych dowiadujemy si dziki nauce, uczyni sobie sposb na ycie. W
Rozdziale 1. cytowaem ju fragment zaimprowizowanego wystpienia Douga z Cambridge z 1998 roku.
Oto kolejny: To, e yjemy na dnie gbokiej studni grawitacyjnej, na powierzchni pokrytej gazem
planety, krcej wok kuli ognia w odlegoci 145 milionw kilometrw i uwaamy to za normalne, jest

152

* Ogrd w ultrafiolecie" tak wanie zatytuowaem jeden z piciu wykadw, ktre wygosiem w ramach Royal Institution
Christmas Lecture. Cao nagraa BBC i wyemitowaa pod tytuem Growing up in the Universe [Dorastajc we Wszechwiecie]. DVD z
wykadami mona kupina stronie Fundacji Richarda Dawkinsa www.richarddawkins.net.
153

* William Szekspir, Hamlet, w przekadzie M. Somczyskiego. Z polskimi przekadami Dawkins miaby wiksze problemy.
Praktycznie wszyscy (poza Somczyskim) zmieniaj filozofi" na filozofw", a Baraczak dodatkowo (co ju wydaje si zupenie
niezrozumiae) zamienia waszych" na naszych" (przyp. tum.).

oczywist wskazwk, jak skrzywion mamy perspektyw"154**. Wikszo pisarzy

fantastycznonaukowych wykorzystywaa odkrycia naukowe, te najdziwniejsze zwaszcza, aby wzbudzi
w czytelnikach poczucie tajemnicy. Douglas Adams posuguje si nauk, by nas rozbawia (czytelnicy
Autostopem przez galaktyk doskonale pamitaj napd nieskoczonego nieprawdopodobiestwa"
chociaby). miech rzeczywicie jest najlepsz odpowiedzi na niektre paradoksy wspczesnej fizyki
w przeciwnym razie pozostaoby nam, czasem przynajmniej tak mi si wydaje, tylko usi i paka.
Mechanika kwantowa, najwiksze chyba z osigni pozornie kompletnie oderwanej od ycia
akademickiej nauki w XX wieku, jest teori, w oparciu o ktr da si z niewyobraaln precyzj
przewidywa przebieg zdarze w realnym wiecie. Richard Feynman, chcc zilustrowa t precyzj teorii
kwantw, mwi, e to tak, jakbymy eksperymentalnie potrafili przewidzie rozlego kontynentu
pnocnoamerykaskiego z dokadnoci wiksz ni rednica ludzkiego wosa. Jeeli jakakolwiek teoria
potrafi tak doskonale przewidywa wyniki eksperymentw, to musi by prawdziwa; w jakim
przynajmniej sensie tego sowa musi by rwnie prawdziwa, jak wszystko, co wiemy! w tym rwnie
nasza najbardziej przyziemna, zdroworozsdkowa wiedza o wiecie. Tyle e zaoenia, jakie trzeba
przyj, eby mechanika kwantowa moga dziaa", s tak dziwaczne i tajemnicze, e nawet sam wielki
Feynman kiedy uzna za stosowne powiedzie: Jeeli wydaje ci si, e rozumiesz teori kwantw [...] to
jej nie rozumiesz " (cytat ten kry w kilku wersjach, ale ta wydaje mi si najbardziej elegancka)155*.
Mechanika kwantowa jest na tyle dziwaczna, e sami fizycy musz ucieka si do jej rnych, acz
rwnie penych paradoksw, interpretacji (ucieka" w tym kontekcie jest jak najbardziej zasadne).
David Deutsch na przykad w Strukturze rzeczywistoci optuje za multiwszechwiatem, czyli interpretacj
teorii kwantw, opierajc si na zaoeniu istnienia wielu wiatw"; zapewne dlatego, i zarzuci jej
mona co najwyej nieprawdopodobn rozrzutno. Zgodnie z tym modelem liczba rwnolegych
wszechwiatw jest olbrzymia i nieustannie si powiksza, a poza wsk szczelin, jak mog otworzy
eksperymenty z zakresu mechaniki kwantowej, wszechwiaty te s dla siebie wzajem niewykrywalne. W
czci tych wszechwiatw ja na przykad ju nie yj, w kilku ty masz zielone wsy; no i tak dalej...
Mamy te alternatywn kopenhask interpretacj mechaniki kwantowej nie jest a tak rozrzutna,
ale rwnie absurdalna i szokujca. Erwin Schrdinger wydrwi j kiedy w synnej przypowiastce o
kocie. Kot Schrdingera zamknity jest w pudeku wraz z trucizn, ktrej uwalniana jest za pomoc
kwantowego mechanizmu. Dopki nie otworzymy kociej klatki, nie wiemy, czy zwierz jest martwe, czy
ywe, tymczasem, zdroworozsdkowo rzecz biorc, taki stan jest niemoliwy zamknity w pudeku
kot albo yje, albo nie, tertium non datur. Tyle e interpretacja kopenhaska nie przejmuje si
zdroworozsdkowym myleniem nim nie podniesiemy pokrywy, zgodnie z ni istnieje tylko
prawdopodobiestwo. Dopiero otwarcie kociej klatki powoduje zaamanie funkcji falowej i zachodzi
konkretne, pojedyncze zdarzenie; nim to nastpi, kot nie jest ani martwy, ani ywy. Zgodnie z modelem
multiwszechwiata w niektrych wszechwiatach zamknity w klatce kot mruczy sobie w najlepsze, w
innych ley martwy. W sumie obie te interpretacje przecz i naszej intuicji, i rozsdkowi. To jednak w
najmniejszym stopniu nie przeszkadza co ambitniejszym fizykom wystarczy, e matematycznie oba
modele s spjne, a eksperymenty wychodz tak, jak teoria przewiduje. To, e wikszo z nas nie ma
wystarczajcych kwalifikacji, by je poj, e najwyraniej musimy stworzy sobie jaki obraz tego, co
naprawd si dzieje to nie jest problem fizykw. (Pomys, e kot Schrdingera stanowi mia
pierwotnie wyrafinowan drwin z absurdw, do jakich prowadzi interpretacja kopenhaska teorii
kwantw, to mj wasny wkad w ten synny paradoks.).
Biolog Lewis Wolpert uwaa, e ta dziwaczno wspczesnej fizyki stanowi tylko czubek gry
lodowej caa nauka, pisze Wolpert, w przeciwiestwie do techniki, tak naprawd dopuszcza si gwatu
na zdrowym rozsdku156. Oto przykad podany przez Wolperta: W szklance wody jest o wiele wicej
moleku ni potrzeba szklanek, by wyczerpa wod z morza. Caa woda na naszej planecie przechodzi w
jakim momencie przez morze, zatem to ju proste rachunki spora szansa, e za kadym razem, gdy
nalewasz sobie szklank wody, znajdzie si w niej jaka czsteczka, ktra wczeniej przesza przez
pcherz 01ivera Cromwella". Sam Cromwell i jego pcherz zostali tu oczywicie wykorzystani tylko w
154

** Douglas Adams, oso zwtpienia, Zysk i S-ka, Pozna 2003, s. 143 (przyp. tum.).
155

* Podobna uwaga przypisywana jest te Nielsowi Bohrowi: Jeli kogo teoria kwantw nie szokuje, to znaczy, e jej nie rozumie".

celach ilustracyjnych. Czy przypadkiem nie wchone wanie atomu azotu, ktry zaledwie pardziesit
milionw lat temu opuci nozdrza cakiem zgrabnego iguanodona (to ten trzeci z lewej przy wysokim
drzewie cykadowym)? Czy nie cieszysz si, e masz szanse y w wiecie, w ktrym nie do, e
zaoenie, i co takiego jest moliwe, jest cakiem sensowne, to jeszcze ty jeste w stanie to zrozumie?
Nie do, e zrozumie moesz to jeszcze wytumaczy komu innemu i to nie na tej zasadzie, e tak
jest, bo w to wierzysz. Moesz przedstawi swoje wnioskowanie, a kiedy twoi suchacze je zrozumiej,
bd mieli podstawy, by si z tob zgodzi. Moe wanie co takiego mia na myli Carl Sagan, gdy
wyjania (w The Demon-Haunted World: Science as a Candle in the Dark [wiat nawiedzany przez
demony. Nauka jako wiateko w ciemnoci]), co skania go do pisania: Perwersj byoby dla mnie
niepisanie o nauce. Kiedy jeste zakochany, chcesz powiedzie o tym caemu wiatu. Ta ksika to
bardzo osobista relacja, opowie o moim romansie z nauk, ktry trwa przez cae ycie".
Ewolucja zoonego ycia, a w zasadzie samo jego istnienie w wiecie podporzdkowanym prawom
fizyki jest czym cudownym i absolutnie nieoczekiwanym cho naleaoby raczej powiedzie, e
byoby to czym zaskakujcym, gdyby nie fakt, e zaskoczenie jest stanem, ktry odczuwa moe
wycznie zoony mzg bdcy wytworem tego fascynujcego ewolucyjnego procesu. W antropicznym
ujciu zatem w naszej egzystencji nie ma nic zagadkowego bardzo mio byoby jednak, gdybym mg
uzna, e w imieniu caej mojej rasy stwierdzi mi wolno, i mimo wszystko nasze istnienie jest wielk
zagadk.
Pomylmy zreszt. Na pewnej planecie (cakiem moliwe, e na jedynej planecie w caym
Wszechwiecie) czsteczki, z ktrych normalnie nie powstaoby nic bardziej zoonego ni kawaek
skay, zdoay jako zebra si" i wytworzy co, co jakkolwiek wielko ma nadal zblion do
kamienia, jest bytem tak niewyobraalnie zoonym, e potrafi biega, skaka, pywa, lata, widzie i
sysze, a nawet chwyta i zjada inne rwnie oywione kawaki zoonoci. Ba potrafi si nawet w
nich zakochiwa! Dzi ju z grubsza rozumiemy, jak to si stao, ale to nasze rozumienie rozpoczo si
dopiero po roku 1859; wczeniej moglimy tylko duma, e to rzeczywicie bardzo, bardzo dziwna
historia. Dziki Darwinowi staa si co najwyej bardzo dziwna. To Karol Darwin jednym szarpniciem
rozdar przysaniajcy nasze oczy czador i pozwoli spojrze na wiat przez otwr szerszy ni wska
szparka. Ten olbrzymi przeom w ludzkiej wiedzy i w rozumieniu rzeczywistoci nie mia precedensw
moe tylko rewolucja kopernikaska i uwiadomienie sobie, i Ziemia nie stanowi centrum
Wszechwiata, moe si z nim rwna.
Jeden z najwikszych filozofw XX wieku Ludwig Wittgenstein spyta kiedy przyjaciela: Powiedz
mi, dlaczego ludzie wci mwi, e przypuszczenie, i to Soce obraca si wok Ziemi, jest zupenie
naturalne, w odrnieniu od myli, e Ziemia okra Soce?". C usysza w odpowiedzi pewnie
dlatego, e wyglda jakby to Soce obracao si wok Ziemi!" A jak wedug ciebie powinno wyglda,
eby ludzie myleli, e to Ziemia si porusza?" Czasem cytuj t anegdotk o Wittgensteinie podczas
wykadw. Kiedy mylaem, e rozbawi ni suchaczy tymczasem zwykle zapada gucha cisza.
W ograniczonym wiecie, w ktrym ewoluowa nasz mzg, to raczej mniejsze obiekty si poruszaj,
a nie wiksze; te stanowi zwykle to. Na wirujcej wok swojej gwiazdy planecie rne obiekty
gry, drzewa, budynki, sama ziemia wreszcie robi na nas wraenie wikszych, bo s bliej, a co
wicej wszystkie poruszaj si synchronicznie w stosunku do siebie i do obserwatora (czyli ich ruch jest
dla nas niedostrzegalny); odmiennie ni odlege Soce i inne gwiazdy. Dlatego nasz mzg wyewoluowa
tak, by projektowa iluzj ruchu na gwiazdy, nie na gry lub drzewa.
Kwesti naszego postrzegania wiata warto rozwin szerzej to, w jaki sposb widzimy wiat, i
to, e niektre jego waciwoci czysto intuicyjnie atwiej nam poj ni inne, jest konsekwencj faktu, e
mzg jest produktem ewolucji. To jakby pokadowy komputer", ktry wyewoluowa po to, aby
umoliwi nam przetrwanie w wiecie dalej bd nazywa go rdwiatem w ktrym wszystko, co
miao dla przetrwania znaczenie, byo rednich rozmiarw, ani bardzo mae, ani bardzo due; w ktrym
obiekty albo byy nieruchome, albo (przynajmniej w porwnaniu z prdkoci wiata) poruszay si
bardzo powoli; w wiecie, gdzie zdarzenia mao prawdopodobne mona byo zupenie bezpiecznie
traktowa jako niemoliwe. Szczelina w gatunkowym czadorze bya tak wska, bo dla przetrwania
naszych przodkw byo to zupenie wystarczajce, oni nie potrzebowali nic wicej.

To dopiero nauka przekonaa nas, i wbrew odwiecznym intuicjom i przyzwyczajeniom

pozornie nawet najtwardsze rzeczy, jak skay czy krysztay, w rzeczywistoci skadaj si niemal
wycznie z prni. Jest taka czsto reprodukowana ilustracja, na ktrej jdro atomu przedstawione jest w
postaci muchy latajcej nad rodkiem stadionu. Najbliszy atom w dowolnej czsteczce na tym rysunku
znajdowa si bdzie ju poza stadionem. Tak wic kada twarda i gsta skaa jest w istocie" niemal
kompletn prni, w ktrej tylko gdzieniegdzie tkwi znikomo mae czstki, tak bardzo od siebie
oddalone, e jakby ich nie byo. Dlaczego zatem, biorc do rki kamie, mamy wraenie, e trzymamy w
rku co solidnego, twardego i nieprzenikalnego?
Nie bd nawet prbowa zgadn, jak na takie pytanie odpowiedziaby Ludwig Wittgenstein. Ja,
jako biolog ewolucyjny, odpowiadam na nie nastpujco: Ludzkie mzgi wyewoluoway po to, by pomc
naszym ciaom radzi sobie w takim wiecie i w takich skalach wielkoci z jakimi musiay si
zmaga. Nigdy nie musielimy porusza si w wymiarach subatomowych, gdybymy musieli, nasze
mzgi pewnie by sobie z tym zadaniem potrafiy poradzi i wtedy skay byyby dla nas pust przestrzeni.
Czujemy, e skaa jest twarda i nieprzenikalna, bo nasze donie nie potrafi przez ni przenikn. Fakt ten
nie ma jednak bez poredniego zwizku z wielkoci i odlegociami midzy czstkami, z ktrych
zbudowana jest materia, wie si natomiast z oddziaywaniami i siami wicymi te odlege od siebie
czstki i nadajcymi im struktur ciaa staego. Dla naszych mzgw za umiejtnoci bardzo przydatn
jest umiejtno konstruowania takich poj jak twardo czy nieprzenikalno, gdy dziki nim wanie
potrafimy przemieszcza nasze ciaa w wiecie wypenionym rozmaitymi obiektami, ktre nie mog
zajmowa w przestrzeni dokadnie tego samego miejsca co inne nazywane przez nas materialnymi
obiekty.
Poniewa od pewnego czasu mwimy o kwestiach bardzo powanych, nie zaszkodzi w tym miejscu
nieco rozadowa atmosfer, zwaszcza e nie oddalimy si przez to za bardzo od gwnego wtku. Oto
fragmenty The Men who Stare at Goats Jona Ronsona:
To prawdziwa historia. Latem 1983 roku genera major Albert Stubblebine III siedzia za swoim biurkiem w
Arlington (Wirginia) i gapi si na cian obwieszon licznymi dyplomami i nagrodami, jakie otrzyma za swe
militarne osignicia.
Zaiste, kariera jego bya duga i imponujca. W tym momencie za genera Stubblebine by szefem
amerykaskiego wywiadu wojskowego i mia pod swoim dowdztwem szesnacie tysicy ludzi [...] Przez dyplomy
patrzy wprost na cian. Czu, e musi to zrobi, cho myl ta go przeraaa. Ale wiedzia, e musi dokona
wyboru! Moe siedzie dalej w swoim gabinecie albo przenie si do ssiedniego. To wanie ten wybr. I ju go
dokona. Pjdzie! [...] Genera wsta, wyszed zza biurka i ruszy przed siebie. I myla: Z czego skada si atom?"
Z prni". Przyspieszy kroku. Dalej myla: Z czego ja jestem zbudowany?" Z atomw!". By ju na
wycignicie rki od ciany, ale nie ustawa w myleniu: A z czego zbudowana jest ciana?" Te z atomw!
Musz tylko wtopi jedne w drugie!" [...]
Moment pniej genera Stubblebine waln nosem w tapet. A niech to szlag!" pomyla genera major
Albert Stubblebine III. Od dawna nie mg si nadziwi, dlaczego wci nie potrafi przej przez cian.

Dzi, po przejciu w stan spoczynku, genera Stubblebine przewodniczy wraz z on organizacji

HealthFreedomUSA. Jak moemy przeczyta na jej internetowej witrynie, celem tej szacownej
organizacji jest promowanie suplementw diety (witamin, mineraw, aminokwasw), zi, lekw
homeopatycznych, medycyny naturalnej i zdrowej ywnoci (niezanieczyszczonej pestycydami,
herbicydami i antybiotykami), a take walka z wielkimi korporacjami, ktre (wspierane przez rzd)
roszcz sobie prawo do dyktowania, jakie dawki i jakich rodkw wolno ludziom zaywa". Nie ma na
stronach HealthFreedomUSA nic o cennych pynach organicznych, trudno powiedzie dlaczego, jest za to
trafna bez wtpienia charakterystyka pana generaa jako oryginalnego i wszechstronnego
myliciela"156*.
Wyewoluowawszy w rdwiecie, intuicyjnie doskonale pojmujemy prawdziwo twierdzenia
goszcego, e Kiedy genera major si porusza (z prdkoci nieodbiegajc istotnie od prdkoci, z
156

* www.healthfreedomusa.org/aboutus/president.shtml. Jeli kto chce ujrze pene wyrazu oblicze generaa Stubblebine'a, polecam
www.mindcontrolforums.com/images/Mind94.jpg.

jak zwykle poruszaj si generaowie i inne obiekty nalece do rdwiata) i natrafia na swej drodze na
inny stay obiekt, jego podr zostaje do gwatownie i bolenie przerwana". Nasze mzgi nie
zostay wyposaone do tego, by wyobraa sobie, jak to jest by neutrinem przenikajcym przez cian i
przemykajcym przez wypeniajce j w rzeczywistoci" obszary prni. Tak samo nigdy nie bdziemy
sobie w stanie wyobrazi, jak to jest porusza si z szybkoci blisk prdkoci wiata.
Ba, kierujc si tylko intuicj, ktra wyewoluowaa i szkolia si w rdwiecie, nie bardzo jestemy
nawet w stanie uwierzy Galileuszowi, ktry pokaza ludziom, e gdyby nie opr powietrza, gdyby nie
siy tarcia, pirko i armatnia kula zrzucone z pochyej wiey dotaryby do ziemi dokadnie w tym samym
momencie. Trudno nam w to uwierzy, bowiem w naszym rdwiecie z tarciem mamy do czynienia
nieustannie. Gdybymy ewoluowali w prni, wtedy wrcz oczekiwalibymy, e pirko i kula
rwnoczenie znajd si na ziemi. Jestemy jednak tworami rdwiata i to narzuca granice naszej
wyobrani. Jeli kto nie jest szczeglnie uzdolniony (albo doskonale wyksztacony), moe widzie tylko
ten fragment rdwiata, ktry da si dostrzec przez wsk szczelin nad czarczafem.
Oczywicie w pewnym sensie my, jak wszystkie ziemskie zwierzta, yjemy i musimy przetrwa
rwnie w Mikrowiecie atomw i elektronw choby impulsy nerwowe, ktre skadaj si na nasze
mylenie i wyobrani, bezporednio zale od zjawisk zachodzcych w Mikrowiecie. Tyle e adne
dziaanie, jakie kiedykolwiek musieli podj nasi dzicy przodkowie, adna ich decyzja nie wymagaa
rozumienia tego Mikrowiata. Oczywicie rzecz wygldaaby zupenie inaczej, gdybymy byli bakteriami
i ruchy cieplne czsteczek bezustannie przerzucayby nas z kta w kt, szczliwie jednak dla siebie
jestemy zbyt masywni i zbyt nieporczni, by zauway i poczu ruchy Browna. Jestemy natomiast
bezporednio uzalenieni od grawitacji, ale za to tak sabe oddziaywanie jak napicie powierzchniowe
praktycznie dla nas nie istnieje dla maych owadw za priorytety s dokadnie przeciwne, taki insekt
nigdy nie uznaby napicia powierzchniowego za zaniedbywalne, one czuj je caym ciaem.
W ksice Creation: Life and How to Make It [Kreacja: ycie i jak je stworzy] Steve Grand wrcz
pokpiwa sobie z naszej fascynacji materi. Ludzie, jak pisze, maj skonno do traktowania wycznie
obiektw materialnych" jako rzeczywistych". Fale" elektromagnetyczne w prni uznajemy za co
nierzeczywistego". Zreszt jeszcze uczeni epoki wiktoriaskiej uwaali, e fale te musz rozchodzi si
w jakim materialnym orodku, a poniewa nic takiego wwczas nie znano, wymylili nawet specjalnie
wiatoprzewodzcy eter". Uznajemy tylko tak realn", tward i namacaln materi, bo nasi
przodkowie ewoluowali w rdwiecie, gdzie dla przetrwania takie pojcie byo bardzo uytecznym
konstruktem.
Z drugiej jednak strony nawet my, mieszkacy rdwiata, zdajemy sobie spraw, e wir jest czym
cakiem realnym", tak samo jak skaa, mimo e materia konstytuujca wir nieustannie si zmienia. Na
pustynnych rwninach Tanzanii, u podna Ol Donyo Lengai, witej gry-wulkanu Masajw, jest
wielka wydma tworzy j popi, pozostao po erupcji z 1969 roku. Uksztatowa j wiatr, a
najwspanialsze jest to, e wydma ta ustawicznie fizycznie si przemieszcza (w geomorfologii taka
ruchoma wydma zwie si barchan) wdruje na zachd w tempie siedemnastu metrw na rok.
Przesuwajc si, zachowuje pksiycowaty ksztat. Ramiona wysunite zgodnie z kierunkiem wiatru
przemieszczaj si szybciej ni cz centralna wydmy; ziarenka pyu wspinaj si" na grzbiet i opadaj
po przeciwnej stronie. W sumie jednak nawet barchan jest bardziej rzecz" ni fal. Gdy mowa o fali,
choby morskiej, to tylko wydaje si nam, jakby to woda przesuwaa si po otwartym morzu, tymczasem
w rzeczywistoci molekuy wody przesuwaj si wycznie w pionie. Tak samo jest z fal dwikow
fala si przemieszcza, ale czsteczki powietrza nie; to byby wiatr, a nie dwik. Dlatego wanie Steve
Grand pisze, e ty czy ja bardziej jestemy fal ni jakim staym obiektem". I dlatego proponuje swoim
czytelnikom:
pomyl, o czym, co pamitasz z dziecistwa. Przypomnij sobie jakie bardzo wyraziste wspomnienie, co, co
naprawd czujesz, widzisz, zupenie jakby tam by. Przecie bye tam, czy nie?! Jak inaczej mgby to wszystko
pamita. Ale mam dla ciebie z wiadomo nie byo ci tam] Ani jeden atom twojego ciaa nie znajdowa si w
tym miejscu, gdzie to wszystko si dziao [...] Materia wdruje z miejsca w miejsce i w pewnej chwili formuje si w
co, co jest tob. Czymkolwiek jeste wic w tej chwili, nie jeste tym, z czego jeste zbudowany. A jeli w tej
chwili wosy nie stany ci dba, przeczytaj to, co napisaem, jeszcze raz. To wane...157*

157

* Mona zarzuci Grandowi, e nieco mija si z prawd, choby w odniesieniu do moleku tworzcych ukad kostny. Pominwszy

To jest realne" nie jest fraz, ktrej powinnimy atwowiernie naduywa, pokadajc w niej
naiwne zaufanie. Gdyby neutrino miao mzg uksztatowany pod wpywem ewolucyjnych naciskw na
jego neutrinowych przodkw, powiedziaoby, e ciana naprawd" skada si gwnie z prni. Nasz
mzg wyewoluowa u przodkw zmagajcych si ze rdwiatem, a nie z Mikrowiatem, i nasz
prawdziwy" wiat to wiat, w ktrym skay s twarde. Dla kadego zwierzcia prawdziwy" oznacza
taki, jakiego jego mzg potrzebuje, by przetrwa. A poniewa rne gatunki yj w bardzo rnych
rzeczywistociach, mamy do czynienia z bardzo chwilami kopotliw wieloci prawd".
wiat, jakim go widzimy, nie jest niezmienionym, wiernym odbiciem realnego (prawdziwego")
wiata. Jest modelem wiata, regulowanym i dopasowywanym przez napywajce dane zmysowe
modelem stworzonym tak, by by przydatnym narzdziem w radzeniu sobie z realnym wiatem. Zalenie
od tego, z jakiego typu zwierzciem mamy do czynienia, natura modelu moe by bardzo odmienna.
Latajce zwierz potrzebuje zupenie innego modelu rzeczywistoci ni zwierz biegajce, wspinajce si
lub pywajce. Model drapienika jest inny ni model jego ofiary, mimo e ich wiaty w duym stopniu
na siebie si nakadaj. Mzg mapy musi by wyposaony w oprogramowanie potrafice symulowa
trjwymiarow pltanin gazi i pni. Wiolak nie musi mie w mzgu oprogramowania do obrbki
trzech wymiarw, bo yje na powierzchni stawu, niczym w krainie paszczakw Edwina Abbotta. Kret z
kolei dysponowa musi modelem wiata umoliwiajcym mu poruszanie si pod ziemi. Mzgowe
oprogramowanie golca jest zapewne do podobne do kreciego, ale ju na przykad wiewirka, mimo e
jest gryzoniem tak samo jak golec, potrzebuje oprogramowania o moliwociach zblionych do tego, w
jakie wyposaony jest mapi mzg.
W lepym zegarmistrzu (i nie tylko) zastanawiaem si, czy nietoperze nie widz" barw za pomoc
uszu. Model rzeczywistoci niezbdny nietoperzowi, by w trjwymiarowym wiecie bez problemu mg
apa robaki, musi by do podobny do modelu, jaki ewolucja wytworzya w jaskczych mzgach
wszak oba realizuj do podobne zadania. To, i nietoperz do aktualizacji danych obrabianych przez
jego mzgowy software posuguje si echem, a jaskka wiatem, w sumie nie ma wielkiego znaczenia.
Nietoperze, jak przypuszczam, wykorzystuj odbierane barwy, czerwony" lub niebieski" na przykad,
jako przydatne, wewntrzne etykietki pewnych uytecznych dla nich waciwoci echa i by moe na tej
podstawie klasyfikuj akustyczn faktur rnych powierzchni. Jaskki te same odebrane barwy
wykorzystuj do klasyfikowania duszych i krtszych fal wietlnych. W sumie za wane jest, e o
naturze mzgowego modelu decyduje nie to, ktre zmysy dostarczaj mu dane, a raczej do czego jest
wykorzystywany. Przykad z nietoperzami pokazuje nam, i w umysowy model wiata (w
przeciwiestwie do samych danych dostarczanych nieustannie przez zmysy) jest adaptacj do
rodowiska i stylu ycia zwierzcia, tak sam adaptacj, jak skrzyda, nogi czy ogon.
Cytowaem ju wczeniej artyku J.B.S. Haldane'a o moliwych wiatach". W tym tekcie Haldane
przytacza te bardzo interesujce informacje o funkcjonowaniu zwierzt, ktrych wiat zdominowany jest
przez zapach. Ot okazuje si, e psy potrafi po zapachu rozrni dwa bardzo podobne lotne kwasy
tuszczowe kwas kaprylowy i kwas kaprynowy nawet jeli ich stenie nie przekracza jednej czci
na milion. Pod wzgldem budowy chemicznej czsteczki tych kwasw rni si zaledwie dwoma
atomami wgla acuch wglowy w kwasie kaprylowym jest o dokadnie dwa atomy duszy. Haldane
twierdzi, i bardzo moliwe, e pies potrafiby posugujc si wchem, uporzdkowa czsteczki
kwasw tuszczowych zgodnie z ich mas czsteczkow, tak samo jak czowiek potrafi uoy struny
fortepianu w kolejnoci od najkrtszej do najduszej, ktra to kolejno odpowiada wysokoci tonu".
Jest jeszcze jeden kwas tuszczowy, kwas kapronowy, ktry od kaprylowego i kaprynowego te
rni si tylko dugoci acucha wglowego (ma o dwa atomy wgla wicej). Pies, ktry nigdy nie
zetkn si z tym kwasem, prawdopodobnie nie miaby wikszych problemw z wyobraeniem sobie, jak
pachnie, tak jak nam nie sprawia kopotu wyobraenie sobie dwiku trbki o ton wyszego ni
zasyszany przed chwil. Gdybym mia zgadywa, powiedziabym, e dla psa (albo dla nosoroca)
mieszanina zapachw moe by czym takim, jak dla nas cig harmonicznych dwikw. Cho moe
raczej jak dysonanse, nie jak melodia, gdy melodia skada si z tonw majcych wyrany pocztek i
koniec oraz o okrelonym czasie trwania,

jednak kilka detali, jego wizja jest zdecydowanie prawdziwa jestemy znacznie bardziej fal ni starym, materialnym przedmiotem".

zupenie inaczej ni zapachy. Moe psy i nosoroce czuj zapach kolorw mogoby to by dla
nich rwnie przydatne, jak dla nietoperzy.
W istocie przecie wraenia, ktre nazywamy kolorami, s to po prostu narzdzia wykorzystywane
przez nasz mzg do klasyfikowania wanych dla nas waciwoci zewntrznego wiata. Jakoci
zmysowe, takie jak barwa filozofowie nazywaj je qualia nie s nierozerwalnie powizane z fal
wietln o okrelonej dugoci. To wewntrzne etykiety, dostpne dla mzgu i wykorzystywane przez ten
narzd do konstruowania modeli zewntrznej rzeczywistoci tak, by odzwierciedlay waciwoci teje
rzeczywistoci z jakiego powodu bardzo istotne dla zwierzcia. Dla ludzi i ptakw postrzeganie barw
wie si z dugoci fali wietlnej. W przypadku nietoperzy, tak przynajmniej hipotez
zaproponowaem, widzenie" kolorw moe wiza si z odmiennymi waciwociami akustycznymi
powierzchni o rnych barwach moe na przykad czerwie jest idealnie gadka, niebieski ma faktur
aksamitu, a ziele jest szorstka. Dla psw za lub nosorocw barwa moe by zapachem.
To potga nauki sprawia, e moemy prbowa wyobraa sobie obcy nam zupenie wiat
nietoperza, nosoroca, grzbietopawka albo kreta, bakterii czy kornika. To tylko dziki nauce moemy
szarpn za skraj czadoru i czerpa rado z widoku, ktry raptem odsania si przed naszymi oczami.
Metafor Srdwiata wiata rednich wielkoci, jaki moemy dostrzec przez wsk szczelink,
przez ktr ogldamy rzeczywisto mona te odnie do innych widm" czy wymiarw. Moemy na
przykad stworzy na wasny uytek skal nieprawdopodobiestwa. Tu rwnie jej fragment, ktry
potrafimy obj nasz wyobrani, jest tylko bardzo wskim wycinkiem caego zakresu potencjalnie
moliwych fenomenw. Na jednym kracu naszego kontinuum nieprawdopodobiestwa znalazyby si
wszystkie zdarzenia, ktre nazywamy niemoliwymi. Cuda na przykad to zdarzenia kracowo
nieprawdopodobne. Figurka Przenajwitszej Panienki moe do nas pomacha. Atomy tworzce
krystaliczn struktur materii, z ktrej figurk wyrzebiono, nieustannie wibruj we wszystkich
kierunkach. Poniewa jest ich bardzo, bardzo wiele i poniewa wibruj chaotycznie, rka figurki, tak jak
widzimy j w naszym rdwiecie, pozostaje w bezruchu, jak to kawaek kamienia. Ale przecie moe si
zdarzy, e wszystkie atomy w rce posku raptem zaczn przemieszcza si w jedn stron, a potem
porusz si tak jeszcze raz i jeszcze raz... Wtedy poruszy si caa rka, a my stwierdzimy, e Panienka
wanie nam pomachaa. Co takiego moe si zdarzy, tyle e szanse s tak mae, e gdyby kto chcia
zapisa prawdopodobiestwo takiego zdarzenia w postaci uamka dziesitnego i zacz pisa w
momencie Wielkiego Wybuchu, to do dzi nie zapisaby wszystkich pocztkowych zer. Umiejtno
obliczania takich szans to kolejny dar nauki, to ona wyposaya nas w moc, dziki ktrej, miast unosi
rce w gecie rozpaczy, moemy usi i policzy prawdopodobiestwo nieprawdopodobnego. To
kolejny obszar wolnoci, jaki przed ludzkim duchem otworzya nauka.
Ewolucja w rdwiecie do kiepsko wyposaya nas do radzenia sobie ze zdarzeniami o
znikomym prawdopodobiestwie. Na szczcie niewyobraalna rozlego kosmosu i eony
geologicznego czasu sprawiy, e zdarzenia, ktre w rdwiecie byyby niemoliwe, stay si
nieuchronne. I to znw nauka otworzya dla nas szeroko okno, przez ktrego wsk tylko szpar
moglimy wczeniej patrze na spektrum tego, co moliwe. Dzi rozum i rachunki pozwalaj nam
wdrowa do takich obszarw prawdopodobiestwa, ktre dawniej uznawalimy za niedostpne (albo
zamieszkane przez smoki i wrki). Skorzystalimy ju z tej nowej perspektywy, rozwaajc w Rozdziale
4. nieprawdopodobiestwo powstania ycia, gdy przekonalimy si, e jeli uwzgldnimy skal
czasow, w jakiej proces ten zachodzinawet zdarzenie z chemicznego punktu widznia praktycznie
niemoliwe w zasadzie musiao si wydarzy. Posuylimy si ni rwnie, gdy zastanawialimy si nad
caym wachlarzem potencjalnych wszechwiatw, kady z wasnym zestawem praw i staych fizycznych,
i wskazalimy na antropiczn konieczno znalezienia si przez nas samych w ktrym z bardzo
nielicznych przyjaznych dla nas miejsc.
J.B.S. Haldane napisa, e Wszechwiat jest zapewne dziwniejszy, ni kiedykolwiek moglibymy
si spodziewa". Te sowa mona jednak interpretowa na dwa sposoby dziwniejszy ni w ogle
mona by si spodziewa, czy te dziwniejszy ni my moglibymy si spodziewa, a to ze wzgldu na
naturalne ograniczenia ludzkiego mzgu, uksztatowanego podczas ewolucyjnego terminowania w
rdwiecie. Czy przez trening i praktyk uda nam si kiedy wyzwoli z tego terminu? Czy kiedy uda
nam si ostatecznie pozby czarnych zason i naby umiejtno intuicyjnego i matematycznego

pojmowania wiatw zjawisk bardzo maych, bardzo wielkich i bardzo szybkich?

Nie znam odpowiedzi na to pytanie, ale i tak jestem bardzo szczliwy, e przyszo mi y w
czasach, gdy ludzko przekracza dawne granice rozumienia. Wicej, gdy okazuje si, e moe nie ma
przed nami adnych granic!

APPENDIX
Oto krtka lista organizacji i instytucji, do ktrych mog zwrci si ludzie poszukujcy wsparcia w odejciu od religii. Stale
aktualizowan list znale mona na witrynie internetowej Fundacji Richarda Dawkinsa na rzecz rozumu i nauki (Richard Dawkins Foundation
for Reason and Science: www.richarddawkins.net). Bardzo przepraszam, e lista ograniczona jest gwnie do wiata anglojzycznego.

USA

American Atheists

PO Box 5733, Parsippany, NJ 07054-6733; poczta gosowa: 1-908-276-7300; fax: 1-908-276-7402; e-mail: info@atheists.org; www.
atheists.org

American Humanist Association

1777 T Street, NW, Washington, DC 20009-7125; tel: (202) 238-9088; tel. bezpatny: 1-800-837-3792; fax: (202) 238-9003;
www.americanhumanist.org

Atheist Alliance International

PO Box 26867, Los Angeles, CA 90026; tel. bezpatny: 1-866-HERETIC; e-mail: info@atheistalliance.org; www. atheistalliance.org

The Brights PO

Box 163418, Sacramento, CA 95816 USA; e-mail: the-brights@the-brights.net; www.the-brights.net

Freedom From Religion Foundation

PO Box 750, Madison, WI 53701; tel.: (608) 256-5800; e-mail: info@ ffrf.org; www.ffrf.org

The Skeptics Society

PO Box 338, Altadena, CA 91001; tel.: (626) 794-3119; fax: (626) 794-1301 e-mail: editorial@skeptic.com; www.skeptic.com

W IELKA BRYTANIA

British Humanist Association

1 Gower Street, London WC1E 6HD; tel.: 020 7079 3580; fax: 020 7079 3588; e-mail: info@humanism.org. uk; www.humanism.org.uk

International Humanist and Ethical Union UK

1 Gower Street, London WC1E 6HD; tel.: 020 7631 3170; fax: 020 7631 3171; www.iheu.org

National Secular Society

25 Red Lion Suare, London WCIR 4RL; tel: 020 7404 3126; fax: 0870 762 8971; www.secularism.org.uk

OD TUMACZA
Na witrynie Fundacji Dawkinsa zarejestrowane s te polskie stowarzyszenia i organizacje
(http://richarddawkins.net/mainPage.php7bodyPage=localGroups.php&showCountry=Poland), nie jest to jednak ani aktualny, ani miarodajny
wykaz. Osobicie rekomendowabym:

Polskie Stowarzyszenie Racjonalistw 00-215 Warszawa, ul. Sapieyska 8 lok. biur. 8; tel. 0226358187, www.racjonalista.pl

Towarzystwo Humanistyczne http://humanizm.free.ngo.pl (tu znale mona midzy innymi informacj, co naley uczyni, by
wystpi z Kocioa katolickiego)

Stowarzyszenie na rzecz pastwa neutralnego wiatopogldowo Neutrum" adres korespondencyjny: skrytka pocztowa 843,00-950
Warszawa 1; e-mail: cjanik@adm.uw.edu.pl; www.neutrum.racjonalista.pl Szczerze polecam te bardzo interesujcy portal racjonalista.pl

WIELKI EKSPERYMENT MODLITEWNY

36 H. Benson et al., Study of the therapeutic effects of intercessory prayer (STEP) in cardiac bypasspatients, American Heart Journal"
151:4, 2006, 934-942.

37 Richard Swinburne, Science and Theology News", 7 kwietnia 2006, http://www.stnews.org/Commentary-2772.htm.

38 New York Times", 11 kwietnia 2006.

SZKOA EWOLUCJONISTW NEVILLE'A CHAMBERLAINA

39 Patrz: Ruse (1982). Artyku Ruse'ego ukaza si w Playboyu" (kwiecie 2006).

40 Odpowied Jerry'ego Coyne'a na tekst Ruse'ego Playboy", sierpie 2006.

41 Madeleine Bunting, Guardian", 27 marca 2006.

42 Odpowied Dennetta w: Guardian", 4 kwietnia 2006.

43 Adres: http://scienceblogs.com/pharyngula/2006/03/thedawkinsdennett_boogeyman.php; http://scienceblogs.com/pharyngula/2006/02/

our_double_standard.php;
http://sciencebIogs.com/pharyngula/ 2006/02/the_rusedennett_feud.php.

MAE ZIELONE LUDZIKI

44 Adres: http://vo.obspm.fr/exoplanetes/encyclo/encycl.html. 46 Dennett (1995).

ROZDZIA 3.

DOWD ONTOLOGICZNY I INNE DOWODY A PRIORI

46 Adres: http://www.iep.utm.edU/o/ont-arg.htm. Dowd" Gaskinga: http://www.uq.edu.au/~pdwgrey/pubs/gasking.html.

DOWD Z OSOBISTEGO DOWIADCZENIA"

47 Problem uroje omawia Richard Gregory w cyklu ksiek, w tym: Gregory (1997).

48 Moja prba wyjanienia tego fenomenu w: Dawkins (1998).

49 Adres: http://www.sofc.org/Spirituality/s-of-fatima.htm.

DOWD Z PISMA

59 Tom Flynn, Matthew vs. Luke, Free Inquiry" 25: 1, 2004, 34-45; Robert Gillooly, Shedding light on the light of the world, Free
Inquiry" 25: 1, 2004, 27-30.

51 Erhman (2006). Zob. te: Ehrman (2003a, b).

DOWD Z PODZIWIANEGO RELIGIJNEGO UCZONEGO

52 Beit-Hallahmi, Argyle (1997).

53 E.J. Larson, L. Witham, Leading scientists still reject God, Natur" 394, 1998, 313.
54

Na stronie http://www.leaderu.com/ftissues/ft9610/reeves.html znale mona bardzo interesujc analiz historycznych trendw w

amerykaskiej myli religijnej autorstwa Thomasa C. Reevesa, profesora historii na University of Wisconsin, opracowan na podstawie: Reeves
(1996).
55

Adres: http://www.answersingenesis.org/docs/3506.asp.
56

R. Elisabeth Cornwell, Michael Stirrat, w druku, 2006.

57

E Bell, Would you believe it?, Mensa Magazine", luty 2002, 12-13.

ROZDZIA 4. OSTATECZNY BOEING 747

58
Bardzo wyczerpujcy przegld zastosowa i cytowa tej analogii (z kreacjonistycznej perspektywy) przygotowa Gert Korthof, patrz:
http://home.wxs.nl/~gkorthof/kortho46a.htm

DOBR NATURALNY JAKO FILAR WIADOMOCI

59
Adams (2002), p. 99. Mj tekst Opakiwanie Douglasa Adamsa powsta dzie po jego mierci. Tekst ten przedrukowany zosta w
Epilogu do ososia zwtpienia oraz w A Devil's Chaplain, gdzie znalaza si rwnie mowa pogrzebowa wygoszona przeze mnie podczas
uroczystoci w kociele w. Marcina na Wzgrzu (St. Martin on the Fields).

60 Wywiad w Der Spiegel", 26 grudnia 2005.

61

Susskind (2006: 17).

KULT DZIUR

62

Behe(1996).
63

Adres: http://www.millerandlevine.com/km/evol/design2/article.html.
64
Informacje o procesie w Dover oraz cytaty za: A. Bottaro, MA. Inlay, N.J. Matzke, Immunology in the spotlight at the Dover
'Intelligent Design'trial, Nature Immunology" 7, 2006, 433-435.

65
J. Coyne, God in the details: the biochemical challenge to evolution, Nature" 383,1996, 227-228. Artyku Coyne'a i mj, One side
can be wrong, opublikowany zosta w Guardianie", 1 wrzenia 2005: http:// www.guardian.co.uk/life/feature/story/0,13026,1559743,00.html.
Cytowany blog to http:// www.religionisbullshit.net/blog/2005_09_01_ archive.php.

66

Dawkins (1995).

ZASADA ANTROPICZNA: WERSJA PLANETARNA

67
Carter stwierdzi pniej, e w zasadzie lepiej byoby posugiwa si okreleniem zasada poznawcza" (cognizability principle) ni
nieco ju zuytym zasada antropiczna". Za: B. Carter, The anthropicprinciple and its implications for biological evolution, Philosophical

Transactions of the Royal Society of London A", 310, 1983, 347-363. Szczegowo w swojej ksice zasad antropiczn omawiaj
Barrow i Tipler (1988).
68

Comins (1993).
69

Rozwinem t argumentacj w lepym zegarmistrzu (Dawkins 1986).

ZASADA ANTROPICZN: WERSJA KOSMOLOGICZNA

70

Murray Gell-Mann, cytowany przez Johna Brockmana na stronach Edge": http://www.edge.org/3rd_cultureAjios/smolin.html.

71

Ward (1996: 99); Polkinghorne (1994: 55).

CAMBRIDGE INTERLUDIUM

72
J. Horgan, The Templeton Foundation: a skeptic's take, Chronicle of Higher Education", 7 kwietnia 2006. Zob. te:
http://www.edge.org/ 3rd_culture/horgan06/horgan06_index.html.

73

EB. Medawar, recenzja z: The Phenomenon of Man, przedruk w: Medawar (1982: 242).
74

Dennett (1995: 155).

ROZDZIA 5.

IMPERATYW DARWINOWSKI
75

Cytowane w: Dawkins (1982: 30).

76

K. Sterelny, The peruerse primate,w: Grafen i Ridley (2006:213-223).

DOBR GRUPOWY
77
N.A Chagnon, Terminological kinship, genealogical relatedness and village fissioning among the Yanomam Indians, w: Alexander i
Tinkle (1981: rozdz. 28).

78

K. Darwin, The Descent of Man (New York: Appleton, 1871), vol. 1, 156.

RELIGIA JAKO PRODUKT UBOCZNY

79

Cytowane w: Blaker (2003: 7).

PSYCHOLOGICZNA SKONNO DO RELIGII

80

Zob. np. Buss (2005).

81

Deborah Keleman, Are children 'intuitive theists'?, Psychological Science" 15: 5, 2004, 295-301.
82

Dennett (1987).
83

Guardian", 31 stycznia 2006.

84

Smythies (2006).
85

http://jmm.aaa.net.au/articles/14223.htm.

ROZDZIA 6.
86

Sam film, zreszt bardzo dobry, dostpny jest pod adresem http:// www.thegodmovie.com/index.php.

KORZENIE MORALNOCI STUDIUM PRZYPADKU

87

M. Hauser, P Singer,Morality without religion, Free Inquiry" 26: 1, 2006, 18-19.

DLACZEGO BY DOBRYM, JELI NIE MA BOGA

88

Dostojewski (1994: bk 2, eh. 6, p. 87).

89

Hinde (2002). Patrz te: Singer (1994), Grayling (2003), Glover (2006).

ROZDZIA 7.

w Lane Fox (1992); Berlinerblau (2005).

91
Holloway (1999, 2005). O pogldach Hollowaya mona przeczyta w recenzji opublikowanej w Guardianie" (15 lutego 2003): pod
adresem: http://books.guardian.co.Uk/reviews/scienceandnature/0, 6121,894941,00.html. Szkocki dziennikarz Muriel Gray napisa wietne
podsumowanie mojej edynburskiej dyskusji z biskupem Holloway'em w (Glasgow) Herald": http://www.sundayherald.com/ 44517.

STARY TESTAMENT
92
Przeraajc kolekcj cytatw z amerykaskich z kolei duchownych twierdzcych, e huragan Katrina by kar za ludzkie grzechy",
mona znale w: http://universist.org/neworleans.htm.

93

Pat Robertson, relacja BBC: http://news.bbc.co.Uk/2/hi/americas/ 4427144.stm.

CZY NOWY TESTAMENT JEST LEPSZY

94

R. Dawkins, Atheists for Jesus, Free Inquiry" 25: 1, 2005, 9-10.

95

Julia Sweeney nie odpucia te i susznie buddyzmowi. Mwi si, e chrzecijastwo jest znacznie agodniejsz religi ni
islam, buddyzm za czsto podawany jest jako przykad najmilszej ze wszystkich religii. Tyle e doktryna reinkarnacji, w ktrej za grzechy paci
si w nastpnym wcieleniu, dalece mia nie jest. Oto, co pisze Julia Sweeney: Kiedy byam w Tajlandii, trafiam przypadkiem na kobiet, ktra
opiekowaa si potwornie zdeformowanym chopcem. Powiedziaam do niej: Jest pani takim dobrym czowiekiem, e powica si dla tego
biednego dziecka. Niech pani nie mwi 'biedne dziecko' usyszaam w odpowiedzi.Jeli urodzi si taki, to w poprzednim yciu musia
zrobi co naprawd strasznego*".
96
Szczegowy opis rnych technik stosowanych przez sekty patrz: Barker (1984). Bardziej dziennikarskie ujcie tematu: Lane (1996)
oraz Kilduff i Javers (1978).

97

Paul Vallely, Andrew Buncombe, History of Christianity: Gospel according to Judas, Independent", 7 kwietnia 2006.
98

Vermes (2000).

MIUJ BLINIEGO SWEGO

99
Tekst Hartunga zosta opublikowany pierwotnie w Skeptic" 3: 4, 1995, obecnie jest atwiej dostpny pod adresem http://www.lrainc.
com/swtaboo/taboos/ltnOl.html.

100

Smith (1995).
101

Guardian", 12 marca 2002: http://books.guardian.co.uk/departments/politicsphilosophyandsociety/story/0664342,00.html.

102
N.D. Glenn, Interreligious marriage in the United States: patterns and recent trends, Journal of Marriage and the Family" 44:
3,1982, 555-566.

ZEITGEIST A MORALNO

103 Adres: http://www.ebonmusings.org/atheism/newlOc.html. 1M Huxley (1871).

105 Adres: http://www.classic-literature.co.uk/american-authors/19th-century/abraham-lincoln/the-writings-of-abrahamlincon-04/.

A co z HITLEREM I STALINEM CZY NIE BYLI ATEISTAMI

106

Bullock (1991). 107 Bullock (2005).

108

Artyku Richarda E. Smitha (http://www.ffrf.org/fttoday/1997/ march97/holocaust.html) pierwotnie opublikowany zosta w

Freethought Today", marzec 1997. Znale tam mona bardzo liczne cytaty z Hitlera i innych nazistw, z podaniem szczegowych rde.
Wykorzystywane przeze mnie cytaty, o ile nie zaznaczyem inaczej, zaczerpnem wanie od Smitha.
109

Adres: http://homepages.paradise.net.nz/mischedj/ca_hitler.html.
110

Bullock (2005: 96).

111

Przemwienie Adolfa Hitlera z 12 kwietnia 1922. Za: Baynes (1942: 19-20).

112

Bullock (2005: 43).

113

Ten i nastpny cytat za artykuem Anne Nicol Gaylor o religii Hitlera (http://www.ffrf.org/fttoday/back/hitler.html).

114

Adres: http://www.contra-mundum.org/schirrmacher/NS_Religion.pdf.

ROZDZIA 8.
115

Za What is true?, Rozdz. 1 i 2 z: Dawkins (2003).

116
Oba cytaty z Wise'a z jego tekstu w In Six Days. Ta ksika to zbir esejw kreacjonistw opowiadajcych si za teori modej Ziemi
(Ashton 1999).

CIEMNA STRONA ABSOLUTYZMU

117

Warraq (1995: 175).

118
O karze wizienia dla Johna Williama Gotta za nazwanie Jezusa klaunem w The Indypedia, (Independent", 29 kwietnia 2006). Prby
oskarenia BBC o blunierstwo za BBC News, 10 stycznia 2005 (http: //news.bbc.co.uk/l/hi/entertainment/tv_and_radio/4161109.stm).

119

Adres: http://adultthought.ucsd.edu/CultureWar/TheAmericanTaliban.html.

RELIGIA I HOMOSEKSUALIZM
120

Hodges (1983).
121

Ten i nastpne cytaty w podrozdziale za witryn American Taliban " (http ://adultthought. ucsd. edu/Culture_War/The_American_
Taliban.html).

122 Adres: http://adultthought.ucsd.edu/Culture_War/The_American_ Taliban.html.

123

Za oficjaln witryn Pastor Phelps's Westboro Baptist Church (godhatesfags.com:

http://www.godhatesfags.com/fliers/jan2006/20060131_ coretta-scott-king-funeral.pdf.

WIARA A WITO LUDZKIEGO YCIA

124
Patrz: Mooney (2005). Ksika Silvera (2006) zostaa opublikowana, gdy moja bya ju na etapie ostatnich korekt, dlatego nie
mogem jej tu szczegowo omwi, cho bardzo by si to przydao.

125
Ciekawa analiza, dlaczego Teksas jest tak rny pod tym wzgldem w: http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/execution/
readings/texas .html.

126

Adres: http://en.wikipedia.org/wiki/Karla_Faye_Tucker.
127

Cytaty z Randalla Terry za witryn American Taliban": http:// adultthought.ucsd.edu/Culture_War/The_AmericanTaliban.html.

128

Podane w serwisie stacji Fox: http://www.foxnews.com/story/0,2933, 96286,00.html.

129

M. Stamp Dawkins (1980).

WIELKIE BEETHOVENOWSKIE OSZUSTWO

130 Adres: http://www.warroom.com/ethical.htm.
131

Medawar, Medawar (1977).

JAK UMIARKOWANA" WIARA NAPDZA FANATYZM

1:12
Artyku Johanna Hari opublikowany pierwotnie w Independent" (15 lipca 2005) jest dostpny pod adresem: http://www.johannhari.
com/archive/article.php?id=640.

133

Village Voice", 18 maja 2004: http://www.villagevoice.com/news/ 0420,perlstein,53582,l.html.

134

Harris (2004: 29).

135

Nasra Hassan, An arsena of believers, New Yorker", 19 listopada 2001. Zob. te:
http://www.bintjbeil.com/articles/en/011119_hassan. html.

ROZDZIA 9.
136

Za BBC news: http://news.bbc.co.Uk/l/hi/wales/901723.stm.

137 Loftus, Ketcham (1994).

138

Zob. te John Waters w Thelrish Times": http://oneinfour.org/news/ news2003/roots/.

139

Associated Press, 10 czerwca 2005: http://www.rickross.com/reference/clergy/elergy 426. html.

uo Adres: http://www.avl611.org/hell.html.

W OBRONIE DZIECI

141

N. Humphrey, What shall we tell the children?, w. Williams (1998); przedruk w: Humphrey (2002).
142

Adres: http://www.law.umkc.edu/faculty/projects/ftrials/conlaw/yoder. html.

EDUKACYJNY SKANDAL

143

Guardian", 15 stycznia 2005: http://www.guardian.co.uk/weekend/ story/01389500,00.html.

144

Times Educational Supplement", 15 lipca 2005.

145

Adres: http://www.telegraph.co.uk/opinion/main.jhtml7xmls/opinion/ 2002/03/18/dol801.xml.

146

Guardian", 15 stycznia 2005: http://www.guardian.co.uk/weekend/ story/01389500,00.html.

147

Oto tre naszego listu, w ktrego redakcji uczestniczy rwnie biskup Oxfordu:

Szanowny Panie Premierze

Jako grupa naukowcw i biskupw czujemy si zmuszeni wyrazi gbokie zaniepokojenie tym, w jaki sposb naucza si nauk
przyrodniczych i cisych w Emmanuel City Technology College w Gateshead. Teoria ewolucji jest teori naukow o olbrzymiej mocy
wyjaniajcej, za jej pomoc mona objani cay szereg zjawisk z bardzo rnych dyscyplin naukowych. Na podstawie wiadectw
empirycznych teoria ta moe by reinterpretowana i modyfikowana, a nawet bardzo radykalnie zmieniana. W adnym wypadku teoria ta nie jest
jednak kwesti wiary" (jak to publicznie stwierdzi rzecznik college'u) w takim samym sensie, w jakim przedmiotem wiary jest biblijna
wykadnia stworzenia, ktra przecie suy zupenie innym celom.

Problem jest przy tym znacznie szerszy ni tylko to, czego w szkole tej si naucza. Coraz bardziej niepokoi nas bowiem to, co i w jaki
sposb bdzie wykadane w kolejnych szkoach wyznaniowych, ktrych powstanie jest zapowiadane. Naszym zdaniem programy nauczania tych
szk, a rwnie Emmanuel City Technical College, powinny znale si pod szczeglnym nadzorem, abymy mieli pen gwarancj rozdziau
nauczania religii i nauk cisych. Z powaaniem...
148

British Humanist Association News", marzec/kwiecie 2006.

149

Observer", 22 lipca 2004: http://observer.guardian.co.uk/magazine/story/0,11913,1258506,00.html.

ZNW O BUDZENIU WIADOMOCI

150
Zgodnie z Oxford Dictionary gay" pojawi si w amerykaskim slangu wiziennym ju w 1935. Jeszcze w roku 1955 Peter
Wildeblood w sawnej ksice Against the Law uzna jednak za niezbdne, by wyjani, e gay" to amerykaski eufemizm oznaczajcy
homoseksualist.

151

Adres: http://uepengland.com/foram/index.php?showtopic=184&mode=linear.

EDUKACJA RELIGIJNA JAKO CZ DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

152
Shaheen opublikowa trzy ksiki, w ktrych zebra biblijne odwoania u Szekspira. Osobno omwi komedie, tragedie i dramaty
historyczne. W sumie Shaheen znalaz ponad 1300 odniesie (por.:
http://www.shakespearefellowship.org/virtualclassroom/StritmatterShaheenRev.htm).

153 Adres: http://www.bibleliteracy.org/Secure/Documents/BibleLiteracyReport2005.pdf.

ROZDZIA 10. POCIESZENIE I UKOJENIE

154
O ile dobrze pamitam, z argumentacj t zetknem si u oksfordzkiego filozofa Dereka Parfitta. Pozwoliem sobie nie sprawdza
szczegowo, bowiem rozumowaniem tym posuguj si wycznie dla celw ilustracyjnych.

156

BBC News: http://news.bbc.co.Uk/l/hi/special_report/1999/06/99/ cardinalhume_funeral/376263.stm.

CZADOR NAD CZADORAMI

"* Wolpert (1992).