ORGANSKA KEMIJA

UVOD

 naziv organska kemija tradicionalan

Kemija ugljikovih spojeva
karakteristika atom ugljika da se meusobno
povezuju stabilnim kovalentnim vezama
izrazito velik broj poznatih organskih spojeva

 etverovalentni atom ugljika osnovna gradivna

jedinica organskih spojeva

 tradicionalan (donekle zastario) pristup

uenju organske kemije pregled po
skupinama organskih spojeva
podjela organskih spojeva prema
strukturnim osobitostima
funkcionalne skupine

NEKE SKUPINE ORGANSKIH SPOJEVA I FUNKCIONALNE SKUPINE

Naziv skupine
spojeva
ALKANI

Funkcionalna
skupina

Opa formula
CnH2n+2

ALKENI

CnH2n

ALKINI

CnH2n2

OH

ROH

ALKOHOLI
ETERI
KARB.
KISELINE

ROR

O
C

OH

itd, itd, ...

RCOOH

Oksidacijski broj ugljika u organskim spojevima

oksidacijski broj ugljika u molekuli organskog spoja:
odreuje se za svaki pojedini atom ugljika u molekuli
ovisi o elementima koji su neposredno vezani na
promatrani atom ugljika
moe biti u cijelom rasponu od IV do +IV,
ukljuujui i vrijednost 0

Pravila za odreivanje oksidacijskog broja ugljika u

organskim molekulama:
1.) VEZE C-ATOMA S DRUGIM ATOMIMA UGLJIKA

a) veze promatranog atoma C s jednim ili vie drugih atoma

ugljika ne utjeu na oksidacijski broj promatranog C-atoma
b) red veze (jednostruka, dvostruka, itd.) opisan pod (a) takoer
ne utjee na oksidacijski broj promatranog C-atoma
2.) VEZE C-ATOMA S ATOMIMA VEE ELEKTRONEGATIVNOSTI
(O, N, F, Cl, Br, I, )

c) za svaku vezu s atomom vee elektronegativnosti

oksidacijski broj promatranog C-atoma uveava se za jedan
d) ako dani C-atom ostvaruje viestruku vezu s atomom vee
elektronegativnosti (npr. C=O, CN ili sl.) oksidacijski broj
toga C-atoma uveava se onoliko puta za jedan koliki je red
veze (dvostruka ili trostruka)

3.) VEZE C-ATOMA S ATOMIMA MANJE ELEKTRONEGATIVNOSTI

(najee H)

e) za svaku vezu s atomom manje elektronegativnosti (to je

najee atom vodika) oksidacijski broj promatranog Catoma
umanjuje se za jedan

Primjeri:

ad 1:
CH3
H3C

CH3

H3C

CH

CH3

ad 2:

OH
HO

IV

OH

III

OH

H3C

C
OH

ad 3:
H
H

IV

H
H

H 3C

III

UGLJIKOVODICI

 ugljikovodici:
organski spojevi koji sadre samo ugljik i vodik
razliiti naini vezanja atom ugljika u ugljikovodini
skelet nekoliko podskupina ugljikovodika;

UGLJIKOVODICI

ALIFATSKI
(= acikliki,
lanasti)
CIKLIKI
(= alicikliki,
prstenasti)

ALKANI

ALKENI

ALKINI

ARENI

K A

 alkani zasieni ugljikovodici ope formule CnH2n+2

Homologni niz alkana:
NAZIV
SPOJA

MOLEKULSKA
FORMULA

metan

CH4

etan

C2 H6

propan

C3 H8

butan

C4H10

pentan

C5H12

heksan

C6H14

heptan

C7H16

oktan

C8H18

nonan

C9H20

dekan

C10H22
***

heksadekan

susjedni lanovi homolognog

***

C16H34

niza razlikuju se za
metilensku, CH2, skupinu

Intermezzo o prikazivanju i vrstama

formula organskih spojeva

17

 kalotni model (molekule metana)

 model molekule (metana) s kuglicama i tapiima

 klinasta formula (metana)

perspektivna formula (metana)

 strukturna projekcijska
formula (metana)

CH4

molekulska formula
(metana)

CH4

empirijska formula
(metana)

OH

(a)

(b)

(c)

prikaz veznim crticama:

(a) n-pentan
(b) 2,4-dimetilpentan
(c) butan-1-ol
pravila:
atome ugljika i pripadne atome vodika predstavljaju krajevi i
prijelomi linije
atomi vodika vezani na atome ugljika se ne naznauju
heteroatomi (O, N, S, Cl,) moraju biti posebno
naznaeni

Prikazi molekule etana:

(a) klinasta formula, (b) perspektivna formula, (c) Newmanova projekcija,
(d) model kuglica i tapia, (e) kalotni model

Izomerija alkana
1.)

konformacijska izomerija

zasjenjena
konformacija

zvjezdasta
konformacija

javlja se zbog slobodne rotacije oko jednostruke veze CC

pri sobnoj temperaturi molekule primaju dovoljno energije za
konformacijske mijene
zasjenjena i zvjezdasta konformacija dva krajnja konformacijska
oblika
konformacijski izomeri = konformeri = rotacijski izomeri = rotameri

 uobiajeno prikazivanje rotacijskih izomera

Newmanovim formulama:

zvjezdasta konformacija

zasjenjena konformacija

odnos stabilnosti
konformacija etana

Izomerija alkana
2.)

konstitucijska izomerija

konstitucijski izomeri spojevi jednakih molekulskih formula, ali

razliitog redoslijeda vezanja atom ugljika u
molekuli

Strukturnim projekcijskim formulama i veznim crticama prikai

strukturu molekula spojeva formule C5H12.

konstitucijska izomerija (neko: strukturna izomerija)

Fizika svojstva nekih ravnolananih alkana

NAZIV SPOJA

FORMULA

tt / C

tv / C

metan

CH4

183

162

etan

C2 H6

172

88

propan

C3 H8

187

42

butan

C4H10

135

pentan

C5H12

131

36

heksan

C6H14

94

69

heptan

C7H16

91

99

oktan

C8H18

57

126

nonan

C9H20

54

151

dekan

C10H22

30

174

heksadekan

C16H34

20

288

heptadekan

C17H36

23

303

Ovisnost talita i vrelita alkana o broju ugljikovih atoma u molekuli

Kemijska svojstva alkana

u molekulama alkana svi ugljikovi atomi tvore etiri
kovalentne veze s etirima atomima, dakle zasieni
su
alkani su slabo reaktivni spojevi
stari naziv za alkane: parafini (od franc. paraffine lat.
parum affinis = slabo poveziv)
za alkane su karakteristine reakcije supstitucije

1.) Reakcije (potpunog) gorenja

31

2.) Reakcije supstitucije

skraeno:

32

CIKLOALKANI

najjednostavniji cikliki alkani su:

ciklopropan
(C3H6)

ciklobutan
(C4H8)

ciklopentan
(C5H10)

cikloheksan
(C6H12)

cikloalkani s 3, odn. 4 atoma C u prstenu tzv. napeti prstenovi, zbog

velikog odstupanja valentnih kuteva od tetraedarskog kuta (109o)

 molekule cikloalkana nisu planarne

konformacija stolice

konformacija laice

 kemijska i fizika svojstva cikloalkana slina svojstvima

lanastih alkana
cikloalkani s 3, odn. 4 atoma C u prstenu tzv. napeti prstenovi
reaktivniji od ostalih
1.) Reakcije izgaranja

2.) Reakcije adicije

K E

 alkeni nezasieni ugljikovodici ope formule CnH2n

karakterizirani barem jednom dvostrukom vezom
ugljik-ugljik, C=C, u molekuli
stari (trivijalni naziv): olefini
Homologni niz alkena:
NAZIV
MOLEKULSKA
SPOJA
FORMULA
eten

C2 H4

propen

C3 H6

buten

C4 H8

penten

C5H10

heksen

C6H12

hepten

C7H14

okten

C8H16

nonen

C9H18

decen

C10H20

trivijalno ime: etilen

trivijalno ime:
propilen

Neke alkilne skupine s dvostrukom vezom C=C

H
H

H
H
etenil(trivijalno: vinil-)

H
H
H
1-propenil(trivijalno: propenil-)

H
H

C
H

H
C

2-propenil(trivijalno: izopropenil-)

H
H
H
3-propenil(trivijalno: alil-)

Konstitucijska izomerija alkena

Saetim strukturnim projekcijskim formulama prikai molekule
alkena ije su molekulske formule C4H8.

konstitucijski izomeri

 atomi u podruju dvostruke veze C=C lee u istoj ravnini

-veza

-veza

-veza

nemogunost rotacije oko dvostruke veze C=C

geometrijska izomerija

Geometrijska izomerija (stereoizomerija) alkena

cis-but-2-en

trans-but-2-en

Z-but-2-en

E-but-2-en

oznake konfiguracija stereoizomera alkena:

a) stare oznake: cis-, transb) suvremene oznake (prema CIP-sustavu): Z-, E-

Oznaivanje konfiguracije stereoizomera

ad a (stare oznake):
(i) promatra se poloaj meusobno jednakih ili slinih skupina
atom vezanih na atome ugljika koji su involvirani u dvostruku
vezu C=C
(ii) ako su takve iste ili sline skupine smjetene s iste strane
ravnine koja je okomita na ravninu C=C veze spoj dobiva
oznaku cis- (od lat. cis = s iste strane)
(iii) ako su takve iste ili sline skupine smjetene s razliitih strana
ravnine koja je okomita na ravninu C=C veze spoj dobiva
oznaku trans- (od lat. trans = s druge strane, preko)

ad b (CIP-sustav*):
(i) promatraju se atomi, odnosno skupine atom, koji su neposredno
vezani na svaki pojedini nezasieni atom ugljika u vezi C=C
(ii) atom (neposredno vezan na pojedini nezasieni C-atom) koji
ima vii atomski broj dobiva stupanj prioriteta 1, dok onaj
drugi poprima oznaku 2
(iii) ako su na pojedini nezasieni atom C neposredno vezana dva
atoma istog elementa (najee su to takoer atomi ugljika), red
prioriteta takvih atomskih skupina odreuje se promatranjem
atom koji su dalje, posredno, vezani na nezasieni C-atom
ponovno uz primjenu kriterija atomskog broja, ali i broja
kovalentnih vez koje ostvaruju ti atomi

*CIP od Cahn-Ingold-Prelog; 1966.g. / 1982.g.

(iv) ako se skupine jednakog stupnja prioriteta (vezane na dva

ugljikova atoma u C=C vezi) nalaze s iste strane ravnine
okomite na ravninu veze C=C spoj u imenu dobiva oznaku
konfiguracije Z- (od njem. zusammen = zajedno)
(v) ako se skupine jednakog stupnja prioriteta (vezane na dva
ugljikova atoma u C=C vezi) nalaze s razliitih strana ravnine
okomite na ravninu veze C=C spoj u imenu dobiva oznaku
konfiguracije E- (od njem. entgegen = nasuprot)

Robert Sidney Cahn

(1899.-1981.),
britanski kemiar

Christopher Kelk
Ingold
(1893.-1970.),
britanski kemiar

Vladimir Prelog
(1906.-1998.),
hrvatsko-vicarski kemiar,
Nobelova nagrada 1975. g.

2
C
1

C
1

Z(zusammen = zajedno)

C
2

E(entgegen = nasuprot)

Polieni
spojevi s vie dvostrukih veza C=C u molekuli
s obzirom na meusobni razmjetaj, dvostruke veze C=C:
H

H
H

H
H

konjugirane

izolirane

H 2C

CH2

kumulirane

Kemijska svojstva alkena

u molekulama alkena dvostruka veza C=C nezasienost
odreuje kemijska svojstva alkena
za alkene su karakteristine reakcije adicije;
a) simetrini reagensi
b) asimetrini reagensi
1.) Izgaranje alkena

2.) Reakcije adicije na alkene

(i) simetrini reagensi
a) adicija vodika (katalitiko hidrogeniranje)

b) adicija halogenih elemenata (halogeniranje)

(ii) asimetrini reagensi

c) adicija halogenovodika

d) adicija vode

K I

 alkini nezasieni ugljikovodici ope formule CnH2n2

karakterizirani barem jednom trostrukom vezom
ugljik-ugljik, CC, u molekuli
staro (trivijalno) ime: acetileni
Homologni niz alkina:
NAZIV
SPOJA

MOLEKULSKA
FORMULA

etin

C2 H2

propin

C3 H4

butin

C4 H6

pentin

C5 H8

heksin

C6H10

heptin

C7H12
itd.

trivijalno ime: acetilen

 model molekule pent-1-ina

linearnost molekule alkina u dijelu trostruke
CC veze

Kemijska svojstva alkina

u molekulama alkina dvostruka veza CC nezasienost
odreuje kemijska svojstva alkina
za alkine su karakteristine reakcije adicije;
a) simetrini reagensi
b) asimetrini reagensi
alkini s trostrukom vezom CC reakcije supstitucije (na vezu CH)

1.) Izgaranje alkina

2.) Reakcije adicije na alkine

a) adicija vodika (katalitiko hidrogeniranje)

b) adicija halogenih elemenata (halogeniranje)

c) adicija halogenovodika

d) adicija vode

3.) Reakcije supstitucije (na alkine s trostrukom vezom CC na

kraju lanca)