Professional Documents
Culture Documents
Petrol Jeolcu S: A.Ü.F.F. Döner Sermaye I Letmesi Yay Nlar No: 46
Petrol Jeolcu S: A.Ü.F.F. Döner Sermaye I Letmesi Yay Nlar No: 46
Dner Sermaye
Iletmesi Yaynlar
No: 46
PETROL JEOLCU S
Ankara 1997
PETROL JEOLOJ S
Ankara 1997
N S Z
Ankara 1997
IINDEKILER
GENEL BILGILER
BLM - 1
Petroln Kkeni
norganik Kken Teorisi
Organik Kken
Kerojen
Kerojen Tipleri
Asfalt
11
12
13
14
14
17
BLM - 2
Petroln Bileimi
18
BLM - 3
23
29
30
35
37
39
50 .
52
59
BLM - 5
Tabii Kat Petrol Bitmnnun Petrolojisi ve Adland rlmas
62
BLM - 6
66
72
BLM - 8
82
103
106
125
126
BLM - 10
128
129
133
135
137
137
138
143
143
144
146
148
150
151
152
153
Yaplan lmler
Sondaj Kuyularmda Y
SP-lmleri
Rezistivite Lo u
Mikro Log
Latero Log
Mikrolatero Log
Sonik Log
Radiyoaktivite lmleri
g
Tabii R adiyoaktivite LOU
Ntron Lo u
Yogunluk lm
1ndksiyon Lo u
Scaklk Lo u
Kaliper Lo u
Dipmeter lmleri
Sondalana Sresi Lo u
BLM -- 11
161
161
166
Yeralt Jeolojisi
Kuyu Jcologunun Grevleri
Yeralt Jeolojisi Laboratuvar Metodlar
Korelasyon
Litostratigrafik nite
Biyostratigrafik nite'
Krono-Stratigrafik Unite
Korelasyonda Karlalan Glkler
172
173
175
176
178
179
180
182
189
193
195
197
199
199,
202
202
204
205
206
210
212
214
215
BLM - 13
217
223
Dnyada Petrol
Dnya Enerji Kaynaklar
BLM - 14
Enerji Kaynaklar=
Ta Kmr
Linyit
Asfalt
Bitumlu it
Petrol ve Do an Gaz
Hidrolik Enerji
Nkleer Enerji
Hayvan ve Bitki Artklar
Gne Enerjisi
Jeotermal Enerji
Biyomas
Rzgar
Deinilen Belgeler
226
226
227
227
228
228
229
230
230
231
231
232
232
237
GENEL BILGILER.
Petrol jeolo u; kazand bir tak m bilgileri sentez yaparak ekonomik miktaida petrol ve gaz bulma& al r. Ekonomik miktarda petrol
ve gaz bulabilmesi iin de de iik bilgilere ihtiyac vardr. Bu bilgiler
ona yol gsterecektir. Ayr ca elde etti i bilgileri di er yakn meslekdalaryla da tartarak en uygun yolu semesi gerekir. Kendisine rehberlik
edebilecek zel alanlar a ada gsterilmi tir.
Petrol Jeolo u
Fizik
jeofizik
Termodinamik
Mhendislik
Alskanlar mekani i
Fiziksel Jeoloji
"
Tarihsel
Yapsal
"
Paleontoloji "
Stratigrafi
Yerst harita al m
Mineraloji
Petroloji
Sedimantoloji
Petrografi
Jeomorfoloji
Yeralt harita altn
Jeokimya
Matematik
Tasar geometri
Fizikokimya
10
BLM I
PETROLN KKENI
bu dier organik bile enlere kat larak, kil v e eyillerdeki organik maddenin 90'mn oluturan "K E R OJ E N "i meydana getirirler. Btn
eyil ve karbonatlar, bnyelerinde da lm (disseminated) tip organik madde, ierirler.
1. zlebilir sv hidrokarbonlar
2. zlebilir asfalt
3. zlemiyen organik macld; K EROJEN (Ii d ve Jemiesan,
1956).
O halde petroln ince dokulu. tortullardaki organik maddeden olu tu una dair phe kalmamtr.
riyen, Kambriyen, Triyas ve Pleistosen de gzenekli ve geirinni kayalar mevcut isede pek az hidrokarbon vard r.
ORGAN K KKEN
Protopetrol; petroln ilk kaynak rndr. Protopetroln organik
olduuna dair zellik vard r.
1. Organik madde sedimanter ktleler iinde byk miktarlarda
bulunur. Bitki ve hayvan kalntlarnda karbon ve hidrojen oran yksektir. Bakteri etkinli iyle de karbon ve hidrojen geli mektedir.
2. ou ham petrolde porfirin pigmenti bulunur ve hemen hepsinde bulunan azot az ok organik kkeni anlat r. Azot hidrolize protein
olan amino asitlerinin (CII 2 (N1-1,)) COOH, yani btn canl maddelerin
temel bir bile imidir. Bir kelde var olan organik maddenin miktar n
bulmada azot veya karbon kapsam ndan yararlanlr.
. Azot, petrolde ba lca karma k hidrokarbonlarm bir bile imi olarak bulunur
3. Polarize n, polarize dzlemini dndren gc (yani optik
etkinli i) ou petrollerin bir zelliidir. Bu zellik inorganik maddeler
de grlmez. Ortalama kaynama noktas na malik kesimlerde optik faaliyet en oktur ve damtma sresince bitevil de ildir. Optik etkinlik
organik maddedeki kolestroln (C 26H45 0H) varl dolaysyladr ve
bu madde hem hayvan hem de bitkilerde bulunur. Bu nedenlerle de petroln kkeninin organik olduu kabul edilmektedir.
Petrol hidrokarbonlar ve hidrokarbon bik iklerinin birok canl
organizmalarda de imi veya de imemi olarak bulunuu ve bunlarnda kellerle birlikte sedimanlar aras nda varoluu, petrol kkeninin
organik oldu una dair kuvvetli delillerdir.
Bu hususta ayrntl aratrmalar yaplm ve yaplmaktadr. Btn
bu eyilterle karbonatlarda genel olarak tip organik madde belirlenmitir. Bunlar; a) erir s v hidrokarbonlar, b) erir asfalt. e) erimiyen kerojedir.
Eriyebilen petrol hidrokarbonlardan ba ka, organik madde iinde
pek ok erimeyen HC bileikleri, asfalt ve karmak organik maddeler
vardr. Bunlardan baz lar bakteri etkisi, s, basn veya kataliz etkisiyle petrol HC'larna dnm olabilir.
13
Hazne kayalarda bulunan petroln organik maddeye k yaslannasvla a a daki veriler elde edilmitir.
Sediman iinde Organik
madde %
Karbon 52-71
Hidrojen 5-10
Oksijen _5-20
Nitrojen 4-6
Kkrt
-
Hani Petrol %
i
83-87
11-15
nadir - 4
- 4
4
KEROJEN
zlebilir HC'lara ilave olarak tortullardaki organik maddenin
birok zlemeyen hidrokarbon bile ikleri, asfaltlar ve karma k organik maddeler varlna deinilmitir. Bu zleme:57-en karmak maddeler bir pirobitiim olan kerojeni olu tururlar.
Hazne kaya. olmyan sedimanlarda rastlanan % 85-95 aras nda bir
deere ulaan organik madde. o u zaman kerojendir. Kerojen ola an
organik zclerde erimeyen kat bir pirobitmdr. Paralanmas
iin s gereklidir. Element haline gre kerojen ba lca karbon, hidrojen
ve oksijen ile daha az oranda nitojen ve kkrtden yap lmtr.
Kerojen, bakterilerle de itirilmi, bitki ve hayvan kahntlarndan
meydana gelmi ve organik zclerde ve asitlerde zlmeyen ve ton.tullar iinde dan& halde bulunan koyu renkli bir maddedir. Kkeni
itibariyle tip kerojen mevcuttur.
KEROJEN T PLER
1. TP: Genellikle, algal lipidlerden veya mikrobiyolojik faaliyetleri sonucu lipid oran ykselmi organik maddelerden tremitir. Petrol ve gaz oluturma oran yksektir.
2. TP: Denize! organik maddelerin indirgeme ortam nda kelnesi sonucu meydana gelirler. Petrol ve gaz retme oran 1. tipe gre
daha dktr.
14
d) Sedimanlarda, oksitlenmi bileiklerin indirgenmesi, mikrobiyolojik olaylar nedeniyle ncelik ta r. Buna radyoa.ktiv olaylarda
yardmc olabilir, fakat de iim h z ok yava olur. Organizmalarda
olumu hidrokarbonlar bu olay ykseltir.
e) indirgeme ile elde edilen basit hidrokarbonlar killerin katalitik
etkisiyle daha yksek bile enlere dntrlebilir. Bu esuada bakterilerin etkisi mmkndr'.
Petroln ana k maddesini oluturan organik maddeler genellikle
3 farkl trdendirler.
1. Bileim ve ekilce, hazne kayada bulunan ham petroln a r kesimine benzerler.
2. Bileim ve ekilce, ham petroliin asfalt k bile imini andranlar.
3. ou hazne olu turruayan kellerdeki organik maddenin ounu meydana getiren, erimeyen Pirohitum cinsinden organik maddeler
halinde kerojen.
Erdman, kellerde bulunan de iik petrol HC'larm incelemi hem
petrolde hem de kellerde olduka nemli miktarlarda bulunan bu maddelerin bir sentezini yapm tr.
1. Dk molekll aromatik hidrokarbonlar, petroln o
e
varan bir kesirini olu tururlar. Bunlarn kavnama noktalar 250C
olup benzen, naftalin, tolen, etilbenzen, ksilen ve di erleri gibi. Bunlar
daha ziyade eski kellerde mevcup olup yeni kellerde bulrumazlar.
2. Hafif alifatik (parafinler) hidrokarbonlar (Metan, Etan, Propan,
Btan, Pentan v.b) ham petroln ay rtman kesiridirler. Canl organizmalarn bilinebilen en dk a amadaki hidrokarbonlar olan C 5 veya Mheptan yelerinden olu mulardr.
Proteinler ne nlidirler, belkide alifatik HC'larn kayna n aklayacak yeterliktedirler. Proteinleri olu turan o u aminoasitlerin bilinen tepkimeleri btn gerekli alifatik izomerleri verebilirler.
Eski kellerde birok aminoasitler bulunursa da bu gnn kellerinde bunlar daha ok say da ve bol miktardad rlar.
3. Orta ve a r alifatik, naftanik ve aromatik hidrokarbonlar,
hem kellerde hemde ham petrolde bulunurlar. Bunlar n bazlarnn
bitkilerle hayvanlar n lipit bileiminde olutuklar ve durayllklar sayesinde jeolojik zaman sresinde az de iikli e urad klar ileri srlmektedir.
16
ASFALT
kellerdeki ve petrollerdeki organik ksmn koyu renkli, hidrokarbon olmyan blmn oluturur. Bunlar oksijen, nitrojen, kkrt
ile metal Vanadyum ve Nikel gibi elementlerle karbon ve hidrojenden
olumutur. Bunlar karma k yapl yksek molekl arlkl maddelerdir. Bazan ham petrolde % 50'ye kadar bulunabilir.
Asfaltlar canl organizmalarda rastlanmyan karmak bileiklerdir. Bunlar selloz, lignin, klorofil gibi maddelerden tremi lerdir. Klorofil ve hemoglobinle ilikili doal pigmentler olan porfirinlerin hem
petrolde varl, petroln biyolojik kkenli oldu una iaret eder.
17
BLM H
PETROLN BILE IMI
Petrol tabii bir bitum grubuna ait olup yerkabu unda veya yzeyde grlebilir. Genellikle s v olup pelterasi ve kat halde olanlar da
mevcuttur. Esas bile imi karbon ve hidrojen olup bnyesinde az miktarda kkrt, azot, oksijen ve tali elementlerde ihtiva eder. Ham petroln element analizleri, yakla k olarak % 83-88 karbon, (),,'' 11-14 Hidrojen ve en fazlada (),/,) 5 kadar di er bile enler bulunabilece ini gstermitir. Ham petrol iinde nadir elen entlerden Vanadiu u ve Nikel bileenleri, a.norganik tuzlar bulundu u gibi 11 2 S ve suda bulunur. Ayr ca
hampetrol optik bakmndan. aktivdir.
Petrol bile imini olu turan hidrokarbonlar ana grupta toplayabiliriz.
A- Parafinler, genel formiiller CnE1 2 ,-F2 dir. Bunlar;
H
(CH4 ) HCH
II H
(C 2 H6 ) HC--CH
HH
H H H
(C 3H 8)
H H H
18
(C4ll o)
CCCCC
( C5 1-1 1 2 )
CC
(c6H14)
Hexan sv halde
C7H16
C 8 11 18
Heptan
Oktan
C9 H20
Nonan
1: 1 0112, Dekan
bulunurlar.
CCC --C-
'
-C Dallanm parafin
(Iso-Biitan)
Dallanmam parafin
(Normal Btan)
CH,
H2C
C--112
C
H2
Cyclopentan (C5H o)
H2C
CH 2
H,C
CH 2
C
H2
H2
HH
C
/ \ / \\ / \\
H 2C
C
CH2
C
H 2C
\\
C
I
\/H
C
H\ /C
CH2
/
H2
H2
CH
ii
HC
CH
C
H
Bu grubun eitli genel formlleri mevcuttur.
Hidrokarb onlar iinde % 5 e kadar bir aran olu turan kkrt,
oksijen ve azot bile ikleri mevcuttur. Bu bileenler eitli yaplar iinde
yani parafin, Naften ve Aromatlar bulunabilirle.
M-Kresol
Thiophen
A thyl mercaptan
CH
HC
H
C
CH3CH 2SH
HC
CCH3
HC
CH
CH
HC
S
Dimethylpyridin
COH
Oksijen bileeni
CH3
C
HC
HC
CH
CCH3
N
Azot bileeni
Petrol; ana maddesi kerojen veya pyrobitum olan bir bile enin s
ve basn altnda deiiminden tremitir. Petrol iinde % 25 e kadar,
Reie % 25 e kadar asfalt maddeleri bulunabilir. Bunlar ana maddenin
rengine etki eden zellikler sunarlar. Reine maddesinin molekl a rl
200-650, Asfalt maddesinin molekl a rl 1000 ve daha fazlad r. Her
iki grup arasnda yalan kimyasal benzerlik vardr.
21
Kark petrol
Parafince zengin petrol
Organik maddenin jeolojik zamanlardaki de iimi ile Petrol oluumunu a adaki ema gstermektedir ( ema - A),
S4
lOrganizmala
Fulvikasit
Humikasit
Humin
KATAJENEZ
Aktel
Sedimanlar
Is sal
Paralanma
Ham Petrol
Hidrokarbonl HC
lYksek
MN
Petrol
Zonu
A MB
Metan ve
Hafif Hidrokarbonlar
[Kar bonart
Gaz
22
BLM III
IDEAL ANA KAYA KRITERLERI
Petrol Ana Kayas : Genel bir tan m olarak; ideal bir ana kayan n
ince tekstrl, koyu renkli, pirit ve organik maddece zengin planktonik
faunaya sahip olmas gerekir (Guillomot, 1964). Ana kayamn kriterlerine
gelince:
1. Organik madde ve tm organik karbon miktar :
Bir kayadaki organik madde miktar ve cinsi, ana kaya potansiyeli
hakknda fikir verir (Huni ve Meinert, 1954). Btn tortul kayalardaki organik madde kaya ktlesinin ortalama % 2 sini te kil eder. Hapsedilmi ham petrol miktar ise ortalama % 1,25 x 10 -6 civarndadr.
Bu demektirki, szkonusu % 2 lik organik maddeden bu kadar ham petrol olu abilir. A.B.D.lerinde yap lan bir incelemeye gre eyillerdeki
organik madde miktar % 5'e kadar kabilmektedir. Rusya'da yap lan
bir aratrmaya grede Rus platformunda, Devoniyen ya l eyillerde
% 0.25 organik madde belirlenmi tir (Ronov, 1958).
Bu nedenle Ronov, eyil ana kayalarda organik madde iin % 1 ve
organik karbon ;in ise % 0.5 de erlerini en d k limit olarak belirlemitir. Gehman (1962) ise ortalama organik madde miktar nn eyiller
iin % 1.14; kireta lar iin % 0.24 olduunu tespit etmi tir ( ekil - 1).
Sonu olarak; Ana kaya kriterlerinden birincisi ,/, 1 veya daha fazla
organik madde iermesidir.
Hidrokarbon olu umu iin, organik maddenin, kayamn ya na bal
olarak belirli bir minumum s cakla kadar snmas gerekti ine inamlmaktadr ( ekil - 2). E er ekstrak edilen normal parafinler "Tek say
oklu u" gsterirlerse kayan n kafi derecede snmad sonucuna varlr.
23
35
30
25
z
Qo
rr
5
o
3o (461 numune)
1366 n ,mune )
25
20
15
ortalaa
: or talama
10
Qi
, 03
.06
12
. 25
16
32
ekil 1. Aktel ve Eski eyi! ve Kireetaslannada Tm Organik Madde Miktar (Gehnan, 1962)
24
H DROKARBON
OLU
HUS
41013
-_ A...---
OLU UM U
AR,
OK A R
go 0.3
EINOKiAININSA L SAZ
gen
Ilartetter s kira lllam
;ISO" F
41,5C
75:5
(. 41Nl
Ilt
o 1g un
PETROL
N
,3
HAF F
...~1..11
GAZ
;30F
7.14.cre
7i,er
organik
metamorfizma
=KU R1.1
,k,cH4
ekil 2. Genel Hidrokarbon Olu umunu Gsterir ematik Diyagram; Tissot (1971, 1974),
Sokolov (1969), Kartsev (1971 ve Urban (1975) den alumu tir.
80
aktel karbonatlar
(64 numune)
40
(74 nuaune)
30
ir
20
z
Z
O
30
talana
eski kiretaolari
(346 numun )
s/
20
.....
ortalama
z 10
Z
RIDROKARBONLAR PPM
ekil 3. Akte e eski kireta ve eyillerde hidrokarbon miktar (Gehman, 1962)
Organik karbon % (A rlk)
a. Yeilimsi gri eyiller; ,/, 0,1-1 karbon, 100 ppm. den az hidrokarbon.
b. Gri eyiller; % 1-2 karbon, 50-200 ppm. hidrokarbon.
e. Siyah eyiller; % 2--20 karbon s e 100nx 1000 ppm Hidrokarbon
d. Kmr numuneleri hidrokarbonca zengin
e. Kumta numunelerinde gm hidrokarbonlar belirlenmi tir.
26
1 0.0
ekil 4. Cherokee eyiderinde hidrokarbon ile tm karbon rnikta
100
1000
gri eyiller
siyah eyiller
krrl killer
kumta
-I- aktel denizel killer
ROCK-EVAL AN AL ZLER :
Kayalardaki organik madde tr ve evriminin belirlenmesi iin, son
senelerde geli tirilen modern laboratuvar analizleri uygulanmaktad r.
Bu sz konusu analizlere Rock eval analizleri denmektedir (Espitalie
ve di ., 1977). Bu alet ile nmuneler zel bir s program altnda, oksijensiz bir ortamda piroliz yap lmaktad r (Tissot ve Welte, 1978). Piroliz
sresince srasyla serbest hidrokarbonlar (S,), karojenin iindeki karbondioksitin (S 3 ) ve S2 nin u noktas ndaki scakln (Tnax) de erleri
bulunur.
Bu Rock Eval analizleriyle zel olarak u veriler elde edilebilir.
Corg. (,/) - Organik madde miktar
S i (mg ig) - Serbest hidrokarbonlar
S i 4- S, (nig g)
Jenetik potansiyel
( H) ----,
( -10) =
Si S
4-1 S, )
S2
Corg %
S3
Corg
retim indeksi
Derinlik
Corg %
1624 m.
0.76
S,
Si+S,
0.44 1 3.71
430
S,
107
S, + S,
0.44/371
(S ]
S,) bir ton ana kavada kilogram l ldrokarbon cinsinden ifadesine
ana kaya potansiyeli denir. Bir ana kayan n jenetik potansiyeli Welte
ve Tissot (1978)'a gre s,;yledir;
(S 1
S,
2 kg /ton: Petrol ana kayas olamaz, nadiren do al
gaz ana kayas olabilir.
2 Kg/ton
S2
S g < 6 kg/ton: Orta derecede ana kaya -potansiyele sahiptir.
S2
OLGUNLA MA
Petrol olu nnumn son safhasnda, birincil gme veya daha sonra,
hazne kaya veya yak n civarnda olgunla mann gerekle tii birok
aratrmaclar tarafndan kabul edilmektedir. Bu safla daha ar bileenlerden d k molekl a rlnda hidrokarbonlarn meydana gelmesini yanstan bir dizi de iimleri ierir. Bu safhaya OLGUNLA MA ad
verilmektedir ( ekil 5).
(PROTO)
GEN
OLGUN
--HAM PETROL
HAM PETROL
HAM PETROL
141.5
0Fde zgiil a rl
60'
131.5 t r
Bana benzer, Avrupa'da ba ka bir lek kullan lr. Bu Baume derecesidir. Her iki lekte zgl a rlkla ilikilidir.
30
Baume derecesi
140
60F de zgl a rlk
130 dur.
Ismin olgunlamadaki etkisi : Birok ara trmac hidrokarbon oluumunda snn nemine de inmilerdir (Stevens, Bray ve Evens). Ayrca aktel tortullarda az miktarda bulunan hidrokarbonlardaki n-parafinlerin da'lmyla ham petrol ve ana kayadakilerin ok farkl olduunu
grmlerdir.
Philippi (1965); ABD de Ventura havzas nda miyosen ya l ana
kaya tortullarnda petroln 115 C'i a an rt ssnda olutuunu ve
eyil-hidrokarbon bileiminin olgunlamas iinde 150C rt ssma
ihtiya oldu unu gstermi tir.
Daha nce, petroln tortullar iinde da lm organik maddenin termokimyasal ilemlerle olutuuna iaret edilmitir. Petrol olu umunu
salayan ssal paralanma (thermal craking) reaksiyonlar iin, kil minerallerinin katalizrl ile uzun sre etkin s gereklidir.
Issal enerji, dnyan n merkezinden yzeye do ru kayalarn zelliklerine bal olarak s aknuna dnr. Bu s akm jeotermal grady an (Geothorrnal Gradient) deyimi ile ifade edilir. Bu derinlik ile snn
artn gsterir. Jeotermal Gradyan de erleri 1.8C /100 m ile 6C /100
In aras nda deiir ( ekil-6). ekil-6'da derinlik /jeotermal gradyan ili kilerini ve petrol olu umunu gstermektedir.
Genel olarak petrol olu umunun 65C ile baladn ve 149C a
kadar devam etti ini kabul etmekteyiz ( ekil 2, 7). ekil 7, Petrol oluumunun, Jeotermal Gradyan ve derinli e bal olarak nasl gelitiini
gstermektedir.
Kartsev ve di erleri (1971); Hedberg (1974); Tissot ve di . (1974)
1000 m. ile 4500 m. arasnda bir sv penceresinin olutu una inanma31
7000
,,
/lt
6
0 <,-'
0
>
I
6000
2>
I,
5000
<,
4000
PIP"
.EN,
<<.,
o c, /- rj""
.
1V
N/
z 3000
i
o
0'
,,,.L'i''
Q'
Ila
>10,
Q/
4'
2000
.,._
'
10OO
A,
?;,,,i25
50
65
,,
75
100
125
150
175
Scaklk (C) Hidrokarbon olu umu iin gerekli "jeotermal gradyan igzeneklilik" esaslar (Burst 1969, Klemme 1972)
ekil 6
700
EllYOJENIk
cic; C
il
10 00
a. 2
GA Z
12
'
PETROL
200 0-
o
7
3 0 0 0-
T ER M A L
GAZ
D ER NL K (ME TRE
40 O O,
1 A,100.S r e Easz
2 Dx:,,,:nerkez surnatra
3-Ekosk,kusey den z
4-Ghawar,13asra ,kurfez
5-1-iass Massaoud,Cezay r
6-jav.Florida
1-Lan .r,ViaralLa bo Gblu
8-M nas,nerkez Sumatra
)-1-rudhoe.Alaska
1 3-South Pa a Lou s ana
11-Bat Sibirya Gaz ve Petrol
12-W lm ngton,Los Angeles
5000
6000
7000
8 000
9000
2
DEN Z SEVIYE
2e C.
400c
so c
120 C
140 C
MONTMOR LON IT
S>4"-q
TERSiYER
STKREA
\ 55470 C
\-_, .......,_
1800 M
-----...... .........
MAKS I MUM
PETROL
\
.....1..
\4
......... ....as
-.-
KAR K
TABAKA
OLU UM ZONU
2600 M.
Ni
/#
h_Lir
I.
0.01
0.03
0.02
TM H DROKARBON
TM ORGAN K KARBON
1
0.04
ekil 8. Petrol oluumu - Kamerun bat Afrika Tersiyer ve st Kretase &ula bavz s
(Albricht, 1970)
35
150
50
KEROJEN
1
DIYA JE ,N EZ
K.5K12
Kf*K10
PETROL
PETROL
---
PETROL
SLAK
GAZ
ZON U
ZONU
I
Oksijen M. (.)
Pasinler-2 kuyusu
Pasinler-3 kuyusu
MET J E NEZ
KURU
GAZ
KAT A' J EN E Z
.I N iT Y A NSI M ASI1
:-
1.T i P
T - P L ER
Il. T P
111. T P
d- J- (9,
nedtlkstron
yliZey1
"
..
Su/Sediman arayzeyi
ft
__
zlzsz=ssz
.
indirgeyici o rtam
Temel Kaya
Eh
200
+ D o
- 100
-200
- 3 00
ekil 11. Hematit, Siderit ve pirit'in duyarl lk alanlar (p11-Eh ko ullarnda)
cek sonular getirebilir. Petrol ana kaya belirlemesinde ortam n jeokimyasal zelliklerinin belirlenmesi var lacak sonular etkileyece i gibi
yaplacak lzumsuz hareamalar nda nne geilmi olur.
ORGANIK MADDENIN PETROLE DN M
Canl organizmalar, bnyelerini olu turan hidrokarbonlar ile petrole benzeyen hidrokarbonlar yla kelin sedimantasyonu ile birlikte
petrole dn meye balalar. ndirgeyici bir ortama d m olan organizma kalntlar daha diyajenetik olaylar n ilk gelimeye balamasyla
birlikte petrole dn meye yz tutarlar. Bu dn mn olabilmesi
iin mutlaka indirgeyici bir ortam ko ulunun mevcut olmas arttr.
Organik maddenin petrole dn mesinde etkin olan faktrler unlardn :
1. Is ve basn faktr
2. Bakteri etkinlii
3. Radioaktif bombalama
4. Kataliz etkisi
5. Jeolojik zaman sresi
ndirgeyici bir ortama rnek olarak bu gn olaylar n devam etti i
Karadeniz gsterilebilir. Bilindi i gibi Karadenizde bir hareketli iist su
ktlesi, bir de hareketsiz alt su ktlesi vard r. Alt su ktlesi indirgeyici
bir ortam olu turmutur. Bu. ortama ta nan veya, kelen organik maddeler gelece in petrol birikintisini meydana getireceklerdir ( ekil-12).
Karadenize ta nan veya kelen organik maddeler kuvvetli bir
sedimantasyonun yard m ile fotosentez ve kimyasal sentezler, zlene
oksitlenme ve indirgeme olaylarnn etkisiyle petrole dn ne yolundadr. Bunun iin jeolojik zaman henz yeterli de ildir. Bu kimyasal
fizikokimyasal olaylarn son rn verebilmesi iin gerekli zamanda
dnmek zorunlulu u vardr.
In ve Bas n etkisi :
Organik maddenin petrole dn mesinde s ve basn veya yalnz
basn bir dnm faktr saylmaktadr. Organik maddenin ssal paralanmas (Thermal Craking) ile petrole dn ece i deneylerle belirlenmitir.
39
r.:..,NEH RLER
FOTOSENTEZ
___ 0 AZOV VE
P.MARMARA
DEN Z
-20Orn
02 Ii su
S 1i su
KIMYASAL :
SENTEZ
_2000m
Azov ve Marmara
Denizi
PARTiKL AKIMI
Z:- ndirgenmey
sdas
COZLM
2000 m
CnKarbon Ak m
gc/rrfiv I
Kerojenli eyiller ve ana kayadaki kat organik maddeler (Pirobitum) s v ve gaz haldeki hidrokarbonlara avr labilmek iin 350-400C
lk s gerekmektedir. Burda zaman nemini unutmamak gerekir. Porfirin ise petroln 200C dan fazla s grmedi ini gstermektedir. imdiye kadar a lan en derin kuyularda (20.000 fit) hazne s cakl. 163C
liilmtr. Verilen iki s caklk snrnda farkllklar vardr. Bunun
aklanmas gerek. Birinci a klama; Petroln, kelin kat lama evresinden nce geli tii ve geride organik madde b rakarak gt dr.
kinci bir a klama; dk scaklkta piroliz veya ssal paralanma
dnmenin tamammdan veya bir k smndan sorumludur. Organik
maddeler zerinde yap lan deneyler organik maddenin petrole dn mesi iin 65-149C aras nda bir s cakla maruz kalmas gerekti ini
gstermitir ( ekil-2).
40
tamda bakteri etkinli ine engel olmaz. Bakterilerin, organik maddenin kkeninde do rudan do ruya pay vard r ve organik maddenin petrol hidr - karbonlarma dnii mesinde yardmc olurlar.
Bakterilerin serbest b rakt karbonik asit ve organik asitler,
karbonatlar eriterek gzenekli ortamlarm olu masna neden olabilir.
Bu ise petroln kamasma neden te kil eder.
Bakterilerin kard CO, adal l (viskosite) azaltmak suretiyle petroln hareketine yard mc olur.
Yerli ( nsitu) bakterilerin olu turdu u CO, bir i gaz bas nc
dourur bu da petrol iter.
Baz bakteriler kat yzeylerin zerinde geli ir ve bunlara "tigmataktik" bakteri denir. Baz bakterilerde yzeyde etkin maddeler olu tururlar. Bu da petrol. kat yzeylerden k rtar r.
Baz koullarda bakteriler o u hidrokarbonlar oksitleyebilirler.
Uzun zincirli alifatik ve parafinik bile ikler, aromatik ve naftenik bileiklerden daha kolay oksitlenirler.
Rakyoaktif Bombalama :
Yer, yuvarlanda radyoaktif minerallerin yayg n bulunu , radyoaktif bombalama ile olan kimyasal tepkimelere s kayna olmaktan
ba ka organik maddenin petrole dnii mesinde radyoaktivitenin hizmet
grebilece ine de iarettir. Organik maddenin petrole dn mesinde X
isminin rol oldu una kar kmak hi de ilse laboratuvar deneylerinde
hidrojen atomlarnn tepkime srasnda paralandklardr. Bu jeolojik
srede azot ve hidrojen oran nn yksek oldu u ar petrollerin meydana gelmesine neden olur.
Kataliz Tepkimesi :
Organik katalizcilere enzim denir. Petrolde baz katalizciler bileenler halindedir. rnek; vanadyum, molipten ve nikel ham petroln
klnde ola andr ve hepside hidrokarbonlar n laboratuvarda yap lan
sentezlerinde katalizci rol oynarlar. Belkide bu maddeler deniz suyundan organizma taraf ndan alnmtr. Kataliz etkinli ini i aret eden
iki gzlem vard r.
a. Ham petrolde olefinlerin genel olarak bulunmay
b. Ham petrolde aromatiklerin (benzen) genel olarak bulunu u.
42
LIPIDLER
PROTEIN
POL SAKKARIN
YKSEK DERECELI
NIDROKARBANIAR
M IKROB YOLOJIK
AYRISIM
Bi YOLOjiK EVRIME
TEKRAR GIRI
B REYSEL
B LES KLER
AM NOAS TLER
EKERLER
RASGEL F'OliMERLE ME
VE BI KME
M NERALIZA SYON
FULF K AS T
HUMiK AS T
HUMIN
AZ ALTERE OLMU
DZENSIZ
NETOROJENLER
KONSANTRASYON
VE ZLMENIN
ARTMASI
ekil 13. Organik maddenin petrole don rnii ve kerojenin olu umu
Na0B O.IN
zlebilir
Hamik asit
1 ztilabilir
Fulvik asit
Aktel sedimanlarda petrol olu umu iin kesin bir delil yoktur.
petroln k maddesi dikkate ahndmda petrol olu umu iin minimum
kme derinliinin 500 m olmas gerekmektedir. Bugn petrol oluumlar]. 7000-8000 n . derinlie kadar ular. Fakat bu derinliklerde yalnz
gaz bulunmutur. Dnyadaki tannm petrol yataklarmda s caklk
1 50-160C aras nda bulunmaktadr. Hemen hemen dnyadaki petrol
yataklar= hepsi sedimanter kayalar iindedir. Kum ta lar % 60 ve
karbonath kayalarda % 40 oran nda reze vuar oluturmaktad rlar.
Petrol yataklamun byk o unluktaki petroln kayna ince taneli ve
.
45
EfYOK KI YASAL
DE $1 M
131RtriM
DIYAJENEZ
ZLM EZLI
KEROJE N
s sA
pE i im
KAIAJE
NET
R. , 2
Karbon art.
0
ru ieri i'
20
40 60
80
petrol ieri i %
loo
METAJENEZ
karbontasmo
ME1AMORFt7
karbonea zengin anakayalar gsterilmektedir. Bugn iin denize!, bataklk ve gl sedimardarmda petrol olu tuu bilinmektedil. Hatta kmrl damarlarn bulunduu yerlerde bile ekonomik olmayan petrol
oluumlar' grlmtr.
Yukar da yanstil n bu jeolojik ko ullar alt nda a adaki
sonulara varabiliriz:
Yerel jeotermal gradyana ba l olarak petrol olu umu iin ana
kay- ann ninimum 500-1000 m grlmesi ve snn en az ndan 50-60T,
ykselmesi lzu rm vard r.
-- Petrol olu umu iin kaba olarak birka yzy l veya milyon sene
gemesi gerekir.
Aktel sedimanlardaki bitum ile petrol bile imi kyaslanrsa,
aktel bitumlarm petrole gre ok az bidrokarbon (% 3-12) atomlar
46
O
llJ
200
300
Deney s s
4 00
500
47
Grlebilece i gibi s artyla birlikte ekstrak miktar da artmaktad r. Deneyde 300C a kadar ekstrak miktar daha fazla, daha yksek
slarda ise bu ykseli daha yava olarak devam etmektedir. Deneyde
gzlenen di er bir geli me ise 350-410C aras nda gaz knn daha
yksek olduudur. zlen ekstrak ile bu ekstrak iinde bulunan hidrokarbon oranlarda deiik sonular vermektedir, Ekstrak-Hidrokarbon oran 20-30 aras nda oldu u zaman s 200 C't gstermektedir.
300-350C civarnda bu oran 100-150 aras nda, 350C in stnde ise
oran 180 civarna ykselmektedir.
Deney ssna bal olarak elde edilen ekstraksiyonlardaki de iik
hidrokarbonlarm (parafinler, aromatlar ve heterokomponentler) miktar
ekil 17 ve 18 de gsterilmi tir.
Itoetarokosponantler
en
300
300
lromatlar
7:n
E
200
"-> 200
Lloo
o
200
300 400
Deney
500 C
5 51
TtIM
EK
STR
TI
n Parafin
izo Parafin
Naften veya siklo Parafin
Naften Aromatlar
Aromatlar
Aromatik PC
AK
0.eterokomponentler
Parafin hidrokarbonlarx
',;100
E
kronatlar
- Motarokoaponantlar
60
U.I
E
o
E. 20
o
200
300
Deney s s
400
49
BLM Iv
PETROL OLU UMUNDA JEOTERMAL GRAD V AN VE ISI
AKISININ NEMI
Tarifler :
Daha nce s cakln ve jeotermal gradyan n petrol oluumundaki
nemine ksaca de inilnitir.
Is Ak s (Heat Flow) :
Yer kabu unm derinliklerine do ru gidildike scaklk artar, yerin
merkezinden d ksma yani kabu a doru bu snn (enerji) yay lmas
olur. Buna s aks denir (Lysak, 1970; Klemme, 1975). Yer derinlikle50
ISI AKI I
YER
Kalkerler
Paleozoyik yal orojenik alanlar
Mesozoyik-Senozoyik ya l Oroj enik alanlar
Okyanus ha% zalar
Okyanus ortas srtlar
j
Okyanus ukurlar
0.92 0.17
1.23 0.4
1.92
1.28
1.82
0.99
. 049
0.53
1.56
0.61
1.0
JEOTERMAL GRADYAN
1.6
1.4
1,3
1.2
1.8
5000
2.0
2 00
S AZ
?F4 ?
1 5000
NP'.
R(3 \-- \I
3, C \)
,t
50
00
50
00
0 Vs
P .,-*
25000
P."--
(L,
o
35000
ekil 21. Yeralt Scakhma bal olarak hidrokarbonlarda dikey zonlanma (Landes, 1967)
2 000
U-
4000
-J
Z
6000
0
8000
2
4
3
JEOTERMAL GRADYAN
ekil 22. Yeralt scaklgna bal olarak hidrokarbonlarda gzlenen zonlanma (Pusey, 1973)
ekil 23'te imdiye kadar anlat lan hidrokarbon birikimindeki dikey zonlamay zetleyebiliriz. Verilen derinlik de erleri yaklak olup,
hidrokarbon zonlar yine blgenin jeotermal gradyaruyla. ilgilidir.
T
BIYO_ ENIK
C, AZ
- I
E
-0-6-- -
2
-J 3
Vj,
PE T '' OL '.I
..,.
LU 4
GAZ
D
300
T- s cakl k
R - vitrinit
o
yans mas
13.--
3,0
Hidrokarbon
Reine Asfalt ..
goToplam Organik Karbon
55
mlme arttka ve scakl k ykseldike, yukardaki oranda nemli art lar grlmektedir. Kerojen miktar nda ise bir azalma olmaktad r ( ekil
24). Buradaki art bilhassa 1500 m'den sonra a k olarak grlmektedir.
DE R NL K 1m )
500
1000
1500
2000
2 500
LC Reeine Asfalt
Top1.0rganik Karbon
asfalt/Topl. Org . karbon'a oran
L TO J E N E Z
SED MANTOjENEZ
M
ETAN
PROTOD YAJENEZ
C 13 -ynnden fakir
MESODIYAJZVEZ
APODYAJENEZ
PROTOKATAJENEZ
MEOOKATAJENEZ
GAZ FAZI
APOKATAJENEZ
Kaya metamorfizmas organik
maddenin grafite dOn wesi
METAJENEZ
.
0.1
0.2
Kerojeni oluturan C, H, O, N ve S elementlerinin yzde ve oranlarnda, kerojenin geirdi i scaklk geliimine gre deiiklikler olur.
Ana kayamn gmlmesi artt ka, kerojendeki C yzdesi artar, 0 ve
S yzdeleri azalr. H ve N. yzdelerinde ise pek belirgin bir de iiklik
57
O
grlmez. Kerojendeki H /C = H (Hidrojen ndeksi) ve 0 /C
(Oksijen indeksi) oranlar bilinen kerojenin hangi tr olduunu ve hangi
hidrokarbonun tiiretilebilece ini gsterir (Jonathan, 1976; Tissot ve
Espitalie, 1975).
h. Vitrinit k yansma gcnde de iiklikler: Karasal kkenli
bitkilerin linyit krntlarndan olan vitrinit, kerojen iinde belirli oranda bulunabilir. Bu maddenin yanstm.a gc parlat lm yzey
zerine gnderilen ktan yans yan miktarnn emilene oramdr.
Bu oran, Ro olarak bilinir ve % ekliyle ifade edilir. Vitrinitin
yanstma gc, kerojenin geirdi i metamorfizmaya gre de iir. Metamorfiz na artt ka yans ma gc de artar. Vitrinit yans ma de erleri
HC larn olgunluk safhalarm yansitmas nedeniyle nemlidir.
Ro = 0-0.50 % ise ok az petrol olu umu
Ro
Ro ---- 1.0-3 ,/,, ise ya ve kuru, gaz olu umu grlr. Petrol olu musa bile gaza - dnr.
R, '> 3 ise gaz ve s v HC bulunmaz.
Bu organik maddenin n.etamorfize_ oldu unu yani grafite dn tn gsterir:
e. Spor ve pollenlerin renk ve k geirgenliklerinde de iiklikler:
Organik maddenin metamorfizmayla spor ve pollenlerin renk ve
k geirgenlik zellikleri de iir. kelme esnasnda beyaz, kirli beyaz
ve k geirgen olal lu fosiller ilerleyen gmlme ve artan s de erleriyle sar, kahve ve siyah renkli olurlar. Sar renk st gaz zonunu,
kahve renk petrol zonunu, siyah renkte alt gaz zonunu gsterir (Urhan,
1976). Spor ve pollenlerin bu zellikleri ya mikroskop alt nda gzle
veya k miktarn lmek suretiyle saptanr (Raynould ve Robert,
1976).
d. Fluoresans zellikte de iiklikler
Kerojen, floresans Zelli i olan bir organik maddedir. Organik meAamorfizma - derecesi artt ka kerojenin bu zelli i azalr. Vitrinit yan- suna gc % 1.5 oldu unda, -Kerojenin floresans zelli i tamamen
kaybolur (Rynould ve Robert, 1976).
58
Laboratuvar deneyleri yakla k 300F (150C) ta kerojenin bu zelliinin tamamen kayboldu unu gstermi tir.
Organik maddenin bu zelliiyle de HC'un olgunla na derecesi ve
dolays yla petrol ihtimali belirlenebilir.
PETROL ARAMALARINDA SICAKLIKTAN FAYDALANMA
IMKANLARI
Daha nceleri belirtti imiz gibi, petroln byk bir ksm kumta
hazne kayalar nda bulunmaktad r. Gerek saha ve gerekse laboratuvar
gzlemleri derinliin artmas yla
buna bal olarak scaklk ve bas ncn,
da artt n gstermitir. Petrol hazne kayas olan kumta larmn da
gzeneklilii do ru: orant kolarak azal r ( ekil 27). Bu hususta ok ayrntl incelemeler yap lMt r.
15000
Z 10000
C;)
39 C
95C
SICAKL K C
144 C
ekil 27, Kumta gzeneklili inin derinli e bal olarak de iimi (Klemme, 1975)
THYIL
ti(111d >1
vitrinit
yans mas
karbon
%
florr.
sana
spor
pollen
ronji
s oaklk hidrokarbos
olussau
oc
1
2111
<
Ti
0.2
0.25
0.3
SI
&T,
7
0.4
0.5
0.6
P ITR 01.
if,Of
77
135 C
1.5
2.0
(175 oc)
. 87
YA GAZ.
.
91
2.6
[O I
"f I :
& I S:MUT:V
KURU GlZ
3.0
GAZ TOK
a;
... +.,;.,
93.5
G Z
U4*
03
BLM
TABII KATI PETROL B TUMUNUN PETROLOJ S
VE .ADLANDIRILMASI
d) mpsonitler :
Bunlar karbon karakterli olup metamorfik bitum rndrler.
mpsonitler hem Grahamit hem de Albertitlerden olu abilir. Bunlarn
alt reflexsiyon de erleri % 0.8 -st reflexiyon de erleri ise yakla k %
10 dur. Bu geni yaylml Reflexsiyon de erleri nedeniyle yazar EpiMeso ve Kata impsonitlere ay rmtr.
Epi-mpsonitlerde reflekoryan 0.8 2.8 %
Meso-
"
Kata-
"
77
2.83.5%
99
3.5 10
Asfaltca zengin
Asfaltit
Gilsonit
Glanzpecp
Naftani k asfalt
Ar Parafinik
Petrol
1
Hafif parafinik
petrol
Liverit
Ozokerit
Wurzilit
Albertit
Grahamit
1
Epi-Impsonit
Meso-mpsonit
Kata-mpsonit
ekil 29. Kat petrol bitumunun deiik gruplarnn kkeninin ematik gsterilii.
64
2.5
N
0
O WURZ LiT
OZOK E R T
1.5
ffi
S1CIL-3O
O
O
N
OC. o
oWURZ IL T
oo.s
ASFALT T
O
O O
WWRZ T
GILSONI T
GLANZPECH
RAHAM T
ERI - I MPSON I T
O oo
05
1.0
REFLEKS YON
1.5
/. FL U O RESA NS
0.3
O
O
O WURZ L IT ALBERT T
G'ILSONIT
O
ou
O
OO O
00
O
O
WURZ LIT
EKIL-31
0.1
ALBERT T
01
0.2
GLANZPECH
O 0 0 O
0 3,
'4 REFLEKS YON
ekil 30. ve 31. Tabii kat petrol bitumlarnn fluoresans ve refleksiyon iligkileri
65
BLM VI
PETROL YAGLARININ FIZIKSEL ZELLIKLERI
API
131.5
Buna benzer bir birimde Avrupa'da kullan lr. Buna Bauma derecesi denmektedir.
Bauma
Bauma
Derecesi
API
Arl
1.0000
0.9333
10.0
20.0
10.0
20.1
0.8750
30.0
30.2
0.8235
40.0
50.0
40.3
0.7778
50.4
zgl arlk
API Deeri
60F
100F
200F
300F
1.00
0.98
0.96
10.0
0.92
12.9
15.9
22.3
67
API deeri
0.90
0.80
25.7
45.4
0.00036
0.70
70.6
0.00049
0.00039
API
Younluk
500-2000
30-35
0.88-0.85
2000-5000
5000-6000
35-40
40-45
0.85-0.82
0.82-0.80
2 Hacim:
Petol ve gaz beraberce bir petrol yata nda meydana gelmektedir.
Her ikiside birbiri iinde kolaylkla zlebilir. Petrol iinde znen
gaz miktar, basnla do ru orant ldr. Yani basn ne kadar yksek ise
zlebilecek gazda o oranda yksek olur. Petrol iinde her bir gaz
tanecii o ortamda yaln z bulunuyormu gibi zlr. Artan bas nla
orantl olarak petrol daha fazla gaz olarak hacmini geni letir. Bu durum doygunluk bas ncna eriinceye kadar devam eder. E er petrol
zerindeki basn doygunluk basncndan daha fazla artacak olursa
petrol iinde artk gaz zlemez ve bu noktaya eri tikten sonra da
artan bas nla petroln hacminde azalma olur ( ekil 32).
3. Adablk = Viskosite:
Viskosite, petroln akellnn bir lsdr. Yksek viskositeli
bir sv a r olarak hareket eder. Viskositenin birimi poise olarak al nr.
Bunun yzde biri Centipoise (cp) dir. Ayr ca bir de kinematik viskosite vard r. Bu viskosite Poise'nin yo unlua blnmesinden elde
68
ILK
HACIM
h,
100
70
50
20
(BAS N )
ekil 32.. Petrol'de basn-hacim ili kisi
edilir. Ham petroller 1-120 cp aras nda bir viskositeye sahip olurken
tuzlu su 0.5 cp gibi bir viskositeye maliktir. Viskosite, petrol iinde zlm gaz miktarna baldr ve petroln bile imi ile ok yakndan ilgilidir. Ar molekll petroller (Aromatlar) daha viskosdurlar, doymu
hidrokarbonlar (metan vd.) ise daha az viskos olup retimleri bu nedenle
daha kolaydr. Viskositesi yksek olan a r petrollerin i letilmesi iin
deiik metodlarla onu akc hale getirmek mmkndr. Bu metodlarm
banda scak su buhar , CO 2 verme v.b. gelmektedir.
rnek olarak 50 at ve normal yatak s caklnda B. Almanya'da
yaplan deneylerden petrollerde
Rhme
Lingen
5,5
Lben
- 4
Rhlermoor
115
Reitbrook
4. Krlma indisi:
Krlma indisi petroln kimyasal bile inine bali olan karakteristik
bir byklktr Krlma indisi deerleri petroln yo unluuna gre
1.39-1.60 arasnda yay hr. Krlma indisi, petroln yo unluu ve kimyasal bile imi ile ok yakndan ilgilidir. ndis lmleri Abbeen Refraktometresi yard myla llebilir.
69
35. Floresans:
Petrol ve petrol l tumlar ltraviyole n saan kuvars lambas
altnda floresans zelli i gsterir. Fliioresans renkleri sar , kahve rengi,
yeil ve mavidir. Kk miktarlardaki petrol s vlar bile CC1 4 iin de
belirgin bir floresans gsterirler. Bu floresans renklerinin belirmesiyle
karot ve krnt numuneler de mevcut petrol hidrokarbonlarm n varl
ortaya konabilir.
Bu analiz CC1 4 iinde zlm numunenin karanl k bir odada ltraviyole lambas kullanmak suretiyle yap lr. Bu deneyde esas sar ve
kahve rengin elde edilmesi o numunede petrol hidrokarbordarm n varlna iaret eder. Ultraviyole renkleri petrol miktar nn ve petrol mevcudiyetinin lsn gsterir: Esas petroln varl sar rengin elde edilii
ile anlalr.
6. Parlama Noktas:
Petroller kark bileimleri nedeniyle belirli donma ve kaynana
deelerine sahiptirler. nk her bir komponant kendine zg de erlere
maliktir. Bu nedenle petrollerin komponantlara ayr lmas iin kaynana
analizleri yaplabilir Burda e itli s kademelerinde destile edilebilen
rn miktarlar tayin edilir Hafif komponantlar metan-hidrokarbonlar
gibi daha dk slarda kaynama a balar, ar hidrokarbonlar (aromatlar) ise daha yksek s derecelerinde kaynayabilirler.
Petrollerin ilenmesi ve ta nmas iin onun fiziksel zelliklerini
tanmak gerekir. Bu zelliklerden biri de parlama ve yanma noktalar dr.
Eer bir petrol s vs zerine bir alev tutacak olursak, yava yava
stlan petroln buharlar ilk bir ate lenmeye maruz kal rlarsa, bu alevlenme noktas petroln parlama noktas olarak kabul edilir Bu stma
ile petrol yanma noktas na erimi demektir.
Eer stlmakta olan bir petrol, normal gravite etkisiyle 40 m n.
lik geni bir borudan akamayacak bir durumdaki s deeri onun akma
noktasn verir. Akma noktas petroln parafin miktarma ba l olup,
32 C ile 55 C aras nda bulunur.
Fazla kat parafin de erleri yksek akma noktas na neden olurlar.
zet olarak: Bir dizi fiziksel zellikler petroln yataktaki davran m, retimini ve ayn ekilde yklenme ve naklini, kuvvetli bir ekilde
etkiler. Bu nedenle sz konusu zelliklerin tan nmas nemlidir. Yksek
viskosite kt ak na zelliklerine neden olur. Bu ya gaz zeltisini art r70
71
BLM VII
PETROL HAZNE KAYASI
72
v
P
Vb
Vp gzenek hacmi
X 100
Vb Kaya hacmi
01
me.
ffil
aKbisal
bHegzagonal
Paketlenme tipleri
a. Kbisal
b, Hegzagonal
Gzenek tipleri ,
a. Taneler aras
b. Kristaller aras
e. Erime bo luu
d. Kanal atlak
e. Kristal ii
f. Reisif ii
Deerlendirme
I
1.0 10.0
10.0 100
100 1000
nemsiz
Fakir
Olduka iyi
iyi
ok iyi
1Sk
K t rnd
ekil 33. Gzeneklilik-geirgenlik ili kisi
76
GZENEKL .1 1:1 K
)0
20
30
40
ol
e
2000
4000
0
G000
.L
p . F . t
dir.
Eer bir kaya 1 d. lik geirgenli e sahipse, 1 em 3 'lk sv , viskosileri 1 cp, 1 cm2 alandan, 1 cm'lik mesafeyi, 1 sn'de geiyor demektir.
3. Akkan kapsam :
Hazne kayadaki etkin gzenek alan n dolduran ak kandr (sv ,
petrol, gaz v.s.). Hazne kayan n tamam hi bir zaman s v, gaz veya
petrol ile doldurulmam tr. Ancak hazne kayan n belirli blgeleri dol
duralar. Hazne kaya iindeki ak kanlar hareketli veya hareketsiz olabilirler.
Jeolojik zamanlar boyunca ak kann basnc , scakl , yo unlu u
ve kimyasal bile imi deiik ko ullar altnda (anma, kelme, biim
de itirme ve daha ba ka nedenler) geici veya srekli olarak de itirilebilir ve akkanlar hazne kaya iinde hareket ederler. Bylece ak kanlar yksek enerji potansiyelli alanlardan daha d k enerji potansiyelli
alanlara do ru hareket ederler.
4. Hazne kapana:
Bu bir birikintideki petrol ve gaz bulundu u yerde tutan zelliktir,
Baz jeologlar. kapan denince petroln yer alt nda birikmesine yolveren
hazne kayann eklini anlarlar. Kapanlar, hazne kayan n alkanlarmn
kazand basn gradyanlanyla da olu abilir. Kapanda, hazne kayan n
hem ekli hem de gzenek alan anla lmaldr (Bu konuya ayrca g
blmnde de inilecektir.).
,
Hazne K yoo
Bir kapanda grlen al kanlar petrol /gaz, petrol /su ara yzeyleriyle birbirlerinden ayr lrlar. Petrol /su ara yzeyinin alt ndaki hazne
kaya gzenekleri su ile doldurulmu tur.
Bu clokanak dzlemleri yatay veya e ik olabilir. E er alttaki su
ktlesi hareketsiz duruyorsa ara yzeyler yatayd r. ayet petrol /su
ara yzeyi altndaki su ktlesi hareketli ise ara yzeyler e ik olacaktr.
Bazen hareket halindeki bu su ktlesi o kadar kuvvetli bir ak kan potansiyeline sahip olur ki, kapandaki birikinti kapamn kenarna itildii
gibi kapandan da uzaklatrlabilir ve dolaysyla kapan bo kalr. Ideal
hazne kapanlar aadaki ko ullara sahip olmaldr.
a. Hazne kaya ekonomik birikintiyi kapsayacak byklkte olmaldr.
b. Hazne kaya iyi bir gzenekliklik ve geirgenlik de erlerine sahip olmaldr.
e. Hazne kaya, gaz veya petroln kamas n nleyecek yapsal
veya stratigrafi ko ullarn sunmaldr.
Bir petrol birikintisi ke fetmek demek yukardaki zellikleri bir
arada bulmak demektir. Hazne kayalar kkenlerine gre bir s nflama
yaplabilir. Bilindii zere petrol birikintileri byk bir o unlukla
tortu! kayalar iinde grlmektedir.
Kkenlerine gre u smflama yaplabilir
a) Krntl kayalar
b) Kimyasal ve biokimyasal kayalar
c) Dier e itli kayalar
80
81
BLM VIII
PETROL KAPANLARI
3. B asncna
4. Scakha
5. Petrol ile gaz ve su oranlar na ba l d r.
82
Clapp'n S nflanmas :
1. Antiklinal yaplar
2. Senklinal yap lar
3. Homoklinal yap lar
4. Doma yap lar
5. Diskordanslar
6. Merceksel kumlar
7. Dier yap lardan ayr yark ve bo luklar
8. Yarlmlanma ile gelimi yaplar
83
Heroy'un S nflamas :
1. kelme kapanlar
2. Diyajenez kapanlar
3. ekil deiimi ile oluan kapanlar
Wilson'un S nflamas
1. Kapal Hazne Kapanlar
a) Katmanlarn yersel biim de itirmesiyle kapanm hazneler
b) Kapann farkl gzeneklili i ile kapanm hazneler
e) K vrmlanma ve de iik gzeneklilik birle mesiyle oluan
kapanlar.
d) Yarlmlanma (Normal ve ters faylar) ve de iik gzeneklilik
birlemesiyle olu an kapanlar.
2. Ak kapanlar
Heald'n S nflamas
1. Katmanlarm yersel biim de iimiyle oluan kaplar
2. Deiik geirimliliin neden oldu u kapanlar
Wilhlm'in S nflamas
1. D Bkeylilik gsteren kapanlar
2. Geirimli zonlarda olu an kapanlar
3. Kamalanma ile olu an kapanlar
4. Tuz domlarnda oluan kapanlar
Beckmann (1976)'n Snflamas
1. Antiklinal Tipi kapanlar
2. Fay tipi kapanlar
3. Diskordans tipi kapanlar
4. Fasiyes-Stratigrafi kapanlar
5. Tuz domlarmda oluan kapanlar
6. Resif ve Biyohermlerde olu an kapanlar
III,
CL
"TI
.,..
------
"11
.._
44"..1011
%Ir
-::-----,
..
T T T
T -
90
:';-- '
-------
-;,.. ..-
ti
....,,,
...----,
9'
A A of
. T
.1 4 '
.
ekil 36. Antiklinal bir yap nn ematik olarak grn
86
a-Normal
b-Elint k
c-kanatlar farkl e imli
asimetrik
d-Teres eklinde
ialkonl
kee lm s elipt
ant klinaller
S nkltnal
1, trol/Su
kontal
OrtU Zak so
Antiklinal
gokirdei
87
ekil 39. Asimetrik bir antiklinalde katmanlarm yap sal ykselimlerinin grn
Yapsal kapanm mutlaka yapsal engebeyi temsil etmez. Bir kapann petrol ve gaz kapsama yetene i.
1. Yapsal kapanma
2. Hazne kayann kalnhna
3. Hazne kayann etkin gzenekliliine
4. Hazne kaya bas ncna
5. Hazne kayadaki ak kann akma koullarna baldr.
Doma Yaptlart :
Ksa eliptik veya yuvarlak ykselimlere doma ad verilmektedir.
Bu yap lar genellikle jeolojik olarak az veya ok durayl blgelerde ve
kvrml dalarda byk mesafelerde meydana gelir ( ekil 40).
Petrol
ekil 40. Dom eklinde kvrlm yaplar
88
:\,
x1/
4
\
x
www,
1 1 4.4~
, ;"
\. \V
\10401.0 ii ,iii0:48.111
.1/47.a-et
i ll,
4 ' 1, 114
11111111100,mi""4+
llw
11110
Uil
001 14 1tUti'
, Ilf
111 111i"'li"
iea
liyoeen
Oligoeen
goeen
Nr- 4411,104.,
", t
alt goeen
/
Paleosen
Kretase
petroll Kiregt4
ekil 43. Normal faydalanma gsteren bir yap da kapanlamna (B. Almanya)
ii
M INI=
, rinagiii
. rrea
PeR
19...,
_ ,...~.^
----,
,
--.-,,,,,--;-;-....4.':'. # ZZI.1, ,7,74,,,,
K uvatarner
liessen
"ZeffigiaffiEnlaiikWiffili rs
ron~
"1'7,7,-7,
-::. 7
':fiA ' 4,..<.7,-.".4/,:0
:A / %; Ai,;;, 71" >
,.
I jW44111i4.49111,"9r4111Melr
l , , ,. . . .
. .-. . ,',./ ,, . //.111
.">j
......t.
lek-i
A
rsah,,,
;
, ,....-,;,:t.i.....,.........:1011,2,7,..,m a.-2,...-9 ,....
J.,:r.-,----- -., _ -,- , - . - ig -......
wor
' 4W ,-------'1:40k.,,,k, ll
ixl,,1
"57
Irat
'v
Vj;
///11/
4,,, ,
, ,
I
,
11 1 1
,I
OXU
(R*itb-sook)
ekil 14. Tuz domu zerindeki fayl bir yapdaki kapanlannamn grn (B. Almanya)
1 1 1 fil onor
1 1 1 1 1 11P 1 111111 1
1111
000
0
Hwidii1 ,1 1 1 1
1101
10111111114\0.-/
1111 8 111
11111
1 11111fig
ommmwwwm......._i...,..........
N
n
, ,s,
30C
,1,,,,,~4 ~~~95~10.9~~0
om..2EsEN
'Tr
alm~
. no'f#9'""''~iw''Imw''''
00111,1
s,
, ;c: %,%
,::::#11,1
u
ist
s`,
/ /
&4 R
1,,E.,
us
-.
---.......
---...."'"
600
/ //'
- ,.:.,..,7.--.....
a:
C/694,?,
<5'..
-.
900
-p,
ee
(
23
KUM F , I
E:TRI-3LL.-/1
,,,-"--
KIM
33
32
17
eNUMENEMP~I~11~1
. elffliiMso... Neml.rylm.,.
.'"". ..-.......
IMMEGa
meneffitialaffint~i ''-L
so
.300. ;0,
VV 0>
s',
-5 00
\
'' '
900
''
\ ,I
\
.--y/
,AT
4), /
O'
''%
?//
r,
'
~Mili
Ilk
,,,,.,,,
. .;
$T
I I,
E O 5EN
IIIIIIIIIk
1~~~111
, , ,,
-,,-._._
k,
1,
- 05 T ALPS /YEN
.......
....
,,,
..,
ALT AIR5iYEN
---N
,-,
,, .. \\
, ;.',..,
:,-;,---_,
''' -.-,-503.
'"';'
,3z.
H,.
'
. ,"5 -----.----,.,,,
s\
,--,
,--..--:-..,..--,42-4
- / ',''-'-''"
, / -'- --..----,-'-...-4-,
-i //Y
/'r
--'- .4 -- -''
/lfr
- ---,------".-,2.
T.'' --..-"'-',
- -S..
- "'..
,.,,, -:-",- ---"":'"'"Z'--
--- BARREMIYEN
U 5T HAUTRIVIYEN
A LT
WEAL aty,,,
37
22
31
35
~NE Offla NEMER
H ALI TRIVIVEN
4... va No s
8 EN T NEIN KUM
''''..,'.
( PETROLLU)
TA!
3
.
T ERSIYER
ku 11111011111,114
, ,,,,\,,,,,,,,....0
\
-306
, N \,
41
,..,\L
- 500
N,
'"''''
la
.
,,,,,w
-_____A...
.,,..31,
onaiww .........
.
_
.=....
,....,, .......,
KU M
"ni
T AI
---
AP5IY EN
'k
BARR EM1YEN
'..-Z.,
- --- =--.7.--.7:- . ,..- --,---- - -' '. ----,----,
'' .., . .
u5 T HAUTRITIVEN
ALT
----,-.
( P E TROLLU)
LIS'
Al f3c(EN
14- ALT
55Tgtk",
BENTHEIM
ALT
---:
kapan g-
rn
karbonat imento ile s k abilir
faydalanmalar meydana gelebilir.
Bylece yapsal stratigrafi ve diskordans kapanlarm olu masna zemin
hazrlayabilir ( ekil 52, 53, 54).
92
___ ____YIJIL'Y
__
-------...._______
A
A A ^^ A
AAAAAAA
Y. ____ _____ _
_____
Caprook .;..-&.-...-:.......
?.:,..
1.
..
%.!:..
AAAAA
AAAAAAA A A
A AAAAA
A AA AA AA
'\ A A A l UZ A A A A
AAAAAAAAAAAA
AAA A A' A
AAA A AAA
A AAAAAA
AA A A A A
AAAAAAAAAAAAA A A
AAAAAAAAAAAAA
s s \ 1\
AAA
AAAAAAAA
s A
A AA A AA ^AA AA^ A P
l'
AAAAAAAA
A AAAAA A A
L A A, AA AA
,. . ,._....__=_e______,,,
___
.___
____ _
inhidri t
A A ,, A
AAAAA A
\
AA AA A AA^
A nA AAP, ^AA
ANA^ AA A A AA
AA AA
AA^^
A AA AA AA AA^
A AA ^An AAA
AA^^ A A AA A, A n.
AA. AA A A AA AA
A A AA A AA A A A A
AAAAA,
A AAAA
---------
AA
A ^AA/. AAA
AA A AA
AAAA A A
A AA AA AA
x,
AA
AA AAA A
A A -A A AA AA
AA AA AAA A i
..
^AA A A
AA^ AA A A A
AA ^AA^ A A A A
K RE
k
;,, ,'
APKA
,`,...1.
NH DR T ', .,
AAAAAAAAA A A ''
AAA
nnnnnnAnA
-
/**.
111111A
ALCI TA '
A's ,: 1 TUZ
s AnnnAnnAnnn
Ar^^ AA AAAAA AA
Sekil:
93
11111111111i141 1
c
B
ekil 51. 'Tuz domlarndaki ekli kapan tipleri
k vr mlanmalar
Zapan Tipleri
rai
A^
A AA
A AA
'TUZ TA PASI
A AA
Kanat kutular
,\
litolo5i
eacillea lemalan=leri
A A A
A A
raylar
ekil 52. Tuz domlarunn neden olabilece i kapal tiplerinin taslak kesiti (Gulf-Coast tuz domast
sahas)
500
24
000
B I'
=101
ro*
KRETAS
WEALDWEN
"\
TUZ
A A A
--
lk
A
A
II
lk
KEUPER
,_......-....,
-4000
ekil 53. B. Almanya'n n kuzeyinde belirlenen tuz (lomalar ndaki yap lar ve kapal tiplerinin
grn .
e) Diskordans Kapan/ar :
I TLtSi
Ir Ir I
T
T
T
T
T
T
T
T
T
T
T
ekil 54. B. Almanya'n n kuzeyinde belirlenen tuz damlar ndaki yap lar ve kapan tiplerinin
grn.
,
0111Itillt 11111%
Deniz ekilmesi
Deniz kaplamas
ekil 57. Regressif ve Transgressif asma ile kaplama aras ndaki ilikileri gsterir kesit
Bir diskordans yzeyi geirimli ile geirimsiz aras nda bir sinir
olup bylece bir hazne kayan n alt ve st s nrn oluturur. Diskordans
yzeyleri kelmede bir kesilmeyi gsterdi ine gre bu yzeyler boyunca gzeneklilik ve geirimlilik de erlerinde bir geli me olabilir. Bu gelimeler ideal kapanlara ve birikmeye de neden olabilir. ekil 58 kapanlara rnek olarak gsterilebilir.
T ERS YER
A ge irimsiz
B
...
a I
MI i X
-
i
:
.
g eir
geirimsiz
PLAN
a ,
Petrol
XX
. ,
p
eff
su
Kesit
Kesit
ekil 59. (A) Geirimsiz kayalarla tamamen ku atlm tipik bir mercek tipi kapan
(B) Blgedeki Homoklinal eim zerindeki geirimlili in dzensiz olarak sona etmesi.
97
deiimi olarak nitelendirilir. Geirimli kayadan geirimsizlere olan litofasiyes de iiklikleri, petrol ve gaz birikintileri kapsayan birok kapal lar meydana getirir.
Litofasiyes de iimleri mercekten daha yayg n oldu u iin blgesel
aratrmalarda daha nemlidir. Saha al malarnda birinci' stratigrafi
kapanlarmn bulundu u, yerlerde di er benzerlerininde bulunaca m
unutmamak gerekir. nk fasiyes ve merceksel kapanlar meydana
getiren ko ullar blgesel ldedirler ( ekil 60).
eyh
ekil 60. llinois ana nda st Missisipiyen ya l kumlardaki kuvvetli yanal de iimler grlmektedir. Burdaki. her bir kumta birimi petrolldr. Missisipiyen kayalar ; kum
yamalar, mercekler, barlar, mecralar ve fasiyes de iimleriyle karakterize edilmi lerdir.
SW
Laiin k
ooten
st lan kamu
alt lan kuau
La Rosa rbrmasyonu
ekil 61. Venezella'da byk petrol sahalar ndan birinin sahil izgisi boyunca Eosen sonras
kumlarda ekim yukar bitimlerinde birikmenin grn
2)
Kanal Dolgular:
ekil 62. Do u kansas, bush city birikintisinin harita ve kesitleri. Yap lan kal nhk haritas bir
kanal keltisine i aret eder.
99
13
C*
D'
ekil 63. Do u kansas'taki bir kanal dolgusunu gstermektedir. Petrol kanal dolgusunu doldurmustur.
Resifler btn jeolojik zamarlarda olu abilir, uzun dar veya yuvarlak ekiller arzeder. Yuvarlak dom eklindeki resiflere. Bioherm denmektedir ( ekil 64, 65).
5W
NE
Miyosen
_ . Oligosen
A.Oligosen
ursk_
lias
Kretase
El ABRA RES F
ekil 64. Golden-Lane-Poza rica /Meksika sahas nda gelien bir resif ve petrol birikimi
ekil 65. Kama /Rusya blgesinde geli en bir resifin grn ve petrol birikimi
io ma nsini011111fil
eiV.
ir
tolov ortnUILWIP tt~
PETROL
x'
dbirlo
11411111,111010,
nol .
l'OP 12114
-41itele0
ekil 69. Diskordans yzeyi zerindeki kapanlanma
10010 11114.1'
41 4 t
IUH
++
1- t+ + +
ekil 70. Gml tepeler stnde kapanlanma
mei
Gaz
Petrol
ekil 72. Gml tepelerin veya resiflerin stnde ve evresinde geli en de iik kapanlar
a- Resif veya gml tepenin stnde gzenekli zonda antiklinal tipi kapan
- Resif veya gml tepe kanatlar boyunca karnalamna tipi (litoloji) kapanlar
c- Diskordans yzeyi alt nda kapan tipi
d- Diskordans yzeyi zerinde transgressif asma ile olu an kapal.
e- Resif veya gml tepenin zerinde sedimanlarda antiklinal tipi yap lar.
lar bulunabilir. Bu ko ullarn mevcudiyeti o blgeden ekonomik miktarda petroln al nmasna kafi gelmez. Yukardaki ko ullarn tamamlaycs olarak bir rt kayac nn kapan kapatm olmas gerekir.
rt kayac ; ince taneli, s k dokulu ve geirimsiz olmaldr. Bu tr
kayalara rnek olarak en ideal olan kilta, eyil, volkanik tf ve inikritik sk dokulu kireta , killi marnlar verilebilir. Ayr ca evaporitlerde
ideal bir rt kayac vazifesi grrler. Bu tr rt kayalar na tuz domlaryla ilgili petrol kapanlar nda daha ok rastlan r Evapofitik rt
kayalarma ideal rnek olarak Anhidrit verilebilir. Dnyan n birok
blgesinde tannm petrol kapanlar nda Anhidritler rt kayac oluturmaktad r. B. Almanya'n n kuzeyinde i letilmekte olan petrol yataklar byk bir ounlukla tuz do nlarndan olu maktad r. Bu tuz domlar bnyesinde de de iik tip kapanlar olu abilmekteve burda Anhidritlerde byk o unlukta rt kayas vazifesi grmektedirler. Bu tr
104
depolanma1ar Zeehstein denizine aittir. Bu deniz st Permiyen zamannda Avrupann kuzeyinde byk sahalar kaplamtr.
anadolu blgesinde de yap lan sondajlarda rastian lmtr. Bu
tuz yataklar nn tuz domlar oluturmas ve e itli kapan tipleri meydana getirmesi muhtemel grlmektedir. Grld gibi ideal rt kayas olarak kilta lar ve eyillerin yannda Evaporitleri de alabiliriz.
rt kayalarnn ince taneli, s k dokulu ve geirimsiz olmas yla
kapanlarda biriken petrol ve gaz n ahkonmas mmkn olmaktad r.
Aksi takdirde kapana kadar eri mi olan Hidrokarbonlar ka p birikme
mmkn olamaz ekil 73 A, B, C'de e itli kapan tipleri ve rt kayalar grlmektedir.
ekil 73 A: Antiklinal Tipi bir kapanda petrol birikimi, hazne ve rt kayalarm grn
105
BLM IX
PETROLN BIRINCI', VE KNC L G
G IR I
Petroln birinci! g petrol olu umu kadar nemli olan bir olaydr. Ayn zamanda petrol olu um koullaryla ok yakndan ilgilidir.
Petroln olu umu ve birincil g ile say sz ara trmaclar me gul
olmulardr. Petroln ikinci! g birinci! g yan nda daha basit
koullarda gerekle mektedir. Bu nedenlerle ara trmaclar petroln
oluumu ve birinci! g ile gme modelleri zerinde daha ok ilgilenmilerdir. Bu konuda say sz deneylerde e itli aratrmaclar tarafndan yaplmtr.
Ekonomik miktarda petrol ve gaz n bulunabilmesi; petroln oluumu, birincil ve ikincil g ile bunlara etkiyen ko ullarn iyi bilinmesine baldr. Bu koullarn yeterince bilinmesi ve uygulamalarda kullanlmas baz lzurnsuz masraflardan koruyaca ' gibi ekonomik miktarlarda birikmi hidrokarbon kapanlar nn yerlerinin belirlenmesinde
yardmc olacaklard r.
PETROL G
Petrol g, petrol ile ana kaya aras ndaki ili kide nemli bir kilit
noktas oluturur. Bu petrol birikmelerinin olu mas iin yalnz bir tahmin olmayp bilakis gerek bir potansiyel ana kayas ndan olu an karar
verici bir olayd r. Genelde bilinen bu olay ayrntda e itli problemlerin
yalnz bir blm iin anla lr yap zelliklerini aklar.
Burda nemli noktalar ortaya koymak iin mmkn oldu u kadar
ayrntl aklamalara gayret sarfedilecektir.
Petrol ve gaz n; jeolojik zaman srelerinde artan g nlme derinliiyle sedimanlarda ince da lm organik materyalden olu tuu or106
taya konmu tur: lk petrol damlac klar ve gaz kabarc klar organik
malzemenin da lm durumuna uygun olarak sediman bnyesinde serpilmitir. Bunlar sediman n organik olmayan bile enleri tarafndan birbirlerinden ayrlmlardr. Yeni oluan petrolms elementler organik
malzemeyi zorlar ve doldurur. Bu olay muhtemelen bulutumsu bir
tarzda gerekle ir. Vassoevi, ada tarz ndaki petrol kmelerinden oluan ve sedimanda da lm olan petrol iin "Mikronaphtha" deyimini
kullanmtr. Bu petroln czi bir k sm g etmi olmaldr. E er petrol
komponantlar kerojenden serbest b raklm ve klcal borular vastasyla gzenekli hazne kayaya eri memise petroln birincil gnden sz sz edebiliriz. ayet petrol ana kayadan uzakla trdm, geirgen ve byk gzenekli hazne kaya iinden kapana kadar hareket etmise ikincil petrol g olarak adland rhr.
ekil 74'de ematik olarak birincil ve ikincil petrol g ile yap sal
ve stratigrafi kapan tipleri gsterilmi tir. Ayrca ekilde tuzlu su, petrol
ve gazn younluklarna gre dizilimleri de grlmektedir. ekil 74I'de
birincil ve ikincil gn balang safhas II'de ise bu glerin ilerlemi
safhalarnda petrol oluum ve birikmesini izlemekteyiz.
Deniz seviyesi
II
ekil 74. Petrol ve gaz birikimlerinin olu umu-havza geliiminin balang ve geli mi aamalarnda birincil ve ikincil gn ematik grn 1-Birinci ve ikininci gn ba lang safhas
II- Birincil ve ikincil gn geli mi safhas ve birikiin oluumu (Tissot ve Welte, 1978)
107
Is aks yksek olan blgelerde petrol s da oluur. Yksek scaklktaki petroln viskositesi d k olaca iin, olu an petrol kolaylkla
g edebilir. Ayrca yerin s zonundaki krntl kayalarn gzeneklili i
derindekilere oranla daha yksektir. Bu nedenle treyen petroln hazne
kaya iinde birikimi kolayla r. Petroln g genellikle alttan ste
dorudur, di er yandan scak ortamdan daha az scak olan ortama
doru olacaktr. Bu gle, bir ktle ta nmas meydana gelirki bu da
petrol kapanlama alanlar ndaki s alusnn kom u yreye gre daha
yksek olmasna neden olur.
B R NC L G
Potansiyel petrol ana kayalar genelde ince taneli ve kil minerallerince zengindirler. Bu kayalar n balangta byk gzeneklilik gstermeleri dikkati ekicidir. Bu gzeneklilik ilerleyen zaman ve artan
gmlme derinliiyle yava yava azalr. Skma ile gzenek hacmi
byk lde darahr, gzeneklerde bulunan su ve di er akmaya meyilli
olan komponantlar dar atlr. O halde skma birinci! gn esas esidir. Bu. ilikiler Hubson (1954), Gussov (1954) ve Levorsen (1958)
tarafndan tannarak belirlenmi tir.
Hedberg (1926, 1936) ve Athy (1930) da killi sedimanlar n gzeneklilik ile zerindeki yk bas nc ve ayn ekilde gzeneklilik ile kme
derinlikleri arasndaki ilikileri ayrntl olarak ilk defa yaynlamlardr.
Hedberg (1936) 4 e it skma safhas nermitir:
a) Mineral tanelerinin mekanik ynlenmesi ve gzeneklili in % 95
ten % 75'e d mesi. Bu olay 0-0.1 m sediman rts alt nda gerekleir
ve bu esnada serbest su dar atlr.
b) Gzeneklilik % 75 ten % 35'e d er, sediman giderek suyunu
kuvvetli olarak kaybeder. Bu olay birinci safhann sonundan 200-300
m derinline kadar olur. E er kil mineralleri direkt birbirleriyle temasa
gelmilerse bu safha sona girer. Bu safha sonunda sedimanda ok az serbest su mevcut olabilir.
e) Mineral tanelerinin mekanik deformasyonu ve gzeneklili in
35 ten % 10'a d mesi. Sediman bu zaman aral nda 300 m den 2000
m.'ye kadar ker. Bu esnada gzeneklerdeki mevcut s vlar gittike
daralan gzenek bo luklarndan dar atlr.
d) Bu safhada, kaya iinde yeniden kristalle me olaylar ceryan
eder. Gzeneklilik yava yava % 10'un altna der. 3000 n derinlik,
108
lerde yine de % 8 civar nda gzeneklilik de erleri llebilir. Bu safhada kaya iinde yaln z adsorbe edilmi su bulunur.
Hedberg bu denemelerini Venezella'da yap lan petrol sondajlarndan alnan killi karot nu nuneleri zerinde yapm tr. Bu edinilen
sonular dier blgelere uygulamak muhakkak sak ncal olacakt r.
Fakat Engelhardt (1960) yapt yeni ayrntl incelemelerle Hedberg'in
bulularm destekleyici neticeler alm tr.
Skma olaynn cereyan esnasnda potansiyel bir petrol ana kayasnda neler oldu unu gstermeye al alm. Sz edilen petrol kmeleri en erken s kmann etkisiyle kil minerallerinin do rudan do ruya
temasa gelmesi ve mekanik deformasyonun ha lanmasyla olu abilir.
Bu olaydan nce byk bir olas lkla petrolms elemanlar n g mmkn grlmemektedir. Gussov (1955)un gr ne gre, birincil g s k maln balangcndan itibaren yakla k olarak 500 m derinlikte ba layabilir. Tabiki e er ortamda kafi miktarda g edebilecek petrol olu abilmise. E er derinlik-gzeneklilik e risi ( ekil 75) yataylam ve gzeneklilik alan % 5 ten % O'a yakla msa birincil gn sonu olarak al nabilir.
5000
10000 15000
DER NLiK ( ayak )
20000
Bu hususta alt derinlik s nrnn verilmesi zorunludur. nk eitli sedimantasyon havzalar deiik koullar yanstrlar. Fakat bu
snrn 3000 m den 6000 m ye kadar olmas muhtemeldir. Muhakkak
gaz g iin ba ka ller geerlidir.
109
50
600
1200
E
Y
1800
2400
o 2900
3000
3500
5 10 15 20 25
GZENEKL L K */.
ekil 76 ideal sk ma erisi
(ekil 77) basn katnan yzeyindeki rt kahnl nn artmas ile ykselir. Balangtaki bu ykselmeden sonra ilk anda kil dokusu zerindeki
arlk l alfi ilk andaki a rlktr. nk gzenekler daha % 25 civar ndad r. Ek arlk kil gzeneklerindeki su tarafndan ek hidrostatik bas n
olarak karlanacakt r. Gzenek sular nn karlad basn gzenekler
arasndaki kucak aralkla= genilemesine ve yeni balantlara neden
110
150
G00
200
E
1800
z
-1 2400
2900
3000
3500
5 10 15 20 25 30
GOZENEKL L K 'V*
ekil 77. Derinlik-Etken Gzeneklilik ili kileri
olacaktr. Bu yolla etkin gzeneklilikte ve geirgenlikte ani bir art grlecektir. ekilde grlebilece i gibi bu durum yaklak 150 in derinliklerde % 5 kadar bir gzeneklilik art eklinde ortaya kacakt r.
Bu snrn altnda ise bas n, gzenek sular tarafndan deil kil
dokusu tarafndan engellenmeye allacaktr. nk gzeneklerdeki
sular, ykn oturduu alandan daha dk potansiyel alanlara do ru
hareket ederek kili terk edeceklerdir. Bylece kil dokusunun s klamas
ve s sebebiyle gzenekler gittike kapanacak ve gzeneklilik azalmas
devam ederek sonunda /, 4-5 kadar bir gzeneklilik ieren arjilite dn ecektir.
E er ortamda h zl bir gmlme sz konusu ise zaman n yetersizlii
nedeniyle yeterli su kayb ndan sz edilemiyecektir. rt bas nc tamamyla gzenek suyu basnc olarak yansyacak ve gzeneklilikte nemli
bir d grlmiyecektir.
Bundan baka belli bir derinli e eriildiinde (Yaklak 1800 m.)
ortamda Montmorillonit tipi kil mineralleri mevcutsa, montmorillonit%
in illite dnmesi gzeneklilikte, geirimlilikte ve s v basncnda ani
111
art lara sebep olacakt r. Montmorilonitin illitc dn mesinde kil yzeyinde tut -0=ns olan ba l su kurtulacak ve serbest gzenek suyu
elliini kazanacakt r. Bu de iim kil parac klar= tane boyunu d rerek etkin gzeneklilikte, geirimlilikte ve serbest gzenek suyu
miktarnda art a sebep olacaktr. Bu olay yakla k 2900-3000 n derinliklere kadar devam ederek bu derinli in altnda ise serbest su, gzenekleri yeniden terk edecek bas ncn tekrar doku tarafndan karlanmasna neden olarak gzeneklili in azalmas sonucunu sa layacakt r.
ekil 78, eyil gzeneklili i, ak kan bas nc , derinlik, gzeneklilik,
s, basn, eyil gzenek ap ve molekler ap aras ndaki ilikileri gstermektedir (Tissot ve Welte, 1978; Junckten ve Karweil, 1963; Nogumo, 1965; Seevers, 1969; Heling, 1970 den al nmtr).
Ch e-" er i. U/
-
10
20
30
i0
kg/ c m
PS
AKIfCAN BASINCI
200
400
600
I
eyil gz. ap
50 100
5
50
100
,f) t It
it
150
tk-
200 O
50 100
Mlek ap
ekil 78. eyi! tipi sedimanlann artan gmlme derinli iyle deiik fiziksel parametrelerin
ilikileri (Junkten ve Karweill-1963, Nagnma, 1965, Seevers, 1969; Heling, 1970)
112
Petroln birincil g iin en nemli neden olarak skma gsterilmitir. Bu sk ma sedimantasyon hayzas nn devaml olarak kmesi ve
suyun killerden devaml ayrlmas suretiyle gerekle ir. Skma zaman
aral nda petrol, petrol kmelerinden suyla doldurulmu gzeneklere
yenilebilir. E er zlmiyen organik materyalin k lcal basnc ye kendi
absorbsiyonu yenilebilirse hav amn kmesi esnas nda gzenek ap nn
devaml azalaca , zamanla artan derinlik ve syla da kerojenden yeni
hidrokarbonlar n oluaca gz nnde bulundurulacakt r.
(-------BirinciI gn zellii havza oluumu ile sk skiya bal olup jeolojik srelerde gerekle en olaylardr. Petrol ana kayasunn gzenelderindeki gn mekanizmas zerindeki grler birbirinden farkldr. Yassoeyi (1960) gaz differansiyasyonu tarz nda olduu dncesindedir.
Bu gre gre petrol g etmeden nce gaz- iinde zlmesi gerekmektedir. Effektiv birincil bir gn olabilmesi iin minumum derinli in
1200-2600 m olmas gerekti ini yungular. Sokolov (1964) mmkn olan
iki gr benimsemektedir.
I. Sv hidrokarbonlar gaz iinde zlr ve gaz faz nda dk
basnl blgelere tanr.
2. Gaz ekilli ve svi hidrokarbonlar ve di er komponentler suda
zlr ve bn ekilde tanr.
Petrol komponantlannn formasyon suyu ii4cle zlmesi, yaln z
Baker (1960, 1962) tarafndan kabul edilen gr ile aklanabilmektedir. Bu gre gre, organik asitlerin tuzlan ve di er komponantlar
formasyon suyu iinde Micellen olu turabilirler. 111icellenler suda kolloidal partikller olarak da lmlardr ( ekil 79)
ocC;090
???????
b..Hidrofob ucu,
ckQ\'7
ddbb bbd
aHidrofil ucu
ler. Bu grteki glkler, zlm petroln tekrar nas l ayr abileceidir. Weller (1959) e gre bu muhtemelen, ana kayadan hazne kaya-ya
doru tuz konsantrasyonunun artmas suretiyle kolloidal zelti tuzunu
kaybeder ve bylece petrol damlac klarnn ayrlmas gerekle ebilir.
Petrollerdeki hidrokarbon gruplar nn da lm (parafin, naften, aromatlar), buna gre bunlarn spesifik znrlkleri ta nmak iin mevcut
olan micellen tarzlar na uygunluk gsterebilir.
Baker (1962) de bunu deneysel olarak olduka inand r c bir ekilde
kantlamtr. Hubson ve di erleri de zlm petroln ayrlmas iin
dier bir imkan gstermektedirler. Bunlar n Porphyrin incelemelerine
gre hazne kayalarda meydana gelen dekarboksilasyon olaylar yla bunu
'mmkn grmektedirler. Bylece Micellen eklindeki komponantlar
hydrofil gruplarn kaybedebilir ve Micellenler zlr. Molekllerin
hydrofob artklar ve micellen iinde ta nan hidrokarbonlar petrol olarak ayrlmak mecburiyetindedirler.
Buna kar n Gussov (1954) ve Hubson (1954) darnlac k tarznda
tanmann mmkn olabileceinden sz etmektedirler. Micellenlerin
lleri Baker (1962) e gre 0.5-600 nig aras nda yaylmaktad r. Petrol
damlacklar ve gaz kabarc ldar muhakkak bu alann zerinde bulunmaktadr. Organik materyalden olu an petrol damlac klar iin maksimum bir byklk verilmesi gerekli olmas na ra men bu ok zordur.
Potansiyel petrol ana kayalarmda bunlar n byklkleri 1-1000 nig
arasnda bulunmaktad r. Ana kayadaki gzeneklerin aplar hakknda
ise deneysel neticeler bulunmamaktad r. Byk bir tahmin olarak,
byk derinliklerde bulunan formasyonlar iin 0.1-1.0 p. de erleri verilebilir. Bu veriler tabiki yalnz ynlenme byklkleri olarak anla lmaldr.
Bu grlere gre, gzenek geometrisi ve gzeneklerin nemlenme
mesi ve damlack eklindeki petrol g, gzene 'in geometrisi ve nemliliiyle bamldr. Is ve basn artan rt kahnh yla ykselir. Ayni
zamanda petrol olu umu da derler ve relativ olarak ba langa gre
daha ok dk molekll hidrokarbonlar meydana gelir ( ekil 78).
Is ve basncn ykselmesi ve de d k molekler komponantlarn varl gaz faznda bir eriyi i korur. Birincil gn bu ekli, bu nedenle gittike artan derinlikle byk bir rol oynayacakt r.
Bir hydrofob ve hydrofil ucu olan molekller micellen olu turmaya
temayl gsterirler. Ilerleyen petrol olu umu ile ilgili gruplar artan llerde kaybolurlar. Bu nedenle petrol ana kayas nn derinli ine bal
olarak micellen oluumu temayl azalmaldr.
Damlack tarznda g iin en byk engel s nrl ve kuvvetli de ien gzenek aplar olmaldr. nk artan s kma ile bunlar darahr,
bu nedenle de byk derinliklerde bu g tarz nn geriye dn beklenmelidir. Dier taraftan s kma ve petrol petrol kmelerinden s ktrarak harekete geiren kuvvet mevcuttur. Burada bir soru akla gelebilir.
Bu her iki faktrn kar lkl etkilerini ortadan kald rp kaldrmad ve
ana kaya iindeki damlac k tarzndaki gn genelde bir anlam nn olup
olmad gibi. Micellen tarzndaki bir g iin dolayl kantlar mevcuttur.
rnein; petrolde hidrokarbonlarm da lm ve Baker'in cleneyleri,
Petroln bir gaz faz nda zlmesi; s ve basn ilikileri nedeniyle byk derinliklerde byk bir olas dr. Bundan baka kondanse petroln
varl byle olaylarn olabilece ini kantlamaktadr. Buna karn ana
kaya iinde damlac k tarz ndaki bir g iin emareler eksiktir. O halde
g mekanizmasnn ekli ve ls ana kayan n bulunduu geliim
safhasma ba l olmal ve zaman akylada de iken olmaldr. Bylece
gn belli bir sralanmas ortaya kar.
Ana kaya iinden d ar atlacak akkanlar hangi yolu izleyeceklerdir ? S kmakta olan bir eyil iinde bir potansiyel gradyan ortaya
kUcaktr. eyil iindeki akkanlar bu gradyan izleyerek yksek potansiyelden alak potansiyele do ru hareket edeceklerdir. ekil 80'de
sk an eyle gre daha d k potansiyel de erleri ieren alanlar alu kanlarm hareket ederek yerle ebilecekleri ortamlard r. Bu duruma gre
akkanlar potansiyel de erlere ba l olarak a a veya yukar hareket
ederek ana kayay terk edeceklerdir. E er akkan yukar hareket ediyorsa, buna klcal basn ve yzdrme kuvvetleri yard mc olacaklardr.
Buna kar akkann aa do ru hareket etmesi durumunda harekete
yalnz klcal basn yardmc olabilecektir. nce dokulu kayalarda k leal basn deerleri kaba dokulu kayalara oranla daha yksektir. Bu
115
ANA KAY A
nedenle petrol kmeciklerinin ana kayadan hazne kayaya gei leri itici
kuvvetin varlyla kolayla acaktr. Gn yn, kum iindeki petrol
zerinde eyil zerindeki petrole kart klcal basntan daha yksek bir
basn deeri olmad srece ters ynde olmayacakt r. E er kum ve
eyil tek bir faz ak kan ile doldurulmu ise klcal basn fark olu amayacamdan akkann hareketi her iki ynde ayn derecede gerekle ebilir ( ekil 81). ekil 81'de hazne, bir ana kaya ve bir rt kayas
mevcuttur. Ba langta anormal bir grnm arzeden bu durum pek
karma k deildir. Yksek potansiyel ieren eyil ana kayas ndan alttaki
hazne kayaya petrol gelmekte ve bu petrol .hazne kaya iinde yksek
bir yere kadar hareket ederek daha sonra tekrar ana kaya iine gemektedir. Bu suretle de yukar ya do ru devaml bir g olu maktadr. Aslnda alak potansiyelli bir ortamdan yksek potansiyelli bir ortama g
gerekle emeyece inden bu olay imkan d gibi grlmektedir. Burda
bu oklarla gsterilen gn e zamanl olmadm ve bunlarn hareket
vektrleri oldu unu belirtmek gerekir. X-i aretli vektrler, ana- kayadan
hazne kayaya do ru olan aa ve yukar g ynlerini gsteren ve
sklama sonuna kadar etkin olan vektrlerdir. S klamanm devam
etti i alttaki ve stteki iki hazne kayaya petrol geldi i srece devaml
bir faz olu turabildii andan itibaren Y-i aretli vektrler etkin olmaa
balayacak ve petrol hazne kayalar ierisinde yksek potansiyelden alak potansiyele do ru hareket edecektir. Bylece hazne kaya iinde
gerekle en potansiyel gradyan nedeniyle her iki ynden antiklinalin
ayrlmasnn meydana gelmi olmasn gstermektedir. Philipp (1963)
kuzey Almanya'da, rt kaya gzeneklili i ile hazne kayann gaz miktar
arasnda bir ba ntmn mevcut oldu unu gsterebilmitir. Kapan bilesenin byle deiimleri yannda, byk derinliklere gmlmede de iikliklere neden olabilir.
116
Hazne ,kaya 9 3
rt kaya
Hazne kaya 9 2
Ana kaya
Hazne kaya?".
ekil 81. Petrol hareketi ve zaman ili kileri
Kum-ta
amurta
Siksa suyunun ve ierdi i organik
ve inorganiklerin hareketi
Organik ve inorganik ieri ini kaybeden
suyun hareketi
Maksimum s k ma ak kan bas nc rl n
konumu
ekil 82. Ardalanmal tiflerde suyun byk antiklinal yap larda g yollar
ekil 83. Ardalanmah istifler sunan havra kenar geni antiklinallerde g yollat
ilidrodinnaik kuvvetle
besleme yzdm*
yetenei
ZCZU
DOOk
ekil 84. Hidrodinamik kuvvetin petrol gmesiyle birik nesi zerindeki etkisini gsteren bir
antiklinaldeki kapanlamna mekanizmas
Petrol ve gaz yzme kabiliyetiyle ince taneli kayalar n yer deitirme basncn artk yenemiyece i bir yere kadar gmeye devam ederler.
Eer su eim aaya hareket ederse set'etkisi o ahr. Bu durumda yzdiirne kuvvetinin etkisi, hidrodinamik kuvvetle azalr ve petrol ile gaz
121
GAZ
?..TROL
. Su akm rn n yn
ekil 85. Bir .Antiklinal kapanda su akmmun artan etkisiyle petrol ve gaz n itilmesi ve ayrlmas
(Hubson ve Tiratsoo. 1975)
ol r-
aidrod1nanik kuvvetli,
sit ynde etkilenen
~dr*, yetenek!
jaha d k akiskan
potaneiyeli ile su
ak m n n yn
atlas zomu
nizdurme kuvvetine
eurklenen petrol ve gaz/ft
hareket yn
ekil 86. Eim aa ynelmi olan yksek yer deitirme basnc ile azalan geeLimlilikten oluum
bir set zonundan geen su akmnn etkisi. Bu durumda yzdrme kuvvetinin etkisi, hidrodinamik
kuvvette azalr ve petrolle gaz set altnda kapanrlar.
d) Erimi gazlarm etkisi: Btn petrol birikintilerindeki petrollerde erimi halde ve de iik miktarlarda doal gaz mevcuttur. Do al
gaz, petrol ve suya oranla son derece d k viskositeye ve yksek yz122
Bidrodinamik kuvvetle
beslenen yilsdrme
yetenei
Daha d k ekkan potaneiyellyle su akm n n yn
,
I ---4
ekil 88. Bir petrol kreci inin gzenek boylarmdan sulu yeralt ortamnda ta nmas. Petrol
kiireciinin taneler aras nda klcal basncn etkisiyle yukar k, danalacn alt ve stnn
eit duruma geli im kadar devam eder (Berg, 1975)
ekil 89. Petrol kreciginin bir gzenek boyundan sulu bir ortamda tasm nas. Suyun yukar
doru akmasna kapllar basncn zt etkisi yard mc olur. (Berg, 1975)
124
ira akma
1011~...mmor
ekil 90. Hidrodinamik ko ullarda petroln uzauarak yanal ta unnas. Ilidrodinamik gradyau
(n) ve petrol kolonunun uzunlu u (L) onun katman iindeki yatay konumunu tanmlar. (Hobson
ve Triatsoo, 1975)
/
/
. SQ
ekil 91- Hidrodinamik ko ullarda petroln ta nmas. izgisel petroln alt ve st ularmdaki
hidrostatik basn fark (xi -x2), petrol kolonunun yksekli i (Zo) ve suyun ak izgisel petroln hareketini Sa lar (Berg, 1975)
127
BLM X
SONDAJ KUYULARINDA YAPILAN OLOILER
iin, scaklklar 140-170C aras nda olan kuyularda lmler yap labilmektedir.
Yksek scaklk ve basn de erleri gerek kablo ve gerekse l
aletleri zerinde olumsuz etki yaparlar.
Jeolojik ve kayafiziksel ili kilerin deerlendirilmesi iin yap lan
lmler; Kuyu karot ve k rnt rneklerinden kazanlan bilgiler ve veriler, kaz lan katmanlar hakknda arzu edilen gerekli bilgileri veremezler.
Seilecek uygun bir metod ve al nacak kuyu lmleri, jeolojik
ve kayafiziksel ili kiler hakknda gerekli bilgiyi sunabilirler.
SP-OLOMLERI
Kuywlaki bir formasyon veya katman n elektrik potansiyelinin
lsdr. Buna spontane potansiyel, self potansiyel de denir ve mV
(milli volt) birimi ile ifade edilir.
Bu lm, henz temizlenmemi sulu ve amurlu kuyularda yrtlr. Kuyu deli inde geilen katman veya formasyonlarm elektrik
potansiyellerinin lm elektrotlar yard m ile yaplr. Bir tp iinde
bulunan elektrotlar bir yal tkan vas tasyla kuyuya sarkthr. Kuyu
iine sarktlan bu elektrotlar formasyonlara de iik oran ve kuvvette
elektrik gc gnderilir.
Formasyonlara gnderilen bu elektrik gleri ba ka ahc elektrotlarla ve kablolar yard myla yzeye iletilir. Kuyu banda da alnan bu
deerleri otomatik kaydeden aletler mevcuttur. Al c elektrotlar aras nda normal olarak 10-20'lik ksa normal aralk ile 15-30'lik yan aralk
kullanlr. Bu aralklarn deerleri stratigrafik ko ullara gre seilir.
lm ilemi, kuyu dibinden ba layarak' yukar doru kablolarm
belirli hzlarla ekilmesiyle ve kuyu ba nda otomatik kaydedieilerin
yardmyla kombineli olarak yap lr.
Byk aralklar, elektrik akmn' kuyu iinde daha uzaa ve sondaj
amuruyla kirlenmemi blgelere kadar iletirler.
SP-lmleri esnas nda, yksek elektrik potansiyelli formasyonlar
mili volt leinde saa do ru farkl uzaklklarda grlr.
lmlerde grlen potansiyel iki k smdan ibarettir.
1. Kinetik potansiyel (Ek): E er sondaj amuru ve hazne kaya
arasnda kafi derecede bas n fark mevcutsa, sondaj amuru ile hazne
129
kaya aras nda dinamik akma olaylar nedeniyle kinetik potansiyel oluur.
2. Elektromotorik Potansiyel (Ec): Sondaj amuru ve formasyon
suyundaki farkl iyon konsantrasy-onu nedeniyle olu ur.
SP-lmleine rnek olarak ekil 92 gsterilebilir.
SPLOGU
mV
Litoloji
..._.
_.
_ _
K LTA51
....
.... "
..... .
KUMTAS1
..... - - . .
. . .
.
_ _
KITA51
.,
.. .
...
KiLT A I
KUMTA I
mV
ii.
o
LOGU
SP
____
..
RES ST V TE LOGU
o ......., Ohm m
K LTA51
KUMTA I
........
..
..,-.....
___
_
--
I
KILTA
:-.
--
KUMTA I
.
__
KILTA51
S P LOGU
- mV
RES ST V TE LOGU
'\
\C)
\.0
4 \
o-Ohm m
lili
l
I 11 11 11
K LTA 51
KUMTA I
__
--_
-_
- -
:..... .
_-_-_--
- - - - . .,
-_-_-_
Kh.TA I
KUMIASI
K LTASI
ETROLLO
KtIMI_A I__
KILTA I
gmlek iinde kuyu duvar na yaslanr. Elektrotlar aras ndaki ksa uzaklk akmn kaya iine sokulmasn salar. Mikro rezistivitelerin geirimli
seviyeler kar snda yksek olu u geirimli katmanlar n direnlerini
sondaj amurununkinden ok daha yksek olmas dr. E er mikro rezistiviteler geirimli katmanlar kar snda dkse sondaj amuru formasyona de iik uzaklklarda sokulmu ve amur tabakas kaln demektir.
Gzeneklili in tayini
L i r. '
MIK
I I
...
IOS I ATr4
ekil 96. Mikrolog ve lelim emas
136
RO LO'G .a.
RO
Bu metodla yap lan lmlerle hassas bir al ma yapmak mmkn olduu gibi kayalarn kantitatif gzeneklilik de eride bulunabilir.
lmler de kuyu darnda oluan amurun kalnl etkili olur.
LATEROLOG (LL)
B lmler, Rezistivite metodunun geli tirilmi hali olup tuzlu
sondaj amurlarm n kullanld zamanlar uygulanr. Sondaj amuru
ok tuzlu olursa yksek iletkenli katman n iletkenliini gizler ve katmann gerek iletkenli i llmemi olur. Leterolog metodunda nce sondaj
amuruna elektrikle arj yaplr ve bu sretle akm yanal olarak odaklamr ve kayaca geer.
Ldterolog l metodu rezistivite l metodlar mn, daha ok gelitirilmi ileri lm metodu,dur. Laterolog'un amac Rezistivite logunun amalarnn aynsdr.
Lateroloun deerlendirilmesi; bu log umumiyetle Gamma Ray
loglaryla (GRL) beraber al nr
lmler al nrken Diagram n sol tarafndan GRL logu sa nda da
Laterolog izilir.
lmlerde kuyu apnn 16 zoll'a kadar olmas halinde herhangi
bir glk grlmez. Bu durumda katman kalnl= bir metreden de
az olmamas gerekir. lmlerde yksek direnli anhidrit ve kaya tuzu
etkili olabilir.
ekil 97, GRL, LL ve Mikro log kombinesini gstermektedir.
MKROLATEROLOG (MLL)
Laterologun odaklama zelli iyle mikrologun ksa elektrod arah birle tirilmesiyle Mikrolaterolog elde edilmi tir. Bu suretle hazne
kaya zellikleri hakk nda dier metodlardan daha ayrntl bilgi edinilebilir ( ekil 98, 99).
Olmlerin yrtlmesi daha nceki Mikrolog uygulamalar nda
olduu gibidir., Bilhassa tuzlu sondaj amurlarnun kullan ld kuyularda Mikrolateroglar al nr ve porozite tayinleri kantitatif olarak yap labilir. Bunun iin sondaj amurundan etkilenmeyen elektrik loglar (sonik log) porozite tayininde kullan lmaktadr.
137
L1 T.
GRL
L ATERO
t. o G
MIKRO LOG
L__
i< 1 L
_..
PETROLLIX:
K_UM _TAJ_ _:,., .:.3/ _ _ _
KIL
'
SULU ;::'..,. :
l< UM TA ! -.::
K L
...
SON K LOG
LMLER )
K AYDEDICI
ELEKTRIK
AKI MI
1
1
rY
SONDA
Bu metod petrol jeolojisinde ok kullan lr ve nemli bir yeri vardr. Porozite lmlerinin Rezistivite loglar yardmyla yaplabileceini
fakat bunun sondaj amurundan etkilendi ini belirtmitik. Bu etki porozitenin azald oranda negativ ynde daha da kuvvetli olmaktad r.
Hatta sondaj amur mun kayann ne kadar derinliklerine s zmasyla da
etkilenmektedir. Kayalar dalga iletim zelliklerinden yararlanarak
yaplan porozite tayinlerinde sondaj amurunun etkileri ortadan kalkacaktr. Yani daha shhatli neticeler elde edilebilecektir.
Her bir kaya ve hatta gaz ve s vlar belirli bir dalga iletim k zna
sahiptirler. Bu dalga iletim h zlar younluk ve elastizite ile ba mldr
(Sonel, 1983).
Kayalarm veya s vlarm dalga iletim hzlarndaki bir de iiklik
younluk veya elastizitelerinde olan bir de iiklie iaret eder. Veya
139
QI ?
117b ,
MIKROLATERO LOG
Ohm.m
KIL TA I
MM
K I RE
TA I
KUMLU MAR
KUM
KI L
"T.
.
TA I
TA I
141
Li r. SON K LOG
d, secirn
__
EY I.
._
o
,
ii]
..
4\
o -.
i
o
xci-
MAR NILI
K T.
EY L
.....
Z;
a
ekil 100. Sonik log klin emas
eitli kavalar n dalga iletim h z ve dalga iletim zamanlar aa da tabloda gsterilmi tir.
Kaya Cinsi
. Kumta
Kireta
Dolomit
Anhiclrit
J ibs
Kayatuzu
KilX
Su
Su % 10 Naci
Petrol
Gaz
142
Ortalama
Dalga hz
insan.
Ortalama
Iletim zaman
san /m
Ortalama
younluk
gr/cmy
5500
6500
7000
6100
5800
4600
4000-45000x
1500
1650
1300
400
182
155
145
165
172
215
218-245x
670
606
760
23
2.65
2.71
2.87
2.98
2.35
2.03
2.70-2.80
1.00
1.08
0.85
0.03
RADYOAKTV TE LMLERI
Bugn Radyoaktivite lmleri kuyu lm metodlar nn nemli
bir ksmn olu turur. Bu lmler her e it sondaj amurunun varl nda ve kuru kuyularda uygulanabilir ve etkilenmez. Radyoaktivite lmleri 2 ekilde yaplr.
Kayacn tabii Radyoaktivitesinin llmesi (Gamma mm
lm, GRL).
ndksiyona uratlm Radyoaktivitenin llmesi (Ntron
logu).
Kayalarn tabii Radyoaktivitesinin llmesi tehlikesiz ve az masrafl olmasna ra men yapay gamma nlaryla yaplan lmler pahal ,
tehlikeli ve zel korunma isteyen lmlerdir.
Gamma mm ve Ntron loglarnn lmleri beraberce ynitlr. eitli kayalardaki radyoaktivite de erleri kayan n her bir gram na
karlk gelen 10-12 gram radyum lm birimlerine gre sa a do ru
artar.
TABII RADYOAKTIVITENIN LLMES -GAMMA RAYLOGU (GRL)
Tabii gamma ismim' herbir kaya iin spesifik bir zelliktir. Bu zellik kayacn radyoaktiv element ihtivas nn bir lsdr. Radyoaktiv
zellie sahip olan elementler gamma Ismim verirler. Bunlar n banda
da Uranyum, Toryum, Radiyum ve Potasyum gelir.
Sedimanlar iinde de iik oranlarda bulunan radyoaktiv elementler
farkl derecede nm verirler ve bu mmn deeri zel aletler yard myla kaydedilir
Bu llen farkl derecedeki radyoaktiv zellikler kaya trlerinin
belirlenmesinde yard mc olurlar.
Kilta, Marn ve potasyum tuzlan durays z K 40 izotoplan ihtiva
ederler ve bu kayalarda radyoaktiv bir zellik sunarlar. Bu tip kayalar radyoaktiv zelli i olmyan veya ok az olan Kumta, Kireta,
Anhidrit ve Kayatuzundan ay rmak ok kolay olur.
O halde Gamma snmai lmleri genel olarak K 40 miktarn ve
kil ihiivasm gsterir.
143
Bu lmler yard myla bir hazne kayan n kil ihtiva edip etmedi i
de belirlenebilir.
Tabii radyoaktivitenin birimi ton ba na mikrorarn Radiyum e de eri olarak al nr veya API-birimine gre llr.
Gamma Ray Log'un amac :
-
GRL
KILL
KT
Lj T. NTRON
LOG
..~..
Ii411411
=l eur
',Imam
K1 L TA1
Ki L
NI IIIIII
I IMI IN
l<
I111"
e INI NI
MIII II
emme
na
i,
K _T.
9- - '
^..^J
III
am
'T
." 1. 1.
T"T
M AR N
lmn yap l, :
Gamma n alcs kayaca n verici kayna n 16 zoll stne yerletirilmi. tir. Gerek al c ve gerekse n kayna kurun bir muhafaza
iindedir.
Bu donat mdan sonra kuyuya sark tlan sonda belirli bir h zla
a adan yukar ekilir ve lmler kuyuba nda otomatik kaydedici146
;25
formlyle hesaplanabilir.
DG
- 2.15 gr/cm 3
Kumta
- 2.65
,9
Kireta
- 2.71
5,
Dolorait
- 2.87
Anhidrit
- 2.96
Petrol
- 0.85
,9
Gaz
- 0.03
5,
Kil
Kayalarn younluu ve dalga iletim zamanlar arasndaki ilikiden kaya tr hakknda bilgi sahibi olabiliriz nk kayac n younluu; dalga iletini ve dalga iletim zamann n linear bir fonksiyonudur.
Bu zellikten dolay bilinen matriks dalga hzndan kaya tipi bulunabilir.
147
K L TA I
KUM TASI
KT
K L TASI
DALGA iLET M
ZA/v1AN
lmlerde diyagram n sa tarafnda Rezistivite lm ve iletkenlik ( ndksiyon logu) zelli i bunlarn solunda ise Sp-e risi yer al r
( ekil 104).
r
rroio n
SP L 0 G U
-
4-
..
.
.
. ,
.-..
SICAKLIK LOGU
Alan kuyulardaki s cakln belirlenmesi amac na ynelik olan
bu lmler, kuyuya sarktlan bir elktrot yard myla yaplr. Elektrot
20" uzunlukta pltin bir tele sahiptir bu tel yard myla kuyu iindeki
alukann scakl abucak kazanlr. Kuyu akkannn scaklndaki
deiimler Rezistansta fark edilir ve kayda geer. Bu lmde yaln z
kuyu akkamn scakl kaydedilir o u anomaliler kuyudaki amur
dolam durduktan 24-36 saat sonra kendini gsterir. Sondaj ak kannn soumas ve suimas geilen katmanlarm s caklk iletme zelliklerine
ve kuyu apna baldr.
Scaklk lmleri; Katmanlardan kuyuya giren gaz n giri yerinin
belirlenmesinde, formasyon veya katmanlardan kuyuya s zan formas150
KAL PER
111.1111811181.1"
1K
AY A C iM E N T O ---
D1/4-2-
tl
TEMPER ATUR
60
80
in
1
I
Faydalanmalarn belirlenmesinde
Dikordanslarm belirlenmesinde
Sediraanter yap larn tespitinde
-
Korelasyon yaplnda
1.e. " Ml
44.
fr .k
10116110445
scAw4 ^tok .
Ith
'Atla^
A p
"s . 0441'S
~U KAL P
4, MD tAr z.N
E LE < rota pAD
GAS , NCI
d w YAt
i
Ar ~AY '
taierv .sitram;
TABAKA
Ave
oRELASro,, 4, L 8
t>ilz
153
C.s ra t Kolu Ac t:
Kas t
- - .-
J/ '',/ 1 //A
r -- : ---....-:
1:
'
-.-
;1 1
,,,,
ii '
%1
'I:- .
,X.
i
'
:'
,
,
...
,,
...: 8, ,
- - -
.-
"" : : .
...
,s -: ,
i'
l jj 1
1
ii
k t, ' , ... .
k \ l k,
'
.I
,
..-
. . .
1 ,, ,I ,. .
4:
/1 \ kl k -
ekil 107. Antiklinal, Tepeden alm bir anti ;. inal, tepeden a Intas' e im miktar mn ok
d k olmasnn nedenidir.
S.P. Egr a
Kas t
Gerek Eg a A s
so. 6
o'
II
ti'
.k.....,....................._
'
.
,
.
...
ekil 108. Asimetrik antiltlinal E ln miktar m tiklinalin- t epe dzlemine kadar azalmaktasonra art naktad r. Sondaj, formasyonun tabaka dzlemini -paralel kestii durumda dikeye
yaklanakt.t lt,
154
5.P. L{p-R]
iffet
% ,/,
.:
/// /
/ 7, //i %-.; .: , /7/
. - I,/ // /ii i .
/ /, '// /
// i
. .. / /i
,- : /
..- / / // ,',';'/ -- - - :
-. iii ,i/- - - -
I ,
,, / a ,
.
/i i/ / .'
/ , / S _. - -/'/ /.,/ .. . : ./ / ,'
/
-' / 7 ///,,,
7 ". "//
/ ,/
7///
ii
//'i
. . -,,,, /./ / ,: . .: . , . ////// / /
Ac s
ekil 109. Normal fay, Fay dzlemi ile formasyonun e imi ayn ynde, ve fay dzleminde
sikklemne var.
S.P. tric
155
ekil 111. Bindirme Fay : Bindirme fay tabaka dzleminin her iki taraf ndaki bozulma tespit
edilir. Benzer ekil yatk veya ters dnm kysndan da elde edilebilir. Do ru yorum blgesel
jeolojik yapnn incelenmesiyle anla lr.
num!
imam
umm
usznin
mat
UMM
NUM
MUM
Num
11111111 I
ISIM
LTilkin iiii-optoripi
Wii
01#411111
010
glilli
L...o
ww---001,11
illin
g.
110
,0551 1 0
10.
0"
dp
ikili
LIONO wilkija
-,
00 'ogrolw"-
V,
i
,:.,
,,
, ,,i .,,
,,
,-
1 I
,
,,
,,,-
[,( , i f
!,
,
,,\
z. ,..
, ki \ \ S
\ :',.,,,,,
s,
\
\
' \s.
1-. \.
,
"'
,, . s7,"
, `4,
"
...'
Bindirme fay ile d en blokta srklenme ve ok az bozulma veya bozulmam fay dzleminin
stndeki tabakalar.
156
S.P. E r al
Gerek E i.m S si
Ituit
S.F. E r s
'
lo
i i
;5/
..
'
Affy
fr,":;.
ro A, ,
//
- ,
/,"
,
Ii - 1
i,
' ,i i , ..,,,,, 05- ;i i
/
f k.1.rA,i,
A. -,," / i
1 , w-0A%,
'1 111,11 ,1 1
te s.
fi i
i /J
ii ,
157
Klas
, t
Wh,
';
,1 , 1
H' 0
1, !I l I1
,1 I I
13 1 1 1 1' ,
\\
\\\
\
\
,;
\'''N': s
..\ 1 , 1
\\\\
\,,"\,,,,,4,
\ \ , \ .. "\
,.,
\\
\&
\ \s
\\ \
\ \
\ '
\\
k ks
N Nj',
Garcek E m AFlp
158
C,roc Eiii A s
S.P. 6rie
ir k
jCe +
,; ' ;;:-4,-111111111
of
, ;
,.
, ', ar..
rip44
ii
4,...,
,,:\,\ ,\,1:,,
10,,1"I,,,,I, //1,. /iii
iii/av
.,:, ,,, ,, i, ,, 1 , it,.
tiIr,
i.,
,, ,, ,,,, d ip
Ekr s.,
karma kt r.
159
75
sp
25
Ip
[-;
>fit
SONDALAMA
HIZI m ' saat
KES N KLOR
2p
li000
\1
L,
los
eew irmee
aelaiew
a
.1.
loo
Al k. 1150
Ileellr
ii
Ne GAZ
a=
II
MM
MI . 11 1200 EMARESI
INZINIIIIIIMNIN
11111111111ffill
160
BLM XI
YERALTI JEOLOJ S
Yeralt Jeologu
dare
Petrol Mhendisi
Stratigrafi
Palentoloji
Yapsal jeoloji
Mineraloji
Sedimantoloji
Petrolojisi
Petrografi
Ynl sondaj
Asitlerne
imentolama
Formasyon testi
Elektron mikroskobu
Elektrik logu
Radioaktif log
Termal log
Kaliper logu
Mikrolog
Delme zaman logu
X-iin analizi
Karot analizi
amur analizi
Kimya
Fizik
Matematik
Termodinamik
Sv ve gaz etd
Mekanik
Rezervuar incelemeleri
Mukavemet
Yukar da grld gibi yeralt jeologu petrol mhendisi ve idarenin donaltlmas gereken bilgilerden haberdar olmal dr.
Petrol jeolo u bilgilerini yava yava alan kuyulardan derler.
Her alan kuyu nce alan kuyularla kombineli olarak de erlendirilir.
Bylece blge veya havza hakk nda bilgiler artar. Kuyu ama maliyetinin yksek olmas dolaysyla alm her bir kuyu byk bir dikkatle
incelenmesi gerekir.
Petrol aramalar nda nemli olan bilgiler ve bu bilgilerin bulunmas yntemleri a ada belirtilmi tir.
163
Aranan Bilgi
Formasyon snrlar
Korelasyonlar
Litoloji
Formasyon ya
Formasyon s nrlarnn
ykseltisi
Gzeneklilik
Geirimlilik
Akkan basn
Formasyon s cakl
Diskordanslar
Bulma Yntemi
Kuyu numuneleri, karotlar, elektrik loglar , jeofiziksel lmler,
sondalama sresi, radyoaktivite logu, kaliper logu.
Kuyu mu-anneleri, karotlar, elektrik logien, sondalama sresi,
kaliper logu.
Karot ve k rnt rneklerinin paleontolojik tayini
Yerst ykseltisinden veya kule zemininden ba lamak suretiyle
derinlikleri kartlabilir.
Karot ve knnt rneklerinin laboratuvar analizleri, sonik log v.b.
Karot ve kuyu kesintilerinin laboratuvar analizleri, elektrik pilotu, retim denemeleri ve sondaj testleriyle.
Basn bombas
Kuyuya kendi kaydeden bir termometre sark tlmasyla
Karot ve krnt rnekleri, paleontoloji kesitleri, taban ak llar,
krmz renkli sedimanlar, rme belirtisi, stratigrafik eksiklik.
Topografik koullar ve petrol mhendisinin gr leri de dikkate alnmal fakat son sz jeologun olmal d r.
8 Sondaj iin glk kartabilecek katmanlar " nceden tahmini: Arama yaplan blgede ve derinlikte kesilebilecek formasyonlar ve
katman ci.nsleri jeolog ve jeofiziki taraf ndan tahmin edilmeli ve bir
plan hazrlanmaldr. Bu n hazrln sondre de verilmesi gerekir. Delinecek seriler iinde, sert ve yumu ak katmanlar, su ka racak formasyonlar jeolog tarafndan bilinmeli ve sondre bilgi verilmelidir. Sondiir
de ona gre matkap kullanmal ve sondaj amuruna dikkat etmelidir.
9. amurun tuzluluk derecesini ve su kay plarn tespit etmek; Bu
grev aslnda sondaj mhendisinin iidir. Kaya ve formasyonlarm litolojik zellikleri ve kayalar n atlakl ve kovuklu olulan sondaj amurunun zelliklerinin dei mesine neden olur. Bu zelliklerin tespiti ve db.zeltilmesinde jeolog da ilgilenmelidir. Bu sureti. geilen katmanlar hakknda da daha ayrntl bilgi edinir ve sondre de bilgi verir.
10Yaplacak sondaj ilerlemlerini zet rapor halinde sunmak:
Kuyu banda jeolog gerek kuyusu ve gerekse evre hakk nda.toplad bilgileri rapor haline getirerek merkeze iletir. Bu raporlar zaman nda
ulatrdrsa daha sonraki planlar iin nemli ip ular verilebilir ve programlamada ona gre yap lr ve programlamada de iiklik yaplabilir.
11Petrol Mhendisi ve laboratuvarla devaml temas halinde bulunmak: Sk bir ibirlii ile ayrntl ve shhatli bir bilgi edinilebilir.
Bu nedenle verilecek kararlarda ilgili yerlerin gr leri alnmaldr. Bilhassa kuyu numunelerinin de erlendirildii laboratuvarla sk bir iliki
iinde, olmaldr.
YERALTI JEOLOJISI LABORATUVAR METODLARI
Bu blmde daha ziyade petrol jeolojisinde yararl olan laboratuvar analizlerine ver verilecektir. Bu analizlerin tmn bir laboratuvarda yapma inakamda olmayabilir. nk baz aletler ok pahal dr.
Bu tr analizlerde ilgili laboratuvarlarda yapt rlmandr. Bu yaplacak
analizleri yle sralayabiliriz;
1 Kuyu numunelerinin tayini ve zelliklerinin bulunmas :
a. Ta tipinin tespiti
b. Renk
e . Ta n yap s ve gzeneklilii
d. inentonun tayini
e. Tali minerallerin tayini
f. Fosiller
h. HC emareleri. Bu e itli organik ziiciiler (CC1 4, kloroform v.d.)
ve ltroviyole lamba ile denenebilir.
Ayr ntl analizler iin ise organik kimyasal analizler yapt rdr.
2- Detritik minerallerin tayini:
Kuyu karot ve k rnt numunelerinin petrografik, mineralojik analizlerinin yap lmasna detritik minerallerin tayini denilmektedir. Bu
analizler makroskopik ve mikroskopik olarak yap labilir. Bunlara ilave
olarakta basit kimyasal analizler ve testler yap lr.
Bu analizlerin sistemli bir ekilde ve de iik metodlarn kullanlmasyla yaplmas nda fayda vard r. nk bir metod her zaman iyi bir
netice vermeyebilir. Bu analizlerin kesafeti gz nne al nan hedefin
nemine gre de iir. Bu analiz sonular petrol jeolojisi ynnden ok
olumlu sonular verdi i gibi, stratifgrafik ve sedimantolojik yorumlar
ynnden de nemli sonular verebilir. Bu nedenlerle de ayr ntl ve dikkatli bir ekilde yrtlmesinde fayda vard r. Fakat krnt ve karot numunelerinden yap lan bu analizler zaman alc ve can s kcda olabilir.
Bilhassa krnt numunelerinin analizleri kuyu loglar kontrolnde yap lmas halinde bir nem arzeder. Bilindi i gibi kuyularda kuyu a lmas
esnasnda sondaj amurunun etkisiyle kuyu darlarndan y kntlar d er. Bu ana lizlerde y kntlar ancak kuyu loglar yard myla ay klayabiliriz (Sonel, 1983).
Sondajlarla elde edilen numunelerde e itlidir.
a) Kuyu karotlar shhatli neticeler verir.
b) Rotari sistemle a lan kuyulardan alnan krnt numuneleri,
burda ykntlarn ok olu u varlacak sonular n nemini azaltr. Fakat kuyu loglaryla kombineli alma hatalar asgariye indirir.
c) Darbeli sondajlardan elde edilen k rnt numunleri, olduka
iyi neticeler verir ve k rmtlar da azd r.
167
Bu karot ve knut numunelerinden bilhassa kuyu logla:n kontrolnde yap lacak analizleri yle sralayabiliriz. Bunlar gerek binokler
mikroskop ve gerekse optik mikroskop yard myla yaplr. Tabiki optik
mikroskop analizleri iin karot ve k rnt numunelerinden ince kesitler
yaptrmak gerekir. Yaplacak analizleri yle sralayabilir.
1. Kimyasal de iimler
2. Petrografik bulgular (Kantitatif)
3. Taneboyu analizleri
4. Boy-lanma
5. Yuvarlaklk
6. Taneler aras dokan.ak tr
7. Kumtalan. ve kiretalarnda de iim zellikleri ve de iim
mineralleri.
8. Porozite tipleri
9. Fosil ierii
10. Birinci! sedimanter yap lar
11. HC emareleri
12. Kulun ve karot numunelerinin makroskopik zellikleri
3 Ar mineral analizleri:
Bildiimiz gibi ar mineraller farkh yo unluk (zgl a rlk)'lara
sahiptirler. Farkl younluktaki svla.nn kullanlmasyla bu farkl zgl
arlktaki mineraller aynlabilir. Bu da zaman ve para isteyen bir analizdir.
Ayrlan ar minerallerden ince kesitler yapt nlarak her bir mineral
optik ve minerolojik zelliklerine gre tayin edilebilir. Bu analizler bize
kayaem kayna hakknda bilgi verebilifir. Bu ekilde beslenme alan n
tayin etmi oluruz.
4. Erimeyen Kalnt Analizleri:
Asitlerle (HCL, H2SO 4) muameleye tabi tuttuktan sonra geride
kalan artiga verilen analiz e itidir. Bu tr analiz her e it nmuneye
uygulanabilir ve iyi sonularda alinabilir. Erimiyen art klar iinde, kil,
pirit, jips, anhidrit, glokoni vs. ile kuvars, e itli silisli maddeler ve al168
8- Floro-Analizi:
Ik enerjisi etkisinde kalan cisimler 2 e it k yayarlar. Bunlardan birincisi Floresans di eri ise fosforesans'd r. Fosforesans k yayan
cisimler k kayna etkisi ortadan kalkt ktan sonra k vermee devam
ederler.
Petroln floresans zelli i de ok eskiden beri bilinmektedir. Yzeye kartlan ham. petrol k etkisi altnda yeilimsi bir renk verir. E er
k iinden geerse renk krmzms olur. Bu renklerde biraz de iiklikler
grlebilir. Fakat ayn blgenin petrolleri ayn renkleri gsterir.
ltraviyole nlar karanlk bir odada bu numuneler zerine kullanlabilir. Fakat numunenin organik zclerle analiz edilmesi gerekir.
Bu yolla numuneler iinde petrol olup olmad anlalr.
Arazide uygulanan di er bir netodta; numune k rlr toz haline getirildikten sonra bir tp iine al nr ve zerine kloroform veya karbon
tetra klorr (CCl. 4) ilave edilir E er numunede petrol veya petrol art
varsa, organik zcler vas tasyla zlr ve koyu siyah bir renk verir.
Laboratuvarlarda, kaya iinde bulunan petrol soksolet cihaz yardmyla dam thr ve elde edilen rn organik kimyasal analizlere tabi tutulur. Bu yolla da numune iindeki petrol miktar bulunabilir.
ltraviyole nlar sayesinde numunede ok az miktarda dahi petrol tespit edilebilir. Burada et as prensib 11Clar n organik zilelerle
170
d. Satrasyon (S v ihtivas )
Bunlar yan nda ayrca
a Taneboyu analizleri
Yuvarlaklk
. Boylanma
d. Litolojik zelliklerin belirlenmesi
e. Deiim zelliklerinin belirlenmesi
f. Yapsal zellikler
g. Gzeneklilik tipleri
h. Fosil kapsam
i. HC' emareleri ve tayini
ve dierleri dnlebilir.
Karot alma i i zaman ve para isteyen bir al ma olmas nedeniyle
karotlarn muhafazas ok nemlidir.
Yukarda sraladmz analizler zel laboratuvarlarda yap lr.
Yaplan gzeneklilik ve geirgenlik deneyleri sonular yla blge iin ise
gzeneklilik ve iso geirgenlik haritalar' yap labilir. Bu haritalamlar retimde faydal olur.
11 Mikropaleontolojik Tayinler:
Petrol jeolojisinde paleontolojinin yeride byktr. Fakat yaln z
mikropaleontolojinin yeri daha nemlidir. Makropaleontolojik incelemelerin verece i sonular gerek petrol jeolojisi ve gerekse stratigrafi iin
bugn nemini kaybetmi tir. Petrol jeologu karbonath kayalar nda
makrofosillerin bulunmas n arzu edebilirir. Bu yaln z porozite ve permeabilitey-i art ran etkisi dolay syladr. Mikropaleontolojik etdlerde
ilgili uzmanlarca yap lr. Sonular stratigrafinin aychnlat lmas ve Biyostratigrafik korelasyonlar n yaplabilmesinde kullanlr.
KORELASYON
Yeraltna ait toplanan bilgileri de erlendirmek, snflandrmak
ve sonulandrmak gerekir. Bu durumda ilk yap lacak i yeralt verileri
ile jeolojik kesitlerin kartlmasdr. Bu jeolojik kesitlerde y-eraltna ait
nemli bilgilerin ve diskordanslar n belirtilmesi gerekir.
172
Daha sonra seilecek zelliklere gre korelasyonlara geilir. Korelasyon; kar lkl ilikilerin belirlenmesidir. Korelasyonlar blgesel veya
rejinal olabilir.
Kuyularda birbirine benzeyen zelliklerin belirlenmesi suretiyle
korelasyonlar yap labilir.
Benzer ilikilerle yaplan korelasyonlar, yer alt nda sakl olan yaplar ve hidrokarbon toplanmalar na en uygun olan yerleri bulmaya yarar.
Korelasyon e it yolla yap labilir.
1Litolojik zelliklere dayanan korelasyon "Litostratigrafik"
2 Biyolojik zelliklere dayanan korelasyon "Biyostratigrafik"
3Zaman-Stratigrafi zelliklere gre yap lan "Krono-stratigrafik"
korelasyon
0 halde korelasyonlar' Litolojik-biyolojik ve jeolojik zaman benzerliklere gre yap hr. Petrol jeolojisinde korelasyon nemli bir yer tutar. Bilhassa litolojik (Litostratigrafik) ve jeolojik zaman (Krono-stratigrafik) benzerliklere gre yap lan korelasyonlar daha nemlidir.
ekil-120'de korelasyon esaslar grlmektedir.
A Litostratigrafik tinite :
Bu korelasyonlar, kayalar n litolojik zelliklerine gre yap lr.
Formasyonlar yelerden olu ur. Formasyonlarn bir araya gelmesiylede
gruplar olu ur.
Formasyonun veya katmanlar n belirli dikkati ekici zellikleri gz
nne alnarak bu korelasyon yrtlebilir.
Bu korelasyonda kullan lan fiziksel belirtiler unlardr.
a. Litolojik benzerlik
b. Tabakalarn sreklilii
c. Litolojideki belirgen de iiklikler
d. Stratigrafik kolondaki yeri
e. Elektrik karakteristikler
f. Akustik
g. Radioaktivite zellikleri
173
S TRA 7 IORAX
UN! TELER
<OR E
A S YON
C;ES
EYI
ir
EYI
L I TOSTRA T GRAFI LINI TES!
ekil 120.
Paleontolojik Belirtiler:
a. Paleontolojik benzerlik
b. Paleontolojik dizilim
e. Karakteristik fosiller
Elektriksel log'lar yard m yla ve bu korelasyon metoduyla istifleri
uzak mesafelere kadar kar latrmak mmkndr.
ekil-121, 1.22, 123, 124, 125 ve 126 korelasyonlara rnek gsterilebilir.
KORELASYON RNEKLER I
2
REFER AN S
DUZ LE MI
ekil 121.
B Biyostratigrafik Cf nite :
iindeki fosil toplulu u ile karakterize olan tabaka gruplar n karakterize, eder. Esas nite zon veya biyozon olarak isimlendirilir. Bu ekilde elde edilen bilgiler kaya nitelerinde oldu u gibi korele edilebilir.
Paleontolojik nitelerin kaya nitelerine ba l olma koulu yoktur. Ancak kel ne ko ullar n n ortamda hem kaya hemde paleonto175
ekil 122.
lojik niteleri ayn ekilde etkilemi olaca durumlarda mevcut olabilir. Bu durumda kaya niteleriyle, paleontolojik niteler birbirine paralel st ste gelebilir. Paleontoolojik zonlar n tayini karakteristik mikrofosillerle yap lr.
C Krono-Stratigrafik Unite :
Belirli bir jeolojik zaman aral nda kelmi kaya toplulu imu karakterize eder. Krono-stratigrafik bir nite iinde e itli kaya trleri olabilir (Kil, kireta , kumta v.s.).
176
baz :K sa'
X01(1.1.5101
2
REFERANS
LXIL -123 .
U11,-124
2
3
D
A
E
F
98111 -1253Diskordana alt nda
korelaayon mmkn de il
Kronostratigrafik nite s nrlar ta itesi snrlaryla akabilir veveya akamaz, ou zamanda ayn tr kayalarn iinden geer ( ekil
120). ou zaman bu niteler diskordanslarla suurland rlnutr.
Kronostratigrafik nitelerle rejyonal ve k talar aras korelasyonlar
177
Korelasyon Amac :
Korelasyonlar yeralt yaplar ve petroll zonlar belirleme yan nda
daha birok problemlerin zmnde yard mc olurlar.
Korelasyonun yard mc olduu hususlar a ada derlenmi tir;
1. Yeralt ve yerst kaya serilerinin kar latrlmasnda
2. Jeolojik evrimin aklanmasnda
3. Diskordanslarm tan nmasnda
4. kelme ko ullarn n deiiminin aklanmasnda
5. Kar k jeolojik kesitlerin dzenlenmesinde
6. Yzeysel ve yeralt yaplarnn karlatrdmasnda
7. zopak (kalnhk), yapsal ve litofasiyes haritalar nn kartlmasmda.
8. Tabii kaynaklarn aratrlmas ve geli tirilmesinde
9. kelme ortamlarnn de erlendirilmesi
Korelasyon e itleri
1Yersel korelasyon
2 Blgesel korelasyon
3 Blgeler aras korelasyon
4 Ktalar aras korelasyon
Yeralt haritalart
1. Yap kontur haritas
2. zopak haritas
179
3. Fasiyes haritas
aLitofasiyes haritas
b Biyofasiyes haritas
4. Paleojeoloji haritas
5. Jeofizik haritas
6. Jeokimya haritas
7. Porozite ve permeabilite haritalar
8. Basn hatritas
9. Scaklk haritas
10. Dierleri (Jeolojik bilgi verenler)
a Paleolitoloji haritas
b. Paleoco rafya haritas
. Paleotektonik haritas
d. Yzde haritas
11. Dierleri (Rezervuar bilgileri verenler)
a zobar haritas
cSu konsantrasyonu haritalar'
d Petrol-gaz oran haritalar'
ezg! a rlk haritalar'
fizokonsantrasyon haritalar
Bu haritalarn le i ve ayrnt deeri eldeki bilgilere ve amaca gre
deiir. Bu haritalar blgenin jeolojisinin ayd nlatlmasna ve retim
imkanlarnn artrlmasna hizmet eder.
1 Yap Haritalar':
180
oo
rn
600
-800 m
1000 m.
.REFERANS DZLEM
- 1000
-BOO
-600
YATA!' D:IZ LEJ4
_,YAR ICON T UR
iZt 1 LER!
Yeralt haritalar tannabilen ve korelasyonu mmkn olan formasyon snr, katman ve diskordans yzeyi baz veya klavuz seviye olarak ahnmasyla izilebilir. Yap, e ykselti .erileri veya kesitleriyle
gsterilebilir. Deniz seviyesi stndeki dzlemler ile i aretlenir. ok zaman (+) iareti kullan lmaz. Deniz yzeyi alt ndakiler iin mutlaka ()
eksi iareti kullanlr. Bazen de bu haritalara deniz yzeyi haritalar
(subseamaps) da denilmektedir.
Yap kontur haritalar= iziminden nce yap kesitleri izilmelidir. Yap kesitleri kuyu verilerinden yararlandarak yap lr ve kayalann bugnk durumlarn yanstr. Bu yap kesitlerindede deniz dzeyi baz olarak alnr. Bu kesitler kay-alann deniz dzeyine gre duru unu
gsterir dey bir kesittir.
Yap haritalarnda kontur aral kla/1 veya e ykselti e rileri arasndaki aralklar eldeki mevcut bilgilerin gvenlirli i ve amacna gre
gre 10-15-100 m. arahldarla izilebilir.
Yap kontur haritalannm iziminde, deniz seviyesine gre katmann veya formasyonun st yzey:inin ahnmas mmkn olduu gibi
181
2 zopak Haritas
zopak ve izokor haritalar' kahnhk gsteren haritalard r. Bir formasyon veya nemli bir katmamn kal nlk konturlar izilebilir. Gerek
kahnlklarla yap lan haritalar izopak, zahiri kahnl klarla yaplan haritalarda izokor haritalar olarak isimlendirilir. rnek verecek olursak,
kuyular almakta bu kuyularda geilen ve gerek kahnhklar farkl olabilir. Buna neden katmanlarm e imleri ve e im dereceleridir ( ekil 135).
182
__. 300
- r --- -- 2 00
- 100
0
0
O
xs
_3
SKLL-129
e'cil 129 ve 130. Yap kontur aralklarnn yapnn ekline bal olduunu gsterir rnekler
600m.
-400
200
0
Y
1
so O c:,
O c>
11
C1
C:1
C> C>
C, C>
"a
O
C)
1,4
1
1
1
C> 0
O CD
1
1.0
184
-10 C
Yap kontur izim
metodu
ekil 132. Bir yap zerinde alm kuyu verileriy e hazrlanan yap haritas
oh-Gerek kallnl k
bsahiri kallnl k
rr71
10 5 20 20
15 Il,
sonradan olu an faylar stratigrafik serilerin kahnl klarna etki etmez ( ekil 13'7).
rn
IZOPAK HARITASI
IZOPAK IURITASI
(depolama esnaainda
faylanma yok veya faylanma
depolanma sonras olumu )
ekil 137 zopak haritalar mn gn
zopak haritalar" yap sal gemii tahlil etmekte ok yararl dr. Seri
halinde paleostrktr haritalarm izilmesiyle belirli bir aral n jeolojik
evrimi aklanm olur. Buna benzer haritalar n yardmyla ,petrol veya
gaz gnn muhtemel yollar, kapanlarn varlklar' veya bunlarn sonradan yok olup olmadklar aklanabilir.
zopak haritalar nm deerlendirilmesi ayr ca yapnn zamannda
geliip gelimediini de gsterir.
Tuz donu yaplar, kavisli yaplar olup byyen tuz demlar tarafndan meydana getirilir. zopak haritalar yla yaplan bir analiz bu yaplarn iki gruba ayrlabileceini gstermitir. Biri yaplarn depolanmadan sonra meydana gelmi olduklar yerleri, ikincisi de tektonik hareketlerin uzun bir sre vuku bulmad ayn zamanda yap larn ok yeni olutuklar blgeler.
Bu iki gelime arasndaki fark petroln varl n veya yokluunu tayin etmektedir. Depolanmadan k sa bir sre sonra meydana gelen ya187
plarda petrol bulma ihtimali yksektir. Yine bu geli meler petrol gne ve birikimine etki eden nemli gelimelerdir.
Yukardaki gzlemler yap ldktan sonra e er daha sondalarna i ine giriilnemise simsik lmlerden yararlan larak blgenin bir yap kontur haritas nn kartlarak kar latrlmas nemli sonular verir. Bu
sayede de sondajlarda ba ar oran ykek olur.
zopak ha italar, mnhaniler yardm yla iki referans dzlemi arasndaki ( ki katmanlanma dzlemleri veya diskordans yzeyleri referans
dzlemi olarak al nabilir) kayalar n dei en kahnhklarn anlatr. Yine
bu haritalar bir jeoloji biriminin hemojen bir kayac n boyutlu dalmm gsterir.
Haritalamalarda kullan lacak mracaat dzlemleri iyi tan mland taktirde varlacak sonular s hhatli olur. Bu mracaat dzlemleri
alt ve st mracaat dzlemleri olarak isimlendirilir. Bir birimin izopak
haritasn yaparken st mracaat dzleminin yap sal durumunu gsterir.
Diskordans yzeyleri iyi referans dzlemi olabilir. Yine st mracaat dzlemi olarak bir diskordans yzeyi al rsak, izilecek harita st
diskordans yzeyi oluurken alt diskordans yzeyinin yap s olarak yorumlanabilir.
Sediman birimlerin mmkn olan yak nsama ve kamalanma tarzlar ekil 138'de grlmektedir.
st mwassat dzleai
A
(1)
(2)
(3)
AA' st mracaat dzlemi herbirinde yakla k bir zaman diizlemi olarak alnabilir. Bu durumda BB' dzleminin duru u, AA' zaman srasnda meydana gelmi saylabilir. Bu durum (1) ve (3) rneklerinde
yapsal (2) ve (4) rneklerinde ise topografik veya yap sal veya her ikisinin varln kabul edebilir.
188
ekil 139
XX
XX
_Li
"
-"....,
^~1. erme llMINI M
1~ "
%am ~ffiffilew IIP" X
,,,
1~
X 11118.11
IIffill X X
X
X
X X X xX XGRANITXXX
Fahri
3 Fasiyes Haritalar":
Fasiyes haritalar iki ana gruba ayr lr.
a. Litofasiyes haritas
b. Biofasiyes haritas
Litofasiyes haritas : Bir ortamdaki bir formasyon veya grubun litolojisindeki de iimleri gsteren haritad r. Litofasiyes haritas bu deiimleri kalitatif veya kantitatif olarak gsterir. Ortam n kelme ko ul189
C) C.
O
C>
C>
en
C> C>
C,
O
fl
1/1
O
C>
1SO
)70
140
160
lar n ve kelen sedimanlarn havza derinliklerine do ru deiimini litofasiyes haritalar! yans tr. Petrol jeolojisinde de nemleri byktr.
Bu haritalarm iziminde de iik yntemler kullanlabilir. Bunlardan en nemlisi de Bila ik Oran Tipi Litofasiyes haritalardr.
Bu tip bir litofasiyes haritas yaplabilmesi iin litofasiyes haritas
yaplan birimin toplam kahnlnam bilinmesi gerekir. Daha sonra kireta, kumta , eyil seviyelerinin kalnlklar kartlr ve kum / eyil oran ile klastik oranlar hesaplanr. Bn ilemlerin tamamlanmas ndan
sonra haritalamaya geilir. Litofasiyes haritalar yanal litofasiyes de i ik
190
KUM
EYE
KiRETASI
Burda dairelerin ap birimin kahnhklarm daireler iindeki dilimlerde kaya trlerinin kahnlldarm temsil etmektedir. Kuyu verilerinden
elde edilen bu bilgilerle litofasiyes haritas izilebilir.
191
ekil 146, 147, 148, 149, 150 Litofasiyes harita izimkrine rnek olarak gsterilebilir.
Kr nt l ,Neyil Oran :
Klaatik Oran ,
Kumta k r nt liKiretal/
erit
ltumAayit Oran *
Kumta. k r .Kirata
aka. lta / eyil
KLASTi KLER
UMONNENIO
0 1111111110
111111~11011111
8
KUM - EYI OR A N I
I/ 8
Kireta
kumlu eyil
killi Kireta
Kumta
karbonatl eyil
kireli Kumta
UMMINRIM
eyini Kumta
INIIIIMINEIN
kumlu Kiretaal
Eer ortam kelleri ince katmanh ve ardalanmal bir istif sunuyorlarsa kahnlk hesaplamalarmda kuyularn elektrik loglarmdan yararlamhr.
Bu tr haritalarm haz rlanmas olduka dikkatli ve hassas yap lmas halinde petrol jeolojisine hizmetleri byk olur.
192
c
O
o
r
3 ;'" Y C:" Y
odefio.: -11'"=
EY
L
5
x
x
GRAN T
X
X
X X
X X X kireta
X
X X
X
X
eyil ve
kireta
eyil,
si1t,
kumta
eyil ve
X
x
kumta ve
kireta
Xx
alc 'ta
xX
Xx
XXXX
X
X x XX
ekil 148. Litofasiyes haritas-Granit Dayk' ile AB- Jeoloji enine kesiti
neden olurlar. Bir orojenik etki ile k vrlm ve kapan olu turmu olan
katmanlar daha sonraki etkilerle bu kapan ortadan kalkm veya erozyina u ram olabilir. Bu durumda nce varolan kapan ve kapan iindeki petrol birikimi de yok olmu demektir. Dier bir ihtimalde bu olaylar aresnasmda kapan p yeri de itirilmi olabilir. Bu orojenik olaylr n
ard anda geli mesi halinde petrol g ve birikimine etki etmesi ola an-
194
SS>
Tablo 1. Bileik oran tipi litofasiyes harita iziminde kum / eyi' ve klastik /klastik olmayan
oranlarm hesaplanmas ve kaya isimlendirilmesi
1) Xlaetit
8/1
Xlmalla lmsysa
2) 'lastik
kum
>
8/1
ie kaya kum
yil
1/1-8/1
Xlsetik olmayan
kireta dir.
Yaplarn sismik metodlarla tespitinden sonra sondalama i leri balar. Sonclajlardan elde edilen bilgilerde artt ka sismik verilerle de erlendirme yerinde olur.
Sismik veriler yardmyla yapsal haritalar izilebilir. Gerek jeolojik
ve gerekse jeofizik yerlerin dene tirilmesiyle yaplan yap kontur haritalar daha shhatli olacaktr. Bu nedenle petrol aramalar nda jeolojik ve jeofiziksel incelemeler beraber yrtlr.
Sismik haritalamada temel esas yeralt na gnderilen dalgalarn yaylma hz ve yansdktan sonra tekrar yzeye gelmeleridir. Bu da tabiki
blgenin litolojisine baldr.
Kayalarm manyetik zelliklerinin veya yo unluklarnn liilmesiyle de haritalamalar yaplabilir. Bu metodla havzamn temeli belirlenebilir ve geometrisi kartlaibilir. Ayrca bu haritalama ile hazne kaya
olmayan kayalann fasiyes de iimlerini bulmak mmkndr.
Bu tr bir haritalama petrol aramalar nda ok yararl dr. Bu tr
jeofiziksel haritalar n alnmas pahal, zaman isteyen ve ekip al mas
gerektiren uralardr.
Dier Yeralt Haritalamalar :
a . Porozite ve permeabilite haritalar ; e itli yerlerle elde edilen
gzeneklilik ve geirgenlik de erleri haritalamaya evrilebilir. Bu tr
haritalamalarn yaplmas, porozite ve permeabilite geli im ynlerinin
belirlenmesi ve retimin artrlmas hususunda ok yararl olur.
b. Basn Haritas ;
Kuyu yerlerinden yararlanmak suretiyle bas n haritas yaplabilir.
Basn deerleri kuyularda yap lan lmlerle elde edilebilir. Bu tr haritalamalarda petrol retimi ve petrol gn etki ettikleri iin nemlidirler E it basntaki noktalarn birletirilmesiyle izobar haritalar yaplr. Bu tr haritalarda bas nla d gsterdi i yn nemlidir. Zira petrol bu ynde hareket eder.
e. Scaklk haritas ;
Alan kuyularda s caklk lmleri yap lr. Bu veriler haritalamaya
evrilebilir. Bu haritalar hazne kayamn s cakln gsterdi i gibi, scak197
198
BLM X II
SONDAJ AMURU
K L-SU AMURLARININ MUHTEVASI VE ZELLIKLERI
5. Kalsiyumlu amurlar
a. Kire amuru (fazla jibs'de kontrol edilir)
b. Jibs amuru
e. eyi kontrol amuru
TUZLU SU AMURLAR!
1. Doymu tuzlu su amuru
2. Doymanu tuzlu su amuru
a. Dk tuzlu su amuru
l . Deniz suyu ile yaplan amurlar
3. Sodyum silikat amurlar'
III SU NDE PETROL EM LSYON AMURLAR!
1. Mekanik emilsiyonlar
2. Kimyevi emilsiyonlar
IV PETROL NDE SU EMLSYON AMURLAR! VE
PETROL ESASLI AMURLAR
V TAMAMLAMA VE PACKER SIVILARI
1. Cel CMC amuru
2. Sodyum klorit
3. Sodyum klorit Sodyum karbonat
4. Kalsiyum klorit
5. Kalsiyum klorit inko klorit
VI D K KATI MADDEL AMURLAR-SURFAKTON
AMURLAR!
1. Temiz su
2. Dk kat maddeli emilsiyon amuru
200
gr/cm 3
lb/cu.ft
lb/gal
lb/ft 3
lb /gal
gr cm3
62.428
1.000
7.4805
8.3455
0.13368
1.000
1.000
0.016018
0.11983
201
158.98 litre
42 galon
Sodyum
Magnezyum
Potasyum
Kalsiyum
Brom
Dier bileik ler
202
18.970
2. 650
10.550
1.270
.380
. 100
. 65
80
.
60
JI N I N
E
1 r Nj O1N 3 El
40
ur
N
r
:.
..
20
OF
/000 .~0011
5
10
HA M
15
2C
25
30
35
45
50
20
1.0 50
75
150
100
Viai L i il Ggfiail K L ki KTLR I ( Paunde )
200
250
temin iin fazla miktarda kil kullanma zorunlu& kmaktad r. Kalsiyun ve magnezyum ihtiva eden sulara "jibsli sular" yahutta "sert sular"
denilmektedir. Killerden daha yksek oranlarda viskosite temini iin
iyonlarm suda kl ile keltil nesi gerekir. ayet tuz miktar ok fazla
ise ya temiz NaHCO 3 sularla konsantrasyon d rlr, veya "tuz celi"
denilen madde ile kimyasal analize tabi tutulur.
Kuyunun temizlenmesi:
q2D2(Ps
Pm)
36 v.
veya ayrhr. Geri kalanlar ise a rlk ve viskosite artmas nda rol oynarlar.
Verim bir ton kilden 15 cps viskositede temin edilen amurun varil
adedi olarak tarif edilir E er dk verimli eyiller (10 bbl /ton) kan yorlarsa amur viskositesinde az fakat a rlnda fazla artma grlr.
Dier taraftan yksek verimli eyiller karyorlarsa (30--40 bbl /ton)
amurun viskositesi fazla a rl ise hafife artar. Her iki haldede viskosite ve a rlk kontrol iin su ilavesi lzumludur. Verilen rnekte,
2000 ft'in altnda kullanlan 10 lb /gal a rlkta ve l O cc su kayb amura
dk verimli ve dk younlukta eyiller karmakta ve amur a rl artmaktad r. Dolays ile su ilavesi lzumlu olmaktadr. Su ilavesi
neticesi amuru yine 40 cp. viskosite ve 10 cc su kayb nda tutabilmek
iin kimyevi madde sarf da gerekir. 2.5 yo unluktaki kat ve sudan
mteekkil bir varil amurdaki kat madde miktara yle hesaplamr:
2.5 younluktaki kat (libre olarak) = 70 (W41.33)
Sondaj amuruna ilave edilen maddeler :
Sondaj amurunun kontrolnde her zaman iki problem vard r.
1. Sondajn tatminkar bir ekilde yrtlmesini temin iin amurun hangi zellikleri (arlk; viskosite, cel mukavemeti, su kayb v.s.)
sahip olmas gerektiinin tayini.
2. amur tipinin, materyalin ve kimyevi maddelerin arzu edilen
zellikleri temin edecek ekilde seilmesi.
Anormal basn, amur kamas , yklan kil v.s. gibi birok sondaj
problemleriyle ba etmek ve fiziki zellikler bak mndan arzu edilen
makul artlarda bulunmak zere sondaj amurlar hazrlamak mmkndr. lave edilen maddeleri tatbikat na veya arzu edilen performansa gre drmek faydandr.
a. Arl takriben 11 113 /gal'dan daha fazla olan amurlarm hazrlanmas iin barit a rlk maddeleri kullanlr (Baryum slfat veya
bant).
b. Viskosite, sspansiyon ve s v-yapma zellikleri iin bentonit
veya ok iyi cins killer katlr (Wyoming bentoniti, yksek verimli sondaj amuru kili (Attapulgit)).
e. Viskosite ve cel mukavemeti kontrol ve ikinci derecede de su
kayb kontrol iin ve emlsiyon yap clar olarak inceltici veya da tm
211
maddeler (linyit; li nin minerali, sodyum tetrafosfat, kalsiyum li noslfonat) kullan lr.
d. Kirlenme her ne surette olursa olsun su kayb nn mutlaka drlmesi iin su kaybn engelleyen maddeler kullan lr (nceden celatinletirilmi sondaj amuru niastas, sodyum karboksimetil selloz
gibi).
e. amur kaemasma mani olmak veya devri daimin tekrar elde edilmesi iin amur kamas na kar kullan lan maddeler (Odun ve kam
lifleri karm, uzun lifli mahsuller kar m , kylm aa kabuu veya
odun lifi, tlm ceviz kabu u, zamanla sertle en kil imentosu,
kylm oto lastii, perlit, s ile genileyen hafif bir mineral) kullanlr.
f. Emlsiyon yapma, ya lama, kprme v.s.; gibi hususi amur
zelliklerinin kontrolu iin zel kimyevi maddeler ve mamlleri kullanlr
Kat madde ve Mayi Muhteviyatt Tayini - Emlsiyon
Petrol Muhteviyatt
amur/arnn
b) anurun ilave edilmekte olan a rlatrc maddeleri sspans yonda tutacak kadar bnyeye sahip olmas lazmdr. Pompalar doldurulduu zaman tipleri iinde olsun veya olmas n kesintiler kmemelidir.
SONDAJ AMURUN UN TERK B C UNSURLU BAS T
B R SISTEM
amurla= byk bir k sm unumiyetle su-esasl (Water-base)
amurlar olarak tasnif edilebilir. Bunlar u ksmdan ibarettir.
1. Kati faz veya su
2. Celleen ve reaksiyona giren kolloid k sm
3. Kum, arlatrel maddeler ve benzerleri gibi.
Reaktif olmayan kat -petrol-emlsiyon amurlar iinde zerrecikler halinde petrol bulunan su-esash amurdan ba ka bir ey de ildir.
Bir defa emlsiyon meydana getirildikten sonra bu amur da su-esasl
imi gibi slh edilir amur kontrolnn byk bir k sm kolloidal maddelerin zerine yo unlatrlmtr. nk bentonit ve kil ilavesiyle
zenginle en veya kirlenme ile zarar gren bu k smdr.
Sondaj amurunun terkibi, sondaj yap lacak yerin zelliklerine ba ldr. Sondaj amuru her zaman kar k veya anlalmas g bir ey deildir. nk baz sondajlar iin bulan k su ideal bir mayidir. ok eitli tabakalar geirilerek kuyular a ldna gre, arz n derinliklerine
doru ilerlendike karlalan de iik artlara uygun amurlar haz rlamak iin ok slah ilemlerine girimek icap edecektir.
Baz mntkalarda su ile ba ladktan sonra geilen tabakalardaki
kil ve yeillerin suda erimesiyle iyi bir amur elde edilir Ba ka sahalarda ise kum, kireta ve konglomera gibi amur yap mna elveri li olmayan tabakalara rastlanabilir. Bu artlar alt nda kil ilavesi icap ederki
bu taktirde iki ama birden l asl olur;
1. Sondaj mayinin bnyesi takviye olunur veya viskositesi artt rhr.
2. Kuyuda sv yapmak suretiyle devredilen mayinin poroziteli
tabakalara kamas na engel olunur.
S RKLASYON ESNASINDA AMUR KAYBI
Bu problem ok eski ve geneldir. Her ne kadar bu yksek maliyete
mal olan kuyularda en nemli faktr ise de bu problemin zlmesine
211,
dair ok az al lmtr. Sirklasyon kayb aktlan amurun formasyonda btn kayplar' olarak tarif edihnektedir. Bu her hangi bir yerde
ve derinlikte olabilir.
Sirklasyon kaybna sebep olan formasyondaki bo luklar iki gruba
ayrlrlar. 1. Kayatan ve formasyondan do rudan do ruya gelen bo luklar
2. Kt sondaj tekni i sebebi ile meydana gelen boluklar.
amur alan formasyonlar s rasyla:
1. Kaba olarak geirgen ve ta lanam olanlar
2. adakh-gzl formasyonlar
3. Fayl, lunkh, Oklemli formasyonlar
a) Tabii olarak mevcut olanlar
b) Sondaj esnasnda meydana gelen bo luklar
S RKLASYON KAYIP ZONLARININ TESB TNE YARAYAN METOD VE ALETLER
Kayp noktalarm tespite yarayan birok metod ve alet olup en
nemlileri unlardr.
1. Spinner Survey: Kuyuya sark tlan bir dnc aletin amur
iinde yatay hareketlerde bulunmas ile anlahr.
2. Is llmesi: Formasyonul ssyla amurun ss arasndaki
farklardan istifade edilerek yap lr ve s farkna gre log'lardan kayp
yeri bulunur.
3. Radioaktif blerin llmesi: Bu esasta nce bir kuyu log'u
alnr sonra radioaktif amur bas larak yeni bir log daha alnarak radyoaktivitenin artt yerlerde sirklasyon kayplarnn oldu u anlalr.
4. Scak Tel llnesi: Bu ayarlanm bir rezistans telidir ve sya
kar ok hassastr. Kuyuazndan belli bir yere kadar sark thr ve rezistans (diren) llr ve sonra kuyuya amur pompa edilir. E er alet
bu bahsedilen kayp noktasnn yukarsmda bulunuyorsa, amur tdin
direncini deitirerek akacakt r. E er diren deimezse alet kay p
noktasnn altnda demektir.
5. Basn iletiminin llmesi
215
b delikteki amur
bbl
bbliclakikada pompadan kan amur
B L M XIII
DNYADA PETROL
Dnyan n belirlenen petrol rezervleri (Milyar ton) TABLO: 2
Kaynak: Oil and Gas Journal, Erdl und kohle, Erdgas, Petroehemie serileri
Sene
Rezerv
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
40.940
42.050
42.810
45.400
46.700
48.300
53.300
56.704
62.700
71.020
79.890
84.510
83.860
84.660
95.300
89.610
87.580
87.850
87.420
87.240
87.050
-
Yllk tlretim
1.051
1.119
1.214
1,301
1.300
1.503
1.641
1.831
1.975
2.133
2.336
2.472
2.595
2.848
2.873
2.702
2.901
3.049
3.056
-3.124
2.926
3.000
Belirlenen
Rezerv
50
13.7
9.2
8.1
2.6
3.4
-
1
Rezerv
18.5
48.5
33.0
13.0
13.5
6.6
2.9
i
.
Toplam
Rezerv
68.5
62.2
42.2
21.1
16.1
10.0
2.9
217
Petrol retimi ve Dnya Petrol Rezervleri, Milyon ton, 1978 sonu Tablo 4.
retim
Ulke
Suudi Arabistan
Rusya
- Kuveyt
- Iran
' Irak
AbuDabi
U.S.A.
Libya
in
Venezella
Nijerya
Meksika
ngiltere
Endonezya
Cezayir
Kanada
Norve
Malezya
Katar
Dierleri
'
,
i
,
.
.
410
573
110
255
115
70
485
95
105
108
95
63
53
82
59
69
18
21
24
246
Belirlenen
elirlenen Rezerv
22.480
9.660
'
9:1:
8
4.300
'4.000
3.840
3,290
2.700
2.570
2.470
2.250
2.200
1.390
820
810
800
580
520
1
4.630
1
TOPLAM
3.056
87.240
1980
Suudi Arabistan
Kuveyt
Iran
Irak
Abudabi
Katar
Oman
Suriye
Dubai
Dierleri
22.480.000
9.110.000
8.000.000
4,300.000
4.300.000
520.000
340.000
350.000
180.000
90.000
22.160.000
9.000.000
7.870.000
4.150.000
3.740.000
490.000
320.000
320.000
190.000
50.000
TOPLAM
50.290.000
49.170.000
2.250.000
3.840.000
2.570.000
810,000
330.000
160.000
160.000
100.000
80.000
160.000
4.250.000
3.570.000
2.550.000
920.000
330.000
160.000
150.000
100.000
90.000
170000
10.460.000
12.290.000
Blge/flke
ORTADO U
AMER KA
Meksika
A.B.D.
Venezuella
Kanada
Arjantin
Brezilya
Ekvator
Kolombiya
Peru
Dierleri
TOPLAM
218
,
:
9.660.000
2.700.000
400.000
12.760.000
9.120.000
2.700.000
400.000
12.720.000
3.190.000
2.470.000
820.000
440.000
300.000
150.000
340.00.0
7.710.000
3.100.000
2.360.000
2.360.000
440.000
300.000
160.000
160.000
7.620.000
2.200.000
800.000
90.000
70.000
150.000
3.310.000
2.070.000
750.000
90.000
70.000
160.000
3.140.000
1.390.000
580.000
400.000
270.000
70.000
2.710.000
87.240.000
1.300.000
630.000
350.000
270.000
60.000
2.610.000
87.050.000
1984 Yl retimi
Orta Do u
Suudi Arabistan
Kuveyt
Iran
Irak
AlnDabi
Omman
Katar
Suriye
Dubai
Dierleri
235.000
58.000
105.000
58.000
36.000
20.000
18.000
9.000
16.500
7.012
5.7
+
8.7
- 1 4.6
1- 25.1
3.9
+
7.5
+ 44.8
3.8
2.0
1-14.7
22.930.000
12.395.000
6.580.000
5.975.000
4.070.000
480.000
435.000
210.000
200.000
930.000
Toplam
563.812
--
1.7
54.205.000
Amerika
Meksika
Venezella
A.B.D.
Kanada
Arjantin
Brezilya
Ellvator
ili
Peru
Kolombiya
Trinidat
Dierleri
150.000
95.000
487.000
82.000
24.000
24.000
12.000
1.800
9.000
8.550
8.000
1.985
1.8
0.4
1.4
6.8
3.5
41.9
6.0
2.2
6.2
8.6
3.1
6.615.000
3.690.000
3.680.000
955.000
310.000
265.000
195.000
100.000
95.000
Toplam
904.135
2.5
16.155.000
Dou Bloku ve in
Sovyet Rusya
in
Romanya
Yugoslavya
Macaristan
Dierleri
615.500
11.000
12.000
4.000
2.000
3.705
-J14-
0 .1
3.8
3.4
3.0
0.2
21.0
8.570.000
2.600.000
Toplam
747.205
Jr
0.4
11.445.000
52.500
68.000
29.500
43.000
9.500
5.400
6.500
8.000
4.500
2.685
1.4
11.4
3.8
18.4
14.3
3.2
15.9
4.1
6.1
5.3
27.800
2.265.000
1.170.000
445.000
250.000
200.000
75.000
70.000
170.000
229.585
J_
6.6
7.425.000
Afrika
Libya
Nijerya
Cezayir
Msr
Angola
Tunus
Kamerun
Gabuu
Kenya
Dierleri
Toplam
220
-r
4-
--
4
4
-
-4-
250.0000
275.000
125.000
34.500
2.400
4,100
2.335
3.500
2.000
1.250
3.875
178.960
8.8
13.2
9.3
1.4
8.5
20.7
20.4
1.5
8.7
9.1
1.825.000
108.000
110.000
65.000
55.000
45.000
60.000
3.240.000
70.500
28.000
21.000
8.000
23.000
4.805
155.305
-{-.
-4+
-1-1-1-
10.0
11.6
13.5
8.6
17.3
16.5
10.8
1.180.000
480.000
410.000
190.000
180.000
75.000
2.515.000
38.000 ,
2.817.002
-1-
8.6
2.3
94.985.000
Dnya Gaz Rezervleri ve retimi (Milyar Metre kp) (Tablo 8). Kaynak Erdl und Erdgas, 1985
j Rezerv 1984 retim 1984
Blge / lke
Yl (3 / 4)
191.8
6120
Bat Avrupa
18.6
275
B.Almanya
0.1
100
Danimarka
6.3
40
Fransa
38.5
790
Ingiltere
13.9
125
talya
83.5
1940
Hollanda
27.0
2690
Norve
1.3
15
Avusturya
2.4
20
Irlanda
0.2
120
Dierleri
46.8
5300
Afrika
36.0
3090
Cezayir
4.3
600
Libya
2.4
1010
Nijerya
4.1
600
Dierle_ i
42.2
24630
Orta Dou
0.6
815
Irak
8.5
13550 .
ran
4.5
1038
Kuveyt
6.5
3608
Suudi Arabistan
4.7
4250
Katar
17.4
1369
Dierleri
564.0
8225
Kuzey Amerika
74.0
2615
Kanada
490.0
5610
Amerika
74.4
5240
Orta ve Gney Amerika
13.0
700
Arjantin
1.3
65
in
221
2180
1570
725
32.0
17.0
12.1
4765
55
505
210
1130
20
1415
445
985
54280
42420
875
70
100
220
41060
60
35
96700
73.6
2.9
12.4
9.4
21.0
2.0
3.7
9.9
12.3
993.8
657.0
20.0
7.5
5.5
39.5
575.0
6.5
3.0
1850.8
85,8
T SP T EDILEN DNYA PETROL REZERVLERI
bl ..2
z
F2
MILYAR TON)
c
, ; 50
Alk,
imiranffl
P v
LT
E=ZEURRVELTEIMR:
rdrierafiaM
RETIMIN 20 K ATI
aprillIUM3. 21 '5 19 , 7 Iffli
YILLIK
O
N
511/11/1111rdag>,-7"..
---em
--",,e31
17411/10/10WAVArdr
15,7
ss>
r.
co
Al
Al
e.
41r
r-
r-
r-
.41
1JN
CO
C74
222
YIL
_.
DNYA RETIM
1, 4
RE TI M( M I LYARTON )
1,8
,4
0,5
-.,
ORTA DOLU
9
0,55 0,6 '' 3''s4----, O 5
14
.41'2
-'7'.."---
1".
Cr)
r-A
t,
co cr>
N
0
0
0,9
RUSYA
13'75
"--
IV
0
----
0,2
15
N,
""
65
Q/ 6
0.6
0.&
0,6
- - - - - -4 0,2
0,15
- - -- -r - -r -: 0,0 6
ts,
rst
o
v
Y1L
Blge
Kmr
Petrol
Milyar TET
Gaz
Toplam
Bat Avrupa
Dou Avrupa
Bat Asya ve Kuzey Afrika
Gney Afrika
Kuzey Amerika
Latin Amerika
in
Gney Do u Asya
Avustralya
90.5
211.9
8.3
25.3
195.3
4.5
99.0
16.2
36.5
4.5
13.0
81.5
4.5
31,3
32.9
6.5
14.0
4.0
3.3
0.4
9.1
5.3
0.8
2.8
1.2
100.3
256.2
122.7
25.3
210.9
23.8
103.8
22.3
38.1
Dnyada Toplam
687.5
127.2
88.7
903.4
223
774.6
71.6
172.8
16.0
113.2
10.5
20.7
1.9
1 081.3
100.0
487.7
70.4
111.6
16.1
88.1
12.7
5.8
0.8
693.2
100.0
6 161.4
61.0
2 991.4
29.6
43.3
8.4
101.3
1.0
10 102.4
100.0
6.936 . O
62.0
3 164.2
28.3
961.5
8.6
122.0
1.1
183.7
100.0
281
326
303
198
780
x Kullanm yl enerji kayna rezervinin ayn cins kaynan bugnk tketimine blnmesi suretiyle bulunmu tur.
Ham Petrol
Milyar Ton
Sv Tabii Gaz
Milyar Ton
89 140
30
212 000
1 505
15 yldan az
11 600
Tabii Gaz
Milyar n '
74 100
47
192 000
224
retim potansiyeli 86,3 Milyar ton olarak tahmin edilen petroll eyiller ve bitumlu kumlar hari di er yeni enerji kaynaklar ayn zamanda
yenilenebilir enerji kaynaklardr. Baka bir deyile bu enerji kaynaklar
kullandka tkenmemektedir.
Yeni Enerji Kaynaklarnn Global Potansiyeli
Tablo 12.
Biyomass
Gne Enerjisi
(Alak s)
Rzgar
Dalga Egnerjisi
Okyanuslarm Termal Enerjisi
Jeotermal Enerji
Gelgit Enerjisi
Toplam
Global Teknik
pot. TWh / yl
6
0.9
5.1
0.9
3
O . 005
1
2
0.04
13.0
1
0
O.5
0.6
O
8.1
225
BLM XIV
ENERJI KAYNAKLARIMIZ
Grnr Muh.Rezerv :
21.5 "
Muhtemel Rezerv
460 . 7
Mmkn Rezerv
741 . 2
Toplam Rezerv
: 1.416.4 "
"
,9
Bunun dnda Toroslar boyunca 19 Milyon ton muhtemel ve Diyarbakr yresinde 0.4 Milyon ton dolaysnda takmr rezervi bulunduu tahmin edilmektedir.
Takmr retimi 1974 y hnda 4.9 Milyon ton olarak maksimum
seviyeye ula m , daha sonraki yllarda bir dme gstermitir. 1982
yl retimide 4 Milyon ton civarnda olup, 1981 yh retim seviyesine
yakndr. Son yllarda retimin 1974 de erlerine gre az olmas mn ne
deni teknik, ekonomik ve idari zorluklara dayanmaktad r. Ortadan kaldrlmas iin gayret sarfedilen bu zorluklar n azaltlmas ve dier baz
retim blgelerinin deerlendirilmesi suretiyle 1990;larda retimin 7,6
Milyon ton'a ulatrlmas iin almalar srdrlmektedir.
Takmr retiminiz tketimi kar lamad iin bir miktar da
yurt dndan ithal edilmekte ve demir elik tesislerinde kullan lmakta226
dr. Yurdumuzda takmr tketimi en yo un olarak sanayi sektrnde demir elik tesislerinde ve elektrik santrallar nda kullanlmaktadr.
Linyit :
Linyit kmrn Trakya ve Anadolu'nun hemen her yresinde rastlanmakta, her yl yaplan aramalarla bilinen rezervlere yenileri katilmaktadr. Bilinen linyit varlnn en nemlilerini Afin-Elbistan,
MUla, Sorna, Tunbilek, Seyitmer, an, Bursa, Beypazar , Sivas ve
Erzurum havzalan olu turmaktadr.
Trkiye linyit retimi 1950 y lmda 0,9 Milyon ton iken, ylda ortalama % 9,9 bir bir artla 1981 yhnda 16,5 milyon tona ulamtr.
Alman ilk sonulara gre 1982 y lnda 17.3 milyon ton linyit retimi gerekle tirilmitir. Bilinen linyit sahalarnn deerlendirilmesi ile 1990
ylnda 80 milyon ton'un zerinde linyit retimi yap lmas planlanmtr.
Linyit kmr kullanm alanlar itibaryla snma-stma, sanayi,
elektrik enerjisi ve az miktarda ula m sektrnde tketilmektedir.
Dk kaliteli linyit kmr elektrik retimi daha iyi kaliteli linyit
kmrnn snma-stma ve sanayi ihtiyalar n karlamada kullanlmas esas alnmtr. Ancak lkemizde iyi kaliteli linyit rezervlerinin
snrl olmas nedeniyle kmr kalitesinin ykseltilmesi iin herhangi
bir tedbir alnmad takdirde bilhassa ilerki yllarda snma ihtiyalarnm karlanmas konusunda dar bogaz ortaya kabilir.
Ancak 2000 ylna kadar elektrik santrali kurmaya msait bilinen
bu linyit sahalar= de erlendirilmi olacaktr. Bu yllarda belli bal
linyit sahalannda optimum retim seviyesine ula laeaktr. Daha ilerki
yllarn ihtiyalarn karlamak iin tni enerji kaynaklar nda olduu
gibi linyit rezervlerini de art rc yndeki almalara hz verilmesi zorunluluuda ortaya kmaktadr.
Asfalt :
Bu gn iin bilinen asfaltit yataklar Siirt- rnak ve Mardin Silopi
havzalarndadr. Bu havzalarda bugne kadar yap lan almalar sonucu
tespit edilen rezerv miktarlar aadaki gibidir.
Grnr - Muhtemel Rezerv : 36 Milyon ton
Mmkn RezerV
: 16 Milyon ton
Toplam Rezerv
: 52 Milyon ton
227
Hidrolik Enerji :
Trkiye'deki su kuvvetinin brt potansiyeli 440 milyar kW1 . /yl,
teknik ynden de erlendirilebilecek su kuvveti potansiyeli ise 215 milyar kWh /y ldr. Gerek ekonomik ynden yap lan almalar gerekse
proje ynnden meydana gelen geli meler yararlan labilir, hidrolik
potansiyeli yldan yla artrdmaktadr. Son yaplan almalara gre
Trkiye'nin yararlanlabilir hidrolik potansiyeli 30 797 MW ve 108,5
milyar kWh /yl dr. Toplam yararlanlabilir hidrolik potlnsiyelimizin
ancak % 13'nden yararlan lmaktadr.
229
Nkleer Enerji :
lkemizde bugne kadar yap lan almalar neticesinde en by
Sahi-li-Kpr ba nda olmak zere e itli Uranyum rezervleri ile Eski ehir-Sivrihisar'da dnya ap nda saylabilecek Toryum rezervleri bulunmutur. Ilerki yllarda Toryum kullanan nkleer santraller gerekletirilebilirse lkemiz bu zengin toryum kaynaklar ndan yararlanmak
imkanna sahip olabilir.
Bu gn iin belirlenen rezervler u ekildedir:
Uranyum cevheri
Toryum cevheri
Gne Enerjisi :
lkemiz gne enerjisinden istifade edecek co rafi konumda bulunmaktadr. Gne enerjisi konusunda lkemizde Devlet messesesi, niversiteler, ara trma kurulu lar, sanayiciler ve baz aratrmaclar
yapmakta baz firmalarca gne kollektrleri retilmektedir.
Yaplan almalara gre lkemizin hemen her blgesi y lda ortalama 2000 saatin stnde gne enerjisi almakta cm 2'ye dakikada 100
kaloriden fazla enerji d mektedir. Bu nedenle gerek teknolojik al malar gerekse sanayi tesisleri geli tike bu kaynaktan daha fazla yararlanlmas mmkn olacaktr.
Yaplan hesaplara gre lkemiz gne enerjisi ylda en az 10 ay
sre ile % 17'sinde ise bir yl boyunca yararlanabilme imkan bulunmaktadr. Gnelenme bakmndan en dk blge olan Dou Karadeniz blgesinde bile 6 ay a an bir sre yararlanma imkan bulunduu
dnlrse "lkemizin gne enerjisi potansiyelinin seviyesi hakknda
bir fikir edinilebilir.
Jeotermal Enerji;
Yurdumuz jeotermal enerji a sndan zengin lkeler aras nda saylabilir. Jeolojik yap, zengin jeotermal alanlarn olumasnda neden
olmutur. MTA Enstitsnce 1.962 ylndan beri srdrlen ara trmalar scak su kaynaklarnn envanteri karlarak balandm , daha sonra
uygun artlarn biraraya geldi i havzalarda yap lan almalarda byk
bir ksm Bat Anadolu'da (Denizli-K zldere, zmir-Seferhisar, AydnGermencik, anakkale-Tuzla, Afyon-Gek, Manisa, Bal kesir) ve Orta
Anadolu'da (Kzlcahamam ve Kozakl) dolaylarnda enerji imkanlar
saptanmtr.
231
Biyon as :
Biyomas tabiri daha ziyade bitkisel rnlerin, hayvan ve orman
artklar= tropik ayrlarm, ehir ve endstri art klarnn evrimi
yoluyla enerji elde etme metodudur.
Biyomas'n bir alt blm de hayvan gbresinde anaerobik etkiyle
elde edilen biyogaz olmaktad r.
Biyogaz lkemiz iinde byk nem ta maktadr. Bir ton hayvan
gbresinin havas z bir ortamda stlmas sonucu 1,25 varil petrol, 33,9
n 3 orta ssal deerde gaz ve 340 kg yksek evsafl gbre elde edilmektedir.
Dnya'da biyomas'a enerji kayna veya kimyevi maddeler iin
nemli bir kaynak olarak de er verilmektedir. 1981 y lnda Brezilya'da
320 000 otomobilde eker kammdan elde edilen alkol kullanlmaktadr.
Biyomas tamamiyle elde edilen baz enerji kaynaklar yla ticari hale
gelme safhas ndadr.
lkemizde biyomas' n bir alt grubu olan "biyogaz konusunda ba 'anlm olan al malara devam edilmektedir. Baz blgelerde deneme
tesisleri kurulmu bulunmaktad r.
Rzgar :
Trkiye'de rzgar enerjisi potansiyeli enerji birimleriyle ifade eden
bir aratrmann yap ld bilinmemektedir. Hatta bu konudaki tekno232
lojik gelimeden evvel rzgar enerjisinden elektrik enerjisinin yararlanma alt snr 5 m /sn kabul edildi inden lkemizin rzgar enerjisinden
yararlanma imkan olmad gr ileri srlmtr. Ancak gelien
teknikler nedeniyle 3-4 m /sn rzgar h z ile elektrik enerjisi elde edilmesi
imkan ortaya kmtr. Bu gelimeler neticesinde lkemizde de rzgar
enerjisinden yararlanma imkan ortaya km bulunmaktadr. Kaba
bir incelemeye gre 3 m /sn alt s nr dikkate ahndnda lkemizin % 25
inde rzgar santral kurma imkan olduu ifade edilebilir.
Bu imkanlara en msait yerler Karadeniz ve E e sahilleri ile Orta
Anadolu'da bulunmaktadr.
lkemizin 1973-1982 yllar aras birincil enerji retimi, tketimi
ve 1982 yl genel enerji dengesi tablolar halinde sunulmu tur (Tablo
13, 14 ve 15).
233
Yllar
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
Taekmrii
(bin Ton)
4642
4965
4813
4632
4405
4295
4051
3602
3970
4010
289
394
456
443
434
297
203
558
560
860
18
22
33
23
16
45
3511
3309
3095
2595
2713
2936
2831
2330
2363
2333
2603
3356
5904
8375
8592
9365
10303
11348
12616
14167
8126
7859
8064
9781
8269
7709
8166
8881
8210
7675
Hayvan ve
Bitki art.
(bin Ton)
toplam
(bin TET)
9995
10289
10852
11469
11918
12620
13566
14622
14954
15516
20545
21098
22217
23561
24007
25403
25277
25950
27452
28547
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980,
1981
1982
Asfaltit
Taknnirii
Linyit
(Bin ton) (Bin ton) (Bin ton)
4
5
4
4
5
4
4
4
.4
5
595
031
959
843
057
634
901
556
452
123
7.646
8 188
8 973
10 998
11 675
13 225
13 882 s
15 243
16 179
17 018
289
394
456
443
434 ,
297
203
558
559
860
Doal Gaz
Petrol
(Milyon m 3) (Bin ton)
18
22
33
23
.16
35
12
12
13
15
17
12
15
15
15
15
494
484
565
130
365
114
008
434
288
996
Hidrolik EOdun
Enerji
(Bin ton)
(Milyon kWh)
2
3
5
8
8
9
10
11
12
14
603
356
904
375
592
365
303
348
612
167
13 847
14 500
14 562
14 734
14 989
15 248
15 506
15 765
16 023
16.760
Hayvan ve
bitki art.
(Bin ton)
9
10
10
11
11
12
13
14
14
15
995
289
852
769
918
620
561
622
954
516
Elekitha.
(milyon
kWh)
96
332
492
621
1 004
1 342
1 616
1 775
Toplam Kii Ba
(Bin
Bana
(TET) Tk.Ke
kii
36
37
40
45
49
49
48
50
51
54
390
703
801
163
403
915
138
211
063
556
1
1
1
1
1
1
1
1
955
966
001
104
183
171
106
130
126
178
Takmilr
Linyit
Asfaltit
Yerli retim
ithalat
Ihracat
Stok deiim Kayp
3 488
969
204
7 457
525
4 253
7 318
525
Elektrik sant.
Havagaz Fab.
Enerji sek. kayplar
620
131
3 022
3 502
4 296
3 256
238
1 988
52
2 256
Sanayi
Ulatrma
Teshin Aydnlatma
Y. Piirme
Tarm
Enerji d sek.
i Dierleri
Elek. Uretimi Gwh
, San. Kan MW
Hayvan ve
Bit. artk.
Top. Kat
Yaktlar
Petrol
Gaz
Hidrolik
17 207
5 120
-
23 797
969
343
3 500
22 741
2 247
239
57
5 100
639
--
7 207
5 120
24 423
23.755
57 I
5 100
639
53 974
3 642
131
2 288
14
795
85
5 100
--
9 558
1.509
1 472
60
2 304
20 658
142
8 688
5 244
290
7 434
7 794
57
--
6 395
78
15 116
2 734
1 145
85
2 215
20 150
1 145
1 551
--
1 551
6 438
5 945
14 167
25 550
26 550
1 932
1 625
--
3 082
6 639
6 639
Odun
139
525
5 525
323
I 1 609
7 207
525
7.207
5 120
913
5 120
1
i
Not: 1. Odun retimi kaak kesimi de iermektedir.. 2. Birincil enerji arz brt arzdr.
50 138
'
19 130
8 162
DEINILEN BELGELER
Gehman, H.M., 1962, Organic Matter in Limestones. Geochim. et Cosmochim. Acta V. 26, P. 885-897.
Gksenin, Esener, 1976, Totrul kayalarn Anakaya potansiyelinin de erlendirilmesi. Trkiye 2. Petrol Kong. Tebli . S. 66-75.
Gksu, E., 1967, Trkiye'de Petrol, stanbul niversite Maden Fakltesi
yaynlar.
Gksu, E., 1981, Yeralt Jeolojisi, stanbul Teknik -niversitesi Maden
Fakltesi yaynlar , Bask II, stanbul.
Guillomot, J., 1964, Cours de Geologie du Petrole Editions Technip. Paris.
Gupta, M.L., ve di erleri, 1970, Terrestrial heat Flotv and tectonic of the
Cambay basin (India), Tectonophysies, 10, 1-3, 147-163.
Gussov, W.C., 1954, Differential entrapment of Oil and gas. Bull. Amer.
Assoc. Petr. Geologist 38, 816 /53.
Gussov, W.C., 1955, Time of migration of Oil and gas. Bull. Amer. Assoc.
Petroleum Geologist 39, 547 /74.
Hedberg, H.D., 1926, The effect of gravitational compaction on the struc'Jure of sedimantary rocks. Bull. Amer. Ass. Petr. Geol. 10, 1035 /72.
Hedberg, H.D., 1936, Gravitational compaction of clays and shales. Amer.
J. Sci. 31, 241 /87.
Hedberg, H.D., 1974, Relation of methane generation to ender Compacted
shales, shale diapers and mud voleanoes. Bull. Amer. Ass. Petr.
Geol. 58, 5, 661-673.
Heling, D. 1970, Microfabrics of sahales, and their rearran gement by
compaction. Sedimantology. 15, p. 247 /69.
Hobson, G.D., 1954, Some Fundamen tals of Petroleum Geology, London.
Hobson, G.D., and Triatsoo, E.N., 1975, Introtuction to petroleum Geology.
Beaconsfield, England. Sceientifie Press.
Hood, A. ve dierleri, 1975, Organic Metamorphism and the Generation
of petroleum. Bull. Amer. Ass. Petr. Geol, 59, 6, 986-996.
Hund, J.M. and Jemiesan, B.N., 1956, Oil and Organic Matter in source
Rocks of petroleum. Bull. Amer. Ass. Petr, Geol. 40, 3, P. 447 /88.
239
Sondaj Mhendisli i Bilgileri, API Southwestern Distrect Study Committa on Drilling Fluids.
Sonel, N., 1983, Aufstellung eines Sedimentologischen
im Nordteil des thrakischen Beckens und seine Erdlmglichkeiten. Comminication de la Faklte des Sciences de l'Universite D'Ankara, seri
Geologie.
Sonel, N., 1983, Stratigraphie von Nordteil des thrakischen Beckens. Comminication de la Faklte des Sciences de l'Universite D'Ankara,
seri C2, Geologie.
Sonel, N., 1983, Haynana /ayraz Blgesi Kumta lartnn Bitum erii
ve Hazne Kaya zellikleri. Doa Bilim Dergisi, Temel Bilim cilt. 7,
s. 265-275.
Soylu, C. ve Sinanolu, E., 1979, Petrol Trn ve gme ilkelerinin Petrol arama Blgelerinin saptanmastnda uygulanmas.. Yer yuvar ve
nsan, cilt 4, Say 2, s. 31-35.
Staplin, F.L., 1969, Sedimentary organic matter, organic netamorphism
and oil and gas occurrence, Bull. Amer. Petr. Geol. 17, 47-66.
Sylvain, J.P., 1958, Oil Reservoir Enginering, Second Edition, Me Graw
Hill Book Company, inc, New York-Toronto-London.
Tekeli, M.T., 1978, Ktrtntlt kellerde Petrol g nasl olur? Cordell,
R.J. den eviri. Yeryuvar ve nsan, cilt 3, say 2, s. 41-45.
Tissot, B.P., ve di erleri, 1971, Origin and Evolution of Hydrocarbons
in Early Toarcian shales, Paris Basin, France. Bull. Amer. Ass.
Petr. Geol. 55-12, p. 2177 /193.
Tissot, B.P., and Pelet, R., 1971, Nouvelles donnees sur les mecanismes
de genese et de migration du Petrole, Simulation mathematique et
application a la Prespection, Proc. 8 th World Petr. Cong. 2, 35-46.
Tissot, B.P. ve dierleri, 1974, Influance and Nature and Diagenesis of
organic matter in Formation of Petroleum. Bull. Amor. Ass. Petr.
Geol. 58-3, p. 499 /506.
Tissot, B.P. and Espitalie, J., 1975, L'evoluten thermique de la natiere
organique des Sediments. Application d'une Simulation mathematique: Rev. nst. Fr. Petrole. 30, 743-777.
Tissot, B.P., and Welte, D.H., 1978, Petroleum Formation and Occurrence.
Springer Verlag, Berlin-Heidelberg- New York.
242
Urhan, J.B., 1976, Palynology, Thermal Maturation by Vitrinite Reflectence and visual color Estimation, and Kerogen Description of soruce Rocks. "Core Laboratories, inc" Special publ.
'Unal, G., 1977, Isa Ak n ve Jeotermal Gradyan ve Petrol : Yeryuvar v e
nsan, cilt 2, say 3, s. 54-70.
Vassoevie, N.B., 1960, ti bernommen aus K.Krejci Graf, Mikronaphta
und die Enstehung des Erdls. Mitt. Geol. Ges. Vien 53, 133-176.
Vassoevie, N.B. ve dierleri, 1969, Die Hauptphase der Erdlbildun g.
Z. angw. Geol. 15, s. 611 /22.
Vassoevie, N.B., ve dierleri, 1970, Principial phase of oil formation :
int. Geol. Review, 12, 11, 1276-1296.
Vassoevie, N.B., ve dierleri, 1972, Historiceal geological-geochemical
rating to hydrocarbon potential, Central Russian Basin : Int. Geol.
Review, 14, 8, p. 862-865.
Weeks, L.G., 1971, Marine geology and petroleum resources : Pre print
of the proceedings. Of the 8 th World petr. Congr. PDL (3), 1-15.
Welte, D.H., 1964, ber die Beziehungen zwischen Erdl und Edlmuttergestein. Erdl und Kohle-Erdgas-Petrochemie. Nr. 6, 17. Jahrgang, s. 417 /29.
Welte, D.H., 1965, Kohlenwasserstoffgenese in Sedimentgesteinen. Untersuchungen ber den thermischen Abbau an Kerogen unter besonderer
Bercksichtigungen der N-Parafinbildung. Sorderdruck aus der
Geologischen Rundschau, Band 55, s.,131--144, Ferdinand Enke
Verglag, Stuttgart.
243