0

VJESNIK ZA ARHEOLOGIJU I HISTORIJU DALMATINSKU

BULLETIN DARCHOLOGIE ET DHISTOIRE DALMATES

Broj 60
1958

Split

IVAN MAROVI
NEKOLIKO PRAHISTORIJSKIH NALAZA IZ SPLITA I OKOLICE SINJA
Quelques dscoverts prhistoriques Split et aux environs de Sinj
1. NALAZI IZ SPLITA
Arheoloki ostaci na podruju grada Splita, meu kojima monumentalni ostaci Dioklecijanove
palae, kao i brojni znaajni spomenici iz gotovo svih historijskih epoha, svraali su na sebe
pozornost kako laika tako i strunjaka svojom kvalitetom i kvantitetom, drutveno historijskim
znaajem, a neki i praktinou (vodovod) pa im se stoga u toj mjeri, nekad vie nekad manje,
poklanjala odgovarajua panja. Meutim prahistorijski spomenici openito uzevi nisu takvoga
karaktera pa se do sada s ueg gradskog podruja zna samo za jedan vei nalaz i to depot bakrenih i
zlatnih predmeta naenih pred II. svjetski rat na Gripama. 1
Usred intenzivne komunalno graevinske djelatnosti posljednjih godina na gradskom podruju
izbili su na svjetlo dana novi nalazi, koji se po prvi put objelodanjuju na ovom mjestu, i to 2 kamena
ekia, kao i jedna krstasta bakrena sjekira s otvorom za dralo.
a) Kameni eki- sjekira, izraena od dijabaza,2 naena je 1955. god. desetak metara od
sjeverozapadnog ugla nove zgrade Elektrodalmacije(ranije: Jugoplastika) na Radnikom
etalitu i to prigodom kopanja rova za gradsku kanalizaciju u dub. od 3 m. Predmet je bio
doneen u muzej i otkupljen. Kako sam u to vrijeme bio odsutan, istom par dana kasnije
pregledao sam izbaenu zemlju i iskop rova, ali od prisutnih radnika nisam uspio nita doznati u
pogledu ovoga kao i drugih evidentiranih nalaza. eki je na tupom dijelu ravan odakle mu se
pobone plohe blago povijaju prema otrici koja je na prednjoj strani malo istroena. Dobro je
uglaan. Otvor za dralo nije u cijeloj upljini istog dijametra: vei je (2.2 cm) prema dralu, a
manji je 1,7 cm prema vanjskoj strani. Dug je 10,0 cm, a irok je 4,2 cm; inv.br. N 1767 (tab.I,
1).
b) Kameni eki sjekira naen je 29.V. 1961. u Poljudu, uvali na zapadnoj strani grada, na
mjestu koje se nalazi istono od dananjeg bazena SD Mornar i to kada se radio novi put. Prema
prianju nalaznika, Ratka Buble, eki se nalazio uz zemlju izboenu iz rova za kanalizaciju.
Obilaskom mjesta nalaza nisam mogao nita vie doznati nego to mi je ispriao sam Buble, jer
su radovi bili dovreni koji mjesec ranije. eki je izraen od materijala eruptivnog porijekla.
Tupi dio je ravan i odatle se sa strane blago provijajui suzuju prema otrici koja je dijelom
istroena. Nije probuen tono po sredini ve blie

ABRAMI, M. Tragovi najstarijeg ivota u Splitu, Hrvatski glasnik, god. II. Br. 299, str. 30. Marovi, I., Bakrene
sjekire u Prahistorijskoj zbirci Arheolokog muzeja u Splitu,Vjesnik za arheol.i hist. dalm., sv. LV (1953), str. 125 ( =
VAHD).
2
Vrstu materijala iz kojeg su uinjena oba ekia odredio je prof. Antun Vuleti iz Sinja na emu mu i ovom prigodom
najsranije zahvaljujem.

prema tupom kraju. upljina ima na jednom kraju promjer 2,6 cm, a na drugom 2,4 cm. Dobro je
uglaan; neto malo oteen oko otvora. Dug je 13,0 cm, irina bata je 5,2 cm; Inv. Br. N 2511 (Tab.
I, 2)
c) Krstasta bakrena sjekira ima otvor za dralo, cjevasto izduenje i po dvije igosane krunice
oko otvora i to s unutranje strane. Povrina joj je hrapava, a obe otrice uslijed uporabe
zatupljene. Duga je 20,2 cm, irina otvora 2,8 cm; inv.br. N 2510 (tab. I, 3). Prema
Garaaninovoj tipolokoj podjeli bakrenih sjekira spadala bi u tipove II/2b 2.3 Sjekira je naena
12.VI. 1959. u Spinutu, na podruju sjeverne padine Marjana, s june strane igralita
novosagraene umarske kole. Prema informacijama koje mi je pruio nalaznik Bara Branko
Jurin, pa zatim pregledom terena i propitkivanjem aka koji su sudjelovali kod ureivanja
spomenutog igralita nije se moglo nita doznati o eventualnim drugim nalazima koji bi bili vani
pri razmatranju ove sjekire. Po svoj prilici je sjekira upala u neki procijep u kru pa ju je lako
mogla pokriti trava i zemlja, te uslijed slinosti boja zemlje i sjekire, u momentu kopanja, nije
sjekira niti mogla biti primijeena. Ona je tek kasnije pronaena nakon to ju je kia dobro oprala
i tako uinila vidljivom.
Iz prije iznesenog o okolnostima nalaza svih predmeta vidi se da su oni dospjeli na svjetlo dana
sasvim sluajno pa im je stoga vrijednost manja nego da su bili otkopani prigodom sistematskih
istraivanja kod kojih smo u stanju poblie odrediti njihov odnos prema slojevima odnosno
kulturama. Na podruju grada Splita dosada nemamo bilokakvih prahistorikih keramikih nalaza
koji bi nas upuivali ili upoznavali s nekom neolitskom kulturom kojoj bi kao njene karakteristike
mogli pripisati ova 2 kamena ekia. Usporedimo li ih s kamenim predmetima dosad poznatih
neolitskih kultura na srednjem Jadranu, vidjet emo da ni tada nismo u mnogo boljem poloaju. Tako
npr. ne nalazimo sline predmete niti u Grapevoj pilji na o. Hvaru, koja je sistematski istraena i
iji su nalazi publicirani,4 niti u Pokriveniku5, dok su iz Markove pilje6 poznata 3 ulomka ekia
koji su 2 naena u neolitskom sloju s bojadisanom keramikom (tab. XX, 1 i 2), a 3. (tab. XX,4) u
otkopanom sloju dub. 273 295 cm u kojem se nalaze ulomci neolitske, kao i ulomak slavonske
odnosno Stentinello keramike. 7 Meutim kod svih hrvatskih nalaza radi se samo o ulomcima, a ne o
itavim predmetima pa je tim tee izjasniti se kolika je slinost splitskih ekia s onim iz Hvara
(Markova pilja).
Gotovo je ista situacija i s kamenim ekiima iz kopnenih dalmatinskih lokaliteta koji su
sistematski istraivani i djelomice publicirani. Tako je npr. u Danilu pronaen samo jedan ulomak
ekia, okruglog presjeka, prigodom iskopavanja u 1953. god.8 Dok se iz kratkog izvjetaja o
iskopavanjima u 1955. god. na istom lokalitetu, da bi bili prigodom posljednje kampanje bilo kakvi
ekii. Dapae naglaava se da je kameno glaano oruje zastupljeno isto tako u mnogo manjoj
mjeri nego ranije, a javlja se

GARAANIN, M. Sekire sa otvorom za dralje u Umetnikom muzeju u Beogradu, Muzeji 5, Beograd 1950, str. 92.
Id., Schaflochxte aus Kopfer in den Sammlungen serbischer Museen, Berecht RGK 34, 1951 1953, str. 64
4
NOVAK, G., Prethistorijski Hvar I, Grapeva spilja, Zagreb, 1955., str. 265
5
NOVAK, G., Izvjetaj o prethistorijskim istraivanjima otoka Hvara, Ljetopis JAZU, Zagreb, 1949., 1949., str. 149.
6
NOVAK, G., Markova spilja na otoku Hvaru, Arheoloki radovi i rasprave I, Zagreb, 1959., str.5 i d;tab. XX, 1,2 i 4.
7
Ibid., str.18.
8
KOROEC, J., Neolitska naseobina u Danilu Bitinju, Zagreb, 1958., str. 33

u tipovima ve ranije poznatima9. Ista je situacija i u Smiliu gdje takoer nisu pronaeni kameni
ekii.10
Meu nepubliciranim kamenim materijalom u velikoj Prehistorijskoj zbirci Arheolokog muzeja
u Splitu nalazi se prilian broj ovakvih ekia. Za veinu (15 komada) ne zna se mjesto gdje su
pronaeni, dok je to poznato tek za manji broj. Iz Grbavica (na putu Split Imotski) potie nekoliko
klinastih i jeziastih sjekira, kao i jedan eki s otvorom za dralo. Slini predmeti su naeni i u
Sitnome, na junim obroncima Mosora, iznad rnovnice (opina Split). K njima se moe jo
pribrojiti kameni eki, trokutastog presjeka, s otvorom za dralo Suurja na o. Hvaru. Svi navedeni
ekii nisu otkriveni prigodom sistematskih istraivanja ve su to pojedinani sluajni, nalazi o ijim
pojedinostima prigodom otkria ne znamo nita. Zanimljivo je da s brojnim sistematskim
iskopavanjima (Grapeva spilja, Markova spilja, Pokrivenik, Danilo, Smili) nemamo otkopan ni
jedan itav eki. Iz toga se namee zakljuak da takvih ekia nije bio veliki broj u upotrebi, da su
se dobro uvali i da ih ovjek nije ostavljao na ranijim boravitima ve ih je sa sobom nosio
prigodom odlaska na druga mjesta.
Pregledom literature i nalazita iz neolitskih hercegovakih, bosanskih, slavonskih i srpskih
lokaliteta vidjet emo da se tamo ekii javljaju dosta rano i, na nekim mjestima, u velikom broju
(Butmir). Tako npr. u Vini se poimaju sporadino javljati bruene sjekire ekii ve u dub. 7 i 6
m, a intenzivno od 4 m pa na vie.11 Ovakvi predmeti ostaju dugo u upotrebi pa ih se nalazi i u
slojevima ranog bronanog doba; npr. u I. stratum u G. Tuzli.12 Ili pak na Glasincu, Debelom brdu ili
Vuedolu13 ili pak Sarva na dub. od 2, 10 (nepubli. u muzeju Slavonije u Osijeku).
Na temelju iznesenog moe se s izvjesnom sigurnou pretpostaviti da je na podruju grada
Splita ovjek mogao boraviti ve neolitu za to do sada nismo imali nikakvih pouzdanih nalaza niti
dokaza.
Za bakrenu sjekiru naenu Spinutu moemo kazati uglavnom samo ono to je ve ranije bilo
reeno prigodom obrade skupnog nalaza s Gripa.14 Naalost niti za ovu sjekiru, koja je sluajni,
izolirani nalaz, ne moemo kazati u kakvoj je kulturnoj grupi mogla pripadati. Kako joj se s
unutranje strane, tj. one koja je prema dralu, nalaze oko otvora po dvije utisnute krunice, to bi pak
dodamo li ovoj splitskoj i onoj solinskoj (VAHD sv. LV, 1953., str.131.,sl. 7), kao i na onoj iz
Nevesta jo jednu takvu sjekiru iz nepubliciranog depota naenog u mjestu Stabanj, kraj gradine
Trojan, sjeveroistono od Biograda.15 Uzmemo li ovo ukraavanje kao karakteristiku jednog tipa
jadranskih bakrenih sjekira, moemo pretpostaviti da se radi o stanovitom centru koji je izraivao
ovakve sjekire na njih stavljao svoju oznaku. Gdje je bilo: na samoj

KOROEC, J. , Nastavak iskopavanja u Danilu kraj ibenika u 1955. God.; Ljetopis JAZU, Zagreb, 1959, knj. 63, str.
231 i 237.
10
BATOVI, ., Neolitsko nalazite Smili, Diadora, Zadar, sv.2, str. 36.
11
SREDJOVI D. I JOVANOVI B., Pregled kamenog orua i oruja iz Vine, Arheoloki vestnik, Ljubljana, 1957, sv.
VIII, 3-4. Str. 262
12
OVI, B.,Rezultati sondiranja na preistoriskom naselju u Gornjoj Tuzli, GZMS Arheologija. Sarajevo, 1961., str.
124.
13
SCHMIDT, R.R., Die Burg Vuedol, Zagreb, 1945., str. 69. (u badenskom sloju) i str. 104.
14
VAHD sv. LV (1953), str. 125 i d.
15
Materijal iz spomenutog depota nalazi se u Arheolokom muzeju u Zadru. Nalaz je obradio ime Batovi koji mi je
navedene podatke ljubezno saopio na emu i ovom prigodom najsrdanije zahvaljujem.

obali gdje su uvezeni sirovi materijali mogao lako prelijevati ili ondje odakle su se gotovi produkti
uvozili? Na to pitanje je teko odgovoriti na zadovoljavajui nain. Ovakvih ukrasa nema na
sjekirama iz kontinentalnog dijela nae zemlje, iako je npr. jedna sjekira iz Batajnice ukraena, ali na
taj je ornament izveden u obliku utisnutih polumjeseca. Nedovoljna istraivanja iz perioda kojem
pripadaju ove sjekire na podruju Dalmacije ne dozvoljavaju da se donese jedan sud koji bi bio
fundiran na solidnim temeljima. Nema sumnje da je pri buduim odreivanjima porijekla bakra iz
kojeg su uinjeni ovi predmeti, znatnu pomo pruiti kemijske analize s obzirom na strukturnu
upotrebljivost materijala.
Ovaj drugi bakreni nalaz na zapadnoj strani grada Splita omoguuje pretpostavku intenzivnog
ljudskog boravka na prostoru od Gripa prema Spinutu, odnosno prema Solinu u vrijeme poslije 2 000
god. pr. n.e. ovjeku toga vremena trebaju ume i more za lov i ribolov, ali i tereni za zemljoradnju,
koji je on na ovom podruju imao dovoljno. U Solinu je rijeka Jadro davala dovoljno pitke vode, a u
Splitu su izvori u Spinutu zadovoljavali potrebe ondanjeg ovjeka. Isto tako stanovnici oko Gripa
mogli su biti orijentirani na izvore u pravcu dananjeg Manua, odnosno pak Zente ili njana.
Kao i svi bakreni predmeti ovakvog oblika, koji su ve davno kulturno- historijski detektirani
tako i ova sjekira spada u eneolit pa je suvino jo jednom o tome na ovom mjestu raspravljati.
Nismo u stanju da je poblie determiniramo pripisujui je nekoj eneolitskoj kulturi, kada jedna takva
kultura na ovom podruju jo nije otkrivena. Kameni ekii dovode u vezu stanovnike splitskog
gradskog podruja s njihovim bliskim susjedima u Sitnome, Dugopolju, Muu i Grabovcu s jedne
strane, ali s obzirom na poznavanje bakra i s otoanima s druge strane. Na temelju iznesenog
podruja grada uklapa se postepeno preko ovih nalaza u iri krug istovremenika u drugim krajevima
nae zemlje. Ovi nalazi uz onaj raniji s Gripa jednina su sigurna i pouzdana svjedoanstva o
najstarijoj prolosti grada Splita.
Iz bronanog kao i kasnijeg eljeznog doba dosada nema nikakvih pouzdanih nalaza, i ako o
tome stoji zabiljeeno u raznim publikacijama. Tako se npr. Bambina glavica na jugozapadnoj strani
Marjana navodi kao bronanodobno nalazite,16 premda ni u literaturi ni u Arheolokom muzeju u
Splitu nemamo nikakvih arheolokih podataka niti nalaza koji bi potvrivali navedeno miljenje.
Istina sam poloaj ima izvjesne karakteristike jedne prethistorijske gradine, ali se na terenu ne sretaju
ni keramiki ulomci niti suhozidine kao to je to sluaj kod gotovo svih takovih gradina. Odve je
smiona tvrdnja proglasiti jedan lokalitet kao bronanodobni kada na podruju srednjeg Jadrana
nemamo jo niti jedne jedine istraeni i publicirane prethistorijske gradine.
Isto tako nisu dosad poznavali ni eljezno dobni nalazi (osobito starijeg eljeznog doba) pa je u
tom smislu potrebno korigirati pogrenu determinaciju bakrenog nalazita Gripa, koji je G. Novak
smjestio u haltatski period, 17a to je neodrivo.
Obzirom na veoma vrstu pojavu sukcesivnosti naselja od prethistorijskog doba do danas moe
se vjerovati da je i kroz bronano i eljezno doba pa sve do pojave grke kolonizacije na podruju
dananjeg Splita boravio ovjek, ali

16
17

NOVAK, G., Povijest Splita, knj.I, Split, 1957., str.13.

Ibid., str. 13.

danas nismo u stanju kazati gdje je to bilo i u kojem obimu. Tragovi eventualnih takvih naselja vrlo
lako su mogli stradati uslijed raznovrsnih izgradnji ili zemljoradnje poevi od rimske okupacije ovih
krajeva pa sve do danas. Ilirsko stanovnitvo je bez sumnje boravilo na podruju grada; nasluujemo
tragove grkih kolonista, dok o brojnim ostacima rimskih villa rustica imamo sigurne i nepobitne
dokaze.18
2. BAKRENA SJEKIRA IZ OTOKA KOD SINJA
Prigodom melioracijskih radova u sinjskom polju s lijeve obale Cetine, u selu Otok, na loklalitetu
anj, otkopana je u dub. od 5,5 m bakrena sjekira koja se po prvi put objelodanjuje na ovom mjestu.
Ona je danas u privatnom vlasnitvu Britvi Josipa iz Sinja.
Sjekira ima otricu i otvor za dralo. Izraena je od bakra. Povrina joj je hrapava i prekrivena
zelenom patinom. Duga je 13,4 cm. Tipoloki pripada Garaaninovoj podijeli III /1, odnosno tipu
Baniabic19 (tab. I, 4).
Sjekire ovog tipa su prilino malobrojne u Jugoslaviji u odnosu na druge tipove bakrenih sjekira.
Prema Garaaninu20 poznate su nam 2 iz arengrada (kraj Vukovara), 1 iz Leskovca, dok bi iz
srednje Dalmacije jo potjecala 3 primjerka, ali im ne znamo mjesta na kojima su naene. 21 Sjekira iz
Otoka tipoloki najblia onoj iz Baniabica22 od svih nam poznatih primjeraka iz Jugoslavije.
Interesantno e biti spomenuti da meu bosanskim sjekirama s jednom otricom i otvorom za dralo
nema ni jedne sjekire koja bi pripadala ovome tipu, premda su naene na prilinom broju lokaliteta.23
Ovakve sjekire smatraju se openito mlaima i njihova pojava ide u drugu fazu bakrenog doba.
One se kasnije izrauju od bronce i taj se oblik dugo zadrao sve do u rano eljezno doba (Ha A) 24 .
Premda su nepoznate tonije okolnosti nalaza, ova sjekira predstavlja zanimljiv i dragocjen podatak
obzirom na hronoloki slijed dananjih nalaza, odnosno kultura u sinjskom polju. Nalazi bronanih
bodea sjevernije u Obrovcu kod Hana, kao i ostaci naselja na kolju, otkopanog u blizini anja
(mjesta na kojem je naena sjekira)uklapaju se preko ove sjekire u jedan historijski slijed, koji se
sada na podruju Sinjskog polja moe pratiti i povezati od mlaeg kamenog doba pa sve do u
eljezno doba (ma iz Meina kod Sinja).25

18

JELI,L., Crtice o najstarijoj povijesti Spljeta, Vjesnik hrvatskog arheolokog drutva, N.S. II (1896 7) Zagreb,
1897., str. 26 i d. NIKOLANCI, M., Nalaz rimskih grobova u okolici Splita, VAHD sv. LIV (1952) str. 192.
19
Vidi bilj. 2.
20
GARAANIN, M., Bericht 34, str. 70 id.
21
VAHD sv. LV (1953), str.136.
22
ROSKA, M., Le dpt de haches en cuivre de Baniabic, Dacia III IV, 1927- 1932, str. 353.
23
OVI, B., Nekoliko manjih prahistoriskih nalaza iz BiH, GZMS 1957., str. 247.
24
POPESCU, D., Die frhe und mittlere Bronzezeit in Siebenbrgen, Bukurest,1944., str. 32.
25
MAROVI, I., Bronani ma iz Meina kod Sinja, VAHD LVI LIX/2, str. 24.

10

RSUM
1. Trouvailles provenant de Split
a) Un marteau hache en pierre trouv par hasard au cours des travaux de canalisation effectus
dans lavenue Radniko etalite Split, une profondeur deviron 3 metres. On ne sait si
elle sa trouvait dans une couche quelconque de culture (planche I, 1).
b) Un marteau- hache en pierre, galement trouv par hasard au cours des travaux de
canalisation, mais Spinut (planche I,2).
Ces deux marteaux prsentent des analogies avec le matriel des localits de Bosnie ,
dHerzgovine, de Serbie et de Slavonie de la fin du nolithique et des dbuts de lge de bronze
(Butmir, Vina, Gornja Tuzla, Sarva, Vuedol, Glasinac, ect.). Certaines analogies peuvent se
trouver galement avec le matriel de pierre non encore publi du Muse archologique de Split,
provenant en particulier des localits de la terre ferme. Dans les localits nolithiques connues de
Dalmatie: Grapeva spilja, Markova spilja, Pokrivenik, Danilo, Smili, de tels marteaux nont pas
t trouves.
Comme cas objets apparaissent et entrent en usage pendant le nolithiques et jusques et y
compris lge du bronze, ces marteaux reprsentet pour nous les trouvailles les plus anciennes faites
sur le territoire de la ville de Split.
c) Hache de cuivre cruciforme trouve Spinut sur le cote occidental de la ville de Split et cela,
encore, par hasard (pl. I,3). Typologiquement, elle est semblable une hache du dpt de
Gripe (v. VAHD, fasc. LV, page 124). Elle est dcore de cercles en creux tels que ceux qui
se trouvent sur les haches de Solin, Nevest et Stabanj prs de Biograd (v. note 15). Dans
lensemble, le nombre de telles haches portant des cerceles en creux est peu lev.
Hache en cuivre provenant dOtok, prs de Sinj
Elle a un tranchant et une ouventure pour le manche. Elle appartient au type de la Baniabic,
dont on a trouv un nombre relativement faible en Yougoslavie (pl. I, 4). Elle est plus rcente que la
hache cruciforme et appartient la seconde phase de lge de cuivre. La trouvaille de cette hache a
de limportance en ce que nous avons maintenant pour la rgion de Sinj une suite documente,
depuis le nolithique josques et y comparis lge de fer (Ha A).

I . MAROVI , NEKOLIKO PRAHISTORIJSKIH NALAZA

TABLA I
PLANCHE I