INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

EKONOMSKI FAKULTET
TRAVNIK

MARKETING PLANRAZVOJA BANJSKOREKREATIVNOG

TURIZMA U OPINIOLOVO
SEMINARSKI RAD

Predmet:
Marketing usluga
Mentor:

Student:

Travnik, april 2013.

SADRAJ

UVOD..........................................................................................................................................3
1. MARKETING PLAN..........................................................................................................4
1.1. Uvod..............................................................................................................................4
Osnovne informacije....................................................................................................................4
Istorijat banjsko rekreativnog centra...................................................................................4
Ciljevi i zadaci.....................................................................................................................5
1.2. Opis posla......................................................................................................................5
Prikaz usluge........................................................................................................................5
Delatnost u kojoj posluje.....................................................................................................6
1.3. Marketing dio................................................................................................................6
Situaciona analiza................................................................................................................6
SWOT analiza....................................................................................................................10
Marketing ciljevi................................................................................................................10
Instrumenti marketing mix-a..............................................................................................11
Marketing strategije...........................................................................................................17
1.4. Segment menadmenta...............................................................................................19
1.5. Finansijski segment.....................................................................................................20
ZAKLJUAK............................................................................................................................21
LITERATURA...........................................................................................................................22

UVOD
Sve vie se govori o savremenom pristupu marketingu koji se zasniva na interakcijskoj
mrei, gde seaktivnosti marketinga rasprostiru kroz itavu organizaciju, odnosno i izvan dijela
za marketing. Ciljevimarketinga, s obzirom na njegov znaaj, postaju sve vie ciljevi
preduzea i organizacije kao cjeline. Ovodoprinosi razvijanju totalne svijesti, svih zaposlenih
u preduzeu o znaaju orijentacije na potroaa i konkurenciju.
Dosadanja praksa turistikog poslovanja u naoj zemlji pokazala se neefikasnom prije svega
zbognemogunosti odgovora na trine zahtjeve. Takvu praksu je karakterisao: relativno mali
broj posjetilaca,relativno mali prihod koji se ostvaruje, dominantna proizvodna orijentacija,
skromno znanje upravljakestrukture o metodama i tehnikama marketinga, mali budet za
promotivne aktivnosti i dr. Poslojui u takvomokruenju nai turistiki subjekti su se nali u
nezavidnoj poslovnoj situaciji. S tim u vezi bili su izraeniznaajni nedostaci u vezi sa
koritenjem instrumenata marketing miksa i stvaranjem njihove kombinacije:
Zastarjelost, odnosno neizdiferenciranost turistikog proizvoda u odnosu na potrebe
potencijalnih turista;
Primjena neodgovarajuih metoda formiranja cjena, kao i njihovo nedovoljno
diferenciranje;
Neodgovarajue koritenje kanala prodaje;
Nedovoljno i neprodubljeno istraivanje trita, kao i mala primena informacionih
tehnologija;
Neadekvatna organizovanost voenja promotivnih aktivnosti.
Uoava se neophodna primjena marketing filozofije u turizmu i turistikim organizacijama
jer kao grana savisokom trinom orijentacijom turizam namee potrebu kontinualnog
praenja i identifikovanja potreba i ugraivanje istih u konkretne usluge. Marketing plan prua
jaku osnovu za identifikovanje trinih zahtjeva,sagledavanje nae pozicije u realnom
okruenju i pronalaenje naina za dostizanje postavljenih ciljeva.
Izraujui marketing plan organizacija se trino postavlja i njega (trite) implementira u
svaki segment.

1. MARKETING PLAN
1.1. Uvod
Osnovne informacije
Olovo je smjeteno u blizini glavnog grada, 56 km od Sarajeva, na uu rijeka Stupanice i
Biotice gdje se formira rijeka Krivaja. Ovakva pozicija, uz prirodne karakteristike i ljepote
mjesta i njegove okoline, kreiraju pretpostavke za razvoj zdravstvenog, zimskog, planinskog,
lovnog i ribolovnog turizma.
Istorijat banjsko rekreativnog centra
Jo 1887. godine vrene su analize sastava vode i njene temperature Temperatura vode
prema tom zapisu iznosi 31,5 stepeni C. Termalno vrelo u Olovu je vrlo izdano, iako je
izvorite razbijeno, pa voda izbija na vie mjesta. Temperatura vode iznosi 36 stepeni, phe=8,
suhi ostatak prema analizi Balneolokog insituta BiH 0,288 kg/lit. Radioaktivnost
termomineralne vode prema S. Miholiu iznosi 0,5961
MJ.2........................................................
Centralni higijenski zavod u Sarajevu 1953. godine izvrio je ispitivanje termalne vode u
Olovu i utvrdio sljedee:
1 l vode sadri 0, 2888 gr suhog ostatka i to veinom kalcijum-karbonata, sa neto
magnezijevih soli, te hlorida i sulfata,
Voda spada u indiferentne-heomeoterne vode sa karakterom slabe zemno-alkalne vode,
Voda Olovska banja lijei reumatizam, neuralgije, kostobolju i enske bolesti,
Upotrebljava se za kupanje.
Zapisi Ministarstva narodnog zdravlja Kraljevine SHS govore o vodi jedinstvenoj po
hemijskom sastavu (blago mineralizirana voda) i temperaturi u rasponu od 34 do 36 stpeni C.
Kao takva voda je prema nalazu blagotvorna u lijeenju reumatizma,
enskih i konih bolesti..................................................................................................................
Osnovne karakteristike vode nisu se promijenile posljednjih 100-njak godina, odlikuju se
izvanrednim karakteristikama za lijeenje reumatskih, enskih i konih oboljenja, bolesti
organa za varenje, vida, neurolokih bolesti, bolesti povreda i postoperativnih stanja na
sistemu za kretanje........................................................................................................................
Termalna voda Olova moe se primijeniti za:
Pijenje na bazi higijensko-epidemiolokih normativa /pijenje u sobama, restoranu,
otvorenim esmama i dr.
Inhalacije kroz boravak u kupkama, bazenu ili uz pomo aparata,
Kupanje kroz boravak u kupkama, djeliminim kupkama i bazenu.
Aquaterm centar je formiran od dva graevinska dijela cjeline: jedan koji je izgraen 1971.
godine i koji se ne moe proiriti i drugi koji jeizgraen 1981. godine i koji se moe prepraviti
ili proiriti.

Aquaterm je od 1991. godine do 2000. poslovao u sastavu Sarajevske pivare. 2000.godine se

osamostalio kao Banja Olovo, a od 2001. godine registrovan je kao Javnazdravstvena
ustanova.
Ciljevi i zadaci
Poizicionirati Olovo kao prepoznatljivu destinaciju banjsko-rekreativnog,ribolovnog,
lovnog, sportskog i eko turizma, koja inkorporira atribute okolinske odrivosti Bosne i
Hercegovine, prije svega njeno bogatstvo u geotermalnim i rijenim vodama, i kvalitetne
usluge i smjetajne kapacitete
Privui investitore u infrastrukturu, smjetajne kapacitete i asortiman i
kvalitetuslugaPoveanje uea na tritu, izrada i implementacija trino orijentisanih
strategija marketing mix-a.
1.2. Opis posla
Prikaz usluge
Okosnicu postojee turistike ponude na podruju opine Olovo predstavljazdravstvenorehabilitacijski centar Aquaterm koji prua medicinske i fizikalnemedicinske usluge. Ovaj
oblik i struktura registracije datira iz 2001. godine i naglasakje na medicinskim uslugama.
Centar ima doktora specijalistu fizijatrije, 45 zaposlenihod kojih je 11 odgovarajue
medicinsko osoblje. Kad su u pitanju ostali kapaciteti zapruanje usluga, najznaajniji su
zatvoreni bazen, kade za pruanje usluga i zakupke. Centar ima 85 leajeva i tokom cijele
godine je popunjen.
Naime usluge Centra zasnovane su na izvorima vode, jedinstvene u dravi, 36
stepenitoplote, i strukture koja se od prvih mjerenja na Institutu u Beogradu 1878. godine
dodanas nije promijenila. To je garancija stabilnosti karakteristika vode i mogunosti dase na
dugi rok koriste postojei izvori.
Vrlo znaajan element razvoja i opstanka Centra predstavlja saradnja saMinistarstvom za
boraka pitanja, Udruenjem penzionera i Udruenjima organizacijartve rata, te Udruenejm
penzionera Brko distrikta.
Osim Aquaterma, na podruju opine Olovo locirano je jo nekoliko objekata
kojiposjeduju smjetajne kapacitete: Motel Paklenik, Panorama, Banja. Radi se omanjim
objektima koji su vie orijentisani na smjetaj posjetilaca koji se nezadravaju due.
Uz ovo treba naglasiti injenicuda postoji ugovor izmeu Aquaterm-a i vlasnika privatnih kua
o smjetajuposjetilaca u privatnom sektoru i tretmanu u prostorijama Aquaterm-a koja je
ujedno i jednaod strategija prevazilaenja ogranienih kapaciteta Centra.
U kontekstu smjetajnih kapaciteta i pretpostavki za razvoj banjskog turizma stoji i
injenica da je na rijeci Orlji izgraen motel Omix (privatni), koji jo uvijek nije stavljen u
funkciju punih kapaciteta, ali je vrlo blizu otvorenom javnom izvoru mineralne toplevode,
tako da se moe oekivati kreiranje ponude koja se po svojim osnovnim karakteristikama
bazira takoe naljekovitoj vodi.
5

Delatnost u kojoj posluje

Osnovna delatnost je pruanje usluga u oblasti turizma i ugostiteljstva.
1.3. Marketing dio
Situaciona analiza
A) Spoljanje okruenje
Konkurenske snage
Konkurencija je ogromna. Regija obiluje prirodnim naslijeem (termalna i mineralna
izvorita, flora i fauna, vjetaka i prirodna jezera), te bogatim kulturno-historijskim
naslijeem. Sve to prua izuzetne mogunosti za razvoj turizma u ovoj regiji, posebno
banjskog, lovnog i seoskog turizma, a zbog kulturno-historijskog naslijea iz gotovo svih
perioda razvoja civilizacije (od neolita, metalnog doba, srednjeg vijeka, perioda otomanske i
austrougarske dominacije) postoje i znaajni potencijali za razvoj kulturnog turizma.
Ekonomsko okruenje
Na bazi procjena Federalnog zavoda za programiranje izvrena je procjena brutodomaeg
proizvoda (GDP) po opinama. Iz ove procjene proizilazi da je nivo GDP postanovnitvu na
podruju opine Olovo ak i ispod prosjeka ZD kantona, a znatnozaostaje za prosjekom
FBiH.Ovakvo stanje u odnosu na ZD kanton kao jedan od najmanje razvijenih kantona
uFBiH, te posebno u odnosu na FBiH svjedoi o tekoj ekonomskoj situaciji u Olovu
ipotvruje potrebu donoenja opredjeljenja i intenziviranja mjera na jaanju
privrednihaktivnosti na opini.
Posebno dimenzije odrivog (ili ak ekolokog) turizma, u privredi opine Olovo zauzima
sudbina rudnika Olova koji se nalazi u koritu rijeke Biotice. Radi se o relativno znaajnim
zalihama rude olova, koja se jo u srednjem vijeku na prostoru opine Olovo eksploatisala i po
kojoj je mjesto i dobilo ime.
Pokretanje rudnika onemoguilo bi ozbiljan razvoj ekoloki odrivog turizma, Procedure za
pokretanju rudnika su u toku a odlukaje na lokalnim vlestima koje zadravaju opredjeljenje
koje ide u pravcu razvoja turizma.
Drugi takoe znaajan momenat izuzetno znaajan za budua stratekaopredjeljenja
opine Olovo je koritenje prirodnih vodenih potencijala u funkcijiizgradnje i postavljanja
mini hidrocentrala. Radi se o itavoj seriji projekata za koje seosiguravaju sredstva iz
meunarodnih fondova u cilju aktiviranja i iskoritavanjapostojeih potencijala za proizvodnju
elektrine energije. Pri tome su opine kao toje Olovo sa velikim bogatstvo vodenih
kapaciteta izuzetno atraktivne za potencijalneinvestitore. Do sada je opina dala saglasnost za
izgradnju i podizanje tri minihidrocentrale, ali i odbilo odobriti izgradnju dodatne etiri, nakon
uvida u strukturu isadraj planiranih kapaciteta. Naime, radilo se o projektima koji bi trajno
unitilipostojea korita i ivi svijet u rijenim koritima, obzirom da predloeni kapaciteti
ibioloki minimum nisu ni izbliza zadovoljavali kriterije odrivosti. Trenutno na ovompolju
6

nema znaajnijih aktivnosti, ali se moe oekivati ponovno pokretanje prijedlogaili

podnoenje zahtjeva, pa je stoga nuno, posebno u svjetlu prijedloga koji se dajuutvrditi
dugorona opredjeljenja i donijeti odgovarajue odluke na OV.

Politiko okruenje
Trenutna politika situcija je dosta nestabilna, sa stalnim previranjima, to utie na
eventualne turiste iz inostranstva. Medjutim, postoji volja za demokratizaciju zemlje i
stabilizacijupolitike scene, kao i izgradnju stabilnih dravnih institucija koja pozitivno utiu
na poveanje imida naezemlje pa i turizma. Harmonizacija u instrumentima ekonomske i
turistike politike (carinske i pasokeformalnosti, zdravstveni propisi, harmonizacija poreske i
carinske politike, standardizacija i sl.) uintegracijama kao to su Evropska unija, Severnoameriko udruenje za trgovinu i druge, pored ostalog,olakat e i turistika kretanja.
Pravno regulatorno okruenje
Javna zdravstvenu ustanova Aquaterm organizovana je u skladu sa odredbamaZakona o
ustanovama Bosne i Hercegovine i Zakonom o zdravstvenoj zatiti. Sobzirom da se radi o
specifinom obliku pravnog lica to se na njegov pravni poloaj ireim upravljanja kao i
raspolaganja primjenjuju odredbe posebnih zakona uFederaciji BiH. Tako je Zakonom o
zdravstvenoj zatiti predvieno da zdravstvenudjelatnost obavljaju ustanove koje osniva
Federacija BiH, kanton, optina te domaa istrana fizika i pravna lica. Ovdje se radi o ve
osnovanoj zdravstvenoj instituciji.
Djelatnost koja se obavlja u okviru Aquaterm-a moe biti obavljana i od straneprivatnog
operatera.Zakon o zdravstvenom osiguranju u F BiH daje mogunost ukljuivanja privatnog
zdravstvenog sektora u javni sektor. Preduslov je raspisivanje tendera nakantonalnom nivou
koji bi stvorio pretpostavke da se i privatni sektor ukljui uutakmicu i koristi javna sredstva.
Za ove oblike organizovanja postoje ogranienemogunosti i oblici privatizacije. Privatizacija
primjenom nekog od metoda direktne privatizacije putem odredbi Zakona o privatizaciji u
Federaciji BiH nije mogua. Ovone znai da su time iskljueni neki drugi oblici privatizacije.
Kao mogua nameu se sljedea rjeenja:
Zakljuivanje ugovora o upravljanju nad Aquaterm-om od strane privatnogoperatera.
Davanje Aquaterm-a pod koncesiju za odreeni vremenski period i
Stupanje u poseban ugovorni odnos putem projekata javno-privatnogpartnerstva na
ugovornoj osnovi.

Tehnoloko okruenje
Ove promjene su veoma znaajne, ak revolucionarne. To je posebno uoljivo kod veoma
brze primjene savremenih tehnolokih reenja u domenu tzv. informacione tehnologije koju
karakterie kompjuterizacija subjekata turistike privrede kao to su avio-kompanije, putnike
agencije, hotelijeri, rent-a-car firme i druge.
Istovremeno, sve je vei broj turistikih destinacija koje postaju dostupne i preko razraenih
turistikih informacionih sistema koji se ukljuuju u nacionalne i meunarodne mree za
prenos podataka. Istovremeno, brza primjena novih nauno-tehnolokih reenja revolucionie
poslovanje u djelatnosti saobraaja, a zapaaju se i razliite tendencije primene raznovrsnih
novih tehnologija u svim podrujima aktivnosti raznovrsnih preduzea i organizacija te
aktivnosti turistikih potroaa.
Socio-kulturoloko okruenje
U Olovu trenutno ivi neto manje od 13.000 stanovnika, od ega dvije treine spadau
kategoriji radno sposobnog stanovnitva ili onih koji su u fazi obrazovanja ipripreme za radno
aktivnu ulogu. Gustina naseljenosti na opini Olovo daleko manja u odnosu na Federaciju BiH
a posebno na ZE-DO kanton. Osim broja, za budunost i razvoj Olova mnogo su vanije
kretanje imigracije stanovnitva, posebno problem odseljavanja stanovnitva. Kako
jekategorija migriranja uglavnom vezana za radno sposobno stanovnitvo, problemnjihovog
odliva vrlo je znaajan za budui razvoj Olova. Olovo ima izraen problem
odseljavanjastanovnitva, kao i Ze-Do kanton u cjelini. Ovo svjedoi o injenici da oba
nivoanemaju dovoljno atraktivnu ekonomsku i drutvenu situaciju da bi zadrali
svojestanovnike. Ovo direktno utie i na negativan prirodni prirataj na opini Olovo.
B) Analiza

trita

Ciljna trita
Zdravstveni motiv je evolucijski gledano bio prvi motiv privremene promjenedomicilnog
okruenja, a poveanjem svijesti ljudi o znaaju zdravlja, svi su izgledi da e on i uskorijoj
budunosti ponovo zauzeti primat, bez obzira da li je rije o preventivi, rehabilitaciji
ilikurativi.
Zdravlje je jedan od najstarijih trajnih i najjaih motiva turistikih kretanja, te daturizam u
svim svojim oblicima vie-manje uvijek vri zdravstvenu funkciju.
Neosporno je da turizam i sport ine dve najvee socijalne pojave prolog vijeka.
Obafenomena imaju svoju dugu istoriju. Turizam doivljava izuzetnu ekspanziju, tako da
svakimdanom postaje artikal masovne potronje. Takva nagla ekspanzija turizma sigurno
imasvoje korjene vezane za promjene naina ivota i rada ljudi. Industrijalizacija
stavljasavremenog ovjeka pred tekoe modernog tehnikog razvoja i optereenja pri radu.
U takvom kontekstu problema i faktora od kojih zavisi razvoj turizma, javlja se i
drugisocioloki fenomen sport, koji takoe doivljava ekspanziju. Sam sport je u prvoj
fazirazvoja turizma imao veliki znaaj u pokretanju(motivisanju) turista kao posmatraa
8

velikihsportskih manifestacija. U novije vrijeme funkcija sporta u turizmu dobija novu,

humaniju,vrijedniju namjenu. Radi se o sportskoj aktivnosti koja postaje sastavni dio turistike
usluge,koja vrijeme boravka turiste sadrajno popunjava i omoguuje im aktivan odmor uz
promjenuaktivnosti u odnosu na radnu. Takav aktivan odmor uz zadovoljenje elja i potreba za
igrom,kretanjem na suncu, vazduhu, vodi ili snijegu ima znaajnu psihofiziku vrijednost.
Sadrajifizikog vjebanja namjenjene aktivnom odmoru turista ine rekreativni turizam.
Karakteristike trita
Kvalitetom usluga i zadovoljavanjem potreba moe se veoma lako postii lojalnost kod
klijenata, tanijestvaranje stalnih muterija. Korisnici usluga prije svega ele kvalitet i
individualizaciju usluga tj. prilagoavnja njihovim zahtjevima. Ispunjavanjem istih dolazi se u
situaciju ponovnog dolaska a to jeprimarni uslov dogoronog uspjeha.
Osnovne potrebe ciljnog trita
Kvaliteta usluga (smjetaj, medicinske usluge, prehrana) i irenju asortimana
turistikogproizvoda na usluge aktivne rekreacije, zabave, razonode, posjete okolini, uivanje
uorganskoj hrani, branju ljekovitog bilja, gljiva i umskih plodova i slino.
Danas su posebno aktuelne meusobno vrlo razgranate interakcije izmeu turizma,zdravlja i
zdravstvene kulture u okviru savremenih drutvenih kretanja.
C) Unutranje okruenje
Turistiki potencijali opine Olovo mogu se analizirati kroz potencijale pogodne zarazvoj
razliitih vrsta turizma. U tom kontekstu na podruju opine Olovo moemouoiti potencijale
za razvoj banjskog turizma, zimskog/planinskog, sportskog,seoskog, kulturnog i izletnikog
turizma. Znaajna je injenica da je raspored ovihpotencijala takav da mogu posluiti kao
izvrsna podloga za dopunjavanje ikombinovanje razliitih vrsta turizma, te za otklanjanje
sezonskih oscilacija u ostalimvrstama turizma.

SWOT analiza
Tabela 1. SWOT analiza Razvoja banjsko-rekreativnog turizma u Opini Olovo.

Marketing ciljevi
a) Komercijalni ciljevi
poveati brojnost turista, duinu njihovog boravka i turistiku potronju naopini
privui investitore u infrastrukturu, smjetajne kapacitete i asortiman i kvalitetusluga
osigurati spillover efekte za lokalnu zajednicu u ekonomskom rastu,aktiviranjem
raspoloivih potencijala turizma na odriv nain, poveanjem investicija, zaposlenosti,
plaa i ivotnog standarda u turizmu i prateimdjelatnostima privrede.

10

b) Nekomercijalni ciljevi
poizicionirati Olovo kao prepoznatljivu destinaciju banjsko-rekreativnog,ribolovnog,
lovnog, sportskog i eko turizma, koja inkorporira atribute okolinskeodrivosti Bosne i
Hercegovine, prije svega njeno bogatstvo u geotermalnim irijenim vodama, i
kvalitetne usluge i smjetajne kapacitete
Stvaranje lojalnih turista
Poveanje svjesnosti turista o jlepotama olovskog kraja
Informisanje turista o ljekovitim osobinama termalnevode te njenim karakteristikama
za lijeenje raznih vrsta bolesti kao I nain primjene
Poveanje broja kulturno umetnikih manifestacija
geografsko irenje trita (drugi kantoni i regije u BiH, trita Hrvatske, Srbije,
Slovenije) u kome se ostvaruje orijentacija na identini profil posjetilaca kakav je
danas dominantan na opini.
podizanju kvaliteta postojeih usluga (smjetaj, medicinske usluge, prehrana) i irenju
asortimana turistikog proizvoda na usluge aktivne rekreacije, zabave, razonode,
posjete okolini, uivanje u organskoj hrani, branju ljekovitog bilja, gljiva i umskih
plodova i slino.
Instrumenti marketing mix-a
Proizvod
Pruanje razliitih vidova usluga turistima uz koritenje odgovarajuih resursa.
Orijentacija na nove trine segmente koji e prevaziiogranienje postojeeg stanja
nerazvijenog trita i segmenata niske kupovne moi inerazvijenih navika za samoinicijativno
koritenje usluga banjsko-lijeilinog turizma.
Orijentacija na nove trine segmente praktino znai prevazilaenje trinog krugaturista koji
koriste usko definirane primarne potrebe na standardnoj razini kvaliteta:
smjetaj i prehrana i medicinski tretmani, koji ne omoguavaju stvaranje visokedodajne
vrijednosti u turizmu.
Novi trini segmenti podrazumijevaju, prije svega inovaciju prema kvalitativnimkriterijima:
ivotnog stila segmenti koji promoviraju zdrav ivot, samosvjesnost iodgovornost za
vlastito zdravlje i fitness, odnosno radne sposobnosti,
sistema vrijednosti naglaeni individualizam i interes za lokalnu kulturu, novaiskustva u
rekreaciji lov, ribolov, rafting, planinarenje i pjeaenje
oekivanih koristi cijena vs nova iskustva i zadovoljstva, presti u vlastitojsredini,
poboljanje izgleda i radnih sposobnosti, odstranjenje tegoba i bolesti idrugo
Uestalost koritenja turistikih sadraja godinji odmori, turistiki dogaaji,vikend
posjete (trend kraih, a eih posjeta turistikim destinacijama).
U dimenziji turistikog proizvoda ovi segmenti predstavljaju orijentaciju na
temeljitounapreenje, kako u pogledu kvaliteta standardnih, tako i na uvoenje
nizadiferenciranih turistikih usluga u slijedeim bitnim faktorima:

11

 smjetaj irenje asortimana usluga smjetaja u objektima vieg komfora ikoncepta

koji naglaavaju individualnost novi hotelski kapaciteti, pansioni,novi rezidencijalni
objekti, ukljuujui vikendice i bungalove,
prehrana oslonac na lokalnoj hrani i tradiciji njenog spremanja, ukljuujuiorgansku
hranu na organskim farmama na opini ili gravitirajuim regijama ibogatstvu prirodnih
izvora hrane ribe, gljiva, divljai, malina, jagoda, meda idrugo,
medicinski tretmani unaprijeeni nivo baznih medicinskih tretmana utemeljenna
termalnim vodama i program intenzivnih sistema lijeenja reumatskih idrugih bolesti,
wellness usluge programi antistresa, oputanja, rekreacije, fitness-a iljepote,
planinarenja, pjeaenja i slino,
rekreacija kupanje na otvorenim bazenima tople vode, pjeaenje iplaninarenje,
branje umskih plodova, rekreativne sportske aktivnosti uindividualnim i masovnim
sportovima i drutvenim dogaajima, rafting naKrivaji i slino.
sadraji tradicijskih i kulturolokih naslijea i kreiranih sadraja
kulturnoistorijskispomenici, etno sela, kolonije ribara, lovaca, i slino,
sadraji totalnog turistikog proizvoda, koji stvaraju dodatne emocionalnevrijednosti
doivljaja i zadovoljstva iskustvima posjetilaca opine Olovo, kojiukljuuju realni
kvalitet doivljenog turistikog proizvoda, gostoprimstvosredine i kvalitet marketinga,
odnosno branda i komunikacija turistikeponude.
a) Usluga boravkahotela Aqaterm Olovo

12

b) Medicinske usluge
Vidovi i vrste terapija
Olovska termomineralna voda u terapeutskim procedurama koristi se u tri vida i to:
kupke,
inhalacija,
pijenje.
Vrste terapija koje se koriste u lijeenju su:
1) Hidroterapija,
2) Elektroterapija,
3) Sonoterapija,
4) Magnetna terapija,
5) Termoterapija,
6) Masae,
7) Kineziterapija
Hidroterapija:
Kupke u mineralnoj vodi,
Podvodne masae,
Galvanske kupke + podvodne masae,
etvorostanine galvanske kupke,
Habard kupke,
Bazen.
Elektroterapija:
Interferentne struje,
DDS,
Vakum terapija,
Tens.
Sonoterapija:
Ultrazvuk
Termoterapija
Oblaganje parafinom,
Krioterapija,
Solux terapija.
Masae:
Runa masaa,
Masaa vodom,
Masaa UZ.

Kineziterapija:
Individualne,

13

Grupne
a) u sali,
b) u bazenu.

c) Planinski i sportski turizam

Planinski i sportski turizam, prije svega odnose se naskijake staze u duini od 400 m i
200 m vune staze, ureene od stranePlaninarskog drutva. Staza je projektovana na osojnoj
strani, tako da nije direktnoizloena suncu, to omoguava due odravanje snijega. Valja
naglasiti da postojepretpostavke za njeno dalje proirenje to e dobrim dijelom zavisiti od
interesapotencijalnih investitora. Na ovom prostoru lociran je i Planinarski dom sa 20-ak
raspoloivih leaja koji je otvoren i u funkciji 150 dana godinje.
Sportski turizam bi zapravo biobaziran na karakteristikama prostora, nadmorskoj visini,
strukturi i sastavu vazduha imogunostima da se na prostorima uz ski stazu Jelik izgrade i
urede trim/kros staze(za tranje).
U okviru planinskog i sportskog turizma mogu je i izletniki turizam. Naime, obzirom na
lokaciju i blizinu velikih centara, posebnoSarajeva, te poziciju na putu Sarajevo Tuzla,
Olovo ima jako dobre predispozicijeza razvoj izletnikog, odnosno tranzitnog turizma.
Obzirom na gore navedene prirodnepotencijale, te kulturno-istorijsko nasljee i objekte
sakralnog karaktera Olovo, uzodgovarajue predstavljanje i prezentiranje, te oznaavanje ovih
objekata moeznaajno poveati broj zaustavljanja putnika na tranzitnom putu, te broj
izletastanovnika iz Sarajeva, ali i gradova Zeniko-dobojskog kantona.
Za izletniki i tranzitni turizam, posebno su znaajne klisura u udama i ribnjak kojiprivlae
posjetioce u prolazu, ali i goste Aquaterma i posjetioce opine Olovo. Osimtoga za poklonike
sportskog turizma u blizini planinarskog dom osposobljena je i liticaza penjanje, to je
posebno znaajno jer se radi o prirodnoj stijeni ime je izazov zapotencijalne korisnike vei.
Takoe ovdje treba navesti i potencijale za razvoj lovnog i ribolovnog turizma.
Podruje Olova bez sumnje obiluje raznim mogunostima za lov, bogato je visokom,srednjom
i niskom divljai. Aktuelna lovita na podruju Olova su Kamenica, Velikaglava, eravica,
Orlja, Smolin, Kruskovica, Drecelj. Uz ova lovita znaajne su i dvijelovake sekcije:
izdvojeni revir lovite Radava i hranilite za turistiki lov.
Obzirom na rijene tokove Olova, povoljne ekoloke uslove i bioloka svojstva vodotoka
mogu je i sportski ribolovni turizam. Rjeice Stupanica i Biotica, od kojih nastaje Krivaja,
imaju svoje specifinosti sasportsko-ribolovnog stanovita.
Za ribolovni turizma znaajni su izdvojeni revir Boganovia na mjestuformiranja rijeke
Krivaje i Zeleni vir. Posebno znaajna je uloga Sportskog ribolovnogdrutva Orlja Olovo u
odravanju vodenih tokova i osiguranju pretpostavki za razvojribolovnog turizma. Prema
registraciji drutvo je registrovano za uzgoj i odravanjeribogojilita, te poribljavanje. Ima 205
lanova i finansira se iskljuivo iz lanarina, tepriloga i donacija pojedinih lanova.
Na prostoru 94 km Drutvo je planiralo uraditi prostor za komercijalizaciju sportova.

14

Aplicirali su za projekat za odravanje rijeka Biotice i Stupanice: projekat obuvhataturistiki

zahvat kupalite Zeleni vir, reorganizaciju dijela i izradu kampa Sportskogdrutva, kole fly
fishinga za djecu do 14 godina.
Obzirom da je u Olovu registrovan rafting klub, mogue je organizovati rafting ture od
straneovog kluba.
Seoski turizam
Seoskom turizmu pogoduje veliki broj okolnih sela te mogunosti organizovanja
prikupljanjaumskog bilja i organizacije seoskog ivota, stoarstva i proizvodnje organske
hrane . Kreirana ponuda i sadrajiorganizuje se u kombinaciji sa ostalim vidovimaturizma.
Smjetaj turista organizovati u seoskim domainstvima ureenim u skladusa prihvatljivom
meunarodnom kategorizacijom, pri emu nuno zadratioriginalne graevinske materijale i
konstrukciju mjesta tipinu za ove krajeve.
Posjetioci bi bili ukljueni u aktivnosti na sakupljanju ljekovitog bilja, branju umskogvoa ili
u nekim od poljoprivrednih aktivnosti kojima se domainstvo bavi.
Obzirom da su sadraji u razvoju ponude seoskog turizma direktno i usko vezani zaponudu u
sferi prirodnih ljepota, zdravstvenog, zimskog, sportoskog turizma i slino.
Kulturno istorijski turizam.
Olovo raspolae sa znaajnim potencijalima kulturno istorijskih znamenitosti.
Najznaajnija dimenzija ovog nasljea su steci,nadgrobni spomenici iz prolosti Bosne.
Opina Olovo ima 40 lokaliteta na kojima senalaze steci, to je daleko najvea koncentracija
na podruju jedne opine.
Steci su originalna kulturno-umjetnika pojava srednjevjekovne Bosne i Huma, kojisvojim
oblicima, reljefima, natpisima i drugim osobinama sve vie interesuju nau istranu kulturnu
javnost. Obino su lokaliteti sa nekropolama steaka tako odabranida ih prolaznik lako uoi,
tako da se sa tih mjesta lijepo vidi dobar dio okolice.
Na mnogo mjesta su uz steke locirane kasnije hrianske nekropole na kojima se idanas
primjeuju temelji crkava iz doba steaka, ili iz neto kasnijeg doba. Na viemjesta su i
muslimanske nekropole postavljene uz same steke ili blizu njih. Ovi se spomenici nalaze na
sljedeim lokacijama: Jela uma, kraj puteljkakoji od Ivanjskog brda vodi prema selu
Krivajeviima tri spomenika, Musii lokalitetMramorje, osamdedset spomenika od kojih je
ukraeno dvanaest, Bakii (Donji) pet lokaliteta sa srednjovjekovnim nadgrobnim
spomenicima: a) pod Klisom, b) Klisa,c) Grabljica, d) Vlakovac i e) Slavanj, Kozjaci,
sjeverno od Donjih Bakia a zapadnood Olova, sa nekropolom od 9 steaka, Boganovii sa 38
steaka, Krievii nalokalitetu Gradina, u zaseoku Meoraa, Mramorje sa nekropolom od
etirispomenika. Steci sa tekstom napisanim na Bosanici, uvrteni u pregled
sadrajanavedenih u Zemaljskom muzeju, tako da to otvara mogunost da se
posjetiocimaZemaljskog muzeja (dakle turistima koji se ve nalaze u Sarajevu)
prezentirainformacija o originalnom mjestu na kome se steci mogu posjetiti.

15

Osim steaka valja naglasiti i postojanje obeliska na kraju ume Vlakovac (300 mnad vrelom
Kamenica). Napravljen je od krenjakog monolita i izdrao je pritisakvremena. Svojim
oblikom nema mnogo zajednikog sa stecima, aprema predanju postavljen je na mjesto na
kome je kralj Tvrtko ranjen.
Od 263 spomenika na ovim lokalitetima ukraen je 61 primjerak. itav ornamentalnisistem na
olovskim nekropolama pokazuje jednu posebnu umjetniku kolu koja imasvoje principe
ukraavanja i svoj nain rjeavanja ornamentisanih povrina. Ovakola operie sa nekoliko
tipiziranih motiva i nizom pojedinanih ukrasa kojekombinuju sa onim prvim. Sve te
kombinacije odaju izvjesnu skladnost i mirnou kojaodgovara i obliku spomenika i njihovoj
namjeri.
U blizini centra Olova, u Zagru, Paskovoj luci nalazi se kula Marije Terezije, kaospomenik iz
austrougarskog perioda, koja je prema predanju bila straarsko mjesto uzatiti ovih prostora.
Osim ovog spomenika Olovo posjeduje i tzv. Rimski most, iakone postoje dokazi da se radi o
nasljeu iz ovog doba.
Zajedno sa obeliskom istecima ovi spomenici ine pravo bogatstvo kulturno-istorijskog
nasljea koje nude bogatu ponudu u oblasti kulturnog turizma.
U selu Bakii nalazi se crkva i svetite Svetog Roka, udaljeno 1 km sa glavog puta.
Najpoznatije u vjerskom smislu je Svetite Gospe Olovske, najstarije svetite Gospena
Balkanu. Radi se o vrlo znaajnom sakralnom objektu koji je daleko vie bio ufunkciji prije
rata, kada je stanovnitvo dolazilo u mnogo veem broju.
Kad je rije o vjerskim objektima, Olovo ima damiju staru vie od 4 stoljea (iz 16stoljea),
koja je neprestano u funkciji, ali i pravoslavnu crkvu na jednom odobronaka iznad mjesta. Svi
vjerski objekti su ouvani u toku agresije na Olovo to je svojevrstan dokaz suivota na ovom
prostoru. Osim ovih u Olovu se nalaze i spomenici iz narodnooslobodilakog rata, ali i
ostacipojedinih objekata koritenih u odbrambenom ratu 92-95 koji su obiljeja i spomenici
otpora lokalnog stanovnitva, ali i vrlo znaajniza odbranu BiH u cjelini. Rije je prije svega o
ratnoj bolnici u Paskovoj luci, pekari u Boganoviima, koja jeu ratnom periodu bila smjetena
pod zemljom, te isturenim komandnim mjestom 101.slavne Olovske brigade u Zagru. Iako je
ova posljednja potpuno unitena jo uvijekje mogua rekonstrukcija pojedinih dijelova.
Ovakvi objekti mogu se koristiti u svrhu organizovanja ekskurzija i izletnikog turizma. Na taj
nain se i uOlovu svake godine organizuju Staze kretanja Armije BiH u okolini Olova
suobiljeene u 4 etape duinom 51 km i svake godine se organizuje Pohod putem 1. slavne
(prvi vikend pred rafting).
Uz kulturno-istorijsko nasljee znaajno mjesto zauzimaju i razliiti kulturni dogaajikoji
privlae posjetioce. Tradicionalno se na podruju Olova, krajem jula svakegodine (posljednji
vikend u julu) u vrijeme odravanja raftinga organizujeMeunarodni festival folklora, koji
okuplja 15 drutava iz Bosne i Hercegovine,Hrvatske, Srbije i podrazumijeva znaajan
regionalni festival u ovoj oblasti.

16

Cijena
Neophodno je diferenciranje cena po sledecim kriterijumima:
a) Vijreme
Cijene boravka su 20% vee u sezoni nego van sezone.
Cijene iznajmljivanja saleu hotelu Aquaterm su jedinstvene tokom cijele godine.
b) Vrsta usluge
Cijene kategorija soba su u skladu sa ponudom koju je potrebno obogatiti.
Cene usluga planinskog, sportskog, seoskog i kulturnog turizma treba formirati na nivou
konkurentskih kako bi se preuzeo vei dio ovog trita.
c) Nain prodaje
Cena za krajneg kupca je ista bez obzira na nain prodaje tako to se agencijama odobrava
rabat za iznosnjihove provizije.
Kanali prodaje
Neposredna (direktna) prodajaputem telefona,e-mail-om,u samom hotelu.Ovim
nainom distribucije se smanjuju trokovi jer nema agencijske provizije.
Posredna (indirektna) prodajaposredstvom menaderskih ugovora sa Ministarstvom
za boraka pitanja, Udruenjem penzionera i Udruenjima organizacija rtve rata, te
Udruenejm penzionera Brko distrikta, turistikih operatora, turistikih agencija.
Promocija
Komercijalna turisticka propaganda koja koristi razna sredstva :
grafika sredstva (prospekt, plakat, katalog)
oglasna sredstva (tampa i mediji)
projekciona sredstva (turistiki film, Web sa portalom)
prostorno-plastina sredstva (suveniri,...)
lina propagandna sredstva (konferencije za medije, lokalna sredstva informisanja,
studijskaputovanja)
Odnosi sa javnoscu(Public Relations)miljenje nezavisnih posmatraa i informacija
na ovaj nain plasirana je primamljivija ponuda.
Word of mouth (oblik promocije kojem se najvie vjeruje - lina iskustva, doivljaji).
Publicitet stalni kontakt sa medijima
Unapreenje prodaje kroz organizovanje nagradnih igara, davanja popusta,... i sl.

Marketing strategije
Razvoja banjsko-lijeilinog turizma, treba osiguratiintegralno povezivanje javnih
resursa sa privatnim i javnim investitorima uokviru regulatorne i poduzetnike uloge opine.
Zapravo e odlukom o nainudavanja koncesija na koritenje mineralnih voda ova
problematika biti rijeena.Obzirom da Olovo raspolae sa vie izvora, potrebno je izraditi
jedinstvenprogram ponude banjsko-ljeilinih usluga koji e biti ponuen potencijalnim
turistima. Ovo podrazumijeva utvrivanje standarda koji moraju biti ispotovaniu kreiranju
odreenih elemenata ponude i dodatnih sadraja. Ovakategorizacija bi morala biti usklaena
17

sa standardima i kategorizacijomugostiteljskih objekata u cijeloj dravi. Nosilac izrade ovog

programa bi trebaobiti Aquaterm uz podrku odgovarajuih tijela u Opini kako bi se izbjeglo
dase odreeni elementi standardizacije percipiraju kao pokuaj spreavanjaotvaranja
konkurencije.
Razvoja welness i rekreativnog turizma utemeljenog na bogatstvutermalnih voda,
prirodnih ljepota voda i planina, kvalitetnim investicijama iznanju u toj oblasti turizma. Radi
se o dodatnim sadrajima banjskogkompleksa koji su sve vie traeni na savremenom tritu i
koji bi trebali bitiukljueni u dodatnu ponudu atraktivnu potencijalnim turistima. Kako se radi
onovim sadrajima za Aquaterm i Olovo najkorisnije bi bilo koristiti iskustvarazvijenih
centara i na taj nain na principu benchmarkinga (koritenja najboljeposlovne prakse) kreirati
sadraje koji bi obogatili postojeu ponudu. Nakonzavrenog procesa transformacije
Aquaterma i davanja koncesije na termalne izvore, investitori e djelovati i samostalno u
ovom pravcu, a Opinabi svakako trebala osigurat podrku i jedinstven nastup kako bi
podralapozicioniranje Olova kao banjsko-ljeilinog centra koji kreira raznovrsnuponudu za
razliite segmente korisnika.
Razvoja seoskog i eko turizma kojim bi se javni resursi posebnogkvaliteta u smislu
okolinske odrivosti priveli turistikoj valorizaciji ukombinaciji sa organiziranom organskom
proizvodnjom hrane na opini i uzpoduzetniku ulogu investitora koji e obavljati aktivnosti u
eko turizmu,koristei i dostignua u razvoju parka prirode Zvijezda. Cilj ovog programa
jeformiranje/definisanje ponude seoskog turizma a aktivnosti koje je potrebno izvriti su
sljedee:
- Utvrditi inventarisati sadraje i elemente prihvatljive zakreiranje ponude seoskog
turizma; Izvriti kategorizaciju objekata i utvrditineophodne aktivnosti na objektima koji
se mogu staviti u funkciju ponude;
- Identificirati potencijalna domainstva koja izraavaju interes za ukljuivanjemu ovu vrstu
ponude, kao i stanje u kome se nalaze objekti koje posjeduju, teaktivnosti koje se na
njihovim imanjima mogu realizovati;
- Osigurati finansijskupodrku projekta kroz saradnju sa NVO ili razliitim
meunarodnimorganizacijama ija je misija osiguranje podrke malom i srednjem biznisu;
- Kreirati ostale sadraje koji se mogu ponuditi turistima i uvezati se saTuristikom
zajednicom opine Olovo i turistikom zajednicom ZE-DOkantona, te turistikim
agencijama koje djeluju na podruju ZE-DO kantona i uSarajevu.
Cilj izrade ovog programa je da se definie konkretna ponuda u oblasti seoskog turizma koja
bi bila atraktivna za potencijalne posjetioce kojiborave u Sarajevu i nakon toga ele produiti
boravak u BiH. Osim toga ovuponudu bi trebalo osigurati na web stranici Olova, zajedno sa
ponudom zarafting, i to preko udruenja koje e biti kontakt sa individualnimdomainstvima.
Mogunosti finansiranja koje se mogu ponuditi pojedinimvlasnicima su sredstva iz projekata
ili saradnja sa nekom od Mikrokreditnihorganizacija koje u svom porftoliju imaju i podrku
razvoju turizmu. Nosilacaktivnosti na izradi ovih programa moe biti neko Turistika
zajednica, ali ineko od vlasnika lokalnih objekata za smjetaj koji bi mogli djelovati
kaoposrednik u animiranju turista

18

Razvoja kulturno-istorijskog i vjerskog turizma u kome sevaloriziraju naslijeene i

grade nove vrijednosti lokalne kulture (etno sela,kolonije i drugi dogaaji). U cilju realizacije
ovog programa potrebno je sainitipopis svih navedenih lokacija na kojima se nalaze steci sa
fotografijama isnimcima steaka, utvrditi stanje u kome se nalaze i potrebne zahvate
nakonzerviranju i zatiti. Osim toga potrebno je analizirati i opisati karakteristikespecifine
Olovske kole o kojoj je bilo rijei i eventualno organizovati obuku imogunost za izuavanje
iste na podruju Olova. Osim toga na bazi ovihspomenika steaka i obeliska, te vjerskih
objekata koji su opisane potrebnoje kreirati i izraditi lokalne suvenire koji bi djelovali na
poveanje poznatostidestinacije i irenje informacija o njenim atrakcijama. U okviru ovog
programapotrebno je izraditi katalog steaka na podruju opine Olovo i osiguratinjegovu
distribuciju preko Zemaljskog muzeja u Sarajevu, ali i integrisanjeponude sa drugim mjestima
koji posjeduju sline objekte i spomenike. Tako bitrebalo uvezati Olovo u neki od programa
pomoi i projekata koje nude NVOorganizacije, ili pak pripremiti prijedlog programa koji bi
se mogao iskoristitiukoliko se pojavi zainteresovana organizacija. Slian primjer moe se nai
uprojektima organizacije Mozaik koja uvezuje sve opine koje su na bilo kojinain vezane za
srednjovjekovnu Bosnu i bosansko kraljevstvo.
1.4. Segment menadmenta
Cijela filozofija poslovanja je orijentisana na marketing kao dominantnu funkciju.
Postojea,kruta funkcionalna organizacija centra Aquaterm kao vodee turistike ponude na
podruju opine Olovo, nema marketing slubu i nedozvoljavaslobodno komuniciranje, te nije
u mogunosti da podri ovakavu filozofiju. Zato predlaemo modifikaciju u smislu formiranja
marketing sektora i organizaciju po kupcima (korisnicima usluga).

EDT
mia
kru
cek
ako
ste
on
r

ek

r o

s e k
ot
s m
io j
a
d
j
ll uj
e
e
j

o
o

n
b

19

1.5. Finansijski segment

U okviru ovog segmenta odnosno aproksimaciji ukupnih efekata implementacije ovog
marketing planatreba imati u vidu polazno stanje koje karakterie ogromni jaz
izmeupotencijalnih mogunosti i dostignutog nivoa kapaciteta odnosno ponude
banjskozdravstvenog
i rekreativnog turizma u Olovu. Naime, po svojim osobinama vodaBanje Aquaterm Olovo,
osim povoljne temperature (36C) ima, u odnosu na sve druge banja u Bosni i Hercegovini,
najvie specifinih indikacija (ak 8), a istovremeno ima gotovo najskromnije receptivne i
druge kapacitete za njenokoritenje. Jaz izmeu mogunosti i stvarne ponude je daleko vei
ako se uzmu u obzir i druga izvorita na podruju opine Olovo.
Projekcijom ukupne razvojne filozofijeu okviru jednog planskog horizonta koji obuhvata sve
razvojne aspekte od materijalnih preko drutvenih do kulturolokih, u slijedeih nekoliko
decenija obezbjedilo bi se poizicioniranje Olovo kao prepoznatljive destinaciju banjskorekreativnog,ribolovnog, lovnog, sportskog i eko turizma.

20

ZAKLJUAK
Razvoju banjsko-rekreativnog turizma doprinosi irina opine koja raspolae znaajnim
prirodnim, ali i izgraenimpotencijalima za razvoj turistike ponude. Pri tome je rije prije
svega o postojanjuprirodnih mineralnih i termalnih izvora vode, kao i vodenih potencijala koji
suznaajna podloga za kreiranje ponude za turiste i izletnike, ali i sadraja na vodi ribolova,
raftinga i slino.
Osim ovih, prirodnih potencijala, izuzetno znaajne pretpostavke za razvoj turistikeponude
opina Olovo batini iz svoje bogate kulturno-istorijske batine, posebno krozizuzetno
znaajna podruja na kojima se nalaze steci, ali i vjerski objekti koji imajuposebno znaajno
mjesto i ulogu meu vjernicima na prostoru Bosne i Hercegovine.
Uz to postoji i nekoliko vrlo znaajnih spomenika iz razliitih perioda, koji su bogatapodloga
za kreiranje turistike ponude.
U svjetlusavremenih turistikih kretanja i poveanja interesa za kulturno-istorijski turizam
potrebno je raditi na daljem razvoju trita iproiriti trini potencijal u odnosu na postojee,
relativno ograniene trinesegmente.
U tom kontekstu JZU Aquaterm, kao kljuni subjekat u kreiranju banjske ponude na podruju
opine Olovo podrazumjeva proirenja, te efekatakoje bi to proirenje imalo na kreiranje
turistike ponude.
Ipak ovo je tek jedana korak u osvajanju trita. Drugi treba da bude striktno
potovanje ovog marketing plana, ali i njegovo praenje i analiziranje tokom vremena kao i
eventualno revidiranje ako spoljanje, unutranje okruenje i trite nametnu potrebu za
takvom odlukom.
Razvoj razliitih turistikih sadraja, zavisi od odluke opine iopinskog vijea u
pogledu usvajanja prioriteta u buduem razvoju. Kljuna dilemakoja pred opinom stoji
odnosi se na opredjeljenje izmeu ekolokog razvoja,odnosno razvoja ekolokog turizma i
ekoloke proizvodnje u odnosu na odobrenje zagraenje mini hidrocentrala

21

LITERATURA
1. Strategija razvoja banjsko-rekreativnog turizma u Opini Olovo,ekonomski
institut Sarajevo2008. Godine
2. Strategija obnove i razvoja privrede i privredne infrastrukture na podruju
opine Olovo, Institut zaorganizaciju i ekonomiku Sarajevo, 1996.
3. Strategija razvoja Zeniko dobojskog kantonaza period 2010. 2020.,
projektovanje, ininjering i trgovina "forma" d.o.o. Zenica, septembar 2010.
godine
4. http://visitmycountry.net(datum pristupa 15. april 2013. godine)
5. http://aquaterm.olovo.ba/(datum pristupa 20.april2013. godine)

22