WINCENTY KADUBEK

KRONIKA POLSKA

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL

MAIL: HISTORIAN@Z.PL

MMII

1. ROZPOCZYNA SI PROLOG DO KRONIKI POLSKIEJ

WINCENTEGO BISKUPA KRAKOWSKIEGO
[1] Trzech [ich] byo, ktrzy z trzech powodw nienawidzili
uroczystoci
teatralnych:
pierwszego
imi
Kodrus1,
drugiego
2
3
Alkibiades , trzeciego Diogenes . Kodrus, poniewa by ubogi
i achmanami okryty, drugi, poniewa by niezwykle urodziwy,
trzeci, poniewa i grzecznoci obyczajw si odznacza, i w gbokie myli obfitowa4. Pierwszy, aby i tak ju budzcego miech
ubstwa nie wystawia na oglne pomiewisko; drugi, aby nie
naraa si na niebezpieczestwo urokw; trzeci, aby nieskalanego majestatu mdroci nie wydawa na bazesk poniewierk.
Wola bowiem Kodrus uchyla si od ogldania innych ni innym
z siebie wzgardliwe czyni widowisko; albowiem nie ma serdecz1

Kodrus ubogi poeta z trzeciej Satyry (w. 203) Juwenala,

w ktrej pitnowa ycie wielkomiejskie Rzymu I/II w., gdzie paupertas (ubstwo) wystawiana bya na pomiewisko. W poezji wagantw
redniowiecznych Kodrus by symbolem ndzarza. Por. Codro Codrior
w Carmina Burana, 19, wyd. C. Fischer, ZurichMunchen 1974, s. 48. H.
Zeissberg, Vincentius, s. 113115, domyla si tu postaci Kodrusa,
ostatniego krla Aten, o ktrym Wincenty w ks. II, rozdz. 27 na
podstawie Justyna, Epitome Pompeii Trogi II 6.
2
Alkibiades (ok. 450401 p.n.e.) wychowanek Peryklesa, nieudany
ucze Sokratesa, uratowany przeze z bitwy pod Pontide. Jako wdz
i polityk podczas wojny peloponeskiej wykaza brak zasad moralnych;
urodziwy, wytworny i prny, o czym Plutarch, ywoty sawnych mw.
Zwrot specie perinsignis o Alkibiadesie na podstawie Justyna, Epitome V 2.
3
Diogenes (ok. 413323 p.n.e.) filozof ze szkoy cynikw w Atenach, ucze Sokratesa. Gosi i realizowa w yciu moraln warto
wyzbycia si dbr materialnych, bohater wielu anegdot. Nie wiadomo, do
jakiej literatury nawiza w tym miejscu Wincenty.
4

animi
gravitate
fecundus
moe
nawizywa
do
Pliniusza,
Historia naturalis, Praefatio 5.

nego przymierza midzy purpur a achmanem. Wola te Alkibiades raczej w domu ukrywa si bez pochwa ni chepi si
urod z naraeniem urody na utrat; albowiem nic nie jest
z przyrodzenia tak wspaniae, eby spojrzenie zalepionej zazdroci nie
mogo tego urzec. Diogenesowi znowu roztropno kazaa gardzi
towarzystwem gminu; albowiem lepiej jest cieszy si czci w samotnoci
ni doznawa lekcewaenia w poufaym obcowaniu5.
[2] Atoli surowa sucho tej ksieczki, jaowa jej surowo
bezpieczna jest od ciekawoci Alkibiadesa. Przesdem bowiem
jest lk przed urokami, a nieurodziwy nie ma nic do stracenia
z powodu oceniania swojej urody. Jednake i Diogenesa zdanie,
acz natchnione, nie trapi nas, ktrym mdro nie uyczya ani
kropelki aski. Kodrusa jedynie, Kodrusa trwoy nasz obraz,
gdy nasze ubstwo, wystawione na publiczne zaczepki postronnych, nie
ma nawet achmana, ktrym mogoby okry swj wstyd. Nie mamy
bowiem z dzieweczkami wrd muz swawoli w plsach Diany6, lecz
stan pod trybun czcigodnego senatu7. Nie [mamy dmucha] w sielskie
piszczaki z bagiennej trzciny, lecz [proszeni jestemy], aby zote ojczyzny
[opiewa] filary8. Nie
5

Seneka, Dialogi, IX 17, 3 (De tranquillitate animi).

Dione matka Afrodyty, greckiej bogini mioci, rzymskiej Wenus, zwanej std
Dionea, lub zgoa Diona, jak w Carmina Burana, nr 71: Iam Dionea leta chorea \ sedulo
resonat cantibus chorum \ lamque Dione iocis agone relevat cruciat corda suorum (w
wyd. C. Fischera, s. 228).
7

sacer senatus (Juwenal, Satyra XI 29), znana tytulatura rzymska; Balzer, I, s. 443
n., 447 n.
8

W zdaniu tym ju najstarszy kopista opuci orzeczenie, moe nawet dwukrotnie,

jak tego domagaaby si rwnolega konstrukcja zda poprzedzajcego i nastpujcego, i
tak je uzupeniam: Non umbratiles palustrium cannarum harundines [inflare], sed aureas
patriae columnas [canere invitamur]. Mogo by te ponere, stawia filary. Podstawowy
rkopis Eugeniuszowski nie ma wyrazu cannarum przekazanego w innych, co A.
Bielowski emendowa na ut caneremus. Tymczasem palustrium cannarum harundines
nawizuje do poetyckich wyrae Owidiusza i stanowi nieusuwaln z tekstu lectio
difficilior. Komentarz A. Bielowskiego w MPH II, s. 251.

lalki gliniane, lecz prawdziwe ojcw wizerunki ka nam wydobywa z gbi

zapomnienia [i] rzebi w staroytnej koci soniowej. Co wicej, jestemy
wezwani, aby boskiego wiata kagace rozwiesi w zamku krlewskim, a
pord tego znosi trudy wojennych zapasw.
[3] Atoli co innego jest, gdy si przedsibierze co pod wpywem
nieogldnej pochopnoci, z chci popisania si, z dzy zysku9, a co innego,
gdy [speniamy] to, co narzuca konieczno, wadczo nakazujca posuch.
Mnie bowiem ani taka namitno pisania10 nie pobudza, ani taka dza sawy
nie podnieca, ani gwatowna ch zysku nie zapala, ibym po zaznaniu tylu
rozkoszy na morzu, po tylokrotnym rozbiciu si i mozolnym wybrniciu na
brzeg, mia ochot ponownie rozbija si na tych samych awicach. Jedynie
bowiem osa podniebieniu oset lepiej smakuje ni saata i tylko kto zgoa
naiwny daje si przynci niesmaczn sodycz.
[4] Jednake niesuszne jest uchylanie si od wykonania
susznego
polecenia.
Zrozumia
z
pewnoci
najdzielniejszy
11
z ksit , e wszelkie dowody dzielnoci, wszelkie oznaki
zacnoci odbijaj si w przykadach przodkw jakby w jakich
zwierciadach. Bezpieczniej bowiem wybra si w drog, gdy
przodem idzie przewodnik, gdy wiato posuwa si przed nami,
i wdziczniejszy jest obraz obyczajw, ktry obfitujca w przykady staroytno przepowiada. Pragnc tedy w swej szczodrobliwoci
dopuci potomnych do udziau w cnotach pradziadw, na mnie pisarza, na
kruche jak trzcina piro, na barki karzeka brzemi woy Atlasa12. Nie
innym zapewne kierowa si wzgl9

Decretum Gratiani II, C. 2, q. 7, c. 54.

10

scribendi cacoethes, grecyzm Juwenala, Satyra VII 52.

11

Kazimierz Sprawiedliwy, w latach 11771194 ksi krakowski.

12

Atlas tytan, ktry dwiga na barkach kolumny podtrzymujce

nad ziemi niebo, ukarany za bunt przeciwko bogom. To porwnanie
przypomina nieco przewrotnie sentencj Bernarda z Chartres (po. XII w.) o
wspczesnych intelektualistach: Jestemy karami, ktrzy wspili si na ramiona
olbrzymw oni dwigaj nas w gr i podnosz o ca swoj gigantyczn wysoko".
Por. Wstp, s. XCIX.

dem jak tym, e blask zota, e poysk klejnotw nie traci wartoci
przez nieudolno artysty, podobnie jak i gwiazdy, wskazywane
szkaradnymi palcami Etiopw13, nie ciemniej. I nie potrzeba
wnikliwoci mistrza, eby elazo z rdzy oczyci, eby zoto
oddzieli od ula. Poniewa wic gupstwem byoby walczy
z ciarem, od ktrego niepodobna si uchyli 14, bd go dwiga
w miar si, byleby towarzyszyli mi tacy, ktrzy od pocztku tej
drogi czuym sercem15 sprzyja mi bd i ktrych ani [moje]
potknicie si na pochyoci, ani upadek nie zdziwi na lizgocie.
Dziki ich przyjaznej zachcie16 niech ciar przestanie by
ciarem i trud niech nie wyda si trudem. W drodze bowiem mie
towarzystwo jest jak wz podrny17.
To na koniec wypraszam sobie u wszystkich, aby nie kademu
pozwalano nas osdza, lecz tylko tym, ktrych zaleca wytworny
umys lub wybitna ogada, zanim nas jak najsumienniej nie
rozpoznaj. Tylko bowiem rozgryziony imbir smakuje i nic nas
nie zachwyci, na co spojrzymy [tylko] mimochodem. Atoli bezprawiem jest osdza spraw bez dokadnego jej poznania18. Kto
wic skpi pochwa, niech bdzie bardziej skpy w ganieniu19.
13

Nazwa odniesiona oglnie do czarnych mieszkacw Afryki.

14

Seneka, De moribus 39: Stultum timere quod vitare non possis.

15

Dosownie: 'sodkim serduszkiem'.

16

aggratulatione soda. Ten neologizm A. Bielowski proponowa

tumaczy
'potucha'.
W
staropolszczynie
'potucha'
znaczy
zachca, pobudza. Tu rzeczywicie autor ma na myli dodawanie otuchy.
17

Publiliusz Syrus (I w.), Sentencje 104: Comes facundus in via pro

vehiculo est, tzn. e rozmowny towarzysz skraca czas podry.
18

Digesta l, 3, 24.

19

Seneka, De formula honestae vitae, 8: Lauda parce, vitupera parcius.

ROZPOCZYNA SI KRONIKA. KSIGA PIERWSZA

[1] Bya, bya ongi cnota w tej rzeczypospolitej1, ktr senatorowie2 niby jakowe wieczniki niebieskie opromienili nie zapisaniem pergaminowych kart wprawdzie, ale najwietniejszych czynw blaskiem. Nie rzdzili bowiem nimi ani potomkowie plebejscy, ani samozwaczy wadcy, lecz ksita dziedziczni3, ktrych
dostojno, chocia wydaje si okryta pomrok niewiedzy, wiecia jednak
dziwnym blaskiem, ktrego nawanice tylu wiekw nie mogy zagasi.
Pamitam, jak wzajem rozprawiali4 mowie znakomici, ktrych pami tym
jest godniejsza zaufania, im wikszym uznaniem cieszy si ich powaga.
Rozprawiali bowiem Jan5 i Mateusz6, obaj w powanym wieku, obaj
powanie mylcy, o pocztku, postpie i spenianiu si tej rzeczypospolitej.
Wtedy rzecze Jan: Pytam, mj Mateuszu, w jakim to czasie,
mamy przyj, wzio pocztek niemowlctwo naszych ustaw?7
My bowiem dzisiejsi jestemy i nie masz w nas sdziwej wiedzy
wczorajszoci.
1

Cycero, Oratio ad Catilinam I 1: Fuit,fuit quondam in hac republica virtus; Balzer,

I, s. 303.
2

patres conscripti, uroczysta tytulatura senatorw rzymskich; Balzer, I, s. 447.

Zdanie to przypomina twierdzenie Anonima Galla, e Polsk rzdz domini

naturales, panowie przyrodzeni.
4

Memini collocutiones mutuae; chodzi raczej o dysput ni zwyk rozmow. Zdanie

nawizuje do Galla, I 3: ad ea recitanda que fidelis recordatio meminit.
5

Jan (Janik) z rodu wiebodw-Gryfitw, po 1142 biskup wrocawski, po 1146

arcybiskup gnienieski, zmar po 1167.
6

Mateusz biskup krakowski w latach 11431166; zob. ks. III, rozdz. 31.

constitutiones w znaczeniu ustroju pastwowego; zob. ks. I, rozdz. 5.

[2] MATEUSZ: Wiesz, e w starcach jest mdro, a w dugim

wieku roztropno8. Atoli ja wyznaj, e pod tym wzgldem jestem
niemowlakiem, tak e nawet zgoa nie wiem, czy chwil obecn
poprzedzio choby mgnienie czasu9. Czego jednak dowiedziaem si z
opowiadania starszych, na wskro prawdomwnych, nie zamilcz.
Ot opowiada pewien starzec10, i ya tutaj niegdy nieprzeliczona moc ludzi, ktrzy tak niezmierne krlestwo cenili
sobie nie wicej ni [gdyby to by tylko] jeden reb11. Tak dalece nie
ponaglaa ich dza panowania ani namitno posiadania, lecz sia
dojrzaej odwagi bya ich ywioem, i poza wielkodusznoci nic nie
uwaali za wielkie i przyrostowi swojej dzielnoci nie stawiali nigdy
adnych granic. Nie byaby to bowiem dzielno, gdyby chcieli j
zamkn w ciasnym wizieniu granic! Tytuom swojego zwycistwa
dorzebili oni granice zgoa pozaociennych krajw12. Podbili bowiem
pod swe panowanie nie tylko wszystkie ludy z tej strony morza
mieszkajce, lecz take wyspy duskie13. Najpierw w bitwach morskich
rozgromili potne ich
8

Ksiga Hioba 12, 12.

simplex
portiuncula:
w odniesieniu do miary czasu.

'najmniejsza

niepodzielna

czsteczka'

10

Motyw
retoryczny
starca
godnego
zaufania.
A.
Bielowski,
Pompeii Trogi fragmenta, Leopoli 1853, s. 70, sdzi, e jest to aluzja do Pompejusza
Troga, Historiae Philippicae (I w.). Kronikarz zna tymczasem tylko wycig, Epitome,
dokonany przez Justyna w II w.; A. Gutschmid, Uber die Fragmente des Pompejus
Trogus und die Glaubwurdigkeit ihrer Gewdhrsmdnner, Leipzig 1857, s. 213 n.; F. Ruhl,
Die Verbreitung, s. 321326.
11

iuger,
nomenklatura
staroytna,
w
pnym
redniowieczu
'morga'. W czasach autora podstawow miar powierzchni ziemi by
wci jeszcze reb (ok. 7 ha); E. S t a m m, Miary powierzchni w dawnej Polsce, Krakw
1936, s. 1-4.
12

transfinitimorum fines suae titulis victoriae adsculpserunt, metafora

przywodzca na myl staroytne stelle lub uki triumfalne z paskorzebami
wyobraajcymi zwycistwa triumfatora.
13

Danomarchicas insulas autor zna by moe oficjaln terminologi

monarchii
duskiej,
chocia
kojarzy
z
tradycj
literack
o Dacji rzymskiej; H. owmiaski, Pocztki Polski, t. V, s. 317. Zob.

zastpy, potem wdarszy si do samego wntrza wysp, poddali sobie

wszystkich jako klientw, wtrciwszy rwnie do wizienia krla ich
Kanuta14. Dano im do wyboru jedno z dwojga: albo mieli zgodzi si na
stae pacenie danin, albo nie rnic si ubiorem od niewiast,
zapuszcza po niewieciemu warkocz oczywista oznaka niewieciej
saboci. Gdy sprzeczali si [midzy sob] o wybr, zmuszono ich do
przyjcia obu warunkw.
JAN: Mniej jednak bolao ich uznanie poddastwa ni pitno
zniewagi. Rozsdniej bowiem jest dba o dobre imi15ni ochrania
bogactwa. Jeli bogactwa niesawnie zdobyte w ogle zasuguj na
miano bogactw! Wnuk za tego Kanuta16, chcc pomci krzywd
dziada, przeciw swoim skierowa zemst, ktrej nie mg wywrze na
wrogach. Poniewa za Dakowie le walczyli najpierw z Polakami,
potem z Bastarnami17, pokarani zostali za gnuno. Udajc si spa,
musieli z rozkazu krlewskiego ka gowy na miejscu ng i
posugiwa onom tak dugo, jak one przedtem posugiway mom,
dopki by nie zmyli haby, ktr okryli si na wojnie.
jednak G. L a b u d a, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 34.
14

Moe echo wydarze historycznych, bo wg niezbyt pewnych rde anglosaskich i

duskich Kanut I Wielki, krl Anglii, Danii i Norwegii (10161035), syn wietosawy,
siostry Bolesawa Chrobrego, walczy z Pomorzanami i Prusami; pewniejsze, e byli to
Wagrowie i Obodrzyce; G. Labuda, Fragmenty dziejw Sowiaszczyzny Zachodniej, t. II,
Pozna 1964, s. 134-143, 178180; tene, Kanut Wielki, SSS II, s. 370. A. Gutschmid
myla tu o Kanucie Lewardzie zabitym w 1131 r., Kritik, s. 450.
15

famae consulitur, trawestacja Cycerona, De republica III 24i De finibus III 17,

57.
16

Wg koniektury A. Bielowskiego Amynthae nepos, czyli Aleksander Wielki. Wg A.

Gutschmida Waldemar Wielki, bratanek Eryka, zabjcy Kanuta Lewarda, Kritik, s. 450.
Te domysy s wtpliwe.
17

W III w. p.n.e. Bastarnowie razem z Dakami walczyli przeciw

Rzymianom; T. Z a w a d z k i, SSS I, s. 91. Autor czyta o nich u Justyna, Owidiusza i
Pliniusza.

[3] MATEUSZ: Wie rwnie gosi, e wtedy Gallowie

zagarnli rzdy na caym prawie wiecie18. Nasze zastpy w licznych
walkach wybiy wiele ich tysicy. Pozostaych, dugi czas udrczonych,
[nasi] skonili do zawarcia przymierza, tak e jeliby bd losem, bd
mstwem zyskali co u obcych, jednym i drugim rwny mia przypa
udzia. Gallom wic przypada caa Grecja, naszym za przybyy
[ziemie] cignce si z jednej strony a do kraju Partw, z drugiej a do
Bugarii, z trzeciej do granic Karyntii19. Gdy po licznych walkach z
Rzymianami, po przebyciu wielu niebezpieczestw wojennych zajli
miasta, ustanawiaj namiestnikw, obieraj sobie ksiciem20 pewnego
czowieka imieniem Grakchus21. Wreszcie jednak zgnunieli od
zbytkw, z wolna zatraciwszy hart przez swawol niewiast22; znakomitsi
ludzie tego plemienia [Gallw] zginli otruci, wszyscy inni poddali
karki pod jarzmo tubylcw. I tak tych, ktrych nie zwyciy
aden or, zwycia gnuno niewielu.
[4] JAN: Nic tu zmylonego, nic udanego, lecz cokolwiek
twierdzisz, prawdziwe jest i powane, i znane ju z historii
staroytnej. Gallowie bowiem, jak mwi Trogus23, gdy ojczyzna nie
moga ich pomieci, wysali trzysta tysicy [ludzi] na poszukiwanie
nowych siedzib jakby na wiosenn ofiar. Cz ich osiada w Italii i
zajwszy Rzym spalia go; inna [cz], przedzierajc si w krwawych
bojach z barbarzycami, osiada
18

Justyn, Epitome XXIV 3, XXXII 3. Galli to Celtowie; T. Zawa dzki, Celtowie, SSS
I, s. 223226.
19

Gallograecia u Justyna, Epitome XXV 2, ale na oznaczenie

Galacji; Parthia kraj Fartw na pd. od Morza Kaspijskiego; Karyntia kraj midzy
Draw i Mur, bya od VII w. ksistwem sowiaskim, od czasw Karola Wielkiego
uzalenionym od cesarstwa.
20

Podmiot domylny: nasi przodkowie, Polacy, przeciwstawieni Gallom.

21

Imi rodzimego eponima Kraka autor zlatynizowa,

do rzymskiego trybuna ludowego i ustawodawcy z II w. p.n.e.
22

przyrwnujc

Motyw z Justyna, Epitome I 7 (o Lydach); z dalszego kontekstu

wynika, e tu znowu chodzi o Gallw.
23

Zob. przyp. 10.

w Panonii. Tam, pokonawszy Panonw, prowadzili wiele wojen z

ssiadami24. Jest wic prawdopodobne, a nawet wicej ni pewne, e
toczyli walki z tym plemieniem. Albowiem nie ucisz si bez walki dwa
z przeciwka pynce nurty i nie mog dugo znosi ssiedztwa lew z
tygrysem25. Albowiem:
Pyn nie mog potoki tym samym korytem,
Jeli z przeciwnych stron z si t sam rwie prd.

[5] MATEUSZ: Odtd niejednego zacza bra oskoma na

czstk panowania. Dlatego to Grakch, powracajc z Karyntii26, jako e
mia dar wypowiadania gbokich myli, zwouje na wiec ca gromad,
twarze wszystkich ku sobie zwraca, wszystkich yczliwo pozyskuje, u
wszystkich posuszestwo sobie jedna. Mwi, i mieszne jest
okaleczae bydl, bezgowy czowiek; tym samym jest ciao bez duszy,
tym samym lampa bez wiata, tym samym wiat bez soca co
pastwo bez krla. Albowiem dusza podsyca dziaanie odwagi, wiato
czyni jasnym ogld rzeczy, soce wreszcie uczy rozsya do wszystkich
dobroczynne promienie. Tymi promieniami jak najgodniej niby
klejnotami wysadzony jest diadem na krlewskiej gowie: tak, i na
czole janieje wielkoduszno, na potylicy ogldno, po bokach z obu
stron hojne blaski le brylant dzielnoci27. Obiecuje, e jeeli
24

Justyn, Epitome XXIV 4. Wynika z tego, e autor umieszcza

siedziby pierwszych Polakw i kolebk ich pastwowoci w Panonii.
Pozostaje to w zgodzie ze redniowieczn opini o pochodzeniu Sowian. Wincenty nie
rozrnia tu poj: Sowianie Polacy.
25

Przysowie, moe aluzja do Seneki, Epistulae 85: Tigres leonesque numquam

feritatem exuunt. Por. Balzer, II, s. 21.
26

Rzekome przybycie Grakcha-Kraka do Polski z Karyntii stao si

dla pniejszych kronikarzy podstaw podania o uzalenieniu Karyntii
od Polski; J. Dbrowski, Chorwacja i Dalmacja w opinii polskiego
redniowiecza, Sbornik naunih radova Ferdi iicu, Zagreb 1929, s. 631 n. O
ewentualnoci istnienia historycznych rde tradycji jest przekonany K. lski, Wtki
historyczne, s. 31 n. Ampliflkacje Wincentego w porwnaniu z wielkopolsk tradycj
historyczn zestawi G. Labuda, Dynastia ksica w Polsce, SSS I, s. 413 n.
27

infronte magnanimitas, in occipite circumspectio, in lateribus

go wybior, to nie krlem bdzie, lecz wsplnikiem krlestwa.

[Bowiem] wierzy, i zrodzon nie sobie jest, lecz wiatu caemu"28.
Wszyscy przeto pozdrawiaj go jako krla. [A on] stanowi prawa, ogasza
ustawy. Tak wic powsta zawizek naszego prawa obywatelskiego i
nastay jego urodziny29. Albowiem przed nim wolno musiaa ulega
niewoli, a suszno postpowa krok w krok za niesprawiedliwoci. I
sprawiedliwe byo to, co najwiksz korzy przynosio najmoniejszemu.
Atoli surowa sprawiedliwo nie od razu zacza wada. Odtd jednak
przestaa ulega przemonemu gwatowi, a sprawiedliwoci nazwano to,
co sprzyja najbardziej temu, co moe najmniej30.
carbunculus strenuitatis; por. Guillaume de Conches, Moralium Dogma
Philosophorum, Prolog, ed. J. Holmberg, Uppsala 1929, s. 8, 79; Marbod z Rennes,
Liber lapidum, Migne, PL 171, col. 1754; Balzer, II, s. 16, 21.
28
regni socium mona te tumaczy 'wsprzdzcym'. Wiersz
z Lukana, Bellum civile Pharsalia II 383: Nec sibi, sed toti genitum se credere
mundo.
29
rex ab omnibus consalutatur; iura instituit, leges promulgat.
Sic ergo nostri civilis iuris nata est conceptio, seu concepta nativitas.
Histori zaoenia pastwa autor utosamia z ogoszeniem prawa dla
obywateli, pieczoowicie dobierajc sownictwo prawa rzymskiego. Por. Balzer, I,
s. 438 n.
30
et dicta est iustitia, quae plurimum prodest ei qui minimum
potest nie ma pokrycia w znanych tekstach. Ewentualnie aluzja do
Proroctwa Izajasza 10, l2. M. Plezia dopuszcza wpyw lektury Platona,
Gorgiasza, Kronika Kadubka na tle renesansu XII wieku, Znak 14 (1962), nr
78 (9798), s. 978994. Tymczasem sentencja Wincentego o sprawiedliwoci
moe nawizywa bezporednio do Placentinusa, Summa Institutionum, I 1. gdzie
czytamy:
Iustitia
est
secundum
Platonem
virtus
quae plurimum potest in his qui minimum possunt, nempe in personis
miserabilibus evidentius clarescit iustitia, Cyt. za R. W. Carlyle, A. J.
Carlyle, A History of Mediaeval Political Theory in the West, t. II,
London 1909, s. 10. Podobnie rzecz rozwaa Jan z Salisbury powoujc PseudoPlutarcha Institutio Traiani i Piotr Lombardus. Szerzej o tym E. Skibiski, rda
erudycji Kadubka, Roczniki Historyczne 60(1994), s. 170 n. Tego zapewne
legist z Piacenzy wspomina Jan z Salisbury (Policraticus IV 40) jako hospitem
meum Placentinum, ktry z wielk znajomoci spraw tego wiata i mdroci
wypowiada si o warunkach pokojowego wspycia ludnoci z wadc. Po klsce
miast lombardzkich

Polska zasi, przez Grakcha doprowadzona do wietnego

rozkwitu, byaby na pewno uznaa jego potomka za najgodniejszego
nastpc tronu, gdyby drugiego z jego synw nie zhabia zbrodnia
bratobjstwa.
By bowiem w zaomach pewnej skay okrutnie srogi potwr,
ktrego niektrzy zwa zwykli caoerc31. arocznoci jego kadego
tygodnia32 wedug wyliczenia dni naleaa si okrelona liczba byda.
Jeliby go mieszkacy nie dostarczyli, niby jakich ofiar, to byliby przez
potwora pokarani utrat tylu gw ludzkich33. Grakch, nie mogc
znie tej klski, jako e by wzgldem ojczyzny tkliwszym synem ni
ojcem wzgldem synw, skrycie synw wezwawszy, przedstawi [im
swj] zamiar, rad przedoy.
Nieprzyjazna jest rzecze dzielnoci bojaliwo, siwinie
nierozum, modoci gnuno. adna to bowiem dzielno,
w r. 1158 Placentinus znalaz si we Francji, wykada w Montpellier w r. 1162, i
jeszcze po r. 1180 na krtko przed mierci.
31
holophagus, grecyzm na oznaczenie smoka, gdzie indziej
rwnie draco. Poza Kadubkiem nie stwierdzono tej formy utworzonej
na wzr ichtyophagus 'rybojad'; Pliniusz, Historia naturalis VI 26 oraz
anonimowy Liber monstrorum z X w., rozdz. 15; M. Haupt, Opuscula,
t. II, Leipzig 1876, s. 218 n.
32
singulis heptatibus od z Makrobiusza, Commentarii in
Somnium Scipionis I 6, 45 i 75. Ewentualnie te z Komentarzy do Timaiosa
Platona. Por. Balzer, II, s. 186.
33
Do krytyki podania o smoku wawelskim por.: A. Gutschmid,
Kritik, s. 451 n. (bardzo surowo); K. Potkaski, Krakw przed
Piastami, RAUhf 35 (1898), s. 1115 (Krak zaoycielem Krakowa,
podanie miejscowe); Balzer, I, s. 122 i II, s. 94 (opowie ustna zasyszana w
gronie uczonych krakowskich); S. Zakrzewski, Historia polityczna Polski do
schylku XII wieku, Krakw 1920, s. 10 (trawestacja legendy o w. Jerzym,
powstaej na dworze Piastw). Tak rwnie C. Baudou - in de CourtenayJdrzejewiczowa, Legenda o Krakusie mistrza Wincentego i pogromca smoka w.
Jerzy [w:] Legenda Aurea Jakuba de Voragine, V Rocznik Polskiego Towarzystwa
Naukowego na Obczynie, Londyn 1954/55. Na pokrewiestwo literackie z
rozpowszechnion w wielu wersjach Opowieci o Aleksandrze wskaza M. Plezia,
Legenda o smoku wawelskim, s. 2132. Por. Wstp, s. LXXXVII.

skoro bojaliwa, adna siwej gowy mdro, skoro nierozumna, adna

modo, skoro gnuna. Co wicej, skoro nie ma adnej sposobnoci do
wiczenia odwagi, to trzeba j sobie wymyli. Kt zatem
kiedykolwiek uchyliby si od sawy, ktra narzuca si sama, chyba e
byby to kto wrcz niesawny! A przecie dobro obywateli, obronione i
zachowane, do wiecznych wchodzi triumfw. Nie naley bowiem dba
o wasne ocalenie, ilekro zachodzi wsplne niebezpieczestwo. Wam
przeto, wam, naszym ulubiecom, ktrych tak jednego, jak i drugiego
wychowalimy wedug naszych umiejtnoci, wam wypada uzbroi si,
aby zabi potwora, wam przystoi wystpi do walki z nim, ale nie
wystawia si [zbytnio], jako e jestecie poow naszego ycia, ktrym
naley si nastpstwo w tym krlestwie".
Na to oni: Zaiste, mona by nas uwaa za zatrutych
pasierbow nienawici, gdyby nam poaowa tak chlubnego zadania!
Do ciebie naley wadza rozkazywania, do nas konieczno
posuchu"34.
Gdy wic dowiadczyli po wielekro otwartej mskiej walki i
daremnej najczciej prby si, zmuszeni zostali wreszcie uciec si do
podstpu. Bowiem zamiast bydlt podoyli w zwykym miejscu skry
bydlce, wypchane zapalon siark. I skoro pokn je z wielk
apczywoci caoerca, zadusi si od buchajcych wewntrz
pomieni35.
I zaraz potem modszy napad i zgadzi brata, wsplnika
zwycistwa i krlestwa, nie jako towarzysza, lecz jako rywala. Za
zwokami jego z krokodylowymi postpuje zami36. e, jakoby
34

Decretum Gratiani I, D. 21, c. 3; Balzer, I, s. 418.

Motyw stosunkowo najbliszy syryjskiej i perskiej wersji Opowieci o Aleksandrze; M. Plezia, Legenda o smoku wawelskim, s. 27.
36
Krokodyl mia paka kadorazowo po poarciu czowieka. Nie
byo tego motywu w klasycznym bestiariuszu Physiologus z ok. 140 n.e.
ani w jego przerbkach aciskich. Jak dotd wiadomo, motyw ten
pojawi si po raz pierwszy w wierszowanym bestiariuszu francuskim
z ok. 1210 r. Le bestiaire de Guillaume clerc de Normandie, ed. Hippeau,
Caen 1852, s. 1593, ktrego autor powoa si na starsze rdo; F.
Lauchert, Geschichte des Physiologus, Strasbourg 1889, s. 144146.
35

zabi go potwr, ojciec jednak radonie przyjmuje go jako

zwycizc. Czsto bowiem aoba przezwyciona zostaje radoci ze zwycistwa.
Tak oto modszy Grakch przejmuje wadz po ojcu, dziedzic
zbrodniczy! Atoli duej skalany by bratobjstwem ni odznaczony wadz. Gdy bowiem wkrtce potem oszustwo wyszo
na jaw, gwoli kary za zbrodni skazany zosta na wieczne
wygnanie:
...wszak prawem jest najsprawiedliwszym,
gdy sprawcw zbrodni ich wasna zbrodnia zabija37.

[6] JAN: Ja natomiast nie spodziewaem si tak zwyrodniaej latoroli z

tak szlachetnego winnego szczepu. Czsto wszak winne grono kurczy si
w rodzynek, czsto oliwa zmienia si w mty, czsto zoto wyradza si w
uel. C wic dziwnego, jeli smutna dza smutno si koczy. Im
wicej si jej szczci, tym jest ndzniejsza; im wietniejszym si cieszy
powodzeniem, tym jest blisza nader okropnych zasadzek; im butniej
usiuje innym rozkazywa, tym bardziej poniajce oddaje si innym w
niewol. dza wadzy zwyka obchodzi wszystkie kty u wszystkich, do
wszystkich si umizgiwa, wszystkim do ng pada, dopki nie osignie,
do czego wszelkim sposobem dya. S bowiem cztery cry namitnoci:
zachanno bogactwa, dza zaszczytw, ubie- ganie si o czcz saw,
askotliwa lubieno. Wrd takiego zbrodniczego plemienia pyszni si
dza wadzy. I dlatego gardzc chatami ubogich, wasn moc depcze
karki pysznych i wyniosych. Jak wielkie zawiera ona w sobie rozkosze, w
najwikszym zaufaniu pokaza Dionizjusz swojemu zaufanemu
przyjacielowi na rozarzonych wglach i pod zawieszonym mieczem38.
Czyby jednak niemiertelne dobrodziejstwa Grakcha
37
38

Owidiusz, Ars amatoria I 655656.

Mona te tumaczy 'domownikowi'; Dionizjusz tyran Syrakuz (IV w. p.n.e.).

Przykad z Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis, I, 10 16, ale moe za
porednictwem Jana z Salisbury, Policraticus II 19; deliciae, 'rozkosze' w znaczeniu
przenonym.

miay a tak wygasn, i po tak znakomitym ojcu aden nie

pozosta lad?
[7] MATEUSZ: A owszem, na skale caoercy wnet zaoono sawne
miasto, od imienia Grakcha nazwane Gracchovia, aby wiecznie ya
pami Grakcha. I poty nie zaprzestano obrzdw pogrzebowych, pki nie
zostay zamknite ukoczeniem [budowy] miasta. Niektrzy nazwali je
Krakowem od krakania krukw, ktre zleciay si tam do cierwa
potwora39.
Tak wielka za mio do zmarego wadcy ogarna senat,
monych i cay lud, e jedynej jego dzieweczce, ktrej imi byo Wanda
powierzyli rzdy po ojcu. Ona tak dalece przewyszaa wszystkich
zarwno pikn postaci, jak powabem wdzikw40, e sdziby, i natura
obdarzajc j, nie hojna, lecz rozrzutna bya. Albowiem i najrozwaniejsi z
roztropnych zdumiewali si nad jej radami, i najokrutniejsi spord
wrogw agodnieli na jej widok. Std, gdy pewien tyran lemaski sroy
si w zamiarze
39

W Kron. wpol., gdzie ta relacja jest znacznie skrcona, samo imi

Kraka zostao wyprowadzone od kruka. Nazw Krakowa wyjani naukowo S. Urbaczyk, SSS II, s. 507. Dugosz, Annales ks. I, postawi
Kraka obok czeskiego Kroka, a Wand obok Libuszy, jakoby innej crki
Kraka. Wsplny pie poda eponimicznych polskich i czeskich dostrzeg
tu H. Zeissberg, Vincentius, s. 170 n. Historycznie starali si podanie
to objani m.in. K. Romer, Podanie o Kraku i Wandzie, Biblioteka
Warszawska 1876, t. III, s. 1-26; F. wistu Uwagi do pierwszej ksigi
Kroniki
Wincentego
Kadlubka,
Sprawozdanie
dyrektora
gimnazjum
w Rzeszowie za rok szkolny 1887, Rzeszw 1887, s. 35 n.; ostatnio K.
lski,
Wtki historyczne, s. 32 n., przy innej podstawie porwnawczej.
40
Kron. wpol. (rozdz. 1) imi Wandy tumaczy jej wdzikami, tj.
'wdy' na wielbicieli. K. Romer imi wyprowadzi od wody, unda,
a posta z mitw staroytnych Sowian nadwilaskich, Podanie o Kraku
i Wandzie, s. 16 n. F. wistu, Uwagi, s. 41, broni jej historycznoci,
tak jak i Krakusa na podstawie archeologicznej treci kopcw podkrakowskich. Czysto literack genez postaci Wandy wykaza K. Kumaniecki, Podanie o Wandzie w wietle rde staroytnych, Pamitnik Literacki
2223 (19251926), s. 46-55 odnajdujc rda pomysu w kilku wtkach
staroytnych. Podobnie Bazer, I, s. 97 n., 110 n. Por. Wstp s. LXXXIX oraz niej,
przyp. 45.

zniszczenia tego ludu, usiujc zagarn tron niby wolny, uleg raczej
jakiemu [jej] niesychanemu urokowi ni przemocy ora41. Skoro
tylko bowiem wojsko jego ujrzao naprzeciw krlow, nagle raone
zostao jakby jakim promieniem soca: wszyscy jakoby na jaki
rozkaz bstwa wyzbywszy si wrogich uczu odstpili od walki;
twierdz, e uchylaj si od witokradztwa, nie od walki; nie boj si
[mwili] czowieka, lecz czcz w czowieku nadludzki majestat. Krl
ich, tknity udrk mioci czy oburzenia, czy obojgiem, rzecze:
Wanda morzu,
Wanda ziemi,
obokom niech Wanda rozkazuje,
bogom niemiertelnym za swoich
niech da si w ofierze42,

a ja za was, o moi dostojnicy, uroczyst bogom podziemnym

skadam ofiar, abycie tak wy, jak i wasi nastpcy w nieprzerwanym trwaniu starzeli si pod niewiecimi rzdami!"43
Rzek i na miecz dobyty rzuciwszy si ducha wyzion,
ycie za gniewne midzy cienie uchodzi ze skarg44.

Od niej, mwi, pochodzi ma nazwa rzeki Wandal, poniewa ona

stanowia rodek jej krlestwa45; std wszyscy, ktrzy podleGall jej
wadzy, nazwani zostali Wandalami. Poniewa nie chciaa nikogo
polubi, a nawet dziewictwo wyej stawiaa od
41

Czyli alemaski, niemiecki. Por. niej, ks. III, rozdz. 30, o Fryderyku
Barbarossie; K. Tymieniecki, Pocztki narodowoci polskiej, s. 8. Dopiero Dugosz
da temu ksiciu imi Rytygera.
42
Pozostajc w dziewictwie jako kapanka. Wg innej interpretacji oznacza to
poczenie
si z ywioami, czyli mier. Trjwiersz ma charakter zaklcia.
43
Justyn, Epitome I 2 (o niewiecich rzdach krlowej Semiramis) i I 8 (o
krlowej
scytyjskiej Tomyris).
44
Por. Owidiusz, Metamorfozy IV 162163: Dixit et aptato pectus
mucrone sub imum incubuit ferro.
45
Brak cigoci logicznej, objanienie nazwy Wisa sztuczne. Bardziej przekonywajco Kron. wpol., rozdz.l, e Wanda rzucia si do Wisy i std
nazwa tej rzeki Wandalus; T. S i n k o, Dlaczego Wanda si utopia?,

maestwa, bez nastpcy zesza ze wiata. I jeszcze dugo po niej

chwiao si pastwo bez krla46.
[8] JAN: Semiramis, krlowa Asyryjczykw47, nie wac si
powierzy niedojrzaemu synowi rzdw krlewskich, udaje, e sama
jest [owym] synem i zataiwszy pe, przycza Etiopi do krlestwa
maonka, wypowiada wojn Indiom, do ktrych oprcz niej i
Aleksandra Wielkiego48 nikt nigdy nie wkroczy. Rwnie wiele innych
[niewiast] przewyszao swoimi przymiotami nie tylko niewiasty, ale
take mw. I dlatego tak bardzo podziwiam w niewiecie msk
przedsibiorczo, jak i u mw stao wyprbowanej wiernoci.
Chocia bowiem wydaje si to niezgodne z dobrymi obyczajami, eby
niewiasta rozkazywaa wadcom, wszelako wydawao si, e to bardziej
przystoi uczuciom rodzinnym i potomka wesprze ojcowymi zasugami,
i [nie dopuci], iby dobrodziejstwa zmarych umary u potomnych.
Przykad takiej cnoty dali nawet tyrani sycylijscy. Anaksylaus
bowiem, wadca Sycylii, umierajc powierzy opiek nad [swoj]
dziatw niewolnikowi Mykalowi, ktrego wierno dobrze wyCzas, Krakw 1923, nr 139. Niniejszy fragment da podstaw
domysom
o
podrach
kronikarza.
Wg S.
Ktrzyskiego
mia
on
si spotka w Bolonii z Gerwazym z Tilbury, gdy i on w swoich Otia
imperialia Wis nazwa Wandalem, a Polakw Wandalami, Ze studiw nad Gerwazym z
Tilbury, s. 152189; J. Strzelczyk, Gerwazy z Tilbury. ycie i dzieo w wietle
dotychczasowych bada, Studia rdoznawcze 11 (1966), s. 5366. Nie jest to wniosek
konieczny; Balzer, I, s. 102 105. Wasnym pomysem kronikarza jest niezwyka
kolejno: Wanda rzeka Wandal Wandalowie. H. owmiaski dopatrzy si tu
literackiego odbicia imion potocznych: Wisawa Wisa Wilanie, Pocztki Polski, t.
IV, Warszawa 1970, s. 324, ale wniosek ten idzie za daleko. Na ewentualno
reminiscencji skandynawskich wskazuje G. Labuda, Studia nad pocztkami pastwa
polskiego, t. II, s. 3042.
46

diuque post ipsam claudicavit imperium, Justyn, Epitome VI 2. W tym rozdziale

jest wicej, mniej wyranych, zapoycze stylistycznych od Justyna.
47

Semiramis
z Justyna, Epitome I 2.
48

krlowa

Asyrii,

ok.

800

p.n.e.

Opowiadanie

Aleksander Wielki krl macedoski w latach 336323 p.n.e.

wyjte

prbowa49. A wszyscy tak wielk ywili mio do krla, e woleli

sucha niewolnika ni opuci synw wadcy, a panowie zapomniawszy o
swojej godnoci zgodzili si, eby zaszczytn wadz iastowa niewolnik.
A c dzieje si w tych naszych burzliwych zasach? Wiara nie rodzi
wiary, a jeli ju pocznie, to wpierw oroni, nim urodzi, wpierw pd
wyzionie ducha, nim oddycha zacznie. I tak przy piersi bogobojnej wiary
zawisa plemi mijowe. Zdradliwe ss j mode mijki, od ktrych nie
tylko przyjaciele, lecz i panowie doznaj czci raczej podstpnej ni
wiernej. Kupczeniem jest bowiem przyja wymierzana korzyci50.
[9] MATEUSZ: Rwnie w naszym pastwie rzdy przypady w
udziale niekiedy osobom niskiego i niepewnego pochodzenia, lecz adna
zgoa zazdro bd ludu, bd dostojnikw [z tego] nie szydzia, ba,
nawet po dzi dzie chtnie chlubi si ich chwalebnymi dokonaniami.
Gdy bowiem w sawny Aleksander, o ktrym niedawno wspomniae,
usiowa cign z nich trybut51, rzekli posom: Posami tylko jestecie,
czy take krlewskiego skarbu kwestorami?" Ci odpowiedzieli: I posami
jestemy, i kwestorami". Na to tamci: Wpierw wic mwi trzeba
okaza posom szczerze uszanowanie, abymy wspaniale przyjtych
wspaniaymi uczcili darami; nastpnie poborcom musimy wypaci
wyznaczony trybut naley si bowiem cesarzowi, co jest cesarskiego52
aby nie spotka nas zarzut
49

Anaksylaus tyran miasta Region w pd. Italii n. Cienin

Syrakuzask w V w. p.n.e. Przykad powtrzony za Makrobiuszem,
Saturnalia I 11, 29, gdzie niewolnik Anaksylausa zwie si Micythus.
50

Seneka, Epistulae IX 10.

51

Wielkie podboje wschodnie Aleksandra day podstaw do legendy o utworzeniu

przeze wiatowego imperium; F. Kampers, Alexander der Grosse und die Idee des
Weltimperiums in Prophetie und Sage. Grundlinien, Materialien und Forschungen,
Freiburg i. Br. 1901. By te jednym z najpopularniejszych bohaterw epickich w
staroytnoci i red- niowieczu jako wojownik i odkrywca wiata; G. C a r y, The
Mediaeval Alexander, New York 1956; Balzer, I, s. 327 n.
52

Mateusz 22, 21, cyt. w charakterze przysowia nie bez nawizania do historii wojny
ze Scytami ojca Aleksandra, Filipa Macedoskiego,

obrazy majestatu". Najpierw przeto przedniejszym spomidzy

posw ywcem porachowano koci53, po czym zdarte z ich cia
skry wypchano czciowo najlichsz traw morsk i ten kruszec, ludzk
skr, lecz nieludzko odziany, odesano z takim listem: Krlowi krlw
Aleksandrowi krlewska wadczyni Polska. le innym rozkazuje, kto sam
sobie nie nauczy si rozkazywa54; nie jest przecie godzien zwyciskiej
chway ten, nad ktrym triumfuj wybujae dze. Zwaszcza twoje
pragnienie adnego nie zna zaspokojenia, adnego umiarkowania; co
wicej, ponie- wa nigdzie nie wida miary twojej chciwoci, wszdzie
ebrze niedostatek twego ubstwa. Chocia jednak wiat nie moe nasyci
otchani twej nienasyconej arocznoci, zaspokoilimy jako gd
przynajmniej twoich [ludzi]. I niech ci bdzie wiadome, e u nas nie ma
trzosw, dlatego te oto podarki woylimy w kalety twoich
najwierniejszych [sug]. Wiedz za, e Polakw ocenia si podug
dzielnoci ducha, hartu ciaa, a nie podug bogactw55. Nie maj wic skd
zaspokoi gwatownej arocznoci tak wielkiego krla, by nie powiedzie
tak wielkiego potwora. Nie wtp jednak, e prawdziwie obfituj oni w
skarby modziey, dziki ktrej mona by nie tylko zaspokoi, lecz
cakiem zniszczy twoj chciwo razem z tob".
Nue rzecze Aleksander nue, przywleczcie do nas
tych, ktrzy obmylili tak straszn zbrodni! Naley ich zaraz
wyda na najwyszukasze mki i zgoa doszcztnie wytpi, aby
bezkarno zuchwalstwa nie omielia innych"! Ilu tylko wyruszyo tedy
[ludzi], aby pomci zniewagi wyrzdzone krlowi, wszyscy albo padli w
bitwie, albo zostali pozabijani, a niektrzy
Justyn, Epitome IX 2; A. B i e l o w s k i, Wstp krytyczny do dziejw Polski, Lww 1850,
s. 299307; MPH II, s. 172, przyp. l i 2; Balzer, I, s. 328.
53

prius vivi exossantur, dos. 'ywym wyjto koci', tzn.

poamano do tego stopnia, e ciao stao si bezwadne, mikkie, jeeli nie
po prostu 'odarto ze skry'.
54

rex imperatrix Polonia. Male aliis imperat

imperare non didicit. Sentencja Cycerona, Paradoxa stoicorum V 1.
55

Tak o Scytach Justyn, Epitome IX 2.

qui

sibimet

z krlw dostali si do niewoli. Aleksander usyszawszy o tym

rzek: Dzielno wyzwana [do boju] wielce si wzmaga56: teraz
wreszcie godzi si, aby ich dotkna rzga mego oburzenia".
Gdy wic niezliczone wojska nieprzyjaci zewszd wdary si
do Polski, on sam, zmusiwszy wpierw Panoczykw do ulegoci,
wkracza jak przez tylne drzwi przez Morawy, rozwija skrzyda
wojsk i podbiwszy zwycisko ziemi krakowsk i lsk, z ziemi
zrwnuje wiekotrwae mury, obraca [je] w perzyn, zaorane miasta kae sol
posypa57. Gdy nastpnie dalsze napad ziemie, niczyim nie pokonany
orem, pad ofiar podstpu zwykego czowieka. Skoro bowiem wszyscy
zwtpili o ocaleniu, kto biegy w sztuce zotniczej kae sporzdzi ksztaty
hemw i puklerzy z byle jakiego drewna czy kory; niektre z nich powleka
srebrn glejt, inne ci. Tarcze bowiem pocignite glejt wydaj si
srebrne, ci za zote58. Wynosi je na wysoki szczyt grski naprzeciw
soca, aby tym silniej odbyskiway. Argyraspidzi, niezwycione zastpy
Aleksandra59, ujrzawszy je, podejrzewaj, e [to] stoj szyki w najwikszym
porzdku. Przeto na eb, na szyj wypadaj z obozu, rozbiegaj si na
wszystkie strony, tu i tam wyszukuj wrogw mylc, e rozpierzchli si w
ucieczce. w bowiem mistrz ju przedtem podpali owe podobizny broni, aby
nie mona byo zauway adnego ladu podstpu, i kaza duemu
oddziaowi
56

Multum sibi adicit virtus lacessita, Seneka, Epistulae XIII 2.

57

sulco discissas urbes iubet sale conspergi, sol aby si nic

wicej nie rodzio. Motyw przypominajcy zniszczenie Kartaginy przez
Rzymian w roku 146 p.n.e.
58

quasdam lithargyro alias felle sublinit. Lithargyrus, z greckiego, tzw. srebro kamienne, czyli tlenek oowiu. W Polsce wydobywano ow w
Olkuszu. Opowie dokomponowana do mwicego imienia" Lestka (zob. przyp. 67).
Posta przemylnego a wytrawnego kowala-zotnika ma analogie w rnych starych
podaniach o bohaterach; J. Bana-szkiewicz, Podanie o Lestku I Zotniku, s. 42 n. Por.
take A. Gutschmid, Uber die Fragmente, s. 465466; Balzer, II, s. 29 i wg indeksu.
59

argyraspides; tak
Justyn
nazywa
wyborowe szyki
tarczownikw (ze srebrnymi tarczami) w wojsku Aleksandra. Tu cytat z Justyna, Epitome XIV 2;
argyraspidas, invictum exercitum.

krzepkich ludzi ukry si w zasadzce. Ci pierwsz cz rozproszonych, ktrzy niebacznie wpadli w zasadzk, porywaj
i w pie wycinaj; zwycizcy przywdziewaj zbroje zabitych
i udaj, e s towarzyszami argyraspidw, tote ilu tylko spord takich
wojownikw przyczyo si do nich, wszyscy padli ostrzem miecza
przebici, tak i ani jeden z nich si nie osta.
Omieleni tym powodzeniem, udajc tak samo wojownikw
ze srebrnymi tarczami, wkraczaj do obozu Aleksandra, niosc
przed sob znaki zwycistwa. Wierz ludzie Aleksandra, e swoi odnieli
tryumf nad wrogami; z dala pozdrawiaj nadchodzcych, raduj si,
przyklaskuj tryumfowi jakby towarzyszw. Wwczas Polacy napadaj na
bezbronnych i nic nie przeczuwajcych. Rozpoczyna si walka. Lechici60
obwouj haso argyraspidw. Donosz krlowi, e to nie napad
nieprzyjaci, lecz buntowniczy zgiek wrd swoich. Krl widzc, e on
nie ustaje, lecz wzmaga si, wspiera zastpy wrogw wierzc, e niesie
pomoc swoim wojownikom ze srebrnymi tarczami. Gdy w ten sposb
powstao rozdwojenie, wicej [Macedoczykw] pado skutkiem ran
wzajemnie sobie zadanych ni od ran nieprzyjacielskich. Wreszcie
Aleksander, poznawszy podstp, z garstk wojska ledwo uszed niesawie.
Tak ustpi ciemizca i o trybucie ucicho.
[10] JAN: Rzecz dziwna, lecz zupenie wiarygodna. Istnieje
bowiem ksiga listw Aleksandra zawierajca prawie dwiecie
listw61. W jednym z nich pisze w ten sposb do Arystotelesa:
eby ciebie, cigle zaniepokojonego o nasze pooenie, wtpliwo i wahanie si nie utrzymyway w niepewnoci, wiedz, e
60
61

Lechitae mieszkacy Polski poudniowej. Zob. Wstp, przyp. 116.

Autor powoa si tu prawdopodobnie na istniejc rzeczywicie

ksig z apokryficzn korespondencj Aleksandra Wielkiego z Arystotelesem, ktry by
jego nauczycielem. Kilkadziesit listw zamieci w Powieci o Aleksandrze Juliusz
Waleriusz (ok. 300 n.e.); M. Plezia, Aristotelis epistularis fragmentum cum testamento,
Krakw 1961; tene, Fragmenty listw Arystotelesa, Prace Naukowe Wydziau Nauk
Spoecznych PAN 3 (1960). Por. te Balzer, II, s. 203; D. Gromska, Pseudo-Arystoteles,
Sownik Filozofw, t. I, Warszawa 1966, kol. 60 n.

doskonale powodzi si nam u Lechitw. Jest za sawne miasto

Lechitw bardzo blisko pnocnych stron Panonii, ktre nazywaj
Caraucas62, raczej ludne ni bogate, dobrze zabezpieczone raczej dziki
sztuce ni pooeniu; nad tym miastem i nad ssiednimi triumfowalimy
zgodnie z yczeniem". W tym za licie, ktry mu odpisa Arystoteles,
czytamy te sowa:
Wie gosi, e wraz ze swoimi odniose tryumf nad miastem
Lechitw Caraucas63, lecz oby chwaa tego tryumfu nigdy nie bya
pomnoya twoich tytuw do sawy! Odkd bowiem wlano haniebn
danin w posw twoich wntrznoci, odkd dowiadczye lechickich
argyraspidw, blask twego soca u wielu zagas, a nawet zdawao si, e
korona twego pastwa si zachwiaa".
Gdyby nie dobrodziejstwo twego opowiadania, wyznaj doprawdy, e do dzi nie wiedziabym, o kim to powiedziano. Lecz jake
zdumiewajca wprost zuchwao [owych] mw! Bo chocia
podraniony, nie do tego jednak stopnia obraony zosta Aleksander przez
zniewag wyrzdzon mu przez Koryntian. Gdy tymczasem inne miasta
pozwoliy mu wej, pierwszy Korynt zamkn przed nim bramy. Do jego
mieszkacw napisa Aleksander: Jeli jestecie mdrzy, ostaniecie si, w
przeciwnym razie nie"64. Oni za nie baczc na nietykalno
ukrzyowali jego posw65. Lecz niemniej podziwu godny jest wielce
dowcipny pomys owego ma, przez ktry tak baczny na podstpy mistrz
da si zwie. W dosy podobny bowiem sposb tene Aleksander zwid
wojska Dariusza66: widzc, e s one o wiele
62

Carantas czyta Bielowski (MPH II, s. 261).

rkopisu Eugeniuszowskiego. Inne maj Carancia, Carentia.
63

Caraucis, niekonsekwentnie. Zob. przyp. 62.

waha midzy dobitniejsz grecyzacj a brzmieniem
nazwie Krakowa.

Zachowuj

lekcj

Autor jakby si
moliwie bliskim

64

Juliusz Waleriusz, Historia Alexandri Magni I 40, ale nie o Koryncie i Koryntianach, lecz o fenickim Tyrze i jego mieszkacach.
65

Sagminum non inspecta reverentia. Sagmen to rodzaj trawy, symbol nietykalnoci

poselskiej; Balzer, II, s. 16, 28. Pojcie to z Digesta l, 8, 8, 1.
66

Dariusz III krl perski w latach 336330 p.n.e.

wiksze ni jego, kaza przywiza woom do ogonw i rogw

gazie, aby zdawao si, e nawet lasy id za nim.
[11] MATEUSZ: Dlatego w wynalazca tak zbawiennego
podstpu zosta ustanowiony naczelnikiem w ojczynie, ktr
uratowa, a wkrtce potem, wsparty zasugami cnt, odznaczony zosta
wysok godnoci krlewsk. Dano mu imi Lestek, to jest przebiegy67,
poniewa wicej nieprzyjaci zniszczy przebiego- ci ni si.
[12] JAN: Nikt nie dziwi si rdom tryskajcym w gbi
[ziemi), nikt cedrw nie podziwia w dolinach, a i mnie cnota
w czowieku niskiego stanu nie wydaje si niczym dziwnym.
Wszystkich cnt ywicielk jest pokora, lecz gdy chodzi o ludzi
niskiego stanu, czciej zwyko si je zagradza ni nagradza. Bo czyme
jest
cnota
w
niskim
stanie?
Socem
u
antypodw!68
Janie jednak nie przestaje ona tym, ktrych szlachetno ducha nie znosi
zalepienia.
Std take Sostenes, cho by niskiego pochodzenia, obrany
zosta wodzem Macedoczykw. On bowiem poskromi Gallw
radujcych si zwycistwem, on obroni Macedoni od spustoszenia przez
nich. Za te dobrodziejstwa, mimo e wielu znakomitych ubiegao si o tron
macedoski, jego stawiaj na czele, cho by niskiego rodu. Gdy wojsko
nazywa go krlem, on
67

Etymologia prawidowa od starop. 'le, chytro'; S. Urbaczyk, Leszek, SSS III, s. 48; imi to nosi dziad Mieszka I (Lestik,
Kronika Galla, I 3), ale Wincenty wprowadzi je do pocztu podaniowych
wadcw krakowskich. Por. wyej, przyp. 58; A. Gieysztor, Leszek,
SSS III, s. 48 -49; G. Labuda, Dynastia ksica, SSS I, s. 412415.
68

antypody wyobraenie mieszkacw przeciwlegej czci ziemi,

wynike z istniejcego w staroytnoci przekonania o kulistoci ziemi. Nie
mona wyprowadza ze zdania tego wniosku ani o poprawnych wyobraeniach geograficznych kronikarza (tak F. Bujak, Studia geograficzno-historyczne, Krakw 1925, s. 80), ani o bdnych (kula czy krg
ziemski). Sicut soi apud antipodes jest lokucj przysowiow. Por. jednak
M.J. Karp, Znajomo kulistoci ziemi w Kronice Kadubka [...], Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 27 (1982), nr l, s. 139148 oraz niej,
ks. II, rozdz. 13.

wzywa onierzy, aby zoyli mu przysig nie jako krlowi, lecz

jako wodzowi69. W ten sposb unikn zazdroci, ktr budzi
[posiadanie] wadzy, [a] nie poniy najwyszej godnoci.
[13] MATEUSZ: Potem by jeszcze drugi ksi tego samego
imienia, lecz z innego powodu nazwany Lestkiem. Gdy bowiem
Polska, pozbawiona krla, walczya o nastpc tronu, omal nie
zostaa pogrona w burzliwych zamieszkach, poniewa wszyscy
przedniejsi zabieGall o wadz tyrask70. Gdy dugo i z wielkim
niebezpieczestwem toczyli te spory, wreszcie wybr ksicia
poddaj orzeczeniu zwykych ludzi, oczywicie takich, ktrych
uczciwo nie budzia podejrze i od ktrych dalekie byo
wszelkie wspzawodnictwo. Jedni i drudzy zobowizuj si
przysig: wyborcy, e nie bd ustpowa ze wzgldw osobistych, nie zejd z [prawej] drogi uwiedzeni chci korzyci i nie
dadz si pogrkami moniejszych odstraszy od [przeprowadzenia] tego, co uznaj za poyteczne dla dobra ogu; pozostali
za, e nikomu nie bdzie wolno odstpowa od orzeczenia
wyborcw. A poniewa przy sprzecznych yczeniach nieatwo
dochodzi si do zgody, zastanawiano si wprawdzie dugo, lecz
odpowiedziano krciutko: Rozlega winnica mwi niszczeje pod brudnymi kopytami rozhukanych koni: winnic jest to
krlestwo, konie rozkieznane to wasza pycha, na ktrej tyle jest
plam, ile sprzecznych uroszcze. Wybierzmy wic pole gonitwy,
postawmy [u celu] sup, a czyj srokaty ko pierwszy ze wszystkich dobiegnie
do celu, tego trzeba uzna krlem!"71 Kady na to przystaje, wszyscy razem
przyklaskuj, niewzruszony [jest] wyrok ogu, ale wykonanie wyroku
odkadaj na jutro.
Zdaje mi si, jakbym widzia zapa tych, przebiego tamtych, prbne
wiczenia jedcw, sprzeczne pragnienia. Lecz gdy wielu
69
70

Justyn, Epitome XXIV 5.

singulis primorum
sownie z Justyna, Epitome V 3.
71

tyrannidem

occupare

ambientibus,

Niewtpliwe
zamierzenie
literackie;
nadzwyczaj
koczy si uchwa o gonitwie, jak w bajce czy w grotesce.

powana

niedorada

ufao wyprbowanej zwinnoci, jeden polega na tajemnej chytroci umysu, ufny w pomoc sztuki Wulkana72. Ca bowiem
rwnin pola gonitwy obsadza elaznymi kolcami, w odstpach
pomidzy nimi starannie zaznaczywszy miernej szerokoci ciek, aby gdy innych ostrza kolcw wstrzymywa bd w biegu, on,
na tej ciece szybszy, zgarn za bieg nagrod.
Przebiegoci wszak podstp przebiegy przenika si zwyko.

Dwch
bowiem
modych,
najniszego
stanu
chudopacho73
kw poszo w zawody o szybko ng. Dawszy [sobie] rkojmi
przez zoenie pewnej kwoty, zobowizali si, e pokonany nigdy
nie omieli si nazywa szybszego inaczej ni krlem. A gdy
igrajc dworowali z siebie nawzajem, godna to rzecz mwi
abymy wieniec naszego zwycistwa wywalczyli na polu, gdzie toczy si
bj
o
krlestwo".
Tu
zaraz
w
pierwszym
zapdzie
zatrzymuj si i przysiadaj, kolcami przebiwszy sobie stopy a
do koci. Gdy dugo ze zdziwieniem patrzyli na gwodzie,
domylili si podstpu, spostrzegaj chytrze wyznaczon ciek,
na ktrej zastawiaj tak sam puapk, i udaj, e o niczym nic
zgoa nie wiedz.
A skoro, jak zwykle bywa, sposobno czsto budzi podanie czego, o czym si nie marzyo, w obu odzywa si prno,
kady z nich na osobnoci wasny rozwaa pomys. Nadchodzi
zapowiedziany
dzie:
zasiada
dostojno
czcigodnego
senatu,
obok stoi ozdoba znakomitych mw, umiecha si kwiat
modziey. Wrd inn{ch, a raczej przed innymi, w mistrz
72

Wulkan bstwo ognia, patron rzemiosa kowalskiego. Nie

wiadomo, kto by dla Wincentego porednikiem znanego do szeroko
w literaturze greckiej i rzymskiej motywu o podstpie wojennym z kolcami: S. Witkowski, Podstp Leszka z kolcami u Kadubka i jego rdlo
[w:] Ksiga pamitkowa ku czci O. Balzera, t. II, Lww 1925, s. 677690;
Balzer, I, s. 283; II, s. 204.
73

fortuna tenues conditione humillimi iuvenes, modzi ludzie,

ktrym los poskpi, pozostajca na najniszym szczeblu spoecznym
'chudzina'.

podstpu ufa pomocy cieki. Atoli i drugiego z jedcw nie

mniejsza oywia nadzieja, [tego], ktry wszystkie kopyta konia
zabezpieczy elaznym podkuciem. Natomiast pozostay, [stojc] na
osobnoci z dala, a do tego odwrcony od tumu, namyla si, cicho
wzdychajc. Na pierwszy przeto, powtrny i trzeci znak wszyscy
wyskakuj prosto przed siebie, [a] ten wyrywa kusem w poprzek, budzc
miech gawiedzi. I gdy wszyscy natykaj si na nieszczsne kolce, on
przemierzywszy dug okrn drog, pospiesza w kocu do
wyznaczonego supa, ktrego przed nim dosign jego towarzysz
zowrbnie [ju] powitany jako krl. Zgromadzenie bowiem, uraone na
widok podkutego konia, orzeko, e jest on sprawc podstpu. A poniewa
podstp nikomu nie wychodzi na dobre74, wydanego na miertelne mki
rozszarpuj na kawaki. Tamten za, pomiewisko gawiedzi, wyrokiem
zwierzchnoci osiga wadz krlewsk. [14] JAN:
Podstp tajony suy, wykryty za wstyd przynosi.
Jeden obnosi zaszczytu ciar inny czciej sam zaszczyt75.

O krlu przelotnego szczcia! ktry, gdy ci wybieraj,

w okamgnieniu si uwieczniasz i wiecznie pozostajesz okamgnieniem. O,
wadco wielce czujny, ktrego oko snu nie zaznao podczas sprawowania
wadzy!76 I zaiste wolabym ze miesznego sta si dostojnym ni z
dostojnego miesznym77. Nie bez wybuchw miechu wprawdzie, lecz
dziki reniu konia Dariusz otrzymuje wadz krlewsk78.
74
75

Zob. jednak ks. II, rozdz. 28, przyp. 250 o dobrym podstpie".
Owidiusz, Ars amatoria II 315.
76
Cyceron, Epistulae VII 30; Jan z Salisbury, Policraticus VII 25.
77
Por. Prolog o obawie autora przed miesznoci.
78
Byo to uznawane za pomyln wrb. Opowiadanie o obwoaniu
Dariusza I krlem Persw (521481 p.n.e.) Pompejusz Trogus okrasi
podstpem: ko Dariusza zara w miejscu, gdzie w przeddzie przyprowadzono mu klacz; Justyn, Epitome I 10.

Przyda si rwnie dowcipny pomys Stratona, acz wielu go

wymiao79.
Mianowicie
niewolnicy
Tyryjczykw
zdradziecko
sprzysigaj si, zabijaj wszystkich panw z dziemi, zajmuj ogniska
domowe panw, zamylaj krla wybra spord siebie, tego mianowicie,
ktry pierwszy ujrzy wschd soca. Jeden z niewolnikw oszczdzi
swego pana, bdcego ju starcem, i jego malekiego syna. Gdy wszyscy
wyszli na jedno pole, pouczony przez niego niewolnik sam tylko
wpatrywa si w zachd, chocia wszyscy inni patrzyli na wschd. Jednym
wydao si rzecz mieszn, niektrym czym szalonym szukanie wschodu
soca na zachodzie. Atoli skoro tylko zaczo dnie, on pierwszy wskaza
blask soca na najwyszym wzniesieniu miasta. Wtedy zrozumiano, jak
bardzo umysy ludzi wolnych gruj nad umysami niewolnikw. Przeto
pana jego Stratona czyni krlem, a po nim krlestwo przechodzi na syna,
wreszcie na jego wnukw. Tak to dalece mdro ukochaa sobie kryjwk
niejako pod paszczykiem prostaczka, gdy tymczasem przechwaka jest
zawsze nieprzyjacik cnoty80.
[15] MATEUSZ: Ten za tak wielki mia zapa do wiczenia odwagi,
e bardzo wielu z najsilniejszych nieprzyjaci wyzwa na pojedynek i
wydziera im nie tylko ycie, lecz take krlestwa i majtki. A gdy
zabrako mu wrogw zewntrznych, obiecujc nagrody, zaprasza swoich,
aby walczyli bd z nim, bd wzajem ze sob. A tak dalece by rozrzutny
wzgldem wszystkich, e wola z powodu hojnoci popa w niedostatek
ni mie obfito wszystkiego przez skpstwo; wola raczej sam cierpliwie
znosi braki ni potrzebujcemu odmawia pomocy lub nie wynagradza dobrze zasuonych81. A i nie brako mu trzewoci,
79

Justyn, Epitome
Tyru i Stratonie.
80

XVIII

3,

skd

cae

opowiadanie

cum semper sit inimica virtuti ostentatio,

przetumaczy 'gdy zazwyczaj udawanie kci si z zacnoci'.
81

co

mieszkacach

mona

by

te

bene merentibus non dependere stipendia. Codex l, 24, 4 oraz

l, 2, 12, 2. Pochway odnosz si tu do Lestka II.

ktra jest siostr uczciwoci, przyjacik roztropnoci: przy jego bowiem

stole, przy jego ucztach na to baczono, aby ani wicej, ni natura wymaga,
ani mniej, ni uczciwo nakazuje, nie wolno byo bd da, bd
wydawa. Gorliwiej dba o to, eby podoba si wicej z przymiotw
umysu ni ciaa82. W tym wzgldzie wrd innych cnt zajania
nastpujcy przykad niezwykej pokory: ilekro godno krlewska
wymagaa, aby przyozdobi go rega- liami, pomny na pierwotne
pochodzenie, wpierw w ndznym odzieniu wstpowa na tron, strj
krlewski wcisnwszy pod podnek; nastpnie ozdobiony krlewskimi
znakami siada na podnku, z najwikszym uszanowaniem umieciwszy
te najubosze achmany na najwyszym wzniesieniu tronu83.
[16] JAN: I o tym zaiste pouczy, e krla bardziej pokora
zdobi, ni znacznym czyni purpura. A nawet nie mona uwaa za
czowieka, a c dopiero za ksicia tego, kogo od innych nie
wyrnia pokora84. Std u Grekw dugi czas byo zwyczajem, e w
godzinie, gdy obierano cesarza, umieszczano go w wykutym grobowcu,
zanim nie zasiad na tronie cesarskim85. Jednemu take z krlw pachol
mae, stojc przy nim podczas uczty, ustawicznie te sowa przypominao:
Sire, tu moras", co si tumaczy:
82

Uczciwo, honestas, czy z umiarkowaniem, moderantia,

tas te Wilhelm z Conches, Moralium Dogma, ed. J. Holmberg, s. 41, 50 n.

sobrie-

83

Wrd Sowian wczesnoredniowiecznych utrzymywa si obyczaj

ukazywania obok zwykych insygniw wadzy rwnie rekwizytw niskiej
kondycji, przypominajcych ksiciu, komu zawdzicza swe wyniesienie.
Relikt wsplnoty plemiennej. O niskim pochodzeniu dynastii pisa ju
Gall Anonim (Piast); podobnie Kosmas w Kromce Czechw w tym samym
czasie opowiedzia o stawianiu pod tron ksicia chopskich chodakw.
ksicia karynckiego
przy introW odzienie wieniacze przyoblekano
nizacji; por. S. Roman, Intronizacja ksit karynckich, SSS II, s. 285;
G. L a bud a, Dynastia ksica, s. 413.
84

Cige
podkrelanie
wartoci
pokory
mogoby
wskazywa
na
wpyw szkoy teologicznej Bernarda z Clairvaux; Balzer, I, s. 395 n. Por.
D. Borawska, Mistrz Wincenty, s. 356 nn.
85

Nie wiadomo, skd pochodzi ta tradycja i czy chodzi o Bizantyjczykw (cesarz), czy o imperium Aleksandra Macedoskiego.

Panie! ty umrzesz!"86 jak gdyby jednemu i drugiemu chciano

powiedzie: wadc ciebie obrano, nie bd wyniosym, lecz jakby jednym
spord nich87.
Pamitaj, e prochem i w proch si obrcisz88.
Stoisz naprawd, gdy stojc upadku si strzeesz przyczyny,
Tak to czynem na cnot zasuysz, cnotami na czyny.

[17] MATEUSZ: Podobnie syn jego89 nie w takiej mierze

[powikszy] pastwo ojca, w jakiej wiele doda do ojcowskich
wyczynw: on Juliusza Cezara pokona w trzech bitwach90, on
w kraju Partw Krassusa znis z wszystkimi wojskami, a do ust jego
wlewajc zoto, rzek: Zota pragne, zoto pij"91. Rozkazywa i Getom,
i Partom, a take krainom pooonym poza Partami. Wreszcie Juliusz, rad
si z nim sprzymierzy wzem powinowactwa, wydaje za niego siostr
Juli. Jej to jako posag przekazana zostaa od brata Bawaria, a jako dar
lubny od ma prowincja serbska92. Zaoya ona dwa miasta, z ktrych
jedno od imienia brata kazaa nazwa Julius [teraz Lubusz], drugie Julia
86

Pen wersj tej francuskiej opowiastki przytoczy Rutard, opat

cystersw w Eberbach, w licie upominajcym arcybiskupa mogunckiego Arnolda, w
latach 11531158, Bibliotheca rerum Germanicarum, ed. Ph. Jaffe, t. III, Berolini 1866,
nr 56, s. 405 n. rdo literackie dotd nie znane.
87

Mdro Syracha 32, 1.

88

Ksiga Rodzaju 3, 19 i Ksiga Koheleta 3, 20. Trjwiersz zapewne pira autora.

89

Lestek III.

90

O trzykrotnym pobiciu wojsk Juliusza Cezara przez Partw pisa

Appian, Illyrica 1113 i Cyceron, Epistolae familiares V 10; A. Bielowski, MPH II, s.
179, przyp. 2. O pobiciu wodza Rzymian Krassusa przez Orodesa, krla Partw, Justyn,
Epitome XLII 4.
91

Kryy ju w staroytnoci legendy o bogactwach Krassusa,

sojusznika Juliusza Cezara i namiestnika Syrii, ktry rzeczywicie zgin z rk Partw w
r. 53 p.n.e. Wynikaoby std, e polski Lestek podbi Partw, zanim dosiga ich rka
rzymskich zdobywcw.
92

Bawaria wesza w skad cesarstwa dopiero

(788). Wianem Julii mia by kraj Serbouyczan nad ab.

za

Karola

Wielkiego

od wasnego imienia [obecnie nazywa si ono Lublin]93. Poniewa za Juliusz faktem tym rozdmucha przeciwko sobie nienawi senatu rzymskiego, zwabiony bowiem uciskami nieprzyjaci, jak
wrg, nie jak obywatel, zacienia obszar pastwa rzymskiego i tych
nauczy rozkazywania, ktrych raczej powinien by nauczy suenia
usiuje gwatem odebra siostrze to, co przedtem da jej jako posag. Z tego
powodu siostra jego zostaa odprawiona, pozostawiwszy u ma
malekiego syna, ktremu na imi byo Pompiliusz94. Naonica za jego,
ktra wspzawodniczya z krlow, gdy ta bya jeszcze obecna, zaja
miejsce krlowej. Ta z nienawici do rywalki, pod wpywem mioci, ktr
optaa krla, zmienia nazwy wymienionych miast. Z niej i z innych
nieprawych zwizkw maeskich Lestek mia otrzyma dwudziestu
synw, ktrym wyznaczy tyle naczelnych stanowisk, rozdzielajc
jednym ksistwa, innym hrabstwa czy margrabstwa, niektrym
krlestwa95. Pompiliusza za prawem pierworodztwa ustanowi krlem
wszystkich i zgodnie z jego wol rzdzia si nie tylko monarchia
sowiaska, lecz take ssiednie pastwa. Gromada braci jakby przecigaa
si w okazywaniu mioci; i odnosili si do niego z tak wielkim uszanowa93

Wg Kron. wpol., rozdz. 4, nie Lublin lecz Wolin. Legendy

o zakadaniu miast przez Juliusza Cezara byy rozpowszechnione w redniowieczu najbardziej w Niemczech i w Anglii. Por. T. Lehr-Spawiski, O nazwie pomorskiego grodu Wolin-Julin u ujcia Odry, Rocznik
Gdaski 78 (l 935), s. 41 n.; F. G u n d o l f, Caesar Geschichte seines Ruhmes,
Berlin 1924, s. 51105: H. Nearing, Local Caesar Traditions in Britain, Speculum 24
(1949), s. 218227; P. H e s s, Li Roumanz de Julius Cesar. Ein Beitrag zur
Casargeschichte im Mittelalter, Winterthur 1956.
94

Zlatynizowane imi Popiel

rkopisach forma Pumpil 'Ppiel'.
95

kroniki

Anonima

Galla,

ktrej

Pomys wzity by moe z Justyna, Epitome XLII 4, gdzie mowa

o
trzydziestu
synach
Orodesa,
krla
Partw.
Zabi
ich
wszystkich
Frakates. Wymieniona dalej monarchia Slaviae, 'sowiaska', uskrzydlia wyobrani pniejszego dziejopisa wielkopolskiego, ktry ksistwa te i marchie
rozmieci na obszarach pn.-zach. Sowiaszczyzny. Slavia bya nazw Pomorza
Zachodniego. Zob. Kron. wpol., rozdz. 8.

niem, z tak wielk yczliwoci, e nawet obrali [krlem] jego

modziutkiego syna, te, jak ojciec, Pompiliusza, nie dajc adnego
zgoa
posuchu
gosom
uwaczania
lub
zazdroci96.
[18] JAN:
Rzadki to ptak jak Feniks97 na ziemi zgoda wrd braci,
Rzadziej by krlw dwr zgodnie na jedn wsiad d.

Albowiem, jakby z oparw bagna zazdroci wstajc, grona

burza ogarna wsplnikw krlestwa. O, jake bogosawiona,
nad bratersk bratnia jest spoeczno, u ktrej bardziej licz si
wizy yczliwoci, ni dza wadzy przekonuje! Chwa takiego
szczcia zajaniao ponad wszystkich potomstwo Erotyma. Ten bowiem
Erotym, bdc krlem Arabw, mia z naonic siedmiuset synw rzecz
prawie nie do wiary!98 Dziki ich odwadze, gdy zmg siy ssiadw,
gone zdoby imi i z nadzwyczajnym zgoa szczciem poskromi
niezwycionych [przedtem] krlw. Oby nasi Pompilidzi zestarzeli si w
takim powodzeniu!
[19] MATEUSZ:
Mwie mam czy milcze? Bo wstydz si wstyd swj odsania,
Braki, gdy ma je twarz, barwiczk naley je kry.

Jakiego to, mylisz, godne jest wspomnienia pode rodu

zhabienie, bezwstydu ohyda? Ten bowiem, ten, ktry askawie
wynagradza zasugi, ten wyjtkowy krl, powiadam, Pompiliusz modszy,
upojony powabami pewnej trucicielki, za yczliwo odpaca si
nienawici, za przyja podstpem, krwi rozlewem za przywizanie,
wiaroomstwem za wierno, tyrani za posuszestwo.
96

Zapewne aluzyjna propaganda tronu pryncypackiego w Krakowie

w chwili, gdy panowie krakowscy poparli nastpstwo tronu Leszka
Biaego (o czym w ks. IV).
97

Feniks legendarny ptak w Indiach, mia y 500 lat i odradza

si z popiow. O nim Physiologus. Dwuwiersz pira Wincentego.
98

Justyn, Epitome XXXIX 5. Erotym jest

znan, Justyn wymieni tego krla arabskiego w
dokonywali podboju Syrii i Egiptu w poowie I w. p.n.e.

postaci skdind nie

latach, gdy Rzymianie

Najbezwstydniejsza z niewiast czsto podszeptywaa mu tego rodzaju

kwieciste swka: Nie naley zbytnio ufa spokojowi, poniewa gorca
jasno soca jake czsto ostyga raptownym deszczem". I nie wypada
tobie zanadto si cieszy, jakoby ju dobi do bezpiecznego portu, gdy
nie spotkae si jeszcze ze spitrzonymi bawanami. Nie widzisz, e
sterczce zewszd skay gro ci rozbiciem? Szczliwym krlem czyni
ci co prawda wspaniao krlestwa, ale bezpieczestwo zapewni ci
niezdobyty mur twoich krewnych. Powiem sowa twarde, lecz szczere: nie
mieni [ciebie] ani szczliwym, ani bezpiecznym. Nie ma szczcia tam,
gdzie wasne omdlewaj siy; nie ma bezpieczestwa, gdy wasny kraj
zagroony jest rozszarpaniem. A zatem, ilu masz stryjw, tyle drobnych
pastw, tyle zasadzek na twj spokj 100. Wygaszaj bowiem kwieciste
mowy, pragn za czego przeciwnego; bo pod r kryj si kujce
kolce, pod bujn traw w. Twierdz, e s opiekunami, nie stryjami i nie
tylko opiekunami, lecz take ojcami. Czujesze to i czy przenika to do
twojej wiadomoci?101 Czy sdzisz, e oni zadowalaj si goymi
nazwami? Zawsze stryjostwo domaga si rzdzenia synowcami,
sierotami opiekustwo, dziemi ojcostwo. Tej wadzy swojej nie
zaznaczaj [tylko] pytkim sowem, lecz j okazuj rzeczywistym
uprzywilejowaniem. I nie obrali ci krlem, aby nimi rzdzi, lecz aby
tymczasem, pki wadza jest jakby w zawieszeniu, komukolwiek z nich
okazja do wadania moga si nadarzy. Czsto bowiem zasadza si w
stosownej porze jakiekolwiek ponki, aby urodzajniejsz zaszczepi
latorol. I nie uwaaj, e zasugujesz na tytu krla, lecz nazywaj ci albo
igraszk losu, albo jak ich kuk. Dodaj, jak czsto wytykaj ci
bohaterskie czyny pradziadw, aby narazi ci na spotkanie z wrogami i
czym prdzej zgubi, nie aby ci wiczy w czynach bohaterskich.
Wreszcie i to,
99

Naonica przemawia tu nader

imbres saepius defervescit repentinos.

uczenie:

Intensior

100

wywody te s wyran aluzj do sytuacji Polski dzielnicowej.

101

Boecjusz, De consolatione philosophiae I 4, proza.

solis

serenitas

in

e chopcem jeste i nie powiniene nic innego czyni, jak bawi si. Oni
zajmuj ci jakimi gupstwami jakby powanymi radami, nie aby przez
doradzanie roztropniejszym ci uczyni, lecz aby czyha na sposobno
strojenia sobie artw z ciebie lub aby przynajmniej odwlec spenienie
twoich modzieczych ycze. mieszni zaiste starcy! Cho sami radzi by
odmodnie, jednak zgrzybiaych szukaj modziecw102. Wybieraj wic,
czy wolisz by niewolnikiem, czy wolnym, czy chcesz by swoim, czy
cudzym103, raz szczliwym czy zawsze poaowania godnym. Stanowczo
wypada upuci krwi z yy, aby zapewni zdrowie. Niemoliwy jest
bowiem swobodny rozrost winnego szczepu, gdy nie przycina si nawet i
prawidowych latoroli i gdy faszywych pdw cakowicie si nie obcina".
w, tymi i podobnymi namowami przekonany, z rozkazu
teje mistrzyni do oa ze zmylonej niemocy si kadzie [i] kae wezwa
przyjaci, niby dla pociechy czy z potrzeby zasignicia rady. W wielkiej
tajemnicy wyjawia im i przyczyn, i dzie swojego zgonu, niby przez
bogw objawiony, kademu z osobna osobliw tajemnic szepcc: Wam
wypada postanowi w sprawie nastpcy tronu. Mnie moje wzywaj losy,
ale bdzie to dla mnie dostatecznym ukojeniem, jeli jak z waszej
rzdziem aski, tak i z waszej dobroci oka si niemiertelnym.
Albowiem nie wyda mi si wcale, abym umiera, skoro [tylko] wasz dla
mnie yczliwo dostrzeg, gdy z wami uroczycie mj pogrzeb odprawi.
Czeg bowiem mgbym spodziewa si od kogo, kto yjcemu
odmwiby tego, co winien jest zmaremu".
102

Senes iuvenescant adolescentes decrepitos', lubiana w redniowieczu figura retoryczna puersenex jest rdem tego paradoksu.
Por. L. Arbusow, Colores rhetorici, s. 118; A. Hofmeister, Puer,
iuvenis, senex. Zum Verstandnis der mittelalterlichen Altersbezeichnungen [w:] Papsttum
und Kaisertum..., Paul Kehr dargebracht, Munchen 1926, s. 287316.
103

O przeciwstawieniu niewolnika wolnemu i

in aliena potestate wielokrotnie Digesta, m.in.
W sprawie prawa rzymskiego, s. 97, przyp. 21.

osoby sui iuris osobie

l, 6, 1; J. Sondel,

Mgby usysze tu szczere, tam obudne gosy biadania; std

westchnienia, stamtd kania, std aosne jki, stamtd straszne
zawodzenia; std rozlega si [odgos] bicia si w piersi, stamtd [klask]
zderzajcych si doni; tu pyn potoki rzsistych ez, tam ledwie na p
zwilone s powieki. Panny targaj wosy, matrony [rozdrapuj] twarz,
szaty [rozdzieraj] staruszki; oglne biadania potguje zawodzenie
obudnej krlowej, ktra ju to ma, ju to poszczeglnych dostojnikw
ze smutkiem ciskajc, uspokaja z jak sam nie wiem sodk
gorycz czy powiedziabym z gorzk sodycz, tak i wszystkimi
wstrzsaj ju nie udane, lecz poczone z rzewnym paczem kania do
tego stopnia, e jak wie gosi, w lad za aosnymi jej skargami zaczy
lamentowa spiowe wizerunki, a na skutek jej ez posgi zami
spyny104.
Ot po obrzdach pogrzebowych, ktre jeszcze dzi pogastwo
odprawia podczas pogrzebw, [krl] podejmuje [stryjw] uczt z
najwykwintniejszymi przysmakami. Gdy czyste wino nieco rozwiao ich
smutek, krl prosi, aby go odwiedzili i w jego obecnoci wzajemnie przy
pucharach zachcajc si, mile si pocieszali. Mwi, e chtne ich
przybycie sprawi ukojenie w jego chorobie, a koniec jego ycia raczej
bdzie radosny ni owiany smutkiem. Czemu rzecze krlowo, w
smutnych rozpywasz si zach, czemu trawi ci smutek?105 Wdowiestwa
si boisz? Przynajmniej pki ci yj, nie przekroczysz bramy
wdowiestwa; a nawet wobec tylu pozostaych przy yciu moich
krewnych bd przekonana, e ja dalej yj. Teraz chciabym wezwa
najprzedniejszych spord ojcw, z serdecznych przyjaci najbardziej
zaufanych, ktrych spojrzenia jakby gwiazd promienie oywiaj
mnie, aby u nich nasza pami w twojej ya osobie, poniewa
wiedz, e jeste reszt naszego ycia, naszej duszy poow".
Oni przysigaj, e wpierw ywcem chc by pogrzebani,
nimby zagina [pami] jego wywiadczonych im dobrodziejstw.
104
105

Wergiliusz, Georgica I 480, nie dosownie.

Boecjusz, De consolatione I 4, proza.

Niech wzniesie si puchar rzecze krl i niech ja si

podnios, abym wszystkich pozdrowi i abymy kolejno zczyli si
poegnalnym pocaunkiem, aby kady skosztowa tego boskiego nektaru,
gdy ja nadpij".
By to za zoty puchar, przez zmyln krlow kunsztownie
wykonany, w ktrym nawet maa ilo pynu podchodzia ku
grze. I chocia kielich ledwie w czwartej czci by napeniony, wydawa
si peny, gdy pyn zawisa w grze niby para; tene pyn, dmuchnity z
ust lub z nosa, opada, jak to si zdarza z wrztkiem, od mocy ognia,
dopki nie osidzie na pewnym dnie w pewnej iloci. Mwi, e podobn
moc posiada calciparius106. Do tego osobliwego pucharu wlewaj ju
zabjczy napj, zaprawiony sztuk tego podczaszego107; kto po krlu mia
go pi, obowizany by przytkn [puchar] do ust krla, aby nie mona
byo nic zego podejrzewa, skoro krl jakby wpierw kosztowa. Wierzono
bowiem, e zostao wypite, nie za opado jedynie od wydechu to, co tylko
sztucznie byo wezbrao; lecz ile tylko wlano waciwego i zabjczego
napoju, ten, ktry przytkn puchar do [ust] krla, mia nakaz po
ucaowaniu krla to wypi. Tak okpionych [i] tak zatrutych prosi, aby
odeszli, twierdzc, e od przyjaznej z nimi gawdy ogarna go
niespodziewanie kojca senno. Mniemano, i spoili si mowie,
ktrych jad trucizny to na nogach zachwia, to na ziemi powali. Bl
wydar im ycie u progu teje nocy. [A] w najsroszy z tyranw odmwi
nawet pogrzebu ich zwokom, dowodzc, i zginli od pokarania z nieba,
bowiem wczoraj zamierzali ywcem pogrzeba przyjaciela, ba, krewnego,
ba, krla, a t niegodziwo pozorem mioci skrywan jki zdradziy i
pacz posgw, i nagy zgon zoczycw bez nadziei ocalenia, i wiele
innych dowodw.
106

Inaczej chalcoparius (por. ks. III, rozdz. 24), grecka nazwa

kamienia niewiadomej konsystencji. Marbod z Rennes (XI w.) wymieni
w Liber lapidum minera o podobnej nazwie chalcofanum, ktry pomaga
wyrabia gos, Migne, PL 171, col. 1767.
107
Tj. krlowej.

Gdy przeto zaszy te gwiazdy ojczyzny, upada take wszystka godno

i zgasa wszystka chwaa Polakw, w popi si obrciwszy. Albowiem ta
wiata zakaa, ta cnt zagada, ten najobrzydliwszy ze wszystkich
niegodziwiec, opadszy na ono plugawej bezwstydnicy, w zbytku i
gnunoci sta si do cna rozpustnikiem, zgoa nic za wiksze szczcie nie
uwaajc, ni opywanie w rozkosze. Byo za jego czstym
powiedzeniem: Mamy si najlepszymi olejkami, raczmy si winem,
rwijmy kwiat, aby nie uwid". One pierwszy by do ucieczki, ostatni do
walki; w niebezpieczestwach najwikszy tchrz, a skoro strach ustpi,
pyszaek108. A jako wrg najzuchwalszy chry cnt bezustannie zwalcza,
bardzo biegy we wadaniu wszelkim orem haniebnych czynw;
wszelkich wrcz wysikw si ima, o ktrych wiedzia, e cnocie s
przeciwne. Wiksze [te] mia upodobanie w towarzystwie niewiecim ni
w mskich zebraniach109. Za te przeto osobliwe zasugi niesychan sczez
mierci. Albowiem z rozkadajcych si trupw, ktre kaza porzuci bez
pogrzebania, wylgy si myszy w niezwykej iloci i cigay go tak dugo
przez stawy, przez bagna, przez rzeki, a nawet przez ogniste stosy, a
zamknitego z on i dwoma synami w bardzo wysokiej wiey zagryzy
okrutnie dojmujcymi ukszeniami110.
108

Tak o krlu perskim Kserksesie Justyn, Epitome X 10.

Owidiusz, Metamorfozy III 435: Luserat hic nymphas sic coetus
ante viriles.
110
Podanie o zagryzieniu Popiel i jego rodziny przez myszy znalaz
autor w kronice Anonima Galla, gdzie jednak nastpio to po wygnaniu
zego wadcy z Gniezna i z krlestwa" (I 3). Pniej Kronika wielkopolska tragedi Popiel przeniosa do Kruszwicy, nie liczc si z krakowsk
lokalizacj u Wincentego. O ile jest prawdopodobne, e w historii tej
utrwali si fakt rzeczywisty gwatownego usunicia od wadzy przedpiastowskiego ksicia plemiennego, o tyle inwazja myszy jest wdrownym
wtkiem literackim, ktry znany by we wczesnoredniowiecznej Nadrenii
i przywieziony zosta by moe przez Rychez, maonk Mieszka II;
H.
owmiaski,
Dynastia
Piastw
[w:]
Pocztki
pastwa
polskiego.
Ksiga tysiclecia, t. I, Pozna 1962, s. 114; J. Banaszkiewicz, Podanie o Piacie i
Popielu. Studium porwnawcze nad wczesnored109

[20] JAN: Podobnie Abderydzi opucili ojczyzn z powodu

mnstwa ab i myszy111. Tak [i] Filistyni z powodu [plagi]
wrzodw na poladkach odesali synom Izraela Ark ze zotymi
[podobiznami] zadkw i myszy112. Za osobliwy haniebny czyn
osobliwa spotkaa go haba. To, z powodu czego zawsze pragn by
szczliwy, to [wanie] raz sprawio, e na zawsze zosta nieszczliwy.
Tego bowiem dokonaa zmylno niewiecia. Taki poytek maj
onkosie, takie niwo bardzo czsto wyrasta z czstego obcowania
poufaego z niewiastami. Czyta o tym w ksidze dowiadczenia
Sardanapal113, m bardziej zepsuty ni niewiasta114. Gdy bowiem
namiestnik jego Arbaktus115 zobaczy go w towarzystwie ladacznic, w
sukni niewieciej rozdzielajcego przdz dziewcztom, rzek: Nie godzi
si, eby mowie byli posuszni temu, kto wolaby by niewiast ni
mem". Przeto jego poddani wypowiadaj mu wojn, a on, zwyciony,
zbudowawszy stos, spala i siebie, i swoje bogactwa w tym jedynie
naladujc ma. Panowanie za obejmuje Arbaktus, godniejszy raczej
pochway ni nagany, poniewa nie dy do zagarnicia najwyszej
wadzy, lecz wicej, na wspczujcych barkach wydwign ojczyzn z
nieszczsnego upadku.
niowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa 1986, s. 156 n.; G.
Labuda, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 5961.
Motyw ten rwnie przytoczy Wilhelm z Malmesbury w De gestis regum
Anglorum III 290, Rerum Britanniae Scriptores 90/2, s. 344.
111

Abderydzi mieszkacy Abdery w Tracji. Ale Justyn, Epitome

XV 2, skd zaczerpnita jest ta opowie, pisa o Autariatach, mieszkacach pogranicza Dardanii i Peonii.
112

Pierwsza Ksiga Samuela 6, 4.

113

in libro legit experientiae, czyli

wasnego ycia. Krl asyryjski synny z rozwizego ycia.
114

muliere

corruptior,

Justyn,

Epitome

dozna
I

3,

dowiadczeniem
skd

wzita

ta

historia.
115

Arbakes (nie Arbactus) namiestnik

Sardanapala i zaoy now dynasti w 819 r. p.n.e.

Medii,

ktry

pokona

ROZPOCZYNA SI KSIGA DRUGA

PRZEDSTAWIAJCA POCHODZENIE
KRLW I KSIT POLSKICH
A DO DNIA DZISIEJSZEGO
[1] MATEUSZ: Nie pora wprawdzie zapuszcza si zbyt
daleko na krte manowce, aby zamierzon i podjt drog
przemierzy w naleytym skrceniu. Nikt jednak nie poczyta nam tego za
[ch] popisywania si, jeeli w gwny wtek opowiadania wpleciemy
pewne wiadomoci z dziejw obcych. Rozmylnie nakazujemy sobie ich
nie pomija, zarwno dlatego, e podobne rade podobnemu, jak i dlatego,
e tosamo jest matk spoecznoci1, wreszcie, aby zgoa nie zabrako
przedmiotu, na ktrym czytelnik mgby si wiczy. Kt bowiem
mijaby cakiem obojtnie winogrona lub figi zwisajce po obu stronach
cieki, zwaszcza e same wpadaj do jego ust? Godzi si wic rozweseli
si takimi przysmakami, [a] nie obarcza si ciarem. Mio za z penego
naczyka w twej spiarni udzieli spragnionej duszy czego
przyjemniejszego.
[2] JAN: Owszem, z poczucia wdzicznoci pokornie upadam do ng,
poniewa nie nudzi ci octowa cierpko mojego skromnego opowiadania.
I nie przykrzybym sobie bynajmniej mwi
1

Rozpoczynajc drug ksig, ju opart na rdach pisanych, a wic

historyczn, autor przypomina o zadaniach dziejopisarstwa: series (temporton), czyli opowiadanie faktw, i exercitium, czyli wiczenie umysu.
Zwraca tu uwag wizja rwnoci spoecznej: tum quia identitas mater est
societatis.

tego, co mogoby by potrzebne potomnym2, gdyby uwaczajca zazdro

nie przegrodzia moich ust jakow zapor milczenia. Mwi bowiem:
Nieatwo przychwyci kogo na kamstwie w tym, czego nikt nie wie, ani
nieatwo moe unikn faszu ten, kto w rzeczach niewiadomych wiele
wyrokuje". Jednake daleko, daleko niech od prawdy odstpi faszywe
twierdzenie, jakoby odrobina zaczynu nie zakwaszaa caego ciasta3, gdy:
Czowiek szczery przez fasze faszywym sta si zasuy.
Tak malowidem si sta, czowiekiem tak nie jest czek4.

[3] MATEUSZ: Gdy przeto rd Pompiliusza doszcztnie

uleg zagadzie5, nastao nowe pokolenie ksit, ktrego wspaniao tym wiksza (bya), tym wyej wzrosa, im niszego, jak wiemy,
byo pochodzenia. Albowiem syn bardzo ubogiego rolnika, imieniem
Siemowit, przyobleka si w dziarsko, dorasta w przedsibiorczoci,
szlachetnieje cnt nabywajc. Wsparty zasugami swoimi, a nie swoich,
najpierw zostaje wybrany dowdc wojska, wreszcie piastuje wysok
godno krlewsk6, ktr, jak twierdz, przepowiadano mu niemal od
[czasw] jego dziecicych grzechotek.
2

quod posteris for et necessariumjeszcze jeden motyw o powoaniu dziejopisa z cytatem z Listu do Filipian 3, 1.
3

Jeszcze jedno haso historyka: mwienie prawdy wbrew staym pomwieniom o zmylanie rzeczy, ktrych sprawdzi nie sposb. O kwasie ukasz
12, l i Pierwszy list do Koryntian 5, 6.
4

Prawdopodobnie wasny wiersz autora.

Tu podejmuje autor wtek poda wielkopolskich, ktrego ju nie

amplifikuje nowymi postaciami i faktami. O niskim pochodzeniu dynastii
tym razem ju na podstawie Kroniki Galla, I 2. Por. ks. I, rozdz. 15.
6

Siemowit (nie Ziemowit) historyczny syn Piasta; W. Taszycki,

Najdawniejsze polskie imiona osobowe, Rozprawy i Studia polonistyczne,
t. I, Wrocaw 1958, s. 59; H. owmiaski, Dynastia Piastw, s. 114,
117;
J.
Hertel,
Imiennictwo
dynastii
piastowskiej
we
wczeniejszym
redniowieczu, Warszawa 1980 (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu 79 / 2), s. 3842. W Kronice Galla nie ma mowy ani o dowdztwie
wojskowym (magister militum), ani o godnoci krlewskiej (regia fungitur
maiestate). Wincenty cakowicie przestylizowa tekst Gallowy.

y pewien ubouchny syn Chociska, ktremu na imi byo

Piast7, a onie jego Rzepica8. Oboje bardzo niskiego urodzenia,
biedni, nic si nie liczcy, za to wspaniali zamiowaniem do
nieskalanego ycia, a w porywie do czynienia miosierdzia tak
bardzo gorliwi, e ich skromniutki dobytek sam w sobie nic nie
znaczcy nieraz si powiksza od nakadu gocinnoci9. Kt nie
dziwiby si, kt nie zdumiewaby, e si co zmniejsza od
przyrostu lub e si zwiksza od ubytku. Jest to bowiem to samo,
co czernie od biaoci albo biele od czerni. Szeroka hojno
sprawia, i mienie tak szczupe, mienie nic prawie nie znaczce
uroso.
Dwom bowiem przybyszom, odpdzonym od bramy Pompiliusza, nie odmwiono wejcia do chaty tych biedakw. Powitanych serdecznym uciskiem domownicy zapraszaj, by zasiedli do
stou10. Poprosiwszy ich o wyrozumiao dla skrajnego ubstwa,
podaj zaksk i odrobin piwa. Bagaj, by nie zastanawiali si,
co im si ofiaruje, ani ile, ani od kogo, lecz w jaki sposb i z jakim
7

Piast, syn Chociska, tzn. 'Z kos', 'Dugowosego', zgodnie z Anonimem Gallem. W Kron. wpol. przydomek ten otrzyma Ppiel, wincentyski Pompiliusz. Imi 'Piast' nie byo uywane pniej, kronikarze nie
zdoali w redniowieczu uformowa od imienia protoplasty nazwy dynastii,
'Piastowie'
jest
okreleniem
nowoytnym.
Etymologia
'Piasta'
jest
dyskusyjna;
T.
Wojciechowski,
O
Piacie
i
piacie,
RAUhf
32
(1895), s. 170212; K. Potkaski, Podanie o Popielu i Piacie [w:]
Pisma pomiertne, t. II, Krakw 1924, s. 94112; H. owmiaski,
Dynastia Piastw, s. 119.
8
Forma Rzepica, przekazana w rkopisach obok innych zapisw
tego imienia, wydaje si poprawniejsza od obiegowej Rzepichy czy
Rzepki.
H.
owmiaski
uwaa
to
imi
za
sztucznie
urobione,
Dynastia Piastw, s. 120; J. H e r t e l, Imiennictwo, s. 33, za przezwisko.
9
substantiola, typowe dla autora zdrobnienie. Podobnie w dalszym cigu tego rozdziau: obsoniolum, modicellum liquoris. Nastpuj tu
icie scholastyczne paradoksy. Moe wolno je te odczyta w sensie, i
mienie powikszao si o warto duchow.
10
domestici affectuose amplexos discumbere iubent; ani Anonim Gall, ani Wincenty nie znaj imion owych przybyszw. Kron. wpol.
wprowadza tu witych Jana i Pawa (patronw dnia koronacji Przemyla
II w r. 1295!). O reminiscencjach literackich tego podania m.in. J.

uczuciem11. Chcie powiadaj zaley od nas, wykona nie

jest w naszej mocy12. Oby to, co zebrane ze spadajcych kosw
na powicenie kdziorw pacholcia, na ofiary pierwszych postrzyyn13, posuyo wam na zdrowie; choby temu brakowao
miego smaku, nie brak jednak przyjemnej sodyczy uczucia". Na
to oni: Wasza yczliwo nadaje godno waszemu uczynkowi;
ile bowiem kto zamierza, tyle [tym samym] czyni; i nie moe by
niesmaczne to, co jest zaprawione sol mioci, co jest skropione
miodem [pyncym] z serca"14.
Co ujmujce, co mie, co zbone? Dobra to wola.
Czynu nikego dba zota pokrywa ch15.

Gdy oni zasiedli, widziano, e napoju przybywa, e potrawy

mno si tak, e objto poyczonych zewszd naczy nie
wystarczya, aby je pomieci. I nie dawao si ich uszczupli
nawet najduszym poywianiem si16 rozlicznych biesiadnikw,
ktrych gocie kazali tam sprosi wraz z dostojnikami i krlem
Pompiliuszem.
W tak wielkim przeto i wietnym zgromadzeniu gocie postrzygli Siemowita, a uroczysto przyszego krla doznaa poDowiat, Chrzest Polski, Warszawa 1958, s. 3033; H. owmiaski, Dynastia Piastw, s.
113 n. i tene, Pocztki Polski, t. V, s. 310312.
11

Seneka, Epistulae LXXI 14.

12

List do Rzymian 7, 18.

13

Na podstawie Kroniki Galla, I 2, K. Potkaski, Postrzyyny

u Sowian i Germanw, RAUhf 32 (1895), s. 330-422, wykaza powszechno tego obyczaju u Sowian. Przy postrzyynach, siedem lat po
urodzeniu, nadawano synowi imi i wprowadzano do rodziny; R. Gan siniec, Postrzyyny sowiaskie, Przegld Zachodni8 (1952), nr 1112,
s. 353369; J. Bardach, Historia pastwa i prawa Polski, t. I,
Warszawa 1964, s. 75, 129; A. Gsiorowski, Postrzyyny, SSS IV,
s. 249250.
14

Ambroy, De officiis ministrorum I 30.

15

Dystych, prawdopodobnie autora.

16

nikw'.

longissimis

convivarum

haustibus,

najduszymi

ykami

biesiad-

wicenia wrebnym cudem17. On [to] jakby wrd martwych

popiow nie tylko iskr chway Polakw wznieci, lecz niemiertelne
miano Polski niemal midzy znaki zodiaku wpisa18. Nie tylko bowiem
przywoa znowu do siebie te plemiona, ktre przedtem odpady z powodu
gnunoci Pompiliusza, lecz wcieli do swego pastwa inne jeszcze kraje,
przez innych nie tknite. Dla nich ustanowi dziesitnikw,
pidziesitnikw, setnikw, kolegium trybunw, tysicznikw,
wojewodw, naczelnikw miast, druynnikw, rzdcw i w ogle
wszelkie wadze19.
[4] JAN: Nie jest rzecz bah w ludzkich sprawach lekceway bahostki. Czsto bowiem z polnych krzeww wyrastaj
wysmuke cedry. Nierzadko pery kryj si w piaszczystym pyle; pod
popioem najlepiej utrzymuje si moc zarzewia. Rwnie szlachetna
wielkoduszno nie zawsze mieszka w miastach opatrzonych wieami i
bynajmniej nie gardzi chatami ubogich.
Zwykle si bowiem szczep uszlachetnia na winoroli,
Wyborniejszym staje si zdrj, gdy daje spragnionym pi20.

Tak na przykad, e pomin znane przykady Dawida, Saula,

Jeroboama, sugi Salomona, i wielu innych [opowiem, jak] to
Gordiusza orzcego najtymi woami obleciao ptactwo wszelkiego
rodzaju. Szuka wrbity. Przypadkiem zabiega mu drog dziewica
wyjtkowej piknoci, przepowiedziaa, i przeznaczone
17

futuri regis festivitas miraculi consecratur praesagio; Pompiliusz musia wiec uzna, e Bg naznaczy szczciem krlewskim jego
modziutkiego rywala.
18
sed immortales Poloniae titulos zodiacis paene signis inseruit,
dos. niemiertelne tytuy Polski [do chway] wpisa w gwiazdozbiory
zodiaku.
19
Rzymskie i greckie nazwy urzdnikw wg wasnego pomysu
autora: Quibus decanos, quinquagenarios, centuriones, collegiatos, tribunos,
chiliarchas, magistros militum, urbium praefectos, primipilarios, presides,
omnesque omnino potestates instituit. Por. Balzer, I, s. 442444; II, s. 186.
Siemowit jest tu przedstawiony jako drugi (po Grakchu) zaoyciel
pastwa.
20
Dystych autorski.

mu jest krlestwo, a ona sama zarwno on jego zostanie, jak

i nadziej podziela bdzie.
Wrd Frygw [tymczasem] powstaje rokosz. Wyrocznie
ogaszaj, e powanieni potrzebuj krla. Gdy znowu zapytywano o
osob wadcy, kazano im uczci jako krla tego, ktrego pierwszego
spostrzeg jadcego na wozie do wityni Jowisza. Spotka ich Gordiusz i
natychmiast pozdrowili go jako krla. On [za] wz, na ktrym przyjecha,
powici wityni21.
[5] MATEUSZ: Czy to o nim gosiy dawne wyrocznie, e kto rozsupa
wze na jarzmie Gordiusza, ten bdzie panowa nad ca Azj?
JAN: Zaiste, albowiem Aleksander Wielki, zajwszy miasto,
odszuka jarzmo przy wozie i rozciwszy wze, znalaz koce
rzemieni. Rwnie Agatokles, syn garncarza, odznaczajcy si
jednak urod i pikn budow ciaa, zostaje nastpc sycylijskiego tyrana Dionizjusza22. Podobnie Arystonik, krl Azji,
urodzony z crki cytrzysty, nawet Rzymian rozgromi w bitwie23.
A dlaczeg, pytam, miaby kto czyni zarzuty Abdalonimowi, e zwyk
by najmowa si do oprniania studzien i podlewania ogrodw24. On
jednak, wyrniony spord innych, krlem Sydonu ustanowiony zosta
przez Aleksandra, ktry pomin wielu znakomitych [ludzi], aby nie
sdzono, e to dobrodziejstwo zaley od urodzenia, nie za od dawcy.
Tene Aleksander za mstwo wynis prostego wojownika Ptolemeusza,
ktry po
21

Justyn, Epitome XI 7; Gordios heros miasta Gordion w Azji

Mniejszej na pograniczu Frygii. W tamtejszej wityni Zeusa Gordios
mia ustawi swj wz, do ktrego przywiza jarzmo wzem gordyjskim".
22
Justyn, Epitome XXII 1; Agatokles tyran Syrakuz w latach
317289 p.n.e.
23
Justyn, Epitome XXXVI 4; Aristonikos nieprawy syn krla
Pergamonu Eumenesa II, walczy na czele niewolnikw i wyzwolecw
przeciwko Rzymianom w latach 130129 p.n.e.
24
Justyn, Epitome XI 10; Abdalonimos ustanowiony krlem przez
Aleksandra Wielkiego w Sydonie fenickim.

prawa nie pozwalaj na zawieranie maestw nawet midzy tymi, ktrych

czy adopcja"33.
Std w Digestach, w rozdziale zatytuowanym O maestwie" [czytamy]: Stosunek bratestwa nabytego przez adopcj
dopty jest przeszkod do zawarcia maestwa, dopki trwa
adopcja. I dlatego t, ktr ojciec mj adoptowa i usamowolni,
bd mg wzi za on"34.
Podobnie w Instytucjach w rozdziale o maestwie [czytamy]35: Jeli ktra dziewczyna przez adopcj zostanie twoj
siostr, to jak dugo trwa adopcja, zaiste nie moe doj do
zawarcia maestwa midzy tob a ni. Jeliby za przez
usamowolnienie adopcja zostaa zniesiona, bdziesz mg wzi j za
on. Jeli za przez adopcj przysposobi sobie ktr dziewczyn za
crk lub wnuczk, czy usamowolnion bd mg polubi? Bynajmniej
jak o tym mwi si w tyme tytule: Przeto tej, ktra na skutek adopcji
zacza dla ciebie by crk lub wnuczk, nie bdziesz mg wzi za
on, choby j usamowolni. Przy tych za uroczystych postrzyynach
zbiegaj si bardzo czsto oba rodzaje przysposobienia; ten bowiem,
ktrego postrzygaj, zaczyna przez zwyk adopcj by potomkiem
postrzygajcego, matka za jego staje si przysposobion siostr tego
przez przybranie".
Czy wic nie ma by uroczystym ten rodzaj adopcji, ktr
poprzedza zarwno prawna przyczyna, jak rozumny wzgld? Czy dlatego,
e
ten
obrzd
wymylio
i
wytworzyo
pogastwo,
bdziemy sdzi, i zasuguje on na przeklestwo? Do takich za rzeczy
naley
kupno,
dzierawa,
zastaw
niewolnikw
i
inne
umowy zawarte w dobrej wierze. Albowiem to, e w pitej ksidze
Kodeksu cesarz kae usun prawo wydane w sprawie adopcji i przybrania
i [mwi], e nie naley go wicej dopuszcza, dotyczy tych, ktrzy
adoptuj swe bkarty i niedozwolon
33
34
35

Decretum Gratiani C. 30, q. 3, c. 1. Por. wyej, przyp. 13.

Digesta, 23, 2, 17.
Institutiones, l, 10, 2.

lubieno pokrywaj jakim prawnym paszczykiem. Zrozumiesz to, jeli

owo miejsce dokadnie zbadasz36. Strzemy si przeto usuwania takich
[praw], skoro sami takowymi si posugujemy. Niezbon bowiem jest
rzecz nie czci tego, co rozum ustanowi, co ma we czci bogobojny
obyczaj przodkw37.
[8] MATEUSZ: Gdy zdjo si jakby wizy niejakiego wahania38,
bierze ochota biec wawiej ni zazwyczaj, gdy i krok swobodniejszy nas
porywa, i wygodniejsza nci droga.
Ot po Siemowicie nastpuje syn Lestek IV, po Lestku za
syn jego Siemomys39. Szlachetno umysu, sia ciaa, powodzenie we
wszystkim tak dalece obu ich wyrniy, e zaletami swymi przewyszyli
przymioty prawie wszystkich krlw. Z Siemomysa za rodzi si w
sawny Mieszko lepy40. W lepocie wychowuje si siedem lat. Z kocem
roku sidmego zrzdzeniem Boym zosta owiecony i po odzyskaniu
wzroku wykaza przedsibiorczo ponad wiek. Atoli niekiedy zdawao
si, e jest zalepiony, pozbawiony wiata rozumu, poniewa z siedmiu
nierzdnymi naonicami, ktre nazywa onami, mia zwyczaj na
przemian spdza noce41. Jednake po ich oddaleniu zwiza si
maestwem z pewn [ksiniczk] imieniem Dobrawka42. Dziki szcz36

Codex 5, 27, 7, 3.

37

Aforyzm z gr sw: Irreligiosum est ea non venerari quae ratio

instituit, quae devota maiorum veneratur religio. Religio w znaczeniu
etymologicznym od ligare wizac', a wic 'co czci pobona przodkw
wi'. Zob. te Balzer, I, s. 378.
38

Czyli: obroniwszy suszno zajmowania

cijaskimi, ktre nie znay wiadectw pisanych.

si

dziejami

przedchrze-

39

Wolno przyj, e s to, cznie z Siemowitem, historyczni przodkowie Mieszka I. Por. wyej przyp. 6 oraz nowy przegld dyskusji G.
L a b u d y, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 820.
40

Autor pojmowa chyba caecus, 'lepy', jako przydomek Mieszka.

41

Czyli: rozumu owieconego wiar chrzecijask. Kontekst skania, aby illustratus tumaczy 'owiecony', a nie 'wsawiony'. Autor
wybitnie skrci zapis Galla, I 4, o tym, jak siedmioletni Mieszko nagle
przejrza podczas postrzyyn. Naonice, pellices, z Kroniki Galla, I 5,
gdzie ju wydwik symboliczny.
42

Crka albo siostra Bolesawa I Srogiego, wg najstarszych rocz-

liwemu zwizkowi z ni topniej lody niewiary i dzikie wino

naszych pogan przemienia si w szlachetn winorol. Albowiem ona,
szczerze przywizana do wiary katolickiej, nie pierwej miaa ochot pj
za m, zanimby cae krlestwo polskie wraz z samym krlem nie
otrzymao znamienia wiary chrzecijaskiej. Nauczya si bowiem, e
rno wyznania jest jedn z przeszkd w maestwie43. Pierwszy wic
krl polski44 Mieszko otrzyma ask chrztu.
[9] JAN: On by zgoa ze wszystkich krlw pierwszy i
najdostojniejszy. Przez niego na t nasz ojczyzn wylao si promienne
wiato nowej gwiazdy. Przez niego a na dno naszego grzzawiska
spyn zdrj tak wielkiej aski45. Jego czyny nie tylko z pozoru s mie,
lecz take czcigodne dla podnej tajemnicy w gbi nich tkwicej. Jego
bowiem lepota nasz bez wtpienia bya strat, gdy brako nam
prawdziwego wiata. Czyme bowiem w twej ocenie bdzie siedmiolecie
jego dziecistwa, jeli nie [czasem] niewiedzy nas wszystkich, naszego
bdu? Siedem
nikw polskich przybya do Mieszka w r. 965, Mieszko ochrzci si w r.
966. Zapis jej imienia w rkopisie Eugeniuszowskim odpowiada obiegowej w Polsce formie Dambrouca Dbrwka'. Rkopisy znaj te wariant
bliszy waciwemu brzmieniu tego imienia Dubrouca. Wierniej zapisa je
Thietmar w pocz. XI w., IV, 53: Dobrava quod Bona interpretatur.
Imi to niemal w tyme brzmieniu pojawia si w dokumencie krlowej
Rychezy z poowy XI w. dla klasztoru w Brauweiler: Doverava (MPH I, s.
334). Nie kci si z t form zdrobnienie Dubravca, ktrym posuy si
kronikarz czeski Kosmas w pocz. XII w. i z ktrego wyprowadza si
wadliwie posta noswkow 'Dbrwka'. Jako poprawn przyjmuje j D.
Borawska, O imi Dbrwki [w:] Polska w wiecie, Warszawa 1972, s.
4159, z przegldem dyskusji.
43
Dobrawa wniosa do Polski formacj religijn domu Przemylidw. Zgodnie z Kronik Galla autor przedstawi j w roli matki
chrzecijastwa, ale biblijnej interpretacji przyda nut prawnokanoniczn. Por. B. Kurbis, Refleksje kronikarzy nad chrystianizacj Polski,
Nasza Przeszo 69(1988), s. 98114.
44
Mieszko nie by koronowanym krlem, ale pierwszemu wadcy
chrzecijaskiemu autor nie chcia da niszej rangi ni jego przodkom
podaniowym, od Grakcha (ks. I, rozdz. 5) poczynajc.
45
usque luti alveolo, dosownie: 'a do oysk naszego bota'.

bowiem z wielu powodw suy do wyraenia oglnoci. Std:

Ja nie mwi ci, [aby odpuci] siedem razy, lecz siedemdziesit siedem
razy"46, to znaczy wszystkie przekroczenia. Podobnie: Obmyj si
siedmiokro, to znaczy cakowicie ze wszystkiego, a bdziesz
oczyszczony"47. A u Tobiasza: Jam jest Rafa, jeden z siedmiu"48
[duchw], to jest z ogu aniow.
w wic przez siedem lat dziecistwa, my przez cay czas
naszego uporu bylimy pogreni w ciemnociach. w pod
koniec sidmego roku odzyskuje wzrok, na nas, ktrzy dotarlimy do
koca wiekw"49, spywa wiato siedmiorakiej aski. Jego wizi siedem
naonic, my wikamy si w siedem grzechw gwnych. w czy si
wreszcie z jedyn i my jednoczymy si spoem w objciach jednego
Kocioa. Nazwany za zosta 'Mieszka', to jest 'zmieszanie', poniewa
rodzice skopotali si, gdy urodzi si lepy. Albo w znaczeniu ukrytym,
poniewa od niego, zda si, rzucony zosta posiew walki duchowej50.
Przez niego bowiem zasiane zostao [ziarno] walki dobrej, iby zerwany
by zy pokj. Albo moe, jak mwi Ewangelia: Nie wszystkie struny
cytry graj i [z tego], ilekolwiek zoone zostaje w ukrytoci, [bynajmniej
tyle samo] nie ma ukrytego znaczenia"51.
46

Mateusz, 18, 22.

47

Druga Ksiga Krlewska 5, 10.

48

Ksiga Tobiasza 12, 15.

49

Pierwszy list do Koryntian 10, 11.

50

Dictus vero est Meska id est turbatio vel mystice, quia ab ipso
initiata videntur belli spiritualis apud nos seminaria. Etymologia imienia
Mieszko
jest
sporna;
S.
Urbaczyk,
Mieszka,
SSS
III,
s.
248;
J. H e r t e l, Imiennictwo, s. 6485 z przegldem dyskusji. Wincenty
podaje dwie interpretacje: etymologiczn, czyli dosown, i alegoryczn,
jakby sigajc do zasad egzegezy, ktre naleay od wiekw do wyksztacenia teologicznego. Trzeci bya wykadnia moralna,
podana wyej,
w zwizku z naonicami.
51

Non omnes chordae in cithara resonant, nec quotquot in

mysticis ponuntur, mysticum habent intellectum. Nie maj tego zdania
cztery Ewangelie; moe chodzi o jaki komentarz? Natomiast zwrot
habent intellectum w sensie 'maj znaczenie' pochodzi od Kwintyliana, De institutione
oratoria, passim.

[10] MATEUSZ: Nastpnie z tak szlachetnego pnia wystrzelia latorol jeszcze bujniejsza, ga podniejsza, syn Mieszka
Bolesaw Mieszkowic52. On to wte jeszcze wiary pierwociny, w kolebce
jeszcze cigle kwilce [dzieci] Koci w tak czuym ucisku, z tak
dojrza wspiera czuoci, e ustanowi dwie metropolie, e obu
sufraganom powierzy nalene diecezje i odrbno tych diecezji cisymi
granicami wyznaczy53. Nic za janiejszym wiatem nie rozbyska ni
uczciwa wiara wadcy. Nie ma te rzeczy, ktra by tak dalece nie bya
naraona na upadek, jak prawdziwa religia54. Dlatego z wielk
pobonoci wybiera si on w drog do szczytu religijnoci, do ojca
witoci i opiekuna, do bogosawionego Wojciecha, bezustannie
przeladowanego przez Czechw, uszanowanie mu okazuje i z caym
zapaem cze oddaje55.
wity o wielu rzeczach krtko go poucza:Godne mwi majestatu krlewskiego s sowa, gdy wyznaje, i jest
wadc, ktrego wi prawa; tak dalece powaga wadcw zaley
52

Bolesaw I Chrobry (9921025). Ten przydomek przytoczy dopiero Kron. wpol. Anonim Gall nazwa Bolesawa Gloriosus i Magnus.
53
O zaoeniu dwu metropolii kocielnych ju Kronika Galla, 111.
Metropolia gnienieska powstaa w 1000 r. Istnienie i ewentualna
lokalizacja drugiej s dyskusyjne; W. Abraham, Organizacja Kocioa
w Polsce do poowy wieku XII, 3 wyd., Pozna 1962, s. 162 n.; S.
O
zaginionej
metropolii
czasw
Bolesawa
Chrobrego
Ktrzyski,
[w:] Polska XXI wieku, Warszawa 1961, s. 289 n., 293 n., 677 n.; T.
S i l n i c k i, Pocztki organizacji Kocioa w Polsce za Mieszka I i Bolesawa Chrobrego [w:] Pocztki pastwa polskiego Ksiga Tysiclecia, t.
I, Pozna 1962, s. 319 n. Tradycja o drugiej metropolii w Polsce moga si
wywodzi z historycznych zwizkw Polski poudniowej z diecezjami
prask i morawsk, ktre podlegay Moguncji (od 973); G. Labuda,
Krakw biskupi przed rokiem 1000, Studia Historyczne 27 (1984), z. 3, s.
371 nn.; tene, Zagadka drugiej metropolii w Polsce za czasw Bolesawa
Chrobrego, Nasza Przeszo62 (1984), s. 725 i tene, Studia nad
pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 323 nn.
54
Codex l, l, 8, 2 (sowa papiea Jana).
55
W rzeczywistoci sam w. Wojciech, biskup praski (f.997), po
wygnaniu przyby do Bolesawa, jak o tym Kronika Galla, I 6 i ywoty (z
ktrych Wincenty nie korzysta).

od powagi prawa. Atoli prawo boskie ma przewag nad prawem ludzkim,

bowiem prawo Pana nienaganne jest, prawo nienaruszone, ktre nawraca
dusze. We wszystkim wic, synu, co czynisz, zapoyczaj wzr ze
zwierciada boskiej sprawiedliwoci. Rzeczywicie bowiem od wszelkiej
wadzy waniejsze jest to, eby kade wadztwo podda pod prawa
Kocioa"56.
Wzr tak prawowiernej nauki w wierny suchacz umieszcza
w przybytku serca, zarwno siebie, jak swoich podporzdkowujc
panowaniu religii, oceny wszystkich spraw jego dotyczcych wymagajc
od mw bogobojnych, nie od pochlebcw. Aeby za nie obwiniano go
o adn nieogldno, aeby nie miaa do niego przystpu adna
lekkomylno, chtnie poddawa si gbokim radom mdrych ludzi.
Wybra
bowiem
dwunastu
mw
do
najwyszej rady, z ktrej czcigodnej piersi ustawicznie ssa, wydobywajc z ich
serc jakby z jakich boskich rde wszelakie zarodki cnt.
Umia on surowo karci winy przestpcw i z dobroci [ich]
powciga: ani bowiem nie by [tak] dobry, iby nie kara, ani
[tak] surowy, eby zapomnia o dobroci. Tak dalece dziki
poczeniu sprawiedliwoci i agodnoci promieniowaa z niego
pogoda, jakby z jakiego czystego stopu [zota ze srebrem], e ani
surowo nie bya nieugita, ani agodno saba. Tak ywo
wspczu on z cudzym nieszczciem, e pierwej zapobiega
cudzym krzywdom ni wasnym, i dlatego w sprawach ludzi
ucinionych wystpowa nie jako sdzia, lecz jako obroca. Jeli jednak w
jakiej sprawie postpi wobec kogo w sposb surowszy, ni wymaga
wyrok, porednictwo skromnej proby przejednywao go; niekiedy rwnie
agodnia po wybuchu srogoci, udobruchany uciskami ony. C wicej?
Nie brako mu nic [z tego], co sprzyja naturze, co harmonizuje z cnot, co
godzi si z uczciwoci57.
56

Codex l, 14, 4, nie dosownie, oraz nawizanie do Jana z Salisbury,

Policraticus IV 6: et inutilis est constitutio principis si non
ecclesiasticae disciplinae sit conformis.
57
Cycero, De republica I 17. Charakterystyka Bolesawa jest streszczeniem, ale i przerbk wizerunku Chrobrego jako wadcy sprawied-

I dlatego cesarz Otto Rudy58, pragnc przekona si o tym, co wie

rozgosia o Bolesawie, udaje si do Polski jakby dla
okazania bogosawionemu mczennikowi Wojciechowi lubowanej czci.
Rozejrzawszy si we wszystkim dokadnie: Mylnie rzecze
podejrzewaem, e mylne o tym mu rozpowszechnia si pogoski,
mylnie obwiniaem [przynoszcych t] wie o gadatliwo, gdy teraz
nazwabym j raczej niem i bezjzyczn, zazdrosn i skp, skoro wicej
rzeczy, i to waniejszych, pogra w milczeniu, zamiast eby trb prawdy
je rozgaszaa. Std godzi si, aby ten wielki przyjaciel naszego imperium
nie by [tylko] powoany do udziau w powinnoci [wadania], lecz eby
szczyci si peni wadztwa, jako e w nim chlubi si sama
wznioso wadztwa [osignita] nie tyle po stopniach zaszczytw, lecz wysoka przez [sam] jego wyborno i wielko"59.
Zdejmuje tedy z siebie diadem cesarski [i] z wielkim uszanowaniem
wkada na gow Bolesawa, jego szomem nawzajem swoj zdobic
gow60. I chocia srebrne wyroby, zote naczynia,
liwego, stworzonego przez Galla w rozdziaach: I 9, 11, 12, 13.
58

Otton III, krl niemiecki i cesarz rzymski, 9831002.

59

W usta cesarza autor woy formuy icie ceremonialne: Unde hunc

nostri amicissimum imperii non in partem vocari sollidtudinis, sed plenitudine addecet potestatis gloria, utpote in quo ipsa potestatum celsitudo
gloriatur, non tam excelsis honorum gradibus uam illius excellentia
sublimis. Tak w rkopisie Eugeniuszpwskim, pniejsze maj in artem
solitudinis 'do udziau w samotnoci' zamiast 'w trosce, powinnoci',
a niej powtarzaj potestatum plenitudo, 'penia wadzy' zamiast 'szczyt,
wznioso'.
Interpretacja
sensu
instytucjonalnego
aktu
gnienieskiego
zgodna z Gallem, I 6. Do nin. tekstu por. D. Borawska, Mistrz
Wincenty, s. 347. Z obfitej literatury zob. P. Bogdanowie z, Zjazd
gnienieski w roku 1000, Nasza Przeszo 16 (1962), s. 5151; H.
owmiaski, Pocztki Polski, t. V, s. 618621; G. Labuda, Studia
nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 482 nn.
60

illius e converso galummate suum caput convenustans; Gall

o wymianie nakrycia gowy nie wspomnia, za to Wincenty pomin
milczeniem wymian relikwii. Por. Gall, I 6: Et accipiens imperiale
diadema capitis sui, capiti Bolezlaui in amicicie fedus inposuit et pro vexillo
triumphali clavum ei de cruce Domini cum lancea sancti Mauritii dono
dedit, pro quibus illi Bolezlauus sancti Adalberti brachium redonavit (,,A

take wytworny strj urzdnikw, chocia wszystko uwaa za

godne podziwu, jednak nie mg do napodziwia si jego
przymiotw, ktre, jak widzia i zazdroci, skupione byy w nim
jedynym jakby w jakiej kuli.
[11] JAN: Teraz wreszcie skoczye pochway zalet [tego]
ma: wszystko bowiem, co obc byszczy cen, obce jest,
wszystko jest darem losu, nie nasz wasnoci; za moje uwaabym jedynie te klejnoty, ktre rodz si w skrytce serca. Std to
pewien czowiek, przyszedszy do filozofa, gdy ujrza brud zakopconego
mieszkanka, ubogie sprzty, jego za okrytego achmanem, z twarz zarosa,
straszliwie wychudzonego: krzywinosem, wszystko mu wyrzuca, za wszystko
go aje. Mdrzec mu na to: Dzi rzecze zastae mnie zajtego w
cudzym mieszkaniu; mojemu, jeli masz ochot, jutro si przyjrzyj, [gdzie]
przyjm ci z wykwintnym przepychem". Ten na to: Zgoda!" W
umwionym wic dniu filozof wprowadza go do pewnego domu, w ktrym
przypadkowo mieli si wtedy zgromadzi wielcy bogacze. Tu rzecze
mieszkam. Tu wietno naszych sprztw, a nie w wczorajszy brud". Sadza
tamtego na zaszczytnym krzele, [zdobic purpurowym przybraniem]61. O
niewolnikw za, naczynia, szaty przedtem uprosi pana domu. Zastawia
srebrn mis, pust, i drug napenion czciowo posiekanym szalejem,
mwic: Jedz, jeli aska"62. w odpowiada: Jake mam je? Tu nic nie
ma, tamto wstrtne". Na to filozof: Tak obfite, tak smaczne w oczach ludzi
mdrych s rozkosze
zdjwszy z gowy swej diadem cesarski, woy go na gow Bolesawa na
zadatek przymierza i przyjani, i za chorgiew tryumfaln da mu w darze
gwd z krzya Paskiego wraz z wczni w. Maurycego, w zamian za
co Bolesaw ofiarowa mu rami w. Wojciecha").
61
amictu exornans purpureo odnosi si raczej do gocia ni do
krzesa. Mg to by albo paszcz, albo przybranie gowy. Sw tych brak
w dwch podstawowych rkopisach, chyba jednak znajdoway si w oryginale.

Przypowie
o
ubogim
mdrcu
prawdopodobnie
wasnej
inwencji autora. Por. Balzer, II, s. 27.
62
Vescere sodes, Horacy, Epistulae 17, 15.

bogaczy!" Podaje mu dwa puchary, jeden zoty, drugi gliniany;

w zotym, nektar w glinianym. Jedno mwi podziwiasz dla blaskw bogacza, drugim gardzisz dla ndznego losu
ubogiego. Osd, co masz wybra: w pysznym zocie gorzk czy w
samijskich naczyniach sodki mid?"63
Kaza nastpnie umylnie i potajemnie podci krzeso, na
ktrym tamten siedzia, tak i kiedy z niego spad, na stuczenie
bokw si skary. Gdy wtedy niektrzy zanieli si od miechu, rzecze
mdrzec: Nic tu niezwykego, taka jest przecie natura tego, co wysokie,
e im bardziej wyniose, tym do upadku skonniejsze. Dla wyniosych za
[ludzi] zwyka to rzecz mie dokuczliw sub i dlatego z powodu swoich
przybocznych musz w bokach bl odczuwa"64.
Wreszcie, odartego z wszystkiego odzienia wypdzaj z sali,
obrzucaj obelgami, siek biczami.
Wyjania mu [filozof], e wszystko jest cudze oprcz dwch
rzeczy, to jest duszy i czasu, ktre natura przekazaa nam na
wasno. Poucza, e cudzych rzeczy moe uywa, nie powinien ich
naduywa. I milsze s rozkosze w ubogim mieszkaniu ni w paacach
krlw. Mi bowiem rzecz jest radosne ubstwo. Nie jest wszak
ubstwem, jeli jest radosne. Kto wic powiada wejdzie do naszego
domu, niech raczej nas podziwia ni nasze sprzty!"65
[12] MATEUSZ: A ja obawiam si, czy zdoam godnie opisa czyny
Bolesawa, wobec ktrych i niemy staje si wymowny, a najbardziej
chwalonych [ludzi] wymowa milknie66. Cae bowiem jego bogactwo bd
spyno z darw umysu, bd rozbyso sprawnoci wyczynw ora.
Dziki nim podbi pod swe pano63

Wyspa Samos u zach. wybrzey Azji Mniejszej syna z wyrobw

ceramicznych.
64
Gra sw: Familiare autem est sublimibus familiares habere infectos,
et ideo collaterales illis esse debere laterum molestias.
65
Trzy myli Seneki: Dialogi VII 2526, 1; Epistulae II 5; Epistulae
V 6.
66
Cycero, Oratio ad Catilinam II 6.

wanie Selencj, Pomorze, Prusy, Ru, Morawy, Czechy i pozostawi swym nastpcom jako [kraje] lenne. Miasto Prag ustanowi drug stolic swego krlestwa67. Podda pod swe panowanie
Hunw, czyli Wgrw, Chorwatw i Mardw szczep potny68.
Nawet nie ujarzmionych Sasw tak dalece ujarzmi, e w rzece
Sali wbi sup elazny, jakby jak wiata granic, znaczc od
zachodu krace swojego wadztwa69. Natomiast od wschodu, na
Zotej Bramie Kijowa drug wyrba granic. Tam po zajciu
miasta, wielokrotnym uderzeniem miecza wyrzeza na Zotej
Bramie miasta [te] jakby jaki znak graniczny70. Tam ustanowi krlem
ktrego swojego krewnego, gdy sam krl Rusinw nie bitwie zosta
pokonany, lecz jedynie przez tchrzostwo71. Gdy
67

W 1003 r., por. Kronika Galla, I 6 (przed relacj o wizycie cesarza

Ottona). Selencja za Anonimem Gallem, znaczenie dyskusyjne;
w niektrych rkopisach Slezia.
68
Wgrzy nie pochodzili od Hunw, ale tak gosio ich wasne
podanie narodowe. Chorwatw i Mardw nie wymieni Gall. O podboju
tych ostatnich w Persji przez Aleksandra Wielkiego Justyn, Epitome XLI
5.
69
Columna ferrea, 'sup elazny', jest figur literack w miejsce
przenoni uytej tu przez Galla meta ferrea, 'granica elazna'. Granic nie
wytyczano za pomoc wbijania supw z elaza, ktre byo na to
surowcem
zbyt
kosztownym.
Por.
G.
Labudaw recenzji
G.
Rhode,
Die ehernen Grenzsaulen Boleslaws des Tapferen von Polen, Jahrbuch fur
Geschichte Osteuropas
8
(1850),
s.
331353:
Studia Zrdoznawcze
7 (1962), s. 204.
70
Bonnae signum. Wszystkie rkopisy znieksztaciy rzadki wyraz
bonna, 'kres, kopiec graniczny'. Ju Gall anegdot o wyszczerbieniu Zotej
Bramy w Kijowie przenis z wyprawy Bolesawa Szczodrego (1069) na
wypraw Chrobrego (1018). Zamieci przy tym nieprzystojn aluzj do
crki ks. kijowskiego Przedsawy (I 7). Epizod o uderzeniu mieczem
w Zot Bram kijowsk tradycja przeniosa na miecz koronacyjny
krlw
polskich
zwany
Szczerbcem;
S.
K.Kuczyski,
O
polskim
mieczu koronacyjnym, Przegld Historyczny52 (1961), s. 562577.
71
Krlami, reges, s tu nazwani ksita ruscy, synowie WodzimieBolesaw
Chrobry
interweniowa
w
obronie
rza
Wielkiego
( 1015).
swojego zicia wiatopeka I zw. Przekltym, ktrego z Kijowa wygna
Jarosaw Mdry, oraz uwizionej crki. Wyprawa na Kijw z posikami
niemieckimi i wgierskimi odbya si latem 1018 r.

bowiem doniesiono, i zagraa mu Bolesaw a by [wtedy]

ywo zajty bahym owieniem ryb porzuci wdk razem
z krlestwem, mwic: Schwyta nas na wdk ten, ktry sumw owi
nie umie". Ledwo to powiedziawszy, trzsc si ze strachu, o ucieczki si
rzuci, raczej w ucieczce bezpieczestwa szukajc, i w starciu bitewnym
szczcia.
Gdy Bolesaw wraca po szczliwym triumfie nad nieprzyjacimi, a
prawie cae wojsko tamtego si rozproszyo, ten zebrawszy arwno
mw, jak siy, podkrada si z tyu sdzc, e albo ieostronego uwika w
zasadzk, albo przezornego zgniecie mnooci ludzi. On ujrzawszy ich z
daleka, rzecze: Tych oto, owarzysze, przegna z obozu kurz wzniesiony
racicami bydlt, ci zasmarkani prniacy padaj [ju] przed pobiciem [i]
ulegaj przed natarciem. Trzeba jednak powstrzyma lotne ukucia much,
poniewa wzgldem bojaliwych nawet ospao jest dokuczliwa, [a]
bojaliwo jest szpetna. I niech nas nie poruszaj ustokrotnione wojska z
nie wywiczonego posplstwa, gdy przy mniejszej liczbie [wojownikw]
droga jest wolniejsza, a dzielno atwiej wpada w oczy. I niewiele
wiksz chwa okrywa si zwyciajcy tum ni zwyciona garstka.
Poniewa wic z toboami nikt atwo nie wypynie, wypada odrzuci up,
ktry [nas] obcia. Milej bowiem jest chlubi si znakami zwycistwa ni
obciy upami".
Na to oni: Dla serca spragnionego mwi nawet
popiech jest zwok. Kto wic ma czas, niech przelicza gowy
nieprzyjacielskich legionw, nasze miecze niech tymczasem zliczaj cite
gowy!" Wdzieraj si przeto w najgstsze szeregi, elazne makwki
mieczem cinaj. I nie nasycia si nienasycona wcieko lww, dopki
ostatnie nie stoczyy si trupy, dopki rzeka Bug nie staa od skrzepej
krwi.
Gdy znowu niemay czas upyn, Bolesaw usilnie pragnie
wrogo najecha Ru, [a] Rusin Polsk. I rozbijaj naprzeciw
siebie obozy, rzek jedn przedzieleni, ktra krlestwa odgranicza. Gdy ten barbarzyca nie tyle przejrza, co zlekceway ma liczb
Polakw [i] mnogo swoich ludzi oceni, butn pych

uniesiony nikogo ponad siebie czowiekiem nie mieni i czczej

chepliwoci peen sawnemu Bolesawowi donie kae: Dzik
zosta osaczony w matni, winia w bocie schwytana w naszych
wika si sieciach. Musi ona dowiadczy sprawnoci naszych
psw i da z siebie aosne widowisko". [A] ten na to: M
rzecze prny w pych si wzbija i jako rebi dzikiego osa mniema,
e
wolny
si
urodzi72,
mnie
dzikiem,
mnie
wini
nazywa! I nie myli si, bowiem osobliwy ten zwierz moe go
pore. Ta winia, z silnych [zwierzt] najpodniejsza, oby z bosk
pomoc tak owe psy wywiczya, iby spia si ich posok!
Orem wszak, mniemam, walczy trzeba nie sowami!"73
Tymczasem po obu stronach pachokowie drani si wzajem
obelgami [i] l na odwet przeklestwami, gdy polscy harcownicy
do obozu nieprzyjacielskiego si wkradaj, niektrych powalaj,
niektrych zmuszaj do ucieczki. Bolesaw, gdy si o tym
dowiedzia, sprawia szyki, zwija obz, w trby kae zagra do
boju, przegania wrogw, nad wszystkimi triumf odnosi. Bo
i krla wraz z pierwszymi dostojnikami pojmano, i wlok ich
72

Trawestacja wersetu Ksigi Hioba, 11, 12. rebi dzikiego osa,

pullus onagri, oznacza w Biblii lekkoducha. Kronikarz opowiada wci
jeszcze wypraw przeciw Jarosawowi. Obelywy sownik (por. Kronika
Galla, I 10) nalea do zwykego repertuaru bitewnego. Ju w czci
podaniowej Wincenty wiczy swoj retoryk w ponianiu przeciwnika.
Por. w ks. I, rozdz. 9.
73
Autor, tak jak Anonim Gall, nie przedstawi epilogu wyprawy
kijowskiej
Bolesawa
Chrobrego.
Gdy wiatopek
podbuntowa
ludno
rusk przeciw zaogom Bolesawa, ten si wycofa, w drodze powrotnej
opanowa Grody Czerwieskie, Jarosaw zasiad na powrt na stolcu
wielkoksicym w Kijowie i panowa ju bez przeszkd ( 1054). Bolesaw utrzymywa z nim odtd pokojowe stosunki. Kocowe sowa rozdziau mogyby stanowi aluzj do tego stanowiska polskiego monarchy.
Wojny polsko-ruskie nie wykraczay poza sporadyczne interwencje rodzinno-dynastyczne;
S.
M.
Kuczyski,
Stosunki
polsko-ruskie
do
schyku wieku XII. Studia z dziejw Europy Wschodniej XXII w.,
Warszawa 1965, s. 731. W sowach enim ulterius non verbis sed gladio
agendom rem jest powoany Juliusz Waleriusz, Res gestae Alexandri
Macedonis I 52/43.

powizanych na ksztat sfory psw, i susznie, skoro ich [wasny] ksi

przedtem nazwa tamtych psami. Znakomity zwycizca znis to jednak z
przykroci. Ndzn jest rzecz mwi z nieszczliwych szydzi,
poniewa los nie pozwala ci czyni drugiemu nic takiego, na co nie
mgby pozwoli drugiemu, aby czyni tobie"74.
[13] JAN: Wynikiem chepliwoci jest upadek, kocem pokory chwaa.
Nie ma bowiem nic bardziej odraajcego, nic w oczach Boga brzydszego
ni butna nadto zarozumiaoci, ktra wielu zgubia [a] niektrych
zamienia w potwory. Z powodu tej samej pychy na wojsko Dariusza
spada ulewa i grad. Gdy bowiem Aleksander gwatownie pragn wojny z
Dariuszem, ten posya mu trzy podarki: pik, ktr bawi si chopcy,
rzemie, ktrym ich si karci, i zote monety wraz z takim listem75:
Dariusz, krl krlw i krewny bogw, pozdrawia swego sug
Aleksandra. Chopcem jeszcze jeste, wracaj do rodzicw, ktrzy s moimi
sugami. Posyam ci pik, aby si bawi, poniewa jeszcze chopcem
jeste; rzemie [do bicia], poniewa wymagasz jeszcze karania; zote
monety, poniewa wiem, e ich potrzebujesz, a ja, gdybym chcia,
mgbym nimi pokry cay kraj, ktry siga a do twoich stp; a skoro
jeste chopcem, nie naley walczy z tob orem". Na to Aleksander:
[Pozdrowienie] krlowi krlw i krewnemu bogw Dariuszowi.
Przysane podarki tumacz [sobie] zupenie inaczej. Krgo piki
obiecuje mi panowanie nad wiatem76, rzemie pojmuj jako wizy,
ktrymi zwi ciebie razem z twoimi ludmi; zote monety e naley
mi si posiadanie wszystkich twoich bogactw i e walczy
74

Boecjusz, De consolatione philosophiae I, proza 6 nie dosownie.

75

Waleriusz, Res gestae Alexandri Macedonis

ta historia jest zwizym streszczeniem tych

Juliusz
(3744). Caa
Balzer, II, s. 44.
76

I 4243
rozdziaw;

Por. M. J. Karp, Znajomo kulistoci ziemi w Kronice Kadubka.

Prba interpretacji toposu o pice wysanej Aleksandrowi przez Dariusza,
Kwart. Hist. Nauki i, Techniki27 (1982), z. l, s. 139148 i B,
Kurbis, rec. Studia rdoznawcze 28 (1983), s. 277.

powiniene broni, nie sowami"77. I gdy Dariusz zgromadzi

niezmierne wojska, spad na jego wojsko tak wielki grad z ulew, e
mylaby, i Bg walczy przeciw niemu. Zeskoczywszy z wozu, na
ktrym siedzia z on i dziemi, ledwie uszed dziki nocy. on za jego
i dzieci z bardzo wieloma [ludmi] Aleksander wzi do niewoli, [lecz]
okazywa im krlewskie uszanowanie. Polegych za, ktrzy odwanie
walczyli, pochowa wspaniale. Albowiem mdry tak zwycia, e nikt nie
odczuwa jego zwycistwa78. Tak [te] Filip miarkowa si midzy [wasn]
cich radoci a blem nieprzyjaci, e ani jego Pudzie] nie dostrzegli, i
nie posiada si z radoci jako zwycizca, ani zwycieni, e z nich szydzi.
[14] MATEUSZ: Po Bolesawie, ktremu tak pomylnie si
wiodo, nastpi nie pod tak pomyln gwiazd syn jego Mieszko Wtry79.
Poniewa za postanowi poprzesta na sawie ojca, ktrej nikt nie mg
dorwna, a c dopiero j przewyszy, ani obywatelom nie wydawa si
tak sawny, ani nieprzyjacioom tak grony. Albowiem jeli z kimkolwiek
stacza jakie boje, wiadomo, e wynikay z koniecznoci, nie z poczucia
siy; byy narzucone, nie dobrowolne; nie jakoby brakowao mu dzielnoci,
lecz poniewa raczej dba pilnie o zachowanie stanu posiadania, anieli
pragn co zdoby. Sdzi bowiem, e jest czym wprost niedorzecznym
niezachowywanie miary w zdobywaniu czego, skoro w posiadaniu naley
zachowa pewn miar. Jakkolwiek zezwala si na zajcie dbr niczyich,
jednak zajmowanie cudzej wasnoci niezgodne jest
z wszelkim prawem80.
81
On wic z cesarskiej siostry Ottona III zrodzi znakomitego
Kazimierza, o ktrym na rozmaity sposb snuje si pasmo
77

Por. wyej, przyp. 73.

78

Sentencja i nastpne zdanie z Justyna, Epitome IX 4.

79

Gra sw: Mesco secundus non tam secundo successit auspicio.

80

Institutiones 2, l, 12. Teoria wojny sprawiedliwej i prawa

midzynarodowego. Wincenty zdaje si tu broni Mieszka II, ktry w r.
1028 dokona niszczcego najazdu na wschodni Saksoni.
81

on Mieszka II bya od 1013 r. Rycheza, crka palatyna

reskiego Herenfryda i Matyldy, siostry cesarza Ottona III. Bya to wic
siostrzenica, a nie siostra cesarza. Ten bd by ju w Kronice Galla, I 17.

opowieci82. Jedni bowiem mwi, e po mierci Mieszka ona

jego uja ster rzdw, gdy nie miaa powierzy krlowania
maoletniemu jeszcze synowi. Poniewa jednak wydawaa si
zanadto gwatowna83, a nawet jakich osiedlecw i pachokw
swoich Niemcw zacza wynosi nad rodowitych ziomkw, cho ci mieli
pierwszestwo, upokorzona przez obywateli zestarzaa si na wygnaniu84,
zostawiwszy bardzo jeszcze maego Kazimierza pod wiern opiek
dostojnikw. Zaledwie nabra si mskich83, spotkaa go niezasuona kara
wydziedziczenia. Dostojnicy bowiem obawiajc si, eby nie mci si na
nich za krzywdy wyrzdzone matce, jego rwnie podobnie wygnali.
Innym zdao si inaczej. Powiadaj bowiem, e matka tego
dziecicia wyziona ducha przy samym poogu, on za jakby
82

Kazimierz Odnowiciel, ur. 25 VII 1016, mia w chwili mierci ojca

(10 V 1034) lat prawie osiemnacie i sprawowanie regencji przez matk nie
byo ju konieczne, acz moliwe. Wincenty mia przed sob skp
relacj Galla i wtki anegdotyczne, ktrymi wypeniano sobie przemilczenia i niejasnoci polskiego zapisu dziej opisarskiego. Dramat ostatnich
lat Mieszka II pozwalaj odtworzy gwnie kroniki i roczniki niemieckie.
83
Aequo violentior visa est, Owidiusz, Metamorfozy III 253254.
84
Rycheza wyjechaa z Polski w r. 1031 i wicej nie powrcia; D.
Borawska,
Kryzys
monarchii
wczesnopiastowskiej
w
latach
trzydziestych XI wieku, Warszawa 1964, s. 54. Odnoszono ten fakt take do r.
1034,
jak
S.
Ktrzyski,
Kazimierz
Odnowiciel
[w:] Polska
XXI
wieku, Warszawa 1961, s. 380 n. Rycheza udaa si wraz z crkami
i dworem najpierw na dwr cesarza w Saksonii. Do koca ycia wolno jej
byo posugiwa si tytuem krlowej. Przyjwszy welon zakonny w rodzinnym klasztorze w Brauweiler k. Kolonii, zmara 21 III 1063 w glorii
dobrodziejki Kocioa. Mieszko nie zdoa obroni si przed wojskami
ruskimi pod wodz walczcych z nim o wadz braci Bezpryma i Ottona
i przed jednoczesnym najazdem niemieckim; ratowa si ucieczk do
Czech i tam dozna zdradzieckiej kastracji (o czym Gall, I 17). Odzyska
wadz w r. 1032 za cen zrzeczenia si przed cesarzem korony. Wg
tradycji
rodzinnej
Ezzonw
Rychez
wygnaa
nienawi
mowskiej
naonicy i doszo zgoa do separacji z Mieszkiem, ktrego insygnia
krlewskie i swoje miaa wrczy cesarzowi Konradowi II; Fundatio
monasterii Brunwilarensis, rozdz. 16, MPH I, s. 346.
85
Qui dum virile paene robur evaserat, Boecjusz, De consolatione I,
proza 2.

drugi Herkules jeszcze wrd zabawek zazna macoszych rozkoszy. Ojciec za, jak to zwykle bywa, ju to wycaowujc
usteczka chopca, ju to gaszczc delikatnie piersitka, czsto
gorcym owiewa je oddechem; pier jego ciche rozpieraj westchnienia, potoki ez zalewaj lica; cho ona zmara, wanie jej
popioy nosi na piersi, twarz bowiem syna jest obrazem matki
jego. Zauwaywszy to chytra macocha knuje podstp, zastawia
zasadzk, mier chopcu gotuje, eby rywalka86, cho sama
umara, w potomku nadal niejako nie ya, lecz eby jej wasna
latorol wstpia wreszcie na tron krlewski. Potajemnie wic
zwodzi pewnego zaufanego czowieka pieszczotliwymi swkami,
miymi obietnicami udzi, dukatami wabi, aby chopca na mier
narazi. Najsprawniejsz bowiem strczycielk przychylnoci jest
moneta. I nie ma rzeczy, ktrej nie wyprosiby ten, kto zotem
dodaje wagi dowodnym sowom i je ozaca. Jednake czowiek
w, rwnie bogobojny, jak peen mdroci, chcc Kazimierza
wybawi od mierci, sowem tylko zgodzi si na jego mier
i uprowadziwszy go, udajc, e go zabije, powierzy go pewnemu klasztorowi na wychowanie87. Po krtkim czasie ojciec
umiera, macoch wyganiaj. Krlestwo upada, ojczyzna wydana
na spustoszenie, buntuj si obywatele, grasuj wrogowie; miasta
i grody pozbawione miejscowych zag zajmuj obcy88. Rozpada
si kraj od tego spustoszenia, pastw upiestwa si staje. Wszelako w wierny czowiek, pomny powierzonego sobie chopca,
przypomina o nim pewnym najyczliwszym naszej rzeczypospolitej
86

pellex,
'naonica',
mona
jednak
tumaczy
'rywalka',
skoro
wynika,
e
matka
Kazimierza
bya
maonk
legaln.
treci
87

committit
alendum.
Alere,
'ywi',
ale
i
'wychowywac'.
rdem tej historii jest zapis w najstarszym roczniku polskim pod r.
1026: Kazimirus traditur ad discendum Kazimierz zostaje oddany na
nauk",
skd
i
sformuowanie
Anonima
Galla:
monasterio
parvulus
a parentibus est oblatus Jako dziecko oddany zosta przez rodzicw do
klasztoru" (I 21); S. Ktrzyski, Kazimierz Odnowiciel, s. 588 nn.
Gall bynajmniej nie czyni z niego zakonnika tak jak i Wincenty.
z

88

Autor pomija wiadomo o obrabowaniu i zniszczeniu

w Gnienie i Poznaniu przez wojska czeskie, o czym Gall, I 19.

kociow

mom: On to powiada jedynym jest ratunkiem w tak

wielkim spustoszeniu, ale to jedyne lekarstwo boska przewidziaa
Opatrzno, nie za jego wasna zachowaa zapobiegliwo"89. By za
zebrany oddzia krzepkich mw, ktry majc jako twierdz jedno tylko
miasto90, broni ju nie krlestwa, lecz szczupych resztek jego przeciw
napadom wszystkich wrogw. Kazimierz wic, przywrcony ojczynie za
staraniem tych mw, wydziera ojczyzn z rk wrogw91, usuwa zewszd
samozwacze wadze, dokoa z poszczeglnych prowincji wypdza
niegodnych ksit i przywraca nalene posuszestwo. Chocia z wielk
radoci zbieGall si na jego skinienie, cho wszyscy uwielbiali jego
majestat, sama [jedna] prowincja Mazowszan nie tylko jemu nie sprzyjaa,
lecz zgoa z wielk zawzitoci wydaa mu wojn. [Prowincj] t zaj by
pewien wiedziony dz panowania [czowiek] imieniem Masaw, z
podego rodu suebnego, z dziada chopa92, on [sam] za by mem i
penym swady i bitnym. Ten
89

Moe te sowa o Opatrznoci Boej nad Polsk zachciy Wincentego z Kielczy, hagiografa w. Stanisawa z poowy XIII w., do napisania
opowieci
o
Kazimierzu
Odnowicielu
Mnichu,
ktrego
opatrznociowa
dyspensa papieska miaa przywrci krlestwu polskiemu z klasztoru
w Cluny. Za nim podjy to wszystkie pniejsze rda i niektrzy uczeni.
Zob. G. Labuda, Twrczo hagiograficzna i historiozoficzna Wincentego z Kielc, Studia rdoznawcze 16(1971), s. 125 n.
90
Gall, I 19: quoddam castrum, tu unum oppidum, moe jeden
z grodw pogranicznych. Restytucj pastwa Kazimierz rozpocz od
zajcia Krakowa, o czym powinien by wiedzie Wincenty. Pobyt Kazimierza Odnowiciela najpierw na Wgrzech a niezadugo potem w Niemczech trwa od 1037 do pocztku 1039 r.; S. Ktrzyski, Kazimierz
Odnowiciel, s. 428-^36.
91
Ju po raz trzeci autor powtarza wyraz patria 'ojczyzna', z niewtpliwym zabarwieniem uczuciowym, terminy regnum, provincia rezerwujc
dla struktury pastwa. Wincenty zamaza informacj Galla (I 19), e
Kazimierz zabra z sob z Niemiec piciuset rycerzy.
92
de sordido famulitii genere avo originario, mona te przetumaczy 'z dziada tubylca', ale tu widoczna ch wskazania na jeszcze
nisz kondycj spoeczn dziada. W acinie redniowiecznej stosowano
termin originarius do ludnoci zalenej przypisanej do miejsca. Buntownik znany z innych rde jako Miecaw lub Mojsaw zowie si tu

oto [Masaw] uzbraja przeciw Kazimierzowi dziesi oddziaw

wojsk z najlepiej wywiczonych kopijnikw, oprcz ucznikw,
kusznikw,
halabardnikw,
zbrojnych
obosiecznym
mieczem,
jednym sowem niezliczone zastpy tak konnych, jak pieszych,
ktrzy tam napywali zwabieni nadziej zysku, za losem idc, nie za
czowiekiem. A gdy Kazimierz ich wszystkich pokona, w nie mniejsze
znowu zbroi zastpy mw: cztery hufce Pomorzan, tyle oddziaw
Getw; pozyskuje take wydatn pomoc Dakw i Rusinw93, ktrych nie
powstrzymaa adna przyczyna, adna trudno, nie jakoby chcieli
zadowoli przyjaciela, lecz aby przez przelanie krwi Polakw wyadowa
wciek nienawi do wrogw i zaspokoi dawne pragnienie zemsty.
Poniewa jednak yczenia ludzi czsto dalekie s od spenienia
i nie zawsze ugodzi uk gdziekolwiek wymierzy94,

zamysy ich inny wziy obrt, ni si spodziewali. Wszystkich

bowiem jakby lekki popi z padzierzy rozwiewa nasz jednoroec; wszystkich Kazimierz wirem mierci jakby burz piorunow
ogarnia. w za dumny ksi ucieka do Getw, gdzie go wynosz na
wyszy stopie godnoci. Albowiem Geci, ponisszy
pogardliwie Masaw czyli Maosaw; M. Malec, Budowa morfologiczna
staropolskich zoonych imion osobowych, Wrocaw 1971, Prace Onomastyczne 17, s. 46, 58, 94; D. Borawska, Mistrz Wincenty, s. 345. Wg
Kroniki Galla, I 20 czenik i suga jego ojca Mieszka, a po mierci tego
we wasnym przekonaniu ksi i naczelnik Mazowszan". rda historyczne do tych wydarze i dyskusj naukow zestawi wszechstronnie J.
Bieniak, Pastwo Miecawa. Studium analityczne, Warszawa 1963, s.
966.
93
Niecile. To Kazimierz onaty z Dobronieg, siostr Jarosawa
Mdrego, ksicia kijowskiego, pozyska pomoc rusk. Dopiero Dugosz
na podstawie latopisw sprostowa t niewiedz; J. Bieniak, rdo
ruskie do sprawy Miecawa, Studia Zrdoznawcze 8 (1963), s. 96 n.
Getami autor nazwa Prusw, tak jak w ksidze III, rozdz. 30. Dakami
byliby Duczycy, ale ich udzia po stronie Miecawa nie jest powiadczony przez inne rda.
94
Horacy,
Ars
poetica
350.
W
tumaczeniu
S.
Gobiowskiego (1980): i grot nie zawsze trafi tam, gdzie si mierzyo".

dotkliwe straty w swoich zabitych, wszyscy na niego zrzucaj

win, na nim mszczc si za mier wszystkich: po wielu dopiero mkach
wieszaj go na bardzo wysokiej szubienicy i mwi: W gr dye,
gry si trzymaj" po to, aby nawet umierajcemu nie brakowao szczytu
upragnionej wysokoci95.
[15] JAN: Jak to, na Herkulesa, prawdziwy ten Herkules
wcale nie ustpowa zaletom Alcydy! Chocia bowiem o tym
opowiada si wiele rzeczy prawdziwych, wicej jednak jest zmylonych.
Za nim za przemawiaj prawdziwe wartoci zasug: na niego dziko
macochy i Medei rzucia mij nienawici, podega wa pychy, wyplua
smocz, wyrzucia z siebie jad mijowy; wydaa go na pastw tylu
rodzajw potworw, ile sporw w jego krlestwie wywoaa, na ile
niebezpieczestw od wrogw narazia go. C bowiem uwaaby za
potworniejsze od tego potwora, ktry cho z natury jest uomny, po
uciciu gowy nie tylko staje si rogaty, lecz zuchwale bodzie. C
wstrtniejszego nad t besti, ktra nie mogc kogo innego zabi,
wasnym ogonem wasn gow mzgu pozbawia96.
Nic gorszego, ni kiedy si niski wspina wysoko,
95

Wg wspczesnej tradycji ruskiej Miecaw poleg w decydujcej

bitwie w 1047 r., nie wiadomo, gdzie rozegranej. Przekaz latopisw
i Anonima Galla (I 20) pozwala j lokalizowa nad Bugiem, ale to nie jest
pewne; J. Bieniak, rdo ruskie, s. 111. Tymczasem polska tradycja
dziejopisarska ju w kocu XIII w. (jeli tego czasu siga wersja rkopisu
krlewieckiego Kroniki polsko-lskiej) umiejscowia t bitw pod Poznaniem; MPH III, s. 622. Por. T. T y c, Legenda kocioa Panny Marii na
wyspie tumskiej, Kronika miasta Poznania 4 (1926), nr 78, s. 9 n.; J.
Bieniak,
Pastwo
Mieclawa,
s.
92 n.
Przypuszczalnie mieszaa si
pami o rnych bitwach. Anonim Gall nie informuje o kocu Miecawa.
96
Czsty motyw romaskiej iluminacji ksikowej, zwaszcza w inicjaach. Mg by te znany autorowi traktat o potworach, jak Liber
monstrorum z czasw karoliskich. Gall tymczasem pisa po prostu
o mstwie Kazimierza Odnowiciela. Medea, mityczna czarodziejka
z Kolchidy i maonka argonauty Jazona, wspomniana jest u Justyna,
Epitome XLII 2, ale autor mg zna t posta z wielu innych rde.

Gdy ten niegodn stop wolne ciemiy karki97.

Std gdy przekupieni Scytowie mieli wybra krla spord

niewolnikw, krlowa ich Tomyris sprasza do siebie pierwsze
matrony i opakawszy z nimi ucinienie swego wdowiestwa,
zapewnia, e martwi j nie tak jej wasne, jak ich przygnbienie; nie tyle
zasmuca j niebezpieczestwo wygnania, ile dopieka niewolnicze
wyniesienie. Prosi, aby litoway si nie tak bardzo nad jej niedol, jak nad
sob, dziemi, swoj wolnoci. Jednaspord nich niewiasta w podeszym
wieku mwi: W pooeniu samym przez si opakanym rady potrzeba, nie
ez, poniewa ani pomienia nie gasi si pomieniem, ani smutku nie usuwa
si smutkiem". Kae wic wzgardzonym synom niewolnic przyozdobi si purpurowymi paszczami i wsi na rydwan, ktrym
zwykli jedzi krlowie, innym asturyjskich dosi koni, przybranych piknymi napiernikami. Modziecw za zrodzonych
w wolnoci i panny przelicznej urody kae brudnymi rzemieniami
przytroczy do wozu jak woy. Rwnie krlow z malutkim synem oraz
siebie, oszpecone aobnymi szatami, przywizuj do tego rydwanu w
taki sam sposb. I gdy tak popdzane biczykami do cignienia przychodz
na zgromadzenie, upadszy tam do ng urzdnikw, oskaraj tych, ktrzy
zmusili je do czego tak potwornego. Domagaj si sdu nie z powodu
doznanych krzywd, lecz z powodu obrazy majestatu. W istocie skarga ta
nie dotyczy ich, lecz czcigodnego senatu i caego pastwa; nie chodzi tu o
obraz jednego czowieka, lecz o wspln krzywd ogu; choroba
spowodowana t ran nie jest zaiste lekka ani krtkotrwaa, lecz miertelna. Jako sprawcw jej podaj i obwiniaj nie
niewolnikw, lecz ich panw, ktrzy nie tylko zaprzedaj niewolnikom
swoje i swoich szlachectwo, lecz przez zoliw przedajno
zaprzepaszczaj sam wolno.
Haba mom, gdy nie s mami, gdy sudzy w purpurze,
Haba, gdy jarzma brud biay przygniata kark.
97

Eutropiusz Flawiusz, Breviarium I 181.

W caym wic zgromadzeniu powstaje poruszenie i szemranie, tak i

owego niewolnika nie tylko pozbawiaj wadzy krlewskiej, lecz na mier
go skazuj. Syn za krlowej, cho prawie niemowl, ustanowiony jest
krlem. Od tego czasu zapanowa u Scytw zwyczaj wzywania niewiast na
zgromadzenia98.
Podobnie, gdy krl Macedonw dziaa [z dala] od kraju,
domownik jego Hippander, syn pospolitego garbarza", zaj
zamek i nakaza, aby z czci nazywano go krlem. Chcc
usposobi do siebie lud yczliwiej, wprowadzi ulgi w opatach
podatkowych, zmniejszy daniny i orzek, i za jego krlowania
zostanie zdjty ciar wszelkiej powinnoci. I nie zawioda go
naiwno atwowiernego tumu.
A oto krl posa do jego zwolennikw za pierwszym razem
z takim pytaniem: Czy drzewa figowe oderwane od korzenia,
choby je przywizano do sprchniaego doszcztnie pnia zotymi
powrzkami, mog zakwitn, czy nie?"
A za drugim razem z takim: Czy strumyki wysche u rda, chocia
pene mokrego piasku, wystpi z koryta, czy nie?"
Za trzecim z takim: Czy kot wychowa piskl jaskcze,
rozwierajce dziobek za kadym rozwarciem dzioba ptakw
piewajcych, czy nie?"
Na koniec posya posta ludzk ze zota, bez gowy, sztuk
najprzedniejsz przyozdobion klejnotami, i ukoronowan gow osa wraz
z takim pismem: Wizerunek ten wyobraa wasze dostojestwo, zdobne w
klejnoty cnt. A ta gowa to wasz krl. Osem bowiem jest
samozwaniec, koronowany niewolnik. Jeeli wic te czonki dobrze
przystaj do tej gowy, miejcie z waszego krla pociech. Jeeli jest
inaczej to nie". Tymi sowami przekonani przywracaj krlestwo
krlowi. A on, w tym samym zamku, morzy godem Hippandra zakutego
w kajdany,
98

O krlowej scytyjskiej Tomyris Justyn,

o zwyciczyni Cyrusa, bez niniejszej anegdoty.
99

sordidissimi
szego rzemielnika'.

cerdonis,

'najbrudniejszego

Epitome
garbarza'

I
lub

8,

ale

jako

'najpospolit-

tumaczc, i kto sprzeniewierzy si naturze, ten nie ma potrzeby bra

posikw z natury. Suga, rzucajc mu kamie poywienia, mwi:
Nie sigaj granic, ktrych przejcia wzbrania natura!
Podobnie, zamiast napoju wsypujc popi, mwi:
Nie sigaj po to, czego suszn nie zwaysz miar!

Natur przekroczye, z natur nie masz nic wsplnego!100

[16] MATEUSZ: Po mierci za Kazimierza wybucha rwnie
niesychana zaraza buntu niewolnych, o ktrej napomkn w odpowiednim
miejscu, aby porzdek opowiadania by zgodny z porzdkiem
rzeczywistym. Po Kazimierzu wic nastpuje syn jego Bolesaw, ktrego
znaczco i podniole wyrniono przydomkiem Szczodrego101. Uwaa on,
i bez szczodrobliwoci nie ma wolnoci czowieka, szczodremu za nic
nie moe brakowa, chyba tylko sposobnoci do dawania. Tak to, mwi,
szczodrobliwo jest i rychlejsza, i powolniejsza od prb. Rychlejsza, aby
prb nie wyczekiwa: pierwej bowiem wypada dawa, ni by
proszonym, aby czyja proba nie bya dla nas wyrzutem, iemy skpi,
abymy askawego daru nie udzielali bez aski. Nie otrzyma bowiem
darmo, kto uzyska co na prob. Powolniejsza powinna by
szczodrobliwo, aby nazbyt szybko nie uleciaa, inaczej by si ulotnia: bo
nie przystoi jej tyle popiechu, by uszy jej uwadze proby zgoa
najbardziej niemiae. Raczej nieche je uprzedza, nieche im chtnie
ulega.
Gdy on pewnego dnia kaza rozdzieli skarby [nagromadzone] z podatkw, gdy z wielk hojnoci rozdawa wszystko co
100

Podstawa i tej opowieci nie jest znana. Wiersze wasne. Ale

o krlu z olimi uszami (asinus coronatus, tak jak mityczny krl Midas)
satyrycznie Jan z Salisbury, Policraticus IV 6. Por. H. Zeissberg,
Vincentius, s. 130. Jeszcze raz ten sam motyw w ks. III, rozdz. 26.
101

Bolesaw II Szczodry, zwany te miaym, panowa w

10581079, zmar na wygnaniu w 1081. Przedstawiony tu nad
uroczycie: Cui largitatis cognomen antonomasica privilegiatum est excellentia.

latach
wyraz

najwspanialsze, pewien nieborak, rozwaajc raz nik szczupo swego

mienia, to znowu wietno krlewskiego bogactwa, jczc ciko
westchn i z warg jego ciche dao si sysze szemranie:
Innych gdy soca samego aska uszczliwia,
Mnie bierze srogi zib gdy soce blinit si trzyma.
Sam jeden pod twoim socem na wiosny pociechy
Nie zasuyem. Mnie wstyd nie zasuyem ja sam.

Krl przeto, dorozumiawszy si przyczyny westchnie, ciga z siebie

suty fadzisty paszcz i zarzucajc go na barki jego, rzecze: Zabierz zota,
ile zechcesz, i wedug si swoich odwa ilo kruszcu. Wolimy bowiem,
aby ali si [raczej] na swoj sabo ni na ciasne granice naszej
szczodrobliwoci". Wtedy ten, napychajc wntrze paszcza, a bardzo
napcznia, [tak] zacz piewa:
Nikt nie dziwi si somie, jeeli si w popi rozwiewa,
Lecz twoje nie gin ziarna, gdy plon z nich blini twj miewa.
Zota hojno sawy ziarna rozrzuci deszczem,
Sierp dwiczy przy niwie. Wicej mi dasz wicej ni ja uzbierasz.
Miejsce tu nie na szkatuy, nie trapi ci skrzynia nabrzmiaa,
Raczej niech byszczy bogactwo w serca twojego zamku,
Wszystkie usta obficie niech smak twego miodu napoi,
Pki y bd, na ustach mych sawa tak wielka nie zamrze.

A gdy tak piewa, zapomniawszy o sobie, gdy zocisty ciar

dwign usiowa, ciarem przygnieciony ducha wyzion102.
[17] JAN:
Niepojt i urokliw tchnie woni kwiat bogactw.
Rb majtek uczciwie. Nie moesz to wszelkim sposobem103.

Od chorego na umyle tymczasem niewiele rni si ten, kto

pienidze nad ycie przedkada, a nie ycie nad pienidze. Ten
102

Moralistyczne rozwinicie Kroniki Galla, I 26, gdzie jednak

obdarowany jest ubogim klerkiem i nie koczy tragicznie. Wasna
kompozycja poetycka i jakby teatralne rozwinicie anegdoty, ju u Galla oywionej
dialogiem.
103

Nescio, quem blandum flos rerum spiral odorem \ Si possis, recte; si non,
quocumque modo rem. Drugi wiersz z Horacego, Epistulae I l, 6.

rodzaj ogupienia tak opanowa pewnego czowieka, e miotany

po morzu wzburzonymi bawanami, gdy inni w trwodze przed
rozbiciem okrtu wyrzucaj z niego nawet najcenniejsze sprzty, on
przywizawszy si do swoich tobow kae siebie strci w otcha
morsk, zapewniajc, e lepsze jest bogactwo przy mierci ni ndza w
yciu.
U krla Arabw te by taki dworzanin lecy na dostatkach,
niezmiernie chciwy mienia, ktrego hojny krl obsypa niezliczonymi skarbami, Etny jednak chciwoci nie zdoa zagasi.
Ten bowiem wprowadzony do skarbca, gdy ujrza tam bezcenne klejnoty,
zdrtwia cay jakby raony piorunem. A poniewa sdzono, e raptem
zachorowa, kazano go wynie. [Tymczasem] cay jego bl dotyczy
klejnotw: Oj, klejnoty! oj, klejnoty!"104 A gdy wreszcie krl pozna
przyczyn jego zasabnicia i ofiarowa mu najwyborniejsze klejnoty, on
usiowa je pokn, aby nikt oprcz niego nie mg ich posi i udusi
si, dech utraciwszy.
Nie tak, nie tak postpi w [czowiek], ktry chcc raz na
zawsze usun ywicielki trosk, stopi w jedn bry swoje skarby [i]
wrzuci do rzeki, mwic: Przepadnijcie, nieszczsne bogactwa! Zniszcz
was, abycie wy mnie nie zniszczyy105, lejsza bowiem jest strata mienia
ni czasu"106.
Boli nas mienia utrata, lecz bardziej stracone lata.
Stratom zapobiec mona, lecz nie przeminionym latom.

[18] MATEUSZ: Tak dalece przelotn wydawaa si Bolesawowi sawa bogactwa, e nie upatrywa w nim nic przyjemnego oprcz
monoci obdarowywania. Mwi, e najlepszym schow104

Gra sw: Cuius in gemmis omnis erat gemitus: ha, gemmas! Ha,
gemmas! Podstawa literacka anegdoty nie znana.
105
106

Hieronim, Adversus Jovinianum II 13.

Jan z Salisbury, Policraticus VII 13. Historia o medrcu, ktry

wrzuci do morza swoje zoto, bya, jak si zdaje, w szerszym obiegu,
skoro przytacza j te o wiek pniej Wincenty z Beauvais, filozofowi
dajc imi Kratesa; H. Zeissberg, Vincentius, s. 129.

kiem dla nich jest dziurawy worek i e adnego zgoa wadztwa

nie jest godny [ten], kto woli by workiem na rzeczy ni wadc. Dlatego
przeszedszy wadczo ziemie Rusi, uzna za niegodne da si skusi na ich
skarby, poprzestajc jedynie na tryumfie zwycistwa, dopki by
uderzeniem miecza w bram Kijowa nie wyznaczy ponownie
pradziadowskich granic107. Stumiwszy tam wszelki bunt, ustanowi
krlem kogo, kto by zwolennikiem jego wadzy108. A ten, chcc wobec
swoich wiksz okry si chwa, baga krla Bolesawa, aby okaza mu
wzgldy askawym swoim wyjciem mu naprzeciw, a za kady krok
otrzyma zoty talent. Oburza si Bolesaw, i da si od niego czego, co
nie licuje z krlewskim dostojestwem, i wydaje mu si niedorzeczne, by
majestat znia si po zysk, a jeszcze bardziej niedorzeczne, by aska
szacowana bya przekupstwem109. Ulegajc wszak probom, a nie zapacie,
obiecuje rzeczywicie pj i nadchodzcemu okazuje tak dowd aski.
Jaki, mylisz [dowd]? Chwyta za brod nadchodzcego krla [i] szarpic
j wiele razy i targajc, rzecze: Oto straszliwa gowa, przed ktr ze
strachu dre powinnicie!" I znowu, coraz gwatowniej targajc, mwi:
Widzisz, na jakie to wzgldy w oczach Bolesawa zasuy wdzik
zota"110.
Nastpnie gotuje si do wyprawy na Wgry. Tam usiuj mu
zaraz na pocztku zagrodzi zbrojnie wejcie, ale tym, co chcieli
wkroczy, raczej ciaa ich byy na zawadzie ni bro. Albowiem krwawy
miecz odwierny bramy wejciowe i otwierajc zamyka,
107

Por. przyp. 70.

108

w 1069 r Bolesaw interweniowa na Rusi Kijowskiej i przywrci

na tron zbiegego do Polski podwjnie z sob spowinowaconego ksicia
Izasawa, syna Jarosawa Mdrego. Odzyska wtedy dla Polski Grody
Czerwieskie. Jeszcze jedna wyprawa uwieczona raz jeszcze osadzeniem
Izasawa w Kijowie bya w r. 1077.
109
110

Codex l, 3, 30, l i 4.

I ten epizod ju u Galla, I 23, zakoczony sowami: Bolesaw

jednak nie zsiadajc z konia, lecz targajc go ze miechem za brod, odda
mu ten nieco kosztowny pocaunek". Ksi kijowski (rex wg Galla
i Wincentego) potraktowany zosta jako wasal krla polskiego.

i zamykajc otwiera. Zway bowiem tuowi szlachetnych nieboszczykw

mieczem powalonych nawet drogi uczyniy niedostpnymi, tak i tylko z
wielk trudnoci mona byo przej.
Widzc za, i tak jemu, jak i jego poddanym grozi ryzyko
bitwy, krl Salomon wyprasza si od walki, ofiarowujc dla
uzyskania pokoju sto tysicy talentw. Na to odrzek mu Bolesaw: Polacy nie widz przyjemnoci w posiadaniu zota, lecz
w rozkazywaniu tym, ktrzy zoto posiadaj111, a wiksz hab
jest da si przekupi ni ulec w walce. Ani te krlom nie
przystoi w kramarskie wdawa si targi, gdy broni potrzebuj,
nie bogactw". Pokonany wic Salomon wyzuty zosta tak z krlestwa, jak z
dostatkw, a na jego miejsce z aski Bolesawa powoany zosta
Wadysaw, wychowanek Polski112.
Tymczasem zdarzyo si, e doskonale uzbrojone zastpy
Austriakw i Czechw zaoyy obz na polskich polach, a dzielny [nasz]
krl zaskoczywszy ich z tyu, odebra im wszelk mono powrotu.
Chocia jednak mg napa na nich nie przygotowanych, rzek: Uchowaj
Boe, aby saw naszego zwycistwa miaa splami zbjecka zasadzka".
Oznajmia, e jest gotw, kae im mie si na bacznoci, [bo] nazajutrz
walczy z nim bd wrcz. Wszelako w czeski lew113 wnet wyzbywszy
si dzikoci lwa przybiera lisi chytro i mwi: Niegodn jest rzecz,
aby godno tak wielkiego krla zniaa si do [ludzi] tak marnych, niech
raczej w spokoju swego obozu askawie pozwoli Czechom, by nazajutrz
zoyli mu hod". Pod oson nocy
111

Cycero, De senectute XVI 55.

112

alumnum Poloniae; wg Galla, I 27: ab infantia nutritus in

Polonia et quasi moribus et vita Polonus factus fuerat. Wadysaw wity, syn Beli, by
ciotecznym bratem Bolesawa. Interwencje Bolesawa Szczodrego na Wgrzech
kieroway
si
przeciwko
stronnictwu
cesarskiemu:
w 1060 r. popar Bel I, w 1063 r. jego syna Gejz, w 1077 r.
drugiego syna, Wadysawa. Krl Salomon, brat stryjeczny Gejzy
i Wadysawa, utrzymywa si na tronie w latach 10631074.
113

Mowa o
Kronika Galla, I 24.

ksiciu

czeskim

Wratysawie

II

(10611092).

Por.

zamiast do walki zwrcili si do ucieczki. Dzik cigajc ich poza granice

Moraw piorunowym dosiga ich kem: nie oszczdza ani wieku, ani rodu,
ani stanu, wszystkich bd na pastw mierci wydajc, bd w niewol
biorc.
Gdy znowu pomorscy rabusie up i zdobycz wojenn uprowadzali
prawie z pogranicza Polski, nagle przybywa Bolesaw114, spostrzega
rabusiw bezpiecznie ju oddzielonych szerok rzek i bez wahania
wskoczywszy w nurty rwcej rzeki, woa: Mio do modych na
myliwskie oszczepy nadziewa dzik zwierzyn"115. Krzyknli wwczas
wszyscy:
Niech sparszywieje ostatni. Mnie wstyd pozosta w tyle!116

Wielu tedy [nadmiernie] obcionych zbroj zalewaj fale. Wynurza si [tylko] garstka [rycerzy] wraz z krlem i chocia
bezbronni odnosz oni chlubne zwycistwo nad mnogoci
uzbrojonych wrogw117.
A [krl] z takim zapamitaniem prowadzi wojn, i rzadko
przebywa w zamku, cigle w obozie, rzadko w ojczynie, wci wrd
nieprzyjaci. Ten stan rzeczy, ile przynis pastwu korzyci, tyle
sprowadzi niebezpieczestw118, ile dawa sposobnoci do uczciwej
zaprawy, tyle zrodzi wstrtnej pychy. Gdy bowiem krl bardzo dugo
przebywa to w krajach ruskich, to prawie e poza siedzibami Partw,
sudzy nakaniaj ony i crki panw do ulegania swoim chuciom: jedne
znuone wyczekiwaniem mw, inne doprowadzone do rozpaczy,
niektre przemoc daj si porwa w objcia czeladzi119. Ta zajmuje
domostwa
114

Kronika Galla, I 25, take bez szczegw anegdotycznych.

115

Seneka, Epistulae LXXIV 2.

116

Horacy, Ars poetica, 417.

117

Gall informowa
podjli pniejsi kronikarze.

ponadto,

odtd

Polacy

zarzucili

kolczugi,

co

118

Tu godne uwagi dobitne sowa: rarus in aula, continuus in

castris, raro in patria, semper apud hostes quae res rei publicae
quantum commodi attulit tantum ingessit discriminis .
119

Servi, 'niewolni', ale i 'sudzy'. W Polsce nie byo stanu niewolnego, ale ludno zalena, o ktr tu chodzi.

panw, umacnia obwaowania, nie tylko wzbrania panom powrotu, lecz zgoa wojn wydaje powracajcym. Za to osobliwe
zuchwalstwo panowie wydali z trudem poskromionych na osobliwe mki. Rwnie i niewiasty, ktre wasnowolnie ulegy sugom, poniosy z rozkazania zasuone kary, gdy powayy si na okropny
i niesychany wystpek, ktrego nie da si porwna z adn zbrodni.
[19] JAN: Gdy Scytowie przebywali pitnacie lat w Azji,
ledwie dali si odwoa na usilne danie on, ktre oznajmiy, e jeli nie
wrc, one u ssiadw postaraj si o dzieci, jak to
niegdy uczyniy Amazonki. Ci sami, gdy w trzeciej wyprawie
azjatyckiej przez osiem lat byli z dala od on, w wojnie z niewolnikami
zostali z domu wypdzeni. Albowiem ony ich, znuone dugim
czekaniem, powychodziy za pastuchw, ktrzy panom zwycisko
wracajcym zabronili wstpu jakby obcym. Atoli odpokutowali to przez
mier krzyow. Rwnie niewiasty pod wpywem wyrzutw sumienia,
niektre przebiwszy si mieczem, niektre powiesiwszy si, zakoczyy
ycie120, aeby je i tamtych jednaka spotkaa kara i aeby zrwnaa ich
potworno zbrodni.
Tych, co rozpusta zabija, zbrodnia kalajca zrwnuje121.

Jednake widz, e niektrzy tak odwane mieli przekonania, i za

jednak hab poczytywali zarwno brak staoci u mw, jak utrat
wstydliwoci u niewiast. Dlatego gdy Spartanie przy obleganiu
nieprzyjaci przez dziesi lat ponosili straty i widzieli, i ony z powodu
nieobecnoci mw nie rodziy ju wicej dzieci, odsyaj modych ludzi
i pozwalaj im spkowa ze wszystkimi kobietami bez rnicy, aby
pastwo na przyszo nie byo pozbawione obrony. Dzieci tak spodzone
dla wstydliwoci matek zwano dziewiczymi122.
120

Justyn, Epitome II 5.
Druga poowa wiersza z Lukana, Pharsalia V 290:
inquinat aequat. Por. te Codex l, 3, 30, 6.
122
Justyn, Epitome III 4, gdzie jak i tu okrelenie greckie parthenii.
121

Facinus

quos

Tak wielka bya u nich nienawi nieprzyjaci, tak wielka

mio ojczyzny, tak silne wizy przysigi! Zobowizali si bowiem pod groz kltwy, e nie wrc, dopki nie zdobd miasta
nieprzyjaci. Atoli mio ich bya bezecna i haniebna, a wizy
niezbone123, poniewa nic zuchwalszego, nic podlejszego ni
nieuszanowanie, co wicej pogwacenie praw maeskich. Ta mio
nabraa cech niemiowania. Bya przeto w tym i pewna cnota, i nie brako
mapiego cnoty przedrzeniania.
[20] MATEUSZ: Odtd oliwka zamienia si w oleaster124,
a mid w pioun. Bolesaw bowiem poniechawszy umiowania
prawoci, wojn prowadzon z nieprzyjacimi zwrci przeciwko swoim.
Zmyla, e oni nie mszcz na ludzie swoich krzywd, lecz w osobie krla
na krlewski nastaj majestat. Albowiem, czyme krl bdzie, gdy lud si
oddali? Mwi, e nie podobaj mu si onaci, gdy wicej obchodzi ich
sprawa niewiast ni wzgldem wadcy ulego. ali si, i nie tyle
opucili go oni wrd wrogw, ile dobrowolnie na pastw wrogw wydali.
Domaga si przeto gowy dostojnikw, a tych, ktrych otwarcie dosign
nie moe, dosiga podstpnie. Nawet niewiasty, ktrym mowie
przebaczyli, z tak wielk przeladowa potwornoci, e nie wzdraga si
od przystawiana do ich piersi szczenit, po odtrceniu niemowlt,
nad ktrymi nawet wrg si ulitowa!125 Bo dooy do tego, i
tpi a nie chroni naley gorszcy nierzd.
A gdy przewity biskup krakowski Stanisaw nie mg
odwie go od tego okruciestwa, najpierw grozi mu zagad
123

Irreligiosa fuit religio podobnie jak wyej iurisiurandi religio.

Wyraz uyty w pierwotnym znaczeniu od re-ligare 'wiza'. Por. wyej,
przyp. 37. Autor sprowadzi do paradoksu mora o patriotyzmie i nakaz
wiernoci maeskiej.
124
Czyli dzikie drzewo oliwne. Zapewne wyraenie przysowiowe.
125
Justyn, Epitome XXVI 2. To drakoskie zarzdzenie krla miao,
wydawaoby si, oparcie w zwyczajowym prawie Sowian, ktre tylko
z trudem agodzia religia chrzecijaska. Por. Kosmas, Kronika Czechw
11; M. Plezia, Z zagadnie pierwotnego prawa maeskiego w Polsce,
Archeologia3(1949), s. 230 n. Uczony ten dopuszcza dzisiaj, e chodzi
tu tylko o topos, o retoryk.

krlestwa, wreszcie wyciga ku niemu miecz kltwy126. Atoli on, jak by

zwrcony
w
stron
nieprawoci,
w
dziksze
popada
szalestwo, bo pogite drzewa atwiej zama mona ni naprostowa.
Rozkazuje wic przy otarzu, pord infu, nie okazujc uszanowania ani
dla stanu, ani dla miejsca, ani dla chwili porwa biskupa! Ilekro
okrutni sualcy prbuj rzuci si na niego, tylekro skruszeni, tylekro na
ziemi powaleni agodniej. Wszak tyran, lc ich z wielkim oburzeniem,
sam podnosi witokradzkie rce, sam odrywa oblubieca od ona
oblubienicy, pasterza od owczarni. Sam zabija ojca w objciach crki i
syna w matki wntrznociach. O aosne, najaobniejsze miertelne
widowisko! witego bezbonik, miosiernego zbrodniarz, biskupa
niewinnego najokrutniejszy witokradca rozszarpuje, poszczeglne
czonki na najdrobniejsze czstki rozsiekuje, jak gdyby miay ponie kar
[nawet i] poszczeglne czstki czonkw127. A ja ze zdumienia i z
jakowego przeraenia cakiem zdrtwiaem, tak i ledwie poj, a c
dopiero jzykiem, c dopiero
126

anathematis
gladium
intentat,
co
naley
rozumie
jako
zagroenie kar kocieln, jeszcze nie sam akt ekskomuniki.
127
Kronika Galla, I 27, o tym lapidarnie z zajciem takiego stanowiska: My za ani nie usprawiedliwiamy biskupa zdrajcy, ani nie zalecamy
krla, ktry tak szpetnie dochodzi swych praw". Dopiero niniejsza
relacja mistrza Wincentego staa si archetypem dla tradycji hagiograficznej o w. Stanisawie. Ostatnie lata przyniosy sporo wanych prac o w.
Stanisawie, jak: Analecta Cracoviensia, t. XI (1979) (tom zawiera teksty
redniowieczne, m.in. polski przekad ywotw w. Stanisawa J. Pleziowej), nowe opracowania, m.in. M. Plezi, Dookoa sprawy w. Stanislawa, s. 251409, a take sprawozdania z czterech sesji naukowych
powiconych problematyce historycznej i kultowi w. Stanisawa biskupa, ktre odbyy si w Krakowie w roku 1972, z inicjatywy wczesnego
arcybiskupa krakowskiego, ks. Karola Wojtyy, s. 641672; miesicznik
Znak,
rok
XXXI,
298299,
kwieciemaj
1979,
Krakw
1979;
G.
Labuda,
W
75
rocznic
ukazania
si
"Szkicw
historycznych"
Tadeusza Wojciechowskiego, Kwartalnik Historyczny 88 (1981), z. 2,
s. 323351; H. owmiaski, Krl Bolesaw II i biskup krakowski
Stanisaw. Dwie tendencje ustrojowe, jednowladcza i patrymonialna, Studia
Historyczne 22 (1979), s. 165196; T. Grudziski, Bolesaw miay-Szczodry i biskup Stanisaw. Dzieje konfliktu, Warszawa 1982.

pirem wyrazi zdoam, jake wyrazi potrafi cudowne dziea na tym

witym przez Zbawiciela zdziaane! Wrd opowiadania bowiem
zawodzi rozum, zrozumieniu nie dopisuje mowa, a sowa nie wyjaniaj
rzeczy zgodnie z tym, co zaszo. Albowiem ujrzano, e z czterech stron
wiata nadleciay cztery ory, ktre krc dosy wysoko nad miejscem
kani odpdzay spy i inne krwioercze ptaki, eby nie tkny
mczennika. Ze czci go strzegc, czuway nieprzerwanie dniem i noc.
Mame to noc nazwa czy dniem? Dniem raczej nazwabym ni noc, to
jest bowiem druga noc, o ktrej napisano: A noc jak dzie bdzie
owietlona"128. Tyle bowiem boskich wiate przedziwnej wiatoci
rozbyso w poszczeglnych miejscach, ile rozrzuconych byo czstek
witego ciaa, tak i niebo samo jakby zazdrocio ziemi jej ozdoby, jej
chway, ziemi gwiazd jakich wiatoci zdobnej i jakimi mylaby soca promieniami. Niektrzy za z ojcw, oywieni
radoci z powodu tego cudu i gorliw pobonoci zapaleni,
pragn usilnie pozbiera rozrzucone czstki czonkw. Przystpuj krok za
krokiem, znajduj ciao nie uszkodzone, nawet bez ladu blizn! Podnosz
je i zabieraj, drogocennymi wonnociami namaszczone chowaj w
bazylice mniejszej witego Michaa129. A do dnia przeniesienia, ktrego
przyczyn dobrze znasz130, nie ustpi stamtd silny blask wspomnianych
wiate!
128

Ksiga Psalmw 138 (139), 12.

129

Tradycja lokalna utrwalona przez Wincentego z Kielczy i w Katalogach biskupw

krakowskich wie, e by to koci w. Michaa na Skace (in Rupella) pod Krakowem.
130

usque ad translationis diem cuius causam ipse non ignoras',

sowa te biskup Mateusz kieruje do arcybiskupa Jana, z czego wnoszono,
e translacja odbya si za ich pontyfikatu, w zwizku z ukoczeniem
budowy katedry romaskiej koo 1150 r.; D. Bo rawska, Z dziejw
jednej legendy, Warszawa 1950, s. 66 n.; M. Plezia, Trzecie rdo do
sprawy biskupa Stanisawa ze Szczepanowa, Krakw 1966, s. 414. Tymczasem roczniki przekazay wspczenie wiadomo o translacji dokonanej ju w 1088 r. (co prawda znajduje si ona w Roczniku krtkim z XIII
w., ale jest to wypis z zaginionego rocznika dworsko-kapitulnego, skd
bior si te liczne inne wiadomoci przekazane w pniejszych rocz-

Po tym wydarzeniu w okrutnik ojczynie niemniej jak i ojcom

obmierzy131 uchodzi na Wgry. wiadomo niegodziwego czynu go nie
upokarza, atoli zbrodnia zuchwaa krnbrnym czyni. Gdy bowiem krl
Wgier Wadysaw, o ktrym niedawno wspomniaem, z uprzejmoci
uszanowanie mu okazywa, a nawet pieszo wyszed naprzeciw, by go
uczci132, Bolesaw tak wielk nad si pych, e z pogard odmwi mu
godnego pocaunku i rzek: On jest dzieem naszych rk, nie przystoi za
twrcy, aby czci lub uwielbia swj twr, ani te nie godzi si, eby m
dzielny bd z powodu wygnania wydawa si zbyt nieszczliwy, bd z
powodu upadku zbyt przygnbiony". Nie daje jednak [Wadysaw] nic
pozna po sobie, acz z trudem, aby nie mwiono, e by sprzymierzecem
[zego] losu a nie przyjacielem133. Mwi, i obawia si, by nie czyni mu
kto niesusznych wyrzutw, e niektrzy w sowach [tylko], nie w czynach
s przyjacimi, e szuka sposobnoci ten, kto chce opuci przyjaciela.
Wielk bowiem niegodziwoci jest aja w nieszczciu tego, kogo
szanowae, gdy dobrze mu si wiodo, bo powodzenie kojarzy przyjaci,
niedola wystawia ich na prb. Nie tylko wic cierpliwie znis wynios
pych, lecz bardzo askawie obj go, z wielk uprzejmoci przyj, z ca
ulegoci stara si jemu przypodoba.
we za przebiegy [czowiek] tak dalece zrzuci z siebie
podejrzenie witokradztwa, e niektrzy nie tylko nie uwaali go za
witokradc, lecz [widzieli w nim] najczcigodniejszego mciciela
witokradztw. Albowiem to, e w wolnoci urodzone niewiasty wydane
zostay niewolnym na rozpust, e wito
nikach);
G.
Labuda,
w
recenzji
pracy
D.
Borawskiej,
Studia
Zrdoznawcze l (1957), s. 284.
131
non minus patriae quam patribus invisus; 'ojcom', czyli starszynie,
elicie przywdczej. Moe chodzi o biskupw?
132
Ju Gall, I 2728, przeciwstawi pych Bolesawa uprzejmoci
Wadysawa. Por. wyej, przyp. 112.
133
fortune socius non amicus tumaczono dotd 'sprzymierzecem szczcia a nie przyjacielem'. Chodzi tu wszak o pokus pognbienia
sabego, bdcego w niedoli.

maeskiego zwizku tak haniebnie zostaa skalana, e zgraja

czeladzi sprzysiga si przeciw panom, e tyle gw na mier
wystawiono, e wreszcie spiskowaniem krlowi zgotowano zagad to wszystko zrzuci na witego biskupa. Orzeka nadto, e w nim
jest pocztek zdrady, korze wszelkiego za; to wszystko, mwi,
wypyno z tego zgubnego rda.
Podwjnie bezecny jest ten, kto ycie komu odebrawszy, gdy nie moe
zabra duszy, usiuje zbruka [jego dobr] saw, a nie mogc
przeladowa rzeczywicie, przeladuje go sowami. Opojem nazywa go,
nie biskupem, piekarzem, nie pasterzem. By [mwi] ciemizc od
ciemienia, nie przeoonym, bogacicielem od bogactw, [a] nie biskupem,
szpiegiem, [a] nie strem, i, na co ze wstydu rumieni si trzeba, z
badacza spraw witych sta si badaczem ldwi. I popuszcza cugli
lubienoci innych dlatego, e wsplnicy tej samej zbrodni nie maj
oskaryciela.
I c wicej? Cae jego postpowanie byo nauk dla wszystkich. Czeg wic rzecze dopuszczano si, gdy usunito
zaka krlestwa, potwora ojczyzny, zgorszenie dla religii, gdy
w rzeczypospolitej zgaszono publiczny poar?"134
Chocia te kamstwa w pojciu ludzi niewiadomych przyniosy
mczennikowi pewn ujm, to jednak nie mogy go pozbawi powagi
witoci. Za chmur bowiem czsto kryje si soce, [lecz] nigdy za
chmur nie ganie. Wkrtce potem Bolesaw dotknity niezwyk chorob
zada sobie mier135, a syn jego jedyny, Mieszko, zgin otruty w
pierwszym rozkwicie msko134

Nie da si odda w tumaczeniu brzmienia i efektw retorycznych

popisu elokwencji, jakim jest ta jakby mowa oskarenia, bdca porednio oskareniem samego Bolesawa. Por. Balzer, II, s. 137.
135

Dosownie: 'sta si winnym swojej mierci'; Gall nie poda

przyczyny zgonu, kronikarze pniejsi dodawali nowe szczegy, ale nie
ma w nich potwierdzenia mierci samobjczej. Wg lokalnej tradycji
w Osjaku (Karyntia) i Wilten (Tyrol) Bolesaw zmar jako pokutnik; O.
Balzer, Genealogia Piastw, Krakw 1895, s. 9597; S. Zakrzewski, Ossyak i Wilten. Przyczynek do poznania zwizkw dynastycznych
Bolesawa miaego, RAUhf 46, Krakw 1903, s. 265339.

ci136. Tak to cay rd Bolesawa ponis kar za witego

Stanisawa, gdy tak jak aden dobry uczynek nie pozostaje bez
nagrody, tak i aden zy bez kary.
[21] JAN: Jest rzecz czowieka roztropnego ocenia sprawy
podug ich wyniku, poniewa czego koniec jest dobry, to i dobre. Na nic
bowiem nie przyda si szczepi gazk na winoroli, skoro nie ma si
zrywa dojrzaych winogron. Zdawao si mianowicie, e ten czowiek z
pocztku pooy cenny fundament cnoty, poniewa jednak piaszczysta
ziemia rozstpia si, cae dzieo czci runo w przepa, czci [za]
rozwiao si w powietrzu. Cokolwiek bowiem byo w nim dzielnoci,
pochona j przepa wystpkw; cokolwiek byo szczodrobliwoci,
zdmuchna j dza sawy. I gdy mdrzec na pocztku mowy sam siebie
oskara137, i gdy oznak ludzi dobrej woli jest tam win wyznawa, gdzie
winy nie ma, u tego przepa przepaci przyzywa wrd grzmotu
wodospadw jego138, ktry serce swe nakoni ku sowom zoliwym dla
szukania wymwek w grzechach139. Susznie bowiem [napisano], e kto
yje w plugastwach, coraz wicej si plugawi140. Szkoda, e od Saula
przynajmniej nie nauczy si, i na dwik cytry zdrowiej nawet
obkani141. Szkoda, e uszyma duszy uwaniej nie wsucha si w sodkie
dwiki jego harfy142. Bogosawieni, ktrym odpuszczone s nieprawoci.
I raz jeszcze rzekem: wyznam, [nieprawo] a Ty darowa143. Wyznaj ty,
czowieku, nieprawoci twoje, aby zosta usprawiedliwiony.
Zmaza gdy chcesz nieprawo, uka otwarcie przewin,
Winy si bowiem wyzbywa, kto z paczem wyznaje win.
136

Mieszkowi
Bolesawowicowi
wici cay rozdzia (I 29).

( 1069,

1089)

Anonim

137

Ksiga Przysw 18, 17 (nie dosownie).

138

Ksiga Psalmw 41 (42), 8.

139

Ksiga Psalmw 140 (141), 4 (tumaczenie dzisiejsze brzmi inaczej).

140

Apokalipsa 22, 11.

141

Pierwsza Ksiga Samuela 16, 1423.

142

Gra sw: chordae cordis auriculis.

143

Proroctwo Izajasza 43, 26.

Gall

po-

Czyni ci winnym pogrzebana wina, odkryta wyzwala,

Skra cinita ywi zaka, otwarta wydala144.

[22] MATEUSZ: Po nim panowa modszy brat Bolesawa

Wadysaw Kazimierzowie145, sawny z dzielnoci rycerskiej nie mniej ni
z pobonoci. Sdzono, e nic nie brakowao mu do ludzkiego szczcia,
wyjwszy to, i dugo zatroskany niepodnoci ony, niepokoi si z
powodu braku prawowitego potomstwa. Gdy w tym wielkim smutku nie
moga go ukoi ludzka pociecha, dozna wreszcie pociechy boskiej.
Albowiem jakby boskim pouczony natchnieniem, za namow biskupa
Franka146 kaza wykona zoty posek147, ktry wraz z darami
odpowiadajcymi krlewskiej wspaniaoci posa do bogosawionego
Idziego do Prowansji, aby za jego wstawiennictwem doczeka si
potomka, [i] zamiar wysyajcego wyoy w tym oto licie:
144

Wiersze prawdopodobnie wasne.

Wadysaw Herman ( 1102), w Kron. wpol. zwany na podstawie
niniejszego przekazu Pius, 'Pobonym', niesusznie uwaany jest przez
historykw za sprawc wygnania starszego brata. Tak T. Wojciechowski, Szkice historyczne XI wieku, Krakw 1904; Warszawa 1951, s.
231.
146
Wg Kroniki Galla, I 30: Franco Poloniensis episcopus. W Ksidze
brackiej i Nekrologu opactwa benedyktynw w Lubiniu: Franco episcopus,
wyd. Z. Perzanowski, MPH s.n. IX/2, s. 7, 101. Tytu Poloniensis miaby
si wiza ze sprawowaniem funkcji biskupa dworu i arcykapelana oraz
z siedzib w Poznaniu od czasw biskupa Ungera (1000 r.): biskup polski
by
jednoczenie
poznaskim;
T.
Wasilewski,
Koci
monarszy
w XXII w. i jego zwierzchnik biskup polski, Kwartalnik Historyczny92 (1985), z. 4, s. 751 n. Z dawniejszej dyskusji por. J. Stiennon,
La Pologne et le pays mosan au moyen-age, Cahiers de Civilisation
Medievale 4(1962) z. 4, s. 463 nn.; K. Maleczyski, MPH s. n. II, s.
57; J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznaskiej, t. II, Pozna 1964, s.
45; A. Gieysztor, O kilku biskupach polskich XI wieku [w:] Europa
Sowiaszczyzna Polska, Pozna 1970, s. 324. Por. take J.
Karwasiska,
Archiepiscopus
Poloniensis

Archiepiscopus
Gneznensis. O adresacie bulli Paschalisa II, Studia rdoznawcze 28 (1983), s.
41-49.
147
Wg Kroniki Galla, I 30, posg ze zota wielkoci dziecka. O tym
votum informowa przewodnik dla pielgrzymw z XII w. Le guide du
pelerin de Saint Jacques de Compostelle, wyd. J. Vielliard, Paris 1938;
145

Najczcigodniejszemu z ojcw, opatowi148 bogosawionego

Idziego, wraz z caym jego zakonem Wadysaw, z aski Boga krl polski,
i maonka, krlowa Judyta149, wyrazy synowskiej czci. Chocia moe
istnie jakie szczcie ludzkie, doskonae by nie moe. Nikt bowiem nie
jest tak szczliwy, iby pod jakim wzgldem nie wadzi si ze swoim
losem. Ot my wprawdzie nie powinnimy si chepi szlachetnoci
naszego rodu, wytwornoci ciaa i umysu, wysok godnoci, gon
saw, obfitoci wszelkich dostatkw, bo to na nic si nie przyda; lecz
nad tym z wielk pokor zapaka nam trzeba, e przy najwietniejszej
pomylnoci policzkuje nas jaki osobliwy bicz smutku, zupeny brak
potomstwa, co nie tylko odbiera ojcu pociech, lecz take przynosi mu
jaki wielki wstyd z powodu bezdzietnoci. Dlatego przed wami,
najczcigodniejsi ojcowie, nasza korzy si pobono, aby za
ordownictwem waszych zasug ta poaowania godna niepodno ustaa;
u Boga bowiem nie ma nic niemoliwego"150.
Poznawszy wic tak wielk pobono obojga maonkw
krlewskich witobliwe to zgromadzenie przez trzy dni bez
przerwy modlio si i pocio, tak piewajc i gorce proby
niestrudzenie zanoszc:
Tsknot nadziejo obojga,
Dla akncych miodzie smaczny,
Od nektaru twego zwyko
M. Plezia, Anonim tzw. Gall, Kronika polska (tum.), Bibl. Nar., S. I,
nr 59, wyd. VI, Wrocaw 1989, s. 5859. Zoenie witemu daru
wotywnego ju z gry wolno uwaa za przejaw magii (M. Dembis ka, Ex-voto dans une Chronique Polonaise du XIIe siecle [w:] Melanges
d'histoire de l'Artet d'Archeologie offerts a Jacques Stiennon, Liege 1982,
s. 8997). W chrzecijaskim rozumieniu wota skadano dopiero po
spenieniu proby, jako akt dzikczynny.
148
By nim w latach 10711091 Benedykt. Gall wymieni tu imi
jego nastpcy Odilona (10911099). Posowie dotarli do St. Gilles
prawdopodobnie w r. 1084. List przytoczony przez Galla Wincenty
rozbudowa stylistycznie; Balzer, II, s. 103.
149
Judyta crka Wadysawa II krla czeskiego, 1085, 25 II, nie
bya krlow. Autor myli j z drug on Wadysawa Hermana, Judyt
Mari.
150
ukasz I, 37.

Nasze si pragnienie wzmaga.

Orzech nasz orzecha zbywa,
Cedru uschnie ziele wiea,
Kwiat uywi roje pszczele,
Kwiatu jednak kwiat nie rodzi.
Daj i uycz, skoro nawet
Kolcom jeyn da jest dziedzic,
A derenie rodz dere151.
Nam za czemu brak potomstwa?
Uycz, ach, dziecicia uycz,
eby nam nie brako syna,
Prb i modw pomny naszych
Spraw, bo jeste tego mocen.

Jeszcze zakonnicy nie skoczyli modw, a tu krlowa raduje si

poczciem, jeszcze posowie nie wrcili, a ju ogasza si podno
krlowej. Wschodzi wic gwiazda o niezwykym blasku, wydobywa si
zota kolumna, rodzi si trzeci Bolesaw. Atoli matk, ktra od poogu
zaniemoga, los zabra. I tak rado smutkiem zostaa przytumiona, a
smutek radoci osodzony. Wtedy mg ojciec osdzi, czy wolaby by
maonkiem, czy ojcem? Jednake aby zbyt dugo nie przykrzyo mu si
wdowiestwo, oeni si z wdow po krlu wgierskim Salomonie, siostr
trzeciego Henryka cesarza152, ktra powia mu tylko trzy crki153. A
chocia by w podeszym wieku, nie chcia jednak gnunie w
bezczynnoci, lecz dosy czsto wiczy si w rzemiole wojennym,
[walczc] z wrogami zewszd powstajcymi. A gdy wielu radzio mu, aby
mia wzgld na swj wiek, odpowiada: Duch mj ze
151

Jeyny: tribulus, 'chwast kolczasty', wg Balzera 'gg'; dere:

corna, wg Balzera 'czerenia'. Pie Galla Wincenty zastpi now wasn.
152
W 1088 r. Judyta Maria, crka Henryka III cesarza, siostra
Henryka IV cesarza, wdowa po krlu wgierskim Salomonie (f 1087).
153
Najstarsza, nie znana z imienia, po 1088, wydana za Jarosawa
I, ks. wodzimiersko-woyskiego; Agnieszka, * ok. 1090, ksieni w Gandersheim, moe w Kwedlinburgu; Adelajda, * 1090/91, zalubiona Diepoldowi
III,
margrabiemu
Cham
i
Nabburg;
H.
Polaczkwna,
Przyczynek
do
Genealogii
Piastw",
Miesicznik
Heraldyczny
11
(1932), s. 95102; G. Labuda, Uzupenienia do genealogii Piastw,
a w szczeglnoci lskich, lski Kwartalnik Historyczny Sobtka
17(1966), z. l, s. 17.

staroci [jest] w sporze; on rzecze jest u mnie w rozkwicie.

Jakkolwiek bowiem w ciele czuj ubytek si, w duchu go nie czuj. Zoto
staroci si dowiadcza, cnoty w podeszym wieku si wzmagaj, nie
malej; wprawa [za] we wszystkim jest rzecz dzielnoci, nie wieku"154.
Siln wic rk pomorskie zajmuje dzielnice, aby za odj im mono
buntowania si, kae doszcztnie spali najwarowniejsze miasta,
ustanowiwszy tam wasnych namiestnikw155. Poniewa jednak niesforny
kark [i] zuchway grzbiet zrzuca jarzmo, nie chce dwiga ciaru,
Pomorzanie znienacka wyskoczyli z zasadzki. Wszcza si walka z
aosnymi dla obu stron stratami. Rze rozpocza si o trzeciej godzinie
dnia i ledwo zdoa j przerwa nocny mrok. Gdy jednak resztki
nieprzyjaci si rozpierzchy, Polacy odzieryli pole zwy-cistwa w
Drzycimiu156. Duej jednak nie pozwalaa tam pozosta [nadchodzca]
uroczysto Zmartwychwstania Paskiego, aczkolwiek okres Wielkiego
Postu przeyli niezbyt pobonie. Dlatego Polacy przez jaki czas nie
cieszyli si powodzeniem, tak i nawet demony, jak si zdawao, walczyy
przeciw nim. Gdy bowiem obleGall miasto Nako157, jakie mamida
fantastyczne, jakie nocne zjawy tak dalece przeraay cae wojsko, i
zdawao si im, e uderzaj na nich nieprzyjaciele. Przeto w uzbrojeniu z
dala od obozu czatujc, czsto za cieniem wrogw goni, nie za wrogami;
daremne ciosy wymierzaj wichrom wiszczcym.
I tak na prno poniesiono trud i koszty. Z tego powodu nie
tylko otpiae umysy nieprzyjaci si zaostrzyy, lecz [i] domowe osty
nastroszyy si przeciw Wadysawowi, a miecz przy jego boku zwrci si
przeciw niemu samemu. Mia on bowiem syna
154

Cycero, De senectute III 9.

155

Odzyskanie Pomorza nastpio w latach

Pomorza, pod red. G. Labudy, t. I, Pozna 1969, s. 323.
156

w rkopisach Drecini,
Drzycim nad Czarn Wod.
157

Kronika

Galla,

10911092;
II

2:

Drzu.

Historia
Zapewne

W tekcie urbs, chocia Nako nad Noteci byo tylko grodem,

castrum wg Galla. Pokaranie Polakw, ktrzy sprzeniewierzyli si rygorom Wielkiego Postu, Gall okreli 'biczem Boym', flagellum Dei.

naturalnego wprawdzie, lecz z nieprawego oa, otrzyma go

bowiem od nierzdnicy. Ten z powodu pitna matczynej haby
lub aby unikn zasadzek macochy, bardzo dugo ukrywa si na wygnaniu
i
z
tego
powodu
nazwano
go
Zbigniewem158.
Ten
159
160
Achitofel mianowicie za porad ksicia czeskiego Brzetysawa
zosta podjudzony do zgadzenia ojca. Chocia pycha z wasnego popdu
siebie sama wszystkim zaleca, jednak [take] myl o wiekowym ojcu i
maoletnim bracie zwiksza jego nadziej, e dorwie si do steru rzdw.
Doczaj si podniety do haniebnego czynu, zarzewie zbrodni, zawzici
zbiegowie. Z nich to jednych lekkomylno z kraju wygnaa, drugich
nienawi do Sieciecha, innych okruciestwo. Ten za Sieciech bdc
palatynem161 nie do rwnomiernie przydziela publiczne urzdy, gdy
nie na to baczy, co suszne, czego domaga si cnota, lecz na to, co ka
pienidze; nie na to, ile kto zasuy, lecz ile mgby da. Wielu zatem
wybrao wygnanie raczej z nienawici do niego ni z mioci do
wygnaca. I wpierw do Magnusa, namiestnika dzielnicy lskiej162,
zwrcono si z tego rodzaju listem:
158

Waciwie: Zbygniew. Balzer, I, s. 241, podaje tu redniowieczn

ludow etymologi 'zbieg'. Etymologi 'zby gniewu' poda pniej Kron.
wpol. Tymczasem Zbigniew nie by na wygnaniu, lecz ksztaci si za
granic, prawdopodobnie w Kwedlinburgu; T. Tyc, Zbigniew i Boleslaw,
Pozna 1927, s. 3 n., 26 n.; R. Grodecki, Zbigniew ksi polski [w:]
Studia staropolskie. Ksiga ku czci Aleksandra Briicknera, Krakw 1928,
s. 77 n.; K. Maleczyski, Bolesaw Krzywousty Zarys panowania,
Krakw 1947, s. 11.
159
Achitofel by doradc krla Dawida i zdradzi go; Druga Ksiga
Samuela 1517.
160
Brzetysaw II syn Wratysawa II, ks. czeski w latach
10921100.
161
cum polonicae princeps esset militiae; wg Galla, II l, 4:
princeps militiae, palatinus comes. Komes paacowy by rwnie pierwszym
po ksiciu dowdc wojska, std pniej 'wojewoda'. Sieciech jest uwaany
za protoplast rodu Starw-Toporw; T. Tyc, Zbigniew, s. 10 n.
162
Komes Magnus, palatyn wrocawski, zaliczany do rodu Powaw,
jest identyczny z komesem mazowieckim z Kroniki Galla, II 4, z 1109 r.;
W. Semkowicz, Rd Powalw, Sprawozdania AU 1914, nr 3, s. 8.

Nader okrutny, nader ndzny jest, kto nie tylko ucinionej,

lecz nawet utraconej nie auje wolnoci. I nie jest synem, kto bez blu
znosi nieszczcia zbolaej matki. Nie jest bowiem nikomu tajno, jaki
potwr, jaka bestia zaja ojczyzny ono, jak [w] aroczny sp szarpice
szpony wrazi w najgbsze wntrznoci wszystkich. Sam jeden ssie piersi
matki nie jak matczyne, bo nie mogc wydoby z nich mleka, krew
wysysa; on innych jakby poroniecw albo precz odpdza, albo pyszn
uciska wadz.
Czemu to pod nim godno wszelaka i zaszczyt wszelaki
sprzeda jak dziewka si chce, czeka bez wstydu na zysk?163

Kto wydoby z papugi jej 'witaj'?164 Kto nauczy wszystkie

urzdy prbowania rachub arytmetycznych? Sztukmistrz i rozdawca chytrych pomysw Sieciech, ktry [zdobywanie] najwyszych
urzdw, stopni godnoci oraz wszystkich podrzdnych stanowisk
sprowadzi do sprytnych rachub, ktry ogrom a takiej wadzy way na
szali przekupstwa. Przeto zawczasu trzeba zapobiec tak wielkiej zarazie,
tak wielkiej klsce, kt bowiem moe znosi publiczn szkod, publicznej
uczciwoci zhabienie? Zaiste, zgrzybiay wiek ywicielem jest bredni,
wte za dziecictwo we wszystkim jest bezsilne. I dlatego ani ksi, ani
dzieci ksinej nie podoaj temu ciarowi, gdy aden z nich tak pod
wzgldem rozumu, jak pod wzgldem si nie jest odpowiedni i na to nie
wyglda. Przecie ani starego sprchniaego pnia nie stawia si jako sup
przy
budowie,
ani
lentyszku
gazka
nie
podeprze
walcego si muru. Takiego przeto wic i wyszuka, i uprosi wypada,
takiego wszyscy yczy sobie powinni, ktry i w nieszczciu byby pociech, i zachwianej sawy mocn podpor.
Uwaaj si, Magnusie, za znakomitego sprawc tak niezwykego
szczcia, jeeli okaesz nam yczliwo, jeeli pierworodnego syna
ksicego Zbigniewa pozyskasz dla tego zamiaru. Gdyby
163
164

Owidiusz, Listy z Pontu II 3, 20 (tylko drugi wiersz).

Quis enim expedivit psitacco suum chere? (, witaj', Persjusz,

Satyry, Prolog 8).

chcia dokadnie go pozna, zbadaj najwierniejsze wiadectwo

natury i cnoty165, ktre w nim miy wiod spr, tak i nie
wiadomo, czy natura przewysza dzielno, czy dzielno natur".
Magnus przeto dugo sam si zastanawia, nastpnie szepcze do ucha
ziomkom, co postanowi, i podaje rad. Wszyscy j bezwocznie przyjmuj
i ustanawiaj Zbigniewa ksiciem wrocawskim. Poniewa jednak
omielono si uczyni to bez zgody ojca, musia si ojciec obruszy,
zwaszcza e krlowa166 i Sieciech podsycali ar oburzenia. Dlatego ciga
na lsk swego imiennika, krla wgierskiego, [i] ksicia Moraw i Czech,
a take inne obce posiki167. Atoli skd grozia im zagada, stamtd urosa
tym wiksza sawa.
Czy to bowiem wskutek uporczywego oporu tamtych, czy
raczej wskutek natarczywych nalega [ojciec] musia zawrze
z synem przymierze, ktre wygaso w samym przedsionku zgody, niemal u
samych pierwocin pokoju. Bo oto ojciec, chcc wyprbowa uczucia
synowskie wobec siebie, udaje mierteln niemoc [i] kae przywoa syna
jakby na pociech przed nieuniknionym. Wszak ten nie tajc, e naprawd
to mia w sercu radokrokiem [wawym] i obliczem [niezaspionym] z
dz swoj si zdradza168. Zaiste,
Co oblicze wyraa, to i w sercu si kryje.

Albowiem, acz ludzk jest rzecz wspczu te

nieszczciu, to w nim nie zauwaono adnego, nawet udanego
165

cudzemu

naturae ac virtutis consule testimonium, 'natury i cnoty',

czyli przyrodzonego temperamentu i charakteru, ktry w sobie wyksztaci.
166
Ten tytu Judyta miaa po pierwszym mu, przyp. 152. O zmowie
z Sieciechem ju Gall, II 4.
167
Wadysawa (por. przyp. 112) i Brzetysawa (przyp. 160) oraz
tibianeorum copias. Por. ks. III, rozdz. 28 i ks. IV, rozdz. 14.
168
morbum incessu vultuque fatetur; w zestawieniu z languor
ojca chodzi o chorob wasn, chorobliw dz wadzy, a nie o pozorowane 'zmartwienie', jak sugerowao poprzednie tumaczenie. Vultu, 'wyrazem twarzy', czyli nieopanowan mimik. Epizodu tego brak u Galla.

przejawu wspczucia. Przeciwnie, wrd bbnw i piszczaek,

w gromadzie muzykujcych i pokazujcych rne sztuki trefnisiw na pogrony w smutku dwr169 wkracza okazale, tak i
sama nadto pychy zdaje si o nim gosi:
Syn z utsknieniem wzdycha przed czasem do lat ojcowskich170.

Wprawdzie ojciec poznaje [prawdziwe] uczucia wspaniaego

syna, lecz po ojcowsku wybacza i obwinia o nierozum wszystkich, ktrzy
za surowo osdzili tak wymylny postpek. Mwi, e on rozmylnie przez
ucieszne zabawy przynis ojcu ulg pociechy. Ani bowiem pomieniem
nie gasi si pomienia, ani smutku nie koi si smutkiem, zwaszcza e
wesoo lekarza niekiedy rozwesela chorego. eby za przytumi nieco
nadto pychy syna, zanimby w ogle moga wybuchn, podcina ufno
budzce skrzyda, ostronie odejmuje najsilniejsze jego podpory.
Albowiem najbardziej znaczcych lan, ktrych nie mg od niego
oderwa przemoc, odwodzi podstpem.
Dlatego to tym zuchwaej [Zbigniew] nastaje na krzywd ojca.
Uchodzc z Wrocawia, udaje si do Kruszwicy. Uzbraja sze szykw
bojowych kruszwiczan, upolowuje i pozyskuje niemao posikw
pomorskich171. Spotyka si z ojcem, bije si, ulega i zostaje wtrcony do
cikiego wizienia.
Tu polega tak wielka liczba nieprzyjaci, e [trupami]
zapeniy si podgrodzia, rozlege pola i gbokie jeziora, i to tak dalece, e
przez dugi czas wielu brzydzio si jedzenia wszystkiego, co tam
pywao172.
169

maerentem aulom pompatice ingreditur;

by aulam regalem lub ducalem, czyli dwr ksicy.
170

Owidiusz,

Metamorfozy

148,

ale

tam

pierwotnie

inquirat,

'pyta',

mogo
a

nie

suspirat.
171

venatur, 'upolowuje', wyraenie ironiczne. Chodzi zapewne o niegodne

sposoby. Fragment ten zawiera liczne figury retoryczne zwane polyptoton,
adnominatio: agnoscit ignoscit, imprudentiae tam prudenti, iocundissimis non
iniocundum, hilaritate hilarescat.
172

Kronika Galla, II 45. Zwyciska dla wojsk Wadysawa

mana bitwa z kruszwiczanami i Pomorzanami, ktrzy bronili Zbigniewa,

Her-

[23] JAN: Trudno, aby dobrze skoczyo si to, co si le

rozpoczo173. To bowiem, co od pocztku jest sabe, ledwie
z biegiem czasu si wzmacnia, chocia niekiedy, zwrcone ku
dobremu, zatraca swoje wady. Przecie i rolina posadzona
midzy wierzbin nabiera zapachu wierzbowego korzenia. Dlatego
Zbigniew majc w swej naturze jakie, sam nie wiem,
wrodzone skonnoci, nie tylko przez kar sta si zuchwalszy,
lecz skutkiem nagany ojcowskiej zarozumialszy. Jego za zarozumiao
jak postaci pychy, ktra sprawia, e nie stawia si adnego czowieka
ponad sob, std kady zarozumialec budzi nienawi. Ta przeklta wada
wydaa niejednego ojcobjc i tacy nie przepucili ojcom, chocia ich
samych oszczdzili [nawet] wrogowie. Przecie Eukratydesa, krla
Baktrianw, syn, ju jako wspuczestnik rzdw, nie tylko zabi, lecz nie
tajc ojcobjstwa, tak jakby nieprzyjaciela, a nie ojca zabi, brodzi wozem
we krwi jego i ciao jego kaza wyrzuci nie pogrzebane174. Czy Nanides,
krl Segobriw, nie zamordowa w paacu ojca, ktrego nawet krwi nie
wzdraga si liza, jak gdyby przez to niezwyke dowiadczenie mierci
chcia dowie, e krew ojcowska nie mniej mia jest dla smaku ni dla
oka?175 eby [za] nie zdawao si, e on jedynie podejrzany jest o
dokonanie zbrodni, wabi podarkami w wolnoci urodzonych modziecw
i namawia ich do zamorrozegraa si na zachodnim wybrzeu Gopa, przy mocie. Natrafiono
tam na bezadnie rozrzucone szkielety modych ludzi, kobiet i dzieci;
W.
Hensel,
A.
Broniewska,
Starodawna
Kruszwica,
Wrocaw
1961, s. 88. Por. T. Tyc, Zbigniew, s. 12 n. Wg Galla Zbigniew by
wiziony na Mazowszu w grodzie Sieciecha. Na oznaczenie podgrodzia
autor uy terminu proastium z prawa rzymskiego (Epitome luliani);
Balzer, I, s. 459.
173
Digesta 50, 17. 29; Balzer, I, s. 417.
174
Justyn, Epitome XLI 6, prawie dosownie.
175
Justyn, Epitome XLIII 34, opowiada o Nannusie, krlu Segobrygw, ktry na swego zicia Greka przela prawo zaoenia miasta, przyszej Marsylii.
Nastpnie o jego synu Komanie, bynajmniej nie ojcobjcy. A. Bielowski sdzi, e
szczeg o ojcobjstwie Wincenty przej ze skdind nie znanego przekazu Pompejusza
Troga, MPH II, s. 309.

dowania ojcw. Jednak nie bezkarnie, bo gdy syn tego ojcobjcy jeszcze
za ycia ojca wzdycha do rzdw i skwapliwie nakama [do tego]
znakomitych dostojnikw, ci odpowiedzieli, e zado uczyni mu, byleby
nie zatraci ojcowskiej roztropnoci. Na zapytanie jego: Jaka to?"
odpowiadaj: Poczekaj chwilk". Ka przygna dwie trzody, jedn
owiec, drug kz, a osobno barana i koza. Ktrej trzody pytaj
przewodnika wybraby?" w na to: Owiec". Ktra trzoda lepsza?"
Odpowiada: Owiec". Oni na to: Niezbadana jest zapobiegliwo twego
ojca i nie potrafisz jej osign. On bowiem wiedzc, e podobiestwo jest
najsilniejszym wzem czcym usposobienia, nie wpierw nas
polubi, a upodobnilimy si do niego nawet przez ojcobjstwo, i tak
smrd ojcobjstwa do kozw czyni nas podobnymi. Komu wic chciaby
si przypodoba, powiniene sta si do niego podobnym". Przeto jak
najszybciej biegnie do ojca, przebija go puginaem, o tron si ubiega; lecz
wasny wyrok nie dopuszcza go do tronu. Albowiem rzekli: Poniewa
wolae by wodzem owiec, gdy barana uznae za lepszego od koza, to
dobrze, lecz czemu tak nagle z barana stae si kozem? Szukaj wic
owiec, ktre dayby si zwabi kolim smrodem. My z kolei nie mamy
chci ani by swawolnymi kozami, ani ulega kozowi". Taki jest koniec
tych, ktrzy tak czci otaczaj najwitsz wol ojcw176.
Zamilcz o tym, ktry wprawdzie nie zabi, poniewa jednak
nie od niego to zaleao, i nie zabi, w ucieczce z mua za wosy
cignity, wiszc na dbie, aosn ponis kar za [zamierzone]
ojcobjstwo177. Pomijam rwnie Kartalona, syna Malleusa, wadcy
kartagiskiego, ktry z hardoci przyby do wygnanego ojca, strojny w
purpur i wstgi; poniewa wobec wygnacw chepi si stanem swej
szczliwoci, ojciec kaza w obliczu miasta przybi go wraz z jego
strojem do bardzo wysokiego krzya,
176
177

Chyba ironicznie.

Tak zgin Absalom, ktry

Dawidowi, Druga Ksiga Samuela 18, 9.

wyda

wojn

swemu

ojcu

krlowi

dajc przestrog, aby na przyszo nikt nie naigrywa si z ojcowskiego

nieszczcia178. Z tego jasno widzisz, jak innym podoba si nadto pychy,
skoro [wasny] ojciec uzna, e zasuguje ona na tak wielk kar. A jednak
lekarstwo jego przebrao miar, leczenie bowiem rany nie powinno byo
sprawia sroszego blu ni sama rana179.
[24] MATEUSZ: Im krnbrniejszy za by Zbigniew wzgldem ojca, tym wiksz ojciec darzy go mioci; nie tylko
z wizienia, lecz take od ojcowskiej uwalnia go wadzy, wspspadkobierc ustanawia, wyznacza mu pewn cz krlestwa
odebran prawowitemu dziedzicowi180.
Bolesaw
tymczasem,
jakkolwiek
[jeszcze]
modzieniaszek,
growa nad nim dojrzaymi zaletami, przewysza go dostojn
wytwornoci obyczajw, tak i ludzie starsi cakiem susznie
podziwiali dojrzao umysu modzieca. Tote mw nalecych do rady, ktrych gowy siwy wos pobieli, przy jego radach
uwaaby za istne niemowlta. Ile chway przyczynio mu to
u ludzi roztropnych, tyle zawici u niegodziwych. Albowiem
cnota siebie miuje, a gardzi tym, co jej przeciwne181.
Mwi, e Sieciech pod wpywem pewnych przepowiedni
ubolewa nad upadkiem swoich chytrych planw wzgldem niego.
Oto ten postawiony jest na upadek wielu, a twoje wasne serce,
Sieciechu, miecz przeszyje182. Zawizuje wic [Sieciech] sprzysi180

Justyn, Epitome XVIII 7.

179

Tame XXI 9.

180

Tj. Bolesawowi Krzywoustemu. Jak wynika z pniejszego przebiegu wydarze (Kronika Galla, II 17), Zbigniew otrzyma Wielkopolsk
z Gnieznem oraz Kujawy, niebawem po wypuszczeniu z wizienia, po
1097 r.; R. Grdecki, Zbigniew, s. 88 n.; Kron. wpoi., rozdz. 16
o wydzieleniu Zbigniewowi kasztelami sieradzkiej. Umierajc w 1102 r.
Wadysaw Herman pozostawi synw jako wsprzdzcych pastwem,
nie przesdzajc o zwierzchnoci. Tak Kronika Galla, II 7, prawidowo
odczytana przez T. T y c a (wbrew S. Zakrzewskiemu i R. Grdeckiemu),
Zbigniew, s. 37; por. niej, przyp. 198.
181

Cycero, De amicitia XIV 47.

182

Przewrotnie powoane proroctwo Symeona, ukasz 2, 3435.

eni, wznieca iskr buntu, rozpala pomienie nienawici, midzy ojcem a

synem podsyca zarzewie niezgody. Bolesaw nie tylko je gasi, lecz take
wykorzenia zarodek wszelkiego za. Wydaliwszy bowiem Sieciecha na
wygnanie, pozyskuje zwanione czci krlestwa i prowincje zajte
podczas powstania przywraca ojcu, bdc nie mniej tkliwie przywizany
do ojca jak i dbay o poytki ojczyzny.
A tak dalece da si powodowa cnot, tak dalece umiowaniem ojca, e imi ojca wyry na zotej pytce, ktr na zotym
acuchu na piersi umyli zawiesi po to, aby w cigej jakby
obecnoci ojca [to] jarzmo synowskiej karnoci, pamitk czci
nalenej ojcu, wszdzie z sob nosi, na wyposzenie wystpkw i cnt
obron. [A] pytka miaa mu czsto przypomina: Tak mw, jak gdyby
ojciec zawsze sysza, tak postpuj, jak gdyby ojciec zawsze widzia.
Szpetn bowiem jest rzecz, aby pod okiem ojca bd dziao si co
szpetnego, bd mwio bazestwa!" Przywiza si do niego z tak
wielkim powaaniem, e mniemaby, i nie ojca czci, lecz bstwo wielbi.
Tej mioci nie zabrako mu nawet i wtedy, gdy los zabra ojca, ktrego,
jak mwi, w aobnym odzieniu opakiwa cae pi lat183. A poniewa
cnota jest sprawnoci umysu dobrze uksztatowanego, sprawno za ta
jest waciwoci prawie niewzruszaln184, ca przeto mio synowsk,
ktr winien by ojcu, przenis na brata, chocia plugawego 185, tak i z
niemniej szczer mioci trzyma w tajemnicy zuchwao brata, acz
wiedzia, e on czyha na jego pit186.
183

Szczegw tych brak u Galla, mogy by jednak opowiadane.

Wincenty zrobi z tego osobny moralitet o dobrym synu, jake rnym od
Zbigniewa.
184

Virtus est habitus mentis bene constitutae, dosownie za Alanem

z Lilie; O. Lollin, Le traite d'Alain de Lilie sur les vertus, les vices et les
dons de Saint Esprit, Mediaeval Studies 12 (1950), s. 26.
185

in licet spurcum fratrem;

o jedn liter rny od spurius, 'nieprawy'.
186

przymiotnik

spurcus,

Ksiga Rodzaju 3, 15. Zbigniew zostaje przyrwnany do szatana.

'plugawy',

Albowiem eby spord wielu przykadw napomkn o kilku, a raczej

eby z kilku wiele si domyli, [wiedz], e Pomorzanie obok miasta
Santoka zbudowali siln warowni, ktra zagraaa santoczanom
zagad187. Gdy Zbigniew usiowa j zdoby, haniebnie zosta odparty.
Bolesaw za nie tylko zrwna j z ziemi, lecz nadto zdoby
Midzyrzecz188 i inne ich grody. Gdy Zbigniew z zazdroci niewiecie zy
roni, znowu Partowie189 pustoszyli granice Polski. Wreszcie Bolesaw
dogania ich poza rzekami i na wszystkie strony rozproszywszy
nieprzyjaci, swoich wyzwala mieczem, a upiecw zamienia w up nad
upy.
Te wyprawy modzieca, uwieczone powodzeniem, zanim
osign msk dojrzao, wznieciy w duszy Zbigniewa zarzewie zazdroci. Std, zaproszony, aby by obecny na weselu
brata190 i przewodniczy mu, jakie, sdzisz, wyprawi zrkowiny, jakich
sprosi goci weselnych, ktrym to wreszcie dziewosbom postara si
starostowa191? Podburzy zacieko Czechw i namwi ich, aby podczas
uroczystoci weselnych z jak najwiksz srogoci zupili pastwo
Bolesawa. Atoli nowoeniec napoi ich krwawym winem. Chcc
skuteczniej poskromi zuchwao nieprzyjaci, wysya na Morawy trzy
doborowe oddziay jazdy. Gdy ci uprowadzaj niezliczone upy,
spostrzegaj z tyu ksicia Moraw wiatopeka192. I nie wiadomo, czy
tygrysa
187

Kronika Galla, II 17; pierwotnie moe Stok. Santok grd

u spywu Noteci i Warty, nazwany tam 'stranic i kluczem krlestwa
polskiego'.
188
Nie mniej od Santoka wany grd w widach Odry i Paklicy,
Kronika Galla, II 14.
189
Poowcy, Kronika Galla, II 19. Wincenty znacznie skrci opis
wydarze lat 10971102.
190
Zalubiny Bolesawa ze Zbysawa, crk w. ks. kijowskiego
wiatopeka, odbyy si na pocztku 1103 r. Kronika Galla, II 23,
o uzyskanej na nie dyspensie papieskiej.
191
Sownictwo kanonistyczne: quos denique paranymphos architriclinari studuit. Ten sam zwrot niej w kantylenie na mier Kazimierza
Sprawiedliwego, ks. IV, rozdz. 20; Balzer, I, s. 415.
192
witopek II ks. na Oomucu (potem 11071109 ks. czeski),
sprzymierzony z Borzywojem, ks. czeskim. Bolesaw odby t wypraw

gwatowniej popycha [do walki] wydarcie mu modych, czy te

lwy chciwo zdobyczy silniej podega. aosne jednak byo obu stron
starcie, z ktrego wycofano si z wielkim tak dla jednych, jak dla drugich
niebezpieczestwem. Tutaj palatyn elisaw utraci rk, za ktr
Bolesaw jako odznak walecznoci da mu zot193. Zazdro
wspzawodnikw, a zwaszcza niebraterska zjadliwo brata obrciy to
w omieszajc opowiastk194.
[25] JAN: Nie mona nic tak dobrze zrobi lub powiedzie,
iby nie dao si tego zgani. Bo czym [jest] piew sowika?
Przyjemnoci. Czym gos ww? Sykiem. Czym gos psw?
Szczekaniem. Std gdy powiedziano mdrcowi: le o tobie
mwi ludzie", rzek: le, ale li". I znowu: le o tobie mwi ludzie".
A on na to: Nie to czyni, co powinni, lecz do czego przywykli"195.
Chlub wszak dzielnego ma, bezrkiego jest dziki mstwu wydawa
si oburkim. Dobrze wiedzia o tym w m, ktry wielu rozproszywszy
w bitwie, wreszcie przez nieprzyjaci zosta okulawiony, nad czym
ubolewali wsptowarzysze. Lecz on ubolewanie ich miechem przyj, za
mi poczytujc sobie w tym zdarzeniu tak zmian, e kady krok bdzie
mu przypomnieniem walecznych czynw, a nie wyrzutem z powodu
utykania196. Inni rzecze niech ebrz o swoj saw,
odwetow na Morawy w r. 1103, wg Galla, II 25, w tygodniu Zmartwychwstania Paskiego, tj. tu po 29 III.
193
militiae princeps Selislaus; wg Galla, II 25: comes. Por.
wyej, przyp. 161. Zapewne ten sam elisaw darowa benedyktynom
w Lubiniu zot koron i monet, co zapisano w tamtejszej Ksidze
brackiej i Nekrologu pod 5 I: Comemoratio Zelizlaui comitis qui dedit
sertum aureum et marcom auri, wyd. Z. Perzanowski, MPH s. n. IX/2
(1976), s. 8, 19; J. Pocha, Sertum aureum ofiarowane klasztorowi
lubiskiemu przez komesa elislawa [w:] Polska w wiecie. Szkice z dziejw kultury polskiej, Warszawa 1972, s. 125136.
194
in ridiculi parabolam convertit moe te znaczy: zrobi
z tego 'mieszne porzekado'. W kolejnym komentarzu Jana ten zasuony
rycerz broni swojej wojennej reputacji.
195
Seneka, Excerpta de moribus 4041.
196
lad korzystania z Plutarcha, De Alexandri Magni fortuna aut
virtute; Balzer, I, s. 313, II, 46.

gdzie im si podoba, ja moj w bliznach ciaa mego wyrzebiem.

Niektrzy bowiem, cho zdaj si chroma, nie chromaj, lecz albo
waleczne czyny swe zliczaj, albo nad ich pomnoeniem przemyliwuj".
[26] MATEUSZ: Sawa Bolesawa staa si wszdzie tak gona, e
(zgoa) wszyscy nieprzyjaciele zdumiewali si nad jego bitnoci i rni
[ludzie] nazywali go wychowankiem Marsa197, tygrysowym synem, lwem
srogim, smokiem ziejcym ogniem, piorunowym grotem lub jakie inne
grone nadawali mu miana. Tak potny oywia go duch, tak bardzo
zamiowany by w wojowaniu, e gnun bezczynno uwaa za cisz
od choroby i niemocy. A wywiczyy go nie mniej domowe podstpy brata
ni nieprzyjaciel zewntrzny.
One [Zbigniew] zarwno z nienawici do dzielnego brata, jak z
niepodejrzanej chci wyrzdzenia (mu) szkody udaje mio, przyrzeka
stateczn wiar; zobowizuj si wzajem przysig, klnc si, i aden bez
drugiego nie bdzie stanowi o pokoju lub wrogim zatargu z kimkolwiek,
e jeden drugiemu jak najwierniej suy bdzie zdrow rad i gotowoci
spieszenia na pomoc198.
Najpierw zgodnie postanawiaj zaj dzielnice pomorskie, aby ukrci
zuchwao Pomorzan. A wic wybieraj miejsce, czas i sposb
cignicia, sprawienia i wyprowadzenia wojsk, co niemal na samym
pocztku ten zdradziecki ksi mia wyjawi Pomorzanom. Ani bowiem
nie dotrzyma przyrzeczonej wiary, ani samowolnie sam si ze swoimi nie
stawi, przeciwnie, najgorliwszych zarwno przyjaci jak podwadnych
brata tajemn namow odwid od zamiaru.
A tymczasem pomorscy rozbjnicy potnym oddziaem najedaj
graniczne ziemie Polski, wzniecaj poary i upi. A Bolesaw,
197
198

Martis alumnus za Gallem, II 18, gdzie puer Martis.

Tre tej typowej umowy feudalnej (o wzajemnym

i auxilium) powtrzona prawie dosownie za Gallem, II 32. Od
bracia rzdzili na rwnych prawach, kady w swojej dzielnicy;
w r. 1106, o ktrym tu mowa, regulowali wsplne wystpienia
ne, ale Zbigniew musia uzna zwierzchnictwo Bolesawa;
Zbigniew, s. 712 (w dyskusji z R. Grdeckim). Por. wyej, przyp. 158.

consilium
r. 1102
ukadem
zewntrzT. Tyc,

acz czego podobnego si nie spodziewa, to jednak nieustraszony

leci z garstk zbrojnych [i] uderza na nieprzyjaci. C za
szalestwo! C za zuchwao! Osiemdziesiciu ledwie mw
stacza walk z trzema tysicami. Atoli c znacz oni wobec tylu?
Nie na prno jednak iskierka wpada w snop zboa. Gin
wprawdzie Bolesawowi, lecz wol gin ni ustpi, [a] klska
nieprzyjaci staje si dziesiciokro wiksza. I nie przestaje
wcieky lew przebija si rodkiem hufcw i ama w kliny
ustawionych szykw, pki nie pad jego rumak z rozdartymi
genitaliami. W kocu przeto bijc si pieszo [jeszcze] wielu
powali i z pola walki nie ustpi, przez swoje niezmordowane
mstwo tym zacitszym stajc si przeciwnikiem.
Z nie mniejsz wszak zaciekoci naciera Skarbimir, komes
paacowy199, i to tym zawziciej, im bardziej krwi broczy,
bowiem na prawe oko ociemnia200. Rwnie zwycizcy jego
towarzysze na wszystkie strony siek i rzucaj na ziemi nieprzyjaci. A niektrzy z nich, nie zwycieni, lecz zwycianiem
umczeni, pord mnogich polegych nieprzyjaci zasypiaj201.
[27] JAN: Czego podejmujemy si z mioci ojczyzny, mioci jest, nie
szalestwem, mstwem, nie zuchwaoci; bo mocna jest mio jak
mier202, im trwoliwsza, tym mielsza. Nic bowiem
199

Scarbimirus comes sacri palatii, 'witego paacu', dostojnik najbliszy majestatu wadcy; Skarbimir z rodu Awdacw, piastun, potem
palatyn
Bolesawa
Krzywoustego;
W.
Semkowcz,
Rd
Awdacw
w wiekach rednich, Rocznik Tow. Przyjaci Nauk w Poznaniu 46(1920), s. 318 n.; M.
Plezia, Kronika Galla na tle historiografii XII wieku, Krakw 1947, s. 184.
200

dextro lumine tenebratus za Gallem, II 33, gdzie mutilatus,

bya to wic utrata oka. Forma tenebratus sugeruje istnienie czasownika
tenebrare, ktrego nie znaj sowniki. A moe byo pierwotnie terebratus
'przekuty'? Por. ks. II, rozdz. 28 i przyp. 211.
201

Justyn, Epitome II 11. To starcie bitewne z Pomorzanami

opisane do wiernie za Gallem, II 32. Inne, np. zdobycie Koobrzegu,
Wincenty pomin.
202

Pie nad Pieniami 8, 6. W dalszym cigu przykady z ksig

witych i pisarzy pogaskich jako rwnoprawne motywacje dla mioci
ojczyzny.

mielej nie wzywa obywateli pod bro ni obawa przed oglnym

niebezpieczestwem. Dlatego to Solon zachcajc Ateczykw mwi:
Chciabym, abycie nie mniej byli bojaliwi ni odwani, poniewa
boja skania do ogldnoci, ogldno rodzi ufno, a ufno daje ycie
odwadze, dziki ktrej czowiek czsto sam siebie w miaoci
przewysza"203. C tedy pobudzio Machabeusza, majcego omiuset
mw przeciwko dwudziestu dwom tysicom Bakchidesa, i
zapomniawszy o sobie pamita raczej o swoich ziomkach ni o [wasnym]
yciu?204 Mio ojczyzny. Dlaczego syn Saula, gdy straci na
pmorgowym skrawku [ziemi] dwudziestu mw, z jednym tylko
towarzyszcym mu giermkiem uderzy na tyle zastpw filistyskich i
popoch sprawi?205 Skd bowiem tak wielka odwaga Eleazara, e cho
inni cao uchodzili, on wola zosta zmiadony przez sonia, ktrego
przebi od spodu?206 Co dodao ducha szeciuset Spar- tanom, e poszli na
obz Kserksesa i nie lkali si piciuset tysicy nieprzyjaci?207 Mio
ojczyzny. Skd u wielu tak stanowcza gotowo powicania ycia?
Bowiem, eby nie pomin innych, bez urazy posuchaj o niesychanej
dzielnoci Kodrusa. Dorowie majc walczy z Ateczykami zasigaj rady
wyroczni. Otrzymuj odpowied, e jeli zabij krla nieprzyjaci, sami
ponios klsk. Dowiedziawszy si o tym, ateski krl Kodrus zmienia
odzienie, w achmanach wchodzi do obozu nieprzyjaci, umylnie
sierpem rani onierza, a ten zraniony zabija go. Nieprzyjaciele,
rozpoznawszy ciao, ustpuj bez walki. Tak to bohaterski krl przez ofiar
z wasnego ycia ocali ojczyzn208. Nie jest wic obce cnocie z wasn
szkod ka kres nieszczciom publicznym.
203

podstawy literackiej przykadu o Solonie,

nie odnaleziono.
204
pierwsza Ksiga Machabejska l, 9.
205
Syn Saula Jonatan, Pierwsza Ksiga Samuela 14, 14.
206
pierwsza Ksiga Machabejska 6, 4346.
207
Justyn, Epitome II 11.
208
Justyn, Epitome II 6. O Kodrusie por. Prolog, przyp. 1.

prawodawcy

ateskim,

[28] MATEUSZ: Gdy wreszcie szeroko rozesza si wie

o bitwie, zewszd zbiegaj si swoi do ksicia. Jednake nie brak takich,
ktrzy nazywaj go zuchwaym, nieogldnym i pochopnym, poniewa z
nierozwanym zapaem narazi si na tak wielkie niebezpieczestwo; i nie
przystoi krlowej roju209 wylatywa gdzie bez roju. Innym czyn ten
wydaje si znakomity, odwany, godny wyniesienia pod niebiosy.
Powiadaj, e ksi powinien by osek, aby swoich ostrzy, nie
przytpia. A przypatrujc si trupowi konia wrd trupw nieprzyjaci:
Oto mwi oto w Bucefa Aleksandra, zabity przez krla Indw
Porusa, ktrego potem Aleksander za ogon do swoich wywlk spomidzy
nieprzyjaci"210. Atoli i dla komesa Skarbimira, ktremu wykuto oko,
znajduj pociech wzit z [ycia] ojca Aleksandra, bo gdy Filip oblega
miasto Meton, strzaa wypuszczona z murw wykua prawe oko krla. Z
powodu tej rany nie by ani gnuniejszy w prowadzeniu wojny, ani
bardziej rozgniewany na nieprzyjaci; w stosunku do zwycionych by
nie tylko umiarkowany, lecz nawet agodny211. Bolesaw za na ksztat
bystrego strumienia jakby bardziej wzburzonym rwie si nurtem, z kad
przeszkod staje si gwatowniejszy, za kadym zrywem odwaniejszy.
A gdy z wielk zawzitoci gotuje si do pomsty, donosz, e pod
bram stoj Czesi, znowu podstpem zwabieni przez Zbigniewa212. C
wic z dwojga wybra naley? Czy dawnego ciga wroga, czy wyj
naprzeciw nowemu? Albowiem to jest bezpieczniejsze, tamto
chwalebniejsze. Wierny naladowca Machabeuszw nie zaniedbuje ani
jednego, ani drugiego, albowiem i ci,
209

W tekcie ducem examinis, 'ksiciu roju', nieco niej rex, 'krl'. Por. ks. IV, rozdz.

5 i 21.
210

Justyn, Epitome XII 8, moe jednak Juliusz Waleriusz, Gesta

Alexandri
II 7(11).
Bucefaa
dosiada
take
nieustraszony
Kazimierz
Sprawiedliwy. Zob. ks. IV, rozdz. 14.
211

Justyn, Epitome VII

'wyku' (oczy). Por. przyp. 200.
212

Kronika Galla, II 34.

6.

Tu

uyty

dwukrotnie

czasownik

effodere,

ktrych wysa na Pomorze, odnosz zwycistwo nad Pomorzanami, i on

sam triumfuje nad tysicami Czechw. Tym sposobem i za krzywd bierze
odwet, i ojczyzn ocala.
Jest na pograniczu czeskim miasteczko Kole213, ktre spono nie z winy nieprzyjaci, lecz dlatego, e niedbaa zaoga
zlekcewaya poar. Bolesaw obawia si, eby nieprzyjaciele nie zajli go
i nie obwarowali, czym prdzej wic tam spieszy i da od brata pomocy.
Do ocigajcego si pisze:
Nazbyt wybredny jest, kto pragnie zaszczytu bez ciaru. Bo jeli
nawet sztuka rzdzenia jest zaszczytna, to przecie i uciliwa. I my
wprawdzie z tego samego ogrodu jednako zrywamy rozkoszne owoce,
wszak nie w jednaki sposb go uprawiamy. Tymczasem rozum wymaga,
aby trud nie odstraszy tego, kogo cieszy poytek. Godzioby si za, aby
w zarzdzie publicznym, w pieczy nad rzeczpospolit ten przed
wszystkimi by pierwszy, ktry gruje pierwszestwem z powodu
pierworodztwa214. Jeeli jednak wolisz uchyli si od brzemienia trudu,
przynajmniej bd przychylny trudom moich i moim wasnym, ktre, jak
si przekonasz, zgodne s z dobrem ogu. Twoim przeto udziaem niech
bdzie wadza rozkazywania, moim gotowo do posuszestwa. Szpetnie
bowiem jest mocowa si z ciarem, ktry si raz
przyjo".
Na to w przewrotny kamca odkuje si, oburza, posw do
wizienia wtrca [i] ali si, e szukaj z nim zaczepki. Podega przeciw
bratu Pomorzan, Czechw, Morawian i ksit niemieckich, aby go
usunli z krlestwa. Bolesaw usyszawszy to uczu groz i zawaha si:
Ktrych ma wpierw oczekiwa lub ktrych bi nieprzyjaci215.
213

Kole na lsku Opolskim, u ujcia Kodnicy do Odry.

214

Duga aliteracja: in reipublicae patrociniis eum principari precipue

qui primogeniturae praemiunt principatu. Bolesaw z pewn ironi poucza brata, e skoro
ju walczy o wadze, to powinien liczy si z porzdkiem publicznym.
215

Prawdopodobnie wasny wiersz autora.

Mdrze jednak poszedszy za rad [ludzi] roztropnych, pozyskuje sobie

Czechw, zawiera przymierze niweczc zarazem i podstpy, i siy brata.
Albowiem ten, zwyczajem Partw lub jeszcze gorzej ni Part, wybiera
ucieczk zamiast walki i za przykadem Mariusza ukrywa si w sitowiach
Mazowsza216. Bolesaw, zajwszy wszystkie jego grody, zawzicie go
ciga, a Zbigniew pokornie rzuciwszy si [mu] do ng, ledwie za
wstawiennictwem monych stronnikw217 uzyska wreszcie to, e brat
uzna go przynajmniej za swego rycerza, [jeeli ju] nie za wspdziedzica
tronu. Dla zadouczynienia przyrzeka rwnie, i adnych warowni,
Bolesawowi podejrzanych, ani na nowo nie wzniesie, ani zburzonych nie
odbuduje. Jednak nawet wtedy zarzewia wrodzonej przewrotnoci nie
mona byo w nim przytumi, a c dopiero zagasi. Nieatwo bowiem
odwykn od przyzwyczajenia, gdy przyzwyczajenie staje si drug
natur218. Tak wic udajc mio [Zbigniew] zastawia sida, kopie doy,
skrca ptle, zarzuca sieci, na wdki zakada przynt, zatruwa pociski i
prbuje wszelkiej sztuki podstpu. Na koniec wyrzuca z siebie gorycz
ci i zabjczy jad.
Gdy mianowicie Bolesaw mia wyruszy na Pomorze, ten
gorliwy pomocnik wspar brata zwykym sposobem: bowiem
bluniercza bezbono odziera przysig z wiary, [a] natur
z mioci. Bratu odebra [on] podpor, [jak mia] u swoich, sam za odda
si posikowaniu nieprzyjaci. Aby ukry podstp, zmienia zbroj, udaje
szeregowego wojownika, wchodzi do obozu
216

O taktyce Partw czyta autor u Justyna, Epitome XL 2. Mariusz

rozgromi Cymbrw i Teutonw w 1. 102101 p.n.e. A. G u t s c h m i d,
Kritik, s. 210, dostrzeg tu cytat z Landulfa zw. Sagax, Historia miscella
V 10, wtpliwe czy bezporedni.
217

optimatum tj. czonkw stronnictwa senatorskiego wg nomenklatury rzymskiej. Dziao si to w 1108 r.; T. Tyc, Zbigniew, s. 4;
K. Maleczyski, Bolesaw Krzywousty, s. 38 n.
218

non enim est facile a consuetudine revocari, cum sit consuetudo altera natura, Cycero, De finibus bonorum et malorum V 25, 74;
Makrobiusz, Saturnalia VII 9, 7.

brata i po nocnym zwiadzie wesp z nieprzyjacimi dokonuje

napadu.
Bolesaw by tymczasem poza obozem pilnie objedajc
strae swoich. Od tyu przeto zagarn napastnikw, [a] gdy ich
rozgromi, [sam] mistrz podstpu zosta rozpoznany, gdy przypadkiem hem zrzuci, i ujty. Oskaraj go przed sdem o obraz
majestatu219: Uderzye z nieprzyjacimi na obz [wsp]obywateli!" On na to: Nie przecz, e wkroczyem razem z nieprzyjacimi, a nawet przed nieprzyjacimi, gdy staraem si
uprzedzi ich napad".
A gdy cae zgromadzenie osupiao w obliczu grozy i postpku
i winowajcy, pewien dostojnik godnoci ksiciu najbliszy220
[tak mwi] zaczyna:
Mwi-li nam czy milcze? Boleci jest bl przemilcze.
Rany podwaja si bl, skoro w tej ranie tkwi cier221.

Choby jednak jzyki wszystkich milczay, wasne zamysy czowieka o nim nie zamilcz. Ten bowiem przebiegy czowiek, chcc ukry
podstp, zmienia ubir, porwany dz wadzy udaje si nagle do
nieprzyjaci, podjudziwszy ich na zgub ojczyzny. Noc wdziera si do
obozu [wspobywateli222, aby zgasiwszy blask krlestwa tyranem si
uczyni i po tyrasku panowa. A zatem zgadzam si z przeciwnikiem, e
Zbigniew w przebraniu wkroczy z nieprzyjacimi do obozu
[wspobywateli; lecz to wydaje si
219

crom magistratu maiestatis insimulatur, domylne: crimine

laesae maiestatis, tak jak to odczyta kronikarz wielkopolski w rozdz. 20.
220
quidam principi dignitate satrapa proximus; musiaby to by
palatyn, ale autor nie przypisa tej mowy dopiero co wspomnianemu
Skarbimirowi,
ktrego
domyla
si
W.
Semkowicz,
Rd
Awdacw,
s. 141. Nastpuje udramatyzowany przebieg rozprawy sdowej z przemwieniami
oskaryciela,
obrocy
oraz
ostatnim
sowem
oskaronego.
Sporo tu powoa z ksig justyniariskich prawa rzymskiego.
221
Prawdopodobnie wasny wiersz autora.
222
castra civium, a niej castra civilia, terminologia rzymska,
w XII w. w Polsce znana nie tylko Wincentemu.

spraw sporn, w jakim zamiarze to uczyni, czy wprowadzi ich, czy

dokona z nimi napadu. I najpierw trzeba przypatrzy si naturze tego
czowieka, po wtre rozway, jakie mia zamiowania do nauki, po trzecie
wykaza, jak jest usposobiony wzgldem [wspobywateli oraz
nieprzyjaci. Po przedstawieniu bowiem tego nie zajdzie nawet maa
wtpliwo, ktra by moga odwlec jego potpienie. Ot jasno okae si,
e natura jego nie ma nic wsplnego z zacnoci, jeli uwaniej
przypatrzymy si jego pochodzeniu. Nieatwo bowiem wzmacnia si
rolina, ktrej korze robak w samym zarodku nadgryza. A nawet jeli na
wierzbie zaszczepi si gazk, wierzbowego nabiera smaku, a z pegaza
poczte mulatko odtwarza ole prostactwo matki, a nie pokrewiestwo z
pegazem. C moe wyda winorol mieszanego pochodzenia, jeli nie
cakiem cierpki smak dzikiego wina? Niezdrowy za jest sok szkodliwego
korzenia. Mwi, e lwica niekiedy parzy si z lampartem, skd, jak
mwi, rodzi si pantera223, a gdy lew j na tym przyapie, z zawici parzy
si z wilczyc; z tego rodzi si wilkoak, zwany pospolicie wciekym
wilkiem. Jakiego to siewc cnoty moe wyda lub pocz szkoa
nierzdnicy. Gadatliwa figlarno oczek i sama czuo seplenicej mowy
budz [ju] pewne podejrzenie.
Jakie ustami czuymi podstpne podsuwa wyrazy.
Tak sodko, tak miodem zaprawiaj wabice syreny.
W puszce mijowy tkwi jad, w ustach sodziutki jest mid224.

Natura bowiem jej jest taka sama jak bazyliszka, [jak szaleju]225, jak
smoka, jak rogatego wa. Albowiem bazyliszek i pogodnym wzrokiem
zabija, i niszczy; szalej im sodszy, tym szkodliwszy;
223

uncia, 'pantera',
pantery; Balzer, II, s. 34.
224

Pierwszy

wyraz

wiersz

urobiony

Persjusza,

Satyry

francuskiego
I

35;

'once',

dalsze

dwa

odmiana
wasne

autora.
225

cicuta, 'szalej'.
najbliszego zdania.

Istnienie tej opustki w rkopisach

wynika z sensu

caoerca nigdy nie jest okrutniejszy, ni gdy przymila si z gobi

niewinnoci226; rogaty w za okazuje w swych rogach pewn
wspaniao, zachowuje si jak krl gadw. Nie natura tych istot, lecz
przewrotno [ich] natury i jad zabjczy tak uporczywie zakorzeniy si w
tym najpodlejszym [czowieku], e ani nie chce, ani nie moe ich si
pozby. Dowody na to z poprzednich jego czynw janiejsze s od soca;
pomijam je jako dobrze wam znane, poniewa tracenie czasu na
omawianie sprawy oczywistej jest nierbstwem. Dochodzi do tego jeszcze
nauka znakomitych obyczajw, w ktrej to u Niemcw, to u
najdoskonalszych Praan w ustawicznym pocie czoa wreszcie si
wydoskonali.
Komu nie znana jest pycha, wynioso i sza wojenny227
Teutonw? W kraju i dalej, tu i tam j obnosz.

Albo kt nie wie, jaka jest nauka praskiej moralnoci: Bd,

synu, jednoczenie i pochlebc i czowiekiem podstpnym228,
poniewa nic atwiejszego jak pod pozorem leczenia dusz z chorego
wypdzi. Udawaj grzeczno, gdy nienawidzisz, nienawi kryj w
grzecznoci, bo:
Droga to atwa i czsta udan zwodzi przyjani.

Dbaj o przyja dla korzyci, nie dla [samej] wiernoci, bo

czym jest korze bez soku, czym li bez owocu, tym przyja bez
korzyci229. Zawsze wicej obiecuj, ni chciaby udzieli, gdy wielkie
obietnice mao kogo obowizuj, wielu [za] raduj. Std to w nim:
226

Tu znowu smok nazwany jest holophagus, 'caoerca'. Por. wyej

ks. I, rozdz. 7.
227

furor
Theutonicus,
chtnie
cytowane
okrelenie
Lukana,
Pharsalia I 255. Por. furor impetus Lemannici niej w ks. III, rozdz. 18.
228
Justyn, Epitome IX 18. Por. take Decretum Gratiani C. 9, q.3, c.
61 oraz Balzer, I, s. 417.
229
Decretum Gratiani C. 2, q. l, c.2; Balzer, I, s. 418, 423; Codex 9,
47, 16; Balzer I, s. 471, przyp. 4.

Owoc nie idzie za kwiatem ni kieka nie wida na kosie,

Ciar na szali wag nie ma ciaru ni krzty.

Jeli wic zamony ssiad rozbudza chciwo, jeli wykwintny

towarzysz230 tyzny pozbawia i zniewieciaym czyni, jeli obcowanie
urabia obyczaje, komu wydawaoby si dziwne, e on takim bdc na
takie way si czyny? Surowiej jednak oskara go sroga na ojczyzn
zawzito, bo chocia nie miewa ani sposobnoci ani monoci czynienia
szkody, to na pewno nigdy nie brakowao mu do tego ochoty. Dowodami
winy231 s nie tyle same wizy, ile ka wizienia [za] zuchwao
najokrutniejsz, bezecny spisek wielekro knowany przeciw ojcowskiej
powadze. Sami bowiem dobrze wiecie, jak zawsze dny by krwi nie
tylko obywatelskiej, lecz nawet bratniej. Albowiem c mwi nawet
siy nieprzyjaci, tylekro przeciw nam uyte? Co powinowac-twa,
sojusze, co tak chytrze motane tylekro z wrogami podstpy? Nie chodzi tu
o czyje osobiste niebezpieczestwo, lecz o powszechne caego pastwa232,
ktrym ten przebiegy czowiek nie mogc owadn, zgubi je pragnie.
C wreszcie wymowniejszego nad okolicznoci tego czynu, o ktrym
teraz mowa?
Jaki to on podstp kapturzy kapturem swym?

Uprzedza nieprzyjaci, zbroi si, lecz odmiennie. Wiesz, czemu

uprzedza? Aby w razie zwycistwa mg si chepi, e doda odwagi
nieprzyjacioom, w razie [za] poraki mg si przechwala przezornoci
zwiastuna. A dalej, dlaczego si uzbroi? Aby zwyciy. Dlaczego
odmiennie? Aby w razie poraki zdoa si ukry, tak iby na
ktrkolwiek stron los rzuciby koci nie zabrako mu jednego z
dwojga: pewnoci zwycistwa
230

delicatus socius mona te tumaczy 'rozwizy towarzysz'.

rei argumenta z Kwintyliana, Institutio oratoria V 10, 23.
Caa mowa oskarycielska zgodna z zaleceniami tego retora rzymskiego
z I w. n.e.
232
publicum rei publicae discrimen, 'pospolite rzeczy pospolitej
nieszczcie', czyli dotyczce ogu.
231

lub zrcznego kamstwa. Czy jest wic jakikolwiek wykrtny

pozr, ktrym mgby osoni tak nago zbrodni? Powoasz si na
mstwo? Ale w nim nie mona sobie wyobrazi nawet
mapiego udawania mstwa! Albo na dary natury? Wszak ta
natura nie tylko nie bya dla niego przyjazna, lecz zgoa zgubna.
Czyme wic s, powiadasz, braterska wi, obywatelskie oddanie, dobro ojczyzny, sprawiedliwo w kocu [nalena] spoecznej
uczciwoci?233 Kto jest tak zatracony, by nim to pozwolio zachwia a co
dopiero rzuci w tak straszn przepa zbrodni? Wszelako on zawsze by
najzacitszym wrogiem tych wszystkich [wartoci]. Przeto jeli oko
rozumu234 zwrcimy na jego wrodzon nikczemno, jeli wasze wraliwe
powonienie czuje straszliw zgnilizn jego obyczajw, ktrej wstrtna wo
zakaa cae powietrze, jeeli rozway kadc na szali235 zacit
zapamitao w zoliwym postpowaniu, jakiej nigdy mu nie brakowao,
jeeli pogra go cay ciar okolicznoci i nie daby si wymyli na jego
korzy aden zgoa, choby wyebrany gos obrony nikt nie zaprzeczy,
e tu zy czyn popeniono. W kadym razie, poniewa powrz w kilkoro
skrcony trudno rozerwa236, poniewa ten potwr acuchem jest
pokonywany i pokonywany, nie wiem jaki przebiegy czowiek, jaki
Proteusz237 zdoaby bd
233

publicae honestatis iustitia, 'pospolitej uczciwoci sprawiedliwo', tak jak pojcie iusticia politica w ks. IV, rozdz. 5 i dzisiejsza
'praworzdno' w jej najpeniejszym rozumieniu. Nawizanie do Jana
z Salisbury, Policraticus i Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis; Balzer, I, s. 343 n., 369373.
234

Termin oculus rationis wzity z dzie teologicznych Hugona od w.

Wiktora, ktry rozrni oko ciaa, oko rozumu i oko kontemplacji.
Wincenty
utrzyma
ten
podzia:
za
rozumem
wymieni
postrzeganie
zmysowe, a w kocu examen, czyli rozwaanie.
235

in lance appenditur examinis, 'zawiesza si na szali rozwaenia', czyli przemylenia, przebadania. W tym samym zdaniu circumstantiae, 'okolicznoci' popenienia czynu, wok ktrych koncentrowaa
si uwaga moralistw XII w.
236
237

Ksiga Koheleta 4, 12: powrz potrjny nieatwo si zerwie.

Bstwo morskie, ktremu przypisywano

ne postaci, symbol zmiennoci; Balzer, I, s. 311.

przeksztacenie

si

r-

wyrok potpienia zmieni, bd ten rodzaj kary uchyli. Bo

gdyby ten wyzuty z wszelkiej ludzkoci czowiek otrzyma pomylny
oby nie! dla siebie wyrok, nic wicej ani zu zaradzi nie bdzie mogo,
ani bdu naprawi. Ani bowiem nie zapobiega si poarowi, gdy [ju]
wszystko w zgliszczach, ani po rozbiciu okrtu nie zaradza si rozbiciu,
zwaszcza e dla dobrowolnie i z rozmysem popenionej zbrodni nie
mona spodziewa si przebaczenia, za czynem za popenionym z
nierozwagi lub z przymusu mona si uj, i to susznie. Prawo bowiem
nie pozwala pobaa zbrodniom, chyba e raz tylko dopuszczono si
przestpstwa238.
Zaledwie skoczy mwi, gdy cae prawie zgromadzenie
podnioso groty na Zbigniewa. Woaj, e nie tylko naley go
przebi, lecz zgoa bez litoci rozszarpa na kawaki. Ledwo
wreszcie ucicha wrzawa, jaki biegy w prawie rzecze:
Wielce jest to niegodziwe, eby kara poprzedzaa wyrok. My za na
nikogo nie moemy wyda wyroku, chyba na takiego, ktremu dowiedzie
si winy lub ktry sam si przyzna. Dlatego cesarz Konstantyn orzek:
Sdzia badajcy przestpc niech nie wydaje wyroku wpierw, a
obwiniony albo sam si przyzna, albo zostanie przekonany przez
rzetelnych wiadkw239. Syszelicie za, jak obwiniony zaraz przy
ustaleniu sprawy spornej zastrzeg si mwic: Przyznaj, e wszedem do
obozu z nieprzyjacimi, a raczej przed nieprzyjacimi; i nie dokonaem
napadu, lecz zamierzaem donie, e [nieprzyjaciele] dokonaj napadu.
Temu za, ktry czyni zastrzeenie wsparte silnym dowodem, wedug
prawa nie naley odmawia monoci wysuchania [przed sdem]. Rozum
wic wymaga, aby ten, kto si zastrzega, nie zamilcza dowodw
podbudowujcych [jego] zastrzeenie"240.
238

Codex l, 4, 3, 4; Balzer, I, s. 471 n.

239

Decretum Gratiani II, C. 2, q. l, c. 1; Codex 9, 47, 16. Por. Balzer, I, s. 418, 423,
471, przyp. 4.
240

Ratio
non sileat.

ergo

exigit ut,

qui

excipit,

constructivas

exceptionis

rationes

Na to [rzecze] Zbigniew:
Na spraw, dostojni panowie, patrze naley, nie na czowieka,
poniewa czynu pobudki zway wypada, nie czowieka natur
roztrzsa241. Na rozkaz bowiem ksicia242 wyruszywszy przeciw
wsplnemu wrogowi trafem wpadem w potnych wrogw zasadzk.
Staj, zboczy nie sposb, cofn si niepodobna, si [wasnych] prbowa
nierwno si nie pozwala. C bowiem, mylisz, poradzi winne grono
pod prasy tokiem? C tedy? Wnet z natchnienia nocy i [mojej]
zmylnoci rzucam bro, udaj ich towarzysza; przeczuwam, e was
napadn i nieznacznie wylizguj si nieprzyjacioom, aby rzecz wyjawi
obywatelom, uprzedzam nieprzyjaci w lad za mn postpujcych,
woam, e grozi walka. Jednake na samym wstpie do obozu zostaem
otoczony z jednej strony przez nieprzyjaci, z drugiej przez obywateli
jako wrg. Kt za miaby zaprzeczy, e obywatelowi wolno uciec si
do wspobywateli i e nie powinien tai grocego pastwu
niebezpieczestwa? Atoli najpierw wypada wykaza, e nie byo tu woli
czynienia za, po wtre, e nic innego nie naleao czyni ni to, co
uczyniem; wreszcie udowodni najoczywiciej, e to, na czym strona
przeciwna buduje i opiera swoje zarzuty, nie ma adnej mocy. Nie ma
bowiem powodu, ktry mgby nas popchn przeciw sobie samym i na
zgub naszej rzeczypospolitej; gadzinowa to bowiem rzecz, nie ludzka,
macierzyskie targa ono. Ani te, prawdopodobniejszy zda si, wzgld
na denie do wadzy, ktry przytacza przeciwnik, nie moe si osta.
Bowiem jeeli jest a raczej poniewa denie do wadzy jest
[rwnoznaczne z] niepohamowan dz zaszczytw, kto do tego dy, to
z musu ulega dzy, a jeeli dzy ulega, to i namitnie pragnie243.
Jakime wic sposobem kto rozsdny
241
242

Ponowne nawizanie do Kwintyliana, Institutio oratoria V 10, 23.

edictum

principale

na

wzr

formuy

rzymskiej;

Balzer,

I,

s.

439.
243

Nam si est, immo quia est ambitio, vehemens honorum appetitus,

quod quis ambit, necessario appetit; si appetit, desiderio amplectitur.
wymylna gra sw ( paronomasia), szczeglnie trudna w tumaczeniu.

mgby wzdycha do zagady tego, co [sam] pragnby posi

na zawsze? Wszystko bowiem, co choby niewielk nci czowieka
przyjemnoci, w najczulszych tuli on objciach. A c dopiero to, co
wesp z mlekiem wyssane244, z ktrego sodycz natura nas pocza,
zrodzia, wykarmia, pielgnowaa, wychowaa. Jeeli bowiem jaskka
kota do gniazda nie dopuszcza, jeli owad miodorodny trutnia od ula
oddala, jeli wreszcie mrwka chroni mrowisko od poaru, z jakime
sercem mgby syn bd poar w onie matki wznieci, bd na czcigodne
ojcw piersi okrutne nieprzyjaci miecze wyostrza? Pewnie, nieludzka to
rzecz najsroszemu nawet czowiekowi przypisywa tak dziko, wszak
czowiek jest z natury stworzeniem agodnym245. Jeeli wic obiecaem
wykaza, e nie byo powodu, dla ktrego miabym knowa zgub
rzeczypospolitej i jeeli wyjaniem, e ani denie do wadzy, ktre oni
nam przypisuj jako szczeglny powd [dziaania], ani sama istota rzeczy,
ani ludzkie uczucia nie mogy przyzwoli na czynienie za ani wtpi,
by nie przyznali, i nie byo tu miejsca na przestpstwo. I zaiste, nie
godzio si, ani nie naleao postpi inaczej, ni postpilimy.
C przystoi bardziej ni to, co dla powinnoci [najwaciwsze?246 C waciwsze dla powinnoci ni to, czego koniecznie
wymagao dobro ogu? Naleao zapewne albo przewidzian
napa nieprzyjaci zatai, albo wyjawi. Skoro zatai, susznie uwaaem, e trzeba zmieni odzienie, aby nieprzyjaciele nie schwytali
mnie
jako
donosiciela;
skoro
wyjawi

[to]
jak
najusueniej ubiec nieprzyjaci, aby niespodziewany nieprzyjaciel
nieuleczalnej rany nie zada. Pociski bowiem, ktre si
244

ea collactea
taneus, 'mleczny brat'.

raczej

collactanea),

to

co

przyrodnie';

collac-

245

Przykady o zwierztach nawizuj do Listw w. Bernarda

z Clairvaux, 2, 2, Mign, PL 182, col. 81; Balzer, II, s. 173. Uwaga
o naturze czowieka do pogldw Pliniusza i Arystotelesa, tame, s.
388.
246

pietati accedentius, "powinnoci',

mie 'synowsk mio', a wic mio ojczyzny.

pod

ktr

wolno

rozu-

przewidziao, nie tak ostro uderzaj. Nie mogem wszak obojtnie znosi
poaru nie tyle ssiedniego, ile wasnego domu. Zaniedba za
pomieszania szykw [ludzi] przewrotnych nie znaczyoby nic innego, jak
im sprzyja247. Podstpem [wic] walcz z nimi, poniewa si nie mog,
bo
Kto u wroga pyta: moc czy zdrada?248

Nic wszake nie jest zgodniejsze z rozumem, nic bardziej

odpowiadajce prawu, jak si si odpiera249 i podstpem
wywin si z puapki, skoro tak prawa boskie, jak ludzkie
dopuszczaj godziwy podstp250. Jednake ta okoliczno, zdaje
si, ciga na nas podejrzenie, e niemal rwnoczenie z nieprzyjacielem wkroczylimy do obozu. Nikogo jednak nie godzi si sdzi
na podstawie dowolnego podejrzenia, bowiem to wypada przypisa
czciowo nieroztropnoci, czciowo niemonoci. Nic bowiem nie
przeczuwajc przez nieprzyjaci zaskoczeni nie moglimy
szybszym biegiem ich uprzedzi. Jest wszak zastrzeone prawem: Kto bez
osobnej umowy zajmuje si cudz spraw, nie jest obowizany
To
odpowiada
za
niespodziany
przypadek251.
bowiem, czego oni usiuj dowie, e nasza natura nie ma nic
wsplnego z cnot, nie naley do sprawy, bo nie o natur toczy
si nasz spr, lecz o jako czynu. Tymczasem towarzysze
Likofrona sofistycznym sposobem tam si sprytnie uciekaj,
gdzie, jak im si zdaje, znajd stosowne argumenty252. Widzisz
247
248

Decretum Gratiani I, D. 83, c. 3.

Wergiliusz, Eneida II 390 (tum. T. Karyowskiego, Bibl. Nar., S.
II, nr 29, wyd. III, Wrocaw 1980).
249
vim vi repellere zgodnie z Digesta 43, 16, l, 27 oraz 4, 2, 12,
1.
250
Pojcie bonus dolus w przeciwstawieniu do malus dolus zgodnie
z Digesta 4, 3, l, 3. Zob. jednak ks. I, rozdz. 13, przyp. 74: podstp
nikomu nie wychodzi na dobre" itd. Dystynkcj ius divinum ius
humanum definiowa Dekret Gracjana D. 9, c. 1. Por. Balzer, I, 504.
251
Codex 2, 18, 22.
252
Likofron z Chalkis uczony, poeta aleksandryjski z III w. p.n.e.
Jego zawiy styl sprawi, e nazywano go ciemnym".

jednak, jak oni sami gin od wasnego miecza. Albowiem jeli

przyjrzymy si naturze szczepienia, wszystko idzie za szlachetnoci
latoroli, nie za dzik natur pnia lub korzenia253. A gdy nie maj co
przytoczy, spord osobliwych darw natury te wini, [a] tamte skazuj
na zdziczenie sposobem dziczek; swj za jad, ktry sami moe w sobie
nosz, wszczepiaj w innych. Omiela si o wstydzie! bezczelny
bezwstyd, zuchwao bezwstydnego jzyka mci najczystsze rdo
uczciwoci.
Komu jest tajne, e wadztwem i saw, zacnoci woni,
e obyczaju kwiatem Lemanie gruj?
Kt to w zawody z zacnoci stanie? Czy nie Praanie?
Kto znakomitszych zasug ma chwa? Czy nie Praanie?
Kto cnoty, i tylko cnoty poda? Tylko Praanie!

Takich to rzeczy mistrzyni nauka [mi bya].

Z kwiatu tak owoc si tworzy, jak kieek z kosa wyrasta,
Ciar na szali wag kady swj ciar ma254.

Wreszcie [przez to], e zarzucaj nam ojcowskiej surowoci

okowy i lochy, kwiat wietlanego o nas mniemania ani nie zostaje
naruszony, ani nie widnie. Bo gdyby nazbyt surowy sdzia ukara kogo
bez wyroku, nie rzuca na przez to niesawy; jakime wic sposobem
ojcowskie skarcenie moe zniesawi?255 Suchaj, co mwi prawo:
Bezecno wcale na ciebie nie spada z tego jedynie powodu, e wtrcono
ci do wizienia, e z rozkazu prawem ustanowionego sdziego naoono
ci wizy256. Znowu, gdy bez zbadania sprawy powiedziano: popenie
oszczerstwo257,
253

Obrona prawego urodzenia Zbigniewa? T. Tyc, Zbigniew, s. 27 n.

254

Antyteza do wiersza inwektywy na Niemcw i Praan z mowy oskaryciela.

Por. wyej, przyp. 227.
255

Prawo rzymskie mwi w tym kontekcie o skazaniu bez dowodw, a nie bez
wyroku; Balzer, I, s. 471, przyp. 4.
256
257

Codex, 2, 11, 1.

W rkopisach znieksztacone sicophantis emendowane przez A. Bielowskiego na

, MPH II, s. 326; Codex 2, 11, 17; Balzer, II, s. 177 n., 232 n.

a na danie obrocy odpowiedzi byo [tylko] przedstawione

orzeczenie sdziego, to bynajmniej ciebie nie zniesawia. Ponadto twj
krewny niech si nie obawia zniesawiajcej opinii, chocia po
przeprowadzeniu ledztwa za zbrodni zosta poddany chocie, jeeli nie
poprzedzi jej wyrok orzekajcy plam niesawy258. Reszt w kocu
stosowniej pomin milczeniem ni zbija. Dziwimy si jednak, i tak
dalece pobaa si przeciwnikom, e natychmiast nie poddaje si sdowej
surowoci tych, ktrzy sdz, i wicej przypada w udziale sporom ni
prawu, i usiuj przekona raczej przez zrczne przytaczanie faszywych
zarzutw ni przez wykazanie prawdy. Jeliby kto mwi prawo by
tak zuchway, i uwaaby za stosowne walczy nie dowodami,
lecz obelgami, dozna uszczerbku swego dobrego imienia. Nie
mona bowiem tak dalece by pobaliwym, eby kto odstpiwszy od
sprawy posuwa si bd jawnie, bd podstpnie do zniewaenia swego
przeciwnika; a jeli to uczyni, zapaci dwa funty zota na rzecz skarbu259.
Jest wic janiejsze od soca na podstawie silniejszych argumentw, e
nie byo ani powodu, ani ladu wystpku; i ani sama natura rzeczy, ani
natura ludzka nie mogy zezwoli na wystpek. Rwnie i tego
dowiedziono, e czego innego ani mio da, ani rozum wymaga nie
mg; co przezornie zatajono, usunie [to] zostao ujawnione i sumiennie
zaatwione. Jednake i to wykazano, e moment nierozwagi nie
powinien szkodzi. Owszem, przeciwnik wasnym przebity mieczem
ducha wyzion. I nie zniesawia nas ojcowska nagana260, wszystkie za
plewy przeciwnikw do cna rozwiay si w powietrzu, a w potrjny
sznur261, przecity ostr brzytw dowodw,
258

Codex, 2, 11, 14.

259

Codex, 2, 6, 6, l, co rwnie w Decretum Gratiani II, C. 3, q. 7, c.

2. Co do zwyczajowej sankcji pieninej strony si umawiay, std nie ma
o tym w ksigach. Wysoko grzywny, duas auri libras, Wincenty podaje
by moe na podstawie interpretacji zasyszanej na studiach; Balzer, I,
s. 473, 541.
260

Codex, 2, 11, 13.

261

Ksiga Koheleta 4, 12, powoana ju raz w mowie oskaryciela.

zamieni si w spopielae pakuy. Jeli wic za nas walcz mio, dowody

prawa, jeli przeciwnikw za obelg i zniesawienie prawo obwinia i
domaga si ukarania, nie widz, jaka przebiego, jaki Proteusz mgby
bd wyrok uwalniajcy nas zmieni, bd ptl kary odci im lub
rozwiza. Zmiowa si jednak naley, poniewa adna inna zaleta nie
jest tak waciwa majestatowi wadcy jak ludzko, gdy jedynie przez ni
naladujemy Boga262. A wic:
Skory niech bdzie wadca do nagrd, niechtny karaniu;
Im sprawiedliwszy chce by, tym wicej dobroci niech ma"263.

C wic sdzisz, mj Janie, powinien by uwolniony, czy nie? Moim

bowiem zdaniem:
Wszystko niepewne pewnym si staje w ustach wymownych.

[29] JAN: Czy nie wiesz, i mier i ycie jest w mocy jzyka? Ani te
nie s tobie obce podwjny w Hermesa i usypiajca laska Merkurego264.
Albowiem ci, ktrzy sprawy wtpliwe rozstrzygaj, upade podnosz,
nadwtlone naprawiaj nie mniej zasuguj si rodowi ludzkiemu, ni
gdyby w bitwach odnoszc rany ratowali ojczyzn i krewniakw. Std
mwi cesarz: Najznakomitszym mwcom przyzna naley szedziesit
funtw zota. Wszyscy bowiem maj korzyci z tego, czego wedle osdu
ogu udziela si najprzedniejszym"265. Atoli kime ja jestem albo kiedy
przynajmniej marzyem na dwuszczytowym Parnasie266 o jakiej iskierce
[znajomoci] prawa, eby ode mnie wymaga [odgadnicia] wyroku
sdowego267, skoro wydanie
262

Codex 5, 16, 27, 1. Proteusz bstwo morskie, przemienia si

w rne postacie zwierzt i ywiow.
263

Owidiusz, Listy z Pontu I 2, 121.

264

Grecki bg Hermes mia rzymskiego odpowiednika

Merkurego. Laska, tzw. kaduceusz, uywana przez heroldw,
raeniach tego bstwa opleciona bya dwoma wami.

w postaci
na wyob-

265

266

Codex,2,7,14oraz2,7,25pr.
Persjusz, Prolog, w. 2.
267

iudicialem calculum,
z Epitome Iuliani; Balzer, I, s. 458.

termin

prawa

rzymskiego

zaczerpnity

wyroku straszniejsze jest dla samych sdziw ni dla wiodcych

spr, gdy ci, ktrzy si prawuj, przed ludmi przedkadaj
sprawy do rozwaania, sami za [znajduj si] pod okiem Boga,
wiedzc, e raczej oni podlegaj sdowi, ni innych sdz. atwo jednak
na podstawie obustronnie przytoczonych dowodw wyda ostateczny
wyrok, jeeli po obu stronach nie zostan pominite adne okolicznoci.
Wiadomo wprawdzie, e nie mona skazywa na podstawie podejrzenia,
chyba e byoby silne i nie daoby si usun. Wiadomo, e za
nieprzewidziany wypadek nie powinno si ponosi odpowiedzialnoci,
poniewa opiekunw czy dozorcw nie naley wini za niespodziane
wypadki, ktrych nie mona si byo ustrzec. I nie jest [on] zniesawiony z
powodu wizienia i kajdan lub srogoci ojca268. To za, co ojciec w
testamencie napisa gania synw, wedug prawa wprawdzie synw nie
pozbawia czci, lecz u ludzi zacnych i powanych utrudnia dobre
mniemanie o tym, ktry nie podoba si ojcu269. Prawo jednak w sprawie
wojskowej tak rozstrzyga spr: Wojownik, nawet ktry by si tgo spisa
bez pozwolenia zwierzchnoci, powinien by ukarany"270, zwaszcza e ten
nie moe odeprze [zarzutu] i uniewinni si, poniewa powaga prawa
wymaga, eby oskaryciel udowodni zdrad i ca win271. Niech si nikt
nie dziwi, jeli zaamuje si potoczysta wymowno Zbigniewa, przed ktrym staje groba smutnej kary. Albowiem lekarz nie zawsze
wyleczy i mwca nie zawsze przekona. Jeeli jednak nie pominie adnej
okolicznoci, powiedz o nim, e [przynajmniej] temat mowy mia dobrze
obmylony272. Ot to miabym do powiedzenia bez przesdzania
korzystniejszego wyroku.
268

Codex, 5, 38, 4; Digesta 48, 19, 26; Codex 2,11/12,1; Balzer, I, s. 458.

269

Codex 2, 11, 13.

270

Digesta 49, 16, 3, 15.

271

Codex, 4, 35, 13.

272

Ta sama refleksja o lekarzu i mwcy u Jana z Salisbury, Policraticus III, 10. U

Galla opis ostatniego zatargu Zbigniewa z Bolesawem zajmuje rozdziay ks. II, 3641;
w ks. III, 25 pisze on o powrocie

[30] MATEUSZ: Tego samego zapewne zdania bya wadza

sdowa, jak dowodzi oczywisto samej sprawy i wykonanie
wyroku na zasdzonym. Ten bowiem najokrutniejszy wrg obywateli,
bezuyteczny obywatel rzeczypospolitej, na mocy wyroku ponis
Tejrezjaszow kar: na dozgonne skazany zosta wygnanie273. Nie mia
bowiem syn suebnicy dziedzicem by na rwni z synem urodzonym z
wolnej274. Albowiem tak rwnie synowie Gileada, ktrych mia z
prawego oa, rzekli do Jeftego: Nie bdziesz dziedzicem w domu
naszego ojca, poniewa urodzie si z cudzoonicy". I wyrzucili go,
chocia odznacza si wybitnymi zasugami275.
[31] JAN: Nieprawe jego pochodzenie bynajmniej by mu nie
szkodzio, gdyby wikszych dokada stara, eby y uczciwie; tak jak
tene Jefte dla niezwykej askawoci zasuy na to, e zosta sdzi w
Izraelu. Rwnie Hierona zrodzonego z niewolnicy wyrzuci ojciec jako
zaka rodu; lecz pozbawionego pomocy ludzkiej pszczoy karmiy przez
wiele dni, przynoszc lecemu mid. Wieszczkowie przepowiadali, e
wry mu si panowanie, i dlatego ojciec z powrotem przyj synka i
wychowa na przyszego krla. Temu modziecowi podczas pierwszej
wyprawy wojennej orze usiad na tarczy, sowa na wczni; jedno z tych
zjawisk oznacza krlewsk dostojno, drugie nisko rodu276.
Zbigniewa z wygnania, wydzieleniu mu grodw i wreszcie o jego kocu.
Wincenty zmieni kolejno opowiadania; Balzer, I, s. 236 n.
273
Aluzja do kary przez olepienie, gdy mityczny potomek nimfy
Chariklo, wieszczek Tejrezjasz, dozna olepienia (za to, e zdradzi
ludziom tajemnice bogw); H. Zeissberg, Vincentius, s. 130. Gall (III
25) zatai, w jaki sposb Bolesaw ukara Zbigniewa za wiaroomstwo
i niezbyt udowodnion win zamierzonego bratobjstwa, opisa jednak
szczegowo publiczn pokut Bolesawa.
274
List do Galatw 4, 30. Por. Balzer, I, s. 477, przyp. 3 i poprawk
wydawcw, tame, s. 560.
275
Ksiga Sdziw 11, 2.
276
Imi zapisane Iero niektrzy kopici poprawili bezpodstawnie na
lepiej im znane imi Jetro, ktre nosi kapan madianicki, te Mojesza.
Tymczasem chodzi o Hierona Modszego, tyrana sycylijskiego w 1.
265215 p.n.e. Prawie dosownie z Justyna, Epitome XXIII 4.

[32] MATEUSZ: Zbigniewowi wic przeszkod byo nie tyle

podejrzane pochodzenie, ile zbrodnicze czyny. Nie naley bowiem w
szkce pielgnowa ostu, a tym bardziej mii w zanadrzu.

ROZPOCZYNA SI KSIGA TRZECIA

[1] JAN: Poniewa nikt oprcz mdrca nie moe nie podoba si sam
sobie1, gdy nawet mapie jej wasna szpetno nie wydaje si szpetna,
obawiam si, ebymy wicej, ni to jest suszne, nie starali si podoba
sobie samym. Lkam si, abymy sobie wzajem nazbyt nie potakiwali,
eby w chwili, gdy gupio si do siebie umiechamy, jeszcze gupsza
okoliczno niepodobania si nam nie urgaa. Albowiem przymilno
wykarmia gupot, a mwienie na przekr mdro.
Ganicy jednak niech bdzie przyjazny i rozwany: to bdy
z mioci poprawi, to gania przepomni. Niech pochopnie nie
obszczekuje, jak wcibska zjadliwo, ktra ska w trzcinie
poszukuje i dziury w caym2. Niech raczej pamita tak o swoim,
jak i naszym czowieczestwie, a take o tym e w ludzkim
rozeznaniu nie masz nic doskonaego.
Std to, ilekro Zeuksis3 chcia przedstawi wspania posta
czowiecz, tyloma j obtacza pkolami, ile widzia w niej
brakw. Zapytany o przyczyn tych pkoli, odpowiedzia, e
dlatego tak czyni, i w czowieku nie ma nic doskonalszego nad
1

Seneka, Epistulae IX 22.

quae nodum quaerit in scirpo etfissuram in integro; przysowie

to przytoczy Jan z Salisbury, Metalogicon II 10, przy charakterystyce
jednego z mistrzw dialektyki. Wyej Wincenty chwali contradictio,
'mwienie
na
przekr',
dialektyczne
przeciwstawienie
argumentw
jako
narzdzie mdroci; Balzer, I, s. 381.
3

Zeuksis z Heraklei malarz grecki z V i VI w. p.n.e. rdo tej

anegdoty nie znane. Koo byo w redniowieczu uwaane za symbol
doskonaoci, pkola symbolizuj tu wic niedoskonaoci.

sam
niedoskonao.
Rwnie
Kallistenes4
zapytany
przez
ucznia, po jak dugim czasie mgby osign doskonao, poda mu do
prawej rki mirtow gazk, a do lewej szklan pyt, ktre sam zwyk by
nosi
niczym
jakowy
symbol,
i
powiedzia:
Gdy ta szyba rzucona o skay nie da si stuc, gdy ten mirt
swoim wzrostem nieba5 signie, wtedy dopiero spodziewaj si
doskonaoci. Tymczasem za bdziesz doskonay, skoro poznasz, i tu
doskonaym by nie moesz".
[2] MATEUSZ: Zgadzam si, bowiem przy moich skpych
siach dowiadczam si cudzych, ja, ktry pod tymi jukami,
z musu dwiganymi, i cay si potem oblewam, i cay zasapany
upadam. Twoje jednak towarzystwo, o poow lejszy czynic
nasz ciar, pot osusza, siy dodaje i otuch do przejcia wzmaga6.
Gdy wic zaraza buntu zostaa stumiona a nieprzyjaciel
ojczyzny7 pokonany, lnica gwiazda Bolesawa zacza rozsiewa janiejsze promienie zalet. Gdy jedne z najokazalszych
grodw Pomorzan zostay zdobyte, a inne dobrowolnie si
podday, mieszkacy Biaogardu8 usiuj stawia opr. Zamknitych w
[tym] najsawniejszym miecie, ktre ley w rodku Pomorza, [Bolesaw]
opasa obleniem i pokazujc oblonym dwie tarcze, jedn bia, drug
czerwon, pyta: Ktr wybiera4

Kallistenes historyk i
Wielkiego, 365326 p.n.e. rdo
Balzer, I, s. 28, 44 n.

filozof grecki, dworzanin Aleksandra

tej przypowieci rwnie nie znane;

aplanon, sklepienie niebieskie, wyraz uyty rwnie w ks. IV,

rozdz. 19, prawdopodobnie za Janem z Salisbury, Policraticus II 19,
a moe wprost z Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis, gdzie
powtarza si wielokrotnie, ale w formie , aplanes; H. Zeissberg, Vincentius, s. 127; Balzer, II, s. 191.
6

Podobna refleksja zob. Prolog, rozdz. 4.

Zbigniew. Autor podejmuje tu wtek z Kroniki Galla, II 3941, ale

tam brak okrelenia 'nieprzyjaciel'.
8

Biaogard nad Parst na Pomorzu Zachodnim, czoowy orodek

wadzy ksicej w tym czasie, wg Galla centrum terrae medium. Krzywousty oblega ten grd w 1107 r. Anegdoty nie ma w Kronice Galla.

ci?" Na to oni: Bia, poniewa ta nci jutrzenk pokoju, tamta grozi

straszliwym rozlewem krwi". On im na to: Susznie, jeli wiec chcecie,
ebycie zostali Biaogardem, niech Biaogard zabieleje poddaniem si,
jeli za nie, niech krew wypisze na nim nowe imi, aby nie biaym, lecz
krwawym si nazywa". Oni odpowiadaj z zacitszym jeszcze uporem:
Owszem, niech si i biaym, i krwawym nazywa, aby biaym ogosio go
nasze zwycistwo, krwawym za zagada twoich". Na to Bolesaw: Do
kroset, panowie, te otry9 omielaj si nawet obelgami walczy. mieszy
mnie, e kret rysia, limak tygrysa, skarabeusz ora do walki wyzywa. Lecz
broni potrzeba, panowie, nie sw, czynu nie alw!"
Wybiega przeto przed wszystkimi, w nagym zrywie przeskakuje wa obronny. Posuchaj, co za niesychana ma [tego]
miao10. Ani go nie przeraaj krocie wrogw, ani jake gony szczk
broni, ani nawa pociskw, grad kamieni go nie miady; pierwszy kruszy
bram zapory, pierwszy wkracza do miasta; z tylotysicznych zastpw
jedne trupem kadzie, drugie zmusza do cofania si w popochu. Wreszcie
wszyscy jakby strachem zdjci przed majestatem, odrzuciwszy bro padaj
na twarze, prosz o przebaczenie nie dla siebie, lecz dla maych dzieci, ich
ocalenie wypraszaj, nie wasne. Mwi, e w caej peni zasuyli raczej
na ukrzyowanie ni na przebaczenie. I chocia w mniemaniu [osb]
przedniejszych nie naleao pobaa ani wiekowi, ani pci, jednak askawa
yczliwo ksicia wszystkich oszczdza, wszystkim przebacza; uzna
bowiem, e suszniejsza jest miociwa askawo i ludzko ni zemsta
surowej sprawiedliwoci11. Ta szlachetno zjednaa mu nawet u wrogw
niema przychylno, albowiem mieszkacy tak Koobrzegu, jak i innej
dzielnicy Pomorzan12 oraz wszyscy naczelnicy dzielnic wasnowolnie i nie
9

plagiosippi; por. Rhetorica ad Herennium IV 31, 42.

10

polyptoton.
11
12

inauditam

audi

viri

audaciam.

Figura

retoryczna

zwana

Myl podobna jak Codex 3, l, 8.

Maritimorum provinciae; dokadniej

pniej kronikarz wielkopolski (rozdz. 20).

okreli

pozostaych

Pomorzan

tak hardo jak niegdy, lecz z pochylonymi karkami wychodz mu

naprzeciw i najpokorniej poddaj si pod jego rozkazy.
[3] JAN: Nikt jednak nie jest miosierny prcz sprawiedliwego, nikt sprawiedliwy prcz miosiernego, albowiem sprawiedliwo
bez miosierdzia jest okruciestwem, a miosierdzie bez sprawiedliwoci
gupot13.
Sarnom agodnym agodny jest lew, a srogi tygrysom.

Atoli przedziwna jest zuchwao tego lwa, ktry nawet lwy nie tylko w
sarny przemienia, lecz i w lkliwe zajczki. Nie inaczej ni Aleksander,
ktry pokona osiemdziesit tysicy pieszych i szedziesit tysicy
konnych Ambrw i Sygambrw; pierwszy wspi si na mur miasta i
szacujc, e jest puste, sam zeskoczy; otoczony przez nieprzyjaci, w
pojedynk walczy przeciw tylu tysicom. Trudno da wiar, jak sam jeden
wyci i rozproszy tyle zastpw wojskowych: widzc, e tum go zalewa,
przywar do pnia stojcego tu przy murze i oparty o jego podstaw tak
dugo
wytrzyma
napierajce
oddziay,
a
rozpoznawszy
niebezpieczestwo doskoczyli do niego przyjaciele. Wreszcie po zburzeniu
murw cae wojsko przyszo na pomoc. Gdy wtedy strza poniej piersi
ugodzony omdlewa z upywu krwi, klczc walczy dopty, dopki nie
zabi tego, ktry go zrani14. Jednake im sroszy by dla tych, ktrych
mia pokona, tym askawszy by dla pokonanych.
[4] MATEUSZ: Tymczasem cesarz Henryk V wkracza na
Wgry15. Krl Wgier Koloman widzc, e wojskiem wcale mu nie
sprosta, prosi Bolesawa o pomoc wysawszy taki oto list16:
13

w. Jan Chryzostom, Homilia do Ewangelii w. Mateusza; Balzer, II,

s. 203.
14

Cay fragment z Justyna, Epitome XII 910 o podboju przez

Aleksandra Wielkiego Ambrw i Sygambrw w Indiach.
15
Kronika Galla, II 45. Cesarz Henryk V (11061125) najecha
Wgry we wrzeniu 1108 r.
16
Koloman I, krl wgierski (10951116), syn z uczonoci, co by
moe podsuno Wincentemu pomys o napisaniu tego listu. W Kronice
Galla, II 29 i 46, informacja o zaprzysieniu sojuszu midzy Kolomanem
a Bolesawem.

Krl Wgier Koloman [le pozdrowienie] Bolesawowi, niezwycionemu wadcy Polski i Pomorza. Dokdkolwiek wiedzie zamys
najserdeczniejszego przyjaciela, uczciwo wymaga, aby zapobiec jak
naley wsplnemu poarowi17.
Twoja to rzecz si dzieje, gdy ponie ciana ssiada,
A zlekcewaone poary zwyky przybiera na sile18.

Wszak nie w innym zamiarze niemiecka szaracza a do nas

dotara, ni aby objadszy uchowaj Boe nasze winnice, tym atwiej
na wasze rzuci si oliwniki. Poniewa wic rzecz wyprbowana prb nie
potrzebuje, godzi si nie na was dowiadcza przyjani, lecz si przyjani
na wrogach. Albowiem prawdziwy klejnot przyjani w nocy si skrzy, w
nocy promienieje".
Na to rzek Bolesaw: Przychodz mi na myl owi [dwaj]
przyjaciele, uczniowie Pitagorasa19, ktrzy chcc umrze jeden za
drugiego wity toczyli spr, a gdy aden z nich nie oszczdza siebie w
obronie drugiego, przebaczono obydwom".
Uderza wic na miasta Praan, niszczy je i pustoszy, poniewa
wiedzia, e sw pomoc i podeganiem wzniecili wojn przeciw Wgrom.
W ten sposb odwraca wroga od przyjaciela i skierowuje ku sobie, zajmuje
drogi, czeka na wracajcych, nieustraszenie walczy, zwycisko triumfuje.
Zawistna za zazdro nie mogc znie tak wielkiej sawy Bolesawa, tak
wietnego triumfu, odbarwia saw [przypinajc jej] szare skrzyda20,
faszywymi upaja pogoskami, obiegajc wszystkie strony Pomorza
kamliwie gosi, e Polacy ponieli porak i e wrogowie uwizili
Bolesawa. Twrc i mistrzem21 tego zmylenia by Gniewomir,
17

Sentencja zwana w redniowieczu areng umieszczana na pocztku

listu czy dokumentu. Niniejsza wyjta z Justyna, Epitome XL 5; Balzer, I,
s. 64.
18
Horacy, Epistulae I, 18, 8485.
19
Pitagoras z Samos filozof i matematyk grecki z VI w. p.n.e. Jego
uczniowie: Damon i Fintiasz, o ktrych Cyceron, Tusculanae Disputationes V 22.
20
Dosownie: 'bezbarwnymi pirami odbarwia saw'.
21
auctor et magister.

czowiek bardzo wymowny, [lecz] pozbawiony wszelkiej uczciwoci22.

Bolesaw darowa mu ycie po upadku Biaogardu; podnis ze witego
zdroju chrztu, wynis do godnoci, uczyni bogatym, ustanowi
namiestnikiem Pomorza. On, powiadam, przez to podstpne kamstwo
namwi Pomorzan do odszczepiestwa i usun namiestnikw Bolesawa
ze wszystkich stanic i grodw.
[5] JAN: Prawdziwie mdre jest to zdanie, [e] gdy zestawi
obok siebie przeciwiestwa, uwydatnia si i to, co waniejsze, i to, co
mniej wane23. Jak bardzo bowiem rni si wschd od
zachodu, jak bardzo wiato od ciemnoci, tak dalece on od
[owych] przyjaci, uczniw Pitagorasa. Albowiem choby nikt
w podobnym czowieku nie zauway ladu niewiernoci, gdy
wierno takich ludzi jest wanie zdrad, musiaby dre przynajmniej
przed niebezpieczestwem niewdzicznoci, ktra nawet wyzwolonych
znowu niewolnymi czyni24. Mg pamita o poddaniu si ojca, [ale] nie
zapomina o doznanym dobrodziejstwie.
[6] MATEUSZ: Pamita wprawdzie, lecz za pno, lecz
z musu. Bolesaw bowiem zebrawszy znowu bardzo liczne wojsko
nie zajmuje si gromadzeniem bezuytecznych tobokw pochodzcych z upu, ale z niedostpnych miast Pomorzan jedne
zajmuje, drugie burzy. Najwicej jednak mozow mia pod
miastem Wieleniem25, gdzie w Gniewomir silniejszy stawia
opr ni inni, poniewa zwtpi o przebaczeniu; a gdy mu
robiono nadziej przebaczenia, jeliby si podda, rzek: Za
wielk jest nieprawo moja, ebym mg zasuy na przebacz22

Gniewomir grododzierca Czarnkowa (Gall,

namiestnik Pomorza, o czym ju nie informowa
terminu rzymskiego praeses provinciae; Balzer, I, s. 444, 248.
23

Positis iuxta se contrariis

znowu dialektyka, por. przyp. 2.
24
25

et

maiora

et

II 44 i 47), potem
Gall. Wincenty uy

minora

esse

perspicua;

emancipatos remancipat, Codex 8, 49, 1; Balzer, I, s. 478.

Wiele
1108/1109 r.

nad

Noteci.

Oblenie

byo

prawdopodobnie

zim

nie26, i lejsze jest jarzmo mierci ni niewoli; chlubniej jest

narazi ycie na rany ni wyda na mki". Z im wiksz wic
zacitoci stawia opr, tym srosze i okrutniejsze siy przeciw
sobie wywouje, tym czstsze godz w niego napady. Wreszcie
zmuszony do haniebnego poddania si, skazany zosta na mier
przez obicie kijem. Wszyscy inni zginli od miecza27.
[7] JAN: Chwal odwag, zaciekoci nie pochwalam, chyba
e co popeniono z gorliwego starania o sprawiedliwo, a nie
z uczucia nienawici lub jakiej pychy. Nie jest grzechem zabicie
czowieka z obowizku, nie jest winien zabjstwa onierz, ktry
zabija czowieka posuszny wadzy28. Chwal Fineesa, ktry
z Madianitk przebi Hebrajczyka, a Matatiasz bawochwalc29;
Mojesz za z Lewitami przechodzc przez rodek obozu rce
uwica krwi blinich, gdy z powodu [zotego] cielca zabito
dwadziecia trzy tysice ludzi30. A nawet niekiedy wydaje si
grzechem nie zabi; tak na przykad rzek Pan do Samuela,
poniewa Saul zwyciywszy Filistynw przebaczy ich krlowi
Agagowi: al mi, e Saula uczyniem krlem". W Saulu
wszelako nie podobaa si Panu moe nie tyle pobaliwo, ile
przekroczenie Paskiego nakazu. Dlatego powiedzia mu Samuel:
Zgrzeszye, nie wiesz, e nieposuszestwo jest rodzajem bawo26

Ksiga Rodzaju 4, 13.

27

Wg Kroniki Galla (II 48) Polacy pozabijali Pomorzan mimo

udzielenia im przedtem rkojmi bezpieczestwa. Wincenty sugeruje sdowy wyrok mierci na Gniewomira, zgodnie ze swoim pojmowaniem
praworzdnoci pastwowej; Balzer, I, s. 478. Do pozostaych stosuje
werset biblijny z Piewszej Ksigi Samuela 15, 8 (brzmienie Wulgaty: in ore
gladii absorbentur). Byy w Polsce rne opinie co do stosunku do
Pomorzan, nawet Gall Anonim nie we wszystkim pochwala wyprawy
wojenne Bolesawa na Pomorze; T. Tyc, Zbigniew, s. 34 n.
28

Decretum Gratiani, II, C. 23, q. 5, c. 8.

29

Ksiga Liczb 25, 718 i Pierwsza Ksiga Machabejska 2, 2426.

30

Ksiga Wyjcia 32, 2728. Prawo kanoniczne tymi przykadami

uzasadniao zabijanie ludzi nieprawych; Decretum Gratiani II, C. 23, q. 5,
c. 7; Balzer, I, s. 417.

chwalstwa"31. Z tego wszak nie powinnimy wysnuwa dla siebie

adnych wnioskw, poniewa przywileje kilku ludzi nie czyni
oglnego prawa32.
[8] MATEUSZ: I tak, arliwo o dom Paski33, zotym icie
godna zapisania pirem, uzbroia pockich biskupw Szymona
i Aleksandra34, ktrzy z czujn przezornoci jednych i drugich
nieprzyjaci gorliwie usiowali powstrzyma od domu Paskiego.
Jak bowiem nawet najmniejszy punkt miejsca i czasu nie jest
bezpieczny od zasadzki niewidzialnych, tak Mazowszanom nigdy
nie brako najazdu widzialnych nieprzyjaci, gdy wkradli si to
Prusowie, to Pomorzanie, to jedni i drudzy, std jawnie, stamtd
podstpnie. To przyczyniao im nie tylko odwagi, lecz take
zapobiegliwej gotowoci. wiczenie bowiem czyni mistrza,
a miecz, jeli si go wci nie uywa, nie tyle tpieje, ile zgoa si
szczerbi. Dlatego te [uwaam], e Mazowsze i w pomysach jest
dzielne, i kwitnie rycerstwem modzieczo prnym i wspaniaym.
Mniemam, e wrd nich Aleksander godzien jest najwyszego
podziwu, gdy potrafi rwnoczenie podoa tak rnym i wanym zadaniom. Oto bowiem nasi mocarze jcz pod wodami i ci,
ktrzy z nimi mieszkaj35. Rzecz zadziwiajca, ten sam [czowiek] jagniciem [jest] i lwem, ten sam wilkiem i pasterzem
trzody, ten sam biskupem i rycerzem, zbrojny i pobony zarazem,
tak e wrd cigego straowania pod broni nic nie zaniedba
z tego, co do niego w rzeczach nabonoci naleao, pomny myli
31

Pierwsza Ksiga Samuela, 15, 811; Decretum Gratiani I, D. 81, c. 15.

32

Decretum Gratiani I, C. 25, q. l, c. 16; Balzer, I, s. 419. Nagromadzone tu

przykady szczeglnie aktualne w dobie wypraw krzyowych.
33

Ksiga Psalmw 69 (68), 10.

34

Szymon biskup pocki w 1. 11121129; Aleksander z Malonne k. Leodium,

biskup pocki w 1. 11291156.
35

Nam nostri ecce gigantes gemunt sub aquis et qui habitant cum eis;
autor przywouje tu obraz Szeolu, krainy zmarych w Ksidze Hioba 26,
5(obecnie rozdz. 25): Umarli si trzs w podziemiu, woda, yjce w niej
byty".

ambrozjaskiej: Broni biskupa s zy i modlitwy"36. Wielki by

Aleksander w bitwach, wikszy w subie Boej. Albowiem gdyby
nawet czyjakolwiek zawi milczeniem pogrzebaa wzniesione
przez niego bazyliki, to jednak poncej lampy pod korcem ukry
si nie da, a c dopiero miasta lecego na grze!37 Jake
bowiem bdzie mona odmwi pobonoci temu, ktry od
samych fundamentw rozpoczyna i do koca doprowadza budow tak okazaego kocioa bogosawionej Panny Maryi38, skoro
ojcu Salomona, ktremu powiedziano: Nie bdziesz mi budowa
wityni, bo jeste mem krwi"39, Pan wzbroni budowa
wityni Pask. Rzecz wic sama widomym czyni, jak mie byy
mu przybytki Pana Zastpw; sama doskonao dziea, wyborno ksztatu pokazuje, i bezustannie z bogoci rozpamitywa
on [sowa]: Panie, umiowaem pikno domu Twego!"40 Nie
tylko wzbogaci go wewntrz przez starania o dobra duchowe,
lecz take zabezpieczy materialn broni, otoczywszy zewszd
potrzebn zaog, aby oa Salomona strzego wewntrz szedziesiciu najdzielniejszych synw Izraela41, a zewntrz trzystu
doborowych pancernych, tak e susznie mona byo powiedzie:
Pikna i ozdobna jeste jak Jeruzalem, grona jak sprawiony
szyk bojowy"42.
36
37

Sentencja cytowana w Decretum Gratiani II, C. 23, q. 8, c. 3.

Mateusz 5, 1415.
38
Biskup Aleksander dokona konsekracji katedry w Pocku w 1144
r.; Spominki pockie i Sochaczewskie, MPH III, s. 119. Jeszcze w 1148 r.
trway
prace
nad
polichromi;
Z.
Kozowska-Budkowa,
Pockie
zapiski o cudach z r. 1148, Kwartalnik Historyczny 44 (1930), s. 342 n.
Szerzej o Aleksandrze C. D e p t u a, Krg kocielny pocki w poowie XII
w., Roczniki Humanistyczne 8 (1960), z. 2, s. 94 n.
39
Dawid, Pierwsza Ksiga Kronik 28, 3.
40
Ksiga Psalmw 84 (83), 2 i 26 (25), 8. Wynika z tych zda, e
kronikarz mia sposobno osobicie oceni wietno katedry pockiej
wzniesionej przez Aleksandra.
41
Pie nad Pieniami 3, 7.
42
Pie nad Pieniami 6, 4. Cay ten ustp o Aleksandrze wybiega
znacznie poza chronologi opowiadanych kolejno wydarze.

Zdarzyo si wic, e gdy Bolesaw z caym prawie wojskiem

zajty by w odlegych stronach, Pomorzanie wdarli si na
Mazowsze okrutnie upic43. Spustoszywszy prawie ca dzielnic, [jednymi] aosnymi upami gardz, [inne] opakane upy
unosz. Zbiega si garstka Mazowszan, dopdza ich; stoi nieprzyjaciel liczniejszy ni piasek morski, mniejszo bowiem nie
way si na starcie, wikszo gardzi nim; tamtym walka wydaje
si rzecz nierozsdn, tym niechlubn. I gdy tamci myl
o ucieczce, a ci o odwrocie, zjawia si czcigodny biskup Szymon,
przybrany w szaty biskupie i infu, i bierze udzia w poaowania
godnym widowisku nie tyle przez ao, ile przez modlitwy
i ofiarn pomoc, z daleka woajc: Zaprawd w jednym tylko,
synaczkowie, jest nadzieja zwycistwa, nie od wielu zaley wiktoria! I nie trzeba si lka niebezpieczestwa mierci, zwaszcza
gdy chodzi o ratowanie blinich, poniewa mier ciaa nie
unicestwia czowieka, lecz prowadzi do nagrody za mstwo". To
powiedziawszy, wyprawi swoich do walki, sam za uda si na
modlitw i nie wpierw j przerwa, a cae owo mnstwo
upiecw ulego i niewielu tylko wymkno si ucieczk. Odbiwszy wszystkie zdobyte na swoich upy, rozgromiwszy w ten
sposb nieprzyjaci, radosne ze swoimi odnosi zwycistwo.
Take niedobitkowie z tej nieszczliwej, a raczej szczliwej
wojny po trzech czy wicej dniach [wci jeszcze] zatrwoeni
bkali si podobni lepcom. Tych to niedobitkw, jak twierdz,
chwytay niewiasty i wtrcay do wizienia.
[9] JAN: Wielki [by] wprawdzie Aleksander, lecz wikszy od
Aleksandra, jak widz, Szymon, ktry w osobie swojej czy
przymioty patriarchy i prawodawcy44. Wszak dobrze wiesz, e
43

Kronika Galla, II 49. Do najazdu Pomorzan na Mazowsze doszo

w 1109 r., a wic w czasach biskupa Szymona.
44
Simon qui patriarchae ac legislatoris in se virtutem expressit;
zapewne aluzja do jego uczonoci i postanowie statutowych. Anonim
Gall wymieni go w swoim licie dedykacyjnym bezporednio po metropolicie gnienieskim. Przypuszcza si, e Szymon pochodzi z Francji;
Balzer, I, s. 281; A. Vetulani, redniowieczne rkopisy pockiej

dopki Mojesz si modli, padali Amalekici; gdy trzyma rce

wzniesione, zwycia Izrael, a gdy omdlae opuszcza, si nabiera
Amalekita. Nie jest ci rwnie tajne, e Abraham zabiwszy
nieprzyjaci oswobodzi Lota wraz ze zwierztami i caym dobytkiem45. Z tych wydarze widzisz, e niemao pomagaj bd
zasugi przeoonych, bd pomoc blinich; ich przykady pouczaj
nas, co kady z nas Bogu winien, co sobie, co bliniemu.
[10] MATEUSZ: Wielki bd popeniamy, jeli dobrze nie
chwalimy czynw innych, ale te nie osigamy adnej nagrody,
jeli, ile tylko moemy, tych czynw nie naladujemy. I komu nie
wydabym si zawistny, gdybym [wie] o zotym filarze tego
krlestwa, o ojcu najczcigodniejszym, o jednym z twoich poprzednikw, zdawi milczeniem? By bowiem arcybiskupem tego
witego kocioa gnienieskiego, ktrym ty rzdzisz, Marcin, na
ktrego skinienie i orzeczenie poruszay si zawiasy caej tej
rzeczypospolitej46. Pomorzanie bardzo czsto zastawiali sida na
niego, chcc to go otru, to udusi lub jakimkolwiek sposobem
zgadzi, i to bd dlatego, e zabrania im bawochwalczych
obrzdw, bd dlatego, e wymaga od nich dziesicin i pierwszych plonw, bd [wreszcie], aby przez sprztniecie go uci
gow krlestwa zarazem i rady. A gdy dugo knowali zamachy
z podstpn niegodziwoci, m bowiem roztropny unika przezornie zego trafu, zapragnli wreszcie go pojma, gdy sprawowa
biblioteki kapitulnej, Roczniki Biblioteczne 8 (1963), s. 329 n.; C. D e p t u a, Krg
kocielny pocki, s. 74 n. Por. przyp. 38.
45
46

Ksiga Wyjcia 17, 11; Ksiga Rodzaju 14, 16.

Autor przyrwna arcybiskupa Marcina do aurea columna, do

'zotego filaru' krlestwa (por. Prolog, rozdz. 2) cuius nutu et
arbitrio totius huius reipublicae cardo vertebatur; dosownie mona tumaczy: 'obracaa si o [spraw]', czyli dziay si wszystkie najwaniejsze
sprawy. Marcina, arcybiskupa gnienieskiego w latach 10921118 (?),
Gall, II 43 nazwa senex fidelis, 'wiernym starcem'. By stronnikiem
Zbigniewa i prawdopodobnie wykl Bolesawa Krzywoustego za okrutn
zemst na bracie; T. Tyc, Zbigniew, s. 30-40) (rozdz. III: Arcybiskup
Marcin i Gniezno).

wit ofiar w oratorium spicymirskim47. Powstaje krzyk, wie

niesie, e nieprzyjaciel wtargn ju na podgrodzie48. C wic
czyni? Ucieka? A tu miecz zgrzyta i byska we wrotach... Bi si?
A tu adnej monoci49, adnej pomocy, siy drce, ludzie"
niemrawi... O lito baga? A kiedy to beczenie jagnicia paszcze
wilkw krwioerczych uagodzio?
Zaiste, tak jak wzbi si wysoko w rozwaaniu, tak te unis si
w gr z ciaem. Wydostawszy si przez zbawcze jakie schody,
ukry si pomidzy wizaniami stropu.
Tak trwoga si przydaa staroci a nogom skrzyde50.

Tamci [za] wpadaj gromad, [miejsca] powiconego nie

szczdz, witoci grabi. Spostrzegaj lecego obok otarza
pewnego archidiakona51, ktry z przeraenia zupenie zdrtwia.
Sdzc, e to arcybiskup, chwytaj go i uprowadzaj w podskokach radoci. I nie tylko ka mu zrzec si dziesicin i pierwocin, lecz uroczycie zaprzysic zwolnienie od wszelkich danin
[wynikych z] wiary katolickiej; nadto przymuszaj do odwaenia
ogromnej iloci kruszcw i do przyrzeczenia wiecznego pokoju52.
Atoli [on], chocia za tak cen mg okupi ycie, na nic si nie
zgodzi. By bowiem mem bogobojnym, nadziej pokada w Panu, liczc nie tyle na wasne zasugi, ile na modlitwy arcypasterza,
ktrego cnoty nie mogy uj uwagi bacznego ucznia.
Arcybiskup tymczasem padszy na ziemi, tonie w strumieniach
ez, aonie opakuje zbeszczeszczenie wityni i to, e witokradzka rka dotyka witoci. Z wielk mioci objwszy otarz
47

Spicymierz n. Wart, na pn. od Sieradza, grd kasztelaski,

skd arcybiskupstwo pobierao dziesiciny; oratorium may koci,
kaplica.
48

in
suburbium.
50

ipsis

proastis',

tym

klasycznym

49

nulla
facultas;
mona
Wergiliusz, Eneida VIII 224.

tumaczy

51

zamiast

Niezwyke okrelenie dioecetes

445. Wg Dugosza mia na imi Mikoaj.
52

Gall, II 43, nie wspomina jeszcze o dziesicinach.

okreleniem
te

'brak

archidiaconus;

autor

zastpi

sprawnoci'.
Balzer,

I,

s.

[i] nabonie si modlc, trwa przez trzy dni, nie przyjmujc

pokarmu. I jeszcze czcigodny ojciec nie wyszed ze wityni, gdy
Pan pomsty, ktry winiw wyswobadza, puci go wolno53.
Zarwno bowiem samych [napastnikw], jak ony i dzieci ich
porwa nagy jakowy sza, tak e wzajemnie godzili na siebie to
mieczem, to kamieniami lub kijami i przeladujc swoich najdroszych nie tylko jak nieznajomych, lecz jak najzacitszych wrogw,
wypdzali ich z wasnych mieszka. A gdy innych dosign nie
mog, wasne czonki bd paznokciami rozdrapuj, bd zbami
rozszarpuj. Od tej zarazy przewana ich cz ginie wrd
okropnego ryku i strasznego szamotania. I tak dugo byli drczeni,
a zrozumiawszy przyczyn kary, i witoci wraz z wszelkim
sprztem odsyaj arcybiskupowi i przyrzekaj, e tak ilo
pienidzy, jakiej przedtem dali od archidiakona, zo jako kar
za pogwacenie nietykalnoci. Z wikszym take uszanowaniem
wyznaj [teraz] wiar katolick i do danin kocielnych si zobowizuj.
[11] JAN: Opowiedziae niemal [co na ksztat historii]
o porwaniu Arki Przymierza przez obcych i o zwrceniu jej na
skutek kary boskiej. Daleko jednak temu arcybiskupowi do owego
Helego, ktry spadajc z krzesa kark skrci i zmar54. I sdz, i
[arcybiskup] nie zasuguje na nagan za to, e jakby tchrz, jakby
najemnik, a nie jak pasterz, uszed na widok wilkw55. (Nieczyste
bowiem jest zwierz, ktre cho przeuwa, nie ma jednak rozdwojonych kopyt, co jest cech zwierzt powiconych, albowiem
nogi ich maj waciwe kopyta, kopyto nogi jak kopyto cielcia.)56
Dowiadczonym piciarzom przydatna jest przebiego zarwno
w nacieraniu, jak w cofaniu si. Pan nauczy tego wasnym
przykadem: gdy ydzi podnosili na niego kamienie, on szed
53

Ksiga Psalmw 146 (145), 7 i 94 (93), 1.

54

Pierwsza Ksiga Samuela 5, 9; 6, 3; 4, 18.

55

Jan 10, 1213.

56

Niejasne wtrcenie w tym miejscu informacji o ydowskich

rztach ofiarnych. Por. przepisy dla Izraelitw w Ksidze Kapaskiej 11, l8.

zwie-

przechodzc midzy nimi57. I kt zaiste nie draby ze strachu

przed mierci, skoro samo ycie a do mierci lka si i odraz [do
niej] czuje? Tym przezorniej za trzeba dba o ycie, im obfitszy
plon mona z czego zebra. Bo i po c bezpodny figowiec ma
zajmowa ziemi?58 Tego wanie pragnie Aposto: by odczonym od Chrystusa za braci; porzuca wygody, aby swobodniej
suy braciom59. I chociaby zdawao si, e wrd platanw
zasadzam tamaryszek, powiem jednak: przecie kwiatek nadgryziony nieco przez robaka60 z poyskliwym zotem si nie kci.
Byli na tym samym okrcie filozof i bazen. Zerwaa si burza,
wszystkich ogarn nieprzenikniony mrok. Sycha grzmot, krzyk
podnosi si, hucz fale, wicher wyje. Okrt to dna przepacistego
jest bliski wrd rozwierajcych si bawanw, to pod oboki
wysoko si wzbija wciekym porwany wichrem. Jakiego to,
mylisz, kady z nich by ducha, skoro nawet sternik o ratunku
zwtpi? Filozof le gbokie westchnienie ku niebu61 i jak
czsto zwyk czyni jeszcze usilniej na ucisk mierci si gotuje.
Dry, aby po zgonie nie mia utrapionego ycia. Bowiem mierci
ciaa si nie obawia uwaajc j za bram ycia. Bazen tymczasem
nie tylko ukrywa strach, lecz [nadto] udaje jak wesoo, ebym
nie powiedzia szalestwo, zanosi si od miechu wrd bazeskich ruchw i dwicznie zaamujcym si gosem, jak abd
wzywa ndznej pociechy ndzniejszego jeszcze ycia. C dalej?
Ustaa wreszcie caa nawanica, wrcia pogoda. Gdy inni winszowali sobie nawzajem, bazen [j] obrzuca filozofa obelgami
i napastowa. Ach ty poczwaro filozofa zawoa co miesz
przybiera poz mdrca, gdy nie ma w tobie ani cienia mdroci!
Zdaniem bowiem mdrcw ten jest mdry, kto nie podlega adnym wzruszeniom, a wic ani smutkowi, ani bojani. Natomiast
57

Jan 8, 59.

58

ukasz 13, 7.

59

List do Rzymian 9, 3.

60

Dosownie 'przez kornika': flosculus rara insculptus teredine.

61

ducit aha in altum suspirium.

twoje bezkrwiste serce smutek wysysa, lk ogarnia! Ode mnie wiec,

ode mnie rozsdnego, ucz si rozsdku, bo, jak widziae, wrd
niebezpieczestw ani na chwil nie opanowaa mnie trwoga". Na
to odpowiedzia mu filozof: Ju dawno twoje bazestwo razem
z tob ulego rozbiciu, ju dawno twoja bezbrzena gupota
pochona ciebie i twj dobytek. Nie mg wic wcale stracony
lka si o straconych, nie mia czego bazen obawia si o ycie
bazna. To filozof powinien by dre o ycie filozofa".
Tym bardziej wic arcybiskup o ycie arcybiskupa62.

[12] MATEUSZ: Winszuj nakadu wymowy! Albowiem nie

umiesz ani mniej odda, ani ze zwrotem poyczki zwleka63.
Jednake nadpa [mi], prosz, odrobin i rozsu lub wyrwij
zarola, ktre krpuj moje cofnicie si i przejcie naprzd
zagradzaj. Oto domagano si tedy od archidiakona pod przysig
zota i innych rzeczy: gdyby pod przymusem j zoy, czy
obowizywaaby go, czy nie? I czy przyrzeczenie wymuszone
katuszami obowizuje, czy nie?
[13] JAN: Ho, ho! Nie mog powstrzyma si od miechu:
utyskujesz pod ciarem, a dobrowolnie chodzisz po cierniach.
Wszelako niedobrym przyrzeczeniom nie dochowuj wiary, w haniebnym lubowaniu zmie postanowienie! Niegodziwa jest obietnica, ktra spenia si w zbrodni64. adne wic przyrzeczenie,
ktremu towarzyszy bd zbrodnia, bd choby tylko zgorszenie, bynajmniej mnie nie wie. Przyrzeczenie za co do pienidzy obowizuje, jeeli nie zajdzie suszna obawa. Nie ma za
susznej obawy tam, gdzie nie trzeba obawia si mierci lub
udrcze ciaa lub tego, co za co takiego uchodzi. W tej sprawie
tak orzeczono: Co si popenia ze strachu, nie jest wane wobec

62

Anegdota opowiedziana przez Jana zabarwiona jest lekk ironi.

rdo literackie nieznane.
63
Czyli: wysiku woonego w te wywody. Oczywista ironia. Zebrane
przez Jana przykady nie wyjaniy Mateuszowi wtpliwoci moralnych.
64
Decretum Gratiani II, C. 15, q. 6, c. 2 i 22, q. 4, c. 5.

prawa". Std to [arcybiskup] trewirski i jego prepozyt pojmani

przez zbjcw musieli da [okup] i przysic, e nie bd domaga
si zwrotu, papie rozgrzeszy ich i rozkaza, aby ciGall zbjcw
i odebrali dobra kocielne65. Jest te taki wypadek, w ktrym
nawet pod pozorem susznej obawy nie mona uwolni si od
zobowizania, mianowicie: gdyby kto wiar chrzecijask nawet
i pod przymusem przyj, powinien j zachowa, chocia nikogo
nie naley zmusza do tego, do czego zmusza si go bezowocnie,
chocia Bg gardzi sub z musu, chocia nie jest dobrodziejstwem to, co si komu narzuca wbrew jego woli, i nie jest ofiar to,
co si na kim wymusza66. Czsto jednak wywiadcza si dobrodziejstwa nawet tym, ktrzy ich nie chc67.
[14] MATEUSZ: Nader susznie rozpalia si surowo Bolesawa przeciw witokradczym bawochwalcom i nader susznie do
zemsty przyda zemst. Zaledwie bowiem wygasa owa zaraza,
mcicielka witokradztwa, gdy ani wiary witej nie uszanowali,
ani adnej nie dotrzymali wiernoci ukadom politycznym. Nie
boj si bezwstydni odstpcy unika zbawienia i nie wzdragaj si
obrzyde psy wraca do tego, co wyrzygay. Tote Bolesaw ciga
zewszd wszystk swoj moc zbrojn, siy wszystkich [oddziaw] wiczy i ocenia. Wojska wyruszaj na Pomorze, a jadcy
przodem biskup68 woa, e dzieje si sprawa Boa, a nie ludzka.
65

Digesta 4, 6, 3; 4, 2, l i zblione w treci sowa: 4, 2, 21, 1. Pochodzenie exemplum

o arcybiskupie Trewiru nieznane.
66

Decretum Gratiani, I, D. 45, c. 5 i II, C. 23, q. 6, c. 4 o dochowywaniu wiary

chrzecijaskiej, nawet jeli przyjta zostaa pod przymusem; Digesta 50, 17, 69; nie jest
dobrodziejstwem wiadczenie wbrew woli. lad rozwaa doktrynalnych nad etyk misji i
etyk wojny, szczeglnie aktualnych w drugiej fazie krucjat, gdy pod wpywem niepowodze budzia si krytyka.
67
68

Por. Seneka, De beneficiis I 10 i Epistulae 81.

primipilarius (inna forma primipilaris) wg terminologii rzymskiej 'pierwszy setnik legionu' albo 'dowodzcy zaopatrzeniem', w terminologii chrzecijaskiej take 'biskup'. To ostatnie znaczenie sugeruje
tekst. Por. ks. II, przyp. 19; Balzer, I, s. 442 n.

Jest bowiem w Kruszwicy koci w. Wita69, na ktrego szczycie

widziano jakiego modzieca niezwykej postaci i urody, [od]
ktrego bi tak niewypowiedziany blask, e, jak mwi, owietla
nie tylko miasto, lecz rwnie przedmiecia. [Modzieniec] ten
spyn z tego [szczytu] ze zot wczni [i] daleko wyprzedzi
oddziay. A wielu widziao t oczywist moc bosk i w milczcym
uwielbieniu zdumiewao si nad tajemnic tak niezwykego zjawiska70, a nie znik machnwszy wczni, ktr nis, jakby
w stron Naka71.
T przeto rkojmi zachcony Bolesaw zamyka miasto waami oblniczymi, okra kusznikami, wstrzsa pociskami z machin, uderza taranami, przypuszcza szturmy; wszelkich prbuje
si, korzysta z kadego pomysu. Widzc grodzianie, e liczba ich
maleje, czuj, e siy ich opuszczaj; nie mogc walczy si,
ratuj si podstpem. Prosz o rozejm, aby si naradzi, i uzyskuj go. Tymczasem zachcaj swoich, aby urzdzali zasadzki,
chwytali nieostronych, mieli w pogotowiu wizy, ktre mogliby
naoy komu zechc. A poniewa po trudach najmilszy jest
spoczynek, wszyscy prawie [ludzie] Bolesawowi zaywali odpoczynku, do ktrego i poniesione trudy zachcay, i co wanie
69

W czasach mistrza Wincentego koci w. Wita by kolegiat.

Wtpliwe, aby to by koci przeznaczony pierwotnie na katedr biskupi, tak jak to sugeruj K. Grski, Topografia wczesnoredniowiecznej Kruszwicy, Studia Wczesnoredniowieczne 2 (1953), s. 37, 41 n.; W.
H e n s e l, A. Broniewska, Starodawna Kruszwica, s. 125.
70

Kronikarz unika okrelenia cudu miraculum i zastpuje je wskazaniem na boskie numen i na mysterium. Numen wg filozofii stoickiej
(Cycero)
i
neoplatoskiej
(Makrobiusz,
Chartres)
wystpuje
u
Jana
z Salisbury i Alana z Lilie. Balzer, I, s. 500 n., zaliczy jednak t opowie
do przykadw spekulacji mistycznej Kadubka. Por. jednak J. B a n a s z k i e w i c z, Wlcznia i chorgiew. O rycie otwierania bitwy w zwizku
z cudem kampanii nakielskiej Bolesawa Krzywoustego (Kadubek III 14),
Kwartalnik Historyczny 94 (1988), z. 4, s. 324.
71

Gall (III 1) tylko o obleniu Naka, o Kruszwicy nie wspomnia.

Natomiast ju w ks. II, 6 przytoczy analogiczn wizj modzieca na
biaym koniu pod Gnieznem, wysannika w. Wojciecha (1097 r.).

nakazywao uczczenie witego Wawrzyca72. I oto z gszcza

ciernistego krzewu znienacka wypadaj szyki [pieszych]. Byli
bowiem przezorni, aeby ttent kopyt lub renie koni nie zdradziy
ich kryjwki i aby w razie utraty wszelkiej nadziei ucieczki walczy
musieli tyle o wasne ocalenie, co i o zwycistwo. Liczne ich
wojsko, od chmary szaraczy liczniejsze, zajmuje ca rwnin,
uderzy jednak si boj, wiedz bowiem, e nader czujne strae
stoj na czatach73. Staj przeto zbit gromad z wycignitymi
zewszd wczniami, jakby w jakim cyrku, do walki gotowi.
Wtedy Bolesaw z najpogodniejszym obliczem i wewntrznym
spokojem [tak rzecze]: Widz, dostojni mowie, e sarny bardzo
s miym upem dla naszych lwit; bo i kt by pomyla, e orom
przykre s koty74, a tygrysom rogacze? Jeli jednak maj jakie siy,
to znane jest wam ich niedostwo. Moc naszego przewodnika
wszystko to stopnieje ku chwale dzisiejszego mczennika, gdy
suszna sprawa i w najbojaliwszych sercach rodzi odwag". To powiedziawszy sam rzuca si do walki z tej, a z tamtej strony wypada
wojewoda Skarbimir75. Odwaga zwiksza aroczno lww, aroczno podsyca odwag. Sarnom za groza trwogi napdza, trwoga
groz ustokrotnia, a jedno wicej ni drugie i tchu i siy pozbawia.
Wojowniczo lww gardzi lizaniem krwi sabej trzody, cieszy si
jedynie stosami trupw. Lechici, rzezi wrogw poniechawszy, poczytuj sobie za hab zgarnianie witokradzkich upw. C wic?
Chobym mwi jzykami wszystkich [ludzi], nie zdoabym wyrazi
sowami rozmiaru tej ogromnej rzezi. Nie inaczej bowiem bdziesz
mg dociec liczby zabitych, ni gdyby zlicza piasek morski lub
gwiazdy niebieskie. W tej sprawie, jeli czasu stanie, porad si
algorystw czyli rachmistrzw, ktrzy s biegli w obliczeniach76.
72

10 VIII. Tak te w Kronice Galla. By to rok 1109.

73

praecautas enim intelligunt excubiis insidias.

74

murilegos, Zbieracze myszy'. Wincenty nazwa tak koty jeszcze trzy razy.

75

Skarbimir, zgodnie z Kronik Galla, III, 1. Zob. wyej, ks. II, rozdz. 26.

76

algoristas consule sive abacistas; Wincenty okazuje si tu

Zdarzeniu temu przydaj wiary jeszcze dzi pagrkowate usypiska

powstae z nagromadzenia nie pogrzebanych koci. Oprcz tego do
osad w Polsce77 przewiezionych zostao wiele tysicy [jecw]
sptanych wasnymi rzemieniami. Odtd wic i Nako i wiele innych
miast weszo do tego krlestwa78.
[15] JAN: Tymoteusz, krl Ammonitw, majc walczy przeciw
Machabejczykom, sprawia szyki bojowe, gdy wtem zjawiaj si
[dwaj] modziecy przedziwnej urody i blasku, jeden z prawej, drugi
z lewej strony, a trzej [inni], do tamtych zupenie podobni, rzucaj
ogie do obozu Tymoteusza. Wojsko ujrzawszy ich pierzcha z wielkim dla siebie niebezpieczestwem, gdy z niego dwadziecia tysicy
gwatem pragncych uciec polego79. Za kog wic moesz uwaa
czy to owego przewodnika Bolesawa, czy te tych modziecw
Machabeusza, jeli nie za sugi najwyszej, jeli nie przenajwyszej
Wszechmocy? Tak ma On piecz o swoich, e niekiedy widzialnie
niebieskimi mocami za nich walczy. Pan to sprawia i dzieje si cud
na oczach naszych80.
[16] MATEUSZ: Ja za nie tak bardzo zdumiewam si nad tym,
e sprawiedliwym nieobce jest by pospou ze sprawiedliwymi i e
ludzie anielskiego ywota doznaj nawet widzialnej pomocy aniow; lecz zgoa najbardziej mnie zadziwia, e nawet w wityniach
bawochwalcw zdarzaj si tego rodzaju cuda. Brennus bowiem,
krl Gallw, upic po zwycieniu Macedonii wityni Apollina,
powiedzia: Zasobni bogowie powinni hojnie obdarza ludzi. Nie
potrzebuj bowiem adnych bogactw [ci], ktrzy nawykli wszystkim
je rozdawa". Targn si wic na wityni delfick stojc na
Parnasie. A mia doborowej piechoty siedemdziesit tysicy, gdy
jednym z najwczeniejszych
algorista; Balzer, II, s. 193.

pisarzy,

ktry

77

posuy

si

wyrazem

arabskim

in Polonie colonias; staroytne pojcie osiedla na oznaczenie

pospolitej w redniowieczu villa; Balzer, I, s. 441. Polonia moe tu
oznacza Wielkopolsk.
78

Czyli nastpio przyczenie Pomorza.

79

Druga Ksiga Machabejska 10, 2931.

80

Ksiga Psalmw 98 (97), 2.

Delfy nie wicej ni cztery tysice. Nagle wszyscy kapani i sam

wieszczek z insygniami i infuami wybiegaj do pierwszego szeregu
walczcych: woaj, e bg si zjawi i e go widzieli. Gdy baGall go
o pomoc, ujrzeli modzieca nadzwyczajnej urody w towarzystwie
dwch zbrojnych dziewic, ktre szy naprzeciw nich z pobliskich
wity Diany i Minerwy. Wnet kawa gry oderwany trzsieniem
ziemi przywali wojsko Gallw, a najbardziej zwarte szyki bojowe od
[poniesionych] ran si rozproszyy. Zrywa si burza, ktra gradem
i zimnem dobija rannych. Sam wdz Brennus, nie mogc znie blu
od ran, zakoczy ycie przebiwszy si puginaem8!. Ktby wiec si
nie zdumia i nie zadziwi nad czym takim w takich okolicznociach?
[17] JAN: Twojemu zadziwieniu si nie dziwi, poniewa o szataskiej chytroci nie sposb nawet pomyle, a c dopiero mwi
o niej bez zgrozy! Zdumiewa mnie wszak twoje zdumienie82, skoro
wiesz, e ksita ciemnoci i przedzierzgiwali si w aniow
wiatoci, i udawali, e dokonuj dzie wiatoci, aby w zotych
pucharach tym bezpieczniej mc miesza trucizny. Czy wypadli
[nam] z pamici magowie Faraona i Szymon Mag?83 C sdzi
o tych, ktrzy powiedzieli: Przyszlimy, Antoni, pokaza ci nasz
byskawic". Co myle o tym, ktry udajc boski majestat zapyta:
Co chcesz, abym ci da, Antoni?"84. Niezliczone s przykady, ale
my szczeglnie powinnimy si stara, aby nas nie obwiniono, e
albo labirynt Dedala budujemy, albo wznosimy wie olbrzymi85.
A wic tym wawiej podaj obran drog.
81

Justyn, Epitome XXIV 68. Streszczenie z dosownymi przejtkami.

Brennus, wdz Celtw (Galw), pustoszy Macedoni w 280 r. p.n.e.
i rzeczywicie dotar do Delf.
82

Stupere te non stupeo sed mirari te miror; z innym wydwikiem

Bernard z Clairvaux, Listy, 2, l: Non miror si mireris, sed miror si non mireris,
Mign, PL 182, col. 79.
83

Drugi list do Koryntian 11, 14; Dzieje Apostolskie 8, 9; Ksiga Wyjcia

7,1112.
84

Pokusy w. Antoniego Pustelnika. Dwa cytaty z Atanazego, Vita S. Antonii, w tum. aciskim Ewagriusza z Antiochii, Mign, PL 73, col. 144,
125170.
85

Chodzi o znany z mitologii labirynt zbudowany na polecenie krla

[18] MATEUSZ: Jeszcze nie sklsy sine rany, jeszcze nie

obeschy krople krwi, gdy donosz, e Niemcy z wciekoci86
wtargnli w granice Polski. Na to Bolesaw:
To nam raczej si, raczej odwagi dodaje, ni napawa trwog.
Jeli [nawet] s bojaliwi, kt baby si bojaliwych? Jeli
odwani, martwym by by musia, kogo by odwany nie wzbudzi87. Albowiem dzielno podnieca dzielno, a odwaga wiczy
odwag. Olbrzymiego s wzrostu? C z tego? Stoi niskie sitowie,
a wysokie sosny obala sama ich roso. Tym bardziej bowiem
ci do upadku, im wysze s od innych. Niezliczone jest ich
mnstwo? Na pewno sabi s ci, ktrzy bezpiecznymi czuj si
w tumie, mao bowiem sobie zawierza, kto potrzebuje licznego
towarzystwa. Niechby tak byo, lecz oni elaznej s siy. Tym
lepiej, szorstka bowiem, a nie gadka powinna by oseka do
[sposobienia] dzielnoci. Czy was nie znam? Przecie znam [ten]
krzemie silnej waszej piersi, ktry im czciej mieczem uderzany,
tym wikszy snop iskier sypie. Albowiem c innego mwiyby
z tylu walk przyniesione znaki, c tak liczne wasz rk wyryte
tylu zwycistw tytuy? C sawa tego tak niedawnego tryumfu,
c wreszcie tak chlubne, wiee rany nasze? Nie tyle szlachetnymi bodcami popychaj nas przeciw wrogom, ile [wrcz]
podnosz do lotu na skrzydach gryfich. Nie nazbyt miao
zabiega si drog krwioerczym paszczom lww, a tymczasem
natura wtlutkich gadw i staje si dziksza, gdy si je uderzy,
i czsto mielsza, gdy si je zrani. Atoli powcigliwoci, mowie,
powcigliwoci! Wdzida [tu] raczej, jak widz, potrzeba ni
ostrg. Przede wszystkim nie tyle o rycerskiej dziarskoci w kadym wypadku powinnicie pamita, ile o karnoci"88. Wszyscy
Minosa dla Minotaura oraz o wie Babel z Biblii symbole przesadnej
zawioci i zarozumiaoci w gromadzeniu wiedzy.
86
Dosownie: furoris impetus Lemannici, tj. sia wciekoci niemieckiej. Por. wyej furor Theutonicus, ks. II, rozdz. 28.
87
Gra sw z figur retoryczn zw. paronomazj: si animosi, exanimis
est quem animosus non animet.
88
Por. Balzer, II, s. 135. W tej mowie wojennej mwca sam wiedzie

bowiem tak dalece dyszeli bojowym szaem, e ani ran nie

odczuwali otrzymanych w walce, ani najmniejszej z powodu ran
przykroci.
Atoli cesarz Henryk, pomny poniesionej klski, kilkakrotnie
napastowa grd Bytom89. Poniewa przekona si, e jest i zaog dostatecznie zabezpieczony, i dziki [obronnemu] pooeniu
prawie niedostpny, rozpociera wojska wok grodu Gogowa90,
mieszkacw niespodziewanie opasuje waami oblniczymi i zamyka jakby w jakiej toczni; wymusza zakadnikw, wyznacza
dzie poddania. Tymczasem obleni z alem przedstawiaj
Bolesawowi swj ucisk [zapewniajc], e dali zakadnikw nie
tyle w zamiarze poddania si, ile dla uzyskania zwoki. Na to
odpisuje im Bolesaw: Nad trutnia nic gnuniejszego, nic agodniejszego nad owada miododajnego. Oba jednak, ten od ula,
tamten od gniazda, odganiaj osojady. Raczej wic utraci
zakadnikw ni wolno! Wszak poyteczniej jest nie oszczdzi
ycia kilku ludzi ni z powodu maodusznego niedostwa wystawi wielu na niebezpieczestwo"91.
To polecenie dodaje Gogowianom otuchy. Zbieraj siy, jedni
obwarowuj grd, drudzy naprawiaj wyomy. Atoli i obz
cesarza ustawicznymi niepokoj napadami, z jednej strony grodzianie, z drugiej Bolesaw. Albowiem i tych, ktrzy podpatruj
obz, i tych, ktrzy przeszukuj najdalsze zaktki Polski, i tych,
co zewszd sprowadzaj zasadzki na ludzi Bolesawa, co radzi
zajmuj si upiestwem lub gdzie poluj na zaopatrzenie tych
zretoryzowany dialog peen antytez i figur, ktrych efektu nie sposb
odda w tumaczeniu.
89
Bytom n. Odr, grd kasztelaski na granicy wielkopolsko-lskiej.
Jest to opis sawetnej wyprawy cesarza Henryka V z 1109 r. na Polsk,
opowiedzianej do dokadnie wg Kroniki Galla, III 38; K. Maleczyski, Wojna polsko-niemiecka 1109 roku, KatowiceWrocaw 1946,
s. 37 n.
90
circa urbem Glogow; Gogw grd kasztelaski nad Odr,
powyej Bytomia.
91
Wg Kroniki Galla, III 7. Bolesaw rozgniewa si na Gogowian
o to, e wydali zakadnikw cesarzowi.

wszystkich bd jako zwizanych jecw wydaj Bolesawowi,

bd [sami] karz mierci. Natomiast cesarz spowija miasto
haaliwym
zamieszaniem,
okala
oskotem
cikich
miotaczy,
usiuje zasypa chmur strza, obrzuca gradem kamieni, byska
piorunowym ogniem wyrzucanym z machin co oni albo
umiejtnie odpieraj, albo na szkod cesarsk obracaj.
Prawdziwie mne, prawdziwie niezomne to duchy, przedziwnej wytrwaoci mowie! Ani zota blask ich nie mami, ani
potga cesarskiego majestatu nie ugina. Nie przeraa ich sia
natarcia wrogw, nie amie uciliwo bojowania, nawet mio
do dzieci nie zmikcza! Poniewa ojcowie, nie baczc na synw,
stawiaj zacity opr, wic pacholta ich to si je przywizuje
do machin i wystawia na [uderzenia] kamieni i ojcowskie strzay,
to znw straszy w obliczu ojcw wszelkiego rodzaju mkami.
Lecz daremnie! Trwa bowiem postanowienie ojcw, powzite
z niezachwian moc, e lepiej, aby rodzice stracili potomstwo,
ni eby obywateli pozbawiono ojczyzny. I, godziwiej jest dba
o wolno ni o dzieci92.
Kiedy wic spezy na niczym wysiki, podstpy, groby,
[nieprzyjaciel] unosi znaki wojenne [dalej] do przewietnej dzielnicy lskiej93, lecz pod zgoa niepomyln i nieszczliw wrb. Owi bowiem jake dzielni lzanie, ktrzy wszdzie zabysnli
wietnymi tryumfami, jak niegdy odmwili trybutu Aleksandrowi Wielkiemu94, tak samo postpili i z Niemcem. Niechtnie
znoszc, e tak potny wrg zalega ich ziemi, prosz Bolesawa, by nie odkada bitwy, gdy zwoka pociga za sob niebezpieczestwo, i lepiej raz polec, ni cigle y w niepewnoci; niech
dziaa nieustraszenie, to jest, mwi, sposb osignicia niewt92

Znowu gra sw: honestius libertati uam liberis consulitur. Kronika

Galla III 5 o tej cenie wolnoci.
93

in divinam Silentii provinciam; nie wiadomo, czy Wincenty

chcia si tu wyrazi metaforycznie: 'do boskiej dzielnicy ciszy' (pokoju).
Niej, w ks. III, rozdz. 30 autor powie sacra Silentii provincia.
94

A wic razem z Krakowem w czasach bajecznych, por. ks. I, rozdz.

pliwego zwycistwa. Krl Bolesaw oznajmia wic cesarzowi:

Gotw bdc do bitwy odkadasz j, a ja jestem wiadkiem
twego tchrzostwa. dasz trybutu? Wymaga go bowiem. Krwawej w dniu jutrzejszym oczekuj daniny. Albowiem jutro z naszej
daniny95 dowiesz si, czego winiene od kogo wymaga".
Skoro tylko wic zawitao, z obu stron wybiegaj naprzd
lekkozbrojni, rnic si zarwno liczb, jak odwag. Naprzeciw
siebie ustawiaj si szyki bojowe. I o ile [siy] Niemcw zwiksza
ich liczebno, o tyle Polakw mielszymi czyni wiksza odwaga.
Tymczasem z tyu wyskakuje pokany zastp lan, ktrzy
zwracaj ku sobie znaczn liczb nieprzyjaci, umylnie udaj
ucieczk i odcigajc tamtych od [innych] oddziaw, zwabiaj
ich coraz dalej, zwracaj si przeciw zwabionym, a gwatownym
uderzeniem oszczepw z ukosa wystajce ich dugie wcznie
rwnoczenie odtrcaj i w nich godz. Gdy ci polegli, inni
spiesz im z pomoc i [te] padaj. I tak jedni po drugich [gin],
a wreszcie niemal wszystkie w tyle stojce wojska zwracaj si
[przeciw nim]. Skutkiem tego nie tyle rodkowe, ile pierwsze
mieszaj si szyki; nie znajc bowiem przyczyny zamieszania
sdz, e swoi uciekaj, a nie cigaj, tote [sami] niemal
w ucieczce si rozpierzchaj. [Jednake] z jednej strony wstyd,
a z drugiej Bolesaw zmusza ich do zatrzymania si. A poniewa
falangi praan id na czele, [one to] padaj przy pierwszym
starciu. Po czym owe olbrzymie legiony niemieckie96 jedne
niszczy Bolesaw, drugie lanie. Inni, obaamuceni, biegajc
midzy szeregami walczcych, niepewni, co maj czyni, gromadnie tu i tam si bkaj. Niektrzy gin od zatrutych strza
Partw97, przez co czoowe kohorty cesarskie zmuszone s
95

de nostro munere. Munus oznacza te 'sub',

Tu zachodzi wic sens podwjny: sub wojenn i danin krwi w bitwie.
96

giganteae
Lemannorum
legiones,
wid ze sob take sprzymierzone oddziay czeskie.
97

tzn.

'obowizek'.

niemieckie.

Cesarz

Tak Gall nazywa Poowcw. Informacji o strzaach poowieckich

w wojskach Bolesawa w Kronice Galla brak. Nie wspomina o takich
posikach. Moe chodzi tylko o metod walki podpatrzonej u Poowcw.

przej do walki pieszej, skoro i konie [ich] padaj nagle od

dziaania trucizny. W ten sposb Pan zosta chwalebnie uwielbiony, albowiem konia i jedca zrzuci w morze98.
Skpe tedy i rozbite ich resztki pozbieraa smutna Lemania",
ycie cesarza za ask, a ucieczk za tryumf poczytujc. Na
dowd tego istnieje jeszcze nazwa [owego] miejsca, zbiega si
tam [bowiem] niezmierna sfora psw, ktre poerajc tyle
trupw wpady w jak szalon dziko, tak e nikt nie mia
tamtdy przej, i dlatego owo miejsce nazywa si Psim Polem100.
[19] JAN: Tak i po klsce Ambrw i Sygambrw101, o ktrej
niedawno wspomniaem, wszystkie, nawet bardzo agodne zwierzta nauczyy si pragn krwi ludzkiej, tak e nie tylko psy
z natury ju dzikie, lecz nawet koty porzuciwszy polne myszy
same rzucay si na ludzi. Wie gosi, e z teje krwi owych
[wojownikw] wyroiy si wielkie jak krety mrwki, ktre
przedostawszy si w gb mieszka nie mniejsze wyrzdziy im
straty ni Aleksander. Wreszcie ledwo maa garstka uratowaa si
dobrodziejstwem pewnego ziela, ktre wskazane zostao we nie
Aleksandrowi przeciw zatrutym strzaom Ambigera. To [ziele]
zaleci im Aleksander przeciw mrwkom102.
[20] MATEUSZ: Potem Bolesaw niezwocznym natarciem
usun z krlestwa ksicia czeskiego wiatopeka, ktrego niegdy przez swoich wygnanego askawie przygarn i jakby matczyn piersi karmi; najpierw ustanowi go ksiciem Oo98
99

Ksiga Wyjcia 15, 21.

Alegoria Niemiec, zgodna z przyjmowan przez Wincentego ich
nazw od francuskiej Alemania; Balzer, II, s. 129.
100
Wg Kroniki Galla, III 15, cesarz podstpi pod miasto Wrocaw,
gdzie jednak nic wicej nie zyska, jak [tylko] trupy na miejsce ywych".
Wincenty nie poda trasy, a za to poda szczegy o rozmiarach klski
najedcw. Utrwali te tradycje, w jego oczach yw jeszcze na miejscu;
Balzer, I, s. 235. Podejm j wszyscy pniejsi kronikarze, a podwrocawska
nazwa
miejscowa
Psie
Pole
(w
redniowiecznych
dokumentach
Hundsfeld) utrzyma si do naszych czasw.
101
Por. wyej, ks. III, rozdz. 3.
102
Justyn, Epitome XII 10, gdzie jednak nie ma mowy o mrwkach.

muczan, potem ksiciem Praan. Za tak wielkie za dobrodziejstwo [tamten] odwdziczy si w tak pody sposb, e nie
dowierzajc [skutkom] wasnej niegodziwoci rozdmucha [jeszcze] przeciw Bolesawowi nienawi cesarza103. Za sw przewrotno otrzyma jednak rzeteln nagrod: kto bowiem z jego
najbliszych karcc go za ustawiczn przewrotno przebi go
puginaem104.
Na jego miejsce z aski Bolesawa ustanowiony zosta ksiciem
Borzywj, ktrego rwnie zdradzia nienawi swoich, a jeszcze
bardziej zgubia pycha brata105. I dlatego to Bolesaw znowu
wrci do Czech, okrutnego bratobjc106 wypdzi, a godnoci
ksic odznaczy jego modszego brata107. To wzniecio u Niemcw wielk przeciw niemu zawi, skoro przywaszcza sobie
wadz niemal cesarsk, skoro w ssiednich krlestwach wedug
wasnego uznania kogo chcia wadczo strca, i kogo chcia
wspaniale wywysza. I ju prawie wszystkie ssiednie krlestwa
podda pod swoje panowanie. Ju nawet [ludzi] spoza ssiednich
103

Por. wyej, ks. II, rozdz. 24. Osadzony przez Bolesawa Krzywoustego na tronie praskim w 1107 r. w wyniku wsplnej wyprawy
z Kolomanem wgierskim, wspomaga potem Zbigniewa i by sprzymierzecem cesarza.
104

Tak samo Gall, III 16. wiatopek zosta zabity 21 IX 1109 r. Po

jego mierci cesarz Henryk V popar jego brata Ottona, a niebawem
Wadysawa, modszego brata Borzywoja.
105

Ks. Borzywj, ks. czeski (11011107), wygnany wskutek rywalizacji ze wiatopekiem morawskim, syn Wratysawa i Swatawy, crki
Kazimierza Odnowiciela, a wic brat cioteczny Bolesawa Krzywoustego.
Zaj na powrt Prag 24 XII 1109 (Kronika Kosmasa III 2832). Por.
Kronika Galla, III 20. Wobec wycofania si Bolesawa z Czech Borzywj
utraci Prag ju w styczniu 1110 r. oraz wolno na siedem lat,
zwyciony przez wojska cesarskie i Wadysawa. Zmar w 1124 r.
106

Nie by to wszak bratobjca", tylko zdrajca, ktry go wyda

cesarzowi, mianowicie jego wasny modszy brat Wadysaw, ks. czeski od
1110 r.
107

Bolesaw Krzywousty popar z kolei najmodszego brata, Sobiesawa, zwyciajc pod Trutin w padzierniku 1110 r. i uzyskujc
u Wadysawa wydzielenie dzielnicy dla Sobiesawa w 1111 r.; K.
Maleczyski, Bolesaw Krzywousty, s. 7680.

krajw zdoa sobie uj to mi askawoci, to zdumiewajc

jak godnoci, tak i ledwo dokd dotaro imi Bolesawa,
[ju] czczono go jak bstwo108.
Nie brako jednak czyich wiele mwicych westchnie [i]
jkw [wrd] tumionego pogadywania, gdy wielu chciao
zrzuci jarzmo podlegoci. Z nich to najbardziej do tego skory
ksi ruski Woodar109, jako e za nic nie mg znie cudzego
powodzenia, schodzi si z pojedynczymi [ludmi], wszystkich
razem podega, wszystkich nawouje, aby pamitali o swoim
wolnym urodzeniu. Poucza, jak hab jest pitno niewoli.
Dodaje, i znoniej niewolnikiem si urodzi anieli si nim
sta110, gdy tamto jest nieask natury, [a] to rozbiciem na
morzu niedostwa, po ktrym pywa si [wprawdzie] nader
atwo, ale nie bez trudnoci [stamtd] wypywa. I o wiele
godniejsza jest krtka droga ku mierci ni nakadanie jej po
wybojach ycia. Niech wic wybieraj, czy sznur przeci maj,
czy [wasne] gardo? W miar jak zajty jest Bolesaw, wypatruj
stosown por zerwania. Wszyscy zgodnie go odstpuj, wszyscy
przeciw niemu spiskuj, wszyscy wi si przysig, by pj
wygasi saw Bolesawa niby oglny poar. Atoli przez podmuchy pomie zwyk wzmaga si, nie gasn.
I rzeczywicie, tak niespoytej siy filar, z tak potnym
oskotem zewszd uderzany, nie da si nawet zachwia, a c
dopiero obali. Jednake [ksi] radzi si senatu111, czy raczej
108

Gra sw: nomen Imi', numen 'bstwo'. Tak jak Makrobiusz,

Commentarii in Somnium Scipionis I 18, 21 (ed. J. Willis, Leipzig 1977,
s. 106): numinis nominisque interpretationem.
109
Woodar Rocisawowicz, ks. przemyski w latach 10921124.
W rkopisach Kroniki imi Woodara ulego znieksztaceniu na Vladarides
wskutek konfuzji z jego synem Wadymirk. Por. niej, przyp. 126 oraz
A. Bielowski, MPH II, s. 351.
110
Minus miserum esse naci sernon quam fleri, Institutiones l, 3, 4;
Balzer, I, s. 478 i 438 o pojciu niewoli, servitus, uksztatowanym tu wg
prawa rzymskiego.
110
W
polskich
stosunkach
oczywicie:
rady
monarszej,
zoonej
z biskupw i wyszych urzdnikw; J. Bardach, Historia pastwa

si naley temu zu zapobiec, czy inaczej, jakim przemylnym

podstpem, i od kogo najpierw zacz trzeba. A gdy wszyscy po
cichu dociekaj, co czyni naley, pewien wysokiego rodu wielmoa112 i godnoci ksiciu najbliszy, m szlachetnej wielkodusznoci, tyle silnorki co i gorliwego serca, oto w rozsawiony
Piotr Wostowic113 wza wahania nie zrywa, nie rozcina, lecz go
zbawiennie rozwizuje!
Z dobrym rozeznaniem rzecze powiedzia mdrzec:
Mdro na ulicach woa114. Najatwiej za czowiekowi pozna
drog roztropnoci, gdy czowiek wpierw pozna samego siebie.
Jeeli bowiem dwoje jest w czowieku, mianowicie dusza i ciao, na
c jest dusza? By daa myl mdr. Na c ciao? By byo
rydwanem cnt. Zniszcz jedno lub drugie, zabijesz czowieka115.
Ktokolwiek wiec polega jedynie na siach ciaa, bd na przebiegoci, a nie liczy na siy, takiego poczytuj nie tyle za uomnego, ile
w ogle mam go za nic. Bo nie wystarczy do lotu jedno skrzydo
bez drugiego, ani nie przyda si jedno koo u wozu bez
pozostaego. Dopki pie stoi, nie pora zajmowa si gazkami,
bo tyle to atwe, ile mao poyteczne. Raczej do korzenia naley
przyoy siekier116, od samej gowy buntu zacz trzeba. Gdy
rdo wyschnie, snadniej zamieraj strumyki. W samego tedy,
i prawa Polski, 1.1, Do poowy XV wieku, Warszawa 1964, s. 125 i o radzie
wojennej, s. 136.
112

princeps; Ju Gall nazywa wielmow polskich principes.

113

Piotr, syn Wosta, komes, palatyn lski( 1153); M. Friedberg, Rd abdziw, s. 7 n.; M. Plezia, redniowieczne podania
i legendy o Piotrze Wlacie, Przegld Wspczesny 18 (1939), nr 4, s.
102123; tene, Palatyn Piotr Wostowic, Wrocaw 1947; S. Bieniek, Piotr Wostowic, Wrocaw 1965.
114

Ksiga Przysw 8, l3.

115

Salustiusz, De coniuratione Catilinae, Proemium. W celu uzasadnienia potrzeby uycia podstpu Piotr powouje si na jednego z najmdrszych historykw rzymskich z I w. p.n.e. Pogld na stosunek duszy i ciaa
jest echem pogldw epikurejskich, i mier ciaa koczy rwnoczenie
ycie duszy, znanych w XII w. m.in. Adelardowi z Bath i Wilhelmowi
z Conches; Balzer, I, s. 388, dostrzeg tu wpyw Pliniusza.
116

Mateusz 3, 10.

w samego Woodara przede wszystkim uderzy naley! I aczkolwiek trudno [wykonania] naszego pomysu wyda si nieprzezwycialna, gdy [ju] we drzwiach ryk lww si rozlega wielu
wszak z naszych przekupi on ju podarkami to jednak mona
ywi nadziej na zbawienne wyjcie nawet z najtrudniejszych
[opresji]. Dzielno bowiem znajduje na bezdroach nie tylko
ciek, nie tylko drog ba, krlewski gociniec ciele si
wszdzie przed odwag. Wol wic, eby si nam nie powiodo,
ni ebymy nie mieli dowiadczy dzielnoci117. Bo szczegln
chlub dzielnoci jest dobrowolnie wyj a na spotkanie mierci".
Przeto [Piotr], dobrawszy sobie may, lecz wyborowy zastp
swoich, wkracza na Ru. Udaje zbiega. Mwi, e srogo ksicia
jest dla nie do zniesienia. Skary si na ukrzywdzenie. Zapewnia,
e dla dzielnego ma milsze s udrki wygnania ni domowe
rozkosze. Raduje si Woodar, e uzyska siln pomoc tak
znacznego ma. Raduj si rwnie jego ludzie, i jak gdyby
z boskiego natchnienia przysano im sprzymierzeca w osobie tak
walecznego towarzysza broni. Przepad mwi Bolesaw,
przepadli Lechici!" A poniewa chwa wadcw jest tai spraw118, Piotr nikomu ze swoich przed czasem nie odkrywa
zamiaru; gdy za cigle wypytywali go o przyczyn wygnania,
odpowiedzia: Ani pd bdzie ywotny, ani pomys przydatny,
skoro wyjdzie na jaw przed czasem".
Ptak ni bezpiecznie, ni dobrze na modych wzlatuje skrzydach;
Po c Ikara lot ja naladowa bym mia?119

Rwnoczenie wic i zamiar wyjawia, i do dziea przystpu117

118

experimenta virtutis.
Parafraza przysowia Salomona, Ksiga Przysw 25, 2: Chwa
Bo rzecz tai chwa krlw rzecz bada". W tekcie: gloria
principum est celare verbum. Wadca jest wic dla siebie bezwzgldnym
autorytetem moralnym. Balzer, I, s. 395: Zda si, jakbymy tu syszeli
pniejszego Macchiavella".
119
Dystych pira autora: Non bene non tute teneris avis evolat
alis | Icarium per me cur iteretur iter?

je120. Od razu podczas uczty chwyta Woodara, wywleka za wosy,

obala na ziemi, obalonego wie, zwizanego porywa jak orze
koguta, szerzc wielk rze kurczt, ktrych wiele szukao schronienia pod pokrzyw121 zamiast pod matczynymi skrzydami.
Przybranego jednak w strj ksicy [winia] ofiarowuje Bolesawowi jako znakomity dar i powinno. Tak oto odcina gow
buntu, tak z naraeniem wasnego ycia zdobywa bezpieczestwo
ojczyzny, tak zapewnia Bolesawowi spokj w caym krlestwie.
A Bolesaw, powstawszy, w obliczu senatu z wdzicznoci
serdecznie go obj. Ofiarowuje [te] i naprasza si nawet
z najwyszymi dostojestwami, ktrych on nie przyjmuje, raz
dlatego, e wielkodusznoci nie mona zjedna sobie choby
przez co najwikszego, po wtre, aby si nie zdawao, e szuka
nagrody, nie bohaterstwa.
[21] JAN: Widocznie wiedzia [w] rozsdny m, e chocia
w dawaniu i odbieraniu podarkw nie ma kupczenia, to przecie
jest cie kupczenia. Cnoty za nie mona ocenia wedug pokupu.
Gdyby mona byo, nie miaaby kupca. Jak bowiem wiedza, tak
i cnota adn miar nie da si oszacowa122. Dlatego nieatwo
zestawi z jego dzielnoci podobne [przykady]. Przypominam
wszak sobie, i czytaem, e gdy Babiloczycy odpadli od
Dariusza i nie byo nadziei pozyskania ich z powrotem, Zopyros
kaza si ochosta, odci sobie nos, uszy i wargi, wyjawiwszy
[swj] zamiar jedynie Dariuszowi. Udajc zbiega idzie do Babilonii, zmyla skargi na okruciestwo Dariusza; z przykadu domo120

Czyli e dopiero przystpienie do czynu ujawnio zamiar. Wg

Latopisu kijowskiego Woodar Rocisawicz uprowadzony zosta w r.
1122, Polnoje sobranije russkich letopisiej, t. II, Moskwa 31962 (cyt. dalej
PSRL), s. 290. Obszernie i anegdotycznie o tym rwnie Herbord,
Dialogus de Vita S. Ottonis Babenbergensis II 4, MPH s. n. VII/3, s.
6567.
121

Z urticeti
Orci, MPH II, s. 353.
122

urceti

rkopisach

Seneka, Epistulae XXVII 8.

usposobienie', u Wincentego virtus.
mentis, wyej, ks. II, przyp. 184.

A.

Bielowski

zrobi

umbras

U Seneki bona mens, czyli 'dobre

Zob. jego definicj cnoty: habitus

wnikw kae im wnioskowa, przed czym wrogowie winni mie

si na bacznoci. Znane byo jego znakomite pochodzenie i dzielno; obieraj go [wic] wodzem. W krtkim czasie stacza wiele
pomylnych bitew, poniewa Persowie dobrowolnie ustpuj.
Wreszcie i cale powierzone sobie wojsko, i miasto wydaje
Dariuszowi123. Jednake w tym podobiestwie bardzo mao jest
podobnych rysw, albowiem u Zopyrosa byo to zamaskowaniem
zdrady, u Piotra paszczykiem przezornoci; tamto wzbronione,
to dozwolone, tamto bowiem zrodzio si ze zego podstpu, to
wzio pocztek z podstpu godziwego124. Gdy bowiem kto
sprawiedliwy podejmie wojn, czy bdzie si bi w polu, czy te
z zasadzki, sprawiedliwo nie dozna adnej ujmy125. Tak wic
w czynie bohaterskim Piotra jest [jakby] tuk i jdro, u Zopyrosa
upina i plewy.
[22] MATEUSZ: Szkoda, e Bolesaw nie zna chytroci
Zopyrosa! Pozna j wprawdzie, lecz za pno; lepiej jednak
pno nauczy si roztropnoci ni nigdy. Syn bowiem tego
Woodara126, dla siebie skpy, dla ojca hojny, wszystkie zasoby
domowe i skarby publiczne obraca na jego wykupienie, pouczajc, e religia ma przewag nad mioci synowsk, a mio nad
bogactwem127.
123

Justyn, Epitome I 10. Stamtd wyraz transfuga, 'zbieg'.

124

Formua dystynkcji scholastycznej: przeciwstawienie rzeczy tylko

z pozoru podobnych (hoc simile permultum: dissimile);Balzer, I, s. 380.
Por. te Digesta 4, 3, l, 3: dolus bonus, dolus malus.
125

Dosowny cytat z Decretum Gratiani II, C. 23, q. 2, c. 2 (ale iustum

zmienione
w
iustus).
Wyrane
usprawiedliwianie
podstpnego
czynu
dobrem ojczyzny; Balzer, I, s. 394. Po usprawiedliwieniu mordu niewiernych (por. wyej, ks. III, rozdz. 7) aprobata sposobw walki.
126

Wadymirko, w naszych kronikarz zwany Laodarides,

des, ks. przemyski i halicki w latach 11281153. Zi Kolomana I.
127

tu

Wladari-

Praeponderare docens religionem pietati, pietatem divitiis; trafnie

zrozumia ten subtelny aforyzm kronikarz zw. Mierzw ok. 1300 r.
trawestujc: praeponderare credens honestatem divitiis, tj. e uczciwo jest
waniejsza od bogactwa. Wyrazu religio Wincenty uywa rwnie w znaczeniu 'obowizku', bliszym etymologii, tzn. wizi, zobowizania (zob.
wyej, ks. II, rozdz. 7, przyp. 37). Dlatego zdanie to mona rwnie tak

Gdy za do gbi skaleczony ojcowsk ran, przez dugi czas

nie mg znale ukojenia przez wywarcie jawnej zemsty na
silniejszym nieprzyjacielu, wymyli podstp. Pewnego mianowicie Panoczyka, znamienitego tak urodzeniem, jak i godnoci, kusi obietnicami, wabi podarunkami, zotem zachca, [pomys] do takiej samej udawanej ucieczki podsuwa. Ten bardzo chytrze zmyla nie tyle prawdziwe, ile prawdopodobne powody swego wygnania; wrd gwnych powodw wymienia ten, e by
zawsze gorcym przyjacielem i wsppracownikiem tej rzeczypospolitej, e knowania swego narodu bd usiowa osabi, bd
wzywa do ich uchylenia. Dodaje, e [jego] wspzawodnicy
wystpili przeciw niemu z oszczerstwem i na skutek ich faszywych i wrogich wiadectw w sprawie zdrady majestatu zapad
na niego wyrok mierci; woli on niezasuone zo odwrci ni
niewinn gow naraa na niesuszn kar. Dodaje, e podda
Panoni pod wadz Polakw128. Bolesaw przeto przyjmuje go
w sawnym miecie Wiliczan129 nie jako zbiega, lecz jako
rodowitego obywatela i ustanawia go grododzierc...
tumaczy: pouczajc, e wity obowizek zaciy nad mioci synowsk, a mio nad bogactwami". Autor zrcznie wymin nasuwajcy si
domys, e Wadymirko wyudza skarby u kleru i kociow na ten okup.
128

Kronikarz przyblia tu do siebie wydarzenia bardziej odlege.

Woodar zmar ju w 1124 r. Wadymirko wystpi przeciw Bolesawowi
dopiero w latach 11331135. Jako sprzymierzeniec Wgrw sprowadzi
na
Polsk
najazd
Poowcw.
Autor
pomin
tu
epizod
interwencji
(opowiedziany niedokadnie niej w rozdz. 26) Bolesawa Krzywoustego
w 1132 r. na Wgrzech na rzecz Borysa (syna Kolomana I), ktry by
rywalem Beli lepego (syna Almosa), co mu zgotowao klsk nad rzek
Saj. Por. K. Grski, Borys. Ustp z dziejw dwunastego wieku, Lww
1876
(odb.
z
Przewodnika
Naukowo-Literackiego);
M.
Gumplowicz,
Borys Kolomanowic, Przegld Historyczny2 (1906), s. 519; K. M aleczyski, Bolesaw Krzywousty, s. 156/ 161.
129

Wilica, prastary grd kasztelaski nad Nid, nazwana tu urbs,

'miasto', skadaa si w tym czasie z osady i pooonego w pewnym
oddaleniu grodu wzniesionego na przeomie X i XI w. Odbudowany ok.
1170 r. jako siedziba Kazimierza Sprawiedliwego, odgrywa w czasach
wspczesnych Wincentemu niema rol, a sowa Wincentego gloriosa
Wislicensium urbs wskazuj, e ju wtedy owiany by legend. Por.

Z oczyma [bynajmniej] nie suchymi, z wielk gorycz w sercu

zdoam wyjka ledwie odrobin, a c dopiero szczegy. Jakem nieszczliwy! Trzod powierza si krwioerczemu tygrysowi,
stra owczarni wilkowi! Oto korzystajc z nieobecnoci ksicia
potajemnie przyzywa Woodarowica, kae spieszy si, by zwoka
nie sprowadzia na niego niebezpieczestwa130. Ogasza wic, e
nieprzyjaciele tu u bram zagraaj. Ksicym rozkazem zarzdza, e kto by ukry si poza miastem, winien bdzie zdrady,
[a] caa [jego] majtno przejdzie na rzecz skarbu. Wszyscy
musz broni bezpieczestwa tak miasta, jak narodu131. Tak wic
zamknit w murach gromad132 pchn w paszcz krwioerczych lww, wyda na pastw najwstrtniejszych rozbjnikw.
W jak nieludzki sposb upajaa si ich krwi bezecna dzicz133
gorzko wspomina. Natychmiast wraca Woodarowic zaostrzywszy raczej ni nasyciwszy swoj wcieko morzem krwi
tylu istot. Owego za sprawc zdrady, syna zatraty, wychowanka
przewrotnoci,
najpierw
najwspanialszymi
zaszczyca
darami,
upaja obfitoci ask, przytula w najczulszych uciskach i wynosi
na najwyszy szczyt godnoci. Gdy jednak zdrajca nie przeczuwa
nic zego, aby niespodziewany pocisk mocniej go ugodzi, aby
z wyszego stopnia tym niej spad, w tej samej prawie chwili
i wynosi go, i strca, a strconego olepia, jzyk odcina, otrzebia
mwic: Nieche si nie stanie, by z rodu mii, z potwora zdrady,
zgubniejszy nie wylg si potwr"134.
Odkrycia w Wilicy, praca zbiorowa pod red. W. Antoniewicza i P.
Biegaskiego, Warszawa 1963, s. 37 n. Kron. wpol. wstawi w tym miejscu
(rpzdz. 29) histori Waltera Udaego z Tyca, Wisawa i Helgundy, nie
wiadomo na jakiej podstawie. Czyby z zaginionego oryginau dziea
mistrza Wincentego? Tekst zob. w tumaczeniu polskim K. Abgarowicza,
Kronika wielkopolska, Warszawa 1965, s. 125131.
130
131

Digesta 39, l, 5, 12.

urbis
gii rzymskiej.
132

et

populi

salutem;

cay

rozkaz

uoony

wg

terminolo-

legiones; tu jednak nie moe by mowy o oddziaach.

133

W tekcie efekty onomatopeiczne. Klsk i rze Wiliczan zapisay

wszystkie roczniki polskie pod dat 9 II 1135: Wislicia cede destruitur.
134

Wadymirko obawia si widocznie podobnego postpowania

[23] JAN: Wiemy to porczyciel, ogldny wynagrodziciel, gdy

i przyjaciela wol spenia, i przyrzeczenia dotrzyma, i zdradzie
nalenej nagrody da nie zaniedba. Nie godzi si bowiem, eby
zdrajcy z powodu zdrady cieszyli si powaaniem, i byoby bardzo
smutne i bardzo niesprawiedliwe, gdyby uszczliwiaa ich nagroda
za wiaroomstwo. Dlatego te Aleksander skaza na mier tych,
ktrzy zabili Dariusza dla przypodobania si jemu135. Albowiem
krewni jego skrpowali go najpierw zotymi kajdanami. [Potem],
aby spodoba si Aleksandrowi, pozbawili Dariusza ycia ci
[sami ludzie], ktrym Dariusz darowa i krlestwa, i ycie! Atoli
i Antygon wojownikom tego Aleksandra, argyraspidom136, natychmiast odpaci przysug, ktr mu wywiadczyli przez wiaroomstwo. Oto zlekcewaywszy rozkazy swego wodza Eumenesa,
zostali pokonani przez Antygona i utracili nie tylko saw zdobyt
w tylu wojnach oraz ony i dzieci, lecz take nagrody za dug sub
wojskow137. Chcc za odzyska to przynajmniej przez zdrad,
wydaj Antygenowi zwizanego wodza, wymwiwszy sobie zwrot
wszystkiego, co posiadali. Wdz ten, wycignwszy rk na acuchu, rzek: Widzicie, onierze, ozdoby waszego wodza, ktrych
mi nie naoy nikt z wrogw! Wycie mnie ze zwycizcy zwycionym, z wodza jecem uczynili. Niech bogowie, mciciele krzywoprzysistwa, taki wam los zgotuj138, jaki wy zgotowalicie swoim
wodzom, i niech was zniszczy [wasny] wasz or, ktrym zgadzilicie wicej waszych wodzw ni nieprzyjacielskich. Nieszczliwym
Panoczyka na Rusi. Jest to, jak si wydaje, motyw anegdotyczny,
podobnie jak koniec Miecawa, zamczonego przez wasnych sprzymierzecw (zob. wyej, ks. II, rozdz. 14). Autor chce konsekwentnie ukaza,
e najgorszy los czeka zdrajcw.
135
Justyn, Epitome XI 15.
136
argyraspidis zob. wyej, ks. I, przyp. 59.
137
Justyn, Epitome XIV 34. Szczeg, e wiaroomcy zostali
ukarani,
doda
Wincenty.
Antygonos
I
Jednooki
(382301
p.n.e.),
dowdca Aleksandra Wielkiego, po jego mierci satrapa Frygii. Eumenes
z Kardii, rwnie wdz Aleksandra, zgin w 315 r. za spraw Antygona.
138
tales exitus, 'taki los'. Rkopis Eugeniuszowski, na og
najpoprawniejszy, ma tu jednak tales duces, takich wodzw'.

wszak nie przystoi gani". I skrpowany zacz posuwa si do

obozu Antygona, ktry odda go pod stra nietknitego. Umowy
wiernie dotrzyma: wszystkim wprawdzie zwrci wszystko, jednakowo potem owych pogromcw wiata przelicytowa pomidzy
swoich, napitnowawszy ich na czole jako zdrajcw. Z tego widzisz,
jak od [ludzi] rozumnych nagrod otrzymywaa zdrada. Jakkolwiek sowa ta lata o zmierzchu midzy krlewskimi ptakami
z odmiennym szelestem139, dzisiaj niektrzy nie tylko jej nie tpi,
lecz z pogwaceniem uczciwoci nagrodami wabi. Skoro za Woodarowic niejako pomci duchy zabitych, poniewa najokrutniejszego zdrajc Polakw mierci pokara, mg poniekd zagodzi
gniew Bolesawa. Wszelka bowiem zawzito, acz nieubagana,
[przecie] agodnieje wobec karzcego odwetu.
[24] MATEUSZ: Do ywego zaiste oburzony [Bolesaw] z powodu wyrzdzonych krzywd, bezzwocznie wymierzy kar Woodarowicowi. Wdziera si na Ru a do samego wroga140, nie chytrze,
nie podstpnie, lecz z prawdziw gromu gwatownoci, od dzika
bardziej zaciekle. Jednake on majc nieczyste sumienie nie jak
nag przemian w sarn si przeksztaca, wpada w ostpy, ukrywa
si midzy dzikimi zwierztani wrd lenych paroww. Nie znalazszy go [ludzie] Bolesawowi z tym wikszym okruciestwem brodz
we krwi, sroej pastwi si nad opuszczon trzod ni lwy, ni
tygrysy modych pozbawione. Nie pobaaj bowiem ani samym
pasterzom, ani podowi; tak dalece szukaj chway nie tyle we krwi
[rozlewie], ile w wyniszczeniu caej trzody. Nie oszczdzaj ani
miast, ani zamkw, ani grodw, ani wsi; nikogo nie chroni wiek lub
sabsza pe; nikogo nie wybawia od kielicha krwi141 ani wysoka
139

lucifuga,
'stronicy
od
wiata'.
Okrelenie,
nie
znane
Pliniuszowi, odnoszono w krgu francuskim w redniowieczu do sowy;
Balzer, II, s. 35.
140
Wyprawa na Ru w odwet za zniszczenie Wilicy moga odby si ju
przed marcem 1135 r., czyli bezporednio po tej kiesce, gdy od tego czasu
Bolesaw Krzywousty by ju zajty akcj dyplomatyczn w przededniu ukadu
z Bel i ukadu merseburskiego z cesarzem Lotarem z Suplinburga.
141
Aluzja do ukasza 22, 42 (czyli ofiary krwi).

godno, ani krew szlachetniejsza. Usilnie baga pyszny zota blask,

daremnie ponawia proby toga bramowana purpur lub kobierzec.
Opal142 idzie na wyprzdki z rubinem, rubin z topazem; topaz
zalewajc si zami woa: C ty, ndzny oniksie, c ty, ndzny
ametycie, skamlasz wrd klejnotw143?" Widzisz, komu i jak
wielkim nie pobaaj!"
Kto mnie nie oszczdza, jake tobie lub tobie przepuci?144

Tak oto jedne mciwy miecz z rozmachem poskramia, [a] inne

pooga spopiela w zgliszcza. Na prno bowiem tamujesz bieg
rwcego strumienia rzucaniem pierza, a gdy miecz si sroy, na
prno bagasz o lito. Tak to Woodarowic i w wierny Panoczyk przez stokrotn zemst ponieli z rk Bolesawa zasuon kar
za przewrotno i wiaroomstwo.
[25] JAN: Niech wic m roztropny wystrzega si dawania
wiary kademu poduszczeniu145. le bowiem jest i kademu wierzy, i nikomu. Lecz to drugie jest bezpieczniejsze, tamto szlachetniejsze146. Bo atwowierno jest rdem nieogldnoci, nieogldno niedbalstwa, niedbalstwo rodzi gnuno, gnuno [za]
w pierwszym stopniu spokrewniona jest z gupot, siostr [wszelkich] zdronoci, matk przestpstw147. Dlatego do sw pewnych
142

W rkopisach calcepasius lub podobnie. A. Bielowski emendowa:

chalcoparius. Nie jest jasne znaczenie tej Wincentemu tylko waciwej
nazwy drogiego kamienia, ale moliwe, e chodzi o opal; Balzer, II, s. 16,
34. Drogim kamieniom przypisywano znaczenie symboliczne, np. cnt,
moe wic kryje si pod t metafor tre bardziej zoona ni przestrach
najbogatszych sfer spoecznych na Rusi. Spord 61 kamieni szlachetnych
opisanych w XI w. przez Marboda z Rennes (Migne, PL 171, col.
17371770) stosunkowo podobne brzmienie maj chalcedonius i chalcofanus. Moe zreszt chalcepasius jest wynikiem cignicia chalcedonis
z chrysoprassus Marboda? Wymieni on m.in. rwnie rubin (carbunculu),
topaz, oniks i ametyst, a na samym kocu jeszcze piercienie i gemmy. Por.
wyej, ks. I, rozdz. 19.
143
Gra sw: gemis inter gemmas. Por. wyej, ks. II, rozdz. 17.
144
Wasny wiersz autora.
145
pierwszy list Jana Apostoa 4, 1.
146
Seneka, Epistulae III 4.
147
Paralelnie do poprzedniego rozdziau, w ktrym Mateusz przyto-

mdrcw, nauczajcych, e nic si nie wie oprcz tego wanie, e nic

si nie wie, doda Teofrast148, i niczemu nie powinno si wierzy
oprcz tego wanie, e si niczemu nie wierzy. Ogldniej, prostujc
to, mwi Eudemiusz149, e nie niczemu, lecz prawie nikomu nie
naley wierzy. Bywa wszak, e nie zawsze niczemu i nie zawsze
nikomu.
[26] MATEUSZ: Ze wszystkich najtrudniej byo zwyciy
Bolesawa, a gdy nie mona go byo pokona orem, raz pokonaa
go sama atwowierno. Oto bowiem Bolesaw przyjmuje pewnego
potomka rodu krlewskiego, wygnanego przez krla Panoczykw,
okazuje mu yczliwo i zamierza nie tylko przywrci ojczynie,
lecz nawet na tronie osadzi150. Panoczycy dowiedziawszy si
o tym podstpnie usidlaj atwowiernego, zwaszcza e [sam] krl
gotowa zdrad. Pierwsi z dostojnikw podejmuj si poselstwa
w imieniu senatu i caej zwierzchnoci151. Po pierwsze, zapewniaj,
e cay kraj z zupenym poddaniem si ciele si do stp Bolesawa,
poniewa tak serdecznie przyj ich gwiazd, jedyn ucieczk Panonii. Po wtre, opuciwszy twarze, z pochylonymi karkami rozwodz
ale zmylone z najwiksz chytroci i na krla zrzucaj win
czy pi drogich kamieni, Jan z kolei wylicza pi przywar. Nie
nadawano takiego znaczenia kamieniom w lapidariuszach, jakie nada im
Wincenty.
148

Teofrast (372287 p.n.e.), ucze i nastpca Arystotelesa w ateskim Likejonie, by m.in. autorem poczytnych Charakterw z 30 portretami literackimi, wnikliwie odkrywajcymi typowe wady ludzi. Balzer,
II, s. 203, nie wskaza na moliwo korzystania przez Wincentego z pism
Teofrasta.
149

Eudemos z Rodos (druga poowa IV w. p.n.e.), rwnie ucze

Arystotelesa, komentowa m.in. Fizyk Arystotelesa; Balzer, II, s. 203
oraz I, s. 380. Nie wiadomo, jakie rdo mia autor tu przed sob.
150

por przyp. 128. Chodzi o Borysa Kolomanowica, syna drugiej

ony Kolomana I, Eufemii, crki Wodzimierza II Monomacha, w. ks.
kijowskiego. Koloman nie uzna syna Eufemii i rozwid si z ni w 1113
r. Zwyciskim rywalem Borysa, wspomaganym przez cesarza Lotara
i krla czeskiego Sobiesawa, by Bela II lepy, syn Almosa. Sobiesaw
pustoszy lsk w kilku wyprawach odwetowych.
151

Tj. dostojnikw wgierskich.

nieubaganej nienawici152. Po trzecie, prosz o pomoc, by mogli

krla wypdzi, a wygnaca osadzi na tronie. I nie trzeba stara
si o wydatn pomoc, [bo] ich wasne wojska prawie wystarcz do
przeprowadzenia zamiaru. Gorco jednak prosz obie dostojnoci,
tak Bolesawa jak wygnaca, aby ten zebra rj, tamten odpdzi
osojada. Tymi przeto [racjami] nakoniony ksi wkracza do
Panonii rozmylnie z niewielu [tylko ludmi]. Wybiegaj naprzeciw nich tumy Panoczykw, urastaj o kolejne tysice,
wszyscy witaj wygnaca krlewskim imieniem, [po czym] wszyscy stopniowo cofaj si za ostatnie szeregi, Bolesaw w cichoci
domniemywa si rzeczy, wzywa Wszebora, ktry by wojewod,
i zapytuje: Czy podejrzewasz, Wszeborze, co i ja podejrzewam?"
Ten powiada: C miabym podejrzewa?" Widzisz rzecze
e niemal wszyscy, o ktrych spraw tu chodzi, wycofuj si na
tyy?" w na to: Czemu miabym kry, [e widz] to strach, to
podstp, albo jedno i drugie [razem]?" Na to Bolesaw: C wic?
Nie mamy co zwleka. Hab dla mw nie by mami; kto
wyprzedzi w czasie, tego sprawa gr153, kto ciosem cios uprzedzi
ten rokuje zwycistwo". A na to on: A nadto znany nam jest
warunek powodzenia w tej grze; szkod poniesie, kto zaniedba
uderzy pierwszy". A wtedy [odezwa si] pewien m gbokiej
rozwagi:
M baczny i roztropny nie moe by nadto pochopny.
Kady, kto kwapi si zbyt, z trudem dochodzi na szczyt154.

[Tylko] szaleniec wasn bro zwraca przeciw sobie. Lecz warte

jest rozwagi, eby wasnymi paznokciami nie wydoby dobrowolnie krwi stamtd, skd spodziewae si mleka; eby niepewnego
dotd przyjaciela nie uczyni [pewnym] wrogiem. Podczas gdy tak
si ze sob spieraj, z daleka spostrzegaj niezliczone wojsko
152
153

Na Bel.
Owidiusz, Metamorfozy II 143; Codex 8, 17, 2.
154
Wasny aforyzm autora, leonin: Tam subito subitos non competit
esse viros \ Difficiles aditus quisque subit subitus! Autor pozwala si
domyla, e interwencja Bolesawa na Wgrzech nie spotkaa si w Polsce
z przychylnym oddwikiem.

z krlem. Panoczycy mwi, e dla nowego krla nadchodz ich

posiki i e wielk czci powinno si uczci majestat krlewski.
C wicej?
Szereg si zderza z szeregiem i wcznia wczni zagraa155.

Z dwu stron na ludzi Bolesawowych naciera nieprzyjaciel,

ten z tyu, tamten od czoa. Daleje, mowie! woa Bolesaw [bo] eby dobrze walczy, sprawia to dobrze walczcy
wrg"156.
Niekiedy jeden rozproszy tysic, a dwch dziesi tysicy157.
I dobywszy miecza, ktry urawiem zw, rzek: Umie nasz
uraw jeszcze obfitsze strumienie krwi z elazem okrytych
barkw wytacza i wypija". Przeto ani mikkie szaty nie chroni
przed deszczem, ani gruba skra nie ochrania piersi, ani kolczug
drut potrjny, ani stal nie chroni hemw, ani sia sprytu [nie
chroni] przed sprytn si, wszystko rozwiewa [Bolesaw] na
ksztat popiou. Ilu tylko jednym ogarnie zamachem rzecz
trudna do uwierzenia nie przecina [ich], lecz przenika tak, e
niektrzy nie wydaliby ci si zranieni, dopki ju to pod wasnym
ciarem, ju to potrceni przez innych nie rozpadli si w dwie
przeciwne strony. Syszaby, jak gowy zabitych, krcc si
w kko, bekotay nie wiadomo co strasznego; wzdragaby si
widzc, jak wiele tuowi z ucitymi gowami biego wpierw
nabranym pdem; widziaby, e wielu powczcych nogami,
okaleczaych, na p rozpatanych wicej bierze sobie do serca
udrk z powodu [wasnych] ran ni [wynik] bitwy. Atoli z nie
mniejsz zacitoci naciera w odwany Wszebor, ktry swoich
zagrzewa tyle bitnoci, tyle ramieniem zbrojnym, ile sowami.
Mniej, woa, towarzysze broni, mniej! ten dzie, ktry
zawita w blaskach chway, cigle janieje saw wyprbowanego
mstwa, pogodniejszy jest w poudnie i nie zna zachodu. Uciskaj
155

Lukan, Bellum civile (Pharsalid) I 7.

156

Owidiusz, Ex Ponto II 3, 53.

157

Ksiga Powtrzonego Prawa 32, 30, ale tam

moe jeden odpdza tysice, a dwch odpiera dziesi tysicy?

tylko

pytanie:

Jak

nas? Mstwo wanie w ucinieniu zbiera siy, w ucinieniu je

rozwija, w ucinieniu wyprbowuje. Przygniataj? Pie palmy tym
wyej wyrasta, im bardziej jczy korze wikszym przygnieciony
ciarem. Uderzaj? Tak zwiksza si stao. Przekonano si
bowiem, e od wstrzsu umacniaj si kolumny, a plewy oddzielaj
od ziarna. Depcz? Taka jest natura winogron, e cae nie maj
kwasu, natomiast udeptane w toczni nabieraj cierpkiego smaku.
Jednake dlaczeg uciekamy? Myl si, mowie, nie uciekamy, lecz
nieprzyjaciel [nas] ciga. Dokd, mowie, dokd? Zwyciamy,
towarzysze, nie nas zwyciaj".
Ucieka bowiem kto wyrniajcy si wprawdzie zaszczytami
i pochodzeniem, lecz podego charakteru; w sowie Demostenes,
w czynie Tersytes158. Przez niego, ach! synowie Efraima,
nacigajcy uk i wypuszczajcy strzay, podali ty w dzie bitwy159.
Jego tchrzostwo i jego ucieczka nie tyle udaremniy zwycistwo
zwyciskiemu Bolesawowi, ile saw zwycistwa przymiy jakim
pomrokiem, lub by zgodniej z prawd powiedzie socem
soce owietliy". Chocia bowiem a do tego dnia Panoczycy
czsto syszeli o nadzwyczajnym mstwie Bolesawa, jednak nie
bardzo temu wierzyli. Gdy ko jego, nie wiem, ze zmczenia czy
z powodu rany upad, pieszo walczy i gromi z nie mniejszym
zapaem. Niektrzy z nieprzyjaci umylnie unikali go jakby
uderzenia piorunu. Wreszcie nie jako zwyciony, lecz zwycianiem
strudzony160 ustpuje z pola walki zabiwszy tyle tysicy. Pewien
chop161 ofiarowujc mu swego dzikiego konia rzek: Pomnij na
mnie, panie, gdy przyjdziesz do krlestwa swego"162.
158

wojska
nego.
159

Tersytes,
Grek,
uczestnik
wojny
trojaskiej,
ktry
podburza
Agamemnona. Imi to stao si synonimem czowieka bezczel-

Synowie Efraima, tzn. szczep liczny, ale niewierny, Ksiga Psalmw 78(77), 9.
160
Zapoyczenie u Justyna, Epitome II 11.
161
originarius, tzn. spord ludnoci zalenej; Balzer, I, s. 438.
Por. originariae conditionis (I 15) i avo originario (II 14).
162
ukasz 23, 42.

Niech wic milczy Panonia! Niech wstydem ponie wspominajc

sw zdrad. A bdc pokonan, niech si nie przechwala zwycistwem i niech si daremnie nie chepi haniebnym tryumfem, ktry,
jak widzi, tylu swoich wojownikw krwi jest zbroczony, tylu
polegych yciem okupiony163. Ndzna bowiem jest pociecha
z oszukiwania: gdy kamiesz, jakoby taniej kupi; albo, gdy
osdzasz jako bezuyteczne co, czemu wczeniej przyznae
wysz cen. Sdz, e lepiej by wielokrotnie oszukanym ni raz
skama.
Onego za przywdc ucieczki Bolesaw obdarza odpowiednimi podarkami. Nie chcia bowiem ani mstwa pozostawia bez
nagrody, ani tchrzostwa puszcza bezkarnie. Daje mu trzy
podarki: kdziel, wrzeciono i skrki zajcze. Kdziel oznacza
niewiast, wrzeciono [z przdz] garza, zajc tchrza. Ten,
gdy to poj, [i] gdy we wasnej kaplicy na rzemieniu od dzwonu
zawis, ndznego ducha bardzo ndznie wyzion164. I tak, pod
kdziel rozumiem szubienic, pod przdz stryk, pod zajcem
sposzonego ducha. Tamtego za chopa za wielce godny czyn
[Bolesaw] wyzwala z poddastwa, wyzwolonego czyni bogatym,
wzbogaconego do wietnego stanu rycerskiego wynosi.
Nie brakowao przeto Bolesawowi ani zapobiegliwoci, ani
dzielnoci, gdyby tylko nie by tak pochopnie popuszcza cugli
atwowiernoci, ktrej do ludzi rozumnych daj niekiedy przystp
dwie odwierne: niewinno i pewno siebie. Albowiem promie
czystego sumienia [sprawia, i czowiek] wcale si o siebie nie
163

Autor zatar fakt, e Bolesaw nie wygra tej bitwy, za to wydoby

wartoci moralne mstwa. Bya to w istocie klska nad rzek Saj w 1132
r. Por. wyej, przyp. 128. Potem, kiedy Bolesaw zaprzesta popierania
Borysa, ten tua si po Europie. Kron. wpol., rozdz. 30, dodaje tu szczeg
o pojmaniu przez Wgrw w niewol tylu rycerzy polskich, e nie
wystarczy
na ich
wykup
skarb
monarchii
gromadzony od
czasw
Bolesawa Chrobrego.
164
in oratoria proprio campanae loramento suspensus; z tekstu
wynikaoby, e w uczestnik bitwy, ktry wszcz odwrt z pola walki,
zosta zmuszony do samobjstwa. Oratorium proprium to may koci,
taki jaki zwykli byli stawia we wasnych dobrach wielmoe.

troska, poza sob drugiego nie podejrzewa, [a] szlachetny umys

nawet rzeczy niemoliwe sprowadza do stanu moliwoci. Std to
wkrada si nie obawiajca si niczego, wszystko przyjmujca
atwowierno, poniewa niewinny wierzy kademu sowu, ale
uczciwemu. A nie mwi o tym ksztacie atwowiernoci, ktr
rodzi donos, karmi pochlebstwo, ta bowiem
gowie czowieczej kark koski domalowuje165

i kae olim wyrosn uszom166. Zaraza ta, acz krlewska, acz

z caym utrefiona wdzikiem, jeli kiedy zapukaa do podwoi
naszego ksicia, wnet precz odstpi musiaa, zawstydzona haniebnym odtrceniem.
Na koniec przeto posuchaj o przewietnym Bolesawie:
Drugi to by Aleksander, drugi by Kato i Tuliusz drugi,
Od Alcydy nie mniejszy, lecz bardziej achillesowy167.

Gdy poczu, e [los] da ju od niego miertelnej powinnoci168, poleca spisa dokumenty testamentowe169. Przekazuje
165
166

Horacy, Ars poetica, w. l (pictor zamiast pingit).

Tak jak mitycznemu krlowi Midasowi, ktrego Apollo ukara
olimi uszami za to, e nie uzna za najlepsz jego gry na lirze. Motyw olich
uszu by popularny w redniowieczu zwaszcza w powiedzeniu: Rex illiteratus
asinus coronatus, p ktrym Jan z Salisbury, Policraticus IV 6. Por. A.
Gutschmid, Uber die Fragmente, s. 235 n. Do przypowieci o krlu
Midasie Wincenty nawiza ju raz w ks. II, rozdz. 15.
167
Bolesaw Krzywousty zostaje tu przyrwnany do najsawniejszych
bohaterw
staroytnych,
jak
Aleksander
Macedoski,
wielki
zdobywca,
Marek Publiusz Katon (234149 p.n.e.), m stanu i mwca, znany
z prawoci i surowoci ycia, Marek Tuliusz Cyceron (10643 p.n.e.), m
stanu, mwca i pisarz, moralista, Alcyda (Alkida), czyli wnuk Alkajosa,
mityczny heros i mocarz Herakles, wreszcie Achilles, bohater Iliady, ugodzony strza Parysa w jedyny nie uodporniony punkt na ciele. Tu niewtpliwa
aluzja do pity achillesowej", co zdaje si zwalnia kronikarza od opowiadania o niepowodzeniach ostatnich lat rzdw Bolesawa Krzywoustego.
Nalea do nich przede wszystkim niekorzystny dla Polski ukad w Merseburgu z cesarzem Lotarem z Suplinburga (w sierpniu 1135).
168
qui dum fatale munus a se iam exigi sentiret, co mona
tumaczy z rnym odcieniem treci. Przyjmuj sens najbardziej zbliony do
kontekstu ostatniego rozdziau, gdzie Bolesaw przedstawiony jest jako

w nich w spadku czterem synom i to co osignite zasugami

przodkw170, i nastpstwo w krlestwie, wyznaczajc stae granice czterech dzielnic w ten sposb, e w rku najstarszego miao
pozosta i ksistwo dzielnicy krakowskiej, i wadza zwierzchnia171. A jeliby spotkao go to, co ludzkie, zawsze starszestwo
i wzgld pierwordztwa miay rozstrzyga spr o nastpstwo.
Przypominaj mu pitego syna, to jest Kazimierza, ktry by
jeszcze maym dzieckiem, dlaczego nie pamita o nim, dlaczego
nie zapisa mu adnej czstki testamentowej. A on im na to
odrzek: Owszem, od dawna pamitaem i zapisaem"172. Gdy
oni dziwili si, jaka to moga by cz pita wrd czterech, kto,
nie wiem, artobliwie czy powanie, wtrci: Czy nie widzicie,
e dla czterech tetrarchw zrobiona jest kwadryga [stosowna] dla
onierz w bitwie. Teraz powoany zosta jakby do ostatniej suby rycerskiej,
do miertelnego
boju. Bolesaw umar 28 X 1138 r.
169

testamentales mandat conscribi codicillos; codicillos tabliczki

drewniane pocignite woskiem, uywane do pisania dokumentw, potem
termin prawny na oznaczenie zapisu testamentowego. Por. H. Z e i s s berg, Vincentius, s. 103; Balzer, I, s. 450451.
170
avitarum vices virtutum, take w sensie zobowizujcym do
utrzymania tego dorobku. Mg tu autor odtwarza areng dokumentu,
jeeli taki rzeczywicie istnia.
171
Cracoviensis provinciae principatus et auctoritas pncipandi.
Ci czterej synowie to: syn Zbyslawy Wadysaw, * 1105, zwany Wygnacem, ks. krakowski i lski do 1146 r., 1159 lub 1163; synowie Salomei
z Bergu: Bolesaw IV Kdzierzawy 1125, 1173, ks. mazowiecki i kujawski, po 1146 krakowski; Mieszko III Stary
1126/27, 1202, ks. wielkopolski; Henryk Sandomierski *1131 / 32, 1166. Terytoria dzielnic okreli
dopiero kronikarz wielkopolski. Wincenty nie jest tu cisy. Rozpatrzenie
wspczesnych rde obcych i pniejszych polskich pozwala stwierdzi,
e Henryk nie otrzyma jeszcze w 1138 r. dzielnicy, za to ksina wdowa
Salomea
otrzymaa
ziemi
sieradzko-czyck,
przewidzian
prawdopodobnie na przyszo dla maoletnich Henryka i Kazimierza; G. Labuda, Testament Bolesawa Krzywoustego [w:] Opuscula C. Tymieniecki [...]
dedicata, Pozna 1959, s. 171194, zwaszcza 186 n.
172
Kazimierz Sprawiedliwy urodzi si jednak ju w roku mierci
ojca, tj. 1138. Zosta udzielnym ks. sandomierskim i krakowskim w 1177
r., od 1166/67 r. dziery tylko kasztelani wilick; G. Labuda,
Testament, s. 194.

tetrarchii?173 Tak oto temu pacholciu zapisuje si w spadku

pite koo u wozu czterokonnego [kwadrygi]". A gdy obwiniano
ojca o sporzdzenie nielitociwego testamentu, rzek: W renicy
oka widz cztery strumienie z tej zy wypywajce i nawzajem na
siebie uderzajce falami; niektre z tych [strumieni] w najgwatowniejszym wylewie nagle wysychaj. Ze zotego dzbana wytryska wonne rdo i koryta tych strumieni napenia a po wierzch
wspaniaymi klejnotami. Niech wic ustan ale na nielitociwy
testament, suszn bowiem jest rzecz, aby dzielnice maoletnich
powierzano opiekunom, nie maoletnim. Teraz jednak musz ju
uda si tam, dokd nikt nie wybiera si bez zbawiennego
wiatyku". Przyjwszy wic zbawienne lekarstwo174, zakoczy
szczliwy dzie ycia najszczliwszy ksi, [a] jeszcze szczliwszy ojciec. Co do niego nie mona by pewnym, czy wiksze
mia powodzenie w pogodnych dniach pokoju, czy wiksz
okrywa si saw wrd wojennych tryumfw.
Po ojcu za nastpuje Wadysaw, i przywilejem pierworodztwa wietny i nastpstwem w krlestwie [wysoko] wyniesiony,
lecz dny zaszczytw z jednego [powodu], a pych uniesiony
z drugiego. Tym smutniejsze byy jego rzdy, im wicej oddawa
si rozkoszy w objciach ony175. Nieatwo bowiem panowa nad
on, skoro raz jej pozwoli si zapanowa. Albowiem zwyciska
jej duma nie poprzestanie na zwycistwie, dopki wszystkich
najoporniejszych karkw nie podda pod swoje rzdy. Nazywa
wic ma pksiciem, nawet pmem, poniewa zadowalajc
si czwart czstk jednego rebi jak niewiasta, znosi [obok
siebie] tylu, i to takich, co s wicej ni ksitami. A poniewa
173

Ju wyej autor nazwa nowo utworzone dzielnice Polski tetrarchiami.

Tetrarch
nazywano
w
staroytnoci
wadc
niesuwerennego;
Balzer, I, s. 441.
174
Wiatyk, salutare antidotum.
175
Agnieszki, crki Leopolda z Babenbergw, margrabiego austriackiego, i wdowy po Fryderyku Hohenstaufie, ks. Szwabii. ona Wadysawa II bya wic przyrodni siostr Konrada III; O. Balzer, Genealogia, s. 128131 oraz niej, przyp. 201.

ten, co rzdzi, bez trudu przekonuje [podwadnego], bardzo

szybko nakania maonka [do swojego zamysu]. Tak wic
ksi, sam w sobie bardzo ludzki, pod wpywem zawzitoci
ony wyzbywa si ludzkoci. Stumiwszy w sobie uczucie braterskiej mioci usposabia si wrogo i z okrutn zaciekoci przeladuje maoletnich jeszcze braciszkw, a zajwszy ich grody,
postanawia ich wydziedziczy. Ci pokornymi probami staraj si
przejedna wol nieubaganej kobiety i wicej zami ni wymow
usiuj co wskra. Raczej jednak tysickro ugaskasz piekielne
furie Erebu, ni raz jeden przebagasz srogo niewieci176.
[27] JAN: Donosz pewnemu mdrcowi, e urodzi [mu] si
syn. Miy to dar rzecze i dobrodziejstwo natury, lecz ka
strzec, eby innego nie ssa mleka, jak tylko z piersi najdzikszego
potwora". Zapytuj go, czy wilczyc naley wyszuka. Odrzek:
Bynajmniej". Czy moe lwic? Nie". Tygrysic? Przenigdy!"
Smoka?177 W aden sposb". C wic spord wszystkich istot
yjcych jest najdziksze? Odpowiedzia: To, co spord wszystkich jest najagodniejsze" wskazujc przez to na niewiast.
Wszelka bowiem agodno niewiecia jest nad wszelk srogo
bardziej zawzita i nad wszelk zawzito srosza178.
[28] MATEUSZ: O, nieszczsna dolo wojny! Ten, ktrego
czcili jako ojca, jest im nieprzyjacielem; ten, od ktrego opieki
naleao si spodziewa, wydaje bitw179. Jednakowo wanie
176

T inwektyw na Agnieszk podejm i rozwin wszystkie utwory o Piotrze

Wostowicu przeladowanym przez Wadysawa i jego on; M. Plezia, redniowieczne
podania, s. 104123; tene, Palatyn Piotr Wostowic, s. 66 n.
177

holophagus, jak w ks. I, rozdz. 5.

178

W tym miejscu Kron. wpol. (rozdz. 31) dodaje: iuxta versus ,,Femina raro bona
sed que bona digna corona". Por. Proverbia sententiaeque Latinitatis Medii Aevi.
Lateinische Sprichworter und Sentenzen des Mittelalters in alphabetischer Anordnung,
wyd. H. Walther, t. II, Gttingen 19631965, nr 9192, s. 81 z rozleg dokumentacj.
Przysowie to mogo znajdowa si w rkopisie Kroniki Wincentego, z ktrego korzysta
autor wielkopolski. Brak go w innych kronikach.
179

Pierwszy zatarg wojenny Wadysawa z brami rozegra

w 1142 r., kiedy Wadysaw otrzyma posiki od Wsiewooda Olegowicza,

si

ju

rana daa pocztek leczeniu rany. Albowiem z powodu nieznonego jarzma tej niewiasty [i] z powodu nieubaganej nienawici,
arcybiskup Jakub180 z przedniejszymi panami przeszed na stron
modych ksit181, ktrzy pod wojewod niedawno wspomnianym Wszeborem182 nieraz walczyli pomylnie przeciw Wadysawowi. Modzi ufni w ich pomoc nie ton ju we zach, lecz
mielej za or si bior. Konieczno bowiem wszelkich sztuk
wszdzie jest mistrzyni [i] zawsze nauczycielk nieumiejtnych.
Ot Wadysaw, niezbyt ufajc swoim zastpom, zacign
cudzoziemskie, ktre tamci ma garstk pobili tak, e jak wie
niesie, rzeka Pilica, nad ktr stoczono walk, wezbraa od ich
krwi183. Znowu wic [gromadzi] liczniejsze, a nawet niezliczone
wojska cudzoziemcw: jedne przyciga do siebie probami, drugie
pozyskuje zapat, niektre zmusza wadczym rozkazem, [a]
wszystkim nakazuje godzi na zgub braci. C ma pocz
jagnitko zewszd osaczone zasadzkami zajadych wilkw? Jak tu
ks. kijowskiego, do Czerska na Mazowszu. To przymierze wzmocnione
zostao maestwem syna Wadysawa Bolesawa Wysokiego ze Zwinisaw, crk Wsiewooda (l 142 r.), o czym wiemy z Latopisu ipatiewskiego,
PSRL, t. II, s. 19; G. Labuda, Zabiegi o jedno pastwa polskiego
w latach 11381146, Kwartalnik Historyczny 66 (1959), z. 4, s. 1155 n.
180
Jakub
I,
ktremu
tradycja
przydaa
przydomek
ze
nina",
arcybiskup
gnienieski
w
latach
11241148;
W.
Semkowicz,
Rd
Palukw, RAUhf 49 (1907), s. 187 n., 204 n.; A. Gsiorowski, Jakub
ze nina, SSS II, s. 310.
181
Autor zwie ich pupilli, jak gdyby byli jeszcze dziemi. Pupillus
znaczy take 'sierota'. Bolesaw i Mieszko mieli wtedy okoo dwudziestu
lat. Por. wyej, przyp. 171.
182
Por. wyej, ks. III, rozdz. 26. W dokumencie z 1139 r. Wszebor
okrelony zosta jako krewny wzgldnie powinowaty (cognatus) Piotra
Wostowica; KDS1 I, nr 67, s. 158. Wszebor, wg nowszych bada nie
abdzic, by ojcem palatyna kujawskiego Piotra Starego; W. Posadzwna, W sprawie fundatora i fundacji klasztoru norbertanek w Strzelnie, Roczniki Historyczne 13 (1937), z. l, s. 25 n.; M. Friedberg, Rd
abdziw, s. 29 n., 93; G. Labuda, Zabiegi o jedno pastwa, s. 1165,
przyp. 83; J. Bieniak, Studia nad dziejami ziemi chemiskiej w okresie
piastowskim, Rocznik Grudzidzki 56 (1970), s. 31 n.
183
Wg Laiopisu ipatiewskiego Wadysaw II otrzyma od Wsiewooda

bowiem doradza ucieczk? Jakie dobrodziejstwo rady? Jaki

wreszcie ratunek z dobrodziejstwa tam, gdzie zewszd tyle zdumiewajcej zaciekoci? I zburzywszy ju prawie wszystkie ich
grody lub osadziwszy w nich zaogi, jak gdyby spemiry si jego
yczenia, wok grodu Poznania, ktry zosta jako jedyna ich
obrona, zgromadzi tak swoje, jak i obce posiki184. Ju rozwin
dokoa ca pomysowo, ca potg sztuki oblniczej, tym
bezpieczniejszy, im wiksze mia wojsko. Tymczasem modzi
umylnie ukryli si z ma wprawdzie, lecz zaprawion w boju
garstk, potajemnie naradzajc si nad ruszeniem grodowi na
odsiecz. Wrd nich Mieszko, jako pochopniejszy i w mowie
popdliwszy, rzek: Lepiej, mowie, lepiej czynem ni sowami
zaradzi uciskowi. Albowiem dla topora bezpieczna jest i droga
na bezdrou, i publiczny gociniec w gstwinie. Czy sierpom nie
cieli si rwna droga na sitowisku? I nie powstrzyma si
Olegowicza posiki ju w 1142 r. (przyp. 179). Olegowicze wsparli go po
raz drugi w 1145 r. W tyme rdle wiadomo, e Wadysaw w 1145 r.
odebra braciom cztery grody bez bitwy, PSRL, t. II, s. 21. Bitwa jednak rozegraa si zgodnie z przekazem mistrza Wincentego. Nie sposb zlokalizowa dokadniej miejsca walki nad Pilic". Nie bya na pewno zwyciska
dla juniorw; G. Labuda, Zabiegi o jedno pastwa, s. 11571159.
184

circa
Poznaniensium
urbem;
urbs
jako
grd
stoeczny.
Kronikarz
poczy
wydarzenia
lat
11451146.
Oblenie
Poznania
nastpio albo tu przed 31 marca 1146, albo pniejsz wiosn tego
roku. Roczniki z Poelde i Magdeburga donosz bowiem, e Wadysaw
zabiega o pomoc Konrada III na zjedzie w Kainie 31 marca nie jest
tylko jasne, czy czyni to liczc jeszcze na zwycistwo, czy te po klsce
i ekskomunice arcybiskupiej, ktre go spotkay pod Poznaniem; MGH SS
XVI, s. 81 i 187. Co do posikw obcych (tibianeorum copias) por. ks. II,
rozdz. 22 i ks. IV, rozdz. 14. Tym razem mg mie pod swoimi rozkazami
tylko lune oddziay ruskie, gdy zmar wanie Wsiewood Olegowicz
i koo tronu ks. kijowskiego rozgorzay walki. Moe zacign nadto
oddziay jawiskie, nie ufajce miejscowym. Wszyscy bowiem moni
przeszli na stron juniorw po zatargu z Piotrem Wostowicem, palatynem wrocawskim, ktrego Wadysaw II kaza olepi w grudniu 1145 r.,
o czym szeroko rda lskie i lakonicznie Kron. wpol. Wincenty pomin
ten wany epizod. Por. S. Smka, Mieszko Stary i jego wiek, 2 wyd.,
Warszawa 1951, s. 448469 oraz G. Labuda, Zabiegi o jedno

rozmachanego miecza [od cicia]185. A kt lkaby si sfory

niewojowniczych chrzszczy albo jurnej szaraczy? Chciejmy,
prosz, dowiadczy tak aski losu, jak i siy dzielnoci". Po tych
sowach id z wolna naprzd na nieprzyjaciela, podkradaj si
ostronie, z dala od obozu pochwytuj strae wrogw, wi [je],
wymuszaj [na nich] wydanie tajemnic obozowych. Poznaj, e
przeciwnik nic nie podejrzewa i wrd uczty gnunieje w swawolnej beztrosce. Atoli i mieszkacy, podnisszy tarcze wysoko
ponad mury186, wyranie dawali do poznania, e pora jest
dogodna. Jeszcze wic pokarm by w ich ustach, a gniew Boy
spad na nich"187. Rzucaj si na ucztujcych, powalaj niebacznych, zabijaj oszoomionych. Przez otwarte bramy wypadaj
grodzianie188, wybiega z grodu zaoga: ze wszystkich stron
rozpraszaj gromady nieprzyjaci, spychaj powolnych, wypatruj uciekajcych i wszdzie szalej jak lwy wrd trzody kz.
Zreszt tych, ktrzy usiowali ratowa si ucieczk, o wiele
srosza spotkaa klska. Albowiem kogo przypadkiem oszczdzia srogo miecza, nie oszczdzi go nawa wezbranych fal; i nie
mniejsz liczb pochony wezbrane fale rzeki, ni zgadzi
piorunowy miecz, tak dalece, e wedug podania wielka liczba
pastwa, s. 11591164; M. Plezia, redniowieczne podania, s. 4 n.
i tene, we wstpie do edycji Chronica Petri, MPH s. n. III, s. XXIV n.;
B. Mikiewicz, Walki wewntrzne w Polsce w latach 11421146 [w:]
EuropaSowiaszczyznaPolska.
Studia
ku
uczczeniu
profesora
Kazimierza Tymienieckiego, Pozna 1970, s. 365374.
185
Nieprzetumaczalna gra sw: nec strictus erit ensi cursus in
districto.
186
e muris, chocia w XII w. grd poznaski by jeszcze
otoczony waem i palisad. Kron. wpol. w rozdz. 32 uzupenia ten
retoryczny opis wiarogodn lokaln informacj o przebiegu oblenia
Poznania i o wyklciu Wadysawa II przez arcybiskupa Jakuba. Szczeg
o podnoszeniu tarcz mgby wskazywa, e Wincenty zna to rdo
poznaskie, ale swoim zwyczajem opuci konkrety, wprowadzajc refleksje dydaktyczne.
187
Ksiga Psalmw 78 (77), 3031.
188
W tekcie: urbani, 'mieszczanie', co byoby w tumaczeniu nieco anachroniczne.

pazw w tej rzece udusia si od krwi trupw. W tej bitwie

powiodo si Wadysawowi podobnie jak kupcowi-rozbitkowi,
ktry ledwo nagi wypyn po rozbiciu okrtu. Osadziwszy
jednak w grodach bardzo silne zaogi, udaje si do przewietnego
cesarza189, ktrego siostra bya jego on, i pokornie baga go
o pomoc, a nie mogc wyebra tej aski, usiuje go przekupi.
Tymczasem Bolesaw i Mieszko, ju nie jako maoletni, lecz jako
najdzielniejsi z ksit, ciskaj Krakw potnym obleniem
i ow tygrysic, ktra bronia zamku, zmuszaj do poddania si.
Ona, wyparta wreszcie z grodu i wyzuta z mienia, musiaa pj
za mem i wraz z nim zmarniaa wrd utrapie wygnania190.
[29] JAN: Istnieje pewien rodzaj ptakw, ktre niektrzy
nazywaj obocznicami191, inni za samotkami192. A natura ich
jest taka, e unikaj towarzystwa wszystkich ptakw, nawet
wasnego gatunku, z wyjtkiem pory parzenia si. Ile za kada
189

imperatoriam adit serenitatem; chyba ironia. Konrad III by

tylko krlem, koronacji na cesarza, ktra bya celem jego wyprawy do
Rzymu, nie doczeka. Zob. te wyej, przyp. 184. Wiadomo, e
Wadysaw zdoa osadzi zaogi w grodach, wskazywaaby, e zdoa
zawrze z brami po klsce poznaskiej jak ugod, zanim uda si do
Niemiec (wg niektrych po raz drugi). Dopiero ten fakt przesdzi, e
juniorzy przystpili do ostatecznej walki w obawie przed interwencj
niemieck. Ta nastpia rzeczywicie ju w sierpniu 1146 r., o czym
Roczniki magdeburskie, MGH SS XVI, s. 187.
190
Zdobycie Krakowa powiodo si juniorom tej samej wiosny 1146
r. Agnieszka zmara w Niemczech 24 stycznia po 1157 r., a Wadysaw 30
maja lub 2 czerwca 1159 lub 1163 w Altenburgu w Saksonii; Annales
Palidenses, MGH SS XVI, s. 82. Przedtem bra udzia w wyprawie
krzyowej, co zanotoway wszystkie polskie roczniki, a pomin Wincenty; M. M e n d y s, Udzia Wadysawa II w krucjacie z 1147 roku, Rocznik
Zakadu im. Ossoliskich 12 (19271928), s. 403 n.
191
Neologizm kronikarza: uranidae, wg Balzera za porednictwem
francuskim (II, s. 30, 177, 187, 192); oznacza sklepienie nieba lub
przestrze podniebn.
192
Inny neologizm: sepona od seponere, 'odkada na bok', 'odosabnia'.
Rodzaj
ptakw
nieznany
albo
zgoa
fantastyczny.
Physiologus
przyznawa samotnicze obyczaje synogarlicom, ale w innych okolicznociach. Por. Balzer, l. c., jak w przyp. 191.

[para] ma wychowa pisklt, tyle gniazd oddzielnych buduje na

szczytach cedrw i w kadym znosi jedno jajo: std zwie si
sepona", to jest: osobno znoszca". Do wysiadywania zmusza
inne ptaki, tak jak kukuka pieg. Nastpnie pisklta rwnoczenie wylgaj si i wylatuj; co wicej, z zadziwiajc szybkoci.
lotem wzbiwszy si ponad szczyty gr i drzew, i wydostawszy si
poza wysokie chmury, dziki gbokiemu ustanowieniu natury
usypiaj tu pod czystym eterem193, poniewa gardz spoczynkiem na ziemi; std nazywaj si uranidami, to jest niebieskimi,
albowiem [niebo] po grecku , caelum po acinie. Czsto,
gdy wiatr przeszkadza, nie mog sfrun na d i wtedy, tak jak
yski, gin w powietrzu z godu194. Tak i jego przemienia
w samotka wasna samotka [to jest ona]195; gdy [bowiem]
usiowa zagarn cudze cedry, znikn w przestworzach niebieskich. Porwany wirem, dny wadzy nie potrafi opamita si
i tak zgin z godu, to jest z dzy cudzej wasnoci. Zazwyczaj
bowiem brak wasnych dbr rodzi podanie cudzych. Std
niektrzy, gonic za ubocznymi zyskami, zatracili nie tylko swoje
mienie, lecz take siebie samych! za przykadem owego
zamorskiego spa, ktry, chcc zowi w toni cie zdobyczy,
wod zmoczony, zdobycz i ycie razem postrada196. Dlatego to
193

Eter, wg Arystotelesa pity ywio wypeniajcy stref okooziemsk ponad czterema strefami: ziemi, wody, powietrza i ognia (w systemie
platoskim i neoplatoskim strefa eteru rozciga si midzy powietrzem
a ogniem). Autor zdaje si nawizywa do arystotelesowskiej teorii ruchu:
kady przedmiot zda ku swojej przestrzeni naturalnej, kamie spada na
ziemi, ogie wzbija si ku grze. W strefie eteru moliwy jest tylko
doskonay i wieczny ruch okrny cia niebieskich, dlatego ptak, ktry
wzbi si tak wysoko, nie moe powrci na ziemi. Por. R. T a t o n, La
science antique et medievale, Paris 1966, s. 267269.
194
Balzer, II, s. 30, 236.
195
Sic sua istum sepona (id est uxor) transfiguravit in seponem, tzn.
w samotka, samotnika. Moe aluzja do polskiego spa? Wspomniane tu
dla porwnania yski (fulicae) wystpuj w dziele Physiologus jako mdre
ptaki przebywajce stale w jednym miejscu, ktrym nie grozi zmiana
pogldw.
196
Mora tej bajki: nie naley porzuca pewnej zdobyczy dla niepew-

nakazywano synom Izraela, e gdyby kiedy obierali sobie krla,

nie powinien nim by cudzoziemiec, lecz rodak, ktry by nie
mnoy ciarw wojskowych, ktry by nie zmienia granic
wasnego lub cudzego kraju. Bliski bowiem jest przekroczenia
praw, kto zmienia granice krajw. O wiele wic lepiej chcie
zarzdza swoim wasnym mieniem ni czyha na cudze.
[30] MATEUSZ: wito tego zalecenia niemal zabobonnie
czci Bolesaw, brat i nastpca Wadysawa. Chocia bowiem
zwyczajem synw Adama jest pogo za zyskiem, on jednak
rozwaniej sobie postanowi raczej usuwa powody do obudzenia
si chciwoci ni czyha na sposobno popisania si okazaoci.
Przeto pierwociny swego panowania uwici w stosunku do braci
wicej ni bratersk mioci, oddajc nie tylko to, czego wymaga wzgld na nastpstwo, lecz z wit askawoci obdarzajc
ich, to znaczy Mieszka i Henryka, take tymi dzielnicami, ktre
im si nie naleay197. Albowiem Kazimierza, ktry by modzieniaszkiem, czas jaki wychowywa w swoim domu jak syna, nie
jakoby zupenie aowa mu aski wspuczestnictwa, lecz aby
delikatnej winnej latoroli, pozbawionej podpierajcego palika,
nie naraa na podmuchy lekkomylnoci198. aden nierozumny
niedorostek nie powinien zosta pozostawiony sam sobie, gdy
nej wyrazi w kocu XII w. Walter z Anglii; H. R. Jauss,
Untersuchungen ur mittelalterlichen Tierdichtung, Tubingen 1959 (Beihefte zu der Zeitschrift fur romanische Philologie, 100 Heft), s. 39 n.
197
Co do Mieszka zapewne aluzja do przeprowadzonego w 1145
r. rozgraniczenia pomidzy dzielnic Mieszka a Kujawami, ktre wraz
z Mazowszem weszy do dzielnicy Bolesawa Kdzierzawego. Stao si to
konieczne po mierci w 1144 r. ksinej Salomei matki, ktrej opraw
wdowi
stanowia
ziemia
czycko-sieradzka
(por.
niej,
przyp.
198)
z enklaw na Kujawach.
198
W 1146 r. Kazimierz Sprawiedliwy mia osiem lat. Kronikarz nie
wspomina nic o mierci jego matki (por. przyp. 197). Do tego czasu
Henryk i Kazimierz pozostawali na dworze matki w czycy. Po jej
mierci zagarn j senior, Bolesaw Kdzierzawy, a Henrykowi wydzieli
Sandomierszczyzn; G. Labuda, Testament, s. 183 n. Wincentego mniej
jednak interesoway losy Henryka ni Kazimierza.

czym dla ognia jest oliwa, tym dla modzieca swoboda. Std
kto powiedzia: Natura z bisioru utkaa niemowlctwu powijaki, zote dla modoci wizy sporzdzia roztropno".
Atoli nie zapominajcy o sobie Wadysaw, nie majc dostatecznej siy do pomsty, jakowym sposobem pozyskuje dla
siebie krla Praan199 i z jego pomoc podega nienawi
Rudego Smoka do Bolesawa200, powoujc si u szczytu majestatu cesarza na powinowactwo z nim201, ktre powinno go
bardzo zobowizywa, oraz na pokrewiestwo z on i dziemi;
tym bardziej e jest on bezpieczn ucieczk, portem rozbitkw,
pociech w opuszczeniu, jedynym lekarstwem w rozpaczy, jednym sowem ratunkiem w caym nieszczciu. Przeto cesarz, nie
tyle przekonany, co poruszony natarczywymi jego probami,
naprzykrza si Bolesawowi czstymi poselstwami, aby brata nie
tyle krlestwu przywrci, ile wsplnocie ojcowizny202. Im
uporczywiej Bolesaw opiera si napomnieniom, tym silniej
zawzito cesarza wzgldem siebie jtrzy. Ani bowiem nie ujdzie
bezkarnie wierzganie przeciw ocieniowi203, ani nie pynie si
bezpiecznie pod bystry prd strumienia. A wic [cesarz] sprzysiga ca potg cesarstwa na jednego ma: sia wszystkich przeciw
Bolesawowi, sia Bolesawa przeciw wszystkim! Daj mu do
wyboru jedno z dwojga: albo ustpi z krlestwa, albo przyjmie
waln bitw. Atoli przemylny m, odkadajc z dnia na dzie
jedno i drugie, walczy bez wojny, zwycia bez bitwy. Odcina
bowiem i wstrzymuje wszdzie wszystkie dostawy ywnoci. Gdy
199

Domys o tyle prawdopodobny, e on wczesnego ks. czeskiego

Wadysawa II (11401174) bya Gertruda, modsza siostra Agnieszki.
Por. wyej, przyp. 175.
200

Przezwisko odniesione do
kiego od 1152 r., cesarza od 1155 r.

Fryderyka

Barbarossy,

krla

niemiec-

201

Tu zwrot imperatoria maiestas wyjty z Institutiones, Prolog;

Balzer, I, s. 440, 479. Matka Agnieszki Wadysawowej bya wdow po
ojcu Fryderyka I Barbarossy, ksiciu Szwabii, Fryderyku (II).
202

non regno sed patrimonii

zasady wsprzdw dzielnicowych.
203

consortio

Dzieje Apotolskie 9, 5 ( ma tylko Wulgata).

precyzyjne

okrelenie

wic z tego powodu nagle zabrako ywnoci, owa sia niezwycionych legionw, owe najsawniejsze falangi zmarniay
z godu i zarazy204.
Kiedy wreszcie po upywie dugiego czasu wygnaniec zakoczy ycie205, cesarz nalega nie grobami, lecz probami, nie
orem napiera, lecz uprzejmie [prosi], aby jak wobec wystpnego brata by surowy, tak nie okaza si niegodziwy wzgldem
jego potomstwa, [lecz] aby zlitowa si przynajmniej nad jego
sierotami. Niedobrze bowiem, aby dzisa synw drtwiay dlatego, e ojciec [jad] cierpkie winogrona. Poniewa za natura
nakazuje miowa, a mio jest mleczn siostr askawoci,
Bolesaw, ktrego cesarz nie mg pokona, uwaa za suszne
usucha nakazu natury i odwouje bratankw z wygnania
z bezinteresown serdecznoci206. Starszy z nich nazywa si
Bolesaw, modszy Mieszko Pltonogi, najmodszy Konrad207.
I nadaje im czcigodn dzielnic lsk208 zarwno w dowd
askawoci, jak i na pociech sieroctwa. Trzeciego bowiem, to jest
Konrada, skierowao do jakiego klasztoru, nie wiadomo, wasne
204

Wyprawa na Polsk bya w sierpniu 1157 r. Poprzedzio j

poselstwo polskie do Niemiec z odmow przywrcenia Wadysawowi
dzielnicy i wadzy pryncypackiej. Autor znw zaciera peny i rzeczywisty
przebieg wydarze; Balzer, I, s. 245. Bolesaw Kdzierzawy istotnie nie
przyj walnej bitwy, ale za to w Krzyszkowie na pn. zach. od Poznania
zoy cesarzowi hod lenny; R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, t. I, Krakw 1926, s. 152 n.
205

Por. wyej, przyp. 190.

206

Sentencja z Proroctwa Jeremiasza 31, 29. Stao si to w 1163 r.; R.

lska,
Historia
lska,
t.
I,
Krakw
Grdecki,
Dzieje
polityczne
1933, s. 175.
207

Bolesaw Wysoki (1127, 1201) zatrzyma na lsku zwierzchno nad modszym Mieszkiem, zwanym Pltonogim, Loripes ( 1131,
1211). Podzia lska na dzielnice Bolesawa i Mieszka nastpi dopiero
w 1173 r., po powtrzonej wyprawie Barbarossy. Konrad ( ok. 1139,
tjako biskup Bambergu 1202) dziery przejciowo dzielnic gogowsk;
R.
Grdecki,
Dzieje
Polski
redniowiecznej,
s.
162;
tene,
Dzieje
polityczne lska, s. 175 n.
208

sacra Silentii provincia; por. wyej, przyp. 93.

powoanie, czy ojcowska pobono209. Poniewa jednak z tego

nadania [Bolesaw] wyczy niektre grody dla wikszego zabezpieczenia [swego panowania], stao si to powodem wielu nieszcz i zarzewiem niepokojw. Ledwo bowiem Wadysawowice
weszli w progi [dzielnicy], orzekli, e wspomniana dzielnica nie
przypada im tytuem nadania ani dobrodziejstwa, lecz jako
prawowitym dziedzicom, w prawowitym nastpstwie. A nawet na
podobiestwo tych, ktrzy wrcili w progi domu rodzinnego,
daj przywrcenia swych uprawnie z tytuu prawa o powracajcych z niewoli210. Oddalono ich danie, zarzucajc im,
e zrzekli si [swych praw]: Zrzeklicie si mwi ksi
waszego prawa w tym wzgldzie, poniewa jest to prawo
niewtpliwe, e kademu wolno zrzec si tego, co mu przyznano"211. [A] oni nie daj uzasadnienia zarzutu, lecz replikuj: Przyznajemy, emy si zrzekli, ale [jako] obrabowani,
ale [jako] zmuszeni, i dlatego przysuguje nam prawo zwrotu
mienia". Dopki to jest w zawieszeniu, nie chc y w niepewnoci, lecz daj odszkodowania wedug prawa [przysugujcego]
obrabowanym212, aby wbrew woli nie byli zmuszeni czyni tego,
czego nie dopuszcza prawo213.
W tym czasie, gdy ksi zaprztnity by pilniejszymi sprawami, oni zajmuj grody, umiejtnie je obwarowuj, wzmacniaj
zaogami. Dobry ksi zrazu obojtnie to znosi twierdzc, e to
nie umniejsza ani godnoci, ani korzyci rzeczypospolitej, jeli si
odda cudz wasno. Albowiem sia listowia mwi jest
chlub pnia, a sia pnia chlub listowia". Jednake nie brak
209

Decretum Gratiani II, C. 20, q. 3, c. 3: monachum aut paterna

devotio aut propria professio facit.
210

Tu pojcia prawne: subliminium i postliminium, Digesta 49, 15, 5,

l oraz Codex 8, 50/51, 9. Por. Balzer, I, s. 480.
211

Codex l, 3, 50/51, Prolog; Balzer, I, s. 480.

212

Zgodnie z prawem kanonicznym; Decretum Gratiani II, C. 2, q. 2,

c. 1. Balzer, I, s. 420, daje obszerne objanienie tych okolicznoci
prawnych.
213

Tzn. upomnie si si o swoje prawa dziedziczne; Codex 3, 7, 1;

Balzer, I, s. 480.

podegaczy, ktrych pomysowo i umiejtno sprawia, e

i wiato wyradza si w dym, i soce zaciemnia si ponuro. Ci
cigymi podszeptami arzce si podgarniaj wgle, mwic:
Czy nie widzisz, jak sobie poczynaj bratankowie? Ju teraz
usilnie pragn wda si w ojca214. Bo c innego z korzenia
szakaku wyrosn moe, jeli nie cier?215 Kiedy to bez kolcw
rodzi si je? Wiadomo, e pokrewny smak maj wilcze serce
i wywar z wilczego serca". Wprawdzie on tym si nie przejmowa,
nie pragn bowiem wyniszcza latoroli wasnego szczepu, lecz
niejako ustpowa swoim doradcom, udajc wzburzenie i toczc
z nimi walk nie tak, na jak go byo sta, lecz tak, do jakiej go
zmuszono216. W jakimkolwiek za duchu toczyy si [te walki], nie
sd, e synowie Wadysawa wdawali si w pospolite ukady, oni,
ktrzy nie tylko tyle razy zniweczyli usiowania tylu ksit, lecz
nawet z ma, lecz doborow garstk rycerzy czsto odnosili
zwycistwa nad tyloma tysicami wietnie wywiczonych wojakw.
Tak to niekiedy lwie szczenita obezwadniaj zacieko tygrysw.
Tymczasem Bolesaw czyni szczeglne wysiki, aby podbi
kraje Getw, ktrzy, jak wiadomo, s groni nie tyle dla cia, ile
dla dusz217. Ledwo wreszcie niektrych z nich po wielu przeprawach wojennych pokona, taki kaza ogosi edykt: e kto
znami religii chrzecijaskiej przyjmie, [ten] nie dozna adnego
uszczerbku mienia. Kto by za nie chcia porzuci blunierczego
obrzdu, [ten] bezzwocznie zostanie ukarany mierci. Atoli
religia ich bya jak zwiewny dym, i to tym bardziej krtkotrwaa,
im bardziej wymuszona. Wkrtce bowiem ci obudnicy jak liskie
aby wskoczyli w odmt odszczepiestwa i jeszcze wstrtniej
214

Oryginalnie: patrissare.

215

Paliurus z katalogu rolin Pliniusza; Balzer, II, s. 29.

216

sw:

Zdania tego od
rkopisie Eugeniuszowskim.
217

lecz

niejako

"brak

podstawowym

quos non tam personis uam animabus constat esse infestos',

dosownie: 'groni nie tyle dla osb, ile dla dusz', co daje dwuznaczno;
moe chodzi o osobistoci i zwyke ycie ludzkie? Geci to Prusowie
pogascy. Por. ks. IV, rozdz. 19.

zanurzyli si w bocie gboko zakorzenionego bawochwalstwa218. Im opieszaej i z wikszymi przerwami zwalczano t

nikczemno, na tym wiksze niebezpieczestwo naraano Polsk. Mniema bowiem Bolesaw, e wystarczy mu, gdy odda si
ksiciu, co jest ksicego, choby odmwiono Bogu, co jest
Boego219. adnej bowiem nie wymierzano kary za zbrodni
odstpstwa, byleby przestrzegano pacenia podatkw. Jednake
kto nie wzdraga si porzuci wiary zapewniajcej zbawienie
i zerwa zbawiennego przymierza wiary, z jak sumiennoci
powiedz, zaklinam dochowa ukadu narzucajcego niewol?
Albowiem ndzna jest kada niewola w odzieniu ze zgrzebnego
ptna, [ale jeszcze] ndzniejsza w purpurze. Nie tylko wic nie
pac podatkw, ale jeszcze zajmuj przylegoci, zajte upi jak
wilki up unoszc. Tote tego, ktrego w ospaej gnunoci nie
pobudzia gorliwo o spraw Bo, dopiero dotkliwy cios
utrapienia ocuci z twardego snu.
Zebrawszy wic razem liczne wojsko najlepiej wywiczonych
[ludzi Bolesaw] gotuje si do najazdu na prowincje Getw adn
wprawdzie sztuk nie obwarowane, lecz niedostpne z powodu
naturalnego pooenia. U samego wstpu jest matecznik zewszd
zarosy gszczem ciernistych krzakw, gdzie pod zieleni trawy
kryje si otcha botnej smoy220. Zwiadowcy i przewodnicy
wojsk zapewniaj, e znaleli niezawodn krtsz drog przez
knieje; byli bowiem i nieprzyjaci podarkami przekupieni, i o zasadzce na swoich powiadomieni. Tdy po wskiej ciece gnaj na
wycigi pierwsze szeregi doborowego wojska, gdy [nagle] z zasadzki wyskakuj z obu stron nieprzyjaciele; i nie tylko z dala ra
pociskami, jak to kiedy indziej czyni zwykli, lecz jak gdyby
218

Por. podobn nietolerancj i zacito w ks. III, rozdz. 67

w walkach z Pomorzanami.
219
Mateusz 22, 21.
220
A. Bielowski niezrozumiae raphales tumaczy jako 'futory', domylajc si pod bitumen smoy; MPH II, s. 374375, 452. Raphales jest
licencj. Wydaje si, e miao by ramales, 'gazie', i chodzi nie o smo,
ale o boto.

w toczni cinitych221 pras rozgniataj. A ci tymczasem samorzutnie jak dziki rzucaj si na zjeone dzidy, jedni z dzy
zemsty, drudzy z chci spieszenia na pomoc; i wicej ich pada pod
ciarem wasnego natoku ni od ciosw ora. Niektrych
zbroj obcionych pochona gbia rozwartej otchani; inni
ponosz mier zapltawszy si w zarola i krzaki cierniste, [a]
wszystkich ogarnia mrok szybko zapadajcej nocy. Tak przez
zdradziecki podstp przepado bitne wojsko! Tak zmarniaa
w niedorzecznej wojnie dzielno wspaniaych rycerzy! Wymowa
najwymowniejszych nie starczyaby, eby chocia powierzchownie napomkn, a c dopiero szerzej opowiedzie o ich imionach, osobach, szlachetnym pochodzeniu, rodowodzie, o godnociach, dzielnoci, skrztnoci, dostatkach! A po dzi dzie rni
ludzie na rne sposoby ich opakuj222.
Odtd omijay tryumfy wojenne tak Bolesawa, jak i jego
synw. Starszy z nich, dziedzic ojcowskiego imienia, wasnym
zgonem ojca zgon uprzedzi223. Modszy za, ktremu na imi
Lestek, dziedziczy Mazowsze i Kujawy na mocy takiego zapisu
testamentowego: Syn mj, Lestek, ma by na stae jedynym
dziedzicem Mazowsza wraz z Kujawami224. Brat mj, Kazimierz,
221

Porwnanie do toczni wina. Aeby osign wikszy ciar,

stawaa na niej caa gromada ludzi, udeptujc podoone pod pras grona.
222
Nieszczliwa wyprawa na Prusw odbya si w 1166 r. Zgin na
niej ks. Henryk sandomierski, o czym rzecz dziwna nie opowiedzia
Wincenty. Por. Rocznik kapituy krakowskiej: MC LXVII dux Hinricus
interfectus est cum exercitu suo in bello in Prussia (MPH s. n. V, s. 62).
Poprawniej w dokumencie biskupa Gedki z 1167 r.: Anno MCLXVI
regnante in Polonia serenissimo duce Boleslao, Mysicone, Casimiro quartus
eorum frater dux Henricus sine herede defunctus est (KDKK I, nr l, s.
1-4 i MPH II, s. 376); J. Mitkowski, Henryk, PSB IX, s. 408 n.;
Historia Pomorza, t. I, cz. l, s. 424. R. Grdecki, Dzieje Polski
redniowiecznej, s. 156 n., powtpiewa, e Henryk poleg. Por. O. Balzer,
Genealogia, s. 170.
223
Bolesaw Bolesawowie wg Dugosza ( ok. 1156 r.,
1172) nie
posiada dzielnicy; O. Balzer, Genealogia, s. 187188.
224
Wiadomo o wydzieleniu Leszkowi ( pk. 1165,
1186) dzielnicy mazowiecko-kujawskiej przekazay roczniki franciszkaskie. Tu

w czasie jego maoletnoci niech nie sprawuje [tylko] opiekustwa, lecz do ojcowskiego przytuli go serca225. Jeliby przypadkiem Lestka spotka los miertelnikw226, niech tene brat mj,
Kazimierz, na stae bdzie jedynym dziedzicem tych ziem".
Penoletni ju Kazimierz podobnym testamentem odziedziczy
ksistwo po zmarym bracie Henryku227. Bolesaw za umar
w wieku dojrzaym, nie w podeszym, i pochowany zosta
w rzdzie ojcw swoich228.
[31] JAN: Byoby rzecz stosown, abymy tobie podobn
zastawili uczt i przez pewne zaostrzenie apetytu wywoali w podniebieniu smak nawet nie zaprawionych potraw. Lecz i ciebie sen
morzy, i nagli nas pora naszego snu229. Zgoa taka mnie ogarna
senno, e wrd dzikczynienia ustaje praca jzyka230. C
przeto pozostaje? Uprosiwszy biesiadnikw o wybaczenie bdw,
o pobaanie dla niedorzecznoci, zasn w Panu.
formua prawnicza: unicus in solidum heres esto z Digesta 28, 5, l, 3 i 5.
225

Codex, 5, 28, 5 i 6.

226

siquid humanitus obtigerit jak Digesta 34, 4, 30, 4.

227

Zapiska dokumentowa z 1167 r. (zob. wyej, przyp. 222):

dux Henricus sine herede defunctus est. Elegantior pars et sedes dominii eius
uidelicet Sudomir Boleslao maiori fratri cessit. Kazimierz utrzyma cz zachodni tej
dzielnicy z Wilic; R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 157.
228

appositus est ad numerum patrum mona te tumaczy

'zaliczony w poczet ojcw'. Bolesaw Kdzierzawy mia umierajc w 1173
r. 48 lat; O. Balzer, Genealogia, s. 156.
229

Wydaje si tu czego brakowa w tekcie. Zmczenie interlokutorw i senno to aluzja do ich mierci, por. ks. I, rozdz. l, przyp.
5 i 6. We wspomnianej zapisce dokumentowej biskupa Gedki z r. 1167
(MPH II, s. 376, zob. wyej, przyp. 222) jest wiadomo, e mier
biskupa Mateusza nastpia w 1166 r., tego samego roku i dnia co
Henryka Sandomierskiego. Dat dzienn jego mierci 18 X zachowa
Nekrolog opactwa w. Wincentego we Wrocawiu, MPH s. n. IX /1, s. 78. Arcybiskup
Jan zmar w 1167 r. albo pniej przed 1177 r.
230

officium linguae; por. motywacj w Prologu.

ROZPOCZYNA SI KSIGA CZWARTA

[1] By za tam obecny pewien suga1, ktry nosi kaamarz
z pirem i okrzesywa dymice uczywo2. Ten zapisywa wiernie
w rejestrze3 wszystkie wydatki przeznaczone na uczt. Gospodarz
biesiadnikw, przejrzawszy dokadniej jego rachunki, rzek: Dobrze, dobrze, zacny sugo!4 Ty, co tak jeste biegy i zapobiegliwy,
e nie pozwalasz, aby cokolwiek z oddanych do twego rozporzdzenia pienidzy ani nie przepado, ani nie utono w fali
zapomnienia. Pooenie obecne domaga si i rozum si dopomina, aby ciebie odznaczy urzdem rachmistrza. Bd odtd
jedynym i szczeglnym rachmistrzem rzeczypospolitej5. Cokolwiek przeto z nakazu chwili uznasz, iby naleao przeznaczy na
stanowiska, godnoci, suby i czynnoci, wydzielaj ze swojego
zarzdu i do swoich wno zapisw!"
1

Aderat autem quidam vernaculus, tzn. by obecny

posugujcy biskupom z poprzedniej ksigi, obecnie ju nie yjcym.

jako

domownik

ac demungens fumantem faculam ma podstawowy rkopis

Eugeniuszowski i drugi, Jana Fabra. Inne rkopisy a za nimi Bielowski
demum gerens, MPH II, s. 377. Nie spotykane demungens nawizujce do
mungo (mugo) albo emungo, 'ucieram nos', 'obieram z czego', w tym
ostatnim znaczeniu dopiero w redniowieczu. To te znaczenie zdaje si
przystawa do kontekstu z uczywem.
3

Compendio cautionis moe oznacza te 'dajc rkojmi' albo 'z

ostronoci, z uwag'. Wybierani znaczenie, ktre zdaje si potwierdza
kilka wierszy niej: tuis cautionibus annotetur. Cautio oznaczaa w staroytnoci rwnie dokument pisany, chirograf.
4
5

Z przypowieci o talentach, Mateusz 25, 21.

unicus ac singularis huius reipublicae rationalis w sensie

rachowania, ale i pracy rozumu, refleksji, co wynika z nastpujcego ratio
exigit rationalitatis officio te insigniri. Nazwa urzdu wzita
dosownie z kodyfikacji justyniariskiej, Codex 10, 19, 6. Trudno o odpowiednik polski. Ratiocinator w sensie 'rachmistrza' Cycero, De officiis
I 59. Por. Balzer, I, s. 181, 481.

w suga6 cay zdrtwia, przeraony takim dostojestwem

sprawy, i zaklinajc si, e temu nie podoa, szuka skwapliwie
wszelkich powodw do uchylenia si. A nareszcie, zamany
rozkazem urzdowym rzecze: Uciniony jestem wielce i w rozpaczy, e nie bd si w tym podoba. Z jednej bowiem strony
prawda rodzi nienawi, z drugiej uraza grozi kar7. Kt
bowiem, pytam, nie wzdraga si go stop nastpi na kolczaste
osty? Jeeli albo z przychylnoci albo z bojani chykiem utaj co
z tego, co wpyno [do komory], nie unikn napitnowania za
przywaszczenie podatku8. Wszelako inna jest praca niwiarza,
a inna powinno rolnika: cierniskiem niech zajmie si rolnik.
Naszym trudem jest zebra w jeden snop kosy, lubo [te]
rozrzucone".
[2] Ot po mierci Bolesawa nastpi brat jego, trzeci
Mieszko, ktry jako wiekiem najbliszy bratu zaraz po nim obj
wadz bez adnej przerwy w nastpstwie panowania. Zachwycay
si nim kraje ocienne, sprzyjaa mu zewszd wietno wadcw,
nawet najodleglejszych, rosa wszelka chwaa zaszczytw, umiecha si cay wdzik fortuny. Nigdy mu nie brako ani speniania
si ycze, ani wojennych tryumfw pominwszy czasy Kazimierza i jego synw9. Uczestnik wszelkich szczliwoci, jeeli
w ogle [o rzeczach] doczesnych tak mwi mona, wszelkie
wyobraenia o szczciu przerasta [cieszc si] znakomitym
i licznym potomstwem pci obojga. A przez [swoje] mskie
6

Tu clientulus w tym samym znaczeniu co wyej vernaculus; Balzer, I,

s. 438.
7
Terencjusz Afer, Andria, akt I, scena I, w. 40: Obsequium amicos,
veritas odium parit.
8
fraudati census, Codex 9, 41, 1.
9
Kade z tych zda zaczyna si od czasownika na liter a: Astupebant
Affavebat Assurgebat Arridebat. W dalszym cigu lad
aliteracji z liter b: bellorum beatissimis beatitudo beatorum. Dalej rytm powtarzanych szeciokrotnie gener eius i trzykrotnie
socer filii, socer alterius, socer tertii. Por. Balzer, I, s. 139, 145. Uwag
o czasach Kazimierza i jego synw maj rkopis Eugeniuszowski i dwa
inne. A. Bielowski uwaa j za dopisek kopisty, MPH II, s. 378.

potomstwo by dla wszystkich grony, za dziki eskiemu

cieszy si wszystkimi wzgldami. Przez spowinowacenie [z kolei]
jednego i drugiego zobowiza sobie bardzo duo krajw wiata.
Ksi czeski Sobiesaw ziciem jego10, ksi saski Bernard
ziciem jego11, ksi lotaryski, Fryderyk wnuk cesarza
ziciem jego12, margrabia, syn Dedy ziciem jego13, ksi
pomorski Bogusaw ziciem jego14 oraz syn tego ksicia
ziciem jego15; ksi halicki wiekrem jednego syna16, ksi
Pomorza wiekrem drugiego17, ksi Rugii wiekrem
trzeciego18. Poza tym niektrzy jego synowie zeszli ze wiata
10

Sobiesaw II ks. oomuniecki i czeski ( 1180), od 11731176 by mem Elbiety

crki Mieszka. Bya ona najmodsz crk z pierwszego maestwa Mieszka, tj. z
Elbiet, t za uwaano za crk Almosa; K. Jasiski, Uzupenienia do genealogii
Piastw. Dokoczenie, Studia rdoznawcze 5 (1960), s. 92, por. niej, przyp. 13.
11
Ks. saski Bernard III hr. Anhaltu i ks. saski ( 1212), od 11731177 m Judyty,
urodzonej przed 1154 r.
12
Fryderyk, Ferri I, ks. lotaryski ( 1207), znacznie przed 1170 r. oeniony z
Wierzchosaw Ludmi, urodzon przed 1153 r. ( 1223); O. Balzer, Genealogia, s. 196;
A. Gieysztor, Drzwi gnienieskie jako wyraz polskiej wiadomoci narodowociowej w
XII wieku [w:] Drzwi gnienieskie, pod red. M. Walickiego, t. I, Warszawa 1956, s. 16.
13
marchio Dedonides. Chodzi tu o drugie maestwo Elbiety
(por. wyej, przyp. 10) z Konradem margrabi Dolnych uyc, ktre nastpio najpniej
w latach 11801190; K. J a s i s k i, Uzupenienia. Dokoczenie, s. 94.
14
W 1177 r. Anastazja, urodzona przed 1164 ( 1240), zostaa wydana za Bogusawa
I, ks. szczeciskiego ( 1187).
15
Ju przed 1177 r. Salomea, siostra Anastazji (daty ycia nieznane), zostaa wydana
za syna Bogusawa I imieniem Racibr ( 1183).
16
Ojcem Wyszesawy polubionej ok. 1177 r. przez Odona (zob. przyp. 19) by
zapewne Jarosaw Omiomys ks. halicki ( 1187); S. aguna, Rodowd Piastw,
Kwartalnik Historyczny11(1897), s. 763.
17
Bolesaw ( w 1159 r., 1195), ks. kujawski w 1194 r., prawdopodobnie ok. 1181 r.
mia za on Dobrosaw ksiniczk sawiesk (fpo 1200 r.); K. Jasiski, Uzupenienia.
Dokoczenie, s. 9596.
18
Wadysaw zwany Laskonogim, ur. w 11611167 ( 1231), oeniony zosta przed
1194 r. z ucj, crk Jaromara I ks. Rugii; K. Jasiski, Uzupenienia. Dokoczenie, s.
9697; U. Scheil, Zur

w stanie bezennym. A oto imiona jego synw: Odo19, Stefan20,

Bolesaw21, Mieszko22, Wadysaw23; dwch z nich, to jest
Odona i Stefana, otrzyma z crki krla wgierskiego, pozostaych z crki krla ruskiego24. Czeg wicej [yczy]? Zdawao
si, e nic zgoa nie brak mu do peni ludzkiego szczcia,
jakkolwiek nikt nie jest tak szczliwy, iby w jakim wzgldzie
nie wadzi si ze swoim losem. Dosza do tego, a raczej to
przewyszya, nader wyniosa dostojno, rwnajca [przed nim]
najwysze tytuy krlewskie. Czsto wszak najwiksza pomylno sprowadza najwiksze nieszczcie; gdy szczeglnie wszelka
sawa, im znaczniejsza jest, tym do upadku skonniejsza. On tedy
zadufany w [swoje] wyjtkowe uprzywilejowanie, niestety, pod
wpywem pewnej beztroskiej zarozumiaoci popad w jak
nieogldn gnuno. Nie ma bowiem na szczycie spokoju,
a jeliby nawet by, krciutko trwa i pogodn sw cisz zwiastuje
blisk burz.
Albowiem powstali mowie Beliala, mowie zgubni25, ktrzy przeladowali zacno, podkopywali sd, za suszne uwaajc
tylko to, co niegodziwe, nie doradzajc nic godziwego, lecz tylko
Genealogie der einheimischen Fiirsten von Rtigen, Koln 1962, s. 3642.
19
Odo (francuska odmiana imienia Otto), ur. midzy 1141 a 1149; K.
Jasiski, Uzupenienia. Dokoczenie, s. 8992.
20
Stefan, ur. ok. 1150 r., zmar midzy 1166 a 1177 r.; K. Jasiski, Uzupenienia. Dokoczenie, s. 9293; O. Balzer, Genealogia, s.
193195.
21
Por. wyej, przyp. 17.
22
Mieszko * w latach 11601165,
w 1193 r. jako ks. kaliski,
o czym tylko Rocznik kapituy poznaskiej', K. Jasiski, Uzupenienia
do genealogii Piastw, cz. I, Studia rdoznawcze 3 (1958), s. 201.
23
Por. wyej, przyp. 18.
24
Po mierci Elbiety (polubionej ok. 1140 r. por. wyej, przyp.
10) Mieszko by onaty z Eudoksj, crk w. ks. kijowskiego Izjasawa,
siostr Mcisawa, zalubion w latach 11511154; O. Balzer, Genealogia, s. 166.
25
Druga Ksiga Kronik 13, 7. Synowie Beliala w Starym Testamencie
to ludzie niegodziwi, synowie szatana. Nie wiemy, kim byli ci li doradcy
Mieszka Starego.

to, co nieprawe26. Posuchaj27, jaka bya ich rada: Nie jest

powiadaj wadc czowiek bojaliwy"; a dalej: Kt
bojaliwszy ni ten, ktry nawet tego si boi, eby si jego nie
bano. Jeli chcesz wic panowa, powiniene dla nich by
postrachem, nie samemu ba si". I znowu: Z pokor czci
wypada wadcw, nie hardo ich lekceway; gdzie za jest pokora,
tam cze, gdzie cze, tam boja, gdy cze jest to mio
poczona z bojani. Gdy wic usunie si boja, nie ma miejsca
ani dla pokory, ani dla mioci. Dlatego natychmiast usuwa
naley przyczyny hardoci, aby nard nie zhardzia. Tote ukara
ich trzeba na majtku, eby nie rozpasali si w zbytku, albowiem
swawola jest dla czci macoch [i] matk pogardy". O, roztropna
roztropnych rado! Podobn namow zachcony syn Salomona
odpowiedzia Izraelitom: Najmniejszy palec mj grubszy jest ni
grzbiet ojca mego. Ojciec mj chosta was rzgami, ja chosta
was bd pletni z kolcami"28. Skutkiem tej groby dziesi
pokole odczyo si od pokolenia Judy i Beniamina i obrali
sobie krlem Jeroboama, sug jego29.
Skoro wic poznae [takie] rady, z kolei musisz pozna
wyroki tych [doradcw]. Niedwiedzia w lesie zabie? C za
haniebne popenie przestpstwo! Pogwacie wity przywilej
oww i zuchwale przywaszczye sobie rozrywk ksicia?30
Rozsdnie jednak usprawiedliwiasz si, e ten zwierz poszarpa
twoich bartnikw, niektrych wprost umierci, barcie doszcztnie wyjad, trzody byda wyniszczy. Przyjmijmy wic, e pki
zwierz yo, zniko wszelkie bezpieczestwo ludzi; wprawdzie to
26

subvertentes iudicium, Digesta 29, l, 34.

Wincenty nie umie si tu oderwa od stosowanej uprzednio formy
dialogu. Nastpuj przewrotne rady, z ktrymi warto zestawi refleksj
o praworzdnoci i jej braku w ks. I, rozdz. 5.
28
Pierwsza Ksiga Krlewska 12, 1011.
29
O tej secesji spod panowania Roboama, syna Salomona, obszerniej
tame 12, 16 n.
30
Czyli regale owieckie, wyczne prawo panujcego; 'rozrywk':
deductum zamiast deductionem.
27

godne byo zemsty, lecz bez upowanienia wadzy nie powiniene

by mci si. Dobrze bowiem wiemy, co prawa postanawiaj
o tych, ktrzy [sami] mszcz wasne krzywdy31. Zlekcewaenie
przeto powagi prawa wywouje karzce oburzenie surowego
sdziego32. Srogo gwatownej zbrodni idzie krok w krok
z obraz majestatu33. Nie ma wic powodu, eby [winowajca]
w tym wypadku zwleka z zapaceniem za kar siedemdziesiciu
talentw, poniewa we wszystkich podobnych wypadkach co do
tego, co jest podobne, taki sam zapada wyrok34.
Kto inny przyj do suby przybysza czy obcego; pozywaj go
przed sd [i] oskaraj o porwanie: Czy ten przybysz jest
niewolnikiem, czy w wolnoci zrodzonym? Jeeli jest wolny, jakim
czoem miae czowieka wolnego uczyni poddanym? Nie mona bowiem zaprzeczy temu, czego janiej nad soce dowodzi
przewrotno twego umysu. Sama oczywisto sprawy niezbicie
wykazuje twoj win. Jeli jest niewolnikiem, cudzego posiadasz
niewolnika, i to ani ze susznego tytuu, ani w dobrej wierze, bo
ani jednego, ani drugiego nie moesz dowie; albowiem tych
wiadectw i dowodw, ktre przytaczasz, nie uznaje zwyczaj
prawny naszych czasw. Skoro wic dowiedziono ci porwania,
zapa za kar siedemdziesit"35.
Dalej: scholarze przypadkiem zranili yda; ci sami sdziowie
skazuj ich na t sam kar jakby za witokradztwo36. Zgosie,
e jest u ciebie bydo ssiada: oskar ci o kradzie byda, wpa
wic do skarbu siedemdziesit37. Atoli bardzo ludzko z tob si
postpuje, gdy moesz uwolni si [od kary] odliczon monet,
gdy raczej powiniene zosta skazany wedug wyprbowanego
31
32
33
34
35
36
37

Codex 5, 18, 9; Digesta 50, 17, 176.

iudiciaria severitas, Codex 9, 9, 28.
Crimen laesae maiestatis cisa terminologia prawa rzymskiego.
Codex l, 14, 12.
Codex 9, 20; Digesta 48, 15, 1.
Codex 9, 29; Digesta 48, 13; Codex 12, 37, 13.
Codex 9, 37; Digesta 47, 14, l, 1.

prawa na [zesanie] do kopalni kruszcu dla skarbu38. Ten uwaa

za mniej uciliwe uwolni si od ciaru odliczon kwot39.
Natychmiast si o ni postara, przedkada, odlicza i prosi
o zwolnienie. Oglda [monet] skarbnik, zastanawia si mincerz40 i z oburzeniem woa: Patrzcie no! Skde nam tak nagle,
tak niezwyky zjawi si kuglarz? Wystawia nas na pomiewisko,
nicpo i wrcz artowni, ktry usiuje oszuka nas uskami
i plewami jakiego najpodlejszego kruszcu". Czy nie w obiegowej monecie mam spaci grzywn?" A oni na to: Ano wanie,
wyliczaj ksice pienidze, a nie plewy". Na to on: Lichwiarzy
to wina, nie moja". Oni odpowiadaj: Strze si, eby przez
gupie gadanie gbiej si nie wkopa. O lichwiarzach nie wspominaj, aby sam si nie potpi za faszowanie monet, poniewa
bydl, ktre by dotkno gry, zostanie ukamienowane"41. w
na to: Ugrzzem w gbokim bocie i nie mam mocnego gruntu,
lecz zaklinam was, co mi kaecie czyni?" [A oni] dusz go:
Oddaj, co winien!" A c oddam? Pienidze winienem
zapaci, a wy nie chcecie ich przelicza". Mieli za kilka solidw
z czystego srebra, niedawno wybitych i wieo ich sztuk wykonanych. Twierdz, e to jest prawdziwa i jedyna w obecnym czasie
moneta obiegowa i takiej daj: Ta za moneta, ktr mylisz
si wykupi, wiedz, e stracia wano^dbch i ju dawno zostaa
zarzucona"42. Nie brakowao im chytrze podjudzonych wspl38

cum ad pondus fisci exploratissimo debeas iure in metattum

condemnari; skazanie za kradzie byda na prac w kopalni lub kamienioomach przewidziane byo w konstytucji cesarza Hadriana; Digesta 47, 14, l,
3; Balzer, I, 483. W poprzednich tumaczeniach zaszy tu nieporozumienia.
39
minus onerosum numerata exonerari quantitate.
40

apocrisiarius,
od

na
oznaczenie
namiestnika,
odpowiedzialnego urzdnika. Szafarzem
skarbu ksicego
by mincerz,
ktremu te podlegao bicie monety;
J. Bardach, Historia pastwa
i prawa, t. I, s. 127, 253; Balzer, I, s. 442.
41
Ksiga Wyjcia 19, 1213, nie dosownie.
42
Po osigniciu dolnego puapu deprecjacji monety przez zmniejszanie wagi i gorszy stop (tzw. brakteaty) Mieszko Stary przeprowadza
co pewien czas przymusow wymian monet. Na tym etapie wzmacniania
skarbu ksicego drog przymusu fiskalnego za wycofane z obiegu

nikw podoci: wszyscy przysigaj, raczej krzywoprzysigaj, e

tymi pienidzmi nie tylko kilku winnych opacio si, lecz [take]
wiele wydano ich na od dla wojska. C wreszcie? Wydaj go
oprawcom, krpuj acuchami, zamykaj w wizieniu. Ilu mia
ludzi, ile dobytku, ile woci, [wszystko to] odsyaj do skarbu.
Na ogooconym z ostatniej uncyjki, zgoa z ostatniej czsteczki
uncyjki43, na mkach najsurowiej wymuszaj, by owiadczy, e
zapaci. Wie rwnie gosi, e zasueni sudzy witego otarza
w powijakach [naoonych przez] takich opiekunw i pord
samych igraszek wyzionli ducha44.
Oto s, Krakowie, twoi sdziowie, twoi konsulowie. O nich,
pamitaj, powiedziano: Bystro rady niegodziwca, to trucizna
w puszce lekarza; sd w ustach bezbonika, to miecz w rku
szaleca"45. Wiele spraw pomijam milczeniem, poniewa sdz,
e nie tyle s prawdziwe, ile zmylone przez wspzawodnikw.
Ksi obdarzony mdroci ponad wszystkich ksit46, nie
mgby o tym nie wiedzie lub [takich rzeczy] zatai, wiedzc, e
sternik na wasn zgub nie wie o ukrytych skaach, a z wikszym
monety urzdnicy wypacali nowe, ale mniej; J. Bardach, Historia
pastwa i prawa, t. I, s. 265; R. Kiersnowski, Wstp do numizmatyki
polskiej, Warszawa 1964, s. 4750, 198. W opisanym przykadzie 70
starych denarw miao mniejsz wag ni tyle samo nowych, jakich
domaGall si urzdnicy Mieszka Starego. PrzestrzeGall te wycznoci
krajowej stopy menniczej. Z tekstu wynika ponadto, e procedur t
dotknite zostao najbardziej duchowiestwo.
43

unciola, 'uncyjka',
w znaczeniu dzisiejszego 'grosika'.

od

uncji,

najmniejsza

jednostka

wagi,

44

inter istorum fascias paedagogorum et inter ipsa crepundia

expirasse; trudno to odda jednoznacznie w tumaczeniu. Autor moe
nawizuje do jakiego porzekada. W kadym razie kryje tu jak ironi;
paedagogi nauczyciele maych chopcw, tu zapewne pogardliwie
'nauczycieiny', mizerni wychowawcy; fasciae 'powijaki' dla niemowlt,
krpujce
bandae,
pta;
crepundia

'grzechotki'
niemowlce,
'klekotki', moe metaforycznie 'zabawa'.
45
46

Przysowie niewiadomego pochodzenia.

Aliteracja: non enim supra principes

Ironia w kolejnych odezwaniach. Balzer, II, s. 135.

prudentia

praeditus

princeps.

[jeszcze] niebezpieczestwem taiby wystajce [z wody]. Jake

bowiem mowi tak wyprbowanej ostronoci mogaby przydarzy
si tak obojtna niewiedza, zwaszcza i zewszd, jak mwi,
rozlegay si aosne narzekania ucinionych i nabrzmiae skarg
jki, a wielce witobliwy biskup krakowski Gedeon, ktrego imi
naleaoby zotym wyry rylcem47, napominajc [jak] trb ustawicznie nawoywa i raz po raz usiowa odwie zoczycw od
zbrodniczego uporu.
Nie mg bowiem miociwy pasterz bez naraenia wasnego
zbawienia zlekceway lub milczeniem pokry tak przykrego ucisku
swej trzody. Z rozmysem kae on stan z dala od tronu zwierzchnika48 pewnej matronie w aobnej szacie, z twarz bardzo zasmucon49. Zwierzchnik dzielnicy wzywa j, aby przystpia bliej
i bez obawy opowiedziaa, co j spotkao. Ona podesza i schyliwszy
gow, jak przystoi niewiecie, rzeka: Miaam ja, panie, suebnica
twoja, znaczn trzod owiec. Do pasienia ich syn mj zgodzi
najemnikw, lecz z powodu ich niedbalstwa caa trzoda zgina,
rozszarpana kami srogich wilkw". Mwi zwierzchnik: Kt to
jest twoim synem?" w odpowiedzia: Ja jestem sug twoim
i synem twej suebnicy". A gdzie s najemcy?" Odpowiadaj: Oto
jestemy, prosimy o posuchanie". Na to zwierzchnik: Czego sobie
yczycie?" Na to oni: Nie przeczymy, e trzoda bya pod nasz
opiek, lecz mamy prawo zaprzeczy, jakoby zgina z naszej winy.
Albowiem pasierb tej matrony, ktrego na prno synem zowie,
wielki mionik oww, wszdzie wodzi ze sob psy nie tyle ostre, ile
zacieke i z powodu tego nie tylko my, lecz take znakomici
47

Gedeon, Gedko, syn komesa Janusza lub Trojana z rodu Wojsawa, biskup krakowski po Mateuszu od 1166 r., 1186.; R. Grdecki,
PSB
VII,
s.
366367.
Wierny
Bolesawowi
Kdzierzawemu,
teraz dopiero przeszed do opozycji wraz z innymi monymi.
48

praeses
provinciae,
'namiestnik
prowincji'
wg
terminologii
kodyfikacji justyniaskiej. Kronikarz nigdy nie nazwie Mieszka Starego
ksiciem krakowskim, uwaajc jego rzdy za niewaciwe, a nawet
nielegalne.
49
Nie wiadomo, czy Gedko podstawi ksiciu t pokrzywdzon
niewiast naprawd; Balzer, II, s. 129.

mowie bardzo czsto czynili mu wyrzuty. Sfora tych psw rzuca

si na trzod pasc si podle drogi, rozszarpujc j, gdy my
daremnie krzyczymy, obala i wyniszcza. Natomiast modzieniec
twierdzi, e wilki s tego przyczyn". Przypadkiem mwi
spostrzegam wilki z bliska zagraajce trzodzie. Ka spuci
psy z uwizi i tymi psami razem z wami cigam wilki przez ciemne
lasy. Cz wilkw tymczasem nawrciwszy rozprasza i zagryza
opuszczon trzod. Dla wszystkich jest wic oczywiste, e [jest]
to wasze niedbalstwo, ktrzy opucilicie trzod, [a] nie moja
wina, ktry odpdziem wilki".
Na to zwierzchnik: Wprawdzie opowiadanie obu stron jest
bardzo prawdopodobne, adna jednak nie przytacza uzasadnienia przesdzajcego o wyroku ani te uzasadnienia nie wzmacnia, adna te nie jest wyposaona w zeznania wiadkw ani
w inne podpory. Wprawdzie wydawaoby si, e najemnicy nie s
winni, gdy nikogo nie mona zmusi, by odpowiada za niespodziewany wypadek, chyba e zawarto jak szczegln umow50. Poniewa jednak nie mog udowodni winy czy te
podstpu ani nie daj wiary, i [rzecz przytoczona] o psach bya
wyjtkowa, kt zaprzeczyby, e s winni wytpienia trzody?
Suszny wydaje si nam wyrok".
Dostojnicy odpowiadaj: Nie widzimy, c innego mona by
wyrokowa". A on [na to j: Owszem, wzgld prawny nakazuje
co przeciwnego, albowiem to, co ci mieli udowodni, wynika
jasno z zezna przeciwnika"51. Nie moe przecie zaprzeczy, e
chowa zaarte psy, gdy to jest dla wszystkich oczywiste. Atoli
i tego nie zapiera si wobec prawa, e na jego rozkaz spuszczono
je ze smyczy w pobliu trzody. C innego, pytam, mogaby
czyni krwioercza zacieko psw wrd niewinnych owiec,
skoro kada wcieko jest wroga niewinnoci? Poniewa wic
domys jest tak przekonywajcy, e nie mona go obali ani
przeciwnym dowodem, ani innym domysem, trzeba si opiera
50
51

Codex 2, 18/19, 22.

Digesta 9, 2, 30, 3 oraz 9, l, l, 4.

na tym domyle. Ani bowiem ta jego bajeczka, ktr o wilkach

przytacza, zgoa najsabszego nie moe stanowi dowodu. Przeto
ten, kto spowodowa szkod, powinien powetowa szkod macosze czy matce, za jego bowiem przykadem w, ktry bodzie, lub
ko wierzgajcy mgby komu krzywd wyrzdzi52. Czy podoba si [wam] ten wyrok?" Wszyscy zgodnie wykrzykuj:
Podoba!".
[3] Wtedy dopiero peen ducha Boego biskup majc dogodniejsz sposobno do mwienia rzek: Boski, zaiste, chwalebny
wadco, wydae wyrok i obwiecie myl Boego ustanowienia.
Wiedz jednak, e twoje ustanowienia pty zachowuj moc, pki
ty sam swoim ustanowieniom niczym przeciwnym nie zaprzeczysz. Posuchaj, bagam, do czego odnosi si wydany przez ciebie
wyrok, spokojnie przyjmij twj na siebie wyrok! Ta matrona to
Ziemia Krakowska; ty, jeli nie zechcesz si zaprze, jeste jej
synem. Trzoda owiec to lud tej dzielnicy. Do pasienia jej
wyznaczye nie pasterzy, lecz wrogw, ktrzy dbaj o wasne
korzyci, nie [o dobro] trzody. Std susznie nazywasz si ju nie
synem, lecz pasierbem, nabiera bowiem wrogoci pasierba, kto
nie lituje si nad nieszczciem matki. Ty wok wodzisz psy
wcieke, to jest okrutnych urzdnikw, ktrych nie trzymasz
w karbach, lecz uwolniwszy ich na twj rozkaz z wizw karnoci
pozwalasz im na wszystkie strony szale. Ci z okrutn zaciekoci jadowitymi ukszeniami bezustannie pastwi si nad znkan
zupenie trzod. I zdaje si, e nic nie pragn innego, jak tylko
poszarpa garda trzody i nasyci si jej krwi. A wic na siebie
wydae wyrok, poniewa za to, o co drugiego sdzisz, siebie
samego potpiasz"53.
Dlatego im surowszy wyrok, tym dokadniejszego trzeba nam
si ba jego badania. Dawid wity nie kaza ludu ciemiy, lecz
go przeliczy, a jednak popad w nieask Boego gniewu,
52

Codex 4, 35,
Balzer, II, s. 47, 135.
53

13.

Przykad

zawiej

kazuistyki

Codex 3, l, 14, 2 oraz Decretum Gratiani II, C. 2, q. 3, c. 8.

hyperdialektyki;

ktremu wszak w peni zado uczyni przez krtk chwil skruchy.

Powiedz wic, synu, powiedz razem z Dawidem: Jam jest, ktry
zgrzeszyem. Ja, ktry postpiem niegodziwie"54. Wyznaj niegodziwoci swoje, aby si usprawiedliwi. Inaczej bowiem, gdy
przyo siekier do korzenia, sprztn ci, Boe uchowaj, jak
koguta55. Atoli daremnie zasadza si gazk oliwn na skale,
a zwietrzay dowcip nie potrzebuje deszczu inteligencji. Albowiem
zwierzchnik wymyli waniejsze powody nienawici do biskupa,
twierdzc, e taki zarzut skierowano przeciw niemu nie z arliwej
mioci, lecz oszczekano [go] z jakiej do ksicia nienawici.
Jednake najlejsze choby dotknicie wrzodu wywouje bl lub
swdzenie. Dlatego zamierza zemci si tak na biskupie, jak i na
innych, jakoby wydali o ksiciu zbyt surowy sd. I tak dla biskupa
potajemnie obmyla wygnanie, dla innych za kar utraty gowy56
lub jakie okaleczenie. Na prno jednak zarzuca si sie na oczach
ptactwa57. Biskup bowiem, dowiadczony we wszelkiej mdroci,
i sam unika jego knowa, i innych poucza, jak mog ich unikn.
Ani te nie zaniecha ojcowskich napomnie [bynajmniej] nie
z myl, aby szkodzi, jak mniemaj tamci, ale w deniu do
naprawy. Nigdy bowiem ludzie doskonali zem za ze nie odpacaj.
[4] Atoli mija guchnie na gos przezornego zaklinacza, a na
groby grzmicych niebios przeraony je nastawia kolce, jakoby
przeciw niebu chcia walczy58. Co wicej, [owi urzdnicy], jak
gdyby sprzysigli si przeciw wasnemu yciu59, jak gdyby w dostatku spiskowali na zgub ksicia, ucisk zwikszaj przez krzyw54

Druga Ksiga Samuela 24, 17.

55

ukasz 3, 9 i Proroctwo Izajasza 22, 17. Por. w niniejszej ksidze,

rozdz. 16, przyp. 199.
56

Eufemizm: finitivum capitis infortunium.

57

Jan z Salisbury, Policraticus III 10

Moe jednak bezporednio z Ksigi Przysw l, 17.
58

Szczegy o mii i jeu

rozpowszechnionego
Physiologusa,
nieznanej przerbki.
59

nie s znane
mog
jednak

tene,

Epistulae,

nr

202.

podstawowym redakcjom
pochodzi
z
jakiej

Dosownie: 'jak gdyby sprzysigli si na szyj wasnej gowy'.

dy, mno krzywdy przez ucisk. Ta okoliczno bya powodem nieubaganej nienawici do ksicia. Albowiem za szalestwo gowy czsto
pokutuj czonki, a bd czonkw niekiedy odbija si na gowie: kto
mogc zapobiec zu, nie zapobiega, zda si godzi na wszystko60.
Przeto pierwsi panowie dzielnicy i doradcy potajemnie si ze sob
naradzaj. Hab jest, mwili, uchodzi za buntownikw, lecz wiksz hab jest okaza si tchrzem. Nie godzi si, aby wolny by
sug, a jeszcze wiksz niegodziwoci jest wystawianie krlowej
dzielnic jak nierzdnicy na zhabienie. Trudno jest wprawdzie znosi
tyle utrapie, lecz trudniej targn si na majestat tak wielkiego wadcy. Jeste gdzie jakikolwiek ratunek dla rzeczy tak strzaskanych, dla
szklanych ampuek, ktre znalazy si midzy motem a kowadem?61
[5] Rzek wtedy jeden z przewietnych mw: Niedaleko std
wrd drzew owocodajnych jest drzewo oliwne szlachetniejszego
szczepu, ktre rozkoszne rozpociera gazie, coraz to ywotnoci
wdziczniejsze. Sczy si ze oliwa nie tyle kroplami, ile przelewaj si
wszdy cae strumienie balsamu. Jego zapach wszystkim dobrze jest
znany, a jednak nikomu nieznany; wszystkim jest swojski, wszystkim
obcy; owoce [za] nad ca wspaniao klejnotw wytworniejsze. Nie
sdz bowiem, e uchodzi waszej uwagi, jakie i jak wielkie s zalety
Kazimierza i jak sawa wszelkich jego cnt przewysza wo wszystkich pachnide. Bo nie wypada zajmowa si zewntrznymi przymiotami jego ciaa, ktre ju same wdzikiem swoim niby promieniami
soca [oczy] patrzcych czaruj. Nadzwyczaj szlachetna62 [jest]
60

Digesta 9, 4, 3; 50, 17, 109; 9, 2, 45, Prolog. Dalej wymienieni s

primi provincialium et consulares viri.
61

Przysowie powiadczone ju w staroytnoci. Rnego ksztatu

kolby szklane, alembiki, ampuki, rurki od czasw staroytnych miay
szerokie zastosowanie w produkcji rnych rzemios, zwaszcza przy
destylacjach; oczywicie i w dowiadczeniach alchemikw w czasach
Wincentego. Por. A. C. Crombie, Nauka redniowieczna i pocztki
nauki nowoytnej, t. I, Warszawa 1960, s. 166169.
62

Podwjny superlatyw: supergenerosissima, 'arcynajszlachetniejsza'. Kto

wygosi tak dug i uczon mow czyby znowu biskup Gedko? autor pozostawi
domysom czytelnika. Jan Dugosz woy laudacj Kazimierza, znacznie krtsz, w usta
palatyna krakowskiego, Stefana.

wytworno tak [jego] postaci, jak rysw twarzy oraz sama

wysmuka budowa ciaa, nieco przerastajca ludzi redniego
wzrostu. Spojrzenie jego ujmujce, nacechowane jednak jak
pen szacunku godnoci. Mowa zawsze skromna, zaprawiona
jednak wytwornym dowcipem. Komu to tak niezbadany schowek duszy, tak wspaniae skarby serca, tak nieocenione wyposaenie umysu i natura daa, i aska utwierdzia? Nie wiadomo, czy
w nim natura przewysza ask, czy aska natur63. Tak ze sob
w siostrzanym sporze wspzawodnicz, e kada z nich usiuje
przewyszy drug, adna jednak drugiej nie zazdroci zwycistwa. Natura bowiem utwierdzia go w cnotach politycznych,
troskliwa za aska wydoskonalia w oczyszczajcych64. Cokolwiek bowiem odnosi si do sprawiedliwoci przyrodzonej i politycznej65, umiarkowania, mstwa i roztropnoci, on i sowami
zaleca, i przykadnym czynem okazuje. Nikt bowiem nie umie
rzetelniej oddawa kademu, co mu si naley66, i nigdy w nikim
w sposb bardziej niezawodny nie kwita ani cnota sprawiedliwoci, ani rozum w sdzeniu67. A e niekiedy razi go zgiek skarcych, e z przykroci znosi natrctwo prowadzcych sprawy,
63

Ambroy, De officiis
wtarzany przez hagiografw.

ministrorum

18.

Topos

wielokrotnie

po-

64

nam politicis illwn virtutibus natura stagnavit, purgatorii vero

gratiae diligentia expoliyit, dosownie: 'natura nadaa mu stao cnotami
politycznymi', tzn. umiejtnoci przydatne w yciu publicznym i w sprayczliwo
wydoskonalia'
albo
'przystroia'
wowaniu
wadzy;
laski
w cnoty oczyszczajce, tzn. pomocne w tpieniu za. Nawizanie do
Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis I 8, 5, gdzie oprcz tych
dwch przedstawione s jeszcze cnoty ducha oczyszczonego i egzemplaryczne; H. Zeissberg, Vincentius, s. 125, n.; Balzer, I, s. 389; B.
Kurbiswna, Motywy makrobiaskie, s. 70.
65

politica iusticia, Jan z Salisbury,

Balzer, I, s. 343 n., 369373. Chodzi o
o praworzdno liczc si z porzdkiem naturalnym.

Policraticus I 3. Por.
sprawiedliwo spoeczn,

66

Institutiones 1, 1, 3; Digesta l, 1, 10. Z tym obiegowym rozumieniem sprawiedliwoci por. komentarz autora w ks. I, rozdz. 5.
67

aut aequitatis virtus aut iudicationum ratio, co ma oznacza rwnowag ducha lub umiarkowanie oraz umiejtno trafnego rozeznania.

Czy nie syszelicie o krlu Pontu Mitrydatesie? Jego przysz

wielko przepowiedziay nawet znaki na niebie, albowiem i w roku jego urodzenia, i w roku wstpienia na tron kometa w obu tych
okolicznociach tak [jasno] wieci przez dni czterdzieci, e
zdawao si, i cae niebo gorzeje. Ta gwiazda wschodzia lub
zachodzia przez cztery godziny, z czego wynika, e ogromem
swym zajmowaa szst cz nieba. Gdy by chopcem, opiekunowie usiowali go podstpnie otru, dlatego pi czsto odtrutki, tak
e gdyby nawet chcia, nie mgby w staroci zgin od trucizny72.
Nastpnie obawiajc si, eby mieczem nie dokazali tego, czego nie
mogli osign trucizn, obra sobie zajcia owieckie. Oddajc si
im przez siedem lat, nie przebywa pod dachem ani w miecie, ani
na wsi, lecz nocowa w lasach i w rnych grzystych okolicach,
tak e nikt nie zna jego miejsca pobytu. W ten sposb i zamachw
unikn, i ciao zahartowa do cierpliwego znoszenia wszelkich
trudw. Potem pomyla o powikszeniu krlestwa. A wic ujarzmi niezwycionych Scytw, ktrzy zniszczyli Zopiriona, wodza
Aleksandra Wielkiego, z trzydziestoma tysicami [onierzy], zgadzili krla perskiego Cyrusa z dwustu tysicami, pojmali krla
macedoskiego Filipa i zajli Pont z Kapadocj. Nastpnie po
rozpoznaniu Azji, przechodzc przez Bityni rozway wszystkie
korzyci pynce z jego zwycistwa.
Poniewa za ma silnego zaleca nie tyle sia cielesna, ile
nieskazitelno ducha, Kazimierz nie mniej usiuje pokona potwory w duszy, jak dzikie lene zwierzta. Jak wielka jest jego
wspaniaomylno, jak wielka stao, jaka odwaga, jaka nawet
w samych porywach odwagi cierpliwo, nieatwo opisa. Czy
chcecie usysze co pociesznego? Nie pocieszne to, ale dla jego
cierpliwoci znamienne. Kto zaprosi tego ksicia do pojedynku
w koci. Schodz si, zaczynaj walczy. W rodku ley stawka za
72

Justyn, Epitome XXXVII 2, 3, ale niecile. Szczegy o uodpornieniu na trucizn maj chyba usun podejrzenie, jakoby Kazimierz zmar
od trucizny. Byyby wic pisane po jego mierci, co nie musi odnosi si
wcale do redakcji caego fragmentu. Istotnie exemplum krla Mitrydatesa
(Wielkiego, 12063 p.n.e.) zdaje si rozbija tok opowiadania.

zwycistwo: ogromna ilo srebra. Chwieje si przez czas jaki los

walki i waha. [A gracz] w w strachu wzdycha i dry, cay
oszoomiony pord nadziei i obawy, cakiem oddech wstrzymawszy, [a] wreszcie ostatni rzut rozstrzyga los pojedynku i wyrokuje o zwycistwie ksicia. Wtedy gracz uniesiony jakim szaleczym gniewem podnosi pi, z rozmachem uderza ksicia
w twarz i pod oson nocy wymknwszy si z rk krzyczcych
wok niego ludzi rzuca si do ucieczki. A kiedy go wreszcie
z trudem odszukano, postawiono przed rad ksic i wszyscy
si domaGall, aby go rozszarpa na kawaki jako winnego obrazy
majestatu. Gdy on nic dla siebie nie oczekiwa, jak tylko
okrutnego urgowiska mierci, rzek ksi: Niech si nie
obrusza, dostojni panowie, wasza powaga, poniewa oburzanie
si dla bahych powodw jest lekkomylnoci. Niegodne jest
bowiem oburzenie tego, ktrego umys, spokojniejszy wewntrz,
nie rozway powodw zagniewania. I wrcz nikczemne jest
prowadzenie sdu przez tego, ktrego wag targa wiatr. Czego,
pytam, czeg dopuci si biedny Jan takie byo bowiem jego
imi co zasugiwaoby na oburzenie?73 C dziwnego, e kto
uskara si na wyrok lepego losu? Czy nie jest lepym los, ktry
w rwnym pooeniu spraw ubogiego w d spycha, a zamono monego wynosi w gr? W kadym razie jest nikczemny:
okrutny dla biedaka, przypochlebny dla monego. Nie mogc
wic na losie wywrze zemsty za [sw] krzywd, cakiem susznie
wywar j, jak mg, na dziecku szczcia; a raczej, by zgodniej
wyrazi si z prawd, zysk doda do zysku, a mj szczliwy los
73

Owym Janem, partnerem Kazimierza, by zapewne kto z krgu

dostojnikw. W przywileju czyckim z 1161 r. jest grupa komesw
otaczajcych modego Kazimierza i znanych naszemu autorowi: domino
Jascone (Jaksa z Miechowa), Suentoslao (witosaw, syn Piotra Wostowica), Syra ( komes yra, zob. niej, przyp. 102), Jano, Sassino, Ilic,
Gneomiro, Gregorio comite, Pomano, Stephano cum fllus Seberonis (zob.
Wstp). Johannes w tyme gronie na dokumencie Gedki z 1166/1167 r.,
KDM II, nr 374, s. 8. Por. W. Semkowicz, Nieznane nadania, s.
6697.

przecign darem. Ten los przynis mi pienidze, ktrych

miaem pod dostatkiem, on sprawi mi zot odznak roztropnoci, bez ktrej wadcy obywa si nie powinni. Nauczy mnie
bowiem, abym pamita, e dla ksicia niebezpiecznie jest wdawa
si w gry, jeszcze niebezpieczniej nawet w najmniejszych sprawach
zdawa si na ask niepewnego losu. Przezornie bowiem powinni
wadcy wada, nie lepym trafem. Ogromnie wdziczni jestemy
Janowi, gdy co si mnie tyczy, dziki niemu odtd nic ju wicej
nie powierz lekkomylnoci albo przypadkowemu trafowi".
Takim sposobem w krzywdziciel przyjty zosta do aski
ksicia i bardzo hojnie obdarzony ksicymi darami.
Jake przedziwna w dzielnym mu zarwno niezachwiana
cierpliwo, jak przemylna roztropno, skoro wyrzdzone mu
krzywdzce obelgi nie tylko spokojnie znosi, lecz chtnie przebacza, mdrze usprawiedliwia, ask si odwdzicza, darami wynagradza. Lecz skd to pochodzi? Wszystkie cry wszystkich cnt,
caa ich rodzina, jakikolwiek peni obowizek, cokolwiek czyni,
odnosz to do sdu Roztropnoci. Na przykad Cierpliwo,
ktra jest cr Dzielnoci, w jednym wzorze niesie trzy grudy:
grud znuenia, grud trudu, grud zniewag i krzywd. Zobaczywszy j Roztropno pyta: Co niesiesz, crko?" Na to ona
utyskujc pod ciarem: Pospiesz, matko, ulyj ciko objuczonej! Do ciebie siostra twoja wr [ten] kazaa tu przynie".
Na to Roztropno: Poznaj sodycze mojej siostry. Nakazuje,
abymy jej suyy. Z tob jednak, Cierpliwoci, wspczujemy.
Zdzieryj troszeczk, uczyni, czego da". Potem surowe grudy
wrzuca do pieca pragnie, przetapia, warzy, prbuje i wytwarza
gitkie blaszki, przedziwn sztuk zote ksztatuje ozdoby. Tak
oto mistrzostwo Roztropnoci z odrzuconego tworzywa nieszcz wykuwa arcydziea cnt.
Z tego to synie syn Roztropnoci Kazimierz, o ktrym
mwi. Chocia jest to ksi dzielny w radzie, przezorny,
ostrony, ogldny, chocia we wszystkim znajduje podpor w

mdroci i roztropnoci74, to jednak midzy prostaczkami usiuje

okaza si penym prostoty, raz dlatego, aby unikn niebezpieczestwa zarozumiaoci, po wtre, eby nie zej z drogi
pokory, wreszcie, aby z plew prostoty wydoby wicej ziaren
mdroci. Roztropny owoce zbiera we [wasnym] sumieniu,
mniej doskonay w okazywaniu ich na zewntrz. Std [mwi]
Hieronim: Nic prostszego nad roztropno, nic roztropniejszego
nad prostot"75.
Kt by nie wiedzia, e nag ucztowania nieprzyjacielem jest
zacnoci? Biesiada bowiem, z nazwy i z rzeczy podszywajc si
pod uprzejmo [gospodarza], zwabia cnoty, upaja je, ba, zatruwa! [Ten] natomiast pod oson jakowej dobrodusznoci nie
tylko hucznych uczt nie unika, lecz coraz czciej urzdza bardzo
okazae i wystawne biesiady, a to z wielu powodw76. Pierwszy
to, aby z odurzonych umysw innych ludzi dowiedzie si, jakich
zalet jemu [samemu] brakuje. Roztropno bowiem dowiadcza
si w zetkniciu z gupot, tak jak gupota jest osek dla cnoty.
Bo gdy mdry przychwyci gupiego na gupstwie, sam stanie si
mdrzejszy. Po wtre, aby pozna sdy innych o sobie. Swobodnym bowiem zwie si Bakchus i swobodne o wszystkim ogasza
zdanie. Po trzecie, aby od spojonych [goci] wydrze skrycie
przeciwko sobie knowane zasadzki, ktrych nie moe wydoby
74

undique prudentiae fulciatur industria, dosownie: 'zewszd

podpiera go przemylno roztropnoci', pleonazm jak w poprzednim
akapicie, na oznaczenie wnikliwej mdroci, cechy, ktr dzisiaj zwiemy
Widoczna
znajomo
Makrobiusza,
Commentarii
in
SomInteligencj'.
nium Scipionis I 8, 7: Prudentiae insunt ratio, intellectus, circumspectio,
providentia, docilitas, cautio.
75
76

Hieronim, Komentarz do Proroctwa Ozeasza II 76.

Zapraszane s virtutes, 'cnoty', moe ironicznie o dostojnikach;.

Wsplnym podmiotem gramatycznym tych zda jest sitaria, urobione
z greki: , 'ywno, zapas ywnoci'. Por. Balzer, II, s. 195. Tu
w znaczeniu biesiady, z nawizaniem do comessationum assiduitas, 'naogu ucztowania' ze zdania poprzedniego. W drugim zdaniu podmiotem
domylnym
jest
jednak
Kazimierz
i
dlatego
wstawiam
[gospodarz]
i [Ten].

od trzewych. Albowiem opilstwo wamuje si do skarbca duszy,

aby otwarcie wyjawi tajemnic [strzeon] w trzewoci. Po
czwarte, aden rozsdny czowiek nie wlewa nektaru do pknitego naczynia, bo wylaby si wszystek77. I dlatego m mdry
nie auje trudu, aby przezornie zbada rozsdek tych, ktrym
chce powierzy poufne zamiarw tajemnice78. Wlany bowiem
pyn atwo znajduje szczeliny w pknitym naczyniu. Wreszcie,
miociwy wadca woli, eby go miowano, ni eby si go lkano.
Przecie rj pszcz idzie za swoj krlow79 z mioci, nie ze
strachu. A wic dla pozyskania sobie wzgldw, co jest wspln
wszystkim racj biesiadowania, [Kazimierz] stosownie do chwili
oddaje si godziwym ucztom, w takiej jednak mierze, i nie
pozwala pijastwu bra nad sob gry, skoro nie opuszcza go
nieodczna towarzyszka, trzewo umysu80.
Wiecie, jak cisn si zewszd do niego ludzie najuczesi,
ktrych zarwno trzewo, jak i wiedza tylko niewielu nie jest
znana. Z nimi to, wrd rozprawiania spoem, rozwaa to
przykady witych ojcw, to czyny mw znakomitych. Niekiedy przygrywajc na organach lub piewem wtrujc chrowi
wczuwa si w sodycz niebiaskiej harmonii81. Czasem wiczy si
w dociekaniach teologicznych, obie strony kwestii popierajc
77

Charakterystyczne dla dialektyki wyliczanie poczwrnej argumentacji; Balzer, I, s. 381.

78
O tym chwalebnym wyciganiu politycznych korzyci z biesiad
i opilstwa zaproszonych R. Grdecki, Mistrz Wincenty, s. 17. Zob. te
ks. III, rozdz. 20.
79
regem suum examen apum sequitur; por. ks. II, rozdz. 28,
przyp. 209 oraz IV, rozdz. 21 i 24, przyp. 250 i 301.
80
utpote quem semper comes individua non deseret animi
sobrietas; przeciwstawienie makrobiuszowe: comes ebrietatis oblivio, 'towarzyszem
pijastwa
zapomnienie',
Commentarii
in
Somnium
Scipionis
I 12, 8.
81
O muzyce, zaraz po grze w koci, ale pochlebnie jako o godziwej
rozrywce dworskiej Jan z Salisbury, Policraticus I 5. Nie wiadomo, czy
Wincenty ten obraz ycia dworskiego odnosi do pobytu Kazimierza
w Wilicy, czy te dopiero do czasw krakowskich po 1177 r. Por. Balzer,
I, s. 211.

bystrymi dowodami82, niczym spraw subtelnych najwnikliwszy

badacz. Jeeli wic kimkolwiek jeste, zawistny oskarycielu twierdzisz, e pijanica Kazimierz [przyczy si] do
towarzystwa opilcw, dlaczego nie dodajesz, e inteligentny
ksi lgn do wiczenia uprawianego przez inteligentnych [ludzi]? Masz, uszczypliwa zazdroci, powd do smutku, acz znale
nie moesz, czego by si uchwycia! Nigdy bowiem to drzewo
oliwne nie byo bez owocu: to wdziczno je pielgnowaa, to
szarpaa zawi. Przeto w jego cieniu wypada nam zaczerpn
wytchnienia, aby usta nabrzmiay nasz bl ukojony zbawienn
jego oliw. Inaczej speni si na nas owa przypowie syna
Gedeona, z ktrej dowiadujemy si, jak to drzewa majc wybra
krla zapraszay drzewo figowe, winny szczep i drzewo oliwne,
aby nimi rzdziy. A gdy te odmwiy, wybray oset, z ktrego
buchn ogie i wszystko prawie strawi83.
[6] Wszyscy przeto przekonani tymi sowami, zarwno z yczliwoci dla Kazimierza, jak z chci uzyskania wolnoci, wzdychaj do Kazimierza, schodz si, prosz, namawiaj, aby jeli nie
nci go krlewska godno, da si wzruszy [ich] baganiem
o lito: jeli nie chce panowa, niech si przynajmniej ulituje.
[A] on do nich: Dawne rzecze co wicej, zadawnione
jest84 u was to zwodzicielskie kuszenie, gdy nie mogo tak
szybko wypa z waszej pamici, jak to pierwsi z ksit, Jaksa
mianowicie oraz w sawny witosaw85, ktrego chwalebne
82

Obie strony kwestii, czyli argumety dialektyczne: sic et non.

83

Z przypowieci Jotama, Ksiga Sdziw 9, 811, 15.

84

non est ma tu rkopis Eugeniuszowski.

85

primi principum w znaczeniu uytym ju przez Galla na

oznaczenie wielmow. Jaksa z Miechowa, zi Piotra Wostowica, oraz
syn jego witosaw byli przywdcami rokoszu przeciw Bolesawowi Kdzierzawemu tu po mierci Henryka Sandomierskiego w 1166 r.; w wyniku tego
rokoszu Kazimierz Sprawiedliwy uzyska cz dzielnicy sandomierskiej
z Wilic. Wg Rocznika kapituy krakowskiej Jaksa zmar w 1176 r.; S.
Zajczkowski,
Uwagi
nad
terytorialno-administracyjnym
ustrojem
Polski XII w., Czasopismo Prawno-Historyczne7(1955), s. 300.

kwitnie dzi potomstwo86 i prawie wszyscy dostojnicy nakaniali

mnie usilnie, chocia si opieraem, do tego panowania, abym
wygnawszy najmiociwszego ksicia, brata mego Bolesawa, po
nieszczsnym przywaszczeniu [sobie tronu] bezpieczniej panowa. Ale ja wolaem ucisk bratniej mioci przenie nad wszelkie
panowanie, bo kto brata nienawidzi, samobjc jest87; kto
bowiem w sobie zabija uczucia braterskiej mioci, ten [niejako]
serce sam sobie wydziera. Poniewa wic wtedy umyem moje
nogi w czystym zdroju niewinnoci, jake mgbym teraz kala je
znowu bratni krwi? O, jak wysokie [s] stopnie do pryncypatu!
Na sobie popeni samobjstwo, na bracie bratobjstwo, a przez
bratobjstwo zuchwae ojcobjstwo. Jakime bowiem czoem
mgbym nastawa na wygnanie tego, ktry si mn opiekowa
z wiksz ni ojcowska czuoci, ktrego ja czciem z wikszym
ni synowskim uszanowaniem? Wielk niegodziwoci jest zdobywa powodzenie niegodziwymi targami".
Oni [jednak] nalegaj: Susznie najjaniejszy ksi, naleao
oszczdza umiowanego Bolesawa, poniewa nie byo wtedy
godziwego powodu [do sprzeciwu]. Sami tylko rokoszanie podnieli przeciw niemu gwatowny krzyk. Teraz inna racja zmienia
ukad88, skoro wszystkich przynagla konieczno ostateczna.
Jeeli twoje zmiowanie nie pospieszy z pomoc, jeli tak ucinionej rzeczypospolitej nie popucisz tchu, przyjdzie jej si udusi,
gdy nie ma monoci przeniesienia si gdzie indziej!"
Ledwie wic nakoniony tak bezustannymi naleganiami proszcych, jak radami najwikszych przyjaci, udaje si do Krakowa po kryjomu z maym orszakiem, dbajc o to, eby zajcie jego
nie wydao si raczej czynem gwatu ni nastpstwem dobrowolnego wyboru obywateli. Liczne wojska zabiegaj mu drog
86

et famosus Ule Swanthoslaus cuius gloriosa hodie viget

posteritas; te pochwalne sowa o abdziach, rodzie Piotra Wostowica,
czy si na og z apostrof Wincentego do arcybiskupa Piotra w ks. IV,
rozdz. 17. Por. Wstp, s. XXVXXIX i tabl. genealogiczna, s. XIV.
87

Decretum Gratiani II, C. 33, q. 3, c. 24.

88

Codex 2, 4, 13, 2.

z niewypowiedzian radoci, zewszd cigaj gromadnie tumy,

raduj si, winszuj, rozgaszaj, e przyszed wybawiciel! Garn
si do niego ludzie wszelkiego wieku, uwielbia go wszelki stan,
dostojno kada cze oddaje. Rwnie bramy miasta, cho
zabezpieczone niezwycion stra, bez wezwania staj otworem, a z zamku wybiegaj ci, ktrych Mieszko postawi na czele
zaogi miasta, i wszyscy bij czoem u podnka Kazimierza.
yczenia przeto wszystkich zbiegaj si w jedno, denia wszystkich sprzymierzaj, a ksi od wszystkich hod odbiera89.
[7] Nie przestraszony tym Mieszko, ogromnej siy ducha
ksi90, bada rady udzielane przez swoich, ich wierno, odwag
i siy, lecz za pno; nieatwo bowiem zaradzi dugo zaniedbywanej chorobie i daremne jest zastanawianie si na dnie morza
nad rozbiciem okrtu. Albowiem w tym samym czasie, w ktrym
zobowizali si wit przysig, e stanowczo poo ycie
w jego obronie, zapominaj i o wiernoci, i o ksiciu. Atoli
opuszczaj go i jego ulubiecy, niepomni zgoa wielkich dobrodziejstw. Wrd nich ksi Odo, pierworodny jego syn, jako
najzacitszy wrg usiuje usun korze wasnego pnia, na wasn
gow sprowadza poar, z zacitoci wielk nastajc na zgub
ojca. Nie po to, aby mia naladowa uchowaj Boe pewnego ojcobjc, Baktriaczyka, lecz aby odsun od panowania
synw macochy91, ktrym ojciec przyrzek dziedzictwo po sobie.
Syn za wyej wspomnianego krla Baktrianw Eukratyde92
sa , cho dopuszczony ju przez ojca do wsprzdw, z dzy
wadzy go zabi, a zabiwszy go jako wroga a nie jako ojca, przejecha wozem przez zakrwawione jego zwoki i kaza je porzuci
89

Kazimierz zaj Krakw w 1177

Rocznik kapituy krakowskiej, MPH s. n. V, s. 64.

r.,

90

Ironicznie: summae magnanimitatis princeps.

91

Synw Eudoksji. Por. wyej, przyp. 24.

92

czym

miejscowy

rocznik;

Autor wspomina t histori ju po raz drugi. Zob. ks. II, rozdz. 23.
Justyn, Epitome XLI 6, gdzie jednak nie ma tragicznego epilogu o synu
ojcobjcy i jego wasnej mierci. Por. A. Bielowski, MPH II, s. 395,
przyp. 2 i 3 oraz Balzer, II, s. 10.

nie pogrzebane. Jednake nie uszo mu to bezkarnie. Oto bowiem

jedyny syn tego ojcobjcy trapi si mierci dziada i w tym
utrapieniu bez wiedzy strw wchodzi do lasu, pragnc zgin
od ukszenia dzikich zwierzt, by pozby si bolesnej udrki.
Przez kilka dni bkajc si po kniejach gwatowny gd zaspokaja grzybami i korzonkami. Nareszcie skosztowa jakiego
trujcego korzenia i popad w omdlenie; znuony tym zacz
ziewa, jak gdyby mia ducha wyzion. Do ust ziewajcego
wlizguje si w, zwabiony by moe korzeniem zawierajcym
jad pokrewny z jego jadem. Ten peznc do wewntrz, wprowadza surowe i nie strawione korzonki do otworu ujcia odka
i wywouje wymioty. Tymczasem ojciec oddajc si polowaniu
znajduje wreszcie wymiotujcego syna, ktrego bardzo dugo
szuka straciwszy [wszelk] nadziej. Z krzykiem pada na modzieniaszka, rozpywa si we zach, przyciska usta do ust umierajcego i dyszcego obsypuje pocaunkami. W natychmiast
uksi w warg caujcego; ojciec ukszony i przeraony zaraz
odskakuje, wa z czci wargi z trudem odrywa i miady,
a maego na p ywego odnosi do swoich. I wkrtce modzieniec
odzyskuje zdrowie, bo wyrzuci z siebie wszystk trucizn. Ojca
za jad wa, wszczepiony przez ukszenie, doprowadza do szau,
ktrym okropnie miotany nie mogc innych dosign, odgryza
sobie po kawaku jzyk i wargi i to poyka. Tak rozgryzajc
wasne czonki przecie nareszcie umiera. Czy rozpoznacie w tym
kar Bo? Albowiem ten sam w przywizanie modzieca
wynagradza uleczeniem go, a zbrodni ojcobjstwa mci przez
umiercenie ojcobjcy. Z jednego osdzi mona, na jak wielk
ask zasuguje synowskie przywizanie, z drugiego za, jak
wielkiej kary winien obawia si ten, kto lekceway cze nalen
rodzicom93.
93

A. Gutschmid, Uber die Fragmente, s. 232235, odczyta ten

mora bezpodstawnie jako aluzj do mierci Mieszka Starego w 1202 r.,
rzekomo gwatownej. Rwnie bdne wydaje si czenie tej historii
z wiadomoci rocznikw z 1183 r. o mierci syna Kazimierza imieniem
Bolesaw, przywalonego drzewem, z uzupenieniem Dugosza, jakoby na

Tak wic do wygnania Mieszka przyczyni si nie tyle or

brata, ile wiaroomstwo przyjaci. Opuszczony niemal przez
wszystkich, porzuci rwnoczenie ojczyzn i tron94, zadowalajc
si wraz z trzema synami granicznym grodkiem95. Zewszd otaczaj go liczne nieszczcia96. Albowiem zi jego Sobiesaw, najdzielniejszy z ksit, zostaje wygnany z krlestwa czeskiego, na
drugiego za zicia, ksicia saskiego i bawarskiego, zewszd godz
wrogowie97. A nawet ci, od ktrych mg spodziewa si ratunku,
wasnymi potrzebami tak dalece byli znkani, e nie mogli mu
przyrzec choby skromnej pomocy. Rwnie wszyscy naczelnicy
Pomorzan nie tylko odmawiaj posuszestwa, ale i swj or
wrogo przeciw niemu obrciwszy wszyscy ciesz si [z tego], e
podlegaj wadzy Kazimierza98.
drzewie uksia go mija; A. Bielowski, MPH II, s. 396, przyp. 1.
94

patria simul excidit et regno; patria to dzielnica wielkopolska, regnum tron pryncypacki w Krakowie. Pryncypat utraci Mieszko
w 1177 r., a Wielkopolsk dopiero w 1179 r., zgodnie ze wiadectwami
wielkopolskimi. Por. Roczniki wielkopolskie, MPH s. n. VI, s. 24 i Kron.
wpol., MPH s. n. VIII, s. 158 n.; G. La b u da, Dwa zamachy stanu
w Polsce (11771179), Sprawozdania PTPN na I procze 1969, s. 102 n.
Pod sugesti relacji Wincentego przyjmowano bdnie, i cay zamach
stanu rozegra si od razu w 1177 r.; S. Smka, Mieszko Stary, s.
305309; R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 160 n.
95

Wg kronikarza wielkopolskiego tym oppidulum by Racibrz, co

jest o tyle wiarygodne, e nalea do stronnika Mieszka Starego Mieszka
Pltonogiego. Por. M. odyski, Udzial ksit lskich w zamachu
stanu z r. 1177, Kwartalnik Historyczny22 (1908), s. 16-45 i R.
Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 161. G.
Labuda sdzi,
e Mieszko mg schroni si w Santoku, Historia Pomorza, 1.1 /1, s. 400.
96

circumsiliunt
undique
wszd szyki zbrojne nieszcz'.

infortuniorum

agmina,

97

'otaczaj

ze-

Por. wyej, przyp. 10 i 11. Sobiesaw ks. czeski i oomuniecki,

popierany przez cesarza, odsunity od tronu w 1174 r. przez Biedrzycha,
wygnany ostatecznie w 1179 r., zmar na pocztku 1180 r. Autor przenis
chyba na osob Bernarda, ks. Anhaltu, klsk polityczn Henryka Lwa.
Bernard otrzyma po nim wtedy wschodni cz Saksonii, Wittenberg
i Lauenburg; B. Gebhardt, Handbuch der deutschen Geschichte, t. I,
Stuttgart 1954, s. 322323.
98

Wystpienie Pomorzan przeciwko Mieszkowi czyo si z popar-

[8] Gdy za wszystkich dzielnic stolice i grody" bez walki

radonie si przed nim otwieray, dzielnica lska zamierzaa
podnie bunt. Wadz nad ni przywaszczy sobie w swoim czasie
syn Wadysawa Mieszko, wygnawszy brata, ksicia Bolesawa.
Odzyskawszy j z niemaym trudem, Kazimierz odda j Bolesawowi. Lecz i wojowniczo jego brata, mianowicie tego Mieszka, poskromi przez nadanie mu kilku grodw; a rwnie brata ich
Konrada mianowa ksiciem marchii gogowskiej. Odona za
odznaczy ksistwem poznaskim100, a Lestkowi zatwierdzi dzielnice pozostawione [mu] testamentem ojca101, opiek nad nim
poruczy rzdcy tych dzielnic, ksiciu Zyronowi, obdarzonemu
wszelkimi zaletami. Sambora, siostrzeca tego yry102, osadzi
ciem Odona. Kazimierz ustanowi dwch ksit pomorskich nie wczeniej jak w 1180: Bogusawa w Sawnie i Sambora w Gdasku; G.
Lab ud a, Historia Pomorza, t. I/l, s. 402 n. Por. przyp. 102, 104.
99
omnium urbes provinciarum ac municipia, dosownie: 'wszystkich prowincji miasta i grody'. Zgodnie z nomenklatur rzymsk urbs to
miasto stoeczne (gwnie Rzym), municipium miasto posiadajce swoje
prawa. Miano urbs Wincenty rezerwowa gwnie dla Krakowa, ale te
dla duych grodw rezydencjonalnych, orodkw dzielnicowych. Municipium byo w jego czasach okreleniem dla miast warownych, grodw. Por.
w niniejszej ksidze rozdz. 16, gdzie urbs to grd krakowski.
100
By to ju trzeci po 1163 i 1173 r. podzia lska pomidzy synw
Wadysawa II. Bolesaw Wysoki otrzyma dzielnic wrocawsk (1201),
jego syn Jarosaw (1198) opolsk, Mieszko Pltonogi, brat Bolesawa,
zosta ks. raciborskim, otrzymujc ponadto od Kazimierza kasztelanie
owicimsk i bytomsk (zm.1211); Konradowi (1202) wydzielone zostao
ksistwo gogowskie. Mao dokadna relacja mistrza Wincentego bya
powodem wielu trudnoci z odtwarzaniem tych wydarze, o ktrych
rwnie Kronika polsko-lska, MPH III, s. 636, 646. O marchii zob. niej,
przyp. 103.
101
Leszek, syn Bolesawa Kdzierzawego, zm. 1186. Por. wyej, ks. III,
rozdz. 30.
102
Palatyn mazowiecki komes yro z rodu Wojsawa by bratem
matki ks. gdaskiego Sambora (nepos Sironis); A. M a e c k i, Studia
heraldyczne, t. I, s. 281. G. Labuda, Historia Pomorza, t. I/1, s. 402,
przyp. 56, zwrci uwag na mody wiek Sambora w 1180 r., kiedy
otrzyma namiestnictwo Pomorza Gdaskiego.

w marchii gdaskiej103. Rwnie niejakiego Bogusawa czyli

Teodoksa ustanawia ksiciem Pomorzan104. Gnieniesk za
dzielnic, ktra dla wszystkich Lechitw jest metropoli105, wraz
z miastami biskupimi dokoa wcieli do wasnego ksistwa106.
Nakazuje ponadto przyczy niektre prowincje ruskie: przemysk z przynalenymi miastami107, wodzimiersk z caym
ksistwem, brzesk z wszystkimi jej mieszkacami, drohiczysk
z ca jej ludnoci108.
Tak przeto Kazimierz zosta monarch Lechii109, tak e cztery
ksistwa czterech braci, to jest Wadysawa, Bolesawa, Mieszka,
Henryka, przypady na jednego Kazimierza, jak to ojciec dawno
103

marchia ksistwo niesamodzielne, jak gogowskie. Marchi

zachodniofeudaln dopuszcza tu T. L a l i k, Marchie w Polsce, Kwartalnik Historyczny 73 (1966), s. 817820; inaczej G. Labuda, Marchia,
SSS III, s. 168.
104

cui nomen Boguslaus sive Teodoxus, tak poprawnie rkopis

Eugeniuszowski podajc dosowne tumaczenie sowiaskiego imienia na
grecki.
Inne
bdnie
Teodorus;
K.
Myliski,
Bogusaw
I,
ksi
Pomorza Zachodniego, Gdask 1948, s. 53 n.; Balzer, II, s. 202.
105

Czyli metropoli kocieln,

pastwa polskiego, co uzasadniao
ka Gniezna do dzielnicy pryncypackiej.
106

ale moe te w znaczeniu macierzy

wczenie opuszczonego przez Miesz-

cum suffraganeis undique municipiis,

biskupimi w Poznaniu, Lubuszu, Wocawku, Pocku.
107

wic

Premisliensem cum oppidis contingentibus:

cy w tym czasie do ksistwa halickiego, dawniej by
ksistwa (zob. wyej, ks. III, rozdz. 20).

ze

stolicami

Przemyl, nalestolic osobnego

108

Wodzimierz Woyski, Brze i Drohiczyn byy trzema najwawodzimiersko-woyskiego.

Zob.
niej,
niejszymi
grodami
ksistwa
przyp. 159. Autor nie pisze tu o podboju, tylko o rozcigniciu wpywu
politycznego;
S.M.
Kuczyriski,
Stosunki
polsko-ruskie,
s.
28;
B.
Wodarski,
Ssiedztwo
polsko-ruskie
w
czasach
Kazimierza
Sprawiedliwego, Kwartalnik Historyczny 76 (1969), s. 6.
109

monarchus totius Lechiae; Wincenty mia wiadomo istnienia jednoci Polski; Balzer, I, s. 190. Tu po raz pierwszy Polska zostaa
nazwana Lechi. Autor zgromadzi wiadomoci, ktre opowie szczegowo niej, gdy chce od razu przedstawi sukces panowania Kazimierza
jako tego, ktry wprowadzi ad i pokj.

przepowiedzia mwic o czterech rzekach110, przez ktre wyobrazi czterech wadcw, [a] przez koryta rzek cztery ksistwa,
Kazimierza za do zotego dzbana przyrwnujc, zalety jego do
wonnego zdroju. Zrywa wiec pta niewoli, kruszy jarzmo poborcw, znosi daniny, wprowadza ulgi podatkowe; ciary nie tyle
zmniejsza, co zupenie usuwa, daniny i suebnoci znie kae111.
[9] Mia za ten nard [pewne] od prawieku uwicone
i jakby moc zwyczaju przyjte [prawo]112, e kady wielmoa
wyruszajcy dokdkolwiek z orszakiem przemoc zabiera ubogim nie tylko plewy, siano, som, lecz [nawet] zboe po
wamaniu si do stod i chat i porzuca koniom, nie tyle na
poywienie, ile na stratowanie. By te inny zadawniony zwyczaj wiadczcy o podobnej zuchwaoci: ilekro wielmoa
chcia nagle wyprawi do kogo poselstwo, choby w jakiej
bahej sprawie, to nakazywa sugom wskakiwa na podwodowe
konie biednych ludzi i w mgnieniu jednej godziny rczym kusem
przebywa niezmierzone przestrzenie. Wielu ponosio z tego
powodu wielkie szkody, niektrych bowiem konie marniay
nieuleczalnie, niektrych wprost paday, niektre nieodwoalnie
uprowadzano, uznawszy je jeszcze za dobre. Nadarzaa si std
110
111

Por. wyej, ks. III, rozdz. 26.

angarias et perangarias,

zwrot

uywany

czsto

dokumen-

tach.

112

Fuit autem huic genti [ius quoddam te sowa zachoway si

w Kronice Dzierzwy] ex antiquo persolenne et quasi consuetudinis auctoritate approbatum; stylizacja wg Cycerona, De republica I 12. Mowa tu
p suebnociach zwanych stanem i podwod; przysugiway panujcemu
i jego urzdnikom, jednak Wincenty streszczajc uchway zjazdu czyckiego z 1180 r. pisze tylko o dostojnikach, potentes (w bulli Aleksandra III
odpowiedni fragment brzmi: Consuetudinem autem uae a principibus
terrae servabatur). Nie zniesiono wwczas ani stanu, ani podwody,
ukrcono tylko naduycia; A. V e t u l a n i, Studia nad tekstami i znaczeniem statutu czyckiego z r. 1180 [w:] Studia nad histori prawa polskiego,
t. XIII, Lww 1932, s. 31 n.; K. Buczek, Publiczne posugi transportowe
i komunikacyjne, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 15 (1967), s.
281; S. Russocki, Posugi komunikacyjne, SSS IV, s. 247 n.; J.
Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 141.

niemaa okazja do rozbojw, a niekiedy i zabjstw. Poza tym

ksita uporczywie uzurpowali sobie prawo, iby dobra zmarych biskupw zabierali niby jacy rabusie albo je wczali do
skarbu ksicego113. Co bowiem prawu Boskiemu podlega,
niczyj nie moe by wasnoci, dozwolone za jest zajcie tego,
co jest wasnoci niczyj114. Wszak Bg nie pozwala naigrywa
si z siebie ani nie wolno mu urga adnym dziwacznym
wybrykiem. eby wic nie dziay si wicej takie naduycia, ksi
sprawiedliwoci115 zakazuje ich pod groz kltwy. Jest przy tym
obecnych, w wite infuy ustrojonych, omiu witych kap113

Chodzi o ius spolii, a Wincenty wchodzi w rol obrocy niezalenoci Kocioa. Spord dwu opinii, czy pod bona naley tu rozumie
tylko ruchomoci i dochody, czy te rwnie wasno ziemsk biskupa,
ta druga zdaje si mie wicej uzasadnienia. Por. m.in. W. Abraham,
Organizacja Kocioa, s. 229; A. Vetulani, Studia nad tekstami, s.
3256; J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 232; A.
Gieysztor, Nad statutem czyckim 1180 r. Odnaleziony orygina bulli
Aleksandra III z 1181 r. [w:] Ksiga pamitkowa 150-lecia AG AD,
Warszawa 1958, s. 181 n. Kr on. wpol. i Kronika Mierzwy-Dzierzwy, ktre
streszczay Kronik Wincentego (MPH II, s. 400, 531), wyjaniaj w tym
miejscu, e ius spolii stosowane byo rwnie wobec niszego kleru przez
rycerzy, sprawujcych patronat nad kocioami w swoich posiadociach.
114

Czyli res nullius wg prawa rzymskiego; Institutiones 2, l, 7; 2, l,

12; Digesta l, 8, l pr.; 41, l, 3 pr.; 4, l, 30 fin.; Balzer, I, s. 485.
115

aequitatis princeps, w sensie rwnego wymiaru sprawiedliwoci, uznawania rwnych praw wszystkich stron. Autor nie wspomnia,
e dziao si to na wiecu w czycy, gdzie obok synodu odbywa si zjazd
pastwowy, w ktrym uczestniczyli principes terrae. Wymienia ich bulla
papieska zatwierdzajca statut czycki; W. A b r a h a m, Zjazd czycki
z roku 1180, Kwartalnik Historyczny 3 (1889), s. 385 n.; A. Gieysztor, Nad statutem czyckim, s. 181, 206; R. Grdecki, Pocztki
immunitetu w Polsce, Lww 1930, s. 19; tene, Zjazd czycki z 1180 r.
[w:] Polska piastowska, s. 97, 106. Autor ten stwierdzi, e: 1) ius spolii
ulego likwidacji dopiero w XIII w. i 2) e Kazimierz nie ogosi w czycy
immunitetu dla Kocioa, lecz tylko statut ziemski, znoszcy naduycia
w poborze stanu i podwd potomkw dawnych dynastw i innych
monych (potentes).

anw116: Zdzisaw, arcybiskup gnienieski117, Gedko, [biskup]

krakowski, yrosaw wrocawski118, Cherubin poznaski119, Lupus pocki120, Onolf kujawski121, Konrad pomorski122, Gaudenty lubuski123. Osiem za jest pierwsz z litych liczb wrd
116

Zob. niej, przyp. 124.

117

Arcybiskup Zdzisaw rzdzi od 1167 r. Ostatnie wzmianki o nim sigaj lat 1181 i
1186/1187. Wg dokumentu Monacha (1198), KDM II, nr 375, s. 13, przewodzi na wiecu
w wierzu tu przed 1187 r. Ta datacja jest jednak sporna dla Z. Kozowskiej-Budkowej,
Repertorium, nr 113, s. 110 n. Pierwsza wzmianka o nastpcy Zdzisawa, Piotrze,
pochodzi dopiero z 1191 r. Por. niej, ks. IV, rozdz. 17, przyp. 200.
118

Gedko, zob. wyej, przyp. 47. yrosaw by biskupem wrocawskim w latach

11701198; T. S i l n i c k i, Dzieje i ustrj Kocioa [w:] Historia lska, PAU, t. II,
Krakw 1939.
119

Cherubin, biskup poznaski w latach 11701180; G. Sappok, Die Anfdnge des

Bistums Posen und die Reihe seiner Bischofe, Leipzig 1937, s. 8889. Niniejsza
wiadomo jest o nim ostatnia.
120

Lupus, Wilk, biskup pocki w latach 11711186/1187. Data graniczna rwnie

wg dokumentu Monacha, zob. wyej, przyp. 117. Lupus moe by zlatynizowan form
imienia Wilk, uywanego w rodzinie Awdacw; W. Semkpwicz, Rd Awdacw w
wiekach rednich, Roczniki Towarzystwa Przyjaci Nauk w Poznaniu 45 (1917), s. 233 i
46 (1920), s. 149.
121

Onolf, Onulf, wymieniony w 1161 r. jako biskup kruszwicki, tutaj

w 1180 r. jako kujawski; J. Fijaek, Ustalenie chronologii biskupw
wocawskich, Krakw 1894, s. 11 n. W tym czasie efemeryczne biskupstwo kruszwickie ju nie istniao, a Wocawek by jedyn stolic
biskupstwa
kujawskiego;
G.
Labuda,
Pocztki
diecezjalnej
organizacji
kocielnej na Pomorzu i na Kujawach w XI i XII wieku, Zapiski
Historyczne TNT 33 (1968), z. 3, s. 40 n.
122

Konrad by biskupem woliskim od ok. 1160 r. W 1177 r.

przenis siedzib biskupi do Kamienia. W 1188 r. biskupstwem pomorskim
rzdzi
ju
Zygfryd;
J.
Walicki,
Przynaleno
metropolitalna
biskupstwa kamieskiego i lubuskiego na tle rywalizacji Magdeburga
i Gniezna, Lublin 1960, s. 7475.
123

Jest to jedyna wiadomo o biskupie lubuskim tego imienia; F.

Funcke, Das Bistum Lebus, Jahrbuch f. Brandenburgische Kirchengeschichte
bis
zum
Anfange
der
Hohenzollernherrschaft
in
der
Mark
Brandenburg 16 (1918), s. 33; H. L u d a t, Bistum Lebus, Weimar 1942, s.
309. Kronikarz mg tu zlatynizowa imi tego biskupa Radost, Radosz
lub podobne.

parzystych i liczb bogosawiestw124; to oznacza, e ustawy

powinny by dobre i e ci, ktrzy je szanuj, bd bogosawieni.
Wszyscy wic jednogonie owiadczaj:
Kto zabraby zboe ubogim bd gwatem, bd jakimkolwiek podstpem, lub kazaby zabiera, niech bdzie wyklty. Kto
z okazji jakiego poselstwa wymuszaby podwod lub kaza
wymusi [dostarczenie] czworonoga do podwody, niech bdzie
wyklty, wyjwszy jeden przypadek, mianowicie gdy donosz, e
ktrej dzielnicy zagraaj nieprzyjaciele. Nie jest bowiem bynajmniej niesprawiedliwoci, jeli ratuje si wtedy ojczyzn wszelkim sposobem".
I znowu: Kto zagarnby dobra zmarego biskupa lub
kazaby zagarn, czy byby nim ksi, czy jakakolwiek znakomita osoba, czy kto z urzdnikw [ksicych], bez adnego
wyjtku niech bdzie wyklty"125.
Atoli i ten, kto przyjby zrabowane dobra biskupie126 i zabranych nie zwrciby w caoci albo nie zarczyby za niezawodne zwrcenie ich, jako wsplnik tego witokradztwa powinien
by zwizany udziaem w tej samej kltwie.
Wszyscy wyraaj zgod i zatwierdzaj bardzo mie wszystkim
uchway tak witych zakazw; trwaj one nienaruszone dlatego,
e potwierdzi je apostolski przywilej Aleksandra III, ktry
124

Symbolika semki sprowadza si tu do Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis I 5, 11: ex his apparet octonarium numerum
solidum corpus et esse et haberi i II 2, 12: sicut in numer o pari bis bina bis,
qui est octonarius, soliditatem creavit (tame wykad systemu liczb
w porzdku wszechwiata wg Platona). Wincenty moe tu te nawizywa
do Wilhelma z Conches, Glossae super Platonem, wyd. E. Jeauneau, Paris
1965, s. 135, 154 n. i B. Kurbiswna, Motywy makrobiaskie, s. 69.
Na drugim planie powoanie Ewangelii w. Mateusza 5, 311. W kazaniu
na grze nie ma jednak mowy o szanowaniu praw, ale o tych, co czyni
pokj i walcz o sprawiedliwo.
125
126

Decretum Gratiani II, C. 12, q. 2, c. 46, 47; Balzer, I, s. 421.

qui spoliatum susceperit pontificium w tym samym znaczeniu, co w poprzednim artykule bona praesulis. Zapoyczenie u Teodozjusza dostrzeg tu Balzer, I, s. 463, 445.

natchnionym wyrokiem umocni panowanie Kazimierza127, eby

wola ojcowska nie stanowia dla niego adnej przeszkody; niegdy
bowiem zastrzeg sobie [ojciec], aby najstarszy syn piastowa
naczeln wadz, aby spr o nastpstwo tronu rozstrzygaa
zasada pierwordztwa128.
[10] Tymczasem brat nalega na brata gorcym baganiem, bez
przerwy niepokoi go natarczywymi probami. Stawia mu przed
oczy ndz drcej staroci129, smutne zawodzenie bratowej130,
aosne biadania synowie, czste kania wnukw, ktrym lepiej
byoby od miecza zgin ni umrze z godu, ni dosta si do
jakiego ciasnego wizienia. I lepiej, powiada, byoby zgin od
jednego miertelnego ciosu, ni eby utrapione ycie sczyo si
kropla po kropli. Prosi go, aby sobie przypomnia, z jak tkliw
czuoci oni pielgnowali go w dziecistwie, z jak gorliwoci
127

Ta bulla papiea Aleksandra III z 28 III 1181 r. bya przechowywana w Archiwum Kapituy Krakowskiej, jej orygina jest dzi jednak
w Leningradzie, o czym A. Gieysztor, Nad statutem czyckim, s.
181207.
128
Panowanie Kazimierza jako ksicia zwierzchniego byo rzeczywicie
niezgodne
z
postanowieniem
testamentu
Bolesawa
Krzywoustego,
zgodne natomiast z wol monych krakowskich, ktrzy przeprowadzili
si jego elekcj. W tej sytuacji Kazimierz naprawd potrzebowa poparcia
ze strony papiea. Niniejsze zdanie dao powd do dyskusji, czy l na
zjedzie w czycy zostaa uchwalona nowa ustawa sukcesyjna i czy 2
papie potwierdzi i t ustaw, i wybr Kazimierza osobnym przywilejem.
Por. A. Abraham, Zjazd czycki z r. 1180, s. 385 n.; J. Adamus,
O mniemanej czyckiej ustawie sukcesyjnej z 1180 r., Collectanea Theologica 17 (1936), z. 2, s. 183 n.; A. Gieysztor, Nad statutem czyckim, s.
182. R. Grdecki podtrzyma wbrew Adamusowi tez, e naley z przekazu Kadubka przyj jako fakt konfirmacj pryncypatu Kazimierzowego
ze strony papiea, a nawet i ze strony cesarza w 1184 r. (por. niej, przyp.
259).
129
W 1181 r. Mieszko mia lat 58 lub 60, wic wg naszych poj nie
by jeszcze starcem; G. Labuda, Uzupenienia do genealogii Piastw, s.
12.
130
'Bratowa', tak tumacz nurus, gdy wydaje si, e Wincenty
w tym sensie uy tego wyrazu, oznaczajcego waciwie 'synow'.
Domylamy si wic tu drugiej ony Mieszka Eudoksji.

i mioci wychowywali go jako modzieca, jakiej wreszcie

yczliwoci, jakim ich dobrodziejstwom jeeli si nie zaprze zawdzicza to, e uzyska nie tylko najprzedniejsz cz
ojcowizny, lecz take naczeln wadz. Jak rwnie synowskie,
jak serdeczne, jak gorce zawsze i z gbi serca pynce byy jego
uczucia dla nich. Gdzie jest, mwi, owa obfito darmo danych
obietnic? Gdzie owa wierno niewzruszalna i trwaa? Jeeli wic
dotd pozostaje [w tobie] kropla tej tak wielkiej sodyczy, jeeli
tli si jaka iskierka wdzicznoci za tyle [dobrodziejstw], to
najwikszym dla nas dobrodziejstwem bdzie przywrcenie nas
do ojczyzny. Mniejszym bowiem nieszczciem jest znosi ucisk
jarzma w ojczynie ni pa pord udrk wygnania. Brzemi za
panowania i wspaniaomylno majestatu krlewskiego nie przystoi mom zgrzybiaym i niedonym. Albowiem ani gazie
lentyszkowego krzewu, ani stare sprchniae tramy nie nadaj si
do podpierania potnych budowli. Zaiste, nic lepszego nie mogo
sta si z nasz rzeczpospolit, ktrej nie urga ani cudzoziemiec, ani barbarzyca, ani jakowy upieca, lecz rzdzi ni
prawowity ksi, ktrego tron stronnictwo zdrajcw z nienawici do przyrodzonych ksit131 usiowao odda nieprzyjacioom, a moe w tym samym duchu zdrady przeciw tobie wojowa
bdzie. Bezpieczniej jest wic i bardziej z uczciwoci zgodne,
eby raczej szuka oparcia w posusznych bratankach, ni otacza
si podstpnymi zdrajcami; inaczej [bowiem] trzeba by obawia
si owych sw mdrca: Biada samotnemu, bo gdy upadnie, nie
ma komu go podwign"132.
[11] Na to rzecze Kazimierz: Niewdzicznoci jest zapiera
si doznanego dobrodziejstwa, z czym id pospou wstrt do
odpacania i zarozumiaa pycha. Nigdy w nas myl nie powstaa,
aby by tych przywar wsplnikiem lub splami si ich towarzystwem. Owszem, wyznaj, i zawsze chciabym wyznawa, e zobowizuj mnie wiekopomne dobrodziejstwa brata i bratowej.
131

domini natur ales ju Anonim Gall odnosi do dynastii.

132

Ksiga Koheleta 4, 10.

I zupenie suszne jest ich danie, jeli dotyczy wycznie zwrotu

nalenej im ojcowizny133. Albowiem nie przysuguje mu chyba
prawo do upominania si o wadz naczeln, skoro zasuguje na
utrat tego przywileju, kto przyznanej sobie wadzy naduywa.
Wszelako jeeli si okae, i uporczywie jej naduywa? Poytek
bowiem rzeczypospolitej wymaga, eby nikt na ze nie uywa
swej wadzy134. Zgoa jednak nie widz, co mogoby go powstrzyma od skutecznego upominania si o swe dziedzictwo".
Wtedy powstao wrd panw szemranie i wzmoga si buntownicza wrzawa. Mwi: Oto stao si to, czegomy si obawiali. Rzadko kruk krukowi oko wydziobuje, rzadko brat brata
doszcztnie niszczy. Nasza tu dzieje si krzywda, najoczywistsze
nasze niebezpieczestwo! Jego bowiem przywrcenie jest nasz
zagad. Albowiem gdy tylko nadarzy si stosowna pora, nie
zaniecha wywrze najsurowszej zemsty za krzywd, co wicej,
najsroszego okruciestwa zemsty. Dwaj zaiste zagraaj nam
wrogowie: Mieszko z powodu swoich krzywd, a Kazimierz z powodu braterskich. C wic? Wypadaoby zapewne t sam
motyk odci gazki tego samego szczepu, na prno bowiem
wycina si oset, gdy wewntrz pozostaje przylegy korze".
Kazimierz za zrozumiawszy, e tak niebezpieczny bunt obrci si
przeciwko niemu, zapewnia, i nie powiedzia tego w myli przywrcenia brata [do wadzy], lecz w zamiarze wyprbowania ich
usposobie, i e ich stao wzgldem niego jest mu bardzo mia.
[12] Atoli Mieszko zwraca si do cesarza z prob o wstawiennictwo [i] wobec senatu cesarza Fryderyka135 z alem uskara si
w ten sposb: Bez powoda, bez sdziego, bez adnych wiadectw136 ani pomocy dokumentw, nie pozywajc go [przed
133

Ojcowizna to dzielnica wielkopolska ze stolic w Gnienie.

134

Institutiones 1, 8, 2, dosownie.

135

coram imperatoris Friderici senatu moe tzw. Hoftag, ale raczej Reichstag,
por. niej, przyp. 143, J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 247.
136

Decretum Gratiani II, C. 2, q. 1, c. 1, cytat dosowny. Dalej nawizanie do Digesta

43, 17, l, 4.

sd], nie dowodzc winy, nie wysuchujc, wyzuto go z przywileju

pierwordztwa, pozbawiono prerogatywy pryncypatu, wreszcie
gwatem wytrcono z posiadania ojcowizny i mu jej wzbroniono". Ani jednak odwoywanie si do prawa, ani sia wymowy, ani
porednictwo przyjaci, ani usilne proby, ani zapewnienia
wiernoci nie mogy mu nic pomc, gdy zalety Kazimierza,
chocia nieobecnego, dowodnie przeciwdziaay. Albowiem cesarska wysoko zawyrokowaa, e ani Polakw nie mona pozbawia prawa obierania sobie ksicia, poniewa jest mu obojtne, czy maj nieuytecznego, czy nie maj adnego; ani nie
powinien Kazimierz traci pryncypatu jedynie z zawici do
swoich zalet. Tak wic Mieszko odebra cigi w miejscu, skd
spodziewa si pociechy. [Po czym] nie zwtpiwszy jeszcze
zupenie o sobie, znajduje niecn co prawda, ale zbawienn rad.
Crk bowiem wydaje za m za jednego ze swoich, ktry niegdy
by na Pomorzu poborc podatkw137. Przy jego pomocy pozyskuje nie ulego wprawdzie, lecz przyja i yczliwo Pomorzan.
Pokadajc w nich ufno, z garstk zbrojnych podkrada si noc
pod metropoli, o wicie osacza j, zdobywa i wkracza jako
zwycizca138. Osadziwszy tam zaog w bardzo krtkim czasie
137

Chodzi zapewne o maestwo Anastazji z Bogusawem ks. szczeciskim (tak M.

Perlbach, Preussisch-polnische Studien, t. I, Halle 1886, s. 10); K. Myliski, Polska i
Pomorze po mierci Krzywoustego, Roczniki Historyczne 17 (1948), s. 54 n.; G. Labuda
w Dziejach Wielkopolski pod red. J. Topolskiego, t. I, s. 287. Dawniej O. Balzer,
Genealogia, s. 210218, dowodzi za Dugoszem, e mowa tu o maestwie rzekomej
Zwinisawy z Mciwojem I, ks. Pomorza Gdaskiego, ale K. Jasiski przekonywajco
wykaza, e Zwinislawa nie bya crk Mieszka Starego, Jeszcze o Zwinisawie, Zapiski
Historyczne TNT 16 (1950), s. 88102.
138

Mieszko zdoby Gniezno w 1181 r., o czym rda wielkopolskie

(Rocznik kapituy poznaskiej, MPH s. n. VI, s. 24 i Kron. wpol. MPH s.n.
VIII, s. 61). O nomenklaturze metropolis zob. wyej, przyp. 105. Pomocy
udzieli by moe arcybiskup gnienieski, a Kazimierz Sprawiedliwy nie
przeszkodzi. Mieszko mia te wsparcie monych pomorskich i wielkopolskich; S. Smka, Mieszko Stary, s. 349 (tu data roczna 1182).

odzyskuje wszystkie ojcowskie grody139 z t sam niemal atwoci, z ktr je utraci; do odzyskania ich brat, jak mwi,
potajemnie da mu sposobno. Poniewa jednak powodzenie
w maych [sprawach] zwykle budzi nadziej na wiksze, skorcia
go ch odzyskania pryncypatu. I dugo spieraj si ze sob ju to
sowami, ju to orem. Jednake o wiele sabszy Mieszko walczy
raczej podstpem i sprytem. Ilekro bowiem widzi, e grozi mu
silniejsze natarcie zbrojnych, przysiga, e wystarczy mu ojcowizna, wyrzeka si pryncypatu; gdy za natenie wojny sabnie,
twierdzi, e wymuszone przysigi nie maj mocy. Niekiedy
posuguje si owym fortelem, o ktrym czytamy w Dziejach Libii
Demostenesa140.
Wilki powaniy si z pasterzami z nienawici. Pytaj si
pasterze: Czemu nas przeladujecie?" Odpowiadaj wilki: Poniewa zawarlicie przymierze z naszymi nieprzyjacimi. Jeeli
wic chcecie ukada si z nami o trway pokj, odpdcie
naszych wrogw, to jest psy". Podobnie ukadaj si z psami, aby
odeszy od ich wrogw, to jest od pasterzy, a [wtedy] bd miay
z nimi pokj. Gdy tak si stao, tym swobodniej si sro, niosc
trzodzie zagad.
Mwi wic Mieszko do brata: Czy ty nie wiesz, e Bolesaw
Wadysawowie jest naszym wsplnym wrogiem? On bowiem
pragnie nasz wolno zaprzeda Niemcom141, aby za cen danin
skadanych przez innych uly swojej u nich niewoli. On cigle
depcze nam po pitach, to aby zemci si na nas za krzywdy
ojca, to aby zniszczywszy nas zupenie, sam nie daj Boe
139

czyli grody wielkopolskie, ale nie wszystkie, gdy w Poznaniu (lub

Ujciu nad Noteci?) musia pogodzi si z rzdami najstarszego syna
Odona (zm.1194) (por. wyej, przyp. 97); G. Labuda, Dzieje Wielkopolski, s. 287.
140
Wzmiank o dziele Demostenesa z Bitynii, Libystica (tj. Dzieje
Libii) autor znalaz wraz z bajk o wilkach u Izydora z Sewilli,
Etymologiarum I 40, 7; Balzer, II, s. 19, 52.
141
Lemannis; Mieszko jakby broni suwerennoci pastwa polskiego
wobec cesarstwa. Zob. jednak niej ks. IV, rozdz. 21 i przyp. 259.

zagarn wolny pryncypat. On to albo midzy nami przebiegle

sieje niezgod, albo roznieca zarzewie ju posianej. Jeli wic jego
porzucisz, ja odstpuj od skargi i zrzekam si cakowicie prawa
pierwordztwa". Skoro wic atwowierny Kazimierz go odtrci,
chytry Mieszko wnet zaprzysig mu wizy przyjani. Za jego
rad przywraca do aski syna142, obiega znw ksit niemieckich i co znaczniejszych panw, a uzyskawszy u cesarza przyzwolenie [na dziaania] przeciw Kazimierzowi bardzo wielu
sobie zjednuje i na zgub brata namawia143. [Alici], gdy spord
nich znaczniejsi w wysokim pomieszczeniu jakiego zamku
w sprawie wygnania Kazimierza naradzaj si i sprzysigaj,
naga zagada pozbawia ich wszelkiej monoci rady i szkody.
[w] bowiem zamek, acz trwaej budowy, adn si ani adn
wichur nie uderzony, lecz niezbadanym wyrokiem boskim144
nagle wstrznity, wszystkich prawie przywali, a niektrych
ycia pozbawi145.
142

Odona, por. wyej, przyp. 19.

143

W kocu marca 1180 r. cesarz Fryderyk I Barbarossa na

Reichstagu w Gelnhausen odebra lenno Henrykowi Lwu, ks. saskiemu,
skazanemu na banicj, po czym rozgorzaa przeciw Henrykowi wojna
domowa (por. wyej, przyp. 97). W tyme roku, ale nie wiadomo, czy ju
na zjedzie w Gelnhausen, stawi si Mieszko Stary przyrzekajc cesarzowi dziesi tysicy grzywien za otrzymanie pomocy przeciw Kazimierzowi.
Por. Annales Colonienses maximi, MGH SS XVII, s. 790. Liczy zapewne
te na swoich ziciw, ks. Fryderyka lotaryskiego i szczeglnie Bernarda
hr. Anhaltu (zob. wyej, przyp. 11 i 12), ktremu cesarz odda wschodni
cz Saksonii.
144

occulto
i przyp. 70, 108.
145

numinis

iudicio; por.

wyej,

ks.

III,

rozdz.

14

i 20

Autor opowiada o autentycznej katastrofie domu w Erfurcie,

gdzie w 1183 r. odbywao si zgromadzenie panw niemieckich z krlem
Henrykiem przed wypraw na Polsk. Por. Annales Colonienses maximi,
jw., s. 791: Simile huic precedenti anno apud Erpesfort contigit: ubi
residentibus in solaria cuiusdam domus nobilissimis viris ex vehementi
turbin solarium ruit, et ex eis quinque numero quod dictu pudoris est
in cloacam ceciderunt, suffocatique sunt, preter lantgravium qui vix
emersit. Solarium moe oznacza taras, poddasze lub pitro. Annales
Aquenses (R. akwizgraski), MHG SS XXIV, s. 38: Regi Henrico iuratur

Tak to ostyga zawzito jego nieprzyjaci. I nie dziw,

poniewa Pan chcia niewinno jego wsawi tym samym prawie
cudem, jakim uwici pog Matki. Rzymianie bowiem dla
uwiecznienia swej sawy wybudowali ongi jakow wityni na
cze Apollina, ktra odznaczaa si zarwno podziwu godn
sztuk, jak wytrzymaoci. Gdy pytali wyroczni, jak dugo ma
ona istnie czy sta, odpowiedziano im: Dopki dziewica nie
porodzi". Oni [jednak] sdzc, e to si nigdy nie moe zdarzy,
poniewa jest sprzeczne z natur, nazwali t wityni Apollina
wieczn. Atoli w tej samej chwili, gdy Bogosawiona Dziewica
porodzia, owa wieczna budowla runa i zamienia si
w proch146. Widzisz wic, Kazimierzu, co zawdziczasz Stwrcy,
co Matce Jego, skoro raczyli ciebie nie tyle obroni, ile opromieni a takim cudem.
[13] Nie przestaa jednak czyhajca zazdro paraliowa
u szczytu powodzenia si niezwycionego [wadcy]. Albowiem
odstrczaj od niego najwierniejszych jego przyjaci z t sam
przebiegoci, ktra sprawia, i krtko przedtem odwrci si
Bolesaw; z cudzego bowiem nieszczcia wspzawodnicy jego
wr sobie szczcie wasne.
expeditio contra Polonos; et apud Ersfordiam habito colloquio et congregatione celebrata, domo dissoluta viri in latrina plurimi submersi sunt.
Wyprawa Henryka VI nie dosza do skutku, m.in. dziki poselstwu
Kazimierza do cesarza i ukadowi z nim w Halli. Cesarz, jak niektrzy
przypuszczaj, mia wyda dokument zatwierdzajcy go na stolicy krakowskiej; S. Smka, Mieszka Stary, s. 346 n., 350; R. Grdecki,
Zjazd leczycki, s. 111113.
146

rdem historii o wityni Apollina, dotd nie odszukanym,

mg by jeden z utworw literatury pseudoantycznej lub jedna z wersji
Mirabilia urbis Romae. Gerwazy z Tilbury w Otia imperialia (Scriptores
rerum Brunsvicensium, t. II, ed. G.W. Leibniz, Hannoverae 1710, s. 768)
opowiada o Romulusie, ktry postawi sobie w Rzymie zoty posg,
mwic: nie upadnie, dopki dziewica nie porodzi. Por. P. L e h m a n n,
Pseudo-antike Literatur des Mittelalters, Darmstadt 1964, s. 20 n.; M.
M a n i t i u s, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters, t. III,
Munchen 1931, s. 245253.

y przecie chory, a raczej chorowity ksi mazowiecki

Lestek, bardzo przecie silny wyprbowan dzielnoci swoich.
Gdyby tych odsunli, pozostaoby Kazimierzowi jak sdz
ju tylko bardzo mao siy. Mwi wic, e wynaleli niezawodn rkojmi przymierza midzy nim a bratem, byleby nie
odmwi bratu jednej jedynej dzielniczki Polan147, ktra z racji
pokrewiestwa po mierci Lestka jemu miaa przypa. Bya
bowiem Lestka. Jego chorobie nie przystaoby teraz ksistwo, lecz
jakakolwiek ulga w nieszczliwym yciu. Zaklinaj si, e tym
sposobem poo kres caemu sporowi. Kazimierz zawiesi jednak
odpowied, aby si namyli. Oni tymczasem udaj si na
tajemn rozmow do namiestnika Lestka i wojewody, ktry
roztropnie rzdzi caym ksistwem, i wyjawiaj mu rzecz jakby
ju zatwierdzon przez Kazimierza. Zapewniaj kamliwie, e
Kazimierz przymierze z bratem chce okupi kosztem posiadoci
chorego synowca. Rozwa powiadaj co masz wybra.
Jeeli bowiem, uchowaj Boe, wyrazisz zgod, to z powodu
bezprawnego pogorszenia warunkw [twego] wychowanka, z samego prawa siebie samego pozbawiasz opiekustwa nad nim czy
trosk148; jeli za odmwisz, uwikasz si w trudne do rozgmatwania kbowisko wrogoci u Kazimierza. Mieszko bowiem
wzdraga si przed cen tak niegodziwych targw; jeli masz
rozum, pod jego opiek bdzisz bezpieczny od obu".
Lestek wic za namow namiestnika przechodzi wraz z wszystkimi monymi pod opiekustwo Mieszka, a syna jego Mieszka,
modzieca nadzwyczaj przemylnego i wytwornego, ustanawia
147

unicam
provinciolam
Campestrium,
czyli
Kujawy,
ktre
Wincenty uwaa, jak si wydaje, tak jak dawniej Gall Anonim za cz
Wielkopolski. Po zwycistwie nad Wadysawem II (1146) Mieszko Stary
odda Kujawy Bolesawowi Kdzierzawemu, potem razem z Mazowszem
dziery je syn jego Leszek; J. Bieniak, Rola Kujaw w Polsce piastowskiej, Ziemia Kujawska l (1963), s. 37; Balzer, I, s. 9597. Por. wyej,
Przyp. 101.
148

Digesta 26, 10, 3, 5; Codex 5, 43, 6, 1; Digesta 50, l, 7, 133.

testamentem nastpc w swoim ksistwie149. Atoli modzieniec,

jakby znudzony czekaniem i zniecierpliwiony, wkrtce zacz
postpowa jak ksi. Lestek, chocia chory, niechtnie to
znosi. alem zdjty rzuci si Kazimierzowi do ng [ze sowami:]
Zgrzeszyem, ojcze, przeciw niebu i tobie i nie jestem godzien
zwa si synem twoim; uczy mi jakby jednym z twoich
najemnikw"150. Najaskawszy ksi, ucaowawszy go ze zami,
przebaczy mu win odstpstwa. I niewiasta bowiem, jak mwi
prawo, ktra zaraz powrcia [do ma], nie uchodzi za rozwiedzion151. Wtedy Lestek z pobon czci potwierdzajc
wity testament ojca dodaje mu mocy przez wasne rwnie
owiadczenie, i ogasza Kazimierza zupenym swoim nastpc,
a t ostatni wol potwierdzi w ostatnim dniu [ycia]152. Std
oczywicie wida, e poprzednim testamentem nic nie przekaza,
poniewa poprzedni zapis wygasa moc nastpnego153. Uznaje
si bowiem konsens tylko wtedy, gdy konsens trwa154.
[14] Gdy w ten sposb zatarg braci chwilowo raczej zosta
przerwany ni umierzony, dzielny Kazimierz uwaajc bezczynn gnuno za wroga natury zwraca si ku ociennym krajom,
wzgardziwszy zamykaniem si w ciasnych granicach ojczyzny155.
Wkroczywszy na Ru podchodzi pod pierwsze miasto Brze156,
149

Mieszko Mieszkowic, drugi syn Mieszka III (por. wyej, przyp. 22).
Jest to jedyna wiadomo o prbie osadzenia Mieszkowica na Mazowszu
i Kujawach; S. Smka, Mieszko Stary, s. 352. Po tej nieudanej prbie
ojciec wydzieli mu dzielnic kalisk: G. Labuda, Dzieje Wielkopolski,
s. 287.
150

ukasz 15, 1819.

151

Pod wpywem Digesta 50, 17, 48.

152

Digesta 23, 3, 2, w myl zasady, i testatorowi wolno zmienia

postanowienia a po ostatni dzie ycia; Digesta 24, l, 32, 3 i 34, 4, 4;
Balzer, I, s. 486.
153

Digesta 30, 12, 3; 34, 4, 6 i f.

154

Digesta 46, 3, 80; 50, 17, 35.

153

ad exteriora sese explicat virtus Casimiri patriae dedignata

limitari ergastulo, czyli 'zamykaniem si we wasnym kraju jak w wizieniu'; topos ten ju w I ks., rozdz. 2.
156

Por. wyej, ks. IV, rozdz. 8; W. K o w a l e n k o, Brze, SSS I, s. 166.

dobrze zabezpieczone zarwno dziki zaodze, jak sztuce i naturalnemu pooeniu, i ciska zewszd dokuczliwym obleniem. To
miasto postanowi przywrci pierworodnemu synowi swej siostry, wygnanemu przez braci wprowadzonych w bd. Matka
bowiem powodowana tajemn niechci kamaa, e on nie by jej
synem, lecz e go podrzucono, gdy zbrako nadziei na potomstwo157. Rzecz ta, acz nieprawdopodobna, w oczach wielu
obciya [dobre] jej imi. Dlatego obywatele uwaajc za hab,
eby jakowy podrzutek mia panowa nad ksitami, podnieli
gwatowny bunt. Ale rwnie dowdcy wojsk wielce si tym
zgorszyli.
Przy tej sposobnoci rozleg si gony pomruk buntu i zwrci
si przeciwko Mikoajowi, pierwszemu dostojnikowi dworu ksicego, mowi najwikszej rzetelnoci158. Oburzano si bowiem,
157

Kronikarz popenia tu zdaniem uczonych nieciso, ktra zaciya nad ca pniejsz tradycj o tych faktach. Pierworodnym synem
siostry Kazimierza Agnieszki, wydanej za ks. wodzimierskiego Mcisawa
Chrobrego (zm.1170/72), by Roman, o ktrym niej. W Brzeciu Kazimierz
osadzi najpierw (1182) pasierba Agnieszki, wiatosawa Mcisawowicza,
ktry zgin tam od trucizny (l 183?). Dopiero po nim ustanowi w Brzeciu Romana. Autor przedstawia tu, jak wida, jedn z wersji krcych
o potomstwie tej pary ksicej. Brak imienia (wiatosawa) by zacht
dla pniejszych kombinacji kronikarskich; Kron. wpol. podaa, e Kazimierz wprowadzi do Brzecia swojego namiestnika (prefecto proprio
posito), a bezporednio za tym opowiedziaa o konflikcie wgiersko-halickim z histori Borysa syna Kolomana (filium sororis sue alias cum
patre eiectum ad regnum Haliciense restituere proponen), co z kolei przyj
i rozwin Jan z Dbrwki i Jan Dugosz, MPH II, s. 407408 (z
komentarzem A. Bielowskiego); K. Grski, Stosunki Kazimierza Sprawiedliwego z Rusi, Lww 1876; O. B a l z e r, Genealogia, s. 172183; A.
Wilkiewicz-Wawrzyczykowa,
Ze
studiw
nad
polityk
polsk na Rusi na przeomie XII i XIII w., Ateneum Wileskie 12 (1937), s.
l35; G. Labuda, Zaginiona kronika z pierwszej polowy XIII wieku
w Rocznikach Krlestwa Polskiego Jana Dugosza. Prba rekonstrukcji,
Pozna 1983, s. 2122. Autor stwierdza, e wersja Kadubka, cho nastrczajca sporo kopotw interpretacyjnych, jest blisza rzeczywistoci.
158
Mikoaj, palatyn krakowski, zostaje tu przedstawiony uroczycie
jako sacri palatii princeps. O jego pozycji S. Smka, Mieszka Stary, s.

e majestat takiego ksicia, nie rozwag, lecz istnym jego szalestwem [wiedziony], popad w t gupot, e broni sprawy
jakiego bkarta przeciwko synom [prawowitym], nie przeciwko
[dalszym] krewniakom, i e dla marnego zysku tak wietn saw
Lechitw wystawi na tak niebezpieczne, tak haniebne targi. Nie
brak takich, ktrzy uporczywie twierdz, e umawia si on
z nieprzyjacimi na zgub wojska. Atoli m, dzielny i przemylny, niektre ich oszczerstwa rozsdnie osabia, niektre spokojnie
znosi, niektrym zaprzecza, aby nie zdawao si, e raczej jest
buntownikiem ni obroc wsplnej sprawy.
Tymczasem nadbiega kto z lekkozbrojnych, ktry donosi nie
tylko o zblianiu si niemaych zastpw nieprzyjacielskich, ale
wrcz palcem pokazuje, z jak bliska zagraaj. Nadchodzi bowiem grodowi na odsiecz ksi beski Wsiewood z ksitami
wodzimierskimi159, z panami halickimi, z doborowymi oddziaami obcych posikw, z tysicami Partw160. Zdaje mi si, e
widz las najeonych wczni, owe barbarzyskie znaki na
tarczach161, [owe] nader zwarte szyki bojowe, w bysk ora,
i tak umiarkowane, tak ciche posuwanie si oddziaw, e
wydawaoby si, i poruszaj si bez ruchu, a nie zawadn
niepostrzeenie obozem oblegajcych albo umiejtniejszym po355 i J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 251 n. Przynalec
do rodu Lisw by by moe krewniakiem autora, ale jest to jedna
z hipotez. Zob. Wstp, s. XII, przyp. 21 i 24 oraz tabl. genealogiczna, s.
XIV.
159
Ks. beski Wsiewood, modszy syn
Mcisawa
i Agnieszki
(zm.1195). Ksiciem wodzimierskim by wtedy jego starszy brat Roman
(zm.1205). Wincenty ma tu moe na myli raczej monych wodzimierskich.
Por. R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 169170. W Haliczu jeszcze panowa Jarosaw Omiomys (f 1187).
160
cum electis tibianeorum turmis; ju po raz trzeci autor tak
okrela obce posiki. Por. ks. II, rpzdz. 22 i ks. III, rozdz. 28. Partami s
tu nazwani Poowcy i Jawigowie.
161
barbarica peltarum insignia; pelta, 'maa tarcza' w ksztacie
pksiyca, wykonana z drewna powleczonego skr, uywana w staroytnoci przez Trakw i Grekw.

rzdkiem bitwy nie osign chway zwycistwa. Kazimierz natychmiast kae otrbi haso, aby z nimi si spotka; chwyta za
bro, wawo dosiada rumaka162, nieustraszony, [na nic] niebaczny rusza na niespodziewanego nieprzyjaciela, gdy tymczasem
niektrzy z jego ludzi zajci byli obleniem, niektrzy przeszukiwaniem miasta, inni za z innych powodw rozpierzchli si
na wszystkie strony. Zdumiewajca wprost odwaga, ebym nie
powiedzia lekkomylno! Z tak szczup garstk o czym nikt
prawie z jego otoczenia nie wiedzia nie boi si niemal
w pojedynk walczy z tyloma tysicami nieprzyjaci, gdy
deszcze strza partyjskich163 gciej od gradu spadaj na niego z przeraliwym powistem. Towarzysze rzecze bardzo
atwo osojad rozprasza roje os, a sam widok biaozora rozpdza
stada tchrzliwych wrbli"164. Rozbiwszy wic niczym piorun
spadajcy pierwsz lini bojow przeciwnikw, elazny mur ora
wczni przebija, mieczem rozrbuje, nieprzyjaci po ziemi
kadzie niby traw w polu. O, rzeczy tak niewiarygodna jak
i zdumiewajca! Ani go nie powalia nawaa tylu siaczy, ani nie
zgnit tak wielki tum nacierajcych, ani nie przeszyy ostrza tylu
mieczw, ani nie przebiy groty tak licznych wczni. Nie przeraa
go napr ludzi jakby toczni ugniatajcych165, lecz przebiega
byskajc
zbem
zupenie
jak
pochrzkujcy
warchlak166,
ktrego zacieko psw lub wasna podega. Nie zwyciony ani
162

bucephalo impiger insilit; Bucefa, legendarny ko Aleksandra Wielkiego, wymieniony by ju raz w zwizku z Bolesawem Krzywoustym w ks. II, rozdz. 28.
163
O zatrutych strzaach zob. wyej, ks. III, rozdz. 18. Por. J.
Tyszkiewicz, Jady bojowe, SSS II, s. 308.
164
Vespadius, 'osojad', rodzaj dzicioa. Grifalco, 'biaozr', szczeglnie ceniony dawniej na owach rodzaj sokoa.
165
Po raz drugi autor przyrwnuje bitw do toczni. Por. wyej, ks.
III, rozdz. 30.
166
Onomatopeicznie: frendendi nefrendi persimillimus, co znieksztaciy niektre rkopisy. Do charakterystyki Kazimierza w bitwie Balzer, I,
s. 251.

zwycianiem nie znuony167, jedne fale z hukiem we uderzajce

przyjmuje, inne na ksztat skay odbija. W tym uderzeniu niknie
wycie szturmujcych, [ba], caa sia zbjecka, bowiem:
Garnek, ktry zderzy si z kamieniem,
Z pierwszym pknie uderzeniem,
Gaz zwyciski si nie zlknie,
Garnek zada cios i pknie.
Tak to wojowa ze ska
Skorupie si nie udao168.

Gdy do ju dugo trwaa wrzawa walki, wwczas ludzie

Kazimierzowi jeden po drugim pospieszaj [i] opakuj gwiazd
swojej chway jakby ju zgas. Ujrzawszy jednak znak zwyciskiego ora169 radonie przedzieraj si poprzez zway trupw
i tym usilniej pr do zwycistwa, z im wiksz chlub patrz na
tryumf swego ksicia, tak wielki, e z tylu tysicy nieprzyjaci
tylko ich ksi170 wymkn si ze zwinnoci pegaza171. Wszystkich innych albo miecz syty krwi zgadzi, albo uciekajcych
167

Qui non victus sed vincendofatigatus, topos uyty ju raz w ks. III,
rozdz. 26.
168
Tumaczenie Zofii Abramowicz. Przypuszczalna trawestacja jedenastej bajki Awiana (Fabulae ad Theodosium) o dwch garnkach, jednym
z metalu i drugim z gliny, gdzie jest jednak zupenie inny mora, nie
zmieniony rwnie w przerbkach Awiana z koca XII w. (np. Aleksandra Neckama);
L.
Hervieux, Les fabulistes latins depuis le siecle
d'Auguste jusqu'a la fin du Moyen Age, t. III, Paris 1894, s. 270, 476.
169
Pierwsza w polskich rdach wzmianka o orle, symbolu monarchy polskiego. Niektrzy dopatruj si w tym zdaniu nie wicej ni
retoryki. Do zwrotu Wincentego victricis viso aquilae signo powtrzonego
przez Kron. wpol. nawie legenda pieczci koronacyjnej Przemyla II; H.
Andrulewicz,
Geneza
orla
biaego
jako
herbu
Krlestwa
Polskiego,
Studia rdoznawcze 13 (1968), s. 17.
170
Nadal chodzi tu o Wsiewooda ks. beskiego; R. Grdecki,
Dzieje Polski redniowiecznej, s. 170.
171
Mityczny skrzydlaty ko unoszcy z pola bitwy nieprzyjacielskiego ksicia zostaje tu jakby przeciwstawiony Bucefaowi, na ktrym
zwycia polski ksi (zob. wyej, przyp. 162) tak jak Aleksander
Wielki. Por. ks. II, rozdz. 28, s. 50.

wezbrana rzeka w falach pogrya, albo korzcych si zwycizca

wzi do niewoli. [Stao si tak] wedug przepowiedni ich
wrbity172, ktry w przeddzie bitwy zapytany przez nich
o wynik bitwy, z trzewi przepowiedzia pytajcym natur173, i
nieszczsny bdzie koniec tego osobliwego zdarzenia. Odnoszc t
wrb do nieprzyjaciela a nie do siebie, oni sami znaleli si w tej
potrzebie. Bya to niewtpliwie taka sama nieszczsna przepowiednia, jakiej Saul dopyta si u ducha Samuela wywoanego przez
wieszczk: Mowie izraelscy z orem wojennym padli w grach Gilboa"174. Tak zdobywszy grd175 i odnisszy zwycistwo
[Kazimierz] ustanowi [tego] ksicia, ktrego by wysun176.
Atoli po upywie krtkiego zaledwie czasu ustanowiony ksi
zostaje zgadzony podan mu przez swoich trucizn. Dzielnic
zgadzonego [ksicia] Kazimierz oddaje askawie jego bratu,
ksiciu wodzimierskiemu Romanowi, aby mu by powolny177.
[15] Tego to Romana szczodrobliwy Kazimierz za szczeglne
zasugi odznaczy nadaniem mu krlestwa Haliczan po wygnaniu
172

iuxta pronosticum auguris; Balzer, II, s. 194. Nie jest to

tylko literacka reminiscencja, gdy o wochwach, czarownikach towarzyszcych wojskom ruskim na wyprawy, pisz latopisy; A. Gieysztor,
Z zagadnie historii kultury staroruskiej [w:] Studia Historica w 35-lecie
pracy naukowej Henryka owmiaskiego, Pozna 1959, s. 82.
173
Tekst ustalony przez Bielowskiego: ab eis consultus lugubrem fore
portendi exitium in extis physiculantibus fuerat auguratus, zawiera, jak si
zdaje, dwa bdy: zamiast portendi powinno by portenti, tj. 'znaku,
osobliwego wydarzenia'; zamiast lugubrem exitium powinno by lugubrem
exitum lub lugubre exitium. Osobliwa forma physiculantibus odnosi si nie
do extis, 'trzewi', ale do tych, ktrzy pytali natur o znak wieszczy.
174
Pierwsza Ksiga Samuela 28, 7; 31, 7. Dwa grecyzmy: hariolandi
scelus, pythonissa; Balzer, II, s. 191.
175
Cigle Brze nad Bugiem.
176
wiatosawa Mcisawowicza, por. wyej, przyp. 157.
177
Tak tumacz ratione obsequelae. W dawnym tumaczeniu 'w
nagrod zasugi', ale to nie ma sensu, skoro Roman by przedtem
przeciwnikiem
wiatosawa,
swojego
przyrodniego
brata.
Na
zasugi
wobec ksicia polskiego przysza kolej dopiero teraz.

ich krla Wodzimierza178. Ten Waga krla wgierskiego Bel179,

aby mu pomg odzyska tron. Krl nie tyle z litoci dla wygnaca,
ile z chciwoci panowania wypdza ustanowionego tam Romana
krla, zajmuje krlestwo, swojego wprowadza syna180. Wygnaca
za, aby nie by przeszkod, zwizanego zamyka w wizieniu na
Wgrzech. Jednake ten, przekupiwszy stra wizienn, wymyka si
w kocu po kryjomu i znkany rozlicznymi utrapieniami, gdy
utrudzonemu yciu wanie grozio rozbicie, dobi wreszcie do
zbawczej przystani181.I tak, skd pocza si choroba, stamtd zrodzio si na chorob lekarstwo. Jako e w jakim porywie zuchwaoci
wkrad si on niegdy z rabusiami do granic Kazimierza182 i porwane niewiasty znakomitych panw uprowadzi prawem rozboju
w najdalsze kraje barbarzycw. Przemilczani, e pogwacono kwiat
dziewic, niektre nawet niedorose; nie mwi, e pohabiono cze
matron, e zbeszczeszczono miejsce wite, e wywleczono kapanw
od otarza podczas sprawowania witej ofiary183, odzianych w po178

Gra sw: meritorum insignia insignivit: regno Gallciensium

rege.
Wodzimierz,
syn
Jarosawa
Omiomysa
z
linii
Rocisawowiczw (|1187), nie by krlem, tylko ksiciem Halicza. W 1187 r.
musia przed nim uchodzi brat jego Oleg, z kolei w 1188 r. sam podzieli
los wygnaca, gdy wypar go Roman, osadzony tam przez Kazimierza
Sprawiedliwego; Latopis halicko-woyski, PSRL, t. II, s. 66 n.; K.
Grski, Stosunki Kazimierza Sprawiedliwego z Rusi; A. Wilkiewicz-Wawrzyczykowa,
Ze studiw nad polityk polsk na Rusi, s. l35; F. Sielicki, Najdawniejsze polskoukraiskie stosunki kulturalne, s. 64 n.
179

Bela III, 11711196.

180

AndrzejaII (ur.1176), ktry nosi w Haliczu tytu krlewski (1189 r.; krl Wgier
w l. 12051235).
181

'Zbawcza przysta' oznacza tu powrt na tron halicki.

182

Ten tak dramatycznie opisany napad Wodzimierza Jarosawowicza mg nastpi tylko w 1187 lub 1188 r., podczas krtkiego pierwszego
panowania w Haliczu (por. przyp. 178). Mg by odwetem za popieranie
przez Polakw jego przyrodniego brata Olega, ktrego wypdzi.
183

a cornu altaris, waciwie 'od rogu, od brzegu otarza'. Moe to te oznacza

pkole apsydy, w ktrej sta otarz. In sacris, 'w czasie sprawowania obrzdku', termin z
prawa kanonicznego.

wicone szaty, e zbeszczeszczono religi w najwitszej chwili,

wicej, e bezecnie sponiewierano uczczenie Krlowej Niebios,
gdy jakby na jej hab witokradzka bezbono w sam
uroczysto Wniebowzicia nie wzdragaa si przed przeklt
zbrodni! Tote sprawca tej zbrodni zesany zosta z tego powodu
przez Kazimierza na wygnanie. Wszak sprawiedliwie powinien
by dre przed jeszcze surowszym gniewem tego, ktrego majestat obrazi tak miaym zuchwalstwem. Poniewa jednak z pokor uciek si do aski wielce miociwego Kazimierza184, nie
zabrako mu powodzenia [i otrzyma] nadspodziewanie przebaczenie. Nie tylko bowiem przebaczaj mu zuchwalstwo, lecz
nawet doznaje dobrodziejstwa pocieszajcej aski u witej wyroczni wadcy185. Albowiem dostojny ksi wysya pierwszego
dostojnika dworu, owego sawnego Mikoaja, ktry i syna
krlewskiego co wszystkim ludziom Wschodu wydawao si
rzecz niemoliw wadczo usuwa wraz z caym przepychem
wielmow panoskich, i wygnacowi przywraca krlestwo. Tak
wic ta sama rka ran mu zadaa i wyleczya186. Dlatego
wszystkie krlestwa Wschodu187 przej tak wielki strach, e na
skinienie Kazimierza wszyscy dreli bardziej ni licie drce [na
wietrze].
184

adpiissimum Kazimiri numen, moe w znaczeniu charyzmy

Kazimierza.
185
apud sacrum principis oraculum; za t romanistyczn nomenklatur, ktr czytelnik moe odnie do ksicia Kazimierza (Balzer,
I, s. 340), autor ukry fakty opisane w Latopisie halicko-woyskim (PSRL,
t. II, s. 665), mianowicie e Wodzimierz zabiega o interwencj u cesarza
Fryderyka I oraz e na yczenie cesarza Kazimierz osadzi go na powrt
w Haliczu.
186
Owidiusz, Remedia amoris I 44.
187
Orientalium
regna,
wyej
Orientalibus.
Terminologia
nieledwie
krzyowa.
Autor
ucharakteryzowa
ksicia
krakowskiego
jak
cesarza
i zdobywc. Tymczasem nie ma i tym razem mowy o podboju Rusi, tylko
o uzyskaniu prestiu w wewntrznych konfliktach dzielnicowej Rusi. Do
tych wydarze zob. S.M. Kuczyski, Stosunki polsko-ruskie, s. 28 n.;
B. Wodarski, Ssiedztwo polsko-ruskie, s. 519.

[16] Wszelako ta wietna sawa, ile aski zjednaa komesowi

Mikoajowi, tyle wzbudzia zazdroci. Niektrzy bowiem ludzie nie
mogc wyrobi dzielnoci w sobie, przeladuj j w innych. I tak
gony sta si pomruk jadowitego buntu wszcztego [ju] dawniej,
e siedemdziesiciu satrapw sprzysigo si na obalenie tej kolumny188. Sdz, e po jego zejciu, jakby [po zachodzie] soca, bd
mogy zajanie ich cienie. Aeby si [za] nie zdawao, e spiskuj
przeciw niemu na darmo i bez przyczyny nie majc ani prawdziwych ani prawdopodobnych racji, zgarniaj niektre baamutne
brednie majce uchodzi za przyczyn. Twierdz, e przez niego
chwaa tego krlestwa ulega ponieniu, [a] wszystka podstawa
chway osabieniu. Zapewniaj, e po zerwaniu przymierza z krlem Panoczykw zupenie zniko bezpieczestwo tego krlestwa;
mwi, e caa sawa Lechitw pochylia si do upadku przez
przywrcenie halickiego wroga, ktrego naleaoby raczej na
szubienicy powiesi ni wynosi do godnoci krlewskiej. Dodaj,
e jego [Mikoaja] zuchwaej pychy nikt nie powinien znosi,
poniewa zlekceway powag senatu [i] nie tyle przewyszywszy,
ile stumiwszy i podeptawszy wielko znakomitych ludzi, nie
wstydzi si bynajmniej wynosi pod niebo swego uporu.
Atoli ceniona jego o rzeczypospolit dbao, wyprbowana,
trwaa wierno, chwalebna dzielno i wszystkim dobrze znana
nieskazitelno rozwiewaj wszystkie ich kamstwa, gdy miotane
jedynie parskajc zawici, nie miay adnego znaczenia, choby
si nawet wyday prawdopodobne. Mimo to jednak postanawiaj
przeprowadzi podstpem, czego nie mogli dokona si. Wiedzieli bowiem, e dopki Kazimierz istnieje, tamten upa nie
moe. Dlatego obmylili plan bardziej przebiegy: uknowawszy
potajemnie spisek przeciw Kazimierzowi, samej gowie spisku,
kasztelanowi krakowskiemu189, pod pozorem jakiej niechci
188

in huius columnae excidium; 'kolumna', lubiana metafora stosowana do

pastwa i wadzy. 'Siedemdziesiciu satrapw', symbolicznie o dostojnikach i monych
krakowskich.
189

conspirationis caput Cracoviensem praesidem, 'gow spisku, krakowskiego

rzdc', zapewne wic kasztelana grodu. By nim

przenie si ka do Mieszka, ostronie czyhajc na odpowiedni por do zdrady. Gdy wic ksi zajty by sprawami
w odlegych okolicach, rozgaszajc kamliwie, e zosta zgadzony, rne [te] zmylaj przyczyny mierci. Doradzaj kasztelanowi, aby nadcign wraz z Mieszkiem i usiuj zaj miasto
pozbawione przyjaci Kazimierza.
Tymczasem witobliwy biskup krakowski Peka190 z garstk
najwierniejszych przyjaci zawczasu przychodzi miastu na pomoc. Chocia stawia buntownikom silny opr, w kocu mieszkacy popeniaj zbrodni zdrady: miasto poddaje si, otwiera si
grd, a zdradzieckie potwory przywaszczaj sobie odznaki dostojestw, prefektury, trybunat, wietny konsulat, senatorskie
godnoci i wszystkie urzdy191. Atoli gwiazda, ktrej zachd
kamliwie rozgaszali, wrd ciemnej burzy jeszcze janiej zabysa. Albowiem m dzielny, gdyby nawet opad niekiedy z si,
odwagi nie traci. A wic Kazimierz wezwawszy ze wschodu dwa
ory, oddala aroczne spy i odpdza zdradzieckie kruki192.
Skoro [ludzie] Mieszkowi usyszeli, e Kazimierz oy, co wicej,
e z bliska zagraa razem z ksiciem wodzimierskim Romanem
i ksiciem beskim Wsiewoodem, [natychmiast] pod oson nocy
pouciekali. Uporczywa wie, e cign przeciw nim wojska
Henryk Kietlicz, o ktrym wspczesny rocznik, ale
wanej funkcji. Dugosz okreli go miles. Por. niej, przyp. 197.
190

Fulco, Peka,
bratem palatyna Mikoaja.

biskup

krakowski

11861207,

bez
wg

podania

sprawo-

Dugosza

by

191

fasces, praefecturas, tribunatus, consulare decus ac senatorias dignitates, omnesque magistratum potestates proditionalia monstra
usurpant;
takie
nagromadzenie
rzymskiej
nomenklatury
urzdowej
ma
jeszcze zwikszy groz bezprawia zaprowadzonego w Krakowie przez
'zdradzieckie
potwory'.
Fasces,
'rzgi
liktorskie',
oznaczaj
godnoci,
urzdy.
192

Symbolika ptakw dobra i za przykrywa tu konkretn relacj

o staraniach Kazimierza o pomoc. Kron. wpol., rozdz. 42, obok Romana
i Wsiewooda wymienia jeszcze Wodzimierza, ale zapewne na podstawie
bdnego odczytu dux Wladimiriae, tytulatury terytorialnej. Por. S.M.
Kuczyski,
Stosunki
polsko-ruskie,
s.
29;
B.
Wodarski,
Ssiedztwo polsko-ruskie, s. 17.

niezwycionego ksicia czeskiego Konrada, niema przeja ich

trwog. By to bowiem tak znaczny i tak dzielny ksi, i od jego
skinienia poruszaa si o rzymskiego cesarstwa193, jako e
zwyciski cesarz rzymski Fryderyk majc wyruszy przeciw Saladynowi, najzacitszemu wrogowi Grobu Paskiego, jego [wanie] wyznaczy na pomocnika tronu cesarskiego przy boku
swojego syna, krla Henryka, pominwszy wszystkich innych
ksit194. A poniewa by bratem ony Kazimierza, w aden
sposb nie powinien by lekceway, ani nie mg by obojtnym na krzywdy najbliszego z przyjaci195. Gdy jednak zaplta si w arcypilnych sprawach cesarstwa i wstrzymaa [go
bynajmniej] nie udawana zwoka, Kazimierz miao wyruszy na
Krakw, ktry odzyska w tej samej chwili, kiedy go opasa
obleniem.
193

Konrad III Otto (Ota), ks. oomuniecki, od 1182 r. dziery

Morawy jako bezporedni lennik cesarza i ksi Rzeszy. Po mierci
Biedrzycha-Fryderyka (marzec 1189) osign rzdy w Pradze i tym
razem jako ks. czeski zosta zhodowany przez Fryderyka Barbaross.
Zob. te przyp. 195.
194

imperialis
coadiutorem
celsitudinis

deputavit;
zgadza
si to z faktami. W 1188 r. Biedrzych i Konrad Ota lubowali w Moguncji
udzia w wyprawie krzyowej u boku Fryderyka. Biedrzych zmar,
a Konradowi cesarz zleci poprowadzenie wyprawy na Mini. Wywiza
si z tego ku penemu zadowoleniu Henryka VI, ktremu cesarz odda
regencj na czas krucjaty. Henryk ogosi pacyfikacj Mini w Wurzburgu
w sierpniu 1189 r. Po mierci Barbarossy Henryk zabra Konrada na
swoj wypraw koronacyjn do Italii. By obok arcybiskupa koloskiego
Filipa jednym z gwnych filarw tej wyprawy. Zmar rok pniej pod
Neapolem
(9
IX
1191);
V.
Novotny,
eske
dejiny,
t.
1/2,
s.
10651122; Th. Toeche, Jahrbucher der deutschen Geschichte: Heinrich VI, Lepzig 1867, s. 117118, 200.
195
frater iuGalls Cazimiri, 'brat maeski', przez maestwo
siostry swojej Heleny szwagier Kazimierza. Do niedawna jego powinowactwo
tumaczono
maestwami
babek
stryjecznych;
T.
Wasilewski,
Helena, ksiniczka znojemska, ona Kazimierza II Sprawiedliwego. Przyczynek do dziejw stosunkw polsko-czeskich w XIIXIII w., Przegld
Historyczny 69 (1978), z. l, s. 115120. Zob. przyp. 193, 290. Wie
o zblianiu si posikw czeskich okazaa si tylko pogosk.

Czy nie widzisz, Kazimierzu, oczywistej opieki boej?196Oto

zaoga tylu wyborowych wojownikw broni grodu stoecznego
wyposaonego najstaranniej we wszelkie pomoce [obronne] i zasobnego w nadmiar wszelkich zapasw! Wszyscy [s tam] zaprawieni w wojowaniu, wszyscy zaprzysieni, wszyscy zaciekle
zgrzytaj zbami, wszyscy [s] do przelewu krwi gotowi, wszyscy
razem uzbroili si na zgub Kazimierza! Ich si bojow tu
wspomaga Mieszkowic dowodzcy zaog, [a] tam twrca tych
pomysw, rzdca grodu197. Tamtego podega dza panowania,
tych sztylet zoci zbroi. Brak nadziei na otrzymanie aski
u Kazimierza podtrzymuje wszystkich w stanie zbuntowania.
Wtedy to ktry z obozowych pachokw jakby dla lekkomylnego popisu wybiega z obozu oblegajcych, przeskakuje wa,
przesadza okop, i wspiwszy si na cian [palisady], wystawia
dymic gowni, co wyglda jak poar grodu. Strae od razu
podnosz wielki wrzask krzyczc zewszd, e miasto gore od
poaru. Gdzie teraz, mowie, owa dzielno? Gdzie niedawne
tak pene zapau mstwo? Gdzie owa zgrzytajca zbami wiksza
ni u lww zacieko? Wszyscy nagle przeraeni, wszyscy jakby
uderzeniem pioruna wstrznici, jakby gst chmur dymu
okryci, acz adne zgoa nie grozio niebezpieczestwo, dobrowol196

Raz jeszcze ingerencj bosk, numen, autor objania szczliwy

dla Kazimierza obrt wydarze w cesarstwie. Por. ks. IV, rozdz. 12,
przyp. 144.
197

hinc Mesconides
praesidiorum princeps,
inde
consiliorum
artifex, urbis praefectus; byli to Bolesaw Mieszkowic i Henryk Kietlicz.
Por. wyej, przyp. 189. Wspczesn Wincentemu relacj o wydarzeniach krakowskich roku 1191 zachoway Rocznik Traski i krakowski:
Mescho dux Gnesdnensis ob iniuriam sibi factum ad Cracoviam accedit et
noluerunt eum milites (vero eum spreverunt) et recessit. Iniuria repulsa
(iterum habito) consilio Henrici Ketlicz cum exercitu Cracow ingreditur et
castrum edificat. Quod castrum Kazimir viriliter expugnavit cum Ruthenis,
et tunc filium Meschonis liberum dimisit, et Henricus Ketlicz capitur et in
Rusiam in exilium mittitur (deputatur), MPH II, s. 835. Por. S. Smolka,
Mieszka Stary, s. 357359; R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 172; G. Labuda, Zaginiona kronika, s. 2324.

nie rzucaj si z waw na d w rce nieprzyjaci, niektrzy

przez otwarte bramy do niewoli tumnie si cisn.
Owego pomysowego mistrza zdrady na p ywego wycigaj
z bazyliki198, do ktrej schroni si drcy, [i] wydaj go
zapalczywoci orw, ktrych szpony unosz go na Ru, nastpnie do Panonii na nieszczsne koleje wygnania. Przepowiedzia to
niegdy witobliwy Gedko mwic w natchnieniu proroczym:
W przeciwnym razie uprowadz ci jak koguta, ktry wysiadujc cudze pisklta waciw matk od gniazda oddala"199.
[17] [Kazimierz] zaraz wyzwala z niewoli synowca, wraz
z ca gromad jego [ludzi], na drog zaopatruje i jakby
szczeglny dar odsya bratu odebrawszy grd [stoeczny] i [inne]
grody, ktre brat by zaj. Uwolnieniu za ich wielce pomoga
mowa przesawnego ma, przewspaniaego arcybiskupa Piotra200. Gdy bowiem wszyscy byli bliscy zawyrokowania: albo
porozsya jecw na wygnanie, albo zamkn ich w wizieniach,
198

Tzn. z katedry na Wawelu. Wg Dugosza Henryk Kietlicz schroni

si ad ecclesiam maiorem et in eius criptam, gdzie go znaleziono.
Tymczasem kler katedralny wezwa Kazimierza, aby powstrzyma Rusinw
od
rabowania
skarbw
kocielnych.
Kietlicza
Kazimierz
odda,
sponiewieranego, ksiciu Romanowi jako jeca i zesa na Ru, gdzie
zestarza si i zmar"; Annales VI, annus 1191.
199

gallus gallinaceus, 'kogut', jak w Proroctwie Izajasza 22, 17

(tylko w Wulgacie). Por. wyej, ks. IV, rozdz. 3, przyp. 55. Wysiadywanie
kuropatwie; Proroctwo Jeremiasza
obcych pisklt przypisywano jednak
17, 11.
200

urbe ac municipiis; dalej take urbs, por. wyej, przyp. 99,

viri clarissimi oratio perinsignis Petri antistis. Rok objcia rzdw
arcybiskupich jest niepewny (zob. wyej, przyp. 117), raczej jednak
dopiero 1191. Zmar w r. 1199, a jego nastpc zosta Henryk Kietlicz,
przypuszczalnie
syn
wygnanego
stronnika
Mieszka
Starego.

W.
Semkowicz
niesusznie
utosamia
Piotra
z
arcybiskupem
Bogumiem
i uwaa za Pauk, Rd Paukw, s. 99. Szerzej przyja si teza, i by
jednym z bdziw; C. Deptua, Wok postaci arcybiskupa Piotra
abdzia, s. 3747. Piotr arcybiskup odpowiadaby osobie Piotra II,
syna
witosawa
lub
Konstantyna,
jak
M.
Friedberg,
Rd
bdziw, s. 2728, aczkolwiek tam nie zidentyfikowany z arcybiskupem.
O karierze Piotra zob. Wstp, s. XXVII n.

albo wyda na wyszukane mki, albo w kadym razie do cna

wykorzeni zarodki buntu rzecze Piotr:
Nie tak, synaczkowie, nie tak! Nie godzi si bowiem, praw
[czuej] mioci odpaca nieczu surowoci201, zwaszcza e
uczciwiej jest wiadczy dobrodziejstwo
ni [wykorzystywa]
okazj do zemsty. Posuchajcie, prosz, sawnych teje uczciwoci
wzorw.
Zwyciski krl Epirotw Pyrrus pokonawszy Rzymian odesa
do Rzymu dwustu onierzy bez okupu, aby poznawszy mstwo
[tego] ma uznali [rwnie] jego wspaniaomylno202. Aleksander Wielki walczy z Porusem, odnosi zwycistwo i Porus
dostaje si do niewoli; a tak dalece bola nad klsk, i mimo
przebaczenia otrzymanego od nieprzyjaciela ani pokarmu nie
chcia przyjmowa, ani ran swych opatrzy nie pozwoli. Aleksander dla uczczenia jego hartu cao odesa go do krlestwa,
przystoi bowiem, aby m dzielny i odwag si odznacza,
i uczucia mioci nie by pozbawiony203. Nie mniejsza bya
rwnie dobro Heraklejczykw, gdy Ateczycy zeszli z okrtw
na ld i pustoszyli ich pola, [a] wszystkie [te] okrty zatony
podczas nagej burzy. Poniewa wic z tak szczup garstk nie
mogli wrci ani morzem, ani ldem, Heraklejczycy, chocia
mogliby ich pokona lub zupenie zniszczy, szczodrze zaopatrzonych w posiki odesali, aby jako przyjaci odda tych,
ktrych mieli byli za wrogw204.
C, zapewne nie smakuje waszemu podniebieniu lene dzikie
wino i pogaska cierpko? Nie uchodzi jednak, aby wyda wam
201

ut iura pietatis impia vendicet severitas; obrazowo: surowo wywiera zemst na mioci. Wok pietas osnute s przytoczone niej
przykady.
202

Justyn, Epitome XVIII

Herakle k. Tarentu w 280 r. p.n.e.
203

Justyn, Epitome XII

przez Aleksandra Wielkiego.
204

8;

l10;
Poros,

Pyrrus
Porus

zwyciy

krl

Rzymian

indyjski

pod

pokonany

Justyn, Epitome XVI 3; tu chodzi o Herakle Pontyjsk na pd.

wybrzeu Morza Czarnego.

si niesmaczny przykad witobliwego Elizeusza205. Krl bowiem Syrii w zamkniciu i skrycie zmawia si czsto na krla
Izraela. Widzc to przez Ducha Boego Elizeusz krlowi Izraela
[wszystko] wyjawi. Tak to dziki jego doniesieniom pojmano
wielu szpiegw. Gdy dowiedzia si o tym krl Syrii, rozgniewany, wysa wojsko, aby obiego miasto, gdzie mieszka
Elizeusz, aby zosta ujty i doprowadzony. Gdy nastao rano,
suga Elizeusza, syn jak niektrzy mniemaj Sunamitki,
niegdy przez tego wskrzeszony, widzc wojsko wok miasta,
zdumiony przyszed do Elizeusza i rzek: Ojcze, Syryjczycy
obiegli miasto. Na to Elizeusz: Nie lkaj si, bo wielu jest
z nami! Chopiec na to: Bynajmniej, panie. Wtedy Elizeusz
zacz modli si do Pana, aby otworzy oczy chopca; a gdy si
modli, chopiec ujrza wozy ogniste i wojsko, na grach o wiele
liczniejsze ni Syryjczykw, i rzek: Prawd mwisz, panie.
Ponownie zacz modli si Elizeusz, aby Pan pokara nieprzyjaci lepot, nie eby zaniewidzieli, lecz eby ogarna ich
pewnego rodzaju drtwota, ktra zowie si lub
206, jak to si stao z Sodomitami, gdy anioowie bawili
w gocinie u Lota. Elizeusz wyszedszy do nich zapyta: Kogo
szukacie? Oni za nie poznawszy go odrzekli: Nikogo, prcz
Elizeusza. w na to: Chodcie za mn, a znajdziecie go. Oni
za poszli za nim i przybyli do Samarii. A gdy znajdowali si
w rodku miasta, nie wiedzc, gdzie s, znowu pomodli si
Elizeusz, aby otworzyy si ich oczy; i ujrzawszy, e s w rodku
miasta, otoczeni nieprzyjacimi, bardzo si przelkli. Rzek wic
krl izraelski Joram do proroka: Zabijemy ich. Ten odrzek:
Bynajmniej. Albowiem nie ty przyprowadzie ich zbrojny w uk
i miecz, ale Pan potg swoj. Owszem, trzeba im da co do
jedzenia i ich odesa. Co te uczyniono. Rwnie waszych
205

Ironicznie o tych, ktrzy ograniczali si tylko do lektury

nej. Przykad Elizeusza wzity z Czwartej Ksigi Krlewskiej 6, 823.
206

pobo-

Por. Balzer, II, s. 199; acrisia od , 'brak zdrowego sdu,

otumanienie'; adercia od , 'lepota'.

jecw Pan w podobnej pogry ciemnocie lepoty, gdy witobliwy biskup krakowski z caym duchowiestwem swego kocioa
paka nad tym, wicej ni prorok. Kt bowiem, chyba lepy, nie
widziaby oczywistej ich lepoty, skoro zdawao im si, e tam
wybuch poar, gdzie nawet ladu poaru nie byo. Ich wic
pojmanie jest spraw bosk, nie dzieem waszej ludzkiej dzielnoci. I dlatego za dar Boej dobroci wypada odwzajemni si
dobroci, a nie bezbon krwaw zemst".
Wszystkich przeto z caym ich mieniem odesa dobry Kazimierz. Ten postpek tak uj Mieszka i serce zapali odtd tak
wielk mioci do brata, e zapomniawszy wszelkich krzywd
cieszy si ciepem braterskich uciskw. Widzia bowiem Wincenty, ktry to napisa a wiemy, e wiadectwo jego jest prawdziwe207. Nie tylko prostoduszne, lecz i pene zaufania byy
wzajemne ich rozmowy i te radosne, najserdeczniejsz mioci
oywione uroczystoci biesiadne. Sprawc za tej zgody i wizadem, zotym acuchem zgoa, by m w pilnym staraniu o wszelk
cnot, o wszelk wiedz, o wszelk mdro utwierdzony, wszelk
grzecznoci obyczajw si wyrniajcy, rodu szlachectwem nie
mniej ni umysu nader wybitny ten sam arcybiskup Piotr.
I chobym pk, sowami nie potrafi odda jego zasug, bowiem:
Nieboskon208 wozem przemierzam
May ja Katon piszc dla Homera209.
207

Jan 19, 35; 21, 24.

Aplanon axe tero zob. wyej, ks. III, przyp. 5. Por. incipit
Carmina Burana 71: Axe Phebus aureo celsiora lustrat, wyd. C. Fischer,
ZurichMiinchen 1974, s. 228. Wiersze szecio- i siedmiozgoskowe,
drugi wiersz dziewiciozgoskowy, ostatnie dwa dusze, pitnaste- i dwunastozgoskowe.
Zmiana
taktu
nieregularna,
trocheiczny
i
jambiczny.
Por. analogiczny hymn w ks. II, rozdz. 22.
209
Scribens Cato parvus Homero; 'maym Katonem', Cato parvus,
okrelano w czasach autora skrt (Breves sententiae) powszechnie uywanego w szkoach anonimowego zbioru dwuwierszowych sentencji z III w.
n.e., Disticha Catonis, wyd. M. Boas H.J. Botschuyver, Amstelodami
1952, s. 10. Retoryczne umniejszanie si przed adresatem 'Homerem' jest
chyba aluzj do jego wysokich umiejtnoci poetyckich.
208

Jest bowiem Piotra opoka

Nad wierszy miar wysoka.
Niech wypiewuje stuwierszem210
Piotrowi wiecznie krg wieszczw.
Kuleje metrum kade,
Nie zmieci Piotra adne.
Czowieka pozna chcesz blisko,
Niebieskie przejrzyj kolisko.
Spojrzyj na tamtych na ziemi,
On sam bez zdrady si mieni.
Sodkoci zdroju peny,
Soce niebiaskie wdziczne,
Gwiazdy jasnoci gwiezdny,
Nektaru sodkoci sodki211.
Niedobrze si oceniasz,
Gdy zewntrz dobra szukasz.
We wszystko w obfitoci
Bogaty w swojej jani.
Ciebie rd wynosi, sawi stan, wadza ubogaca,
Zacniej ci cnota twoja uzacnia212.

[18] Ten sam [m], ktrego obwiniano rwnie o zerwanie

przymierza z krlem wgierskim, to jest pierwszy dostojnik,
komes dworu Mikoaj213, z czsto wspominanym biskupem
krakowskim Pek214 odnawia je wedug postanowie witych215, mianowicie bogosawionego krla Stefana i najwit210

Psallant centimetro, 'stumetrem' zwano skadank zoon z najrozmaitszych miar wierszowych, jednego lub wielu autorw.
211
Sol sidere blandus amoenus \ Sidere sidereus \ Nectare nectareus;
por. siderea hominum mens u Makrobiusza, Commentarii in Somnium
Scipionis I 15, 1.
212
Te genus extollit beat ordo potentia ditat \ Nobilius te virtus tua
nobilitat; genus, 'pochodzenie, rd', ordo, 'stan kapaski', ale i 'zakon'.
Wielu sdzi, e autor ma tu na myli zakon cysterski. Potentia, 'moc,
wadza', tu zwizana z godnoci arcybiskupa i metropolity. Por. Nobilis
est ille, quem virtus nobilitavit. Degener est Ule, quem virtus nulla beavit
(Carmina Burana 7, wyd. C. Fischer, s. 20).
213
Por. wyej, przyp. 158.
214
Wspomniany dotd tylko raz w rozdz. 16, przyp. 190.
215
iuxta sanctorum instituta, 'wedug zalece witych', mona
te tumaczy za O. Balzerem 'wedug norm prawnych ustalonych przez

szego patrona Polski Wojciecha216: aby wsplnie pielgnowano

przyja midzy obydwoma krlestwami, aby wsplnie zwalczano nieprzyjaci jednego i drugiego: w chwilach pomylnoci
wsplne odnosi bd korzyci, a w cikim pooeniu bezzwocznie pospiesz sobie na pomoc".
[19] Kazimierz przeto zawadnwszy krlestwem, pewny przyjaci, lecz niepewny przyjaznych stosunkw217, miao218 podejmuje mozoy [wojny] z Getami219. Zgnbiwszy wielce ich pogranicze i ledwie pokonawszy ich w licznych starciach, bierze si
odwaniej do [poskromienia] dzikoci krnbrnych Poekszan220,
z ktrymi dotychczas nie wojowa ani zbrojnie ich nie zaczepia.
Chwalebnemu Kazimierzowi wydao si bowiem niechwalebne,
eby uwaano, i zadowala si chwa ojcowsk. S za Poekszanie szczepem Getw, czyli Prusw. Lud to bardzo dziki,
okrutniejszy od wszystkich dzikich zwierzt, niedostpny z powodu bronicych dostpu rozlegych puszcz, z powodu zwartych
witych'. Instituta jest take tytuem Instytucji
we Francji; Balzer, I, s. 550, oraz ks. II, rozdz. 4.

iustyniaskich

uywanym

216

W. Ktrzyski przypuszcza na podstawie tego fragmentu, e

Wincenty zna ywot w. Stefana, pira Hartwika, O kronice wgiersko-polskiej, RAUhf 34 (1897), s. 392, MPH I, s. 500, 504 n. Interpretacja
polityczna obu kultw moga tkwi w tradycji polskiej ju w kocu XII w.
Argument kultu w. Wojciecha mg wysun naturalnie sam arcybiskup
Piotr. Ukad polsko-wgierski z 1192 r. dotyczy gwnie rywalizacji
o ksistwo halickie; B. Wodarski, Polska i Ru 11941340, Warszawa 1966, s. 12 n.; R. Grodecki, Dzieje Polski redniowiecznej.
217

amicitiarum, tzn. pokojowych stosunkw z ssiadami.

218

magnanimiter; acina redniowieczna

nie 'wyniole', w tym kontekcie 'wadczo'.
219
220

dopuszcza

te

znacze-

Czyli z Prusami. Zob. ks. III, rozdz. 30.

Po walkach w r. 1192 z Prusami Kazimierz najecha pogranicze

Jawiey, in Pollexianorum cervicosam feritatem, take w oczach
W
dotychczasowych
przekadach
niecile
'Podautora
barbarzyskiej.
lasian'. Tymczasem Wincenty wyjtkowo wiernie oddaje tu nazw ludu
Poekszan zamieszkujcego nad rzek kiem (Ekiem), tj. krain Poeksze; J. Nalepa, Polekszanie (Pollexiani) plemi jawieskie u pnocno-wschodnich granic Polski, Rocznik Biaostocki 7 (1967), s. 733 i SSS

gszczw lenych, z powodu smoowych bagien. Poniewa pewien

Rusin, ksi drohiczyski221, mia zwyczaj potajemnie wspiera
tych rozbjnikw, [nasz ksi] doznaje pierwszych uku oburzenia. Skoro tylko [zosta] zamknity w grodzie, ktry jest
stolic jego ksistwa i zwie si Drohiczyn, [tak] zgnbiony zosta
uciskiem oblenia, e nie tyle przysta na warunki poddania, ile
zgoa popad w stan wiecznego poddastwa222. Potem ledwo
przemierzywszy ow nieprzebyt puszcz w cigu trzech naturalnych dni w szybkim pochodzie, czwartego dnia przed witem kae
katolicki ksi, aby cae wojsko przede wszystkim posilio si
zbawienn Hosti, a wit ofiar odprawi przewielebny biskup
pocki223. Godzio si bowiem, aby ci, co mieli walczy przeciw
IV, s. 212 n. O dziejopisarskiej tradycji tej wojny G. Labuda, Zaginiona
kronika, s. 24.
221
Drohiczyn, wany grd ruski nad rodkowym Bugiem; A. Poppe, Drohicyn, SSS I, s. 386 n. Wchodzi czasowo do ks. brzeskiego, w 1.
11721178 wada nim Wasylko, bratanek Mcisawa i Eudoksji, syn
Jaropeka. Nie wiadomo, czy y jeszcze po 1191 r., kiedy interweniowa
Kazimierz Sprawiedliwy. O tym epizodzie poza Wincentym tylko
Latopis poocki, ktry mia w rku jeszcze w XVIII w. W. Tatiszczew, Istorija rossijskaja, t. III, MoskwaLeningrad 1964, s. 127 n.
Wedug tego przekazu, co niektrzy kwestionuj, Wasylko by onaty
z siostr Leszka mazowieckiego (nie znamy z imienia tej crki Bolesawa
Kdzierzawego), o ktrym wyej w ks. III, przyp. 224 oraz w ks. IV,
przyp. 101. Leszek wspomaga Wasylka w wojnie o Brze, zabrany mu
przez Wodzimierza, ks. miskiego. Nie mogc uici Leszkowi przyrzeczonej zapaty za t pomoc, Wasylko mia mu odda cae swoje
ksistwo; O. Balzer, Genealogia, s. 188190; K. Grski, Stosunki
Kazimierza Sprawiedliwego z Rusi, s. 30; B. W o d a r s k i, Ssiedztwo
polsko-ruskie, s. 913; tene, Polska i Ru, s. 113 oraz Problem
jawieski w stosunkach polsko-ruskich, Zapiski TNT 24 (1958), s. 7 n.
222
Przeciwstawienie:
legibus
deditionis

perpetuae
conditioni
servitutis; Balzer, I, s. 432.
223
Po Lupusie biskupem pockim by Wit, 1186/871206. Z niezbyt jasnego tekstu wynika, e dopiero po poskromieniu ksicia na
Drohiczynie Kazimierz uderzy na Poekszan, przebijajc si (raz jeszcze?)
przez puszcz midzy Biebrz i Supral. Zob. A. Gieysztor, Jawie,
SSS II, s. 307, mapa.

Saladynistom224, przeciw wrogom wiary witej, przeciw najhaniebniejszym bawochwalcom, raczej mieli ufno w tarczy
wiary ni zadufanie w uzbrojeniu materialnym. Przeto nieustraszenie szukaj sposobnoci do walki. Mimo dugiego szukania
nie znajduj jej, gdy wszyscy nieprzyjaciele nie tyle z maodusznego strachu, ile z przemylnej ostronoci kryli si po uroczyskach i jamach. S bowiem bardzo wprawieni [bi si] w gstwinie, w polu za [s] do niczego; wicej podstpem ni si
[walcz], wicej zuchwa odwag ni mstwem ducha. Nie
napotkawszy ich Lechici, eby si nie wydawao, i s bezczynni,
tym ostrzej bior si do pustoszenia: gontyny, grody, wsie,
wysokie budowle mieszkalne, gumna ze zboem spowijaj poog. Albowiem tamci nie znaj zupenie uytku warowni i takie
maj mury miast jak dzikie zwierzta225. Ksi ich, Poekszanin,
przystpuje obudnie do Kazimierza, przyznaje, e ponis klsk,
prosi o lito nad ziomkami, baga o przyjcie ich do suby,
zobowizuje si do pacenia daniny, a dla rkojmi226 tego daje
kilku porczycieli czy zakadnikw, przyrzeka, e da ich wicej.
Po zabezpieczeniu przez zakadnikw zwolniono wojska. Poekszanie tymczasem obaliwszy las odcinaj zupenie odwrt [i]
ami ukad. Mwi, e bezpieczestwo zakadnikw nie moe
by przeszkod dla ich wolnoci, i lepiej bdzie, e utrac synw,
ni eby mieli by pozbawieni wolnoci ojcw, a zaszczytna
mier synw zapewni im zaszczytniejsze urodzenie227.
Wszystkim bowiem Getom wsplna jest niedorzeczna wiara,
e dusze wyszedszy z cia ponownie do cia wstpuj, ktre maj
224

contra
Saladinistas,
z terminologi krzyowcw.

czyli

przeciw

niewiernym,

zgodnie

225

O Tych grodziskach A. Kamiski, Jawie. Terytorium, ludno, stosunki spoeczne i gospodarcze, d 1953, s. 113114. Widoczna
tu jest wzgarda dla barbarzycw, ale bitnych Lechitw autor przedstawi
nie lepiej.
226

Dwa terminy z prawa rzymskiego: tributaria

drugi z kodeksu Teodozjusza; Balzer, I, s. 441, 461.
227

rozdz. 18.

Por.

analogiczn

motywacj

bohaterskich

fidei

gogowian

pignus.
w

ks.

Ten
III,

si urodzi, i e niektre dusze zgoa bydlciej przez przybranie

bydlcych cia. Jednake nawet bystro [okazana] w zagroeniu
nie wyjmuje ich spord dzikich bydlt. Ktra to kiedykolwiek
trzoda kozw przyja do swej zagrody wilki? Ktry kret, cho tak
lepy, chcia wpuci kota do wasnej nory? Ktra sowa troskaa
si kiedykolwiek o rzemienie, aby przymocowa nimi ory do
gniazd swoich bezpirych pisklt? O, tpa gupoto, ktra szlachetnoci agodnych z przyrodzenia lww narzucasz potrzeb srogoci?
Tak samo gin kiebie chcc straci swojego krla gowacza
z powodu jego arocznoci. Albowiem prawie wyniszczone przez
obarstwo gowacza, usiuj jego samego zniszczy. Prosz o rad
i pomoc sumy. Sumy odpowiadaj, e same srogo cierpi pod
podobnym jarzmem wasnego tyrana, szczupaka bowiem obray
sobie za krla. Uznaj wszak, i czas narady wypada odroczy
i zatai. Tymczasem chciwy zdobyczy wieloryb wasnym rozmachem razem z bawanami wpad na piaszczysty brzeg. Ale gdy
fale nagle ustpiy, opady go mae gady i zgadziy, poniewa na
suchym ldzie tak wielki potwr nie mg rozwin swoich si. Ta
okoliczno, zdaje si, omielia kiebie i poddaa im sposb
wykonania zamiaru. Wyszukuj tedy i wybieraj sobie pewn
zatok bardzo pytk, do szerok, ale poczon z morzem
wziutk cienin. Mwi, e nadaje si ona do wytpienia ich
krlw, gdy zdoa pomieci [ich] nieprzebrane wojska, a krlom
do cna odbierze ufno we wasne siy. Przecie kiebie i sumy nie
s mniejsze od najmniejszych gadw, a szczupak i gowacz nie s
wiksze od wieloryba! Zebrawszy si tam niezliczona gromada
[kiebi i sumw] zaprasza obu krlw na zgromadzenie i jakby
ocigajcych si pobudza bezustannym podpywaniem. Wtedy
szczupak, jako zuchwalszy, wskakuje do rodka, a gowacz odcina
odwrt. I tak, to niewolnicze posplstwo maych rybek zostao
rozszarpane zbem szczupaka lub pochonite przez gardziel gowacza228.
228

reptilia, wszystko, co peza: 'gady, pazy, robactwo',

'ryby'. Lupus, 'wilk', oznacza tu 'szczupaka'. O tym zwierzycu Balzer, II.

tu

Nie mniej tedy nierozumna bya przezorno Poekszan jak

prostoduszno kiebi. [Ludzie] bowiem Kazimierzowi znalazszy
si w cisku zacieklej sro si na wrogach, [i jeszcze] zapalczywiej tn kiebie ostrymi grotami i w otcha rzezi i ognia
wpychaj229, a wreszcie po spaleniu caej niemal prowincji
zarwno ksi ich, jak starszyzna padaj do stp Kazimierza
z pochylonymi karkami, proszc tak o wasne, jak pozostaych
ziomkw ocalenie. Na widok ich pognbienia najdostojniejszy
ksi, powodowany dobroci, wnet im litociwie przebacza
i otrzymawszy odpowiedni rkojmi230 posuszestwa i [pacenia] danin z tryumfem wraca do swego kraju. Tu oddaje si czas
jaki odpoczynkowi, nie iby uleg wasnej gnunoci, lecz e
przekona si o zmczeniu swoich [ludzi].
Byo za starym jego zwyczajem obchodzenie uroczystoci
witych. Gdy wic cay dzie witego Floriana powici Panu
spdzajc go to na naboestwie, to na modlitwie, to na dzikczynieniu231, nazajutrz wyprawi wietn biesiad dla ksit,
wielmow i pierwszych w krlestwie. Oprcz biesiady wiele
powodw pobudzao ich do wesela: najpierw odniesione
wszdzie nad nieprzyjacioy tryumfy, po wtre [to, i] po tak
niebezpiecznych trudach ksi by zdrw i cay, po trzecie tak
jego wasny, jak i przyjaci bezpieczny pokj, po czwarte
witeczna bogo [przeywanego] powodzenia232. Nie braks. 13 n. rda bajki nieznane; A. Rutkowska-Pachciska, Bajka i polityka. Na
marginesie ksigi IV Kroniki Wincentego Kadubka, Studia Zrdoznawcze 13 (1968), s.
125 n. Zob. te niej, ks. IV, rozdz. 21, przyp. 251.
229

aut ensium ac flammarum faucibus absorbent, trudny do oddania dosownego

pleonazm.
230

Digesta 17, l 59, 6.

231

4 maja. Dzie w. Floriana obchodzono w Krakowie szczeglnie uroczycie po

przywiezieniu w 1184 r. z Woch relikwii tego mczennika z inicjatywy biskupa Gedki, o
czym Rocznik kapituy krakowskiej, MPH s. n. V, s. 65 i inne. Autor nie interesowa si
tym faktem; Balzer, I, s. 80.
232

s. 381.

Por. wyej, ks. IV, rozdz. 5. Charakterystyczne wyliczanie argumentw; Balzer, I,

o te milszego nad wszystkie rozkosze rozradowania najdostojniejszego ksicia, co pobudzao wszystkich do tym wikszej
ochoty i wesela. Atoli gdy gosy powszechnej uciechy wzbijaj si
a pod niebo, nagle burza niespodziewana grzebie wietno tak
wielkiej chway. Albowiem to ogromne wesele o boleci!
z naga i do cna aoba ogarnia i al rado porywa, zgnbi
i w swoje wprzga jarzmo. Kiedy wszyscy wszdy si weselili
[ksi], ta jedyna ta osobliwa gwiazda ojczyzny, gdy
zadawa wanie pewne pytania biskupom o zbawienie duszy, wychyliwszy maleki kubek na ziemi si osun i ducha wyzion. Nie wiadomo, czy zgas [tknity] chorob, czy trucizn233.
[20] A gdy zaszo tak wspaniae soce, ciemnoci okryy
ziemi i ludzi ogarno zamroczenie, i wszystkim cakowicie al
owadn. Ci za, do ktrych wie o tak nagym nieszczciu nie
moga doj tak szybko, mimo wszystko oddaj si radoci. Tak
wic pomiesza si al z radoci, a ona takim sposobem si
skary, i al j porwa i do maestwa z sob wlecze:
WESOO DO ALU:

Nie jest wstydem wobec blu,

Ale blem jest dla wstydu,
Gdy surowy wzbierze gniew234.
233

Uczta bya in crastinum w. Floriana, czyli 5 maja. Dat roczn

1194 poday roczniki, gwnie Rocznik kapituy krakowskiej, MPH s. n. V,
s. 66; dzienn 6 maja Kalendarz katedry krakowskiej, tame, s. 145. Por.
O. Balzer, Genealogia, s. 184. W nastpujcym niej dialogu alegorycznym autor stara si odeprze posdzenie o t mier rzucone na
biesiadnikw.
234
Tren na mier Kazimierza (epicedion) skada si z 58 strof
23-zgoskowych, w ogromnej przewadze trocheicznych, po trzy wiersze: 8 + 8 + 7, trzeci
wiersz gdzieniegdzie krtszy. Rymy dwuzgoskowe aab + aab + ccb + ccb itd., trzeci
wiersz kadej strofy zakoczony jednolicie w caym utworze na -ia; ponadto pierwsze dwa
wiersze rymowane jednolicie przez dwie strofy, co pozwalaoby je czy w wiksze,
szeciowierszowe. Por. Balzer, II, s. 111, oraz F. Pohorecki, Rytmika Kroniki GallaAnonima, Roczniki Historyczne 6 (1930), s. 167169.

al oskaram ja aobnie,
Ktry z mego splata kwiecia
Icie pogrzebow wi.
Arcykrla byam on,
Jegom wybraa troskliwie,
Pana z krlw tysica.
A gdy mierci uleg prawu,
Zgonu jego gwat mnie wtrci
W dol gwatu nieszczsn.
al ja o porwanie skar,
Srogi mnie traktuje rydwan,
Trwoy porywacza moc.
Drczy, ciska, dawi al mnie.
Rozpacz omale nie zamie,
Na uciech wrogom mym.
ODPOWIADA AL:

Przyczyn powd wyszukiwa,

Spraw przeciw sprawie wszczyna
Prawa pogwaceniem jest.
Samowolnie w nasze progi
Wpadasz nagle czemu zgrzytasz
Tym prostackim bezwstydem?
Karmisz jki, karmisz pacze,
kania pytam. I c daj
Nocne zawodzenia te?235
235

Fletum ob quem fructum lambunt nocticinia; lambunt,

'li',
przenonie
'muskaj,
obmywaj';
znaczenie
nocticinia
moe od concinere, a wiec 'piewa noc'.

waciwie
niejasne,

Z nimi ez wylewasz potok,

Z nimi umiesz zudnych pociech
Na bezdroach zay wraz.
WESOO DO WOLNOCI236:

Patrz, Wolnoci siostro mia,

Jak cen wzmacnia trwoga
Tych zrkowin [zmowy] pakt.
Tak mnie kusz, tak prbuj,
Zniewolona po c zwlekam
Z haby niecn sromot?
WOLNO ODPOWIADA:

Gardzisz, gdy ci znaczy cen,

Gardzisz, gdy upaja kras
Tak modego wdziku [chc].
Losu chcesz naszego dozna,
Gdy w ladacznic podym gronie
Peni musim sub sw.
Pacze zacno, pacze dobro,
Pacze wszystkich cnt spoeczno
Caa w ucinieniu swym.
Wszelka pe i wiek wszelaki
Pochym rzeczom kres ju kad
W okolicznych [zagrd] krg.
236

locunditas ad libertatem mona te tumaczy: 'do swobody'. Wg

E.
wieawskiego
chodzi
ma
tu
o
swobod
obyczajow
przed
weselem, ktr odrzuca i potpia chrzecijastwo, Z przeszoci ludoznawstwa polskiego, s. 328 n. Rzeczywicie autor mwi niej o ladacznicach, ale
wydaje si, e metafora jest tu bardziej wysublimowana.

Okrt sternik gdy opuci,

Morskie wzbior wnet czeluci,
Syrty i rozbicie tu!
Nawanica wtedy wpada,
W gbi oceanu spycha
Wiosa wybawicielskie.
Rozproszywszy smutku chmur,
Siostro, wejd z nadziej w luby,
Pojaniej dole ze.
SOWA AUTORA:

Ciesz si, alu, ciesz bez miary,

Ju weselne brzmi fanfary,
Niech zadudni skoczny tan.
W zoto i klejnoty wawo
Lub stroi, a jej urok
Z wonnociami stapia si.
Lubym za wdowiestwo wada237,
Smutnych wiedzie obudnikw
Smutna zaraza.
Luba lni gemmami, zotem,
Wieniec z zielonego lauru
Wiosna zaraz wrcza jej.
al za z ponurego skarbca
Maurw barw uczerniony
237

Sponsum comit viduitas; comere, 'czesa, porzdkowa wosy' albo

te 'stara si o co'; obudnikw, hipocritas, ktrzy nale do kanonu
dramatu redniowiecznego. Por. Ludus de Antichristo, wyd. K. Langosch,
Geistliche Spiele, 1957, s. 179 n.

Zgrzebnej sukni bierze wr.

Orszak lubej z jasnym licem
Janiejc kwitnie szat,
Ona sama jasna jest.
al ze smutn zgraj razem
Zawodzeniem i szlochaniem
Smtnie wyj wstrtn pie.
Straszny zwizek si zawiera,
Wierno oblubieca zudna,
Podstp oczywisty jest.
Strj oblubienicy bior,
Blaski wszystkie na niej gasn,
Wewntrz czarnych komnat strach.
Obwiniona o wystpek,
Oskarona dla pozoru,
Wyrok wydaj bez win.
Pogrona jest w ciemnociach,
Bez badania prawdziwoci,
Tylu cierpie znosi los.
AL MWI:

O, starego prawa me!238

W zbytkach swego Kazimierza
Tak nieposkromienicie.
238

E. wieawski, Z przeszoci ludoznawstwa polskiego, s. 327

n., zauway, e starego prawa me", otaczajcy Kazimierza, stanli
w jaki sposb w konflikcie z obyczajnoci chrzecijask, a to wedug
pogaskiego prawa,
ktre pozwalao
starszynie na rozwizo przy
nieboszczyku, wobec wdowy, przeznaczonej na stos razem z jego ciaem.
Tymczasem vetus lex moe by aluzj do prawa rzymskiego w przeciwstawieniu do kanonicznego; Balzer, I, s. 503.

Ani jednak si osabia,

Ani mw hartu zbawia
Nie godzi si rozwile.
wie jeszcze blizn nosz,
Jeli w zamian odwet bior.
Czy to czyj krzywd jest?
Po c nam si w sowach gmatwa?
Gardzicielce si naley
Gardzicielki wzgldy zna239.
Niech si potwr taki stanie
Stosu pastw, niech z popiou
aden nie zostanie lad!
Dziewosbw niechby tysic240
Charybd nka i Scyll tyle
Zawsze w gotowoci jest!
ODPOWIADA ROZTROPNO ALOWI:

Wcieky szaem czyme kusisz?

Lichym, alu, winem spity.
Do pijastwa tego ju!
Zgicie, swary, zgicie, klski,
Niech mioci mio rczy,
Gdy roztropno wodzi rej.
Tu i tam podwjny ciar,
Ale potem mstwo przecie
239

Par est nosse contemptricem contemptrici praemia, dosowny sens

wydaje si taki: 'Rwnym prawem gardzicielka powinna pozna nagrod,
jaka jej si naley', czyli kar.
240
paranymphis; por. Balzer, I, s. 415, oraz wyej, ks. II,
rozdz. 24, przyp. 191.

Mnym doda [wiele] si,

Paktu wiary chciej dochowa,
Nienawidzi prawo nowe
Przodkw rozwodzenia si.
Tak trucizna cykuta,
Sztuka jadem tarcze krya
Przeciw trucicielstwa [zu].
Tak i sprawa nieudana
Pene powodzenie zyska,
Umiar gdy prowadzi j.
Do nas zatem wam powrci,
Swary, skargi precz porzuci
Sprawiedliwo kae [wam].
Tych za, co chc dalej szemra,
Ciasno ka ich skrpowa
Pasem [mocnym] poprzez pier.
Nigdy gupim si nie zrobi
Haba, gdy si z haby wyrwiesz
Z cich wytrwaoci.
Sodkie jakie uciszenie
Rodzi si, gdy zdoasz zjedna
Sprzecznej rzeczy sprzeczn rzecz.
SPRAWIEDLIWO DO ROZTROPNOCI241:

Sodko piewa ta fujarka,

A to mile ptasz ciebie
W sida zdradne zwabi wnet.
241

Tak wydania dobromilskie, warszawskie i Bielowskiego, MPH II,

s. 427. Rkopis Eugeniuszowski przypisuje te strofy bdnie Roztropnoci: Prudentia iterum loquitur, co jest oczywistym bdem.

O, jak sodko syrenitko

Do nieszczsnej wabi czary,
Trzewy umys wzdraga si.
ycia mier jest przeciwniczk,
mierci ycie chcie upoi
Zwizki to aosne s.
Powiedz, bagam, Roztropnoci,
Czy roztropny i gupota
Mieszka winny wsplnie wraz?
ROZTROPNO:

Czasem chyba rozum da,

eby zgody jedno bya
Midzy sprzecznociami.
Jest mistrzyni tu Proporcja242,
Aby w tajemnicy liczby
Para staa si z niepary.
ROZTROPNO TAK PYTA243:

O, Proporcjo, c ty radzisz?
Dla maonkw wzy wiesz.
Wyjawe [nam] zamys swj!
242

Proportio, co powinno si tumaczy 'Stosunek, Odpowiednio'

za wieawskim, ale nie byoby to w tekcie polskim jednoznaczne.
U Przedzieckiego jest 'Pojednanie'. Proporcja broni tu porzdku rzeczy,
kada ma swoje miejsce w wiecie i zachodzi midzy nimi okrelony
stosunek liczbowy. Tak powstaje we wszechwiecie harmonia, ktrej nie
naley narusza. Wyrane nawizanie do neoplatonizmu.
243

W wydaniach warszawskim i Bielowskiego, MPH II, s. 427,

lustitia ad Proportionem, co jednak nie wydaje si konieczn koniektur.
Dlatego pozostawiam lekcj rkopisu Eugeniuszowskiego.

ODPOWIADA PROPORCJA:

Jad si mieci w tych pucharach,

W tyglu mier. Te pocaunki
Kocem koca staj si.
Skoro jest roztropna, powiedz,
Jake orzesz brzeg roztropnie
I jak ceg myjesz [wraz]?244
W boto rzu klejnoty pikne,
wite wieprzom daj zadatki,
W witych miejscach kupczy ka.
Oj, na darmo trud woony,
Oj, myl obkanej gowy,
Brednie bezrozumne [s].
Kr wic kdziel, kr wrzeciono,
Gdzie adnego przyzwolenia,
adnych wsplnych nie znasz spraw.
[21] Gdy wic zgasa gwiazda Kazimierza, powsta jakby jaki
zamt i zamieszanie w ludzkich stosunkach245, jedni byli zdumieni tak niespodziewanym wypadkiem, drudzy jakby przytomno
stracili, wielu jak gdyby gromem raonych padao z boleci na
ziemi. Mgby widzie wielu cakiem martwych na ksztat
posgw, niektrych zalanych obfitymi potokami ez. Mgby
widzie, jak z twarzy matron i dziewic, z bruzd pooranych
244

Zaorywanie brzegu morskiego i mycie cegie u staroytnych

Rzymian przysowiowe daremne prace. Brzeg zaleje fala, ceg pokryje na
powrt kurz.
245
ortum est quasi quoddam chaos et uaedam rerum ac
personarum confusio; niesusznie zdanie to uwaane byo za przejtek
z Widona z Ferrary, De scismate Hildebrandi (wyd. MGH Libelli de lite, t.
I, s. 5), jak przypuszcza A. Bielowski, MPH II, s. 428; za nim Balzer, I, s.
335. Jest to zwyky topos.

paznokciami tryskay strumienie krwi. Inni bili sob w posgi i od

wasnych uderze niemal mzg sobie roztrzaskiwali, inni od
udrki smutku mieczem w siebie godzili: wszyscy, gdy on umiera,
jednego i tego samego pragnli, aby razem z nim umrze. Nie
brako jednak w teje godzinie takich, ktrzy skrycie wzdychali
do tego, eby ksit i wielmow246 pozyska dla swoich
pragnie lub zaj osierocony pryncypat. Atoli zamysy ich
wniwecz si obrciy, Pan bowiem zna myli czowieka, e s
marne247, nigdy nie zaniedba on troski ani o sierot, ani
o wdow. Gdy wic odbyy si obrzdy pogrzebowe248, ten
czcigodny biskup krakowski Peka249, zaoywszy wpierw z panami narad o nastpstwie w krlestwie, zwouje wszystkich na
wiec. A gdy nareszcie zgiek przycich, rzecze:
Zbon, dostojni panowie, jest bole, lecz nie jest zbone
gorzknienie w boleci. Wprawdzie zbonie bolejemy, niezbonie
wszak tracimy rozum od boleci. Nie ma bowiem bardziej
niedorzecznego sposobu tracenia rozumu, jak nie dba wcale
o zagojenie wieej rany, jak nie chcie acz mona wydoby
si z gbokiej topieli. Dla jakiej to, pytam, przyczyny rj pszcz
rozprasza si czsto i cakiem marnieje, jeli nie z tego powodu, e
na miejsce krlowej, ktra zgina250, nie umiej wybra sobie
nowej lub o to nie dbaj? Std pewne gady, ktre jaszczurk
gwiadzist maj jako krla251, z chwil, gdy on zginie, wnet na
jego miejsce wybieraj t, ktra z powodu mierci krla pierwsza
246

principes vel satrapas.

247

Ksiga Psalmw 94 (93), 11 i Pierwszy List do Koryntian 3, 20.

248

exequialibus
pogrzebowego.
249

rite

Cracoviensiwn antistes
wdcy krakowian, regenta.
250

peractis

odnosi

si

Fulco;

Peka

przedstawiony

in locum regis demortui, 'krla',

IV, rozdz. 5 i 24; Balzer, II, s. 15.
251

do

Por. ks.

kocielnego
w

roli

rytuau
przy-

II, rozdz. 28, ks.

Tu znowu reptilia (zob. ks. IV, rozdz. 19, przyp.

w znaczeniu podstawowym 'gady'. Brak polskiego obiegowego
nika do ac. stellio (w zoologii wspczesnej agama stellia,
egzotycznej 'jaszczurki gwiadzistej' (tj. ctkowanej w gwiazdy); 'krze-

228), ale
odpowiedkolcogon),

zalaa si zami. Wiele [narodw] ma take dzi ten zwyczaj, e

wpierw wybieraj nastpc, zanim pochowaj zmarego krla,
aby nastpca uczci zejcie swego poprzednika jak szczegln
uroczystoci. Chocia bowiem Kazimierz w swojej osobie umar,
jednak u swoich nie mg tak atwo uchodzi za zmarego,
poniewa dla niemiertelnych dobrodziejstw w ich sercach y
i wiecznie y bdzie. I o winnym szczepie nie sdzimy, e zosta
przycity, lecz przeciwnie, e si rozkrzewi, gdzie ywe i ywotne
latorole wiadcz o jego yciu252. Albowiem pozostay [po nim]
dwie gazki oliwne, dwa wieczniki, dwaj synowie Kazimierza:
Lestek i Konrad, chocia obaj s mali, obaj w wieku wymagajcym opiekustwa253. Godzi si wic starszego z nich zaszczyci
godnoci ojcowsk".
Wtedy pewien znaczny m [rzek]: Susznie, ojcze czcigodny, wszyscy powinnimy uciec si do mdrej i zbawiennej rady,
w tym szczeglnie, co odroczenia nie cierpi, zwoka bywa zgubna
i pociga za sob niebezpieczestwo. I dlatego z wyborem ksicia
bynajmniej nie naley zwleka, a co do osoby ksicia, to
zaklinani, niech obudzi si czujno wszystkich! Albowiem siwej
gowie nie przystoi lico niedorostka, a i wrcz dziecistwem jest,
aby roztropnymi rzdzia dziecica nieroztropno, poniewa
mdrzec mwi: Biada krajowi, ktrego krlem jest dzieci254.
Zwaszcza e panujcy powinien by mdry, rzetelny, ostrony
i przemylny we wszystkim i wszdzie. Jeli w rzeczach najmniejszych, powiedzmy we wadaniu nad rodzin, domem, okrtem,
czek' z wydania Przedzieckiego, s. 231, jest tumaczeniem bdnym. rdo opowiastki
nieznane.
252

Ju po raz drugi autor przyrwna lini krakowsk do winnej latoroli. Por. wyej,
ks. IV, rozdz. 5.
253

Leszek
Biay
(ur.1186/1187,
zm.1227),
Konrad
Mazowiecki
(ur.1187/1188,zm.1247). Por. o tej regencji W. Sobociski, Historia rzdw opiekuczych
w Polsce, Czasopismo Prawno-Historyczne
2 (1949), s. 249 n., 183; J. B a r d a c h, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 246.
254

Ksiga Koheleta 10, 16 (wg Wulgaty; Biblia Tyniecka tumaczy 'prostak').

nad jednym [jedynym] zagonem czy kmieciem zaniedbywanie jest

niebezpieczne, o ile niebezpieczniejsze jest zasypianie przy wadaniu rzeczpospolit, gdy oczy s zamknite, ebym nie powiedzia lepe". A twierdzi tak [po to], aby wybrano na wadc
starego
Mieszka
lub
jego
synowca,
modego
Mieszka255.
Na to odpowiedzia tene biskup, m peen gorliwoci Boej:
Wszystko to jako m roztropny nie bez ogady wyoye,
ale w obecnej okolicznoci nie moe to mie zastosowania. Wtedy
dopiero jest waciwe, gdy o wybr chodzi, a nie gdy rozprawia
si o prawie nastpstwa. Zgoa bowiem inn moc prawn ma
elekcja, inn prawo sukcesji256. Tamtej towarzyszy niczym nie
skrpowana wolno namysu, tej pilny wielce przymus prawny. Od tamtej odsuwa si wszystkich przed wiekiem sprawnym,
przy tej nie wycza si ani niemowlt, ani pogrobowcw, ktrzy
ami testament, choby zosta zapiecztowany z ca formalnoci. Jednake i to, co nadmienie o rzdzeniu rzeczpospolit
i o niebezpieczestwie, nie jest dla tych maych przeszkod.
Albowiem jeli wedug prawa uwaamy rzeczpospolit jakby za
podopiecznego257, wiadomo, e to samo prawo przysuguje
w obu wypadkach; gdzie bowiem jest ten sam rozumny powd,
tam ma wpyw to samo orzeczenie prawa. Albo wic zupenie
odmwisz sierotom wszelkiej opieki, albo bdziesz musia przyzna, i rzeczpospolita rwnie potrzebuje opiekunw. Wadcy
nie zarzdzaj bowiem pastwem na wasn rk, ale przy
pomocy urzdnikw258. I dlatego byoby nader niegodziwe i nader niesuszne lekcewaenie, a c dopiero udaremnienie tego, co
255

Mieszko zwany Pltonogim, brat Bolesawa Wysokiego i ks.

raciborski mia wtedy 53 lata, a Mieszko III Stary 71 lub 73; G.
Labuda, Uzupenienia do genealogii Piastw, s. 1213.
256

tym

rozrnieniu

J.

Bardach,

Historia

pastwa

prawa,

t.

I,

(30),

3;

s. 241.
257

Mona
Balzer, I, s. 488.
258

te

tumaczy:

'za

sierot'.

Por.

Codex

11,

29

per administratorias potestates; o tym pogldzie Wincentego J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 242, 246 n. i R.
Grdecki, Polska piastowska, s. 174 n.

rozum doradza, czego wymaga poytek, czego da uczciwo, do

czego nakania mio, co wreszcie nakazuje obowizek prawa.
Nie wadzi temu rwnie ustawa praojcw, w ktrej zastrzeono,
i zawsze starszy urodzeniem ma prawo do zwierzchnictwa.
Poniewa papie Aleksander i cesarz Fryderyk, ktrzy maj
wadz zarwno nadawa prawa, jak znosi, ustaw t zupenie
znieli259, skoro obaj za ycia starszego, to jest Mieszka, w tyme
pryncypacie Kazimierza i ustanowili, i zatwierdzili. Nie ma przeto
nic, co od tej strony mogoby oddali zgod ksit260, poparcie
monych, yczenia obywateli czy ludu".
I wtedy wzbi si ku niebu zgodny okrzyk oglnej radoci:
Niech yje! niech yje ksi Lestek na wieki!" I wszystkich
ogarna ogromna rado i tak podniosy nastrj, jak gdyby
przedtem wcale nie zaznali udrki blu. Tak wielk sodycz, tak
wielk mio, tak wielkie przywizanie wszyscy okazywali sierotom, e ani [czyje] wzgldy, ani nienawi, ani utrapienie, ani
miecz, ani ch zysku, ani okolicznociowa potrzeba nie odwiodyby ich od ich boku ani od ulegoci. Dlatego pierwszy z dostojnikw, w komes Mikoaj, gorco wszystkim dzikujc, przypomina wszystkim i poucza o staoci i obowizku wiernoci; aby
za nikt nie mg zmieni swego zdania, zobowizuje wszystkich
uroczyst przysig261. Wiedzia bowiem roztropny m, i rczy
jest zazwyczaj wz myli262 i poche s nastroje na liskim lodzie.
259

Z tego zdania wynikaoby, e obaj wydali takie przywileje (w 1181

r., zob. wyej, ks. IV, rozdz. 9, przyp. 128). Por. J. Bardach, Historia
pastwa i prawa, t. I, s. 170.
260

principum consensum wg cisej terminologii i prawa feudalnego. Jest to procedura elekcji feudalnej: consensus wyraanie zgody,
favor procerum yczliwo monych, vota civium vel populi yczenia
ludu, a w kocu aklamacja.
261

eubagionum primus Ule comes Nicolaus formaln elekcj

Leszka zakoczy admonicj i odebraniem przysigi: omnes de constantia,
de forma fidelitatis et admonet et instruit iurisiurandi religione
obstringit. Pochodzenia wgierskiego jest pozorny grecyzm eubagio, 'dostojnik'; Balzer, II, s. 200.
262

mentis vehiculum, 'wz, pojazd umysu'.

[22] Bardzo si przerazi stary Mieszko, gdy to usysza,

i w bolesnym oburzeniu rzuci si na ziemi. Mwi, i nie tyle
boleje nad tym, e tamci nim wzgardzili i e pogwacono prawo
pierworodztwa, ile nad tym, i najdostojniejszy majestat takiej
godnoci zosta wydany na bazeskie pomiewisko. Przykro
sysze o zdarzeniu wprost niesychanym, o zdarzeniu nie mniej
smutnym jak miesznym, gdy nie mona bez miechu obojtnie
przyj tak niemdrego dziecistwa tak mdrych mw. Dzieci
bowiem zwyczajem jest bawi si z dziemi w para nie para i na
dugiej trzcinie harcowa263.
Podobny te mam powd do blu, poniewa kiedy z bratem
moim Kazimierzem pada korona tego krlestwa, nie starali si
go podwign w jaki sposb, lecz usiowali pogry go
w grzskim trzsawisku ndzy, a rzeczpospolit wrogom na up
wyda. Ktry bowiem wilk oszczdzi trzod [pozostawion] bez
pasterza? Po wtre, kt by nie bola, kt by nie jcza, e ciskaj
w niego tak zatrute groty? Kt wreszcie znosiby obojtnie
chytre pomysy najprzebieglejszych ludzi264? Dzieci wybieraj na
ksicia, aby pod tym pozorem oni sami nad samymi panujcymi
panowali. Aby doszcztnie wykorzeniwszy rd krlewski265,
nareszcie swobodniej mogli wada, aby zamiast jednej gowy,
tylu spord nich wyroso krlw, ile gw. Nad wami, zaiste
lituj si, nie nad sob, moje wy dzieci mie!266 Wasza, panowie,
nie moja, porusza mnie klska. O wsplne wszystkich tu chodzi
niebezpieczestwo! Tych trzeba wam sucha, ktrym przystao,
aby wam ulegli".
Tymi samymi sowami, t sam gwatown mow wci od
nowa podega ksicia Bolesawa i brata jego Mieszka i na swoj
263

Ludere par impar, equitare in arundine longa, Horacy, Satirae II 3,

248 (waciwie gra w parzyste nieparzyste"). Do tego nawizuje
dalej: Doloris non dispar est ratio.
264
265

non incallida callidissimorum ingenia.

regia stirpitas eradicata stirpe;

gos opozycji przeciw rozdrobnieniu pastwa.
266

usta

Mieszka

O mea pignora przenonie, dzieci jako zadatek mioci.

autor

woy

stron ich przeciga267. O innych take zewszd poparcie zabiega

tak w krlestwie, jak i na zewntrz268.
Zotem kupuje, kusi probami, karku unia,
Dobrze wie kot, czyje pyski obrose lie2".

Wreszcie wzywa monych dzielnicy krakowskiej, aby si

opamitali, aby nie wspierali si na trzcinowej lasce, aby Lestkowi
kazali ustpi z tronu, a jego ponownie uznali za ksicia; niech nie
odczaj si od niego jako prawowitej gowy, jeeli s prawowitymi czonkami, gdy niestosowne jest odstawa od swojej
caoci270. Kae wic im wybiera: albo przez dobrowolne
posuszestwo zasuy na ask pokoju, albo dowiadczy srogoci miecza w starciu bitewnym.
[23] Na to oni: Groby przeraaj lkliwe sarenki, bojaliwe
zajczki strach z krzakw wypasza, natomiast lwu gniew odwagi
dodaje, wrzawa bardziej podrania tygrysa do napaci, chropawa
za oseka bardziej zaostrza elazo271. I nie mona tego nazwa
ask, co si wymusza gronym szczkiem [ora]. Gotw wic
bd, [a] znajdziesz gotowych do stawienia oporu".
Sowa ciar swj maj, wyroki id za sowem272.
267

Bolesawa Wysokiego
rozdz. 30, przyp. 207.

i Mieszka Pltonogiego.

268

undique venatur subsidia

posiki (poparcie) skdkolwiek (zewszd)'.
269

mona

te

Por. wyej, ks.

tumaczy:

murilegus,
dosownie
'owca
myszy,
myszojad';
dum, wyraz niezrozumiay, przekrcany przez kopistw, id za
cj A. Bielowskiego.

'poluje

III,
na

genobarinterpreta-

270

incongruum est suo non congruere universo, 'jest niestosowne, nie stosowa si, nie pozostawa w zgodzie z wasn spoecznoci'.
Reminiscencje z Decretum Gratiani I, D. 8, c. 2; Balzer, I, s. 417.
271
272

Horacy, Ars poetica 304, nie dosownie.

Pondus inest verbis et fata vocem sequuntur (w rkopisie Eugeniuszowskim lekcja wadliwa facta, 'czyny'). Tak o wyrokach Jowisza
Stacjusz, Tebaidis I 213; powoany przez Jana z Salisbury, Policraticus II
19 (za Papiniuszem).

Przeto Wadysawowice273 powikszaj i wzmacniaj jego stronnictwo, nie tyle z mioci do niego, ile z dzy [zagarnicia] wadzy
i z nienawici do sierot. Przychodzi dziatkom z pomoc powodowany zbon litoci wodzimierski ksi Roman, jak wielkich dobrodziejstw dozna od Kazimierza, u ktrego wychowywa
si niemal od kolebki i jak z jego aski otrzyma ksistwo, ktre
dziery274. Wiedzia rwnie, e gdyby oni zginli, jego [wasnemu]
rodowi grozi topr z jednej strony od Mieszka, jeeli zwyciy,
z drugiej strony od ksicia kijowskiego, ktrego crk odtrci275.
Jest za w krakowskiej dzielnicy miejscowo od miana rzeki
Mozgaw zwana, pooona niedaleko od klasztoru jdrzejowskiego276. W tym miejscu porosym jeyn i jakowym ciernistym
krzewem:
Gronie si szyki cieraj, tu i tam hufce powstaj,
Lasy wstaj elazne i wcznia wczni zagraa277.
Dokde, pytam, mowie, dokd, nieszczsna modziey?
Czy nie szalestwem jest w wasnej nurza si krwi?
Rzucasz si sama na siebie i na si wasne groty wypuszczasz.
Przeciwko sobie to chcesz rozpasany wszcz bunt?

O witokradcze, o bezbone, o aosne starcia tego widowisko . Tutaj ani syn ojcu nie okazuje uszanowania, a ojciec
278

273

Tj. synowie Wadysawa Wygnaca, por. wyej, przyp. 267. O tym

sojuszu S. Smka, Mieszko Stary, s. 369.
274

Roman Mcisawowicz, ks. wodzimierski, siostrzeniec Kazimierza Sprawiedliwego. Por. wyej, przyp. 157, 159; eodemque quo
fungitur ab eo principatus est institutus; czas teraniejszy 'ktre dziery'
wskazuje, e autor pisa to przed jego mierci, tj. przed 1205 r.
275

Przedsaw, crk
w 1195 r. Drug on
Izaaka Angelosa.
276

w. ks.
Romana

kijowskiego Ruryka II, odprawion

bya krewna cesarza bizantyskiego

Jdrzejw, 80 km na pnoc od
zaoy tam arcybiskup Janik w latach 11401149.

Krakowa.

Opactwo

cystersw

277

Lukan, Pharsalia I 7: Signa, pares aquilas et pil minantia pilis.

Ten szeciowiersz, poza tym jednym cytatem z Lukana, skada si
z dwch heksametrw i dwch dystychw (po jednym heksametrze
i jednym pentametrze) pira Wincentego.
278

Por. analogiczne biadanie nad wojn domow w 1146., wyej, ks.

III, rozdz. 28.

niepomny jest syna; brat nie poznaje brata ani krewny krewniaka,
powinowaty spowinowaconego, nie zna zwizek zwizku279,
a owa wita wi duchowego spowinowacenia siebie sam
zapoznaje: wszyscy, bez adnego wyboru, wzajem si zabijaj
w zamcie rzezi. Tu Mieszkowic Bolesaw dzid przeszyty ducha
oddaje. Tu ciele si sawa znakomitych rycerzy. Tu woj jaki
prosty rani Mieszka, a gdy go chce dobi, ten zdejmuje szyszak
i woa, e jest ksiciem! w rozpoznawszy go o pobaanie dla
[swojej] nierozwagi prosi i bronic przeciw natarciu innych,
wyprowadza z pola walki. Atoli i ksi Roman, ktremu wycito
wielu ludzi, pozbawiony znacznej czci posikw, wielokrotnie
raniony, i to nielekko, musia uchodzi tak z powodu dokuczliwych ran, jak i zwtpienia o zwycistwie. Zaraz bowiem
w pierwszym starciu ogromna cz jego Rusinw rzucia si do
ucieczki, co zwolennikom pacholt odebrao [mono] zwyciskiego tryumfu. Nader wielu z nich nie myli o walce, lecz ciga
uciekajcych Rusinw, jedni z chciwoci zdobyczy, drudzy porwani gniewn zapalczywoci. Znw przychodzi Staremu na
pomoc Wadysawowie Mieszko280 z bratankiem, synem Bolesawa Jarosawem281 [i] nie znalazszy prawie nikogo w miejscu
bitwy, poniewa oba wojska ju si rozpierzchy, winszuj sobie
i znaki zwycistwa tam podnosz, jak gdyby zwycisko odzieryli
pole walki. Spotyka si z nimi z ma co prawda garstk komes
Goworek, stacza walk i niby piorun druzgoccy na prno
279

w tekcie abstrakta: paternitas, filiatio, fraternitas, consanguineitas, cognatio i wreszcie necessitas, ktr rozumiem jako zwizek, pocigajcy za sob jakie zobowizania.
280
281

Mieszko Pltonogi, por. wyej, ks. III, rozdz. 30, przyp. 207.

Jarosaw, syn Bolesawa Wysokiego, przysany w zastpstwie ojca, samodzielnej

dzielnicy wtedy jeszcze nie posiada. Przed dotarciem nad Mozgaw posiki lskie
odniosy zwycistwo nad sandomierzanami, udajcymi si na pomoc krakowianom; S.
Smka, Mieszko Stary, s. 370 n.; R. Grdecki, Dzieje polityczne lska,
s. 180.

z caych si na nich uderza282. Znkany bowiem [walk] z przewaajc liczb nieprzyjaciela, ulega wreszcie, nie bez pewnej
chway. Chwytaj go, schwytanego uprowadzaj. [Potem] trzymany dugo jako jeniec, ledwo wreszcie uwolniony zostaje z niewoli za wstawiennictwem przyjaci.
Tymczasem za wspominany tu czsto biskup Peka chwieje si
w strapieniu midzy nadziej a obaw. Pogrony wszak w arliwej modlitwie w ustronnym miejscu oczekuje wyniku bitwy.
A gdy dostrzeg jakiego [czowieka] uchodzcego283 z bitwy,
rzek: Dobry, posacze, dobry! Czy nam si powodzi? Co
powiadasz? Co si stao?" Tamten odpowiedzia: Oby naszym
wrogom zawsze tak si powodzio jak nam dzisiaj! Pad Roman,
polegli pierwsi z pierwszych. Niektrzy zostali pojmani, niektrzy
rozpierzchli si w ucieczce, caa gromada naszego wojska rozwiaa si wnet [jak dym] w powietrzu". Na to biskup: Skd
wiesz, e pad Roman?" A on: Do kroset! Miaebym ja na
wasne oczy nie widzie trupa tego, co mi by wanie towarzyszem broni? Przyjmij to jako najpewniejsz wiadomo, e stary
Mieszko, obadowany upem po zabitych, zda z tryumfem do
Krakowa". Ledwo ten skoczy, a oto inny i znowu kto inny inn
przynosi faszyw wiadomo. Przeto biskup tak siebie, jak
swoich pociesza odrobin mwic: Nie ma powodu, eby temu
wicej wierzy ni drugiemu lub trzeciemu; albo wic kademu
z nich wierzy trzeba, albo adnemu. Jake bowiem mog by
zgodne tak sprzeczne doniesienia? Pozostaje wic bystroci
ktrego z naszych dokadniej rzecz zbada".
Na to [rzek] kto: Ja jestem gotw, panie, polij mnie!"
Rzecze mu biskup: Trzy sowa zachowaj [w pamici]: Bd
282

Goworek, palatyn sandomierski i kasztelan krakowski, zaliczany

do rodu Rawiczw. By opiekunem Leszka i gwnym doradc dworu
krakowskiego, stara si usuwa go w cie palatyn Mikoaj wraz z biskupem Pek; S. Smolka, Mieszko Stary, s. 371; J. Wyrozumski,
Goworek, PSB VIII, s. 389.
283

Emansor wg Digesta 49, 16, 3, 2; Balzer, I, s. 488. Termin ten oznacza onierza
przebywajcego poza obozem.

wawy, uwany, ostrony. Anio Paski niech bdzie z tob".

On przeto zdjwszy sukni duchownego, by bowiem duchownym, bazna udajc i goca284, lotem strzay pdzi pieszo na pole
bitwy, spraw dokadnie bada [wypytujc] bd tych, ktrych
znalaz ju na p martwych, bd tych, ktrzy zajci byli
upieniem. Gdy dowiedzia si o wszystkim jak najdokadniej,
czym prdzej wraca i o wszystkim kolejno donosi biskupowi,
opowiadajc, e stary Mieszko wraca do siebie, jczc pod
brzemieniem podwjnego upu, mianowicie pod ciarem alu
z powodu mierci syna285 i pod ciarem blu z powodu
odniesionych ran, Roman za raniony, lecz nie miertelnie.
Za nim to biskup poda niezmordowanie poprzez ciemnoci
nocy. A gdy do niego dotar, usiuje odwoa, eby przypadkiem
stary Mieszko ze wzgldu na zbyt wielk uraz gwatowniejszym
nie rozgorza gniewem i na nowo zebrawszy siy nie zaj stolicy
krlestwa bd sam, bd z pomoc Wadysawowica. Na to
rzek Roman: Susznie umiowany ojcze, ale krpuje mnie
dwojaka niemoc: jedna moja wasna od poranionego ciaa, druga
moich ludzi od ubytku wojska, ktrego cz polega w bitwie,
cz natomiast rozproszya si w ucieczce". Wtedy biskup: Co
wic radzisz?" w na to: Mdroci twojej wiadoma jest mdro
wa286, ktra jest najwiksza w strzeeniu gowy. Gowy przeto,
stolicy, i strzec i broni trzeba287, dopki nasze sine rany nie
284

przypuszczano, e tym wysacem by sam mistrz Wincenty.

285

Dat mierci 13 wrzenia Bolesawa Mieszkowica zachowa Nekrolog trzebnicki; O. Balzer, Genealogia, s. 200. Bya to jednoczenie
data dzienna bitwy nad Mozgaw. Rok 1195 podaj zgodnie roczniki,
jednak strona maopolska i strona wielkopolska rni si w interpretacji
wyniku bitwy. Wynikaoby z tego, e bitwa bya rzeczywicie nie
rozstrzygnita; B. Wodarski, Polska i Ru, s. 19; B. Kurbiswna, Dziejopisarstwo wielkopolskie, s. 58 n.
286

tuam non latet

prudentiam prudentia
'przed twoj roztropnoci (wiedz, mdroci) nie
no wa'. Zapewne przysowiowe.
287

caput igitur, caput et custodiri

w znaczeniu gwnej rezydencji w pastwie.

et

serpentis,
dosownie:
jest zakryta roztrop-

defendi

convenit;

'gowa'

sklsn! A ryba pjdzie za tob, dokd chcesz o ile [tylko]

utrzymasz j [rk] lub nici za skrzele"288.
Gdy tedy Roman powraca do siebie, nazajutrz, skoro tylko
zawitao, pierwsi z dostojnikw z nieliczn wprawdzie lecz
doborow garci zbrojnych poszukuj wszdzie nieprzyjaci.
Gdy ich nie znaleli, naradzaj si pilnie, czy starego Mieszka
maj ciga, czy Wadysawowicw, ale biskup radzi nie czyni
ani jednego, ani drugiego. Poucza ich, e nie godzi si przeladowa tak udrczonego starca. Albowiem nikczemn jest
rzecz gnbi kogokolwiek w poaowania godnym nieszczciu,
gdy nieszcznik sam siebie gnbic, sam w sobie marnieje289.
Jednake i obydwch ciga nie ma adnego powodu, gdzie trud
niezmierny, korzy prawie adna; najbardziej bezowocna jest
praca okoo dziea mao owocnego i na prno traciby kto czas
na mceniu plew. Kae wic spieszy do stolicy krlestwa, aby
w zamcie nikt uprzednio nie zaj siedziby krlewskiej jako
opuszczonej. Albowiem wszelkiego rodzaju ryby atwiej owi si
w mtnej wodzie, [a] podczas mgy najbardziej trzeba si strzec
napaci jastrzbia.
Kruki zabior padlin, o ktr ory si bij,
Gdy psy si gryz o ko, inny zabierze j pies.

Tymi sowami przekonani, wyzbywszy si zawzitoci, lecz nie

mstwa, swobodnie id z chopcami do Krakowa i jeszcze
uroczyciej ni przedtem wznawiaj uroczystoci wprowadzenia
ksicia. I oto matka chopcw ponad pe niewieci bardzo
roztropna290, tak w radach przemylnych, jak i w rzeczy przewi288

Uzupeniam: rk. W archetypie caej tradycji rkopimiennej

zabrako tu zapewne tego lub innego sowa, bez ktrego staje si
niezrozumiae: si vel filo, z czym borykali si tumacze.
289

infortunium

calamitas,
'nieszczcie',
'klska'
w
znaczeniu
nieszczliwego
czowieka.
Trop
zwany
metonymi
albo
denominatio.
Nastpuje caa seria przysw i porzekade zakoczona dwuwierszem
autora.
290

Helena, crka Konrada II, ks. znojemskiego i siostra Konrada III

Ottona, ks. morawskiego (por. wyej, przyp. 193, 195), polubiona przez

dywaniu, podejmuje opiek nad sierotami, dopki nie doronie

starszy, ktry by bardzo bliski dojrzaoci. Z rozkazania tej
niewiasty rozdzielone zostaj odznaki godnoci wedug zasug
kadego: jednych si usuwa, drugich wyznacza si na ich miejsce,
tak e bez jej woli nie przyznaje si ani godnoci trybunatu, ani
nawet niszych urzdw291. Wszyscy okazywali jej tak wielki
szacunek, e dostojnicy zapomniawszy o swojej godnoci woleli
sucha niewiasty i przemilcze czy znosi jej wprawdzie nie
haniebne, ale niewiecie nieobycie, ni opuszcza pacholta.
Albowiem nawet kto bardzo roztropny nie moe niekiedy
unikn nierozwanego bdu, dlatego nieroztropno atwiej
znajduje przebaczenie w oczach ludzi roztropnych ni w oczach
ludzi niedowiadczonych. Mimo to czsto [tu] wspominani
mowie, biskup Peka i komes Mikoaj, piastujcy godno
wojewody, z niektrymi dostojnikami bior na siebie staranie
o rzeczpospolit, zarzd jej powierzajc zdolnym i zaufanym
urzdnikom292. I ucicho na czas jaki w kraju, i nastaa na chwil
cisza i pokj293.
[24] Tymczasem ksi Lestek wzrasta w latach i mdro294
ci , [i] chopcem jeszcze bdc zaprawia si pilnie w owach.
Rycho nabra w tym sporej wprawy i rwa si do wadania
broni. A chocia nie by jeszcze nawet giermkiem, a c dopiero
rycerzem, okazywa zawczasu chwalebne znamiona rycerskoci.
Z nich ta jednak wystarczy do szczytu sawy, e cho by jeszcze
niedorostkiem, zabys ponad wszystkich ksit ruskich niby
Kazimierza Sprawiedliwego w 1. 1166/67.
za ksiniczk rusk, crk Rocisawa
ski, Helena, ksiniczka znojemska, s. 115120.
291

Do niedawna mylnie uwaana

Mcisawowicza; T. Wasilew-

Por. wyej, ks. IV, rozdz. 16, przyp. 191.

292

Bya to wic formalna regencja biskupa Peki i Mikoaja nazwanego tu uroczycie palatinae comes excellentiae; S. Smka, Mieszko Stary, s. 374; R. Grdecki, Polska piastowska, s. 174 n.; J.
Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 246.
293

Siluitque aliquamdiu terra et pacis aliquantisper facta est tranquillitas; zdanie to

kilkakrotnie posuyo jako topos kronikarzom XIII w.
294

ukasz 2, 52.

jakie soce. W tym bowiem czasie zmar ksi halicki Wodzimierz,

nie
pozostawiwszy
adnego
prawowitego
dziedzica295.
Dlatego ksita ruscy, jedni si, drudzy podstpem, niektrzy
na oba sposoby, usiuj zagarn oprnione ksistwo. Wrd
nich ksi Roman o ile bliszym [by] ssiadem, o tyle mia
nadziej, a ponadto zrczniejszy [by] w swoich zabiegach. Atoli
widzc, e siy jego nie sprostaj innym, usilnie baga ksicia
Lestka, aby zobowiza go na zawsze do suby sobie, aby ta jego
podlego jemu samemu oddaa wadz nad wszystkimi ksitami Rusinw i krain Partw296, byleby tylko nie ustanawia go
ksiciem Halicza, lecz swoim namiestnikiem. W przeciwnym razie
niech nie wtpi, e gdyby kto inny zaoy tam sobie siedzib,
niezawodnie bdzie mia w nim wroga.
Jednake ta proba wydaa si niektrym niepowana, raz
dlatego, e niebezpiecznie jest poddanego czyni rwnym, po
wtre dlatego, e o wiele korzystniej jest rzecz wielk, rzecz
poyteczn samemu posiada ni powierzy komu innemu. I tylko z rzadka obcy obcemu dotrzymuje osobistej umowy. Ten
bowiem, ktrego przyjmuje si dla korzyci, tak dugo bdzie si
podoba, jak dugo bdzie uyteczny.
Inni tymczasem mwi: Dwa wzgldy dowodz, e Roman ani
naszemu ksiciu, ani nam nie jest obcy. Bo jake obcym mona
nazwa tego, ktry, jak si okazuje, jest w drugim stopniu
pokrewiestwa297. Jakim sposobem, kln si, mona wtpi o tym
mu, ktry zawsze by pomocnikiem i, rzec by mona, opiekunem
naszej
rzeczypospolitej?
O
czym
bowiem
innym
wiadczy wyprbowana we wszystkim za czasw ostatniego wadcy
Kazimierza298 niezachwiana jego wierno? C wreszcie mwi
295

Wodzimierz Jarosawowicz zmar

178 i 182; B. Wodarski, Polska i Ru, s. 20 n.
296

1199

r.

Zob.

wyej,

przyp.

Czyli Poowcw.

297

Jako siostrzeniec Kazimierza. Por. wyej, przyp. 157. Co do

stopni pokrewiestwa, to Wincenty kieruje si tu prawem kanonicznym;
Balzer, I, s. 421 (wg Decretum Gratiani II, C. 35, q. 2, c. 21).
298

summi regis, 'najwyszego krla' w tym samym znaczeniu

teraz wiee jego rany, ktre otrzyma z powodu naszego cikiego

pooenia? Z pewnoci byoby cik krzywd albo nieokazanie
krewnemu yczliwoci, albo niespacenie bliniemu dugu wdzicznoci".
Nadcigaj tedy oddziay, cz si w szyki, wojsko wyrusza
na Halicz. Uskaraj si wszak na wiek ksicia, nie na samego
ksicia, jako jeszcze do wojaczki nieodpowiedni. I dlatego lepiej,
aeby na razie w domu oddawa si zabawom ni lekkomylnie
mozoli si niewczesnymi trudami299. Na to modzieniaszek
prawie si zapakujc: Jake to, panowie, rzecze, mona mnie
uwaa za dziewczyn, a nie za ksicia! Niewiele bowiem rni si
od dziewczyny, kto bezustannie przebywa w gronie niewiecim.
Sysz, e wojska bez gowy niewielk maj si. Owszem, jestem
nieuyteczny, [a] przecie [i niektre] wcznie podczas bitwy
stoj utkwione i nie walcz, a jednak w ich obecnoci walczy si
odwaniej300. Std mwi podanie, e pewne [wojska] nieraz bez
krla pokonywane, gdy im wreszcie w koysce przyniesiono krla,
odniosy triumf nad nieprzyjacimi. A wic nie jako ksi, lecz
jako znak ksicia pozostan obecny w waszym obozie, i bodaje
z jednym towarzyszem pjd w lad za wami". Wszyscy si
raduj, e tyle mskiego ducha ma modzieniaszek. Dziwuj si
wszyscy, e na tak delikatnym kosie, zanim jeszcze zacz
kwitn, tak dojrzae s ziarna. Zdumiewaj si, e orzech, nie
okryty jeszcze upin, dziki swej jdrnoci smak ma dojrzaego
jdra. Przecie i pszczki nie zwaaj na wiek krlowej, lecz
raduj si z jej posiadania301.
jak monarchus totius Lechiae wyej w ks. IV, rozdz. 8. Ale kontekst dopuszcza tu
znaczenie 'ostatniego', dopiero co zmarego.
299

Data tej wyprawy nie jest pewna, wg Dugosza by to rok 1198. Leszek mia wtedy
ok. 12 lat.
300
301

Justyn, Epitome VII 2 (o Ilirach).

ac in dulcedinem ducis indicant apiculae; mona ewentualnie

tumaczy, e pszczoy ceni sobie agodno, sodycz krlowej. Por. wyej, przyp. 250.

Jeszcze nie dotarli do granic Rusi, gdy pierwsi dostojnicy

Halicza z pochylonymi karkami zabiegaj mu drog przyrzekajc
bezwzgldne posuszestwo, wszelkie suby obowizujce klientel, cakowite poddanie swoich ludzi oraz sta wierno i wszelkie zadouczynienie. Jego ycz sobie i obieraj jako krla
i obroc ich bezpieczestwa [i] mwi: Niech wasza dostojna
mdro raczy rozstrzygn, czy chce nam panowa w swojej
wasnej osobie, czy w osobie zastpcy? Nic bowiem innego nie
pragniemy, jak tylko ebymy mogli powoywa si na wasze
chwalebne imi, albowiem nie moemy [ju] znie pychy,
zamieszek [i] zawici [u] ksit naszego kraju".
Tak mwili, ale zdradliwie, eby zagarn ich bezpiecznych
niby i nieostronych. e kry si [w tym] podstp, rycho ukazay
same zdarzenia. Najwaniejsze bowiem ich grody nie podday si
potulnie, lecz powstajc stawiy hardy opr. Gdy je tedy zniszczyli i podbili, postanowili cisn obleniem Halicz. Atoli
napotkali tam nieprzeliczone siy wroga, zgromadzone i kbice
si niby piasek. Ksi Lestek rozkaza przez swoich [ludzi] ich
wezwa, aby natychmiast wyszli z granic Halicza albo byli gotowi
do bitwy. Oni odpowiedzieli: Bitwy, bitwy [damy] natychmiast!" Jednake ta ich zuchwao trwaa krtko jak dym. Skoro
tylko zabysy elazne zastpy Polakw, caa zapalczywo owego
tumu do cna ostyga, tak i wcale ju nie myleli o bitwie, lecz
o ucieczce, ucieczce natychmiast! Prosz jednak o odwleczenie
bitwy pod pozorem rozwaenia warunkw pokoju i to zyskuj.
Gdy [Polacy] zawiesili narad, Haliczanie jeszcze niej ni
przedtem ciel si do stp Lestka. I ju nie z obud, lecz
z najwiksz czoobitnoci domagaj si, aby im mianowa
ksicia, poniewa widz, e siy ich ksit, w ktrych potdze
pokadali ufno, cakiem zmarniay, i musz przyj ksicia
Romana, ktrego z bliska wicej si bali ni gromu. Znali bowiem
przebieg tyrani tego najchytrzejszego ze wszystkich czowieka,
ktry powodowany zarwno porywem okruciestwa, jak ambitnymi zamysami, nie umia oszczdzi nikogo ze swoich. Zewszd

grozi im ucisk, gdy nie maj adnej nadziei [na powodzenie]

rokoszu, skoro prawie wszystkie ich posiki rozproszyy si pod
oson nocy. Dlatego dr przed najokrutniejsz tyrani, gdy
aden roztropny czowiek nie pcha si w gron paszcz lwa. I co
dalej? Proby skadaj za probami, ofiarowuj niezliczone iloci
srebra, zota, klejnoty i najprzedniejsze szaty, wszelkiego rodzaju
jedwabie i najwyborniejsze przedmioty, obiecujc przynie jeszcze wicej, byleby ich nie zmuszano do dwigania jarzma tego
Rusina. Godz si na zupen ulego kadego stanu [i] trwae
skadanie danin, byleby tylko mogli unikn jego wadztwa. C
bowiem innego zostaje po cierpkiej jagodzie winnej, jeli nie
oskoma? Czego mgby si spodziewa po tej jaboni, ktrej
soku dowiadczye w tylu trucicielskich przysmakach? Oni jednak nie mieli monoci zwrci si do innego, gdy wszyscy
Lechici zawyrokowali o Romanie.
Tak przeto mimo oglnego oporu wielmow Rusinw302
ksi Lestek mianuje Romana ksiciem Halicza. W swoim
miejscu powie si, z jak wdzicznoci stara si odpaci
Polakom za to dobrodziejstwo303. Bo z rwn obud okazywa
wszystkim pozory wiernoci, bdc wobec swoich okrutny i zawzity. Ledwo bowiem ksi Lestek odszed wraz ze swoimi
[ludmi], kiedy on zagarnia i okrutnie zabija nie spodziewajcych
si niczego dostojnikw i najznaczniej szych przywdcw halickich304: jednych ywcem w ziemi zakopuje, drugich na kawaki
302

primis ac praecipuis Ruthenorum.

303

To zdanie pisane jest z perspektywy konfliktu, ktry doprowadzi

do klski i mierci Romana pod Zawichostem 19 VI 1205 r., opisanej
stylem retorycznym, by moe pirem samego Wincentego, i przejtej
przez Rocznik kapituy krakowskiej, MPH s.n. V, s. 6970.
304

satrapas
et
eubagionum
florentissimos;
wbrew
pozorowi
uyty tu termin eubagio nie jest grecyzmem, a zmienionym iobagio. Tak
okrelano na Wgrzech wielmow i baronw, grododziercw i ministeriaw, w pnym redniowieczu jednak te ludno zalen, chopw;
Du Cange, Glossarium s.v. Wg Balzera (II, s. 183) ksita plemienni,
wielmoe. Moe kronikarz mia na myli ministeriaw pozostawionych
w Haliczu przez administracj wgiersk?

rozszarpuje, innych ze skry obdziera, wielu przytwierdza jako cel

dla strza, niektrych przed zabiciem rozpruwa. Prbujc na
swoich wszelkiego rodzaju katuszy, sta si okrutniejszym wrogiem
dla obywateli ni dla nieprzyjaci. Albowiem tych, ktrych jawnie
nie mg schwyta, gdy prawie wszyscy ze strachu pouciekali do
innych prowincji, darami, pochlebstwami i wszelkimi moliwymi
podstpami przywouje z powrotem, bierze w ramiona, zaszczyca,
wynosi. Wnet zmyliwszy jakie kamliwe zarzuty strca niewinnych, a strconych kae zgadzi wrd niepojtych mczarni, ju
to aby zagarn majtki zabitych, ju to aby napdzi strachu
ssiadom, ju te aby po sprztniciu moniejszych panowa
bezpieczniej. Std to zwyke jego jakby przysowie: Nie mona
bezpiecznie korzysta z miodu pszcz, dopki si roju zupenie nie
wydusi, a nie tylko rozproszy. I nie zaznasz zapachu korzeni,
dopki ich nie utuczesz w modzierzu"305. Cudzym nieszczciem
[osignita] wasna pomylno wyniosa go wkrtce do tak
wielkiej potgi, e zapanowa wszechwadnie prawie nad wszystkimi prowincjami i ksitami Rusi306.
[25] Atoli ja nie pojmuj, czeg jeszcze chce dla siebie dna
wzgldw prno starcw? Im bardziej s wiekowi i chyli ich
sdziwo, tym wyej si wynosz i o wzgldy zabiegaj. Im
bardziej przygniata ich ciar niedostwa, tym lej unosz si
w powietrze na skrzydach prnej lekkomylnoci. Albowiem
chociaby starzec poskromi w sobie wszelkie potwory wad307,
dwom ulega nadal, a mianowicie: prnoci i chciwoci. Dlatego
to powiedzia pewien mdrzec: Nie pojmuj, czego chce dla
305

W przeciwnym sensie jak ta sama myl autora w Prologu.

306

Roman tak likwidowa siln opozycj polityczn bojarw, ktrzy

doszli
do
wadzy
za
Wodzimierza,
ostatniego
z
Rocisawowiczw.
Jednoczenie zjednywa sobie wzgldy niszych warstw spoecznych. Po
zwycistwie nad Rurykiem kijowskim zaj Kijw (11981202), osadzi
tam Ingwara, ks. uckiego, a sobie przyzna stanowisko ksicia zwierzchniego; B. Wodarski, Polska i Ru, s. 2223.
307

monstra vitiorum, por. wyej, ks. IV, rozdz. 5, pectorum monstra, 'potwory
duszy', ewangeliczne demony mieszkajce w sercu.

siebie starcze skpstwo? Im mniej bowiem pozostaje mu drogi,

tym wicej zabiega o zapasy"308.
Tak wic pobudzony tymi dwiema przyczynami, czy te
przekonany wywodem rozumowym309, Mieszko Stary postanowi znowu ubiega si o pryncypat. Poniewa nie mg osign
tego przemoc, nie rozporzdzajc ni prawem, ni si, zamyla
wzi si do rzeczy sprytem. Czsto bowiem przemylno silniejsza jest od najwikszej siy. I dlatego wpierw z niejak yczliwoci bada usposobienie monych, pozyskuje [dla siebie] i nakania
do swojego zamiaru. Poniewa jednak mio do modziecw
tak dalece wszystkich ugaskaa, e sposb mylenia wszystkich
zalea niemal, jakby si zdawao, od woli ich matki, naprzykrza
si jej wci to w listach, to przez posacw, niekiedy przez
narzucanie si z podarkami. Mwi, e wcale nie uwodzi go
zaszczyt panowania310, lecz zatroskany jest o spokj krlestwa,
a nawet o ni sam i o wiksze bezpieczestwo jej synw. I na
razie nie pragnie nic innego, jak tylko tyle, aby za jego ycia
doszcztnie wygaso zarzewie wszelkich wani i aby na przyszo
przy jakiej bd sposobnoci nie powsta zapon. Twierdzi, e to
nie moe sta si inaczej jak tylko tym sposobem: Niech syn twj
odstpi mi pryncypat, a ja przybior go za syna. I gdy nastpnie
odznacz go pasem rycerskim311, przywrc mu go, a jego
samego ustanowi prawomocnym obyczajem dziedzicem tak, aby
godno krakowska, ba, pryncypat nad ca Polsk utwierdzi si
w twoim rodzie przez nieprzerwane nastpstwo. Gdy nie moe
by na chwil to, co wadca postanowi, co powaga wadcy
umocni312. I zgoa chwili nie przetrwa, co wrzawa tumu ogosi.
308

Seneka, De senectute XVIII 65.

309

persuasus duetu rationis, czyli logicznym rozumowaniem.

310

ait non principandi capi gloria, czyli panowania jako princeps, ksi
zwierzchni.
311

Ceremonia pasowania na rycerza powiadczy u nas Anonim Gall ju u schyku

XI w., Kronika II 17.
312

Digesta 29, l, 38 oraz Digesta l, 4, 1: quodprincipiplacuit legis habet vigorem.

Ledwo co z najwiksz trudnoci uchwal, nader atwo w niwecz

obrc. Lud bowiem z ledwoci daje si nakoni do przyzwolenia
na rzecz uczciw; tym jest bardziej skory do burzliwych zamieszek,
im jest liczniejszy. Zwaszcza, i sprzedajna jest zazwyczaj aska
ludu. Poty bdziesz mu si podoba, pki bdziesz potrzebniejszy.
Poty bdziesz rzdzi, pki bdziesz prosi. Albowiem ani zawsze
stoi, ani zdrowa jest woda z dow i bagien. Nawet pierwotna
natura dzikich zwierzt spragniona jest raczej naturalnych, czystych rde. Zrzu tedy nie koron, lecz czerep gliniany, mieszne
przybranie gowy, sztuk garncarzy pozlepiane i naoone. Zoty
przystoi diadem ksitom, a nie gliniany, jako e urobiony jest
z dobrodziejstwa natury, a nasza chtna szczodrobliwo przeznaczya go twoim potomkom teraz i na przyszo"313.
A poniewa niepodejrzliwa jest atwowierno niewiast i latorole daj si nagi jak wosk, [wic] matka i synowie tym upojeni
postanawiaj na jaki czas ustpi z panowania: bezpieczniej
bdzie szanowa stryja jak ojca ni stale mie w nim wroga; i lepiej
rzdzi z aski stryja ni by wci zalenym od upodobania
posplstwa. Poddaj porodku [wiecu]314 myl przysigi: przysiga starzec, przysigaj dostojnicy z jednej i drugiej strony, e naley
najcilej
przestrzega
postanowienia
wspomnianego
ukadu315;
a kto powayby si naruszy go albo doradza to, albo jakimkolwiek sposobem zezwoli na to, niech bdzie wyklty przez arcybiskupa i wszystkich biskupw tej prowincji.
Tak wic Mieszko osiga godno zwyczajowo i uroczycie316.
Zapragnwszy jej zdawa si [teraz] zapomina i o ukadzie,
313

non coronam sed luteam testom, ridiculum capitis gestamen.

314

By to kompromis pomidzy zasad senioratu a dziedzicznoci

w linii Kazimierza Sprawiedliwego; S. Smka, Mieszko Stary, s. 378
n.; R. Grdecki, Polska piastowska, s. 170 n. Wg Dugosza wiec ten
odby si w dniu w. Bartomieja 24 VIII 1198 w Sandomierzu, Roczniki
pod r. 1198.
315

praescripti pacti formom; autor opisa

jowej akcji prawnej, ktrej nie towarzyszy dokument pisany.
316

sollennibus dignitatis non sine sollennitate politur.

tu

przebieg

zwycza-

i o przysidze. Jeli za czasem przypomnia sobie z rozsdku lub

zniewolony agodnoci synowca, [to] albo brzmienie ukadu
w miar monoci milczeniem pomija, albo nie mogc milczeniem
pomin, bezskutecznym go czyni przez zwlekanie.
Prosi Lestek [stryja], aby pasowa go na rycerza317; prosi,
nalega, eby stryj speni przyrzeczenie i ustanowi go staym
w Krakowie dziedzicem. Na to odpowiedzia Mieszko, e osobnymi ukadami nie mona podkopywa prawa pospolitego. Podkopuje si za pogarszaniem stanu rzeczypospolitej, a kt by
wtpi, e to si stanie, gdyby rzdy w krlestwie powierzono
niedowiadczonemu modziecowi? Bardziej bowiem przystoi modziecowi sucha ni rozkazywa, przecie poyteczniej jest przywiza winorol do palika ni pozwoli jej buja swobodnie.
Albowiem prawo z dawna wyprbowane nie zna ugody, jeli nie
jest dobrowolna318. Za przymuszonego za trzeba uwaa [tego],
ktremu nie dowiedzie si, i si nie zgodzi. Z jakiego to wzgldu
uzna miaby kto za dobrowolne co, co wymuszone zostao
w bitwie? A kt zgodziby si na bitw, gdy gardu zagraa miecz?
Kto wic co posiada, niech posiada, dopki go nie usun.
Bardzo krtkim jednak cieszy si spokojem, gdy wygnaa go
chciwo, ktra, jak powiedzielimy, starcw szczeglnie opanowuje. Poniewa bowiem zacz czyha i dyba na cudze bogactwa
i dostatki, eby je sobie pod jakimkolwiek pozorem przywaszczy,
nie mogcy tego cierpie obywatele wypdzaj go z Krakowa
i z powrotem przyjmuj ksicia Lestka.
Tak wic [Mieszko] za zlekcewaenie zarwno przysigi, jak
ugody zosta ukarany przez haniebne ponienie. Nie zapominajc
jednak o sobie znowu ucieka si do wyprbowanej sztuki [podstpu]. Ucieka si do matki modziecw krokami tej samej
przebiegoci, doszukuje si u niej i doprasza rady i pomocy319.
317

militiae primitiis insigniri. Por. wyej, przyp. 311.

318

Digesta 2, 14, l, 3.

319

consilium et auxilium et explorat et implorat, zgodnie z terminologi prawa

feudalnego.

Wpierw jednak stara si osabi i rozwia podejrzenie wiaroomstwa. Mwi, i przestrzega ugody z najwiksz sumiennoci, lecz
przeszkadzali mu i oszukiwali go wspzawodnicy. I nie byy to
jego owe wypowiedzi, ktre mu przypisuj, lecz zostay zmylone
przez tyche zawistnych wspzawodnikw. Byleby wic teraz
waszej przynajmniej nie brako [mi] yczliwoci, a ja nie omieszkam dotrzyma wiary. Nie tylko Krakw zapewniam wam i zapisuj na wieczne dziedzictwo, lecz zwracam take dzielnic kujawsk". Zagarn j bowiem przedtem ten starzec, cho wcale mu si
nie naleaa320. O jedno mwi o jedno prosz, aby skazano
na wygnanie wsplnego wszystkich wroga, eby nie mg odtd na
pomiewisko wystawia ksit przez dowolne mianowanie ich
i dowolne strcanie z tronu". Przez to za wskazywa na komesa
Mikoaja, o ktrym wiedzia, e w tym czasie znienawidzony by
przez t sam niewiast, chocia w innym czasie bardzo go
szanowaa jako ma rozumnego, we wszystkich sprawach dzielnego i ze wszystkich najyczliwszego321. Gdy jednak zawistni
Dudzie] knowali podstp, zbiera powody nienawici do niego i jak
gdyby byy prawdziwe, z ca surowoci z nimi postpuje.
I dlatego [ksina] nakania wszystkich, aby dali przyzwolenie
yczeniom starca, aby niewinny m skazany zosta na wieczne
wygnanie. Znowu wic ukadaj si w ten sposb, e [Mieszko]
natychmiast zwrci Kujawy, do koca ycia bdzie panowa
w Krakowie, atoli ksi Lestko nastpi po nim podug jego
ustanowienia. Mikoaj za wiedzc, e zagraa mu niebezpieczestwo wygnania, raz po raz prbuje rnymi sposobami pozyska
320

Dzielnic kujawsk oderwan od Mazowsza po mierci Leszka

Bplesawowica (l 186, wyej, ks. III, przyp. 224) i wczon do pryncypackiej Mieszko zabra prawdopodobnie tu po mierci Kazimierza Sprawiedliwego, tj. w 1194 r. Osadzi tam swojego syna Bolesawa, ktry zgin
pod Mozgaw w nastpnym roku (por. wyej, przyp. 285), a z dokumentw znany jest jako ksi kujawski; KDW I, nr 125; O. Balzer,
Genealogia, s. 201; J. Bieniak, Rola Kujaw, s. 38.
321

Znamienne, e autor nie wymienia ani razu

z imienia. O jej wzgldy zabiega palatyn sandomierski Goworek.

ksinej

Heleny

ask ksicia Lestka i jego matki. Gdy o ni z najwiksz pokor

zabiega, lecz nic osign nie mg, z wielkim blem serca udaje
si do starca w licznym towarzystwie serdecznych przyjaci. Gdy
oni si doczyli, starzec z tym wiksz ochot obj panowanie
nad dzielnic krakowsk, lecz z tak sam sumiennoci dotrzymywa wiary drugiej ugodzie jak i pierwszej. Ani bowiem
Lestka nie ustanowi dziedzicem Krakowa, ani mimo przyrzeczenia
o zwrcenie Kujaw nie zadba. Owszem, zaj nawet niektre
grody synowcw, mianowicie Wilic i trzy inne, twierdzc, e
nale do prowincji krakowskiej i e nie powinno si byo
oddziela czonkw od gowy. Te grody dziki dugim naradom
i usiowaniom panw z trudem zostay wreszcie oddane i Kujawy
zwrcone. Tak wic Mieszko Stary opanowa Krakw322.
Wnet jednak stao si w pokoju miejsce jego i oby na Syjonie
byo jego mieszkanie323.
[26] Panowie krakowscy wysyaj przeto posw do ksicia
Lestka ofiarowujc mu najwierniejsze posuszestwo i pryncypat324. Lecz wmieszaa si odrobina kwasu, ktry zakwasi cae
ciasto325. By bowiem pewien m szlachetnego rodu, nieskazitelnego charakteru, dzielny w radzie, powabem wszelkich cnt
znakomity, imieniem Goworek, ktry wtedy sprawowa u ksicia
Lestka godno palatyna326, a nawet na jego orzeczenie poruszay
si zawiasy wszystkich godnoci327. Midzy nim a palatynem
322

Tego czwartego z kolei opanowania

Starego nie notuj roczniki ani inne rda.

Krakowa

przez

Mieszka

323

Ksiga Psalmw 76, 3. Lakoniczno tej informacji jaskrawo

kontrastuje z rozwlekym opisem aoby po Kazimierzu. mier Mieszka
nastpia 13 III 1202; O. Balzer, Genealogia, s. 162163.
324

Por. R. Grdecki,
Zaginiona kronika, s. 3040.

Polska

piastowska,

325

Mateusz 13, 33 i Pierwszy List do Koryntian 5, 6.

326

Por. wyej, przyp. 282.

327

s.

177;

G.

Labuda,

immo dignitatum omnium cardo ipsius vertebatur arbitrio;

zob. ten sam topos odniesiony do arcybiskupa Marcina w ks. III, rozdz.
10 i do Konrada czeskiego, ks. IV, rozdz. 16.

Mikoajem nie wiem jaki zowrogi los wznieci nieubagan niezgod, spowodowan moe przez podstpnych zausznikw, ktrzy
staraj si [okazywa] zawi cnotom i zasiewa midzy zboe
zgubny kkol. Pod tym wic tylko warunkiem Mikoaj przyrzeka
sw ulego i wyraa zgod na wprowadzenie ksicia Lestka na
tron, e oddali od siebie i wygna komesa Goworka328. Twierdzi
bowiem, e wrd wani nie ma miejsca ani dla wiernoci, ani dla
posuszestwa i e kada rzeczpospolita lubi spokj, a nie spory.
Waha si ksi Lestek, wahaj si i jego stronnicy, nie wiedzc,
co maj wybra. Czy maj wyrzec si Krakowa, czy wygna tak
uytecznego, tak zasuonego ma? Pierwsze byoby jednak szkodliwe, drugie wystpne. Gdy tak wszyscy zwlekali, rzek komes
Goworek: Nie godzi si, aby w sprawie tak oczywistej waha si
wasz rozum. Kt by wtpi, e korzy wielu okupuje si kosztem
niewielkiej straty? Kt by nie wiedzia, e raczej naley powici
kogokolwiek ni og? Kt by nie wiedzia, e trzeba wybiera
mniejsze zo, zwaszcza gdy poytek publiczny naley przedoy
nad wasny329. Jake wic ycie powici dla przyjaciela, kto boi si
pj na wygnanie dla dobra pana [swego]? Lecz nie nazwabym
tego wygnaniem, gdy kto cho jest wygnacem, ani przyjaci nie
opuszcza, ani przez przyjaci nie jest opuszczony. Szczliwe
wygnanie! Towarzyszy mu aska, a nienawi nie ciga".
Wtedy kto [tak przemwi]: Wprawdzie to, co sobie uoyem, wydaje si bajk, wszelako moe pojmie kto sens zmylonej
przypowieci, bowiem w plewach jest ziarno.
Mwi, e gryf jest krlem zarwno ptakw, jak i czworonogw. Ptaki bojc si jego zapalczywoci kryy si gdzie w gaziach dbu. Dlatego gryf, chciwy, by moe, zdobyczy lub uniesio328

Mikoaj broni si przed dopuszczeniem do palacji krakowskiej

palatyna Goworka, ktry z dworem Leszka zwizany by w Sandomierzu;
R. Grdecki, Polska piastowska, s. 176179.
329

potius persona carendum esse quam universitate; publica utilitas praeferenda sit privatae; Decretum Gratiani I, D. 13, c. l i II,
C. 22, q. 4, c. 7.

ny gniewem, raz po raz z jak zaciekoci uderza o konary tego

drzewa mniemajc, e albo drzewo uderzeniem obali, albo gazie
strzaska. Wiksze jednak jemu grozio niebezpieczestwo ni drzewu,
albowiem od uderze skrzydo sobie zwichn, z blu niemaego upad
na ziemi i za pno pozna na sobie, do czego wiedzie napa na
drugiego. I gdy szuka ratunku skdniebd, nadchodzi lisica i zblia
si z wolna, a on do niej: Czy znasz, crko, jakie okady na ble?
Ona odpowiada: Czeg nie znaaby mistrzyni fortelu? On na to:
Pom, bdziesz druga po mnie w krlestwie. Wtedy ona: Jeli
pragniesz pomocy lekarza, musisz odkry ran. Gryf rzecze: Zwichnem skrzydo. A na to ona: Nierwno skrzyde jest powodem,
e nie moesz lata, niech wic skrzydo wysze zejdzie do pooenia
zwichnitego, ktre nieatwo daoby si nagi do wyszego, a nawet,
gdy skrzyda si zrwnaj, wrci rwnie zdolno latania. w
rzecze: Zgadzam si, gdy to, co mwisz, wyglda cakiem prawdopodobnie. Kae mu wic lisica zdrowe skrzydo wetkn midzy
drzewa a po pach, tak eby skrzydo wetknite midzy drzewa nie
ruszyo si. miao ruszaj, nie bj si! Od ciebie zaley twoje
ocalenie! A on wierzy i, jak mu nakazano, gwatownie rzuca si
naprzd. Skrzyda jednak nie wydobywa, lecz amie na kawaki. Tak
pozbawiony obu, ginie z godu i poeraj go lisy oraz gady"330.
Na to ksi Lestek: Tak ty opowiadasz przypowie, jak
gdybym ja wszelkim sposobem zamyla speni [moje] pragnienie wadzy. Z dala niech jednak bd od ksicia wszelkiego
rodzaju targi! Z dala niech bdzie nieuczciwe kupczenie. C
330

Niektrzy dopatruj si w tej bajce o gryfie i lisicy (zapewne

wymylonej rzeczywicie przez autora) aluzji do antagonizmu midzy
rodami monych: Gryfitw i Lisw (S. Laguna, Dwie elekcje [w:]
Pisma Stosawa aguny, Warszawa 1915, s. 193 n.) albo Gryfitw
i abdziw (K. Grski, Rd Odroww w wiekach rednich, Krakw
1927,
s.
69
n.),
czemu
zaprzecza
A.
Rutkowska-Pachciska,
Bajka i polityka, IV, s. 125127. Gryf, p-orze p-lew, jest symbolem
panujcego, lisica symbolem zmylnoci i sprytu, gady (reptilia), to
stworzenia najnisze, twr szatana.

bowiem ofiarowuj ci, ktrzy pragn nagrody za [utrcenie]

najniewinniejszego czowieka, skoro
sprzedajno dostojestw
pociga za sob opakane skutki, a dla wolnego czowieka nie ma
adnego poszanowania331. Innego wic ni ksicia Lestka niech
sobie szukaj krakowianie, ktry by odpowiada ich daniom!".
Gdy to usyszeli, wysyaj posw do Wadysawa, syna
Mieszka332, jak gdyby dotd nigdy jeszcze nie naradzali si nad
elekcj. Zapewniaj, e wierno przyrzeczon ojcu winni okaza
synowi. [A] co si tego wzgldu tyczy, [to] osoba syna niewiele
odbiega od osoby ojca. Alici gdy chodzi o syna, nie ma miejsca
na elekcj, poniewa do nastpstwa po ojcu [sama] racja prawna
go wzywa i [tego] wymaga.
Wadysaw dzikujc im wylewnie mwi, e tak wielce ulega
wierno jest mu milsza ni sam pryncypat: Tylko bowiem wiara
zamyka i otwiera, rozkrzewia i zacienia, umacnia i utrwala
imperia333. Tylko ona uczy nie tylko krlestwa, ale i samych
krlw nie mniej rzdzi jak by rzdzonymi. Tylko ona jest
wiatem w ciemnoci, promieniem sonecznym w czas pogody,
cisz wrd burzy, bezpieczestwem rd ciszy. Tylko ona jest
podstaw praw krlewskich, diademem na gowie krlewskiej,
w diademie klejnotem nad klejnoty, wszystkiego co najwietniejsze wietno, wszystkiego co znakomite arcyznakomito334.
Gdy ona zganie, wszelka przyja, wszelka wsplnota, wszelkie
przymierze, wszelkie zobowizanie, wszelka yczliwo, wszelka
wreszcie i ozdoba, i moc wszystkich cnt sabnie i ginie. Bez wiary
331

dignitatum venalitas
Digesta 9, 1, 3 i Digesta 9, 3, 7.
332

Do Wadysawa
mierci ojca osiad na
yciu syn Mieszka.

et

liberi

capitis

Laskonogiego (por. wyej,

stolicy gnienieskiej jako

nulla

sit

aestimatio,

przyp. 18), ktry po

jedyny pozostay przy

333

Sola enim fides es quae claudit et aperit, propagat et artat, firmat et

conservat imperia; 'wiara' tu w znaczeniu 'wiernoci'. Por. Codex l, l, 8, 4.
334

Stopniowanie: re Gallum fundamentum, regii capitis diadema,

diadematis
gemmarum
gemma,
omnium
praestantissimorum
praestantia,
omnium insigniorum perinsigne.

nikim staje si kto, poniewa sprawiedliwy yje z wiary335, ktra

im dzisiaj rzadsza jest, tym milsza.
Waszej wic wiary stao z najwiksz przyjmuj wdzicznoci; na razie w kilku sowach dzikuj, przyrzekajc w przyszoci
odwdziczy si ze wszystkich si. Atoli w wielkich sprawach
naley zabiega o niemae rady. Bezpieczniej bowiem pynie si
w bezwietrznej ciszy, jeeli unikn si daj rozbicia powodowane
niezgod i zawici, od czego wzburzone bawany wznosz si
z naga od nagej nowoci rzeczy. A zwyky one rodzi si
z doniosych zdarze, nieroztrzsanych i nieprzewidzianych.
Przedsibierzemy rzecz zaiste trudn, ktra wymaga pomocy
zarwno si, jak rady. Suszne za jest, aby uczestnikiem rady by
ten, ktrego chcesz mie wsplnikiem [w dwiganiu] ciaru. Jeli
si wic [wam] podoba, owszem, poniewa powinno wszystkim
si podoba, bratu naszemu, ksiciu Lestkowi, chc wyjawi
nasze postanowienie, aby wasz zamiar nie by bezowocny. Tylko
on bowiem moe i stan na zawadzie, i zapewni powodzenie.
Modszy bowiem brat, ksi mazowiecki Konrad, we wszystkim
stosuje si do woli brata336. Nie wtpi jednak, e i Wadysawowice337 pjd za jego skinieniem. Chocia nie jest rzecz
wan cieszy si ich yczliwoci, warto jednak zabiega o to,
aby nie narazi si na ich zawi".
Zaraz tedy rzecz przedstawia przez posw i taki le list: Nad
ycie wasne ukochanemu bratu, ksiciu Lestkowi, ksi Wadysaw (przekazuje) wraz z pozdrowieniem (yczenie) wszelkiej
w yciu pomylnoci338. Rwnowaga rozumu nie znosi, aby
335

List do Rzymian 1, 17; Do Galatw 3, 11; Do Hebrajczykw 10, 38,

a wczeniej Proroctwo Habakuka 2, 4.
336

Konrad by o rok modszy od Leszka. Ze zdania tego wynika, e

Konrad mia ju wtedy wydzielon dzielnic.
337
338

Wadysawowice z linii lskiej.

cum
salute
vitae
universum;
dajca si przetumaczy dosownie. Por.
tego w ks. II, rozdz. 28 i Kolomana w ks. III, rozdz. 4.

formua
pozdrowienia
nie
listy: Bolesawa Krzywous-

zdrowy umys
bowiem:

sprzeciwia

si

wadzi

samym

sob339.

Al-

Czyje to duch, czyj rozum niezgodny jest z sob sam?

Wszelako jednakowo przekona nie daje przystpu przeciwiestwu340. Przecie tak sam niepodzieln ja takiej samej
duszy341 i natura nam daa, i nieustanna mio j zespala. Rodzi
to w nas jednakow wol i wspbrzmice we wszystkim przyzwolenie342. A poniewa ponad wszelak wtpliwo przekonalimy si, i zrzeklicie si pryncypatu krakowskiego, wiedzcie
przeto, i w tej sprawie yczenia wszystkich skaniaj si ku nam.
Zamiar ten zamylamy podj tym ufniej, im mniej wtpimy
o waszej yczliwoci, nie po to, aby nim owadn na zawsze, lecz
aby umoliwi wam atwiejszy do niego powrt, gdybycie takie
postanowienie powzili. Takie wic zaatwienie sprawy nie stanowi
naszego
wywyszenia,
ale
pomnoenie
waszej
chway.
Zreszt zaniedba moliwoci wtedy, kiedy mgby si wywyszy, nie jest niczym innym jak si umniejszy".
[Ksi Lestek] pojwszy z myli i brzmienia tego listu, jakie
zamiary ywi wobec niego i jego stronnikw [ksi Wadysaw]343, przychyla si do ycze brata wbrew radom biskupw,
panw i roztropnych mw. DostrzeGall bowiem i biadali, e
z tego powodu nastpstwo synw Kazimierza w dalszym pias339

Status rationis non patitur, sanae statum mentis a se dissidere vel

semet corrixari.
340
dissidentiam enim vix admittit identitas animorum; identitas
mona tu tumaczy jako 'jedno', ale Wincenty posuy si tu terminologi logiczn. Por. ten sam termin, ale w zastosowaniu do definicji
spoeczestwa, ks. Ii, rozdz. 1.
341
animae individuum, take pojcie filozoficzne.
342
consonum in omnibus consensum; autor t delikatn sytuacj prawn stara si przedstawi za pomoc moliwie precyzyjnej terminologii.
343
Uzupeniam wg Kron. wpol. MPH II, s. 552, MPH s.n. VIII, s. 78.

towaniu tej godnoci upada i e sam [Lestek] dziaa na swoj

szkod. Dlatego brat jego, ksi Konrad, ledwo nareszcie jakby
zmuszony, powierzchownie tylko, jak si zdawao, da si nakoni do ich woli344.
Tak wic w obliczu caej Polski, za zgod ksit i wielmow
oraz caego rycerstwa, od pieszego woja a po najwyszego
[dowdc], pryncepsem Krakowa ustanowiono ksicia Wadysawa. One okazywa wszystkim tak przystpn, tak ujmujc,
tak askaw, tak sodk i mi, ufn yczliwo, e aby nie
mniemano, i ma w pogardzie bdy drugich a jeszcze bardziej,
iby si nie zdawao, e jest zadufany we wasnych przymiotach,
wszystkim okazywa si nadzwyczaj ludzkim345.

344

'Ich', czyli Wadysawa i Leszka. Wadysaw Laskonogi obj

pryncypat w Krakowie od razu po mierci Mieszka Starego, tj. w 1202 r.
i rzdzi tam a do mierci palatyna Mikoaja, tj. do 1206 r., od kiedy to
dopiero datuj si rzdy Leszka Biaego; G. Labuda, Dwa zamachy
stanu, s. 103 n.
345
sese offerret cunctis affabilitate praestabilem; tak kocz si
wszystkie prawie rkopisy Kroniki z wyjtkiem dwch z XV i XVI w.,
gdzie s jeszcze sowa: etiam dona largissimo effundendo. Quo non obstante
subito principatu Cracouiensi cedere est coactus. Ma je rwnie Kronika
wielkopolska. A. Bielowski, MPH II, s. 447, 210, 211. Wiadomo
o rychym ustpieniu Wadysawa Laskonogiego z Krakowa podana jest
z perspektywy wielkopolskiej; G. Labuda, Dwa zamachy stanu w Polsce, s. 102104. Dodatek ten stylistycznie bliszy jest kronikarzowi
wielkopolskiemu ni Wincentemu. To, e istotnie nie byo go w oryginale,
powiadcza kolofon rkopisu Eugeniuszowskiego, powtrzony za egzemplarzem poznaskim bezporednio po sowie prestabilem: Finit cronica
sive originale regum et principum Polonie edita per magistrum Vincencium
Cracouiensem episcopum scripta per manum Nicolai Poznaniensis canonici
et plebani de Sydce. Zob. we Wstpie, s. VVI, przypisy 5 i 186.