Procese Aparate Dhe Pajisje Te Teknologjise Ushqimore

Prof. dr.
NIKOLLA DHAMO
PROCESE, APARATE DHE PAJISJE

T TEKNOLOGJIS USHQIMORE
Pr nivelin e par t shkollave t mesme profesionale
t profilit teknologji ushqimore
SHTPIA BOTUESE E TEKSTEVE MSIMORE

TIRAN, 2013
Teksti sht miratuar dhe financuar nga Ministria e Arsimit dhe e Shkencs.
Botues:
Shtpia Botuese e Teksteve Msimore (BOTEM)
Adresa:
Rruga e Durrsit, Nr. 219, Tiran, Shqipri
: + 355 4 2225659; botem2012@yahoo.com
Redaktor letrar:
Spartak Kumbaro (Drini)
Arti grafik:
Spartak Kumbaro (Drini)
Kopertina:
Klara Shoshi
Recensues:
Prof. asoc. dr. Anila Kopali
Anastas Kacori
Shtpia Botuese e Teksteve Msimore, 2013.

T gjitha t drejtat jan t rezervuara. Nuk lejohet shumfishimi
me do mjet apo form pa lejen me shkrim t botuesit.
PARATHNIE
Teksti Procese, aparate dhe pajisje t teknologjis ushqimore sht hartuar n
prputhje me programin e lnds me t njjtn emr q zhvillohet n nivelin e
par t shkollave t mesme profesionale t profilit teknologji ushqimore.
Teksti prbhet nga tri pjes. Pjesa e par u kushtohet lngjeve dhe gazeve. N
kt pjes trajtohen vetit e lngjeve dhe t gazeve, vihen n dukje dhe
shpjegohen dukurit q shfaqen gjat zhvendosjes s tyre prmes rrjeteve
hidraulike dhe pajisjeve, si dhe analizohen pajisjet q e kryejn n praktik kt
zhvendosje. Materiali sht i shoqruar me figura, nprmjet t cilave nxnsi e
ka m t leht t kuptoj dukurit, dhe veanrisht parimin e puns t pajisjeve.
Pjesa e dyt e tekstit u kushtohet proceseve mekanike. N kt pjes objekt i
analizs dhe i trajtimit sht lnda e ngurt dhe proceset q prdoren n praktikn
industriale pr prgatitjen e saj pr procesin teknologjik q do ti nnshtrohet.
Proceset mekanike analizohen sipas ksaj renditjeje: thrrmimi i materialit t
ngurt, klasifikimi dhe ndarja e tij n fraksione, transportimi i materialit t ngurt,
dozimi i tij dhe przierja e materialeve t ngurta. Edhe kjo pjes e materialit sht
e shoqruar me figura, nprmjet t cilave nxnsi e ka m t leht t kuptoj
procesin q ndodh dhe n veanti parimin e puns s pajisjeve me ann e t cilave
kryhen proceset mekanike.
Pjesa e fundit i kushtohet aparaturs matse (treguese dhe regjistruese) q prdoret
gjersisht n praktik pr matjen e parametrave themelor t puns, q jan:
temperatura, trysnia, prurja, niveli, lagshtia dhe dendsia. Bashk me aparaturn
matse, n mjaft raste, prshkruhen edhe rregullatort diskret, si dhe sistemet e
sinjalizimit dhe t alarmit, t cilat jan t pranishme jo vetm n praktikn
industriale, por edhe n jetn e prditshme. Shoqrimi me skema dhe me figura i
ksaj pjese t materialit sht quajtur i domosdoshm.
Mjaft nga shtjet q trajtohen n tekst jan shoqruar me ushtrime ose problema,
procedura e zgjidhjes e t cilave sht dhn me hollsi, me qllim q nxnsi t
ndihmohet n zgjidhjen e detyrave q parashikohen n fund t do shtjeje dhe t
detyrave q do t prpilohen nga vet msuesi. Shembujt e zgjidhur dallohen nga
pjesa tjetr e materialit, sepse jan shkruar me shkronja t pjerrta, me ngjyr dhe
m t vogla si madhsi se pjesa tjetr e materialit.
3
N tekst jan prfshir dhe disa tema, t cilat msuesi mund ti rekomandoj pr
lexim ose vetm pr nxnsit e prparuar. Kto dallohen nga pjesa tjetr e materialit,
sepse jan shkruar me shkronja me ngjyr dhe m t vogla n madhsi se pjesa
tjetr e materialit.
N fund t tekstit, n materialin e titulluar SHTOJC, jan parashikuar disa
tabela dhe nj nomogram, q ndihmojn jo vetm n prvetsimin e lnds, por
edhe pr prdorimin e tekstit si udhzues ndihms pas prfundimit t shkolls.
Autori, duke falnderuar kolegt, recensuesit dhe Shtpin Botuese t Teksteve
Msimore, q e mbshtetn dhe m nxitn n hartimin e ktij teksti, mirpret
vrejtjet dhe sugjerimet e nxnsve dhe t msuesve pr ti pasur ato parasysh n
nj ripunim t tij.
Autori
PRMBAJTJA E LNDS
PJESA I- HIDRODINAMIKA
11
1. BAZAT E HIDRAULIKS
13
1.1. Vetit fizike t lngjeve dhe t gazeve

1.1.1. Dendsia
13
1.1.2. Veshtullia
14
1.1.3. Karakteristikat prbashkta t lngjeve dhe t gazeve
15
1.1.4. Dallimet midis lngjeve dhe gazeve
15
1.2. Trysnia e lngjeve dhe e gazeve
17
1.2.1. Rrjedhsit ideal dhe rrjedhsit real
17
1.2.2. Trysnia e lngjeve dhe e gazeve
18
2. NJSIT E MATJES. SISTEMET E NJSIVE T MATJES

2.1. Marrdhniet ndrmjet prmasave dhe sistemet e njsive t matjes
21
21
2.1.1. Vlera numerike e nj madhsie dhe prmasa e saj
21
2.1.2. Sistemi SI i njsive matse
22
3. ZHVENDOSJA E LNGJEVE DHE E GAZEVE. RRJEDHSIT IDEAL
24
3.1. Barazimi i prurjes s rrjedhsit
24
3.1.1. Prurja e rrjedhsit
24
3.1.2. Barazimi i vazhdueshmris s rryms
24
3.2. Energjia e rrjedhsve n lvizje
13
26
3.2.1. Energjia potenciale e trysnis
26
3.2.2. Energjia potenciale e vendndodhjes
27
3.2.3. Energjia kinetike
27
3.3. Barazimi i Bernulit pr rrjedhsin ideal. Ligji i ruajtjes s energjis
28
3.4. Trajta t veanta t barazimit t Bernulit pr rrjedhsin ideal
30
3.4.1. Rrjedhsi n prehje
30
3.4.2. Rrjedhsi n rrjedhje horizontale
31
ZBATIME T BARAZIMIT T BERNULIT
32
4.1. Parimi i puns i sifonit
32
4.2. Efekti thiths i rryms
34
4.3. Ngushtimi i tubit t rryms dhe trysnia dinamike
36
4.3.1. Tubi i Venturit
36
4.3.2. Tubi Pito
38
5
4.4. Zbrazja e rezervuarit
40
4.4.1. Koha e zbrazjes s nj rezervuari
40
4.4.2. Ena Mariot
42
5. REGJIMET E LVIZJES S LNGJEVE DHE T GAZEVE

5.1. Regjimet e rrjedhjes dhe diametri i njvlershm
45
45
5.1.1. Regjimi laminar dhe ai turbulent i rrjedhjes
45
5.1.2. Lindja e turbulencs gjat rrjedhjes prmes tubave
46
5.1.3. Lindja e turbulencs n raste t tjera
47
5.1.4. Diametri i njvlershm
48
6. ZHVENDOSJA E LNGJEVE DHE E GAZEVE. RRJEDHSIT REAL
50
6.1. Barazimi i Bernulit pr rrjedhsin real. Ligji i ruajtjes s energjis
50
6.1.1. Humbjet e energjis gjat zhvendosjes s rrjedhsit real
50
6.1.2. Humbja e prgjithshme e trysnis
51
6.2. Humbjet e trysnis n rrjet: humbja e trysnis pr shkak t frkimit

Humbjet e trysnis n rrjet: humbja e trysnis pr shkak t rezistencave
6.3.
lokale
6.3.1. Humbja e trysnis pr shkak t rezistencave lokale
6.3.2. Humbja e prgjithshme e trusnis n rrjet
6.4. Zbatim i barazimit t Bernulit pr rrjedhsin real: zbrazja e rezervuarit
56
56
56
58
6.4.1. Shpejtsia e zbrazjes s rezervuarit
58
6.4.2. Zbatim numerik: koha e zbrazjes s rezervuarit
59
6.5. Puna e pomps n rrjet. Fuqia e pomps
61
6.5.1. Lartsia e prgjithshme q krijon pompa
62
6.5.2. Fuqia e pomps. Koeficienti i veprimit t dobishm
63
7. POMPAT, VENTILATORT DHE KOMPRESORT

7.1. Pompat
65
65
7.1.1. Karakteristikat e pomps
65
7.1.2. Lidhja e pompave n seri dhe n paralel
66
7.2. Llojet kryesore t pompave dhe fushat e tyre t prdorimit
52
67
7.2.1. Pompat me piston
67
7.2.2. Pompat centrifugale
67
7.2.3. Pompat me turbin
70
7.2.4. Pompat e lartsive t mdha
70
7.3. Ventilatort dhe kompresort
72
7.3.1. Ventilatort dhe fryrsit
73
7.3.2. Kompresort
75
8. ARMATURAT E RRJETEVE HIDRAULIKE
76
8.1. Rubinetat dhe saraineskat
76
8.2. Ventilat
78
8.2.1. Ventili pneumatik
78
8.2.2. Llojet e shtupave
80
8.2.3. Llojet e ventilave
80
8.2.4. Ventilat e siguris
81
PJESA II - PROCESET MEKANIKE
83
1.
THRRMIMI I MATERIALEVE T NGURTA
85
1.1. Njohuri mbi thrrmimin
85
1.1.1. Mnyrat e thrrmimit dhe shkalla e thrrmimit
85
1.1.2. Llojet e thrrmimit
86
1.2. Tipat e thrrmuesve dhe przgjedhja e tyre
88
1.2.1. Karakteristikat e thrrmuesve
88
1.2.2. Przgjedhja e thrrmuesit
88
1.3. Thrrmuesi me cilindra dhe thrrmuesi me eki
89
1.3.1. Thrrmuesi me cilindra
89
1.3.2. Thrrmuesi me eki
90
1.4. Thrrmuesi me rule dhe thrrmuesit me frkim
92
1.4.1. Thrrmuesi me rule
92
1.4.2. Thrrmuesit me frkim
92
1.5. Thrrmues t tipave t tjer
95
1.5.1. Thrrmuesi me sprucim
95
1.5.2. Thrrmuesi koloidal
95
1.5.3. Thrrmuesi me shufra
96
1.5.4. Thrrmuesi me sfera
97
1.5.5. Thrrmuesi konik
99
1.5.6. Mulliri me gur abraziv
99
1.5.7. Pajisje pr thrrmim tepr t imt
100
7
2.
KLASIFIKIMI I MATERIALEVE T NGURTA
101
2.1. Klasifikimi i materialeve kokrrizore me an t sitjes
101
2.1.1. Sitja
101
2.1.2. Standardet e sitave
102
2.1.3. Pajisjet pr sitje
102
2.2. Klasifikimi hidraulik i materialeve kokrrizore
3.
2.2.1. Klasifikimi me uj
105
2.2.2. Klasifikimi me ajr
105
ZHVENDOSJA E MATERIALEVE T NGURTA
107
3.1. Zhvendosja horizontale e materialeve t ngurta
107
3.1.1. Transportuesit me shirit
107
3.1.2. Transportuesit me pllaka
108
3.1.3. Transportuesit me shnek
108
3.1.4. Transportuesit me dridhje
109
3.2. Zhvendosja vertikale dhe zhvendosja e przier
4.
5.
104
109
3.2.1. Zhvendosja vertikale e materialeve t ngurta
109
3.2.2. Zhvendosja e przier e materialeve t ngurta
110
DOZIMI I MATERIALEVE T NGURTA
112
4.1. Dozimi i materialeve kokrrizore
112
4.1.1. Dozuesit
112
4.1.2. Dozimi vllimetrik
112
4.1.3. Dozimi me peshim
113
PRZIERJA E MATERIALEVE T NGURTA

Przierja e materialeve t thata kokrrizore dhe e materialeve n trajt
5.1
brumi
115
115
5.1.1. Przierja e materialeve t thata kokrrizore
115
5.1.2. Przierja e materialeve n trajt brumi ose paste
117
PJESA III - APARATURA MATSE
119
1.
APARATET E MATJES DHE T KONTROLLIT
121
1.1. Karakteristikat e aparateve matse
121
1.1.1. Vonesa n matje
121
1.1.2. Ndjeshmria dhe zona e vdekur
121
1.1.3. Njsia e shkalls dhe intervali i matjes
122
1.1.4. Saktsia dhe preizioni

1.2. Gabimet n matje
1.2.1. Gabimet q bhen gjat matjeve
2.
123
123
1.3. Instrumenti regjistrues
125
MATJA E TEMPERATURS
129
2.1. Matja termomekanike dhe termomanometrike e temperaturs
129
2.1.1. Karakteristika t matjes s temperaturs
129
2.1.2. Aparatet termomekanike
130
2.1.3. Aparatet termomanometrike
131
2.2.. Matja termoelektrike e temperaturs
134
2.2.1. Termometri me rezistenc
134
2.2.2. Termorezistenca
138
2.3. Matja e temperaturs me an t termoiftit
3.
122
139
2.3.1. Parimi i puns i termoiftit
139
2.3.2. F.e.m. e termoiftit
140
2.3.3. Matja e temperaturs me an t termoiftit
142
2.3.4. Qarku i matjes s temperaturs me an t termoiftit
143
2.3.5. Matja e f.e.m. t termoiftit
144
2.3.6. Lidhja n seri dhe n paralel e termoifteve
145
2.4. Kontrolli dhe rregullimi diskret i temperaturs
147
2.4.1. Rregullatori me shufr bimetalike
148
2.4.2. Termometri i kontaktit
148
2.4.3. Rregullatori diskret me veprim t drejtprdrejt
149
MATJA E TRYSNIS
150
3.1. Matja e trysnive t vogla
150
3.1.1. Karakteristika t matjes s trysnis
150
3.1.2. Vakuumetrat dhe manovakuumetrat
150
3.1.3. Manometrat diferencial
153
3.2. Matja e trysnive t mesme, t larta dhe shum t larta
155
3.2.1. Manometrat pr matjen e trysnive relative t mesme
155
3.2.2. Montimi i manometrave n pajisje
156
3.3. Regjistrimi dhe kontrolli i trysnis dhe i diferencs s trysnive
157
3.3.1. Regjistrimi i trysnis dhe i diferencs s trysnive
157
9
3.3.2. Kontrolli dhe rregullimi diskret i trysnis

4.
MATJA E PRURJES
160
4.1. Matja e prurjes duke u mbshtetur n trysnin dinamike t rrjedhsit
160
4.1.1. Karakteristika t matjes s prurjes
160
4.1.2. Tubi Pito-Prandll
160
4.2. Matja e prurjes me an t aparateve droseluese
163
4.2.2. Diafragma
164
4.2.3. Diza dhe tubi i Venturit
167
4.2.4. Karakteristika t aparateve matse droseluese
168
4.3.1. Ndrtimi dhe parimi i puns i rotametrit
6.
7.
170
170
MATJA DHE KONTROLLI I NIVELIT
174
5.1. Matja e drejtprdrejt dhe e trthort e nivelit
174
5.1.1. Matja e drejtprdrejt e nivelit
174
5.1.2. Matja e trthort e nivelit
175
5.1.3. Matja elektrike e nivelit
177
5.1.4. Kontrolli diskret dhe sinjalizuesit e nivelit
177
MATJA E LAGSHTIS
179
6.1. Matja e lagshtis
179
6.1.1. Higrometri me qime
179
6.1.2. Psikrometri
180
6.1.3. Higrometri elektrik
180
MATJA E DENDSIS
181
7.1. Matja e dendsis s lngjeve dhe t gazeve
181
7.1.1. Metoda vllimetrike e matjes s dendsis
181
7.1.2. Matja e dendsis me trup notues
181
7.1.3. Matja e dendsis me metodn e peshimit
182
7.2. Matja e dendsis s materialeve t ngurta dhe matja e dendsis gjat

zhvillimit t procesit industrial
7.2.1. Matja e dendsis s materialeve t ngurta
7.2.2. Matja e dendsis gjat zhvillimit t procesit industrial
SHTOJC
10
163
4.2.1. Aparatet matse droseluese
4.3. Matja e prurjes me ann e rotametrit

5.
158
184
184
186
189
PJESA E PAR
HIDRODINAMIKA
BAZAT E HIDRAULIKS
NJSIT E MATJES. SISTEMET E NJSIVE T MATJES
ZHVENDOSJA E LNGJEVE DHE E GAZEVE.
RRJEDHSIT IDEAL
ZBATIME T BARAZIMIT T BERNULIT
REGJIMET E LVIZJES S LNGJEVE DHE T
GAZEVE
ZHVENDOSJA E LNGJEVE DHE E GAZEVE.
RRJEDHSIT REAL
POMPAT, VENTILATORT DHE KOMPRESORT
ARMATURAT E RRJETEVE HIDRAULIKE
11
12
1. BAZAT E HIDRAULIKS
Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t njoh vetit e prbashkta dhe dallimet
midis lngjeve dhe gazeve, midis rrjedhsve ideal dhe rrjedhsve real, si dhe
sjelljen e tyre n prehje dhe n lvizje.
shtja 1.1. Vetit fizike t lngjeve dhe t gazeve
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh dy vetit kryesore t lngjeve dhe t
gazeve: dendsin dhe veshtullin, e para, si shprehje e mass n qetsi dhe e
dyta, si shprehje e mass n lvizje.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh vetit e prbashkta dhe dallimet q
lngjet dhe gazet kan mes tyre.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t prcaktoj ose t njehsoj
me prafrsi dendsin dhe veshtullin e lngjeve, t gazeve dhe t przierjeve t
tyre.
1.1.1. Dendsia
Dendsi e lnds [ (ro)] quhet masa e njsis s vllimit t lnds:
=
(1.1)
Ku: m-masa e lnds; V-vllimi i lnds. N rastin e lngjeve shpesh prdoret dhe
dendsia relative, e cila paraqet raportin e dendsis s lngut ndaj dendsis s
ujit (kjo e fundit, n kushte normale, sht e barabart me 1 g/cm3 ose 1000
kg/m3). Dendsia e lngjeve ndryshon pak me ndryshimin e temperaturs dhe
pothuajse nuk varet nga trysnia. N rastin e gazeve gjendja sht pak e ndryshme.
Meq vllimi i gazit sht shum i ndjeshm si ndaj ndryshimeve t temperaturs,
ashtu dhe ndaj ndryshimeve t trysnis, dendsia e tij prcaktohet me ndihmn e
barazimit (ligji pr gazet ideale):
=
(1.2)
Ku: p-trysnia e gazit; M-masa molekulare e gazit; R-madhsi konstante

(konstantja universale e gazeve); T-temperatura e gazit n grad Kelvin (K).
Dendsia e nj przierjeje lngjesh mund t njehsohet me prafrsi me ndihmn e
barazimit:
=
+ . . . +
(1.3)
+ . . . +
(1.4)
Ku: x1, x2, x3 ... xn - thyesat n pesh t lngjeve prbrse. Dendsia e nj

przierjeje gazesh mund t njehsohet me prafrsi me ndihmn e barazimit:

Ku: c1, c2, c3 ... cn - thyesat vllimore t gazeve prbrs.
13
1.1.2. Veshtullia
Veshtullia [ (my)] sht nj prej vetive m t rndsishme t lngjeve dhe t
gazeve, e cila prcakton plotsisht lvizjen e ktyre t fundit (rrjedhjen n tuba,
kanale, prgjat mureve etj.). Veshtullia sht masa e bashkveprimit t molekulave,
atomeve, joneve dhe grupimeve t tyre me njra-tjetrn dhe me muret (paretet) e
ens (frkimi i brendshm dhe frkimi me murin). Veshtullia, veanrisht te lngjet,
varet ndjeshm nga temperatura (zvoglohet me rritjen e temperaturs), ndrsa te
gazet kjo varsi sht m e dobt.
Veshtullia zakonisht jepet n udhzues, sepse barazimet q mund t prdoren pr
njehsimin e saj japin vetm vlera t prafrta. Megjithat, n rastin e przierjeve t
gazta, veshtullia e przierjes mund t njehsohet me ndihmn e barazimit:

=!
"
#
! "

#
! "

#
! "
#
(1.5)
Ku: c1, c2, c3 ... cn jan thyesat vllimore t gazeve prbrse; M1, M2, M3, ... Mn masat molekulare t gazeve prbrse.
Veshtullia shprehet zakonisht n centipuaz (cpz). [shih m posht: Sistemet e
njsive t matjes].
Tabela 1.1. Veshtullia e disa lngjeve dhe e disa gazeve n temperaturn 20oC
Nr.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Emrtimi i lngut
aceton
acid etanoik (acetik)100%
amoniak i lngt
acid sulfurik 98%
etanol (alkool etilik)
metanol (alkool metilik)
benzen
fenol
glicerin (50%)
katrklorur karboni
kloroform
toluol
uj
(cpz)
0,35
1,1
0,085
28
1,3
0,6
0,65
14
8,4
1,1
0,58
0,6
1,0
Nr.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Emrtimi i gazit
acetilen
ajr
amoniak
azot
dyoksid karboni
etan
etilen
sulfur hidrogjeni
hidrogjen
klor
metan
oksigjen
oksid karboni
(cpz)
0,009
0,0175
0,0092
0,017
0,014
0,0082
0,0094
0,0118
0,0086
0,0128
0,0104
0,02
0,0175
N tabeln 1.1 jan paraqitur veshtullit n temperaturn e mjedisit (20oC) pr

disa nga lngjet dhe gazet q gjejn prdorim m t gjer. Sikundr del dhe nga t
dhnat e tabels, veshtullia e lngjeve sht disa qindra her m e madhe se ajo e
gazeve dhe e avujve.
14
1.1.3. Karakteristikat e prbashkta t lngjeve dhe t gazeve

Lngjet dhe gazet (prfshir dhe avujt) kan nj karakteristik t prbashkt, q i
dallon nga trupat e ngurt: ata fitojn rrjedhshmri kur mbi ta ushtrohet nj forc
zhvendosse sado e vogl. Pr kt arsye, n materialin q vijon, lngjet, gazet
dhe avujt do ti emrtojm me nj emr: rrjedhs. Pra, kur do t flitet pr
rrjedhsit, do t kemi parasysh si lngjet, ashtu dhe gazet apo avujt.
1.1.4. Dallimet midis lngjeve dhe gazeve
Pavarsisht nga fakti se lngjet dhe gazet jan rrjedhs, ndrmjet tyre ka dy dallime
kryesore. Dallimi i par, q del lehtsisht n pah, sht ndryshimi i madh n vlerat
e dendsive. Mjafton t kujtojm q, n kushte normale (20oC dhe n shtypje
atmosferike), dendsia e ajrit sht 1,29 g/cm3, kurse dendsia e ujit sht 1000
g/cm3. Ky dallim sht rrjedhoj e drejtprdrejt e faktit q, ndrsa te lngjet
molekulat jan ngjeshur pran njra-tjetrs dhe lvizja e tyre nuk sht e lir, n
kuptimin q ato nuk mund t lvizin pa u ndeshur me njra-tjetrn dhe me muret e
ens, te gazet largsia ndrmjet molekulave sht relativisht e madhe dhe, pr
rrjedhoj, bashkveprimi i ktyre me njra-tjetrn dhe me muret e ens sht
shum her m i dobt. Kjo sht arsyeja q lngjet t marrin formn e ens ku
vendosen dhe ndrmjet tyre e mjedisit t krijohet nj siprfaqe ndarse horizontale
(siprfaqja e lir e lngut), ndrsa gazet shprndahen njlloj n t gjith hapsirn,
duke e mbushur at, ndrsa si siprfaqe ndarse me mjedisin shrbejn muret e
ens ku ata ndodhen.
Dallimi i dyt qndron n faktin q gazet mund t ngjishen me ushtrimin ndaj tyre
edhe t shtypjeve t vogla, gj q me lngjet nuk ndodh edhe n shtypje relativisht
t larta. Ky fakt na detyron q dendsin e nj gazi ta shprehim gjithmon pr
kushtet normale (temperatur=0oC=273 K dhe trysni=1 atm).
Nse shnojm me po dhe me To prkatsisht trysnin dhe temperaturn n kushtet
normale, ather dendsia e gazit n kushte normale sipas barazimit (1.2) do t
jet:
$
(1.6)
Duke pjestuar an pr an (1.2) me (1.6) dhe duke br veprimet prkatse,

arrijm n prfundimin q, pr rastin e gazeve, ka vend barazimi:
=
%
%
(1.7)
Ku: o-dendsia e gazit n kushte normale. Dendsit e lngjeve dhe t gazeve n

kushtet normale jepen n udhzues. N tabeln 1.2 tregohen dendsit pr disa
nga lngjet dhe gazet q gjejn prdorim m t gjer.
15
Tabela 1.2. Dendsia e disa lngjeve dhe e disa gazeve n kushte normale
nr
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
(kg/m3)
810
1060
1155
1530
1850
800
800
760
890
1075
1270
1620
1510
850
880
1000
910
Emrtimi i lngut
aceton
acid etanoik (acetik) 100%
acid klorhidrik 30%
acid nitrik 100%
acid sulfurik 98%
etanol (alkool etilik)
metanol (alkool metilik)
benzin
benzen
fenol
glicerin
katrklorur karboni
kloroform
naft
toluol
uj
uj amoniakor (25% NH3)
nr
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Emrtimi i gazit
acetilen
ajr
amoniak
azot
dyoksid karboni
dyoksid squfuri
etan
etilen
sulfur hidrogjeni
hidrogjen
klor
metan
oksigjen
oksid karboni
propan
propilen
uj (avull uji)
(kg/m3)
1,17
1,29
0,77
1,25
1,98
2,93
1,36
1,26
1,54
0,09
3,22
0,72
1,43
1,25
2,02
1,91
0,80
Shembull. Njehsoni veshtullin e ajrit n kushte normale, duke e menduar at si nj przierje

gazesh q prmban 21% n vllim oksigjen dhe 79% n vllim azot.
Zgjidhje. Pr zgjidhjen e shembullit do t mbshtetemi n barazimin (1.5), q, pr kt rast,
do t marr trajtn:
(
( )
(
!) ")
& ' = !( "(
#(
#)
Zvendsojm n formuln e msiprme veshtullit e prbrsve (tabela 1.1), thyesat

vllimore dhe masat molekulare: * = 0,02 ./, * = 0,21, 1* = 32, 3 = 0,017 ./,
3 = 0,79, 13 = 28
Pas zvendsimit gjejm se veshtullia e ajrit do t jet:
&
Provoni veten
'
7,
=,
8
=,=
9 7,:;8 <9
9 =,>?8 @9
=,= >
= 0,018 ./
Si shprehet dendsia n rastin e nj lngu dhe n rastin e gazeve?

Njehsoni dendsin n kushtet normale t nj tretsire etanoli q prmban 40 pjes n
pesh etanol dhe 60 pjes n pesh uj (shih tabeln 1.2). [P. 920 kg/m3]
3. Njehsoni dendsin e ajrit n kushte normale, duke e menduar at si nj przierje gazesh
q prmban 21% n vllim oksigjen dhe 79% n vllim azot (shih tabeln 1.2). [P. 1,288
kg/m3]
4. Njehsoni dendsin dhe veshtullin n kushte normale t gazit t sintezs s amoniakut
1.
2.
16
5.
6.
7.
8.
(3H2+N2 2NH3) i cili prmban 75% hidrogjen n vllim dhe 25% azot n vllim. [P.
0,38 kg/m3 dhe 0,0145 cpz]
Shpjegoni dy dallimet kryesore midis lngjeve dhe gazeve.
Lngjet dhe gazet dallohen nga njri-tjetri dhe nga ndikimi i ndryshm q ka n vetit dhe
sjelljen e tyre ndryshimi i temperaturs. Duke pasur parasysh q ky ndryshim sht i
lidhur drejtprdrejt me lvizshmrin e molekulave dhe me intensitetin e bashkveprimit
t tyre me njra-tjetrn dhe me murin e ens, prpiquni t argumentoni se me rritjen e
temperaturs:
a) si dendsia e lngut, ashtu edhe dendsia e gazit do t rriten;
b) si dendsia e lngut, ashtu edhe dendsia e gazit do t zvoglohen;
c) dendsia e lngut do t rritet, ndrsa dendsia e gazit do t zvoglohet;
d) dendsia e lngut do t zvoglohet, ndrsa dendsia e gazit do t rritet.
Ndrsa ndikimi i trysnis n vetit e lngjeve sht i paprfillshm, e njjta gj nuk mund
t thuhet edhe pr gazet. Duke pasur parasysh se edhe ndryshimi i trysnis te gazet sht i
lidhur drejtprdrejt me lvizshmrin e molekulave t gazit dhe me intensitetin e
bashkveprimit t tyre me njra-tjetrn dhe murin e ens, prpiquni t argumentoni se
do t ndodh me rritjen e trysnis s gazit n kushtet kur temperatura e tij mbahet e
pandryshuar:
a) dendsia e gazit rritet;
b) dendsia e gazit zvoglohet;
c) dendsia e gazit nuk ndryshon.
far paraqet veshtullia dhe n raport qndrojn veshtullit e lngjeve me ato t gazeve?
shtja 1.2. Trysnia e lngjeve dhe e gazeve

Objektivi minimal: nxnsi duhet t dalloj rrjedhsin ideal nga rrjedhsi real,
rrjedhsin piklor nga rrjedhsi elastik, si dhe t dij se far trysnie ushtron
kolona e rrjedhsit me nj lartsi t caktuar.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t argumentoj dallimet midis rrjedhsve ideal
dhe atyre ideal, midis rrjedhsve piklor dhe atyre elastik, si dhe t dij t
zbatoj n praktik ligjin e Paskalit.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t shpjegoj bashkveprimin
e rrjedhsit me murin, kur bhet fjal pr lvizjen prgjat nj muri t ngurt dhe
t palvizshm t nj rrjedhsi ideal dhe t nj rrjedhsi real.
1.2.1. Rrjedhsit ideal dhe rrjedhsit real
Ktu do t dallojm rrjedhsit ideal nga ata real. Ideal quhen rrjedhsit pa
veshtulli, pa ngjeshuri, q nuk formojn shtjella dhe me dendsi konstante. Te kta
rrjedhs bashkveprimi i molekulave, i atomeve, i joneve dhe i grupimeve t tyre
me njri-tjetrin dhe me muret e ens sht i paprfillshm dhe, pr rrjedhoj, pr
zhvendosjen e tyre prmes tubacioneve dhe pajisjeve nuk krkohet t shpenzohet
energji. Te rrjedhsit real bashkveprimet e msiprme bjn q pr zhvendosjen
e tyre prmes tubacioneve dhe pajisjeve t shpenzohet energji pr mposhtjen e
rezistencs q lind gjat rrjedhjes. Kjo rezistenc, si do t shpjegohet pak m
posht, lind pr shkak t dy dukurive fizike: frkimit dhe inercis.
17
Rrjedhsit real, q ndryshe quhen dhe veshtullor, nga ana e tyre jan dy llojesh:
rrjedhs piklor, densiteti i t cilve mendohet i pandryshueshm, dhe rrjedhs
elastik, densiteti i t cilve sht shum i ndjeshm ndaj ndryshimeve t
temperaturs dhe t trysnis. N grupin e par hyjn n prgjithsi lngjet, kurse
grupi i dyt prfaqsohet kryesisht nga gazet dhe avujt.
Deri n shekullin e kaluar, studimet pr rrjedhjen e lngjeve jan mbshtetur n supozimin e
rrjedhsit ideal (joveshtullor) dhe sipas teoris s rrjedhjes ideale, ndrmjet shtresave t
rrjedhsit, si dhe ndrmjet tij dhe murit t ngurt n kontakt me rrjedhsin, ushtrohen vetm
forcat normale t trysnis hidrostatike, pra mungojn forcat tangjenciale q do t ndikonin n
zhvendosjen e shtresave t rrjedhsit kundrejt njra-tjetrs dhe kundrejt murit.
Kjo teori, ndonse gjeti zbatim t gjer n praktik (edhe sot ajo gjen zbatim, mjafton t
kujtojm me kt rast barazimin e mirnjohur t Bernulit pr rrjedhsin ideal) nuk mund ti
jepte prgjigje problemit t rezistencs q lindte gjat rrjedhjes prmes tubave dhe kanaleve
ose gjat zhvendosjes s trupit n rrjedhs (rezistenca gjat lvizjes s avionit). Sipas ksaj
teorie, mbi avionin ushtrohen vetm forcat normale t trysnis dhe avionit, pr t fluturuar, i
duhej t siguronte vetm forcn e nevojshme ngritse, pasi gjat lvizjes mbi t nuk ushtrohet
kurrfar rezistence (!!). Por nuk sht kshtu, sepse gjat rrjedhjes, krahas forcave normale,
veprojn edhe ato tangjenciale, q jan forcat e frkimit t brendshm. Kto t fundit lidhen
pikrisht me veshtullin e rrjedhsit.
Kshtu, ndrsa n rastin e rrjedhjes ideale prgjat siprfaqes s kontaktit rrjedhs-mur i
ngurt ndodh shkputja e rrjedhsit dhe rrshqitja e tij prgjat murit, tek rrjedhsit real, si
rrjedhoj e bashkveprimit molekular t pjeszave t rrjedhsit me murin e ngurt, rrjedhsi
ngjitet n mur. Pra, muri i ngurt dhe shtresa e rrjedhsit n kontakt me t zhvendosen me t
njjtn shpejtsi. Kjo do t thot se, n qoft se muri sht n prehje, n prehje do t jet dhe
shtresa e rrjedhsit n kontakt me t. Kjo bn q shpejtsia e lvizjes s shtresave t rrjedhsit
t jet e ndryshme: shpejtsia e lvizjes s tyre do t rritet me largimin nga muri. Kshtu, n
rastin e rrjedhjes n tuba, shpejtsia e rrjedhsit rritet nga zero (q sht shpejtsia e rrjedhsit
n kontakt me murin e tubit) deri n vlern e saj maksimale (q sht shpejtsia e rrjedhsit n
qendr t tubit).
Kjo q sapo tham e ndryshon shum tablon e rrjedhjes reale nga ajo ideale. N t vrtet,
ndryshimi do t varet nga shkalla e bashkveprimit dhe ky shprehet prmes vlers numerike t
veshtullis s rrjedhsit. Kshtu, n rastin e rrjedhsve me veshtulli t ult dhe n kushtet e
rrjedhjes me shpejtsi jo t mdha, shmangia nga rrjedhja ideale mund t mos merret parasysh
dhe mund t prdoren (sikundr edhe bhet n mjaft raste pr gazet dhe pr ujin) prfundimet
dhe ligjshmrit e rrjedhjes ideale.
N t vrtet, t gjith rrjedhsit duhen menduar real, por, n kushte t zakonshme,

pra, n trysni dhe n temperatura t zakonshme, nj pjes e mir e rrjedhsve
mund t mendohen ideal. Fillimisht do t flitet pr rrjedhsit ideal dhe m pas
pr ata real.
1.2.2. Trysnia e lngjeve dhe e gazeve
Trysnia p q ushtron nj shtyll lngu me lartsi H sht e barabart me:
. = AB
18
(1.8)
Ku: p-trysnia e ushtruar nga shtylla e lngut (Pa); -dendsia e lngut (kg/m3); gnxitimi i rnies s lir (9,81 m/s2); H-lartsia e shtylls s lngut (m).
Barazimi (1.8) ka gjetur zbatim te matja e trysnis atmosferike me ndihmn e
barometrit (fig. 1.1a). Pr lngun n prehje (fig. 1.1b) trysnia n nj pik A brenda
vllimit t tij n thellsin h jepet nga barazimi:
.C = .$ + A
(1.9)
Ku: po-trysnia mbi siprfaqen e lir t lngut (pr enn e hapur kjo paraqet
trysnin atmosferike).
Barazimi (1.9) njihet me emrin ligji i Paskalit [Blez Paskal (Blaise Pascal), 1623
1662]. Kujtojm me kt rast, se n prputhje me kt ligj, trysnia n nj pik
fardo brenda vllimit t lngut, transmetohet e njjt n t gjitha drejtimet (fig.
1.1c). Trysnia pA ushtrohet n t gjitha pjeszat e lngut q ndodhen n thellsin
h, d.m.th. q ndodhen n t njjtin nivel me pikn A.
Kur trysnia sht m e vogl se ajo atmosferike, thuhet se rrjedhsi ndodhet n

vakuum ose n zbrazti. Kjo ndeshet veanrisht n rastin e gazeve. Vakuumi ose
zbraztia sht e barabart me diferencn e trysnis atmosferike (po) me trysnin
n t ciln ndodhet rrjedhsi (pA):
E = .$ .C
(1.10)
Nga sa u tha m sipr del se pA prbn trysnin absolute t rrjedhsit.

Provoni veten
1. Cili sht ndryshimi midis rrjedhsve ideal dhe rrjedhsve real?
2. Cilt quhen rrjedhs piklor dhe cilt quhen rrjedhs elastik?
3. Prpiquni t shpjegoni ndryshimin q ekziston n bashkveprimin me murin e ngurt
t rrjedhsit ideal dhe t rrjedhsit real.
4. T gjith rrjedhsit jan real, sepse t gjith kan veshtulli, por n kushte t
caktuara sjellja e tyre mund t mendohet si e rrjedhsve ideal. Cilat jan kto
kushte?
19
5. Shpjegoni trysnin q ushtron nj shtyll lngu.

6. N fig. 1.1a tregohet matja e trysnis me ann e barometrit. Sa e gjat afrsisht sht
shtylla e barometrit?
7. Shpjegoni barazimin (1.10).
8. N fig. D1 tregohet fakti se trysnia q
ushtron shtylla e lngut nuk varet aspak
nga forma apo prerja trthore e ens, por
vetm nga lartsia e shtylls.
(a) Si e argumentoni faktin q trysnia n
pikn B sht e njjt me at t piks A,
ndonse masa e lngut n gypin e mesit
sht m e madhe se ajo n gypin e majt?
(b) Si e argumentoni faktin q trysnia n
pikn C sht e njjt me at t pikn A,
ndonse n gypin e djatht gjatsia e
shtylls s lngut sht m e madhe se ajo
n gypin e majt?
Mbani mend!
T gjith rrjedhsit duhen menduar real, por, n kushte t zakonshme, pra, n
trysni dhe n temperatura t zakonshme, nj pjes e madhe e rrjedhsve mund t
mendohen ideal.
20
2. NJSIT E MATJES. SISTEMET E NJSIVE T MATJES

Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t njoh sistemin SI (sistemin
ndrkombtar) t njsive t matjes, si dhe t msoj kalimin nga nj sistem tjetr i
njsive t matjes n sistemin SI.
shtja 2.1. Marrdhniet ndrmjet prmasave dhe
sistemet e njsive t matjes
Objektivi minimal: nxnsi duhet t kuptoj q vlera numerike e nj madhsie
ndryshon kur ndryshon njsia e saj e matjes, si dhe t njoh njsit e matjes n
sistemin SI t atyre madhsive fizike q ka ndeshur gjat viteve t shkollimit.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t dij t kaloj nga nj sistem i njsive t matjes
n nj sistem tjetr t njsive t matjes, si dhe t njoh dhe njsi t tjera t matjes
pr gjatsin, masn dhe trysnin.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t shpreh pa vshtirsi
vlern e nj madhsie n sisteme t ndryshme t njsive t matjes, si dhe t zbatoj
me lehtsi sistemin ndrkombtar t njsive t matjes.
2.1.1. Vlera numerike e nj madhsie dhe prmasa e saj
Vlera numerike e do lloj madhsie apo konstanteje fizike ka kuptim n nj sistem
t caktuar t njsive matse dhe shprehet gjithmon n trajtn:
G = G& H1& I
(1.11)
G = GJ H1J I
(1.12)
Ku: ma-vlera numerike e madhsis apo e konstantes fizike n sistemin a t

njsive matse; [M]a -prmasa e madhsis apo e konstantes fizike n sistemin a
t njsive t matjes. Kur themi, p.sh., q dendsia e nj lngu sht 1,2 g/cm3, kjo
do t thot se vlera numerike e madhsis (q n kt rast sht dendsia e lngut)
sht ma=1,2, kurse prmasa e saj sht [M]a=g/cm3. T njjtn gj mund t
shkruajm edhe pr nj sistem tjetr t njsive matse, p.sh. pr sistemin b:
Kshtu, kur themi se dendsia e po atij lngu sht 1200 kg/m3, e kemi shprehur
at n nj sistem t ri t njsive matse, n t cilin vlera numerike e madhsis
sht mb=1200, kurse prmasa e saj sht [M]b=kg/m3. Meq formula (1.11) dhe
ajo (1.12) shprehin t njjtn gj (pra m-n), nga barazimi i tyre arrijm n lidhjen e
rndsishme midis madhsive dhe prmasave n sisteme t ndryshme njsive
matse:
H IK
IL
G& H1& I = GJ H1J IGJ = G& H
(1.13)
Formula (1.13) prdoret gjersisht pr kalimin nga nj sistem i njsive matse n

nj tjetr sistem t njsive matse.
21
2.1.2. Sistemi SI i njsive matse

do sistem ka njsit e veta t matjes, q m tej do ti quajm prmasa. Dallojm
prmasat baz t matjes dhe prmasat e prejardhura. Prmasat baz jan ato q u
takojn madhsive baz, q jan shtat: gjatsia (gjersia, lartsia), masa, koha,
temperatura, intensiteti i drits, intensiteti i rryms elektrike dhe sasia e lnds. N
sistemin ndrkombtar t njsive t matjes (sistemi SI) prmasat baz t matjes
jan: pr gjatsin sht metri (m), pr masn-kilogrami (kg), pr kohn-sekonda
(s), pr temperaturn-grada Kelvin (K), pr intensitetin e drits-kandela (cd), pr
intensitetin e rryms elektrike-amperi (A) dhe pr sasin e lnds-moli (mol). T
gjitha njsit e tjera jan t prejardhura dhe merren nprmjet barazimit prkats
q shpreh madhsin n fjal. Kshtu, prmasa e shpejtsis n sistemin SI sht e
prejardhur, sepse gjendet nisur nga fakti q shpejtsia shpreh rrugn e prshkuar
n njsin e kohs:
HMI
E = ' dhe prmasa e saj do t jet: HEI= H'I =

M
Edhe pr nxitimin gjejm:

N=
OP
O'
HPI
dhe prmasa e tij do t jet: HNI= H'I =
Q
R
Pr forcn, nga ligji i dyt i Njutonit gjejm:
S = GN dhe prmasa e saj do t jet: HSI= HGIHNI = TA
Edhe pr punn marrim:
=
= U 8VWXYZV9
[ = S\ dhe prmasa e saj do t jet: H[I= HSIH\I = U G = ] 8 NX\9
Pr energjin kinetike do t kemi:
^_ = GE H^_ I= HGIHEI = TA ` a = U G = ] 8 NX\9
Pr fuqin do t kemi:
U = ' HUI=
HCI
H'I
= = c 8ENY9
N tabeln A1 (n fund t librit, n pjesn e titulluar SHTOJC) tregohen

prmasat n sistemin SI pr madhsit q ndeshen m dendur, si dhe kalimi nga
prmasat e nj sistemi tjetr t njsive matse n ato t sistemit SI.
Shembull. Duke u mbshtetur n barazimin (1.6), le t njehsojm dendsin e ajrit n kushte
normale (po=760 mm Hg, To=0oC), kur dihen masa molekulare e ajrit M=29 g/mol dhe vlera
numerike e konstantes universale t gazeve R=8,314 J/mol K.
Zhvillim. Zbatojm barazimin (1.6). S pari, i shprehim n sistemin SI vlerat e madhsive q
prmban ai barazim (Shtojc, tabela A1). Kemi:
22
1 = 29 g/mol= 29 TA/TGZ\ , .$ = 760 GG BA 133,3 Pa/mm Hg = 101 308 fN ,

g$ = 273 h, i = 8,314 J/mol K = 8314 J/kmol K
T dhnat i zvendsojm te barazimi (1.6) dhe do t marrim:

$
8 7 7<98 ;9
8< k98 : 9
= 1,294 TA/G
Provoni veten
1. Shpjegoni barazimet (1.11) dhe (1.13).
2. Tregoni njsit e ndryshme t matjes dhe si kalohet n sistemin SI pr: gjatsin,
masn, vllimin, shpejtsin, prurjen, trysnin dhe temperaturn.
3. Duke u mbshtetur n barazimin (1.7), njehsoni dendsin e ajrit n kto kushte: p
=1,56 at dhe T=37oC.
4. Duke u mbshtetur n barazimin (1.7) dhe n prfundimet e arritura n nj problem
t mparshm, njehsoni dendsin e gazit t sintezs s amoniakut (3H2+N2) n trysni
p=26 at dhe n T=238oC.
5. Duke u mbshtetur n fig. 1.1a, prcaktoni lartsin deri n t ciln do t ngjitet
shtylla e merkurit, nse gypi do t jet i hapur nga lart dhe trysnia mbi siprfaqen e
lngut sht p=1,44 bar. Dendsia e merkurit t merret e barabart me 13,6 g/cm3.
6. N kushtet e problemit 5, gjeni lartsin deri n t ciln do t ngjitet shtylla e ujit.
7. N kushtet e problemit 5, gjeni lartsin deri n t ciln do t ngjitet shtylla e nafts.
23
3.ZHVENDOSJA E LNGJEVE DHE E GAZEVE.

RRJEDHSIT IDEAL
Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t njoh ligjshmrin e zhvendosjes s
rrjedhsve ideal.
shtja 3.1. Barazimi i prurjes s rrjedhsit
Objektivi minimal: nxnsi duhet t kuptoj dhe t dalloj shpejtsin mesatare t
rrjedhjes nga prurja e rrjedhsit, si dhe prurjen vllimore nga prurja n mas.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t kuptoj dhe t zbatoj barazimin e rryms s
vazhduar si nj shprehje e ligjit t ruajtjes s mass.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t zbatoj ligjin e ruajtjes s
mass te sistemet n rrjedhje dhe t argumentoj raportin q vendoset midis
shpejtsis s rrjedhjes dhe seksionit trthor t rryms.
3.1.1. Prurja e rrjedhsit
Do t quhet prurje (G) e rrjedhsit masa e rrjedhsit q zhvendoset n njsin e
kohs n drejtimin pingul me prerjen trthore t tubit t rryms (fig. 1.2). Nse
shnojm v shpejtsin mesatare t lvizjes (rrjedhjes) s pjeszave t fluidit dhe
me A siprfaqen e prerjes trthore t tubit t rryms, ather, gjat intervalit t
kohs t, pingul me prerjen trthore t tubit t rryms, do t kaloj vllimi i
rrjedhsit i barabart me:
l = EY[
Ose masa e rrjedhsit e barabart me:

1 = EY[
Ku:
dendsin e rrjedhsit. N kt
mnyr, pr prurjen e rrjedhsit
gjejm:
m = ' = E[
(1.14)
Prurje vllimore e rrjedhsit do t quhet madhsia:
n = = E[
'
(1.15)
3.1.2. Barazimi i vazhdueshmris s rryms

Le t shqyrtojm tani rrjedhsin q zhvendoset prmes nj tubacioni nga zona I,
ku shpejtsia e rrjedhjes sht v1 dhe siprfaqja e prerjes trthore t rryms pingule
me rrjedhjen A1, n zonn II, ku shpejtsia dhe siprfaqja e prerjes trthore jan
prkatsisht v2 dhe A2 (fig. 1.3).
24
Po t zbatojm ligjin e ruajtjes s mass, sipas s cilit prurja e rrjedhsit mbetet e

pandryshuar, pr zhvendosjen e rrjedhsit nga zona I n zonn II, do t kemi:
mo = moo
Po t mbajm parasysh barazimin (1.14), mund t shkruajm:

E [
=E [
Pr rrjedhsit piklor, q prgjithsisht jan lngje, dendsia mbetet e pandryshuar,

kshtu q marrim:
E [ =E [
(1.16)
Formula e msiprme vlen pr do seksion t marr prgjat tubit t rryms. Pra

mund t shkruajm:
E [ =E [ =E [ ==E
=E [
Shprehja e fundit njihet me emrin barazimi i vazhdueshmris s rryms.

Barazimi (1.16), po t shkruhet n trajtn:
P
P
C
C
(1.17)
on n prfundimin se shpejtsia e rrjedhjes sht n prpjestim t zhdrejt me

siprfaqen e prerjes trthore t rryms, pra: atje ku rryma ngushtohet, shpejtsia e
rrjedhjes rritet, dhe anasjelltas. N rastin e tubacioneve rrethore:
q
[= r
4
ku: d-diametri i tubacionit. Kshtu, shprehja (1.17) mund t shkruhet akoma n
trajtn:
P
P
s
u
t
s
u
t
= v w
u
(1.18)
Prfundimi sht ky: gjat rrjedhjes n tuba, shpejtsia e rrjedhjes sht n

25
prpjestim t zhdrejt me diametrin e tubit. Pra: atje ku tubi ngushtohet,

shpejtsia e rrjedhjes s rrjedhsit rritet, dhe anasjelltas.
Mbani mend!
Pr prurje konstante t rrjedhsit, shpejtsia e rrjedhjes rritet atje ku tubi i rryms
ngushtohet dhe anasjelltas.
shtja 3.2. Energjia e rrjedhsve n lvizje

Objektivi minimal: nxnsi duhet t kuptoj q dhe rrjedhsit zotrojn energji
potenciale dhe kinetike dhe se energjia potenciale shfaqet n dy forma, si energji e
trysnis dhe si energji e vendndodhjes.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t dij t interpretoj llojet e energjis q
zotron rrjedhsi n prehje dhe rrjedhsi n lvizje.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t dalloj llojet e energjis
q zotron rrjedhsi n lvizje dhe kalimin nga njri lloj i energjis te lloji tjetr,
duke ruajtur t pandryshuar energjin e prgjithshme.
3.2.1. Energjia potenciale e trysnis
Shqyrtojm rrjedhsin q zhvendoset prmes tubacionit me siprfaqe t prerjes
trthore A (fig. 1.4).
Shnojm me p trysnin zonn I t tubacionit (fig. 1.4) dhe me v shpejtsin me t

ciln zhvendosen pjeszat e rrjedhsit kur mbi to vepron, nga e majta n t djatht,
forca e trysnis pxA. Pr shkak t ksaj force q ushtrohet mbi to, pjeszat e
rrjedhsit, gjat intervalit t kohs t, do t ken prshkuar rrugn vxt. Kjo do t
thot se mbi vllimin e rrjedhsit t zhvendosur sht kryer puna e barabart me:
.[EY
26
Nga kjo del se pjeszat e rrjedhsit n kt zon t tubacionit, meq ndodhen nn

trysnin p, zotrojn nj energji potenciale1 pikrisht pr shkak t ksaj trysnie.
Kjo energji potenciale sht e barabart me:
^'
= .[EY
(1.19)
3.2.2. Energjia potenciale e vendndodhjes

Marrim prsri n shqyrtim rrjedhsin n zonn I t tubacionit dhe shnojm me z
lartsia e vllimit t rrjedhsit nga toka (fig. 1.5). Nga kinematika dim se do
trup me mas m q ndodhet n lartsin z nga toka (ose nga niveli i detit a nj
nivel fardo referimi), zotron energji potenciale2 pikrisht pr shkak t
vendndodhjes, e cila sht e barabart me:
^P
= GA/
Ku: g sht nxitimi i rnies s lir (9,81 m/s2). Kjo energji do t shpreh punn e
kryer kundr forcs s rndess pr ngjitjen e rrjedhsit n lartsin z.
Nse shnojm me dendsin e rrjedhsit dhe nse e shprehim masn e vllimit
t rrjedhsit n zonn I n varsi t , ather pr energjin e tij t vendndodhjes
mund t shkruajm:
^P u = 8[EY 9A/
(1.20)
Duke mbledhur energjis potenciale pr shkak t trysnis me energjin potenciale
pr shkak t vendndodhjes, shuma e dal prbn at q quhet energjia potenciale e
rrjedhsit:
^ = ^'
+ ^P
= .[EY + 8[EY 9A/ = 8. + A/9[EY
(1.21)
Kt energji rrjedhsi e zotron edhe kur ai sht n prehje.

3.2.3. Energjia kinetike
Nga kinematika dihet gjithashtu se kur nj trup me mas m lviz me shpejtsi v, ai

zotron nj energji kinetike t barabart me:
^_ = GE
(1.22)
^_ = 8[EY 9E
(1.23)
Edhe pr energjin kinetike t vllimit t rrjedhsit q zhvendoset me shpejtsi v

n zonn I t tubacionit, mund t shkruajm:
Prfundimisht mund t pohojm: Nse shnojm me p shtypjen n t ciln

1
2
E quajm potenciale, meqense kjo energji mund t shndrrohet n pun.

Edhe kjo energji quhet e till sepse mund t shndrrohet n pun.
27
ndodhen pjeszat e rrjedhsit n zonn I t tubacionit, me z lartsin e vllimit t

rrjedhsit nga toka ose nj nivel tjetr referimi dhe me v shpejtsin me t ciln
zhvendoset vllimi i rrjedhsit, pr energjin e prgjithshme (E) t rrjedhsit n
zonn I mund t shkruajm:
^ = ^ + ^_ = 8. + A/9[EY + 8[EY 9E = `. + A/ +
E a 8[EY9
(1.24)
Meq produkti Avt paraqet vllimin e rrjedhsit, ather pjestimi i t dy anve

t barazimit (1.24) me Avt do t na jap energjin e prgjithshme t njsis s
vllimit t rrjedhsit:
y = . + A/ + E
(1.25)
Provoni veten
1.
2.
3.
4.
5.
Interpretoni energjin potenciale t trysnis.

Interpretoni energjin potenciale t vendndodhjes.
Prse kto dy energji quhet potenciale?
Kur rrjedhsi zotron energji kinetike?
Komentoni barazimin (1.25).
shtja 3.3. Barazimi i Bernulit pr rrjedhsin ideal. Ligji i ruajtjes s

energjis
Objektivi minimal: nxnsi duhet t dij si t zbatoj ligjin e ruajtjes s energjis
pr rastin e zhvendosjes s rrjedhsve ideal nga nj zon e tubacionit apo
pajisjes n nj zon tjetr t saj.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t dij t nxjerr barazimin e Bernulit pr
rrjedhsin ideal dhe ta shpreh at n t dyja trajtat: si shum trysnish dhe si
shum lartsish.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t interpretoj termat e
barazimit t Bernulit pr rrjedhsin ideal, duke i trajtuar si elemente t trysnis
dhe si elemente t lartsis.
Le t marrim n shqyrtim edhe nj her rrjedhsin ideal q zhvendoset prmes nj
tubacioni nga zona I, ku shpejtsia e rrjedhjes sht v1 dhe siprfaqja e prerjes
trthore t rryms pingule me rrjedhjen A1, n zonn II, ku shpejtsia dhe
siprfaqja e prerjes trthore jan prkatsisht v2 dhe A2 (fig. 1.6).
Pr lvizjen e rrjedhsit nga zona I n zonn II zbatojm ligjin e ruajtjes s
energjis sipas t cilit energjia e prgjithshme mbetet e pandryshuar (sht fjala
pr njsin e vllimit t rrjedhsit):
yo = yoo
Duke u mbshtetur n barazimin (1.25) marrim:
28
. +
A/ +
E =. +
A/ +
(1.26)
Barazimi i fundit mund t shprehet ndryshe edhe n trajtn e mposhtme:

. + A/ +
E = TZVzYNVY
(1.27)
q njihet me emrin barazimi i Bernulit pr rrjedhsin ideal [Daniel Bernuli

(Daniel Bernoulli, 1700-1782). Si shihet, termat e barazimit t Bernulit shprehin
trysni dhe prkatsisht:
trysnin hidrostatike p+gz
1
dhe trysnin dinamike v2.
2
Po t pranojm q sht fjala pr rrjedhsin piklor (1=2=) dhe t pjestojm t

dy ant e barazimit (1.26) me produktin g, do t marrim nj shprehje tjetr t
barazimit t Bernulit:
+ / + | E = {| + / + | E
(1.28)
{|
Ose:
/ + {| +
E = TZVzYNVYy
(1.29)
Ku termat prbrs t (1.29) tani prfaqsojn tri lartsit dhe pikrisht:

1-lartsin e vendndodhjes: }
~
2-lartsin e trysnis:
Lartsia e trysnis tregon lartsin n t ciln do t ngjitej rrjedhsi vetm pr

shkak t trysnis n t ciln ndodhet ai, ose ndryshe, lartsin n t ciln do t
ngjitej rrjedhsi derisa trysnia n siprfaqen e tij t lir t barazohet me trysnin
atmosferike (kujto ngjitjen e shtylls s lngut n gypin vertikal, fig. 1.1).
29
3-lartsin e shpejtsis:
Lartsia e shpejtsis tregon lartsin n t ciln do t ngjitej rrjedhsi vetm pr

shkak t shpejtsis (energjis kinetike) q ai ka, ose ndryshe, lartsin n t ciln
do t ngjitej rrjedhsi derisa shpejtsia e tij t bhet zero. N praktik gjejn
prdorim t dy trajtat e barazimit t Bernulit: trajta (1.27) dhe trajta (1.29).
Provoni veten
1. Prpiquni t ilustroni me nj figur tuajn zbatimin e ligjit t ruajtjes s energjis.
2. far kemi pranuar prpara se t pjestojm termat e barazimit t energjis me
produktin g?
3. far kuptojm me termin lartsi e vendndodhjes?
4. far kuptojm me termin lartsi e trysnis?
5. far kuptojm me termin lartsi e shpejtsis?
6. Pr far lloj rrjedhsi vlejn barazimet (1. 27) dhe (1.29)?
7. N far kushtesh mundemi q barazimin (1.27) ose at (1.29) ta zbatojm dhe pr
gazet, dhe pr avujt (kujto far sht thn m lart pr rrjedhsit elastik)?
shtja 3.4. Trajta t veanta t barazimit t Bernulit pr rrjedhsin ideal

Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh trajtat e thjeshtuara t barazimit t
Bernulit q i takojn rrjedhsit n prehje dhe rrjedhsit q lviz horizontalisht.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t dij t punoj mbi barazimin e Bernulit pr t
nxjerr trajtat e veanta q ai merr n rastin e rrjedhsit n prehje dhe rrjedhsit
q lviz horizontalisht.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t interpretoj dhe t zbatoj
n rrethana e kushte t ndryshme trajtat e thjeshta t barazimit t Bernulit q i
takojn rrjedhsit n prehje dhe rrjedhsit q lviz horizontalisht.
Le t shprehim barazimin (1.26) pr dy raste t veanta: pr rrjedhsin n prehje
dhe pr rrjedhsin q zhvendoset horizontalisht.
3.4.1. Rrjedhsi n prehje
Meq pr kt rast v1=v2=0, ather barazimi (1.26) thjeshtohet n trajtn:
Ose:
. +
A/ = . +
A/
. + A/ = TZVzYNVYy
(1.30)
(1.31)
Barazimi (1.30) mundson njehsimin e ndryshimit t trysnis brenda rrjedhsit (n

kt rast 1 = 2):
. . = A8/ / 9 = AB
(1.32)
30
Ku: H sht ndryshimi i lartsis n mes pikave

me trysni prkatsisht p1 dhe p2 (fig. 1.6). Nj rast
ku gjen zbatim barazimi (1.30) sht matja e
ndryshimit t trysnive n dy en apo n dy
mjedise me ndihmn e manometrit me gyp n
formn e U-s (fig. 1.7). Le t shnojm
dendsin e mjedisit dhe m dendsin e lngut t
manometrit (uj, alkool, mrkur etj.). Shprehim
faktin q trysnia n nivelin 1-1 n t kraht e gypit
sht e njjt (n t kundrt lngu n gyp do t
zhvendoset):
. + A = . + A
Pr ndryshimin e trysnis ndrmjet dy enve
marrim:
. . = 8 9A
(I.32a)
Pr matjen e ndryshimit t trysnis me an t manometrit me gyp n form U-je

do t flitet m hollsisht kur t trajtohet aparatura matse.
3.4.2. Rrjedhsi n rrjedhje horizontale
Meq n rastin e rrjedhjes horizontale z1=z2, ather barazimi (1.26) thjeshtohet n
trajtn:
. +
E =. +
E
(1.33)
Ose:
. + E = TZVzYNVY
(1.34)
Barazimi i fundit on n nj pohim shum t rndsishm: te rrjedhsit n lvizje

rritja e shpejtsis s rrjedhjes shoqrohet me zvoglimin e trysnis dhe
anasjelltas. Po t kemi parasysh edhe pohimin e thn m lart pr lidhjen
ndrmjet shpejtsis s rrjedhjes dhe siprfaqes s prerjes trthore t rryms, del
se gjat zhvendosjes s rrjedhsve, ngushtimi i seksionit trthor t rryms on n
rritjen e shpejtsis s rrjedhjes dhe pr rrjedhoj n zvoglimin e trysnis s
rrjedhsit. Ky prfundim, si do t shohim m posht, ka zbatime t shumta n
natyr, n teknik dhe n jetn e prditshme.
Provoni veten
1. far ju kujton trajta e thjeshtuar e barazimit t Bernulit (1.32)?
2. Prpiquni t ilustroni me nj figur tuajn zbatimin e ligjit t ruajtjes s energjis pr
rrjedhjen horizontale.
3. Duke pasur parasysh fig. (1.7), njehsoni ndryshimin e trysnis midis enve n mm
kolon uji, nse tregimi i manometrit me zhiv sht H=12,4 cm.
4. Barazimi (1.34) on n nj prfundim shum t rndsishm, Cili sht ai?
31
4. ZBATIME T BARAZIMIT T BERNULIT

Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t njoh zbatimet q gjen n praktik dhe
n jetn e prditshme barazimi i Bernulit.
shtja 4.1. Parimi i puns i sifonit
Objektivi minimal: nxnsi duhet t kuptoj parimin e puns s sifonit dhe disa
nga prdorimet e tij.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh dhe t zbatoj kushtet pr t realizuar
nj sifon dhe t dij t interpretoj se n far kushtesh sifoni nuk mund t bj
zbrazjen e ens apo t rezervuarit.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t zbatoj ligjin e ruajtjes s
energjis dhe at t ruajtjes s mass n rastin e rrjedhjes prmes sifonit dhe t
argumentoj se n far kushtesh realizohet zbrazja e lngut me an t sifonit.
Si zbatim t par t barazimit t Bernulit le t shqyrtojm punn e sifonit, nj
pajisje kjo shum e thjesht dhe shum e prhapur n praktikn e prditshme dhe
q shrben pr largimin ose thithjen e lngut nga nj rezervuar prmes nj gypi t
zhytur pjesrisht n t3.
Figura 1.8 tregon parimin e
puns s sifonit. N figur
dallojm nivelin 0, q paraqet
siprfaqen e lir t lngut n
rezervuar, nivelin 3, q paraqet
daljen e lngut nga gypi, si dhe
dy pika fardo, 1 dhe 2, brenda
n gyp, q ndodhen n t njjtin
nivel4. Kuptohet se rezervuari
do t mund t shkarkohet vetm
nse trysnia n pikn 1 do t
jet m e madhe se trysnia n
pikn 2, pra: p1 > p2. Vetm
kshtu lngu detyrohet t lviz
prmes gypit, duke u ngjitur n
krahun e majt dhe duke zbritur
n krahun e djatht.
Kemi parasysh ktu shkarkimin e lavamanit, t vasks, t bides, t WC-s, thithjen e benzins
nga serbatori nprmjet nj gypi elastik, mbushjen e kans s vers nga fuia, por pa e turbulluar
masn e saj, ndarjen e lngjeve q nuk prziehen nprmjet thithjes s njrit prej tyre, por pa e
prekur masn e lngut tjetr etj.;
4
Bhet fjal gjithmon pr gypin e mbushur me lng.
32
Ather mbetet t prcaktojm kushtin pr t cilin:
. > . ose . . > 0
(1.35)
Le t zbatojm barazimin e Bernulit (1.26) pr rrjedhjen e lngut n gyp, fillimisht

pr pikat 0 dhe 1 dhe m pas pr pikat 2 dhe 3. Kemi:
1
1
E7 = . + A/ +
E
2
2
1
1
. + A/ +
E = . + A/ +
E
2
2
Duke pasur parasysh se trysnia n siprfaqen e lir t lngut n rezervuar sht ajo
atmosferike (rezervuari sht i hapur) dhe se shkarkimi i lngut nga gypi n pikn
3 bhet n atmosfer, del se p3=po. Po kshtu, meq pikat 1 dhe 2 ndodhen n t
njjtin nivel, mund t shkruajm q z1=z2. Duke pasur parasysh akoma q
shpejtsia e rrjedhjes s lngut prmes gypit sht e njjt n t gjith gjatsin e
tij (diametri i brendshm i gypit dhe dendsia e lngut nuk ndryshojn), barazimet
e msiprme mund t rishkruhen n trajtn:
1
1
.$ + A/$ +
E = . + A/ +
E
2
2
1
1
. + A/ +
E = .7 + A/ +
E
2
2
Duke i mbledhur barazimet an pr an dhe duke thjeshtuar termat e njjt n t
dy ant, do t marrim:
. + A/7 = . + A/
.$ + A/$ +
Nga barazimi i fundit gjejm:
. . =g8/$ / 9 = AB
(1.36)
ku: H-ndryshimi i lartsis ndrmjet nivelit t lngut n rezervuar dhe nivelit t

shkarkimit (fig. 1.8).
Kushti (1.35) plotsohet nse H>0. Pra, pr t br t mundur shkarkimin e
rezervuarit, duhet q fundi i gypit t mbushur me lng (pra niveli i derdhjes s
lngut nga gypi) t mbahet m posht se niveli i lngut n rezervuar.
Provoni veten
1. Tregoni nga prvoja juaj se ku keni par apo keni menduar se pajisja sht nj sifon?
2. Interpretoni kushtin (1.35).
3. Kusht i domosdoshm pr funksionimin e sifonit sht mbushja e gypit me lng.
Tregoni mnyra t ndryshme q do t prdornit pr ta realizuar kt, n kushtet kur
lngu sht agresiv dhe nuk duhet t bjer n kontakt me pjes t trupit.
4. Sifoni m i thjesht sht nj gyp plastik, q mund t gjendet kudo. Tregoni rrethana
t ndryshme n t cilat mund t lind nevoja e prdorimit t sifonit.
33
5. N procesin e nxjerrjes s vajrave aromatike

(esencave t parfumeve) nga bimt e thara, kto t
fundit trajtohen me avull uji, ndrsa przierja vaj
aromatik-avull uji q formohet, pasi kondensohet,
mblidhet n nj en (rezervuar) dhe lihet n qetsi, n
mnyr q uji dhe vaji t ndahen nga njri-tjetri. Pas
nj far kohe, vaji aromatik, duke qen se ka dendsi
m t vogl, grumbullohet n pjesn e siprme t ens,
kurse uji, me dendsi m t madhe, mblidhet n fund
t saj (fig. D2). A mund t na prshkruani sesi do t
vepronit pr t larguar vetm vajin aromatik me
ndihmn e sifonit?
6. Si do t vepronit pr largimin vetm t ujit me
ndihmn e sifonit?
shtja 4.2. Efekti thiths i rryms

Objektivi minimal: nxnsi duhet t kuptoj efektin thiths t rryms.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t jet n gjendje t tregoj rrethana, kushte dhe
prvoja ku gjen zbatim efekti thiths i rryms.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t njehsoj efektin thiths t
rryms n rrethana a kushte t ndryshme dhe t rekomandoj prdorimin e ktij
efekti n rrethana, kushte apo procese t caktuara.
Si zbatim t dyt t barazimit t
Bernulit le t shqyrtojm t
ashtuquajturin efekti thiths i
rryms. Kur rrjedhsi rrjedh
prmes nj pajisjeje si ajo q
paraqitet n fig. 1.9, tubi i
rryms fillimisht ngushtohet
(kalimi nga zona A n B) dhe
m pas zgjerohet (kalimi nga
zona B n zonn C). Duke qen
se n A dhe n C tubi i rryms ka t njjtn siprfaqe t prerjes trthore, edhe
shpejtsia e lvizjes s rrjedhsit n kto zona do t jet e njjt. Pra, pr
shpejtsin e lvizjes s rrjedhsit mund t themi se ajo rritet kur kalohet nga A n
B dhe zvoglohet kur kalohet nga B n C.
Le t shohim tani se far ndodh me trysnin e rrjedhsit kur kalohet nga A n B
dhe m tej n C. Zbatojm barazimin e Bernulit pr rrjedhsin ndrmjet A-s dhe
B-s n kushtet e rrjedhjes horizontale [shih (1.33) dhe (1.34)]. Kemi:
34
. +
1
1
E =. +
E
2
2
1
1
E
E = 8E E 9
2
2
2
N kt mnyr pr trysnin n pjesn e ngusht t tubit t rryms gjejm se:
Ose:
. . =
. = . 8E E 9
{
(1.37)
Barazimi i fundit tregon se, n qoft se v2>v1, ather p2<p1, pra trysnia e
rrjedhsit n B zvoglohet. Kemi arritur kshtu n prfundimin se gjat
zhvendosjes s rrjedhsve, rritja e shpejtsis n nj pjes t tubit t rryms (pr
shkak t ngushtimit t tij) shoqrohet me zvoglimin e trysnis n at pjes, pra
rryma n at pjes t tubit ka efekt thiths.
Prfundimi q sapo arritm gjen prdorim shum t gjer n natyr, n teknik
dhe n jetn e prditshme. Duke iu referuar edhe nj her fig. 1.9, mund t
shprehemi gjithashtu q gjat zhvendosjes s rrjedhsit nga A n B, nj pjes e
energjis s tij potenciale shndrrohet n energji kinetike (trysnia zvoglohet,
shpejtsia zmadhohet), kurse gjat zhvendosjes s rrjedhsit nga B n C ndodh e
kundrta, pra, energjia kinetike shndrrohet prsri n energji potenciale
(shpejtsia zvoglohet, trysnia zmadhohet). Kuptohet se ky shndrrim nuk mund
t ndodh pa humbje t nj pjese t energjis, por pr kt do t flitet m von.
Provoni veten
1. Interpretoni barazimin (1.37).
2. Barazimi (1.37) on n nj prfundim shum t rndsishm, Cili sht ai?
3. N fig. D3 tregohet rrjedhja e lngut prmes nj tubacioni q ngushtohet n nj pjes
t tij. N siprfaqen e siprme t tubacionit ndodhen dy gypa q komunikojn me
atmosfern. Pr shkak t trysnis n t ciln ndodhet lngu, ai del te gypat n formn
e urks. Cila nga prgjigjet e mposhtme sht e sakt? urka e lngut do t ngjitet:
a. m lart n gypin A;
b. m lart n gypin B;
c. n t njjtn lartsi n t dy gypat.
35
4. Lngu q rrjedh prmes nj tubacioni q ngushtohet prmban edhe disa flluska gazi
(fig. D4). Cila nga prgjigjet e mposhtme sht e sakt? Kur flluskat do t ndodhen
n pjesn e ngusht t tubacionit:
a. prmasat e tyre do t rriten;
b. prmasat e tyre do t zvoglohen;
c. prmasat e tyre nuk do t ndryshojn.
Mbani mend!
Gjat zhvendosjes s rrjedhsve, rritja e shpejtsis n nj pjes t tubit t rryms
(pr shkak t ngushtimit t tij) shoqrohet me zvoglimin e trysnis n at pjes,
pra, rryma n at pjes t tubit ka efekt thiths.
shtja 4.3. Ngushtimi i tubit t rryms dhe trysnia dinamike

Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh efektin q ka n trysnin dhe n
shpejtsin e rrjedhsit ngushtimi i papritur i tubit t rryms, si dhe t njihet me
nj aparat shum t thjesht t matjes s shpejtsis t rrjedhsit, q sht tubi
Pito.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t jet n gjendje t zbatoj barazimin e Bernulit
n rastin e aparateve t thjeshta t matjes s prurjes dhe t matjes s shpejtsis
s rrjedhsit, t cilat mbshteten n efektin e ngushtimit t tubit t rryms dhe n
efektin e trysnis dinamike.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t interpretoj matjen e
prurjes me ndihmn e tubit t Venturit, matjen e shpejtsis lokale me ndihmn e
tubit Pito, si dhe t rekomandoj prdorimin e tyre n rrethana a kushte t caktuara.
4.3.1. Tubi i Venturit
Si zbatim t tret shum t
rndsishm t barazimit t
Bernulit do t shqyrtojm
ngushtimin e papritur t
tubit
t
rryms
dhe
prdorimin e tij n teknik
pr matjen e prurjes s
rrjedhsve. Forma klasike e
pajisjes q e realizon kt
ngushtim paraqitet n fig.
1.10. N teknik kjo pajisje
njihet me emrin tubi i
Venturit [Xhovani Batista
Venturi (Giovanni Battista
36
Venturi)-1746-1822, fizikan italian]. Pajisja montohet n tubacionin prmes t

cilit kalon rrjedhsi dhe prdoret pr matjen e prurjes s ktij t fundit.
Njlloj si n rastin e msiprm, kur rrjedhsi zhvendoset prmes tubit t Venturit,
tubi i rryms fillimisht ngushtohet (kalimi nga zona A n B) dhe m pas zgjerohet
(kalimi nga zona B n zonn C) deri n prmasat e tubacionit. Kshtu, n zonn
C, siprfaqja e prerjes trthore t rryms dhe shpejtsia e rrjedhjes jan t njjta
me ato n zonn A.
Le t prpiqemi t gjejm nj barazim q shpreh prurjen G t rrjedhsit n varsi
t dendsis s tij , prmasave t tubit t Venturit (diametrit t pjess s gjer d1
dhe diametrit t pjess s ngusht d2) dhe trysnive p1 dhe p2, ndryshimi midis t
cilave matet me ndihmn e manometrit me gyp n form U-je (shih fig. 1.10).
Pr kt qllim, si pr pjesn e gjer, ashtu dhe pr pjesn e ngusht t tubit t
Venturit do t zbatojm barazimin e Bernulit (1.33) pr rastin e rrjedhjes
horizontale (krahaso me fig. 1.9). Kshtu do t kemi:
Ose:
. +
1
1
E =. +
E
2
2
8E E 9
2
Kur rrjedhja bhet prmes tubacioneve me prerje trthore rrethore, ather ka
vend barazimi (1.18) (barazimi i rryms s vazhduar). Pra:
r
E = E
r
. . =
Duke e zvendsuar formuln e msiprme te shprehja m lart saj, gjejm se:

r k
r k
. . = E E = E 1
2
r
2
r
Barazimi i fundit na jep mundsin t njehsojm shpejtsin e rrjedhjes v2:

8
E =
{
pv
(1.38)
Meq n praktik diametri d2 sht mjaft m i vogl se ai d1, praktikisht d2 0,2d1,

ka vend prafrimi i mposhtm:
r k
1 = 1 0,2k = 1 0,0016 1
r
Duke qen kshtu, barazimi (1.38) thjeshtohet akoma dhe merr trajtn mposhtme:
E =
(1.39)
37
Njehsojm tani prurjen duke u mbshtetur n prkufizimin q i bm asaj [shih

(1.14)]. Kemi:
m = E[ = E [
=E v r w
k
v r w
k
= qr
{8
<
(1.40)
Pr tubin e Venturit do t flitet dhe m von, kur t trajtohen aparatet matse t

prurjes.
Provoni veten
1. Interpretoni madhsit q prmban barazimi (1.38).
2. Gjat matjes s prurjes s ajrit me ndihmn e nj tubi Venturi, manometri tregoi pr
ndryshimin e trysnis n t dy ant e tubit t Venturit vlern p=28 mm kolon uj.
Njehsoni prurjen e ajrit n m3/h, kur dihen: dendsia e ajrit 1,21 kg/m3, diametri i
brendshm i tubacionit d1=122 mm dhe diametri i pjess s ngusht t tubit t
Venturit d2=32 mm. [P. 61,8 m3/h]
3. T gjith e dim se pr t br t mundur vaditjen e luleve n largsi duhet q
t vm gishtin te markui ose t zvoglojm hapjen e ventilit, pra t

ngushtojm edhe m shum arjen prmes t cils rrjedh uji. Pse duhet t
veprojm n kt mnyr? Shpjegoni dukurin.
4.3.2. Tubi Pito
N figurn 1.11 tregohet forma klasike e
nj tjetr pajisjeje, parimi i puns s t
cils mbshtetet n barazimin e Bernulit.
Ajo njihet me emrin tubi Pito [Anri Pito
(Henri Pitot)-1695-1771], shkenctar
francez) dhe vendoset n tubin e rryms
pr t matur shpejtsis lokale t
rrjedhjes, pra shpejtsin e pjeszave t
rrjedhsit n nj largsi t caktuar nga
muri i tubit t rryms. Tubi Pito prbhet
nga dy gypa, njri prej t cilve, duke
qen i drejtuar kundr rryms ndjen edhe
trysnin dinamike t rrjedhsit, kurse
tjetri ndjen vetm trysnin hidrostatike.
Le t gjejm barazimin q shpreh shpejtsin lokale t zhvendosjes s rrjedhsit,
duke pasur t dhn: shtypjet p1 dhe p2 (t cilat mund t maten me ndihmn e
manometrit) dhe dendsin t rrjedhsit. Zbatojm barazimin e Bernulit pr
rastin e rrjedhjes horizontale t rrjedhsit n A dhe n B. Kshtu do t kemi:
1
1
. +
E =. +
E
2
2
38
Duke qen se n B rrjedhsi ndalet (gypi i djatht i tubit Pito sht i drejtuar
kundr rryms), shpejtsia e lvizjes s tij ktu bhet e barabart me zero, kshtu
q barazimi i msiprm thjeshtohet dhe merr trajtn5:
1
. +
E =.
2
Nga barazimi i fundit gjejm se shpejtsia lokale e rrjedhjes do t jet:
E =
(1.41)
Tubi Pito prdoret gjersisht n teknik pr matjen e shpejtsis s nj rrjedhsi q

zhvendoset ose pr matjen e shpejtsis s lvizjes s trupave prmes rrjedhsve.
Tubi Pito q prdoret n teknik ka nj ndrtim pak m ndryshe, por dhe pr t do
t flitet m von, kur t trajtohen aparatet matse t prurjes. Me ndihmn e tubit
Pito sht br e mundur matja e shpejtsis n raste shum t vshtira, sikundr
sht matja e shpejtsis s lvizjes t avionve dhe matja e shpejtsis s
rrjedhjes s lumenjve.
Provoni veten
1. Kujtoni far sht thn lidhur me trysnin dinamike.
2. N fig. D5 tregohet ngjitja lart (a) dhe qndrimi pezull (b) i topit t
pingpongut, kur sipr tij fryhet ajr prmes nj pipze. Shpjegoni dukurin.
Prse sht zgjedhur topi i pingpongut?
3. N fig. D6a tregohet dukuria, q secili prej nesh e ka vn re, q fijet e letrs
ose t nj qeseje plastike mund t ndahen nga njra-tjetra nse fryjm ajr
prgjat tyre, ndrsa n fig. D6b tregohet dukuria e kundrt: afrimi i fijeve t
5
Prderisa rrjedhsi ndalet, kjo do t thot se energjia e tij kinetike sht shndrruar n energji
potenciale, trysnia dinamike sht shndrruar n trysni hidrostatike. Pra pritet q n B t rritet
trysnia.
39
letrs kur prmes tyre fryjm ajr. Shpjegoni prse lindin forcat q ndajn fijet
e letrs n rastin e par dhe q i afrojn ato me njra-tjetrn n rastin e dyt.
4. Tregoni rrugn e kalimit n barazimin (1.41) dhe interpretoni madhsit q prmban
ai.
5. Me ndihmn e tubit Pito u mat shpejtsia e rrjedhjes s nafts n nj largsi t
caktuar nga muri i tubit. Njehsoni shpejtsin lokale t rrjedhsit, nse manometri me
katrklorur karboni i lidhur n t dy kraht e tubit Pito tregon nj ndryshim trysnie t
barabart me 12,4 cm (kolon katrklorur karboni). Pr dendsin e lngjeve
prdorni t dhnat e tabels 1.2. [P. 2,15 m/s]
6. Me ndihmn e tubit Pito u mat shpejtsia maksimale e ajrit n qendr t tubit t
rryms. Njehsoni shpejtsin e matur n kto kushte: tregimi i manometrit me uj i
lidhur n t dy kraht e tubit Pito sht 12,7 cm, temperatura 43oC, ajrit=1,16 kg/m3
dhe trysnia e ajrit 1.04 atm.[P.
46,4 m/s]
shtja 4.4. Zbrazja e rezervuarit

Objektivi minimal: nxnsi duhet t kuptoj se dhe nga zbatimi i barazimit t
Bernulit pr rrjedhsin ideal dalin prfundime shum t rndsishme, sikundr
jan koha e zbrazjes s nj rezervuari ose ndrtimi i ens Mariot pr t siguruar
prurje konstante t lngjeve n kushte laboratorike.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t jet n gjendje t njehsoj kohn e zbrazjes s
nj rezervuari, si dhe t njoh parimin e puns s ens Mariot dhe prse mund t
prdoret kjo pajisje.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t rekomandoj diametrin e
arjes q bn t mundur zbrazjen e rezervuarit brenda nj intervali kohe t
caktuar, si dhe t njehsoj lartsin e nivelit t tubit t ajrimit n enn Mariot q
siguron prurjen e dshiruar t lngut.
4.4.1. Koha e zbrazjes s nj rezervuari
Shpejtsia dhe koha e zbrazjes s nj rezervuari sht nj tjetr zbatim i barazimit
t Bernulit q ndeshet dendur n praktikn e prditshme. Le t marrim n
shqyrtim rezervuarin cilindrik me diametr D dhe t mbushur me lng deri n
lartsin H, shkarkimi i t cilit bhet prmes gypi t ngusht (fig. 1.12) me
diametr d (i pajisur me nj rubinet t montuar afr fundit t tij). Do t
prcaktojm dy madhsi q kan interes n praktik:
(1) Barazimin q shpreh shpejtsin e rrjedhjes s lngut prmes arjes.
(2) Kohn e nevojshme pr zbrazjen e plot t rezervuarit.
Le t zbatojm barazimin e Bernulit n trajtn e tij (1.28) ose (1.29) pr zonn I
(pra, pr siprfaqen e lir t lngut n rezervuar) dhe pr zonn II (pra, pr arjen
[shih fig. 1.12]). Kemi:
40
{|
+/ +
E = {| + / +
Ku: v1-shpejtsia me t ciln ulet niveli

i lngut n rezervuar; v2-shpejtsia e
rrjedhjes s lngut prmes arjes.
Duke qen se rezervuari shkarkohet n
atmosfer dhe se trysnia n siprfaqen e
lir t lngut sht gjithashtu ajo
atmosferike (po), mund t shkruajm:
. = . = .$
Nga barazimi i vazhdueshmris s

rryms (1.16) kemi nxjerr q:
r
E = E
Duke e zvendsuar E te ekuacioni i Bernulit dhe duke kryer veprimet prkatse,

do t marrim:
/ / =B =
Arrijm kshtu n barazimin:
8E E 9 =
|
B=
u k
1 vw
|
u k
E vw E
|
(1.42)
(a) Pr shpejtsin e rrjedhjes s lngut prmes arjes gjejm:

E =
(1.43)
pv w
N kushtet kur diametri i rezervuarit sht shum m i madh se diametri i arjes

(D >> d), sikundr edhe ndodh n praktik, mund t pranojm se:
u k
u k
vw 0 dhe pr rrjedhoj: 1 vw 1
N kto kushte barazimi (1.43) thjeshtohet duke marr trajtn e mposhtme:

E = 2AB
(1.44)
Formula e msiprme njihet edhe si ligji i Torrielit [Evanxhelista Torrieli

(Evangelista Torricelli)-1608-1647-fizikan dhe matematikan italian]6.
(b) Pr t gjetur kohn e zbrazjes s rezervuarit, mjafton t prcaktojm vllimin e
lngut n rezervuar dhe vllimin q shkarkohet n njsin e kohs, d.m.th. prurjen
vllimore. Kshtu, pr vllimin e lngut n rezervuar kemi (vllimi i nj cilindri
me diametr D dhe lartsi H):
6
Kujtojm me kt rast se kjo do t ishte dhe shpejtsia me t ciln trupi do t binte nga lartsia H.
41
Pr prurjen vllimore kemi:
l= B
k
n = E [ = 2AB ` k r a
Ather, pr kohn e zbrazjes s rezervuarit gjejm:

Y=
s
t
|` u a
=` a
u
(1.45)
4.4.2. Ena Mariot

Prfundimi i arritur ktu lart gjen zbatim te ena Mariot [Edme Mariot (Edme
Mariotte)-1620-1684, fizikan francez], ndrtimi dhe parimi i puns i s cils
tregohet n fig. 1.13.
Ena Mariot realizohet nprmjet nj gypi ajrimi, prmes t cilit ena komunikon
me mjedisin. Fillimisht ena mbushet me lng deri n nj far lartsie, kuptohet m
lart se niveli i bashkimit t gypit n fjal (fig. 1.13a). Pas ksaj mbyllet ventili (n
pjesn e siprme) dhe hapet rubineti q ndodhet afr fundit t ens. Lngu fillon t
rrjedh nga ena dhe njhersh me kt fillon t zvoglohet edhe trysnia mbi
siprfaqen e lir t lngut.
Pas nj far kohe trysnia mbi siprfaqen e lir t lngut zvoglohet (krijohet
zbrazti) n at mas saq prmes gypit fillon t hyj ajri (fig. 1.13b). Duke filluar
nga ky ast, trysnia n lartsin h nga fundi i ens (shih fig. 1. 13b) mbetet e
pandryshuar dhe e njjt m at t mjedisit. Le t gjejm shpejtsin e zbrazjes s
ens pas ktij asti.
42
Nga sa u tha m lart, zbatimi i barazimit t Bernulit pr nivelin e lngut n

lartsin e bashkimit t gypit t ajrimit dhe pr nivelin e arjes do t na onte n
barazimin (1.44), meq situata sht e njjt si n rastin e nj rezervuari t
mbushur me lng deri n lartsin h. Pra:
E = 2A
(1.46)
Barazimi (1.46) pohon se pr sa koh h-ja mbetet e pandryshuar, do t mbetet e

pandryshuar edhe shpejtsia v2, pra, rrjedhja e lngut nga ena do t bhet me
shpejtsi konstante. Kjo do t vazhdoj derisa niveli i lngut n en t arrij
lartsin h. M tej, pra, pasi niveli i lngut n en t jet ulur deri n lartsin h,
shkarkimi i ens do t bhet njlloj si n rastin e rezervuarit. Pra, me uljen e
mtejshme t nivelit do t zvoglohet edhe shpejtsia e rrjedhjes [shih (1.46)]. N
kt mnyr, ena Mariot bn t mundur q vllimi i lngut mbi lartsin h t
shkarkohet nga ena me shpejtsi konstante. Kjo en sht prdorur dhe vazhdon t
prdoret pr t siguruar prurje konstante t lngjeve n kushte laboratorike.
Shembull. Ena Mariot q tregohet n fig. 1.13 shkarkohet prmes nj gypi t ngusht me
diametr t brendshm 20 mm. Krkohet t njehsohet lartsia h nga niveli i gypit t shkarkimit
deri te gypi i ajrimit, n mnyr q ena t siguroj prurje konstante t lngut t barabart me
35 l/min.
Zhvillim. S pari le t gjejm shpejtsin n gypin e shkarkimit q i prgjigjet prurjes s
krkuar, duke e kthyer diametrin e brendshm, prurjen, pra edhe shpejtsin, n njsit e SI-s
(shih tabela A1 pr kalimin n sistemin SI t njsive t matjes, ku del se 1 l/min=1,6710-5
m3/s dhe 1 mm=10-3 m):
E =s
t
Nga formula (1.46) gjejm se: =
,: 7
s
87,7
t
79
= 1,86 G/z
Duke zvendsuar vlern e v2 n formuln e msiprme, gjejm lartsin q krkohet:

=
8 ,<9
8;,< 9
= 0,176 G = 17,6 G
Provoni veten
1. Interpretoni ligjin e Torrielit. far ndodh me kalimin e kohs me shpejtsin e
shkarkimit t rezervuarit?
2. Gjeni kohn e shkarkimit t nj rezervuari cilindrik kur dihen: diametri i brendshm
dhe lartsia e nivelit t lngut prkatsisht, D=3,6 m dhe H=2,76 m, si dhe diametri i
brendshm i gypit t shkarkimit d=38 mm. [P. 56 min]
3. N fig. D7 tregohet rezervuari q shkarkohet njhersh prmes dy arjeve me

prmasa t ndryshme t vendosura afr fundit t tij. Duke ditur se diametri i
arjes n A sht m i madh se ai i arjes n B, cila prej prgjigjeve t
mposhtme do t ishte m e sakta?
a) urkaj del nga arja A ngjitet m lart se ajo q del nga arja B;
b) urka del nga arja nga B ngjitet m lart se ajo del nga arja nga A;
43
c) urka q del nga arja A dhe urka q del nga arja B ngjiten n t
njjtn lartsi.
4. N fig. D8 tregohet rezervuari q shkarkohet njhersh prmes nj arjeje afr

fundit t tij dhe prmes nj sifoni. Duke pranuar se gjatsia e gypi t sifonit
dhe diametri i ngusht i arjes e vshtirsojn njlloj rrjedhjen, cila prej
prgjigjeve t mposhtme do t ishte m e sakta?
a) prurja e lngut n A sht m e madhe se prurja e tij n B;
b) prurja e lngut n A sht m e vogl se prurja e tij n B;
c) prurja e lngut n A sht e barabart me prurjen e tij n B.
5. N kushtet e detyrs s msiprme (fig. D8), gjeni se far do t ndodh me
urkn n B, nse fundin e gypit t sifonit e ngrem njher m lart se niveli i
shkarkimit prmes arjes dhe njher e ulim m posht se niveli i shkarkimit
prmes arjes.
44
5. REGJIMET E LVIZJES S LNGJEVE DHE T GAZEVE

Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t njoh, t shpjegoj dhe t krahasoj
regjimet e rrjedhjes s lngjeve dhe t gazeve, kalimin nga regjimi laminar i
rrjedhjes n at turbulent, si dhe shkaqet e lindjes s rrjedhjes turbulente.
shtja 5.1. Regjimet e rrjedhjes dhe diametri i njvlershm
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh dy regjimet kryesore t rrjedhjes dhe si
ndodh kalimi nga rrjedhja laminare n at turbulente.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh shkaqet e lindjes s turbulencs, si
fillon ajo dhe se si nj pjes e energjis potenciale t rrjedhsit shpenzohet pr
mposhtjen e saj.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t interpretoj kushtet e
lindjes s turbulencs, si dhe ta ilustroj at n kushte t ndryshme, si gjat
rrjedhjes: prgjat murit t palvizshm, prmes tubave, prmes dhe prreth
armaturave etj.
5.1.1. Regjimi laminar dhe ai turbulent i rrjedhjes
N fig. 1.14 sht treguar eksperimenti i kryer nga Reinoldsi [Osborne Reynolds
(Osborn Reinolds) -1842-1912,
fizikan irlandez] n vitin 1883.
N enn a t mbushur me uj
dhe t bashkuar me tubin (prej
qelqi) horizontal t shkarkimit
b, sht futur tubi kapilar c,
prmes t cilit rrjedh lngu i
ngjyrosur i ens d. Niveli i ujit
n
enn
a
mbahet
i
pandryshueshm, ndrsa dozimi
i lngut t ngjyrosur dhe
shpejtsia e rrjedhjes s ujit
prmes tubit t shkarkimit mund
t ndryshohen me an t ventilit
e dhe t ventilit f.
Pr shpejtsi t vogla t ujit n
tubin horizontal b (pr hapje t
vogla t ventilit f), vihet re se
urka e holl e lngut t
ngjyrosur zgjatet vijdrejt deri
n fund t tubit, pa u przier
me ujin (fig. 1.14A). Kjo lvizje
45
e rrjedhsit, gjat s cils pjeszat e tij zhvendosen sipas trajektoresh paralele, u

quajt rrjedhje laminare (nga latinishtja lamina-shtres, pra, rrjedhje n form
shtresash).
Me rritjen e mtejshme t shpejtsis s ujit n tubin horizontal (me hapjen e
mtejshme t ventilit f), urka e lngut t ngjyrosur fillimisht kryen lvizje t
valzuara dhe, m pas (ventili f vazhdon t hapet), prishet duke u przier me
masn e ujit (fig. 1.14B). Kjo lvizje e rregullt e rrjedhsit, gjat s cils pjeszat
e tij zhvendosen sipas trajektoresh t rregullta, por ndrkoh q masa zhvendoset
n t njjtin drejtim, u quajt rrjedhje turbulente (rrjedhje shtjellore).
Duke e prsritur eksperimentin n kushte t ndryshme (duke prdorur n vend t
ujit lngje t tjera, si dhe duke ndryshuar diametrin e brendshm t tubit t
shkarkimit dhe prurjen e lngut), Reinoldsi arriti n prfundimin se n tubat e
lmuar (si mund t quhen me t drejt tubat prej qelqi) rrjedhja laminare vazhdon
pr sa koh q raporti i mposhtm pa prmasa plotson kushtin:
P{
< 2100
Ku: v-shpejtsia mesatare e rrjedhsit prmes tubit (m/s); D-diametri i brendshm

i tubit (m); -densiteti i rrjedhsit (kg/m3); -veshtullia e rrjedhsit (ujit) n Pas
ose n Ns/m2 ose n kg/(ms). Ky raport u quajt m pas kriteri ose numri i
Reinoldsit (Re):
P{
iy =
(1.47)
Pra, rrjedhja mbetet laminare pr sa koh q Re<2100. Vlera numerike 2100

prbn vlern kritike t kriterit t Reinoldsit pr rrjedhjen n tubat e lmuar. Pr
sisteme t tjera rrjedhse (rrjedhja n form cipe, rrjedhja prmes shtresave
kokrrizore, rrjedhja prreth trupave etj.) ose n kushte t tjera, vlera kritike sht e
ndryshme nga 2100; madje edhe n tubat e lmuar ka raste kur nj lvizje e
valzuar n qendr t tubit vihet re edhe pr Re < 2100, sikundr ka edhe raste kur
rrjedhja vazhdon t jet laminare (ndonse prkohsisht) edhe pr Re > 2100.
5.1.2. Lindja e turbulencs gjat rrjedhjes prmes tubave
Le t shqyrtojm edhe nj her eksperimentin e Reinoldsit pr shpejtsi t vogla t rrjedhjes,
pra do t shqyrtojm rrjedhjen laminare prmes tubit horizontal me diametr D. Meq bhet
fjal pr lvizje paralele t pjeszave t rrjedhsit, mund ta prfytyrojm rrjedhsin q lviz
prgjat tubit horizontal t prbr nga nj numr shum i madh shtresash cilindrike shum t
holla, prej t cilave ajo e jashtmja sht n kontakt me murin e brendshm t tubit kurse e
brendshmja sht n kontakt me urkn e lngut t ngjyrosur.
Pak m lart u tha se n rastin e rrjedhsve real, n kontakt me murin e ngurt t tubit,
bashkveprimi midis pjeszave t rrjedhsit (molekula, atome, jone ose bashksi t tyre) me
ato t murit (molekula, atome, jone ose agregate kristaline) bn q pjeszat e rrjedhsit q
ndodhen n kontakt t drejtprdrejt, pra t ngjiten n mur, n kuptimin q t lvizin bashk
46
me t ose t ndalen nse muri sht i palvizshm. Pikrisht kjo dukuri ndodh te tubi
horizontal n eksperimentin e Reinoldsit: shtresa e jashtme cilindrike e rrjedhsit, pra shtresa
q sht n kontakt me faqen e brendshme t tubit, ndalet, kurse t tjerat vazhdojn lvizjen,
vese kuptohet me shpejtsi q rriten nga shtresa n shtres, duke iu afruar qendrs.
Turbulenca do t shfaqet vetm nse pjeszat e rrjedhsit do t zhvendosen edhe vertikalisht
ose n kahe t kundrt me rrjedhjen, pra, duke lvizur bashk me shtresn, ato do t
zhvendosen edhe lart, edhe posht saj, ose dhe n kahe t kundrt, duke br q rrjedhja tani
t mos jet m shtresore, por me shtjella. Pra, q t lind turbulenca, duhet t krijohen kushte
q pjeszat e rrjedhsit t jen t detyruara t zhvendosen dhe n drejtimin trthor me
drejtimin e rrjedhjes ose n kahe t kundrt me rrjedhjen.
Eksperimenti i Reinoldsit tregoi se kjo ndodh me rritjen e shpejtsis s rrjedhsit n tub. Le
t prpiqemi ta shpjegojm kt gj duke u mbshtetur n at q m lart e quajtm efekti
thiths i rryms. Nse rritet shpejtsia e rrjedhjes, ather shtresat e rrjedhsit afr qendrs s
tubit do t lvizin m shpejt, pra, n kt zon t tubit energjia kinetike do t jet m e madhe
se n shtresat afr murit dhe, pr rrjedhoj, trysnia do t jet m e vogl (fig. 1.15). Pikrisht
ndryshimi i trysnis midis shtresave t rrjedhsit n afrsi t murit dhe atyre larg tij bn q
pjeszat e rrjedhsit t fitojn dhe lvizje trthore, pra t krijohen shtjella, duke br q
rrjedhja t kaloj n turbulente.
5.1.3. Lindja e turbulencs n raste t tjera

Turbulenca nuk lind vetm gjat rrjedhjes prmes tubave, madje duhet thn se n
tuba turbulenca lind pr shpejtsi t mdha rrjedhjeje ose edhe pr shpejtsi
mesatare, por n rastet kur siprfaqja e brendshme e tubit sht e ashpr.
47
Nga sa u tha m lart del se turbulenca lind kur pjeszat kryejn zhvendosje n
drejtime t ndryshme nga ai i rrjedhjes, dhe kjo mund t ndodh kur pjeszat n
rrugn e tyre ndeshin pengesa (si jan p.sh. kreshtat dhe thepat n siprfaqen e
mureve t ngurta ose objekte t ndryshme), kur rrjedhja ndryshon drejtimin (n
kthesa, brryla, gjarprushe etj.), kur ndryshon shpejtsia e rrjedhjes (gjat
ngushtimit ose zgjerimit t tubit t rryms) ose kur ndryshojn si drejtimi, ashtu
dhe shpejtsia e rrjedhjes (rrjedhja prmes rubinetit, ventilit, aparatit mats,
pajisjes etj.). Kto tregohen n figurn 1.15.
Turbulenca nuk shfaqet njhersh n t gjith masn e rrjedhsit. Ajo zhvillohet
pak nga pak, duke filluar si rregull larg murit t palvizshm, ndrsa me rritjen e
mtejshme t shpejtsis s rrjedhjes prhapet n masn e rrjedhsit. Edhe n
regjimin turbulent, n zonn ngjitur me murin, rrjedhja vazhdon t jet shtresore
(laminare), por sa m shum zhvillohet turbulenca, aq m e holl bhet kjo zon,
q ndryshe sht e ashtuquajtura nnshtresa laminare.
Lindja e turbulencs e pengon lvizjen e drejtuar, kshtu q, n kt kuptim,
mposhtja e saj sht e lidhur me shpenzime t energjis s rrjedhsit. Pr kt do
t flitet m posht.
5.1.4. Diametri i njvlershm
N rastet kur seksioni trthor i rryms nuk sht rrethor (p.sh. gjat rrjedhjes
prmes tubave, kanaleve apo hapsirave me seksion trthor t rregullt) n
shprehjen (1.47), n vend t diametrit t brendshm t tubit D prdoret i
ashtuquajturi diametri i njvlershm, i cili shnohet me De.
Diametri i njvlershm sht i barabart me katrfishin e raportit t siprfaqes s
prerjes trthore t tubit t rryms me perimetrin e lagur. Perimetri i lagur quhet
perimetri i kontaktit t rrjedhsit me murin e tubit, kanalit etj.
Shembujt e treguar n fig. 1.16 e tregojn mjaft mir njehsimin dhe kuptimin e
diametrit t njvlershm. Kshtu, n rastin e tubit rrethor t mbushur prgjysm
me lng, diametri i tij i njvlershm do t jet:
=
k 8
& &
' '$
' M&|
s
t
kv ` aw
89
Pr hapsirn rrethore unazore midis dy tubave (shih fig. 1.16):

=
s
t
s
t
k` p u a
u
kurse pr tubin rrethor t mbushur me lng,:
48
s
t
k` a
=r
=
Pr do rast kriteri i Reinoldsit do t duhet t prdoret n trajtn e tij t prgjithshme:

iy =
P {
(1.48)
Provoni veten
1. Prshkruani eksperimentin e kryer nga Reinoldsi, duke treguar se si e prfytyroni ju
vet lindjen e turbulencs n tubin horizontal.
2. far mendoni se sht karakteristike pr rrjedhjen turbulente?
3. Rrjedhja turbulente sht e lidhur me shpenzime shtes energjie. Pse sht kshtu?
4. Provoni t shpjegoni lindjen e turbulencs gjat rrjedhjes n tubacione.
5. Nga se karakterizohet kalimi nga regjimi laminar n at turbulent?
6. Prpiquni t shpjegoni lindjen e turbulencs n armaturat e treguara n fig. 1.15. N
ciln prej tyre turbulenca duhet t jet m e zhvilluar?
7. N praktik, shpejtsia mesatare e lngjeve n tuba mbahet n kufijt 0,5 m/s deri 2
m/s. Gjeni se pr far regjim rrjedhjeje bhet fjal n rastin e rrjedhjes s ujit
prmes rrjetit hidraulik t baness (diametri i brendshm i tubacionit 22 mm,
dendsia e ujit-1000 kg/m3 dhe veshtullia 1,06 cpz) ).[P. 1,031044,15104]
8. N praktik, shpejtsia mesatare pr gazet mbahet n kufijt nga 5 m/s deri 25 m/s.
Gjeni se pr far regjimi bhet fjal n rastin e transportimit t ajrit me ndihmn e
ventilatorit n kushtet e mjedisit dhe prmes tubacionit me prerje trthore
drejtkndshe, me brinj a=28 cm dhe b=12 cm (Kujdes! Duhet t prdorni
diametrin e njvlershm.).[P. 6,1910431104].
9. Dy shembujt e msiprm tregojn se n praktik, regjimi turbulent sht regjim pune.
A ndani edhe ju t njjtin mendim q regjimi turbulent sht i dshirueshm n
praktikn industriale?
10. Tregoni ndonj shembull dhe argumentoni pse?
49
6. ZHVENDOSJA E LNGJEVE DHE E GAZEVE.

RRJEDHSIT REAL
Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t njoh se n rastin e rrjedhsve real
tabloja e rrjedhjes ndryshon, pasi pr zhvendosjen e tyre prmes tubacioneve ose
pajisjeve duhet t shpenzohet energji q do t mbuloj humbjet e trysnis pr
mposhtjen e frkimit dhe t rezistencave lokale.
shtja 6.1. Barazimi i Bernulit pr rrjedhsin real. Ligji i ruajtjes s
energjis
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh q zhvendosja e rrjedhsve real sht
e lidhur me humbje t energjis s rrjedhsit dhe se energjia q humbet shkon pr
mposhtjen e frkimit dhe t rezistencave lokale.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh shkaqet q ojn n humbjen e
energjis gjat rrjedhjes reale dhe t dij t nxjerr barazimin e Bernulit pr
rrjedhsin real.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t interpretoj termat e
barazimit q shpreh humbjen e prgjithshme t trysnis.
6.1.1. Humbjet e energjis gjat zhvendosjes s rrjedhsit real
Le t shqyrtojm edhe nj her rrjedhsin, por tashm real, q zhvendoset prmes
tubacionit nga zona I, ku shpejtsia e rrjedhjes sht v1 dhe siprfaqja e prerjes
trthore e rryms pingule me rrjedhjen sht A1, n zonn II, ku shpejtsia dhe
siprfaqja e prerjes trthore jan prkatsisht v2 dhe A2 (fig. 1.6).
Si u prmend pak m lart, pr zhvendosjen e rrjedhsit duhet t shpenzohet
energji. Sipas rastit, rrjedhsi do ta marr energjin nga pompa (n rastin e
lngjeve), nga ventilatori (n rastin e gazeve dhe t avujve) ose nga kompresori
(n rastet kur rrjedhsi duhet t zotroj trysni shum t lart). Kjo energji do t
duhet t zvendsoj edhe energjin q rrjedhsi humbet gjat zhvendosjes s tij
prmes tubave dhe pajisjeve pr shkak t:
(1) frkimit t brendshm t rrjedhsit dhe t frkimit t tij me murin e tubit;
(2) ndryshimit t shpejtsis s rrjedhjes, si pasoj e ndryshimit t siprfaqes
s prerjes trthore t rryms, pra si pasoj e ngushtimeve ose e zgjerimeve
t menjhershme;
(3) ndryshimit t drejtimit t rrjedhjes, si pasoj e prkuljes s tubit t rryms,
e pengesave prgjat murit dhe e ashprsis s tij, e pranis prgjat
tubacionit t kthesave, brrylave, kryqzimeve etj.;
(4) ndryshimit t njkohshm t shpejtsis dhe t drejtimit, si rezultat i
pranis prgjat tubacionit t pajisjeve dhe t armaturave t ndryshme
(rubineta, saraineska, ventil, aparate matse, pajisje, makineri e makina
50
hidraulike etj.)
Humbjet e energjis pr mposhtjen e frkimit t brendshm dhe t frkimit me
murin prbjn t ashtuquajturat humbjet n frkim. T gjith humbjet e tjera t
energjis hyjn n nj grup dhe prbjn t ashtuquajturat humbjet n rezistencat
lokale.
Humbja e energjis s rrjedhsit do t thot zvoglim i trysnis s tij7. Dallojm
zvoglim t trysnis pr mposhtjen e frkimit t brendshm dhe t frkimit me
murin, t cilin do ta shnojm me simbolin . ", dhe zvoglimin e trysnis pr
mposhtjen e rezistencave lokale, t cilin do ta shnojm me simbolin . ".
Duke marr parasysh sa tham m sipr, del se pr lvizjen e rrjedhsit real nga
zona I n zonn II, ligji i ruajtjes s energjis do t ket trajtn (sht fjala pr
njsin e vllimit t rrjedhsit) e mposhtme:
yo = yoo + y
(1.49)
Ku: ehumbur sht energjia q humbet gjat zhvendosjes s rrjedhsit pr arsyet q u

prmendn m sipr.
6.1.2. Humbja e prgjithshme e trysnis
Pr rastin e rrjedhsit real, mbshtetur n shprehjen (1.49), barazimi i Bernulit
[formula (1.26)], n kushtet kur dendsia e rrjedhsit mund t mendohet e
pandryshuar, do t marr trajtn:
. + A/ +
E = . + A/ +
E + . + .
Po ta shprehim barazimin e msiprm n lidhje me ndryshimin e trysnis ndrmjet

zons I dhe zons II, do t kemi:
. . = A8/ / 9 + 8E E 9 + . + .
(1.50)
Ana e majt e barazimit shpreh zvoglimin e prgjithshm t trysnis, pra at q

quhet humbje e prgjithshme e trysnis, .". Barazimi (1.50) mund t shkruhet
akoma n trajtn e mposhtme:
. = AB +
8E E 9 + . + .
(1.51)
Barazimi (1.51) tregon se gjat zhvendosjes s rrjedhsit real nga zona I n zonn
II, ai humbet nj pjes t trysnis s tij, e cila shpenzohet pr:
7
ngjitjen e rrjedhsit deri n lartsin H;

rritjen e energjis kinetike t rrjedhsit (zmadhimin e shpejtsis s
Bhet fjal pr rrjedhsin q duhet t zhvendoset me nj prurje t caktuar nga nj zon e

hapsirs n nj zon tjetr t saj.
51
rrjedhjes nga v1 n v2);

mposhtjen e frkimit t brendshm dhe t frkimit me murin;
mposhtjen e rezistencave lokale.
Shnojm me . shumn . + . . Pra do t kemi:

. + . = .
(1.52)
Shprehja e msiprme prbn t ashtuquajturn humbje t trysnis n rrjet.

Provoni veten
1. Pr zhvendosjen e rrjedhsit duhet q atij ti komunikohet nga jasht energji. Si do t
realizohet nj gj e till?
2. Pr far do t shpenzohet kjo energji?
3. Njihen dy lloj humbje t trysnis. Cilat jan ato?
4. Interpretoni termat e barazimit (1.51).
shtja 6.2. Humbjet e trysnis n rrjet: humbja e trysnis pr shkak t

frkimit
Objektivi minimal: nxnsi duhet t kuptoj q pr zhvendosjen e rrjedhsit duhet
t mposhtet rezistenca q shfaqet pr shkak t frkimit t brendshm dhe t
frkimit me murin e ngurt.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t dij se si shprehen humbjen e trysnis n
frkim dhe t jet n gjendje t prcaktoj koeficientin e frkimit pr regjime t
ndryshme t rrjedhjes.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t interpretoj ndikimin q
ka n vlern e koeficientit t frkimit ashprsia relative e tubit dhe t dij t
njehsoj humbjen e trysnis n frkim n fardo rrethane q t paraqitet.
Humbja e trysnis pr mposhtjen e frkimit t brendshm dhe t frkimit me
murin shprehet me an t barazimit t mposhtm:
. =
(1.53)
Ku: -koeficienti i frkimit; L-gjatsin e tubacionit; De-diametri i njvlershm i

tubacionit (shih m lart). Koeficienti i frkimit varet nga dy faktor: regjimi i
rrjedhjes (shih m lart) dhe ashprsia e tubacionit, prmes t cilit zhvendoset
rrjedhsi. N regjimin laminar (Re<2100) koeficienti i frkimit varet vetm nga
vlera numerike e kriterit t Reinoldsit:
=
(1.54)
Pr Re > 2100, pra, n regjimin paraturbulent (kalimtar) dhe n at turbulent,

njehsimi i koeficientit t frkimit vshtirsohet, sepse tani zhvendosja e rrjedhsit
52
vshtirsohet (pengohet) edhe nga ashprsia e siprfaqes s brendshme t

tubacionit8.
Kjo
e
fundit
karakterizohet nga e ashtuquajtura
ashprsi relative e tubit e (fig.
1.17).
N kto kushte, prcaktimi i
koeficientit
t
frkimit
rekomandohet t bhet grafikisht,
me ndihmn e diagramit q
tregohet n fig. 1. 18, pasi t jen
prcaktuar vlera numerike e
kriterit t Reinoldsit dhe ashprsia
relative e tubacionit.
Duhet t vm n dukje se pr
vlera numerike shum t mdha t
kriterit t Reinoldsit, arrihet i
ashtuquajturi
regjim
i
automodeluar, gjat t cilit koeficienti i frkimit nuk varet m nga regjimi i
rrjedhjes, por prcaktohet vetm dhe trsisht prej ashprsis relative t tubacionit
(shih fig. 1.18).
N tabeln 1.3 jan paraqitur n mnyr t prmbledhur lartsit mesatare k t
kreshtave/thepave (fig. 1.17) n siprfaqen e brendshme t gypave dhe t
tubacioneve q gjejn prdorim m t gjer n praktik.
Shembull. Prmes nj tubacionit mjaft t prdorur dhe prej eliku, i cili ka nj diametr t
brendshm D=150 mm dhe gjatsi 144 m, kalojn 760 m3/h przierje e gazt q ka nj
prbrje n vllim: 12% CO2, 17% CH4 dhe 71 % ajr. Kjo przierje sht n trysni dhe n
temperatur normale. Gjeni humbjen e trysnis n frkim.
Zhvillim. Do t mbshtetemi n barazimin (1.53), i cili, pr rastin e tubacionit me prerje
trthore rrethore (De=D), merr trajtn:
. = E
(a)
Le t prcaktojm madhsit q prmban ky barazim. Fillojm me koeficientin e frkimit.

Meq ky varet nga vlera numerike e kriterit t Reinoldsit, le t njehsojm s pari vlern
numerike t ktij kriteri nprmjet formuls (1.47) ose (1.48):
iy =
P{
(b)
Ku: -dendsia e przierjes s gazt, e cila llogaritet me formuln (1.4);-veshtullia e

8
Me rritjen e shkalls s turbulencs, nnshtresa laminare bhet m e holl se kreshtat/thepat q

gjenden n siprfaqen e brendshme t tubit.
53
przierjes s gazt, e cila llogaritet me formuln (1.5).
Le t fillojm me njehsimin e shpejtsis mesatare (veprimet do ti kryejm gjithmon n

sistemin SI):
E=s
t
>=
==
s
87, 79
t
= 12 G/z
Prcaktojm tani dendsin e przierjes nprmjet formuls (1.4), duke pasur parasysh t
dhnat e tabels 1.2 pr dendsit e prbrsve:
=
t t
&
' &
'
= 0,1281,989 + 0,1780,729 + 0,7181,299 = 1,276 TA/G
Prcaktojm veshtullin e przierjes nprmjet formuls (1.5), duke pasur parasysh t dhnat
e tabels 1.1 pr veshtullit e prbrsve:
=
-(
-(
!-( "-(
#-(
-t -t
!- "-
t
t

#-
t
K K
!K "K
#K
7,
8kk9 7, :8 9 7,: 8 ;9
=, 8tt9

=,= t
=, >8 9

=,= =t
=,> 8 ?9
=,= >
= 0,0157 ./
Duke i zvendsuar vlerat e gjetura te formula e msiprme (b), do t marrim:
54
iy =
P{
87, 79 , :
7,7 : 8 7 9
= 146 300 1,46 10 (>2100)
Meq regjimi i rrjedhjes rezulton turbulent, koeficienti i frkimit do t varet dhe nga ashprsia
relative e tubacionit, kshtu q pr prcaktimin e tij do t mbshtetemi n diagramin e fig.
1.18. Gjejm ather ashprsin relative. Nga tabela 1.3 del se kur fluidi rrjedh npr nj
tubacion mjaft t prdorur dhe prej materiali elik, lartsia mesatare k=0,15 mm. Pra,
ashprsia relative do t jet:
_
7,
y= =
= 0,001
Nga diagrami i fig. 1.18 del se pr Re=1,46105 dhe e=0,001, koeficienti i frkimit ka vlern
0,0115.
Duke i zvendsuar madhsit e gjetura s bashku me gjatsin e tubacionit L=144 m te

formula (a), gjejm se humbjet e trysnis n frkim jan:
. = E = 0,0115 7,
kk
1,2768129 2029 fN
Tabela 1.3. Lartsia mesatare e kreshtave/thepave n gypa dhe n tubacione

Lloji i gypit/tubit
k (mm)
Lloji i gypit/tubacionit
k (mm)
gyp qelqi
0,001
tubacion eliku i prdorur pr koh t gjat
0,15
gyp plastmase
0,0015
tubacion hekuri i galvanizuar (i zinkuar)
0,12
tub bakri
0,0015
tubacion gize i asfaltuar
0,12
tub bronzi
0,002
tubacion i ri gize
0,25
tub tunxhi
0,002
tubacion gize i prdorur pr koh t gjat
0,6
tub plumbi
0,005
tubacion betoni i centrifuguar
0,5
tub i ri eliku
0,02
tubacion betonarmeje
1- 2,5
tub eliku
0,05
tubacion druri (voze)
0,2-0,9
Provoni veten
2. Si prcaktohet koeficienti i frkimit?
3. Prmes tubit prej plumbi me diametr t brendshm 16 mm dhe gjatsi 4 m, kalojn
1,5 l/min uj. Gjeni humbjen e trysnis n frkim. [P.
62 Pa( 0,016)]
4. Prmes tubacionit t ri prej gize me diametr t brendshm 68 mm dhe gjatsi 46 m,
kalojn10 t/h toluol. Gjeni humbjen e trysnis n frkim. [P.
6310 Pa ( 0,014)]
5. Prmes tubacionit mjaft t prdorur e prej materiali giz, me diametr t brendshm
120 mm dhe gjatsi 85 m, kalojn 440m3/h przierje e gazt n temperatur dhe n
trysni normale. Przierja e gazt ka kt prbrje n vllim: 24% CO2, 11% CO dhe
65 % ajr. Gjeni humbjen e trysnis n frkim. [P.
1740 Pa( 0,0145)]
55
shtja 6.3. Humbjet e trysnis n rrjet: humbja e trysnis pr shkak t

rezistencave lokale
Objektivi minimal: nxnsi duhet t dij se far quhet rezistenc lokale, t
dalloj rezistencn lokale nga rezistenca n frkim dhe t kuptoj se far paraqet
gjatsia e njvlershme e rezistencs lokale.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t dij t shpreh humbjet e trysnis n
rezistencat lokale dhe t prcaktoj me ndihmn e nomogramit prkats gjatsin
e njvlershme pr rezistenca t ndryshme lokale.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t interpretoj gjatsin e
njvlershme t rezistencs lokale dhe t prcaktoj humbjet e trysnis n rrjet n
fardo rrethanash q t paraqiten.
6.3.1. Humbja e trysnis pr shkak t rezistencave lokale
Kto lloj humbjesh do t prcaktohet duke marr parasysh se rezistenca lokale,
pr sa i takon humbjes s trysnis pr mposhtjen e saj, sht e njvlershme me nj
gyp ose tubacion me nj gjatsi t caktuar, n t cilin humbja e trysnis pr
mposhtjen e frkimit sht e barabart n vler me humbjen e trysnis pr
mposhtjen e rezistencs lokale. Gjatsia e ktij gypi ose tubacioni quhet gjatsi e
njvlershme e rezistencs lokale dhe shnohet me le.
N kt mnyr, humbja e trysnis pr mposhtjen e rezistencs lokale do t
shprehet me an t barazimit:
M
. = E
(1.56)
Gjatsia e njvlershme e, bashk me t, edhe humbja e trysnis, prcaktohet vean

pr seciln rezistenc lokale. N fund t librit, n pjesn e titulluar SHTOJC,
gjendet nomogrami me ndihmn e t cilit mund t prcaktohet thjesht dhe leht
gjatsia e njvlershme pr disa nga armaturat dhe rezistencat lokale q ndeshen
dendur n zhvendosjen e rrjedhsve.
6.3.2. Humbja e prgjithshme e trysnis n rrjet
Duke u nisur nga tham m lart dhe duke zbatuar n kt rast formuln (1.52),
pr humbjen e prgjithshme t trysnis n rrjet do t shkruanim:
. = . + .
+ .
+ .
+ + .
(1.57)
Nse diametri i brendshm i tubacionit mbetet i njjt gjat gjith gjatsis s tij,
barazimi (1.57) mund t shkruhet akoma n trajtn:
Ose:
56
. = v +
. =
+
E
w E
(1.58)
(1.59)
(kemi pranuar q bhet fjal pr nj tubacion me prerje trthore rrethore t

mbushur plot, pra ku De=D). N barazimin e fundit, me Lep kemi parasysh
gjatsin e prgjithshme t rrjetit:
=+\
+\
+\
+ + \
(1.60)
(ku: L-gjatsia reale e tubacionit dhe le1, le2, le3, ... len jan gjatsit e njvlershme
t rezistencave lokale).
Shembull. N kushtet e shembullit t mparshm, gjeni humbjen e prgjithshme t trysnis,
nse dihet q, krahas hyrjes dhe daljes nga tubacioni, prgjat tij ndodhen edhe 12 brryla
90, 32 bashkime tubash, dy kompensator (kthesa tubi 180), nj kalimmats Venturi me
diametr t brendshm 286 mm, (detyrimisht) nj zgjerim i papritur deri n 286 mm dhe nj
ngushtim i papritur nga 286 mm n 150 mm pr montimin e kalimmatsit, si dhe dy ventila
knddrejt plotsisht t hapur.
Zhvillim. Si baz llogaritjesh do t shrbej barazimi (1.58) n t cilin mbetet t gjejm dhe t
zvendsojm gjatsit e njvlershme t rezistencave lokale q ndodhen prgjat tubacionit ku
kalon przierja e gazt. Mbshtetur n nomogramin n fund t librit (n pjesn e titulluar
SHTOJC), si dhe n t dhnat e problemit, arrijm n prfundimet q jan prmbledhur
n tabeln q vijon (pr diametr t brendshm t tubacionit t barabart me 150 mm):
gjatsia e njvlershme e
rezistencs lokale (m)
numri i
rezistencave
shuma e gjatsive t
njvlershme(m)
hyrje n tubacion
dalje nga tubacioni
bashkim tubash
brryl 90o
2,5
6
0,4
5
1
1
32
12
2,5
6
12,8
60
kompensator
(kthes tubi 180o)
12
24
0,8
0,8
1,8
1,8
2,8
2,8
25
50
rezistenca lokale
kalimmats Venturi
ngushtim i papritur,
d/D1/2
zgjerim i papritur,
d/D1/2
ventil knddrejt
plotsisht i hapur
shuma (m)
161
Duke pasur parasysh dhe gjatsin e tubacionit, L=144 m, gjejm:
= 144 + 161 = 305 G
Duke i zvendsuar t gjitha t dhnat te barazimi (1.53), pr humbjen e prgjithshme t

trysnis gjejm:
7
. = 0,0115 7, 7 1,2768129 4300 fN
57
Provoni veten
2. Si prcaktohet gjatsia e njvlershme e rezistencs lokale?
3. N kushtet e problemit 3 t trajtuar ktu m lart, gjeni humbjen e prgjithshme t
trysnis, nse dihet q, krahas hyrjes dhe daljes nga tubi, prgjat tubacionit prej
plumbi ndodhen 2 brryla 90, 8 bashkime tubash dhe nj sarainesk e hapur.
[P. 308 Pa (Lep 20 m)]
trysnis, kur dihet q, krahas hyrjes dhe daljes nga tubi, prgjat tubacionit prej gize
ndodhen 12 bashkime tubash, 6 brryla 90o, nj kompensator, nj mats prurjesh me
turbin me diametr t brendshm 136 mm dhe (detyrimisht) nj zgjerim i papritur
dhe nj ngushtim i papritur pr montimin e matsit t prurjes dhe nj ventil me
diafragm plotsisht t hapur.
[P.
11800 Pa (Lep 86 m)]
trysnis, kur dihet q, krahas hyrjes dhe daljes nga tubi, prgjat nj tubacioni mjaft
t prdorur e prej materiali giz ndodhen 26 bashkime tubash, 4 brryla me knd 90,
6 brryla knddrejt, dy kompensator, nj kalimmats Venturi me diametr t
brendshm 160 mm, nj zgjerim i papritur dhe nj ngushtim i papritur pr montimin e
kalimmatsit dhe dy ventila me rrjedhje t drejt plotsisht t hapur.
[P.
5110 Pa (Lep 250 m)]
shtja 6.4. Zbatim i barazimit t Bernulit pr rrjedhsin real: zbrazja e

rezervuarit
6.4.1. Shpejtsia e zbrazjes s rezervuarit
Le t shqyrtojm edhe nj her rezervuarin cilindrik me diametr D dhe t mbushur me lng
deri n lartsin H, shkarkimi i t cilit bhet prmes nj saraineske t hapur e t montuar
afr fundit t rezervuarit n nj gyp hekuri t galvanizuar me diametr t brendshm d (fig.
1.12).
Le t gjejm prsri barazimin q shpreh
shpejtsin e rrjedhjes s lngut prmes
gypit t holl t montuar n fundin e
rezervuarit n kushtet kur bhet fjal pr
rrjedhsin real. Do t pranojm q gypi i
shkarkimit sht shum i shkurtr, pra nuk
do t marrim parasysh humbjen e trysnis
pr mposhtjen e frkimit, por vetm
humbjen e trysnis pr mposhtjen e
rezistencave lokale.
N rastin ton kemi pes lloje humbjesh
lokale (fig. 1.19):
1-humbjen n hyrjen nga ena n gyp;
2-humbjen n bashkimin e sarainesks me gypin e shkarkimit (bashkim tubash)
3-humbjen n saraineskn t hapur e t montuar n gypin e shkarkimit;
58
4-humbjen n bashkimin e sarainesks me pjesn tjetr t gypit t shkarkimit (bashkim

tubash) dhe
5-humbjen n daljen nga gypi.
Le t zbatojm barazimin e Bernulit, tashm n trajtn e tij (1.50), pr zonn I, n siprfaqen e
lir t lngut n rezervuar, si dhe pr zonn II, te arja (fig. 1.12). Kemi:
Ku:
. + A/ +
. = .x
E = . + A/ +
E + .
+ .J& _ + . & & _ + .J& _

= . + . + . + . k + .
+ .u&M
Duke zvendsuar: . = . = .$ dhe E = vw E , do t marrim:

B
{|
u k
1 vw ose B
|
Pra, shpejtsia e rrjedhjes s lngut prmes gypit sht:

E = 2AB 2
{|
(1.61)
Krahasimi me barazimin (1.44) (ligji i Torrielit) tregon se shpejtsia reale e rrjedhjes s

lngut prmes gypit (arjes) sht m e vogl.
6.4.2. Zbatim numerik: koha e zbrazjes s rezervuarit
Krkohet t njehsohet koha e zbrazjes s nj rezervuari me uj n kushtet e mjedisit, kur
D=136 cm, H=230 cm dhe kur shkarkimi bhet prmes sarainesks t hapur e t montuar
n gypin prej hekuri t galvanizuar, i cili ka nj diametr t brendshm d =1,5 (in-shkurt in.)
Fillimisht le t njehsojm kohn e zbrazjes s rezervuarit me ndihmn e barazimit (1.45), me
qllim q m pas t krahasojm t dhnat dhe t nxjerrin n dukje gabimin q bhet duke e
menduar rrjedhjen nga rezervuari si ideale. Pr kt qllim i shprehim t gjitha madhsit q
prmban ai n sistemin SI t njsive t matjes (1=2,54 mm=0,0254 m). Pra:
D=136 cm=1,36 m, H=230 cm=2,30 m dhe d=(1,50,0254)m=0,0381 m
Duke i zvendsuar vlerat e msiprme te (1.45), gjejm se koha e zbrazjes s rezervuarit
sht:
,
Y = `7,7
<
, 7
8;,< 9
= 436 z = 7,27 GV
Duke e menduar ujin si nj rrjedhs real, le ta llogarisim shpejtsin e rrjedhjes s ujit prmes
gypit nprmjet formuls (1.61) dhe m pas t njehsojm kohn e zbrazjes s rezervuarit.
Duke u mbshtetur n barazimin (1.56) pr humbjen e trysnis pr shkak t rezistencave
lokale dhe duke pasur parasysh se n kt rast De=d, mund t shkruajm:
. = .
+ .
+ .
+ .
+ .
Mt M
Mt M
(A)
Ku: le1, le2, le3, le4 dhe le5 jan prkatsisht gjatsia e njvlershme e hyrjes n gyp, gjatsia e
njvlershme e bashkimit t sarainesks me gypin, gjatsia e njvlershme e vet sarainesks,
59
gjatsia e njvlershme e bashkimit t sarainesks me pjesn tjetr t gypit dhe gjatsia e

njvlershme e daljes nga gypi. Duke zvendsuar . te barazimi (1.61), do t marrim:
E = 2AB 2
Mt M
E = 2AB 2 u E
Ku: Le = le1 + le2 + le3 + le4 + le5. Ngrem n katror t dy ant e barazimit t msiprm dhe e
zgjidhim at n lidhje me shpejtsin n gypin e shkarkimit:
E = 2AB 2
E + 2
E =
E = 2AB
E =
E `1 + +2 a = 2AB
u
`
(B)
Mbetet t njehsojm t gjitha madhsit q prmban barazimi i fundit. Kemi:

(1) Koeficienti i frkimit . Duke qen se ky koeficient varet nga regjimi i rrjedhjes, fillimisht
duhet ta prcaktojm kt regjim. Pr kt arsye ne duhet t njehsojm vlern numerike t
kriterit t Reinoldsit, q, pr kt rast, do t ket trajtn:
iy =
P u{
Le t gjejm ather madhsit q prmban kriteri i msiprm. Meq, sikundr tregon dhe
ligji i Torrielit (barazimi 1.44), shpejtsia e rrjedhjes n gypin e shkarkimit v2 zvoglohet me
kalimin e kohs (pr shkak t uljes s nivelit t ujit n rezervuar), do t mbshtetemi n
shpejtsin mesatare, pra, n shpejtsin e rrjedhjes q i prgjigjet lartsis s nivelit t ujit n
rezervuar t barabart me H/2=2,30/2=1,15 m. Le t pranojm fillimisht si shpejtsi mesatare
at q parashikon ligji i Torrielit pr lartsin H/2. Barazimi (1.44) jep:
E = 82989,81981,159 = 4,75 G/z
Nga tabela 1.1 dhe tabela 1.2 gjejm pr ujin: =1 cpz=10-3 Pas dhe =1000 kg/m3. Duke i
zvendsuar kto vlera numerike n formuln e Re-s, do t marrim:
iy =
8k,:987,7 < 98 7779

7
= 180 975 1,81 10 ( >> 2100)
Meq regjimi rezulton shum turbulent, vlera e koeficientit t frkimit do t varet kryesisht
nga ashprsia relative e gypit t shkarkimit. Nga tabela 1.3 gjejm se pr gyp hekuri t
galvanizuar k = 0,12 mm. Kjo do t thot q ashprsia relative e gypit sht:
_
y=u=
7,
<,
0,003
Pr kt vler t e dhe pr Re=1,81105 nga grafiku i fig. 1.18 gjejm se 0,0125.

(2) Gjatsia e njvlershme e rezistencave lokale. Nga nomogrami n fund t librit gjejm se,
pr gypin me d=38,1 mm, gjatsit e njvlershme jan prkatsisht: pr hyrjen n gyp le1 = 0,6
m, pr bashkimin e tubave le2 = le4 = 0,1m, pr saraineskn gjysm t hapur le3 = 7,5 m dhe
pr daljen nga gypi le5 =1,7 m.
Pra, prfundimisht kemi gjetur se:
Le=0,6+0,1+7,5+0,1+1,7=10 m
T dhnat i zvendsojm te shprehja (B) dhe marrim (n sistemin SI):
60
8;,< 9
E =
`
87,7
=
=,= @
= 2,59 B
(C)
Meq tashm e gjetm shprehjen e shpejtsis, le ta prcaktojm m sakt regjimin e

rrjedhjes, por duke prdorur si vler t shpejtsis, shpejtsin mesatare q na jep barazimi
(C). Pr lartsin H/2=1.15 m gjejm:
E = 2,59 81,159 = 1,73 G/z
Duke e zvendsuar vlern e gjetur te kriteri i Reinoldsit, do t marrim:

iy =
8 ,: 987,7 < 98 7779

7
= 65 900 6,6 10k
Pr kt vler t kriterit t Reinoldsit dhe pr vlern e gjetur m lart t ashprsis relative

(e=0,003), nga grafiku i fig. 1.18 gjejm se 0,014. Duke e korrigjuar ather barazimin e
shpejtsis (C) s gjetur pak m lart, do t kemi:
8;,< 9
E =
`
=
=,= @
87,7 k9
= 2,35 B
(C1)
Llogarisim kohn e zbrazjes s rezervuarit:

Y==
s

t
s
P u
t
= `u a
= `u a
= `7,7
<
, 7
,
1260 z = 21 GV
Duke e krahasuar me vlern e gjetur pr rrjedhjen ideale, del se koha reale e shkarkimit t
rezervuarit sht afrsisht 3 her m e gjat.
Shembulli i msiprm na on n tri prfundime t rndsishme:

1. barazimet pr rrjedhjen ideale duhen prdorur vetm n kushte t caktuara, pr
rrjedhsin n prehje ose n rrjedhje t ngadalt,
2. rezistencat lokale q rrjedhsi ndesh gjat zhvendosjes nuk mund t lihen
mnjan dhe
3. humbjet e trysnis n armatura, si p.sh. n: rubinet, saraineska, ventila etj.,
jan shum her m t larta se sa humbjet n frkim ose n rezistenca t tjera
lokale.
shtja 6.5. Puna e pomps n rrjet. Fuqia e pomps
Objektivi minimal: nxnsi duhet t dij punn q kryen pompa n nj rrjet
hidraulik, trysnin apo lartsin e prgjithshme q ajo krijon dhe pr far
shpenzohet kjo.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t dij t njehsoj lartsin e prgjithshme q
krijon nj pomp dhe fuqin reale q krkohet pr zhvendosjen e rrjedhsit n nj
rrjet hidraulik.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t interpretoj koeficientin
61
vllimor, koeficientin hidraulik dhe koeficientin e veprimit t dobishm t pomps.

6.5.1. Lartsia e prgjithshme q krijon pompa
Figura 1.20 tregon zhvendosjen e
lngut nga niveli 1-1 (rezervuari 1,
q ndodhet nn trysnin p1) n
nivelin 2-2 (rezervuarin 2, q
ndodhet nn trysnin p2) me
ndihmn e nj pompe. Le t jen v1
dhe v2 prkatsisht shpejtsia e
zhvendosjes s lngut n ann e
thithjes (shpejtsia e uljes s nivelit
n rezervuarin 1) dhe shpejtsia e
zhvendosjes s lngut n tubin e
ngjitjes (n dalje) dhe z2z1=Hgj
largsia vertikale midis dy niveleve.
Kjo e fundit prbn at q quhet
lartsia gjeometrike dhe sht e
barabart me shumn e lartsis s
thithjes (Hth) dhe lartsis s ngjitjes
(Hngj, fig. 1.20).
Shnojm gjithashtu Ap punn e
kryer nga pompa pr thithjen e njsis s vllimit t rrjedhsit nga rezervuari 1
dhe ngjitjen e tij n rezervuarin 2. Le t zbatojm ligjin e ruajtjes s energjis pr
rrjedhsin real. Pr njsin e vllimit t rrjedhsit kemi:
y + [ = y + y
Zvendsojm energjit pr njsi vllimi t rrjedhsit me shprehjet prkatse [shih

barazimi (1.25)]:
. + A/ + E + [ = . + A/ + E + .
Kryejm veprimet dhe pr punn specifike (pr njsi vllimi t rrjedhsit) t
pomps gjejm:
[ = . . + A8/ / 9 + 8E E 9 + .
Puna q kryen pompa pr njsi t vllimit t rrjedhsit mund t mendohet edhe si

trysnia q ajo krijon ose si nj rritje e trysnis s prgjithshme t rrjedhsit. Pra:
[ = .
(1.62)
Zakonisht shpejtsia me t ciln zhvendoset (ulet) niveli n rezervuarin 1 (v1)

sht shum e vogl dhe mund t mendohet afrsisht 0. Po t pjestojm t gjitha
termat me produktin g, marrim at q quhet lartsia e prgjithshme q krijon
62
pompa:
{|
{|
=B =
{|
+ B| +

{|
(1.63)
Dy barazimet e fundit tregojn se puna e kryer nga pompa apo lartsia e

prgjithshme q ajo krijon shkon:
1-pr t mposhtur ndryshimin e trysnis ndrmjet pajisjes ose mjedisit ku do t
transportohet rrjedhsi dhe pajisjes ose mjedisit prej nga ai do t merret: p2p1;
2-pr t mposhtur lartsin e plot gjeometrike (ndryshimin e nivelit midis
pajisjes ose mjedisit ku do t transportohet rrjedhsi dhe pajisjes ose mjedisit
prej nga ai do t merret: Hgj);
3-pr ti dhn rrjedhsit shpejtsin e krkuar (pr t mposhtur inercin e
rrjedhsit): v2/2g;
4-pr t kompensuar humbjen e prgjithshme t trysnis pr mposhtjen e frkimit
dhe t rezistencave lokale: ph/g.
6.5.2. Fuqia e pomps. Koeficienti i veprimit t dobishm
Nse do t shumzojm t dy ant e barazimit (1.62) me prurjen vllimore t
rrjedhsit (pra, nse shumzojm me vllimin e rrjedhsit dhe pjestojm me
kohn), ana e majt e barazimi do t na jap punn e kryer nga pompa n njsin e
kohs, gj q ssht gj tjetr, vese fuqia e pomps:
[ n = U = n .
(1.64)
Kjo fuqi mund t shprehet ndryshe [shih barazimin (1.63)]:

U = n AB
(1.65)
Prurja vllimore q jep pompa quhet prodhimtari e pomps dhe shnohet me Qp.
Pr shkak t rrjedhjes nga trupi i pomps, nga lidhjet e armaturave, nga puthisat
(guarnicionet) dhe nga permistopat, prodhimtaria e pomps sht m e vogl se
prurja e krkuar, kshtu q thyesa:
(1.66)
prbn koeficientin vllimor t veprimit t dobishm.

Nga ana tjetr, trysnia e prgjithshme ose lartsia e prgjithshme q duhet t
krijoj pompa sht m e madhe se ajo q i prgjigjet (1.62) dhe (1.63), sepse nj
pjes e saj do t shkoj pr mposhtjen e rezistencs q lind pr shkak t kalimit t
rrjedhsit prmes vet trupit t pomps (frkimi me pjest e pomps dhe kalimi
prmes rezistencave lokale q ka vet pompa). Nse shnojm me Hpomps
lartsin e prgjithshme q prodhon pompa, ather thyesa:
%QR
(1.67)
63
prbn koeficientin hidraulik t veprimit t dobishm. N kt mnyr, fuqia reale

e pomps do t jet [krahasojeni me barazimin (1.65)]:
U = n AB
= n A
{|
{|
(1.68)
Ku: p-koeficienti i veprimit t dobishm t pomps. Np quhet ndryshe edhe fuqia

e instaluar e pomps. Gjithka u tha m lart pr pompn vlen njlloj dhe pr
ventilatort dhe pr kompresort (pajisje q prdoren pr transportimin e gazeve
dhe t avujve).
Provoni veten
2. Shpjegoni punn q kryen nj pomp dhe fuqin q ajo duhet t shpenzoj pr
kryerjen e asaj pune.
3. Interpretoni koeficientin vllimor t veprimit t dobishm. Pse vlera e tij sht m e
vogl se njsia (se njshi)?
4. Interpretoni koeficientin hidraulik t veprimit t dobishm. Pse vlera e tij sht m e
vogl se njsia?
5. Interpretoni koeficientin e veprimit t dobishm t pomps.
6. Pse n material thuhet se gjithka u tha pr pompn vlen njlloj dhe pr pajisjet q
prdoren pr zhvendosjen e gazeve dhe t avujve (ventilatort dhe kompresort)?
64
7. POMPAT, VENTILATORT DHE KOMPRESORT

Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t njoh ndrtimin, parimin e puns dhe
fushn e prdorimit t pajisjeve q prdoren pr zhvendosjen e rrjedhsve prmes
rrjeteve hidraulike dhe pajisjeve.
N materialin q vijon do t ndalemi kryesisht n nj prshkrim t shkurtr t
pajisjeve q prdoren gjersisht n industrin e leht dhe at ushqimore pr
zhvendosjen e rrjedhsve n kuptimin m t gjer t fjals, pra dhe t materialeve
me veshtulli shum t lart ose t mjediseve dyfazor ose shumfazor. Pr nj
pjes t mir t pajisjeve do t kufizohemi vetm n nj paraqitje skematike, e cila
ndrkaq jep informacion t mjaftueshm pr t kuptuar ndrtimin dhe parimin e
puns.
shtja 7.1. Pompat
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh dhe t kuptoj q lartsia q krijon nj
pomp varet nga prodhimtaria q krkohet t realizoj dhe se ajo zvoglohet me
rritjen e prodhimtaris.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh karakteristikat e pompave, pra,
varsin nga prodhimtaria t lartsis q krijon pompa, t fuqis q ajo shpenzon
dhe t koeficientit t veprimit t dobishm, si dhe kur prdoret lidhja e tyre n seri
dhe n paralel.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t argumentoj varsin nga
prodhimtaria t lartsis q krijon pompa, t fuqis q ajo shpenzon dhe t
koeficientit t veprimit t dobishm, si dhe t interpretoj lidhjen e pompave n
seri dhe n paralel.
7.1.1. Karakteristikat e pomps
Pompat dallohen nga karakteristikat e
tyre (fig. 1.21). Kto t fundit jan:
1-varsia e lartsis s prgjithshme q
zhvillon pompa nga prurja vllimore e
rrjedhsit, pra: Hp=f1(Q);
2-varsia e fuqis q shpenzon pompa
nga prurja vllimore e rrjedhsit, pra:
Np=f2(Q);
3-varsia e koeficientit t veprimit t
dobishm t pomps nga prurja
vllimore e rrjedhsit, pra: p=f3(Q).
65
7.1.2. Lidhja e pompave n seri dhe n paralel

Pr t krijuar lartsi m t mdha (pra trysni m t mdha) ose pr t realizuar
prurje m t mdha, pompat mund t lidhen prkatsisht n seri ose n paralel. N
seri ose paralel si rregull mund t lidhen pompa q kan karakteristika t njjta.
Kur dy pompa t tilla lidhen n seri, ather, pr t njjtn prurje t rrjedhsit,
lartsia q zhvillojn t dyja pompat s bashku sht afrsisht sa dyfishi i lartsis
q zhvillon secila prej tyre:
B
ux $
&P
2 B
dhe n
ux $
&P
B dhe n
ux $
&P
Kur pompat lidhen n paralel, lartsia q zhvillojn s bashku sht e njjt me

lartsin q zhvillon secila pomp, kurse prurja e rrjedhsit bhet afrsisht sa
dyfishi i prurjes q realizon secila prej tyre.
ux $
&P
2 n
Shembull. N kushtet e shembullit t trajtuar pak m lart (shih shtja 6.3), njehsoni fuqin e
instaluar t ventilatorit q nevojitet pr t zhvendosur przierjen e gazt prmes tubacionit me
diametr t brendshm 150 mm, kur dihen: zhvendosja e przierjes s gazt bhet
horizontalisht, trysnia relative e przierjes n hyrje t tubacionit p1=18 mm kolon uj,
trysnia relative n pajisjen ku do t transportohet przierja e gazt p2=68 mm kolon uji dhe
koeficienti i veprimit t dobishm t ventilatorit p=0,68.
Zhvillim. Pr zgjidhjen e shembullit do t mbshtetemi te formula (1.65) dhe ajo (1.68). Pr
fuqin e instaluar do t kemi:
{|
3
(A)
U = =
Njehsojm madhsit q prmban ky barazim, duke pasur parasysh prfundimet e arritura n

shembullin e trajtuar m par:
n=
:7
77
= 0,211 G /z,
= 1,276 TA/G ,
E = 12 G/z
dhe . = 4300 fN
Prcaktojm lartsin e prgjithshme q zhvillon pompa, duke prdorur barazimin (1.63).

Meq zhvendosja bhet horizontalisht, pra Hgj=0, dhe meq kemi t bjm me diferenc
trysnish, p2p1=6818=50 mm kolon uji, do t kemi:
B =
{|
+0+
{|
{|
=8
879;,<
, :9;,<
8;,< 9
+8
k 77
, :9;,<
= 390 G
(shifra nuk duhet t na habis, sepse bhet fjal pr ngjitjen deri n lartsin 390 m t nj
gazi). Duke e zvendsuar Hp=390 m, si dhe t dhnat e tjera te barazimi (A), do t marrim:
U =
87,
98 , :98;,< 98 ;79
7,<
= 1515 1,5 T
Provoni veten
1. Interpretoni varsit q tregohen n fig. 1.21.
2. Sipas fig. 1.21 del se varsia e koeficientit t veprimit t dobishm sht e till q pr
nj vler t caktuar t prurjes ai arrin vlern maksimale. N ilat kushte do t
rekomandonit prdorimin e ksaj pompe?
66
3. Kur thuhet se lartsia q zhvillojn dy pompa t lidhura n seri sht afrsisht sa

dyfishi i lartsis q zhvillon secila prej tyre, keni parasysh pak m pak apo pak m
shum se dyfishi?
4. Kur thuhet se prurja q realizojn dy pompa t lidhura n paralel sht afrsisht sa
dyfishi i prurjes q realizon secila prej tyre, keni parasysh pak m pak apo pak m
shum se dyfishi?
5. N kushtet e problemit 3 t trajtuar te shtja 6.3, njehsoni fuqin e instaluar t
pomps q nevojitet pr t zhvendosur 1,5 l/min uj, nse trysnia n rezervuarin nga
merret uji sht e njjt me at t rezervuarit ku drgohet dhe kur ky i fundit ndodhet
12 m mbi nivelin e t parit. Koeficienti i veprimit t dobishm t pomps t merret
p=0,82.
[P.
3,6 W]
pomps q nevojitet pr t zhvendosur 10 ton/h toluol, nse trysnia n rezervuarin
nga merret toluoli sht 1 at, kurse n rezervuarin ku drgohet ai dhe q ndodhet 3,4
m m lart, trysnia sht 1,22 at. Koeficienti i veprimit t dobishm t pomps t
merret p=0,82.
[P.
243 W]
ventilatorit q nevojitet pr t zhvendosur przierjen e gazt prmes tubacionit me
diametr t brendshm 120 mm, nse dihen: zhvendosja e przierjes s gazt bhet
horizontalisht, trysnia relative e przierjes n hyrje t tubacionit p1=12 mm kolon
uji, trysnia relative n pajisjen ku do t transportohet przierja e gazt p2=44 mm
kolon uji dhe koeficienti i veprimit t dobishm t ventilatorit p=0,72.
[P.
935 W]
shtja 7.2. Llojet kryesore t pompave dhe fushat e tyre t prdorimit

Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh llojet e pompave t thjeshta dhe
parimin e tyre t puns.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh disa lloje pompash dhe t argumentoj
ndrtimin karakteristik q ato kan dhe prse prdoren.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh ant pozitive dhe t metat e pompave,
si dhe t jet n gjendje q n nj proces apo rrethan t caktuar t rekomandoj
pompn e prshtatshme.
7.2.1. Pompat me piston
Jan pompat tradicionale q sigurojn prurje konstante, por kan koeficient shum
t ult t veprimit t dobishm. Pompat me piston, ndonse gjat viteve jan
prmirsuar shum, prdoren rrall, kryesisht n kushte laboratorike ose n
krkime shkencore.
7.2.2. Pompat centrifugale
Pavarsisht se nuk zhvillojn lartsi shum t mdha, jan pompat q kan gjetur
prdorimin m t madh n praktik. Ato jan kryesisht dy llojesh: me helik (fig.
67
1.22, 1.23) dhe me turbin (fig. 1.24). Parimi i tyre i puns sht thuajse i njjt:
thithje qendrore e rrjedhsit, prshpejtim i tij duke u larguar nga qendra drejt
periferis (centrifugal ose qendriks) dhe shtytje sipas drejtimit tangjent me
rrotullimin e heliks.
N fig. 1.23 tregohet nj lloj i veant pompe me helik, pasi zhvendosja e

rrjedhsit sht horizontale. Kjo gj tregon faktin q n praktik ndeshen
konstruksione t ndryshme pompash, por parimi i tyre i puns sht i njjt.
Pjesa kryesore e pompave centrifugale sht helika. Ato jan t llojeve t

ndryshme (fig. 1.25) dhe secila prej tyre i jep pomps karakteristika dhe fusha t
caktuara prdorimi. Ndrkaq sht vshtir t thuhet se cila prej helikave sht m
68
e prshtatshme, sepse shumllojshmria e tyre sht pasoj edhe e konkurrencs

s prodhuesve t ktyre pajisjeve.
Pompat centrifugale kan konstruksion t thjesht, kosto relativisht t ult,

prodhohen prej materialesh t ndryshme, jan t qndrueshme kundrejt rrjedhsit
q do t transportohet dhe mirmbahen me pak shpenzime. Helika e tyre mund t
rrotullohet me shpejtsi shum t madhe, kshtu q lidhja me motorin elektrik
69
mund t bhet drejtprdrejt, duke shmangur humbjet n transmision.

Prpos ksaj, ato mund t transportojn dhe fundrri dhe nuk zn shum vend. E
meta e tyre sht se prgjithsisht zhvillojn lartsi t vogla. Pr t zhvilluar
lartsi t madhe, duhet ose t prdoret shpejtsi shum e madhe rrotullimi pr
helikn (deri 10 000 rrot/min), ose duhet t vendosen disa pompa n seri.
7.2.3. Pompat me turbin
Kto pompa karakterizohen nga prurje jo shum t larta, por ato krijojn lartsi
shum t mdha dhe kan koeficient m t madh t veprimit t dobishm se
pompat centrifugale. Kto pompa nuk rekomandohen t prdoren pr lngje
viskoze ose q prmbajn grimca t ngurta apo papastrti q mund t dmtojn
siprfaqen e fletve t turbins. Sikundr u tha m lart, pr t rritur lartsin,
pompat mund t lidhen n seri. N praktik nj gj e till arrihet duke vendosur dy
ose m shum helika n t njjtin bosht. Pompa me konstruksione t tilla quhen
dyshkallshe ose shumshkallshe. Nj pomp dyshkallshe me turbin tregohet
n fig. 1.26.
7.2.4. Pompat e lartsive t mdha

Ka disa lloje pompash q zhvillojn lartsi shum t mdha dhe q prdoren pr
transportimin e rrjedhsve n largsi ose prmes pajisjeve t ndrlikuara apo q
prdoren pr ti komunikuar rrjedhsit energji shum t madhe. Ndr to dallojm:
pompat me rrota me dhmb (fig. 1.27), pompat me shnek [me bosht n form
vide (fig. 1.28)] dhe pompat me bosht me gunga (fig. 1.29).
70
Parimi i puns i ktyre pompave sht i njjt: thithje e rrjedhsit, pr shkak t

rrallimit/zbraztis q krijohet kur dhmbt e rrotave ose dhmbt e boshtit n
form vide largohen nga njri-tjetri (te fig. 1.29, gunga largohet nga gropa n
mur), ngjeshja e rrjedhsit dhe shtytja e tij drejt daljes, kur dhmbt e rrotave ose
dhmbt e boshtit n form vide i afrohen njri-tjetrit ose kur gunga ngjishet te
gropa prkatse n mur (fig 1.29).
Pompat me rrota me dhmb jan pompat m t prshtatshme pr transportimin

e lngjeve t pastra (prania e grimcave t ngurta ose e papastrtive te lngjet i
dmton rnd siprfaqet e kontaktit t dhmbve, duke uar n mosputhitjen e
tyre t mir). Karakteristik pr kto pompa sht se kan prurje vllimore dhe
lartsi konstante, si dhe mosrrjedhmri (mungesa e rrjedhjeve gjat kalimit t
rrjedhsit prmes pomps) t lart. Prurja m e madhe q arrihet me kto pompa
nuk i kalon 400 l/min pr trysni deri n 100 atm.
71
Pr sa u takon pompave me bosht n form vide dhe pompave me bosht me

gunga, ato jan veanrisht t prshtatshme pr zhvendosjen e rrjedhsve shum
viskoz (lnd polimere, pigmente, bojra, ujra t ndotura etj.), jan pompa pa
zhurm dhe arrijn prurje deri 10 m3/min dhe trysni deri n 200 atm.
S fundi, dy fjal dhe pr
pompat peristaltike9, parimi
i puns i t cilave tregohet n
fig. 1.30. Kto pompa
prdoren kryesisht si pajisje
pr dozim (matse) ose n
laborator dhe spitale. Ato
karakterizohen nga prurje t
vogla, por konstante. Duke
prdorur gypa t prkulshm
prej materiali shum t
qndrueshm mekanikisht dhe
kimikisht, si p.sh. gypa
tefloni, kto pompa mund t prdoren shum mir pr transportimin e lngjeve
shum korrozive ose t rrezikshme.
Provoni veten
1. Shpjegoni ndrtimin dhe parimin e puns dhe fushn e prdorimit t pompave
centrifugale.
2. Tregoni ndryshimin q kan nga njra-tjetra helikat e paraqitura n fig. 1.25.
3. Shpjegoni ndrtimin dhe parimin e puns t pomps me turbin.
4. ilat jan dallimet e pomps me turbin nga pompat centrifugale me helik?
5. Shpjegoni ndrtimin dhe parimin e puns t pompave q realizojn lartsi t mdha.
far i dmton kto lloj pompash?
6. Tregoni, nga prvoja juaj, nse keni ndeshur ndonjrn prej pompave t prshkruara
m lart dhe ku.
shtja 7.3. Ventilatort dhe kompresort

Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh tipat e thjesht t ventilatorve dhe
parimin e tyre t puns.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh disa lloje ventilatorsh dhe
kompresorsh, si dhe t argumentoj ndrtimin karakteristik q ata kan dhe
prse prdoren.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh ant pozitive dhe t metat e
ventilatorve dhe t kompresorve q ndeshen m dendur n praktikn industriale,
si dhe duhet t jet n gjendje q n nj proces apo rrethan t caktuar t
9
Peristaltik (nga greqishtja peristaltikos)-tkurrje dhe zgjerim, p.sh. i zorrve, muskujve etj.
72
rekomandoj pajisjen e prshtatshme.

Ventilatort dhe kompresort jan pajisje q prdoren pr zhvendosjen e gazeve
dhe t avujve. Dallimi midis tyre qndron n prurjen q realizojn dhe n lartsin
q ata krijojn.
Ventilatort karakterizohen
nga prurje t mdha, por me
lartsi t vogla, n disa raste
vetn disa qindra Pa
(Paskal). Nga ana e tyre,
kompresort karakterizohen
nga trysnia e madhe q ata i
komunikojn gazit dhe pr
rrjedhoj
prdoren
pr
transportimin e gazeve dhe
t avujve n largsi t
mdha ose pr pompimin e
tyre n pajisje q ndodhen
nn trysni t lart. Pjesa m
e madhe e ventilatorve dhe
e kompresorve jan t tipit
centrifugal dhe mund t jen
me nj ose disa shkall. Ndrkaq nuk mungojn dhe kompresort klasik me
piston dhe ata me ingranazhe ose me bosht n form vide.
7.3.1. Ventilatort dhe fryrsit
Ventilatort centrifugal
(fig. 1.31) jan pajisje t
ngjashme
me
pompat
centri-fugale. Dallimi ka t
bj me lartsin q
krijojn dhe me prurjen q
realizojn. Fakti q kto
pajisje
prdoren
pr
zhvendosjen e gazeve,
dendsia e t cilave sht
rreth 1000 her m e vogl
se ajo e lngjeve, bn q
lartsia q ata zhvillojn t
jet shum m e vogl se e pompave, kurse prurja vllimore shum m e madhe
(shih barazimi 1.65). Helika e ventilatorve mund t jet helikoidale ose me flet
(fig. 1.32).
73
Fryrsit jan pajisjet q prdoren pr zhvendosjen e ajrit dhe gjejn prdorim t

madh n praktikn e prditshme. Ata jan t gjith ventilator horizontal, n
kuptimin q bjn vetm zhvendosje horizontale t ajrit, pra nuk kan hapsir n
form krmilli, por vetm helikn me tre, katr ose gjasht flet. Ndr ta ka dhe t
till me disa shkall, q zhvillojn dhe lartsi dhe q u ngjajm m shum
kompresorve se sa ventilatorve.
T till jan fryrsi me turbin me dy shkall (fig. 1.33) dhe fryrsi me dy elika
(fig. 1.34), i cila na kujton pompn me rrota me dhmb.
74
7.3.2. Kompresort
N fig. 1.35 dhe n fig. 1.36 jan
paraqitur
skematikisht
dy
tipa
kompresorsh. Kompresori me bosht n
form vide (fig. 1.35) na kujton pompn
me t njjtin emr dhe ka t njjtin
parim pune me at t pomps. Rolin e
heliks te kompresori rotativ (fig. 1.36) e
luan rotori, mbi t cilin jan montuar
flet metalike sipas drejtimit qendror.
Nn veprimin e forcs centrifugale,
flett zhvendosen prgjat kanaleve,
duke ikur nga qendra n periferi t
rotorit dhe duke mbyllur kshtu
hapsirn midis ktij t fundit dhe trupit
t kompresorit.
Provoni veten
1.
2.
3.
4.
5.
sht karakteristike pr ventilatort?

Tregoni dallimet kryesore midis pompave dhe ventilatorve.
Shpjegoni ndrtimin dhe parimin e puns s ventilatorve centrifugal.
i dallon fryrsit nga ventilatort centrifugal?
Shpjegoni ndrtimin dhe parimin e puns s ventilatorit centrifugal me helik dhe me
flet.
6. Shpjegoni si punon pajisja e paraqitur n fig. 1.34.
7. Shpjegoni si punon kompresori me bosht n form vide (fig. 1.35).
8. Shpjegoni ndrtimin dhe parimin e puns s kompresorit rotativ me flet.
75
8. ARMATURAT E RRJETEVE HIDRAULIKE

Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t njoh dhe dalloj armaturat mbyllse
q prdoren gjersisht n rrjetet hidraulike.
Do t ndalemi kryesisht n pajisjet q vendosen n nyjat dhe n elementet fundore
t rrjeteve hidraulike, me synim pr t rregulluar ose ndryshuar prurjen e
rrjedhsit ose drejtimin e rrjedhjes.
Dallojm dy grupe t mdha armaturash: mbyllse dhe devijuese. N grupin e
par bjn pjes rubinetat dhe saraineskat, kurse n grupin e dyt bjn pjes
ventilat e llojeve t ndryshme.
shtja 8.1. Rubinetat dhe saraineskat
Parimi i puns s ktyre dy elementeve sht i thjesht, por, ndrkaq, llojet dhe
tipat e tyre jan t shumt. N figurat q vijojn jan paraqitur vetm nj pjes e
tyre, madje jo n hollsi, por vetm skematikisht, pr t nxjerr n pah veprimin e
armaturs dhe mnyrn e lvizjes s rrjedhsit prmes saj.
Duhet thn se si rubinetat (fig. 1.37 dhe fig. 1.38), ashtu dhe saraineskat (fig.
1.39) nuk paraplqehen t prdoren si elemente fundore t as t rrjeteve
76
hidraulike, meq sht thuajse e pamundur ndalimi plotsisht i rrjedhjes, as n

tubacionet dhe n rrjetet e gazeve dhe t avujve.
Pr shkak t hapsirs s ngusht ndrmjet shtups dhe trupit t rubinetit ose
ndrmjet gjuhzs dhe trupit t sarainesks, si dhe nevojs pr lubrifikimin e saj
t vazhdueshm, rubinetat dhe saraineskat nuk mund t prdoren n temperatura
m t larta se 250oC. Duke qen se zhvendosja e rrjedhsit prmes sarainesks
sht shum e ndrlikuar, ato prdoren kryesisht pr t ndrprer rrjedhjen ose pr
t ulur trysnin e rrjedhsit dhe jo aq pr t ndryshuar prurjen.
N kt grup bjn pjes edhe farfallat/kllapat flutur, t cilat prdoren pr t
ndryshuar prurjen e gazeve dhe t avujve (fig. 1.40). Si del dhe nga fig. 1.40,
farfallat kan konstruksion shum t thjesht.
Provoni veten
1. Shpjegoni si funksionojn rubineti, saraineska dhe farfalla.
2. Pse rubinetat dhe saraineskat nuk mund t prdoren si elemente fundore t rrjeteve
hidraulike?
3. Saraineskat kan prdorim edhe m t kufizuar. Pse?
4. Shpjegoni parimin e puns t armaturave q tregohen n fig. 1.38 dhe n fig. 1.39.
5. Kur prdoret zakonisht farfalla?
6. A mund t prdoret ajo pr mbyllje t plot t kalimit pr rrjedhsin dhe pse?
7. Tregoni, nga prvoja juaj, nse keni ndeshur me armatura si ato q prshkruhen ktu
m lart dhe ku i keni ndeshur?
77
shtja 8.2. Ventilat

Me ventil do t kemi parasysh pothuajse t gjitha armaturat q prmbajn rrjetet
hidraulike dhe tubacionet e trysnive t ndryshme dhe q prdoren kryesisht pr
ndryshuar, kontrolluar dhe komanduar prurjen e lngjeve dhe t gazeve, si dhe
drejtimin e rrjedhjes s tyre. Nj pjes e mir e ventilave shrbejn si organe
kontrolli dhe rregullimi n industri dhe vnia e tyre n pun bhet me ndihmn e
ajrit t ngjeshur.
8.2.1. Ventili pneumatik
N fig. 1.41 tregohet ndrtimi i ventilit pneumatik, i cili q gjen prdorim shum
t gjer n praktikn industriale.
Ai quhet pneumatik sepse lvizja e shtups (zhvendosja lart dhe posht e boshtit
t ventilit) bhet me ann e ajrit t ngjeshur q vepron mbi diafragmn 1
(membran elastike), e cila, nga ana e saj, v n lvizje pistonin 2. Ky i fundit v
n lvizje boshtin 3 t ventilit, i cili, nprmjet shtups 4 (koka e ventilit),
78
zvoglon (kur shtupa ulet posht) ose zmadhon (kur shtupa ngrihet lart) seksionin
unazor 5 pr kalimin e rrjedhsit, duke uar n zvoglimin ose n rritjen e prurjes.
Lvizja e boshtit ekuilibrohet nga susta 6, kurse zhvendosja e tij dhe vendndodhja
e shtups lexohen n shkallzimin 7.
Ventili i fig. 1.41 sht me nj kalim. N fig. 1.42 paraqitet ventili pneumatik me
dy kalime (me dy shtupa). N dallim nga ventili me nj kalim, mbi shtupn e t
cilit ushtrohet gjithmon nj forc trysnie (kinematike) nga ana e rrjedhsit, pr
shkak t lvizjes s ktij nga posht-lart prmes seksionit t ngusht unazor, te
ventili me dy kalime, forcat e trysnis kinematike ushtrohen n kahe t kundrta
mbi t dyja shtupat duke ekuilibruar njra-tjetrn, kshtu q pozicioni i shtups te
kta ventila nuk varet nga prurja e rrjedhsit.
Ve ksaj, ventili me dy kalime, n krahasim me at me nj kalim, pr t njjtin
trysni t ajrit mbi diafragm, krijon seksion kalimi m t madh pr rrjedhsin
(rreth 30% m t madh). Por mbyllja tek ventilat me dy kalime nuk sht
gjithmon e plot, sepse sht e vshtir t puthiten njkohsisht t dy shtupat n
folet prkatse, prandaj n vende ku nuk lejohet rrjedhje e lngut ose e gazit ata
nuk rekomandohen t prdoren si ventila normalisht t mbyllur.
Dy ventilat e msiprm quhen ventila
normalisht t hapur, sepse kur
ndrpritet furnizimi me ajr t
ngjeshur, ventili hapet plotsisht nn
veprimin e susts. N fig. 1.43
tregohet nj ventil normalisht i
mbyllur, sepse kur ndrpritet
furnizimi me ajr t ngjeshur, ventili
mbyllet plotsisht nn veprimin e
susts. Prdorimi i njrit apo i tjetrit
lidhet vetm me natyrn e procesit q
do t kontrolloj ventili. Kshtu, pr
komandimin e ujit ftohs, (p.sh. n
kmishn e nj reaktori apo t nj
furre ku zhvillohet nj reaksion me
lirim nxehtsie, duhet prdorur
ventil normalisht i hapur, n mnyr
q, po t ndrpritet ajri i ngjeshur, t
mos ndrpritet ftohja e reaktorit ose e
furrs, ndrsa pr kontrollin dhe
komandimin e lnds djegse dhe,
veanrisht, n fund t linjave, duhet
prdorur ventil q normalisht i mbyllur. Edhe ventilat me dy shtypa mund t
punojn normalisht t hapur ose normalisht t mbyllur.
79
8.2.2. Llojet e shtupave

Ventilat karakterizohen plotsisht nga forma e shtups dhe drejtimi i lvizjes s
rrjedhsit prmes tyre. Forma e shtups prcakton at q quhet karakteristik e
ventilit: varsia e seksionit unazor t kalimit S (pra e prurjes) nga zhvendosja e
boshtit t ventilit l, pra S = f(l). Figura 1.44 ilustron format e ndryshme t
shtupave.
Kshtu pr shtupat me form a dhe f, karakteristika sht e trajts: \. Pr

shtupat me form b dhe g, karakteristika sht e trajts: [Mp ku A sht nj
madhsi konstante numerike q ndryshon n kufijt nga 20 deri 50. Pr pjesn
tjetr t shtupave q tregohen n figurn 1.44, c, d dhe e karakteristika sht
lineare: \
8.2.3. Llojet e ventilave
N figurat e mposhtme do t tregohet vetm
pjesa e shtups s ventilit dhe lvizja e rrjedhsit
prmes saj, meq pjesa tjetr sht pothuajse e
njjt pr t gjith ventilat.
Kshtu, n fig. 1.45 tregohet nj ventil knddrejt,
q prdoret n ato vende t rrjetit hidraulik ku
rrjedhja ndryshon drejtim.
N fig. 1.46 dhe n fig. 1.47 tregohen dy tipat e
ventilave q prdoren gjersisht n praktik, kur
sht fjala pr ndarjen ose pr przierjen e dy
rrymave.
80
Duhet thn se ventilat nuk jan

t prshtatshm n rastin e
rrjedhsve agresiv ose q
prmbajn papastrti, sepse
shtupa e tyre sht prej materiali
q nuk mund tu rezistoj pr
shum koh frkimit, goditjes
apo lndve agresive.
N raste t tilla paraplqehet t
prdoret ventili me diafragm
(fig. 1.48) n t cilin shtupa nuk
ka kontakt t drejtprdrejt me
rrjedhsin.
8.2.4. Ventilat e siguris
N industrin kimike dhe at ushqimore gjejn prdorim t gjer edhe ventilat e
siguris, t cilat jan armatura q mbyllin ose hapin automatikisht kalimin pr
rrjedhsin ose pengojn kthimin mbrapsht t tij, kur nj t till e krkon procesi
teknologjik, kur parametri i puns (temperatur, trysni, prqendrim) i afrohet
vlers kritike ose pr t shmangur shprthimin apo shkatrrimin e pajisjes etj.
N fig. 1.49 dhe n fig. 1.50 tregohen dy tipa ventilash t siguris q montohen
horizontalisht, meq mbyllja e ventilit bhet n saje t peshs s kllaps/farfalls.
Prdoren kryesisht n rrjete t trysnis s ult.
81
Ventilat q kan prhapje m t gjer n praktikn industriale dhe at t

prditshme, jan ata q tregohen n fig. 1.51 dhe n fig. 1.52.
Provoni veten
1. Tregoni ndrtimin e ventilit pneumatik normalisht t hapur dhe parimin e puns?
2. Pse ventilat e figurave 1.41, 1.42 dhe 1.43 quhen pneumatik?
3. Tregoni prparsit dhe t metat e ventilit pneumatik me dy kalime krahasuar me
ventilin pneumatik me nj kalim.
4. far kuptoni me ventil normalisht i hapur dhe me ventil normalisht i mbyllur?
5. N rrethana prdoret njri dhe tjetri?
6. Thuhet se ventili karakterizohet nga forma e shtups. Duke pasur parasysh fig. 1.44,
komentoni karakteristikn e shtupave a dhe f.
7. Komentoni karakteristikn e shtupave b dhe g.
8. Komentoni karakteristikn e shtupave c, d dhe e.
9. Tregoni se kur dhe prse do t mund t prdoren ventilat e treguar n figurat 1.45,
1.46 dhe 1.47?
10. far ka t veant ventili me diafragm dhe n rrethana prdoret zakonisht?
11. Pr far shrbejn ventilat e siguris?
12. Shpjegoni se si punojn ventilat e siguris q tregohen nga fig. 1.49 deri n fig. 1.52.
82
PJESA E DYT
PROCESET MEKANIKE
THRRMIMI I MATERIALEVE T NGURTA

KLASIFIKIMI I MATERIALEVE T NGURTA
ZHVENDOSJA E MATERIALEVE T NGURTA
DOZIMI I MATERIALEVE T NGURTA
PRZIERJA E MATERIALEVE T NGURTA
83
84
1. THRRMIMI I MATERIALEVE T NGURTA

Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t dalloj mnyrat e thrrmimit t
materialeve t ngurta, t dij t prshkruaj si realizohet procesi i thrrmimit dhe
t njoh e t rendit faktort q ndikojn n procesin e thrrmimit dhe n
rendimentin e thrrmuesve.
Thrrmimi sht procesi i ndarjes mekanike t materialeve t ngurta n kokrriza
me prmasa t vogla dhe shum t vogla. Nprmjet ktij procesi rritet siprfaqja
e lnds s ngurt dhe kjo on n intensifikimin e procesit n t cilin ajo merr
pjes (djegie, tretje, shkrirje, etj.)
shtja 1.1. Njohuri mbi thrrmimin
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh procesin e thrrmimit dhe t kuptoj dy
veorit q e karakterizojn procesin e thrrmimit: shkalln e thrrmimit dhe
llojin e thrrmimit.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh dukurit q ndeshen gjat procesit t
thrrmimit dhe q kan t bjn me energjin q shpenzohet dhe varsin e saj
nga shkalla e thrrmimit, natyra e lnds dhe prmasat e kokrrizave.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh zhvillimin e procesit t thrrmimit n
cikl t hapur dhe t mbyllur, t argumentoj pse procesi sht i lidhur me
shpenzim t madh t energjis dhe si veprohet pr ta zvogluar kt shpenzim.
1.1.1. Mnyrat e thrrmimit dhe shkalla e thrrmimit
Thrrmimi i materialeve t ngurta arrihet me:
1-shtypje(fig. 2.1a);
2-coptim ose arje (fig. 2.1b);
3-goditje (fig. 2.1c);
4-frkim (fig. 2.1d).
Zakonisht, pr t arritur nj thrrmim t caktuar, mund t bhet ndrthurja e
mnyrave t msiprme, gj q ka uar n prodhimin e llojeve t ndryshme t
makinerive t thrrmimit. Do t prdorim termin thrrmues dhe jo termin
mulli, meq te mullinjt kemi t bjm kryesisht me procesin e thrrmimit me
frkim.
Quhet shkall thrrmimi raporti i diametrit t copave apo t grimcave t materialit
para thrrmimit me diametrin e tyre pas thrrmimit:
(2.1)
Shkalla e thrrmimit sht nj ndr dy parametrat kryesor t procesit t

thrrmimit. Zgjedhja e thrrmuesit bhet mbshtetur n kt parametr, si dhe n
85
parametrin tjetr t rndsishm, q sht energjia q shpenzohet pr thrrmimin e

materialit. Kjo e fundit sht mjaft e madhe dhe varet si nga fortsia mekanike e
materialit, ashtu dhe nga shkalla e thrrmimit q krkohet t arrihet.
1.1.2. Llojet e thrrmimit

Thrrmimi mund t kryhet me cikl t hapur (materiali kalon n thrrmues vetm
nj her) ose me cikl t mbyllur (materiali kalon n thrrmues disa her, derisa
arrihet thrrmimi i dshiruar). Meq n rastin e dyt shpenzohet shum m tepr
energji, pr ta zvogluar sa t jet e mundur at, prpara thrrmimit, nga materiali
i ngurt largohen thrrmijat me prmasa t njjta ose m t vogla se sa ato q
krkohet t arrihen. Kjo arrihet duke ndrthurur procesin e thrrmimit me at t
klasifikimit (shih m posht).
Thrrmimi me cikl t mbyllur prdoret ather kur krkohet nj produkt me
prmasa t caktuara. N kt rast, materiali klasifikohet (kalon n sita) dhe
grimcat me prmasa m t mdha se ajo e dshiruar veohen dhe kthehen prsri
n thrrmues. Zakonisht, me cikl t hapur kryhet thrrmimi i trash dhe ai i
mesm, kurse me cikl t mbyllur kryhen thrrmimi i holl dhe thrrmimi i imt.
Gjat thrrmimit, n fillim copat e materalit shformohen dhe pastaj shkatrrohen,
duke formuar siprfaqe t reja. Duke qen se puna e nevojshme pr shformimin e
grimcs sht n prpjestim t drejt me vllimin e saj, pra afrsisht me kubin e
diametrit (d3), kurse puna e nevojshme pr krijimin e siprfaqes s re sht n
prpjestim t drejt me siprfaqen, pra afrsisht me katrorin e diametrit (d2), del
se puna e nevojshme pr thrrmimin e nj cope sht:
86
(2.2)
Ku: n lviz nga 2 n 3. Nse shnojm me G prurjen n mas t materialit, ather

pr njehsimin e energjis q nevojitet pr thrrmim mund t prdoret barazimi:
=
(2.3)
Ku: k-nj koeficient, vlera e t cilit varet nga lloji i materialit dhe shkalla e
thrrmimit; prcaktimi i tij bhet eksperimentalisht.
N varsi t prmasave m t mdha t materialit t ngurt para dhe pas
thrrmimit, dallohen disa lloje thrrmimesh, t cilat jan prmbledhur n tabeln
2.1.
Tabela 2.1.
Llojet e thrrmimit, prmasat e grimcave dhe shkalla e thrrmimit

Prmasa e
copave/grimcave para
thrrmimit (mm)
Prmasa e
copave/grimcave pas
thrrmimit (mm)
Shkalla e
thrrmimit
i trash
300-1500
100-300
3-5
i mesm
100-300
10-100
6-10
i holl
10-100
1-10
10
i imt
1-10
0,08-1
10-12
0,08-1
0,0010,08
12-80
Lloji i thrrmimit
tepr i imt
N industrin ushqimore nuk ndeshen materiale t ngurta me kokrriza t

prmasave mbi 300 mm, prandaj, n materialin q vijon, thrrmimi i trash nuk do
t trajtohet. N praktik zakonisht krkohet t arrihet nj shkall e lart thrrmimi,
e cila nuk mund t arrihet duke e kaluar materialin e ngurt vetm n nj
thrrmues. Pr kt arsye, thrrmimi sht nj proces q zhvillohet n faza, ku n
seciln faz arrihet nj shkall e caktuar thrrmimi, derisa t arrihet shkalla e
krkuar e saj. N kt kuptim mund t themi se zgjedhja e prshtatshme e
thrrmuesve sht nj proces shum i rndsishm, sepse lidhet si me cilsin e
produktit, ashtu edhe me koston e tij.
Provoni veten
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Tregoni qllimin q ka procesi i thrrmimit dhe mnyrat e kryerjes s tij.

far paraqet shkalla e thrrmimit dhe cilat jan llojet e thrrmimit?
Si veprohet pr zvoglimin e energjis n procesin e thrrmimit?
Prshkruani procesin e thrrmimit me cikl t mbyllur. Kur prdoret ai?
Prshkruani procesin e thrrmimit me cikl t hapur.
Si njehsohet me prafrsi energjia e nevojshme pr thrrmimin e materialeve t
ngurta?
7. Kur lind nevoja q procesi i thrrmimit t zhvillohet me faza?
87
Mbani mend
Zgjedhja e prshtatshme e thrrmuesit ka t bj si me cilsin e produktit ashtu
dhe me koston e tij.
shtja 1.2. Tipat e thrrmuesve dhe przgjedhja e tyre

Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh disa nga karakteristikat e thrrmuesve
dhe si przgjidhet nj thrrmues mbshtetur n t dhnat e tabels A2.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh tipat kryesore t thrrmuesve dhe
intervalin e ndryshimit t prodhimtaris, t shpenzimit t energjis dhe t shkalls
s thrrmimit.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet ti prdor lehtsisht tab. 2.2 dhe tab. A2, me
ann e t cilave mund t przgjidhet thrrmuesi i prshtatshm, si dhe t jet n
gjendje q pr nj material t caktuar t rekomandoj thrrmuesin e
prshtatshm.
1.2.1. Karakteristikat e thrrmuesve
N tab. 2.2 jan paraqitur tipat kryesor t thrrmuesve, prmasat fillestare t

grimcave pr t cilat ata jan t prshtatshm, shkalla e thrrmimit q ata
realizojn, prodhimtaria e tyre dhe energjia q ata shpenzojn. Prodhimtaria dhe
energjia jepen n intervale, n kuptimin q u takojn tipave dhe konstruksioneve
t ndryshme q jan n treg.
Tabela 2.2. Tipat e thrrmuesve dhe karakteristikat e tyre
Energjia q
shpenzon
(kW)
Prmasa
fillestare
(mm)
Prmasa e
produktit
(mm)
Coptues konik
50-300
5-50
10-1000
20-250
Coptues me shufra
50-300
1-10
40
10-1000
100-2000
thrrmues me
cilindra
2-20
0,5-2
10
20-500
100-4000
thrrmues me sfera
1-10
0,01-0,1
100
10-300
50-5000
thrrmues me eki
5-30
0,01-0,1
400
0,1-5
1-100
thrrmues me
sprucim (sprkatje)
1-10
0,003-0,05
300
0,1-2
2-100
Tipi i thrrmuesit
Prodhimtaria
Shkalla e
thrrmimit
(ton/h)
1.2.2. Przgjedhja e thrrmuesit

N tabeln A2 t shtojcs jan paraqitur t dhna q ndihmojn n przgjedhjen e
thrrmuesit, n varsi t materialit t ngurt q do ti nnshtrohet procesit.
88
Materialet jan kryesisht nga industria e leht dhe ajo ushqimore. Pavarsisht se
n tabel nuk jan paraqitur t gjitha lndt e para, lndt ndihmse dhe produktet,
pr shkak t vetive t afrta q kan materialet q prdoren n industrin e leht
dhe at ushqimore, tabela mbulon nj numr shum t gjer materialesh t ngurta
q ndeshen n praktik.
shtja 1.3. Thrrmuesi me cilindra dhe thrrmuesi me eki
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh parimin e puns dhe disa nga
karakteristikat e thrrmuesit me cilindra dhe thrrmuesit me eki.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh elementet kryesore t ktyre pajisjeve,
parametrat e puns dhe fushat e prdorimit.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh mir funksionimin e ktyre dy
pajisjeve, t jet n gjendje t njehsoj prafrsisht parametrat kryesor, si
prodhimtarin dhe fuqin, si dhe t dij vlerat e parametrave q arrihen n
praktikn industriale.
1.3.1. Thrrmuesi me cilindra
Figura 2.2 tregon ndrtimin dhe parimin e puns t thrrmuesit me cilindra.
Thrrmuesit me cilindra prdoren kryesisht pr thrrmim t mesm ose t holl t
materialeve t ngurta. Cilindrat mund t jen t lmuar (sikundr tregohet n
figur) ose me dhmb. Kta t fundit prdoren pr thrrmimin e materialeve me
fortsi mesatare, si: kripra,
qymyrguri etj. Thrrmimi i
materialit realizohet kryesisht
pr shkak t shtypjes dhe
frkimit, n rastin e thrrmuesit
me cilindra t lmuar, ose pr
shkak t shtypjes dhe coptimit,
n rastin e thrrmuesit me
cilindra me dhmb. Ka nj
barazim pr njehsimin e prafrt
t madhsis s cilindrave:
= 24,6
25,6
(2.4)
Ku:
dc-diametri i cilindrit;
dm-diametri i kokrrizave t
materialit;
do-hapsira midis cilindrave dhe
njhersh prmasa e kokrrizave
pas thrrmimit.
89
Ka gjithashtu nj barazim pr
njehsimin
e
prafrt
t
prodhimtaris (n kg/h) s
thrrmuesit me cilindra:
= 60
!"#$
(2.5)
Ku:
ko-koeficienti i shkrifrimit t
materialit, vlera numerike e t
cilit luhatet nga 0,2 n 0,3;
-dendsia e materialit (kg/m3);
D-diametri i cilindrave (m);
L-gjatsia e cilindrave (m);
do-hapsira midis cilindrave
(m); n-numri i rrotullimeve t
cilindrave (rrot/min).
Cilindrat mbahen t ngjeshur
me ann e sustave, duke lejuar n kt mnyr largimin e tyre dhe mbrojtjen e
siprfaqes nga pjesza shum t forta q mund t ndodhen n material. Diametri
maksimal i copave t materialit duhet t jet jo m i madh se 1/20 e diametrit t
cilindrave. Shkalla e thrrmimit q arrihet nuk sht e madhe, zakonisht nuk kalon
4. Pr t arritur shkall m t lart thrrmimi, prdoren seri cilindrash me diametra
q zvoglohen. Cilindrat rrotullohen me shpejtsi 50 rrot/min-900 rrot/min.
Thrrmuesit me cilindra jan t thjesht, t sigurt n pun dhe zn pak vend. Por,
nga ana tjetr, ata nuk jan t prshtatshm pr thrrmimin e materialeve t forta
dhe produkti del gjithmon n form petash.
Pr materiale me fortsi mesatare (kripra, qymyrguri) prdoren thrrmues me
cilindra me dhmb, si ai q tregohet n fig. 2.3. Te kta thrrmues materiali
thrrmohet me coptim, kurse pr materiale plastike dhe goma prdoren cilindra
t lmuar q rrotullohen me shpejtsi t ndryshme, pr ta thrrmuar materialin me
shtypje dhe me frkim
1.3.2. Thrrmuesi me eki
Thrrmuesit me eki (fig. 2.4 dhe fig. 2.5) prdoren pr thrrmim t mesm, t
holl dhe t imt t materialeve t ngurta. ekit e montuar mbi siprfaqen e
rotorit, gjat rrotullimit t ktij prkundrejt siprfaqes s brendshme t statorit t
veshur me pllaka mbrojtse, godasin dhe coptojn copat e materialit, derisa kto
t zvoglohen n at mas sa t mund t kalojn posht skars s vendosur n
dyshemen e pajisjes. N thrrmimin e materialit ndihmon, prve goditjes dhe
coptimit t ekive, edhe frkimi me pllakat mbrojtse dhe me vrimat e skars.
Me kta lloj thrrmuesish arrihet shkall e madhe thrrmimi, e cila mund t
ndryshohet nprmjet ndryshimi t shpejtsis s rotorit dhe t largsis s ktij
90
nga pllakat mbrojtse dhe skara. Kshtu, pr rotor me 900 rrot/min arrihet shkalla
e thrrmimit 40, kurse pr rotor me 16 000 rrot/min realizohet thrrmimi i imt.
Thrrmuesit me eki kan
prodhimtari dhe shkall thrrmimi
t lart dhe nuk shpenzojn shum
energji. Pr njehsimin e prafrt t
prodhimtaris s tyre vlen formula:
=
&' ( ) (
*++ (- .)
(2.6)
Kurse pr njehsimin e prafrt t

fuqis vlen formula:
0 = 0,15 2
(2.7)
Ku:
k1-koeficient
q
varet
nga
konstruksioni i thrrmuesit me
eki dhe nga fortsia e materialit
(vlera numerike e tij lviz nga 4 n
6);
D-diametri i rotorit (m);
L-gjatsia e rotorit (m);
n-numri i rrotullimeve t rotorit
(rrot/min);
2-shkalla e thrrmimit (barazimi
2.1).
Si t meta t thrrmuesve me eki duhet t prmendim mirmbajtjen, e cila
prfshin, nga njra an, konsumimin e shpejt t ekive dhe t pllakave
mbrojtse dhe, nga ana tjetr, vshtirsin n montimin dhe n balancimin e
rotorit.
Duhet shtuar akoma se gjat puns pajisja
nxehet shum. Shpesh, pr t shmangur
nxehjen, n thrrmues qarkullohet ajr i
ftoht ose ajr mjedisi. N kto kushte
mund ti nnshtrohen thrrmimit dhe
materiale q normalisht zbuten nga
nxehtsia q lirohet. Me prdorimin e
tretsirave kriogjene (tretsirave ngrirse),
pra n temperatura shum t ulta, sht
br e mundur t thrrmohen lehtsisht
edhe material t tilla si skrapet e makinave
dhe gomat e tyre.
91
Provoni veten
1. Si kryhet thrrmimi i materialit te thrrmuesit me cilindra?
2. Prmendni disa thrrmues me cilindra dhe fushn e tyre t prdorimit.
3. Si njehsohet me prafrsi diametri i cilindrave dhe prodhimtaria e thrrmuesve me
cilindra?
4. Shpjegoni me fjalt tuaja se si punon thrrmuesi me cilindr me dhmb.
5. far ndryshimi bhet n regjimin e puns s pajisjes pr thrrmimin e materialeve
plastike dhe t gomave?
6. Si punojn thrrmuesit me eki?
7. far mund t thoni lidhur me prodhimtarin e ktyre thrrmuesve?
8. Si njehsohet me prafrsi fuqia q nevojitet t shpenzohet te thrrmuesit me eki?
9. Cila sht e meta kryesore q kan kta thrrmues dhe far masash merren pr ta
zbutur ose zhdukur at?
shtja 1.4. Thrrmuesit me rule dhe thrrmuesit me frkim

Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh parimin e puns dhe disa nga
karakteristikat e thrrmuesit me rule dhe t atij me frkim.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh elementet kryesore t ktyre pajisjeve,
parametrat e puns dhe fushat e prdorimit.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh mir funksionimin e ktyre pajisjeve,
parametrat kryesor, si dhe t dhna praktike mbi prdorimin e tyre n praktikn
industriale.
1.4.1. Thrrmuesi me rule
N fig. 2.6 sht paraqitur konstruksioni dhe parimi i puns i thrrmuesit me rule
konike. N rastin e ktij thrrmuesi, rrotullohet bangoja, pra koni i madh i bazs,
kurse dy konet e tjera qndrojn ngjeshur dhe rrotullohen bashk me t, n saje t
frkimit. Kontakti me konin horizontal dhe frkimi i materialit kryhet sipas
prftueseve t koneve. Largimi i produktit nga thrrmuesi realizohet me an t
fryrjes s ajrit nga posht tij. Kta thrrmues zakonisht ndrthuren me
klasifikator (shih m posht) dhe grimcat q nuk ka arritur prmasat e krkuara
rikthehen n thrrmues.
Ka konstruksione te t cilat rulet jan cilindrike dhe puna e ktyre thrrmuesve t
kujton at t mullinjve t vjetr me uj.
1.4.2. Thrrmuesit me frkim
Do t ndalemi shkurtimisht n dy tipa q gjejn prdorim t gjer n praktik:
thrrmuesi me disqe dhe dezintegratori.
92
Thrrmuesi me disqe ose i quajtur

ndryshe atritor me disqe, tregohet
n fig. 2.7. Sikundr e thot dhe
vet emri, ai prbhet nga dy
disqe q rrotullohen prbri njritjetrit n kahe t kundrta, ose
njri sht i palvizshm dhe
rrotullohet vetm tjetri. N
siprfaqe t disqeve jan montuar
pllaka grryese prej materiali t
fort. Pr shkak t forms s
veant t pllakave, hapsira q
krijohet midis tyre sht konike,
pra zvoglohet me largimin nga
qendra. Materiali futet n qendr
t disqeve dhe kalon prmes ksaj
hapsire, ku i nnshtrohet si
frkimit, ashtu dhe shtypjes.
Karakteristik
e
ktyre
thrrmuesve jan hapsira shum
e vogl midis pllakave grryese
dhe shpejtsia relativisht e madhe
e rrotullimit t disqeve. T dy kta parametra jan t ndryshueshm dhe, pr
rrjedhoj, me kta tipa thrrmuesish mund t fitohen produkte me prmasa t
ndryshme t kokrrizave, duke filluar nga disa milimetra deri n disa t qindtat e
milimetrit. Diametri i disqeve arrin deri n 100 cm dhe numri i tyre i rrotullimeve
n minut shkon nga 1200 deri 7000. Kta thrrmues pranojn materiale t ngurta
me prmasa nga 10 mm deri 25 mm.
Skema e thjeshtuar dhe parimi i puns i dezintegratorit tregohen n fig. 2.8. Ai
prdoret kryesisht pr thrrmimin e materialeve me fortsi t ult (kripra
ngjyrues, pigmente).
Parimi i puns sht i ngjashm me at t atritorit, n kuptimin q dhe ktu kemi
t bjm me dy disqe q rrotullohen n kahe t kundrta (ose njeri sht i
palvizshm dhe rrotullohet vetm tjetri). Vese, n ndryshim nga ai, mbi disqet,
n vend t pllakave grryese jan montuar cilindra. Gjat rrotullimit t disqeve,
cilindrat kalojn shum afr njri-tjetrit dhe n kt lvizje ata godasin, frkojn
dhe shtypin grimcat e materialit t ngurt. Ky i fundit sht i detyruar ti
nnshtrohet shtypjes dhe frkimit, derisa arrin prmasn q e lejon t kaloj n
hapsirn q krijohet midis cilindrave t njrit prej disqeve dhe faqes s
brendshme t diskut tjetr. Kjo hapsir sht e ndryshueshme dhe vjen duke u
93
zvogluar me largimin nga qendra drejt periferis, prej nga mblidhet produkti.
N fig. 2.9 tregohet pamja e nj dezintegratori industrial.
Provoni veten
1. Si kryhet thrrmimi i materialit te
thrrmuesit me rule?
2. Si e keni kuptuar shnimin kontakti me
konin horizontal dhe frkimi i materialit
kryhet sipas prftueseve t koneve?
3. Shpjegoni parimin e puns s nj
atritori. Kur prdoret kjo pajisje?
4. far sht karakteristike pr kta
thrrmues?
5. Shpjegoni parimin e puns s nj
dezintegratori. Kur prdoret kjo pajisje?
6. Tregoni dallimet midis atritorve dhe
dezintegratorve.
94
shtja 1.5. Thrrmues t tipave t tjer

Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh parimin e puns s thrrmuesve: me
sprucim, koloidal, me shufra, me sfera, konik etj.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh elementet kryesore dhe fushat e
prdorimit t thrrmuesve t tjer, si t thrrmuesve: me sprucim, koloidal, me
shufra, me sfera, konik etj.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh mir funksionimin e ktyre pajisjeve,
parametrat kryesor, si dhe t dhna praktike mbi prdorimin e tyre n praktikn
industriale.
1.5.1. Thrrmuesi me sprucim
Skema e thjeshtuar dhe
parimi i puns i ktij
thrrmuesi tregohet n fig.
2.10. Sikundr del dhe nga
figura, pr coptimin dhe
ndarjen copave apo t
grimcave
n
thrrmija
shum t imta shfrytzohet
energjia e lart kinetike e
ajrit ose e gazit q ndodhet
nn trysni shum t lart.
Energjia e lart kinetike
fitohet gjat sprucimit t
ajrit ose t gazit prmes nj
hundze (diz: gyp me arje
shum t ngusht).
Thrrmuesi me sprucim ndrthuret me klasifikatorin dhe pajiset edhe me nj
fryrs, me an t s cilit rikthehen n proces grimcat me prmasa m t mdha se
prmasa q krkohet, kshtu q arrihet t fitohen produkte me kokrriza shum t
imta. Kuptohet q thrrmuesit me sprucim jan shum t kushtueshm, prandaj
dhe prdoren n prgjithsi pr thrrmimin e materialeve t veanta dhe me vler.
1.5.2. Thrrmuesi koloidal
Thrrmuesi koloidal sht br zakon t quhet mulli koloidal (fig. 2.11), sepse
sht shum i thjesht nga konstruksioni, por njhersh shum i kushtueshm, pr
shkak t shpejtsis shum t madhe t rrotullimit t gurit abraziv (shpejtsia
periferike deri 3000 m/s) dhe hapsirs shum t ngusht prmes s cils kalojn
grimcat (0,02 mm deri 1 mm). Mullinjt koloidal prdoren pr t bluar materiale
95
t ngurta n mjedise t lngta dhe pr t prgatitur n kt mnyr emulsione t

ndryshme. Karakteristik pr to sht prgatitja me ndihmn e tyre t grasove dhe
t lubrifikantve, nprmjet bluarjes s stearatit t kalciumit [(C17H35COO)2
Ca]n nj mjedis vajrash t hidrokarbureve.
1.5.3. Thrrmuesi me shufra
Ky tip thrrmuesi sht i prhapur n
industrin kimike dhe metalurgjike, por
ndeshet shum rrall n industrin
ushqimore. Ai ka formn e nj barabani
(cilindr q rrotullohet, ose tambur), brenda
t cilit ndodhen shufra t gjata cilindrike
(fig. 2.12).
Rrotullimi i barabanit bn q shufrat t
ngjiten deri n nj far lartsie, n saje t
pengesave t vendosura n faqen e
brendshme t barabanit, dhe pastaj t
rrokullisen duke goditur, shtypur dhe frkuar copat e materialit t ngurt me t
cilat ushqehet barabani. Materiali lviz prgjat barabanit dhe i nnshtrohet
thrrmimit derisa largohet prej tij. Shpejtsia e barabanit dhe ngarkesa me
material t ngurt rregullohen n mnyr q materiali t qndroj n baraban pr
nj koh t caktuar, e cila prcakton dhe shkalln e thrrmimit q arrihet.
Thrrmuesi me shufra
ka jo vetm prodhimtari
t lart, por arrin dhe
shkall
t
madhe
thrrmimi. Ai pranon
copa me prmasa deri 5
cm dhe arrin t prodhoj
thrrmija deri n 50
mikron (0,05 mm).
Thrrmuesi
punon
normalisht me cikl t
hapur, n kuptimin q
koha
e
qndrimit
rregullohet e till q
produkti
t
arrij
shkalln e krkuar t
thrrmimit. Shufrat metalike zn rreth 45% t vllimit t barabanit dhe jan
cilindra prej eliku me gjatsi nga 1,4-1,6 her diametri i barabanit.
Duke qen se prdorimin m t madh kta thrrmues e kan n prpunimin e
96
mineraleve, ata karakterizohen nga nj konsumim shum i lart i shufrave

cilindrike, q nganjher arrin deri n 1 kg elik pr 1 ton mineral t prpunuar.
1.5.4. Thrrmuesi me sfera
Edhe ky tip thrrmuesi sht shum i prhapur n industrin kimike dhe
metalurgjike, kurse n industrin ushqimore ka prdorim t kufizuar. Thrrmuesi
ka formn e nj barabani, nj pjes e vllimit t s cilit sht mbushur me sfera
metalike. Thrrmimi i materialit kryhet njlloj si n rastin e thrrmuesit me shufra,
pra, si rrjedhoj e rnies dhe e rrokullisjes s sferave metalike. Sferat mund t jen
t njjta ose t prmasave t ndryshme. Kur sferat jan t njjta, barabani ka
form cilindrike. Kur prdoren sfera t prmasave t ndryshme, n mnyr q
sferat t shprndahen prgjat barabanit sipas prmasave, pra, sferat e mdha t
mbeten n hyrje, ku dhe copat e materialit jan t mdha, dhe ato t vogla t
zhvendosen nga fundi i barabanit, ktij t fundit i jepet nj form konike.
N fig. 2.13 sht paraqitur pikrisht nj thrrmues me sfera t prmasave t

ndryshme. Zakonisht prdoren tri grupe sferash: sfera t mdha, t mesme dhe t
vogla, ndrsa raporti i prmass mesatare t njrit grup ndaj prmass mesatare t
grupit tjetr sht 1,4. N praktik ndiqet kjo rregull: raporti i prmasave t
sferave ndaj prmasave m t mdha t grimcave t materialit pr thrrmimin e t
cilit ato do t prdoren sht 2,5 pr sferat e mdha, 3,5 pr sferat e mesme dhe 5
pr sferat e vogla.
N rendimentin e thrrmuesit me sfera ndikon shum numri i rrotullimeve t
barabanit. Nse ai sht i vogl, sferat nuk arrijn t ngjiten, por vetm
97
rrokullisen, kshtu q dhe thrrmimi sht i ngadalt dhe ndodh kryesisht pr

shkak t frkimit. Shpejtsia e rrotullimit nuk mund t jet dhe shum e madhe,
sepse ather forca centrifugale bhet m e madhe se pesha e sferave dhe kto nuk
bien, por rrotullohen bashk me barabanin. Pr t prcaktuar numrin m t
prshtatshm t rrotullimeve t barabanit, vlen shprehja:
%=
Ku: n-shprehet n rrot/min;
D-diametri i barabanit (n m).
(2.8)
Faktor tjetr q ndikon n rendimentin e ktyre thrrmuesve sht dhe shkalla e

mbushjes s barabanit me sfera, e cila luhatet nga 30% deri n 45% t vllimit t
barabanit. Meq gjat puns, pr shkak t frkimit, diametri i sferave zvoglohet,
pr t ruajtur raportin fillestar t sasive t sferave, koh pas kohe n baraban
shtohen sfera me diametr t madh.
Prodhimtaria e ktyre thrrmuesve varet nga shum faktor. Megjithat, me
prafrsi, prodhimtaria n kg/or mund t njehsohet me ndihmn e formuls:
=
3 5#
+,*
(2.9)
Kurse fuqia mund t llogaritet me formuln e mposhtme:

0 = 6,167 #
(2.10)
Ku:
k2-nj koeficient q prcaktohet eksperimentalisht, vlera numerike e t cilit lviz
nga 0,6 n 2,4;
V-vllimi i barabanit (m3);
D-diametri i brendshm i barabanit (m);
Ms-masa e sferave (ton).
Formula (2.10) tregon se fuqia e shpenzuar nga thrrmuesi me sfera nuk varet fare
nga sasia e materialit, por vetm nga masa e sferave. Prandaj, dhe pr arsye
thjesht ekonomike, kta thrrmues duhen vn n pun me ngarkes t plot.
Edhe ky tip thrrmuesi punon me cikl t hapur dhe ka po ato karakteristika si
edhe thrrmuesi me shufra. Prdoret njlloj, si pr thrrmim t that, ashtu dhe pr
thrrmim t njom. Rrotullimi i barabanit me sfera bhet me shpejtsi pak m t
madhe se ajo q prdoret pr rrotullimin e barabanit me shufra, kurse raporti i
gjatsis s barabanit kundrejt diametrit t tij luhatet nga 1-1,5. Thrrmuesit me
sfera shrbejn si shkalla prfundimtare n nj proces thrrmimi. Duke qen se
sferat jan trupa q kan siprfaqen m t madhe pr njsi vllimi, ato jan m t
prshtatshme pr thrrmimin me frkim t materialit t ngurt se shufrat.
Duhet shtuar se, pr shkak t konsumimit t trupave godits, produkti n dalje t
thrrmuesve me sfera dhe atyre me shufra nuk sht i pastr, prandaj dhe
prdorimi i tyre n industrin ushqimore sht i mundur vetm nse n vend t
98
sferave prej eliku prdoren sfera qeramike. Thrrmuesit me sfera qeramike

prdoren n thrrmimin dhe przierjen e pigmenteve t lehta, n prpunimin e
disa produkteve ushqimore dhe n thrrmimin e prgatitjen e prodhimeve
farmaceutike. Meq aftsia thrrmuese sht afrsisht n prpjestim t drejt me
peshn e sferave, pr t njjtin vllim sferash, prodhimtaria e thrrmuesve me
sfera qeramike sht sa 1/3 e atyre me sfera eliku.
1.5.5. Thrrmuesi konik
Thrrmimi dhe shkarkimi te kta thrrmues kryhet n mnyr t pandrprer (fig.
2. 14). Materiali futet n hapsirn ndrmjet dy koneve dhe largohet nn veprimin
e peshs s vet nga pjesa fundore, atje ku largsia midis dy koneve zmadhohet.
Materiali thrrmohet kryesisht
me shtypje gjat rrotullimit
jashtqendror t konit t
brendshm.
Shkalla
e
thrrmimit rregullohet duke
ndryshuar hapsirn ndrmjet
dy koneve, nprmjet uljes
dhe ngritjes s konit t
lvizshm. Kta thrrmues
kan fush t gjer prdorimi
n industrin kimike dhe m
pak n at ushqimore.
Prdoren pr thrrmim t
trash, t mesm dhe t holl.
N t gjith thrrmuesit
konik, konet jan t veshura
me mbulesa prej lidhjesh t
forta metalike, si elik me
mangan ose elik me krom.
Thrrmuesit konik paraplqehen shum, sepse, duke qen pajisje t veprimit t
pandrprer, kan prodhimtari shum t lart. Megjithat, n krahasim me
thrrmuesit e tjer, ata kan kosto m t lart dhe krkojn shrbim t
kujdesshm.
1.5.6. Mulliri me gur abraziv
S fundi, nuk mund t lem pa prmendur pajisjen q prdoret prej shekujsh pr
thrrmimin e materialeve t ngurta me ann e frkimit, mullirin me gur. Skema e
thjeshtuar dhe parimi i puns i nj mulliri t till, i cili prgjithsisht sht
prdorur pr bluarjen e drithrave, tregohet n fig. 2.15. Duhet thn se si parimi i
99
puns, ashtu dhe ndrtimi i mullirit me gur nuk kan ndryshuar shum gjat
shekujve. Ajo q ka ndryshuar, n kuptimin q sht prmirsuar dhe
modernizuar, sht mnyra dhe shpejtsia e rrotullimit t gurve (e njrit prej tyre)
dhe materiali i gurve. Ata prdoren dhe sot me sukses pr thrrmim shum t
imt t bojrave, t pigmenteve dhe t materialeve farmaceutike.
1.5.7. Pajisje pr thrrmim tepr t imt
Prvese n mullinj koloidal,
thrrmimi tepr i imt kryhet mir
dhe me shpenzime jo t larta t
energjis, nse ndaj materialit
ushtrohen goditje t dobta, por t
shpeshta. Kjo gj realizohet te
mullinjt me dridhje. Edhe kta
jan n formn e nj barabani me
sfera, vese ktu sferat zn rreth
80%-90% t vllimit t barabanit.
Barabani, krahas rrotullimit t
ngadalt, i nnshtrohet dhe
dridhjes. Thrrmimi te kta mullinj
mund t realizohet me rrug t
njom ose t that. Prdoren
kryesisht
pr
thrrmimin
e
materialeve jo t forta dhe me
prmasa t grimcave jo m t
mdha se 2 mm. Gjat thrrmimit tepr t imt lirohet shum energji dhe, pr t
shmangur ngrohjen e materialit, mullinjt q prdoren pr kt lloj thrrmimi,
ftohen vazhdimisht me uj.
Provoni veten
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
100
Si kryhet thrrmimi i materialit te thrrmuesit me sprucim?

sht karakteristike te mullinjt koloidal?
Shpjegoni si kryhet thrrmimi te thrrmuesit me shufra.
Shpjegoni lvizjen q bjn sferat te thrrmuesit me sfera dhe si realizohet thrrmimi
i materialit t ngurt.
far ndodh n thrrmuesin me sfera, nse shpejtsia e barabanit nuk mbahet n
vlera t caktuara?
Pse te thrrmuesit me sfera vendosen sfera me prmasa t ndryshme?
Pse sferat e mdha mbeten gjithmon n hyrje t barabanit?
far t met kan thrrmuesit me shufra dhe ata me sfera?
Shpjegoni ndrtimin dhe parimin e puns s thrrmuesit konik.
Si kryhet thrrmimi i materialit te mulliri me gur abraziv?
far pajisjesh t tjera prdoren pr thrrmimin tepr t imt?
2. KLASIFIKIMI I MATERIALEVE T NGURTA

Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t dij t shpjegoj se si kryhet klasifikimi
i materialeve kokrrizore, t dij t prshkruaj mnyrat e sitjes, t njoh ndrtimin
dhe standardizimin e sitave, si dhe t dij t shpjegoj si punojn klasifikuesit me
shek dhe ndarsi ajror.
Klasifikimi i materialeve t ngurta sht procesi i ndarjes s materialit sipas
diametrit t kokrrizave. Me an t ktij procesi, przierja kokrrizore ndahet n
disa klasa, t quajtura fraksione. Brenda secilit fraksion diametrat e kokrrizave
lvizin n kufij t caktuar. Pr t karakterizuar nj fraksion prdoret diametri
mesatar i fraksionit (mesatarja aritmetike e diametrit m t madh dhe e diametrit
m t vogl) ose kufijt e ndryshimit t diametrit. N praktik prdoren dy lloje
klasifikimesh t materialeve kokrrizore: klasifikimi me an t sitjes dhe
klasifikimi hidraulik.
shtja 2.1. Klasifikimi i materialeve kokrrizore me an t sitjes
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh procesin baz t klasifikimit, q sht
sitja e materialit kokrrizor, llojet e sitave dhe mnyrn e vendosjes s tyre, si dhe
far prbn nj fraksion dhe si mund t shprehet ai.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh si kryhet procesi i sitjes, cilt jan
faktort q ndikojn te ai, mnyrn e vendosjes s sitave dhe si veprohet pr t
br t mundur sitjen e vazhdueshme t materialit pr t prftuar fraksione t
caktuara.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh standardin ndrkombtar t sitave,
faktort q ndikojn n prodhimtarin e sitave dhe t jet n gjendje t
rekomandoj se si mund t ndihmohet procesi i sitjes.
2.1.1. Sitja
Kshtu quhet procesi i ndarjes s materialeve kokrrizore me an t sitave. Kto t
fundit jan rrjeta metalike, pllaka metalike me vrima ose skara metalike, me
prmasa t ndryshme t vrimave. Gjat procesit t sitjes n sita, prmes tyre
arrijn t kalojn vetm kokrrizat me diametr m t vogl se prmasa e vrimave
t tyre (kto kan formn e katrorit, kshtu q kur themi diametri i vrims s sits
kemi parasysh brinjn e katrorit). Rrjetat prdoren pr klasifikimin e grimcave t
vogla, pllakat prdoren pr klasifikimin e grimcave t mesme dhe skarat prdoren
pr ndarjen e grimcave t mdha.
Prodhimtari e sits quhet sasia e materialit q kalon nga 1 m2 siprfaqe siteje n 1
or. Ajo varet nga shum faktor, ndr t cilt ndikim m t madh kan forma e
grimcave, dendsia e materialit, trashsia e shtress s materialit mbi sit dhe
shpejtsia e lvizjes s grimcave t materialit prgjat sits. N kt kuptim,
101
njehsimi i prodhimtaris sht shum i vshtir, prandaj dhe n industri prdoren

formula empirike, q kan rezultuar nga prvoja praktike.
2.1.2. Standardet e sitave
Kur materiali sht i prbr nga kokrriza t prmasave t ndryshme, pra sht
shumkokrrizor, pr ndarjen e tij prdoret nj seri sitash, ose e thn ndryshe,
prdoret nj standard sitash. Ka shum standarde, prej t cilave ne do t veojm
at t pranuar nga ISO-ja (International Standard Organization-Organizata
Ndrkombtare e Standardeve). Standardi ndrkombtar i sitave paraqitet n
tabeln A3 t shtojcs.
2.1.3. Pajisjet pr sitje
Sitja kryhet duke e kaluar materialin prmes nj serie sitash. Przgjedhja e sitave
nga standardi varet se n sa dhe n cilat fraksione krkohet t ndahet materiali
kokrrizor. Sitat, ashtu sikundr pllakat metalike me vrima dhe skarat, mund t
prdoren t sheshta mbi nj bank ose t mbshtillen n form cilindri dhe t

vendosen brenda nj barabani q rrotullohet. Sitat mund t vendosen posht njratjetrs (vertikalisht), pra, sitat me vrima m t mdha n krye dhe ato me vrimat
m t vogla n fund, ndrsa te barabani, cilindrat me vrima mund t vendosen
brenda njri-tjetrit, me cilindrin me vrima m t mdha nga ana e brendshme dhe
at me vrima m t vogla n ann e jashtme. T dyja kto pajisje jan treguar n
fig. 2.16a (sitje n bank) dhe n fig. 2.16b (sitje n baraban). N t dyja rastet
pajisjet vendosen pjerrtas (kndi i pjerrsis luhatet nga 4o-7o), me qllim q t
mundsohet zhvendosja e materialit prgjat siprfaqes s sits dhe mos t
102
formohen grumbuj t materialit q bllokojn sitjen.

Sita mund t vendosen dhe pas njra-tjetrs (horizontalisht, fig. 2.17). N kt rast
ato vendosen n kahe t kundrta: n fillim, pra, nga hyrja e materialit, vendosen
sitat e imta dhe n fund ato t trashat (me vrima m t mdha).
Edhe sitat n form cilindri mund t vendosen pas njra-tjetrs (fig. 2.18). Pr t
njjtn arsye, edhe kur sitat vendosen pas njra-tjetrs pajisjet vendosen pjerrtas.
Sitat mund t vendosen dhe n mnyr t ndrthurur: disa vertikalisht dhe t tjerat
horizontalisht, ose anasjelltas.
Pr t ndihmuar sitjen, m sakt duhet thn, pr t penguar znien e vrimave t

sits nga kokrriza me prmasa m t mdha se vrimat, banka ku jan montuar
sitat, krahas lvizjeve t shkurtra vajtje-ardhje, mund t kryej dhe lvizje rrethore
103
ose lvizje t kombinuara. Kjo do t varet nga prbrja kokrrizore e materialit

dhe, n veanti, nga lagshtia q ka ai. Pr sa i takon sitjes n baraban, shpejtsia
e rrotullimit e barabanit nuk i kalon 3 rrot/min-5 rrot/min.
N praktik kan gjetur prdorim shum t gjer dhe bankat me lkundje dhe ato
me dridhje. Lkundja dhe dridhja e ndihmojn shum sitjen. Nprmjet tyre rritet
ndjeshm rendimenti dhe njhersh shmanget rreziku i znies s vrimave, madje
dhe n rastet kur materiali ka lagshti. E met e tyre kryesore jan zhurmat dhe
dridhjet e bazamenteve, si dhe konsumimi i nyjave q bashkojn pjest e
lvizshme. N t dyja rastet banka sht horizontale dhe sitat jan t vendosura
vertikalisht.
Provoni veten
1.
2.
3.
4.
5.
6.
far quhet klasifikim i materialit kokrrizor?

Si kryhet sitja?
Flisni pr llojet e sitave dhe standardizimin e tyre.
Shpjegoni procesin e sitjes gjat vendosjes vertikalisht t sitave.
Shpjegoni procesin e sitjes gjat vendosjes horizontalisht t sitave.
Kur vshtirsohet sitja e materialeve t ngurta dhe si mund t ndihmohet procesi i
sitjes?
7. Prse si bango ashtu dhe barabani vendosen pak pjerrtas?
shtja 2.2. Klasifikimi hidraulik i materialeve kokrrizore

Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh si bhet n praktik klasifikimi
hidraulik i materialeve kokrrizore.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh proceset e klasifikimit me uj dhe me
ajr, si dhe t njoh elementet kryesore t pajisjeve q prdoren pr kt qllim.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh faktort q ndikojn n punn e
pajisjeve q prdoren pr klasifikimin me uj ose me ajr t materialeve
kokrrizore, si dhe t dij t shpjegoj parimin e puns s ciklonit.
Klasifikim hidraulik quhet procesi i ndarjes s fraksioneve t nj materiali
kokrrizor pr shkak t shpejtsive t ndryshme t precipitimit q grimcat me
prmasa t ndryshme kan n mjedis t lngt ose t gazt. Ky klasifikim bhet
pr ndarjen e grimcave me prmasa nga 0,05 mm - 5 mm. Si mjedis prdoren uji
dhe ajri.
2.2.1. Klasifikimi me uj
N fig. 2.19 tregohet parimi i puns i klasifikuesit me uj. Pjesa e tij kryesore
sht boshti me flet spirale (shneku) q i ngjan nj vide pa fund dhe q
104
rrotullohet brenda korits me prerje trthore gjysm-cilindrike dhe t vendosur n

nj pjerrsi 12o-18o.
Rrotullimi i boshtit
bhet n kahen q
spiralja,
duke
u
rrotulluar, ngre lart
prgjat paretit t
korits materialin q
ka precipituar. Ky i
fundit
prbhet
kryesisht
nga
fraksioni i trash, i
cili ka arritur t
precipitoj,
kurse
fraksioni i imt derdhet nga korita bashk me ujin. N kt proces ndikojn
pjerrsia e korits, shpejtsia e rrotullimit t spirales dhe natyrisht prqendrimi i
fazs s ngurt n pezullin fillestare.
2.2.2. Klasifikimi me ajr
Klasifikimi i materialeve t ngurta mund t kryhet edhe me ajr. Pajisja m e
thjesht dhe njhersh m e prhapur sht cikloni (fig. 2.20).
Parimi i puns bhet i qart nga figura. Materiali i thrrmuar s bashku me rrymn
e ajrit (pluhurin) futet n pajisje me shpejtsi rreth 20 m/s prmes gypit ansor t
vendosur n drejtimin tangjencial. Duke hyr sipas ktij drejtimi, rryma fiton
lvizje rrethore t prshpejtuar nga lart-posht, pr shkak t forms konike t
trupit t ciklonit. Gjat ksaj lvizje rrethore grimcat e mdha, pr shkak t forcs
centrifugale prplasen n faqen e brendshme t ciklonit dhe rrshqasin posht
duke shkuar drejt daljes. Grimcat e imta merren me vete nga rryma e ajrit, e cila,
gjithnj n lvizje spirale, drejtohet m pas lart. N kt mnyr grimcat largohen
bashk ajrin prmes gypit qendror.
Ciklonet prdoren gjersisht n procesin e thrrmimit me cikl t mbyllur, n
kuptimin q fraksioni i trash q mblidhet nga cikloni kthehet prsri n
thrrmues. Cikloni mund t prdoret edhe pr klasifikim me uj t pezullive, duke
marr emrin hidrociklon. Parimi i puns s ktij sht i njjt me at t ciklonit.
N fig. 2.21 tregohet nj hidrociklon industrial. Figura ndihmon pr t krijuar nj
ide mbi konstruksionin e ktyre pajisjeve aq shum t prhapura n industrin
kimike dhe at ushqimore.
105
Provoni veten
1.
2.
3.
4.
5.
6.
106
far quhet klasifikim hidraulik?

Si punon klasifikuesi me shnek?
Cilt faktor ndikojn n prodhimtarin e klasifikuesit hidraulik?
Shpjegoni parimin e puns t ciklonit.
Shpjegoni se si realizohet largimi i fraksionit t imt nga pjesa e siprme e ciklonit.
Shpjegoni parimin e puns t hidrociklonit.
3. ZHVENDOSJA E MATERIALEVE T NGURTA

Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t njoh dhe t dij t prshkruaj mnyra
t ndryshme t zhvendosjes s materialeve t ngurta.
Pr zhvendosjen e materialeve kokrrizore brenda territorit t uzins, fabriks apo
repartit, prdoren mekanizmat ngritse-transportuese. Sipas drejtimit t
zhvendosjes s materialit dallohen:
1) mekanizma t zhvendosjes horizontale ose lehtsisht t pjerrt;
2) mekanizma t zhvendosjes vertikale ose shum t pjerrt;
3) mekanizma t zhvendosjes s przier.
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh si bhet n praktikn industriale
transportimi i materialeve t ngurta n largsi dhe n lartsi.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh dhe t dij t shpjegoj si punojn
transportuesit me shirit, ata me pllaka, elevatort dhe si kryhet transportimi
pneumatik.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh teknikn q prdoret n praktik pr
transportimin e materialeve t ngurta, prparsit dhe t metat e pajisjeve dhe
fushn e tyre t prdorimit.
shtja 3.1. Zhvendosja horizontale e materialeve t ngurta
Pr zhvendosjen n drejtimin horizontal ose pak t pjerrt t materialeve
kokrrizore, prdoren kryesisht transportuesit me shirit, ata me pllaka, me shnek
dhe transportuesit me dridhje.
3.1.1. Transportuesit me shirit
Kta prbhen nga
shiriti i gjat, i cili
lviz horizontalisht i
trhequr
nga
dy
tambura, prej t cilve
njeri sht i lidhur me
elektromotorin kurse
tjetri mban t trhequr
shiritin, n mnyr q
ky t qndroj gjat
gjith kohs i tendosur
(fig. 2.22). Zhvendosja
e shiritit realizohet ose
n saj t frkimit t tij
me
siprfaqen
e
107
tamburit ose nprmjet ndrdhmbzimit (ingranimit) me t. N rastin e dyt,

pjesa e poshtme e shiritit sht e
dhmbzuar.
Pr t rritur prodhimtarin, pra,
pr t mbajtur m shum
material t ngurt, shiritit i jepet
forma e ullukut (fig. 2.23).
Transportuesi me shirit prdoret
pr zhvendosjen horizontale dhe
t pjerrt (deri n knde 20o-22o)
t materialeve kokrrizore deri n
largsi 150 m-200 m.
3.1.2. Transportuesit me pllaka
Konstruksioni i tyre sht i njjt me at t transportuesve me shirit. N vend t
shiritit prej gome kta jan t pajisur me pllaka metalike, t cilat, t fiksuara pran
njra-tjetrs, formojn nj platform q zhvendoset njlloj si shiriti. N kt rast
lvizja e platforms bhet me an t zinxhirit, mbi t cilin jan montuar pllakat, i
cili ndrdhmbzohet me tamburin q rrotullohet. Nse n pllakat montohen
pengesa ansore, me kto mekanizma mund t transportohet deri n nj pjerrsi
30o-40o. Transportuesit me pllaka kan kosto m t lart se ata me shirit, prandaj
prdoren kryesisht pr zhvendosjen e materialeve q jan n copa t mdha ose t
materialeve me temperatur t lart.
3.1.3. Transportuesit me shnek

Te ky tip transportuesi (fig. 2.24) ulluku mund t vendoset edhe pjerrtas, deri n
nj knd prej 20o. Ai prdoret kryesisht pr zhvendosjen e materialeve t
pluhurosura ose me grimca shum t vogla deri n largsi 40 m. Jan pajisje me
108
konstruksion t thjesht, me kosto t ult dhe q zn shum vend, por shpenzojn

shum energji dhe karakterizohen nga nj konsumim i shpejt i ullukut dhe i
fletve t shnekut.
3.1.4. Transportuesit me dridhje
N industrin kimike dhe n at t leht sot po prhapen gjersisht transportuesit
me dridhje. Ata prdoren kryesisht pr zhvendosjen e materialeve t nxehta,
materialeve helmuese ose materialeve q krijojn shum pluhur (imento, qymyr i
pluhurosur, koncentrate fosforiti, sod, komponime t arsenikut, fluorosilikate
etj,). Konstruksioni i tyre sht shum i thjesht (shih m posht, dozimi i
materialeve t ngurta, fig. 2.28).
shtja 3.2. Zhvendosja vertikale dhe zhvendosja e przier
3.2.1. Zhvendosja vertikale e materialeve t ngurta
Pr zhvendosjen vertikale ose shum t pjerrt t materialeve kokrrizore prdoren
elevatort, t cilt mund t jen me shirit ose me zinxhir t gjat, prgjat t cilve
jan montuar kova. Parimi i
puns i ktyre pajisjeve bhet i
qart nga fig. 2. 25a.
Elevatort vihen n pun njlloj
si transportuesit horizontal.
Kur sht fjala pr zhvendosjen
e materialeve me grimca t
vogla ose n trajt pluhuri,
prdoren elevator q kovat i
kan t rralla. Elevatort me
kova t shpeshta (pra afr njratjetrs)
prdoren
pr
zhvendosjen e materialeve me
copa t mdha dhe abrazive.
Mbushja e kovave bhet ose
duke e marr vet materialin
nga fundi i elevatorit (fig.
2.25b), ose duke e hedhur
materialin drejtprdrejt mbi
kovat. N fundin e elevatorit
mund t bjer vetm nj sasi e
vogl materiali, pr marrjen e t cili elevatori, koh pas kohe, ulet deri n fund
109
(fig. 2.25c). Me ndihmn e elevatorve, materialet mund t ngrihen deri n nj

lartsi 40 m.
3.2.2. Zhvendosja e przier e materialeve t ngurta
Zhvendosja e materialeve si n drejtimin horizontal, ashtu dhe at vertikal kryhet
zakonisht me an t transportit pneumatik. Ky i fundit realizohet nprmjet
rrmbimit t materialit kokrrizor prej ajrit q futet me shpejtsi prmes
tubacioneve t ngushta (kujto veprimin thiths t rryms). Kemi transport
pneumatik me faz t rralluar (prqendrimi i ult i fazs s ngurt) dhe transport
pneumatik me faz t ngjeshur (prqendrim i lart i fazs s ngurt).
N rastin e transporti pneumatik n faz t rralluar, ajri drejtohet me vrull drejt

gypit t thithjes, n saje t rrallimit q krijohet (vakuum 0,5 atm-0,6 atm) nga
pompa e vakuumit (fig. 2.26), duke marr me vete edhe materialin e ngurt, t
cilin e lshon pjesrisht n aparatin e shkarkimit. Prej ktej, pasi kalon edhe
prmes filtrit, i cili mban grimcat shum t imta q mund t ket marr me vete,
drejtohet, i pastruar tashm, te pompa e vakuumit dhe prej m pas n mjedis.
Ky lloj transportuesi prdoret pr transportimin e materialit deri n largsi 100 m.
Te transporti pneumatik n faz t ngjeshur, n vend t rrallimit, pr mbartjen e
materialit kokrrizor prdoret ajr i ngjeshur deri n trusni 1,5 atm-2,5 atm. N kta
transportues shpejtsia e ajrit sht relativisht e vogl (jo m shum se 10 m/s),
por mund t transportohen 125 kg-250 kg material/kg ajr. Ky lloj transportuesi
prdoret kryesisht pr ngritjen n lartsi t materialeve kokrrizore. Ai mund t
ngrej materiale t ngurta deri n lartsin 25 m dhe sht nj pajisje q shpenzon
110
pak energji dhe, pr rrjedhoj, po zvendson me sukses elevatort.

Provoni veten
1.
2.
3.
4.
5.
far jan mekanizmat ngritse-transportuese?

Si punojn transportuesi me shirit dhe ai me pllaka?
Cili sht dallimi kryesor midis transportuesit me pllaka dhe elevatorit me kova?
Si punon elevator me kova dhe deri n far lartsie mund ta ngjis materialin?
Shpjegoni skemn q prdoret pr transportimin pneumatik t materialit t ngurt
(fig. 2.26).
6. Kur prdoret transporti pneumatik dhe far prparsish ka ai kundrejt
transportuesve t tjer klasik?
111
4. DOZIMI I MATERIALEVE T NGURTA

Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t njoh dhe t dalloj mnyra t
ndryshme dozimi dhe pajisjet q prdoren pr kt proces.
shtja 4.1. Dozimi i materialeve kokrrizore
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh mnyrat kryesore t dozimit t
materialeve t ngurta.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh mnyrat e dozimit, pajisjet q prdoren
pr kt proces, si dhe t metat dhe prparsit q kan metodat e ndryshme t
dozimit.
dozimin e materialeve t ngurta, si dhe prdorimin e pajisjeve me dor,
gjysmautomatike dhe automatike t dozimit.
4.1.1. Dozuesit
N mjaft procese sht e domosdoshme dhnia e rregullt dhe e njtrajtshme e
materialeve t coptuara. Prve ksaj, shpesh her krkohet ngarkimi i
materialeve fillestare sipas nj radhe t caktuar dhe n nj raport t caktuar t
prbrsve. Ngarkimi i materialeve t ngurta, qofshin kto copa ose pluhur, bhet
nga bunkert apo siloset, nprmjet ushqyesve. Pr dhnien e sasive t caktuara t
materialit prdoren dozues q punojn pa ndrprerje. Mundet q ushqyesi t jet
njhersh edhe dozuesi i materialit.
Dozimi i materialeve bhet me metodn vllimetrike dhe gravimetrike (me
peshim). N rastin e par dozohet vllimi i materialit, kurse n rastin e dyt
dozohet pesha e tij.
4.1.2. Dozimi vllimetrik
Metoda vllimetrike prdoret pr materiale n form pluhuri q kan prqindje t
njjt kokrrizore dhe q nuk ngjiten dhe as formojn konglomerate. Pr dozimin
me kt metod prdoren rezervuar mats, ushqyes me pllaka ose me ulluk.
Rezervuart mats jan t pajisur me shkallzim q tregon vllimin e materialit.
Ushqyesit jan pajisje mekanike q prdoren pr dhnien e njtrajtshme t
materialeve t shkrifta ose me copa n pajisje t ndryshme industriale (reaktor,
tharse, mullinj, furra etj.). Ushqyesit e japin materialin drejtprdrejt n aparat
ose n pajisjet q bjn transportimin e materialeve, si shnek, transportier ose
elevator, t cilt e zhvendosin materialin deri te pajisja e caktuar. Ushqyesit
shpesh prdoren edhe pr rregullimin e dhnies dhe dozimin e materialit.
Ndr ushqyesit vllimetrik, m t prhapur jan ata me ulluk (fig. 2.27). Ulluku
112
sht i vendosur posht bunkerit mbi nj bank q kryen lvizje para-prapa ose
lvizje dridhse (fig. 2.28). Materiali lviz prpara bashk me ullukun dhe kur
ulluku lviz prapa, pr shkak t inercis, nj pjes e materialit derdhet nga buza e
ullukut. N t njjtn koh, n pjesn e lir t siprfaqes s ullukut, nga bunkeri
bie nj sasi e re e caktuar materiali. Banka zhvendoset para-prapa 20 mm-250 mm
dhe kryen 30-45 vajtje-ardhje/minut. Ushqyes t till prdoren pr dozimin e
materialeve t shkrifta, por q nuk ngjitin, me prmasa t grimcave deri n 25
mm.
4.1.3. Dozimi me peshim

Dozimi i materialit sipas peshs sht m i sakt, prandaj dhe kjo metod po
prdoret gjersisht, pavarsisht se pajisjet dozuese-peshuese jan t ndrlikuara.
Dozuesit-peshues mund t jen pajisje gjysmautomatike, automatike apo q
vihen n pun me dor.
Si dozues me dor njihen peshoret e tipave t ndryshme, te t cilat montohet
bunkeri me vrim shkarkuese, mbyllja dhe hapja e t cils bhet me dor nga
puntori. Te dozuesit gjysmautomatik, pas peshimit t dozs s materialit,
ngarkimi i bunkerit ndalet automatikisht, ndrsa shkarkimi i mass (tashm t
peshuar) bhet prsri me dor nga puntori.
Dozuesit me dor dhe ata gjysmautomatik kan prodhimtari t vogl, prandaj n
pajisjet q punojn pa ndrprerje prdoren dozator-peshues automatik. Pjesa
kryesore e ktyre pajisjeve sht peshorja automatike, puna e s cils sht q t
kryej ndrprerjen e menjhershme t dhnies s materialit sapo pesha arrin
vlern e caktuar. Ka dhe dozues-peshues me rrip, t cilt punojn njlloj si
transportiert (fig. 2.29), vese saktsia tek ata luhatet n kufij shum t gjer.
113
Provoni veten
1. Prse prdoren bunkert dhe dozatort?
2. Cilat jan metodat pr dozimin vllimetrik t materialeve t ngurta?
3. far kuptoni me shprehjen ushqyesi mund t jet njhersh edhe dozues i
materialit?
4. Shpjegoni se si punon ushqyesi me ulluk.
5. far karakteristikash ka dozimi me peshim i materialeve t ngurta?
6. Cilat jan metodat pr dozimin me pesh t materialeve?
7. Shpjegoni parimin e puns t peshores gjysmautomatike.
8. Shpjegoni parimin e puns s peshores automatike.
114
5. PRZIERJA E MATERIALEVE T NGURTA

Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t njoh dhe t dalloj mnyrat e
przierjes s materialeve t ngurta dhe pajisjet q prdoren pr kt proces.
shtja 5.1. Przierja e materialeve t thata kokrrizore dhe e materialeve n
trajt brumi
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh pajisjet kryesore q prdoren n
procesin e przierjes s materialeve t ngurta kokrrizore dhe atyre n trajt
brumi.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh pjest kryesore dhe parimin e puns t
pajisjeve q prdoren gjersisht pr przierjen e materialeve t ngurta kokrrizore
dhe atyre n trajt brumi.
przierjen e materialeve t ngurta kokrrizore dhe atyre n trajt brumi, si dhe
veorit e pajisjeve q prdoren pr kt proces.
M posht do t trajtojm shkurtimisht pajisjet q prdoren pr przierjen e
materialeve t thata kokrrizore dhe t atyre n trajt brumi.
5.1.1. Przierja e materialeve t thata kokrrizore
Przierja e materialeve t thata kokrrizore bhet ose me an t barabanve n
siprfaqen e t cilave saldohen pengesa (flet spirale ose t sheshta), ose me an t
cilindrave q rrotullohen brenda barabanve ku n siprfaqen e jashtme t s
cilave jan vendosur flet spirale ose t sheshta. Pr shkak t shpejtsive t vogla
t rrotullimit dhe t pengesave q i krijojn
flett materialit n rrugn e tij drejt daljes,
ky i fundit qndron mjaft koh n baraban,
prandaj realizohet przierje shum e mir.
Mirpo, nga ana tjetr, kjo bn q
prodhimtaria dhe rendimenti i ktyre
pajisjeve t jen t ulta. Kjo ka br q me
koh ato t zvendsohen nga pajisje me
koh m t vogl qndrimi t materialit n
aparat dhe, vetkuptohet, me rendiment dhe
prodhimtari m t madhe. T tilla jan
prziersi me lopata, prziersi me shek
dhe prziersi me rotor.
Prziersi me lopata. Pjest kryesore t ktij prziersi (fig. 2.30) jan dy lopata
n formn e shkronjs Z, q rrotullohen n kahe t kundrta brenda nj hapsir
115
q formohet nga dy pjes cilindrike t bashkuara sipas prftuesve. Pajisja realizon

przierje shum t mir t materialeve, qofshin kta t that, qofshin n trajt
brumi apo paste. Kusht i rndsishm pune pr kt lloj prziersi sht q lopatat
duhet t rrotullohen me shpejtsi t ndryshme, madje raporti i numrave t
rrotullimit t lopatave nuk duhet t jet numr i plot. N praktik ky numr
mbahet m i vogl se 2.
Prziersi me shek. Nj
skem e ktij prziersi
tregohet n fig. 2.31. Ai
prbhet nga dy shnek
q rrotullohen n kahe
t kundrta.
Edhe
ky
prziers
realizon przierje shum
t mir t materialeve,
qofshin kta t that,
qofshin n trajt brumi.
Me qllim q materiali t largohet pas nj far kohe nga pajisja, njri nga shnekt
rrotullohet me shpejtsi pak m t madhe se shneku tjetr. Ka dhe prziers me
nj shek, madje dhe t till q, pr t rritur intensitetin e przierjes, krahas
rrotullimit, shneku kryen dhe lvizje gjatsore vajtje-ardhje.
Prziersi me rotor. Skema e thjeshtuar e nj prziersi t till tregohet n fig.

2.32. Rotori prbhet nga dy disqe t vendosura mbi njri-tjetrin, prej t cilve i
siprmi sht me vrima, t cilat e lejojn materialin t zhvendoset vertikalisht.
Forma e diskut t poshtm, q na kujton spirancn e anijes (me buz t ngritura),
bn q gjat rrotullimit me shpejtsi t madhe t rotorit, n aparat t krijohet nj
116
qarkullim shum intensiv i materialit, ashtu sikundr tregohet n figur. Kto

aparate punojn si me veprim t ndrprer, ashtu dhe me veprim t pandrprer.
Koha e przierjes n kta aparate sht disa her m e shkurtr se sa te tipat e tjer
t prziersve.
Prve ktyre tre tipave, n praktik prdoret dhe przierja pneumatike, duke e
kaluar masn e ngurt n gjendje vlimi n saje t fryrjes me ajr nga posht saj.
Prdorimi i przierjes pneumatike sht megjithat shum i kufizuar, pr shkak t
kostos s lart t impiantit, i cili duhet t prmbaj detyrimisht pajisje pr kapjen e
pluhurave dhe pr pastrimin e ajrit.
5.1.2. Przierja e materialeve n trajt brumi ose paste
N industrin ushqimore, n at kozmetike, at farmaceutike, plastike dhe at t
goms, si dhe n mjaft fusha t tjera, lind nevoja pr przierjen dhe pr
homogjenizimin e rrjedhsve shum viskoz ose t pastave, t brumrave dhe t
pastave, t pluhurave dhe t pastave etj. N shumicn e rasteve kemi t bjm me
procese t mbyllura. Prziersit q kryejn przierje t mira t ktyre produkteve
jan prgjithsisht prziersit me lopata, si ai i treguar n fig. 2.30.
Pjesa m e rndsishme dhe prgjegjse kryesore pr cilsin dhe shkalln e
przierjes n kta prziers sht forma e lopats. N fig. 2.33 tregohen disa lloje
lopatash q gjejn prdorim t gjer n przierjen e produkteve t msiprme.
S fundi, n fig. 2.34 tregohet nj tip prziersi q ka gjetur shum prdorim n

industrin ushqimore. N fig. 2.35 tregohet parimi i tij i puns pr rastin q
ndeshet m dendur n praktik, kur kazani dhe gurt q shtypin dhe frkojn
117
materialet jan jashtqendror. Sikundr mund t kuptohet nga skema e lvizjes s

gurve dhe e kazanit, prve rastit q tregohet n figur, prziersi mund t vihet
n pun edhe n dy mnyra t tjera:
a) kazani mbahet i palvizshm, kurse gurt rrotullohen rreth boshtit t tyre
dhe rreth qendrs;
b) kazani rrotullohet, kurse gurt mbahen t palvizshm.
T tria kto mnyra japin shkall przierjeje, cilsi przierjeje dhe koh przierje
t ndryshme pr materiale t ndryshme.
Provoni veten
1. Tregoni mnyra t ndryshme q mund t prdoren pr przierjen e materialeve t
ngurta kokrrizore me an t barabanit.
2. Shpjegoni si punon prziersi me lopata.
3. Si mund t sigurohet przierje e mir e materialit te prziersit me lopata n form
Z-je?
4. Shpjegoni si punon prziersi me shnek.
5. Flisni pr prziersit me rotor. Prse przierja te kta sht m intensive se sa te
prziersit e tjer?
6. Flisni pr przierjen e materialeve n form brumi dhe paste.
7. ili ndikon kryesisht n cilsin dhe n shkalln e przierjes te prziersit me lopata?
8. Shpjegoni si punon prziersi me gur q tregohet n fig. 2.34 dhe n fig. 2.35.
118
PJESA E TRET
APARATURA MATSE
APARATET E MATJES DHE T KONTROLLIT
MATJA E TEMPERATURS
MATJA E TRYSNIS
MATJA E PRURJES
MATJA DHE KONTROLLI I NIVELIT
MATJA E LAGSHTIRS
MATJA E DENDSIS
119
120
1. APARATET E MATJES DHE T KONTROLLIT

Objektivi i prgjithshm: Nxnsi duhet t njoh karakteristikat q kan aparatet
matse, t njoh gabimet q bhen gjat matjeve, si dhe t dij t shmang ose t
korrigjoj gabimet n matje.
Aparatura matse sht e larmishme dhe prdoret gjersisht jo vetm n praktikn
industriale, por edhe n studime e n eksperimentime n shkall t vogl dhe
laboratorike, madje dhe n jetn e prditshme. Aparati mats prbhet zakonisht
nga dy pjes: dhnsi i sinjalit dhe instrumenti tregues ose tregues-regjistrues
(prjashtim bjn vetm disa aparate t matjes s drejtprdrejt, si p.sh.
termometri me merkur apo manometri me gyp n form U-je). Dhnsi i sinjalit
prshtatet me natyrn e madhsis q do t matet dhe sht n kontakt t
drejtprdrejt me ndryshimet e saj, kurse instrumentet treguese-regjistruese jan t
prbashkta pr shumicn e aparateve matse, madje mund t thuhet se jan t
standardizuara. Elementi m i rndsishm i aparatit mats mbetet dhnsi i
sinjalit, prandaj dhe m posht, kur t flitet pr aparate matse, do t kemi
parasysh kryesisht dhnsit e sinjalit.
shtja 1.1. Karakteristikat e aparateve matse
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh dy karakteristikat kryesore t aparateve
matse: vonesn n matje dhe zonn e vdekur t aparatit.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh dhe karakteristikat e tjera t aparateve
matse, si ndjeshmrin e aparatit, njsin e shkalls dhe intervalin e matjes.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh dhe dy karakteristikat e veanta t
aparateve matse, q jan: saktsia dhe precizioni, por ai duhet t dij t bj
dallimin midis tyre dhe t shpjegoj se si ndikojn ato n matje.
1.1.1. Vonesa n matje
Vonesa n matje vjen kryesisht pr shkak t dhnsit t sinjalit dhe prfshin t
ashtuquajturn koh e vdekur, e cila shpreh kohn pas s cils sinjali (ndryshimi
i madhsis) shfaqet dhe kohn nga shfaqja e sinjalit deri n ndryshimin e plot t
tij. Vonesa n matje nuk ka t bj aspak me saktsin e aparatit mats: dy aparate
matse kan t njjtn saktsi, nse tregimet e tyre jan t njjta, pasi sinjalet
(pozicioni i shigjets prbri shkallzimit ose shifra numerike) n dalje t ken
arritur vlerat e tyre t fundit (vlerat q nuk ndryshojn m).
1.1.2. Ndjeshmria dhe zona e vdekur
Ndjeshmria shpreh ndryshimin m t vogl t vlers s madhsis pr t ciln
prgjigjet aparati mats (shfaqet sinjal n dalje t tij ose ndryshon vlera e sinjalit).
Ndjeshmria nuk mbetet e njjt n t gjith intervalin e matjes, prandaj shpesh
121
shprehet n lidhje me vlern e matur. Kshtu, nse, p.sh. miliampermetri tregon

25 mA dhe shigjeta e tij zhvendoset me 5 mm pr ndryshimin e rryms me 2 mA,
ather thuhet se pran vlers 25 mA ndjeshmria e ktij aparati sht 5 mm/2
mA=2,5 mm/mA.
Ndryshimi m i madh i vlers s madhsis q matet, pr t cilin aparati mats
nuk prgjigjet, quhet zon e vdekur e aparatit. Kjo lidhet kryesisht me dukurit
dytsore (veanrisht me inercin) t instrumentit tregues-regjistrues dhe nuk ka
t bj aspak me kohn e vdekur. Zona e vdekur quhet ndryshe edhe prag i
ndjeshmris i aparatit mats.
1.1.3. Njsia e shkalls dhe intervali i matjes
Njsia e shkalls shpreh ndryshimin n vler t dy gradimeve t njpasnjshme n
shkallzimin e instrumentit: zvoglimi i saj zvoglon deri n nj far mase
gabimin e rastit n matje (shih m posht), kurse intervali i matjes paraqet
ndryshimin ndrmjet vlers m t madhe dhe m t vogl t madhsis, prtej t
cilave gabimi n matje sht m imadh se sa gabimi i aparatit mats(shih m
posht).
1.1.4. Saktsia dhe precizioni
Jo rrall saktsia dhe precizioni mendohen gabimisht si e njjta karakteristik e
aparateve matse.
Saktsia e aparatit mats shpreh ndryshimin n mes vlers s vrtet t madhsis
dhe tregimit t aparatit n kushte rreptsisht t caktuara, t quajtura kushte t
kalibrimit. Pra, ajo paraqet vetm gabimin sistematik t aparatit mats dhe jo krejt
gabimin q bhet n matje (shih m posht).
Precizioni i aparatit mats shpreh besueshmrin e aparatit. Aparati mats quhet
preciz kur n kushte t njjta jep t njjtin tregim. Aparati mats mund t jet
preciz, por jo i sakt dhe anasjelltas, d.m.th. aparati mats mund t ket nj saktsi
t knaqshme, por mund t mos jet preciz. Precizioni i aparatit mats sht
karakteristik m e rndsishme se sa saktsia e tij, meq kjo e fundit mund t
rritet nprmjet rikalibrimit t aparatit n kushtet e puns. Kalibrimi i
herpashershm i aparateve matse e shmang edhe gabimin q lind pr shkak t
rnies s precizionit me kalimin e kohs.
Provojeni veten
1. Nga vjen vonesa n matje?
2. Ku qndron ndryshimi midis ndjeshmris s aparatit mats dhe zons s tij t
vdekur?
3. Sqaroni kuptimin q kan saktsia dhe precizioni i nj aparati mats.
122
4. Cili paraplqehet n praktikn industriale, aparati mats i sakt apo aparati mats
preciz dhe pse?
Mbani mend
Precizioni i aparatit mats sht karakteristik m e rndsishme se
saktsia e tij.
shtja 1.2. Gabimet n matje
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh mir dhe t dalloj gabimet sistematike
q bhen gjat matjes nga gabimet e rastit.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh shkaqet e gabimeve t rastit, si dhe t
dij se si mund t shmang premisat dhe veprimet q i shkaktojn ato.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh mir si veprohet pr prcaktimin e
gabimit t aparatit mats dhe t jet n gjendje t kalibroj aparatin mats n
kushte pune.
1.2.1. Gabimet q bhen gjat matjeve
Gjat matjes ndeshemi me dy lloje gabimesh: me gabimin sistematik t aparatit
mats (gabimin objektiv) dhe me gabimin e rastit (gabimin subjektiv).
Gabimi sistematik i aparatit mats prfshin gabimin sistematik t dhnsit t
sinjalit dhe at t instrumentit tregues-regjistrues. Gabimi sistematik ka t bj
kryesisht me dukurit fizike q shoqrojn matjen e vlers s nj madhsie dhe
me prshtatjen e dhnsit t sinjalit me instrumentin tregues-regjistrues. Ky gabim
vjen si rezultat i veprimit t s njjtit shkak dhe prsritet n t njjtn vler (nse
kushtet e matjes mbeten t njjta).
Gabimi rastit prbn at ka mbetet pas korrigjimit t gabimit sistematik. N
gabimin e rastit prfshihen:
Gabimi pr shkak t mosrespektimit t kushteve t matjes (temperatura e

mjedisit, lagshtia, vendosja jo e rregullt e dhnsit n pajisje, leximi i nxituar
i tregimit t instrumentit etj.).
Gabimi i interpolimit. Ky gabim lind sa her q shigjeta ndalet midis dy vijave

t njpasnjshme t shkallzimit t instrumentit dhe pozicioni i saj
interpolohet me prafrsi (tek instrumentet shifrore ky gabim nuk ekziston).
Gabimi i paralaksit. Ky gabim lind sa her q shigjeta treguese e ndalur

prpara shkallzimit shihet nn nj kndvshtrim jo pingul me fushn e
instrumentit. Pr ta shmangur kt gabim, shpesh instrumentet pajisen me
pasqyr (edhe ky gabim nuk ekziston tek instrumentet shifrore).
Gabimi n lexim (leximi i gabuar q bn personi a puntori).

123
Pranohet se mesatarja aritmetike e nj numri shum t madh vlerash t matjes nuk

e prmban gabimin e rastit. Do t dallojm: gabimin relativ, gabimin mesatar dhe
gabimin (shmangien) mesatar kuadratik.
Gabimi relativ. Nse shnojm M vlern numerike t madhsis s matur dhe me
M gabimin n matje, me gabim relativ do t kuptojm raportin:

(3.1)
Gabimi mesatar. Ta zm se kemi kryer n matje t madhsis M (M1, M2, M3, ...
Mn-1, Mn) me gabime n matje prkatsisht: M1, M2, M3,... Mn-1, Mn.
Gabimi mesatar do t shprehet si vijon:
...
(3.2)
Gabimi mesatar kuadratik. Ky prbn at q njihet si gabim i aparatit mats. N

prcaktimin e tij mbshtetet teknika dhe procedura e kontrollit dhe e kalibrimit t
herpashershm t aparatit mats. Prcaktimi i ktij gabimi mbshtetet n at q,
duke prjashtuar gabimet q lindin pr shkak t mosrespektimit t kushteve t
matjes, gabimet e tjera t rastit shmangen gjat kryerjes s nj numri t madh
matjesh. Pr prcaktimin e ktij gabimi veprohet si vijon:
Le ta zm se n kushte t njjta matjeje jan kryer n matje t madhsis x, gjat
t cilave u morn vlerat e mposhtme:
, , ,
S pari, gjendet vlera mesatare aritmetike e seris s matjeve:
... #
, . ..
(3.3)
,
S dyti, gjenden shmangiet e t gjitha vlerave t matura nga kjo vler mesatare:
Gabim mesatar kuadratik quhet madhsia:
= &
'# !# (
'# !# (
'# !# (
!
... '# !# (
(3.4)
Gabimi i aparatit mats, i shprehur n prqindje t tregimit, shpesh shnohet n

fushn e instrumentit (Gabimi i instrumentit shnohet gjithmon n fushn e tij,
por ky nuk shpreh gjithmon gabimin e aparatit mats).
Nganjher, si gabim i aparatit mats quhet gabimi maksimal absolut, d.m.th.
shmangja kuadratike, e cila i prgjigjet vlers maksimale t matur, por kur
intervali i matjes sht shum i gjer, ai ndahet n disa intervale dhe pr secilin
prej tyre jepet gabimi maksimal absolut. Me qllim q t zvoglohet gabimi i
rastit q vjen nga mosrespektimi i kushteve t matjes, sht mir q kalibrimi i
124
aparatit t bhet n kushtet e puns.

Burim pr gabime n matje jan dhe krahasimet e tregimeve t disa instrumenteve gjat
puns. Kjo tregohet nga shembulli i mposhtm.
Le ta zm se vrojtimi i temperaturs s nj lngu bhet njkohsisht me tre termometra:
termometri A (me rezistenc nikeli), termometri B (me gaz) dhe termometri C me mrkur, q
t tre me intervale matjeje 0oC-100oC. N tabel jepen tregimet e termometrave n intervale t
ndryshme t kohs.
Numri i
matjeve
1
2
3
4
5
Intervali i kohs
n astin e kohs to
pas nj intervali kohe ,
pra n astin e kohs to+
n astin e kohs to+4
n astin e kohs to+5
n astin e kohs to+7
Tregimi i termometrit (oC)

termometri A
termometri B termometri C
(me rezistenc
(me gaz)
(me zhiv)
nikeli)
30
28,7
30,8
50
48,6
51
80
81,9
82
78,4
81,6
82
81,1
82
82
Merret me mend se vzhguesi q do t lexonte vetm dy matjet e para do t arrinte n

prfundimin se termometri A dhe termometri B kan gabime m t mdha n matje n
krahasim me termometrin C. N t vrtet, si del nga tregimet e mvonshme, sht fjala
vetm pr vonesa t ndryshme n matje, pra pr koh t ndryshme t prgjigjes, pasi q t tre
termometrat tregojn njkohsisht t njjtn temperatur, sepse u lihet koh e mjaftueshme
pr tu prshtatur me mjedisin, pra nj koh e mjaftueshme q tregimi i tyre t mos
ndryshoj m.
Provojeni veten
1. far sht karakteristike pr gabimin sistematik? A mund t shmanget plotsisht ai?
2. Numroni disa nga gabimet e rastit. Cilat prej tyre jan shmangur te instrumentet
shifrore?
3. Si shprehen gabimi relativ dhe gabimi mesatar?
4. Si veprohet pr t prcaktuar gabimin mesatar kuadratik?
5. Pr far do t shrbente prcaktimi i herpashershm i shmangies mesatare
kuadratike?
6. far duhet mbajtur parasysh kur matja bhet njkohsisht me aparate matse t
ndryshme?
shtja 1.3. Instrumenti regjistrues

Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh parimin e puns s regjistruesit me
kart rrethore dhe atij me kart gjatsore.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh edhe arsyen pse jo t gjitha aparatet
matse mund t pajisen me regjistrues.
125
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh karakteristikat baz t regjistruesve,

prmasat e kartave, shpejtsin e rrotullimit apo at zhvendosjes s tyre, bojrat
q prdoren pr shkrimin mbi kart..
Instrumentet n prgjithsi jan njhersh si treguese, ashtu dhe regjistruese, pra
bhet fjal pr instrumente treguese-regjistruese. Do t ndalemi vetm te teknika e
regjistrimit, meq kjo paraqet m shum interes dhe pr t njohurit nga ana e
nxnsit jan dhe m t pakta.
N fillim t materialit u tha se, n dallim
nga dhnsi i sinjalit, instrumentet jan t
njjta pr shumicn e aparateve matse.
Kjo vlen t thuhet veanrisht pr
instrumentet
regjistruese,
t
cilat
praktikisht jan t pavarura nga dhnsit e
sinjalit.
Edhe pr regjistruesit vlen sa u tha m lart
pr aparatet, pra, ata jan t
shumllojshm dhe prsosen do dit,
prandaj m posht do t ndalemi vetm n
parimin e puns s instrumentit
regjistrues, i cili mbetet pothuajse i njjt,
pavarsisht nga prparimet q jan br
n fushn e prsosjes s instrumenteve.
Meq dukurit sekondare (inercia, frkimi
mekanik etj.) ndeshen m shum tek
instrumenti regjistrues, vetm nj pjes e aparaturs matse mund t pajiset me
regjistrues, dhe pikrisht ata aparate matse te t cilat sistemi i transformimit dhe i
tregimit sht n gjendje t mposht inercin e mekanizmit regjistrues dhe
rezistencn n frkim t shkruesit me boj.
Regjistruesi prbhet nga shkruesi me boj, karta e regjistrimit dhe mekanizmi q
v n lvizje kt t fundit. Karta e regjistrimit mund t jet rrethore (fig. 3.1) ose
gjatsore (fig. 3.2), ndrsa vijat e rrjetit koordinativ mund t jen t drejta (fig.
3.2a) ose t prkulura (fig. 3.2b), n varsi t mnyrs s zhvendosjes s shkruesit
me boj. Karta rrethore e regjistrimit kryen, sipas rastit, nj rrotullim n 8 or ose
n 24 or, ndrsa ajo gjatsore zhvendoset me shpejtsi 2 cm/or, 8 cm/or, 12
cm/or ose edhe 120 cm/or. Regjistrimi i madhsis nxjerr n pah me prpikri
ecurin e procesit dhe shrben si pr ndjekjen e tij gjat 24 orve, ashtu dhe pr t
nxjerr n pah defektet dhe rregullimet q kan ndodhur n proces dhe kur kan
ndodhur ato.
126
Boja e regjistrimit prgatitet zakonisht me pak glicerin pr thithjen e lagshtirs

s letrs, ndrsa pr tharje t shpejt shtohet pak alkool ose dekstrin (boja
prgatitet me 3-10 pjes uj, 4 pjes glicerin (=1,23 g/cm3) dhe 4 pjes gom
arabike. Si ngjyrues prdoret anilin anhidr, metil i kuq ose blu metilen. Parimi i
puns s regjistruesve bhet i qart nga figurat.
N materialin q vijon vetm n ndonj rast do t jepet skema e thjeshtuar e
ndonj instrumenti regjistrues.
Provojeni veten
1. Shpjegoni se si kryhet regjistrimi n kartn rrethore dhe n at gjatsore.
2. Prpiquni t shpjegoni se kur prdoret karta gjatsore me vija t drejta dhe kur
prdoret karta gjatsore me vija t prkulura.
3. Prse karta rrethore rrotullohet me shpejtsi 1 rrot/8 or ose 1 rrot/24 or?
4. far krkesash mendoni se duhet t ket pr bojn e shkruesit, ose ndryshe, veti
duhet t ket ajo?
127
N materialin q vijon do t prshkruhet aparatura matse q prdoret

gjersisht n matjen e madhsive q shrbejn si parametra kryesor,
pra, si parametra pune t proceseve industriale.
Krahas aparaturs matse, n ndonj rast do t prshkruhet edhe

aparatura e kontrollit diskret, rregullatort me veprim t
drejtprdrejt dhe aparatura e sinjalizimit dhe e alarmit, meq edhe
kto prdoren gjersisht n praktikn industriale dhe jan t lidhura
ngusht me aparaturn matse.
Pr do rast, prshkrimi i aparaturs matse do t bhet n mnyr t

till q t dal n pah parimi i puns dhe ana funksionale, pa hyr n
hollsit konstruktive. N mjaft raste pr aparatin mats do t jepet
vetm nj skem thjesht, duke u nisur nga mendimi se nxnsi e njeh
ose e ka t leht t kuptoj si parimin e puns, ashtu edhe
funksionimin.
Nuk mendojm aspak t trajtojm ndrtimin dhe funksionimin e t

gjitha aparateve matse q prdoren n praktikn industriale, pasi kjo
gj sht e pamundur jo vetm pr shkak t shumllojshmris s tyre,
por dhe sepse ato modifikohen, prmirsohen dhe prsosen do dit. Do
t trajtohet ajo aparatur matse, ajo aparatur kontrolli diskret dhe
ato sisteme sinjalizimi dhe alarmi q jan tipike, mjaft t prhapura
dhe q n t ardhmen mund t psojn vetm ndryshime t vogla n
ann konstruktive.
Nxnsi q arrin ti njoh mir kto aparatura nuk e ka t vshtir pas

ksaj t familjarizohet me do lloj aparature industriale q mund ti
bjer rasti t ndeshet.
128
2. MATJA E TEMPERATURS
Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t shpjegoj lloje dhe mnyra t thjeshta
t matjes dhe kontrollit t temperaturs.
shtja 2.1. Matja termomekanike dhe termomanometrike e
temperaturs.
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh veorit q ka matja e temperaturs si
nj madhsi q nuk matet drejtprdrejt, por duke u mbshtetur n disa dukuri
fizike, ndr t cilat sht edhe ndryshimi me temperaturn i vllimit t trupit t
ngurt, t lngt dhe t gazt.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh parimin e puns s dilatometrit, shufrs
bimetalike dhe t termomanometrave.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh faktin q lndt karakterizohen nga
nj koeficient prkats bymimi dhe se gjatsia e nj shufre t ngurt, vllimi i nj
lngu apo trysnia e nj gazi ndryshojn n prpjestim t drejt me ndryshimin e
temperaturs.
2.1.1. Karakteristika t matjes s temperaturs
Temperatura sht padyshim parametri m i rndsishm i puns, por edhe m i
vshtiri pr tu matur, sepse ajo nuk mund t matet drejtprdrejt. Prve ksaj,
gabimi q bhet gjat matjes s temperaturs sht m i madh se n rastin e
madhsive t tjera, pr arsye se dhnsi i sinjalit, pr shkak t kapacitetit t tij
termik (sado mas t vogl q t ket dhnsi) e ndryshon temperaturn n pikn e
matjes.
Nuk duhet t lm pa prmendur edhe vonesn m t madhe n matje t aparateve
t matjes s temperaturs n krahasim me ata t matjes s madhsive t tjera
(trysni, prurje, nivel etj.).
Matja e temperaturs mbshtetet n dukurit e mposhtme fizike q vihen re me
ndryshimin e saj:
bymimi dhe tkurrja e lnds s ngurt;
bymimi dhe tkurrja e lngjeve dhe e gazeve;
ndryshimi i rezistencs elektrike t metaleve;
ndryshimi i potencialit t kontaktit ndrmjet metaleve.
N dukurit e grupit t par dhe t dyt mbshteten metodat termomekanike dhe
termomanometrike t matjes s temperaturs, ndrsa n dukurit e grupit t tret
dhe t katrt mbshteten metodat termoelektrike.
129
2.1.2. Aparatet termomekanike

N kt grup bjn pjes aparatet, parimi i puns i t cilave mbshtetet n
bymimin (tkurrjen) e trupit t ngurt. Ndr ta do t shqyrtojm dilatometrin dhe
shufrn bimetalike (dymetalore).
Dilatometri prbhet nga nj shufr
metalike homogjene, me njrin skaj t
fiksuar dhe skajin tjetr t lir, t lidhur me
treguesin apo me shkruesin me boj t
instrumentit (fig. 3.3). N prputhje me
barazimin e bymimit linear:
=
) *1
+ -'. .) (/
(3.5)
Ku:
l dhe lo-prkatsisht gjatsia e shufrs n
temperaturat T dhe To;
-koeficienti i bymimit linear (tabela 3.1);
Ndryshimi i temperaturs shkakton bymimin (zgjatjen) ose tkurrjen (shkurtimin) e
shufrs dhe pr rrjedhoj zhvendosjen e treguesit prbri shkallzimit (shih
figurn). Dilatometri prdoret kryesisht pr matjen dhe kontrollin e temperaturs
n furrat elektrike industriale dhe ato laboratorike (tip mufl). Intervali i matjes
sht 00C1200oC, ndrsa gabimi dhe vonesa n matje relativisht t larta.
Shufra bimetalike prbhet nga dy flet metalike, me koeficiente t ndryshme t
bymimit linear, t ngjitura me njra-tjetrn prgjat gjith gjatsis s tyre (fig.
3.4). Ndryshimi i temperaturs shkakton prkulje t shufrs, meq zgjatja (tkurrja)
e fletve nuk sht e njjt (shih figurn).
Zakonisht njra nga flett sht invar (aliazh eliku me koeficient shum t vogl
t bymimit linear; shih tabeln 3.1) ndrsa fleta tjetr mund t jet tunxh, bronz,
bakr, konstantan, zink etj. (shih tabela 3.1).
130
Pr t rritur ndjeshmrin,
shufra bimetalike mbshtillet
n form helikoidale, ashtu si
tregohet n fig. 3.5.
Shufra bimetalike prdoret
kryesisht n kontrollin diskret
t temperaturs (si rele
termike) dhe n sistemet e
sinjalizimit dhe t alarmit (shih
m posht). Intervali i matjes
sht -500C-550oC, ndrsa
gabimi n matje i rendit 20C5oC.
Tabela 3.1. Koeficienti i bymimit linear i disa metaleve apo aliazheve
q prdoren n dilatometri
(x106)
[1/oC]
alumin
25,5
bakr
16,7
tunxh
18,9
Lnda
bronz
17,7
zink
platin
plumb
(x106)
[1/oC]
26
8,9
29,1
volfram
7,2
Lnda
(x106)
[1/oC]
nikel
12,8
elik, giz
11
1,5
invar (elik/64% Fe+36% Ni)
konstantan
(60/55%
17
Cu+40/45% Ni)
Lnda
2.1.3. Aparatet termomanometrike

N kt grup bjn pjes ato aparate,
parimi i puns i t cilave mbshtetet n
bymimin (tkurrjen) e lngut (termometrat
me lng) dhe n bymimin (tkurrjen) e
gazit (termometrat me gaz).
Termometrat me lng. N termometrat me
lng ndryshimi i vllimit me ndryshimin e
temperaturs jepet nga nj barazim i
ngjashm me formuln (3.5):
0 = 0) *1 + 1'. .) (/
(3.6)
Ku:
V dhe Vo-vllimi i lngut prkatsisht n
131
temperaturat T dhe To;

-koeficientin e bymimit vllimor (tabela 3.2).
M i prhapuri ndr kta sht termometri i zakonshm me tub kapilar qelqi (fig.
3.6a). Duke ndryshuar lngun e termometrit, mund t ndryshohet intervali i matjes
n kufij shum t gjer (tabela 3.2).
Duhet thn se tregimi i termometrave me lng varet edhe nga thellsia e zhytjes
s gypit kapilar, kshtu q, pr t pasur matje t sakt t temperaturs, gypi kapilar
duhet zhytur deri te tregimi (fig. 3.6b). Kta termometra prdoren gjersisht n
laborator, ndrsa n industri prdoren rrall dhe kryesisht si termometra kontakti
(shih m posht).
Tabela 3.2. Koeficienti i bymimit vllimor pr disa lngje q prdoren
n termometrat me lng
Lngu i
manometrit
(x104)
[1/oC]
Intervali i
matjes [oC]
Lngu i
manometrit
etanol
10-14,3
- 80 +70
toluen
pentan
9,3-16,2
- 200 +30
mrkur
(x104)
[1/oC]
Intervali i
matjes [oC]
9,3 13,7
1,6
- 80 +100
- 35 +350
Ndrtimi i termometrit me lng, q prdoret gjersisht n industri dhe q

emrtohet termomanometr, tregohet n fig. 3.7. Ai prbhet nga baloni me lng
1, gypi kapilar 3 (ky arrin deri n gjatsin 50 m) dhe tubi Burton 2 (i thjesht,
spiral ose edhe helikoidal).
T gjith kta jan prej metali, zakonisht prej eliku t pandryshkshm ose prej
bronzi i veshur nga jasht me plumb. Ndryshimi i temperaturs on n ndryshimin
e vllimit t lngut. Meq lngu, i cili mbush krejt sistemin, sht praktikisht i
132
pangjeshshm, ndryshimi i vllimit bn q t hapet ose t mbyllet tubi Burton.

Kjo lvizje, nprmjet sistemit t transmetimit 4, i kalon shigjets s instrumentit.
N praktik si lng prdoren: mrkuri (-350C 650oC), ksileni (- 40oC 400oC),
alkooli (-45oC 150oC) ose eteri (20oC 90oC). Gabimi i aparatit sht i rendit
0.5% 1%.
Pr t plotsuar gabimin q vjen nga ndryshimi i mundshm i temperaturs n
afrsi t gypit kapilar (pasi si u prmend m sipr ky sht mjaft i gjat), me
treguesin e instrumentit lidhet (n kahe t kundrt) nj termometr tjetr me gyp
kapilar t njjt, por pa balon.
Termometrat me gaz. Ndrtimi i ktyre sht i njjt me at t paraqitur n figurn
3.7. Parimi i puns mbshtetet n ndryshimin e trysnis t nj vllimi t caktuar
gazi. Meq vllimi i balonit, i gypit kapilar dhe i atij Burton mbeten pothuajse
t pandryshuar (n t vrtet, si baloni, ashtu dhe gypi kapilar bymehen pak),
barazimi q jep ndryshimin e trysnis s gazit me temperaturn (nga ligji i
gazeve) jepet n formuln e mposhtme:
Ai thjeshtohet n trajtn:
20 = 2) 0) *1 + 1'. .) (/
2 2) *1 + 1'. .) (/
(3.7)
Si gaz zakonisht prdoret azoti, shum i afrt pr nga vetit me gazin ideal, dhe
ajri. Koeficienti i bymimit vllimor i gazeve sht rreth 100 her m i madh se ai i
lngjeve (0,0037 1/oC) dhe pr t zvogluar gabimin q sjell ndryshimi i
temperaturs n afrsi t gypit kapilar, baloni i gazit merret shum m i madh se te
termometrat me lng. N krahasim me termometrat me lng, termometrat me gaz
prgjigjen shum m shpejt ndaj ndryshimeve t temperaturs, meq kapaciteti
termik i gazeve sht shum m i vogl se ai i lngjeve. N termometrat me azot
gabimi nuk kalon 1%. Ata mund t prdoren deri n 400oC (temperatur n t
ciln azoti fillon t difuzoj n materialin e balonit). N raste t rralla prdoret si
gaz edhe hidrogjeni.
Aparatet termomekanike dhe termomanometrike kan an pozitive varsin
lineare nga temperatura t gjatsis, t vllimit dhe t trysnis (shih barazimet 3.5,
3.6 dhe 3.7). Kjo bn q shkalla e leximit t jet lineare, gj q ndihmon shum si
n shkallzimin e rrethit ose t segmentit, ashtu dhe n leximin e vlerave.
Provojeni veten
1. Cilat jan dukurit fizike mbi t cilat mbshtetet matja e temperaturs?
2. Si punon dilatometri dhe ku mendoni se mund ta prdorni?
3. N temperaturn e dhoms (20oC), nj shufr tunxhi, q mendohet t prdoret si
dilatometr, e ka gjatsin 16 cm. Me sa mm do t zgjatet shufra, nse do t vendoset
n nj mjedis me temperatur 120oC? [P. 0,3 mm]
133
4. Shpjegoni prkuljen e shufrs bimetalike me ndryshimin e temperaturs.

5. N temperaturn e dhoms shufra bimetalike, e prbr nga nj flet e holl zinku
dhe nga nj flet e holl eliku, e ka gjatsin 3,6 cm. Me sa mm do t zgjatet secila
nga flett dhe n ciln an do t prkulet shufra?
6. Gjat matjes s temperaturs me termometr me lng me gyp kapilar qelqi (fig. 3.6)
duhet q termometri t zhytet n lng deri n nivelin e tregimit n kapilar. Nse nuk
veprohet kshtu, ather prse leximi nuk do t jet i sakt?
7. far sht pranuar pr t arritur te barazimi i thjeshtuar (3.7)?
8. Nisur nga barazimi (3.7) dhe duke ditur se n temperaturn e mjedisit (20oC) trysnia
e azotit n termometrin me gaz sht 1 atm, gjeni me sa do t rritet trysnia e gazit kur
baloni t vendoset n pajisjen me temperatur 185oC?
9. N kushtet e problems 8, far temperature do t tregoj termometri me azot, nse
trysnia n balon, kur ky u vendos brenda n pajisje, arriti vlern 1,85 atm?
10. Cila sht ana m pozitive e aparateve termomekanike dhe termomanometrike?
shtja 2.2. Matja termoelektrike e temperaturs

Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh q ndryshimi i temperaturs ndikon n
rezistencn elektrike t metaleve dhe se kjo dukuri prdoret pr matjen e
ndryshimit t temperaturs.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh ndrtimin dhe parimin e puns s
termometrit me rezistenc dhe t termorezistencs, si dhe intervalet e
temperaturave n t cilat prdoren.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t dij t mat rezistencn elektrike me
ndihmn e urs s Uotsonit, si dhe prparsit dhe t metat e metods s
drejtprdrejt dhe t metods s zeros q prdoren n kt rast.
N grupin e aparateve termoelektrike t matjes s temperaturs bjn pjes
aparatet, parimi i puns i t cilave mbshtetet n varsin nga temperatura t
rezistencs elektrike (termometri me rezistenc dhe termorezistenca) dhe t
potencialit t kontaktit (termoifti).
2.2.1. Termometri me rezistenc
Parimi i tij mbshtetet n ndryshimin e rezistencs elektrike t prcjellsit me
ndryshimin e temperaturs. N fig. 3.8. tregohet varsia nga temperatura e
rezistencs elektrike (relative) t platinit, nikelit dhe bakrit, t cilt prdoren
zakonisht n termometrat me rezistenc.
Sikundr shihet edhe nga diagramet, kjo varsi nuk sht lineare, prandaj matja e
temperaturs me kta termometra bhet pr intervale t caktuara t ndryshimit t
temperaturs, ku varsia e rezistencs elektrike nga temperatura mund t
mendohet afrsisht lineare. Kshtu, pr platinin njihen tri intervale: -2000C 0oC,
00C100oC dhe 1000C635oC. Pr bakrin intervali i puns sht -2000C230oC,
134
ndrsa pr nikelin 00C300oC.
Matja e temperaturs me ann e ktyre termometrave mbshtetet n matjen e

rezistencs elektrike t prcjellsit metalik, vlera e t cils ka varsi lineare me
temperaturn.
Matja
e
rezistencs
elektrike, si dihet, bhet
me ndihmn e urs s
Uotsonit. N fig. 3.9
tregohet termometri me
rezistenc, si dhe skema
elektrike e matjes s
rezistencs. Me qllim q t
rritet ndjeshmria e aparatit,
prcjellsi metalik merret
mjaft i gjat dhe mbshtillet
n form spiraleje mbi nj
material dielektrik (mik,
qeramik ose silic, n varsi
t temperaturs maksimale
q matet), duke formuar at
q shpesh quhet sonda
135
termoelektrike. Pr mbrojtjen mekanike dhe kimike t prcjellsit (p.sh. gjat

matjes s temperaturs n mjedise agresive), sonda vendoset n kllf mbrojts
(fig. 3.9).
Duhet thn se termometrat me rezistenc jan aparate mjaft t sakta, veanrisht
ata me rezistenc platini, t cilt prdoren edhe pr kalibrimin e aparateve t tjera
t matjes s temperaturs.
Rezistenca elektrike e sonds mund t matet me dy metoda: drejtprdrejt me
galvanometr ose me ekuilibrim t urs (metoda e zeros).
Metoda e drejtprdrejt (Fig. 3.9)
Sonda (RT) lidhet n ur s
bashku me tri rezistenca t
tjera t njohura prej
mangani
(q
nuk
ndryshojn me ndryshimin
e temperaturs). Kur ura
sht n ekuilibr (n
galvanometrin G nuk
kalon rrym), ka vend
barazimi:
R4 R
=
R
R
Nse R1=R2, ather rryma

n
galvanometr
(rrotullimi i shigjets) do
t jet n prpjestim t
drejt me raportin RT/R3 ,
d.m.th. n prpjestim t
drejt me RT, pra dhe me
temperaturn T q matet.
Kur sonda vendoset larg urs (gj pr t ciln lind shpesh nevoja), tregimi i galvanometrit do
t pasqyroj edhe rezistencn e prcjellsve prej bakri q lidhin sondn n ur. Nse
rezistenca e prcjellsve t lidhjes mbetet e pandryshuar, ajo nuk ndikon aspak n matje, pasi
kompensohet nga rezistenca R3.
N t vrtet prcjellsit e lidhjes ndodhen afr zons s matjes, pra afr zons me
temperatur t lart dhe t ndryshueshme. Pr rrjedhoj, rezistenca e tyre elektrike ndryshon,
gj q do t ndikoj patjetr n matje. Pr t shmangur kt ndikim, mjafton q edhe n
krahun tjetr t urs t vendoset nj rezistenc shtes e barabart me at t prcjellsve t
lidhjes dhe n kushte t njjta me ta. N praktik kjo kryhet me ndihmn e skems elektrike
me katr prcjells (kabllos me katr fije; fig. 3.10a) ose t skems elektrike me tre prcjells
(kabllos me tri fije; fig. 3.10b).
136
Metoda e zeros
N kt metod, rezistenca R3 zvendsohet me nj rekord (prcjells homogjen) dhe
galvanometri prdoret si instrument zeroje, d.m.th.. pr t vendosur urn n ekuilibr (fig.
3.11a). Zhvendosja e kursorit prgjat rekordit (dhe bashk me t edhe e treguesit prbri
shkallzimit) derisa rryma n galvanometr t bhet e barabart me 0, sht n prpjestim t
drejt me ndryshimin e RT , pra edhe me ndryshimin e temperaturs.
Shpesh zhvendosja e kursorit, pra edhe ekuilibrimi i urs bhet automatikisht. Nj skem e
thjeshtuar e ekuilibrimit automatik t urs dhe e tregim-regjistrimit t temperaturs tregohet
n figurn 3.11b.
Si shihet, galvanometri sht zvendsuar me motorin M, i cili ushqehet nga rryma n ur
nprmjet transformuesit dhe prforcuesit TA (rryma e vazhdueshme q shfaqet n burmat a
dhe b t urs transformohet n rrym alternative, meq prforcimi i ksaj t fundit bhet m
leht). Rrotullimi i motorit, n njrin kah apo tjetrin, i transmetohet kursorit, i cili sht i
lidhur drejtprdrejt me treguesin e instrumentit dhe me shkruesin me boj t regjistruesit. N
dallim nga metoda e drejtprdrejt, matja me metodn e zeros sht e pavarur nga tensioni i
ushqimit Uo (te metoda e drejtprdrejt tensioni i ushqimit duhet t jet konstant) dhe nga
kalibrimi i galvanometrit (meq ky prdoret vetm si instrument zeroje). Megjithat, prania e
kontaktit t lvizshm (kursorit) prbn nj t met t ksaj metode.
137
2.2.2. Termorezistenca
Kshtu quhen materialet, rezistenca elektrike e t cilave zvoglohet me rritjen e
temperaturs. Kt veti e kan gjysmpruesit. Termorezistencat kan ndjeshmri
shum t lart. Kjo bn q prmasat e tyre t jen shum m t vogla se ato t
sondave (gjatsia e prcjellsit nuk kalon 1 cm), prandaj prdoren kryesisht pr
matjen e temperaturave n objekte me prmasa t vogla.
Matja e temperaturs me termorezistenc bhet njlloj si matja me sondn
termoelektrike q u prshkrua ktu m lart. Aparatet me termorezistenc jan
shum t sakta (gabimi sht i rendit 0.2%) dhe shum t shpejta n prgjigje.
Intervali i matjes ndryshon nga -200oC n 650oC, n varsi t llojit t
gjysmpruesit.
Si termorezistenca prdoren fije t prgatitura nga przierje t oksideve t
metaleve t grupit d (kobaltit, bakrit, kallajit, manganit, nikelit, titanit, zinkut),
karboni, germaniumi, silici etj. Varsia jolineare e rezistencs elektrike nga
temperatura, kostoja shum e lart dhe qndrueshmria e ult kimiko-mekanike e
kufizojn mjaft prdorimin n praktik t termorezistencave.
Provojeni veten
1. Cilat sht dukuria fizike mbi t ciln mbshtetet matja e temperaturs me
termometr me rezistenc?
2. Rezistenca elektrike n 0oC e nj prcjellsi prej bakri me diametr 1 mm dhe gjatsi
30 cm sht 10,2 ohm (). Duke u mbshtetur n varsin nga temperatura q
tregohet n fig. 3.8, gjeni rezistencn e ktij prcjellsi n temperaturn
600oC?[P.
38 ohm]
3. Me nj prcjells nikeli me diametr 1 mm dhe gjatsi 2,5 m sht prgatitur nj
termometr me rezistenc dhe sht matur rezistenca elektrike e tij, duke qen n
kontakt me nj mjedis t nxeht. Vlera e rezistencs e matur me ndihmn e urs
Uotson rezultoi 1270 ohm. Gjeni temperaturn e matur, duke ditur se rezistenca
elektrike e prcjellsit n 0oC sht 320 .[P.
320oC]
4. Me nj prcjells platini me diametr 1 mm dhe gjatsi 24 cm sht prgatitur nj
termometr me rezistenc dhe sht matur rezistenca elektrike e tij, duke qen n
kontakt me nj mjedis t nxeht. Vlera e rezistencs e matur me ndihmn e urs
Uatson rezultoi 164 ohm. Gjeni temperaturn e matur, duke ditur se rezistenca
elektrike e prcjellsit n 0oC sht 52 .[P.
630oC]
5. far e dallon termorezistencn nga termometri me rezistenc?
6. N intervale matjeje t temperaturs prdoren kto aparate?
7. Si matet rezistenca elektrike me ndihmn e urs s Uotsonit?
8. Si prdoret termometri me rezistenc n mjedise agresive?
9. N dallim nga termorezistenca, te termometri me rezistenc fija metalike sht
relativisht e gjat. Si sht zgjidhur problemi pr t realizuar nj dhns sinjali
kompakt?
138
10. Pse prdorimi i termorezistencave sht i kufizuar?

11. Pse kto aparate nuk mund t prdoren n intervale t gjera t ndryshimit t
temperaturs?
shtja 2.3. Matja e temperaturs me an t termoiftit

Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh efektin e Volts dhe parimin e puns s
termoiftit.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh pse dhe si lind f.e.m. dhe si shprehet ajo
nprmjet temperaturave n t cilat ndodhen skaji i nxeht dhe skaji i ftoht
i elektrodave dhe prse temperatura e piks s referimit duhet mbajtur e
pandryshuar.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh ndrtimin e termoiftit, cilsit e
elektrodave, teknikn e matjes me ann e ktij aparati, si dhe natyrn, vetit dhe
kombinimet e mundshme t elektrodave pr t ndrtuar nj termoift me interval
t caktuar matjeje.
Termoifti prdoret gjersisht n kushte industriale dhe ka interval shum t gjer
t matjes s temperaturs (-2000C 2800oC), por prdorimi i tij n industrin e
leht dhe ushqimore duhet thn se sht i kufizuar. Megjithat, pr prhapjen e
gjer q ka, do t ndalemi si n parimin e puns, ashtu dhe n realizimin n
praktik t matjes s temperaturs me ann t termoiftit.
2.3.1. Parimi i puns i termoiftit
Dy prcjells metalik, me natyr t ndryshme, t bashkuar n dy skajet e tyre
(fig. 3.12), bhen burim i nj force elektromotore (f.e.m.), nse pikat e bashkimit
1 dhe 2 (figura) mbahen n temperatura t ndryshme, T1 dhe T2. Ky sistem prbn
termoiftin. Parimi i puns i termoiftit mbshtetet n disa efekte t quajtura
termoelektrike, ndr t cilt m i rndsishmi sht efekti i Volts.
Efekti i Volts. Dihet se metalet karakterizohen,
ve tjerash, edhe nga prania n rrjetin e tyre
atomik t elektroneve t lira, t ashtuquajtura
elektrone t prcjellshmris. Prcjellshmria
shum e lart elektrike e metaleve u detyrohet
pikrisht ktyre elektroneve.
Le t vendosim n kontakt me njri-tjetrin dy
metale M1 dhe M2 (fig. 3.13) me temperatur t
njjt. Le t jen n1 dhe n2 prkatsisht prqendrimet vllimore t elektroneve t
lira. sht e qart se prderisa metalet kan natyr t ndryshme, ather n1n2. Le
ta zm se n1>n2, pra q dendsia elektronike e metalit M1 sht m e lart se ajo
e metalit M2.
139
Si rezultat i lvizjes s elektroneve t lira, n kufirin ndars ndrmjet metaleve do

t ndodh nj kmbim elektronesh dhe numri i elektroneve q do t kaloj prmes
siprfaqes s kontaktit nga e majta n t djatht do t jet m i madh se numri i
atyre q do t kalojn n kahun e kundrt. Pr pasoj, me kalimin e kohs, metali
M2 do t ngarkohet negativisht (do t ket tepric elektronesh), ndrsa metali M1
do t ngarkohet pozitivisht (do t ket munges elektronesh). Kshtu, n
siprfaqen e kontaktit ndrmjet metaleve do t krijohet nj shtres dyfishe
ngarkesash elektrike, fusha elektrike e t cils do t frenoj kalimin e mtejshm
t elektroneve nga metali M1 n at M2. Kur t jet arritur ekuilibri, n kontaktin
ndrmjet metaleve na rezulton nj ndryshim potenciali, pra nj f.e.m., e quajtur
f.e.m. e kontaktit, t ciln le ta shnojm me 0 / . Lindja e ksaj f.e.m. n
kontaktin ndrmjet dy metaleve, prbn efektin e Volts, i cili u bindet ligjeve t
qarkut elektrik:
n nj qark t mbyllur (fig. 3.14a) forca e prgjithshme elektromotore

(f.p.e.m.) sht zero:
06/7 + 07/8 +. . . +0 /9 + 09/6 = 0
(3.8)
n nj qark t hapur (fig. 3.14b), f.p.e.m. sht e barabart me f.e.m. t

kontaktit ndrmjet dy metaleve t skajeve:
06/7 + 07/8 +. . . +0
2.3.2. F.e.m. e termoiftit
/9
= 06/9
(3.9)
N fig. 3.15 tregohet qarku i hapur i dy prcjellsve metalik. Shnojm me T dhe

To temperaturat n pikat e bashkimit t prcjellsve dhe me T1 temperaturn n
burmat a dhe b t qarkut. Ky do t ishte rasti i termoiftit, n t cilin njri nga
bashkimet e prcjellsve (tani e tutje kta do t quhen elektroda t termoiftit)
sht hapur dhe n burmat e tij sht lidhur instrumenti mats. F.e.m. e ktij qarku
do t shnohet:
06 07 = ;<<= ' / (
q do t thot: f.e.m. e zhvilluar nga ifti i metaleve M1 dhe M2 me skajet n
140
temperaturat To dhe T. Pr f.e.m. t qarkut t termoiftit, eksperimenti dhe teoria

japin varsin:
;<<= '
( = '. .) ( + '. .) (
(3.10)
ku:
a dhe b-konstante numerike, karakteristike pr iftin e elektrodave.
Pikrisht n barazimin (3.10)
mbshtetet matja e temperaturs
me ann e termoiftit, q tregon se,
nse skajet kan t njjtn
temperatur, ather f.e.m. bhet
zero. Nga ky pohim dalin kto
prfundime t rndsishme:
1) natyra e materialeve t
instrumentit mats q lidhet n
qarkun e termoiftit nuk ka
rndsi, pr sa koh q ato
ndodhen n t njjtn temperatur;
2) pr t bashkuar elektrodat me
njra-tjetrn, pra n pikn e
bashkimit, mund t prdoret nj
material i ndrmjetm (saldim me elektrod, ngjitje me oksigjen, ngjitje me
argjend etj.);
3) pr lidhjen e termoiftit me instrumentin tregues-regjistrues mund t prdoren
prcjells bakri (pra nj material relativisht i lir dhe me rezistenc elektrike t
ult).
F.e.m. e iftit termoelektrik mund t prcaktohet leht nse njihet f.e.m. q
zhvillon secila prej elektrodave me nj elektrod t tret (e menduar kjo si
elektrod referimi). Le ta zm se njihet f.e.m. e iftit t elektrodave t metaleve
M1 dhe M3 dhe ajo e iftit t elektrodave t metaleve M2 dhe M3 pr temperatura
t skajeve To dhe T. Vrtetohet se ka vend barazimi:
;<<= '
( = ;<<= '
( ;<<= '
(3.11)
Si elektrod referimi, n lidhje me t ciln prcaktohen f.e.m. e metaleve dhe e

lidhjeve t ndryshme metalike, shrben platini i pastr (tabela 3.3), meq ky metal
sht shum i qndrueshm n temperatura t larta dhe n mjedise agresive, ka
veti shum t mira termoelektrike dhe nxirret leht kimikisht n gjendje t pastr.
N tabeln 3.3 jan dhn f.e.m. e metaleve dhe t lidhjeve metalike n krahasim
me platinin, pr temperatura t skajeve 0oC dhe 100oC. Vlera pozitive e f.e.m. do
t thot se metali apo lidhja metalike n fjal, n lidhje me platinin, luan rolin e
elektrods pozitive.
141
Tabela 3.3. F.e.m. e metaleve dhe e lidhjeve metalike kundrejt platinit

>@??
? 'A/BC(
(mV)
Metali
Alumel (94%Ni, 2%Al,2,5% Mn,Si,Fe)
Rezistenca elektrike
( mm2/m)
- 1,2
0,34
Argjend
+ 0,72
0,015
Bakr
+ 0,75
0,017
Hekur
+ 1,8
0,031
Konstantan (60% Cu dhe 40% Ni)
- 3,4
0,48
Kopel (56% Cu dhe 44% Ni)
- 4.0
0.42
Kromel (90% Ni, 10% Cr dhe Fe+Mn)
+ 2.95
0.70
Molibden
+ 1.31
0.46
Nikel
- 1.52
0.128
Nikrom (80% Ni dhe 20% Cr)
+ 2.0
1.0
Pt90Rh10 (90% Pt dhe 10% Rh)
+ 0.64
0.19
Volfram
+ 0.79
0.058
Shembull: Prcaktimi i f.e.m. t iftit kromel-alumel nga t dhnat e tabels 3.3 dhe me
ndihmn e barazimit (3.11):
;D DD 'E /F ( = ;D DD 'E /G ( ;D DD 'F /G ( = +2,95 '1,2( = +4,15 0
Meq f.e.m. doli pozitive, si elektrod pozitive shrben elektroda e kromelit.
Me qllim q t prftohen f.e.m. t matshme, n prgatitjen e termoifteve,

elektrodat zgjidhen t tilla, q njra prej tyre t jap me platinin f.e.m. pozitive,
ndrsa tjetra t jap f.e.m. negative. Duke u nisur nga kjo gj, si dhe nga krkesat
ndaj elektrodave (veti t qndrueshme termoelektrike, rezistenc elektrike sa m e
vogl, qndrueshmri n temperatura t larta dhe n mjedise oksido-reduktuese
etj.), n praktikn industriale prdoren vetm disa prej ifteve t elektrodave. N
tabeln 3.4 tregohen karakteristikat e termoifteve q kan gjetur m shum
prdorim n matjen e temperaturave.
2.3.3. Matja e temperaturs me an t termoiftit
Barazimi (3.10) tregon se varsia e f.e.m. t termoiftit nga temperatura sht
parabolike, por n t vrtet koeficienti b sht shum i vogl dhe termi i dyt n
kt barazimin mund t mos merret parasysh. Pra, pr f.e.m. mund t shkruajm:
;<<= '
142
( '. .) (
(3.12)
Tabela 3.4. Karakteristikat e termoifteve

Intervali i
matjes (oC)
f.e.m.
(V/oC)
ifti
termoelektrik
Intervali i
matjes (oC)
f.e.m.
(V/oC)
bakr/konstantan
-200/300
50
kromel/kopel
0/1000
45
hekur/konstantan
-200/760
60
Pt90Rh10/platin
-20/1300
10
kromel/konstantan
-50/900
70
Pt70Rh30/ Pt94Rh6
300/1500
kromel/alumel
-50/1000
40
grafit/karbosilic
0/2000
300
ifti termoelektrik
Shnim. Pr temperatura mbi 1700oC-1800oC matjet bhen n mjedis neutral (kllfi i termoiftit
mbushet me gaz inert) dhe prdoren ifte metalesh ose lidhjesh shum termorezistente, ndr t
cilat mund t prmendim lidhjen: molibden-volfram (deri 2000oC), volfram-renium (deri 2100oC),
molibden-renium (deri 2800oC), volfram-indium (deri 2300oC), si dhe iftet e gjysmpruesve
karbitniob-grafit (deri 3000oC).
Barazimi (3.12) tregon se matja e temperaturs T me ann e termoiftit kthehet n

matjen e f.e.m. q lind n qarkun e tij, kur njri skaj i elektrodave del n mjedisin
q do ti matet temperatura T (m tej ky do t quhet skaji i nxeht), ndrsa skaji
tjetr (m tej ky do t quhet skaji i ftoht) mbahet n temperatur t njohur dhe
konstante To (m tej kjo do t quhet temperatur e referimit). Varsia (3.12) mund
t shkruhet akoma n trajtn:
. = .) + L ;<<= '
(3.13)
Formula (3.13) shpreh qart lidhjen midis temperaturs s matur T dhe f.e.m.
Nse temperatura e referimit (To) mbahet e pandryshuar, ather varsia (3.13)
mund t shprehet n trajtn:
. = F + M ;<<=
(3.14)
Kjo formul pohon se temperatura e skajit t nxeht sht n prpjestim t drejt

me f.e.m. q lind n skajet e elektrodave, q mund t matet me ndihmn e
voltmetrit. Mbajtja e pandryshuar e temperaturs s referimit (temperatura e
skajit t ftoht) sht kusht i domosdoshm pr matjen e temperaturs me an
t termoiftit.
2.3.4. Qarku i matjes s temperaturs me an t termoiftit
N fig. 3.16 tregohet qarku i matjes s temperaturs m an t termoiftit, ashtu
sikundr prdoret n praktik. N t dallojm disa zona:
zona (I), e quajtur e piks s matjes (PM), ku e rndsishme sht q skaji i

nxeht t arrij sa m shpejt temperaturn e zons dhe ku rol t rndsishm
luan materiali i tubit mbrojts (kllfit) t termoiftit;
143
zona e elektrodave (II), ku przgjedhja, vendosja dhe izolimi nga njra-tjetra

luan rol vendimtar n realizimin e nj matjeje sa m t sakt;
zona (III), e quajtur e piks s referimit (PR), sht zona n t ciln
temperatura mbahet e pandryshuar;
zona e prcjellsve t lidhjes (VI);
zona e instrumentit (V).
2.3.5. Matja e f.e.m. t termoiftit

Sikundr u tha m sipr, matja e temperaturs me an t termoiftit kthehet n
matjen e f.e.m. q lind n skajet e tij dhe q ndryshon me ndryshimin e
temperaturs. Edhe pr matjen e f.e.m., sikundr edhe pr matjen e rezistencs
elektrike, prdoren dy metoda: metoda e drejtprdrejt dhe metoda e zeros.
Metoda e drejtprdrejt
N kt metod, f.e.m. e termoiftit matet me an t milivoltmetrit (fig. 3.17a). Le t
shnojm me Rt, Rp dhe Ri prkatsisht rezistencn elektrike t termoiftit (rezistenca e
elektrodave), at t prcjellsve t lidhjes me instrumentin dhe rezistencn e brendshme t
vet instrumentit (kjo prbhet kryesisht nga rezistenca elektrike e konturit lkunds t
milivoltmetrit). Tregimi i milivoltmetrit do t jet:
V = ROI = RO Q
ST SU SV
W=S
SX R
X
SY
(3.15)
Ku:
Rj=Rt+Rp-rezistenca e jashtme;
Rb=Ri-rezistenca e brendshme t instrumentit.
Pr Rb>>Rj mund t pranohet q Rb +RjRb , kshtu q barazimi i msiprm mund t shkruhet
[shih barazimin (3.12)]:
144
V E = a'T T] (
(3.16)
Kjo do t thot se tregimi i milivoltmetrit sht n prpjestim t drejt me temperaturn T.

Rezistenca e brendshme e instrumentit rritet duke lidhur n seri me rezistencn e konturit
lkunds nj rezistenc shtes prej mangani (rezistenca Ro n fig. 3.17b), vlera e t cils
shnohet n fushn e instrumentit.
Metoda e zeros
N kt metod, f.e.m. e termoiftit krahasohet me at t nj burimi (akumulator) me f.e.m. t
njohur dhe konstante Uo (fig. 3.18). Nse e zhvendosim kontaktin c mbi reostatin bcd, rryma
n galvanometr (ig) bhet zero, ather, rnia e tensionit ndrmjet pikave c dhe e bhet e
barabart me f.e.m. t termoiftit E:
E = i] 'R _` + R ( = S
a=
cdef S
'R _` + R (
(3.17)
Pra, f.e.m. rezulton kshtu n prpjestim t drejt me gjatsin cd t reostatit, d.m.th. q

sht n prpjestim t drejt me kndin e rrotullimit t shigjets s instrumentit me t ciln
sht i lidhur kontakti c (shih fig. 3.18).
2.3.6. Lidhja n seri dhe n paralel e termoifteve

Pr t matur diferencn e temperaturave, termoiftet lidhen n paralel (fig. 3.19),
ndrsa pr t matur ndryshime shum t vogla t temperaturs (d.m.th. f.e.m.
shum t vogla) mund t prdoren disa termoifte t lidhura n seri (fig. 3.20).
Gabimi i termoifteve varet nga intervali i matjes. N shumicn e rasteve gabimi
sht i rendit 2oC (pr temperatura deri n 300oC) dhe 4oC (pr temperatura m
t larta). Pr termoiftet Pt/PtRh gabimi sht i rendit 1,5oC (pr temperatura
145
deri n 300oC) dhe (0,3 + 0,0022 T)oC pr temperatura m t larta se 300oC.

Karakteristik e rndsishme e termoifteve sht vonesa relativisht e madhe n
matje. Ajo luhatet nga disa dhjetra sekonda pr termoiftet e zhveshura, n rreth
1,5 minuta pr termoiftet me kllf mbrojts metalik dhe pr ata n t cilat skaji
i nxeht ka kontakt termik me kllfin mbrojts, dhe deri n 8 minuta pr
termoiftet me kllf mbrojts prej qeramike, ku skaji i nxeht nuk ka kontakt
termik me kllfin mbrojts.
Kontrolli i termoifteve bhet duke i vendosur ato (skajin e nxeht) n mjedis

me temperatur t njohur ose duke krahasuar tregimet e tyre me ato t termoiftit
standard Pt87Rh13-Pt (deri n 300oC si termometr standard shrben termometri
me mrkur). N t njjtn mnyr bhet edhe kalibrimi i tyre, ndrkoh q
temperatura e skajit t ftoht mbahet e barabart me 0oC.
Temperaturat q prdoren pr kontrollin dhe pr kalibrimin e termoifteve (dhe t
sondave termoelektrike) jan: temperatura e ngrirjes s mrkurit (-38.87oC),
temperatura e shkrirjes s akullit (0oC), temperatura e vlimit t ujit (100oC), ajo e
vlimit t squfurit (444.6oC), si dhe temperatura e shkrirjes s: argjendit (960.8oC),
arit (1063oC), kallajit (231.85oC), plumbit (327.3oC), zinkut (419.4oC), antimonit
(630.5oC) dhe e palladiumit (1552oC).
Provoni veten
1.
2.
3.
4.
Ku mbshtetet matja e temperaturs me termoift?

Shpjegoni efektin e Volts.
far quhet f.e.m. e nj ifti metalesh dhe si shnohet ajo?
Shkruani barazimin q jep f.e.m. t termoiftit dhe argumentoni pse ai mund t
thjeshtohet nga trajta (3.10) n trajtn (3.12).
5. Argumentoni se n far kushtesh barazimi (3.12) kalon n trajtn lineare
(3.14).
146
6. Duke u mbshtetur n barazimin (3.11) dhe n t dhnat e tabels 3.3, gjeni

f.e.m. t ifteve t elektrodave krome-kopel, kopel-alumin (Al) dhe nikel (Ni)nikrom, kur temperaturat n skaje jan 0oC dhe 100oC.
7. Duke u mbshtetur n t dhnat e tabels 3.4, zgjidhni iftin e prshtatshm t
elektrodave pr matjen e temperaturave: 180oC, 250oC, 800oC, 1200oC dhe
1600oC.
8. Bni nj koment pr seciln nga zonat e qarkut t matjes s temperaturs me
termoift.
9. far kuptoni me pik matjeje dhe me pik referimi?
10. Pr matjen e temperaturs me ann e termoiftit duhet t plotsohet nj kusht
shum i rndsishm. Cili sht ai?
11. Flisni lidhur me vonesn n matje t termoiftit.
12. Pse lidhja me instrumentin mats sht e mira t bhet me prcjells bakri?
13. Duke pasur parasysh skemn e fig. 3.17, flisni pr matjen e f.e.m. me metodn
e drejtprdrejt.
14. Duke pasur parasysh skemn e fig. 3.18, flisni pr matjen e f.e.m. me metodn
e zeros.
15. Kur termoiftet lidhen n paralel dhe kur n seri?
16. N cilat kushte bhet zakonisht kontrolli i termoifteve?
17. Cilat temperatura prdoren pr kontrollin dhe kalibrimin e termoifteve dhe t
sondave termoelektrike?
Mbani mend
Kusht i domosdoshm pr matjen e temperaturs me an t termoiftit sht
mbajtja e pandryshuar e temperaturs s skajit t ftoht.
shtja 2.4. Kontrolli dhe rregullimi diskret i temperaturs

Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh parimin e puns s rregullatorve me
veprim diskret (t herpashershm) dhe si mund t prdoren si t till aparatet e
matjes s temperaturs q jan prshkruar m sipr.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh q aparatet termomekanike dhe ato
termomanometrike mund t prdoren edhe pr kontrollin dhe rregullimin diskret
t ngrohjes, ftohjes, prurjes etj., nprmjet kyje-shkyjes s qarkut elektrik ose
hapje-mbylljes s nj ventili.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh dhe, n varsi t procesit industrial,
t rekomandoj prdorimin e termometrit me lng, t shufrs bimetalike dhe t
termomanometrave si rregullator diskret t temperaturs ose t parametrave t
tjer t puns.
Kontrolli diskret i temperaturs sht shum i prhapur dhe nuk sht e mundur t
prshkruhen t gjith rregullatort diskret apo sistemet e saj t sinjalizimit. M
147
posht do t ndalemi vetm n disa prej tyre, t cilt jan tipike dhe ndeshen jo
vetm n industri por edhe n jetn e prditshme.
2.4.1. Rregullatori me shufr bimetalike
Shufra bimetalike prdoret gjersisht jo vetm pr kontrollin diskret (fig. 3.21a)
dhe n sistemet e sinjalizimit e t alarmit, por edhe si rele mbrojtse termike [n
pajisjet elektroshtpiake, furrat elektrike, elektromotort, gjeneratort etj. (fig.
3.21b)].
Dallimi midis veprimit si rregullator diskret dhe atij si rele sht se, n rastin e
par, pozicioni i shufrs mund t ndryshohet nga puntori. sht ky ai q
prcakton vlern e puns (shih figurn), pra edhe temperaturn n t ciln
ngrohsi apo pajisja do t dal nga puna, kurse n rastin e dyt releja njeh vetm
dy pozicione: mbyllur ose hapur. Rregullatori e mban temperaturn n vlera t
caktuara, kurse releja kufizon rrymn elektrike q kalon n pajisje ose kohn e saj
t puns.
2.4.2. Termometri i kontaktit
Ndrtimi, parimi i puns dhe funksionimi i tij bhen t qarta n figurn 3.22.
Temperatura e puns ndryshon duke ulur apo ngritur fijen e kontaktit 1. Me rritjen
e temperaturs ngrihet niveli i mrkurit n tubin kapilar t termometrit, duke br
q t mbyllet qarku elektrik i solenoidit (releja) dhe t zhvendoset majtas nukli
(brthama) i ktij t fundit. Si rezultat i ksaj, kontakti 3 shkputet dhe qarku
elektrik i ngrohsit del nga puna. Ky termometr prdoret gjersisht pr
komandimin e temperaturs deri n 250oC t termostateve, tharseve etj.
148
2.4.3. Rregullatori diskret me veprim t drejtprdrejt

Skema e thjeshtuar dhe parimi i puns i ktij rregullatori tregohen n fig. 3.23. Ky
tip rregullatori prdoret nganjher pr komandimin e lnds djegse apo t
agjentit ngrohs. Energjia e nevojshme (trysnia) pr vnien n pun t ventilit
sigurohet, si del edhe nga figura, nga dhnsi i sinjalit, q n kt rast sht nj
termomanometr.
Provoni veten
1. Shpjegoni punn e shufrs bimetalike n rolin e nj rregullatori diskret (fig. 3.21a).
2. Shpjegoni punn e shufrs bimetalike n rolin e nj releje (fig. 3.21b).
3. Prmendni pajisje q mendoni se kan rele ose rregullator t llojit t shufrs
bimetalike.
4. Shpjegoni punn e termometrit t kontaktit.
5. Prmendni disa pajisje q mendoni se komandohen ose mund t komandohen nga
rregullator diskret t llojit t termometrit t kontaktit.
6. Shpjegoni si punon rregullatori diskret i prurjes (fig. 3.23).
7. Prse ky tip rregullatori quhet me veprim t drejtprdrejt?
8. Prse n kt rast kemi t bjm me veprim rregullues dhe jo me veprim rele?
149
3. MATJA E TRYSNIS
t matjes dhe t kontrollit t trysnis.
shtja 3.1. Matja e trysnive t vogla
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh veorit q ka matja e trysnis,
intervalet e matjes, aparatet q prdoren pr intervale t ndryshme t matjes dhe
veanrisht manovakuummetrat me gyp n form U-je.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t dalloj trysnin absolute nga ajo relative, si
dhe t njoh barazimet dhe teknikn e prdorimit t manometrave t thjesht me
gyp n form U-je dhe t atyre me dy lngje.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t njehsoj diferencn e
trysnive nga t dhnat e manometrave me dy lngje, si dhe t zgjedh dhe t
ndrtoj vet manometra diferencial me dy lngje dhe manometra diferencial
me ndjeshmri t lart.
3.1.1. Karakteristika t matjes s trysnis
Trysnia prbn ndoshta parametrin m t rndsishm t puns, sepse nprmjet
matjes s trysnis ose t diferencs s trysnive, matet trthorazi prurja (me ann e
aparateve matse droseluese, t cilat do t trajtohen m posht), temperatura
(aparatet termomanometrike, t cilat jan trajtuar m lart) dhe veanrisht niveli i
lngjeve n en apo n rezervuar (nprmjet matjes s trysnis hidrostatike t
kolons s lngut, pr t ciln do t flasim m posht).
N shumicn e rasteve (prjashtuar rastit t matjes s: zbraztis, trysnis absolute
dhe nivelit t lngut n en t mbyllura) ajo q matet sht diferenca e trysnive,
madje shpesh trysnia n lidhje me trysnin atmosferike/barometrike. N varsi t
intervalit t matjes s trysnis, mund t prdorim aparatet e mposhtme matse:
vakuummetrat (trysni absolute 0 1 at.);
manovakuummetrat (trysni absolute 0 2 at.);
manometrat pr trysni relative t ulta ose pr diferenca t vogla trysnie (< 0.5
at. );
manometrat pr trysni relative t mesme (0.5 10 at.);
manometrat pr trysni relative t larta (10 100 at.) dhe shum t larta (> 100
at.).
3.1.2. Vakuummetrat dhe manovakuummetrat
Vakuum (zbrazti) n nj pajisje quhet diferenca ndrmjet trysnis atmosferike
(barometrike) po dhe trysnis n pajisje p:
150
0 = 2) 2
(3.18)
Vakuummetri m i thjesht sht ai me gyp n form U-je dhe i mbushur me

lng (fig. 3.24), njri skaj i t cilit lidhet me pajisjen, ndrsa skaji tjetr
komunikon me atmosfern (i hapur). Duke pasur parasysh fig. 3.24, mund t
shkruajm:
0=g
(3.19)
Ku: -dendsia e lngut; g-nxitimi i rnies s lir.
2 = 2) 0 = 2) g
(3.20)
2=g
(3.21)
Pr sa i takon trysnis n pajisje, ajo del:
Nse, pasi t jet larguar ajri, njri skaj i gypit n form U-je mbyllet, ather
trysnia absolute n pajisje mund t lexohet drejtprdrejt (fig. 3.25):
N kt mnyr matet edhe trysnia barometrike: pr kt mjafton q si lng t
prdoret merkuri dhe krahu i djatht me skajin e mbyllur t jet rreth 80 cm i
gjat.
Manovakummetrat shrbejn pr t matur trysni absolute m t vogla ose m t
mdha se trysnia atmosferike. Kshtu, pr trysni absolute 0 at.1.5 at. mund t
prdoret prsri gypi n form U-je i mbushur me lng, me ndryshimin se tani,
pr trysni m t mdha se trysnia atmosferike (fig. 3.26):
2 = 2) + g
(3.22)
Gypi n form U-je nuk sht fort i prshtatshm pr t matur trysni absolute m t larta se
1.5 at, pasi duhet marr shum i gjat edhe kur si lng manometrik prdoret merkuri.
Megjithat, matja sht e mundur t bhet nse njri skaj i tubit mbyllet (fig. 3.27). N kto
kushte, pr ajrin q ndodhet n krahun e mbyllur vlen ligji i Boil-Mariotit (pr trysni absolute
deri disa atmosfer):
151
pV = konst.
Nse shnojm me lo gjatsin e kolons s ajrit kur trysnia n krahun e majt sht e
barabart me trysnin atmosferike, ather, mbshtetur n ligjin e Boil-Mariotit, pr rastin e
treguar n figur dhe pr gypin me prerje trthore t pandryshueshm, mund t shkruajm:
p]
= 'p gh( r ] tp = gh +
s
u=
p
vb !s ]
(3.23)
Meqense po dhe lo jan madhsi t njohura, trysnia absolute p do t varet vetm nga tregimi
h. Megjithat, ky lloj aparati nuk mund t prdoret pr trysni t larta, sepse me rritjen e
trysnis bie dukshm ndjeshmria e tij. Shtojm gjithashtu se shkallzimi i ktij aparati nuk
sht linear(shih barazimin 3.23).
N industri, pr kto vlera t trysnis prdoren manometra metalik. N fig. 3.28

jan paraqitur dy t till, q ndryshojn vetm nga fakti se n variantin e dyt gazi
ose lngu nuk sht n kontakt me sustn e kundrveprimit q t mund ta dmtoj
at.
152
3.1.3. Manometrat diferencial

Kto aparate prdoren pr matjen e
ndryshimit t trysnis ose, si thuhet
ndryshe, t diferencs s trysnive,
prandaj
dhe
quhen
manometra
diferencial. N kt grup hyn prsri
manometri me tub n form U-je,
ndjeshmria e t cilit mund t ndryshoj
n kufij shum t gjer, duke prdorur
lngje me dendsi t ndryshme, ku,
prve ujit me dendsi =1g/cm3, mund
t prmendim vajin e transformatorve
(=0,864 g/cm3), anilinn (=1,025
g/cm3), dibutilftalatin (=1,047 g/cm3),
katrklorurin e karbonit (=1,6 g/cm3), tetrabrommetanin (=2,96 g/cm3) dhe
merkurin (=13,6 g/cm3). Shum i prshtatshm mendohet varianti i paraqitur n
fig. 3.29, pr t cilin mund t shkruajm (n kushtet kur siprfaqja e prerjes
trthore t ens sht shum m e madhe se ajo e gypit):
2 2 = g ' + ( g
3.24)
N fig. 3.30 tregohet nj lloj i

veant manometri me tub n
form U, i ashtuquajtur me
dy lngje. Ky lloj manometri
sht shum i ndjeshm dhe
prdoret gjersisht pr matjen
e ndryshimeve t vogla t
trysnis. Karakteristik pr
kt manometr jan diametri i
madh i enve n krahasim me
diametrin
e
gypave
komunikues, si dhe ndryshimi
shum i vogl midis dendsive
t dy lngjeve q nuk przien
me njri-tjetrin.
Nse shnojm me A dhe me B prkatsisht dendsit e lngjeve (ku: A >B),

me S dhe me s prkatsisht siprfaqen e prerjes trthore t enve dhe t gypit
komunikues dhe me h1 dhe h prkatsisht ndryshimin e nivelit n ent dhe n
gypin komunikues, ather, pr rastin e paraqitur n fig. 3.30 (h paraqet tregimin e
aparatit) mund t shkruajm:
2 2 = g7 + 'g6 g7 (
153
Duhet pasur parasysh se:

hs h1S
(vllimi i lngut i larguar nga njri krah ka kaluar n krahun tjetr) ather, n
kushtet e siprprmendura, mund t marrim:
2 2 = w'g6 g7 ( + g7 y
(3.25)
2 2 'g6 g7 (
(3.26)
Duke pranuar se s << S, barazimi q jep ndryshimin e trysnis thjeshtohet n

formn e mposhtme:
Prdorimi i ktij lloj manometri krkon t njihen sakt dendsit e dy lngjeve.
Pr kt qllim ata fillimisht przihen dhe, pasi t jen ln n qetsi dhe t jen
ndar plotsisht nga njri-tjetri, u maten dendsit. N praktik prdoren (n
20oC) kombinimet e mposhtme:
alkool benzilik (B=1,043 g/cm3)/tretsir CaCl2 20% (A=1,18 g/cm3);
alkool industrial (B=0,81 g/cm3)/vaj parafine (A=0,9 g/cm3);
uj (B=1,043 g/cm3 katrklorur karboni (A=1,6 g/cm3) etj.
Pr t vn n dukje ndjeshmrin e manometrit me dy lngje, le t njehsojm ndryshimin e

trysnis s matur me ann e nj manometri t till, kur tregimi i tij sht h=1 cm (pra i
lexueshm) n kushtet kur B=1,043 g/cm3dhe A=1,18 g/cm3(przierja alkool benziliktretsir CaCl2). Gjejm (n SI):
p p '1180 1043('9,81('0,01( = 14,44 N m = 1,37 mm H O = 0,1 mm Hg
Merret me mend se sa e vshtir sht t matet nj ndryshim i till i trysnis me ann e nj

manometri t zakonshm me tub n form U-je.
Provoni veten
1. Si matet zbraztia?
2. Shpjegoni mnyrat e matjes s trysnis absolute dhe asaj relative.
3. Pr matjen e trysnis barometrike me nj gyp n form U-je t mbushur me merkur
do t duhet q gypi t jet rreth 80 cm i gjat. Pse?
4. Nse n vend t merkurit do t prdorim uj, sa i gjat duhet marr gypi pr matjen e
trysnis barometrike? Po nse gypin e mbushim me katrklorur karboni?
5. Gjat matjes s ndryshimit t trysnis midis dy mjediseve me ndihmn e manometrit
me dy lngje, me uj dhe katrklorur karboni, ndryshimi i nivelit midis kufijve ndars
t lngjeve n t dy kraht e manometrit (fig. 3.30) rezultoi h=4 cm. Njehsoni
diferencn e trysnis, duke prdorur barazimin e thjeshtuar (3.26).
[P. 235 Pa]
6. N kushtet e problemit 5, far ndryshim niveli midis kufijve ndars t lngjeve n t
dy kraht e manometrit do t krijohet nse do t prdorim manometrin me alkool
benzilik dhe tretsir CaCl2?
[P.
17,5 cm]
7. N kushtet e problemit 5, far ndryshim niveli midis kufijve ndars t lngjeve n t
dy kraht e manometrit do t krijohet nse do t prdorim manometrin me alkool
industrial dhe vaj parafine?
[P.
26,6 cm]
154
shtja 3.2. Matja e trysnive t mesme, t larta dhe shum t larta

Objektivi minimal: nxnsi duhet t ket njohuri mbi aparaturn q prdoret pr
matjen e trysnive t mesme dhe t larta, si dhe montimin e ktyre aparateve n
pajisje.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh shum mir parimin e puns s tubit
Burton, si nj pajisje shum e prhapur n industri dhe q prdoret n nj interval
shum t gjer t ndryshimit t trysnis, si dhe t ket njohuri pr mnyrat e
montimit t tij dhe t manometrave t tjer industrial n tubacione dhe n pajisje.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh shum mir karakteristikat e
manometrave t trysnive mesatare dhe t larta, si dhe t dij t tregoj e t
argumentoj vendosjen e rregullt t ktyre aparateve n tubacione ose n pajisje,
n varsi t kushteve t puns dhe t mjedisit.
3.2.1. Manometrat pr matjen e trysnive relative t mesme
N kt grup hyjn tubi Burton (i thjesht, spiral ose helikoidal), manometrat me
membran metalike (diafragm) dhe manometrat me sifon metalik. T gjith kta
matin trysnin kundrejt asaj atmosferike. Pra, kur thuhet se manometri tregon 1,2
at., kjo nnkupton q lngu ose gazi brenda n en ndodhen n trysnin absolute
2,2 at.
Ndrtimi dhe parimi i puns i manometrit me tub t thjesht Burton tregohet n

fig. 3.31. Kur trysnia brenda tubit 1 rritet, ky i fundit prpiqet t zgjerohet dhe, pr
shkak t prerjes trthore eliptike q ka, bn q t zmadhohet harku q prshkon
skaji i tij i lir. Ky i fundit, nprmjet sistemit t levave 2 dhe sektorit t
155
dhmbzuar 3, duke mposhtur kundrveprimin e susts 5, rrotullon shigjetn 4

prbri shkallzimit 6 (ose shkruesin me boj mbi kartn e regjistrimit). N shum
raste, pr t rritur ndjeshmrin, tubi Burton mbshtillet n form spiraleje ose
helikoidale.
N fig. 3.32 tregohet ndrtimi dhe parimi i puns i manometrit me membran
(diafragm). Membrana metalike ka zakonisht form t valzuar, pasi kshtu
mnjanohet deformimi mbets nga prdorimi. Pr sa u takon manometrave me
sifon metalik, ata jan t ngjashm me manovakummetrat e paraqitur n fig. 3.28,
por me ndryshimin q sifoni i ktyre sht m i trash dhe susta e kundrveprimit
m e fort.
Manometrat pr matjen e trysnive t larta dhe shum t larta jan t gjith t tipit
me tub Burton, (spiral ose helikoidal) ose me sifon metalik, pra t ngjashm me
kta t trajtuar ktu m lart, por vetm se jan t prgatitur nga materiale q
durojn trysni shum t larta (aliazhe ose lidhje speciale).
3.2.2. Montimi i manometrave n pajisje
Matja e trysnis n mjedise kimikisht agresive bhet me ndihmn e nj lngu
ndrmjets inert (fig. 3.33a). Kur luhatjet e trysnis jan t shpeshta dhe n
kushtet e temperaturave t larta, pr t mbrojtur pjest mekanike t instrumentit,
montimi i manometrave n pajisje bhet me ndrmjetsin e nj kompensatori
(spirale) [shih fig. 3.33b]. S pari, spiralja shrben si rezistenc hidraulike dhe si e
till zbut luhatjet e trysnis dhe, s dyti, rrit siprfaqen e kmbimit t nxehtsis
me mjedisin.
N t njjtn mnyr montohet manometri edhe gjat matjes s trysnis s avujve.

N kt rast, spiralja shrben si xhep pr kondensatin, duke mos lejuar avullin
156
t bjer n kontakt me pjest metalike t instrumentit (fig. 3.33c).

Edhe n rastin e matjes s diferencs s trysnive, p.sh. gjat matjes s prurjes s
avujve me ndihmn e aparateve droseluese (shih m posht), n t dy kraht e
manometrit vendosen kompensator ose en pr mbledhjen e kondensatit.
Si rregull, gjat matjes s trysnis n mjedise t gazta, manometri vendoset nga
lart pajisjes apo tubacionit, me qllim pr t shmangur grumbullimin me koh t
lngjeve, ndrkoh q n tubin e lidhjes duhet parashikuar edhe mundsia pr
largimin e lngut q mund t grumbullohet pr ndonj arsye (fig. 3.34).
Provoni veten
1. Shpjegoni si realizohet matja dhe tregimi i trysnis me an t tubit Burton.
2. Kur tubi Burton sht i gjat, ai mbshtillet n form helikoidale (kujto shufrn
bimetalike/dymetalike/metalikshe). Si mendoni, n kushte do t prdorej tubi
Burton helikoidal?
3. Si punon manometri me membran dhe pse kjo e fundit prdoret e valzuar?
4. Si maten trysnit e larta dhe shum t larta?
5. Argumentoni montimin e manometrave n pajisje ose n tubacione, sikundr tregohet
n fig. 3.33.
6. far funksioni kan kompensatort?
7. Pse vendosja e manometrave pr t kryer matje duhet br ashtu si tregohet n fig.
3.34?
shtja 3.3. Regjistrimi dhe kontrolli i trysnis dhe i diferencs s trysnive

Objektivi minimal: nxnsi duhet t ket njohuri mbi parimin e puns s
rregullatorve diskret dhe t sinjalizuesve t thjesht, si dhe t rolit t
rndsishm q ata kan n nj proces kimik.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njihet me teknikn e regjistrimit t trysnis,
rregullimin diskret t saj dhe me sinjalizuesit e trysnis, si elemente q gjejn
prdorim shum t gjer jo vetm n teknik, por dhe n jetn e prditshme.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh nevojn pr kontrollin e trysnis dhe
pr kontrollin e sinjalizuesve, si dhe t jet n gjendje t rekomandoj aparate t
thjeshta pr kontroll-rregullimin e trysnis dhe pr sinjalizimin e avarive.
3.3.1. Regjistrimi i trysnis dhe i diferencs s trysnive
N fig. 3.35 tregohet regjistrimi on line i trysnis n kushte industriale, ndrsa
n fig. 3.36 tregohet parimi i puns i instrumentit tregues-regjistrues t diferencs
s trysnis. Figurat kan pr qllim vetm t tregojn faktin q parimi i puns i
instrumenteve regjistruese apo i atyre tregues-regjistrues sht mjaft i thjesht dhe
nuk e vlen q t trajtohen m vete.
157
3.3.2. Kontrolli dhe rregullimi diskret i trysnis

Shembulli m i thjesht i kontrollit dhe i rregullimit diskret t trysnis sht
kontrolli elektropneumatik i trysnis s ajrit te kompresort, ku vet trysnia ky
ose shky qarkun elektrik t elektromotorit. Me kontrollin diskret t trysnis u
ndeshm pak m lart n rastin e rregullatorit diskret t temperaturs me veprim t
drejtprdrejt dhe do t ndeshemi dhe n rastin e kontroll-rregullimit diskret t
prurjes dhe t nivelit.
Le t ndalemi tani pak te sinjalizuesit e trysnis. N fig. 3.37 tregohet sinjalizuesi

me disk t profiluar (disk me gung). Ky i fundit sht i lidhur dhe rrotullohet s
bashku me shigjetn e instrumentit. Kur vlera e parametrit, n rastin konkret vlera
e trysnis, i kalon kufijt e lejuar (del jasht intervalit t puns), disku v n
veprim sistemin e sinjalizimit (mbyll qarkun elektrik), duke ndezur llambn e
sinjalizimit ose duke vn n pun nj siren alarmi.
158
Figura 3.38 paraqet sinjalizuesin me ampul mrkuri, mjaft i prhapur edhe sot n
kontrollin diskret dhe n sistemet e sinjalizimit dhe t alarmit. Sikundr shihet
edhe n figur, kur parametri arrin nj vler t caktuar (vlern e puns apo vlern
maksimale t lejuar), ampula anohet (edhe n kt rast pr shkak t diskut t me
gung) dhe merkuri kalon n njrn an, duke shkputur kshtu lidhjen elektrike
ndrmjet kontakteve a dhe b t qarkut t jashtm elektrik. Sinjalizuesit me ampul
mrkuri kan prparsin sepse shmangin lindjen e harkut elektrik gjat kyjes
dhe shkyjes s qarkut (n sinjalizuesin e fig. 3.37 midis kontakteve shfaqet
gjithmon hark elektrik).
Parimi i puns i sinjalizuesve sht shum i thjesht dhe, kuptohet, pothuajse t

gjith jan elektrik. N kt kuptim, sinjalizuesit mund t mendohen edhe si
rregullator elektrik diskret. Kuptohet vetiu se ata jan t pavarur nga dhnsi i
sinjalit, prandaj edhe fusha e prdorimit t tyre sht shum e gjer.
Edhe sinjalizuesit, ashtu sikundr aparatet matse, jan t shumllojshm dhe nuk
mendohet t prshkruhen t gjith. Shembujt e msiprm, por edhe t tjer q
mund t prshkruhen m pas, shrbejn m tepr pr t treguar kto pajisje q
jan gjithmon t pranishme n proceset industriale.
Provoni veten
1. Shpjegoni se si punon regjistruesi i fig. 3.35 dhe ai i fig. 3.36. N se dallojn nga
njri-tjetri?
2. Kujtoni rregullatorin diskret t temperaturs me veprim t drejtprdrejt. Pse mund t
mendohet edhe si rregullator diskret i trysnis?
3. Shpjegoni parimin e puns t sinjalizuesit me disk me gung.
4. Shpjegoni parimin e puns t sinjalizuesit me ampul mrkuri.
5. Cili prej ktyre sinjalizuesve paraplqehet m tepr dhe pse?
6. Bni nj koment tuajin mbi sinjalizuesit.
159
4. MATJA E PRURJES
t matjes s prurjes.
shtja 4.1. Matja e prurjes duke u mbshtetur n trysnin dinamike t
rrjedhsit
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh veorit q ka matja e prurjes dhe
matja e saj me ann e tubit Pito.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh mir parimin e puns s tubit Pito, n
mnyr q t mund ta prdor si duhet si pr matjen e shpejtsis lokale t
rrjedhjes, ashtu dhe pr matjen e prurjes vllimore.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t bj kalibrimin e tubit
Pito, t zotroj teknikn e prdorimit t tij pr matjen e prurjes, si dhe t
rekomandoj prdorimin e tij n kushte t caktuara pr matjen e shpejtsis lokale
t rrjedhjes.
4.1.1. Karakteristika t matjes s prurjes
Me prurje kemi parasysh vllimin (prurja vllimore) ose masn (prurja n mas) e
rrjedhsit (lng, gaz, avull) q rrjedh n njsin e kohs. Matja e prurjes ka
rndsi jo vetm kur ajo shrben si parametr pune, por edhe kur shrben si
parametr rregullues. M posht do t ndalemi n ato aparate t matjes s prurjes
q ndeshen m dendur n praktikn industriale. Matja e prurjes mbshtetet
kryesisht n kto dy dukuri:
N trysnin dinamike q ushtron rrjedhsi n lvizje (sipas ktij parimi punon

tubi Pito-Prandll (Pitot-Prandlt) si dhe gjith integratort (si psh. matsit e
ujit etj.).
N humbjen e trysnis gjat ngushtimit t seksionit trthor t rryms (sipas
ktij parimi punojn aparatet droseluese dhe rotametri).
4.1.2. Tubi Pito-Prandll

Pr tubin Pito sht folur m par kur u shtjellua barazimi i Bernulit pr rrjedhsin
ideal. Ktu do t merremi pak m shum me t, sepse do ta shtjellojm si nj
aparatur matse t prurjes q punon n kushtet e rrjedhjes reale.
N fig. 3.39a tregohet konstruksioni i tubit Pito-Prandll dhe prmasat e tij
standarde. Si aparat pr matjen e prurjes, ai vendoset n qendr t tubit t rryms
dhe me an t tij matet ndryshimi ndrmjet trysnis dinamike maksimale t
rrjedhsit (kujtojm q n rastin e rrjedhjes prmes tubave, shpejtsia e rrjedhsit
160
sht maksimale n qendr t tubit) dhe trysnis s tij statike. Duke u mbshtetur
n prfundimet e arritura m par, mund t shkruajm [shih barazimin (1.41)]:
26 27 = g
L#
(3.27)
Le t shprehim ndryshimin e trysnive n pikat A dhe B, duke u mbshtetur n

tregimin e manometrit diferencial me gyp n form U-je t lidhur me tubin PitoPrandll (fig. 3.39b). Po t mbajm parasysh figurn I.7 dhe barazimin (I.32a) q
shpreh ndryshimin e trysnive midis dy enve, ather do t shkruanim:
26 27 = 2 = 'g g(
(3.28)
Ku:
-dendsia e rrjedhsit;
m-dendsia e lngut t manometrit diferencial.
Kujtojm se, n rastin kur rrjedhsi sht gaz ose avull, meq dendsia e ktyre
sht rreth 1000 her m e vogl se dendsia e lngut t manometrit, barazimi
(3.28) thjeshtohet n trajtn:
2 g
(3.28a)
Duke e zvendsuar ndryshimin e trysnis (3.28) te barazimi (3.27), do t marrim:

1
'g g( = g L#
2
Kshtu, pr shpejtsin maksimale t rrjedhsit gjejm:
161
L#
= &2
(3.29)
Po n kt mnyr mund t gjejm shpejtsin maksimale, kur bhet fjal pr

rrjedhjen e gazeve ose avujve:
L#
= &2
= '
L# (
(3.29a)
Duke qen se tubi Pito-Prandll jep shpejtsin maksimale, ndrsa prurja shprehet
nprmjet shpejtsis mesatare vmes, pr t prcaktuar kt t fundit, ndrtohet
fillimisht lakorja e kalibrimit, q sht varsia nga vlera maksimale e kriterit t
Reinoldsit e raportit t shpejtsis mesatare ndaj shpejtsis maksimale (fig. 3.40):
Ku:
Ku:
D-diametri i tubit n qendr t t
cilit sht vendosur tubi Pito;
-veshtullia e rrjedhsit.
L#
(3.30)
(3.31)
Matja e prurjes me ndihmn e tubit

Pito-Prandll bhet n kt mnyr:
vendoset ai n qendr t tubit t
cilit do ti bhet matja e prurjes
dhe n baz t tregimit h
njehsohen shpejtsia maksimale
sipas (3.29 ose (3.29a) dhe
vlera numerike e kriterit t
Reinoldsit sipas (3.31).
nga lakorja e kalibrimit (fig.
3.40) prcaktohet raporti i shpejtsis mesatare ndaj shpejtsis maksimale
dhe njehsohet shpejtsia mesatare vmes dhe m pas prurja vllimore:
=
r t
(3.32)
Duhet thn se prdorimi i tubit Pito-Prandll n praktikn industriale sht

shum i kufizuar, por gjen prdorim t madh n studime dhe n krkime, sepse
mundson matjen e shpejtsis lokale, pra n nj pik ose n nj rajon shum t
kufizuar t rryms. Kshtu, me ndihmn e tubit Pito mund t prcaktohet profili i
shpejtsis s rrjedhjes n tuba, kanale ose prmes pajisjeve, d.m.th. vlerat e
shpejtsis n pika t caktuara t pajisjes. Me ndihmn e tij bhet e mundur
gjithashtu matja e shpejtsis s ajrit prgjat trupit dhe krahve t avionit, ose
shpejtsia e rrjedhjes s ujit n lumenj, katarakte, n derdhjet e digave etj.
162
Provoni veten
1.
2.
3.
4.
far paraqesin trysnia statike dhe trysnia dinamike e rrjedhsit?

Shpjegoni parimin e puns t tubit Pito-Prandll..
Si vendoset tubi Pito-Prandll n tubin e rryms?
Tregoni se si veprohet pr t prcaktuar shpejtsis maksimale t rrjedhjes me
ndihmn e tubit Pito.
5. Pr t matur shpejtsin maksimale t rrjedhjes s ujit prmes tubit me diametr t
brendshm 64 mm, u prdor nj tub standard Pito-Prandll. Prcaktoni shpejtsin
maksimale t rrjedhjes, nse tregimi i manometrit diferencial me katrklorur karboni
(m=1600 g/cm3) sht h=20 cm.
[P. 1,53 m/s]
6. N kushtet e problemit 5, sa sht vlera e kriterit t Reinoldsit q i takon vlers
maksimale t shpejtsis?
[P.
97 900]
7. Pr kalibrimin e tubit Pito-Prandll, ky u vendos n qendr t tubit me diametr t
brendshm 60 mm, prmes t cilit rrjedh uj n temperatur 20oC (=1 g/cm3, =1
cpz). N tabeln q vijon jan pasqyruar tregimi i manometrit diferencial me
katrklorur karboni pr prurje t ndryshme vllimore t ujit, t matura kto me
ndihmn e nj aparati tjetr mats. Duke u mbshtetur n t dhnat e tabels,
ndrtoni lakoren e kalibrimit t tubit Pito-Prandll. Ju kujtojm se, duke u nisur nga
prurja, njehsoni fillimisht shpejtsin mesatare t rrjedhjes.
Q (m3/h)
h (mm)
2,0
3,8
4
20
6
45
8
79
10
122
12
172
14
237
8. Duke u mbshtetur n lakoren e kalibrimit t ndrtuar me t dhnat e problemit 5,

njehsoni prurjen, nse tregimi i manometrit diferencial sht h=14,5 cm.
[P.
11 m3/h]
9. Ku gjen prdorim m t madh si aparat mats tubi Pito?
shtja 4.2. Matja e prurjes me an t aparateve droseluese

Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh parimin e puns s aparateve
droseluese dhe zbatimin e barazimit t Bernulit pr t shprehur zvoglimin e
trysnis gjat rrjedhjes prmes tyre.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh dhe zbatoj barazimet pr njehsimin e
shpejtsis dhe t prurjes, kur si aparate mats prdoren diafragma, diza
(hundza) dhe tubi i Venturit.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t argumentoj pse shfaqet
koeficienti i kalimit, pse ai merr vlera t ndryshme pr aparate t ndryshme
droseluese, t dij ta prcaktoj at n varsi t regjimit t rrjedhjes dhe t
konstruksionit t aparatit, si dhe t njoh prparsit dhe t metat e ktyre
aparateve.
4.2.1. Aparatet matse droseluese
Kshtu quhen t gjitha aparatet e matjes s prurjes, parimi i puns i t cilave
mbshtetet n matjen e zvoglimi t trysnis (d.m.th. t zvoglimit t energjis
163
potenciale t rrjedhsit) si rezultat i ngushtimit t papritur (droselimit) t seksionit

trthor t rryms s rrjedhsit (d.m.th. i rritjes s energjis kinetike t rrjedhsit).
N kt grup hyjn diafragma, diza dhe tubi i Venturit. Duhet thn se aparatet
matse droseluese prbjn rreth 80% t t gjitha aparateve matse t prurjes q
prdoren n praktikn industriale.
4.2.2. Diafragma
Diafragma paraqet nj disk me arje rrethore n qendr, i cili vendoset n aksin e
tubit t rryms (fig. 3.41). Nse shnojm me pr humbjet e trysnis gjat kalimit
t rrjedhsit prmes diafragms (si rrjedhje prmes nj rezistence lokale) dhe
shprehim barazimin e Bernulit pr prerjet 1-1dhe2-2 (kjo e fundit e marr n
pjesn m t ngusht t rryms), ku jan vendosur edhe kraht e manometrit
diferencial, ather, pr rastin e rrjedhsit t pangjeshshm, do t mund t
shkruanim [shih barazimi (1.50) pr rastin e rrjedhjes horizontale, pra kur: z1=z2]:
2 2 = 2 = '
( + 2
(3.33)
(3.37)
Humbja e trysnis n nj rezistenc sht n prpjestim t drejt me diferencn e

trysnive n t dy ant e saj, pra prafrsisht mund t shkruajm:
2 = -'2 2 ( = -2
(3.34)
Duke u mbshtetur n barazimin e

rryms s vazhduar [shih barazimi
(1.16)], mund t shkruajm:
= ) ) =
(3.35)
Ku:
S1, So dhe S2-prkatsisht seksionin
trthor i tubit, seksioni trthor i arjes
s diafragms dhe seksioni trthor i
tubit t rryms n pjesn e tij m t
ngusht (shih shnimet n fig. 3.41).
Nga barazimi i fundit marrim:
= x=
x
(3.36)
Ku:
vo-shpejtsia mesatare e rrjedhjes
prmes arjes rrethore t diafragms.
Ku:
= x=
x
=x
164
(3.38)
Epsiloni '( prbn t ashtuquajturin koeficient i ngushtimit t rryms (<1).

Duke i zvendsuar formulat (3.37), (3.36) dhe (3.34) te barazimi (3.33), si dhe
duke e zgjidhur (3.33) n lidhje me shpejtsin mesatare t rrjedhjes vo prmes
arjes rrethore t diafragms, gjejm se:
2 = '
( + -2
'1 -(2 = r = t r
Nga ku:
x=
x
)t
'1 -(2 = g'
'1 -(2 = r = t
'1 -(2 =
)
g 1
Q W
2
'@ (
r t

@
Formula e msiprme ndryshe mund t shkruhet n trajtn:
Ku:
' !(
f !r = t
= &
' !(
(3.39)
f
! r = t
1 -
(3.40)
Koeficienti i msimor prbn t ashtuquajturin koeficient i kalimit. Pr prurjen do

t kemi:
=
) )
= r ) t &
(3.41)
Koeficienti i kalimit (Cd) varet si nga raporti do/D, ashtu edhe nga regjimi i
rrjedhjes. Pr rastin e diafragms, vlera numerike e ktij koeficienti do t merret
konstante dhe e barabart me 0,62. N kt mnyr, barazimi i prurjes (3.41)
thjeshtohet n trajtn:
&
(3.42)
Pra, nga (3.42) nxjerrim se prurja varet vetm nga ndryshimi i trysnis para
diafragms dhe pas saj dhe sht n prpjestim t drejt me rrnjn katrore t
ktij ndryshimi. N kt kuptim, t gjith manometrat diferencial, madje edhe ata
pr matjen e trysnis relative, mund t shrbejn pr matjen e prurjes. Nse pr
matjen e ndryshimit t trysnis do t veprojm si n rastin e tubit Pito, pra do ta
kryejm at me ndihmn e nj manometri diferencial [shih barazimet (3.28) dhe
(3.28a)], ather n rastin e prurjes s lngjeve barazimi (3.41) do t marr trajtn:
165
= r ) t &
' !(
(3.43)
Ndrsa n rastin e prurjes s gazeve dhe t avujve (3.41) do t marr trajtn:

= r ) t &
(3.43a)
Shihet se t dy barazimet e msiprme jan t njvlershme me:

(3.44)
N rastin e matjes s prurjes vllimore t gazeve, duhet br korrigjimi pr

ndryshimin e dendsis s tyre, pasi aparatet droseluese (prfshir ktu edhe
rotametrin) q prdoren n kt rast kalibrohen pr kushtet normale (0oC dhe 760
mm Hg). Prurja vllimore e korrigjuar merret nga barazimi:
= ) & =
(3.45)
Ku:
o dhe Qo jan prkatsisht dendsia dhe prurja e gazit n kushte normale (tregimi
i aparatit).
Shembull. Diafragma me diametr t arjes do=40 mm sht montuar n tubacionin me
diametr t brendshm 250 mm, prmes t cilit kalon ajr n temperaturn e mjedisit (20oC).
Njehsoni prurjen e ajrit Q dhe prurjen n kushte normale Qo n m3/or, kur manometri
diferencial me gyp n form U-je me uj tregon h=56 mm.
Zhvillim. Do t zbatojm barazimin e prurjes (3.43a) pr rastin e gazeve, ku vlerat e
madhsive q prmban ai do ti zvendsojm n sistemin SI t njsive matse. Pra:
Cd=0,62; do=0,04 m; m=1000 kg/m3; g=9,81 m/s2; h=0,056 m
273
2 .)
.)
g) = 1,29
= 1,20 /
273 + 20
2) .
.
Pr dendsin e ajrit , do t mbshtetemi n tabeln 1.2 dhe n barazimin (1.7) [pop]:

g = g)
Duke i zvendsuar t dhnat te barazimi (3.43a), do t marrim:
2'1000(9,81'0,056(
= 0,62 r 0,04 t
= 0,0236
4
1,20
Pr prurjen vllimore n kushte normale, barazimi (3.45) jep:

g
1,29
) = = 84,8
= 87,9
g)
1,20
166
/ = 84,8
/
4.2.3. Diza dhe tubi i Venturit

Gjith sa u tha m lart vlen edhe pr dizn e treguar n fig. 3.42. Ndryshimi i
vetm n lidhje me diafragmn sht kalimi m i but q krijon diza pr
rrjedhsin, si rezultat i t cilit krijohen m pak shtjella, humbja e trysnis gjat
rrjedhjes prmes tij sht m e vogl dhe, pr rrjedhoj, koeficienti i kalimit sht
m i lart: Cd 0.920.94.
Pr sa i takon tubit t Venturit (fig. 3.43), ai sht trajtuar m par si nj nga

zbatimet e barazimit t Bernulit pr rrjedhsin ideal. Ktu mbetet t theksojm se
edhe pr t vlen gjithka u tha pr diafragmn dhe pr dizn. Ngushtimi dhe
zgjerimi i but i seksionit t rryms (shih figurn) bn q humbja e trysnis n
kt aparat t jet edhe m e vogl se sa n rastin e dizs, prandaj dhe koeficienti i
kalimit pr tubin e Venturit arrin vlern 0,98.
Metoda e matjes s prurjes me ann e ngushtimit t rryms prdoret edhe pr

167
matjen e prurjes n kanalet e hapura. Aparatet q prdoren n kt rast quhen

diafragma t zhytura (fig. 3.44a) dhe diza t zhytura (fig. 3.44b). Prurja n kto
raste njehsohet me ndihmn e barazimit:
= r ) t 2
(3.46)
Ku:
Cd-koeficienti i kalimit, vlera numerike e t cilit rezulton afrsisht 0,62 n rastin e
diafragms dhe 0,92 n rastin e dizs.
4.2.4. Karakteristika t aparateve mats droselues
Mundsia pr t ndryshuar n kufij shum t gjer intervalin e matjes (duke
ndryshuar manometrin diferencial ose vet diafragmn apo dizn) prbn ann m
pozitive t ktyre aparateve.
E meta e t gjitha aparateve droseluese sht varsia jolineare e prurjes nga
ndryshimi i trysnis [shih barazimet (3.42) dhe (3.44)]. Kjo varsi sht
parabolike, sepse barazimet (3.42) dhe (3.44) mund t shkruhen n trajtn (duke
ngritur n katror t dy ant e barazimeve):
2 2 dhe
N praktik kjo e met shmanget duke e linearizuar manometrin diferencial q

prdoret pr matjen e diferencs s trysnis prpara dhe pas aparatit droselues.
N fig. 3.45 tregohet nj mnyr e till
linearizimi, ajo me ann e diskut me
gung (n figur pr thjeshtsi sht
paraqitur vetm pjesa instrumentale e
manometrit diferencial). Sikundr del dhe
nga figura, kndi i rrotullimit t shigjets s
instrumentit dhe i shkruesit me boj
rezultojn n prpjestim t drejt me
prurjen.
E met tjetr e aparateve droseluese sht
dhe formimi i shtjellave, pr shkak t
ngushtim-zgjerimit t papritur t tubit t
rryms, gj q i rendit ato me rezistencat
m t mdha lokale.
N matjen e prurjes me aparate droseluese
(veanrisht me diafragm dhe me diz)
ndikojn shum rezistencat e ndryshme
lokale q ndodhen afr aparatit.
168
Nganjher, kur pozicioni nuk lejon q aparati t vendoset n largsi t

mjaftueshme nga rezistenca lokale, prpara tij vendoset rrjet pr stabilizimin e
rryms. N tabeln 3.5 tregohet pozicioni i vendosjes s aparatit droselues n
lidhje me disa nga rezistencat lokale. Rezistencat e tjera lokale, si rregull, duhet t
ndodhen 50D prpara dhe 10D prapa aparatit droselues. Edhe gabimi i aparateve
droseluese sht relativisht i madh (ai prfshin edhe gabimin e manometrit
diferencial) dhe rritet me prdorimin e aparatit, pr shkak t dmtimit t seksionit
t ngusht t kalimit si rrjedhoj e grryerjes dhe e korrozionit. Kjo gj e bn t
domosdoshm kontrollin dhe kalibrimin e tyre t herpashershm.
Tabela 3.5. Largsia e aparatit droselues nga rezistencat lokale
Largsia e aparatit droselues nga rezistenca lokale
Rezistenca lokale
do/D
nga rezistenca prpara

me rrjet
stabilizuese
pa rrjet
stabilizuese
nga rrjeta
stabilizuese
nga rezistenca
q ndodhet pas
ngushtim ose
zgjerim i tubacionit
0,8
0,4
0,2
8D
10D
15D
nuk sjell
prmirsim
2D
2D
4D
sarainesk
0,8
0,4
0,2
9D
10D
13D
6D
8D
14D
5D
6D
9D
2D
2D
4D
ventil
0,8
0,4
0,2
9D
10D
13D
9D
13D
21D
5D
6D
9D
2D
2D
4D
brryl ose
degzim tubi
0,8
0,4
0,2
10D
12D
6D
8D
20D
6D
8D
2D
2D
4D
Provoni veten
1.
2.
3.
4.
Cili sht parimi i puns i diafragms, i dizs dhe i tubit t Venturit?

Cili sht dallimi thelbsor midis tyre?
far paraqet koeficienti i kalimit?
Nisur nga shprehja (3.40) e koeficientit t kalimit, pse vlera e tij sht m e vogl se
nj?
5. far kemi pranuar pr t arritur n barazimin e thjeshtuar (3.40)?
6. Argumentoni pse prurja del n prpjestim t drejt me rrnjn katrore t ndryshimit
t trysnis?
7. Pr matjen e prurjes s ujit prmes tubacionit me diametr t brendshm D=120 mm
169
8.
9.
10.
11.
12.
13.
u montua diafragma me diametr t arjes do=25 mm. Duke pasur t dhn tregimin
e lartsis s manometrit diferencial me gyp n form U-je t mbushur me
katrklorur karboni h=18 cm, prcaktoni prurjen vllimore t ujit n l/or.
[P. Q
26,6 l/min]
N kushtet e problemit 7, sa do t tregoj manometri diferencial, nse diafragma
zvendsohet nga diza me t njjtin diametr t arjes?
[P. h
8 cm]
N kushtet e problemit 7, sa do t tregoj manometri diferencial nse diafragma
zvendsohet nga tubi i Venturit me diametr t pjess s ngusht do=20 mm?
[P. h
7,2 cm]
Tregoni si funksionon diafragma ose diza n rastet e treguara n fig. 3.44.
Cilat jan karakteristikat themelore t aparateve droseluese?
Aparatet droseluese kan disa t meta. Cilat jan ato?
Prpiquni t shpjegoni linearizimin me ndihmn e diskut t profiluar (me gung).
shtja 4.3. Matja e prurjes me an t rotametrit

Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh parimin e puns t rotametrit dhe
prparsit dhe t metat q ky aparat ka n raport me aparatet droseluese.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t analizoj rotametrin duke e krahasuar at me
aparatet droselues t matjes s prurjes n mnyr q t jet n gjendje t
rekomandoj fushat dhe proceset ku ky mund t zvendsoj aparatet droseluese.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t jet n gjendje t njehsoj lartsin e
ngjitjes s trupit notues pr nj prurje vllimore t dhn dhe anasjelltas, n
mnyr q t jet n gjendje t rekomandoj prdorimin e tij.
4.3.1. Ndrtimi dhe parimi i puns i rotametrit
N fig. 3.46 tregohen pamja e jashtme e rotametrit dhe konstruksioni i tij. Si
kuptohet dhe nga figura, ai prbhet nga nj gyp (n prgjithsi prej qelqi) me
seksion trthor t ndryshueshm, pra nj gyp konik, brenda t cilit zhvendoset nj
trup notues me seksion trthor t barabart ose pak m t vogl se seksioni trthor
i gypit n pjesn e tij m t ngusht (pjesa e poshtme.
Nn veprimin e diferencs s trysnis q lind pr shkak t ngushtimit t rryms
(kalimit t rrjedhsit nga seksioni trthor i gypit n seksionin unazor q formohet
mes gypit dhe trupit notues) trupi notues ngjitet lart dhe ndalet n nj pozicion
ekuilibri, ku forca e trysnis q ushtron rrjedhsi barazohet me peshn faktike t
trupit (pesha e trupit n rrjedhs, pra pesha e vrtet minus forcn shtytse t
Arkimedit). Ekuilibri arrihet vetvetiu, meq me ngjitjen e trupit lart, seksioni
trthor unazor zmadhohet (ngushtimi zgjerohet) dhe ndryshimi i trysnis n t dy
ant e trupit notues zvoglohet. N kt mnyr, pozicioni i trupit notues (lartsia
e ngjitjes s tij) prcaktohet nga prurja e rrjedhsit.
170
Ndrsa tek aparatet droseluese seksioni trthor i kalimit (arja e diafragms/dizs

apo pjesa e ngusht e tubit t Venturit) mbetet i pandryshueshm dhe ndryshimi i
prurjes on n ndryshimin e trysnis, te rotametri ndodh e kundrta: ndryshimi i
trysnis mbetet konstant, sepse e pandryshueshme sht pesha e trupit notues q
ajo duhet t mbaj pezull, dhe ndryshimi i prurjes ndryshon seksionin trthor
unazor t kalimit q krijohet midis trupit notues dhe mureve t gypit. Ky seksion
trthor zmadhohet me ngjitjen e trupit notues prpjet gypit, prandaj rritja e
prurjes on n ngjitjen e tij lart. Nga sa u tha m sipr del se rotametri mund t
quhet me t drejt si nj diafragm me seksion trthor t arjes t ndryshueshm.
Barazimi i Bernulit i shprehur pr prerjet 1-1 dhe 2-2 (fig. 3.46b) do t onte n
barazimin:
Ku:
= &
!r
1 -
(3.47)
(3.48)
Koeficienti Cr paraqet prsri koeficientin e kalimit [1 - krahasojeni me

barazimin (3.40)]. N kt rast, ndryshimi i trysnis do t jet i barabart me
trysnin q ushtron pesha faktike e trupit notues:
171
2 =
' !(
x
(3.49)
N barazimet e msiprme (shih fig. 3.46b dhe fig. 3.46c) VT, T dhe ST paraqesin
prkatsisht vllimin, dendsin dhe siprfaqen e prerjes trthore t trupit notues,
sht dendsia e rrjedhsit dhe S1 sht siprfaqja e prerjes trthore t gypit n
lartsin n t ciln ndodhet trupi notues.
Pr prurjen do t kishim:
=
' < (
= ' < (&
' !(
x
(3.50)
Koeficienti i kalimit i rotametrit varet nga regjimi i rrjedhjes (vlera numerike e

kriterit t Reinoldsit) dhe forma e trupit notues. N fig. 3.47 tregohet kjo varsi
pr katr llojet e trupave notues q ndeshen m dendur n praktik. Nga figura del
se m t prshtatshm jan trupat c dhe d , pr t cilt koeficienti i kalimit CR
mbetet i pandryshueshm (0.62 ) duke filluar nga vlera numerike e kriterit t
Reinoldsit e barabart me 40. Por kta trupa kan form shum t ndrlikuar dhe,
pr tu mbajtur n lvizje vertikale, duhet t rrshqasin prgjat nj boshti
shoqrues q kalon n qendr t trupit ose duhen vendosur rrshqits vertikal n
faqen e brendshme t gypit. Edhe sfera (trupi a) sht shum e prshtatshme,
vese leximi i prurjes sht i vshtir.
N praktik m dendur takohet trupi b, ndonse koeficienti i tij i kalimit mbetet

i pandryshueshm (0,98 ) vetm pr Re>104. Ndrkaq ky trup ka form
172
aerodinamike, kshtu q gjat kalimit t rrjedhsit fiton edhe nj moment

rrotullues rreth vetes (rrotullohet si fug; shih fig. 3.46). Kjo bn q lvizja
vertikale e trupit t jet shum e stabilizuar, duke mundsuar kshtu leximin e
sakt t prurjes.
Nse do t pranojm q koeficienti i kalimit mbetet i pandryshueshm (Cr
konst.), ather pr prurjen mund t shkruajm (shih figurn):

x !x
x
= = 2& tan
(3.51)
Barazimi i fundit tregon se prurja sht n prpjestim t drejt me lartsin h t

ngjitjes s trupit notues:

(3.52)
Kjo bn q rotametrat t ken shkallzim linear, gj q prbn ann e tyre m t

mir. Gabimi i rotametrave/matsve t prurjeve nuk kalon 2%. Duke u nisur nga
barazimi (3.50), del se kur dendsia e trupit zgjidhet e till q T =2, ather
prurja nuk do t varet fare nga dendsia e rrjedhsit.
Ndr t metat e ktyre aparateve duhen prmendur, s pari, fakti q ata jan
prgjithsisht prej qelqi dhe, s dyti, vshtirsia n ndryshimin e intervalit t
matjes, gj q do t krkonte ndryshimin e trupit notues ose t gypit.
Provoni veten
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Prshkruani rotametrin dhe si bhet leximi i prurjes tek ai.

Ku dallon rotametri nga aparatet droseluese?
Pse n shtjellimin e lnds u kalua menjher te barazimi (3.47)?
Te koeficienti i kalimit t rotametrit, koeficienti i ngushtimit merret i barabart me
njsin (=1). Si mund ta prligjni kt thjeshtim?
Koeficienti i kalimit Cr varet nga regjimi i rrjedhjes dhe nga forma e trupit. far
mund t thuhet pr trupat notues, duke par grafikt e fig. 3.47?
Si do ti renditnit trupat notues pr nga lehtsia q ata ofrojn n leximin e vlers s
prurjes?
Cila sht ana m pozitive e rotametrit n krahasim me aparatet droseluese?
Cilat mund t quhen si t meta thelbsore t ktij aparati?
173
5. MATJA DHE KONTROLLI I NIVELIT

Objektivi i prgjithshm: nxnsi duhet t shpjegoj llojet dhe mnyrat e thjeshta
t matjes s nivelit.
shtja 5.1. Matja e drejtprdrejt dhe e trthort e nivelit
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh mnyrat e thjeshta t matjes s nivelit
dhe t dij t veproj pr matjen e tij n en dhe rezervuar t hapur dhe t
mbyllur.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh zbatimet e parimeve t hidrostatiks n
matjen e drejtprdrejt dhe t trthort t nivelit, si dhe teknikat e matjes n
kushte t ndryshme.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh shum mir teknikat e ndryshme t
matjes, t kontrollit dhe t sinjalizimit t nivelit, si dhe t jet n gjendje t
rekomandoj mnyrn dhe teknikn m t prshtatshme, n varsi t procesit dhe
t kushteve t puns.
Matja e nivelit n kushte industriale bhet me dy metoda: me metodn e
drejtprdrejt (me en komunikuese, me trup notues ose me t dyja bashk) dhe
me metodn e trthort (matja manometrike dhe ajo elektrike e nivelit). Pr
matjen e nivelit si pik referimi merret zakonisht fundi i ens ose rezervuarit.
5.1.1. Matja drejtprdrejt e nivelit
Matja e nivelit me an t enve komunikuese.
Kjo sht mnyra m e thjesht e matjes s
nivelit (fig. 3.48). Zakonisht gypi
komunikues sht prej qelqi. Kur sht fjala
pr t matur n kt mnyr nivelin n
rezervuart nn trysni, gypi komunikues
zvendsohet me gyp metalik dhe niveli n
kt t fundit prcaktohet me ndihmn e nj
trupi notues, zhvendosja e t cilit ndiqet nga
jasht (njlloj si te rotametrat me tub
metalik). Shkallzimi mund t jet linear ose jolinear, n varsi t forms s
rezervuarit.
Matja e nivelit me trup notues. Kjo sht metoda m e prhapur pr matjen dhe
regjistrimin e nivelit. N fig. 3.49 paraqiten dy variante t matjes s nivelit me
trup notues, ndrsa n fig. 3.50 paraqiten dy variante t regjistrimit t nivelit me
kt metod. Parimi i puns pr secilin rast kuptohet leht.
174
5.1.2. Matja e trthort e nivelit

Matja manometrike e nivelit. Kjo metod mbshtetet n matjen e trysnis q
ushtron kolona e lngut, e cila sht n prpjestim t drejt me lartsin e nivelit
t lngut n rezervuar.
Aparati m i thjesht do t ishte nj manometr i zakonshm (tub Burton ose me

membran) i lidhur me fundin e rezervuarit (fig. 3.51). Kuptohet q pr lartsin e
nivelit t lngut do t kishim:
!
= =
(3.53)
ku:
-dendsia e lngut;
po-trysnia atmosferike (pr rezervuarin e hapur).
175
N fig. 3.52 tregohet rasti i matjes s nivelit me an t manometrit diferencial

(gyp n form U-je). Sikundr del dhe nga figura:
=
(3.54)
Ku: m-dendsia e lngut t manometrit diferencial.
N fig. 3.53 tregohet matja me ndihmn e nj manometri diferencial e nivelit n

rezervuart e mbyllur q ndodhen nn trysni (p.sh. matja e nivelit t ujit n
kaldaj). Si del edhe nga figura, pr lartsin e nivelit mund t shkruajm:
= )
(3.55)
N fig. 3.54 tregohet matja e nivelit ndars midis dy lngjeve q nuk przihen
176
(p.sh. te ndarsit e fazave n procesin e ekstraktimit lng-lng). Pr kt rast kemi:

= '
! (
(3.56)
N rezervuart nntoksor, matja e nivelit bhet ashtu sikundr tregohet n fig.

3.55. Prmes tubit t zhytur deri afr fundit t rezervuarit drgohet ajr i ngjeshur,
trysnia e t cilit lexohet n manometr. Kur treguesi i instrumentit ndalet (ose kur
mbi siprfaqen e lngut fillojn t dalin flluskat e ajrit), trysnia q tregon ky do t
jet:
2 = 2) + g
N t gjitha rastet e msiprme, regjistrimi i nivelit bhet njlloj sikundr

regjistrimi i diferencs s trysnis ose i trysnis relative, pr t cilt sht folur m
par.
5.1.3. Matja elektrike e nivelit
N fig. 3.56 tregohet matja elektrike e nivelit me trup notues. Kur lngu sht
prcjells i rryms elektrike, trupi notues luan rolin e njrs prej elektrodave a t
kontakteve (fig. 3.56a). Kur lngu nuk sht prcjells i rryms elektrike, trupi
notues zhvendoset duke
rrshqitur prgjat nj
shufre prcjellse (fig.
3.56b). N t dy rastet
zvoglimi
i
rryms
elektrike n qarkun e
jashtm
(tregimi
i
ampermetrit) do t jet n
prpjestim t drejt me
ndryshimin e lartsis s
nivelit t lngut n
rezervuar.
Ka edhe shum mnyra
t tjera t matjes elektrike
t nivelit. T gjitha ato
kan prparsi kundrejt
metodave t tjera, pasi jo
vetm riprodhimi apo transmetimi n largsi i sinjalit elektrik kryhet m leht, por
edhe sepse gabimi q bhet gjat matjes elektrike sht m i vogl.
5.1.4. Kontrolli diskret dhe sinjalizuesit e nivelit
Rregullatort diskret t nivelit dhe sinjalizuesit e tij jan mjaft t prhapur,
megjithat m posht do t ndalemi vetm n dy prej tyre, pr t cilt jo vetm
177
parimi i puns, por edhe konstruksioni sht shum i thjesht.
Pr ilustrim, n fig. 3.57 tregohet rregullatori me veprim t drejtprdrejt, ndrsa

n fig. 3.58 jepet nj skem e thjeshtuar e sinjalizuesit t nivelit me ampul
merkuri.
Provoni veten
1. Cilat jan tri metodat e
matjes s nivelit?
2. Shpjegoni matjen e nivelit me
metodn e drejtprdrejt.
far dukurie prdoret n
kt rast?
3. Duke pasur parasysh fig.
3.51, prcaktoni lartsin e
ujit n rezervuar n kto
kushte: trysnia atmosferike
po=1 at (atmosfer teknike shih tabeln A1 pr njsit e matjes), tregimi i
manometrit p=0,26 at dhe dendsia e ujit =1 g/cm3. (kujtes: manometrat
industrial tregojn trysnin relative).
[P. 4,59 m]
4. Shpjegoni teknikn e matjes s nivelit te ent nn trysni.
5. Duke pasur parasysh fig. 3.52, prcaktoni sasin e nafts n rezervuarin cilindrik n
kto kushte: tregimi i manometrit me uj ho=2,12 m, lartsia h1=45 cm, dendsia e
nafts =850 kg/m3, dendsia e ujit m=1000 kg/m3, diametri i brendshm i
rezervuarit 4,8 m. ).
[P.
37 m3]
6. Duke pasur parasysh fig. 3.55, tregoni se si do t vepronit pr matjen e nivelit n
rezervuarin nntoksor? Kur do ta mbyllnit ventilin e ajrit t ngjeshur?
7. Shpjegoni si realizohet matja elektrike e nivelit n dy rastet e treguara n fig. 3.56.
8. Mbshtetur n fig. 3.57, tregoni se si funksionon rregullatori diskret i nivelit.
9. Mbshtetur n figurn 3.58 tregoni se si funksionon sinjalizuesi i nivelit.
178
6. MATJA E LAGSHTIS
t matjes s lagshtis.
shtja 6.1. Matja e lagshtis
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh konceptin e lagshtis relative dhe
parimin e puns s higrometrave (lagshtimatsve).
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh konceptin e lagshtis absolute dhe t
lagshtis relative, si dhe parimin e puns s psikrometrit (matsit t lagshtis
relative).
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh teknikat e ndryshme t matjes dhe t
regjistrimit t lagshtis relative, si dhe t jet n gjendje t rekomandoj mnyrn
dhe teknikn, n varsi t procesit dhe t kushteve t puns.
Megjithse prmbajtja e lagshtis nuk bn pjes te parametrat e rndsishm t
puns, ajo ndeshet n praktikn industriale n analizn e lnds s par dhe asaj t
produktit. Zakonisht ajo q matet sht lagshtia relative, e cila shpreh raportin e
sasis s ujit q prmban lnda kundrejt sasis maksimale t ujit q mund t
prmbaj ajo. Kshtu p.sh, pr ajrin, lagshtia relative shprehet me raportin e
sasis s avujve t ujit q prmban ajri ndaj sasis s avujve t ujit n ajrin e
ngopur. Lagshtia relative varet nga temperatura dhe trysnia.
Aparatet q prdoren pr matjen e lagshtis jan t shkallzuar n prqindje t
lagshtis maksimale. N rastin e materialeve t ngurta, matja e lagshtis bhet
me metodn e peshimit, pra thjesht duke peshuar provzn e materialit para dhe
pas largimit (zakonisht me ngrohje) t lagshtis. Ajo q matet n kt rast sht
lagshtia absolute n g/kg ose n g/m3 material t ngurt. M posht do t ndalemi
vetm n tri aparatet m t prhapura pr matjen e lagshtis: higrometrin me
qime, psikrometrin dhe higrometrin elektrik.
6.1.1. Higrometri me qime
sht aparati q prdoret prej shum kohsh pr matjen e lagshtis s ajrit si n
mjedise pune, ashtu dhe n mjedise private. Parimi i tij i puns mbshtetet n
zgjatjen e qimes n prpjestim t drejt me prmbajtjen e lagshtis s ajrit. Ai
prdoret n intervalin e ndryshimit t temperaturs nga -30oC deri n 70oC.
Aparati ka t metn e madhe se, kur qndron pr shum koh n mjedis t that,
jep gabim t madh n matje. Pr kt arsye, prpara prdorimit ai duhet t
kontrollohet/kalibrohet duke e mbshtjell me nj cop pambuk t lagur, n prani
t t cilit ai duhet t tregoj 100% lagshti.
179
6.1.2. Psikrometri
Ky aparat prbhet nga dy termometra t vendosur pran njri-tjetrit, prej t cilve
njri sht i that (i zbuluar), kurse tjetri sht i lagur, q do t thot se
rezervuari i tij sht i mbshtjell me garz ose me pambuk t lagur. Pr shkak t
avullimit, rezervuari i termometrit t lagur ftohet dhe temperatura q tregon ky
termometr sht m e ult se temperatura q tregon termometri i that. Mbi
bazn e ktyre dy temperaturave, n pasqyrat psikrometrike prcaktohet lagshtia
relative e ajrit ose e gazit. Psikrometri sht i thjesht dhe prdoret shum n
praktik. N mnyr q pambuku t mbetet vazhdimisht i lagur, sht e mira q ai
t mbahet i zhytur n nj ene me uj, vese n mjedise ku ka rryma ajri.
6.1.3. Higrometri elektrik
Aparati na kujton termometrin me rezistenc. Ai prbhet nga dy fije prcjellse,
t izoluara nga njra-tjetra nga nj shtres e holl klorur litiumi (LiCl) dhe t
mbshtjella n form spiraleje mbi nj material dielektrik, pra nj material q nuk
e prcjell pothuajse fare rrymn elektrike (shufr bakeliti, qeramik, qelq etj.).
Kloruri i litiumit sht nj material higroskopik (q e thith lagshtirn),
prcjellshmria elektrike e t cilit rritet me rritjen e lagshtis. Lagshtia e
mjedisit prcakton n kt mnyr prcjellshmrin e cips higroskopike, pra dhe
t rryms elektrike q kalon midis prcjellsve dhe n qarkun e jashtm.
Shkallzimi i instrumentit sht n prqindje t lagshtis relative. Aparati
prdoret pr matjen e lagshtis n intervalin e ndryshimit t temperaturs nga 100C deri n 600C. Aparati z pak vend dhe prdoret gjersisht n industri, por
mund t prdoret edhe si aparat kontrolli nga organet doganore dhe ato t
inspektoratit ushqimor.
Edhe matja e lagshtis me psikrometr mund t bhet elektrikisht, nse n vend
t dy termometrave do t prdoren dy rezistenca elektrike, njra prej t cilave e
mbshtjell me pambuk t lagur. Kuptohet se tregimi dhe regjistrimi do t bhet
njlloj si n rastin e termometrit me rezistenc.
Provoni veten
1. sht lagshtia absolute dhe ajo relative?
2. Cili sht aparati m i thjesht dhe njhersh m i vjetr pr matjen e lagshtis
relative? N cilin parim pune mbshtetet ai?
3. Shpjegoni ndrtimin, parimin e puns dhe teknikn e matjes s lagshtis me an t
psikrometrit.
4. far kujdesi t veant krkon ky aparat?
5. far quhet material higroskopik? Prmendni disa materiale t prdorimit t
prditshm q kan veti higroskopike.
6. Shpjegoni ndrtimin, parimin e puns dhe karakteristikat e higrometrit elektrik.
7. Tregoni se si mund t bhet tregimi dhe regjistrimi elektrik i lagshtis.
180
7. MATJA E DENDSIS
t matjes s dendsis.
shtja 7.1. Matja e dendsis s lngjeve dhe t gazeve
Objektivi minimal: nxnsi duhet t dij t njehsoj dendsin e nj lngu n
rezervuar, kur njeh masn e lngut dhe lartsis e nivelit t tij, si dhe t njoh
parimin e puns pr matjen e dendsis me an t trupit notues.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t njoh parimin e puns t dendsimatsve, si
dhe t dij t prcaktoj dendsin e nj lngu, kur njeh dendsin n
temperaturn e puns t nj lngu tjetr, t cilin e zgjedh pr krahasim.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh zbatimin e metods s peshimit n
matjen e dendsis me an t piknometrit, si dhe duhet t dij t prcaktoj
dendsin me ann e ktij aparati.
Kur flitet pr matje t dendsis s lngjeve dhe t gazeve, bhet fjal pr tretje,
tretsira, komponime ose przierje t gazta, pr t cilat mungojn t dhna ose,
pr shkak t mosnjohjes s prbrjes, dendsia sht vshtir t njehsohet. M
posht do t bhet fjal pr matjen e dendsis n kto raste dhe pr rastet kur
dendsia shrben si parametr pune, pra pr matjen e vazhdueshme t dendsis
gjat procesit q shoqrohet me ndryshimin e saj.
7.1.1. Metoda vllimetrike e matjes s dendsis
T gjitha rastet e trajtuara m lart lidhur me matjen e nivelit do t mund t
prdoren fare mir edhe pr matjen e dendsis, me kusht q t njihet ose t
prcaktohet m par masa e lngut. N kt kuptim, teknikat vllimetrike nuk e
vlen t trajtohen n hollsi.
7.1.2. Matja e dendsis me trup notues
Matja mbshtetet n parimin e Arkimedit: forca shtytse e lngut ndaj trupit t
zhytur n t sht e barabart me peshn e lngut t zhvendosur nga trupi. Duke
qen kshtu forca shtytse, ather edhe pozicioni vertikal i trupit do t varet
trsisht nga dendsia e lngut (fig. 3.59). Aparatet q mbshteten n kt parim
quhen densimetra ose dendsimats. Ndonjher ata marrin edhe emra t veant,
si p.sh.: alkoolmetr (n rastin e prdorimit te produktet alkoolike), aerometr (n
rastin e prdorimit te karburantet), acidometr (n rastin e prdorimit te tretsirat
acide) etj.
Pr t matur me saktsi dendsin, prdoren disa dendsimatsa (kompleti i
densimetrave), ku secili mat dendsin n nj interval t caktuar t ndryshimit t
181
saj. Ato jan aparate shum t thjeshta, kryesisht prej qelqi, dhe prbhen nga nj
cilindr i gjat dhe nga trupi notues. Ky i fundit sht prgjithsisht prej qelqi. Q
t lehtsohet leximi, gypi prgatitet i gjat dhe me pjes fundore t rnd (me
same) dhe shkallzimi vendoset nga ana e tij e brendshme. Leximi i dendsis
bhet n lartsin e nivelit t zhytjes s trupit.
Aparatet mund t shkallzohen edhe sipas
prmbajtjes s lnds q sht prgjegjse
pr ndryshimin e dendsis (kshtu,
alkoolmetrat jan t shkallzuar n % etanoli,
aerometrat n fraksione t nafts, acidometrat
n % t acidit etj.). Dendsimatsit jan
aparate q zn pak vend dhe prdoren
gjersisht n industri, por edhe si aparate
kontrolli nga organet doganore, ato t
inspektoratit
ushqimor
dhe
t
antikontrabands.
Matja e dendsis me trup notues mund t
kryhet me mjaft saktsi nse trupi me pesh
t njohur qndron i zhytur n lng, duke qen
i varur n njrin krah t peshores. Duke qen se forca shtytse e Arkimedit varet
nga dendsia e lngut, kjo e fundit do t ndikoj n peshn faktike t trupit (pesha
e trupit t zhytur). Matja krkon dy gjra:
1) t njihet me saktsi pesha e trupit;
2) t prdoret nj lng krahasues, dendsia e t cilit njihet mjaft mir n
temperaturn e matjes.
Trupi peshohet njher i zhytur n lngun me dendsi t panjohur dhe njher i
zhytur n lngun krahasues. Nse shnojm me VT dhe me MT prkatsisht
vllimin dhe peshn e trupit, me M dhe me Mo shnojm prkatsisht peshn e
trupit t zhytur n lngun me dendsi t panjohur dhe n lngun krahasues, si dhe
me dhe o shnojm prkatsisht dendsin q krkohet dhe dendsin e lngut
krahasues, mund t shkruajm:
0< g =
<
dhe 0< g) =
<
Duke i pjestuar an pr an formulat e msiprme dhe duke thjeshtuar VT, do t

gjejm se:
!
g = g) !
(3.57)
7.1.3. Matja e dendsis me metodn e peshimit

Me kt metod peshohet nj vllim i njohur lngu ose gazi, duke u nisur nga
182
kuptimi q ka dendsia si masa e njsis s vllimit,. Pr rastin e gazeve, n

mnyr q t merret nj pesh e caktuar, gazi mund t ngjishet dhe ajo q
prcaktohet sht dendsia n trysnin dhe n temperaturn e matjes. Barazimi
(1.7) lejon njehsimin m pas t dendsis s gazit n kushte normale.
Pr rastin e lngjeve, duke qen se gjat procesit t peshimit lngu mund t
avulloj, pr matjen e dendsis prdoret metoda krahasuese. Sipas ksaj metode
peshohen n kushte t njjta, vllime t barabarta nga lngu q krkohet ti matet
dendsia dhe nga nj lng krahasues me dendsi t njohur.
Lngu krahasues zgjidhet i till q
t ket dendsi t afrt me lngun
n fjal, p.sh., pr tretsira ujore si
lng krahasues merret uji, pr t
cilin dendsia njihet me saktsi n
nj interval t gjer t ndryshimit t
temperaturs.
Aparati q prdoret pr kt qllim,
quhet piknometr1, i cili sht nj
ballon qelqi me gryk t gjat dhe
me vllim nga 50 ml-100 ml. Pr
mbylljen e ballonit prdoret tap
qelqi me nj kanal kapilar, i cili
kufizon avullimin e lngut pa e
penguar at (fig. 3.60a). Pasi
mbushet me lngun me dendsi t
panjohur, balloni mbyllet (lngu i teprt q del nga kapilari thahet me letr filtri)
dhe peshohet. E njjta gj bhet dhe me lngun krahasues.
Le t shnojm me Vb vllimin e ballonit (kuptohet bashk me vllimin e kanalit
kapilar) dhe me Mb peshn bosh t ballonit t mbyllur. Shnojm gjithashtu M dhe
Mo prkatsisht peshn e ballonit me lngun me dendsi t panjohur dhe peshn e
ballonit me lngun krahasues dhe dhe o prkatsisht dendsin q krkohet t
matet dhe dendsin e lngut krahasues. Kan vend kto pohime:
= 0 g dhe
= 0 g)
Duke qen se n t dy rastet vllimi mbetet i njjt, duke e shprehur at pr secilin

rast dhe duke barazuar marrim:
! d
=!
g = g)
! d
=! d
(3.58)
Nga greqishtja: dendsimats
183
Provoni veten
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Shpjegoni matjen e dendsis me mnyrn vllimetrike.

Shpjegoni matjen e dendsis me ann e trupit notues.
Flisni pr dendsimatsin. Si bhet leximi i dendsis?
Gjat matjes s dendsis me dendsimats u morn kto t dhna: pesha faktike e
trupit n lngun me dendsi t panjohur M=18,2 g dhe pesha faktike e trupit n
lngun krahasues Mo=17,8 g. Njehsoni dendsin e lngut kur dihen: dendsia e
lngut krahasues o=1,12 g/cm3 dhe pesha e vet trupit notues MT=24 g.
[P. 1,05 g/cm3]
Prshkruani piknometrin. ka karakteristike ky aparat?
Shpjegoni si prdoret piknometri pr matjen e dendsis s nj lngu?
far krkohet pr t prdorur piknometrin pr matjen e dendsis s nj lngu?
Pr matjen e dendsis s nj tretsire ujore u prdor piknometri. Gjat matjeve u
morn kto t dhna: pesha e ballonit bosh Mb=42,60 g, pesha e piknometrit t
mbushur me lngun me dendsi t panjohur M=148,46 g dhe pesha e piknometrit t
mbushur me uj Mo=138,54 g. Matja u krye n temperaturn 28oC. Njehsoni
dendsin e lngut, duke pasur t njohur dendsin e ujit n temperaturn 28oC,
o=0,996 g/cm3.
[P. 1,1 g/cm3]
far duhet pasur kujdes gjat matjes s dendsis me ann e piknometrit?
shtja 7.2. Matja e dendsis e materialeve t ngurta dhe matja e dendsis

gjat zhvillimit t procesit industrial
Objektivi minimal: nxnsi duhet t njoh mnyra t thjeshta t prcaktimit t
dendsis n rastin e materialeve t ngurta.
Objektivi mesatar: nxnsi duhet t dalloj dendsin e lnds s ngurt dhe
dendsin e dukshme (aparente) t materialit t ngurt, si dhe metodat dhe
teknikn e matjes s dendsis gjat procesit.
Objektivi maksimal: nxnsi duhet t njoh zbatimin e metods s peshimit n
matjen e dendsis s lnds s ngurt me an t piknometrit, si dhe duhet t dij
t prcaktoj dendsin me ann e ktij aparati.
7.2.1. Matja e dendsis s materialeve t ngurta
Pr shkak t prbrjes kokrrizometrike, materialet e ngurta karakterizohen nga dy
dendsi: dendsia si lnd e ngurt ng dhe dendsia e dukshme a. Dendsia e
dukshme sht raporti i mass s materialit me vllimin e mbushjes s tij.
Matja e dendsis si lnd e ngurt. Metoda q prdoret sht e njjt me at q
prdoret n rastin e lngjeve, pra me peshim, dhe aparati q prdoret sht prsri
piknometri (fig. 3.60b). Lngu krahasues q do t prdoret n kt rast duhet t
plotsoj dy kushte:
1) duhet ta lag mir materialin e ngurt, n mnyr q midis kokrrizave t ktij
184
t mos mbeten zgavra me ajr, prndryshe dendsia do t rezultoj m e vogl

se ajo e vrtet;
2) lngut duhet ti njihet dendsia n temperaturn e matjes.
Prdorimi i piknometrit pr matjen e dendsis s materialit t ngurt krkon q t
bhen tri peshime. Fillimisht peshohet provza e materialit (nj sasi materiali i
ngurt me vllim jo m shum se 1/5 e vllimit t ballonit). Masa e peshuar hidhet
n piknometr, i cili mbushet me lng pak mbi nivelin e materialit dhe lihet pak
koh, ose n piknometr krijohet zbrazti e leht, n mnyr q t mundsohet
lagia e materialit. Pas ksaj balloni prmbushet me lng dhe peshohet. Peshimi i
tret sht ai i ballonit t mbushur vetm me lng.
Le t shnojm me Vb vllimin e ballonit (kuptohet bashk me vllimin e kanalit
kapilar) dhe me Mb peshn bosh t ballonit t mbyllur. Shnojm gjithashtu me
Mng dhe me Vng prkatsisht peshn dhe vllimin e materialit (kjo madhsi nuk
sht e leht t matet dhe as krkohet t matet, por nnkupton vllimin e t gjitha
kokrrizave q prmban provza e peshuar e materialit t ngurt). Shnojm me M
dhe me Mo prkatsisht peshn e ballonit me materialin e ngurt plua at t lngut
dhe peshn e ballonit vetm me lngun. Shnojm me ng dhe me o prkatsisht
dendsin q krkohet t matet dhe dendsin e lngut. Nga sa tham m lart,
kan vend kto pohime:
0 = ,
=
)
+ 0 0 g
= 0 g
Te barazimi i dyt, zvendsojm Vng nga barazimi i par dhe Vb nga barazimi i
tret dhe kryejm veprimet:
Nga ku gjejm se:
=
g
+ 0 g 0 g
+'
=!
(3.59)
Matja e dendsis s dukshme. Metoda kufizohet n matjen e vllimit t nj mase

t njohur (masa sht peshuar m par) nga materiali kokrrizor. Kjo mund t bhet
edhe thjesht me nj cilindr t shkallzuar. Pr t shmangur efektin e murit,
cilindri duhet t merret me diametr t paktn 20 her m t madh se sa diametri
m i madh i kokrrizave t materialit (n t kundrt, pran murit poroziteti rezulton
m i madh se sa ai i materialit).
Kuptohet q vllimi i matur i materialit do t varet nga disa faktor, si:
temperatura (pr shkak t ndryshimit t vllimi t ajrit q ndodhet i burgosur
185
midis kokrrizave), ngjeshja e materialit (vllimi i materialit zvoglohet nse ena

ose cilindri tundet), lagshtia (prania e ksaj bn q dendsia e dukshme t rritet
meq ajri sht zvendsuar nga uji) etj. Veprimi i ktyre faktorve bn q
dendsia e dukshme t jet m shum nj e dhn teknike pr njehsime t
prafrta se sa nj madhsi q karakterizon materialin e ngurt.
Megjithat, pr t krijuar nj ide lidhur me dendsin e dukshme t materialeve t
ngurta, n tabeln 3.6 sht pasqyruar kjo e dhn pr disa nga materialet
kokrrizore q ndeshen m dendur n praktik.
Tabela 3.6. Dendsia e dukshme pr disa materiale t ngurta
Materiali i ngurt ng (kg/m3)
Argjil e thar
a (kg/m3) Materiali i ngurt
ng (kg/m3) a (kg/m3)
1380
Kuarc
2650
1500
Gips kristalor
2240
1300
Qymyr druri
1450
200
Hi
2200
680
Qymyr guri
1850
800
800 koks
1300
500
Rr e thar
1500
1200
Krip guri
2350
1020
Shkums
2200
1300
Mineral pirit
5000
3300
Tok e thar
1800
1300
7.2.2. Matja e dendsis gjat zhvillimit t procesit industrial

Metoda m njohur dhe njhersh m e prhapura n industri sht metoda me trup
notues. Ky i fundit zgjidhet i till q t qndroj pezull brenda lngut, duke qen i
fiksuar me ann e nj zinxhiri te muri i ens. Pozicioni vertikal i trupit do t
prcaktohet nga dendsia e lngut. Kur dendsia rritet, trupi ngjitet sepse forca
shtytse e Arkimedit, duke qen m e madhe, bn q nj pjes e zinxhirit t kaloj
n ann e trupit.
N rastin e fig. 3.61a tregohet matja nprmjet leximit t pozicionit vertikal t
trupit, kurse n figurn 3.61b pozicioni i trupit ndiqet nga instrumenti (ky i fundit
sht nj solenoid q ndjek zhvendosjen e pjess magnetike q prmban trupi).
Matja e dendsis kryhet koh pas kohe, duke marr mostr lngu nga procesi.
Edhe trupi notues mund t prdoret pr matjen dhe regjistrimin e dendsis ose t
ndryshimit t saj gjat zhvillimit t procesit (fig. 3.62). N kt rast, trupi notues
mbahet i zhytur n rrymn e lngut dhe ajo q matet dhe regjistrohet sht pesha e
tij faktike. Kuptohet q kjo bhet n nj degzim t rryms, ku shpejtsia e
rrjedhjes s lngut mbahet e ult).
186
Provoni veten
1. Pr materialet e ngurt njihet dhe dendsia e dukshme. far paraqet kjo madhsi?
2. Shpjegoni se si veprohet pr matjen e dendsis s lnds s ngurt me ndihmn e
piknometrit?
3. Krahasuar me teknikn e matjes s dendsis s nj lngu, far veprimesh m
shum bhen n rastin e prdorimit t piknometrit pr matjen e dendsis s nj
lnde t ngurt?
4. Pr matjen e dendsis t nj materiali t ngurt u prdor piknometri me vllim rreth
100 ml dhe me pesh Mb=62,42 g. Si lng u prdor uji. Gjat peshimeve, t cilat u
kryen n temperaturn 26oC, u morn kto t dhna: pesha e provzs s materialit
Mng=36,40 g, pesha e piknometrit t mbushur me materialin e ngurt dhe me uj, M
=187,17 g dhe pesha e piknometrit t mbushur vetm me uj, Mo=163,28 g. Njehsoni
dendsin e materialit t ngurt, duke ditur se dendsia e ujit n temperaturn 26oC
[P. 2,9 g/cm3]
sht o=0,997 g/cm3.
5. Duke par t dhnat e tabels 3.6, bni nj koment tuajin lidhur me dendsin e
dukshme.
6. Shpjegoni se si punon aparati i treguar n fig. 3.61a.?
7. far sht prmirsuar n variantin e treguar n fig. 3.61b?
8. Shpjegoni se si bhet tregimi dhe regjistrimi i dendsis s rrjedhsit n skemn e
treguar n fig. 3.62.
9. Pse kshillohet q matja me trupin notues t bhet n nj degzim dhe jo n tubin
kryesor t rryms?
187
188
SHTOJC
Tabela A1. Prmasat e disa madhsive dhe konstanteve fizike n

sisteme t ndryshme t njsive t matjes
Tabela A2. T dhna mbi materialet e ngurta dhe pajisjet q

kshillohet t prdoren pr thrmimin e tyre
Tabela A3. Standardi ndrkombtar i sitave
Nomograma pr prcaktimin e gjatsis s

njvlershme pr armaturat dhe rezistenca t tjera
lokale
189
Tabela A1. Prmasat e disa madhsive dhe konstanteve fizike n sisteme t ndryshme t njsive t matjes
prmasa n SI
prmasa n
sisteme t tjera
gjatsia
Ao, m, mm, cm, dm,

km, in, milje toksore,
milje detare etj.
siprfaqja
m2
mm2, cm2, dm2,

ha, a (ar), ft2 etj.
1 mm2 = 10-6 m2, 1 cm2 = 10-4 m2, 1 dm2 = 10-2 m2

1 ha = 104 m2, 1 a = 100 m2, 1 ft2 = 0.0929 m2
vllimi
m3
cm3, dm3 (litr),

ft3, gallon etj.
1 cm3 = 10-6 m3, 1 dm3 = 1 litr = 10-3 m3

1 ft3 = 0.028 m3, 1 gallon amerikan = 3,785 litra,
1 gallon anglez = 4,546 litra
koha
min, h (ora) etj.
1 min = 60 s, 1 h = 3600 s
masa
kg
mg, g, kv, ton, karat,

oz (ounce), lb etj.
dendsia
kg/m3
g/cm3 , lb/ft3 etj.
1 g/cm3 = 1000 kg/m3, 1 lb/ft3 = 16,02 kg/m3
shpejtsia
m/s
cm/s, km/h, ft/s,

mile/h etj.
1 cm/s = 10-2 m/s, 1 km/h = 0,278 m/s

1 ft/s = 0.305 m/s, 1 mile/h = 0,447 m/s
m3/s
litra/min, litra/h, m3/h,

ft3/min, gallon/min etj.
madhsia
prurja vllimore
raporti
1 Ao = 10-10 m, 1 = 10-6 m, 1 mm = 10-3 m,
1 cm = 10-2 m, 1 dm = 10-1 m, 1 km = 1000 m
1 in = 0,0254 m, 1milje toksore = 1609 m,
1milje detare = 1609 m,
1 mg = 10-6 kg, 1 g = 10-3 kg, 1 kv = 100 kg

1 ton = 1000 kg, 1 karat 20,7 g, 1 oz (ounce) = 28,35 g,
1 lb (pound) = 0,454 kg
1 litra min-1 = 1,6710-5 m3/s, 1 litra/h = 2,78 10-7 m3/s,

1 m3/h = 2,78 10-4 m3/s, 1 ft3/min = 4,7 10-4 m3/s,
1 gallon/min = 6,3 10-5 m3/s
190
madhsia
prmasa n SI
prmasa n
sisteme t tjera
prurja n mas
kg/s
kg/h, ton/h, lb/s, lb/min, gal

etj.
1 kg/h= 2,7810-4 kg/s, 1 ton/h = 0,278 kg/s,

1 lb/s = 0,454 kg/s, 1 lb/min = 0,00757 kg/s
forca, pesha
din, lbf, kG (kg forc) etj.
1 din = 10-5 N, 1 lbf = 4.448 N, 1 kG = 9.81 N
raporti
din cm (erg), kGm, kWh, kal,

1 erg = 10-7 J, 1 kGm = 9,81 J, 1 kWh = 3,6 106 J
BTU (njsia britanike e
1 kal = 4,19 J, 1 BTU = 1055 J
nxehtsis) etj.
puna, energjia,
nxehtsia
J = Nm
fuqia
w = J/s
kGm/s, kal/s, kkal/h,

BTU/h, kf (kal fuqi) etj.
1 kGm/s = 9,81 w, 1 kal/s = 4,19 w, 1 kkal/h = 1,163 w

1 BTU/h = 0,293 w, 1 kf = 75 kGm/s
N/m2 = Pa
(Paskal)
mbar, bar, at
(atmosfer teknike),
atm (atmosfer fizike),
mm H2O, mm Hg (torr),
lbf/in2 (psig ) etj.
1 mbar = 100 Pa, 1 bar = 105 Pa = 0.1 MPa

1 at = 1 kG/cm2 = 735 mm Hg = 10 m H2O = 9,81 104 Pa
1 atm = 760 mm Hg = 1,01 bar = 1,01 105 Pa
1 mm H2O = 9,81 Pa, 1 mm Hg, = 1 torr = 133,3 Pa
1 psig 0,07 at 6895 Pa
Ns/m2 = Pa s
pz (puaz),
cpz (centipuaz), lb/s ft etj.
trusnia
veshtullia
1 Ns/m2 = 1 Pa s = 1 kg/m s
1 pz = 0,1 Pa s, 1 cpz = 10-3 Pa s,
1 lb s-1 ft-1 = 1,49 Pas
=
temperatura
C,
o
F (grada Fahrenheit) etj.
=
=
=
273,
273 + 32
+ 273,
+ 32,
460,
32 + 273
+ 255,
32
191
Tabela A2. T dhna mbi materialet e ngurta dhe pajisjet q kshillohet t prdoren pr thrmimin e tyre
tipi i thrmuesit q rekomandohet
materiali
A
acetat celuloze
acide yndyrore
arra me lvozhg
arr kokosi, e thar
arr kokosi, lvozhg
aspirin
azbest
barut
brsi vajit
biskota t thata
brum letre
ipse
dolomit
drithra
duhan, krcell
dyll
dyoksid titani
elb, malt
far pambuku, e presuar
fruta t thara
fruta, brum i thar
glqere
gips
materiali
B
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
A
goma tricikluara
gom
grafit, karbon
grur, trshr, kokrra
guaska deti
gur glqeror
kafe
kakao
kakao + sheqer
kaolin
karafil, erza
kazein
kocka
kocka, hi
kremra
krip
kripra kimike
lajthi, kikirik
lkur
lvozhg druri
liri, far
maja
malt
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
192
materiali
A
material izolues
materiale farmaceutike
materiale plastike
mbeturina mishi
miell
mik
misr
misr koan
misr, miell
mustard, fara
ngjits, kolofon
ngjyrues
niseshte
oksid magnezi
oriz
pambuk, far
panxhar tul
past abrazive
patate
patate, miell
pend, pupla
peshk, tul
materiali
B
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
A
pigment
piper, kokrr
plehra kimike
pudr
qymyr
qymyr druri
rshir
rrenj
salc
silikon
soj, fara
soj, miell
squfur
sheqer
sherebel
tableta
tap
ushqim pr kafsh
ushqim, galeta
ushqime , t peletizuara
vanilie, kokrr
vez, lvozhg
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
A = thrmues me cilindra, B = thrmues me eki, C = thrmues me rule, D = thrmues me frkim (attritor me disqe), E thrmues me sprucim
193
Tabela. A3. Standardi ndrkombtar i sitave
diametri i vrimave standardi diametri i vrimave standardi diametri i vrimave standardi n diametri i vrimave standardi diametri i vrimave standardi
t sits (mm) n MESH
t sits (mm)
n MESH
t sits (mm)
MESH
t sits (m)
n MESH
t sits (m)
n MESH
850
20
180
80
710
24
150
100
4,00
600
28
125
115
16,0
3,35
500
32
106
150
75
13,2
2,8
425
35
90
170
63
12,5
2,36
355
42
75
200
53
11,2
2,00
300
48
63
250
50
9,5
1,70
10
250
60
53
270
45
8,0
1,40
12
212
65
45
325
37,5
6,7
1,18
14
38
400
31,5
6,3
1,00
16
125
25,0
5,6
106
22,4
4,75
100
19,0
90
26,5
194
195

Procese Aparate Dhe Pajisje Te Teknologjise Ushqimore

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Procese Aparate Dhe Pajisje Te Teknologjise Ushqimore

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof. dr.

PROCESE, APARATE DHE PAJISJE

SHTPIA BOTUESE E TEKSTEVE MSIMORE

Shtpia Botuese e Teksteve Msimore, 2013.

1.1. Vetit fizike t lngjeve dhe t gazeve

1.1.3. Karakteristikat prbashkta t lngjeve dhe t gazeve

1.1.4. Dallimet midis lngjeve dhe gazeve

1.2. Trysnia e lngjeve dhe e gazeve

1.2.1. Rrjedhsit ideal dhe rrjedhsit real

1.2.2. Trysnia e lngjeve dhe e gazeve

2. NJSIT E MATJES. SISTEMET E NJSIVE T MATJES

2.1.1. Vlera numerike e nj madhsie dhe prmasa e saj

2.1.2. Sistemi SI i njsive matse

3. ZHVENDOSJA E LNGJEVE DHE E GAZEVE. RRJEDHSIT IDEAL

3.1. Barazimi i prurjes s rrjedhsit

3.1.1. Prurja e rrjedhsit

3.1.2. Barazimi i vazhdueshmris s rryms

3.2. Energjia e rrjedhsve n lvizje

3.2.1. Energjia potenciale e trysnis

3.2.2. Energjia potenciale e vendndodhjes

3.2.3. Energjia kinetike

3.3. Barazimi i Bernulit pr rrjedhsin ideal. Ligji i ruajtjes s energjis

3.4. Trajta t veanta t barazimit t Bernulit pr rrjedhsin ideal

3.4.1. Rrjedhsi n prehje

3.4.2. Rrjedhsi n rrjedhje horizontale

ZBATIME T BARAZIMIT T BERNULIT

4.1. Parimi i puns i sifonit

4.2. Efekti thiths i rryms

4.3. Ngushtimi i tubit t rryms dhe trysnia dinamike

4.3.1. Tubi i Venturit

4.3.2. Tubi Pito

4.4. Zbrazja e rezervuarit

4.4.1. Koha e zbrazjes s nj rezervuari

4.4.2. Ena Mariot

5. REGJIMET E LVIZJES S LNGJEVE DHE T GAZEVE

5.1.1. Regjimi laminar dhe ai turbulent i rrjedhjes

5.1.2. Lindja e turbulencs gjat rrjedhjes prmes tubave

5.1.3. Lindja e turbulencs n raste t tjera

5.1.4. Diametri i njvlershm

6. ZHVENDOSJA E LNGJEVE DHE E GAZEVE. RRJEDHSIT REAL

6.1. Barazimi i Bernulit pr rrjedhsin real. Ligji i ruajtjes s energjis

6.1.1. Humbjet e energjis gjat zhvendosjes s rrjedhsit real

6.1.2. Humbja e prgjithshme e trysnis

6.2. Humbjet e trysnis n rrjet: humbja e trysnis pr shkak t frkimit

6.4.1. Shpejtsia e zbrazjes s rezervuarit

6.4.2. Zbatim numerik: koha e zbrazjes s rezervuarit

6.5. Puna e pomps n rrjet. Fuqia e pomps

6.5.1. Lartsia e prgjithshme q krijon pompa

6.5.2. Fuqia e pomps. Koeficienti i veprimit t dobishm

7. POMPAT, VENTILATORT DHE KOMPRESORT

7.1.1. Karakteristikat e pomps

7.1.2. Lidhja e pompave n seri dhe n paralel

7.2. Llojet kryesore t pompave dhe fushat e tyre t prdorimit

7.2.1. Pompat me piston

7.2.2. Pompat centrifugale

7.2.3. Pompat me turbin

7.2.4. Pompat e lartsive t mdha

7.3. Ventilatort dhe kompresort

7.3.1. Ventilatort dhe fryrsit

8. ARMATURAT E RRJETEVE HIDRAULIKE

8.1. Rubinetat dhe saraineskat

8.2.1. Ventili pneumatik

8.2.2. Llojet e shtupave

8.2.3. Llojet e ventilave