Buhay at Mga Ginawa Ni Dr. Jose Rizal PDF

Buhay at Mga Ginawa ni Dr.
Jose Rizal, by
Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Pascual H. Poblete This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions
whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License
included with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal
Author: Pascual H. Poblete
Release Date: April 29, 2006 [EBook #18282]
Language: Tagalog
Character set encoding: ISO-8859-1
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BUHAY AT MGA GINAWA ***
Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza and the Online Distributed Proofreading Team at
http://www.pgdp.net Special thanks to Elmer Nocheseda for providing the material for this project. Para sa
pagpapahalaga ng Panitikang Pilipino.
[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is marked as ~g. This work forms part of
the Tagalog translation of Noli Me Tangere (1909) by Pascual Poblete which is being presented separately in
this edition.]

[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa upang ipakita ang dating estilo sa
pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon ay hindi na ginagamit. Ang kathang ito ni Pascual Poblete ay pasimula sa
isinalin na Noli Me Tangere (1909) sa Tagalog na ibinukod sa edisyong ito.]
BUHAY AT M~GA GINAW
NI
DR. JOS RIZAL
NA SINULAT
NI
PASCUAL H. POBLETE
Jos Protasio Rizal Mercado
Maicling casaysan nang canyang buhay
Ipinanganac si Gat Jose Protasio Rizal Mercado, sa byan ng Calamb, sacp ng lalawigang Laguna, n~g
ikalabing siyam n~g Junio ng tang sanglibo walng dan animnapo't is.
Si G. Francisco Rizal Mercado ang canyng am at si G. Teodora Alonso at Quintos ang canyng in.
Ipinanganac si G. Francisco Rizal Mercado at Alejandra ng tang 1811, sa Binyng, Laguna, at namaty sa
Maynila ng ica 5 ng Enero ng 1898, at si G. Teodora Alonso ay ipinan~ganac sa Meisic, sacp ng Tund,
Maynila, ng tang 1825 at nabubuhay hanga n~gayn (8 ng Junio ng 1909). Si G. Francisco Mercado ay
nag-aral at marunong ng wicang castila at wicang latn, at si G. Teodora Alonso ay nag-aral sa colegio ng
Santa Rosa at marunong ng wicang castila.
Ang nagung mga anc ng mag-asawang ito'y si na guinoong Saturnina, Paciano, Narcisa, Olimpia, Luca,
Mara, Concepcin, Jose, Josefa, Trinidad at Soledad.
Bininyagan si Jose Rizal ng araw ng sbado, icadalawampo't dalawa ng Junio ng 1861. Si G. Rufino
Collantes, pring clrigo at cura-prroco sa bayang Calamb ang sa cany'y nagbinyag, at si G. Pedro
Casaas, pring clrigo at tub sa Calamb, ang sa cany'y nag-anc sa binyg. Capowa namaty na ang
dalawang pring it.
Pinangalanang Jose, dahil sa ang in ng Doctor Rizal ay namimintacasi sa Patriarca San Jos, at ang
pangalawang pangalang Protasio ay dahil sa caarawn n~g Santong it, alinsunod sa calendario, ng siy'y
ipanganc.
Hindi dating tagly ng am at n~g m~ga capatd n~g am ng ating Doctor ang apellidong Rizal.
Pinasimulaang guinamit ang apellidong Rizal n~g mag-aral ang batang si Jose, upang siy'y macaligtas sa
mahigpit na pag uusig ng m~ga fraile sa mga nag-aapellidong Mercado.
Wicang castila ang apellidong Rizal, na ang cahulugn sa wicang tagalog ay ang muling pag-supang
pag-ulbs n~g pinutol na halaman dam. May is pang cahulugn; ang lupang may pananm na an mang
damng pacain sa m~ga hyop.
Pagdatng sa icatlng tan ng gulang ng musms na si Jose Rizal ay tinuruan na siy ng canyng am't in
n~g pagbasa. Napagkilala ng madla ang cagalingan niyng tumul ng wawalng tan pa lamang ang canyng
gulang, dahil sa isng marikt na tulng canyng kinat-h, na tinakhn ng laht n~g mga manunulang tagalog
sa lalawigang Silan~gan.[1]
[Larawan: =G. Francisco Rizal Mercado= Ama ng Dr. Jose Rizal. Imp de M. Fernndez, Paz 447, Sta. Cruz.]
Sa pagcakilala ng am't in ni Jose Rizal n~g catalasan ng isip at malaking hilig n~g canilng anc na it sa
pag-aaral, canilng dinal siya sa Maynila, itinir sa isang bahay sa daang Cabildo, loob n~g Maynila; at
ipinasoc n~g tang 1871 sa Ateneo Municipal, na pinangangasiwaan n~g mga pring jesuita.
Nakilala ni Jose Rizal sa bahay ni pari Burgos si na pare Dandan, Lara at Mendoza na pawang dinakip at
ipinatapon sa Marianas n~g gobierno n~g Espaa, at gayon din si par Gomez at si pari Zamora, na ipinabitay
n~g Gobierno ring iyong casama si pr Burgos, na ang naguing sangcala'y ang panghihimagsic ng mga
manggagaw sa Arsenal ng Tan~guay n~g 1872. Sumasabudh n~g madl ang mga calupitng dito'y
guingaw ng mga panahng iyn. Ipinabilngo, ipinatapon ipinabitay bawa't filipinong numiningning dahil
sa tlas n~g isip at sa pagsasangalang sa mga catwiran n~g lupang kinguisnan. Ang mga nangyaring it'y
nalimbag sa damdamin n~g batang si Jose Rizal.
Lumipat it ng pagtir sa Ateneo Municipal at ng naroon na'y tila mandn llo pang nragdagan ang canyng
sipag sa pag-aaral at cabaitang pusps ng ugal. Ang naguing maestro niy'y ang mga jesuitang si par
Cndido Bech at si par Francisco Snchez.
Cung ipinamamanglaw n~g batang si Jose Rizal ang nakita niyng pag-amis sa catwiran ng canyang m~ga
calh ay lalo ng dinaramdam niy, ang mga sabihanan n~g mga fraileng madals niyang marinig sa Ateneo
Municipal na di umano'y mataas ang caisipan n~g tong culay maputi cay sa tong culay caymangu,
madilw, abab maitm, bagay na pinagpilitan niyng siyasatin mul noon, cung totoo n~g, sapagca't
inaacla niyng lihs sa catowiran ang gayng pagpapalagy. Napagtalastas n~g madl ang ganitng
paghahacahc ni Jose Rizal, dahil sa isng casulatang inilathal n~g pants na si Herr Ferdinand Blumentritt
sa icasampung tomo ng Internationales Archiv fiur Ethnographie, ng 1897, na ganit ang saysay:
"Sinabi ni Rizal, na maliit pa siya'y malaki n~g totoo ang canyang pagdaramdam, dahil sa nakikita niyang sa
canya'y pagpapawalang halag ng m~ga castil, dhil lmang sa siya'y indio_[2] Magbuhat niyao'y
pinagsicapan niyang pacasiyasatin cung aln ang catwran cadahilanang pinagsasandigan ng m~ga castila at
n~g lahat n~g mga tong may mapuputing balt upang ipalagy nilang sila'y matatas ang sip cay sa mga
tong cawangis din nila ang any, at taglay ang cya upang dumnong at magtam n~g capangyarihang gaya
rin nil.
"Ipinallagay ng m~ga tag Europang sil ang pan~ginoon ng bong daigdig: sa acal nila'y sil ang tanging
nagttaglay ng pagslong sa dnong at sa mga magagandang caugalian, at sil lamang ang tng at dalisay
na liping homo sapiens,[3] samantalang ipinallagay nilang ang m~ga ibang lahi ay mababa ang pagisip, ang
guinagamit na wica'y dukh at walang caya upang macuha ang dunong ng mga taga Europa, ano pa't ang
m~ga lahing may culay caymangui, itm, dilw abo-ab ay is sa pascacaiba't ibang any ng homo
brutus._[4]
"Nang magcgayo'y itintanong ni Rizal sa sarili; totoo n~ga cay ang m~ga pinatitibayan nilang ito? Ang
tanng na ito ang totoong laguing sumasasip niya mul pa sa panahong siya'y nag-aaral, at di lamang sa
canya cung di naman sa mga cpow niyng nag-aaral na mga taga Europa. Hindi nalao't canyang
npagmasid sa colegio na walang pinagcacaibhan ng pag-iisip n~g isa't is, [sa macatowid baga'y ng
pag-iisip ng tong maputi ang balt at ng tong caymangui.] Caraniwang lubha ang pagcacpantay ng m~ga
puti at n~g m~ga indio:_ sa isa't isang panig ay may nakikitang m~ga tamd at masisipag, mpag-skit sa
pag-aaral at matamarin sa pag-aaral, matlas ang pag-isip at mapurl ang pag-isip; sa cawacasan ... wala
siyang nakikitang ikinahhiguit ng mga mapuputng nag-aaral at gayon din ng m~ga may clay caymangui.
Pinagsiyasat niya ang mga dunong na nauucol sa m~ga lhi; natotowa siy pagca nangyayaring dahil sa isang
palisipang may cahirapang ibinbigay n~g profesor ay hind mtuclasang gawn ng canyang mga casamahang
mapuput, at sila'y nan~gagsisilapit sa cany upang canyng gawn cung papaano. Canyang pinagdidilidili at
itinututol ang lahat n~g it, hindi dhil sa isng pagtatagumpay niyang sarili, cung di dahil sa isng
pagtatagumpay n~g canyng mga cababayan. Dahil dito'y sa colegio nga nagpasimul ang canyng
paniniwlang nagccapantay ang sip at cya ng mga europeo at ng m~ga indio sa paggawa n~g ano mang
bagay. At sa lahat ng ito'y napagtalacayan niyang magcacapantay ang catutubong isip n~g europeo at n~g
indio.
"Ang unang pinacabnga ng napagtalacayang it ay ang pagcapagbalac ni Rizal, na cung mapag-unawa sana
ng canyang mga cababayan, na cawangis ng canyng pagcaunawa, ang pagcacapantaypantay na iyan, ito'y
maguiguing isang paraan upang maipailanglang ang dunong ng mga filipino. Dumatng siya sa paniniwalang
matas ang pag-iisip sa pag-aaral ng m~ga tagalog cay sa m~ga castila (ang ilng mga castilang n~g
panahng yao'y canyng nakilala;) at canyng sinsasabi n~g boong galc ang cadahilana't dumatng siy sa
ganitong paniniwal. Sa ganito'y canyng sinasabi:--Sa m~ga colegio sa amin ay isinsaysay na laht sa
wicang castila, catutubong wica ng mga castila, at wicang hindi namin kilal; cay nga't dahil dito'y
kinakailangan naming magpumilit ng higuit cay sa canil sa pagpiga ng pag-isip, upang maunaw at
maisaysy ang isang bgay: at sa pagca't gaya n~ga ng sinabi co na, na walang nakikitang ipinagcacaibang
an man ng mga castil at n~g m~ga indio sa mga colegio, at yamang gayo'y matas ang pag-isip namin cay
sa canil.--May pagmamasid pa siyng guinawa, na sa cany'y nagdagdag ng pag-aalinlangan sa dating tagly
na niy, tungcol sa cataasan ng pag-isip n~g mga castila. Guinaw niya ang pagmamasd, tungcol sa inaacla
ng mga castilang sil'y may carapatn sa lalong malalakng paggalang at pagpapacumbaba ng mga indio,
sapagca't naniniwla ang mga itng ang mga mapuput, dahil lamang sa sila'y maputi, ay pawang
ipinan~ganc sa isng lpang lalong magalng cay sa lpa ng m~ga indio. Napagtanto ng panahng iyn ni
Rizal, na ang paggalang at pagpapacumbabang iyn ng m~ga indio_ sa castila--sa pagca't siyang itinuro ng
m~ga castila sa mga indio--ay hindi lamang dahil sa ipinallagay na pawang galing sila sa lhing matas,
cung di sa pagca't isang paraan upang maicubl ang tacot at ang malabis na pag-ibig sa sariling catawn. Ang
tacot, sa pagca't sa tiks na pagams na sa canila'y guingaw, ipinallagay nilang ang mga mapuput ay
panginoon nil at siyng sa canila'y nagmamay-ri; at ang malabis na sa canilang sarili'y pag-ibig, palibhasa'y
canilng napagkilala ang caugalian ng mga europeo at napag-unawang dahil sa capalaluang taglay ng mga ito,
ay makikinabang sila cung sila'y magpakita n~g paimbabw na pagpapacumbab, at gayon ng ang canilang
guingaw. Caya nga't hindi kinalulugdan cahi't camunti man ng m~ga indio ang mga europeo:
nangagpapacumbaba cung nahharap sa canila, nguni't pinagtatawann sil cung nangtatalicod, linlibac
ang canilng pan~gungusap, at hindi nagpapakita ng cahit munting tand ng paimbabw na sa canila'y
pagglang. Dahil sa hindi natarc ng mga castila ang tnay na caisipn ng m~ga indio, samantalang
napagtantong lubs n~g mga indio ang tunay na caisipan ng mga castila, ipinallagay ni Rizal na mahina ang
pag-isip ng m~ga mapuputi cay sa canyang mga cababayan..... Nang siya'y panahong bata pa, cailan mang
marrinig mababasa niya ang pagpapalagay ng mga mapuputi sa canyng lhi ay napopoot, nappun ang
canyang pso ng glit; ngayo'y hindi na nangyayari sa canya it; sa pagca't cung nrirn~gig niy ang gayn
ding mga pagpapalagy, nagcacasiy na lmang siy sa pagngiti at isinasaalaala niya ang casabihng
francs: "_tout comprendre, c'est tout pardonner._[5]"
Ang malab na mith ni Rizal na mapaunlacn ang canyng lh ang siyng totoong nacapag-udyc sa cany
sa pagsusumakit sa pag-aaral hangng sa canyng tamuhn ang lubhng maningnng at maraming m~ga
pangulong ganting pl n~g colegio, na sino ma'y walng nacahigut.
Dinal si Rizal n~g canyng casipagan hangng sa magsanay sa escultura[6] n~g walng nagtutr.
Ng panahng iy'y gumaw siy n~g isng magandng larawan ng Virgeng Mara, na ang guinamit niy'y
ang matigs na cahoy na baticulng at ang ipinag-ukit niya'y isang caraniwang cortaplumas lmang. Nang
makita ng canyng m~ga maestrong pr ang cahan~gahangang larawang iyn ay tinanng nil siy cung
macagagaw namn ng isng larawan ng mahl na ps ni Jess; napaoo siy, at hind nalaon at canyang
niyr at ibinigy sa nagpagaw sa cany, na totoong kinalugdan ding gaya n~g una.
Nang ica 5 ng Diciembre ng tang 1875 ay kinath niya at binasa sa isng malakng cafiestahan sa Ateneo ang
isang tul, na pinuri n~g laht, na ang pamagat ay El Embarque (_Himno la flota de Magallanes_.)[7]
Nag-aaral siy ng icalimng tan ng bachillerato sa Ateneo Municipal ng cathain niy ang isang tul na
canyng pinamagatng: Por la educacin recibe lustre la Ptria_.[8]
N~g bahagy pa lamang tumutuntong siya sa icalabng anim na tang gulang ay nagtam siy ng ttulong
Bachiller en Artes_.
Nrito ang talaan ng canyng m~ga pinag-aralan mul ng tang 1877, at ang mga tinam niyang
calificacin_:
1871-1872. Aritmtica................ Sobresaliente 1872-1873. Latn unang tan.......... Sobresaliente 1872-1873.
Castellano................ Sobresaliente 1872-1873. Griego.................... Sobresaliente 1873-1874. Latn, unang
tan......... Sobresaliente 1873-1874. Castellano................ Sobresaliente 1873-1874. Griego....................
Sobresaliente 1873-1874. Geografa Universal....... Sobresaliente 1874-1875. Latn, tercer curso.......
Sobresaliente 1874-1875. Castellano................ Sobresaliente 1874-1875. Griego.................... Sobresaliente
1874-1875. Historia Universal........ Sobresaliente 1874-1875. Historia n~g Espaa at
Filipinas............................ Sobresaliente 1874-1875. Aritmtica at Algebra..... Sobresaliente 1875-1876.
Retrica at Potica....... Sobresaliente 1875-1876. Francs................... Sobresaliente 1875-1876. Geometra at
Trigonometra........................ Sobresaliente 1875-1876. Filosofa, unang tan..... Sobresaliente 1876-1877.
Filosofa, icalawang tan................................. Sobresaliente 1876-1877. Mineraloga at
Qumica.............................. Sobresaliente 1876-1877. Fsica.................... Sobresaliente 1876-1877. Botnica
at Zoologa...... Sobresaliente Bachiller en Artes ng 14 ng Marzo n~g 1877....................... Sobresaliente
*****
Lumipat si Rizal sa Universidad ng Santo Toms n~g Junio ng 1877, at doo'y pinag-aralan ang Cosmologa
metafsica, Teodicea at Historia n~g Filosofa. Pinasimulan ang pag-aaral ng Medicina (pangagamt) ng
tang 1878. Canyng pinag-aralan sa Universidad ang Fsica, Qumica, Historia Natural, Anatoma,
Diseccin, Fisiologa, Higiene privada, Higiene pblica, Patologa general terapetica, Operaciones, Patologa
mdica, Patologa quirrgica, Obstetricia.
Ng tang 1879 ay nagtatag ang Liceo Artstico-Literario_ sa Maynila ng isng certamen upang bigyng
unlc ang sino mang macapagharp ng lalong magandng cathng prosa tul. Ang bumubo n~g Jurado[9]
ay pawang mga castl. Nagharp si Rizal n~g isng tulng Oda_, na ang pamagt ay A la Juventud Filipina,
at bag man maraming m~ga castl at tagalog ang nangagsipagharp ng canicanilang gaw, si Rizal ang
nagcamt ng pangulong ganting-pl.
Nang tang sumunod, 1880, nagtatag na mul ang _Liceo Artstico-Literario ring yan n~g isa pang
certamen_, bilang alaala sa caarawn ng pagcamaty ni Cervantes. Pawang mga castl ang bumub ng
Jurado. Si Rizal ang nagtam n~g pangulong gantng-pl, sapagca't ang cath niya'y siyang lalong magand
at mainam sa lahat ng m~ga cathng iniharp sa certameng iyn n~g maraming mga periodistang castl at
mga bantg na fraile sa carunungang pawang m~ga castila rin. El Consejo de los Dioses[10] ang cathang
iniharp ni Rizal, at ang tinangp niyang pan~gulong ganting-pl'y isang sinsng na guint, na larawan ni
Cervantes ang tampc. Ang castilang si Don N. del Puzo, pants na catlong ng m~ga mnunulat sa Diario de
Manila_, ang nacacuha ng pangalawang ganting-pl.
Ng tan ding iyng 1880, bago pa lamang catatangap ni Rizal ng sinabi ng ganting-pl ay nparoon siya sa
palacio ng Malacanyang, at talagang magsasacdal sana cay Primo de Rivera, Gobernador at Capitn General
nitong Filipinas, dahil sa ng isang gabing n~gitngit ng dilm ay siya'y tinampalasan at sinugatan ng Guardia
Civil, sapagca't nagdaan siy sa tab ng isng bulto_ ay hind siy nacapagpugay, at ang bulto palng iyn, na
hindi niya nakilala, dahil sa cadilimn n~g gab, ay ang tenienteng namiminn sa isang destacamento;
sinugatan siya n~g walng an-an, na d man lamang siy, pinagsabihan n~g an man. Hind niy ncausap
ang Capitn general at hind siy nagtam ng minmithing pagwawagu ng catowiran.
Nang ica 6 ng hapon, icawal n~g Diciembre ng tang 1880, ay pinalabs sa Ateneo Municipal n~g Maynila
ang isang melodramang wcang castl, na ang pamagt ay Junto al Pasig[11], cath ni Rizal, na presidente ng
Academia de la Literatura Castellana sa Maynl ng panahng iyn, at msica ni Don Bls Echegoyen.
Ang mga nagsilabs sa melodramang iyn ay ang mga sumusunod:
Lenido........Isidro Perez. Cndido........Antonio Fuentes. Pascual........Aquiles R. de Luzuriaga.
Satn..........Julio Llorente. Angel..........Pedro Carranceja. Coro n~g m~ga diablo Caramihang estudiante at
ang isa sa canila'y si Vicente Elio.
Di maulatang mga pagpupuri ang inihandog cay Rizal ng lubhng maraming guinoong nanood n~g
melodramang iyn.
Sapagca't sa araw-araw ay nillibac at nilalait n~g isang fraileng profesor sa Universidad ang m~ga estudiante,
hind nacatis si Rizal, ipinagsangalng niy ang canyng m~ga casamahn sa isng mahigpt nguni't
mapitagang pan~gangatwiran, at ang naguing casaguta'y ang panunump n~g canyng catedrtico, na cailn
ma'y hindi niya pallabasin si Rizal sa aln mang exmen.
Dahil sa nangyaring iyo'y minagalng ni Rizal ang pas Espaa at don magpatuloy n~g pag-aaral, at
sapagca't sumang-ayon ang canyng ama't in, siya'y lumulan sa vapor na ang tungo'y sa Barcelona, ng ica 3
ng Mayo n~g 1882, na pusps ng pighat ang clolwa. Sa Calamb [Laguna] ay nilisan niya ang canyang
m~ga pinacamumutyang am, in at m~ga capatd; sa Camilng ay ang maalab na sinisintang si Leonor
Rivera, magandang dalagang ang larawa'y hwig na hwig sa matimys na si Maria Clara sa Noli me Tangere,
at saca napalay siy sa pinacaiibig na Bayang Filipinas!
*****
Dumatng si Rizal sa Barcelona, (Espaa) ng m~ga unang araw ng Junio ng 1882, at hind pa halos
nacapagpapahing sa gayng matagl na pagdaragat, sinulat na niy ang unang artculo[12], na pinaglagdaan
niya ng canyng m~ga damdamin. Pinan~galanan niya ang artculong_ yan ng El Amor Patrio[13], may
taglay na fechang Junio ng 1882, at finirmahn niy n~g pamagt na Laong-Laan, saca ipinadal niy sa
Diariong Tagalog[14], at inilathl sa pmahayagang it ng ic 20 ng Agosto n~g 1882.
Pakinggan natin cung an ang pasiy n~g isng castl, ni D. Wenceslao E. Retana, na nagpamagt si canyng
mga ilinalathl sa mga pmahayagan, ng Desengaos_, tungcl sa kasulatang sinasabi co:
"Marahil ay nacains ca cany (cay Rizal) ang Barcelona; marahil ay nacapamanglaw at nakapgpalungcot sa
cany ang malakng pan~gulong bayan ng Catalua, ng canyng mmasid na doo'y may lubs na calayan
ang clahatlahtang mga mith, sa pagdidilidiling doo'y walng mga inquisidor[15] ang sip; datapwa't sa
Maynila'y mayroon. Bag man talasts niyng totoong caraniwang gamit na, gayn ma'y guinaw rin ni Rizal
sa isng pananalitng malungct, at may hawig na isipn, nguni't halos laguing mabanayad, palibhasa'y mithi
ang macatulong ng cahi't dukha n~guni't maalab na pag-anib. "Tulad sa m~ga hebreo ng una ani Rizal--na
inihahandog sa templo ang m~ga unang bun~ga ng canilng pag-ibig, cam, dito sa lupa ng iba, ialay namin
ang m~ga unang pananalit sa ming byang nababalot ng mga alapap at ng mga ulap n~g umaga, na hind
nagmamaliw ang cagandaha't hiwagang any at kaligaligaya; nguni't ll ng pinacassinta, samantalang sa
canya'y pumapanaw at lumlay," Sa ganng cay RizaL--ani Retana--ang Espaa'y lupa ng iba; sa ganng
kany'y wal ng bayang sarili_ (ptria) cung d ang Filipinas. Hind sumasasip niy ang _maliit na bayang
sarili ("ptria chica") at ang malaking byang sarili_ ("ptria grande") na totoong caraniwan na nitong m~ga
hulng nagdaang tan; ang maliit ay ang byan, ang lalawigan cung dil cay'y ang isng panig: at ang
malaki ay ang boong nacin, samp ng mga ibng lupang nassacop, cahi't anng pagcalay-ly ang
kinlalagyan. Ang malakng bayang sarili, kung sa isng filipinong tunay na nakikianib sa Espaa ay wal
n~g iba kung d ang lupang Espaa, na calakp ang canyng mga nasasacop sa cabilang ibayo n~g dagat, at
ang maliit_ ay ang panig. Nguni't cay Rizal ay walng maliit malaking bayang sarili_, cung d Bayang sarili;
na sa ganng cany'y hind ang Calamb, hind ang m~ga bayang ang salita'y wikang tagalog, hind man
lamang ang pul ng Lusng, cung d ang capisanan n~g mga pulng ntuclasan ni Magallanes. Hind lamang
ito: sa ganng cay Rizal, ang Espaa'y hind inang bayan; ito'y marahil ay sa mestizong castl, sa m~ga may
dugng castl; datapwa't hind sa tong may dugng dalisay ng tag casilanganan ...
"Hind malimutan niy, ang sariling lp:--"Naroroon [ang sabi ni Rizal] ang mga unang gunitaing nangyari
ng panahong camusmusan, masayng hadang[16] kilal lamang n~g cabataan sapagca't doo'y natutulog ang
boong isang panahong nacaraan na [_ang bayang may casarinlan] at na-aaninagnagan ang panahng
drating [ang catubusan ng lahi sa pamamag-itan n~g pag-aaral]; sapagca't sa canyng m~ga cagubtan at sa
canyng m~ga damuhn, sa bawa't choy, sa bawa't bulaclac, namamasdn ninyng naukit ang alaala sa aln
man tong inyng guiniguiliw, na gaya rin ng canyng hinin~g sa hanging may taglay na bang, na gaya
n~g canyng awit sa lagasls n~g mga batis, na gaya ng canyng n~git sa bahaghari n~g lan~git n~g
canyang mga buntng-hining sa hind mapagwring dang n~g hangin sa gab ..."--Ang ganitng m~ga
pananalita'y talagang cay Rizal; illa sa macahulugn, sa may tinutucoy ang mga pananalitng may hmig ng
hiwg, ito ng ang any ng canyng pagsulat, ang canyng caugalian, at halos walng makikitang bagay na
prosa[17] tul na canyng kinath na hind it ang nmamasid; na ang bawa't may sip, cahi't caraniwan
lmang ang tlas ay agd mapagwawr sa m~ga slat ni Rizal, ang mga caisipn sa pamamayang naghahar
sa budh ng lubhang mairugung yan sa kinaguisnang lp--"Hind naccatcat cailn man (an Rizal) ang
pagsint sa kinamulatang lp, pagc ang pagsintng ito'y nacapasoc sa pus: sapagca't talagang tagly na
niy ang tatc ng Langit na siyng ikinapaguiguing walng catapusn at pagcawalng pagcasr."--At
isinunod pagdaca ang ganitng m~ga sabi, na anaki ibig niyang palacsn ang loob at itaimtm sa ps ng mga
tong pinagtatalaghn n~g casulatang iyn ang pag-big sa kinamulatang lp:--"Cailn ma'y casabihng ang
pagsinta ang siyng lalong macapangyarihang nag-uudyoc ng mga cagagawang lalong dakil; cung gayo'y
talastasng sa laht ng mga pagsinta, ang sa kinaguisnang bayan ang siyang nagbunga n~g mga gawng lalong
malalak, lalong m~ga bayani at lalong walng casng dalisay. Basahin niny ang Historia" ... Pagcatapos na
maisaysay sa ilng pangct na totoong matas at macatwiran ang pananalit, upang patotohanang sa buhay na
ito'y pawang madalng lumpas ang laht: sinabi naman niy, ang nangyayari pag laganap ng sigw na ang
kinamulatang lupa'y sumasapanganib! ang sarisaring pagpapacahirap at paghahayin n~g buhay na
kinacailangang gawn.... Datapwa't hindi cailan~gan! Ipinagsangalng ang nagbigy bhay; gumanp n~g
isang catungculan! Si Codro si Lenidas,[18], ang cahi't sino man, ang kinaguisnang baya'y matututong sa
cany'y mag-alaala!_
"At parang naguguniguni na niya ang sa kanya'y mangyayari, isinulat ni Rizal ang ganito: "Maghyin ang ib
ng canyng cabatan; ibinigay namn ng ib sa sariling bayan ang m~ga ningning ng canyang mataas na
pag-isip at ang ib nam'y nagbhos ng canyng dugo; namaty ang laht at nagpamana sa kinaguisnang
bayan n~g lubhng malakng cayamanan: ang calayaan at ang caran~galan. At an naman ang guinaw sa
canil ng tinubuang lp? Tinatangisan sil at inihaharap n~g boong calakhn n~g loob sa sangcataohan; sa
panahng sasapit at sa canyng mga anc, upang mapagcunang uliran_".--Si Rizal ay isang manunulat na sa
any'y hind tumutucoy, n~guni't cung wawaring magalng ay lubhng mapagpatungcol n~g sinsalit; at
cung ilalim pa ang pagsisiyasat sa lahat ng canyng mga sinulat, hind lamang naaninag ang canyang
tan~ging budh, cung d hinuhulan namn niy ang canyng ggawin at ang sa cany'y mangyayari. At para
manding tagly niy ang isang catungculang sa cany'y ipinagcatiwal n~g Dios upang ganapn sa ibabaw
n~g lp, cay't pagca tigub ang calolowa niya n~g caisipn ni Tolstoi ay nang-aakit siya sa capayapan, at
cung nag-aalab naman sa cany ang m~ga mithin ni Napolen ay iniuudyc namn niy sa canyng m~ga
cababayan ang pakikibaca, at winwacasn n~g ganitng pananalit:

"Oh kinaguisnang lp!... Mul cay Jesucristong pusps n~g ganap na pagsint, na naparito sa mundo sa
icagagaling n~g sangcataohan, at nagpacamatay dahil sa sangcataohang iyan, sa pan~galan ng cautusan ng
canyng tinubuang bayan, magpahangang sa llong m~ga hind kilalng nangamaty dahil sa m~ga
revolucin[19] n~g mga panahong ito, gano carami, ay! ang m~ga nagcahirap at namatay sa iyong
pangalang kinamcm n~g m~ga ib! Gaano carami ang ipinahmac "ng pagtatanm ng galit", n~g
casakimn n~g cahan~galan, na n~g nalalagot na ang hininga'y hinandugn ca ng pagpupuri at sa iyo'y
minithi ang laht ng bagay na cagandahang palad.
Magand at dakl ng ang tinubuang lp, pagc ang canyng mga anc sa sigaw n~g pagbabaca ay
nangagdudumali sa pagsasanggalang, sa dating lupain ng canilng magugulang; mabangis at pall pagca
mul sa carurucan ng canyng trono'y napapanood na tumatacas ang tagaibang lpa sa udyc n~g malakng
tcot sa pagcakita sa bayning hucb ng canyng m~ga anc, nguni't pagca nagpapatayan_ ang canyng mga
anc, palibhasa'y nangagcacabahabahagui sa nagcacalabnlabng mga pulutng; pagca ipinagwawasacan
ang mga halamanan, ang mga bayan at ang m~ga ciudad ng poot at pagtataniman; pagcacgayo'y sa canyng
cahihiyan ay pinupunit ang balabal at itinatapon ang cetro at nagdaramit ng maitim na lucs sa canyng mga
anc na namaty.
Pacasintahn n~ga natin siy magpacailn man, an man ang ating cahinatnan, at howag tayong humangad ng
ibang bagay cung d ang canyang icgagaling. Cung magcagayo'y macatutupad tayo n~g alinsunod sa tacd
ng Dios na dapat na cauculan ng sangcataohan, na d ib cung d ang cahusayan at capayapaan ng laht n~g
canyng mga kinapl.
Cayng pwang nawaln na n~g mithin ang calolowa; cayng nangasugatan sa pso't isa-isang nakita
ninyng nanglagas ang mga pag-asang caaliw-aliw, at cawangis n~g mga cahoy cung panahong tagguinw,
ngayng salt cay sa bulaclc at gayn din sa mga dhon, at bag man nais niny ang umibig, n~guni't
wal, cayng msumpong na sa inyo'y carpatdpat; nariyan ang tinubuang lp! Siya'y inyng sintahn!
Siya'y inyng sintahn, oh, siy ng! datapwa't hind na cawangis sa pagsint sa tinubuang lp ng unang
panahng gumganap n~g mga mababangs na pagbabanl, na ipinagbabawal at minmasama ng tunay at
dalisay na magandng caugalian at n~g inang Naturaleza[20]; na howag ipagmagalng ang malng sigbo ng
budh, n~g pagwawasc at ng calupitn; hind, "llong caayayang pagbubucng liway-wy ang sumisilang sa
abt ng tanw", masasanghay at mga payapang ilaw, na sg ng buhay at capayapaan; sa cawacasa'y ang
liwayway na tunay ng cacristianuhan, tagapagbalitang pangunahin ng maliligaya at pantag na mga raw.
Catungculan nga natin ang manuntn sa mahirap lacaran, nguni't tahimic at mapagbigay pakinabang sa
landas ng Dunong na patun~go sa "Pagcasulong" at mul riya'y "sa pagcacaisang mith at hinihing ni
Jesucristo sa gab ng canyang pagcacaskit."
"Gumawa ng sariling bayan ng sariling bayan cahi't gaano man ang maguing cahalagahan ang siyang lalong
masilacbng nais ni Rizal, n~gunit carapatdapat na sariling bayan...."
At siyang catotohanan ayon sa canyang, m~ga guinaw.
Hind nag tagal si "Rizal" sa Barcelona. Sumasa Madrid na siya n~g unang araw ng Octubre n~g sinabi ng
tang 1882. Sabay niyng pinag-aralan ang Medicina at saca ang Filosofa at Letras.
Natapos ang pag-aaral niya ng panggagamot at nagtam siya ng ttulong Licenciado sa Medicina ng ica 21
n~g Junio n~g 1884, at ng 19 ng Junio n~g 1885, araw n~g capanganacan sa canya ay canyang tinam
namn ang ttulong pagca Licenciado sa Filosofa at Letras at gayon din ang pagca Doctor sa Medicina.
Natutuhan ni Rizal ang m~ga wicang sumusunod: tagalog, castl, latin, francs, italiano, ingls, alemn, ruso,
japons, holands, griego, hebreo, rabe, sanskrito, portugus, cataln, sueco at insc.
Samantalang nag-aaral si Rizal ay pinagmmasid naman niya ang caugalian at any ng mga castl. Nangaling
si Rizal sa isng bayang linluklucan ng pagbabanalbanalan, n~g d wastng mga pananampalataya, ng m~ga
paggugol ng salap upang yumaman at macagumon sa lugd at layaw ang m~ga walang ibang gaw cung d
ang mangday sa mga hangal ...; galing si Rizal sa isang bayang sa calolwa't catawan ay may walang hangang
capangyarihan ang m~ga fraile, militar, empleado at castl. Sa Madrid ay nakita niyng hind gayn: linlibac
ng m~ga librepensador[21] at n~g m~ga aleo[22] ng boong calayan ang canilang religing catlica
apostlica romana at ang canilang iglesia catlica-apostlica romana; nmasid niyng maliit na totoo ang
capanyarihan doon n~g Gobierno; hind niya napanood ang acala niyang mangyayring pagtatlotalo ng m~ga
"liberal"[23] at ng mga "clerical"[24]; bagcos pa nga niyang nkitang madals na naglalmbal at nagcacisa
ang mga "republicano"[25] at ang mga "carlista"[26] upang canilang masunduan ang an mang ninanais.
Nagdamdam si Rizal ng malaking saclp n~g loob ng canyang pagsumaguin ang walang hadlang na an
mang pagtatamasa ng mga calayan sa Espaa, at ang capanyarihang calakilakihan ng mga fraile sa Filipinas,
na siyang bumbigti sa lahing cymangui. Pinagpilitan niyang makilala ang any ng mga iba't ibang "partido
poltico"[27] sa Espaa at napag-unawa niyang hind carapatdapat purihin ang m~ga europeo tungcl sa
bagay na ito. Nakita niyang ang bawa't partido, ang lahat ng partido ay may magaganda at cainam-inamang
mga palatuntunan; datapwa't nahiwatigan niyng baga man may mangisan~gisang nagpapagal sa udyok ng
lalong wags at dalisay na hangd, nguni't hlos ang lahat ay walang pinagsisicapan cung d ang sarling
cagalingan. Samantalang hind pa nangapapahall sa matataas na catungculang minimith, totoong sinusuy
ang m~ga tong manghahall, at sa canila'y ipinangangac ang lubhang maraming bagay, at cung macamtan
na ang han~gd ay hind guinaganap ang pangac at linilimot na tiks ang mga naghalal sa canila. Marami sa
m~ga manghahalal na ibinibigay ang canilng voto, hindi sa tong tunay na may carapatn, cung d sa
nakiusap sa canila n~g hind nil mahiyng canilang pinapanginoon; na hind ang tunay na may mga
nagawang cagalingan ng isang to sa bayan ang canilang tinitingnan, cung d cung ang taong iya'y mainam
magsasalit, marikt magtalumpat, magalng sumyo nacagaganting pl n~g salap iba pang
pagbibiyay; na ang siyam na po't siyam sa sandaang europeo'y naniniwal sa mga sinasabi sa canil n~g
mga pamahayagan, na hind man lamang sinisiyasat cung yao'y totoo hind, cung na sa catwiran wal sa
catowiran; sa isng salit: nakita niyng cawangis din ng mga tong byan dito ang mga tong byan don.
Walang an mang inilathal si Rizal na an mang casulatan, mula n~g canyang lihamin n~g 1882 ang "El
Amor Patrio," hangang sa taong 1884, datapowa't hind siya naglilicat ng pakikipagsulatan sa canyang mga
cababayan, lalonglal na sa mga nag-aaral, at ang mga sulat niya'y binabasa ng lahat ng boong pag-ibig at
pangguiguilals, dahil sa canyang bayaning pagbibigy ulirn sa pagsint sa tinubuang lp.
Nang 25 ng Junio ng tang 1884 ay nagtalumpat si Rizal sa isang pigung na guinawa sa Madrid, sa
pagpapaunlc cay guinoong Juan Luna, bantg na pintor ilocano, dahil sa pagtatam ng pangulong "premio"
sa "Exposicin" n~g canyang balitang "cuadro," na ang pamagat ay "Spoliarium", at cay guinoong Felix
Resurreccion Hidalgo, na taga Filipinas din, at mabuti rin namang pintor. Guinaw ang pigung na iyn sa
Restaurant Ingls, pinasimuln ng icasiyam na oras ng gab at may mga anim na pong to ang nagsalosalo.
Nangulo sa mesa--alinsnnod sa sabi ng "El Imparcial", sa Madrid, n~g ica 26 ng Junio ng 1881--si pintor
Luna; nangagsiup sa dacong canan niya si na seor Labra, Correa, Nin y Tud at sa caliwa niya'y si na seor
Moret, Aguilera at Mellado (D. Andrs). Nan~gagsiup rin doon si na seor Morayta, Regidor, Azcrraga (D.
Manuel de), Araus, Fernndez Bremn, Paterno (Alejandro, Antonio at Mximo,) Vigil, del Val, Moya,
Crdenas, Govantes, Rico, Gutirrez, Abascal, Ansorena, Garca-Gmez, Lpez Jaena, Ms (pintor
valenciano), Fernndez Labrador (cubano), Rodriguez Correa at iba't iba pang maraming pintor, literato at
periodista.
Nagtindig si Rizal at siya ang nunang nanalit; minamasdan siy n~g laht; sa caymanguing mukh niya'y
umaalab ang ningas ng masilacbng pagsinta sa tinubuang lp, at sac nagsaysay siy n~g isng talumpating
hind mapagwari cung alin ang lalong maganda: cung ang cahangahangang pagsint sa tinubuang lupang
numiningning sa talumpating iyn, ang cagandagandahang pagcacaany-any ng mga salit. Pagsisicapan
cong isatagalog ang talumpating iyn; bagaman talasts cong dukh ang aking pantic at clang ang wica
natin sa casaganaan n~g wicang castilng guinamit ni Rizal sa gayng pananalit: n~guni't mamalakhn co na
10
cung maipakilala sa bumabasang irog ang cahi't culabng anino n~g masilacbo't caligaligayang pananalit
n~g ating capatid na Martir sa Bagumbayan. Pasisimulan co: "Maga guinoo: Sa paggamit ng pananalita'y
hind nacapag-aalinlangan sa akin ang tacot na bac pakingn ninyo ac n~g boong pag-wawalng bahl;
naparito cay't ng inyng ipanig sa sigabo ng aming mith ang simbuy ng mith ninyng panghicayat sa
cabatan, cay nga't walng salang cayo'y matututong magpaumanhn. M~ga panghalinang simoy ng
pag-iibigan ang siyng lumalaganap sa alng-lang; m~ga gos ng pagcacapatiran ang siyang lumlipad na
nagcacasalusalubong; m~ga calolowang masintahin ang nakknig, at dahil dito'y hind ac nag-aalap-ap sa
aking abng cataohan at hind namn ac nag-aalap-ap sa cagandahan ng inyong loob. Palibhasa'y mga to
cayng may ps, wal cayng hinahanap cung d m~ga ps rin, at buhat sa caitaasang iyang
pinamamahayan ng mga damdaming mahl, hind ninyo hinahlat ang mga walang cabuluhng pan~git na
budh; nalalaganapan ng inyong titig ang cabooan; pinasisiyahan niy ang naguiguing dahil at inilalatag
niny ang camy sa cawan~gis cong nagnanasang makipanig sa iny sa is lamang adhic, sa isa lamang
mith: ang dangl ng daklang sip, ang ningning n~g tinubuang lp. ("Magaling, totoong magaling;
pacpacan.")
"Ito nga ang cadahilanan cay cay'y nan~gagcacapisan ngayn. May mga pan~galan sa historia n~g mga
bayang sila lamang ay nagpapakilala na ng isng nangyari at nagpapaalaala n~g mga pagguiguiliwan at ng
m~ga cadakilaan; m~ga pan~galang wangis sa isng cababalaghng hiwg na naghharap sa ating mga
mat n~g mga caisipng caayaaya at caaliw-aliw; mga pangalang ang kinaoowia'y isang pagcacsund, isang
sagusag ng capayapan, isng tl ng pagsisinthan ng m~ga nacin. Nauucol sa m~ga ganit ang mga
pangalan ni Luna at ni Hidalgo: nililiwanagan n~g canilng mga carangalan ang dalawng dlo n~g
daigdig: ang Casilanganan at ang Calunuran: ang Espaa at Filipinas. Sa pagsasalit co n~g dalawng
pan~galang ito'y nakikinikinit co ang dalawang nagnningning na balantc na nagmumula capowa sa
magcabicbilang dacong iyon at nagcacalicaw, pagdating sa caitaasan, sa udyc ng pagguiguiliwn ng iisng
pinangalin~gan, at buhat sa caitaasang iya'y papapag-isahn ang "dalawang bayan" sa pamamag-itan n~g
walang catapusng pagcacisa, "dalawang bayang "magcacambal cahi't papaghiwalayin ng mga dagat at ng
calayuan; "dalawang byang" hind sibuln nang "m~ga binh ng paghihiwalay na itinatanim ng m~ga
nabubulagang tao at ng canilng calupitn." Capowa capurihn si Luna't si Hidalgo ng Espaa't ng Filipinas;
sa pagc't cung ipinan~ganc man sil sa Filipinas ay mangyayari rin namng maipan~ganc sa Espaa.
Walng sariling bayan ang cataasan ng sip; ang cataasan ng isip ay tulad sa ilaw, sa hangin; pag-aari n~g
laht; walang sariling bayang gaya ng alang-alang, gaya ng buhay at gaya n~g Dios. "(Mga pacpacan)"
"Lumilipas na sa Filipinas ang matatandang caugalian; ang maririn~gal na gawa ng canyang mga anc ay
hind na nangyayari lamang sa loob ng sariling bahay; iniiwan na n~g parparng silangan ang sariling
bahay; sa mga lupaing yao'y ipinakikilala na ang paguumaga ng isng mahabang araw, sa pamamag-itan n~g
maniningning na clay at namumulamulang pagbubucang liwayway, at ang lhing iyng nagugulaylay sa
boong gab n~g historia, samantalang lumiliuanag ang araw sa ib't ibng lupan, mul ngayng gumiguising
na kumkinig sa untg ng electricidad na sa cany'y gumibc sa pakikipanaym sa m~ga bayang calunuran, at
"hinihing ang ilaw, ang buhay ang civilizacing" ng una'y canilng minana na pinapagtibay ang walng
catapusng m~ga lagd ng hind naglilicat na pag-gulong n~g panahn, n~g mga pagcaciba't iba, ng di
nagmamaliw na paghahalihali, ng pagslong."
"Ito'y nalalaman ninyng magalng at ipinagddan~gal na niny; cay ang may gaw ng cagandahan n~g
m~ga brillante ng coronang taglay sa ulo ng Filipinas; ang Filipinas ang nagbigay n~g mga bat, ang Europa
ang kumikil at ng numingnng. At pinanonood nating laht ng boong pagdiriwng; cayo'y ang inyong yr;
cami'y ang nin~gas, ang lacs, ang m~ga batng aming bigay. "(Mainam na totoo.)"
"Ininm nil ron ang calugodlugod na talinghg n~g Naturaleza; Naturalezang dakl at cakilakilabot sa
canyang pagwawasc, sa canyang paglacad na walng humpy, sa canyang hind mapaglrip na lacs.
Naturalezang matimys, payp at malungcot sa canyang m~ga pagsasaysay na hind nagllicat at hind
nagbabago; inililimbag n~g Naturalezang ito ang canyng tatc sa laht ng canyng linalalang at ibinunga.
Tagly ng canyng mga anc ang tatac na iyn san man sil pumaron. Cung hind pacasiyasatin niny ang
11
canilng m~ga sal, ang canilng m~ga gaw, at cahi't babahagy man ang pagcakilala niny sa byang iyn,
makikita ninyng na sa laht na parang siyang bumubu n~g canyng dnong, gaya n~g calolowang siyang
namamatnugot sa laht, cawangis n~g nagpapagalw sa isng mquina, tlad sa anyng panglo, caparis
n~g unang cagamitn. Hind mangyayaring hind sumilang ang talagang canyang dinaramdam, hind
mangyayaring siya'y maguing isng bgay at ibng bgay ang gawn; sa dacong ibabaw cung bag man
nagcaciba, malicmt lmang. Sa "Spoliarium", sa licuran n~g pinturang iyang hind pip ay nariringig ang
caguluhan ng maraming tao, ang sigawan ng m~ga alipin, ang taguintin~gan n~g mga baluti't sandata ng
m~ga bangcy, ang hagulhulan n~g pan~gun~gulila, ang mga hguing ng dalangin, na napagwawari ang
any at catotohanang tulad sa pagcaringg sa dagundng n~g culg sa guitn n~g malacs na ingay ng
malaking agos ng tubig na bumabagsc mul sa mataas, ang pangin~ging na nacalalaguim at cagulatgulat
ng lindl. Ang Naturalezang namamaguitn sa pagcacaroon ng mga bagay na iyon ay siya rng namamaguitn
sa pincel na lumlagd n~g pintura. Bilang capalt nito'y tumtiboc sa cuadro ni Hidalgo ang isang totoong
dalisay, pagpapakilalang lubs ng calungcutan, ng cagandahan at cahinaang pawang ipinahamac ng mabangs
na lacs; at gayn, palibhasa'y inianc si Hidalgo sa silong ng maningning na azl ng langit sa Filipinas, sa
pagpapalayaw n~g mahinhing hihip ng amihang galing sa mga caragatan doon, sa guitn n~g catahimican
ng doo'y mga dagatan, sa hiwagang caaliw-aliw n~g canyang mga capatagang lp at carikitdikitang
pagcacaayos ng canyang m~ga bundc at n~g mga bundc na nagcacatanitanical.
"Cay na cay Luna ang mga lilim, ang m~ga pagcacalabnlaban, ang mga naghihin~galong liwanag, ang
talinghg at ang cakilakilabot, blang alingawn~gw n~g madidilm na sigw sa lupang mainit, n~g mga
kidlt at ng mauugong na pagbug n~g canyng mga volcn; cay cay Hidalgo'y pawang liwanag, m~ga
culay, pagcacabagay-bagay, damdamin, aliwalas, cawangis n~g Filipinas sa mga gabng may bwan, sa
canyng mga araw na tahimic, sa m~ga naaabot doon ng tanw, na pawang umaakit sa pagdidilidili at doo'y
inuugoy ang walng catapusn. At ang dalaw, cahi't lubhng nagcaciba, sa any man lamang, ay
nagcacisa cung ganp na liliningin; cawan~gis namn ng pagcacais ng ating m~ga psong laht, bag man
totoong nangagcaciba: ang dalawng it, sa canilng pagpapaaninaw, sa pamamag-itan n~g canilng
"paleta," ng carikitdikitang sicat n~g araw ng trpico[28], guingaw nilng mga snag ng d maultang
capurihang canilang inililiguid sa canilang sariling bayan; isinasaysay ng dalawa ang tunay na calagayan n~g
aming buhay sa pagsasamahan, sa asal na guinagamit at sa natutungcol sa pamamahala ng calacarn n~g
bayan; ang cataohang pinapagtitiis n~g mabibigat na dalahin; ang cataohang hindi natutubos, ang catowiran
at ang mithing nakikitungli ng mahigpit sa mga di "wastong caisipn," _sa maling pananampalataya at sa
mga licong cagagawn, "sa pagca't ang mga damdamin at ang mga pasiya ay nacapaglalag-os sa llong
macacapal na cuta"; sa pagca't sa laht ng m~ga hadlng ay may napumumulusn, pawang nan~ganganinag,
at cung hind sila magcapluma, cung d sila tulungan ng limbagan, hind lamang maghahandog ng panglibang
sa paningin ang canilang paleta at m~ga pincel, cung d naman maguiguing mananalumpating totoong marikit
manalit."
Cung itinuturo n~g in sa canyng anc ang canyng sariling wc at ng maunw ang canyng m~ga
catowan, ang canyng m~ga kinacailangan ang canyng m~ga pighat; itinutur namn ng Espaa sa
Filipinas, sa canyng pagcain ang canyng sariling wc; "cahi man hinahdlangan niyng m~ga bahagy na
ang abo't n~g paningn at napacapandc ang pag-isip," na sa canilang malabis na pagsusumicap na
sumapanatag sila sa panahng casalucuyang tinatawid, ay "_hindi nila mtanaw ang panahng darating_ at
hind pinagtitimbangtimbang ang maguiguing bunga n~g canilang guinagaw;" mga sisiwang payt,
"masasamng sal at m~ga pang-akit sa casamang sal", na walng ibng iniimbot cung d ang inisn ang
laht n~g damdaming dalisay, at sa canilng pagpapasam ng ps n~g mga bayan, "ay itinatanim nil sa mga
bayang iyn ang m~ga binh n~g m~ga pagcacaalit at ng sa panahong darating ay anihin ang bun~ga, ang
lasong halman, ang camatayan bag ng m~ga ipan~gn~ganc pang mga tao."
"Nguni't limutin natin ang m~ga capangitang sal na iyn! Capayapaan sa mga paty, sapagca't pwang
m~ga paty na ng; hind na sil humihing, at sila'y kinacain na n~g mga u-od! Howag nating tawaguin ang
pag-aalaala sa canil; howag nating dalhin dito sa guitn ng ating m~ga casayahan ang canilang cabahan!
"Sa cagalingang palad ay lalong marami ang mga capatid; ang cagandaha't camahalan ng loob ay pawang
12
mga catutb sa slong n~g lan~git ng Espaa: sa bagay na ito'y cayng laht ay m~ga sacsng maliliwanag."
Nangagcaisa cay sa pagsagt; nangagsitulong cay, at gumaw cay marahil ng lalong malak cung
mayroon pa sana cayong magagaw. Umup cay sa pakikisalamh sa aming pagsasalosalo, at sa inyng
pagbbigay unlac sa maririlag na mga anc ng Filipinas ay pinauunlacan namn ninyo ang Espaa; sapagca't
lubos na talastas ninyng lahat, na hind ang dagat Atlntico ang hanggahan n~g Espaa; hind rin namn ang
dagat Cantbrico at ang dagat Mediterrneo--casirang dangal ngang tunay cung macahadlng ang tubig sa
canyng cadakilan, sa canyng isipan.--Narorooon ang Espaa cung saan ipinararamdam ang canyng
pangpaguinhawang akit, at cahi't maals man sacl ang canyng bandera, matitira rin ang sa canya'y
pag-aalaalang hind matatapos, hind magmamaliw, ANO ANG MAGAGAWA NG CAPIRASONG DAMIT
NA MAPUL AT MARILAW; ANONG MAGAGAWA NG MGA FUSIL AT NG MGA CAON SA
BAYANG HINDI SIBULAN NG PAGSINTA AT PAGGUILIW; SA BAYANG HINDI
NANGAGCACAYACAP ANG MGA MITHI, HINDI NANGAGCACAISA ANG PALATUNTUNAN NG
ADHICA, HINDI NANGAGCACASANG-AYON ANG MGA PASIYA NG ISIP..? (Mahabang m~ga
pacpacan.)
Si Luna't si Hidalgo'y tunay n~gang iny at tunay rin namang amin; sila'y inyng sinisinta, at sa canila'y
napapanood namin ang magagandang mga pag-asa, m~ga mahahalagang ulirn. Ang mga cabataang
filipinong na sa Europa, na cailan may masigabo ang loob, at iln pang mga taong nananatili ang mga ps sa
pagcabt, palibhasa'y laguing gumagaw ng m~ga cagalin~gang dalisay sa udyc ng canilang malilinis na
budh, nangaghandog cay Luna ng isng corona, mahinhing alay, tunay ngang maliit cung isusumag sa
maalab naming nais, nguni't siyng lalong cs at siya namang lalong maly sa laht n~g pag-aalay na
guinaw hanga n~gayn.
Datapwa't hind pa nasisiyahan ang Filipinas n~g pagkilalang utang na loob sa canyng maririlg na m~ga
anc, at sa pagcaibig niyng maipakilalang ganp ang m~ga caisipang umuulic sa canyng budh, ang mga
damdaming sa puso'y umaawas, at ang mga salitng tumatacas sa m~ga lb, naparito tayong laht sa pigung
na it upang papag-isahin ang ating hngad, upang bigyang catuparan ang pagyayacapang iyn ng
DALAWANG LAHING nangagsisintahan at nangagiibigan, na nan~gagcacaisang may apat na raang taon na
sa caasalan, sa pagpapanayam, at sa pamamayan, UPANG MANGYARING SA PANAHONG DARATING
NA ANG DALAWANG LAHING IYA'Y MAGUING ISA LAMANG NACION SA BUDHI, sa
cancanilang m~ga catungculan, sa canicanilang pithy, sa canicanilang m~ga taglay na biyy. (Pacpacan.)
Ipinagdriwang co[29] ang ating m~ga artistang si Luna at si Hidalgo, capurihng dalisay at wags n~g
DALAWANG BAYAN! Ipinagdiriwang co ang m~ga tong sa canila'y tumulong upang sila'y macatagl sa
lubhng mahirap na pagsalunga sa lands n~g Arte! Ipinagdiriwang co, at ng uliranin ng cabataang filipino,
na "inaasahang mahl ng AKING SARILING BAYAN[30] ang gayng mga cagandagandahang mga
halimbw at ng ang inng Espaa_[31], na mapagsicap at mapagmalaskit sa icaggaling ng canyng m~ga
lalawigan, "pagdaca'y gawn ang mga pagbabagong utos na malaon ng panahng pinag-isip"; may daan na
ng araro at ang lupa'y hind cutad. At pinagdriwang co, sa cawacasn, ang ililigaya niyong mga magulang
na sa canilang pan~gungulila sa guiliw nilng m~ga anc, mul sa lubhang malayong lupaing canilng
tintahana'y sinusundan ng titig, na bas n~g lh at ng psong tumtibc na nagllagos sa m~ga dagat at sa
calayuan, at "inihahayin sa altar ng icagagalng n~g laht ang mga matimyas na caaliwang totoong nagsasalat
pagdating sa dacong calunuran n~g buhay", mahahalag't m~ga bugtng na bulaclc sa panahng tagguinw
na sumisilang sa mga pampan~gin n~g libin~gan!--(Masilacbng mga pacpacan; masigabong m~ga
pagpupuri sa nagtalumpat.)
Sumunod na nangag talumpat si Lpez Jaena [na pinintasn ng d caws ang mga fraile], si Govantes,
Crdenas, Del Val, ilng mga filipino, si Nin y Tudo, Ms, Azcrraga, Luna (nagpasalamat), Regdor,
Fernndez Labrador, Labra, Azcrraga (muling pagtatalumpat), Morayta, Rodriguez Correa at Moret.
Natapos ang pigung ng ica 12 ng gab.
Pakingan natin ngayn ang salt ng castilang si D. Wenceslao E. Retana tungcol sa talumpat ni Rizal.
13
Ganit ang canyang sinabi:

"Hind ng n~g macahihin~g n~g higut pa sa ritong cagandahan ng pagcacatalumpat: nagsalit si Rizal sa
ngalan ng Filipinas, na d tagly ang pagpapacumbabang hinhing n~g m~ga castl sa mga anc ng bayang
iyon, cung d parang isng "caanib" na cus ng canilng calooban: "tayo'y dalawang bayan, tayo'y dalawang
lh, cung an cayo'y ganoon din cam, at yamang gayo'y ibig namin ang inyong ibig. Ipinagcacait bag sa
amin ang inaacl naming carapatdapat na aming tamuhin?... Dilidilihin ninyo ang panahng sasapit!... Hind
mangyayaring manatili magpacailn man ang casalucuyang calagayan n~gayon "Wal pang is man lamang
filipino, lalonglal na cung gayong na sa harp ng mga castilang may matatas na catungculan, na
nacapangan~gahas magsalit ng gayn. Ibig ni Rizal na manatili ang pagsasama ng Espaa at Filipinas,
n~guni't "hinihing niya", upang mangyari ang pagsasamang it, na magcaroon ang mga filipino n~g mga
catowiran at mga catan~gang kinacamtn n~g mga castl. Ipinallagay niyang malakng caapihn n~g
canyang lh cung d gayn ang mangyayari, at hind n~g mangyayaring tiisin niya ang gayng
caalimurahan. Hangang dito ang sabi ni Retana. Nang panahng yao'y kinacath na ni Rizal ang novelang
Noli me tangere, na sa canya'y magpuputong n~g walang hangang capurihn.
Ang mga hulng bowan ng pagctir niya sa Espaa'y guinamit niya sa pag-aaral ng carunun~gang nauucol
sa pag-gaw n~g mga ct (fortificaciones) sa panahng pagbabaca, na ang guinamit na salita'y ang wicang
ingls, at may mga dibujong nagpapaliwanag ng canyang mga isinulat. Pinamagatn niy ang m~ga
dibujong it ng "Parapeto Simple."[32] "Caballo de frisa."[33] "Trampas de lobo."[34] "Estacada."[35]
"Estacada de perfil."[36] "Reglas para determinar las dimensiones de los parapetos."[37]
Sinabi n~g castilang si Sr. Amador de los Rios, na naguing profesor ni Rizal sa Universidad n~g Madrid sa
wicang rabe, na cailn man daw ay hind pa siya nagcacaroon ng alagd na macasing tlas ng isip ni Rizal.
Bago umals sa Espaa'y nilibot muna ni Rizal ang Andaluca at Valencia, at pinagsicapan nyang maunw
ang any ng mga lupang iyn at ang caugalian ng mga taga roon.
*****
Nang calaghatian na ng tang 1885, at ng macuha na niya ang pagca licenciado sa Filosofa at Letras, at
bilang calaht na ang nacacath niya sa Noli me tangere, siya'y na pa sa Pars, sa udyc n~g maningas na
han~gad na macapaglibot sa mundo, upang macapag-aral ng lahat ng bagay at ng mabihasa siyang magaling
sa pagwiwicang francs.
Nakisama siya, pagdating sa Pars, sa bantog na oftalmlogo[38] na si M. Wecker, upang matutuhan niyng
lubs ang panggagamt sa mat. Nagsanay rin siya roon sa m~ga wicang ingls at alemn. Ipinagpatuloy niya
sa Pars ang pagcath ng Noli me tangere_.
*****
Nang mga unang araw ng tang 1886 ay lumipat si Rizal sa Alemania. Nagtumir siya sa ciudad ng
Heildelberg, na kinalalagyan ng ilog Nckar, na sumasabang sa ilog Rhin. Buhat diya'y nakipagsulatan siya
sa Profesor Ferdinand Blumentritt, sa Leitmeritz, (Bohemia). Nacaibigan niya sa Heildelberg ang profesor Dr.
Galezowsky.
Hind nalimutan ni Rizal susumandal man ang Filipinas, at nagpapatotoo n~g bagay na it ang canyng
tulng sinulat sa Heildelberg ng ica 22 n~g Abril n~g 1886, na pinamagatn niya ng: "A las Flores de
Heildelberg."[39]
N~g macatira siyang ilang bowan sa Heildelberg at sa Wilhelmsdorf, ay napa sa Leipzig naman at doo'y
pumasoc n~g pagcacajista upang macakita n~g pagcabuhay.
14
Nang mga unang araw ng tang 1887 ay siya'y napa sa Berlin at doo'y canyng na caibigan ang m~ga bantog
na pants na si Doctor Virchow, na sa canya'y nagpakilala upang siya'y maguing capanig n~g "Sociedad
Antroplogica Berlinesa"; si Dr. F. Jagor, dakilang "naturalista" at maglalacbay na sumulat n~g librong
"Reisen in den Philippinen", na ipinalimbag sa Berlin n~g 1873; si Dr. Joest, marilag na "gegrafo" at si Dr.
Schiilzer, pants na mangagamot.
Nang tang 1886 ay natapos ni Rizal ang pagcath ng Noli me Tangere, at n~g m~ga unang bowan ng 1887
ay ipinalimbag sa Berln ang sinabi n~g libro.
Nang calaghatan ng tang 1887 ay dumating sa Maynila ang ilng Noli me Tangere; datapwa't
pinacaiin~gatang lubh ng bawa't pinalad magcaroon, sa tacot na bac dumating sa balt ng pinn, n~g
mga fraile, ng m~ga guardia civil n~g m~ga castl ay pagbintangan siyang "filibustero"[40] at
pagusiguin n~g cakilakilabot.
Bawa't macabasa ng "Noli me Tangere" ni Rizal ay nangagsasabing ang librong ito'y siyang bagong Biblia
n~g bayang filipino; sa macatowid baga'y sa mga aral na nababasa sa Noli me Tangere_ ni Rizal naroroon
ang catubusan n~g bayang filipino.
Laking pagcacagulo ng m~ga fraile at n~g laht n~g m~ga castl ng matalastas nila ang napapalamang
m~ga casaysayan sa libro ni Rizal!
Pagdaca'y gumaw ang mga fraile ng is at walng higct na pagpupulong. "Laking capusun~gan! Isng
"indio" isang "macacong indio", isang "matsing na indio"--ang sabihan nila--ang nangangahas pumintas ng
ating mga cagagawan!"
May nasumpun~gan si pr Pedro Payo, fraileng dominico at casalucuyang arzobispo dito ng panahng iyn,
na isng Noli me Tangere_; dinalidaling binasa it at pagcatapos ay agd ipinadal ng ica 18 ng Agosto n~g
1887 cay pr Gregorio Echevarra, na fraileng dominicong gaya rin niya, at rector ng cung tawaguin nila'y
Real y Pontificia Universidad de Santo Toms de Manila_, upang siya namn ang sumiyasat. Daldl namng
binsa nit at pagcatapos ay nagtatg n~g isng capulungang naboboo n~g tatlng fraileng mga dominico, na
ito'y si pr Matas Gmez, si pr Norberto del Prado at si pr Evaristo Fernndez Arias, upang sil ang
humatol cung ano n~g cay ang nan~gapapalamn sa novelang sinulat ni Rizal.
Nang ica 30 ng Agosto n~g 1887 ay nagpadal ng sulat sa Arzobispo na si pr Payo ang rector sa
Universidad na si pr Gregorio Echevarria, at doo'y sinasabing binasa at pinagsiyasat n~g isng capulungan
ang Noli me Tangere_ na ilinathal ni J. Rizal, at canilng lubos napagtantong ang librong iyo'y totoong isng
malakng herega, capusun~gn at nacasisirang pri sa Religin at isng ganp na paglabg at pag-alimura sa
Gobierno ng Espaa at sa laht n~g mga mahl na capisanang castl rito, at panggugul ng catahimican ng
ps at ng budh n~g bayan at n~g mga namamayan dito, at mangyayaring pangalingan n~g mga casacunaang
totoong cahapishapis sa Espaa. Sa maiclng sabi, alinsunod sa capulungan n~g mga fraile, ang librong iyon
ni Rizal ay casamasamaang panglabg sa Religin, panglait sa Espaa at panggugul sa calooban at
damdamin n~g tagarito.
Ipinadal namn n pr Payo ang sulat na iyn sa capitn general na si D. Emilio Terrero.
Sa magcabicabilang panig ng Maynil, ng boong Filipinas ay pinag-uusapan ng lihim n~g m~ga castl, n~g
m~ga filipino, n~g mga taga ibang lupan ang pasiy tungcol sa Noli me Tangere, n~guni't walng
nacatatals, walng nacacabasa pa ng Noli me Tangere_! At lumlak ng lumlak ang bulung-bulungan, ang
sabihana'y ang librong iy'y cakilakilabot, calaguimlaguim, walng cahalintulad n~g sam ... at lumlak
namn ng lumlak ang pagmimith ng bawa't macahiguing ng balitang iyng mabasa ang Noli me Tangere_!
caya't pinagpilitan ng laht at n~g bawa't is ang magcaroon; nguni't hind macakita, mahirap macakita cung
d sa pamamag-itan n~g lalong matatalinong paraan. Ng m~ga unang araw ay nacabibili ng tatlng piso
15
bawa't libro, hind nalao't dumating n~g sampong piso, labingdalawng piso, labinglimang piso,
dalawampong piso ... Nang malao'y hind na dalawampong piso ang halag n~g bawa't "Noli", lal pang
malak, at cahi man malak ang bayad, cung castl mestizong castl ang humahanap ay hind macakita;
caya't napilitan ang m~ga castl at ang m~ga punong castl na magpabil sa Europa, at sapagca't mainam na
pang-udyc sa an man ang pakikinabang n~g lim, anim hangang macasampong ibayo, ang mga castl rin
ang namil sa Europa n~g Noli me Tangere sa halagang manalap, at sac dinal rito ng lihim at ipinagbil
rito ng lihim sa capow castl rin, sa mga fraile, sa mga filipino at sa mga taga ibng lupan sa halagang
camalcmalc na dalawamp hangang dalawampo't limang piso ang is.
Sa sulsol ni pr Payo ay ipinadal naman n~g capitan general na si Terrero ang Noli me Tangere sa
"Comisin Permanente de Censura"[41] upang ito'y maglagy namn n~g canyng pasiya. Si pr Salvador
Font, fraileng agustino ang siyang naglagda n~g pasiy, na doo'y pinacacalaitlait si Rizal hangang sa
tawaguing isng "han~gal" daw na walng pagpalagyan sa catacsiln at sam. Ang Noli me Tangere, an pr
Font, ay isang paglabg at pamumusng sa Religin n~g Espaa; isang paglabg at pamumusng sa
Pangasiwaan, sa mga castilang cagawad ng Gobierno at sa m~ga Tribunal ng justicia; isang paglabg at
pamumusng sa hucb n~g Guardia Civil, isang paglabg at pamumusng sa icapapanatili ng m~ga
nasasacop n~g Espaa, at pagcatapos ng ganitong bugs n~g "paglabag at pamumusng" ay sinabi niyang sa
canya raw pasya at acl, ay dapat ipagbawal ng capangyarihan ng capitn general ang pagdadala rito,
paglilimbag ul rito at paglalaganap dito ng librong Noli me Tangere_, na totoong nacacapahamac.
Bucod sa lalong mga casakitskit na mga pag-alimura cay Rizal at mga pagpaparatang n~g m~ga gawang
hind man lamang napapanaguinip ng ating capatid na Martir, ay idinugtong pa ni pr Font ang ganitong
m~ga salit: "ANG TANGING HANGAD ni Rizal ANG CASARINLAN NG LUPAING ITO, at ang adhica
niya'y iwalat ang mahal na catibayan n~g Bayang sarili[42], niyang Bayang sariling sa canya'y nagbigay n~g
pagcato, na sa canya'y nag-arg at nagpasso sa mga dibdib na marangal, na sa canya'y nagpacain ng
tinapay at n~g m~ga aral ng magagandang asal; at ang Filipinas na dating sumasamba sa di totoong Dios,
mangmang at mahahalay ang caugalian ay guinawang ganap na bayang catlico, bayang lalong may calayaan
at marunong sa laht ng mga bayang nabubuhay sa ilalim ng pagtatangkilic n~g mga nacin sa Europa, at ang
lahing lalong sumasaligaya sa ilalim n~g nacapagbibigay guinhawang lilim ng mapagcalin~gang mga
cautusan sa India"; ... at iba't iba pang mga salitang nagpapakilala ng masilacb niyang poot cay Rizal. At
winawacasan niya ng ganitong saysay: "It ng ang pasiya ng napifirma sa ibab nit, upang ipagbawal ng
mahigpt ang dito'y paglaganap ng librong it ... Maynil, ica 29 ng Diciembre ng 1887.--Fr. Salvador Font_,
agustino calzado."
Ipinalimbag ni pr Font at inilaganap sa boong Filipinas at sa boong Espaa ang canyang pasiyang it, at sa
ganitong nangyari ay lal namang lumak ang pagmimith n~g maraming mabasa ang cath ni RizaL, caya't
ang guinawang iyon ni pr Font ay siyang nacatulong n~g d cawasa ng pagcalat n~g Noli me Tangere_ sa
boong daigdig.
At ano ang sinasabi sa librong iyon upang macaligalig n~g d ano lamang sa mga fraile at m~ga castila,
macabagbag n~g loob n~g mga filipino at bigyan ng d ugaling cahulugan n~g mga taga ibang lupan? Manga
bagay na hind himal, mga bagay na hindi dapat pagtakhan; walang sinasaysay cung d ang cactotohanan;
nagcmal aco, walang sinasaysay roon cung d ang culabng anino ng catotohanan ng m~ga nangyayari rito
sa Filipinas na pananampalasan, pag-amis, paglapastangan, paninirang puri at walang licat na
pan~gungulimbat sa mga filipino n~g m~ga fraile; ang mga pag-irng at pagpapahirap ng guardia civil dito,
at ang m~ga hidwang cagagawan n~g ilan sa mga empleado[43] at hindi empleadong castila. Walang
sinasabi sa librong iyon cung d ang mga hidwang caasaln at ang mga malng pananampalataya ng halos
lahat n~g mga filipino, at ang canilang labis na pagca mapaniwalain sa lahat n~g sa canila'y
pasampalatayanan ng m~ga nagpapangap na cahalili ng Dios, niyang Dios na totoong mahabaguin, dakila sa
pagca masintahin sa canyang kinapal, walang hanggan ang pagca mairuguin sa catowiran; niyang
nangagpapangap na corderong ma-amo, nagsipanumpang mananatili sa carukhaan, sa pagpapacalinis n~g
budh at calolowa, sa paglay sa cahalayan at sa maruruming layaw n~g catawan, sa tunay na
16
pagpapacumbaba at pagca masunurin, bago'y ang guinagawa'y lihis na lihis sa canilang m~ga catungculang
banal, sa canilang mga sump, sa m~ga damdamin ng bawa't taong may dalisay na calooban....
Mul niyo'y nagcalayong lalo ang dating nagcacahiwalay n~g pagtitinginan n~g m~ga castila't n~g mga
filipino, baga man sa hayagan, sa paimbabaw ay hind nagbabago. Napopoot n~g d cawas ang mga fraile't
ang mga castl na ang isang "indiong" gaya ni Rizal ay magsalit ng catotohanan, at nalulugod namn ang
mga filipino sa pagcacasalit ng catotohanang iyan. Pakinggan natin ang sabi ng castilang si Wenceslao E.
Retana tungcol sa bagay na ito:
"At an! anang m~ga filipino--diyata't ipinalalagay na d capaslangan ang sa araw araw at sa boong
panahn ay sumulat ng sari-saring mga paglait at mga pagpaparatang na laban sa amin, at n~gayo'y
mamasamain nilang ang isng filipino'y "minsang" macasulat n~g boong catotohanan?"
"Filibustera" ang novela ni Rizal, sa pagca't isang filipino ang sinasabing cumath; cung ang nalagay na
cumatha'y isang castl--at marami nga sa m~ga castl ang d mag-aalinlangang magsabing yao'y gaw
niya--hind nga nila pan~gan~galanan ng gayon."
"Inulit-ulit ni Costa[44] hangang sa nagsawa ang sabing: "bayan (ang Espaa) ng mga eunuco"[45]; at sinabi
naman ni Unamuno[46] ang ganito: "bayan (ang Espaa) ng mga dowag." Datapwa't si Costa at si Unamuno'y
hind ipinan~ganac sa Filipinas."
Dumating sa Senado ng Espaa n~g Junio ng 1888 ang ligalig dahil sa Noli me Tangere. Ipinagcanul ng
senador Vila sa canyng mga casamahang, sa Filipinas daw ay may ipinasoc na isang libro na cung tawaguin
ay "novela" at ang pamagt ay Noli me Tangere, na kinath ng isang "indio" na canyng alm ang pangalan,
doctor sa Medicina ng Universidad sa Madrid, caibigang matalic ng Principe de Bismarck at sa canyng
dunong ay nahalal na catedrtico n~g Medicina sa isang Universidad n~g Alemania. Ang "novelang" yaon ...
anang senador Vila ... isang pangcalat n~g aral na laban sa religin catlica, pang-akit sa protestantismo,
tagapaglaganap n~g aral ni Proudhon, at iba't iba pang gaya nitong pawang hindi catotohanan.
Sa Congreso naman ng Espaa ay pinagcaligaligan din ang Noli me Tangere_. Nagsalit naman doon ang
general na si D. Luis M. de Pando, ng ica 12 n~g Abril n~g 1889, ng sari-saring paratang sa librong iyn.
Datapowa't hind nababasa ng senador Vila at ng general Pando ang Noli me Tangere; wal silang nabasa
cung di ang pasiya lamang ni pr Font. Ang guinawang ito ng mga pantas na castl at ang walang licat na
pag-uusig ng mga fraile sa librong iyon, sac ang matamng pagbabalit naman ni Blumentritt sa mga
pangulong pamahayagan sa sangdaigdigan, sa carikitan n~g kinath ni Rizal, ang siyang lubhang ikinabantg
nit sa laht ng mga nacin.
*****
Mul sa Marzo hangang Mayo n~g 1887 sinulat ni Rizal ang iba't ibang bagay. Isinatagalog niya ang ilang
m~ga tul ni Goethe; kinath sa wicang francs ang m~ga librong "Histoire d'une clef", ang "La Pcheuse et
le poison," isang maiclng casaysayan tungcol sa linggo n~g palaspas, ang "Tartarn sur les Alpes," ang "Unter
den Linden," ang "Le pistolet de la petite Baronne" at saca ang wicang ingls na: "Are account of the Life and
Writings of Mister James. By Patrick Murdock, D. D. F. R. S."
Nang magtataps na ang Abril n~g 1887, si Rizal ay nanaw sa Berlin at na pasa Dresde, at doo'y nakilala niya
at naguing caibigan si Dr. A. B. Meyer, marunong na filipinlogo[47] at tagapamatnugot ng Museo
Etnogrfico roon, na siyang pan~gulo sa galng sa laht ng kilala sa boong daigdg tungcol sa bagay na iyon.
Nagalc n~g d sapl ang Dr. Meyer ng makilala niya si Rizal, at pinagpakitaan niya it ng ganp na
magandang calooban. Pumaparoon si Rizal sa Museong iyon sa araw-araw at canyang pinagsusumag ang
anyo at calagayan tungcol sa bat at hilig ng laht at bawa't is sa mga lh.
17
Nals si Rizal sa Dresde at na pa sa Leitmeritz (Bohemia) at doon tumuloy sa bahay n~g cakilala na niyang
dati sa pagsusulatan lamang na si Profesor Ferdinand Blumentritt, na namamatnugot n~g Ateneo Municipal sa
ciudad na iyon at marilag na pantas na umiibig sa Filipinas ng d paimbabaw, na gaya ng d mamacailang
ipinakita na niya at ipinakikita pa sa gaw. Bagaman hind nacararating dito sa Filipinas ay malaki pa marahil
ang pagcakilala niya sa lupaing ito at sa m~ga tagarito cay sa maraming nagpapangap na nacacakilalang lubos
sa sangcapuluang it[48]. Sinasabi ni Blumentritt na nagtamo siya n~g isa sa mga casayahang lalong malak,
ng makita at mayacp niya si Rizal. Nag-ibigan silng tulad sa tunay na magcapatid, at hindi sila
nagpupupuan. Iniingatan niya hanga n~gayon ng boong pagmamahal ang isang larauan niyang guinawa ni
Rizal sa sandalng pagguguhit n~g lpiz.
Hind maalis sa ala-ala ni Rizal ang mga pag-alipusta n~g mga fraile sa mga filipino, caya n~ga't sa canyang
mga pakikipag-usap sa canyang matalic na caibigang si Profesor Blumentritt ay canyang nasalit ang ganito:
"Na ang lahat ng m~ga lahi n~g mga tao ay nagcacaibaiba lamng sa canicanilang any at caugalian sa
dacong labas, n~guni't alinsunod sa Psicologa[49] ang maputi, ang abo-abo, ang marilaw, ang caymangui at
ang maitim ay nagcacaisa ang naramdaman, nagcacawangis ang mga umuudyok na budh at hilig, na
nagpapatibc n~g ps: at ang pinagcacaibahan lamang ay ang paraan n~g pagsasaysay paggaw.
"Na walang napagkikilala ang mga antroplogo[50] cung d ang mga lahi; na ang napagmamalas lamang ng
m~ga mapagmasid n~g mga pamumuhay ng bawa't nacin ay ang pagcacaiba't iba n~g calagayan ng
mayaman at mahirap, ng mahal at timawa; na sa mga nacing lalong mga paham, na gaya baga ng Francia at
Alemania, ang lalong marami sa mga nananahan doo'y casing pantay rin n~g calagayan n~g pag-iisip ng
mga tagalog, at ang culay ng balat, pananamit at wicang guinagamit ang bilang caibhan lamang."
"Na ang pag-isip ay tulad sa mga cayamanan at cung may mga nacing mayaman at mahirap, ay may m~ga
tao ring mahirap at mayaman; cung may nagbabalac na tong siya'y ipinan~ganac na pagdaca'y mayaman, ang
gayong tao'y namamali, sa pagca't siya'y sumilang sa sandaigdigang dukh at hubd na cawangis n~g alipin;
minamana ang catalasan ng isip na tulad naman sa cayamanang naipamamana. Pawang mayayaman sa
pag-isip ang mga nacin sa Europa; datapwa't ang mga tao roon n~gayo'y hind mangyayaring
macapagsalit, cung di ring lamamg maghahambog, na pagdaca'y mayaman na sila sa pag-isip mul n~g
mtay ang canilang mga nacin; nagcailan~gan silang gumugol ng maraming siglo[51] sa pagpupumilit sa
pamamag-itan n~g pagbabaca upang camtn ang mga calayan, magagaling na mga cautusan at iba pang
sarisaring paraan, at ng masundoan ang m~ga cayamanan ng pag-iisip na canilang ipinamana pagcatapos sa
mga to n~gayon; ang m~ga nagpapakinang ng isip ngayon, ang catowid baga'y ang nagtuturo n~gayon sa
mga cabataan, di nga nila magagaw ang gayong mga bagay cung hind sana nila sinamantala ang salinsaling
natutuhan ng mga tong sinundan nila, at cung hind naman sila lubos na nagsumakit; ang bagay na ito'y
sinasacsihan ng Historia[52] ng panahong una'y hind higuit ang cagalingan n~g pagpapalagay n~g m~ga
romano sa mga alemn, sa pagpapalagay ng m~ga castl sa mga tagalog."
"Na ang mga pagpints na guinagaw n~g mga taga Europa sa nangagcacaiba't ibang m~ga lahing may
culay (ang mga caymangui, maitim, marilaw abo-ab) ay hind mabigyang caliwanagan sa isng matibay na
catowiran; cay sil nagcacagayo'y dahil sa talagang hand na ang canilng calooban sa d paniniwal, at dahil
naman sa canilang pagcaisip na sila ang nauucol macapangyari sa m~ga lhing hind mapuput. Talastas ng
laht na nan~gan~ganib ang mga lahing may culay na baca sila'y pawalng halaga n~g lahing put, at sa
ganitong dahil, cung sila'y naglilingcod sa m~ga taga Europa ay malaki ang sa canila'y ikinalalamang, at
bucod sa rito'y sa pagca't pinagwawr na hind magagamit ang lahing may culay sa m~ga linilimbag.
Datapwa't cung pagliliningin, ang mga lahing may culay na canilang tinutucoy ay m~ga tong totoong timw
at walng pinag-aralan, masasabing ang halaga ng m~ga pasiya n~g m~ga lahing put ay capantay lamang ng
sa isang tagalog, na sa canyng paglalacbay sa Francia at Alemania ay ibig na ipalagay na ang laht ng m~ga
tagaroo'y pawang catulad ng mga manggagatas, m~ga all at mga cocherong francs at alemng canyng
nakita."
18
"Na ang dahil ng caimbihan n~g mga tb rito sa Filipinas ay nagmumul lamang sa culay n~g balat.
Maraming lalaki't babae sa Europa na nagmul sa lalong carukharukhang pamumuhay, na nangyaring
naca-akyat sa lalong cataastaasang calagayang lubhang mahahalag, ang iba'y nan~gatututong bumagay sa
canilang bagong calagayan at hind ikinahihiy ang canilang abang pinanggalin~gan, cung d bagcos pang
ipinallagay nilang isang malaking capurihng nangyaring nasunduan nila, sa canilang sariling pagpupumilit,
ang gayong pagcpaunlac; ang iba nama'y pinagtutuyaanan at inaaring salt sa catalinuhan, dahil sa canilang
d wastng paghahambog. Ipinallagay ng mga tong may culay, na sila'y ucol sa m~ga dapat uyatn at
pawalng halag, baga ma't sila'y m~ga tong mahal na lubs, palibhasa'y isng sacsng nagpapatotoo ng
canilang pinangalingan ang canilang pagmumukh, at ang bgay na ito'y siyng sa canila'y nacapagbbigay
n~g cakimian, dahil sa talasts nilng sa canila'y pagpapawalng halag ng mga taga Europa: masam ang
pagtingn n~g m~ga europeo sa mga tagalog; an mng walng cabuluhng pagcacamal nit, na
mangyayring gawn din namn ng cahi't dalisay mang lah ng isng tub sa Montmorency, ay linlibac ng
mga europeo, at isinisiwalat nila sa pananalitng: "an ng bag ang maaasahang gawng mahusay ng isng
taong may clay!" Mangyayring datnin niyng siy'y maguing isng magalng na Abogado, isng dakilang
Mdico, datapowa't cailn may hind nila ipalalagay na it'y isng caraniwang bgay; ang pinaca malakng
magagaw lamang nil'y isng panguiguilals, na hicayat n~g pagpapalamng, na gaya n~g pagtatac, sa
isng malakng so sa circo, nguni't hind ng nil, matatangp na magcacapanty ang pag-isip ng tagalog at
ng europeo".
Sa matiyag at masalicsic na pagsisiyasat ni Rizal ay caniyang lubs napagkilalang nagcacapantay-pantay ang
caya ng pag-isip ng laht ng mga lh: put, caymangui, marilw, abo-ab itm, at yayamang gay'y
mangyayaring ipagcaloob sa is't is ang laht n~g bgay na pamamahlang magalng sa byan, mga
cautusn bagng nagbbigay ng llong malalakng calayan; at sa ganitng pananlig niy'y guinugol ang
bong lacs upang camtn ng caniyng m~ga cababayan ang mga calayang totoong kinacailangan, at ng
dito'y lumag ang caguinhawahan at lumucloc ang Inng Filipinas sa trono nang caran~galan.
Nang may isng bowan n~g nagsasama ang magcaibiga'y nagpaalam si Rizal cay Blumentritt, at canyng
nilibot ang mga ciudad ng Praga, Bruna, Viena, Nuremberg at Munich. Dumating sa Ginebra ng mga unang
araw n~g Junio, doo'y ntirang sandal, lumipat sa Losana at doo'y tumiguil na ilng araw, sac nilibot ang
mga pan~gulong bayan ng Suiza at pagcatapos ay naglacbay sa Italia, nilibot namn niy ang boong
caharang iyn; n~guni't malaon ang canyang itiniguil sa Milan, Venecia, Florencia, Roma at Gnova. Mul
sa Gnova'y na pasa Marsella, at buhat dito'y lumulan siya sa vapor "Diemnah" na patun~go sa Saigon ng
bowan n~g Julio ng 1887, at pagdating sa Saigon ay lumulan namn siy sa vapor "Haiphong" na patun~go sa
Filipinas na ang conciencia'y tahimic, samantalang nangagccagulo namn ang mga fraile't castl sa
Maynil, na ang pinacamagaang na cahilin~gan ay putulin ang canyng ulo, bilang caparusahang magaang sa
dakilang casalanang pagcasulat niy ng Noli me tangere_.
*****
Nang dumating si Rizal dito'y casalucuyang Presidente ng Consejo ng mga Ministro sa Espaa si D. Prxedes
Mateo Sagasta, Ministro ng Ultramar si Don Victor Balaguer, Gobernador at Capitn General n~g Filipinas si
D. Emilio Terrero, Gobernador Civil n~g Maynl, si D. Jos Centeno, Director General n~g Administracin
Civil si D. Benigno Quiroga-Lpez Ballesteros at Secretario n~g Gobierno General si D. Jos Sinz de
Baranda, m~ga guinoong pawang mairugun sa calayan; at cung hind ang dirito'y ang m~ga guinoong sinabi
na, noon pa sana'y napahamac na si Rizal.
Tumangp siy ng siya'y bagong cararating dito sa Maynl, ng lubhang maraming sulat na walng firma, at
doo'y ipinagtagubilin sa canyang siya'y magpacaingat, sa pagca't totoong nan~ganganib ang canyang buhay,
at gayon din namn ang sabi sa cany n~g canyng ama't in, mga capatd, m~ga camag-anac at m~ga
caibigan. Nangagttaca ang laht cung bakit hind agd siya napapahamac pa, palibhasa'y hind cail ang
calakilakihang capangyarihan ng canyang mga caaway.
19
Sa utos n~g mattaas na puno'y halos hind humhiwalay cay Rizal ang teniente n~g guardia civil na si D. Jos
Taviel de Andrade.
Isng umaga'y napas Ateneo Municipal siy upang makipagkita at bumt sa m~ga jesuitang si pr Pablo
Ramn at si pr Federico Faura; sinalubong siy nit, at sinbi sa canyng ymang nagbago siy nang
pananampalataya'y huwag n~g tlungtong na mul sa Ateneo; at hind na n~g namn siy nagbalc don
hangang sa siy'y binarl.
Hind nagluwat sa Maynila si Rizal; na pa sa Calamb siy, at inbig niyang do'y manahmic; nguni't hind
nangyri. Sa kit ng pagmamahl sa m~ga cababyan, siy'y gumaw nang isng casultang wcang castil at
wcang tagalog, na doo'y idinaraing sa Gobernador General na mangyring tangkilikin ang mga catowiran
n~g mga taga Calambang malon ng totoong niyuyurac n~g mga fraile. Sa casulatang iyo'y sinasaysay ang
lihs sa matuwd na pagpapabuws ng mga fraileng dominico sa mga lupang linlinang n~g mga taga Calamb,
ang pagdaragdag sa taon-tan ng buwis, ang sa m~ga pagtatanm n~g mga halaman, ang sa mga lansan~gan,
m~ga bahay at mga escuelahan: walng sinsaysay doon cung di dalisay at wags na catotohanan. Tumawag
si Rizal ng isang pulong n~g mga namamayan sa Calamb, dumal sa pulong na iyn ang mga caibigan at
ang m~ga caaway n~g mga fraile; ipinabasa niy sa laht ang casulatang wcang castila't wcang tagalog na
iyn, at wal, is mang tumangu sa pagfirm. Pumirm sa casultang iyn si Rizal, ang cagunoohan, ang
mga naghahwac ng lupa't ang mga nan~gin~gisama, ang m~ga babae, ang m~ga alil, ang mga insc, ang
boong byan, sampo ng m~ga caibgan n~g mga fraile. Ipinadal ang caraingang iyon sa Gobernador
General, at ang gayong carainga'y hind pinansn; at sapagca't nag acalang manghigant ang m~ga fraile,
mulng nagpadal ul n~g is pang casulatang ipinamamanhc na mangyaring makialm ang Gobernador
General sa pag-ams na guingaw ng m~ga fraile; nguni't ang gobierno'y hind umimc.
Nagpasimul ang mga taga Calamb ng pagtangu sa pagbabayad, samantalang hind ipinaliliwanag ng mga
fraileng dominico ang cung bakit sil ang tanging may-r ng boong Calamb, na walng ntira, ccarangcal
mang lp sa mga tong tb roon; sinagt n~g mga fraile ang gayong cahingan, n~g pagpapalak n~g
bows at ng paghihigpt ng paninin~gil, at sa cawacasa'y nagpadal sil sa Calamb, ng Septiembre ng 1888,
sa pamamag-itan n~g capangyarihan ng Capitn General Weyler, ng isng hucb n~g mga sundalo, at
ipinaguib at ipinasunog ang mga bahay n~g nagsisitanguing magbayad ng buws, at is sa mga ipinaguib
ang bahay n~g mga magulang ni Rizal.
Baga man totoong ligalg ang canyang calooban sa m~ga pag-apng nangyayari sa canyang cababayan at sa
mahigpt na pag-uusig na sa canya'y guingaw ng m~ga fraile, hind rin siy naglilicat ng pagsulat; inihulog
niy sa wicang tagalog ang ilng maiinam na tulng wicang alemn, at sac ang bantg na drama ni Schiller
na _Guillermo Tell_ ang pamagt, na wicang alemn din, at bukod sa roo'y nangggamot pa siy sa m~ga
may sakt sa canyang bayan.
Datapowa't walng salit, walng pagkilos, walng an mang hakbng si Rizal na hind ipinallagay ng mga
fraileng hakbng, kilos at salitng "filibustero", at dahil sa gayong nangyayari'y napilitan si Rizal, na mulng
panawan ang canyang pinacassintang bayang Filipinas, at papangulilahin ang canyang mga magulang,
capatd, kinamaganacan, caibigan at mga cababayan, n~g unang araw n~g Febrero ng 1888, cahi't may
dinaramdam pa siyng sakt noon. Umals sa Filipinas si Rizal na nanglulupaypy ang loob; siyng cailan
ma'y di nag-ibig na magbub ng cahi't capatc dug ng canyng capow tao'y napagkilala niyang hind
cacaratan ang casarinln n~g Filipinas cung d sa pamamag-itan ng pagpapabah ng dug.
Hind pa nalalaong nanaw si Rizal sa Maynila'y guinaw na ng mga caguinoohang tagalog sa pangulong
bayang ito ng sangcapuluang Filipinas, ng unang araw n~g Marzo ng 1888, ang isng payapang "procesin
cvica" n~g lubhang maraming filipino, na nagdaan sa Escolta, tinungo ang loob ng Maynil at ibinigay cay
Don Jos Centeno, Gobernador Civil dito n~g panahng iyn, ang isng casulatang nacafirma ang marami, na
doo'y hinihin~ging papanawin dito ang Arzobispo at paalisn ang mga fraile, dahil sa mga cadahilanang
nlalagd sa casulatang iyn. Sinalubong ang mga guinoong iyn ng Gobernador Civil ng boong cagandahan
20
ng loob, at sa canila'y ipinangacong gagawin ang na sa catwiran, bagay na mattupad ng marahil cung d
sana macapangyarihan ang m~ga fraile cay sa Gobierno ng Espaa. Ang nangyari'y nangbilangg sa Bilibid
na mahab ring panahn ang mga pangulong pumifirma sa casulatang iyn, at walang nagaw upang sila'y
maligtas si Terrero, Centeno at Quirroga--Lpez--Ballesteros na sa canila'y tumatangkilic.
Dumatng si Rizal sa Emuy. Nall siyang mainam sa pagdaragt, dahil sa tintaglay niyng sakt. Hind siya
lumunsd sa Emuy, dahil sa malacas na uln at sa caguinawn, at dahil namn sa sinabi sa canyng doo'y
totoong marum. Nagtuly siya sa Hongkong at doo'y nacakilala niya ang ilang m~ga castl at si G. Balbino
Mauricio, na malang tang nabilang dahil sa gulng nangyari sa Tanguay ng tang 1872. Doon siya ntira
sa bahay ni G. Jos Mara Basa, na napatapon sa Marianas, dahil din sa gulng sinabi na. Nag-aral siya sa
Hongkong n~g wicang insc. Napag-unaw ni Rizal doong ang m~ga fraileng dominico'y sila halos ang may
ari n~g Arsenal sa Hongkong. Sinamahan si Rizal ni Basa sa pagpasa Macao, upang dalawin si G. Lecaroz, at
sa bahay nito'y natir, silang ilang araw, at pagcatapos ay nan~gagbalic ul sa Hongkong, at mul roo'y
lumulan siya sa vapor "Oceanic" ng ica 22 ng Febrero ng 1888, na ang tungo'y sa Japn. Damatng siya sa
Yokohama ng ica 28 ng buwan ding iyon. Carrating pa lamang niya sa Hotel ay tumanggp na siya ng
pasabi n~g "Encargado n~g Legacin ng Negocios ng Espaa" sa ciudad na iyong sa canya'y makikipagkita.
Hind nga nalaon at dumatng sa tinatahanan ni Rizal ang ilng castl, binati siya n~g boong pitagan,
inihandg sa canya ang boong paglilingcod at tuloy inanyayahan siya n~g boong guiliw na doon na matira sa
Legacin. Aayaw sanang pahinuhod si Rizal sa anyayang iyn, n~guni sa pagca't namasid niya ang malabis na
pagpupumilit, at palibhasa'y nais niya ang lubos pakilala sa m~ga castl, sumang-ayon siya sa capamanhican.
Ntira ng si Rizal sa Legacin ng Espaang may mahiguit na isng buwan. Nilibot niya ang ilang lalawigan
n~g Japn, na cung minsa'y casama niya ang "Encargado n~g Legacin" at cung minsa'y ang "intrprete" nito:
Doo'y nag-aral si Rizal n~g japons at pinagsiyasat ang canilang teatro. Samantala'y inaakit si Rizal ng sinabi
ng "Encargado" na tumanggap n~g isang catungculang mataas na sa canya'y ipinagcacaloob ng Gobierno ng
castl, datapwa't hind pumayag si Rizal. Nang macalamps ang isng bowa'y napasalamat siya sa
magandang caloobang sa canya'y ipinakita, napaalam at lumulan sa isng vapor na ang tungo'y sa Estados
Unidos ng Amrica. Ncasacay niy sa vapor ang isng mag-anac na ang ama'y ingls na nagngangalang
Jakson, ang ina'y filipina at ang mga anac ay ipinanganac sa Filipinas, at sac isng japons. Itinanong sa
canya ng is sa m~ga anac ng ingls cung nakikila niya ang isng nagngan~galang "Richal" na cumath n~g
Noli me Tangere; sumagot si Rizal na nacangit, na nakikilala niya, tulad sa pagcakilala ni Aladin cay
Florante; at sa pagca't nagsasalit n~g mga pagpupuri sa cumath ng librong yaon, siya'y napakilala na, sa
pagca't cahi't ilihim man niy ang canyang pan~galan ay maaalaman din sa capitn at mga oficial ng vapor. At
sapagca't ang japons ay walang nalalaman cung d ang canyang kinaguisnng wc, siya ang nagung
"intrprete" sa pakikipagsalitaan sa ibng m~ga casacy sa vapor.
Dumatng si Rizal sa San Francisco de California ng ica 28 ng Abril n~g 1888. Hind siya nacalunsd agd,
dahil sa pinapag "cuarentena" ang vapor, bag man tumelgrama ang Cnsul americano sa Hong-kong, na n~g
umals ang vapor na iyo'y walng clera roon, at gayon ang guinaw dahil lamang sa may casacy na walong
daang insc, at sapagca't nagctaong ng m~ga araw na iyo'y casalucuyang halhalan, ng mawic ng m~ga
tongbayang ang Gobierno'y tumitingin sa canil at naghihigpt sa m~ga insc, cay guinaw ang gayong
pagbimbn. Gayon ma'y cumacain sa vapor ang maraming m~ga empleado sa Aduana roon at ang Mdicong
americano na galing sa Hospital ng mga may sakt na clera. Nang macaraan ang labingdalawang araw ay
pinalunsd si Rizal at iba pang mga "pasajerong de primera", n~guni't nangatir sa vapor ang mga insc at
mga japons na pawang pasajerong "de 2.a" at "de 3.a" hangang sa namaty na untiunt, ayon sa balit ni
Rizal, ang may tatlongdaang insc.
Linibot ni Rizal ang lalong malalakng ciudad n~g Estados Unidos, at canyng hiniwatigan ang calagaya't
mga caugalian n~g mga tagaroon. Hinangaan niya ang m~ga caguilaguilalas na bahay roon, ang mga ilaw
elctrico, ang cahimahimalang Nigara, ang mga dakilang bun~ga ng caisipn ng m~ga americano; dinalaw
niy ang mga nagpapaalaala cay Washington, ang carilagdilagang tong walang cahulilip sa sanglibutan ng
siglong yaon; nguni't namasid niyang doo'y walang tunay na calayan sa pamamayan. Sa maraming m~ga
Estado'y hind nacapag-aasawa ang isang lalaking negro (itm) sa isang babaeng maput, at ang isang babaeng
21
maitm, ay hind nacapagaasawa sa isang lalaking maput. At doo'y totoong kinagagalitan ang m~ga insc,
hangang sa pagcamal-an ang mga japons na isinasama nil sa pagcasusot sa mga insc.
Ng ica 16 n~g Mayo ng 1883 ay lumulan si Rizal sa vapor "City of Roma" at tumungo sa Europa. Dumatng
siya sa Liverpool n~g ica 24 ng Mayo ng 1883, at hind nalao't siya'y na pa sa Lndres ng calaghatan n~g
tan ding iyn, at sa araw-araw ay naparoroon siya sa bahay n~g filipino ring si G. Antonio Mara Regidor.
Samantalang linilibot ni Rizal ang m~ga iba't ibang nacin upang mahiwatigan at mapagcr niya ang
sarisaring dunong at m~ga caugalian ng iba't ibang lah, itintay namn sa Madrid n~g mga filipinong
naroroon, ng ica 12 n~g Julio ng 1888, ang "Asociacin Hispano-Filipina," na caayon nil ang pants na
castilang si D. Miguel Morayta.
Sa pagca't inaacl ng m~ga filipinong yaong kinacailangan ang isang pamahayagang maglathal ng canilang
mga mith at damdamin, nagtatag ang filipinong si G. Graciano Lpez Jaena n~g isang pamahayagang
pinalalabas towing icalabinglimang araw, na ang pamagat ay _La Solidaridad_. Nagsisulat sa pamahayagang
ito si na Guinoong Marcelo Hilario del Pilar, Jos Rizal, Ferdinand Blumentritt, Mariano Ponce, Eduardo
Lete, Antonio Luna, Graciano Lpez Jaena, Dominador Gmez at iba pa.
Nagtay ng m~ga panahong iyon n~g isang "logia" n~g mga filipino, na pinamagatang Solidaridad, at mul
noo'y sumilang ang adhicang palaganapin sa m~ga filipino ang masonera.
Guinaw ng 25 n~g Noviembre n~g 1889 ang Junta general ng capisanang "Asociacin Hispano-Filipina at
nangahalal na bumu n~g Junta Directiva ang m~ga sumusunod:
Presidente: D. Miguel Morayta, Gran Oriente Espaol n~g francmasonera.
Vicepresidentes: D. Antonio Balbin de Unquera, catlico at manunulat na balita; D. Felipe de la Crte, general
brigadier n~g ingenieros, at D. Luis Vidart, jefe ng artillera, acadmico ng Historia at manunulat.
Tesorero: D. Teodoro Sandiko.
Secretario: D. Dominador Gmez.
Ang bumubu naman n~g Comisin Ejecutiva'y ang sumusunod:
Presidente: D. Miguel Morayta.
Vocales: D. Marcelo Hilario del Pilar, D. Jos Hernndez Crame at D. Simplicio Jugo.
Secretario: D. Manuel Labra.
Hangang guingaw ng m~ga filipinong na sa Madrid ang mga sinabi co na'y sinisiyasat naman ni Rizal ang
laht ng m~ga casulata't mga librong nauucol sa Filipinas, upang malagyan niya ng mga paliwanag ang
librong Sucesos de las Islas Filipinas (M~ga nangyari sa Sangcapuluang Filipinas) na sinulat n~g Dr. Antonio
Morga na ipinalimbag nito sa Mxico n~g tang 1609.
Dito naman sa Filipinas ay hind naglilicat ang mga fraile ng pagsirang puri sa Noli me tangere.
Palibhasa'y hind marami sa mga lupang it ang marunong ng wicang castl, ang mga sinulat ni Rizal at ib
pang mga filipino, tungcol sa pagmamalasakit sa atin, ay bahagy, na lamang napagkikilala rito, datapowa't sa
malakng pagcacmal ng mga fraile ay sil rin ang naglaganap n~g bagay na canilng linilipol.
22
Pagca ang tao'y naparaig sa silacb ng maningas na galit, ang madals na naguiguing bunga ng guinagaw ay
siy rin ang nagpahamac sa sarili. It rin ng ang nangyari sa mga fraile.
Kinapopootang totoo ng m~ga fraile ang mga sinusulat ni Rizal, dahil sa pawang pumupucao n~g pagsinta sa
kinamulatang lp, nagpapaliwanag ng catowiran, nagpapakilala n~g sariling dangal at camahalan, nagtutur
ng m~ga catungculan at carapatn at ipinauunw ang mga pagdaraya at pangan~galacal na guinagaw sa
Religin ni Cristo ng mga nagpapangp na "cahalili n~g Dios," at napopoot sila ng di cawas cay Rizal at sa
caniyang m~ga sinusulat, palibhasa'y tals nilang si Rizal ay lubhang pahm at masintahing totoo sa
tinubuang lp, at cung ang m~ga titic na iya'y lumaganap sa sangcapuluan, ang canilng capangyariha'y
mlulugs at masisir ang canilng hanap buhay na pangan~galacal ng Religin.
Sa guitn ng canilng pagn~gin~gitn~git ay humanap sil ng paraang sucat macasirang puri sa filipinong
nagtatan~gol sa canyang kinamulatang bayan.
Totoo't na sa canilng camy ang capangyarihang magbawal n~g pagpapadal rito ng mga casulatan ni Rizal,
at na sa camay rin namn nil ang capangyarihang umusig at magparusa n~g cabigatbigatan sa sino mang
mangahs tumanggap, mag in~gat bumasa n~g mga casulatang yaon; nguni't canilng nakitang linalabag
lamang at pinaglalaruan ng ilang m~ga filipinong tunay na sumisinta sa tinubuang bayan ang canilang
mahigpt na utos, ang canilang mga pagbbal ng caparusahn sa catawn at sa calolowa, at winawalang
cabuluhan ang canilang m~ga pangangaral sa plpito at sa confesionario, at sa gayong calagaya'y
pinagcaisahan ng m~ga fraile na sagutin ang mga casulatan ni Rizal ng sulat din. Inihall nila sa pagganap
ng ganitong tungcol si Fr. Jos Rodriguez, na ng panahng yao'y prior at pn ng "Asilo de Hurfanos"
(Ampunang-bahay sa mga ulilang lalaki) sa convento ng Guadalupe, sacop ng bayang San Pedro Macat, na
ngayo'y napapanig sa lalawigang Rizal.
Tumupad si Fr. Jos Rodriguez n~g boong casipagan sa canyang mahigpit na catungculan, at sinabi naming
mahigpit, sa pagca't wal n~g mahirap gawing gaya ng piliting hadlan~gan ang mahinusay na lacad ng
pagsulong ng m~ga carunun~gan at n~g pagcakilala ng tawo sa canyang sariling camahalan; tulad naman sa
halng na mag-acalang masasalaan niya ang ilog Pasig, at n~g ang tubig na umaagos doo'y howag macarating
sa dagat.
Nagpalimbag si Fr. Jos Rodriguez ng sunodsunod na mga libritong wicang castl at wicang tagalog.
Pinamagatn niya ang m~ga wicang castl n~g CUESTIONES DE SUMO INTERES, at ang tagalog nama'y
CAIINGAT CAYO.
Hind sagot ang mga libritong yaon sa m~ga pan~gangatowiran ni Rizal, cung di licawlicaw na paglait, pag
alipusta at m~ga pagpaparatang sa tinatawag nilang han~gal at imbng Doctor Calambenyo.
Hind kilala ng panahng iyn n~g halos n~g lahat ng filipino ang Doctor Jos Rizal, at bihirangbihir ang
nacauunw n~g canyang pangalan at m~ga sinusulat, datapowa't n~g mabasa n~g mga tagalog ang mga
librito ni Fr. Jos Rodriguez, na ipinangalat na walang bayad n~g boong casaganaan, ay napucaw ang
canilang pagmimithing basahin ang NOLI ME TANGERE, na bagong calalabas, at sa pagca't ang pagsinta sa
Inang Baya'y siyang lalong malacs na pangpatapang sa paglulong sa panganib, hind nawalan ng nagpilit na
dito'y macapagpasapit ng lihim n~g lalong marami ng librong iyon, at marami naman ang lihim na naglac, at
lalong marami ang m~ga lihim na bumili, "sa anim at pitong piso bawa't libro." Wal na yatang totoong
masarap sa aliping gaya ng lumasp ng ibinabawal; ito ang cadahilana't nanaig sa tacot sa capahamacan ang
maalab na adhicang sumr, n~g utos ng m~ga tampalasang pinapanginoon.
Hind nalaon at sinagot ng m~ga tagalog ang mga libritong CAIINGAT CAYO ni fray Jos Rodriguez ng
mga librito ring pinamagatan naman n~g CAIIGAT CAYO, sa macatowid baga'y magpacaigat, tumulad sa
igat, na sa cadulasan ng catawan ay nacahahagpos sa camay ng humuhuli. Cung minsa'y Dolores Manapat at
cung minsa'y Salvadora Liwanag ang nacafirma sa mga libritong iyon. Isa sa mga libritong tagalog na sagot
23
sa m~ga librito ni Fr. Jos Rodriguez ay ang nacafirma'y si Dimas Alang, pamagat ni Rizal, na siyang sumulat
n~g libritong iyon.
Sa mga libritong Caiigat cayo'y ipinakikilala ang mga malulupit at mga cahalayhalay na asal n~g m~ga
fraile at ang canilang mga pagdaraya sa mga filipino, at bucod sa rito'y linilibac ang mga maling aral, ang
mga licong itinuturo, at ang mga cung d sana catampalasana'y catawatawang mga aral ng Iglesia Catlica
Apostlica Romana, at ang m~ga libritong yaon ang caunaunahang limbag na sa wicang tagalog ay nag-als
ng pirng n~g m~ga nalalabuang isip ng tagarito.
Bucod sa m~ga libritong Caiigat ay may isinabog din dito sa Maynilang m~ga dahong papel na limbag, na
ang pamagat ay Alerta Paisanos! at iba pa, na pawang laban din sa mga fraile at sa mga macafraile.
*****
May mga bagay na nangyari n~g mga panahng yang hind dapat calimutan, sapagca't nagpapakilala ng
casiglahn n~g loob n~g mga tong bayan, n~g canilng tunay na pag-ibig sa kinamulatang lp at ng
canilng malakng galit sa mga fraile na dito'y pawang nag-uugaling maban~gis na hr bawa't is.
Niyo'y icapat na araw ng Octubre ng 1888, casalucuyang ipinagpifiesta ang San Francisco de Asis, na hind
magcasiya sa simbahan ng m~ga franciscano sa Maynil ang dami ng taong nagsimb sa misa mayor; n~g
matapos na ito'y may apat limang batang lalaki na namamahagui, sa nagsisilabs sa simbahan, ng mga
libritong walng pinag-ibhan ang culay ng takp sa mga librito ni Fr. Jos Rodriguez, at ang pamagt ay
Caiingat cayo. Nang matatapos na ang paglabs n~g mga tao'y ntanawan ng isng fraileng franciscano,
buhat sa bintn ng convento n~g simbahan ng "Tercera Orden", na caniyang pinanunungawan, ang
pamimigy n~g m~ga librito n~g mga batang yan. Ipinatawag agad-agd n~g fraile ang uldg na portero at
pinagutusang cumuha ng is sa mga libritong ipinammigay. Sumund naman ang uldg. Huming sa m~ga
bat n~g is sa mga libritong iyon at ipinanhic sa fraile, at ng buclatn nit ay nakitang ang mga libritong
yaon ay hind pal ang Caiingat cayo ni Fr. Jos Rodriguez, cung di ang Caiigat ng m~ga tagalog, at sa
gayo'y nalips ng galit ang fraile, at sinabi n~g pasigw sa uldg, na pagdaca'y iparakp sa mga guardia civil
veterana ang mga batang iyn. Patacbng nanaog ang uldg, tumawag ng m~ga veterana at iniutos niyang
dacpn ang mga batang nammigay ng m~ga librito sa mga tong lumlabas sa simbahan nguni't n~g canilng
hanapin ay wal na cahi't is man, nacatacas ng laht, at cahi't pinagpilitang maalaman cung sino sino ang
m~ga batang iyon, at cung sino sino ang sumusulat, nagpapalimbag, lumilimbag at nagpapacalat n~g Caiigat
cayo, ay hind nangyaring maalaman, at nasayang lamang ang di cacaunting nagugol na salap ng mga fraile
sa pagpapahanap na iyn.
*****
Caugalian, buhat sa caunaunahang mul, na sa simbahan n~g Santa Cruz, nayong malak nitong Maynl, ay
wicang tagalog ang guinagamit sa pagsesermn, at sa pagca't si Fr. Jos Rodriguez ay balitang magaling
managalog, inanyayahan siya ng cura prroco sa nasabing nayon ng Santa Cruz, na si pr Eustaquio
Moreno, fraileng recotelano, na siya na ang magsermn sa ica 12 ng Octubre n~g sinabi ng tang 1888, fiesta
ng Nuestra Seora del Pilar, pintacasi ng bayan. Punngpun ng to ang simbahan, nguni't pagcakita nil na
si Fr. Rodriguez ang pumanhc sa plpito at siya ang magsesermn, umugong ang isng alingawn~gw na
salisalitaan ng isa't is:--Tayo na!--anil,--ang magsesermn pala'y ang maestro ng Dios! At nan~gaglabasan
ng, sa simbahan, na ano pa't iiln iln lamang ang nanir, na siyang naking n~g pag-alimura ni Fr. Jos
Rodriguez cay Rizal at sa boong catagalugan.
Hind na namin saysayin ang lubhang maraming bagay bagay na nangyaring nagpaliwanag ng pagcapucaw
n~g loob n~g tagalog sa maningas na pag-ibig sa kinamulatang lp, mul n~g canilang mabasa mabalitaan
ang m~ga sinulat ni Rizal, hangang sa dumating ang malualhating icadalawampo't apat na araw ng bowan n~g
Agosto ng 1896, na pagpapasimul ng panghihimagsic n~g m~ga filipino sa gobierno ng castl, sapagca't
24
lalawig caming lubh, at ang bagay na ito'y itatal na namin sa librong aming ilalathal na ang pamagt ay
REVOLUCION NANG FILIPINAS; sucat na ang aming sabihing salamat sa m~ga isinulat ni Rizal ay
naguising sa mga dibdib ng catagalugan ang natutulog na pagsinta sa sariling dan~gal; at cung nangyari ang
gayong caligaligayang bagay, sa gayong balibalit lamang ang pagcaalam n~g caramihan sa m~ga sinulat ni
Rizal, sapagca't bibihir ang tunay na nacatatalos ng Noli me tangere, Filibusterismo_ at ib pang canyang
itinitic sa wicang castl di lalongll ng mag-aalab ng di ano lamang ang pagsintang iyn, cung canilng
ganp na maunaw ang m~ga pants na casulatan ni Rizal, na siyang naguing maliwanag na araw na humaw
ng dilim na mga lupaing ito? Ito ang wags na cadahilanan at pinagsicapan naming isatagalog ang
calahatlahatang sinulat ni Gat Jose Rizal, at ilathal sa isng paraang macacayang icabasa n~g lalong
carukrukhaang tagalog, at lubs ang aming pag-asa na ang aming munting pagal ay pag-aanihan ng matimyas
at saganang bungang icagagalng at icararangal ng Sangcapuluang Filipinas.
Nanatili si Rizal sa Lndres, at doo'y ipinagpatuloy niya ang pag-uuss ng m~ga casulatan at librong
kinalalagdaan n~g mga nangyari sa canyng lp ng mga panahong nacaraan na, bucod sa siya'y nagpapadal
n~g sulat na ipinalalathl sa "La Solidaridad." Sa sandasandaling siya'y natitiguil ay naglilibang sa pag-ukit
ng mga larawang cahoy. Tatlong "esttua" ang nayari niya sa Lndres na canyng pinamagatang "Ang
pagtatagumpay n~g camatayan sa buhay", "Ang pagtatagumpay ng carunungan sa camatayan" at "Si
Prometeong nacagapos". Bucod sa rito'y sumusulat siya ng mga casaysayang wicang ingls at wicang alemn,
na canyng ipinaddala sa m~ga pamahayagan. Ntitira si Rizal sa Lndres, sa nayon ng Chalk Farm, sa
bahay ng isng mag-anac na m~ga ingls, na naboboo sa isang matandang lalaki at tatlong dalaga, na
nagpapakita sa canya ng boong cagandahan ng loob, dahil sa sila'y nangallugod sa catalinuhan ng isip at
catimyasan ng asal niya. Iguinaw ni Rizal ng isang mainam na larawang cahoy ang mga ulo ng tatlong
dalagang iyon at saca inihandog sa canila.
Isang araw ay naparoon siya sa bahay ni G. Antonio Regidor at nagsabing siya'y aalis sa bahay na iyon at
siya'y pasasa Pars, sa pagca't nararamdaman niyang tila siya'y ibig maraig ng paghilig ng budh sa is sa
m~ga dalagang iyon.--"Hind mangyayaring dayain co ang dalagang iyon--ani Rizal cay Regidor;--hind ac
macapapacasal sa canya, sa pagca't hind itutulot na gawin co ito ng mga ibang pag-ibig na linisan co sa ating
lupain, at d co n~ga maitutumbas ang pagdary sa isang dalisay at malinis na pag irog". Nalalarawan sa
mukh ni Rizal ang malaking pakikipaglaban niya sa panghihinang n~g pusong sarili ng sinasabi niya ang
mga bagay na iyn sa cababayan nating si G. Antonio Regidor.
*****
Lumipat ng si Rizal ng tang 1889 sa Pars at doon tumuly muna sa bahay n~g ating calah at cababayang si
G. Valentn Ventura, at bago lumipat sa Rue de Maubergue, bilang 45, sa Pars dn, at ipinagpatuloy niya roon
ang pagcath ng Filibusterismo_, na canyang pinasimuln na n~g siya'y natitir pa sa Lndres, at tuloy
ipinalimbg niya roon ang librong Sucesos de las Islas Filipinas, ni Doctor Antonio de Morga, na canyang
nilagyan ng mga paliwanag upang lalong mapagcurong magalng n~g babasa.
Samantala'y walng licat ang paglaganap sa boong Filipinas n~g maraming dahong limbg, na doo'y
ipinauunaw ang sari-saring m~ga mahahalay at tampalasang cagagawn ng mga fraile sa pagyurac sa dangal
at pamumuhay n~g m~ga filipino, mga dahong limbg na ipinamamahagui ng boong lihim sa mga tagarito, at
hind mapagcr ng m~ga cawan ng Gobierno cung sino ang nagdadal rito, baga man nakikilalang m~ga
gaw sa limbagan sa Hongkong, at hinihinalang ang nagpapalimbag doo'y marahil si G. Doroteo Corts si
G. Jos Mara Basa, na capow cababayan natin.
May isng nagngan~galang filipinong sumagt ng dahong limbag din sa mga dahong limbag na iyn. Sa
sagt ng filipinong yao'y ipinagsasanggalng ang mga fraile't ang mga castl, at tinututulan at minmasam
ang guingaw ng mga filipinong na sa Europa, at lalonglalo na ang guingaw ng m~ga sumusulat sa La
Solidaridad_ at ang mga pagbabagong utos na hinihin~g n~g mga magcacapanig sa "Asociacin
Hispano-Filipina;" hind raw mabuting dito'y ipagcaloob ang Cdigo poltico, ang nauucol baga sa m~ga
25
calayaan sa pamamayan, at hind raw pakikinabangan ng sino man ang magcaroon sa Kapulungang bayan
n~g Espaa n~g mga filipinong tagapakiharp natin doon, bucod sa canyang inaalimura't ipinalalagay na
m~ga tampalasan ang mga tong dito'y nagcacalt n~g mga dahong limbag na laban sa mga fraile at mga
castl.
Nacarating hangang sa Europa ang tutol na iyon, at d nalao't dito'y dumatng ang isang masigabong sagot ng
mga filipinong na sa Pars. Ang taglay na fecha ng sagot na iyo'y 10 n~g Octubre ng 1889. Sinasapanth n~g
ilng ang sagot na iyo'y gaw ni Rizal; datapwa't ani G. Mariano Ponce ay hind raw. Si G. Mariano Ponce ay
isa sa lalong m~ga caibigang matalic ni Rizal.
Nagpasimul si G. Antonio Luna ng pagsulat sa La Solidaridad_, at ang guinamit niyang pamagat na
pangfirma sa canyng m~ga ilinalathl ay "Taga-Ilog," at sa pagca't inuyat ni "Taga-Ilog" ang ilng m~ga
ugal ng mga castl, sumagot sa canya ang phayagang "El Pueblo Soberano", sa Barcelona, at doo'y
pinacacalaitlait n~g d caws si G. Juan Luna, sa pagca't walng boong isip ang mga castl cung d si G.
Juan Luna ang pumifirm n~g "Taga-Ilog." Hind nacatis si Rizal cung d ipagsangalang ang cababayan sa
isang mainam at bayaning pangan~gatuwiran, na canyng ilinathl sa La Solidaridad ng ica 30 ng
Noviembre n~g 1889. Na sa Pars ng panahng iyn si Rizal. Ganito ang wacs n~g casagutan niya:
" ...dinaramdam namin ... na ang isng pamahayagan n~g isng "partido" na may cagalinggalingang mga
mith, na pinacananais na mcamtan ang mga dakilang adhic na pamamahala't paglalagd n~g mga
cautusa'y ang pagcacapantaypantay ang guinagamit na saguisag; pagca nauucol na sa filipino'y limutin ang
canyang linalands na asal at gumamit n~g pananalitang sa capalalua'y malabis at pusps ng casungitan,
nasasalig sa camalan, na wr mandin ang hinahan~gad ay ang papagngalitin ang mga may tapt na loob na
nananahn sa Sangcapuluan, at tila mandin sa canila'y sinasabi: Ha! Howag cayong umasa sa cadalisayan ng
talarongtimbangan, howag cayong umasang kikilalanin ang inyong m~ga catowiran, huwag cayong umasa sa
pagcahabg: cailan ma'y hind mangyayaring cami'y inyong maguing capatid! Tunay n~ga't ibig namin ang
Calayaan, ang pagsunod sa Talarongtimbangan, ang Pagcacapantaypantay; nguni't ibig naming cami lamang
ang magcamit ng tatlong cagalin~gang ito; tunay nga't ipinaglalaban namin ang icgagaling nang
sangcataohan; n~guni't ang icagagaling lamang n~g sangcataohan sa Europa; hind lumlampas ang aming
pagtingn sa daco pa roon; sa pagca't cayo'y mga, lahing marilaw caymangui, cayo n~g ang bahl sa
inyong sariling catawn! Talagang mabangis ang laht n~g mga "partido"--cahi't na ang lalong maiiruguin sa
mga calayan--sa m~ga taga ibang lupang nasasacop ng canicanilang nacin. Cung ibig ninyong magtam
n~g lubs na catowiran ay inyong hanapin sa pamamag-itan n~g pakikibaca."
Naghayag si Rizal ng dalawang casulatang mahahalag sa La Solidaridad, mula n~g Septiembre n~g 1890
hangang sa mga unang bowan ng 1891, na ang m~ga pamagt ay Filipinas dentro de cien aos_, (calagayan
ng Filipinas sa loob n~g sandaang tan) at Sobre la indolencia de los filipinos (tungkol sa catamaran n~g
mga filipino). Sinasaysay ni Rizal sa Filipinas dentro de cien aos ang m~ga caunaunahang nangyari sa
Filipinas, ang casalucuyang nangyayari n~g panahng iyon at ang inaacl niyang mangyayari sa hinaharap.
Tungcl sa casalucuyang nangyayari, nagsasalit si Rizal ng mga catotohanang masasaclp, nguni't mga
dkilang catotohanan.
"Ang pagca maramdamin ang ps"--ani Rizal--"ang siyang pan~gulong budh n~g "indio", at sinugatan nila
ang pagca maramdaming iyan; at cung natutong manatili sa pag-titis sa mga hirap at pagcaamis ng bhay sa
paanan ng isang bandera ng taga ibang lp, sa paglilingcod sa Espaa,[53] hind nacapagtis n~g makita
niyang ang sa caniya'y ibinabayad ng canyang pinaghahayinan n~g buhay ay pag-alimura at mga sawng
caasaln (chonggo, pilsopo, filibustero at iba pa). Nang magcgayo'y untiunting hiniwatiga't siniyasat ang
canyang calagayan at napagkikila ang canyang anyong cahapishapis (wal-in ang pag-asa magpacailan man, sa
canyang catubusan). Ang hind nangag-aacal ng ganitng mangyayari, palibhasa'y npacalupit na mga
panginoon, ipinalagy nilng paglabg ang an mang dang, ang an mang pagttol, at camatayan ang siyng
parusang bigy; pinacsng lunurin sa dug ang an mang sigw n~g paghihrap, at guinaw ang sunodsund
na pagcacmal. Datapowa't hind napaglat sa ganit ang budh n~g bayan. At baga man sa ilang ps
26
lamang napcaw ang pagdaramdam, ang nin~gas nito'y hind nagllicat ng marubdob na paglalakit, salamat
sa mga catampalasanan at mga masasamang cagagawn n~g tan~ging mga tong nagpupumilit inisn ang
m~ga damdaming mahl at mairugun. Tulad namn cung narirgkitan n~g alab ang suot na damt, ang
pagcgulat at pagmamadal ng pagpapagpag ay siyng lalong nacapagpaparubdob ng nin~gas, at bawa't
isng pamamayagpag, bawa't isng paghamps sa nin~gas ay isng hhip na lalong nagpapaalab."
Mahb pang lubh ang canyng mga sinaysy, nguni't ang lalong nacapagttaca'y ang marami sa canyng
m~ga sinabi'y naguing isng panghuhla, catulad ng mga wic niyng it:--"Marahil mapag-isipan ng
malakng Repblica Americana ang muha n~g sacp sa mga dacong it, bag man hangga n~gayo'y wal
siyng pinakikialamn cung d ang canyng mga pag-aaring na sa sa dagat Pacfico at hind pa ng siya
nakikitalamitam sa mga nacucuha n~g mga ibng nacin sa Africa."
Sinabi rin niyng cahi't lubhang payapang loob ang filipino'y mapipilitang ipagpasumal, sa camatayan ang
buhay na pusps n~g lait at cahirapan, at gayon n~g ang nangyari.
Ipinagsasangalang ni Rizal tow na ang canyang m~ga calh, sa pamamag-itan ng canyang pluma, sa m~ga
paratang at pagpapahirap ng mga fraile at mga castl, na ano pa't cung aking sasabihin dito ang lahat ng
canyang m~ga guinawa'y hahab ng d cawas ang casaysayang ito, caya't n~g d magcgayo'y isinasam co
sa bumabasang cung totoong ibig niyang matals na ganap ang buhay ni Rizal at ang canyang m~ga sinulat,
bucod sa Noli me tangere, Filibusterismo at _Sucesos de las Islas Filipinas_, ay adhicain at basahin ang
librong d malalaon at aming ipalilimbag na ang pamagt ay Buhay ni Rizal.
Nals sa Francia si Rizal at lumipat sa Madrid ng man~gangalaghatan na ang Agosto n~g 1860, at pagdating
niya roo'y pinagod niya ang maraming pahayagan sa calalathl ng canyng mga sinusulat sa paglalaban ng
catuwiran n~g mga filipino.
Minsa'y hind na nagcasiya si Rizal na pluma na lamang ang gamiting sandata. Naglathl si Don Wenceslao
E. Retana sa phayagang _La Epoca n~g ica 16 n~g Noviembre n~g 1890, ng isang sulat na laban sa mga
camag-anac ng ating marilg na capatd, at kinabucasa'y tumatangap na siya n~g dalawang sacsing inutusan
ni Rizal, at siya'y ipinahahamon sa isang away na patayan (desafi muerte). Namag-ita't n~g huwag mtuloy
ang away na iyon ang dalawang caibigan ni Retana, at binigyang wacs ang gayong pag-aalit sa
pamamag-itan n~g isang "acta" casulatang pinagfirmahanan n~g lahat, na doo'y sinasabing walang cahi't
munting han~gad si Retanang ligaliguin cahi't babahagy, ang calooban ni Rizal, at cung sacali't may salitang
dapat icamuh ni Rizal na canyang sinulat ay ipinamamanhic na huwag pansinin at yao'y hind niya hangad. Si
Retana rin ang sa canyang Vida y escritos del Dr. Rizal ay nagsabi ng ganito: "Nang matapos na ang bagay
na iyon, isa sa m~ga kinatawan co, na si Sr. Scheidnagel, manunulat na militar na sa aki'y malaki ang
pagguiliw, ay nagsabi sa akin: Nagaalap-ap acong mtuloy ang pag-aaway niny; sa pagca't talastas cong
totoong magaling ang camy ni Rizal sa pamamaril, at sac hind marunong malagum."
Sinabi ng mga pamahayagang castlang "La Correspondencia Alicantina", "El Demcrata," sa Lorca at ib pa,
na cung gaano raw ang cagalingang totoo n~g camy ni Rizal, sa pagpapagalng ng mat, ay gayon din ang
cabutihang magpatm n~g bala; naisusulat niy sa pader ang canyng pangalan sa pamamag-itan n~g m~ga
bla ng pistolang canyng pinapputoc. Magalng din totoong manandata siy n~g espada at sable.
Nang mmasid ni Rizal na hind niy masunduan sa Madrid ang maalab na mith n~g canyng calolowang
macapagbigay guinhawa sa Inang Filipinas, bag man guinagamit niy ang boong lacs n~g canyng sip,
nanaw siy roong pusps n~g calungcutan, pagcatapos na mailthal niy sa "La Solidaridad" ang canyng
mga pagsisiyasat ng librong "Las luchas de nuestros dias" ni D. Francisco P y Margall, at ang canyng m~ga
sinulat na ang pamagt ay "Como se gabiernan las Filipinas," "A mi.... (musa)" at "Mariang Makiling." Ica 27
ng Enero n~g 1891 ng umals si Rizal sa Madrid na ang tun~go'y sa Pars.
*****
27
Hind nalaong totoo n~g pagtir sa Pars si Rizal. Halos sa boong tong 1891 ay ntira siy sa Blgica.
Nanahn muna siy sa ciudad n~g Bruselas, nguni't hind nagluat at lumipat siy sa ciudad ng Gante, at doo'y
ipinalimbg niy ang Filibusterismo. Nhahandog ang librong it sa m~ga presbterong tagalog na si pr
Mariano Gmez, (walompo't limang taon); si pr Jos Burgos (tatlompong tan), at si pr Jacinto Zamora
(tatlompo't limang tan), na ipinabitay n~g gobiernong castl sa Bagumbayan ng ica 28 n~g Febrero ng
1872.
Hind ipinagbil ang cahi't isang libong Filibusterismo sa Madrid, ni sa aln mang ciudad n~g Europa;
ipinadal niyng laht sa Hong-kong upang ipasoc ng lihim sa Filipinas; n~guni't ntictican n~g mga
cainalm ng m~ga fraile, caya't ng dalhn dito sa Maynla'y nahuling laht. Gayon ma'y nacapagparating din
dito ng librong iyn, nguni't cacaunt ang naipamahagui, dahil sa malakng paghihigpt ng mga nag-uusig sa
m~ga libro ni Rizal.
[Larawan: G. Teodora Alonso Y Quintos, In n~g Dr. Jos Rizal Imp. de M Fernndez. Paz, 447, Sta Cruz]
Ng mga caarawang dumating dito sa Maynil ang librong "Filibusterismo" ay pinaparoonan naman ang
Calamb ng mga guardia civil at ng mga castilang sundalong artillero, na ang namiminuno'y ang maban~gis at
walng habg na si Francisco Olive y Garca, coronel ng 20. tercio ng guardia civil, na totoong maraming
pinahirapan at binarl at ipinabarl na mga filipino, mul n~g Agosto ng 1896 hangang sa malupig dito ang
gobierno ng castl. Ang m~ga guinaw ng ganid at tampalasang it at ib pang mga castl at caural n~g
mga castilang sa Filipinas ay naglaganap n~g kilabot dahil sa canilng calupitn, ssaysayin co sa aking
librong ilalathala tungcol sa Revolucin ng 1896. Iguinib n~g m~ga guardia civil at n~g mga artillero, sa
utos ni Olive, ang mga bahay nang mga taga Calambang inaacalang catoto at nakikisang-ayon cay Rizal, at
n~g maiguib na'y sinunog naman. Guinawa ang lahat ng it sa cahin~gian n~g mga fraile. Hind pa
nagcasiya ang mga fraile sa gayong gaw ay hining sa pamamag-itan ni Olive sa general Weyler na ipatapon
sa Jol ang dalawampo't limang m~ga camag-anac at caibigan ni RizaL, at sumang-ayon namn ang general
na iyon.
Nang mbalitaan ni Rizal ang gayong nangyari, nagdamdam n~g di gagaanong pighat at saclp n~g loob.
Inacl ni Rizal na dalhin ang canyang ama't in at m~ga capatid sa Leida, sa Delpt sa Utrecht, at doon na
sila tumirang casama niya, sa pagca't ito ang sa canya'y hatol n~g canyang caibigang si profesor Blumentritt,
datapuwa't hind pumayag sil sa canya, caya't ang guinaw niya'y lumipat siya sa Hongkong at doo'y
dumating n~g magtatapos na ang buwan ng Noviembre ng tang 1891, sa pagca't ibig niyang mpalapit siya
sa mga sinsinta ng canyang calolowa.
Hinan~gad niyang omowi dito sa Filipinas, caya't sumulat siya sa canyang "familia" n~g ganito:
"Hongkong, 1 ng Diciembre ng 1891."
"Minamahal cong ama't in at m~ga capatid: Sinsundan cong walang lict ang cahapishapis na Calvariong
inyong linlacbay, Huwag cayong manganib at hind aco nagpapahingalay sa pagsisicap. Lakng
caligayahn sana cung matulutan ninyo acong macaow riyan! Marahil magbago ang lahat! Ipagcaloob n~ga
ninyo sa akin ang capahintulutang ito at papariyan agad ac. Umaasa ac, lubos ang aking paniniwalang
magalng ang ating calalabasan."
"Natatalastas co ang pagcaparoon n~g apat na cababayan sa Jol, at ang pagcbalic n~g aking capatid na
lalaki sa Maynila. Natalastas co ring mulng ipinatawag sa Gobierno Civil ang Nanay, si Pan~goy at si
Trining. Taglayn niny ang caunting pagtitiis. Lacsn ang loob."
"Sa pagca't pinapagmmadal aco n~g panaho'y bbigyan cong wacs itng sulat."
28
"Maalab ang aking mithng cayo'y mayacap."

Ang inyng anc,--Rizal.
Sinagt agad siy n~g canyang familiang howag ituloy ang canyang gayac, cay hind siy ntuloy niyn n~g
pag-owi rito.
Umupa siy n~g bahay sa Hongkong at doon na siy nagtumir, hangang sa siya'y bumili n~g maraming libro,
na ang bilang ay dumating hangang sa sanglibo.
N~guni't hind rin siy mtahimic; ninanas niyang totoo ang capanatagn ng canyng m~ga magulang, m~ga
capatd, mga camag-anac at mga cababayan, caya't naglacby siya sa Borneo, lupang sacp ng
Inglaterra[54], at n~g makita niyang doo'y maluwag ang pamamayan, ming siy sa Gobierno n~g Ingls na
pagcalooban siy ng lupang mtahanan at mpagtamnan ng mga halaman, at pumayag naman ang
Gobiernong iyon.
Gayc na sana si Rizal, n~g pagpasa Borneo, na doo'y isasama niy ang canyng mga magulang, capatd,
kinamag-anacan at cababayan, ng mabalitaan niyang dito sa Filipinas ay may bagong Gobernador General na
totoong masintahin sa catowiran. Ito'y ang teniente general Eulogio Despujol y Dusay, Conde de Caspe, na
dumating dito ng ica 17 ng Noviembre ng 1881. At tunay n~g namn. N~g m~ga unang buwan ng
pamumun rito ng general Despujol ay nagpakita n~g pag-uusig sa mga gawng masam ng mga castl, at
ipinakilala niyang hind siy sang-ayon sa mga caasaln n~g mga fraile. Sa pagca't marami ang nagbalit cay
Rizal ng m~ga gayong panunupd ng General Despujol sa canyng mataas na catungculan, sumulat siya sa
Gobernador General na it, at sinabi niya ang nasang omow rito sa Maynil upang ihandg niya ang
pagtulong sa lalong magalng na pamamanihal n~g lupang it. Hind sumagt si Despujol sa sulat na iyn,
nguni't ng macaraan ang ilng buwan, mulng sumulat si Rizal ng Mayo ng 1892 sa General, at sinabi niy
ang canyang acalang bumalic siy sa bayang itng sa canya'y pinanganacan, upang ipagbili niya at n~g
canyang mga caibigan ang mga pag-aaring sa canila'y ntitira pa, at ng macalipat sil ng pamamayan sa
Borneo, na casama ang canicanilng asawa't mga anc, at doo'y mangangasw sil sa pagsasca, sulat na
hind sinagt ng sulat din ng general Despujol, cung d ang guinawa'y ipinasabi na lamang sa cany sa Cnsul
n~g Espaa sa Hongkong, "na sa pagca't culang na culang sa magsasac ang m~ga lp rito sa Filipinas, hind
ng gawang macabayan ang alsn n~g mga magsasac rito upang bigyang casaganaan ang lp ng mga taga
ibang nacin, caya't dahil dito'y hind n~g siy macatutulong sa gayong nais"; sac idinugtong ang sabing:
"sino mang filipino'y macatutulong mul sa aln mang bayan ng Sangcapuluan sa iguiguinhwa n~g lupang
it, sa loob ng nasasaclaw ng m~ga cautusn ng sariling bayan."
Datapuwa't cung nagsusumakit man si Rizal sa icapapanatag ng mga irog ng canyng puso'y hind naman niya
nililimot ang ipagtatam ng guinhawa, mga calayan at casarinln ng Filipinas, at sa pagca't ang
pagcacaisa'y siyang mahigpt na cailangan upang tamuhn ang mga gayng bagay, inisip niya't itinatag ang
isng samahang pinan~galanan niyang Liga Filipina; nagpalimbag siy ng maraming palatuntunan ng
capisanang it at ipinadal sa canyng caibigang si G. Domingo Franco.
Sa pagca't inaacal cong lubhang mahalagang bagay, aking isasatagalog ang "Estatutos de la Liga Filipina", sa
pagca't mainam na gawing ulirn sa pagtatay n~g ano mang samahang nauucol sa catubusan nitong ating
kinaguisnang bayan.[55]
Ang m~ga abreviaturang cagamitan sa "Estatutos de la Liga Filipina" (Palatuntunan ng Pagcacabigksbigks
n~g mga Filipino) ay ang sumusnod:
L. F., Liga Filipina; Pagcacabigksbigks n~g m~ga Filipino.
A * * *, Archipilago; Sangcapuluan.
29
VIO * * *, Vnvs Instar Omnium; Pagcacais n~g laht.

Cp, Consejo popular; Capulun~gng bayan.
CP, Consejo Provincial; Capulun~gng Lalawigan.
CS, Consejo Supremo; Cataastaasang Pn.
GS, Gefe Supremo; Cataastaasang Pn.
G, gefe; Pn.
F, Fiscal; Tagausig.
T, Tesorero; Tagain~gat-yaman.
S, Secretario; Calihim.
A, Afiliado afiliados; Capanig M~ga Capanig.
P, mayscula (malaking P), ang cahuluga'y Provincial, ang nauucol sa Lalawigan; at p minscula, (maliit na
p), ang cahuluga'y "popular, ang nauucol sa bayan".
Ganito sa wicang tagalog ang sinabi n~g "Estatutos":
L. P.
ADHICA: Paglakiplakipn ang A * * * sa is lamang capisanang nag-iibigang mahigpt, malacs at
nagccaisang any ang magcacapanig.
2. Mangagtangkilican sa laht n~g capanganiban at pangan~gailangan.
3. Pagsasan~ggalang laban sa an mang catampalasanan at gawng saw sa catuwiran.
4. Pagpapalag ng pag-aaral, n~g pagsasaca at n~g pan~gangalacal.
5. Pag-isip at paggamit ng mga pagbabagong cautusn.
Saguisag: VIO * * *
Palatandan: * * *
PARAAN:
1. Upang masunduan ang mga ADHICANG ito'y magtatatag ng Cp, CP at sac isng CS.
2. Bawa't C ay magcacaroon ng isng G, F, T, S at mga capanig.
3. Bubu-in ang CS ng m~ga GP, at gayon ding bubu-in ang CP n~g mga Gp.
4. Nag-uutos ang CS sa LP at makikipag-alam na tuly-tuly sa m~ga GP at m~ga Gp.
30
5. Nag-uutos ang CP sa m~ga Gp.

6. Ang Gp ay nacapag-uutos sa m~ga A.
7. Bawa't CP at Cp ay gagamit ng isng pan~galang ib sa pangalan n~g kinalalagyang bayan lupan.
MGA CATUNGCULAN NG MGA A.
1. Magbabayad n~g dalawang piso pagpasoc, at bucod sa rito'y piso sa bawa't buwan.
2. Ssunod ng walng tutol at n~g boong caganapn ang laht sa mga cautusng mangaling sa isng C sa
isng G sa GS.
3. Ipagbbigay alm sa F n~g canyang C ang an mang mahiwatigan maringg na nauucol sa LP.
4. Pacaiingatan ang paglilihim ng ano mang lagd, cautusn cahatuln n~g C.
5. Sa an mang ggawin sa pamumuhay ay bbigyang lingap ang mga A; howag bbili cung d sa tindahan ng
A, at cung magbbili naman ng ano man sa isng A ay bababan ang halag. Parurusahan n~g mabigat ang
ano mang pagsuay sa cautusang it. * * *
6. Ang A na hind sumaclolo, baga man mangyayari, sa isang capw A, na nakikitang na sa caguipitan
pan~ganib ay parurusahan, at ang caliitan ng parusang ito'y ang capantay n~g paghihirap na tiniis ng dapat
niyang saclolohan.
7. Gagamit bawa't A, pagpanig niya sa LF, ng bagong pangalang hind niya mababago ul hangang hind siy
naguiguing GP.
8. Itutulong sa bawa't C ang isng gaw, isng paalaala, isng natutuhang dunong n~g paghicayat sa
magagandang loob na cababayang sila'y umanib sa LF.
9. Howag paaalimra at howag magpapall canino man.
MGA CATUNGCULAN NG G.
1. Lingatan ang bhay ng canyang C. Sacali't siy ang GS, dapat niyng masaulo ang mga pan~galang bago
at gayon din ang ngalang tunay ng mga C, at sacali't siya'y Gp ay dapat niyang masaulo ang mga pan~galang
dati at pan~galang bago n~g sacp niyang mga A.
2. Sa towi na'y pagsisicapang maalaman ang lalong magalng na paraan upang magcisa ang canyng m~ga
nasasacupan at sila'y mapag-abot-usap agad-agd.
3. Pagsisicapang maalaman at pagdaca'y bibigyang cagamutan ang m~ga pangan~gailan~gan n~g LP, n~g
CP ng Cp, alisunod sa cung siya'y GS, GP Gp.
4. Ppansinin agad at paglilitisin ang lahat ng m~ga paalaala, mga sulat at mga cahingang canyang tangapn,
at ipagbbigay alam na madal cung can~gino nararapat.
5. Sa panganib ay siya ang magpapuna at siya ang unang mannagot ng ano mang mangyari sa loob n~g
caniyang C.
6. Magbigay ulirn ng canyang pagca masunurin sa canyang mga pn, at ng siy, nama'y sundn n~g
31
canyang mga pinamumunan.

7. Ipagpapalaga'y ang catapustapusang A na isng caboan n~g LF.
8. Ang mga caculan~gng gawn n~g m~ga pn ay parurusahan ng higut ang cabigatn sa m~ga parusang
ibinbigay sa isng A lamang.
MGA CATUNGCULAN NG F:
1. Ang F ang siyang mangan~gasiw upang tumupd ang lahat ng cancanilang catungculan.
2. Isusumbong sa harp n~g C ang ano mang pglabg hind pagtupd na canyang mmasid sa sino mang
caanib sa C.
3. Ipagbigay alam sa C ang ano mang pan~ganib pag-uusig.
4. Siyasatin ang calagayan ng salap ng C.
CATUNGCULAN NG T:
1. Magttaglay ng isng talaan n~g m~ga bagong pan~galan n~g mga A. na bumubu n~g canyang C.
2. Magbbigay ng mahigpit na sulit sa buwan buwan ng tintangap niyng bayad ng is't is, na ang
magtatal sa libro'y ang mga A rin, na ang cancanilang tanging pangalang bago (simblico) ang gagamitin.
3. Magbibigay n~g "recibo" (catibayan), at canyng ipatatal sa librong talaan, na ang letra at sulat ay sa to
ring nag-aambag, ang laht n~g ambg na humihguit sa pso at hind humhiguit sa limampong piso.
4. Ititira ng Tp sa Caja n~g Cp ang icatlng bahagui n~g mga naliligpit niyang mga bayad at n~g siyang
maipagtakp sa mga cailangan n~g sinabi ng Cp. Pagdumatng na sa halagang sampong piso, ang dalawng
bahagui ay ibbigay sa TP; ipakikita sa TP ang canyang talan at siy rin, sa macatuwd baga'y ang Tp din,
ang susulat sa talan ng TP ng salaping canyng ibinigy. Pagcatapos ay magbbigay ng isang "recibo" ang
TP, at cung sang-ayon siy sa mga cuenta ay canyng llagyan n~g "Visto Bueno" "Sang-ayon" ang librong
talaan n~g Tp. Gayon din ang gganaping paraan pagca nagbibigay ang TP sa TS n~g halagang mahigut sa
sampong piso.
5. Ittira ng TP sa canyng Caja ang icasampong bahagui n~g mga salaping sa canya'y ibinibigay ng m~ga Tp
at n~g siyang magugol ng CP. at ang siym sa sampong bahagui ay ibbigay sa TS n~g CS.
6. Pagca ibig magbigay ng sino mang A sa LF ng halagang mahigut sa limampong piso, canyang ihahabilin
ang salaping iyon sa aln mang matatg na Banco, na ang ipallagay niya'y ang tunay niyang pan~galang
caraniwan, at sac ibbigay niya ang recibo sa sino mang magali~ngn niyang T.
MGA CATUNCULAN NG S.
1. Ipagbibigay alm sa bawa't pagpupulong ang pinagcayarang bats at ipauunw, ang m~ga gagawin.
2. Siya ang susulat ng m~ga liham ng C. Sacali't umals hind macaganp ang sino mang pn, maghahalal
siya n~g samantalang cahalili sa punong hind macaganp.
MGA CATUWIRAN NG MGA A.
32
1. May catowiran ang laht n~g A sa saclolong paghahatol at sa saclolong salap ng canyang C at ng LF.
2. Mahihing niya sa laht n~g mga A na siya'y tangkilikin sa canyang pangangalacal hnap-bhay, cailan
man at patibayan niyang hind sahl ang calacal hnap-bhay niya sa m~ga ib. Upang camtn niya ang
tangkilic na it, sasabihin niya ang canyang tunay na pan~galan at ang canyang calagayan sa canyang Gp,
upang ipagbigay alam nit sa GS, at ng ito nama'y macapagbigay alm sa laht n~g mga A n~g LF.
3. Sa ano mang caguipitan, pagcaap catampalasanang laban sa catuwirang sa caniya'y mangyari,
mahhin~g niya ang boong pagtatangkilic n~g LF.
4. Macahhingi ng puhunan sa ano mang hnap bhay, cailan ma't may salap sa Caja.
5. Macahhingi n~g bawas n~g halag ng ano mang canyang bilhin, ano mang paglilingcod na canyang
hilin~gin sa alin mang tindahan bahay-calacal na tinatangkilic n~g LF.
6. Hind mapaghahatulan ang sino mang A hanggang hind muna naipahihintulot sa canya ang
pagsasanggalang.
MGA CATUWIRAN NG GS.
1. Hindi siya matututulan, cung d rin lamang may man~gunang sumbng na laban sa canya ang F.
2. Macagagaw siya ng bawa't canyang magalingn, dahil sa caculangan ng panahon upng mahintay ang
pagpupulong na dapat gawin ng m~ga bumub n~g CS; nguni't may catungculan siyang managt sa mga
casisihng sa canya'y gawn, cung gumaw siya ng d dapat.
3. Sa loob n~g alin mang C. ay siya ang hucm na macahahatol sa ano mang usapn pagcacalit.
4. Siya ang tanging may capangyarihang macaalam n~g tunay na mga pangalan n~g canyang mga A
nasasacupan.
5. Lubs ang canyang capangyarihan upang canyang itatag ang m~ga paraang gagawin sa mga pagpupulong,
m~ga pagpapadalahan ng sulat at ang mga inaadhicang gawn, upang lalong pakinabangan, pumanatag at
mangyari ng boong cadalan ang m~ga adhic ng LF.
6. Pagc lubhang marami ang nan~gapapanig sa isang Cp, mangyayaring magtatag ang Gp ng isang sub C, at
siya ang unaunang maghahalal ng mga pn. Cung natatatag na ay pababayaang ang mga magcacapanig
ang siyang maghalal ng m~ga pn, ayon sa tadhn n~g mga palatuntunang ito.
7. May capangyarihan ang lahat ng G na magtayo ng isang C sa alin mang bayang wala pa nito, at pagkatapos
ay ipagbibigay alam sa CS * * * sa CP.
8. Ang G ang siyng maghhalal sa S.
MGA CATUWIRAN NG F:
1. Magpalabas magpapasoc sa nasusumbong sa pinagpupulun~gan, samantalang pinaguusapan sa C ang
m~ga nangyari.
2. Masisiyasat sa ano mang oras ang m~ga librong talaan.
MGA CATUWIRAN NG T:
33
Magagamt ang salapng canyang iniin~gatan sa isng mahgpit at lubhang malaking pangan~gailan~gan n~g
sino mang A n~g C; nguni't may catungculang ipagbigay sabi at managt sa harp ng Tribunal ng LF.
TANGING MGA CATUWIRAN NG GS:
1. Macatatawag ng mga pulong pagcacatipong hind caraniwan, bucod sa guingaw sa bown bown.
2. May malakng capangyarihan ang G S upang macagamit ng salapi ng capisanan sa totoong mga
pan~gan~gailangan, cailan ma't ipagbigay alam pagcatapos sa CS.
PAG-UUCULAN NG SALAPI:
1. Pagcacagugulan sa pagpapa-aral ang A ang canyang anc, cung mapagmasdang totoong matalas ang sip
at masipag mag-aral, n~guni't walang caya.
2. Gugugulan ang paglalaban ng catuwiran ng isang dukhang A sa canyang pakikipag-usapin sa isang
macapangyarihan.
3. Sasaclolohan ang maguing dukhang A.
4. Pahihiramn ng puhunan ang A na mag cailan~gan, sa pagtatay ng isang hnap-buhay ng macapagsaca
ng lp.
5. Tutulong at ng gumaang ang pagdadal rito n~g mga mquina at ang pagtatayo ng m~ga bago ritong
hnap-bhay kinakailangang hnap-bhay.
6. Magbbucas ng m~ga tindahan, mga almacen at iba pang mbibilhan ng m~ga A n~g canilang m~ga
kinakailan~gan upang macabil ng lalong mura ang halag cay sa m~ga ib.
MGA BATAS NA PANGCALAHATAN:
1. Sino ma'y hind mattangap sa LF, cung hindi muna nagagawa ang pagcacaisang voto ng m~ga A sa C ng
canyang bayan, at cung hind pa nagagawa sa canya ang mga pagtikm na kinacailangang sa canya'y gawn
muna.
2. Dalawang tan ang taning lamang ng tagl n~g pan~gangatungculan ng bawa't isa, liban na lamang cung
magcaroon n~g ano mang sacdl ng F.
3. Upang magtam ng catungculan ay kinakailangan ang tatlng icapat na bahagui ng m~ga "voto" n~g mga
caharp.
4. Inihahalal ng m~ga A ang Gp, ang Fp at ang Tp; ang mga punong p ang siyng mangaghhalal sa m~ga
punong P, at ang mga punong P ang maghhalal sa GS.
5. Cailan man at ttangap ng isng A, ipagbibigay alm ng Gp sa GS ang pangalang dati at ang pan~galang
bago ng tinangp na A; at gayon din ang ggawin pagca nagtay n~g isng bagong C.
6. Ang pan~galang "simblico" (pamagt) ang, siya lamang illagay sa pagppadalhan at gayon din ang firma
sa m~ga sulat cung panahng caraniwan, at ganit ang ggawing pagpapadal: ipaddala n~g A sa Gp at
ipaddala n~g Gp sa GP, sa GS, at gayon din sa pabalc; sa macatuwid: mangagaling sa GS GP na
patun~go sa Gp, at mul sa Gp han~gang sa A. Cung panahng d caraniwan lamang manyayaring masr ang
ganitong palcad. Gayon man, sa ano mang panahn at sa alin mang calagayan ang GS ay macapagppadala
34
n~g sulat mangyayaring makipag-usap sa canino mang capanig sa LF.

7. Hind kinacailangang mcaharap ang laht n~g m~ga capanig ng C sa pagcacaroon ng catibayan ng ano
mang pagcayaran.
8. Sa aln mang sandal ng caguipitan ay ipallagay ng bawa't C na siy ang caligtasan ct n~g LF, at cung
sa ano mang dahil ay magcawaraywaray masir ang aln mang capulun~gan, bawa't C bawa't G, bawa't A ay
magaatang sa sarili n~g catungculang pagtatatag at pagyar ul n~g nalansg.
CASULATAN SA PAGPASOC SA LF.
Sa Gp n~g Cp sa...........................
Aco'y si...........................,...... ................may..................tang gulang...................., ang calagaya'y
...............(dito ilalagay cung bint, may asawa bao).......................... ang hanap-buhay, tubo sa bayan
n~g........ .............lalawigan n~g................ nananahan sa daang........................ bilang...........ng bayan
ng............ lalawigan n~g......,.................., sa aking pagka tunay na anac na irog n~g Filipinas; sinasaysay co,
sa ilalim n~g tunay at tapat na panunump, na aking napagkikilala at ganp na napagttalos ang m~ga
adhicng pinagsisicapang camtan n~g LF, na ntatal sa licuran ng casulatang ito; caya nga aco'y
napassacop at cusang nakikiusap sa GP n~g lalawigang ito, na mangyaring aco'y tangaping A * at tapat na
loob na catlong n~g LF, at sa icapagccamit ng cahilingan cong ito, lubos acong nhahandang gumaw at
sumunod sa mga kinakailangang pagtikm na sa aki'y hingn, bilang pagpapatotoo ng cataimtimn n~g aking
pakikipanig.
.............ica..........n~g......... ......ng 18........
...................................
*****
Taglay n~g vapor na naghatd sa Maynl cay Rizal ang sumsunod na sulat cay Don Eulogio Despujol,
Gobernador at Capitn General n~g Filipinas.
"Marilg na guinoo: Ang cadahilanan nito'y ipagbigay alm p sa iny, na casabay n~g correong it ang aking
pagpariyan sa aking bayan, upang lumagy p ac sa ilalim n~g inyong capangyarihan, ang una, at ang
icalawa'y upang paghusayin ang aking sariling m~ga pagcabhay. Aayaw ang mga caibiga't mga ibang tao na
aco'y pumarito, at ipinaalaala nila sa aking lumlagay ac sa pan~ganib na lhim sa ganitng gaw; n~guni't
umaasa aco sa ganap ninyong pag-ibig sa catuwirang tumatankilic sa laht ng m~ga nassacop ng Espaa sa
Filipinas; umaasa rin ac sa dalisay cong ipinagmamasakit at sa capayapan n~g aking budh, at matututong
ingatan aco n~g, Dios at n~g mga cautusn sa lahat ng mga sl pagpapahamac.
Sabihanang dahil daw sa akin ay pinag-uusig n~g boong calupitn ang aking mga magulang na matatand na,
ang aking mga camag-anac at pat ng m~ga tong hind co kilal. Ngayo'y humharap ac upang sa akin
ibunt ang gayng calakng mga pag-uusig, upang aco'y managt sa mga sacdl na ibig nilng gawn laban sa
akin, at sa ganito'y n~g mawacasn iyang caligaligng masaclp sa m~ga walang casalanan, at malungcot sa
pamahl p ninyong nagsusumicap na mapagkilala sa panununtn sa catowran.
"Dahil sa hind po niny pag-imic sa aking m~ga sulat;--hind pag-imc na sa wala acng maacalang
naguiguing cadahilanan cung d ang lubhang malaking calakhan n~g pag-itan, mul sa cataastaasng
calagayan po niny hangang sa cababan n~g aking cataohan, sa pagca't kilala po ang cagandahan ninyong
makipagcapowa tao,--hind co maalaman cung inyong mamagalin~gn ang humarp aco sa sa inyo, hind man
ninyo aco tinatawag. Dahil sa bagay na ito'y maghihintay po aco sa is sa m~ga hotel[56] sa Maynl, marahil
35
ay si "Hotel Oriente" sa pagbabac-sacaling may ibig p cayng paglagayn sa akin ano mang bagay na
ipag-uutos, at cung macaraan ang tatlong araw, cung wal cayng inilalagay na hadlng, gagamitin co ang
aking calayan upang paghusayin co ang aking caunting pag-ar, sa aking pag-asang nacaganp na aco sa
Gobierno at sa aking m~ga cababayan.
"Taimtim cong nasang cayo'y ingatan ng Dios sa mahabang panahon, at aco po, guinoo ang puspos na
mapitagan at masunuring lingcod,--Jose Rizal.--Hongkong, 21 ng Junio ng 1892".
Ang sumusunod namang sulat na hind napagtals cung d n~g siya'y patay na, ay canyang inihabilin cay D.
Lorenzo Pereyra Marquez, na taga Macaw, bago siy lumulan sa vapor na maghahatd sa cany sa Maynl, at
ang bilin ay ibigay sa canyang familia, ang dalawang sulat na iyon, cung siya'y patay na, Ganit ang sabi:
"Sa mga iniirog cong m~ga magulang, m~ga capatd at mga caibigan:
"Ang pagsintang sa towi na'y isinusuy co sa iny ang siyang sa aki'y naguutos na gawn co ang ganitng
bagay, na ang mangyayari sa hul lamang ang macapagsasabi cung matin hind. Ang nangyayari ang siyang
nagppasiya sa mga bagay alinsunod sa kinallabasan; nguni't magalng masam ang cahnatnan, cailan
ma'y wiwicing ang tungculin co ang siyng nag-utos, at hind n~g dapat damdaming mamaty ac sa
pagtupd ng aking catungculan.
"Talasts cong cayo'y pinapagdusa co ng hind caws; nguni't hind ac nagsisisi sa aking guinaw, sa
pagca't yao'y siya cong catungculan. Masay ang aking loob sa paglagy sa panganib, hind ng pagdusahan co
ang aking sala (na sa bagay na ito'y wal acng guinagawang camalian ayon sa aking paniniwl), cung d
n~g bigyn cong capurihn ang aking gaw at sacsihn n~g aking pagbibigay halimbw ang m~ga bagay na
aking iniaral.
"Dapat magpacamaty ang tao sa pagganp n~g canyang catungculan at sa canyang mga pinananaligan.
Ipinagmmatigas co ang laht n~g mga caisipng aking inilagd tungcol sa calagayan at hinharap na
panahn ng tinubuan cong lupan, at mamamaty ac ng boong tow sa pagsinta sa canya, at ll na sa
pagsusumicap na inyong camtan ang tapat na catuwiran at capanatagn.
Isinasapanganib co ng boong galc ang aking bhay-upang aking mailigtas ang lubhang maraming m~ga
walang malay-sala: ang lubhang maraming mga pamangkin, ang lubhang maraming m~ga sangl n~g mga
caibiga't hind caibigang nan~gagcacahirap dahil sa akin.
An ac? Isng tong nag-isa, walang familia hlos, nilagoc, na n~g bhay ang lubhang mapait na mga
carayaan ng mundo. Maraming pag-cabig ang akng tinis, at marilm ang handog sa akin n~g hinharap na
panahn, at totoong cdilimdiliman cung ang hinharap na panahng iya'y hind liniliwanagan ng ilaw, n~g
liwayway ng aking tinubuang lupan. Samantalang lubhang marami ang mga tong puspos ng mga pag-asa at
n~g mga minmithing tow, na marahil ay liligayang laht cung aco'y mamaty; sa pagca't inaasahan cong
masisiyahan na ang aking m~ga caaway at hind na nila pag-uusiguin ang totoong maraming walang
mlay-sla. Hlos sumasa catwiran sil ng pagtatanm ng galit sa akin tungcol sa aking magulang at sa aking
m~ga kinamag-anacan.
"Sacali't lisy ang aking palad, talastasn n~g lahat na maligayang makikitil ang aking bhay, sa pag-aacalang
masusunduan sa aking pagcamatay ang pagpapahint ng canilng masasaclap na mga kahirapan. Mangabalc
naw sil sa kinaguisnang bayan natn at ng doo'y lumigaya sil.
"Hangang sa hulng sandal n~g aking bhay cay ang aking isasapag-isip at hahangarn cong inyong
tamuhn ang lahat ng bagay na mga caligayahn.--Jose Rizal.--Hongkong, 20 n~g Junio ng 1892".
It namn ang pan~gatlong sulat na canyang ilinagd, na nagpapakikilalang nakikinikinit na niyang maaams
36
ang canyang bhay sa canyang pag-ow dito sa bayang kinakitan niya n~g unang liwanag:
"Sa m~ga Filipino:
"Totoong mapanganib ng ang aking guinaw ang aking ggawin, at hind co kinacailan~gang sabihing
pinag-sip co munang magalng bago co itinuly. Talasts cong aayaw na gawn co it halos ang laht;
datapuwa't talasts co rin namang hind alm n~g halos laht ang nangyayari sa aking ps. Hind
mangyayaring mabuhay ac na aking nalalamang maraming nangagdurusa sa mga wal sa catowrang sa
canila'y pag-uusig dahil sa akin; hind mangyayaring mabuhay acng aking pinanonood ang aking mga
capatid at ang canilang maraming mga hinlg na pinag-uusig na walng pinag-ibhn sa m~ga tong
tampalasan; minmagaling co pang lumulng sa camatayan, at ipinagcacaloob co n~g boong tow ang aking
bhay upang mligtas lamang ang pagcaramiraming m~ga walng mlay-sla sa gayng wal sa catuwirang
pag-uusig. Talasts cong naaatang sa akin ang isng bahagui ng sasapitin ng aking tinubuang lp, sa
hinharap na panahn: na cung mamatay aco'y marami ang man~gagtatagumpay, at yamang gayo'y marami
ang nangagmimithi ng aking pagcapahamac. Datapuwa't an ang aking gagawin? Ang unauna'y may m~ga
catungculan acng dapat ganapn sa aking sariling budh, may mga catungculan ac sa m~ga familia ng
nangagdurusa, may catungculan ac sa aking mga magulang na dumarating hangang sa caibuturan ng aking
ps ang canilang mga buntng hinin~g; talasts cong ac lamang, cahi't ang camatayan co ang mcapalit,
ang siyang macapagbibigy ligaya sa canil, sa pagpapabalc sa canilng kinamulatang bayan at sa
catahimican n~g sariling bhay. Walngwal ac cung d ang aking m~ga magulang; nguni't ang tinubuan
cong lpa'y marami pang totoong mga anc na macahhalili sa akin, at humahalili na n~gang higut sa akin
ang canilng naggaw.
"Bucod sa rito'y ibig cong ipakita sa m~ga nagsasabing d umano'y hind tayo marunong sumint sa
kinamulatang lp, na tayo'y marunong magpacamaty sa pag-tupd ng ating catungculan at sa ating mga
pinananaligan. An ang cabuluhan n~g camatayan, cung namamatay dahil sa sinsinta, dahil bag sa
kinamulatang bayan at dahil naman sa m~ga tong sinusuyuan n~g ganp na pag-ibig?
"Cung napagttalastas co sanang aco ang pinagpapatoonan n~g poltica[57] n~g Filipinas, at cung
mapagtalasts co sanang cagamitan ng aking mga kababayan ang aking pag-lilingcod, marahil
mag-alinlan~gan aco sa pagpapatuloy nitong aking ggawin; datapowa't may mga ibng macacahalili sa akin,
at humahalil na ngang malaki ang nagagawa cay sa akin; hind lamang ito: marahil pa'y may m~ga
nagpapalagay na aco'y calabisan na, at hind gagamitin ang aking m~ga paglilingcod, sa pagca't aayaw nilng
pakilusin ac.
"Sinint cong lagu ang caawaaw cong tinubang lp, at matibay ang paniniwal cong siya'y aking
pacassintahin hangang sa hulng sandal ng aking bhay, chman gawn sa akin ng sangcataohan ang wal sa
catowiran; at hind co hinalagahan at pw cong inihandog sa kinguisnan cong lupan ang aking panahng
dratnin, ang aking bhay at ang aking m~ga catowan. Ano man ang aking csapitan, mammatay acong
pinacapupuri ang aking bayang tinuban at sa canya'y mmithiin ang pagbubucang liwayway n~g canyang
catubusan.
"Pagcamatay co'y ilathla ang m~ga sulat na ito.--Jose Rizal.--Hongkong, 20 ng Junio ng 1892."
Dumating dito sa Maynl si Rizal, na casama ang isang capatid niyang babae, ng ica 26 n~g gab Junio ng
1892, at doon siya tumuloy sa Hotel de Oriente, at bilang 22 ang tahanang ibinigy sa canya ron. Hindi
kinacailangang sabihing siya'y sinalubong n~g canyang mga magulang, mga capatid, bayaw, m~ga
camag-anac, m~ga caibigan, mga cakilala at hind cakilala. Lumaganap agad-agad sa boong Maynl ang
matuling alingawn~gaw n~g canyang pagdatng, at nan~gagtac ng d caws ang canyang mga caibigan at
mga caaway sa canyang capangahasan sa pagparito niy sa lupang pinaghaharan n~g mga ganid na psong
walang ibng lalong pinacananais cung d kitln ang canyang mahalagang bhay. Buhat n~g matalasts ang
canyang pagdatng dito'y walang d humulang hind malalao't canyang dratnn ang capahamacng malaon ng
37
sa canya'y inilalaan n~g mga taong tampalasang isinasacdal niya sa sanglibutan, sa pamamagitang ng mga
casulatang canyang ilinathl sa--"La Solidaridad" at ib pang m~ga pmahayagan sa Europa, at lalonglalo na
sa m~ga kitnath at ipinalimbag niyang m~ga librong "Noli me tangere" at "Filibusterismo" at gayon din sa
"Sucesos de Filipinas" na sinulat ni Morga at nilagyan niya ng mga paunaw at bago ipinalimbag.
Nang mabalitaan n~g paham at macabayang si Guinoong Apolinario Mabini ang canyang pagdating dito,
caracaraca'y nagsady n~g gab rin iyon sa tinatahanan ni G. Manuel Hidalgo, na asawa ni G. Saturnina Rizal,
capatid na panganay ng Doctor Rizal, at namanhic na siya'y pakisamahan at ipakilala sa bayaning nagtatangol
ng mga catowiran at camahalan ng mga filipino. Napahinuhod naman si G. Manuel Hidalgo, sinamahan niya
si Mabini at ipinakilala cay Rizal. Pag-daca'y nag-irugn ang dalawang psong capow bayani, ang dalawang
maniningning na isip na capowa nahahandog sa maalab na pag lilincod sa Inang Bayan. Maraming totoo ang
canilang pinag-usapang pawang nahihinguil sa adhcang pagtubs sa Filipinas sa caalipinang kinagagapusan.
Nang magpaalam si Mabini ay ito ang sinabi ni Rizal sa canya:--"Sa sandalng pag-uusap natin ay
napagkikilala cong tunay po cayong macabayan, matalas ang caisipan at may psong hind marunong magulat
sa bl ng m~ga panganib; cayo po'y is sa lalong mahalagng ct at capurihan n~g cahabaghabag nating
Bayan." Tumumbs si Mabini ng mga pananalitang sumsacsing agpang na agpang sa canya ang canyang
apellido: Mabini, mahinhn, hind magas, hind hambg. Casama ni G. Manuel Hidalgo sa pagdalaw na iyon
cay Rizal ang canyang anc na si G. Alfredo Hidalgo, na casalucuyan n~gayong nag-aral sa Estados Unidos
galing na sa Lndres.
Nang gab ring pagdating ni Rizal, 26 ng Junio ng 1892, ay dumal siya sa isng pulong na guinaw sa Tundo
sa bahay ni guinoong Doroteo Ongjungco, at doo'y dinatnan niy ito at saca si na guinoong Timoteo Paez,
Domingo Franco, Agustn de la Rosa, Ambrosio Salvador, Numeriano Adriano, Bonifacio Arvalo, Deodato
Arellano, Arcadio del Rosario, Luis Villarreal, Faustino Villarroel, Estanislao Legazpi, Gregorio Santillan,
Mariano Crisstomo, Genaro Heredia, Jos A. Ramos, Ambrosio Flores, Pablo Rianzares, Juan Zulueta,
Teodoro Plata, Apolinario Mabini, Moiss Salvador, Francisco Nakpil, ang am ni G. Ongjunco at si G.
Andrs Bonifacio. Si Rizal ang nan~gulo sa pulong at sa canila'y nagsalit n~g ganit, ayon sa isng
nacapaking:
"Manga mutyng capatid: Panahn ng pag-ispin natin ang lalong magalng na paraan upang mailigtas ang
ating Inang Bayan sa cahapshpis na caalipinang kinatatanicalan. Capangitpangitang catacsiln ang
magpabay, tayong manatili sa pagcabusabos n~gayong nagttapos na ang siglong icalabingsiym.
Pinagcagugulan ng pagod ng sip at ng catawn n~g ilng m~ga castl at n~g maraming mga filipino, at ac
ang is sa m~ga filipinong iyan, upang camtan natin ang mga calayaang tintamo n~g m~ga europeo at n~g
ib pang mga lh, n~guni't nasayang na laht ang canilng pagsusumcap, at nasayang, palibhasa'y
nagcacwatac-watc ang ating lacs; pag-isahn natin ang maraming mumunting cyang nan~gagcacahiwalay,
sa pamamag-itan n~g taimtim at tunay na pag-iibigan at pagmamalasakitan, at makikita ninyong maiguiguib
natin ang capangyarihan niyang m~ga tong dito'y lubs na nacapangyayari, at siyang mahigpit na
humhadlang ng pagcasulong natin sa pagdunong na ikinararangal at sa casaganaang iguiniguinhawa.
Totoong casakitskit! Tayo ang tb rito, tayo ang may r nit at tayo ang alipin ng mga nanunuluyan
lamang! Hind tayo magttamong catubusan hangang dito'y nacapangyayari ang mga fraile, na siyang tunay
na may r at pan~ginoon ng Filipinas at ng calahatlahatang mga filipino. Naglambl ang Gobierno ng
Espaa at ang mga fraile sa pag-ams sa atin, caya't kinacailan~gang pacaisiping magalng. Hind casucatn
ang maguing caaway ng m~ga fraile; kinakailangang tumutol tayo sa Gobierno; kinacailangang maguing
caaway naman tayo n~g Gobierno. Nangagcacais ang mga fraile't ang Gobierno n~g pagcacait sa atin n~g
mga calayan. At mangyayari bagng maatm nating magpacailan ma'y howag na tayong magcamt ng mga
carapatng nauucol sa to, gayong tayo'y to rin namang gaya ng mga ibang lh? Anng capacanng tayo'y
maguing Abogado Mdico, anng capacanng ibats sa Cdigo civil na tayo'y mga castl, cung sa
catotohana'y inaapi tayo n~g Gobierno ng castl, cung sa catotohana'y ibinabawal sa atin ang ilathl n~g
hayagan ang ating mga mith, ang ating mga adhic, na ano pa't walang pinag-ibhan sa pagbabawal sa ating
tayo'y umsip, na gamitin natin ang ating sip? Busabos n~gang ganp ang ating tunay na calagayan!
Mangagpipisan n~g tayo; mangagcacwatasan tayong sa sulc ng dugo'y nagdaramdam n~g dan~gal n~g
38
pagcatao; mangagtipon tayo ng m~ga kinacailangan upang masunduan nating sa ati'y ibigay ang ating m~ga
catuwiran sa pamamayan; papagtibayin natin, sa isng salit, ang buhay ng "Liga Filipina". Ang m~ga
palatuntunan ng samahng it'y talastas na marahil ninyong laht, at cung di man alm ninyong laht, ang
caramihan sa inyo'y nacatatals. Ihall ninyo sa inyong mga casamahn ang mga tong mamiminn sa
adhicng iyng sacali't matuloy ay siyang lalong matibay na maaasahang macapaglligtas sa cahabag habag na
caalipnan n~g Filipinas, na dapat nating paghandugan tow na n~g pamumuhay at buhay. Walang salang ang
gagawin nating ito'y magbubunga n~g ating m~ga pagcapatapon at mga pagpapahirap sa atin ... Ah!
Tumangis cay! tumangis ang anc sa pagcapahamac ng am! tuman~gis ang ama sa pagcapahamac ng
anc! tumangis ang capatd sa pagcapahamac ng capatd! Datapowa't ang sumsinta sa bayang sa caniya'y
pinan~ganacn, at napagttant ang mga kinacailangan upang macamtn ang icagagalng nito'y dapat
lumigaya, sa pagca't sa lands lamang na it mtatamo ang Calayan! Manump tayong laht na sasacsihan
natin ang maalab na pagsinta sa Inang Bayan ng pagbubuhos ng ating dug!" Nagsipanumpang laht ang
m~ga naroron.
Sa lahat ng m~ga nagsidal sa pulong na iyo'y si G. Andrs Bonifacio ang carukharukhaan; ang m~ga
casamahan niya'y mga nacacacaya sa buhay; halos ang laht ay may sariling pag-aar at marami ang m~ga
marurunong; datapwa't si Bonifacio'y isng abng "bodero" ng bahay-calacal ni na guinoong Fressell at mga
casamahang pawang d tagarito, at bbahagy ang tintangap bown bown; n~guni't hind cail na si G.
Andrs Bonifacio ang siyang nagtuly n~g adhic ni Rizal. Isang catotohanang ang catubusa'y madals
guinganap n~g lalong m~ga dukha!
Mulng nagcatipon sil ng gab n~g icatlong araw n~g bown ng Julio ng 1892, at doo'y nan~ghalal na
pmunuan ang mga sumsunod:
Nagmunacla: Dr. Jose Rizal.
Cataastaasang pang-ulo: Ambrosio Salvador.
Taga-usig: Agustin de la Rosa.
Taga-in~gat yaman: Bonifacio Arvalo.
Calihim: Deodato Arellano.
M~ga casangni: Andrs Bonifacio, Mamerto Natividad, Domingo Franco, Moiss Salvador, Numeriano
Adriano, Jos A. Dizon, Apolinario Mabini, Ambrosio Rianzares Bautista, Timoteo Lanuza, Marcelino de los
Santos, Paulino Zamora, Juan Zulueta, Doroteo Ongjunco, Arcadio del Rosario at Timoteo Pez.
Ang caramihan sa m~ga nakianib sa "Liga Filipina", cung di ipinabarl ay pinahirapan, ibinilang ipinatapon
sa malayong lp n~g Gobierno n~g castl. Ipinabaril si Rizal, Domingo Franco, Moiss Salvador,
Numeriano Adriano, Jos A. Dizon, Lus Villarreal, Faustino Villarroel, Antonio Salazar, Vicente Molina,
Jos Trinidad, at iba pa; pinahirapan at ibinilang si Agustin de la Rosa, Bonifacio Arvalo, Ambrosio
Rianzares, Timoteo Lanuza, Marcelino de los Santos, Arcadio del Rosario, Timoteo Pez at iba pang lubhang
marami; ibinilango't ipinatapon sa Mindanao si Pablo Rianzares at doo'y pinatay sa cpapahirap; ibinilango't
ipinatapon sa pulng Chafarinas si Paulino Zamora at iba pang marami.
Sa daang Raxa Matand ay nagtay ang mga taga Tund ng ilng "monumentong" bat na nagpaalaala ng
pagcapagtay ng "Liga Filipina" ng gab n~g ica 3 n~g Julio n~g 1892, sa tapt ng lugar na iyn, sa bahay na
may bilang 176, daang Ilaya. Ambag na cus ni G. Timoteo Pez ang lupang pinagtayuan ng sinabi ng
monumento.
Namanhic si Rizal sa General Despujol, na mangyaring makipag-usap sa canya, at pumayag namn. Ang
39
unang ipinakiusap ni Rizal sa General Despujol ay mangyaring palabasin sa pagcbilang ang m~ga napipiit
at paowin ang m~ga tinapon dahil sa canya, yamang siya'y naririto na at handang sumagt sa an mang
sacdal, at ipinagcaloob naman ang gayong cahilingan. Nagsalitaan sil ng maluat tungcol sa bagaybagay na
nauucol sa pamamahl n~g Filipinas. Nang mananaog na si Rizal ay siya'y tinanong n~g General
Despujol:--An p ang palatuntunang susundin n~g inyong caasaln dito sa Filipinas?--Makikibagay p ang
palatuntunan n~g aking caasaln,--ang malumanay na sagt ni Rizal--sa caasalang gamitin n~g Espaa sa
Filipinas. Cung bbigyan p ang Filipinas ng Espaa n~g m~ga calayan at mga carapatng ucol, na siyang
mith ng laht ng tagarito, ac po'y castl, tunay na castl, at ang pagca castl co'y higut sa iny, higut sa
pagca castl ng laht n~g mga castl; datapowa't cung hind, cung papapanatilihin ang pagaap sa
cafilipinuhan, ay! pagcacagayo'y ...ac p ang tunay na filibustero, ang lalong ganid na filibustero!
Ipinagbilin cay Rizal ng General Despujol, na pagcaca araw ng Mircoles ay makipagusap sa cany, at
gumanp naman si Rizal. N~g sumunod na pag-uusap nilng dalawa'y nasabi ni Rizal sa General Despujol
ang ganit:--Isng cagalin~gang malaki ang cautusng magcaraon ang Gobernador General sa Filipinas n~g
capangyarihang magaw ang bawa't ibiguin, cailan man at nauucol sa icagagalng n~g bayan.--Bakn p? ani
Despujol--Sa pagca't salamat sa cautusang iy'y magagaw p niny ang madla't maraming cagalin~gan dito
sa cahabaghabag na bayan, ang sagt ni Rizal.--Nagcacamal p cayo; ang tutol n~g General, ang cautusng
iya'y walng casing sam. Dahil sa cautusng iya'y hind maulatang m~ga catampalasanan ang magagaw, at
marahil ay guinaw na.--Iyan po'y cung masam ang General, ang sagt ni Rizal; datapowa't cung isng
Gobernador General na masintahin sa catuwirang gaya p ninyo'y isng tunay na cagalin~gan.--Hindi, hindi;
ang pagdaca'y isinalabat n~g General; hind dapat ipagcatiwal ang capangyarihang iyan sa lalong banl;
banl ma'y mangyayaring mmali, banl ma'y maaaring matucs mapagdayan. Sa ganitong
pangangatuwira'y si Despujol din ang hind nalao't nagbigy catibayan sa canyng guinawang hind
carapatdapat laban cay Rizal.
Ipinagpatuloy nit ng boong casipagan ang paglaganap n~g canyng mga aral. Napasa Bulacan, nagtuly sa
Malalos, at nilibot ang ibang malalakng bayan sa Capampangan at sa Tarlac. Hind kinacailangang sabihing
hind hinihiwalayan si Rizal ng mga cawaning lihim (polica secreta) ng Gobierno. Nagcacasalusalubong ang
m~ga telegrama n~g mga Gobernador sa mga lalawigan sa Gobernador General, at ang mga telegrama nit
sa canil.
Samantala'y pinagbabalaan si Despujol ng m~ga fraile at n~g mga castila, na cung d niya ipararkip agd si
Rizal at ipabbilang ay ipallagay nilng casabuat siya nito sa tacsl na acalang pag-labag sa capangyarihan
n~g Espaa. Gulong-gul ang sip ni Despujol; cung d niya sundin ang mga fraile at mga castila'y siya ang
lubhang nanganganib mapahamac, at cung sundin naman niya'y tampalasan siya sa isang tong walang ibang
casalanan cung d ang pag-sintang maalab sa kinamulatang bayan. Ano ang dapat niyang gawn? It ang
madals niyang tanong sa sarili. Nagtagumpay, sa cawacasan, ang pag-ibig sa sariling catahimican; caya't
umisip siya n~g paraang dapat ipagpahamac cay Rizal. Ipinag-utos niya sa lahat ng m~ga puno ng guardia
civil veterana dito sa Maynl at gayon din sa mga Gobernador sa mga lalawigang sa icasiyam na oras ng
umagan~g ica 5 n~g Julio ng 1892, sabay-sabay na salicsikin (requisahin) ang lahat n~g bahay na tinatahanan
ng mga taong inaacalang caibigan ni Rizal cacamp ni Rizal, at tingnan cung may m~ga sulat ano mang
pahayagan librong laban sa Espaa sa Religin Catlica. Caguilguilals! Dalawa pa munang oras bago
gawin dito sa Maynl ang pagsalacay sa bahay bahay ng m~ga filipinong kilala rito n~g mga panahong iyong
cacamp ni Rizal ay tumangap ang mga tang ito ng pasabing:--"Iligpt ninyo agad agad at itg ang m~ga
casulatan, pmahayagan librong sa inyo'y macapapahamac, sapagca't sa umaga ring ito'y cayo'y sasalacayin
n~g veterana." Ang nangagpasabi ay ang m~ga capanig sa pamunuan ng Liga Filipina, na pinagsabihan
naman ng isang taga Naic, Cavite, na ng panahong yao'y madals sa palacio n~g Malacanyang, at canyng
naringg ang m~ga pag-uutos n~g General Despujol sa m~ga pn ng Veterana. Salamat sa gayong pasabi'y
nacapag-in~gat ang lahat at hind naracpan sa canicanilang bahay ng ano mang sucat icapahamac. Sa mga
lalawiga'y hind gayon ang nangyari, palibhasa'y walang sucat magamit na paraang macapagpaunaw sa
canila ng darating na panganib, caya't sa canila'y maraming m~ga nsamsam na "La Solidaridad", "Noli me
tangere", "Filibusterismo", m~ga dahong limbag na laban sa fraile at mga sulat at larawan ni Rizal at iba
40
pang mga filipinong na sa Europa at na sa Hongkong. Dinakp at ibinlang ang m~ga nsamsamn.
Nagcsiya ng maguing cadahilanan ang m~ga nasamsam na mga pamahayagan, mga libro at mga dahong
limbag, na walang caanoanomang laban sa Espaa, cung d pawang laban lamang sa masasamang m~ga gaw
ng m~ga fraile, upang iparakip si Rizal at ipapiit sa ct ng Santiago (fuerza de Santiago) at ipalathal sa
"Gaceta de Manila" n~g ica 7 ng Junio ng 1892 ang isng "decreto" cautusang ipinatatapon si Rizal sa isa sa
mga pul (sa Dapitan) n~g dacong Hilaga ng Filipinas, dahil sa casalanang pag-cath, pagpapalimbag at
paglalaganap dito ng "Noli me tangere" at "Filibusterismo" at ng m~ga dahong limbag na laban daw sa
Religin Catlica Apstolica Romana, at dahil daw naman sa nacuhang m~ga dahong limbag na laban sa mga
fraile, sa balutan n~g banig at unan ni Rizal at ng canyang capatid na babae, at n~g masiraang pri ang
Martir natin ay sinabi pang itinutol daw ni Rizal, na hind siya ang may dala ng mga dahong limbag na yaon,
cung d ang canyang capatid na babae. Ipinag-uutos din naman ni Despujol sa decretong iyon, na canyang
ipinagbabawal ang pagpapapasoc at pagpapalaganap dito ng lahat n~g mga kinath at isinulat ni Rizal at iba
pang laban sa religin catlica at sa capanatagan ng capangyarihan ng Espaa.
Tunay ng cayang nararapat na parusahan si Rizal at siran siya ng pri sa gayong paran?
Sino ma'y walng naniniwalang nagsab si Rizal na ang canyang capatd na babae ang may dal ng mga
dahong limbg na nsamsam sa balutan ng bang at unan, Kilala n~g laht ang ca-acasan at camahalan ng
loob ni Rizal, na ano pa't cung icapapahamac n~g canyng capatd, cahit maguing totoong it ang may dal ng
mga dahong limbg na iyn, aangkinin ni Rizal ang casalanan, howag lamang magdusa ang capatd niyang
babae; hind cail sa canyng capatd na pagdatng nila rito'y pacasisiyasating magalng ang canilng mga
dal, cay hind ng masasapantahang siya'y mangan~gahas na magddala rito n~g mga bagay na talasts
niyang icapapahamac, liban na lamang cung sir ang isip, at ang capatd na babaeng casama n~g pag-ow
rito'y matalino at mapag-ingat, lal ng hind maaacalang si Rizal ang siyang magddala ng m~ga dahong
limbag na iyn dito, sa pagca't nalalaman ng laht ang catalasan ng canyang sip; kinacailan~gan ngang may
isng taksl na camy na doo'y naglagy, at it n~g ang catotohanan: Ang sumiyasat ng balutan n~g banig at
unan ng capatd na babae ni Rizal ay ang teniente ng carabineros na naga-apellidong Nozaleda_, pamangking
bo ng arzobispong Nozaleda, fraileng dominico, at sa acal ng lahat ay it ang naglagay sa balutang iyn ng
mga dahong limbg na laban sa mga fraile, at ang nagpatibay ng sapantahang ito'y ang d nalaon at nangyari.
May isng filipinong taga Naic, nagcanul cay Don Miguel Rodriguez Berriz Juez de primera instancia sa
Intramuros, (loob n~g Maynl) na ang m~ga dahong limbg na dito'y ilinalaganap, laban sa mga fraile at
laban sa Gobierno n~g Espaa'y pawang gaw n~g mga fraile sa canilang limbagan sa Malabn, at mga
cainalm din mga fraile ang nangagccalat, upang mapagbintangan at maipahamac ang mga filipinong hind
marunong manghinuy sa mga fraile, na canilng lihim na pinadadalhn ng mga dahong limbag na iyn. Sa
pagcaibig ni Don Miguel Rodriguez Berriz na matant niya cung catotohanan hind ang sumbong sa cany,
lihim na naparoon siyng may ilng casama sa "Asilo de hurfanos, (Ampunan sa m~ga ulilang lalaki) sa
Malabon--na ng panahng iyo'y sacp n~g lalawigang Maynl, at n~gayo'y sacp ng lalawigang Rizal--na sa
ilalim n~g pamamahl ni pr Jos Rodriguez, fraileng agustino, at doo'y canyng nsamsam ang mga
"molde" n~g mga ikinacalat ditong laban sa mga fraile. Natotohanan ngang doon din guinawa ang mga
"dahong limbag" na pinagpatacaran ng pagtatapon cay Rizal sa Dapitan. Inusig si pr Jos Rodriguez,
datapowa't hind nailng arawan at namaty na bigl it, baga man walng sakt, bat at matab ang
pangangatawan. Salamat sa nangyaring ito'y nawal ang pinacapan~gulong dapat managt sa gayong
catacsiltacsilang gaw.
Halos ang laht ng mga pamahayagang castlng inilalathl rito at sa Espaa, pagcatapos na mailagd nil
ang utos ni Despujol na itapon sa Dapitan si Rizal, pinacamura-mura nila it n~g walang w, liban na lamang
sa "El Globo," na nagtanong, cung dapat ipalagay na hind umbig sa Espaa ang bawa't hind pumupuri sa
m~ga fraile, dahil sa ipinatapon si Rizal sa pagca't sumulat lamang ng laban sa mga fraile; ang sabi n~g "La
Correspondencia Militar"; ang guinaw raw ni Despujol ay pagtulad sa asal ng tribunal ng Inquisicin, at ang
wic naman ng "El Pas" ay di raw espada cung d pangwisc ng tubig na bendita ang tangan ni Despujol at
siya'y General n~g mga dominico. Tumutol ng maalab na pan~gangatuwiran laban sa masamng cagagawng
41
iyn ni Despujol ang laht ng mga pmahayagang ingls sa Hongkong; ang "O Independente" sa Macao, ang
"Almeine Zeitung" na malaking pamahayagan sa Munich at ang mahalagang pmahayagan sa Lndres na ang
pangala'y "London and China Telegraph." Ipinagmalaskit ng si Rizal ng ilang m~ga pmahayagan sa
Madrid, n~g laht n~g mga pmahayagan sa Hongkong at sa Macao, at ng mga mahahalagang pmahayagan
sa Inglaterra at sa Alemania. Bucod sa rito'y nagharp n~g isng maningas na pagtutol ang Cnsul ng
Inglaterra dito sa Maynl sa gayong pag-ams cay Rizal.
Maiinam na casulatan ang m~ga inilathal sa "La Solidaridad" sa pagsasangalang cay Rizal. Sumulat ang
ating macabayang si Gat Marcelo Hilario del Pilar Gatmaitan ng isang pan~gangatuiran lubhang magand
ang ayos, na doo'y ipinagmamalasakit niya n~g boong lacs si Rizal, datapuwa't; ay! nagpacabing ang
Espaa sa tinig ng catotohanan at ng cagalin~gan! Hind niya inacalang ang canyang di paglingap sa
catuwira'y mamumunga ang pagclugs n~g canyang capangyarihan sa mga lupaing ito!
Mula ng ica 7 hangang sa ica 14 Julio ng 1892, ay nanatili siya sa pagcbilangg sa Fuerza ng Santiago. Ng
kinabukasan, pagcaumagang umagga'y binalit siya at ipinadalang lhim sa pangdigmang vapor "Alava" na, sa
canya'y naghatid sa Dapitan, na nasa pampan~ging dacong ibabng silangan n~g pul ng Mindanaw.
*****
Nabalitaan agad ni Andrs Bonifacio ang pagdakp cay Rizal. Hind panglulum ang pumasoc sa loob niya sa
cahambalhambal na nangyari; cung d sa bugs n~g matindng hpis sa pagyurak sa capurihn at catuwran
n~g inapng capatd, ay sumibol sa canyang pus ang maalab na hangad na ihayin ang buhay sa pagwawacs
n~g capangyarihan ng Espaang gumawa ng gayong calaitlait na calupitan sa mga mapagtis na anc ng
Filipinas. Pagcabalit niy ng pagdakp cay Rizal; pagcatapos ng sandalng pag-iisip sip, n~g araw ding
iyon, icapito_ ng Julio ng 1892, ay canyang inanyayahan sa pagpupulong na lihim si na guinoong Deodato
Arellano, Briccio Pants, Teodoro Plata, Valentin Daz, Ladislaw Diw at Jos Dizon. Hind naluatan at
dumal ang m~ga guinoong ito, na pinagsabihan ni Andrs Bonifacio ganit cawan~gis nitong pananalit:
"M~ga Capatid:"
"Tayo'y di mga pants, caya hind mariringal na talumpat at d maririkit na sulat ang ating idaraos; sa gaw
natin daanin: ang catubusa'y hind nacucuha sa salita sa sulat; kincamtan sa pagsasabog n~g dug."
"Talastas na ninyo ang calupitng guinaw sa ating capatid na si Dr. Rizal, iya'y maliwanag na halimbawang
nagpapakilala sa ating di tayo macaliligtas sa caalipnan cung d daraanin sa pakikibaca."
"Sucat na ang pagpapacabab! Sucat na na ang pangangatuwiran! Nangatuwiran si Rizal ay hinuli
pagcatapos na mapag-usig ang mga magulang, capatid, kinamag-anacan at cacamp!"
"Sucat na! Papagsalitain natin naman ang sandata! Na tayo'y pag-uusiguin, mabibilango, ipatatapon,
papatayin? Hind dapat nating ipanglum ang lahat ng ito, mabuti pa nga ang tayo'y mamatay cay sa manatili
sa pagcabusabos."
"At ng maganap natin ang dakilang cadahilanan ng pagpupulong nating ito'y ating maitay ang isng
malacs, matibay at macapangyarihang catipunan ng m~ga anc ng Bayan."
"Mabuhay ang Filipinas!!!"
Sumang-ayong walng alinlangan ang m~ga capulong, at ng gab ring yaong ica 7 ng Julio n~g 1892 ay
ntatag ang Kataastaasan Kagalang galang Katipunan ng m~ga Anac Bayan.
Dinag ng pananampalasan ni Despujol ang laht n~g mga sinulat ni Rizal, Marcelo H. del Pilar, Mariano
42
Ponce at iba pang macabayang filipino; salamat sa pananampalasang iya'y napucaw ang ps m~ga
Anac-Bayang pagwaray-warayin ang capangyarihang umaalipin.
At sa cagalinggalingan ang palacad n~g asal n~g nangapapanig sa Katipunan: "Gumaw ng gumaw n~g
walng imc", cabaligtarn ng maraming capisanang. "Salit n~g salit'y wal ginagaw." Hind nagluat at
libolibong filipino ang umanib sa Katipunang iyon.
*****
Pagdatng ni Rizal sa Dapitan ay ibinigay siy sa Gobernador doong si Don Ricardo Carnicero y Snchez,
capitn sa infantera, casama n~g pagbbigay na iyon ang isng sulat, na bucod sa m~ga iba't ibang bagay,
ipinag-uutos sa Gobernador na patahanin si Rizal sa convento roon ng mga jesuita, at sacali't hind mangyari
it, ay doon siya patirahn sa bahay n~g Gobernador. Tinanggap din naman ni pr Antonio Obach; jesuitang
misionero sa Dapitan, ang isang sulat ni pr Pablo Pastells, Superior ng Misin n~g mga pring Jesuita sa
Filipinas, na doo'y ipinagbibiling sacali't ibig ni Rizal na tumir sa convento n~g misionero, ay sa ilalim n~g
tatlong bagay na ggawin ni Rizal: Una, hayag na ttalicdan at pagsisisihan ni Rizal ang canyang m~ga
sinabing laban sa religin catlica, at maghahayag siy ng mga pagpapatotoong iniibig niya ang Espaa at
kinalulupitan niya ang m~ga cagagawang laban sa Espaa; icalaw, na bago siya tangapn ay ggaw muna
siy ng m~ga "santo ejercicio" at sac "confesin general," ng canyang dinaanang buhay; at icatl, na sa
hharaping panahon ay magpapacagalng ng asal, na ano pa't siya'y maguing ulirn ng ib sa pagca
masintahin sa religin catlica at sa Espaa. Hind pumayag si Rizal sa gayong cahingian sa cany, caya't
hind siya tinangp ng paring jesuita at doon siya ntira sa bahay n~g Gobernador na si Carnicero.
Hind nalan at tumangp si Rizal cay pr Pastells n~g isng librong sinulat n~g presbterong si Don Flix
Sar, y Salvany, at sa handog na iyo'y napasalamat si Rizal at nan~gacong siya'y ttumbas, bagay na tinupd
niya ng ica 15 n~g Enero ng 1893, na nagpadal naman siy cay pr Pastells n~g isng marikit na
esculturang larawan ni San Pablo, na canyng guinaw. Nagsulatn si pr Pastells at si Rizal mul ng Agosto
n~g 1892 hanggang Mayo ng 1893. Pinagpipilitan ni pr Pastells na maakit si Rizal sa pagbabalic-loob sa
religin catlica. Hind pa nagcasiya'y inutusan ni pr Pastells na pumaroon sa Dapitan si pr Francisco de
Pula Snchez upang causapin si Rizal at pagtiyagaang hicayatin sa pagcamp sa religin catlica.
Kinaibigang magalng si Rizal n~g Gobernador Carnicero, upang matarc niya ang lalim ng m~ga inisip at
minimith ng canyang bilangg, at bawa't sabihin ni Rizal sa Gobernador na iyon, pagdaca'y ipinagbibigy
alm cay General Despujol.
Iniudyoc ni Carnicero cay Rizal na ang mabuti'y man~gasw na lamang siya sa pagpapasaca n~g lp, na
doo'y totoong matab at sagn, at ng mangyari ang gayo'y anyayahan niy ang canyng familia at ng doon
na mtira, at maniwalang hind magsisisi n~g pagcparoon.
--Cung gayon--ani Rizal--pasimulaan p niny ang pagpapatibay n~g inyng salit, sa pamamag-itan ng
pag-gaw ng magalng upang macaparito ang siyam cataong na sa Jol n~gayon, sa pagca't doon sila itinapon
n~g Gobierno, dahil sa akin.
Nan~gac si Carnicero, na siya ang bahalang mamanhc sa Gobernador General, at n~g ipagcaloob.
--Hind p maly--ani Carnicero cay Rizal--na ipagcaloob n~g Gobierno ang aking cahingang dito'y
magcaroon ng isng "mdico titular"; cung ipagcaloob p ba'y ibig ninyong sabihin co sa Gobernador
General na cay na ang ihall na mdico titular dito?
--Marahil po'y tangapn co ang catungculan iyan--ang sagt ni Rizal--sacali't pumarito at pumayag na
mamayan dito ang aking familia; cung d p sil mananahan dito'y hind co ttanggapin ang catungculang
sinabi ninyo.
43
Huming si Rizal, at pumayag naman ang Gobernador, ng malakng lupang walang nagmamay-r at walang
pananm, sa dacong ilaya n~g Dapitan, at canyang tinamnn ng sarisaring cahoy na namumun~ga ng
macacain at n~g iba't ibang halaman.
Iniakit ni Rizal sa Gobernador Carnicero ang pagpapagawa n~g isng mainam na "plaza" n~g Dapitan, at sa
pagca't pumayag ay iguinaw niya n~g isang magandang "plano".
Sa lahat ng correo'y maraming dumarating na mga libro, "folleto", mga pmahayagan at m~ga sulat na
padal cay Rizal n~g canyang mga magulang, mga capatid at m~ga caibigan; datapuwa't ang lahat ng ito'y
hind niya tinatanggap cung hind muna mabasa n~g Gobernador Carnicero, at cung inaacl nitong dapat
mabasa niya ay ibinibigay; datapuwa't cung hind ay itinatag at hind ipinamamalay sa canya. Gayon din
naman ang m~ga ipinadadala niya sa iba't ibang tao; binabasa muna n~g Gobernador, at cung di ibig nito'y
hind ipinaddala, baga man sinasabi, sa canyang ipinadal na. Isng castilang "auxiliar de fomento" ang sa
canya'y lihim na banty.
Ng ic 18 ng Septiembre ay ipinatawag si Rizal sa convento ni pr Obach, na curang jesuita roon, at sinabi sa
canya nitong binigyan na raw ng "indulto" n~g Gobernador General ang mga taga Calamb, at gayon din ang
canyang capatid na itinapon sa Jol, bagay na canyang ikinagalac n~g d cawas.
Si Rizal, ang Gobernador Carnicero at isng castilang nagngangalang Francisco Eguilior ay lumlar sa
Loteria, sa bown, bown, at bumibili silang sapisapi n~g isang boong billete, na halagang sampong piso.
Nang icawalong oras ng umaga, n~g ic 21 n~g Septiembre ng 1892, ay dumatng sa Dapitan ang
vapor-correo "Butuan" na napapamutihan n~g sarisaring bandera. Dalidaling sumalubong ang Gobernador at
iba pang m~ga cagawad niya, na may casamang isng bandang "msica", sa pagca't ang boong acala'y may
dumating na isng punong may malaking capangyarihan, at ang unang balitang sinabi sa Gobernador ng
capitn ng vapor ay tumm sa dalawangpung libong piso ang billete ng Lotera, bilang 9.736, na
pinagsasapan ni Rizal, ng castilang si Francisco Eguilior at ng sinabi ng Gobernador. Ang tatlong billete ay
ipinadala ni Dr. Rizal sa canyang am at n~g singilin ang cabayarn ng tinamaan, at ipinagblin niyang
ipamahagui sa mga mahihirap nilang camag-anac at caibigan, at gayon ng ang guinaw, at ang ntira sa
canya ay inaacalang ipag-pagaw n~g bahay at puhunanin sa pagpapatanim ng niyg at sa pagsasaca ng lp.
Nacabil si Rizal sa Dapitan ng isng malaking lp, na may mga cahoy na nagbubunga n~g
pinakikinabangan, sa halagang labing walong piso lamang, na ayon sa balc niya'y mapag-aanihan hangang sa
halagng dalawang libong piso sa bawa't isang tan. Bucod sa lpang iyo'y bumil siy ng lp n~g Estado at
ang caratig nitong may mga labing walong hectrea ay binil naman niy cay G. Luca Pagban~gon. Bumili
rin sa nayon ng Daanglogsod, sacp n~g bayang Lubungan, malapit sa Dapitan, n~g tatlomp at apat na
hectrea; at sac is pang lupng may m~ga limamp at walong area. Binil niya ang dalawang lupang it cay
G. Sixto Carrin, na taga Dapitan. Tinamnn niya ang m~ga lp niyang iyn ng maraming punong abac,
niyg at iba pang mga cahoy na pinakikinaban~gan. Marami rin namang cawayan ang canyang itinanm doon.
Ang lp sa Dapitan ay batuhn at bundc-bundc. Sa lugar na minagalng niy sa canyng lp ay nagtay
siya n~g isng bahay, na labing isang metro't calahat ang harapn at sampong metro ang lalim, sa macatuwd
ay halos parisuct ang lak. Ang bubng n~g bahay na iyo'y pawid, cawayan ang balangcs, cahoy ang m~ga
cahabaan, haligui at ib pang mga casangcapan at tabl ang sahg. Sa tab ng bahay ay nagtay siya n~g
isng camalig na pitng metro ang harapn at labing limang metro ang lalim. Cawayan ang balangcs, at
pawang cahoy na ang m~ga ibang casangcapan at tabl, ang sahg.
Araw-araw, pagcacaumaga, pagcatapos na cumain n~g agahan, ay pumaparoon sa canyang mga lupan si
Rizal, nagtatrabajong casama ng canyang mga inuupahan, hangang sa icalabing dalawang oras ng araw, na
umuuw upang mananghalan, pagcacain ay nagbablic sa canyang lupan, itintuloy ang canyang paglilinang
ng lp pagtatanim ng mga halaman, n~g nig, n~g abac at m~ga cahoy na namumunga, at pagcahapon,
paglubog n~g araw ay umuuw sa tintahanan at hangang kinabucasan naman.
44
Cailan mang umaals siya upang pumaroon sa lupang canyang dindilig ng pawis, ay hind nalilimutan ang
paghin~g ng pahintulot sa Gobernador, hind niya nililimot na siya'y "deportado," bilangong itinapon doon,
baga man ang Gobernador ay nagpapakita sa canya n~g magandang calooban, casama siya sa pagcain sa
agahan, sa tanghalian at sa hapunan, at sa bahay niya natitir. Cung may natatanaw siya sa dagat na ano mang
sasacyang patun~go sa Dapitan, caracaraca'y umuuw siya sa bahay ng Gobernador na canyang tinatahanan,
at ng howag hinalain cailan man, cumapit cay sa canya ang bintang, na ibig niyang tumanan doon.
Guinagamit ni Rizal ang gab at ang araw n~g lingg sa pagtutr sa mga bat n~g pagbasa, pagsulat, cuenta
at n~g mga wicang castl, latn, ingls, francs at alemn, at nanggagamot n~g walang bayad sa mga
tagaroon. N~g mpaalis na si Rizal sa Dapitan, ay maraming mga batang nacapagwiwic at nacacasulat n~g
castl, latn, alemn, francs at ingls, bucod sa magalng na pamamayan at pakikipagcapuw tong canya
ring pinagtiyagaang itinr. Hind nanghinaw si Rizal n~g paglilimbag sa ps ng m~ga bat, ng pagsintang
maalab sa kinamulatang lp, at ng pagmamalasakit n~g dan~gal n~g lh at ng sariling cataohan.
Pinagsikapan din niyng umayos ang pananamit ng mga babae, hangang sa canyang iaral, na sacali't hind
macagamit ng zapatos ay mangag medias man lamang, at ng huwag mamasdan ang paa; mga aral na hind
nasayang, sa pagca't marami ang sumund sa canya.
Sa canyang mga pagpapasial sa dacong hapon n~g m~ga araw ng linggo at fiest, madals na
ncacasalubong niya si pr Snchez, at pagcacgayo'y wal n~g iniuusap sa canya ang jesuitang ito cung di
ang natutungcol sa religin.
Hind nawwal ang galit ng mga fraile cay Despujol, baga man ipinatapon na niya si Rizal, caya nga't hind
sila tumitiguil ng pag-uusig upang paalisn dito ang General Despujol. N~g magtatapos na ang tang 1892 ay
naals sa camay n~g "partido conservador" ang pamamahal ng Gobierno ng Espaa, at ang nahalili nama'y
ang "partido liberal". Nahalal na Ministro n~g Ultramar si Maura. Sumulat ito, sa udyc ng mga fraile, cay
General Despujol, na inaanyayahang siya'y magbitaw n~g catungculan. Hind sumang-ayon ang General
Despujol, sumagot na hind siya macapagbibitaw n~g canyang tungcol, yamang cya niya ang pagganap at
gumganap naman siya n~g boong pag-iingat catalinuhan; nguni't cung minmasam siya ng Gobierno'y
mangyayaring bawan siya nito ng catungculan, at gayon nga ang nangyari; siya'y inals at ang inihalili sa
canya'y si D. Ramn Blanco, na teniente general ng hucb n~g Espaa. Hind nga pinakinabangan n~g
General Despujol ang lahat ng canyang guinawang pagbibigay loob sa m~ga fraile upang tampalasanin si
Rizal sa cadahilanan lamang na nakikita nilang tunay n~ga't sumusunod si Despujol sa canila sa mga
pithayang pagpapahirap sa mga masintahin sa calayaa'y pinagpipilitan namang dito'y lumaganap ang m~ga
carunungan at ang paglago n~g mga pagsasapi-sap, at sac hind lubs ina-ams si Rizal.
Sa udyc ng mga fraile, pagcatapos na maipadala sa Dapitan si Rizal, ay binawan ng catungculan si G.
Manuel Arguelles, na ng panahong iyo'y "Auxiliar de fomento" sa lalawigan ng Batangan; si G. Pedro
Serrano, maestro ng m~ga bat sa pan~galawang Escuela ng Binundc; si G. Antonio Consunji,
"Gobernadorcillo" sa San Fernando, Capangpan~gan, at si G. Ruperto Laxamana, teniente primero sa Mxico,
Capangpan~gan; at ipinatapon sa maly si G. Doroteo Corts na taga Maynl; si G. Mariano Alejandrino na
taga Arayat, Capangpan~gan; si G. Antonio Roxas, na taga Malolos, Bulacn; si G. Len Apacible, na taga
Balayang, Batan~gan; si G. Jos Basa, na taga San Roque, Tan~gway, at si G. Vicente Reyes, na taga Santa
Cruz, Laguna, ayon sa Superior Decreto ng sinabi n~g General Despujol, n~g ica 13 ng Septiembre ng 1892,
na inilathl sa "Gacete de Manila" n~g 20 ng Septiembre n~g 1892.
May mga nangyaring nagpapakilalang nabawasan ng d spal ang alang-alang at pag samb, sa m~ga
fraileng nagpapanggap na "cahalili ng Dios." N~g panahng na sa Dapitan pa si Rizal ay nagcaron ng isng
pigung sa isng bahay sa Balayang, Batan~gan; sa pigung na iyo'y dumal ang fraileng cura prroco roon.
Pinahalc niya sa canyang camay ang mga tong doroon, nguni't tumanggu sa paghalc sa camy niya ang
isng magandang dalagang anc ng isng guinoo. Ipinilit ng fraile recoletanong humalc ang dalaga, at
nanatili it sa pagtanggu. Ng magcagayo'y sinampl ng fraile ang dalaga, casabay ang lalong masasaclp na
45
pagmura; nuha ang dalaga n~g isng tungcd at hinambalos ng walang toos ang fraile, at it nama'y tumugn
ng suntc, sicad at tabig ... Ng mabalitan sa Maynl n~g capisanan n~g mga fraileng recoleto ang
nangyaring ito'y nagcagul n~g d cawas, at canilang binagabag ang Gobierno ng d gayon lamang, sa
paghinging parusahan ng mabigat ang dalagang iyn, ang mga casambahay at si Rizal, na siyang may
cagagawan daw ng laht ng nangyayari.
Niyon ding mga panahong iyo'y nangyari naman sa isa sa m~ga bayan ng Bulacn ang isng caguluhan.
Napatun~go ang isang fraileng franciscano sa isang bahay na walang namamahay cung d dalawang dalaga.
Nang papasoc na siya'y sinansala siya ng isa sa mga dalaga, at sinabi sa canyang sa pagca't capowa babae ang
tan~ging na sa bahay, hind magaling na panooring tumtangap n~g lalaki: Nagmatuwd ang franciscanong sa
pagca't siya'y pr ay hind macarurun~gis ang pakikiusap niya sa capurihan n~g sinoman. Nanatili ang dalaga
sa pagsansala sa canya, nguni't nagpupumilit din ang fraile, at ng mkita nitong ayaw na totoong papasukin
siya, ang guinawa'y tinampal ng boong lacs ang dalagang iyn. Pinagtulungan siyang dinaluhong ng
dalawang dalag, na ano pa't ng umals siya roo'y punit-punit ang caniyang pananamit. Sabihin pa ang galit
ng lahat n~g mga fraile, ng canilang mabalitaan ang gayong m~ga nangyari. Buhat sa plpito ng simbahan
n~g San Agustin dito sa Maynl, ay itinalc ni pr Coco, fraileng agustino ang ganitng saysay: "Ibig niny
ang dug ...? Daranac ang dug!!"
Samantala'y nagcacasundong mabuti ang Gobernador Carnicero at si Dr. Rizal. Dating caugalian ni Carnicero
ang ipapal sa lansan~gan sa guitn ng plaza ang bawa't magcasalang filipino. Ng mapanood ni Rizal ang
gayo'y nakiusap cay Carnicero na howag gayonn ang tong bayan, sa pagca't llong ssam--At bakit, ang
tanng ni Carnicero.--Sa pagca't sa ganyang guingaw p niny, ang tugn ni Rizal, ay nawawal ang
cahihiyan n~g tong bayan. Salamat sa gayng mga paghimoc at iba pang pan~gangatuwirang matimyas, ay
nagbago ang ugal ni Carnicero, at ang dating maban~gs at malupit ay gumand ang asal. Nalalao'y lalong
nagmamahalan si Rizal at si Carnicero, bagay na totoong ikinagagalit ng m~ga paring jesuita, caya nga't
pinagpilitan nilang mahalinhan si Carnicero sa pagca Gobernador sa Dapitan. Sumulat ang jesuita, na si pr
Juan Ricart, ng ica 23 n~g Abril ng 1893, cay Don Federico Ochando, Gobernador General interino dito sa
Sangcapuluan, na sinasabing malaon na raw na hind nagssimba ang Gobernador Carnicero cahi't dakilang
araw, bagay na totoong napupuna, dahil sa Dapitan ay walang castl cung d siya, at sac isng itinapon doon,
at cung sacali't magsimb man ay hind lumuluhod, cahi't sa sandalng itinataas ang "hostia." At pagca umaga
n~g Virnes Santo ay nagpapatay n~g vaca ang Gobernador na iyon, na ipinadalng wal man lamang takp sa
Comandancia n~g oras pa namang lumlabas ang mga to sa simbahan. Dahil dito at sa mga iba pang
cawalang-galangan sa "religin"; siya'y tinatawag na moro n~g mga tong-bayan at iba pa. Dahil sa sulat na
ito'y inals ni Ochando si Carnicero sa pagca Gobernador sa Dapitan, at ang inihalili'y si D. Juan Sitges y
Pichardo, capitn n~g Infantera at mdico. Umals sa Dapitan si Carnicero ng ica 4 n~g Mayo ng 1893, sa
macatowid ay totoong mahigpt ang capangyarihan ng humin~ging siya'y bawan ng catun~gculan.
Mul n~g dumatng si Sitges ay nag-iba ang calagayan ni Rizal. Pinaals siya sa bahay n~g Gobernador,
pinatir sa isng bahay na malapit doon, pinahaharap siya sa Gobernador pagcacaumaga, tanghal at hpon,
nagpalibot ng bando sa boong bayang nagpapakilala ng pagcuculang tiwl cay Rizal, at iba't iba pang
paghihigpt. Sumaclp ng d ano lamang ang calooban ni Rizal, nguni't camunt ma'y hind siya naparag sa
sam n~g loob. Ipinagpatuloy na parang walang ano mang nangyayari ang canyang pagsasaca n~g lp,
panggagamot na walang bayad, pagtutur sa m~ga bt at pagcacaawang-gaw. Inaanyayahan niya sa
canyang bahay ang mga anc ng dukh, pinacacain, pinararamtan at tinuturuan ng m~ga dunong, at madals
na isinasama sil niya sa mga cagubatan, upang turuan at sanayin sa mabuting pagbarl, sa pagkilala ng
sarisaring cahoy at dam. Pinapanghuhuli n~g laht ng bagay na parpar upang tuyuin at maipadala sa
Europa, casama ng mga dahon, ugat, balt, bunga at dagt n~g mga cahoy at damng canyang hinihirang.
Pinapangun~guha rin naman sil n~g sarisaring mga cabibi at iba pang mga catowatowang nacucuha sa
buhan~ginan n~g mga pasigan, na itinutur niya cung aln ang may m~ga cahulugn. Pinpalit sa canya ng
m~ga taga Europa ang laht n~g iyn n~g maiinam na mga libro at n~g mahahalagang casangcapan sa
"ciruga" at "oftalmologa".
46
Sinabi co nang hind nagpapabayad si Rizal, sa laht ng mga taga Dapitang canyang guingamot; datapuwa't
sinsingil cung mga ibang lh at ang nassingil niyang ito'y canyang ipinammili n~g mga cailan~gang
ipinamamahagui sa mahihirap, cung dil caya'y guinugugol sa icagagaling n~g bayan. May na pa sa
Dapitang isng ingls na may bilg ang isang mat upang ipagamt sa pahm na itinapon doon. Guinamot siya
ni Rizal, inalis ang bilg at lumiwanag ang mat. Nang magaling na'y siningil siya ni Rizal ng limangdaang
pisong guint, at pinagbayaran naman ng ingls ng maluwag sa loob. Ang salaping ito'y guinugol ni Rizal sa
pagtatatag ng m~ga ilaw sa m~ga lansangan at plaza ng Dapitang dating wala roon. Nagtay si Rizal ng
isng Hospital sa tapat n~g canyang bahay, at doon niya dinadala, pinacacain, inaalagaan at guingamot ang
lahat ng mga mahihirap na nan~gagcacasakit. Sariling salap ni Rizal ang guinugol sa pagpapagaw n~g
hospital na iyon, at sariling salap rin niya ang guinugugol naman sa mga cailan~gan at casangcapan n~g
hospital at ang sa mga gamt, pagcain, pag-aalag at iba pa. Sa cagandahan n~g canyang loob ay culang na
lamang ang siya'y sambahn ng mga taga Dapitan, na pagcakita sa canya'y bumabat at nagbibigay galang n~g
higuit sa pag-galang sa pring cura at sa Gobernador, palibhasa'y paggalang na cs at udyc n~g tunay na
pag-irog sa tong mapagcaawang gaw, ulirn ng calinisan n~g ps, mapagsumicap sa icarurunong at
idarangal ng clah at inaaring mahigpt na catungculan ang tapat at maalab na pagsinta sa capowa tao.
Isinusulat ng Gobernador Sitges sa Gobernador General ng Filipinas ang laht ng mga asal at gaw ni Rizal,
at canyang ipinagmamapur ang canyang paghihigpt sa marilg na filipinong sa canya'y pinbabantayan.
N~g dumating dito ang General Blanco ay lumuwag ang calagayan ni Rizal. Ipinag-utos sa Gobernador Sitges
na pagpitaganan at pacalin~gapin si Rizal, howag hahabaguin camunt man, howag pahaharapin sa canya
cung di totoong cailan~gan, at bigyang calayan ng pagsulat at pagtanggap ng sulat canino man. Mul niyo'y
nagbago ang asal ni Sitges, sinabi cay Rizal ang mga caluwagang utos ng General Blanco, n~guni't hind
sinabing sa utos na it, cung d parang galing sa cus niyang pagcacaloob, at ipinahiwatig pang cung cailan
daw niya ibig ay mbabalc si Rizal sa dating cahigpitan!... Baga man gayo'y cailan man at walang
capansana'y humaharap si Rizal sa Gobernador sa araw araw, sa towing tanghal bago cumain. Hind
nagculang cailan man si Rizal sa pagpipitagang walang halong caruwagan, sa cahinusayan at cakinisan n~g
pananalit, sa mahinhng kilos at sa matimyas na pakikipagsalitan. Laguing malinis ang catawan, ang
pananamit, ang bahay at ang m~ga casangcapan, at cailan ma'y hind nmamasid sa canya ang cagusutan ng
sip, n~g asal ng catawan, n~g buhoc at pananamt. Bago pa lamang nagbbucang liwayway ay nacapaglinis
na n~g boong catawan, sucly na ang buhc, bihs at hand na sa laht n~g bagay.
Pinagasisicapan niyang sa pakikipagmatuwiran tungcol sa religio'y huwag sugatan ang pagsampalataya n~g
ib; malumanay siyang tumututol, at gumagamit siya n~g magagalng na paraan upang huwag siyang
camuhan ng canyang causap. Minsa'y sinady siy sa canyang bahay ng jesuitang si pr Obach, at
pinakiusapan siyang siya'y magbigay n~g caunting ambag sa gugugulin sa pagpifiesta cay San Roque, na
pintacasi sa pangulong nayon n~g Dapitan:
--Hind p maaar, padre--ang isinagot ni Rizal na nacan~git at mam ang pananalit--papaano po bang
ibig ninyong aco'y umambag sa pamumuhay ng isng capangagaw co? Sa araw na si San Roque na lamang
ang siyang macapangan~gasiw sa panggamt, mawawalan ac ng cabuluhan sa ibabaw n~g lp!
Guinagawang libangan ni Rizal ang pakikipagsalitaan sa mga batang dukhng caniyang inaampon, at
binibigyan niya ng mga ganting pl, alinsunod sa canicaniyang carapatan ng pagcatuto n~g mga dunong na
canyang itinutur at ng mga wicang castl, ingls, francs at alemn. Sino ang hind iirog sa canya sa
ganitong gaw?
Cusang tumulong ang caramihang canyang mga catoto sa pagtatay ng isng daanang bat n~g malinaw na
tubig na nagmumul sa isng saluysoy, upang sumapit hangang sa canyang bahay na ipinagaw at canyang
tinatahanan.
Ng buwan n~g Agosto ng 1892 ay dumatng sa Dapitan, sa capahintulutan n~g General Blanco, ang ina at
47
isng capatid na babae ni Rizal, na may casamang isng alilang lalaki. Nagtam n~g d masayod na galc ang
ating Mrtir sa gayong pagdatng, at inubos niya ang caya sa paglilingcod at pagpapakita n~g pag-ibig sa
canyng in at capatd.
Ng icapat n~g buwan n~g Noviembre ng 1893 ay dumatng sa Dapitan ang isng to, nanagngangalang Pablo
Mercado, na pagca gab ay lihim na napa sa bahay ni Rizal, at it ang canilng naguing salitaan:
Rizal.--Sino po ba cay?
Ang dumating:--Pablo Mercado p ang aking pan~galan, at sa catunayan po'y narito at tingnan p niny ang
letra ng m~ga botn ng aking puos. Cararating co pa p lamang na galing sa Calamb. Ac po'y inyong
camag-anac, pinsan co cay ...
Rizal:--("Sinalabat ang causap.") Hintay p muna cayng sandal at may gagawin ac. Cay po'y maup.
Pumasoc si Rizal sa kinalalagyan n~g in at capatd na babae at tinanng n~g marahan cung nakikilala nil
ang tong iyong bagong datng, na ang sabi'y camag-anac daw nil. Lumabs ang in at capatd ni Rizal;
pinagmasdang magalng ang bagong datng pagcatapos ay nasoc at sinabi cay Rizal na hind nakikilala.
Lumabs si Rizal at ipinagpatuloy ang pakikipag-usap sa nagsabing cany raw camag-anac:
Rizal--At ano po ba ang inyong sady sa akin?
Ang bagong dating--Caya po aco napirito'y ibig cong matalastas ang inyong calagayan. Dinaramdam co po at
dinaramdam ng labs ng lahat ninyong m~ga cababayan ang sa inyo'y catampalasanang guinagaw. Sa
Maynl po'y nagtatag n~g isng capisanan upang cayo'y ipagmalasakit at sumunod sa bawa't inyong
magalin~ging ipag-utos, cahi't icaramay n~g buhay.
Pinagcaisahan po n~g capisanang iyang lihim na aco'y pumarito, at ipinamamanhic po sa inyong sa canila'y
ipag-utos ang bawa't inyong ibiguin, sa icagagaling n~g bayang na sa catacot-tacot na caalipnan, at sa
icaliligtas p naman ninyo sa inyong pagcapatapon dito, at n~g maniwal p cayo'y ipinadala nil sa akin
itong inyong larawan. Maipagcacatiwala p ninyong lubos sa akin ang inyong m~ga sulat sa ating m~ga
cababayan, at mahigpit na gganapn co ang bawa't inyong ipag-utos, sucdang aking icabitay.
Rizal (Nagtindig na malaki ang galit) At marapat ca n~gang bitayin, sa capangitan n~g iyong damdamin.
Umals ca ngayon din dito, tacsl na carug at n~g d ca mapahamac. At ipinagtulacan ni Rizal ang taong iyon
hangang sa mapanaog sa canyang bahay.
Kinabucasan, pagcaumaga'y humarap sa Gobernador si Rizal, at sinabi niya ang lahat ng sa canya'y sinalit
ng taong iyon. Ipinarakip ito ng Gobernador sa pamamag-itan ni G. Anastasio Adritico, na ng panahong
iyo'y Gobernadorcillo sa Dapitan, at n~g napipiit na'y sinabi niya ang ganito sa harap ng nabanguit ng
Gobernadorcillo at dalawang sacs:
"Ang totoong pangalan co'y hind Pablo Mercado, cung d Florencio Nanaman_, ayon sa cdula personal na
ipinakikita co, may tatlompong tang gulang, binat at tub sa Cagayan ng Misamis. N~g buan ng Mayong
nagdaan ay ipinatawag p aco n~g fraile recoletong cura sa Cagayan ng Misamis, at it ang sinabi sa akin:
Humanap ca ng isng larawan ni Rizal. Cung macakita ca na n~g larawang iyon ay pumaroon ca sa Dapitang
kinalalagyan ni Rizal. Sa pamamag-itan n~g dal mong larawan ay makikilala mo agd siy at hind ca
magcacamal. Magpacunuwar cang icaw ay totoong cacamp niya, at sabihin mong cahit iyong icabitay,
nahahand cang gumanap n~g ano mang canyang ipag-utos, tungcol sa icatutubos ng Filipinas. Sabihin mong
ang iyong pangala'y Pablo Mercado, icaw ay tb sa Calamb at camag-anac ca niya. Huag mong limutin;
ang pangalan mo'y "Pablo Mercado" (inulit pa ng Cura sa sakin) sa pagca't Mercado ang apellidong tunay ni
48
Rizal. At sabihin mong ang nag-uutos sa iyo'y isng capisanang itinayo ng mga filipino sa Maynl, upang
iligtas ang Filipinas sa caalipnan n~g Espaa. Cung macacuha ca cay Rizal ng m~ga sulat na pag-akit sa
m~ga filipino ng paghiwalay sa Espaa, cata'y bibigyan n~g totoong malaking ganting pl, na ano pa't
yayaman ca n~g d caws. Sacalit aco'y mamatay, dahil sa aco'y maysakt ngayon, pumaroon ca sa convento
n~g mga recoleto sa Maynl, sabihin mo roon ang utos co sa iyo, at nalalaman na roon, tuloy ibigay mo ang
m~ga sulat ni Rizal, at pacagagantihin ca roon n~g sagn sa iyong tapt na paglilingcod sa amin. Sa
paglilibot mo sa mga bayang iyon daraanan ay pagsicapan mong macacuha ca ng mga librong cth ni
Rizal, ng ano mang sinulat niya laban sa Espaa sa m~ga fraile, at dalhin mong lahat sa akin. Hind
magcuculang tiwal sa iyo ang m~ga filipino at gayon din si Rizal, cung matuto ca sa pananalit at sa
paggaw ng mga paraan, sa pagca't icaw ay calh nil. Ililihim mong mabuting mabuti ang bagay na it, na
ano pa't sino ma'y walang macaalam. Howag cang manimdim sa ano mang pan~ganib na capahamacan.
Walang napapahamac na sino man sa paclilingcod sa m~ga fraile; talastas mo ang calakilakihan naming
capangyarinan. Tangapin mo itong pitompong pisong baon mo, at cung culangin ca sacal ay magsabi ca sa
akin agd, sa convento ng recoletos sa Maynl, at pagdaca'y tatangap ca n~g iyong macacailangan." It p
ang sinabi sa akin ng cura. Napasa Maynl p ac at doon ac nacacuha n~g larawan ni Rizal. Si Estanislao
Legaspi, na taga Binundoc, ang nagbigay sa akin, at binigyan pa ac nit n~g dalawang botng may mga
letrang P. M. caucol n~g m~ga unang letra ng aking bagong pangalan at apellido, at ng lalong maniwl si
Rizal. Naparito p ac rito, at aco'y tumuly sa bahay n~g teniente mayor. Sa is sa mga pinagdaanan cong
bayan ay nacaumit ac ng dalawang librong cath ni Rizal na dal co n~gayon. Pagcagab ay naparoon p ac
sa bahay ni Rizal, at pinagpilitan co pong bigyan niya ac n~g ano mang casulatan, at wal p acong npal
cung d aco'y ipagtabuyan at palayasin".
Ang m~ga sinabing it ni Pablo Mercado Florencio Nanaman ay isinulat sa papel n~g Gobernadorcillo,
finirmahan niya, pinafirmahan sa nagsalit at sa dalawang sacsing caacbay, at ipinadal, sa Gobernador
Sitges, at ipinadal naman nito sa Gobernador General, samp n~g bilanggong si Florencio Nanaman. Mul
n~g dumatng it sa Maynila'y nawal't sucat ang pagsisiyasat ng mga punong may capangyarihan tungcol sa
napagkilalang adhicang catacsiln n~g lilong si Nanaman, at ng lalong balaws na sa canya'y bumayad upang
gumaw ng calupitn. Ano't nagcagayon? Talinghag n~g macapangyarihang salap!!!
Nagpadal ng sulat si Rizal cay General Blanco n~g Febrero ng 1894, at ipinakikiusap na siya'y alpasan na.
Hind agd pinansn ni Blanco ang capamanhicang iyn; n~guni't sa cawacasa'y sumagot cay Rizal at sinabing
siya'y pawawaln; n~guni't hind rito cung d sa Espaa, capangacuang pinapagtibay cay Rizal n~g ito'y
macausap ng tan ding iyn n~g magdaan sa Dapitan.
Hind nagtitiguil ang mga caibigan ni Rizal ng pagsulat sa canya, caya't nalalaman niya ang lahat ng mga
nangyari sa Maynl at ang mga adhc n~g mga filipino, at gayon ding natatanto niya ang lahat ng
guinagaw n~g Gobierno at n~g m~ga fraile; nguni't cailan may hind siya sumsagot. Ang nagddala sa
canya ng mga sulat na iyn ay ang canyang mga capatid. Nacalagy ang bawa't sulat sa loob ng isa sa mga
"empanadang" dal sa canya. Guinagaw ang mga empanadang yaon sa bahay n~g magcapatid ni na
guinoong Alejandro at Venancio Reyes. Ang mga pagpaparoo't parito n~g mga capatid ni Dr. Rizal ay
nacapucaw ng pagcuculang tiwala ng Gobernador Sitges, caya't ang guinaw, nito'y ipinauusis niya ang
m~ga dal, pat pananamit at catawn ng bawa't dumating sa Dapitan, sampo n~g mga capatid na babae ni
Rizal, at bac may dalng sulat ano mang laban sa Gobierno sa m~ga fraile, ay walang nacuha.
Ipinangac ng General Blanco na ipagcacaloob cay Rizal na macalipat sa ibang lalawigan ng Filipinas,
nguni't hind rin tinupad, at ang ipinagcaloob sa canya'y ang macalilipat sa Sindangan, sacop ng Mindanaw at
malapit din sa Dapitan, bagay na totoong ipinamanglaw niya.
Mangyayaring macatanan si Rizal sa Dapitan cung inibig, sa pagca't may sarili siyang isng malaking
"baroto" na canyang sinsacyan, at walo walong araw na siya'y naglalayag sa mga pampan~gin ng dagat, di
baga maluag niyang magagawang magpatuloy siya ng pag-als at tumungo sa isang malakng sasakyang taga
ibang nacin at pahatd sa ibang lupang d sacop ng capangyarihan ng Espaa? Magaang na magaang na
49
magagaw niya it, n~guni't hind niya ibig na masabi nino mang hind siya natutong gumanap sa canyang
pan~gacong hind tatanan.
Hind nilimot ni Rizal ang paglilingcod sa carnun~gan at paglilibang sa tul. Nagpapadala siya sa mga pants
sa Europa n~g mga bagay na d kilala roong nacucuha sa Dapitan. Sumulat siya n~g isng "Gramtica tagala
comparada," at iba't iba pang ucol sa dunong at cumath siy ng maraming tulng wicang castl. Sa Dapitan
niy kinath ang mga tulng "Mi retiro" (Ang aking kinaliligpitan) at ang "Canto del Viajero" (Awit n~g
naglalacbay) at iba pa, bucod sa hind siya nagllicat n~g pakikipagsulatan cay Herr Ferdinand Blumentritt.
Nang buwan ng Noviembre ng 1895 ay sumulat siya sa Gobernador General Blanco at hinihin~g niyang
siya'y ipadalang Mdico sa hucb ng mga castl sa Cuba.
*****
Sampo ng pag-ibig ng sariling puso'y ipinagphuli ni Rizal sa pagsinta sa kinamulatang lp. Cung inibig
niya'y nacapagasawa sana siy, sa lalong mayaman at sa lalong maganda dito sa Filipinas, at sa Europa ma'y
nacakita sana siy ng lalong tan~ging dalaga; nguni't minagalng niya ang howag magasawa't ng hind
magcaroon ng ano mang sagabal sa paglilingcod sa Inang Filipinas.
Dumatng sa Dagupan ng Febrero ng 1895 ang isng mayamang ingls, na nagngangalang Mr. Stopper, may
catandaan na ang gulang, bahagy na macakita at sa Hongkong tumtira, casama n~g isng dalagang ang
pangala'y Josefina Bracken, taga Irlanda at may mga labingsiyam na tan ang gulang. Ang sady n~g ingls
na iyn cay Rizal ay ang pagpapagamt ng mat, sa pagca't bantg it sa cagalingang gumamt sa ganitng
sakt. Tumir ang ingls at ang dalagang irlandesa sa isng bahay na malapit sa bahay ni Rizal. Casama n~g
dalawang iyn ang isng filipinang catoto raw ng isng cannigo sa Catedral ng Maynl. Doa Manuela
Orlac ang pangalan n~g filipinang iyn. Ng calaghatan ng bowan ng Marzo'y omow sa Maynl ang tatlng
magcacasama: nagtuly sa Hongkong si Mr. Stopper, ntira na sa Maynl si Doa Manuela Orlac at bumalc
sa Dapitan si Bb. Josefina, sa pagca't totoong naibigan niy si Rizal.
Ng mga panahng iyo'y may pananim na si Rizal na anim na libong pn ng abac, mga nig at iba pang
halaman.
Ng Abril ng 1896 ay inutusan ni Andrs Bonifacio si Doctor Po Valenzuela upang sabihin cay Rizal na
pinagcaisahan ng mga capanig sa "Kataastaasan Kagalanggalang Katipunan ng mga Anak-Bayan", na
pagpilitang tamuhn ang Casarinln ng Filipinas sa pamamag-itan ng pakikihamoc sa m~ga castl. Sumagt
si Rizal na sa acal niya'y dapat maghintay ng isng dalawang tan pa bago ituly ang munacal, at ng
macapaghandang magalng ang bayan.
Nahalinhan si Sitges at ang nahaliling Gobernador sa Dapitan ay si Don Rafael Morales, at sa pagca't ito'y
tumas sa pagca Comandante ay nahalinhan naman, at ang naparoong Gobernador ay si G. Ricardo Carnicero,
bagay na ikinagalac ni Rizal, sa pagca't dati na niyang cakilala.
Ng unang araw n~g Agosto n~g 1896 ay tumanggap si Rizal ng isng sulat, fecha 1.o ng Julio ng 1896, ni
General Blanco, na doo'y sinasabing alang-alang sa canyang cahin~gia'y macacapasa Cuba siya, upang
magung mdico ng hucb ng castilang naroroong casalucuyan.
N~g dumatng siya sa Maynila'y nacaals na ang vapor-correo "Isla de Luzn". N~g magcgayo'y ipinadal si
Rizal sasasacyng--pang-digmng "Crucero de Castilla", at doon ntira hanggang sa ica 3 n~g Septiembre n~g
1896, na siya'y lumulan sa "Isla de Panay", na umals dito sa Maynilang patungo sa Espaa, n~g araw na
iyon. Binigyn si Rizal ng General Blanco n~g dalawang sulat; ang isa'y cay D. Marcelo Azcrraga, na
tagarito sa Filipinas at casalucuyang Ministro de la Guerra sa Espaa, at ang isa'y sa Ministro de Ultramar. Sa
sulat na iyo'y ipinagtatagubilin si Rizal, sa pagca't ito'y nagpakita n~g maganda't ulirang caasalan sa loob n~g
50
apat na tang pagcpatapon sa Dapitan, at tunay na hind cainalm sa caguluhang munacal n~g isng lihim
na capisanan.
Talastas ng nagpasimul ang "revolucin" n~g m~ga filipino ng ica 24 ng Agosto n~g 1896 at ng umals dito
si Rizal ay casalucuyang maalab na totoo ang labann sa lalawigang Tanguay n~g m~ga hucb n~g mga
castl at ng m~ga, tagalog. Inilalaban n~g mga tagalog ang guloc na pan~gl at sibt na bucawe sa baril na
mausser at magagalng na caon ng mga castl. At dito naman sa Maynila'y dinirakp, binbalit, ibinibitin,
binubugbog ng cakilakilabot, iniins sa mga ct at pinpatay ang bawa't filipinong kilalng mayaman
marunong, pinaghihinalaang maruhong sumint sa tinubuang bayan, cainalm cay caanib "sa
Katipunan" sa "masonera", caaway ng mga fraile, hind gumagalang ng lubos sa m~ga "cahilili ng
Dios" na it. Ang gulantng, tacot, panghihilacbot, lagum na walng cabagay ang siyang naghahar sa bawa't
lahing caymangui. Nagpapahirap at namumucsa n~g catacottacot ang mga militar at ang mga voluntariong
castl at lahing castl. Madals umals sa Maynl ang mga vapor na tigub ng lulang m~ga filipinong
ipinatatapon sa malalayong lupan pagcatapos na maibitin at mabugbg ng walang aw. Ang sumusulat nito'y
is sa mga pinahirapan at ipinatapon sa Ceuta, dahil sa "dakilang casalanang" pagsagot ng hayagan sa
pamamagitan ng isng "awit" na aking cath, na ang pamagat ay "Ulirn n~g cabaitan buhay ni Patricio
Horacio", sa librong ang pan~gala'y "Tanda Baciong Macunat", na sinulat ni pr Miguel Lucio Bustamante,
fraileng franciscano at cura-prroco sa Tanay, lalawigang Morong noon, at n~gayo'y Rizal. Sinasabi sa
librong iyong "Tanda Baciong Macunat", na ang tagalog daw "na inihihiwalay pinahihiwalay cay sa
calabaw ay naguiguing palamarang tao sa Dios at sa Har": Ang pag-alimurang ito'y sinagot co sa aking
"awit" n~g:
"Anong sinasabi sa gayong pag-irng cungd hayop camng parang calabaw rin? pagmurang cung tunay na
pag-uurin, dusta'y bumbalic sa imbng may turing!!"
"Ihalimbw n~g di ca rito anc at icaw'y tumub sa cabilang dagat, hind rin n~ga wastong dusting marahs
ang lubhang payapang taga Filipinas."
"Saan kinucuha iyang kinacain, itinatab mo't ikinagagalng, iguiniguinhawa't nagbibigay alw cung d sa
masamang yong iniring?"
At iba't iba pa.
*****
Sa pagca't hind acalaing magtatagumpay ang mga filipino sa mga castl, marami ang dahil sa lagum ay
cusang nangagsiharap sa mga pinn, catulad ni Doctor Po Valenzuela at iba pang lubhang macapal, at ang
m~ga iba'y nahuli.
Ang mga nahuli at cusang humarap sa mga pn'y ibinitin at binugbog ng cakilakilabot, at pinilit na
pinasigaw upang maramay ang mga tong alinsunod sa mga fraile ay caaway n~g Religin at ng Espaa, at
salamat sa udyc ng mga fraile ay halos di mabilang ang ipinabarl, ipinatapon, hinatulang mabilang hangang
nabubuhay at sinamsamn ng lahat ng pag-aar. At sa pagca't si Rizal ay siyang lalong kinagagalitan ng m~ga
fraile, isng himal na ng lamang ang macapagliligtas sa canya; at ang himala'y hind dumating ...
*****
Mul n~g sumacay si Rizal sa vapor "Isla de Panay", hind tumtantan ang mga castilang casacay niya roon
n~g sa canya'y pagpapasaring ng masasaclap, pag-irap at pagpapakitang galit. Dalawang castl lamang ang
sa canya'y nagpakita n~g cagandahang calooban: si D. Juan Utor y Fernndez at si D. Federico Br. Pagdatng
sa Singapore ay lumunsad sa vapor na casama ni D. Pedro Roxas, na hind na nanumbalic sa vapor.
51
Hind nalilingid cay Rizal na hanggang nananatili siya sa loob ng capangyarihan ng Espaang pinaghaharian
n~g mga fraile, saan man siya pumatungo'y nan~ganganib na lubh ang canyang buhay; talastas din naman
niyang cung mtira na siya sa Singapore ay hind na siya mapanghihimasucan ng caniyang mga caaway;
datapuwa't paanong pagtaliwacs niya sa tungculing atang n~g capurihan? Cung mtira siya sa Singapore,
tunay nga't siya'y ttahimic, n~guni't marurungisan namn ang canyng dangal ng capintasang siya'y
tumanan, tumalicod sa pakikitunggali sa icatutubos n~g canyang bayan sa caalipnan.
N~g ipakiusap niya sa General Blanco na siya'y ipadal sa Cuba, ay it ang sinabi niya sa canyang
pinacasintang Ina:
"--Nanay: Wal pong daang magcaroon ac n~g calayaan sa paglilingcod sa tinubuang lp, cung narito rin
lamang ac sa bayang sacp n~g capangyarihan ng m~ga fraile. Tunay nga't dito sa Dapitan ay
nacapagtatanim ac ng mga abac, niyg at ib pang halamang sa capanahuna'y magbubunga n~g
icapapanatag ng aking catandaan, nguni't capangitang budhing totoo ang walang adhican cung d ang
sariling cagalingan! Sa ganito'y hining co p sa Gobernador General na gawn ac ng magalng na magung
mdico n~g hucb n~g mga castl sa Cuba, at cung magcagayo'y msusunduan co ang aking mithing cailan
ma'y macagaw ng cagalingan sa capowa tao. Cung tamuhin co p ang hangad cung it, hind lamang
manggagamot ac sa mga nasusugatan at nagcacasakt na m~ga castilang cawal, cung d macapanggagamot
din ac sa mga nagcacasakit at nasusugatang mga cubano. Walang tungcol na makipagpatayan ang mdico,
cung d ang magligtas sa camatayan. Inuusig ng m~ga cubano ang maran~gal na pitang magcamt ng
Casarinlan at mga calayaan, at sa pagca't siya co rin namang hangad sa ating kinamulatang bayan, sino ang
nacacaalam cung cahi't babahagya'y macatutulong ac sa canila, hind sa pamamag-itan n~g anomang
paglililo, na totoong aking kinamumuhan, cung d sa m~ga caparaanang hatol ng wagas na catuwiran. Ano
man ang caratnan ng casalucuyang pagbabaca n~g castila't cubano cung camtan co ang catungculang aking
hinihing ay mapapagaling ac. Cung matalo ang mga cubano'y macaoow ac sa Europa, at cung manalo
nama'y gayon din at cung nasa Europa na aco'y maipagpapatuloy co ang aking paglilingcod sa Filipinas at sa
iny naman."
--"Talastas mo anac co--ang sagot n~g Ina ni Rizal na tumutul ang saganang lh sa mga mat,--na ang
bawa't magalingn mo'y minamabuti co naman. Ipinagpipighat co ng labis ang pan~gungulila sa iyo;
datapuwa't huwag mong pansinin ang aking ililigaya, cung d ang icararangal n~g ating lh at ng tinubuan
nating lp."
Casagutan itng nagbbigay dan~gal, hind lamang sa mahl na in ni Rizal, cung d sa laht ng mga babaeng
filipina, at macatuwirang tutol naman sa m~ga walang pusong nagsasabing sucat na sa babae ang matutong
mamahay, maglingcod at sumint sa asawa't m~ga anc, at hind kinacailangang matuto n~g m~ga dunong.
Cung hangl ang in ni Rizal, hind n~g marahil mapag-aabot na marapat mahaln ang kinaguisnang lp cay
sa sariling buhay at sa buhay n~g lalong pinacammutyang anc. Hind dapat limuting sa calooban n~g ina
lalong tumutulad ang calooban ng bun~ga ng canyang pagsinta, palibhasa'y ang in ang unang maestra ng
m~ga anc buhat sa camusmusn. Cung hinadlan~gn ng in ni Rizal ang hilig nit sa pagsusumakit sa
icagagalng n~g Filipinas, mul pa sa canyang pagcabt, hidw bag sa catuwirang sapantahing marahil
hind natin pangguiguilasan n~gayon ang pagca macabayan n~g Mrtir nating capatd?
Hind camalan ang capaniwalaang bawa't tao'y nagppalagay, na ang laht n~g capowa niya tao'y tulad sa
canya ang damdamin at panucl. Palibhasa'y hind namugad cailan man sa dibdib ni Rizal ang day, bintang
at catacsilan, hind naman niya naisip na bac gamitin n~g canyang marami't macapangyarihang m~ga
caaway ang tacsl at capangitpan~gitang sandatang paratang, na guinamit cay Cristo ng mga judo, ni
Bobadilla cay Coln, n~g m~ga caaway ng caliwanagan cay Galileo, ng m~ga caaway ng calayan cay
Mariana Pinedas ... Nagbalc siya sa vapor "Isla de Panay", baga man naguguniguni na niya ang sa canya'y
calaguimlaguim na mangyayari.
Nals sa Singapore ang "Isla de Panay." N~g magdaan sa Port Said ang vapor na it, ay tumanggap ang
52
capitan n~g utos na piitin at hwag papakipagusapin canino man si Rizal. N~g na sa dagat Mediterrneo na ang
"Isla de Panay," ng maulap na hapon n~g ica 27 n~g Septiembre ng 1896, sinabi ni Don Juan Utor y
Fernndez cay Rizal, na canyang casama sa paglalacbay-dagat na iyon, sa pakiusap ng capitn ng vapor, ang
cautusng sinabi na, at ng maalaman ni Rizal ay ngumit at nagsalit:--Pinipilit co sanang paniwalan ang
cadalisayan n~g loob ng Gobierno n~g Espaa; n~guni't pinasisinun~galingan ang aking pananalig ng
canyang mga d wastong gaw.
Pagdatng sa Barcelona, Espaa, n~g "Isla de Luzn" ay inilunsd na bilang si Rizal, at itinuloy agad-agad sa
bilangguang cakilakilabot n~g Montjuich. Hind nalao't kinuha sa bilangguang iyn si Rizal at isinacay sa
vapor "Coln" upang ibalc sa Maynl.
N~g mabalitaan sa Europa ang gayong nangyari cay Rizal, pagdaca'y nagsigalaw ang canyang m~ga caibigan,
lalonglalo na ang ating cababayang na sa Lndres, na si Dr. Antonio Mara Regidor; cay n~ga't sila'y
tumelegrama agad sa abogadong ingls na si Mr. Charles Burton Buckley, na nasa Singapore, upang
magharp n~g isng sulat sa Tribunal Supremo doon at hin~gng ilunsd si Rizal sa "Coln," sa pagca't
napipiit na walang utos ang sino mang hucm. Tumelegrama rin naman sa Banco Chartered, upang
pagbayaran ang lahat n~g magugol sa pagliligts cay Rizal. Guinanap ng abogado ang cahin~gian sa canya;
nguni't walang nangyari. Nagpasiy ang Tribunal Supremo sa Singapore, na sa pagca't si Rizal ay tong sacop
n~g Espaa, at nalululan sa isng vapor ng Espaa ay d ng niya mapapakialaman.
Dumating ang "Coln" sa Maynl ng ic 3 n~g Noviembre ng 1896, at pagdaca'y inihatd siya sa bilangguang
"Fuerza de Santiago" upang managt sa mga sumbng, di umano, n~g canya ring mga cababayang pinasigw
sa capapahirap na calaguimlagum ng mga verdugong casapacat ng mga fraile.
Ang mga casulatang pinagpapatacaran n~g mga sumbong ay ang nasumpungan n~g mga guardia civil
veterana sa Maynl, sa bodega ni Mr. Fressell, na ang nagligpt doon ay si Gat Andrs Bonifacio. Ang mga
casulatang yao'y pawang salin lamang n~g mga sumusunod:
1. Sulat ni G. Antonio Luna cay G. Mariano Ponce.--2. Sulat ni Rizal sa canyang m~ga capatid.--3. Sulat ni G.
Marcelo H. del Pilar cay G. Deodato Arellano.--4. "Kundiman"; tulang cath ni Rizal.--5. Sulat ni D. Crlos
Oliver.--6. Sulat ni "Panday Pira", (G. Pedro Serrano Laktaw) na inihahalal si Rizal na Venerable de Honor
n~g "Gran Logia Central Nilad".--7. Sulat ni "Dimasalang" (Rizal) cay "Tenluz" (G. Zulueta).--8. Sulat ni
Dimasalang (Rizal) sa isng Comit.--9. Sulat na walang pan~galan at walang fecha, na doo'y tinututulan ang
pagpapatapon sa Dapitan cay Rizal.--10. Sulat ni Ildefonso Laurel cay Rizal.--11. Sulat ni Rizal
"Segundo."--12. Sulat ni Gat Marcelo H. del Pilar cay G. "Juan A. Tenluz" (Juan Zulueta)--13. Talumpat ni
G. Emilio Jacinto sa isng pagpupulong ng Katipunan, na winacasan ng m~ga ganitng salit: "Mabuhay
ang Filipinas! Mabuhay ang Calayan! Mabuhay ang Doctor Rizal! !Man~gagcisa tayo!!"--14. Talumpat
ni G. Jos Turiano Santiago, sa pulong ding iyn n~g Katipunan, na it ang m~ga catapusng saysay:
"Mabuhay ang Filipinas! Mabuhay ang Calayan! Mabuhay ang marilg na Doctor Rizal! Mamaty ang
mapagpahirap na nacin!! Maynla, 23 ng Julio ng 1893.--Tiktik".--15. Sa Talisay, tul ni Rizal:
Pinagpatuunan din ng m~ga sacdal na laban cay Rizal ang mga "declaracin" ng m~ga filipinong pinahirapan
ng catacot-tacot, na si na guinoong Martn Constantino, Aguedo del Rosario, Jos Reyes, Moiss Salvador,
Jos Dizon, Domingo Franco, Deodato Arellano, Ambrosio Salvador, Pedro Serrano, Po Valenzuela, Antonio
Salazar, Francisco Guison at Timoteo Paez.
Ang hucm na nuha ng sinabi n~g mga declamacin at lubhang nagpahirap sa mga filipino ay ang malupt at
caban~gisbangisang si Coronel Olive.
Ng ica 26 n~g Noviembre n~g 1896 ay inihalal ng General Blanco na Juez especial ni Rizal si D. Rafael
Dominguez, capitn n~g infantera, at secretario si Juan Gonzlez y Garcia, cabong castl n~g regimiento
n~g infantera nm. 74.
53
Ng ica 5 n~g Diciembre ng 1896 ay nagpasiy si capitan Dominguez, na ayon daw sa mga casulatang
narakp at sa mga "declaracin" ni Martn Constantino, Aguedo del Rosario, Jos Reyes at iba pa, si Rizal ay
siyang buhy na calolowa ng panghihimagsic, pan~gulong pn n~g mga "filibustero", pangulong nagtatag
ng panghihimagsic, at iba pa.
Ipinadal n~g General Blanco ang "causa" sa Auditor General de Guerra na si Don Nicols Pea, at nagpasiya
it ng ica 7 n~g Diciembre ng 1896 na "embargohin" cay Rizal ang halagang isng "millong piso" ang
cauntian, papanatilihin it sa pagcbilangg, maghall n~g isng fiscal (tagasumbong) at isng defensor
(tagapagsanggalang). Hind maihahalal na defensor cung d is ring oficial n~g Ejrcito, alinsunod sa utos n~g
Auditor Pea.
Nhalal na fiscal ang ganid na pusong si don Enrique de Alcocer.
Nagpadal cay Rizal ng isng talan ng may mahigut na sandaang pangalan n~g m~ga primero at segundo
teniente ng hucb. Walng nakikilala sa aln man sa canil si Rizal; n~guni't natitigan niya ang pan~galang D.
Luis Taviel de Andrade, na capatd ni D. Jos Taviel de Andrade, teniente n~g guardia civil na sa canya'y
guinawang tagapagbantay n~g 1887, at canyang lubos na naguing caibigan. At inihalal ni Rizal na canyang
"defensor" ang sinabi n~g don Luis, at agad-agad tinanggap nito ang gayong catungculan.
Bagong cahahalili cay General Blanco ng ica 13 n~g Diciembre ng 1896. Ang nahalili sa canya'y isng
bagong Nern; si Don Camilo Polavieja, na nitng mga hulng panaho'y pinamagatn n~g mga castilang
"sacristan ng mga fraile" at "bayaning capitan general sa campanario n~g Palanyag."
Ng m~ga araw na iyo'y walang laguing naririn~gig sa m~ga bibg ng m~ga fraileng agustino, dominico,
recoletano at franciscano, cung d ang mga sigaw na bariln! patayin! lipulin ang lahing filipino!!!_
"Wala na n~gang totoong carimarimarim--ani Don Wenceslao E. Retana, na dating caibigang matalic ng
m~ga fraile--wal ng totoong cakilakilabot masdang gaya ng napapanood na nan~gagpapamagat na mga
alagad ni Jesus (na ang cabaita't pagcamahabaguin ay pusps) na nangag-aasal halimaw na mninil.
Kinacailangan pa bagng bumanguit ng m~ga pan~galan? Kinacailan~gan pa bagang dito'y ititic yaong
mga fraileng nagcucusang sumama sa mga hucb, hind ng macapaglingcod sa mga calolowa, cung d nang
macapagpasulong sa m~ga sundalo ng pagpatay sa mga filipino, at n~g magtam naman sil ng galc sa
panonood ng pagpapaagos n~g dug n~g mga filipino?"
At sa pagca't ayaw ipabarl ni General Blanco ang bawa't sa canya'y iudyoc, ang mga fraile't m~ga castila'y
nagagalit ng d ano lamang sa canya; ito ang dahila't nangagalc n~g mainam ng mahalili si General D.
Camilo Polavieja, sa pagca't talastas nilang pasasasan sil nit sa dug ng mga filipinong canilang totoong
kinauuhawan. Hind n~g dapat ipagtacng pagpilitan nilng mpatay si Rizal. "Hind baga si Rizal ang
siyang lalong marangal sa mga filipino?--ani Retana.--Kinacailan~gang bariln siya agad-agad! Ang dug
nito'y hind ang caraniwang tinto, hind ang caraniwang Valdepeas: ang dug niya'y ang Chipre, ang lalong
mahalagang alac!..."
Ng ica 21 n~g Diciembre ng 1896 ay ipinadala sa Consejo de Guerra n~g teniente fiscal na si D. Enrique de
Alcocer y R. de Vaamonde, anac ng isang meztisong castl at dito ipinanganac sa Filipinas, ang canyang
sumbong, na doo'y hinihin~ging patayin si Rizal, pagcatapos na maisaysay ang pinagtanitanicalang d
gagaanong m~ga paratang at casinungalingan.
Ipinadala ng ica 22 ng Diciembre sa defensor na si Don Luis Taviel de Andrade ang "causa" ni Rizal, at
pagdaca'y pinagsicapan naman n~g defensor na iyong salicsiki't namnaming magalng ang nalalaman sa
causang iyon, upang macatupad siya sa canyang mabigat na tungculin.
Nang dalawin si Dr. Rizal ng canyang capatd na panganay na si G. Neneng Rizal, at n~g canyang bayaw na
54
si G. Manuel Hidalgo, ay itinanong ng bilangg cung paano ang nangyayari sa pagbabaca ng castila't
tagalog.
--Cahapishapis!--ang sagt ni G. Neneng--tatl apat na raang tagalog ang namamaty bawa't labann, at sa
castila'y caunt lamang: samp labingdalawa ang nasusugatan namamatay; ayon sa sabi n~g m~ga
phayagan! Totoo cay iyon? ang tanng pa ni G. Neneng.--Hind--ang tugn ni Rizal--cung ibig ninyong
maalaman cung aln ang catotohanan ay ganito ang inyong gagawin: cung baga sabihin ng mga phayagang
ang napaty sa tagalog ay 200, at 10 ang namaty sa castl; alisn ninyo ang isng cero sa 200, at idagdag
ninyo ang cerong inals sa 10, at ang makita ninyong maguing bilang ay siyang catotohanan malapit sa
catotohanan. Sa ganang akin ay hind co na dinaramdam ang aco'y ipapaty man ng aking mga caaway;
natatanaw co na sa silanganan ang pagbubucang liwayway n~g catubusan ng tinubuan cong lp.
Guinaw ang Consejo de Guerra ng ica 26 n~g Diciembre ng 1896 sa "cuarto de banderas" n~g "cuartel de
Espaa". Binub ang Consejo de Guerrang iyon ng teniente coronel ng caballera na si D. Jos Togores
Arjona, pangulo; mga "vocal" si D. Ricardo Muoz y Arias, capitan sa artillera; si D. Manuel Reguera,
capitan n~g caballera nmero 31; si Don Santiago Izquierdo Osorio, capitan n~g cazadores n. 8; si Don
Braulio Rodriguez Nuez, capitan n~g cazadores n. 7; si D. Manuel Diaz Escribano, capitan ng batalln ng
ingenieros; at si Don Fernando Prez Rodriguez, capitan n~g Subinspeccin de las armas generales. Caharap
dn doon ang teniente auditor de segunda na si D. Enrique de Alcocer y R. de Vaamonde, si Rizal, ang
canyang defensor na si D. Luis de Andrade, teniente n~g infantera, ang isng capatd na babae ni Rizal, ang
casintahan nitng si G. Josefina Bracken at ang lubhang maraming tong halos pawang m~ga castl.
Inihatid si Rizal mul sa fuerza de Santiago hangang sa Cuartel de Espaang naliliguid n~g caramihang
sundalong may fusil at nacalagay sa dulo ng fusl ang bayoneta at nababalit ng mahigpt na abot sco.
Icawalong oras at sampong minuto ng umaga ng dumating si Rizal sa harp n~g Consejo de Guerra.
Nalalarawan sa canyang mukh ang cadalisayan ng canyang ps, ang catapan~gan ng canyang dibdib, at
ang calinisan ng canyang budh. Lumingap siya sa magcabicabil. Tinitigan niya bawa't nanonood.
Napagkikilala sa canyang anyong hind siya nagugulat sa camatayan. Ang pananamt niya'y americana at
salawal na maitm, chaleco at corbatang put. Mahusay na mahusay ang pagcacasuclay n~g buhc. Pinaup si
Rizal sa isng bancong cahoy, balit rin ng mahigpt na abot-sco at may mga sundalong bantay sa caliwa't
canan at sa licuran. Dinag pa niya ang lalong casamsamaang tulisn, ang lalong tampalasang
mamamatay-tao. Dinin~gg ni Rizal sa loob ng walompo at limang minuto ang pagbasa ng "causang" laban sa
canya; pagcatapos ay binasa naman n~g fiscal na si Alcocer ang canyang mga sumbng, na sa catapusa'y
hinihin~g sa pan~galan ng hr sa Espaang patayin si Don Jose Rizal Y Mercado Alonso. Ng marin~gg ng
caramihang castilang doo'y nanonood ang maban~gs at catampalasanang cahingan ni Alcocer,
nan~gagpacpacan n~g mainam at sa mga mat nila'y bumbuga ang galc n~g boong infierno. Pagdaca'y
nagtindg namn si D. Luis Taviel de Andrade, at binasa ang canyang macatuwiran at bayaning
pagsasanggalang. Tinutulan ng boong tapang ang mga sumbng ng fiscal, inisaisang hinimay ang canyang
mga sacdl, ipinaliwanag na walang ano mang casalanan si Rizal, sinaysay ang masungit at d wastong
pag-uusig sa canya n~g m~ga caaway ng caliwanagan, at sa cawacasa'y sinabing lihis sa catowiran at saw sa
mga cautusan ang cahin~gian ng fiscal, na ipapatay ang canyang ipinagsasangalang, at hinihin~g niyang
kilalanin ang pagca walang casalanan nit at bigyang calayaan. N~g matapos mabasa ang gayong
pagsasanggalang, wal sino mang umimc; ipinakilala sa canilng calamigang hind nil naibigan ang
macatwirang pananalita ni teniente Taviel de Andrade.
Tinanng si Rizal cung mayroon siyang ibig sabihin, at ang guinaw nito'y ibinigay ang isng casulatang
kinatatalaan ng mga pangangatuwiran niya at pagsasanggalang sa canyang sariling catawn.
Ng araw ding iyn, ica 26 n~g Diciembre n~g 1896 ay inilagd n~g mga bumbu n~g Consejo de Guerra,
ang hatol na siya'y patayn, at ang pagbabayad ng sandaang libong piso sa Estado.--Nangapifirma sa hatol na
iyon ang mga pangalang sumusunod: Jos Togores, Braulio Rodriguez, Manuel Reguera, Miguel Diaz
Escribano at Santiago Izquierdo.
55
Ng araw na sinabi na ica 26 n~g Diciembre ng 1896, ay ipinadal sa Capitan General ang causa ni Rizal at
pagtanggap nito'y caracaraca'y ipinag-utos na ipadal ang causa ring iyn sa Auditor General na si D. Nicols
de la Pea. Kinabucasan, ica 27, inilagd nito ang canyang pasiy, na siya'y sumasang-ayon sa hatol n~g
Consejo de Guerra, cay ng dapat na bariln sa lugar na magalin~gn ng Capitan General. Sacali't
sumang-ayon it ay dapat ipabalc ang causa sa "capitan instructor" at ng siya ang magbigay alam cay Rizal
ng nagung cahatulan sa canya, sa oras na sa canya'y pagdadal sa capilla.
Kinabucasa'y inilagd naman ni D. Camilo Polaviejo, Capitan General ng hucb n~g mga castl, ang canyang
utos na ganit ang saysay:
"Maynl, 28 ng Diciembre ng 1898--Sangayon sa pasiyang na sa itaas, pinagtitibay co ang hatol na lagd n~g
caraniwang Consejo de Guerra dito sa Plaza, at alinsunod sa hatol na iyo'y ipinrurusa sa salaring si Jose Rizal
Mercado ang siya'y patayin, bagay na gganapn sa pagbarl sa canya sa icapitng oras n~g umaga,
icatatlompong araw nitng bowan, sa "campo" ng Bugumbayan, tagly ang mga pagtupad na ipinagbibilin
n~g cautusan--Sa catuparan nit at iba pang nararapat, ibalc sa Juez instructor, capitan D. Rafael
Dominguez--Camilo G. de Palavieja.
*****
Umagang umaga pa ng ica 29 n~g Diciembre ng 1896 ay naparoon na ang capitang si don Rafael Dominguez
sa Fuerza de Santiago upang ipagbigay alam cay Rizal ang cahatulng siya'y patayn.
Binasa ng secretario cay Rizal ang cahatulang bo ng Consejo de Guerra, ang pasiya n~g Auditor na si Pea,
at ang pagsang-ayon ni Polavieja, sa cahatulan at sa pasiyng iyn. Pumirma si Rizal, bilang pagpapatotoong
tunay ngang sa canya'y ipinagbigay alam. Anang mga nacapanood, ay hind nalagum camunt man si Rizal sa
pakikinig n~g hatol na siya'y ipinappatay at pumirmang hind nan~ging ang camay, cung d bagcos pang
pinacagalnggalng at liniwanagan ang m~ga letra ng canyang pangalan at apellido.
At tuly hinin~g sa cany ang halagang sandaang libong piso, na ayon sa lagdng hatol ay dapat niyang
pagbayaran sa Gobierno n~g Espaa; sumagot si Rizal sa capitan Dominguez, na wal siyang pag-ar cung d
ang canyang bahay, camalig at lp sa Dapitan, na pawang sinamsam na ng Gobierno--At iyang taglay p
ninyong m~ga hiyas?--ang tanong ng napacaganid na capitan. Nrito p at inyong tanggapn. At ibinigay
n~g ni Rizal sa capitng iyn, pagcatapos na matanggal sa kinalalagyan, ang dalawang botones na guint sa
puos, at isng alfiler na guint rin ang pinacatampc na may anyong pukyutan, na ang pinacacarayom ay
plac.
Namanhc si Rizal, na mangyaring paparoonin lamang ang canyang ama't in, m~ga capatd at ang
casintahang si G. Josefina Bracken upang siya'y macapagpaalam sa canila. Pagcatapos ay sumulat siya cay G.
Ferdinand Blumentritt n~g wicang alemn, ibinigy ang sulat cay capitan Dominguez, casabay n~g pamanhic
na mangyaring ipadal sa dapat tumanggap.
Ang cahulugn sa wicang tagalog n~g sulat ni Rizal cay Blumentritt ay it:
"Herrn Prof Ferdin. Blumentritt:
"Minamahal cong capatd: Patay na ac cung tanggapn mo itong aking sulat. Babariln ac bucas, sa
icapitng oras ng umaga; nguni't walang malay-sala ac sa panghihimagsic.--Mamamaty acng payap ang
aking budh.--Paalam na ac, lalong magalng at lalong minamahal cong caibigan, at cailan ma'y huwag cang
magsasapantahang gumaw ac n~g masam. Fuerza de Santiago, 29 ng Diciembre ng 1896--Jose
Rizal--Icumust mo ac cay G. Rosa, Loleng, Conradito at Federico" (sa tabing cahabaan n~g sulat ay
nababasa naman it:) "Iniwan co sa iyo ang isng libro, na aking hulng pahimacs."
56
Ng magaw ang laht ng ito'y dinal si Rizal sa capillang inilagay doon din sa fuerza de Santiago, at siya'y
pinabantayan sa tatlong sundalo at dalawang oficial, na pawang m~ga castl, na ang namiminuno'y si Don
Juan del Fresno. Hind siya kinalilin~gatan susumandali man ng mga bantay na iyn.
Agad dumatng ang isng paring castl, capellan ng regimiento ng artillera, at ang tan~gc niya'y cumpisaln
si Rizal. Kinausap siya nit at sinabing pinasasalamatan niya ang gayong pagpapagal, n~guni't isinasamong
howag n~g magpacabagabag, sa pagca't hind niya kinacailangan. N~g magcagayo'y inutusan ng arzobispong
si Nozaleda, na ang pumaroo'y ang mga jesuita, at nagsiparoon ng sa canya si pr Miguel Sederra, si pr
Mata at si pr Luis Viza.
Samantala'y cumalat sa boong Filipinas at sa boong mundo n~g boong cabilisn ang lagdang hatol na patayn
si Rizal, bagay na totoong ikinagalc at ipinagdiwang ng m~ga fraile, n~g m~ga castila at ng mga lahing
castl, at ikinalungcot, at ipinagpighat n~g mga filipino ng m~ga lahing filipino at n~g laht n~g mga tong
may malilinis na calooban.
Nang mabalitaan sa lalawigang Tan~guay, na casalucuyang nakikibaca sa mga castl ang ggawing pagbaril
cay Rizal sa umaga n~g ica 30 ng Diciembre, pagdaca'y humand ang tatlong daang cawal, at ang gayac ay
agawin si Rizal. Magsisiparito sa Maynlang walang dalang sandata cung d tiguiguisang pual,
mangagsisitab ang bawa't is sa mga sundalong paparoon sa Bagumbayan upang bumanty sa pagbaril cay
Rizal, at sa isng pinagcayariang hudyat ay sabaysabay na sasacsakin ang sundalong catab, aagawin ang
dalang fusil nit, at pagpipilitang itacas si Rizal. Ng matant ang gayong adhic n~g mga capatd ni Rizal,
sinansal nila ang m~ga macabayang iyn, sa pagca't inaacal nilng masasayang lamang ang maraming
buhay na maaams at wal ring craratnan.
Ng umaga n~g ica 29 n~g Septiembre ng 1896 ay dinalaw si Rizal sa kinalalagyang capilla ni Don Santiago
Mataix, redactor-corresponsal n~g phayagang "Heraldo de Madrid". Nratnan niya si Rizal na tahimic,
walang ano mang agam-agam, na tila mandin sumasacanyang sariling bahay. Tinanggap siya ng boong
cagandahan n~g loob, at sa pagca't ng maup si Sr. Mataix ay tangantangan nito ang canyang sombrero,
kinuha ni Rizal ito't n~g upang ilagay sa lugar na d macacasagabal. Inacal ni Mataix na huwag magambal
si Rizal sa paglilingcod sa canya; nguni't sumagt ang ating Mrtir ng masayng pananalitang:--Hind p
mangyayari. Aco'y na sa aking bahay, cay itulot p ninyong aco'y gumanap n~g catungculang pagpapakitang
loob sa mga nagbibigay dan~gal sa akin ng dito'y pagdalaw. At nagsalitaan sil ng mga bagaybagay tungcol
sa dinaanang buhay sa camusmusan, sa cabataan at sa pagbibinat. Sa cawacasa'y napatun~go ang salitaan
tungcol sa librong "Noli me tangere", at it ang canyang sinabi: "Hind ac dating kilal ng marami.
Pinagdarayaan ac n~g mga cochero dito sa Maynl at sinisigawsigawan nil ac sa malabis na pagsingl, at
pinaglalaruan ac pat n~g mga bangkero sa ilog Pasig. Nals aco't aking tinungo ang Lndres, at ng
naroroon na aco'y aking natals na pinag-uusig ac ng boong galit n~g mga fraile; minumura aco't linalait
mul sa plpito, sa confesionario, sa m~ga salitaan, sa mga dahong limbag at sa mga libritong
ipinamamahagui, hangang sa pagcalooban ng m~ga "indulgencia" ang bawa't bumasa n~g mga libritong iyn.
Nangyari n~g ang dapat clabasan: bawa't isng sermn, isng pan~garal sa confesionario, isng pagdust sa
akin isang pagalimura sa m~ga dahong limbag librito ay isng pagpapailang-ilang ng aking dan~gal sa
m~ga mat n~g aking mga cababayan at calh. Ilinalaking totoo n~g aking loob ang hind naglilicat na
pag-alipust sa akin, sa pagca't sa gayng gaw nila'y pinapupurihan nil ac at ipinakikilala nila, at
pinahahalagahan sa daigdig ang mga librong aking kinath. Nguni't maniwal p cay; hubad na hubad ac sa
carapatn upang aco'y pag-usiguin at alimurahin n~g gayon; sino mang tunay na nacacakilala sa akin ay hind
ac pinupuri at hind ac papaguiguingdapatin papurihang bariln. Ang tunay na m~ga pants at ang
magagalng maglingcod sa tinubuang lp ang binabarl lamang.
Sac hinarap ni Rizal si pr Faura, marunong na jesuitang director n~g Observatorio Meteorolgico sa
Maynl, at nagsalit:
Natatandaan p ba ninyo ang inyong sinabi sa akin n~g inyong mmasid ang maalab cong pagsasanggalang sa
57
dangal at capurihn ng aking lh? Nagcatotoo p ang inyng hl, tunay p cayng profeta: babariln p ac.
Pagcatapos ay humng n~g papel, pluma at tinta at cumath ng isng tul.
Icaanim na oras ng umaga ng kinabucasang ICATATLOMPO NG DICIEMBRE n~g 1896 ay ipinahintulot na
macapasoc sa capilla ang canyang in, m~ga capatd at gayon din si G. Josefina Bracken. Niyacap silang lahat
n~g boong pagsinta, sila'y hinagcan at nagpaalam magpawalang hanggan.
--Lumigaya cay--ani Rizal--at aco'y magpapahin~galay na.
Pagyacap ni Rizal sa capatd niyang matand na si G. Neneng Rizal ang ay bumulng n~g ganito:--"Iligpt
ninyo ang "cocinilla" co rito. Sa ilalim ng cocinilla'y may papel na nacaticlp; ingatan ninyo yaon at tul
cong pahimacs. Cung patay na aco'y tingnan ninyo ang aking zapatos at doo'y may sulat din ac."
--An n~gayon ang iyong icabubuhay?--ang huling tanng ni Rizal cay G. Josefina.
--Mabubuhay ac sa pagtutur ng ingls--ang sagt ng caniyang casintahan.
--At nagsalita pa sa canya n~g ilan sa wicang ingls, wicang hind natatanto ng m~ga nagbbantay, at
sumagot ng matigs si G. Josefina n~g macaalawang: "yes."
Tumatangis n~g d ano lamang ang dalawang babae ng humiwalay cay Rizal, samantalang ito'y nananatiling
payap, na parang walang ano mang nangyayari.
Pagdating sa labs, hinarap ng boong galit ni G. Josefina ang mga castil, at sinigawan sil, casaby ng
tadyc, alinsunod sa sabi ng castilang periodista na si Don Manuel Alhama:
--Miserables! Crueles! (Mga walng dangal! malulupt!)--ani G. Josefina.
Hind namanglaw susumandal man si Rizal sa boong panahong siya'y nanagl sa capilla. Pati sa pagcain ay
magalng. Paano'y canyang talasts na ang dug niyang ibubuhos ng mga castila'y maguiguing malusg na
binh sa icattubos n~g Kinagisnang Lup; paano'y magganap ang canyang mithing patotohanan sa boong
daigdig na may m~ga filipinong marunong maghayin ng buhay sa dakilang altar ng pagsinta sa canyang
m~ga calh.
Calugodlugod ang any ng umaga. Sa silan~gana'y bagong sumusungaw ang maningning na araw, wal cahi't
camunting alapaap ang lan~git na dalisay na azul, at palibhasa'y lubhang maliwanag ang panahn,
natatanawang magalng, mul sa Luneta, ang bundc Mariveles at ang Corregidor, ang pul ng Monja, pul
n~g Fraile at ang bundc ng Maragundong.
Bihir ng panahng iyon ang m~ga filipinong lumalacad sa mga daan ng Maynl, palibhasa'y naghahari rito
ang cabangisan, ang cauhawan ng m~ga castl, sa dugong caymangui. Hind magcasiya halos sa mga
bilangguan ang dami ng mga filipinong napipiit. Sa Monte de Piedad, sa silong ng Gobierno Civil, sa Bilibid,
sa m~ga Cuartel ng Veterana at sa iba pang m~ga lugar ay nacapanghihilacbot magdaan; walang nariringg
doon cung d ang cakilakilabot na sigawan n~g mga pinapalong nacabitin ng abot-sco. Walang
umaalin~gawngaw na balit cung d ang pagpapahirap at pagpatay sa mga filipino n~g mga sundalong
voluntario ng m~ga veterana, n~g mga verdugong polica, secreta at iba pa, sa udyc ng mga fraile.
Ng gabing sinundan ng umagang pagbarl cay Rizal, walang psong filipinong dalisay na hind tumibc sa
habg at panghihinayang sa ppataying apstol ng cagalin~gan at tanging patnugot sa icararangal n~g
bayang it; walang dibdib ng caymanguing hind tumahp sa ningas n~g n~gitn~git n~g poot sa mga halimaw
na d nangin~giming magbuhos n~g dug ng dakilang taong walang ibng sala cung d ang pagcamacabayan.
58
Ah, at sino man sa mga nagpapanggap na ministro ng isng Dios--na bucl ng cagalin~gan, ulirn ng
pagcamahabaguin,--na nan~gagpaparoo't parito sa panonod cay Rizal sa capilla'y walang nbalinong
mamag-itan sa Gobernador at Capitan General n~g Filipinas, upang howag ituloy ang gagawing
catampalasanang walang mapaghalimbawaan ng sam!... Hind gunigun man lamang n~g mga mababangs
sa walang sandatang mailaban, na ang mga putc na amis ng mahalagng buhay ni Rizal ay siyang
magguguh ng canilang capangyarihan sa Dulong Silan~ganang it!...
Pagtugtog ng icaanim na oras at calahat ng umaga'y hand na at naroroon na sa capilla ang pulutng ng mga
castilang sundalong artillero, upang ihatd ang tunay na Bagong Cristo sa Glgota ng mga Mrtir na filipino.
Nagpaalam si Rizal sa mga nangagbabantay sa canya, niyacap si G. Josefina at humand sa paglacad sa
camamatayan. Hind napanood sa gayong calaguimlagum na pagpatay ang ama't ina at m~ga capatid ni Rizal.
Binalit na si Dr. Jose Rizal n~g abt-sicong mahigpt, at bago pinalacad na tinutugtugan ng m~ga trompeta at
mga redoblanteng tambor. Na sa pag-itan siya ni pr Estanislao March at ni pr Jos Villaclara. Na sa tab rin
niya si D. Luis Taviel de Andrade, na canyang defensor. Nacatunghay ang maliwanag na no, masay ang
mukh, nanasnaw sa canyang mga lb ang matimyas na ngit at banayad ang lcad. Inanyayahan siyang
sumacy sa furgn n~guni't sumagt si Rizal na siya'y may catatagang lacs upang macapaglacad. Sa unahn
at hulihn ni Rizal ay m~ga sundalong artillero ang sa canya'y banty. Nagsasalita siya sa mga jesuitang hind
man lamang nan~ginginig ang voces:
--Tinutungo natin ang "Calvario Filipino"--ani Rizal sa mga jesuita n~g sabing masay--sa Calvario ring iyan
inihandog ang mahahalagang buhay ni pr Burgos, ni pr Gmez, at ni pr Zamorang pinaghandugan co ng
walang cahulilip na pagsinta n~g kinath cong Filibusterismo_.
Pagcatanaw niya sa dagat ay nagsalit uli:
--Pagcagandagandang umaga! Maliwanag na maliwanag ang panahn! Ntatanaw na magalng ang
Corregidor, ang Mariveles at ang m~ga bundoc ng lalawigang Tan~guay! Manacanacang nacapaglacad aco
rito ng ganito ring umaga, na ang caacbay co'y ang aking pinangingibig na si Leonor.
Idinan si Rizal sa tabing calunuran ng lunetang pampan~gin ng dagat na pinagdaraanan ng m~ga carruaje
cung nangagpapasial cung hapon, at pagdating sa dulo'y saca ibinalic siya sa dacong guitn.
Ng dumatng sa Luneta'y doroon na ang dalawang "Compaa" ng "Batalln de Cazadores expedicionarios
nmero 7", isng "Compaia" n~g "Batallon de Cazadores n.o 8", isang "Compaia" n~g "Regimiento de
lnea n.o 70", na pawang filipino; at isang "Compaia" n~g "Batalln de Voluntarios", na tigsasandaang tao
bawa't "Compaia," at may casamang mga banda n~g msica. Ang namiminun sa lahat ng yao'y ang
comandanteng si Don Manuel Gmez Escalante, na anc n~g abogadong si D. Juan Gmez, na mestizong
castil at taga rito sa Maynil. May hinirang na si Comandante Gmez na walong sundalong siyang bbaril
cay Rizal.
Ng na sa pagbabarilan na si Rizal, siya'y nakiusap sa capitan ng infanterang mag-uutos sa m~ga sundalo sa
pagbarl sa cany, na siya'y bariln n~g paharp.
--Hind mangyayari--ang sagt n~g capitan--ang tos sa akin ay ipabarl co cay n~g patalicd.
--_Aco'y hindi naglilo sa tinubuan cong lupa at di rin aco nagtasil sa naciong castila_--ang tutol ni Rizal.
--Ang catungculan co'y gumanp ng mga utos na aking tinanggap sa aking pn,--ang sabi naman n~g
capitan.
59
--Cung gayo'y bariln ninyo ac cung paano ang inyong ibig--ang mapanglaw na sagt ni Rizal.
At sac nagsalit ng wicang tagalog sa mga sundalong bbarl sa canya:
--M~ga cababayan; howag niny acong babarilin sa ulo; patamain ninyo ang bla sa tapat n~g ps.
Nagpaalam sa canyang defensor at sa m~ga humatol sa canyang doo'y caharap, na canyang kinamayan sil ng
mahigpt, at nagsalit sa mga paring sa canya'y umaacbay.
--Pinatatawad co n~g tas sa ps ang lahat!
Humarp na cs sa dacong dgat, sa macatuwid ay tinalicurn niy ang pulutng ng mga sundalong sa
canya'y bbaril. Ang pulutng na ito'y walng sundalong filipino ng regimiento nm. 70, na ang mga dal'y
fusl Remington. Sa licuran ng pulutng n~g mga filipino'y may isa pang pulutng na binubu ng walong
sundalong castilang mga cazador, na ang dala'y Mausser naman, sa pangan~ganib n~g mga punong castl na
bac di bumarl ang m~ga sundalong filipino sa capowa filipino....
Nacatindg si Rizal, unt ang catawan, tunghy ang ulo, nacalaylay ang mga camay sa taguiliran ng catawan,
masay ang mukh; hinihintay ang pagbaril sa canya.
Nang sandaling iyo'y lumapit cay Rizal ang mdico militar na si Sr. Ruiz y Castillo, at nagsabi sa canya:
--Casama, maitutulot p ba ninyong cayo'y pulsuhan co?
Hind sumagt si Rizal, n~guni't iniabot ang canyang canang camay.
Pinulsuhn siya at pagcatapos ay mulng nagsalit ang mdico militar:
--Mabuti pong toto ang lacad n~g inyong puls.
Hind rin sumagt si Rizal, cung di hiniguit lamang n~g caunt ang balicat.
[Larawan: Ang pagbaril ni Dr. Jose Rizal. Imp. de M Fernndez. Paz, 447, Sta Cruz]
--Lumuhd p cay--anang capitan cay Rizal.
Hind it umimc, n~guni't umilng; sa macatuwd ay aayaw.
Hind nalao't naring ang tung ng putc ng walong fusl Remington, casaby ng ganitng malacs na sabi ni
Rizal: Consumatum est!_
Nakita ng laht na biglng pumihit si Rizal at ng huwag sa canyang licd cung d sa canyang dibdib tumam
ang m~ga bla, natimbuang siyang patay na anyng pataguild sa dacong canan, hind pataob, cung d
patihaya't ang mata'y nacatitig sa langit, "na walang mga verdugo at mga mapang-ap; sa langit na hind
pumpatay ang pananampalataya, at Dios ang siyang naghahr." Namatay si Rizal sa balang pahatd n~g
canya ring mga cababayang sundalo, tulad cay Cristong capuw mga judio rin ang sa canya'y pumatay.
Nilapitan si Rizal ni D. Felipe Ruiz Castillo at ni D. Jos Luis y Saavedra, at nakita nilang bangcay na ng,
nguni't is man lamang bala'y walang tumm sa ulo.
Umaalingawn~gaw pa ang walong sabaysabay na putc ng barl ay nagsigawan na ng d ano lamang n~g
Viva Espaa!_ ang caramihang lalaki't babaeng castl at lalaki't babaeng lahing castl na nangagsisicsican
60
sa Luneta; sigawang pagdaca'y sinagt ng pagtugtog ng "Marcha de Cdiz" n~g msica ng "batalln de
Voluntarios", na ang mga bumubuo'y pawang mga lahing castil rin.
Dalidaling nilapitan n~g isng castilang pintor ang bangcay ni Rizal at kinunan niya n~g larawan.
Pagcatapos matugtog ng msica n~g mga voluntario ang "Marcha de Cdiz", ipinag-utos ng Comandante
Gmez na humany ang mga sundalo at mangagdaang laht sa tab ng bangcay ni Rizal, na nacatimbuang ng
patihay at lumlangoy sa canyang sariling dug.
Lumiligaya na ang m~ga fraile! Hind dobls sa namamatay ang ipinatugtog sa canilang mga campan, cung
d masayng esquila ng pagdiriwng! Nangagcacatuw ang m~ga castil at ang mga lahing castil, paano'y
nangacagaw na n~g lubhng malakng "catapangan": napatay na nil ang isng dakilang filipinong walang
sandata! isng filipinong hinahangaan n~g laht n~g m~ga pantas sa ibabaw ng lp!
Tinawag ni D. Camilo Polavieja, "bayaning" Capitan General sa campanario n~g Palanyag, ang mdico
militar na si D. Felipe Ruiz, at humingng balit tungcol sa m~ga hulng sandal ng buhay ni Rizal, at it ang
isinagt:
--Guinoong General: Hind co p mapag-sip cung papaano't mangyayaring matawd n~g isng tao ang
gayong lubhang cakilakilabot na sandal, na d man lamang nagbago ang caraniwang lacad n~g puls, bagay
na nagpapakilalang ang loob niya'y tiwasay na tiwasay at d nagugulumihanan n~g cahi't camunt man.
Hining n~g m~ga magulang at mga capatd ni Rizal ang bangcay nit, upang canilang mailibing, n~guni't
hind pumayag si Polavieja.
Nang makita ni Pilato[58], ni Anas[59] at ni Caifas[60], na m~ga papa pontfice ng m~ga judo, n~g mga
sacerdote, escriba[61] at fariseo[62], na paty na ang canilang kinapopootang si Jess, nagbawa na ang
canilang galit, binigyan na nilang capayapaan ang kinitln nila ng hining, at ipinahintulot nila kay Joseph
Arimathea at cay Nicodemo[63] na mailibng. Hind gayon ang m~ga fraile at ang canilng mga alagd at
cacamp, pinag-usig ng canilang galit si Rizal hangang sa maipabarl; hind tinantanan n~g canilng poot
cahi't bangcay na, pinabantayn labing limang araw ang libin~gan at malaon n~g paty ay kinagagalitan pa
rin!
Datapuwa't nagtatagumpay ang catuwran malaon madal, at nagcacamit parusa ang mga tampalasan
hanggang sa canilng mga anc at inap.
Binuhat ng mga sundalong castil ang bangcay ni Rizal, isinacy sa isng "furgn"[64] at it ang sa canya'y
naghatd sa pagbbaunan.
N~g makita nilng dinal na sa pagbabaunan ang bangcy ni Rizal, nangagsiow na sa canilng bahay ang d
mablang na m~ga nanood ng boong galc ng sa canya'y pagbarl, na pawang mga fraile, castil at m~ga
lahing castilang dito inianac. Ang pinacamarami sa canila'y ang mga babaeng castil at mga babaeng lahing
castilang dito inianac, na ang suot nila'y ang lalong maririkt at mahahalagang damt at m~ga hiyas, na ano
pa't cawangis n~g guingaw n~g una n~g mga salaulang babae n~g malupt na Roma, cung sila'y may
ipinagggalac na ipinappatay sa Coliseo.
Ibinan ng mga castil si Rizal na walng cabaong sa lupang canilang hinucay sa libingan sa Pc. Ang
pinaglibingn cay Rizal ay ang pinaglibin~gn din cay pr Burgos at na sa dacong caliw pagcapasoc sa
libingan n~g Pc, sa dulo ng pabilog na ct pader, at sa daco roon ng caunt sa pinaglibingan sa general
Montoro.
Ipinakiusap ng m~ga capatd ni Rizal sa mga punong castil na mangyaring ipagcaloob na sa canil ang
61
"cocinillang" guinagamit n~g canilng culang palad na capatd sa "fuerza de Santiago", n~g ito'y nabibilang
pa roon, upang maguing alaala, at napahinuhod namn sa canilng pakiusap. Pagdatng sa bahay, canilang
hinanap ang casulatang ipinagtagubilin ng nasr, at nasumpungan nil ang isng manips na papel, na
mainam ang pagcacaticlpticlp, na doo'y nababasa sa maliliit n~guni't maliliwanag na letra, ang isng tulng
wcang castil, na ang unang talata'y ganito ang saysay: ULTIMO PENSAMIENTO. Ganit ang tulang iyn
sa wc natin:
HULING CAISIPAN
Palam na sintng Lpang-Tinubuan, Pinacaibig na byan n~g araw, Perlang mahalag ng dgat Silngan,
Edeng maligyang sa mi'y pumanaw!
Sa iyo'y handg co n~g ganp na tuw Yarng abng bhay na lanta't dlit; Magung dakl ma'y iaalay rin
n~g Cung dahil n~g iyong icatitimaw.
Ang nan~ga sa digmng dmog sa paglban Handog din sa iyo ang canilng bhay, Hrap ay d pansin at d
agm-agam Ang pagcparool pagtatagumpy.
Bibitay't dsang paskit ng bangis O pakikibacang lubhng mapan~ganib, Hind alumna, cung it ang nis
Ng Baya't ng madlng pinacaiibig.
Aco'y mammatay n~gayng minamalas Itng pamumul ng lngit sa snag N~g minimith cong araw na
sisicat, Halli sa dilm na cagulatgulat.
Cung "grana" ang iyong kinacailan~gan N~g lalong gumand nnucang liwaywy, Dug co'y ibb't n~g is
man lmang N~g dakilang sinag iyong mapakinng!
Ang m~ga mith co mulng magcasip Magpahangg n~gayng maganp ang bat, Ang mapanood cang hyas
na marikt ng dgat Silngang dito'y lumiliguid!
Mat mong marikt ay lumiligaya, Walng bacs luha't sagan sa sigl, Noo'y nacatunghy na walng balsa,
Walng bhid poot, munt mang pan~gamba.
Galc nirng bhay, marubdob cong nais, Lumigaya ikaw! ... sigw n~g pagibig Ng calolowa cong gayc ng
aalis. Guinhwa camtn mo! ... Anng pagcrikt!
Mtimbuang upang mtaas ca lamang, Mamaty at upang mabigyn cang buhay, Mamaty sa slong ng
langit mong mahl, Mlibing sa lupang pusps n~g carictn!
Cung sa ibng raw icw'y may mpansin Bulaclac na ab sa dukh cong libng, Sumlang sa guitn n~g
damng masinsn, Hagc't ang halc mo'y itas sa akin.
Sa samy n~g iyong pagsuyong matams, Dalisay na guiliw n~g may sintang dibdib, Bayang tumanggap noo
co n~g nit Sa pagcpalibing sa lpang malamg.
Bayan mong ac'y malsin n~g buwn Sa liwanag niyang hinho't malamlm, Bayang ihatd sa aking
baunan Madalng mapwing snag n~g liwaywy.
Bayang humibk ang smoy ng hngin, At cung may dumpo sa Cruz n~g libing Na an mang ibo'y bayang
awitin Sa hning masay ang payapang aliw.
Bayang ang raw na lubhng manin~gas Uln ay tuyui't sin~gaw ay itas, Magung pan~ganuring dalisay at
62
wags, Calangcap ang king hibc n~g pagliyag.

Bayang ang king magang pagpnaw Itangis ng isng cototong sino man, Cung may magpatungcl sa akin
n~g dasl Ac'y iyo sanang idalan~gin namn.
Idaln~gin mo rin ang kinaps plad Na nangamaty na't yang nangaghrap Sa daming pasakit, at ang
lumlan~gap Naming mga in ng luhang masaclp.
Iyong idaln~gin ang bao't ulla, Ang nan~gapipiit na pinagdurusa; Iyong idaln~ging icaw'y matubs na Sa
pagca alping long binabata.
Cung nababalot na ang mga libingan Ng spot na itm ng gabng mapanglw, At cung walang tanod cung di
pawang paty, Howg gambalin ang catahimican.
Pagpitaganan mo ang hiwagang lhim. At mapapakinggan ang tinig marahil Ng isang salterio[65], ito nga'y
aco ring Ina-awitan ca n~g aking pag-guiliw.
Cung ang libingan co'y limt na ng madl At wal n~g Cruz at bat mang tand, Sa nan~gagbubukid ay
ipaubayang Bungcal't isabog ang natipng lp
Ang m~ga ab co'y cung ipailanglang, Maowi sa wal na pinanggalin~gan, At macalat na n~gang parang
capupunn Ng iyong alabc sa lupang tungtungan.
Sa gayo'y wala n~g an man sa aking Aco'y limtin na't aking lilibutin Yaong impapawid, caparanga't
han~gin, At aco sa iyo'y maguiguing taguingtng.
Bang, tingig, higuing, awit na masay, Liwanag at culay na lugon n~g mata'y Uulit-ulitin sa towi towi na
Ang cataimtiman n~g aking pag asa.
Sintang FILIPINAS, lupa cong hinirang, Dusa ng dusa co n~gayon ay pakingan: Bilang habilin cong sa iyo'y
iiwan Ang lahat n~g lalong inirog sa bhay.
Aco'y yayao na sa bayang payp Na walang alipi't pnong mapang-ab, Doo'y di nanatay sa paniniwl At
ang naghahari'y Dios na dakl.
Paalam na aco magulang, capatid, Bahagui n~g puso't unang ncaniig, Ipagpasalamat ang aking pag-alis Sa
buhay na itong lagui n~g ligalig!
Paalam na liyag tan~ging caulayaw Taga ibang lupang aking catowaan! Paalam sa inyo m~ga minamahal,
Mamatay ay ganap na catahimican!
Jose Rizal.
"Wal isa man lamang salit ng pagtatanim sa mga pumatay sa canya!... Pawang pag-ibig na laht sa
caniyang tinubuang bayan at sa canyang m~ga capanig!" ani Don Wenceslaw E. Retana.
*****
Dinamdam ng Europa, n~g Amrica, n~g lahat ng bayang civilizado, lalo na ng m~ga pants sa lahat ng lhi
ang cakilakilabot na pagcpatay sa "Dakilang Tagalog" ng mga castl.
Si Guinoong Fernando Blumentrit, ang pants na profesor etngrafo, ang pangulong nagdamdam, ang isa sa
63
m~ga pan~gulong nagpighati ng d caws.

Pakinggan n~g rog na bumabasa ang isinulat cay Guinong Mariano Ponce ni G. Fernando Blumentritt,
pagcaalam nit n~g calupitang guinaw sa capatd na hrang n~g canyang calolowa:
"May sugat ang aking ps!... Natatalastas mo ang calakhng d ano lamang ng sa caniya'y aking pag-irog!...
Nangagsumakit ang lalong m~ga bantg na tao sa Europa upang siya'y iligts, datapowa't hind
nangagtagumpy: ang clolowang mahal na iyo'y naakyat sa langit, Macasasamng totoo sa capangyarihan
n~g castl ang pagcpabaril sa caniya: sa macatuwd ay hind lamang nagung walng cabuluhn ang boong
cabangisng iyn, cung d isa namang cahalingng calakilakihan sa pamamanihl n~g bayan."
Naglathl ang marunong na si Blumentritt n~g mahahalagang casulatan tungcol sa buhay at pagcamaty ni
Rizal sa "Archivos Internacionales de Etnografa", sa Leida, sa "Almanaque de Praga n~g 1898" at sa halos d
mabilang na m~ga pmahayagan.
Nagsaysay rin naman ng malaki't taimtim na mga pagdaramdam:
Ang Profesor Dr. Renward Braustetter, pants na malaylogo sa Lucerna.
Ang Dr. Fedor Jagor, aleman, sumulat n~g isng librong ang pamagt ay "Viajes por Filipinas" na
isinawicang ingls at castil.
Ang Dr. Friedrich Ratzel, alemn, marilg na gegrafo at etngrafo, bantg sa boong daigdig sa carunungan.
Sinabi ng pants na it sa isng mahabang casulatang inilathal sa dahong dagdg, tungcol sa dunong, sa
"Allegemeine Zeitung" sa Munich, na mataas ang dunong at matlas ang sip ni Rizal cay sa m~ga umusig sa
cany.
Ang profesor M. Buchner, Director n~g Museo Etnogrfico sa Munich, hirang na totoong malaylogo.
Sumulat ang pants na it cay G. Ponce at sinabing: "si Dr. Rizal ay ang tagapakiharp na mahal n~g lahing
mahl ng mga tagalog, at ang larawan niya'y na sa lalong mahl na pinaglalagyn sa aming Museo."
Si Monsieur Edmont Plauchut, kilalang orientalista francs, na nacatatalos na magalng sa Filipinas, na may
sinulat na ilang m~ga libro at manunulat sa m~ga pahayagang "Le Temps" at "Revue des Deux Mondes."
Pagca alam niyang ipinabarl si Rizal ay naglathl n~g pagpapapuri sa ating marilg na capatd at pagcatapos
ay sinabi: "Ang gayong caraming dugo'y magbunga cay n~g icapagssaril ng sangcapuluan? Minimith co
n~g boong ps."
Ang Dr. W. Joest, profesor sa Universidad n~g Berln, marilg na gegrafo. Naglathl n~g pagtatac at
pagpapaunlc cay Rizal.
Ang Dr. H. Kern, profesor ng Snscrito sa Universidad ng Leida at pangulong malayista sa daigdig. Pinuri
niy ang mga librong cath ni Rizal.
Ang Dr. J. Montano, francs, bayaning maglalacbay, marunong n~g sarisaring wic at pants na antroplogo;
nagparan~gal cay Rizal.
Ang Dr. F. Muller, profesor sa Universidad n~g Viena, dakilang fillogo; naghayag n~g canyang
panghihinayang cay Rizal. At gayon din ang m~ga marurunong at maririlag sa taong sumusunod.
Ang pants at bantog na literatang holandesa na nagpapamagat n~g "H. D. Teenk Willink."
Si Mr. Manfred Wittich, manunulat na taga Leipzig.
64
Si Dr Betances, poltico cubano.

Si Dr. Boettger, bantg na naturalista alemn.
Si Dr. A. B. Meyer, Director n~g Museo Etnogrfico sa Dresde, crilagdilagang filipinlogo at isa sa lalong
totoong nagmamahal cay Rizal.
Si Monsieur Odekerchen, Director n~g phayagang "L'Express", sa Lieja.
Si Dr. Ed Seler, na naghulog sa wicang aleman ng Huling Caisipn_ ni Rizal.
Si Mr. H. W. Bray marunong na manunulat na ingls.
Si Mr. John Foreman, na sumulat n~g ilng libro tungcol sa Filipinas.
Si Herr C. M. Heller, naturalista aleman.
Si Dr. Stolpe, pants na taga Suecia.
Si Herr Armand Lehinaut, ingeniero at literato austriaco.
Si Dr. J. M. Podhovsky, balitang manunulat na teheque, at iba pang lubhang marami.
At cung dito'y ilalagda ang talaan ng m~ga libro, n~g mga "revista" at ng m~ga "peridico" na nan~gagbigay
dangal cay Rizal ay hind matatapos. Tatatlompong araw pa lamang ang nacararan mul n~g bariln si Rizal
ay nacatipon na ang pants na si Blumentritt n~g pitompo at tatlong "peridico" sa Europa na pumupuri cay
Rizal at nagsasaysay n~g malaking pagdaramdam ng sa canya'y pagcpatay; isipin ng bumabasa cung
gaanong dami cay ang mga isinulat tungcol sa canya ng macaraan na ang ilang bwan. Carapatdapat
bangguitin ang m~ga phayagang "Leipsinger Illustrirte Zeitung", "Allgemeine Zeitung", "National Zeitung",
"Berliner", "Tageblatt", "Frendenblats", "Hamburger", "Nachrichten", "Globus", "Kolnische Zeitung", ang
"Ost Asien" na pinamamatnugutan n~g pants na japons na si Kisak Tamai, at iba pang maraming phayagan
sa Alemania, ang "Boletin" ng mga Orientalista sa Austria; ang "De Indische Gids", sa Amsterdam; "New
Yorker", "Staatszeitung", "Patria", "New York Herald", "The San Francisco Chronicle", sa Estados Unidos;
Le Temps", "L'Eclair", "La Rpublique Cubaine", sa Paris; "L'Express" at "La Rforme" sa Blgica; "Opden
Uitkijk", sa Holanda; "London Ilustrated News" at "National Review" sa Inglaterra; ilng m~ga phayagan sa
Austria-Hungra, sa Suecia, at iba pa; ang laht ng mga phayagan sa Singapore, sa Hongkong, sa Macao,
Shanghai, sa Japon, sa Amrica Latina at iba pa.
Maraming m~ga dakilang "Velada" ang inihandog sa pag-aalaala cay Rizal sa mga ciudad n~g sangsinucob.
Ang isa mga Veladang iya'y ang idinaos ng ica 20 n~g Noviembre n~g 1897 ng "Sociedad Antropolgica" sa
Berlin, sa ilalim ng pamamatnugot n~g pangulong antroplogo sa boong tinacpang si Virchow. Binasa sa
Veladang iyon ang "Huling Caisipan" ni Rizal sa tulng aleman n~g Dr. Ed. Seler.
Naghandog din ang mga norteamericano n~g pagbibigay-dangal cay Rizal, ng ica 19 n~g Junio n~g 1902 sa
bahay n~g mga Representante, sa Washington, na ipinakilala nilang si Rizal ay cawan~gis din ni Washington,
na may carapatng igalang at alayan n~g ganp na pagpupuri n~g sangcataohan. Umuugong, tunay na
umuugong ang dakila't cagandagandahang bahay ng mga Representante sa Washington sa pagbibigay-dan~gal
sa walang cahullip nating capatd.
Naghandog din ng manin~gas at cgalingalin~gang pagbibigay dangal cay Rizal, sa pamamag-itan n~g isng
talumpat si Theodore Roosevelt, presidente n~g Estados Unidos: sinabi niyang carapatdapat ulirann ang
buhay ni Rizal at ang m~ga librong kinath niya'y Evangeliong pumapatnugot sa lands ng icasusulong,
65
iguiguinhawa at icaririlg ng m~ga bayan.

Pakingan naman natin ngayn ang salit ng pahm na manunulat na castilang si D. Wenceslao E. Retana:
"Pagcatapos--anya--nang maiclng casaysayang ito, na nagpapakilala n~g isng culabng sinag ng malakng
pangguiguilals ng gayong caraming lubhang maririlag na mga tao, man~gangahs camng isumag ang
pasiyang sinabi sa Gobierno tungcl cay Rizal n~g Excelentsimo Seor Don Nicols Pea, Auditor ng
Ejrcito ng Filipinas. Alinsunod sa sinabi ng guinoo, si Rizal ay isng pangahs na hind man lamang
marunong sumulat at hind maalam mag-isp sip.... Lakng kahapishapis na caibhn ang namamasdan sa
pasiya n~g Guinoong Pea, na caya lamang kilal ay salamat sa "Anuario Militar ng Espaa", sa mga pasya
ng m~ga Virchou, n~g m~ga A. B. Meyer, n~g m~ga Kern, n~g mga Blumentritt at ng lubhang maraming
m~ga pants na hinahangaan at bantog sa boong sinucob! Datapuwa't lalo n~g kahapishapis ang isa pang
pagcacaiba: ang sinasalit n~g "La Independencia"[66] sa canyang pagsasaysay ng malaking pagdaramdam
ng boong sancataohang may magandang asal n~g maalaman nila ang pagcamatay ni Rizal ... "Laking
kaibhang-anang "La Independencia"--ng ganitong pagpapakita ng sancataohan n~g canyang pagpipighat sa
pagpaty cay Rizal, at yaong "sayw sa mga patay" na guinaw n~g mga castl sa canilang pagcacatow ng
pagcpatay sa canilang tinampalasan, sayaw sa mga paty na canilang idinaos sa ibabaw n~g bagong
catatabong baunan ni Rizal na ano pa't canilang guiniic at minunglaymunglay ang m~ga corona at mga
bulaclac na inilagay sa ibabaw n~g libin~gang iyon ng masintahing mga camay n~g mga catoto!"
Pinabantayn n~g Excelentsimo Seor Don Camilo Palaveja, Teniente General ng Ejrcito n~g Espaa at
Gobernador at Capitan general ng Sangcapuluang Filipinas ang libingan ni Dr. Jose Rizal sa loob ng labing
limang araw at labing limang gabi. Limampong sundalong castl, isng capitan, isng teniente, isng
sargento segundo at dalawang cabo ang nangagbantay. Pnabantayan sa pan~gan~ganib na bac nacawin ng
m~ga tagalog ang bangcay ni Rizal, at bago ipamalitang ito'y muling nabuhay. Walang pinag-ibhan cay
Jesucristo.
Ng macalampas na ang labinglimang araw, mul ng iban sa lup, si Rizal na walang cabaong at walng
balot man lamang, na bang, iniwan na ng mga, nagbbanty.
Tinandaan na lamang ng m~ga capatd ni Rizal ang pinaglbingan nito n~g isng cruz.
Ng buwan n~g Agosto n~g 1898, n~g magtagumpay na n~g lubos ang mga filipinong revolucionario at n~g
maibab na sa Filipinas ang bandera ng Espaa, hinucay n~g ating m~ga calh ang libingan ni Rizal, kinuha
nila ang mga but at bung nito, inilagay nila sa isng mahalagang urnang gaw n~g bantog na escultor na si
Guinoong Romualdo Teodoro de Jess, at pagcatapos ay inihatid ng di mabilang na tao ng boong galang sa
bahay ng canyang ina. Buongbuo ang bun~g ng lo ni Rizal, na ano pa't napagkikilalang hind nasugatan
n~g bala. Datapuwa't ng hanapin sa zapatos ang casulatang bilin ng nasir, ang papel ay naguing pulbos na't
wala n~g mabasa cahi't isng letra man lamang. Cahapishapis!...
*****
Ang mga sinaysay co sa m~ga talatang natalikdan ay mga balitang bigay sa akin ni G. Saturnina Rizal, n~g
canyang esposong si G. Manuel Hidalgo, ng mga caibiga't cakilala ni Rizal at ang iba'y aking nabasa naman sa
librong "Vida y escritos del Dr. Rizal," na sinulat at inihayag ni Don Wenceslao E. Retana.
Sa libro ring "Vida y escritos del Dr. Rizal" ay aking sisipin ang mga saysay ni Don Francisco Pi y Margall,
n~g sinabi ng si Don Wenceslao E. Retana, ni Don Miguel de Unamuno at ni Guinoong Javier Gmez de la
Serna, ang tatlong nauna'y castl at itong hul ay cababayan natin, sa pagca't dito siya inianc, tungcol sa
Espaa, sa Filipinas, cay Rizal at sa m~ga fraile.
*****
66
Mga saysay ni Don Francisco Pi y Margall:--"Sawng palad ng ang mga nassacop ng ating capangyarihan
sa dacong Oceana: hind ipinagcacaloob sa canila ang mga "derechos polticos", ang mga carapatn
catuwiran bagng ucol sa tong namamayan, ayaw ipagcaloob sa canil ang catuwirang magcaroon ng mga
tagapakiharp sa Capulun~gang-Bayan, ayaw alsn sa canil ang pamatoc na sa canila'y isinacly ng m~ga
fraile, at pagca nauucol sa iguiguinhawa ng canilang catawan sila'y nililimot na parang hind mga caanib ng
Espaa. Papaanong iirog sa atin ang m~ga taong doo'y nananahan? Papaanong hind magdaramdam n~g
malaking pagcainp upang sila'y macaligts sa cahariang sa canila'y namamahalang tulad sa m~ga unang
panahon n~g pagcalupig sa canila? Cung dumating ang araw na sila'y manghimagsc, anong cacatuwiranin
natin upang tayo'y dumang?"
*****
Ganito naman ang m~ga pananalita ni Don Wenceslao E. Retana:
"Si Jose Rizal ang siyang buhy na nagpapakilala n~g ating cahapishapis na pamamahala sa ating sacop na
ibng lupan. Hind mangyayaring mapapanatili ang pagcasacp n~g isng caharan sa ibng lupan cung d sa
pamamag-itan lamang n~g dalawang paraan: O sa cusang calooban ng mga tub sa ibng lupang iyon, sa
spilitan. Carapatdapat sabihing cailan ma'y walang ano mang guinaw ang Espaa upang manatiling cus
ang m~ga nasasacop na taga ibng lupain sa pagkilala sa canyang capangyarihan; salungat na salungt ang
gayn sa patacb ng caisipn n~g ating lh: sa tuwi na'y ipinalagay ng dalisy na castl, na hind tunay na
guinagamit ang capangyarihan sa nasasacop na ibng lupan, cung hind sinusupil ang m~ga tagaroon upang
sumund sa bawa't maisipan n~g nacapangyayari. (At unawaing tinatawag na nacapangyayari, hind ang
Estado[67], at hind rin ang Pn ng Estado, cung d ang castl). Pinapanatili ng Espaa sa pagkilala sa
canyang capangyarihan ang nasasacop na m~ga taga ibang lp sa pamamag-itan n~g lacs. Datapuwa't
palibhasa'y hind sumsapat ang nacucuhang salap sa Filipinas upang doo'y mapapanatili ang isng malakng
hucb ng m~ga castilang tunay, minagalng ng Espaa--cahi't kinikilalang isng "casam-ang kinacailan~gang
gawn"--ang papamalaguin sa walang taning na panahn ang calacarng mul sa lacs ng "hicayat" n~g
fraile, na ano pa't hinan~gad ng Espaa ang magaw ang hind mangyayaring bagay, na magcsabay ang
pamamahal n~g fraile at sac ang paglag ng m~ga carunungan ayon sa bagong caisipn. Datapuwa't hind
macagaganp ang fraile sa canyang tungculing "pagcafraile", cung hind niya gagamitin, ano mang cratnan,
ang canyang "tinutuntong lands", na ito'y d iba cung d ang paraang papanatilihin ang bayan sa carilimn
n~g isip at sa hind pagcatant nang magagandang caasaln, at ang naguing bunga ng gayong hidwang
palacad (papamalaguiin bagang "indio"[68] ang filipino hanggang nabubuhay) na laban sa mapilit na
cahingan n~g lacad ng panahn (cahin~gang hind macataliwacs at ayaw namang tumaliwacs ang
caramihan sa mga filipino) ay ang pagsilang ng palisipang-bayang talastas na n~g laht cung paano ang
kinwacasan.
"Hind lamang ang d malilagang bats ng panahn ang calaban ng lumang palacad; calaban din naman ang
m~ga castilang anc sa Espaa, na sa cawacasa'y ipinalagay nilng bawa't fraile ay canilang capan~gagw; at
sa ganito'y sa canilang cahapishapis na pag-uunahan sa pagsisiran, silasil ring m~ga castilang may "hbito"
walang "hbito", may ahit sa ulo walang ahit ang siyang nangaglugsan ng canicanilang puri, hanggang sa
mapagkilala tuly ng mga tb sa Filipinas ang taglay nilng budh. Sa isng bagay lamang nangagcacaisa
ang mga ganap na castil, may ahit sa ulo wal; ang papanatilihin sa pagca-"indio" ang m~ga
pinamamagatang "indio"; bagay na udyc ng capalaluan n~g mga castil, capalaluang lalong lumlubh,
samantalang lalong mahigpt; ang pag-ibig n~g castl sa canyang kinamulatang bayan (!)
".....................................................Untiunting guingawang "guinoo" ng Gobierno n~g Espaa ang mga
filipino; n~guni't sa pagca't nananatili ang fraile, ang cototohana'y nananatli naman ang filipino sa
"pagca-alipin", at ang nangyayari'y samantalang lumalaganap ang pagbibigay catuwiran, lumulaganap naman
ang pagyurac sa catuwiran. Nananatili ang pan~gulong pn sa Colonia[69] sa pagtataglay n~g
capangyarihang magaw ang bawa't maibigan, at nananatili naman ang fraile sa pagca siyang namamag-itan
sa Bayan at sa Gobierno, at sa ganitong calagaya'y wal n~gang kincamtang masasabing ligaya ang "indio",
67
liban na lamang sa ligayang papaguing dapatin n~g fraileng sa canya'y ipagcaloob.

Lubs n~gang naguing magcaaway na totoo ang "Fraile" at ang "Progreso"[70]: calabisn ang aln man sa
dalawa. Minamagalng n~g m~ga filipino ang "Progreso." Datapowa't cung alisn ang fraile; aln ang "lacs"
na icapipiguil sa paghiwalay n~g colonia? At sa ganito'y di baga dapat na ipalagy na "sospechoso"[71] ang
filipinong magmunacalang magwacs ng "lacs" n~g fraile? Nariyan ang ugt ng d magaping capangyarihan
ng fraile: hind ng mangyayaring mahalinhan sil. Nalalaman ng mga fraile ang bagay na it, caya't
guingaw nil bawa't maisipan. At ang Gobierno ng castilang nagpapacapagal ng d ano lamang sa
iguiguinhawa ng mga filipino, gayon ma'y hind mangyaring d niya gamitin ang fraileng magpacailan ma'y
siyang bucl ng ipinaghihirap n~g canyang mga sacp na iyang pinagsisicapan niya ang pagtatam n~g
"magandang palad."
..................................................
"Samantalang nananatili sa alaala n~g bayang Filipinas ang hind pag limot cay Rizal, mananatili naman sa
bayang iyon ang pagmimithing magcaroon n~g isng Bayan pusps sa carapatn at may magandng caasaln.
Sa ab n~g Filipinas cung sa canya'y lumpas ang pag-aalaalang iyan! Hihibic siya sa caalipnang atang ng
mga taga ibang lupan! At lal pa n~gang magalng sa matandang Espaa na mamuhay ang canyang nagung
anc sa marilg na casarinln cahi't na sa carukhan, at huwag pawin sa dibdib ang catibayan n~g dating
pagguiguiliwn, cay sa magtiis ang nagung anc na iyan sa pagcasacp n~g isng li, na cahi't
magpacayamanyaman ay hind magttaglay cailan man niyang talinghag at di mapagwaring pagsintang
catutub n~g tunay na in.................................."
Cahabaghabag na Espaa, na totoong ipinagsisigawan sa pagdiriwang n~g m~ga lbolibong halng, na
conowa'y sumsinta sa kinaguisnang bayan!... Cahabaghabag na Espaa!... N~g umaga ring iyn, casabay ng
tugtg ng "Marcha de Cdiz" na naalis na patuluyan ang paghahri mo sa ps n~g Filipinas! Ang psong
iyan ay ang cay Rizal na pinaglagusan ng bala, oh culang palad na Espaa! n~g iyong mga
mapagpaconwaring sumisinta sa kinamulatang lupa!... Hind; hind ikaw, loob mahal na Espaa, ang umamis
ng buhay ng Dakilang Banl na iyn, ang taong yaong itinutulad cay Jesucristo ng boong catuwiran ng pitong
angaw-an~gaw na pawang naguing mga anac mo: ang pumatay sa canya'y ang budhing hlig sa cariliman ng
mga iniyanac sa iyong lupang inudyucan ng isang pulutong n~g m~ga fraile; iyang mga fraileng cung hind
nangatutong gumanp n~g canilang mga catungcalang mahl, ang lalong mga mahal na catungculan sa mga
nagpapangalang "Ministro n~g Dios", na mangagsidalaw sa capilla upang ihandog ang canilang mga abuloy
sa calolowa ng hinatulang patayn, ay nangatuto namng pumaroon sa capatagan ng Bagumbayan upang
magcamt ng lihim na galac sa panonood sa pagcapatimbuang ng Dakilang Mapaninta sa calayaan, na ang
guinawang sangcala'y ang balat-cayong pagsint sa kinamulatang lp sa han~gad nilang patdn ang
sumusunog sa canilang cauhawan sa dug ng mga filipino ... At samantalang sinasabi ni Rizal sa isang jesuita,
sa calaguimlagum na sandalng iyon:--"Am: pinatatawad co ang laht n~g boong ps, sino ma'y wal
acong kinasasam-an ng loob!--ang mga fraile, at cung d sila'y ang canilang m~ga caanib, ay isinusulat naman
nila sa "La Voz Espaola" ang ganito:
"At sa ganyan lamang paraan, sa "PAGWALIS" n~g masamang binh, sa "PAGGAPAS" ng mga tuyng uhay
sa halamanan, maiilagang magpahamac sa canilang sarili ang mga mangmang at ang mga magdarayang tacsl
na ipinagtumulac ng lalong mga budhing tampalasan sa pananandata laban sa Inang bayan, at ang mga
itinulac ng manggagamot na mestizong insc sa paglabg at sa pagtalicd sa pananampalataya."[72]
"Paanong hind bbarilin si Dr. Jose Rizal ay ang pasiya ng mga namamatnugot sa caisipang bayan sa
Filipinas, ang icaliligtas lamang n~g Espaa sa canyang colonia malaya ay ang "PAGWALIS" at
"PAGGAPAS", sa macatuwid baga'y ang "PAGLIPOL" (sa m~ga filipino)? Sa caculangang palad ay hind
pa nagaganap ang pagcatuto n~g mga castl: baga man sa alin mang lupan at sa alin mang panaho'y pawang
capahamacn ang ibinunga ng paraang "WALIS" at "GAPAS", ay siya ring ipinagpatuloy na gawin sa
Filipinas ... At sa "pagwawals" at sa "paggagapas, na casabay ang pagtugtog n~g "Marcha de Cdiz" at ang
68
sigaw na "Viva Espaa!" ay nawal sa atin ang magandang Capuluang iyon, sa pagpapalag-s ng bla sa
canyang ps sa ps n~g panglo ng mga tong doo'y inianac, ang maningning na tagalog na si Jose Rizal."
.................................................... "Halos ang boong casalanan n~g lubhang casakitsakit at hind na maggamot
na pagcacmali ay na sa Arzobispo at na sa mga fraile. Cung hining sana ni pr Nozaleda at ng mga fraile
ang "indulto" ni Rizal, hind lamang sa catuparan n~g isng catungculang lubhang nauucol sa
nangagppanggap (lakng capusun~gan!) na mga "kincatawan ni Jesucristo sa ibabaw ng m~ga lp" (ni
Jesucristong bucl ng cabaitan at ng pagcacaawang-gaw); cung d naman ng canilang maisu-at sa mga
mapupusoc na dibdib ang pagcapamag-itan nil at ng huwag mbaril si Rizal, bagay na cung guinaw nila'y
maaasahan halos na humilig disin ang calooban ni Polavieja sa pagcaaw. Datapuwa't sa gayng patacb ng
sip n~g mga fraile, na "WALIS!" at "GAPAS!" sil nga ang lalong totoong nangagdaramdam ng
pagcauhaw sa dug sil nga ang lalong nagtataglay n~g lubhng malakng pagtatanim ng galit (ganyan ang
canilang pagtupad sa "ibiguin mo ang capuwa mo tawo na gaya n~g pag ibig mo sa iyong sarili!") laban sa
marilg na tagalog, at hind nga ang paghin~g ng "indulto" ang canilang guinaw, cung d ang pagparoon sa
Bagumbayan, puspos n~g hind nila maicailang ligaya, upang mapanood ng canilang sariling mga mat, na
tunay ngang natimbuwang si Rizal at hind na muling macababangon pa ... Pagcalakilaking capangitan ng
asal na yan cung panonoorin sa talr ng caisipan! Hind n~ga mangyayaring d caririmariman ng talr ng
caisipan ang ganyang casamasamaang cagagawn n~g mga taong sinasabing mga apstol n~g religin n~g
pagsisintahan n~g lahat ng mga inianac! At caya ganyan nga ang nangyari, na samantalang natutuclasan ni
Rizal na siya'y huwag malimot n~g sangcataohan magpasawalang hanggan, ibinubuhos naman ng mga ganid
na fraileng iyang tunay na caalit n~g wags na budhng binyagan, sa canilang talagang hind nagcalinis na
"historia" ang calakilakiha't macapl na dun~gis, na ano pa't magpacalan ma'y walang macalilinis na ano
mang leja, mga panalan~gin mga himal man"....
*****
"Tniis ni Rizal--anng pants na castlang si Don Miguel de Unamuno ang mahambg na cagaspangan n~g
asal ng (lahing) put, asal na magaspang na walang maiuucol cung d ang salitang griego: "authada." Ang
cahulugan nito'y ang pagcalugod n~g isng tao sa canyang sarili, ang canyang pagcagalc na siya'y naguing
siya, ang mag alw sa canyang saril, at sa cawacasan, ang caraniwang cahulugan, ay ang pagmamalak,
pagwawalang pitagan sa ib "authdico," at nagmamalaki, sa hind pagcaunw ng clolowa n~g iba,
samacatuwid baga'y sa casalatan ng canyang cayang msoc sa mga calolowa n~g mga iba at makita at
damdamn ang daigdig na gaya n~g canilang pagcakita at pagdaramdam."
*****
"Carapatdapat pagsiyasating magalng-ani Guinoong Javier Gmez de la Serna naman--ang cataohan ni Rizal.
Nabuhay na tatlompo at limang tan: naliguid na niya ang daigdig pagganap niya n~g icadalawampo't pitong
tan; siya'y mdico, novelista, poeta, poltico, fillogo, pedagogo, magsasac, tipgrafo, polglota, (mahiguit
na sampong wic n~g iba't ibang bayan ang nassalit), escultor, pintor, naturalista, caanib sa mga bantg na
mga Capisanang tungcol sa dunong, sa Europa; ibininyag ang canyang pangalan sa mga bagong bagay na
canyang na tuclasan; nanahn at nag-aral sa mga malalaking pangulong bayan sa Europa at Amrica; hind
cacaunti ang bilang ng dahon ng librong ito ang kinatatalaan ng canyang m~ga libro at mga casulatan.
Nangag-alay dahil sa canyang pagcamatay n~g m~ga "velada" at mga patungcol na alaala ang ilang mga
capisanan n~g mga pants, at ang m~ga phayagan sa boong tinacpan. Iyan ang taong ating binaril."
*****
Niyayo'y buwan ng Agosto ng 1882.
Nalilipos n~g lagum ang boong Maynila; cakilakilabot ang pagcacamatay n~g tao dahil sa sakit na "clera".
Casalucuyang inilalathal niyon ang "Diariong Tagalog"; dalawa caming mnunulat sa wc natin sa
69
phayagang iyon, ang tan~ging macabayan at crilagdilagan filipinong si Gat Marcelo Hilario del Pilar
Gatmaitan at ac. Datapuwa't ay! n~g panahong iyo'y natatanicalaan ang calayaan ng mga panitic, walang
nasasaysay cung d ang papaguingdapating itulot n~g macapangyarihang dito'y nagmamay-ar ng buhay,
dan~gal at pamumuhay n~g mga culang palad na filipino. Sa guitn n~g gayong cahapishapis na calagaya'y
siyang pagdating sa amin n~g isang sulat na galing Barcelona, liham ni Rizal na may calakip na isang
mababang casulatang wicang castil, na "Amor Patrio" ang nababasa sa unang talat, at ang firma'y
"Laong-Laan". Walang cahulilip na lugod ang aming tinam n~g basahin naming dalawa ang casulatang iyon.
Maalab at dalisay na pagsinta sa tinubuang lp ang doo'y nlalamang sinasaysay sa calugod-lugod na
pagcacahanay, m~ga hiwagang pananalitang sacdal cagandahang tumtaos sa ps ng bumabasa.
Nagpangagaw caming dalawa ni Gat Marcelo sa paghuhulog sa wcang tagalog n~g casulatang iyon, at sa
cawacasa'y pinagcayaran naming ang calahating dacong una'y siya ang tatagalog, at ac naman ang
calahating dacong hul. Palibhasa'y numanamnam n~g timyas ng pananalit ni "Laong Laan", hind cami
nagdamdam pagod ng paghuhulog sa sariling wicang dukh n~g casulatang na sa mayamang wic ni
Cervantes, at pagdaca'y inilathl namin sa phayagang iyon. Mul niyo'y kinaguiliwan co na n~g lubos ang
calahing sa pagsulat ay aking napagkilalang may pusong wags na macabayan, ano pa't laguing
sumunodsunod sa canya ang aking calolowa sa walang licat na canyang pagsusumicap sa icaririlag n~g
bayang minamahal, at towi na'y nakipanig sa canyang tow hapis......
Napipiit ac sa bilanguan ng Cdiz, Espaa, casama ng lubhang maramng gaya co ring ipinatapong mga
filipino at ilang filipina ng Gobierno ng castil, n~g aking mabasa ang "telegrama" sa mga phayagan doon,
tungcol sa pagcpabaril ng mga halimaw na ganid sa Dakilang Anak n~g linuluhuran cong Inang Bayan.
Nanghilacbt aco't lalong pinaglahuan ng pighat ang calolowa cong gaps na ng hapis sa pagcapalay sa
kinamulatang lp, sa magulang, asawa't m~ga anc, na pawang sinusuyuan n~g maalab na pagsinta.....
Ng macaow ac rito sa Filipinas ng tang 1899, ang unang minith co'y macapagtay ang lahing caymangu
n~g isng marikt na "monumento" na cailan ma'y magpapaalaala sa boong sinucob cay Dr. Jose Rizal, at ng
mabigyang caganapn ang gayong nais, insip cong yumr ng isng mahalagang "Album", na ang bawa't
daho'y gaw n~g isng matalinong filipino. Nang masabi co ang gayong panucal sa macabayang si G.
Eulalio Carmelo, pagdaca'y binigyan ac n~g bilang ambg niyang limang daang cartulinang catatagang
dahon ng sinabi ng Album: ipinamahagui co ang mga cartulinang iyon sa m~ga paham, sa mga literato,
poeta, escritor, periodista, msico, pintor, dibujante at iba pa, upang bawa't isa'y magtitic doon n~g acalain
nilng pintura, msica, caisipan, dibujo ano mang macapagpapahalaga sa "Album." Gumanp ang lahat at
ibinigay n~g bawa't is ang canicanilang gaw sa itinayng "Capisanan sa pagpapaunlac cay Rizal", upang
ipaencuaderna ang "Album" at pagcatapos ay parifahan, at ang mapapagbilhn sa mga billete ng rifa'y
mapagpatuunan n~g gugugulin sa Monumento cay Rizal. Naggayac naman ac n~g isng mainam na "Velada
lrica, literaria at instrumental," na guinanp ng ica 30 n~g Diciembre ng 1899 sa teatro Libertad. Agawn at
hinanakitan pa ang pagbil n~g billete. Maraming mga palco ang naipagbil n~g tigsasandaang piso at mga
butacang naipagbil hangang tigdadalawampo't limang piso, m~ga salapng tinanggap na lahat ng sinabi n~g
pan~gulo ng Capisanang gaya rin naman ng "Album". Nang macaraang ilng linggo mul ng gawin ang
velada'y inacal cong mauusis co na cung gaano ang kinlabasan, pagcatapos maawas ang gugol, n~guni't
nasayang ang aking pagl sa pag-uusis: salap at "album" ay capowa nangaligpit sa lihim ng d co mataroc,
ng d co mawataswatasang "lalim ng catalinuhan at dunong" ng mga "maririlag na macabayang" sa
"talinghaga'y" nangag-iin~gat n~g lubhang mahalagng salapng ambag ng bayan sa Revolucion ... Ng
walng caratnan ang maulit nguni't mapitagan cong pag-uusisa'y iniwan co ang gayng gawang hind abot
n~g aking caya, at nag isip acong magtatag n~g isng hayg na ambagang hind lamang hubad sa mga
"hiwagang" di cayang saliksikin ng cutad cong bat, cung d lubos na lantaran at malayo sa camay ng mga
"cababalaghan": madals ng nangyari sa akin yaong casabihan n~g mga castlng: "unos tienen la fama y
otros cardan la lana"[73] "iba ang nabbusog at aco ang napapagbintangan", caya't humanap aco ng paraang
mailagan ang gayong cahidwan, Nakiusap aco cay general McArthur, na n~g panahong iyo'y siyng
Gobernador Militar dito sa Filipinas, at cay Mr. William H. Taft, na niyo'y Presidente n~g Comisin Civil, na
mangyaring abuluyan nila aco sa adhicang macapanghing n~g ambag sa lahat ng filipino upang
macapagpatay ng isng monumento cay Rizal, sa pamamag-itan ng paraang magtatayo ng isng Comit
70
(capisanan) na ang bubu-o'y mga guinoong filipino na siyang mamamahal ng nauucol sa paglalaganap ng
paghing n~g ambag at makikipag-alam sa mga municipio at iba pang pagcacatiwalaang manghing n~g
ambag, at ang lahat ng untiunting matitipong ambag ay doon ilalagac sa Tesorero Insular n~g Gobierno, at ng
mangyaring magaw ang laht ng ito'y aco'y namanhic na maglagd n~g isng ucol na Ley ang Comisin
Civil. Capowa napahinuhod sa akin. Inilagda ng sinbi ng Comisin Civil ang ipinakiusap cong Ley at
inihalal na bubu ng Comit ang mga tagaritong aking ipinalagay, na d iba cung d si na guinoong Toms G.
del Rosario, Ponciano Rizal, Teodoro Rafael Yangco, Juan Tuason, Dr. Aristn Bautista Lim, Mariano
Limjap, Ramn Genato at Maximino Paterno. Hind nawalan ng mga calah at n~g pamahayagang filipinong
sumalangsang sa aking panucal, na d umano'y sa pagca't na sa mahigpt na carukhaan ang bayan ay hind
marapat isipin ang m~ga gayong pagcacagugol cung d ang marapat pagsicapa'y ang mapapagcunan ng
macacain; pan~gangatuwirang hayag cong sinagot sa aking pinamamatnugutang sariling phayagang "El
Grito del Pueblo" at "Ang Kapatd ng Bayan" na hind icababawas ng yaman icraragdag n~g paghihirap na
ang pitong millng filipino'y umambag n~g tigagalawang cntimo bawa't isa, upang macapagtayo sa
kinatimbuwangang lp n~g naghayin n~g dug at buhay at ng ang bayang ito'y magcamit calayan at
dan~gal; na ang dalawang cntimong ibibigay n~g bawa't filipino'y maguiguing isang maliwanag na
tagapagpatotoo sa boong cataohang ang lahing caymangui'y marunong magmahal sa capatd na may mahal at
bayaning pusong natutong magtanghal ng capurihan ng bayang kinaguisnan, bucod sa macapagpapasulong ng
calooban sa mga cababayan upang panghinularan ang mga dakilang gawang cagalin~gan n~g
pinaghahandugan ng gayong bagay, at ang "monumento'y" magpapagunit sa maghahalihaliling tao sa
panahng hinaharap, sa natutong pumucaw sa m~ga carugong nhihimbing sa caalipnan at nagbangong puri
... Naraos ang panghihin~g ng ambg at ngayo'y casalucuyang iniin~gatan n~g Tesorero Insular ang may
mga isng daan at labing anim na libong piso (P. 116000) na siyang gugugulin sa hind malalao't matatayong
monumento cay Rizal, sa paseo n~g Luneta, na sa canya'y pinagbarilan. Cung magalng masam ang aking
guinaw sa pagcapanucal ng monumentong iyn, ang mga cababayang may damdamin ang siyang
magpasiya.
Sa pagpapaunlac din sa ating capatd na Martir ay naglathal ac n~g linguhang phayagang Rizal, na sa
casawang palad ay hind tumagal ang buhay.
Ang m~ga guinaw cong ito'y sa pagtupad sa aking catungculang pagcafilipino.
Matibay na n~gang totoo ang hind pagcalimot cay Rizal. Sa taon-tao'y guinagaw, sa sangcapuluang it, sa
icatatlomp n~g Diciembre, ang pag-aalaala n~g sa canya'y pagbaril, na nalalao'y lal namang naguiguing
dakil. Sa Maynil at sa mga bayanbayan ay may mga itinayong Escuela Rizal, Instituto Rizal, Colegio Rizal,
Liceo Rizal, Ateneo Rizal, Restaurant Dimas Alang, Cinematgrafo Rizal, Orquesta Rizal, Club Rizal, at may
manga nagbibil naman ng Relj Rizal, Tela Rizal, Cronmetro Rizal, Botones Rizal, Tabaco Rizal, Zapatos
Rizal, Fsforos Rizal; Papel Rizal, sa lahat ng bahay ng bawa't may damdaming filipino'y may larawan ni
Rizal; pinangalanang Rizal ng Gobierno ang is sa m~ga lalong malalaking lalawigan dito Filipinas, ang
lalong caraniwang gamiting sello n~g Correong dalawang cntimo ang halag ay larawan ni Rizal ang
naroroon; ang cay Rizal ding larawan ang na sa billete papel na gastahing dalawang piso ang halag, na
siyang lalong laganap; ano pa't masasabing saan man sa lupang it'y walang nariringg at walang
namamasdan cung d si Rizal ... Ang mga cuhilng sa canya'y nagpapatay at cahi't patay na'y canilang
pinagtataniman pa, baga man lihim at d maihayag, napipilitang gamitin ang sello ng Correo ni Rizal, ingatan
ang billeteng dalawang piso ni Rizal ... Iyan ang walng catapusng ngitngt na parusa sa may pusaling
budh!...
Inilagd co ang maiclng casaysayan n~g buhay ni Rizal, sa pagca't ulirng maningning na mapanghihinularan
n~g laht sa pagsinta sa kinaguisnang bayan at sa capow tao, sa pagsisicap sa pag-aaral at sa calinisan ng
asal. Ang nagaw niya'y bakit hind magagaw ng bawa't filipino?
Pinagsicapan cong isinawic natin ang canyang mga kinathang Noli me tangere at Filibusterismo, at
isasatagalog co rin ang canyang mga tul at iba pang canyang mga sinulat sa pagca't ang lahat ng iya'y
71
siyang matibay na haligui ng cagalanggalang na sambahan ng ating m~ga calayaan at casarinlang canyang
pinagpilitang itay sa catigastigasang bat n~g pagsintang maalab at dalisay sa kinaguisnang lp, sa
pamamag-itan n~g canyang macapangyarihang sip.
Ang Noli me tangere at ang Filibusterismo'y ilaw na maliwanag na pumapatnugot sa m~ga filipino sa
lacbaying cahiraphirapan at mapanganig na pagtatam ng casarinlang minimith. Cay Ibarra-Simoun at cay
Elas ay mamamalas natin ang pagsintang tunay sa cagandaganhang lupang kinakitaan natin n~g unang
liwanag; cay Don Rafael Ibarra at sa canyang anc na Crisstomo'y ang pag-uusig ng mga tacsl sa bawa't
may magandang clolowa; cay Cpitn Tiago'y ang taong walang malay nalulugso ang puri dahil sa pagca
mapaniwalan sa hiduwang pinasasampalatayanan ng m~ga gumagamit ng religin ni Cristo upang maday
ang sangcataohan; sa ina ni Mara Clara'y ang babaeng ibinulid sa bangin n~g carumaldumal na cahalayan ng
nanumpang magpapacalinis n~g calolowa't catawan hanggang nabubuhay; cay Mara Clara'y ang dalagang
pinagmunglaymunglay ang ps n~g tunay na amng nagpapangap na "cahalili ng Dios" at ang kinasapitang
calaguimlaguim ng cahabaghabag n~g kinculong hangang nabubuhay sa d umano'y ligpitan ng m~ga
esposa n~g Dios; sa mga fraileng si pr Dmaso, si pr Sibyla at si pr Salv, ang malulupt at
casuclamsuclam na caugalan ng mga tong may catungculang mahigpt na magpacabat at magpacalinis n~g
asal; cay filsofo Tasio'y mapaguunaw ang casakitsakit na cahangalng naghahar sa mga filipino; cay
cabesang Tals ay ang tong ipinahamac ng malupt na pag-uusig ng magpacailan ma'y caaway ng m~ga
filipino; cay Dr. Pasta ay ang larawan n~g mga pants na walang pinagsisicapan cung di ang canyang sariling
cagalin~gan at iyayaman; cay Doa Consolacin at cay Doa Victorina'y ang mga babaeng hangal at halng
na siyang unaunang nagpapahirap cumucuty sa m~ga calah, dahil sa sila'y kinasama naguing asawa nang
lping dito'y nacapangyayari; cay Sisa'y ang cahabaghabag na babaeng pinahirapan hangang sa masir ang sip
at mamatay ng mga tampalasang may budhing halimaw; sa isng salita'y bawa't talata n~g Noli me tangere at
Filibusterismo'y palatuntunang maningnng sa pamumuhay dito sa Filipinas, palibhasa'y casaysayan nang
catotohanang mga nangyari at nangyayari pa sa mga lupang ito. Sa alin mang bahay n~g tunay na filipino'y
hind dapat mawal ang dalawang librong iyon at salaminng lagu ang buhay ni Rizal, at sa araw na gawng
patnubay n~g cafilipinuhan ang buhay ni Rizal, at gamiting palatuntunan ang Noli me tangere, ang
Filibusterismo at iba pang mga casulatan ng "Martir sa Luneta", sa araw na iyo'y macahihiyaw na tayong
lahat, na ang Filipinas ay ligtas na sa lahat n~g caalipnan, at ang lupang ito'y siyng pangulo sa dangal sa
boong casilanganan, lowalhating sa sancapuluang ito'y mith ni Rizal, Andres Bonifacio, Marcelo Hilario Del
Pilar, ng yutayutang m~ga filipino at ng abang si
PASCUAL H. POBLETE.
[Larawan: G. Saturnina Rizal ni Hidalgo Neneng Rizal Capatd na matand ng Dr. Jose Rizal, at
casalucuyang nagpapalimbag n~g "NOLI ME TANGERE" at "FILIBUSTERISMO_." SA WICANG
TAGALOG, Imp. de M Fernndez, Paz 447, Sta. Cruz.]
MGA TALABABA:
[1] Marami ang tumatawag ng Silangan sa Laguna.
[2] Indio ang tawag ng m~ga castil at n~g mga mestizong castila sa tunay na lahing malayo.
[3] Tong may dunong.
[4] Tong-hayop.
[5] Ang catumbas ng casabihang ito sa wic natin ay yaong: Ang naghahanp sa wala, ay baliw ang
cahalimbawa._
[6] Escultura: ang paggaw n~g ano mang larawang bat cahoy.
72
[7] Ang pagllan. (Pagpupuri sa m~ga sasacyngdagat ni Magallanes.)

[8] Nagttamo ng dilg ang Inang Bayan sa pamamag-itan ng dunong.
[9] Capisanang humahatol nagppasiya.
[10] Ang pagpupulong ng mga dios.
[11] Sa tabi n~g Pasig.
[12] Casulatang inilalathl sa pamahayagan.
[13] Pag-ibig sa tinubuang lp.
[14] Ang Diariong Tagalog ang caunaunahang pmahayagang wicang castl at wicang tagalog na inilathl
sa araw-araw. Sapagca't n~g panahng iyo'y inuusig ang sino mang filipinong nagpapakita n~g
pagcamalulugdn sa mga calayaan; inilagy na ang namamatnugot sa Diariong Tagalog_ ay ang castilang si
Don Francisco Calvo Muoz, na Administrador n~g Rentas Estancadas; n~guni't ang tunay na sumusulat ay si
G. Marcelo Hilario del Pilar at si G. Pascual H. Poblete. Tumutulong ding madals si G. Jos Cuaderno.
[15] Hucm na humahatol ng mga nauucol sa sinasampalatayanan.
[16] Hada: Hiwagang babae na ng panahong una'y pinaniniwalaan ng m~ga europeo.
[17] Ang hindi tul, ang tuloytuloy na pananalit.
[18] Si Codro ang hulng hr sa Atenas at inihayin sa kinamulatang bayan ang canyng buhay.--Leonidas,
hr sa Esparta na nagsangalng ng daang Termpilas, sa pamamag-itan ng tatlong daang tao, laban cay
Jerjes.
[19] Panghihimagsic ang itinagalog ng ib sa salitng revolucin_, na tila hind angcp, sa pagca't dito'y ang
sinasabing revolucin ay ang bagong pagpapalacad n~g isang bayan nacin.
[20] Calacarng tadhn ng May-Capal sa lahat ng canyng linikh.
[21] Malayang mag-sip, na ano pa't hind sumasampalataya cung d sa masasabing parang nakikita at
nahihpo.
[22] Ang ayaw sumampalatayang may Dios.
[23] Ang napapanig sa "partido polticong ang sinusunod na palatuntuna'y ang pagsasangalang at
paglalaganap ng lahat n~g mga calayaan.
[24] Tinatawag sa polticang "clerical" ang "partido" ang taong ang sinusunod na palatuntuna'y ang
pagsasangalang sa lahat ng mga sacerdote, sa pinasasampalatayanan ng mga sacerdote at sa icaguiguinhawa at
icauunlac ng mga sacerdote.
[25] Ang napapanig sa "partido republicano" na ang sinusunod na palatuntuna'y ang mga naucol sa pagtatayo
n~g "repblica" at sa mga pamamahala ng bayan sa bayan sa icagagaling ng bayan din.
[26] Ang m~ga capanig sa partidong nagpupumilit na si Don Crlos de Borbn, na cabigan ng m~ga fraile at
n~g lahat n~g mga sacerdote, ang siyang maguing hari sa Espaa.
73
[27] Ang cabooan ng isang samahan n~g m~ga tong nagcacaisa ng pasiya tungcol sa inaacala nilang lalong
magalng na pamamahala at pamiminuno sa bayan.
[28] Ang halos na sa calaguitnaan n~g sangcalupaan.
[29] Brindo ang na sa, wicang castl; galing sa wicang brindar, na ang cahuluga'y ang pag-inm ng alac na
tand n~g paghahan~gd ng icagagalng n~g pinag-aalayan.
[30] Walang tunay na catumbs sa wicang tagalog ang wicang castilang Patria, na ang cahuluga'y tinubuang
bayan, tinubuang lp, sariling bayan, sariling lp, kinaguisnang bayan at iba pa.--Paunw n~g tumagalog.
[31] Hiwatigan n~g bumabasang hind tinatawag ni Rizal na "Inang-Bayan." Catutubong pan~galan ang
"Inang Bayan:" ang sabing "Inang Espaa'y" pangalang kinaugalian lamang, (gaya n~g pagtawag ng m~ga
musms sa hind tunay na in: Nanay Andang, nanay Liling at iba pa). Paunaw ni W.E. Retana.
[32] Caraniwang cublihan.
[33] May tinc na cahoy na inilalagy sa lands at ng mahadlangn ang lacad ng nangagcacabayong sundalo.
[34] Patibng na pang-hli sa caaway.
[35] Bacod na malakng cahoy.
[36] Bacod na malalakng cahoy na pataguild.
[37] Palatuntunang nagtatadhan ng m~ga hb n~g mga cublihan.
[38] Mangagamot sa mat.
[39] Isinatagalog co na ang tulang it at gayn din ang El embarque, Por la educacin, A la juventud filipina,
ang zarzuelang _Junto al Pasig, ang El Consejo de los Dioses_, at iba pa at ipalilimbag cong calakip ng
librong BUHAY NI RIZAL na aking sinulat. Pascual H. Poblete._
[40] "Tulisn sa dagat" ang tunay na cahulugan sa tagalog n~g wicang castlang "filibustero", ayon sa
"Diccionario de la lengua castellana" na gaw ng "Real Academica Espaola"; nguni't dito sa Filipinas ay
binigyan ng m~ga castl ng ibang cahulugan. Tinatawag dito nilang "filibustero" ang filipinong ayon sa
m~ga sapanth nila'y nag-aacalang lumabag at maglugso ng capangyarihan ng Espaa sa sangcapuluang ito
at ng macapagsarili. Pinag-uusig n~g gobierno ng castl ng catacottacot ng panahong iyon ang bawa't
filipinong mapaghinalaang may budhng "filibustero". Cung sabihin ng mga di marunong n~g wicang castila'y
"plibastiero."
[41] Capulungang lagui n~g pagsisiyasat n~g lahat n~g mga limbag. Cautusan dito ng panahon n~g
Gobierno n~g Espaa, na ang lahat ng mga limbag at ipinalilimbag upang ilathl, gaya n~g mga libro at
m~ga pamahayagan, ay paraanin muna sa "Comisin Permanente de Censura." Pinarurusahan n~g mabigat
ang sumuay sa cautusang ito. Naboboo ang sinabi ng Comisin n~g m~ga fraile at mga castl.
[42] Ang tinatawag niya ritong Bayang sarili ay ang Espaa.
[43] Ang mga cagawad cawan ng gobierno.
[44] Si Costa'y castl.
74
[45] Capn.
[46] Pants na castl.
[47] Ang mairuguin sa laht n~g bagay na nauucol sa Filipinas.
[48] Sa laking pag-guiliw ni Blumentritt sa Filipinas ay pinan~galanan ang isang anac niyang babae ng
"Loleng" at ang inuugali niya at ng caniyang mga anac ay ang asal n~g mga filipinong may pinag-aralan.
Maraming di ano lamang ang m~ga librong sinulat ni Blumentritt tungcol sa Filipinas at ang isa sa m~ga
librong ito'y ang "Diccionario Etnogrfico de Filipinas."
[49] Psicologia: isang bahagui nang Filosofa na nagsasaysay n~g nauucol sa calolowa at sa canyng mga
sancap at mga gaw.
[50] Antroplogo: ang pantas na nacatatalos ng carunungang Antropologa, na kinapapalamnan ng mga
nauucol sa catawan at caasalan n~g tao.
[51] Bawat siglo'y may isang daang taon.
[52] Casaysayan ng mga nangyari.
[53] Ang binbanguit dito'y ang pagsasan galang ng mga filipino sa capangyarihan ng mga francs sa
pakikibaca sa Conchinchina, sa utos n~g Espaa.
[54] Datng sacp ng Espaa ang Borneo, na ngayo'y tinatawag ni North British Borneo; nguni't sa
capabayan n~g Gobierno ng Espaa'y napalipat sa capangyarihan n~g Inglaterra.
[55] Inaanyayahan co ang lahat ng m~ga cababayang cami'y magtay ng isng capisanang ang pamagt di'y
Liga Filipina. Ang ssunding palatuntunan sa capisanang ito'y ang Estatutos Palatuntunan n~g Liga
Filipinang itinay ni Rizal na isinatagalog co n~gayon. Bawa't sang-ayon dito sa aking anyaya'y macasusulat
sa akin dito sa daang Misericordia blg. 123, bayang Sta. Cruz, Maynl. Cung marami, ang tanggapin cong
pagsang-ayon tatawag ac ng malakng pulong at ng macapaghalal ng m~ga pn at iba pang kinacailangang
gawin. Totoong mahalag ang magcaroon ang mga filipino ng ganitong capisanan ...Pascual H. Poblete.
[56] Ang sabing "hotel" ay ipinangungusap na Otel. Wicang francs na ang cahulugan ay tahanang sarili, at
cung minsan nama'y bahay na tumatangap na tumloy at magpacain sa canino mang nagbabayad. Sa wicang
castila'y "hostera" "hospedera".
[57] Ang mga caisipang nauucol sa pamamahal ng bayan.
[58] Ang cahulugan n~g sabing Pilato ay "lalaking may sandatang palas." Ang pan~galan niya'y Poncio at
apellido ang Pilato. Nang panahong yao'y siya'y Presidente Procurador sa Judea, catungculang guinanap
niya ng sampong taon, ng panahong har si Tiberio. Nang magpasimul si Juan Bautista ng pan~gangaral, ang
gobernador sa Judea ay si Pilato. Sinasabi ni San Lcas, na ang is sa m~ga guinaw ni Pilato ay ang pagpatay
sa ilng m~ga taga Galilea, at inihal ang canilang dug sa mga hayin niya sa canyang kinikilalang mga dios.
Sa is sa mga fiestang maraming mga judo ang napasasa Jerusalem, nagpasimul ang ilng mga galileo ng
panghihimagsic na laban sa pamunuan, sa loob ng templo, cagagawang pinutol sa pagpapatay sa mga
namiminun sa gawang iyon.
Talastas na ng laht cung ano ang mga cagagawan ni Pilato tungcol cay Jess, cay hind co na sasabihin dito.
Nang makaraan ang isang tan mul nang mamatay si Cristo, ang m~ga judio'y nang himagsic cay Pilato,
75
dahil sa pagcagamit nito sa m~ga cayamanan nang templo, upang may maipagpagawa nang isang pagusan
nang tubig. Napilitan si Pilatong payapain ang panghihimagsic na iyon sa pamamag-itan nang mga sandata.
Ang mga catampalasanan ni Pilato sa mga samaritano ay siyang pumilit sa mga tawong ito na magsacdal cay
Vitelio, prefecto sa Syria. Ang naguing hatol nito'y alisan si Pilato n~g catungculan at ipadala sa Roma, at
doon nama'y pinarusahan siya nang hatol na ipatapon, Lucas III. 1; XIII. 1; Mateo XXVII; Marcos XV; Lucas
XIII; Juan XVIII. 28; IX; Tingnan "Ang gawa ng mga apostol" III. 13; IV. 27; XIII. 28. 1.a Timoteo VI. 13;
Flav, Josefo, Antig. lib, XVIII, c. II-IV.
[59] Si Anan Anas ay anac ni Seth, Sumo Pontfice nang m~ga judo, at bianan ni Cayfas, na siyang caacbay
niya sa pagcapapa. Nang hulihin si Jess ay dinal muna ito sa bahay ni Anas.--Lucas III. 2; Juan XVIII; 13.
Sa pagca't siya ang pangulong pun n~g mga sacerdote, siya ang nangulo sa pulong na pinagdalhan sa mga
apstol ni Jess, upang sa canila'y ipagbawal ang pagpapatuloy ng pan~gangaral.--Hechos IV. 6. Sinasabi ni
Josefo, na si Anas ay inihalal na Sumo Pontfice ni Cyrenio, gobernador sa Judea, at siya ang inihalili cay
Joaron na binawian nang mataas na catungculang iyon. Si Ans naman ay inalisn nang catungculan ni
Valerio Grato, procurador nang Judea, na inihalal ni Tiberio Neron, at ang inihalili sa caniya'y si Ismael, na
anac ni Phabi.--Joseph. Antiquit lib. XXVIII cap. II.
[60] Si Caiphas na ang apellido'y Joseph ay manugang ni Ans at Sumo Pontfice ring gaya nito. Sa bahay ni
Caiphas linibac, siniphay, sinampal at hinatulang mamatay si Jess. Sinasabi ni Josefo na si Caiphas ay inalis
sa pagcapontfice ni Vitelio. Lib. XXVIII Cap. IV.
[61] Manga pants na tagalagda tagasulat nang manga cautusan.
[62] Is sa manga secta nang man~ga judo. Ang manga napapanig sa sectang ito'y humihiwalay sa abang
tawo, sa pag-aacala nilang sila ang lalong banl at marunong cay sa iba.
[63] Ang Joseph na ito ay tub sa Arimathea, isng maliit na bayang ng una'y tinatawag na Ramlet, na na sa
lupang naguing pag-aar ng tribu ni Dan, sa dacong hilagaan ng Lydda. Nananahan si Joseph ng panahng
yaon sa Jerusalem, sa pagca't doo'y may m~ga lup siya at bahay, at siya'y lihim na alagad ni Jesucristo, na
cawangis naman ng maraming mayayamang tagaroon. N~g mamatay si Jess sa Cruz, humarap si Joseph cay
Pilato, sa pagasa niyang siya'y caaalang alan~ganan, dahil sa siya'y Senador at tawong mayaman, at canyang
hinin~g ang bangcay ng Mrtir sa Glgota, na canyang pinahiran n~g gamot at pabang, na ang casama
niya'y si Nicodemo, at ang bangcay ni Cristo'y inalibing niya, na ang catulong niya'y ang sinabi n~g si
Nicodemo, sa isang yun~gib, na na sa lupaing canyang pag-aari, na hindi nlalay sa pinagpacuan cay Cristo.
Hind co masabi cung ano ang kinahinatnan nang banal na si Joseph sa pagca't walang sinasabi tungcol sa
canya ang mga Evangelio at "Ang m~ga gawa n~g mga apostol."--Mateo XXVII. 75; Marcos XV. 42 Lucas
XXIII. 50; Juan XIX, 37.
Ang cahulugan nang pan~galang "Nicodemo" ay "dugong walang sala." Capanig nang panahong iyon si
Nicodemo sa secta nang m~ga fariseo, siya'y prncipe nang m~ga judo at alagad na lihim ni Jesucristo. Isang
gab ay nakipagkita siya cay Jess at sila'y nagsalitaan n~g m~ga bagay na mahahalag. Itinuro sa canya nang
dakilang Maestro ang pangangalangang magbagong buhay ayon sa tacd nang Espritu Santo, sa
pamamag-itan nang pananampalataya sa Anac nang Dios, na ipinagcaloob sa sanglibutan at nang magtam
n~g walang hangang buhay ang lahat ng sa caniya'y sumampalataya. Ang naguing bun~ga ng pagsasalitaan
nilang ito'y ang pagbabalic loob ni Nicodemo, na mul niyao'y naguing alagad ni Jess, cahit sa lihim, bagay
na anaki'y pinagcacakilalanan ng cahinaan ng canyang pananampalataya sa Mananacop. Walang ibang
sinasabi sa Evangelio tungcol sa canya cung di ang canyang pagsasanggalang cay Jess ng ito'y ibig sanang
dacpn ng mga fariseo isang araw. Ng mamaty sa Cruz si Jess, nagdal si Nicodemo ng sandaang librang
nagcacahalong "mirra" at "loe" at ng siyang mailagay na pabango sa catawan ng Mananacop, bagay na
guinaw niya sa tulong ni Joseph na taga Arimathea. Ano ang naguing buhay ni Nicodemo pagcatapos?
Hindi co masabi, sapagca't walang sinasaysay sa bagay na ito ang m~ga Santong Casulatan. Juan III. 1-21;
76
VII. 500 at XIX. 39.

[64] Matibay na carretng may apat na gulng, na guinagamit ng mga hucb ng mga ferrocarril.
[65] Isang instrumento ng msica na may mga cuerdang tans na guinagamit n~g unang panahon.
[66] "La Independencia" ng ica 4 n~g Noviembre ng 1898.
[67] Ang isng Nacin ang isng caharan.
[68] Tinatawag na "indio" ang inianc sa India, ayon sa "Diccionario de la Lengua Castellana" na gaw n~g
Real Academia Espaola; datapowa't ang cahulugang bigay ng m~ga castil at n~g mga lahing castil sa
sabing "indio" ay ang tong dalisay na filipino, na ipinalalagay nilang cutad ang isip, imb at hind marunong
magmahl sa sariling dan~gal.
[69] Isng lupang maly sa nacasasacop na Nacing nacalupig.
[70] Ang pagsulong sa ano mang cagalin~gan, sa halimbaw: ang pagsulong sa dunong, sa gand n~g
caugalian, sa calayan, sa caguinhawahan at iba pa.
[71] Ang pinaghihinalang gumaw gumagaw n~g ano mang casaman: sa maiclng sabi, ang "hinalain".
[72] Sip sa La Voz Espaola na pinamamatnugutan n~g lubhang catoto ng m~ga fraileng castilang si Don
Joaqun Pellicena y Camacho, ng ica 30 ng Diciembre ng 1896.
[73] Iba ang umaahit ng balahibo ng tupa, at iba ang nagttamong dangal, samacatuwid baga'y madalas na
iba ang napapaghinalaan ng mga cagagawan ng ib.
End of the Project Gutenberg EBook of Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by Pascual H. Poblete
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BUHAY AT MGA GINAWA ***
***** This file should be named 18282-8.txt or 18282-8.zip ***** This and all associated files of various
formats will be found in: http://www.gutenberg.org/1/8/2/8/18282/
Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza and the Online Distributed Proofreading Team at
http://www.pgdp.net Special thanks to Elmer Nocheseda for providing the material for this project. Para sa
pagpapahalaga ng Panitikang Pilipino.
Updated editions will replace the previous one--the old editions will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in
these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission
and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this
license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT
GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used
if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies
of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as
creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given
away--you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the
trademark license, especially commercial redistribution.
77
*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR
USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using
or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you
agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file or online
at http://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have
read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must
cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If
you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not
agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom
you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an
electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that
you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of
this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm
electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project
Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation
copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the
United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying,
distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to
Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of
promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with
the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can
easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full
Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work.
Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying,
performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm
work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country
outside the United States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project
Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any
work on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is
associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed:
78
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may
copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or
online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not
contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or
providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you
must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use
of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright
holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License
for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any
files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this
electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or
immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or
proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format
used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), you
must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a
means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any
alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project
Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project
Gutenberg-tm electronic works provided that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works
calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner
of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following
each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty
payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at
the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30
days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must
require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and
discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a
79
replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of
receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on
different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm
trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright
research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection.
Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored,
may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors,
a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or
Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the
Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work
under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU
AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF
WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU
AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER
THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT,
CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE
POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic
work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending
a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical
medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you
with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work
electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive
the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in
writing without further opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided
to you 'AS-IS' WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING
BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of
certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state
applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation
permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement
shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY
- You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the
80
Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this
agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project
Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise
directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any
Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm
work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the
widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the
efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need, is critical to reaching
Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely
available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to
provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections
3 and 4 and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation
organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue
Service. The Foundation's EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is
posted at http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are
tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers
and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500
West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email business@pglaf.org. Email contact links and up to
date contact information can be found at the Foundation's web site and official page at http://pglaf.org
For additional contact information: Dr. Gregory B. Newby Chief Executive and Director gbnewby@pglaf.org
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to
carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely
distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated
equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status
with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all
50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort,
much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in
locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or
determine the status of compliance for any particular state visit http://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation
requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states
who approach us with offers to donate.
81
International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment
of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are
accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate,
please visit: http://pglaf.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works.
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic
works that could be freely shared with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as
Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in
compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
http://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe
to our email newsletter to hear about new eBooks.
A free ebook from http://manybooks.net/

Buhay at Mga Ginawa Ni Dr. Jose Rizal PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Buhay at Mga Ginawa Ni Dr. Jose Rizal PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Buhay at Mga Ginawa ni Dr.

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

cababayan ang pakikibaca, at winwacasn n~g ganitng pananalit:

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Ganit ang canyang sinabi:

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

"Maalab ang aking mithng cayo'y mayacap."

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

VIO * * *, Vnvs Instar Omnium; Pagcacais n~g laht.

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

5. Nag-uutos ang CP sa m~ga Gp.

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

canyang mga pinamumunan.

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

n~g sulat mangyayaring makipag-usap sa canino mang capanig sa LF.

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal, by

* START: FULL LICENSE *