T.C.

MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
SOSYOLOJ ANABLM DALI
GENEL SOSYOLOJ ve METODOLOJ PROGRAMI

GZETM TOPLUMU ve TOPLUMSAL MERUYET

(Doktora Tezi)

Hazrlayan
Sevgi Kesim Gven
20016046

Danman:
Prof. Dr. Yasemin nceolu

STANBUL Mart 2007

NDEKLER

Sayfa no.
NSZ ve TEEKKR

ZET..

VII

SUMMARY

XI

TABLOLARIN LSTES

XIV

1. GR .

15

1.1. almann Amac

19

1.2. almann Kapsam

19

1.3. almann Yntemi

21

2. YEN DNYA DZEN NDE ENFORMASYON TEKNOLOJLER ve

TOPLUMU

22

2.1. Bilgi ve Enformasyon Kavramlar..

23

2.2. Enformasyon ann Douu

27

2.3. Enformasyon Toplumu Yaklamlar.

34

2.3.1. Teknoloji ve Toplum Arasndaki liki.

43

2.3.2. Enformasyon Teknolojilerinin Vaat ve Tehditleri

55

3. GZETMN KAVRAMSAL EREVES

64

3.1. Gzetimin Tarihi..

67

3.2. Geleneksel ve Yeni Gzetim Teknolojileri Arasndaki Farkllklar

74

3.3. Tele Ekrandan Elektronik Panoptikona..

83

3.3.1. Benthamdan Foucaultya Panoptikon...

85

3.3.2. Elektronik Gzetim ve Panoptikon.

91

4. GZETMDE YEN YNLER..

99

4.1. Dnya apndaki Gzetleme Sistemleri

100

4.1.1. Echelon

101

4.1.2. Truva At.

102

NDEKLER (2)
Sayfa no.

4.1.3. Carnivore

103

4.3.4. Promis

103

4.2. Kreselleen Gzetim: nternet

105

4.3. alanlarn Elektronik Ekran Aracl ile Gzetimi..

114

5. GZETM TOPLUMU OLMA SRECNDE MAHREMYET

SORUNU..

126

5.1. Kamusal ve zel Alan Arasndaki Ayrm

129

5.2. Mahremiyetin Tanm ve levleri

134

5.3. Gzetim Teknolojileri ve Mahremiyet Sorunu.

145

6. GZETMN TOPLUMSAL MERUYET.

150

7. GZETM KARITLII: GZETM KIRICILII HAREKETLER

170

8. METODOLOJ..

183

8.1. Yntem

183

8.2. rneklem.

184

8.3. Saha almas. 186

8.4. Veri Analizinde Kullanlan Teknikler. 187

9. BULGULAR.. 188
9.1. Yeni Enformasyon Teknolojilerinin Gc: Gndelik Hayat
Kolaylatrma. 188
9.1.1. Dnyada ve Trkiyede Bilgisayar, nternet, Cep
Telefonu ve Kredi Kart Kullanm Oran ve Amalarna
Ynelik lmler. 190
9.1.1.1. Bilgisayar ve nternet Kullanm Verileri 190
NDEKLER (3)
Sayfa no.
9.1.1.2. Grmecilerin Bilgisayar ve nternet Kullanm
Amacna likin Bulgular

192

9.1.1.3. Cep Telefonu Kullanm Veriler.

195

9.1.1.4. Grmecilerin Cep Telefonu Kullanm Amacna

likin Bulgular

196

9.1.1.5. Kredi Kart Kullanm Verileri

197

9.1.1.6. Grmecilerin Kredi Kart Kullanm Amacna

likin Bulgular

198

9.1.2. Grmecilerin Yeni Enformasyon Teknolojilerinin

Gndelik Hayattaki Rolne likin Grleri.

201

9.2. Gzetimin Toplumsal Meruiyetindeki Temel Duygu:

Gvenlik ve nlem Alma lkesi. 204
9.2.1.Elektronik Beki: Gvenlik Kameralar. 206
9.2.1.1. Grmecilerin Gzetim Arac Olarak Gvenlik
Kameralar ile lgili Grleri. 207
9.2.2. Grmecilerin Gzetim Arac Olarak nternet ile lgili
Grleri. 213
9.2.3. Grmecilerin Gzetim Arac Olarak Cep Telefonu ve
yerindeki Telefon ile lgili Grleri 216
9.2.4 Grmecilerin Gzetim Arac Olarak Kredi Kart ile
lgili Grleri. 219
9.2.5. Grmecilerin nternet, Telefon, Kredi Kart ve Gvenlik Kameralar Araclyla
Toplanan

Verilerle

Gvenliin

Salanmasna

Ynelik

almalarla

Deerlendirmeleri... 221

9.2.5.1. Devletin Bekasnn Korunma Bedeli: Gzetim.. 226

9.3. zel Alann Kamusal Alana Almas.. 228
9.3.1. Elektronik Gzetim Aralaryla Kiisel Haklarn hlline
Kar Yasal Haklar

233

NDEKLER (4)
Sayfa no.

9.3.2. Grmecilerin Elektronik Gzetim Aralaryla Kiisel

Haklarn hlline Kar Yasal Haklar ile lgili Grleri.

236

9.3.3 Trkiyeden rnek Bir Olay

241

lgili

9.4. Sanal Tehir: Gzetlemenin Hazz

242

9.5. Gzetimin Toplumsal Meruiyetine Ruhani Gzetimin Etkisi.

248

9.6. Gzetimin Geleceine Ynelik Senaryolar...

255

9.7. Bulgularn zeti.

261

10. SONU VE NERLER. 265

11. EKLER

270

12. KAYNAKLAR...

275

13. ZGEM

291

Sevgi KESIM GVEN tarafndan hazrlanan Gzetim Toplumu ve Toplumsal Meruiyet

adl bu alma jrimizce Doktora Tezi olarak Kabul edilmitir.

Kabul ( Snav ) Tarihi : 23 / 03 / 2007

( Jri yesinin nvan, Ad , Soyad ve Kurumu )

Jri yesi : Prof.Dr. Yasemin NCEOLU

(Galatasaray
nv.Danman-Tez
zl.Kom.y.)

Jri yesi : Prof.Dr.Esin KUNTAY

Jri yesi : Prof.Dr..engl ZERKAN(M..r.y.)

Jri yesi: Do.Dr..Emre IIK(Tez zl.Kom.y.)n.Uy.)

Jri yesi : Do.Dr.Ali ERGR

(Galatasaray nv.Tez.zl.Kom.y.)

mzas :

NSZ ve TEEKKR

Gzetim, her dnemde insan hayatnda nemli bir yere sahip olmutur. Toplumsal ilikilerin
oluturulmaya balad ilk gnden itibaren gzetim, toplumsal denetimi ve egemenlik
ilikilerini kurmann ve srdrmenin balca aralarndan biri olmutur. Bu balamda
gzetim, insan yaamnn her alanna etki eden bir zellie sahiptir.

Yeni dnya dzeninde gzetimin ilevi belki de her dnemde olduundan daha fazla nem
kazanmtr. nk gzetim, artk toplumsal denetimi salama arac olmasnn ok daha
tesinde ilevlerle donanmtr. Gzetim aralar keza, kresel ekonominin taycs olup,
kapitalist retim ilikilerinin yaygnlatrcs ilevini edinmilerdir. Bu, yeni gzetimin
sadece bir yndr. Gzetim artk kiilerin bedenlerinin takibinden ziyade, elektronik
izlerinin takibine dnmtr. Kiiler, bu gzetim aralaryla birer dijital kodun paras haline
gelmeye balamtr. Gzetim, bu seviyeye zellikle yeni enformasyon teknolojilerinin
gcyle ulamtr. Yeni enformasyon teknolojilerinin artan kullanm oran ve amac,
gzetimi sradan insanlarn da hayatna sokmutur. Bir anlamda artk herkesin gzetime
maruz kalmas ya da maruz kalma ihtimali bulunmaktadr. Bu maruz kalma durumu, bazlar
iin bir mahremiyet ihlali olarak grlmezken, bazlar iin ise tam tersine bir mahremiyet
ihlali olarak grlmektedir. Buradaki temel sorun, gzetim altnda bulunmay mahremiyet
ihlali olarak grmeyenler iin gzetimin pozitif ve retici yanlarnn ar basmasdr.
Gzetimin toplumsal meruiyet kaynaklar, gzetimin bu pozitif ve retici yanlarn
oluturmakta ve bunlardan beslenmektedir. almamzda, enformasyon toplumundan
gzetim toplumuna doru evrilen dnyamzda, gzetimin boyutlarnn incelenmesinin
haricinde, gnmz gzetiminin toplumsal meruiyetinin nedenlerine dayal olarak gzetime
direniin neden snrland da aratrlmaktadr.

Yukarda ana hatlarn zetlediimiz almann tamamlanmas iin her zaman sabrn,
cesaretlendirici szlerini ve deerli katklarn en kt zamanlarnda bile esirgemeyen deerli
danmanm Prof. Dr. Yasemin NCEOLUna, konunun arka plannn olumasndaki yapc
eletirileri ve aratrma soru formunun oluturulmasndaki katklarndan dolay sevgili hocam

Do. Dr. Ali ERGURa, almann kapsam ve metodolojisinin belirlenmesi konusundaki

yardmlarndan dolay deerli hocam Prof. Dr. Gliz ERGNSOYa teekkrm bor bilirim.

niversite eitimime baladm ilk gnden itibaren her zaman rnek aldm ve daima
desteini hissettiim sevgili hocam Prof. Dr. Esin KNTAYa, doktora eitimim srasnda
bana yepyeni pencereler aan ve bu tez almasnn ilk fikirlerinin olumasndaki
katklarndan dolay Prof. Dr. Nurdoan RGELe ok teekkr ederim.

almamn her aamasnda skntlarm paylaan ve desteini eksik etmeyen sevgili aileme
ve hayat arkadam Nejat GVENe, saha uygulamasnda bana destek olan Yrd. Do. Dr.
alayan KOVANLIKAYAya ve sevgili arkadam Altan KARa, ihtiyacm olduu her an
yanmda olan sevgili mesai arkadam eminaz ESERe ve her zaman yannda olduunu
hissettiim canm ablam Dilek KESMe sonsuz teekkrler

SUMMARY

The main purpose of this study is to examine why is the resistance to surveillance is being
limited, looking at the social legitimacy of todays surveillance. The legitimacy of
surveillance society is based on the relations between society and technology. Therefore, first
we are going to examine the approaches to the new information Technologies. Today, because
the new information technologies are in all areas of our lives, we can define our relationship
to technology more clearly. The distinctions are between the techno-lovers and technoenemies. This relationship between the society and technology naturally affects the opinions
about surveillance too. For the individual the promises of information technologies are more
important than its threats. Furthermore, the belief that the technology is going to develop
according to the use value and the importance of technology, forms the basis of the dual
structure of surveillance equipments. n this dual structure the positive and producvtive sides
are more visible and this prevents people from seing the negative sides of surveillance. People
are facing the dilemma of being protected and not being protected in their attitudes towards
surveillance equipments today.

This study consists of two parts. n the first part we will look at the dimensions of the concept
of surveillance shaped by the ralatoins between society and technology. We will look at the
social dynamics of the changing social structurein transition from industrial society to
information society. Also, we will look at the promises and the threats of information
technologies which help form these social dynamics. We draw attention to the fact that
technology is a form of power by pointing out the techno-lover and techno-enemy
approaches. n this context,we study the transforming effectof technology in social processes.
n historical context surveillance serves to the protection of ruling powers and is reproduces
by the capitalist system fort he purpose of producing economic value, based on new
information technologies. This reproduction is combined with the power of new information
technologies and surveillance is no longer percieved as a concept thatthat serves to the
continuation of the capitalist system or the continuation of bureaucratic entities. There are
many parameters that affect the perception of surveillance, such as, the fear culture and the
perception of equipments for surveillance as indispensable. We looked at George Orwells
Big Brother and Benthams panopticon prison plans in this section to study the changing

dimensions of surveillance. We analysed Foucaults panopticon to determine whether it is a

sufficient approach to explain todays surveillance. n addition, we covered the effect o the
digitalized structure of surveillance on social practices.

Today individuals are being subjected to surveillance with their usage of information
technologies. Everyday the gathering, storage, distribution and most important of all the
classification of the data is made possible by computer technology. n this context we will
study computer technology in detail. The observation of individuals social and working lives
by computer Networks, empowers the market system and in addition,it makes the observation
of people in their private and public areas. Together with changes computer technologies
caused in individuals and societies lives, we also studied computer as a surveillance
equipment considering these characteristics.

The most debatable issue about todays surveillance technology is that surveillance spreads
out to invade peoples private lives. Although intimacy is a concept that changes from society
to society, individuals are sensitive about the distinction between private space and public
space. Side by side with their concerns about intimacy and private matters, individulas are
becoming voluntary distirbutors of their own private informations. n this context we also
examined the intimacy problematic changing with new surveillance technologies.

With the new surveillance technology the data about peoples private lives are becoming part
of market economy and being stored in stores of state mechanism. n spite of this, their
sensitivity couldnt mobilize people to take measures against it. n this context we examined
the sources of social legitimacy of surveillance thet forms the power of todays surveillance.
n addition, we looked at future scenarios about surveillance.

We made a field study to test the new concepts about why the resistance to surveillance is
being limited, based on sources of social legitimacy of todays surveillance. The outcomes
from this field study support the outcomes from previous studies on social legitimacy of
surveillance. According to the study, the social legitmacy of surveillance is dependent on,

firstly, the facilitative function of new information technologies in daily life and secondly on
their ability to provide safety in todays fear culture. ndividuals see no harm in surveillance
because of their concerns about their own economic and physical and about the protection of
the ones who are away from them. Their anxiety about being the next victim causes
individuals to live with the awareness of surveillance equipments. n addition to this, the
belief that Allah sees and knows everything can be an indicator that people are used to live
with the presence of the biggest observer. Also, there appears to be a contradiction that people
are sensitive about their own intimacy but that doesnt apply to other peoples intimacy. n
fact, they are eager to be the audience of such a virtual exposure.

Apart from that, the field study reveals that peoples expectations on the future of surveillance
is shaped by the reflections from science fiction world. Also, looking at the future of
surveillance, people are dominated by a feeling of learned helplessness.

KEY WORDS:

Information, Knowledge,

Information Society, New Information

Technologies, Surveillance, New Surveillance Technologies, Internet, Intimacy, Social

Legitimacy, Antisurveillance.

ZET

almann temel amac, gnmz gzetiminin toplumsal meruiyetinin nedenlerine

dayanarak gzetime direniin neden snrlandn irdelemektir. Gzetim toplumunun
incelenmesi, teknoloji ve toplum arasndaki etkileime dayal olduu iin, ncelikli olarak
yeni enformasyon teknolojileriyle ilgili yaklamlar ele alnmtr. Yeni enformasyon
teknolojilerinin hayatmzn her alanna girdii gnmzde, teknolojiyle ilikilerimiz daha
keskin ayrmlarla ifade edilebilmektedir. Bu ayrmlar, ya teknoloji a ya da teknoloji
dmanln yanstan grler eklindedir. Teknoloji ve toplum arasndaki bu iliki, doal
olarak, artk yeni enformasyon teknolojilerine dayal olarak gerekleen gzetimle ilgili
grleri de etkilemektedir. Bireyler iin enformasyon teknolojilerinin vaatlerinin,
tehditlerinden daha fazla nem tad anlalmaktadr. Ayrca teknolojinin kullanm deerine
ve amacna gre teknolojinin biimleneceine inanmak, ayn zamanda gnmz gzetim
aralarnn u anda sahip olduu ikili yapsnn da temelini oluturmaktadr. Bu ikili yapda
gzetimin pozitif ve retici ynlerinin ar basmas, bireylerin gzetimin negatif ynlerini
grmesine engel olmaktadr. Bireylerin, gnmz gzetim aralarna kar gelitirdikleri
tutum dahilinde, korunma ya da korunmama ikileminde kaldklar anlalmaktadr.

alma iki ana blmden olumaktadr: Birinci blmde, yukarda deindiimiz toplum ve
teknoloji arasndaki iliki ve bu ilikinin biimlendirdii gzetim kavramnn boyutlar
incelenmitir. Sanayi toplumundan enformasyon toplumuna doru deien sosyal yap iinde
deien toplum dinamiklerine yer verilmitir. Ayrca bu toplum dinamiklerinin olumasnda
etkili olan enformasyon teknolojilerinin vaat ve tehditleri bu blm iinde ele alnan balca
konulardr. zellikle teknoloji ve toplum arasndaki ilikinin biimlenmesi konusunda
teknoloji a sylemler ya da teknoloji dmanln yanstan grlerin tehlikeleri
belirtilerek, teknolojinin aslnda bir g olduuna dikkat ekilmitir. Bu balamda,
teknolojinin toplumsal srelerdeki dntrc etkisi detayl olarak ele alnmtr.
Tarihsellii iinde baktmzda gzetim, zellikle iktidarlarn gcn koruma amacna
hizmet ederken, kapitalist sistem tarafndan ekonomik bir deer retme amacna uygun olarak
yeni enformasyon teknolojilerine dayal olarak yeniden retilmektedir. Bu yeniden retim,
yeni enformasyon teknolojilerinin gcyle birleince, gzetim artk sadece kapitalist retim
srecini veya brokratik rgtlerin ilerinin devamn salayan bir kavram olarak

alglanmamaktadr. Gzetimin alglanma eklini birok parametre deitirmitir; oluan korku

kltr ve bu gzetimi salayan aralarn ayn zamanda gndelik hayatn vazgeilmez eleri
olarak grlmesi, bu parametrelerin banda gelmektedir. Gzetim kavramnn deien bu
boyutlarn incelemek amacyla alma kapsamnda, gzetimin tarihsellii iinde gnmz
gzetimiyle ilgili olarak yaplan incelemeler, zellikle de George Orwellin Byk Birader
adl eseri ve Benthamn Panoptikon hapishane plannn ne kt almalar, bu blm
iinde incelenmitir. Ayrca Foucaultnun bize ulatrd Panoptikon fikrinin gnmz
gzetimini aklamak iin yeterli bir yaklam olup olmad irdelenmitir. Buna ek olarak,
gzetimin dijitalleen yapsnn toplumsal pratikler zerindeki etkisi aratrma kapsamnda ele
alnan konular arasndadr.

Gnmz gzetim teknolojileriyle bireyler her gn, kullandklar enformasyon teknolojileri

araclyla gzetime maruz kalmaktadr. Her gn bireylerin verilerinin toplanmasn,
depolanmasn, datlmasn ve en nemlisi de bu verilerin eleme yntemi sayesinde
snflandrlmasn

salayan

ey,

bilgisayar

teknolojisinin

gcdr.

Bu

balamda,

almamzda gnmz gzetim teknolojileri iinde bilgisayar teknolojisi ayrntl olarak ele
alnmaktadr. Bilgisayar alar araclyla bireylerin sosyal ve i yaamlar iindeki
verilerinin izlenmesi, pazar sisteminin gcn artrrken, ayrca bireylerin zel ve kamusal
alandaki sosyal ve i ilikilerinin takibini de olanakl hale getirmitir. Bilgisayar teknolojisinin
bireylerin ve toplumlarn dinamiklerinde yaratt deiikliklerin yannda bu zelliklerinden
dolay gzetim arac olarak bilgisayar teknolojisi incelenmitir.

Gnmz gzetim teknolojileri ile ilgili olarak en ok tartlan konu, gzetimin etkisinin
genileyerek bireylerin zel yaam alann istila etmesidir. Mahremiyet, toplumdan topluma
deien bir kavram olmasna ramen, bal olduu kamusal ve zel alan arasndaki ayrm,
bireylerin bu konudaki hassasiyetlerini oluturmaktadr. Bununla birlikte bireyler, bir yanda
kiisel bilgileri ya da mahremiyetleriyle ilgili bir kayg yaarken, dier yandan da kiisel
bilgilerinin gnll datcs haline gelmilerdir. Bu balamda yeni gzetim teknolojileriyle
birlikte deien mahremiyet sorunu irdelenmitir.

Yeni gzetim teknolojileriyle bireylerin kiisel hayatlarna ait veriler, her gn pazar
ekonomisinin bir paras olmakta ve devlet aygtnn veri depolarnda toplanmaktadr.

Bununla birlikte, bireylerin kiisel alanlarna ait hassasiyetleri bireyleri bu konuda bir nlem
alma ynnde harekete geirmemitir. Bu balamda bu alma kapsamnda, gnmz
gzetiminin gcn oluturan gzetimin toplumsal meruiyet kaynaklar irdelenmitir. Ayrca
bu meruiyet kaynaklarna ramen gzetimin geleceine ynelik senaryolar aratrlmtr.

alma kapsamnda, gnmz gzetiminin toplumsal meruiyetinin nedenlerine dayanarak,

gzetime direniin neden snrlandyla ilgili ne srlen kavramlarn geerliliini test etmek
amacyla bir de alan aratrmas yaplmtr. Sz konusu alan aratrmasnda elde edilen
sonular, gzetimin toplumsal meruiyeti konusunda daha nce yaplm olan almalarda
ulalan bulgular desteklemektedir. Buna gre gzetimin toplumsal meruiyeti, ncelikle yeni
enformasyon teknolojilerinin gndelik hayat iindeki kolaylatrc rolne ve yaratlan korku
kltr iinde bu aralarn gvenlii salayabilmesine baldr. Bireyler, bu aralar sayesinde
kendilerini hem ekonomik hem de fiziksel olarak korumak ve kendilerinden uzakta olanlar
kollamak gibi saiklerle de gzetim yapmakta saknca grmezler. Bir sonraki kurban olmama
kaygs, kiileri gzetim aralarnn farknda olarak yaamaya itmektedir. Bunun yannda
inan sistemiyle aktarlan, Allahn her eyi bildii ve grd inanc, kiilerin her zaman en
byk gzetimcinin varlna zaten alkn olduklarnn bir gstergesi olabilecektir. Bu
nedenlerin yannda, gzetim konusunda ne kan kartlklardan biri, kiilerin kendi
mahremiyetlerini korumak iin gsterdikleri hassasiyetlerini, bakalarnn mahremiyeti iin
gstermek bir yana, bu sanal tehirin seyircisi olmak iin iten ie bir istek de duymalardr.

Ayrca alan aratrmas, gnmz toplumlarnda bireylerin, gzetimin geleceine ynelik

beklentilerini, zellikle bilim kurgu dnyasndan yansyan grlerin biimlendirdiini ortaya
koyarken, gzetimin geleceiyle ilgili bir renilmi aresizlik duygusunun hakimiyeti de
irdelenmitir.

ANAHTAR

KELMELER:

Enformasyon,

Bilgi,

Enformasyon

Toplumu,

Yeni

Enformasyon Teknolojileri, Gzetim, Yeni Gzetim Teknolojileri, nternet, Mahremiyet,

Toplumsal Meruiyet, Gzetim Kartl.

15

1. GR

Gzetim, insanlk tarihi kadar eski bir kavram olmakla birlikte gnmz
toplumlarnda anahtar konumdadr. nk postmodernizm, kreselleme veya
enformasyon toplumu gibi kavramlar, gnmzn temel toplumsal deiimlerine k
tutmak iin ortaya konurken, gzetlenen toplum kavram, bu deiimlerden
kaynaklanan ve onlara etki eden nemli toplumsal srelere iaret etmektedir. 1

Gzetimin balang tarihi, yaznn bulunuuna kadar geri gtrlebilir. Bu dnemde

yaz, hem devletin kaytlar iin gerekli bilgileri, hem de bireylerin zel alanlaryla
ilgili malmatlar toplamak amacyla kullanlmaktayd. Bu devirde kaytlar, daha ok
vergi toplamak, gebe yaam kontrol etmek ve monarik yap ile mevcut iktidar
beslemek iin nfusu kayt altna sokmak gibi amalar tamaktadr.2

Ancak yazdan matbaaya geile birlikte devlet gzetimi, zellikle kurumlar zerinde
bask unsuru oluturacak ekilde kullanlmaya balanmtr. Bunu takip eden dnem
iinde ulus devletlerin ortaya kmasyla beraber siyasi gzetim nem kazanmtr.
Modern toplumla birlikte, devlet ve ekonomi aktrlerinin ok daha geni sosyal,
corafi ve zamansal alanlar kontrol ettii polis devlete gei sz konusu
olmutur.3 Modern toplumlarn gl kapitalist ekonomik yaps, gzetim olgusunu
besler hale gelmitir. Gzetim bu dnemde, kapitalist retim srecinin ve brokratik
rgtlerin devamlln salayan bir g arac olmann yannda, toplumsal normlarn
dnda yaayan bireyleri de disipline edici bir arat.

David LYON, Gzetlenen Toplum, ev.Gzde Soykan, 17.

Anthony GIDDENS, Ulus, Devlet ve iddet, ev.Cumhur Atay, 66.
3
Gary T. MARX, Surveillance and Society, http://web.mit.edu/gtmarx/www/surandsoc.html
2

16

Ancak gzetim, artk bu aamadan ok daha ileriye tanmtr. Bireylerin, zellikle

kent yaam iinde geirdikleri bir gnn eitli zaman kesitlerine bakmak bu konuda
bir fikir verecektir. Sabahleyin ie girerken kullanlan manyetik giri kartlar, ofisteki
nternetin alma saati ve girilen siteler, gnderilen ve gelen e-postalar gibi gne
balarken yaplan birka ilemle gzetim sistemlerine maruz kalmak mmkn
olabilmektedir. Bylece yeni gzetim teknolojileriyle kiilerin gnlk faaliyetleri her
an izlenebilecek duruma gelmitir.

Yeni enformasyon teknolojilerinin gcne dayal bugnk gzetimin etkileri, daha

nce hi olmad kadar genilemitir. stelik, geleneksel gzetim yntemleriyle
kyaslandnda gzetleme sistemleri gittike daha az belirgin, ancak giderek daha
sistematik ve zekice olmaktadr.4 Hi kuku yok ki, yeni gzetim teknolojilerine bu
zellii veren ey, nternet teknolojilerindeki inanlmaz bymedir. nternet
teknolojisi, bir yandan bireylerin toplumsal alkanlklarn ok hzl bir biimde
deitirirken dier taraftan da yeni gzetim teknolojilerinin yapsn dntrerek
etki alann da geniletmitir. nk nternet, gnmzde alveriten ticarete,
bilimsel aratrmalardan elenceye, birok grubun rgtlenme arac olmaktan siyasi
propagandaya

kadar

birok

alanda

kullanlmaya

balanmtr.

nternet

kullanmndaki bu eitlilik, gnlk hayat iindeki birok faaliyetin nternet

zerinden yaplmasna olanak salamtr. Bu faaliyetler, ekonomik kaytlardan
salk kaytlarna kadar uzanan yelpazedeki kiisel bilgilerin nternet zerinde
depolanmasna olanak salamtr. nternet zerinden yaplan bu ilemler, bir yandan
bireylerin hayatn kolaylatrrken dier yandan da inanlmaz bir veri depolamasna
olanak salamtr. Bu veri deposu, enformasyon toplumundan gzetim toplumuna
doru evrilen dnyamz iin nemli bir ara haline gelmitir. nternet, sahip olduu
teknolojik zellikler sayesinde elde edilen her trl verinin depolanmasna,
biriktirilmesine, kategorize edilmesine ve datlmasna olanak salamtr.

Bkz. (1), LYON, 12.

17

Bylece nternet, kullanclarna her zaman, her yerde istedikleri bilgiye ve kiiye
ulama imkn tanrken, dier yandan da elektronik gzetimin etkisini genileten bir
ara olma tehdidini de beraberinde getirmektedir.

Bu yeni teknolojilerle birlikte gzetim aralarndan kaabilecek bir alan kalmam

gibi gzkmektedir. Genileyen gzetim, bir yandan da mahremiyet konusu ile ilgili
tartmalar beraberinde getirmitir. Bir yanda kiilerin zel hayat kamusala
alrken, dier yandan da daha nce hi olmad kadar kiisel veriler, pazar
sistemine dahil olmutur. Ayrca Habermasn belirttii gibi kamu, zel hayat
hikyelerinin umuma bildirildii alana dnmtr. Artk sradan insanlar ya da
kamusal adan nemli kiiler, kiiselletirilerek kamuya almaktadr.5 Kamusal ve
zel alan arasndaki ayrm, bir yandan bulanklarken, dier yandan da mahremiyet
kavram yeni gzetim teknolojileriyle birlikte bir dnm yaamtr. Bu dnm
iinde bireylerin mahremiyetlerine ilikin kayglarn nitelii deiirken sradanlk
kavram ne kmtr. nk sradan olmak, bireylerin kiisel verilerinin kamusal
alana kmasnda veya pazar sisteminin bir verisi olma durumunda endieleri azaltan
bir etken olarak gzkmektedir. Kiisel bilgilerin her gn binlerce kurulu ve devlet
tarafndan toplanarak mahremiyetin ya da zel alann yok edilme durumuyla kar
karya bulunulmasna ramen, gzetim aralar, toplu ya da bireysel bir tepkiyle
karlamadan ok hzl bir ekilde artmaktadr. Bu noktada gzetime direni
eksikliinin nedenleri nem kazanmaktadr. Bu nedenler bir anlamda gzetime kar
meydan okuyamamann gsterili paketidir.

Bu

nedenler

byk

lde

gzetimin

toplumsal

meruiyet

temellerine

dayanmaktadr. Gzetimin bu gl toplumsal meruiyet dayanaklarn, ncelikle

teknoloji ve toplum arasndaki ilikide aramak gereklidir. Bireyler, tekno-topyac
sylemlerin etkisinde kaldklarnda, gzetim teknolojileri de dahil olmak zere btn
teknolojileri devrimci bir nitelikte grmektedirler. Bireyler, Robins'in de belirttii

Jurgen HABERMAS, Kamusalln Yapsal Dnm, ev. Tanl Bora- Mithat Sancar, 296.

18

gibi, bu teknolojik gelimelerle birlikte ayaklarnn yerden kesilecei ve her eye

glerinin yetecei duygusunu tamaktadrlar.6 Bu duyguyla birlikte kiiler, gzetim
sisteminin gnll reticileri ve datclar olmulardr. Zaten, yeni dnya dzeninde
yer alma lt de bu aralara sahip olma ve kullanc saysnn oran olarak
gsterilmektedir. Kiilerin gzetim sistemlerine evet demeleri, ounlukla ksa
vadede gzetim sayesinde grecekleri faydann, deyecekleri bedelden daha az
olacan dnmelerine dayanmaktadr. nk kiiler, gzetim sistemleri olmadan
srdrecekleri ekonomik ve sosyal hayatn ok gvensiz olacan dnmektedirler.
Gzetim, bu yapsyla, bireyleri her zaman bir ikilem iinde brakmaktadr. Ama bu
ikili yapda, bireyler gzetimin daima daha iyisini oluturmak iin kullanldna
inandklar lde gzetim kltrnn anlam daha da genileyecektir.7

Gzetim kltrnn anlam genilerken, kltr endstrisinin nesnesi haline gelen

zne iin, kaybettii mahremiyetten daha nemlisi, gzetim aralarnn elence arac
olarak kullanlmasyla birlikte oluan hazdr. Bylece bireyler, gzetimin Byk
Biraderinin yerine geerek yeni gzetim oyuncular olmulardr. Bu yeni gzetim
oyuncaklar, herkese bir yandan da tanrsallk zelliini bahetmektedir. Her eyi
grme, bilme ve duyma fikri, insanlarn iindeki rntgencilik hissini doyurmaktadr.

Gzetimin toplumsal meruiyet kaynaklar, yukarda szn ettiimiz gibi, bireyleri

her geen gn daha fazla gzetim toplumunun bir paras olmay onaylamaya doru
itmektedir. Artk gzetime sadece uysal bir ekilde evet demek yeterli deildir.
Gzetimin ticari reticisi ve datcs olmak, ayrca gnll katlmclar olmak da
gerekmektedir. Gzetim ve u anda ulat noktada gzetim uygulamalar, gelien
liberal proje iinde bizlere birer etik deer olarak kabul ettirilmektedir.

Kevin ROBINS, maj:Grmenin Kltr ve Politikas, ev. Nuray Trkolu, 73.

William G. STAPLES, The Culture of Surveillance: Dicipline and Social Control in The United
States, 130.

19

1.1. almann Amac

Yukarda

zetlemeye

gayret

ettiimiz

konular

etrafnda

ekillenmi

olan

almamzn temel amac, gnmzde gzetime direni eksikliinin nedeni olan

gzetimin toplumsal meruiyetinin kaynaklarn aratrmaktr. alma kapsamnda,
yeni enformasyon teknolojileriyle hayat evrelenmi olan gnmz insan iin,
gzetim teknolojileri olarak kullanlan aralarn anlam ve yeni gzetim
teknolojilerinin toplumsal srelerde yaratt deiiklikler incelenmektedir.

nsanlk tarihi kadar eski bir kavram olan gzetim olgusu ile ilgili spesifik bir
gzetim ilevinden te genel olarak gzetimin boyutlar, gzetimin toplumsal
meruiyetini salayan nedenler erevesinde ele alnmtr. Bu balamda,
enformasyon toplumundan gzetim toplumuna doru giden dnyamzn geirdii
dnmler, sanayi toplumundan itibaren ayrntl olarak ele alnmaktadr.

1.2. almann Kapsam

Gzetim konusu ve gzetimin toplumsal meruiyetinin kaynaklar, olduka geni bir

konudur. Bu nedenle, gnmz gzetimine direni eksikliinin nedeni olan
gzetimin toplumsal meruiyetinin kaynaklarna ynelik grler ortaya konulurken
yeni enformasyon teknolojileri odaa alnmtr.

Aratrmann teorik blmnde, gzetim olgusunun gnmze kadar geirdii

evreler iindeki anlam ve ilevleri ayrntl bir biimde incelenmitir. Bu balamda
gzetimin srf polisiye veya toplumsal denetim salamaktan te, istihdama ve
ticarete ynelik olarak genileyen bir yapya nasl brnd incelenmitir.
Gzetimin genileyen bu yaps iinde bireylerin gzetimin gnll reticileri
durumuna gelmesini etkileyen balca parametreler, incelenen konulardr.

20

Gnmzdeki gzetim olgusu, teorik arka planyla, konu hakkndaki literatrn ele
alnd blmde ayrntl olarak ele alnmtr. Gzetime kar bireylerin eletirel bir
yaklam gelitirememe nedenleri, her geen gn daha fazla tartlan bir konu
olmutur. almamzn erevesini olutururken, eletirel yaklam getirememe
nedenlerinin kaynaklar konusunda, ncelikli olarak teknolojinin, dolaysyla yeni
enformasyon

teknolojilerine

dayal

gzetimin,

tarafsz

bir

ekilde

gerekletirilmedii kabul edilmitir.

Gnmz gzetimi konusunda, literatr taramasnda saptanan temel kavramlarn

geerliliini denetlemek amacyla, aratrma kapsamnda bir de alan aratrmas
yaplmtr. Alan almasnda cevab aranan temel sorular aadaki ekilde
sralanabilir:

Kiiler,

olas

gzetim

uygulamalar

karsnda

yeni

enformasyon

teknolojilerini gndelik hayatlar iinde kullanmaktan vazgeebilirler mi?

Vazgeip-vazgememelerinde bu aralarn kiilerin sosyal ve i hayatndaki
yerinin etkisi nedir?

Bireyler, gnlk yaam iinde en fazla kullandklar yeni enformasyon
teknolojileri -kredi kart, i yerlerindeki telefon, cep telefonu, nternet- ve
gvenlik kameralar araclyla kiisel bilgilerinin kayt altna alnma
olaslklar karsnda ne hissetmektedirler?

Yeni gzetim teknolojileri genel olarak gvenlii salamak iin gerekli
midir? Ayrca bu teknolojilerle gvenlik nasl salanabilir? Gzetim
sistemleri hangi kurum ya da kurumlarn kontrolnde olmaldr?

Yeni enformasyon teknolojileriyle birlikte dijital ortama tanan mahremiyet
ihlallerine kar grmecilerin gndelik yaam pratikleri iindeki kayg
durumlar nasldr? Kayg derecelerini ykselten ana etmenler nelerdir?

Yeni gzetim teknolojileriyle ihlal edilen kiisel haklar korumaya ynelik
isten ve bilgi durumu nasldr? Ayrca bu ynde bir istencin olumasnda
renilmi aresizliin etkisi var mdr?

21

Bireylerin, yeni enformasyon teknolojileriyle toplanan verilerin bir anlamda

gnll reticisi olmasnda, kendilerinin de bakalarnn gizli olanna kar
duyduklar merak etkili midir?

Gzetimin iselletirilmesine olanak salayan nedenlerden biri, insanln
dini inanlarnda sakl olabilir mi?

Gzetime direni eksikliine neden olan gzetimin toplumsal meruiyet
kaynaklar, bir anlamda gzetimin geleceine ynelik grleri de
etkilemekte midir?

1.3. almann Yntemi

Yukarda belirlediimiz sorularn cevaplarn aradmz alan aratrmas,

niteliksel ve kefedici bir yaklama gre tasarlanmtr. Aratrmann
katlmclar, amaca uygun rnekleme teknii kullanlarak seilmitir. Buna
gre rnekleme, stanbulda akademisyen, avukat, mhendis-sahada alan,
mhendishizmet sektrnde alan, sigorta-finans sektrnde ve halkla ilikiler
alannda alan kiiler dahil edilmitir.

Sz konusu gruplarn seilmesindeki balca ama, gnmz gzetiminin

toplumsal meruiyetini oluturan nedenlerle ilgili gndelik yaam pratiklerine
sahip olan ve bunu ifade edebilecek bir grmeci profilinin oluturulmasdr.

zetleyecek olursak almamz, yeni enformasyon teknolojilerine bal olarak

gzetimin toplumsal meruiyet kaynaklarna dayanarak, gzetime kar direniin
neden snrl kaldn konu edinmektedir.

22

2.

YEN DNYA DZEN NDE ENFORMASYON TEKNOLOJLER

ve TOPLUMU

nsanlk tarihi, imdiye kadar grlmemi bir hzda ve younlukta bir devrim
yaamaktadr. Bu devrim bazlar iin bilgi, bazlar iin de enformasyon devrimidir.
Bu devrim, gelimilik dzeyi ne olursa olsun, btn lkeleri bir ekilde
etkilemektedir. Sanayi toplumundan sonra oluan bu toplum, bilgi ya da
enformasyon toplumu olarak nitelendirilmektedir. Trkiyede de son yllarda bilgi
ya

da

enformasyon

toplumu

kavram

yaplan

almalarda

sk

sk

vurgulanmaktadr. Hem kamu hem de zel kurulular tarafndan yaplan

almalarda, yeni dnya dzeninde yer alma lt olarak bilgiye dayal bir sosyoekonomik sistemin yaplanmas gereklilii sk sk vurgulanmaktadr. Bu balamda da
bu a nitelendiren teknolojilerin, hizmet ve retim sektrnde nasl kullanlaca
retilmektedir. Bu gelimeler erevesinde ok hzl bir ekilde bu teknolojiler, hi
sorgulanmadan ve kendilerine ait bir gereklikleri varm gibi kurumlarn ve
bireylerin hayatlarnn iine girmitir. Bu noktada, bu yeni teknolojilerin neyi ifade
ettii ve modernizme ait olan hangi dinamikleri deitirdii ya da ortadan kaldrd
sorusu nem kazanmaktadr. Ayrca zerinde olduka tartlan bir konu da bu
dnemin enformasyon toplumu mu, yoksa bilgi toplumu mu olduu konusudur.
Bu noktada yaplmas gereken ilk ey, bu kavramlar amak olmaldr. Bu nedenle
almamz ierisinde ncelikle bilgi ve enformasyon kavramlar arasndaki farklar
incelenecektir. Daha sonraki blmlerde de enformasyon toplumu ile ilgili
yaklamlar, teknoloji ve toplum arasnda kurulan iliki modellemeleri gz nne
alnarak incelenecektir. Ayrca bu yeni enformasyon teknolojilerinin ok hzl bir
ekilde insanlarn hayatlarnda vazgeilemez konuma gelmelerinin nedenlerini
anlayabilmek, bu teknolojilerin insanlarn hayatlarna katmay vaat ettii eylerle
birlikte tehditleri de yakndan incelemeyi gerektirmektedir.

23

2.1.

Bilgi ve Enformasyon Kavramlar

Enformasyon toplumu kavram ounlukla bilgi ve enformasyon kavramlar

arasndaki karmaadan dolay bilgi toplumu ya da biliim toplumu olarak da
adlandrlmaktadr. Bu karmakln nemli bir nedeni, bilgi toplumu kavramnn
teknolojiyi youn olarak kullanma, enformasyon teknolojilerine sahip olma ve bu
teknolojileri kullanma oranyla e tutulmasdr. Ancak, bilgi sadece amza zg
deildir ve insanlk tarihi bir bakma bilginin tarihidir. Dolaysyla burada, bilgi
toplumu

kavramndaki

bilgi

ve

enformasyon

toplumu

kavramndaki

enformasyon kavramlaryla vurgulanmak istenenin ne olduu nemlidir.

Bu iki kavrama aklk getirmek iin ncelikle bu kavramlarn szlk anlamlarna

bakmak gerekir. Trk Dil Kurumu szlnde bilgi, insann akl veya gzlem yolu
ile elde ettii gerekler, malumat ve vukuf8 eklinde, Concise Oxford szlnde ise
bilgi, eitim ya da tecrbe yoluyla edinilmi bilgi ve beceriler ile bilinenlerin
toplam, bir gerein ya da durumun tecrbe yoluyla farknda olunmas ya da aina
olunmas 9 eklinde aklanmaktadr.

Enformasyon kavramnn bu szlklerdeki tanmlar da u ekildedir: Enformasyon,

Trk Dil Kurumu szlnde danma, haber alma ve verme, haberleme, tantma
olarak yer almaktadr.10 Concise Oxford szlnde ise renilmi ya da edinilmi
bilgi ya da gerek, belirli bir sreyle sunulmu ya da tanm sembol ya da tepki
dir.11

htpp://www.tdk.gov.tr (Sz Bul Ksmnda)

htpp://www.astoxford.com (Szlk Arama Ksmnda)
10
Bkz. (8).
11
Bkz. (9).
9

24

Bilgi, insann zellikle aklyla elde ettii bir gerektir. Mengolu, Felsefe
Szlnde bilginin bu zelliini ayrntl olarak verir. O, bilgiyi tanmlarken
insann bilme istencinin stn izer. nsan bilme etkinliinde bilen, yani zne,
karlat nesneler ise bilinen, yani objedir. O halde bilme etkinlii, zne (bilen) ve
nesne (bilinen) arasnda oluan sretir. Byle bir etkinliin sonucunda kan rne
de bilgi ad verilir. zne ve nesne arasndaki bu srete nesne, znenin yneldii
pasif konumdaki bir olgu, olay veya varlktr. Etkin haldeki zne, bilinli ve akll
varlk olarak ya kendisinin dndaki bir varl bilmek ya da kendisini bilgi nesnesi
yaparak kavramak ister. Nesnelere ynelen zne, onlar zerine dnerek, bir
zihinsel etkinlik gerekletirir. Bu etkinlik sonucu kavramlara ve kavramlardan yola
karak nerme ve karmlara varlr. Varlan son nokta bilgidir.12

Bilgi ve enformasyon ile ilgili olarak, zellikle enformasyon toplumu hakknda

yaptklar almalarla bilinen Daniel Bellin ve Manuel Castellsin grleri nemli
bir referans kaynadr. Enformasyon toplumu yerine, sanayi sonras toplum
kavramn kullanan Daniel Bell, bilgiyi baz sistematik formlar iinde, iletiim
aralar yoluyla bakalarna aktarlan, temellendirilmi yarglar ya da deneysel
sonular sunan, organize edilmi gerek ve dnsel ifade btn olarak
tanmlamtr.13 Belle gre bilgi kolektif bir retimdir; bir kez retildi mi
karakteristik zelliklerinden dolay herkese aktr.14

Bu yeni dnemi Bellden farkl olarak a toplumu eklinde nitelendiren Castells,

bilgi tanmnda Bellin tanmna katlmaktadr. Ona gre, bilgi: mantkl bir yarg ya
da deneysel bir sonu sunan, bakalarna sistemli bir biimde iletiim aracyla

12

Takiyettin MENGOLU, Felsefeye Giri, 47,48.

Daniel BELL, letiim Teknolojisi: Gidiat Daha yiye mi Yoksa Daha Ktye mi?, ev. K.
Ahmet Sevimli, 309.
14
Daniel BELL, The Coming of Post-Industrial Society: A venture in Social Forecasting, xiv.
13

25

aktarlan olgulara ya da dncelere ilikin rgtl ifadeler dizisidir. Enformasyon

ise ona gre rgtlenmi ve iletilen bir veridir.15

Bell de enformasyonu bir veri olarak ele alr. Bu veri, kategorize edilebilme,
dzeltilebilme, ilenme ve saklanma zelliklerine sahiptir. Ayrca enformasyon, bu
zelliinden dolay, tm ekonomik ve sosyal deiimler iin esas kaynak halini alr.
Enformasyona rnek olarak da istatistikler, raporlar, vergi cetvelleri, mahkeme
kararlar gibi eyleri verir.16

Bilgi ve enformasyon ile ilgili olarak verilen bu tanmlardan yola karak ikisi
arasndaki nemli farkllklar belirtebiliriz. Bilgi, yukarda verilen tanmlarn
ieriinde yer ald ekilde her eyden nce, bilen zne ile bilinen ey arasndaki
ilikidir. Bilgi znenin varln varsayar, znesiz bilgi olmaz. Enformasyon yanl
olabilir ama bilgi olamaz. Bilgi tanm gerei yalnzca, bilen znenin zihninde
varolabilir. Dolaysyla bilgi iin bir znenin varolmas gerekmektedir. Enformasyon
ise eitli biimlerde, rnein bilgisayar ortamnda varolabilir, kodlanabilir,
saklanabilir ve bir yerden bir yere gnderilebilir. Ayrca bilginin aksine, zneden
koparlabilir ve bunun iin gerekelendirilmesi de gerekmemektedir. O halde bilgiyle
enformasyon ayn ey deildir. Bu balamda da bilgi toplumu ve enformasyon
toplumu farkl kavramlara gnderme yapmaktadr.17

Bilgi ve enformasyon kavramlarn birbirlerinden tamamen farkl grmekten te,

birbirleriyle ilikili olarak grme ynnde de grler bulunmaktadr. Bu
grlerden biri Headricke aittir. Ona gre enformasyon ve bilgi, belirli balamlarda
hem rten hem de farkl olan kavramlardr. Bilgi, insan aklnn kavrad ve
15

Manuel CASTELLS, Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr (A Toplumunun

Ykselii), ev. Ebru Kln, 20.
16
Bkz. (14), BELL, xiv.
17
Grol IRZIK, Bilgi Toplumu mu, Enformasyon Toplumu mu? Analitik- Eletirel Bir Yaklam,
54.

26

iselletirdii dnce ve verilerle ilgili bir kavramdr: Patlak lastiin nasl tamir
edilecei, iyi bir diinin ad, Franszca konuabilmek gibi. Bilgi iin beyine ok
miktarda enformasyon ylmas gerekir. (Kurald Franszca fiillerin doru
kullanm gibi.) Beyin bu tr bir enformasyonu ou kez bir ocuun konumay
renmesi, bir taksi srcsnn giderek kenti daha fazla tanmas gibi
kendiliinden, hatta bilinaltnda edinir ve dzenler. Bazen de bilgi edinmek,
almay gerektirir ki bu yava ve g bir sretir. Bununla birlikte insan beyninin
bilgi kapasitesi gerekten inanlmazdr; ama snrsz deildir. te yandan beyine tam
olarak gvenilmez de, bu nedenle enformasyona ihtiya vardr. Toplum giderek
karmaklatka, etkileimler hzlandka, enformasyona ulaabilmek daha da
nemli hale gelir. Eitim bir zamanlar renme, yani bilgi edinimi zerine
younlarken, imdi aratrma becerileri zerinde durulmaktadr. nemli olan yant
bilmek deil, bunu nerede arayacan bilmektir. Yeter ki enformasyon kolayca
ulalabilir bir yerde olsun. Enformasyon dendiinde akla telefon rehberi, harita,
szlk, veritaban gibi bir veri derlemesi gelmektedir. 18

Drucker da Headrickle ayn grtedir. Enformasyonu, bir nemi ve amac olan

veri olarak tanmlamaktadr. Bununla birlikte veriyi enformasyona dntrmek iin
bilgiye ihtiya bulunmaktadr. Bilgi, doas gerei uzmanlk ieren bir eydir.19
Drucker, verdii bu tanmla enformasyonu bilgiden treyen bir kavram olarak ele
almtr.

Bilgi ile enformasyon tanmlar arasndaki bu farkllklar, bilgi ve enformasyon

toplumunun ne olduu konusunda farkl yaklamlar da beraberinde getirmitir. lki,
bilgi toplumunu maldan ok bilgi reten bir toplum olarak grr. kincisi ise, bilgi
toplumunu enformasyon patlamas olarak ele alr. nc yaklam, bilgi toplumunu
18

Daniel R. HEADRICK, Enformasyon a, Akl ve Devrim anda Bilgi Teknolojileri, 17001850, ev. Zulal Kln, 13.
19
Peter F. DRUCKER, Yeni Gerekler: Devlet ve Politika Alannda Ekonomi Bilimi ve
Dnyasnda, Toplumda ve Dnya Grnde, ev. Birtane Karanak, 213.

27

iletiim ve enformasyon teknolojileriyle zdeletirmektedir. Bu yaklamda da

bilgi ile enformasyon arasnda net bir ayrm yaplmamaktadr. 20

Bu tez kapsamnda bilgi ve enformasyon arasndaki farklar ve u andaki bilgi oluum

ekli gz nne alnarak, bilgi yerine enformasyon kelimesi tercih edilecektir. Ayrca
oluan yeni toplum da enformasyon toplumu olarak anlacaktr. nk bilginin
gnmzdeki en nemli zellii hzl bir biimde oalmas ve yaylmasdr. Bilginin
olumasnda znenin bilin dzeyinden te elektronik bilin nem kazanmtr. Bu
anlamda, bilginin bu zelliini enformasyon kelimesi daha iyi tasvir etmektedir.
Gnmzde alabildiine gelimekte olan enformasyon teknolojileri sayesinde her
trl enformasyon, sratle ok daha geni insan kitlelerine ulatrlabilmekte,
bylelikle bir anlamda da dnya klmektedir. Dolaysyla, McLuhann sylemiyle
global kye dnen dnyamzda, insanlar arasnda enformatik paylam ve bu
etkileimin arac olarak bilgisayar ve nternet teknolojisi de nemli bir yer alm gibi
gzkmektedir. Bu yzden de enformasyon ann douu ve enformasyon toplumu
ile ilgili olarak yaplacak aklamalarda bilgisayar ve nternet teknolojisi ayrca ele
alnacaktr.

2.2.

Enformasyon ann Douu

nsanlk tarihinin u ana kadar geirdii dnemleri nl gelecek bilimci Toffler

dneme ayrmtr. Toffler, bu dnemlerin her birini ayr bir dalga olarak nitelendirir.
Bu dalgann tarihsel geliim araln u ekilde zetler: Birinci dalga olan tarm
devrimi, yaklak M 8000 yllarnda balar. Bu devrimle birlikte kylerde, ekili
topraklarda yeni bir yaam biimi olumutur. 1650-1750 yllarndan itibaren ise
ikinci dalga olan sanayileme dnemi balamtr. kinci Dnya Savandan
sonraki on, on be yl ierisinde sanayileme dalgasnn ulaabilecei en yksek

20

Bkz. (17), IRZIK, 61.

28

noktaya vard srada, yeryznde dedii her eyi deitiren, ama ne olduu henz
iyice anlalmam olan nc dalga balamtr. Toffler, nc dalgann belirtisi
olarak, ekonominin sektrel dalmnda faal nfusun byk ounluunun hizmet
sektrnde almasn gstermektedir. Bu balamda, ABDde 1956 ylndaki faal
nfus iinde hizmet sektrnn, imalat sektrnden daha fazla olmas temel alnarak,
ABDnin enformasyon toplumu srecine girdii ne srlr. Bu noktadan hareketle
Toffler, dnyada nc dalga olarak nitelendirilen dnemin balang yerinin ABD
olduunun da altn izer.21

Mattelartn grlerine gre Toffler bu deerlendirmesini emek-deer kuramyla

deil bilgi-deer kuramyla yapmtr. Endstri sonras toplumda salk, eitim ve
toplumsal hizmetlerin gelimesi, zellikle de teknik ve profesyonel hizmetlerde
aratrma, deerlendirme, bilgi ilem ve sistem analizinin ok artmas nemlidir.22

Headrick

ise

enformasyon

ann

balangcn

Tofflerdan

farkl

olarak

dnmektedir. Ona gre enformasyon ann ne zaman balad sorusu, zellikle

enformasyon sistemlerini verimli bir analitik kavram olarak kullanan tarihiler iin
nemlidir. Bu tarihilerin her birinin kafasnda farkl bir tarih ve neden
olabilmektedir. rnein baz tarihiler enformasyon ann balangcn 19. yzyln
sonlarna, demiryollarnn gelitii, byk iletmelerin ktann bir yanndan tekine
yayld dneme gtrrken, bazlar ise 19. yzyln ilk yarsnda telgraf ve buharl
gazete matbaalarnn ortaya kna balamaktadrlar. Bunlarn yansra 15. ile 18.
yzyllar arasnda matbaann Avrupa uygarl zerindeki etkisini inceleyenler de
mevcuttur. Dolaysyla hangi tarihin balang noktasn oluturduu konusunda bir
kesinlik elde etmek zordur. Bundan dolay Headrick bir tarihsel balang noktas
saptamann doru bir yaklam olmayacana deinerek u saptamay yapar:

21
22

Alvin TOFFLER, nc Dalga, ev. Ali Seden, 33-34.

Armand MATTELART, Bilgi Toplumunun Tarihi, ev: Halime Ycel Altnel, 61.

29

Enformasyon ann balangc yoktur; nk bu a insanlkla yattr.

Ancak tarih boyunca insanlarn ulaabilecekleri enformasyon miktarnda ve
bununla baa kmak iin retilen enformasyon sistemlerinin artt dnemler
vardr. Yaznn, alfabenin, ift kayt sisteminin, matbaann, telgrafn,
transistorun ve bilgisayarn ortaya k kendi dnemlerinde enformasyonun
hzlanmasna byk lde katkda bulunmutur. Ama bunlardan bir tanesini
alp tek olas neden olarak gstermek yanltr; nk tarihte ok sayda
enformasyon devrimi olmutur. 23

Castellsa gre enformasyon a iin kilit unsur enformasyon teknolojileridir. Ona

gre sanayi toplumunun gerisindeki kilit unsur, enerjinin datm ve retimi
olduundan, daha nceki sanayi devrimleri iin buhar makinesinden elektrie, fosil
yaktlardan nkleer enerjiye uzanan bir yelpazede yeni enerji kaynaklar ne demekse,
bu devrim iin de enformasyon teknolojileri o demektir. Castells bu teknolojilerin
balangcnda iki endstriyel devrimden bahseder: Birincisi, 18. yzyl. sonlarnda
bulunan buhar makinesi, ikincisi yz yl kadar sonra elektriin gelimesiyle, iten
yanmal motor, bilim tabanl kimyasallar, verimli elik dkm ve iletiim
teknolojilerinin balangc, telgrafn yaylmas ve telefonun icad gibi gelimeleri
kapsamaktadr.24 Konumuz itibariyle enformasyon an niteleyen bu teknolojik
gelimelere burada ayrntl olarak yer verilmeyecektir. Yeni enformasyon
teknolojilerine ve bu teknolojinin temelinde yer alan bilgisayar teknolojisine
dayanlarak aklamalar yaplacaktr.

Castells, yeni enformasyon teknolojilerinin erevesini u ekilde izer: Mikro

elektronik, bilgisayar, telekomnikasyon, opto-elektronik gibi birbirine yaklaan
teknolojiler. Bu birbirine yakn teknolojiler, a teknolojileri ad altnda
toplanmaktadr. Ayrca o, bu teknolojilerin iine genetik mhendisliini de dahil
etmektedir. nk genetik mhendislii alanndaki almalar, sadece canl
23

Bkz. (18), HEADRICK, 17-18.

Manuel CASTELLS, The Rise of the Network Society the Information Age: Economy, Society
and Culture, 34-35.

Opto-elektronik: Dokunmakszn bir cismi k (optik) yardmyla alglama, sonra elektronik

deerlendirme ve sinyale dntrmedir.
24

30

maddenin

bilgi

kodlarnn

ifresini

zmeye,

onu

ynlendirmeye,

hatta

programlamaya odaklanmamtr. Ayn zamanda biyoloji, elektronik ve enformatiin

uygulamalar ve malzemeleri gibi bilimlerden yararlanmaktadr. Daha da nemlisi
genetik mhendislii kavramsal yaklamlar asndan yukarda saylan bilimlere
yaklar ve bu bilimlerle etkileime girer. Bu teknolojik devrimin ayrc zellii,
enformasyon an niteleyen bilgi ve enformasyonun zelliidir. Yani bilgi ve
enformasyonun bilgi retimine, bilgi ileme/iletme aygtlarna uygulanmas, yenilik
ile yeniliin kullanm arasnda, ikisinin birbirlerini besledii bir zincir oluturma
zelliidir.25 Bylece Castells, enformasyon a iin dierlerinden farkl olarak, bu
ada

kullanlan

teknolojilerin

birbirlerini

gelitirebilme

zellii

zerinde

durmaktadr.

Bu noktada Castellsn dnda Bell, Masuda ve Toffler gibi endstri sonras toplum
teorisyenlerinin de zerinde hemfikir olduklar konu, enformasyon toplumlarnn
olumasnn temel ekseninde bilgisayar ve bilgisayar teknolojilerinin yer almasdr.
nk ancak bilgisayar oluturan a teknolojisi sayesinde enformasyon ana ait
zellikler bu kadar hzl bir ekilde yaylabilmi ve her geen gn toplumsal yaamn
sreleri iinde deiik alanlarda kullanlmaya balanmtr.

Bu teknoloji, Mattelart iin kuramsal olarak yeterince ak bir biimde

oluturulmu, bir baka deyile sistemletirilebilen, matematikselletirilebilen,
modellenebilen bir algoritmaya indirgenmi bir problemi zebilecek gerek
evrensel bir aygttr.26 Mumford iin ise bilgisayar, yeni Mega Makine dir. Ona
gre bilgisayar teknolojisi,

25

Bkz. (15), CASTELLS, 38, 41.

P.N. EDWARDS, The Close World: Systems Discourse, Military Policy and Post World War
II, US Historical Consciousness in the Military Information Society, Der. L.Levidow ve K.
Robind, 149. Aktaran: Bkz. (22), MATTELART,43.

26

31

Daha ileri bir teknolojik modele geite, akn ve elektronik bir formda nihai
karar sahibini ve tanr kral vcuda getirdi: Merkezi Bilgisayar... Gne
Tanrsnn gerek dnyevi temsilcisi olarak bilgisayar, daha nce
grdmz gibi, ilk olarak astronomik hesaplamalar kolaylatrmak iin
icat edilmiti. Babbagenin yarm kalm kaba modelinin, hareket ettirilebilen
paralar elektrik ykleri olan hzl bir elektro-mekanizmaya dnmesinde,
grsel elektronik, grsel mekaniin yerini ald ve bu enfes aygta gerek
tanrsal karakteristiini verdi: Mekandan bamszlk ve grnmezlik.

Bilgisayar bu ekli almakla, bilgi depolamada ve bir sr deikenin insan beyninin

bir mre sdrabileceinden daha geni verilerle anlk entegrasyonunu gerektiren
problemleri zmede, yksek bir performans seviyesine ulat. Bu performansla ilgili
olarak Mumfordun ayrca bir endiesi bulunmaktadr. Ona gre bilgisayar bilgisi,
iletilmek ve programlanmak zorunda olduu iin, insan beyninin aksine srekli bir
art halinde olan gereklikle devaml bir temas halinde bulunamaz; ancak kk bir
ksm, soyutlama ve soyut sembollerle ifade iin hapsedilebilir. Niceliksel olarak
llemeyen, yahut nesnel olarak gzlemlenemeyen deiimler, bilgisayar alannn
dndadr. Tm fantastik ilem hzna ramen bileenleri, srekli organik
deiimlere niteliksel karlklar verme kudretinden uzaktr.27

Bilgisayarlarn bu kadar nemli olacana ilikin olarak ilk ngrde bulunan kii
Norbert Wienerdr. Wienern bilgisayarlarn her yerde olacana dair bir ngrs
bulunmaktadr.28 1780 ylnda elektriin, 1876da telefonun, 1927de televizyonun,
1931de hesap makinesinin kefi gibi gelimelere ve bilgisayar olarak anlan eitli
makinelerin 1943, 1944, 1946 gibi muhtelif yllarda kullanlmaya balanmasna
ramen, bugnk anlamyla birinci kuak ilk bilgisayar olan Whirland, 1945
senesinde

MIT

(Massachusetts

Institute

of

Technology)

kampsnde

29

kurulmutur.

27

Lewis MUMFORD, Makine Efsanesi, ev. Frat Oru, 463-464.

Bkz. (22), MATTELART, 45.
29
History of Techonology, htpp://www.academic.marist.edu./pennings/hyprhsty.html
28

32

Aslnda bilgisayarn kkeni, 1840larda Charles Babbagein analitik makinesine

dayanmaktadr. Bu dnemle bilgisayarlarn ta devri balam; 1940 ylnda ise
Mancley ve Eckertin ENIAC bulmalar sonucunda bilgisayarlar, bronz ana
girmi oldu. lk bilgisayar olan ENIAC, genel amal bir bilgisayar olarak
tasarlanm olmasna ramen askeri amal olarak kullanlmtr. Bu, 30 ton
arlndaki ve 18.000 radyo lambasndan oluan aletlerin nemli bir zellii de,
ok

gizli

Manhattan

Projesinin

matematiksel

ilemlerini

zmlemekti.

Gnmzde 100 gram arlndaki bir mikro ilemcinin bu dev aygttan on kez daha
gl bir makine olduunu dnnce teknolojideki inanlmaz ilerlemenin bilincine
varabiliriz. Bilgisayar geliiminin birinci evresinde, ilk nesil bilgisayarlarn ncleri
olan ENIAC gibi, ok byk salonlar kapsayan dev hacimli, elektronik kablolar ve
radyo lambalar ile alan ilkel aygtlar yapld. rnein, ENIAC alt zaman
Pittsburg kentindeki tm evlerde voltaj derdi. Ayrca bu bilgisayarlarn iletim
zamannn byk bir blm de yanan lambalarn deitirilmesi ve elektrik
devrelerinin tamiri ile gemekteydi.30

Kat hal fiziindeki gelimeler sonucunda bulunan tranzistrlerin 1958 ylnda

itibaren bilgisayar yapmnda kullanmyla ikinci kuak bilgisayarlar ortaya kt.
Bunlar birinci kuaa gre daha kk ve hafifti ve stelik hem daha az s
yaymakta, hem de daha ucuza mal olmaktaydlar. 1965 ylna gelindiinde
tranzistrlerin yerini, ilerinde milyonlarca transiztr tayabilen btnleik devreler
ald. Bu kullanmla birlikte nc kuak bilgisayarlarn a balam oldu. Yani u
anda kullandmz bilgisayarlarn temeli de bu nc kuaa rastlamaktadr. Artk
daha kk ve daha gl bilgisayarlarn dnemi balamtr.31

Bilgisayarlarn teknolojik olarak snflandrlmasn kapsayan bu sralamann yannda

Masuda bilgisayarlar kullanm amalarna gre snflamtr. O, bu aamalar drt

Chicago niversitesinde atom bombasnn yapmna ilikin projenin kod ad

Hasan TEKEL, Bilgi a: Bilgi ann sosyal kltrel ve ekonomik etkileri, 28-29.
31
Klarslan AYTA, Biliim Toplumu, 1392.
30

33

gruba ayrmtr. Birinci aama 1945 yl olan bilgi aamasdr. Bilgisayarlar bu

aamada ulusal projelerin hazrlanmasnda kullanlmtr. kinci aama 1955 ylnda
balam ve ynetim aamas diye adlandrlmtr. Bilgisayarlar bu aamada
iletmelerin

ynetimlerinde

kullanlmaya

balanmtr.

Masudann

toplum

aamas diye adlandrd nc aama ise bilgisayarlarn daha younluklu olarak

eitim ve salk gibi toplumsal hizmet alanlarnda kullanlmasdr. 1975 ylndan beri
devam eden bu aamayla birlikte bilgisayarlar artk, PC (kiisel bilgisayar) olarak
adlandrlmaktadr. ngilizce karlndaki gibi bilgisayarlar, bireysel amalar iin
kullanlmaya balanmtr. Bylece bilgisayarlar kiilerin gnlk yaamnn ayrlmaz
bir paras olmutur. 32

Bilgisayarlar iin en nemli aama 1980li yllardr. Bu yllardan itibaren mikro

bilgisayarlar, sonsuz kullanm potansiyeliyle ile hayatmza girmitir.33 Kiisel
bilgisayarlarn geliimi, sadece bilgisayar teknolojisini deil, aa ait olarak gelien
dier dijital teknolojilerin de gelimesini salamtr.

Negroponte, zellikle bu kiisel bilgisayarlarn geliiminin, yaratc dncenin

gelimesi zerindeki etkisi zerinde durur. Ona gre kiisel bilgisayarlar, bilgisayar
bilimini saf teknik gereklerden uzaklatrmtr ve bunlar imdi fotorafa benzer
ekilde gelimektedir. Bilgi ilem artk yalnzca askeriyeye, devlete ve byk
firmalara ait bir alan deildir. Bilgisayarlar kiilerin direkt kullanmna ak hale
gelerek bir ekilde yaratc ifadenin arac haline gelmitir.34 Bilgisayar
teknolojisindeki bu inanlmaz gelime, onu enformasyon toplumunun merkezine
koymutur. Enformasyon toplumu kendinden nceki sanayi dneminden farkl
yaplanmalar da beraberinde getirmitir. Tabii ki btn dnyann ayn anda
enformasyon toplumu zelliklerini tadn sylemek zordur. nk u anda
dnyann bir ucunda hl tarm dnemi yaanrken, bir yanda sanayi dneminin
32

Yoneji MASUDA, Managing in the Information Society:Relasing Synergy Japanese Style,

114,54. Aktaran:Cihan DURA- Hayriye ATK, Bilgi Toplumu, Bilgi Ekonomisi ve Trkiye, 51.
33
Bkz. (30), TEKEL, 39.
34
Nicholas NEGROPONTE, Dijital Dnya, ev. Zlf Dicleli, 79.

34

yaand toplumlar da mevcuttur. Sanayi toplumu ile enformasyon toplumu bir

toplumun farkl blmlerinde ayn dnemde etkin olabilmektedir. Enformasyon
toplumu ile ilgili belirtilen yaklamlar, genelde sanayi toplumu ile karlatrmal
olarak verilmektedir. Bu yaklamlar zellikle enformasyon toplumunun modern
dneme ait birok zellii deitirdii noktasna odaklanmaktadr.

2.3.

Enformasyon Toplumu Yaklamlar

Enformasyon toplumunun yapsyla ilgili olarak yaplan almalar incelediimiz

zaman, bu almalarn sanayi toplumuyla ilgili olarak yaplan karlatrmalarla
literatrde yer aldn grmekteyiz. nk herhangi bir dnemle ilgili farkllklar
ve benzerlikleri ortaya koymann yolu, kendisinden nceki dnemin neler
yansttna bakmakla olabilir. Bundan dolay da bilgi ve enformasyon toplumunun
anlalmas, nce sanayi toplumunun anlalmasna baldr.

Belle gre de bu iki toplumun yaplanmas arasnda farkllkta belirleyici unsur,

kullanlan teknoloji tarafndan belirlenir. Sanayi toplumu mekanik teknolojiye
dayanrken,

endstri

Entelektel teknoloji

sonras

toplum

bilgisayardr.

entelektel

Bu

teknolojiyle

ekillenmitir.

teknoloji; devleti, rgtleri, aileyi,

niversiteleri, ksaca btn kurumlar ve bireylerin toplumda stlendikleri rolleri

deitirecektir.

Sermaye

ve

emek,

sanayi

toplumunun

ana

esi

iken,

bilgi/enformasyon sanayi sonras toplumun ana esidir. Bu nedenle iki toplumun

toplumsal organizasyonlar da birbirinden olduka farkl olacaktr. Yeni toplumda
snf yaps teorik bilgi sahipliine, siyasal iktidar da bilginin denetimine bal
hale gelecektir.35 Belle gre enformasyon toplumunun temel karakteristii, endstri
toplumundaki gibi standartlamaya ve alma hayatndaki belirli rutinlere

35

Bkz. (14), BELL, xiii

35

dayanmamaktadr.36 Endstri sonras toplum, hizmet sektr zerine kuruludur.

Dolaysyla insanlararas bir oyundur. Artk nemli olan plak kas gcne dayal
enerji deil, bilgidir. Merkezdeki insan, sanayi sonras toplumun isteklerine cevap
verecek ekilde donanml, profesyonel insandr. Sanayi toplumu, tketilen mallarn
miktaryla llen bir yaam standardna sahipken, sanayi sonras toplumda bu,
hizmet sektrnn (salk, eitim, sanat vb. gibi) salad olanaklarla llr. Sanayi
ncesi toplumu doaya kar bir oyun olmasna karlk endstri toplumu, retilmi
doaya kar bir oyun, endstri sonras toplum ise kiiler arasnda bir oyundur.
Endstri sonras toplumda sanayi toplumundaki gibi hiyerari ve egdmden ok,
ibirlii ve karlkllk esastr.37

zetle Bell, sanayi sonras toplumunun en belirgin zelliini, enformasyon

teknolojilerinde yaanan gelimeler ve bu teknolojilerin tm sektrlerde uygulanma
potansiyeli olarak grr. Enformasyonun yksek teknolojilerle yaygn bir uygulama
alan bulmas ise, ona gre modern toplumu devrimci bir dnme uratacaktr.38

Enformasyon toplumu kavramnn ilk kez 1971 ylnda Joneji Masuda tarafndan
yaymlanan Plan for an Information Society: A National Goal Toward Year 2000
adl raporda kullanld kabul edilmektedir. Masuda, Bellden farkl olarak
incelemelerini Japon toplumu zerinde yapmtr.

Masuda, enformasyon toplumunu tanmlamak iin computer (bilgisayar) ve utopia

(topya) kelimelerinden tretilen Computopia terimini kullanmtr. Gerayn
belirttii zere, Masuda, sanayi toplumunda enformasyon teknolojilerinin ortaya
kyla birlikte bunlarn nasl kullanlacayla ilgili olarak toplumlarn nlerinde iki
seenek olduundan bahseder. Ya enformasyon teknolojileri kontrol amal olarak
36

Bkz. (13), BELL, 318.

Bkz. (14), BELL, 127-128.
38
Aktaran, Krishan KUMAR, Sanayi Sonras Toplumdan Post-modern Topluma, ev.Mehmet
Kk, 15.
37

36

kullanlacak ve kontrol devleti olma yoluna girilecektir, ya da enformasyon toplumu

olunacaktr.39 Ona gre sanayi toplumu ve enformasyon toplumu arasndaki farklar
aadaki gibidir:

Sanayi toplumu merkezi ynetimlerle karakterize edilir. Bireylerin seim

yapma zgrlkleri olduka snrldr. Enformasyon toplumu, maddi
deerler zerine deil, enformasyon deerleri zerinde ileyecektir ve
bilgi ekonomide nemlidir.

Bir anlamda, sanayi toplumu kiinin maddi refah tketimine dayanyorsa,
enformasyon toplumu, kiinin bilisel yaratclna dayanacaktr. Sanayi
toplumunun en yksek aamas yksek kitle tketimi toplumuyken,
enformasyon toplumunun en yksek aamas kresel toplum olacaktr. Bu
toplumda

herkes

kendi

geleceini,

hedef-kkenli

bir

eylemle

oluturabilecektir. Kresel olacaktr; nk fikirlerin ve amalarn

paylalmasna gnll olarak dnyann her yerinden topluluklar
katlacaktr.

Bugnk kapitalist toplumun serbest rekabet ilkesinin yerini, sinerji
ilkesi alacaktr. Sinerjik toplum, toplumun btn tarafndan oluturulan
ortak hedeflerin, bireylerin ve gruplarn ezamanl ve tamamlayc yollarla
gerekletirmesiyle

ortaya

kacaktr.

Maddi

mallarn

tersine,

enformasyon tketilince kaybolmaz. Varolan enformasyona yenilerinin

eklenmesiyle birikir ve katlanr.

nsann insan ynetmesinin tarihi eskidir. Bu enformasyon toplumuyla
deiecektir. Gelecekte enformasyon toplumu iktidarn and, merkezde
gnll topluluklarn bulunduu snfsz bir toplum olacaktr.40

Enformasyon toplumu sanayi toplumuyla karlatrldnda farkl problemlere sahip

olacaktr. Sanayi toplumunun en temel problemi isizlik, sava ve faizm iken
39

Haluk GERAY, Enformasyon Toplumu ve Trkiye: Eriim Asndan Bir Deerlendirme, 14161417.

Sinerji: E zamanl-uyumlu hareketten kan g.

40
A.g.m.,1416-1417.

37

enformasyon toplumunun en temel problemi bireysel terr ve gelecek oku olacaktr.

Bu gre Toffler da katlmaktadr. Ayrca Masuda enformasyon toplumunun
katlmc demokrasiye doru yneleceini ve bu demokrasiyle birlikte sanayi
toplumundaki sendikalarn yerini yurtta hareketlerinin alacandan bahseder. Bu
hareketlerin sonucunda snfsz toplum oluacaktr.41

Masuda enformasyon toplumunu sanayi toplumundan tamamen ayr bir toplum

biimi olarak grmektedir. Bu toplum, enformasyon teknolojileri temelinde
ekillenecektir. Bu yaplanma modern dnemdeki ideolojilerden ve retim
ilikilerinden bamsz bir ekildedir. Bal olduu en nemli ara enformasyon
teknolojileri ve buna sahip olanlarn seimleridir.

nl gelecek bilimci Toffler da bu dnemi nc dalga olarak tanmlamtr. O,

nc dalga uygarl ya da bilinen adyla enformasyon toplumunun sanayi toplumu
ile birok bakmdan elitiine dikkat eker. rnein bu dalgann temeli teknolojiye
dayanmakla birlikte anti-endstriyeldir.42 kinci dalgann simgesi olan endstrileme,
sadece fabrika bacalar ve seri imalat dzeneinden ibaret olmayp, insan ve toplum
yaamnn her alanna uzanan, ok boyutlu bir toplum dzenidir. Birinci dalgann
getirdii btn zelliklere ikinci dalga kar kmtr. Byk fabrikalar meydana
getirdii gibi, tarladaki traktr, brodaki yaz makinesini, mutfaktaki buzdolabn da
o yapmtr. Kol saatinden seimlerde kullandmz oy sandna kadar her ey onun
eseridir. Yaamn her alannn iine girmi, ekonomi, siyaset, eitim, cinsiyet
rollerini, her eyi radikal bir ekilde deiime uratmtr. Ama bu deiimi yaparken
ayn bir makine ark gibi bunlarn hepsini birbirine balam ve bylece dnyann
grd, en gl ve en yaygn toplumsal dzeni, ikinci dalga uygarln
yaratmtr.43 Yeni dalga eskiye meydan okuyacaktr. Ayrca,

41

Bkz. (32), MASUDA, 9, Aktaran Dura-Atik, 54.

Bkz. (21), TOFFLER, 28-29.
43
Bkz. (21), TOFFLER, 44-45.
42

38

Eskiye meydan okuyan bu yeni uygarlk, brokrasileri devirecek, ulusal

devletin roln snrlayacak, emperyalizm sonrasn yaayan bir dnyada yar
zerk ekonomilerin olumasn salayacaktr. Bugn grdklerimizden ok
daha basit, ok daha etkili, ama ok daha demokratik devletlerin kurulmasna
olanak verecektir. Bu uygarln kendine zg bir dnya gr, zamanla,
meknla, mantkla kendine zg bir savam biimi vardr ve hepsinden
nemlisi, nc dalga uygarl reticiyle tketici arasndaki tarihsel
kopukluu giderecek, yarnn bu ikisini birletiren ekonomisini oluturacaktr.
Baka birok eyin yannda bu nedenle bu uygarlk, bizim de biraz aklc
mdahalelerimizle tarihin ilk ve gerekten insancl uygarl olabilir.44

Tofflera gre nc dalgaya kadar, istikrarsz bir dzeyde olsa bile, insanlara
toplumsal ilgi ve eylem iin gerekli zaman ve enerjiyi salayacak kadar yksek
bir refah dzeyine hi ulalmamtr. Seyahat etme, iletiim kurma ve baka
kltrlerden renme gibi olanaklara gemite bu kadar ok kii hi sahip olmad.
En nemlisi bar bir ekilde gerekleen bu kkl deiiklikler, gemite bu
kadar ok yarar salayacak, bu kadar geni kesimlere etki edecek ekilde
yaplamad.45

Toffler nc dalgann yeni ev modelini elektronik kk olarak tanmlamaktadr.

nk ev, artk hem iin hem de aile hayatnn paylald bir alan haline gelecektir.
Elektronik temel zerine oturtulmu evi toplumun merkezi yapan bir ev
endstrisinden bahseder. Ona gre bu endstri, belki de modern dnemin
zamanszlnda kaybolmaya yz tutmu aileye zaman ayrmann bir arac olacaktr. 46
Bylece sanayilemenin en ok tartlan konularndan biri olan ailenin ilevini
yitirme tehlikesi, bu tekno-topyac gre gre ortadan kalkacaktr.

Enformasyon toplumu ile ilgili olarak grlerinden yararlandmz yazarlarn

toplumda meydana gelecek olan deiikliklerle ilgili birletikleri noktalar da
44

Bkz. (21), TOFFLER, 28-29.

Alvin TOFFLER - Heidi TOFFLER, Yeni Bir Uygarlk Yaratmak (nc Dalgann
Politikas), ev. Zlf Dicleli, 108.
46
Bkz. (21), TOFFLER, 278.
45

39

bulunmaktadr. ncelikle dnce yapsnda bir deiiklik meydana gelecektir.

Enformasyon toplumunda insani deerlerin n plana kmas, beynin sadece sol
lopunun ilevi olan matematik, mantk ve analitik dnce ile snrl kalmak yerine,
sa lopun ilevi olan yaratc dnme ve duygularn da dnce srecine katlmn
salar. Bylece enformasyon toplumunda yaratc akl sayesinde beynin bir btn
olarak dnme srecine katlm gereklemi olur. Ksaca sanayi toplumundan
enformasyon toplumuna geerken meydana gelecek deiimler:

Hiyerari yerine, eitlik,

Uyum ve uygunluk yerine, kiisel nitelik ve yaratclk,

Standartlama yerine, farkllk ,

Merkezilik yerine,adem-i merkezilik,

Etkinlik yerine etkililik,

rnn saysal ierii yerine, kalitenin ne kmas,

Gvenlik yerine, kendini kantlama ve kendini gerekletirme biiminde
deerler sisteminde bir kayma ve yeniden yaplanma eklindedir. 47

Enformasyon toplumuyla ilgili olarak yaplan tespitler, temel olarak sanayileme

dneminde yaanan hayal krklklarn ortadan kalkacana yneliktir Yeni dnemde
hayal edilen ve insanlara gerekleecei ynnde gsterilen tabloda her ey yeniden
ina edilerek, yeni bir dnya, yeni bir insan ve yeni bir dnya gr ekillenecektir.
stelik bu yeni yaplanma, insanolunun tarihi kadar eski olan demokrasi savan
kazanmasnn en byk arac olacaktr.

Gelecee ilikin bu iyimser bak, Bell, Masuda, Toffler gibi liberal dnce gelenei
iinde yer alan enformasyon toplumu teorisyenlerince paylalmaktadr. Ayrca bu
yazarlar

gnmzdeki

toplum

iindeki

dengesizlikler

kadar,

lkeler

aras

eitsizliklerin aresini de teknolojiden, zellikle de enformasyon ve iletiim

47

Hsn ERKAN, 21. Yzyla Girerken Bilgi Toplumu ve Trkiye, 136-137.

40

teknolojilerinden beklemektedirler.48 Dolaysyla bu bak asna gre, teknolojinin

toplumlar kontrol altnda tutma arac olarak kullanlma tehlikesi arka plana atlmtr.

Enformasyon toplumu ile ilgili olarak farkl bir yaklam da Manuel Castellstan
gelmitir. Castells, yeni oluan toplumu a toplumu olarak nitelendirmitir. Lyona
gre, Castellsin temel tezi udur: 21. yzyla gei byk ve tm dnyay etkisi
altna alan dnmlerle olmutur. k noktas ise toplumun maddi temelini
yeniden biimlendiren enformasyon teknolojisi devrimidir. Bu enformasyonalizm
dir,ve onun toplumsal yapdaki karl da a toplumudur. amz karakterize
eden kresel refah, g ve enformasyon ak, bu yeni teknolojik kapasiteye dayanr.49

Castellsin tezinde iki kavram ne kar: Bunlardan biri enformasyon teknolojileri ve

buna bal olarak enformasyonalizm, dieri de a toplumudur. Toplumu alardan
olumu sosyal bir yap olarak grr. A, belli bir sosyal organizasyonda egemen
deerler ve karlar tarafndan verilen talimatlarn programn yerine getiren
enformasyon a, alarn adr.50

Ona gre toplumu oluturan bu alar enformasyonlardan oluur. Ayrca Castellse

gre, enformasyon/iletiim teknolojileri olmasayd, ne ekonomik kreselleme, ne a
mekanizmas, ne kresel medya, ne kresel iletiim, ne de kresel su ekonomisi
olurdu: Bu teziyle ilgili olarak da Sovyetler Birliinin dalma dnemini rnek

48

Aydn UUR, Kltr Ktas Atlas: Kltr, letiim,Demokrasi, 89-90.

Castells enformasyon ve enformasyonalizm ile ilgil olarak u farkll ortaya koyar.
Enformasyon her toplumda vardr ve merkezde yer almaktadr. Fakat enformasyonalizm belli bir
toplumsal rgtlenme biiminde enformasyonun retimi, ilenmesi ve aktarm sayesinde ortaya
kan yeni teknolojik artlardan dolay retimin ve gcn kayna haline gelmesidir. (Ayrntl
bilgi iin baknz: M.CASTELLS, The Rise of the Network Society in the Information Age,
Economy, Society and Culture, 1996, 21)

49

David LYON, A, Benlik ve Gelecek, ev. ehabettin Yaln, 90.

50

Bkz. (24), CASTELLS, 114.

41

olarak gsterir. Sovyetler Birlii enformasyonalizme intibak edemedii iin bunalma

girmi ve dalmaya balamtr.51

Castellse gre, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren iletiim ve enformasyon

teknolojilerinde meydana gelen byk ve hzl deiimler, bu srete derin
dnmlere

yol

amtr.

Enformasyon

ve

iletiim

teknolojileri

(genetik

mhendislii dahil) dnya apnda 24 saat kresel mali pazarlar birbirine balam
lkeler, pazarlar ve karmak mali rnler arasnda saniyeler iinde milyonlarca
dolarlk el deitirme ve datmay mmkn klmtr. Yeni olan ey, ynetimin,
retimin ve datmn dnya apnda odaklanmas ve koordinasyonu kaybetmeden
entegre etme kapasitesidir. Ayrca bu sistemin otomatik olarak ilemesidir. Tm
dnyadaki dinleyiciler bir yaynla (Lady Dianann cenaze treni gibi) birbirine
balanabilen kresel medya sistemi iine girmitir. Dier deiiklik de belli bir
zamanda yatay, kresel, nispeten engelsiz, interaktif konuma sistemi olan
nternettir.52

Enformasyon ve iletiim teknolojilerinin g verdii a toplumu, sistemli bir biimde

mekn ap zaman yok etmeye almaktadr. Fakat ayn zamanda kontrol
dmesini elinde bulunduranlara da muazzam bir g bahetmektedir.53

Castells

burada

ileri

teknolojiler

balonunu

eletirmekte

ve

enformasyon

teknolojilerinin baz kt ve trajikomik durumlarna dikkat ekmektedir. O, Bell,

Masuda ve Toffler kadar yeni dnemle ilgili olarak iyimser dncelere sahip
deildir. Deiimin merkezine enformasyon ve iletiim teknolojilerini yerletirir.
Bunlara sahip olanlarn ellerinde muazzam bir g olduundan bahseder. Sovyetler
Birlii rneindeki gibi bu g ya da gszlk birok eyin balangc olabilecei
51

M.CASTELLS, Ada kreselleme, kimlik ve toplum:Calhoun, Lyon ve Tourinee Cevap, ev.

ehabettin Yaln, 113.
52
Bkz. (24), CASTELLS, 116.
53
Bkz. (49), LYON, 92.

42

gibi sonu da olabilmektedir. Enformasyon toplumu ile ilgili olarak yaplan

modellemelerin hemen hemen hepsinde motor gcn yeni iletiim ve enformasyon
teknolojileri olduu grlmektedir. nk enformasyon toplumu, Castellsin
deyimiyle,

alar

arasndaki

geileri

salayan

teknolojilerin

kullanm

ile

oluturulacaktr. Bu nokta nemlidir nk birok lke bu boyutun uzanda

durmaktadr. Gelimekte olan lkelerin kendi iine kapal kalmas, deiim srecinde
srekli ivme kazanan gelimi lkelerle aralarndaki mesafenin ok daha artmas
anlamna gelmektedir.

Enformasyon toplumuna geiin bir dier nemli boyutunu da retim ve istihdamdaki

deiimler oluturmaktadr. Nitekim endstri toplumu, gerek istihdam, gerek retim
iindeki endstrinin paynn artt toplum biimi olmasna karlk, enformasyon
toplumu hem imalat, hem de istihdam iinde enformasyon sektrnn paynn artm
olduu toplumlardr. Yeni teknolojiler olduka geni kullanm alan ile bir taraftan
ulusal dzeyde retim biiminden, alma ve yaam biimine kadar birok alanda
deiiklikler yaparken, dier taraftan da en zenginden en yoksuluna kreselleme
srecinde dnyay elektronik bir ky haline getirmektedir. Enformasyon toplumunda,
kendisinden nce gelen sanayi toplumu ve tarm toplumunun standartlatrlm
merkezi otoritesinin yerine, post-modernistlerin slogan haline getirdikleri her ey
olabilir ilkesinde ifade edildii gibi daha relativist bir yaratcln tevik edildii bir
anlay yaygnlk kazanmaktadr.54

zetle enformasyon toplumu ile ilgili olarak ngrlen deiikler pek ok alanda
yeni dinamiklerin ortaya kmasna yol amtr. Bu gelimeler modern dnemi
karakterize eden birok olguyu kimi zaman yeniden tanmlamay gerektirirken, kimi
zamansa tamamen

geersiz

klmaktadr.

Bu

yeni

dnemin

dinamiklerinin

sorgulanmaya balamasnn arkasnda ncelikle merkezde yer alan enformasyon

54

Veysel BOZKURT Enformasyon Toplumu ve Trkiye, 208.

43

teknolojileri ile kurulan ilikinin sonular bulunmaktadr. Bu sonular aslnda bir

anlamda teknolojinin kendi iindeki paradigmasn da yanstr.

2.3.1. Teknoloji ve Toplum Arasndaki liki

Teknolojiyi meydana getiren insanla teknolojinin kendisi arasndaki ilikinin ekli ve

etkilerine ynelik yaklamlar hep var olmutur. Enformasyon teknolojileri de asl
olarak var olan bu teknolojik geliime bakn temelleri zerine kurulmutur. Bu
nedenle

ncelikli

olarak

teknolojinin

toplumla

ilikisi

zerine

gelitirilen

kavramsallatrmalara bakmak faydal olacaktr.

Teknoloji ve toplum arasnda kurulan iliki modellerinden en bilinenleri, teknolojinin

toplumu belirlemesi ve toplumun teknolojiyi belirlemesi eklindedir. Brian Martin, bu
iki modellemenin her birinin, teknoloji-toplum dinamiini tek ynle aklamaya
altnn altn izer.55

Teknoloji ve toplum arasnda kurulan ilikide teknolojinin belirleyiciliiyle ilgili

olarak McLuhan ve Powersn Global Ky isimli almalarnda, bu belirleyiciliin
ayrntlar verilmitir. Onlara gre teknoloji, insan duyularndan herhangi bir tanesini
ne kartmaya zorlayarak, ayn anda kullanlmayan teki duyular zayflatr ve
ortadan kaldrr. Bu sre insanolunun kendi uzantlarna, ilahi niteliin bir biimi
olarak tapnma eilimini bir kez daha hayata geirir. Bylelikle yeterince ileri
gidildiinde, insanolu kendi makinesinin bir yarat haline gelir.56 McLuhana
gre teknoloji yalnzca insanlarn kulland icatlar deildir, insanlar yeniden icat

55
56

Brian MARTIN, Technology in Different Worlds, 334.

Marshall McLUHAN - Bruce R. POWERS, Global Ky, ev. Bahar cal Dzgren, 25.

44

eden

aralardr.57

Bu

bak

as

teknolojik

determinizmdir.

Teknolojik

determinizm, teknolojik gelimenin ekonomik kalknmay ve toplumsal deimeyi

salad gr zerine kurulmutur.58

McLuhana gre insan, dncesinin ve organlarnn bir uzants olarak yeni bulular
yapmaktadr. Mesela topra kazmak iin icat edilen krek, insann elinin ve ayann
uzantsdr. Mikroskop ve teleskop da gznn uzantsdr. Her yeni teknoloji eski
teknolojiyi ortadan kaldrr ve gelitirir.59Ayrca McLuhan, teknolojinin toplumda ve
insanda belirleyici olduu inancn, aracn kendisinin nemli olduu dncesiyle bir
baka adan aktarr. Ona gre aracn gerek ierii kendisidir. Ara insann
uzantsdr. Bu uzant akla gelen her eyi kapsar; konuulan ve yazlan szck, giysi,
para, basn, yol, araba, tekerlek, uak, fotoraf, telgraf, daktilo, telefon, sinema,
radyo, televizyon gibi. McLuhan buraya nl ara mesajdr, noktasndan gelmitir.
McLuhan bu sloganlatrlm szyle unu aklamak ister:

erik yerine biime eilmek gerekir. letiimin biimi belli iletiler

iin bir tercihe sahiptir. erik daima belli bir ekilde vardr. Ve bu
biimin dinamii tarafndan bir dereceye kadar yneltilir. Eer ara
bilinmezse mesaj da bilinmez. Bu anlamda ara ortak iletidir. Ara
kullanan kiilerin algsal alkanlklarn deitirir. Ara yansz
deildir. Kiilere olduu kadar topluma da mesaj verir.

Yani McLuhan iin nemli olan aracn kendisidir. nk bireysel ve toplumsal

etkilemeyi aracn kendisi yapar. McLuhan ara mesajdr derken mesajn ieriinin
hibir nemi olmadn belirtmediinin altn izer. Aracn hi nemsenmemesi
halinde yeni teknolojilerin insanlar zerindeki etkisinin anlalamayacana dikkat
ekmektedir.60 Marshall McLuhann teknolojik determinizme olan inancn en iyi
57

www.usm.maine.edu/com.tehdetten Aktaran: Derya ALTAY, Kresel Kyn Medyatik Mimar:

Marshall McLuhan, 6.
58
mit ATABEK, letiim ve Teknoloji: Yeni olanaklar- Yeni sorunlar, 24.
59
www.leadura.com/orgs/probe/docr.mcluhan. html den Aktaran:Bkz. (57), ALTAY, 12-13.
60
Nurdogan RGEL, Kat Bebekler, 135.Aktaran: Bkz. (57), ALTAY, 7.

45

aralarmz (aletlerimizi) biz ekillendiririz ve karlnda onlar bizi ekillendirir

sz ifade etmektedir.61

Teknolojik determinizm ile ilgili olarak gelitirilen birok eletiri bulunmaktadr.

rnein Williams, teknolojik determinizmi tek tarafl yaklamndan dolay eletirir.
Ona gre hem teknolojik determinizm hem de onun karsna konulmaya allan
semptomatik gr sakncaldr. Semptomatik gre gre teknolojik yenilikler
toplumsal deiimin birer semptomu ve sonucu olarak ortaya kar ve bu toplumsal
deiim iinde gereklik ve geerlilik kazanr. Bu iki grn tkanma noktalarnn
sebepleri ile ilgili olarak unlar belirtir:

Teknolojik determinizmde, aratrma ve gelitirmenin kendiliinden

retildii farz edilir. Yeni teknolojilerin, bamsz bir fanusta retilip
yeni toplumsal ve insani koullar sonradan oluturduu varsaylr.
Teknolojik determinizm, gerek sosyal, siyasal ve ekonomik ama
yerine; icadn rastlantsal otonomisini soyut bir insani ze koyduu
iin savunulamaz bir fikirdir. Semptomatik teknoloji gr ise, daha
nemsiz bir yolla olsa da, benzer biimde aratrma ve gelitirmenin
kendiliinden retildiini farz eder. Bu u noktada ne kefedilmise
alnp kullanlmtr. 62

Ancak belirlenmi teknoloji fikri de benzer biimde, insani srecin tek tarafl, tek
yollu bir uyarlamasdr. Sonuta her iki grn de teknolojinin yaltmna dayand
grlebilir. Her birinde yeni hayat tarzlar oluturan, onlara malzeme salayan bir g
kendiliinden iler. Bu iki gr, modern toplumsal dncenin o kadar derinine
yerlemitir ki, onlar ap dnmek ok zordur. Teknoloji tarihlerinin ou bilimsel
keif tarihlerindeki gibi, bu iki grn varsaymlarna gre yazlmtr. 63

61

www.regent.edu./acad/schcom/rojc/mdic/mcluhan.html. Aktaran: Bkz. (57), ALTAY, 16

Raymond WILLIAMS, Televizyon, Teknoloji ve Kltrel Biim, ev: Ahmet Ulvi Trkba, 11.
63
A.g.k.,12.
62

46

Williams, Martin gibi yazarlarla birlikte sanayi sonras toplum ile ilgili olarak yaplan
almalarda nemli bir referans noktas olarak gsterilen Bell de teknolojinin bu tek
tarafl belirleyicilii fikrine katlmaz. Ona gre teknoloji sosyal yapy belirlemez;
sadece olaslklar oaltr ve geniletir. Teknoloji her sosyal destek sistemi iinde yer
almaktadr. Sosyal yap da onun nasl kullanlaca konusunda seim ansna sahiptir.
Yani ayn teknolojilerin farkl toplumlarda farkl sonulara yol amasnn nedeni,
toplumun setii sosyal yaplanmaya gre teknolojinin ekil almasdr. Ona gre ayn
teknolojiyle farkl yne gidilebilmektedir. rnein, ayn teknoloji, endstri
organizasyonu, bireylerin haklar gibi konularda farkl sonular dourabilecektir.
Buna rnek olarak bilgisayarn demokrasiyi artrc bir ara olarak grlmesinin
yannda bir iddet arac olarak da grlebilmesi verilebilir.64

Castells da bu ikili kutuplamaya ok kesin bir dille kar kar. Ona gre teknoloji
toplumu belirlemez ve toplum da teknolojik deiimin ynn izemez. nk;
bilimsel keif, teknolojik yenilik ve bunlarn toplumsal uygulanma srelerine
bireysel yaratclk ve giriimcilik de dahil birok etken dahil olur; yle ki, nihai
sonu, karmak bir etkileim srecine dayaldr. Teknoloji toplumu belirlemez: Onu
temsil eder. Ama toplum da teknolojik yenilikleri belirlemez kullanr. Hatta ona gre
teknoloji mi toplumu belirler, toplum mu teknolojiyi belirler sorusu yanl bir
sorudur; nk teknoloji toplumdur ve toplumun fotoraf teknoloji aralarndan
bamsz olarak ekilemez.65

Sartori de teknoloji ve toplum arasnda kutuplamann yerine teknolojik

gelimelerden ne anlald zerine odaklanmann nemli olduunun altn izer.
Yalnz buradaki gelime iki anlama gelmektedir. lerleme, bir art iaret eden, bir
ileri gidi tir. Ancak ileri gidi olumlu olabildii gibi olumsuz da olabilir. Tarihsel
sre iinde bakldnda, ilerleme kavramna olumlu bir nitelik yklendii
grlebilir. Aydnlanma dncesine gre ilerleme, bugn de olduu gibi, uygarln
64
65

Bkz. (13), BELL, 323,325.

Bkz. (15), CASTELLS, 6.

47

geliimi, daha iyiye doru bir ilerleyiti.66 Teknolojinin ilerlemesini olumlu bir
ilerleme olarak kabul eden grn bu tezlerini kabul ettirmek iin ne srd
balca argmanlara kar Sartori u yaklamlar getirir: ncelikle her teknolojik
yeniliin, bata yanl anlalarak tepki grdyle ilgili olarak getirilen eletirilerin
doruluk pay yoktur. nk matbaa, telgraf ve telefon gibi bulular tepki grmekten
ok hemen kabul edilerek kullanlmaya balanmtr. Teknolojiyle ilgili olarak
getirilen ikinci argman ise teknolojilerin ilerlemesinin durdurulamayaca ve bu
yzden de kabul edilmesi gerektiiyle ilgilidir. Ona gre yeni teknolojilerin bu bak
asna bal olarak engellenmemesi, insanlarn sessiz bir ekilde teslimiyetine yol
amaktadr.67 Bu sessiz teslimiyet, insanlarn kendi zgr iradesi ile yaptklar eyleri
snrlamtr. Teknoloji tasarlanrken kurgulanan hkmeden insan hayali, tam
tersine evrilmi ve insan kendi icatlar tarafndan ezilmitir.68

Winner, teknolojiyle ilgili olarak sorunlarmzn temelinde, teknolojinin kullanma

amacnn yer aldnn altn izer. Kullanmak kavramnn dili ayrca teknolojiyi
etik kavramlar balamnda yorumlamamz salayan standart terimleri de ierir.
Aletler iyi veya kt amalar iin iyi ya da kt olarak kullanlabilir. Bir ba ele
alrsak, bir somun ekmei dilimlemek iin veya yannzda yryen bir kiiyi
baklamak iin kullanabilirsiniz. nk teknolojik nesnelerin ve aamalarn rastgele
yararlar vardr ve etik bak as konusunda esas itibariyle tarafszdrlar.69

Teknoloji ve toplum arasndaki ilikiler ve neyin temel alnp onun erevesinde

ekillendiine dair olarak belirtilen grler genelde tek tarafl olma ynnde, yani ya
teknolojiyi merkeze ya da toplumu merkeze koyma ynnde olmutur. Bu, bizleri ya
teknolojik determinizme ya da toplumsal determinizme gtrmtr. Enformasyon

66

Govann SARTOR, Grmenin ktidar, (Homo Videns) Gren nsan, ev. Gl Baltu-Bahar
Ulukan, 30.
67
A.g.k. 36
68
A.g.k. 106
69
Longdon WINNER, Technologies as Forms Life, 104-105.

48

teknolojilerine bak as da bu ember etrafnda dolamaktadr. zellikle yeni

teknolojilerin hayatmzn her alanna girdii bu dnemlerde teknolojiyle ilikilerimiz
daha keskin ayrmlarla da ifade edilebilmektedir. Bu ayrmlar Kellnerin ifadeleriyle
rnekleyebiliriz.

Kellner, yeni teknolojilerle insanlar arasndaki ilikide keskin bir kutuplamann

hakim olduunu belirtir. Bu kutuplardan biri, teknolojiyi btn sorunlarmz zecek
kurtulu yolu olarak sunan teknofilik (Technophilia), yani teknoloji a
sylemdir. Dieri ise teknolojiyi btn sorunlarmzn temel kayna olarak grp
lanetleyen Teknofobik (Technophobia) yani teknoloji dmanln yanstan
grtr. Bu sylemlerin aslnda her dnemde benzer kutuplamalara yol atn
belirtir Kellner. Ona gre, tek tarafl olan ve bir kartlk oluturan bu sylemler,
kendisinden nce gelen dier yeni teknolojileri de ayn histeriyle karlamtr.
Tarihsel sre iinde bakarsak sinema, radyo, televizyon ve imdi de bilgisayarn
durumu bir lde ayndr. rnein sinema, gerein belgesel tasviri ve hatta
gerein telafisi, yeni bir sanat biimi, toplu eitim ve elence yntemi olarak
kullanlabildii iin eski kuramclar tarafndan byk bir sevinle karlanmtr.
Ancak ayn ekilde, sapkn cinsel ilikileri, ocuk sularn, iddet ve ahlakszln
dier eitlerini tevik ettii iin de lanetlenmitir. Sz konusu lanetleme sonucunda
ABDde, 1934ten 1950li ve 1960l yllara kadar Hollywood filmlerinin ieriini
titiz bir biimde dzenleyen retim Kodu ortaya kt. Filmlerde ak azla
pmek yasakt. Ayrca uyuturucu kullanm veya dine saldran senaryolar film
konusu olamazd. Kurulan sansr brosu, her trl ykc ve aykr ierie kar
filmleri titizlikle inceliyordu. Bu tr utaki umut ve korkular, radyo, televizyon ve
imdi de bilgisayar zerine odaklanmtr. Her yeni teknoloji ortaya ktnda
insanlar trl hayal, korku, umut ve ryalarn sz konusu teknolojiye
odaklamaktadr. Ona gre, ayn durum bugn bilgisayar ve yeni multimedya
teknolojileri ile de yaanmaktadr. Yeni teknolojiler ve zellikle de bilgisayar

49

hakkndaki literatre bakldnda, ya teknoloji adr ya da kat biimde kart ve

teknolojiye kar nefret doludur.70

Kellner, teknolojiyle olan ilikisinde geirdii deiime de deinerek bu kat tutumun

nasl deiebileceine rnek olarak kendini verir.

1960larda ben de teknoloji dmanydm; makinelerden daima

nefret eder, otomobilleri hi sevmezdim; televizyona kaytszdm ve
okumak, seks yapmak ve radikal politikadan zevk alrdm ancak,
1970lerde video ve medya teknolojilerine ve 1980lerde bilgisayar
teknolojilerine yenildim. imdilerde ise teknoloji nefretimi yenip
diyalektik bir konum kazanmaya alyorum.71

Tek tarafl teknoloji a veya teknoloji dman yaklamlara kar Kellner, yeni
teknolojilerin gelitirilmesi, pozitif ve negatif zellikleri, avantaj ve dezavantajlar,
fayda ve zararlar bulmak iin bir eletirel teknoloji kuramn gelitirmemiz
gerektiini dnmektedir. Ona gre her iki yaklam da tek tarafldr ve teknolojinin
egemenlik ve azat etme arac olarak, ayn zamanda hem egemen toplumsal glerin
hem de demokratikleme ve yetkilendirme abas iinde olan bireylerin bir arac
olarak kullanlabildiini gstererek, daha kapsayc bir konum oluturmak amacyla
birbirlerine kar u deerler oynayan diyalektik bir kuram gelitirilmelidir.72

Bu teknolojik diyalektik ile ilgili olarak ftrist John Naisbitt de teknoloji ve toplum
ilikisinde kartlklardan te bilinli teknoloji uurundan bahsetmektedir. Ona gre

70

Douglas KELLNER, New Technologies, TechnoCities, and the Prospects for Democratization,
http://www.gseis.ucla.edu/faculty/kellner/essays/newtechnologiestechnocities.pdf.
Douglas KELLNER, New Technologies and Alienation: Some Critical Reflections,
www.gseis.ucla.edu/faculty/kellner/essays/technologyalienation.pdf.
71
Douglas KELLNER, New Technologies, TechnoCities, and the Prospects for Democratization,
http://www.gseis.ucla.edu/faculty/kellner/essays/newtechnologiestechnocities.pdf.
72
Douglas KELLNER , New Technologies and Alienation: Some Critical Reflections,
www.gseis.ucla.edu/faculty/kellner/essays/technologyalienation.pdf.

50

gelecein teknolojileriyle ilgili olarak cokulara ve hayallere kaplrsak, teknolojinin

yol at olumsuzluklar grmezden gelirsek, ykselen teknolojilerin derin kusurlar,
bir tost makinesinin yarataca oktan veya ya szdran bir araba motorundan ok
daha byk olacaktr. Bilinli bir ekilde teknolojinin insanlar zerindeki etkisini
bugn anlamazsak ve ykselen teknolojilerin yapaca etkiyi bugnden tahmin
etmezsek, teknolojiyi incelikle, verimli ve saygl bir ekilde uygulamamz veya
trmzn varln srdrmeyi baarmamz imknsz hale gelecektir.

Teknolojinin batan karc keyifleri ve vaatleri ile zehirlenmi bir

halde teknolojinin yol aaca sonulara srtmz dnyoruz ve
gelecein neden gvenilmez grndne hayret ediyoruz. ok
azmz teknolojinin yaamlarmzda sahip olduu (veya olmas
gereken) yer, her eyden te teknolojinin ne olduu konusunda tam
bir anlaya sahibiz. Teknolojiye sanki doa kanunu gibi zel bir
stat, gnlk yaamlar gelitirici deneyimlerimiz, hatta doal
dnyay giderek daha sofistike hale gelen yazlmlarla ynetmek iin
mutlak bir hak tanmaktayz. Biz balanmak, evrimii olmak,
altrmak, kmak ve sonunda paralar toplamakla megulken
teknoloji ekonomimize darbe indirmeye doru ilerlemektedir. Bir
eylerin doru olmadn hissediyoruz ancak ne olduu zerine
parmak basmyoruz.73

Bu parmak basmama ona gre, teknolojiden zehirlenmeye yol amaktadr. Bunlarn

belirtileri arasnda stnde ok durduumuz Teknofilik (Technophilia) ve
Teknofobik (Technophobia) tutumlar yer almaktadr. Bu tartmalar kat ekilde
ortaya konulduu zaman tartma sama bir ekilde kutuplam grnmektedir.

73

John NAISBITT, nsan ve Teknoloji, ev: Orkunt Ayaz-Huban Yldrm, 11.

Naisbitt Teknolojik Zehirlenme belirtilerini aadaki ekilde snflar:

badetten beslenmeye kadar her eyde hzl zmler tercih etme,
Teknolojiden ar korkma veya teknolojiye tapnma,
Gerei ve sahteyi bulank olarak grme,
iddeti normal kabul etme,
Teknolojiyi bir oyuncak gibi sevme,
Hayatlarmz mesafeli ve lgn bir ekilde yaamak, eklindedir.
Bu belirtiler hakkndaki ayrntl bilgi iin baknz: (Naisbitt, nsan ve Teknoloji,13.)

51

Teknolojinin kurtarc veya yok edici gibi ayr ulara yerletirilmesi, kr bir balla
ve teknolojiyi kltrel tapnmalarnn zerine yansttna iaret etmektedir.74

Buna ilaveten, Naisbitte gre, teknolojiyle ilikilerimizde gn ierisinde deiik

duygulanmlar yaarz. Bir an teknolojiden korkuyoruz, bir an geliyor gcne hayran
oluyoruz. Bir gn rakiplerimizin veya birlikte altklarmzn gerisinde kalma
korkusu ile gnlszce kabul ediyoruz, ertesi gn ise yaammz veya iimizi daha
iyi hale getiren bir ey salarsa keyifle sarlyoruz, sonra da bize yardmc
olmadnda hayal krklna uram hissediyor ve rahatsz oluyoruz. oumuz iin
teknoloji ntr olmaktan ok uzaktr. Teknolojiyle belli bir derecede hem korkuyu hem
tapnmay kapsayan byk lde incelenmemi bir iliki yaamaktayz.75

Naisbitt bu ilikiye dikkat ekerek teknolojiyle ilikilerimizde kutuplardan ziyade

bilinli bir teknoloji uurunun oluturulmas ve bu uura gre teknolojiyle
ilikilerimizin ve seimlerimizin olumas gerekmektedir. Naisbittin bilinli
teknoloji uurundan bahsettii ey zetle udur: nsan hayalinin yaratc bir rn
olan teknolojinin, kltrel gelimenin ayrlmaz bir paras olduunu ve yeni
teknolojiler yaratma isteinin esas olarak igdsel olduunu kabul etmektir. Ama
ayn zamanda da, insanlmz kantlamak iin iimizde ve yaamlarmzda
teknolojiyi ne zaman geri plana atacamz bilmektir. En iyi adan bakldnda
teknolojinin insan yaamn desteklediini ve gelitirdiini, en kt adan
bakldnda da yabanclatn, izole ettiini, yozlatrdn ve yprattn kabul
etmektir. Teknolojiyi ne zaman ortaya karacan ve ne zaman kapatacan
bilmektir.76

74

A.g.k., 17.
A.g.k., 19.
76
A.g.k., xv.
75

52

Naisbitt gibi Gary T. Marx da teknoloji ile ilikilerimizde bizi tapnmadan ya da

nefret etmeden kurtarmak gayesiyle teknolojiyle ilgili olarak bildiimiz baz yanl
dncelerin listesini vermektedir.

Teknoloji ile ilgili bilinen genel yanlglar:

Gelimenin kendine ikin olduu ve eer teknoloji gelitirilebiliyorsa
gelitirilmeli ve eer gelimise durdurulamaz tarznda dnme yanlgs.

Daha byk harcamalar ve daha gl teknolojinin dorusal bir ekilde yarar
salayaca yanlgs.

Pragmatizm ve/veya yararcln otomatik olarak drstlk, eitlik ve nc
ahs/lkelere zorla yklenen dsal bedelleri meru klaca yanlgs.

Teknolojinin anlamnn sosyal sembolizm ve tarihsel atflarndan ziyade
yalnzca pratiklii ve maddi ynlerinde olduu yanlgs.

Aralarn asla sonu belirleyemeyecei yanlgs. (ya da eer sorunu
dzeltemiyorsan teknolojinin elverdii lde dzelt.)

Var olmayan yarar ya da acsz ameliyat olaca yanlgs.

Mkemmel ket vurma politikas ya da ykselememe yanlgs (ya da
teknolojinin her zaman problem deil zm olaca Frankenstein yanlgs)

Dikkatle belirlenmi, verili deiimin rnek oluturamayaca yanlgs.

Teknik tarafszlk yanlgs

eliki ve ayrmlarn yok sayld sosyal kamuoyu ve homojenlik ve
ekonomik ve politik iktidar iin iyi olann dier herkes iin iyi olaca
yanlgs.

Zmni rza ve zgr tercih/ ikametghn seme hrriyetinin olduu yanlgs

Nicelik yanlgs.

Ksa dnem yanlgs.

Bir eyi yapmak iin yasal hakkn varsa, o ey yaplmaldr eklindeki yasal
yanlg

Uzmanlarn her zaman en iyisini bildiklerine dair teknokratik yanlg.

Kitlelerin her zaman en iyisini bildiklerine dair poplist yanlg.

53

Eer rekabet sz konusuysa ya da dierleri etik deerleri ihlal ediyorsa ayn

eyi yapmaya hakkn vardr eklindeki en basit etik yanlg

Daimi zafer yanlgs.

%100 gvenli sistem yanlgs.

Karar mekanizmasn makinelere devretme yanlgs.

Pasif, karlk vermeyen evre yanlgs.

nce buz tabakas zerinde kaymak mmknse bu eylem merudur eklinde
ki dnme yanlgs

Eer biri eletiriyorsa sonulara kardr yanlgs.
Aadakiler maddeler zellikle enformasyon teknolojiyle ilgili olarak bilinen
yanllklardr:

Yalnzca sulu olanlar mdahaleci teknolojiden rahatsz olur yanlgs (ya da
saklayacak bir eyin yoksa korkacak bir eyin de yoktur varsaym).

Kiisel bilgileri tpk ofis eyas ya da hammaddeler gibi alnp satlabilir bir
ey olduuna ynelik yanlg.

Verilerin datlmak

ya da veri aacndan toplanmak iin orada

beklediklerine dair yanlg (toplama/kurulma aamasndaki sosyal ve politik

faktrlerin gz ard edilmesi).

Gereklerin kendi kendilerine var olduklar, kendilerini rettiklerine dair
yanlg.

Gizlilik beklentilerimizin greceli olduu ve tarihsel koullarca belirlendii
varsaylarak teknoloji glendike azalacana ynelik yanlg.

Eer bir deer, rnein gizlilik, greceli olarak yeni ya da yeni bir formdaysa
ya da dnya nfusunun sadece ok az bir ksmna uygulanabiliyorsa, nemli
olamaz eklindeki yanlg
Son olarak genel bir yanlg:

Buzdalarna dikkat etmektense Titanikin gverte iskemlelerini yeniden
dzenleme yanlgs.77

77

Gary T. MARX, Privacy and Technology, http://web.mit.edu/gtmarx/www/privantt.html.

54

Kltrel ve eitsel geliim teknolojik geliimi belirler, teknolojik geliim ekonomik

kalknmay, ekonomik kalknma sosyal geliimi belirler, sosyal geliim de bir kez
daha kltrel ve eitisel kalknmay harekete geirir. Bu erdemli bir kalknma zinciri
olabilecei gibi, az gelimeye inen bir kaydrak da olabilir. Srecin nasl sonlanaca,
teknolojiye deil, birbiriyle atma halinde olan dinamikleri barndran topluma
bal olacaktr.78

Teknolojiye bak asnda tek tarafl bir gre dayanarak yanlgya dmemek
gerekmektedir. Castells ve Postmannn belirttii gibi, teknoloji ne iyi ne kt ne de
tarafszdr. .79 Castellsn belirttii gibi teknoloji, bir gtr hatta u anki teknolojik
modellemenin altnda her zaman olabileceinden daha da gl konumdadr.80

Bu tez kapsamnda bu eletirel yaklam modellerini verirken amacmz tamamen

teknolojinin karsnda olmak deildir. Her eyden nce amacmz, teknoloji ve
ideoloji arasndaki ilikiyi unutmadan tedbirli yaklam gelitirebilmektir. zellikle
yeni enformasyon teknolojilerinin gc dnldnde bu yaklamn nemi bir kez
daha ortaya kacaktr. Bu teknolojiler insanlara yeni bir yaam eklini vaat
etmektedirler. Bu vaatler teknolojinin bir topluma ina edildii vaziyette girmesine
sebep olmaktadr. Bu teknolojilerin vaat ve tehditlerinin bilinmesi kiilerin bu
teknolojilerin gcne kar bilinli teknoloji uurunu oluturmasnda yardmc
olacaktr.

78

Manuel CASTELLS, Information Technology, Globalization and Social Development UNRD,

Development Paper, http: // www. uoc. edu/ in3/ hermeneia/ sala_de_lectura/ castells_ information_
technology.htm
79
Bkz. (15), CASTELL, 65, Neil POSTMAN, Teknopoli:Yeni Dnya Dzeni, ev: Mustafa Emre
Ylmaz, 15.
80
Bkz. (15), CASTELLS, 65.

55

2.3.2. Enformasyon Teknolojilerinin Vaat ve Tehditleri

Enformasyon a olarak nitelendirilen an merkezinde yer alan enformasyon

teknolojileri, kresel dnya modelinin tam ortasnda durarak bu sistemin kendini
devam ettirebilmesini salamaktadr. Bu a hem toplumsal sistemlerin ileyi
ekillerinde hem de bireylerin yaam alkanlklarnda deiiklikler meydana
getirmitir. Bu deiiklik iinde bir yanda gelecein bu teknolojiler tarafndan
biimlendirilecei ve gemie ait kt olarak grlen ne varsa ortadan kalkacana
ynelik tekno-topyac gr bulunmaktadr. Dier yanda ise bu teknolojilerin iddia
edildii gibi bir devrimci dnme neden olmada aksine g ilikilerini ve
toplumsal kontrol mekanizmasn daha da artrdna ynelik eletirel gr
bulunmaktadr. Bu grler bu teknolojilerin vaat ve tehditleri erevesinde
temellenmektedir.

Enformasyon teknolojileri ile ilgili olarak en fazla getirilen eletiri, bunlara sahip
olabilme olanaklaryla ilgilidir. Gandy bu konuyla ilgili olarak bilgi toplayanlar ve
bilgiye talip olanlar arasndaki eitsizliin altn izer. O, gnmzde teknolojik elit
ile teknolojik kyl eklinde iki snfn ortaya kt fikrini tartmaya aar:

Bireyler ve bilgisayarlaan telekomnikasyon teknolojilerince ynlendirilen

organizasyonlar arasnda gittike genileyen bir uurum olumakta:
Telekomnikasyon a ne denli ekonominin leini ve bakn geniletse de
ve bu bilgisayar teknolojilerine dayanan firmalar iin avantaja dnse de, bu
ibirlii merkezi otoritenin gcn artrmaktadr. unu gryoruz ki, kabul
grme ve sahip olma durumu, hem bireyde hem de sosyal seviyede oyun
dnda kalmtr.81

81

Oscar GANDY, The Surveillance Society: Information Technology and Bureaucratic Social
Control 61-76, Aktaran:Lyall KING, Information, Society and the Panopticon,, 48.

56

Teknolojik

kaynaklara

ulama

asndan

bireyler,

organizasyonlara

kar

organizasyonlarn lehine bir dengesizlikle kar karya kalmlardr. Bu durum baz

toplumsal tabakalarn marjinallemesine yol amaktadr. Enformasyon hzla
yaygnlamakla birlikte ayn zamanda da zellemektedir. nk yaamlar daha
kolaylatrmak iin var olduu iddia edilen bu enformasyon kmesine parasal g
olmadan ulamak ok da kolay deildir. rnein, kiisel bilgisayarlar son on ylda
yaygnlamtr. Bu art nternet hattna bal olma ihtiyacn da beraberinde
getirmitir. Hat iersinde birok enformasyon, hatta i ilanlar bile bulunmaktadr.
Ancak nternet hesabna kiisel bir giriiniz olmad takdirde bunlara eriim
imknnz olamayacaktr. Ak ulalabilir enformasyonun yaygn grnmesine
ramen, birou belli bir cret karlnda, baka koullarn yerine getirilmesiyle
kullanma ak olmaktadr. Teknolojik, sosyal birok a (network) zeldir ve belli
zellemi sistemler belli yetkililere ve baz kullanclara zgdr.82 Yani a
iersinde yer alan bilgiler ancak sizin ye olmanzla yani belli bir ekonomik bedel
demeniz karsnda kullanmnza alm olacaktr.

Kellner bu eitsizlik sorununun baka bir boyutuna deinir. Bu boyut, gerekte bu

teknolojiyi dnyada ka kiinin kulland ile ilgilidir. O byle bir uurumun
varln kabul eder, ama bunun yeni enformasyon teknolojilerinin etkisinin az
olaca ile ilgili bir anlay getirmemesi gerektiini de savunur. Ona gre dnyann
byk bir blmnde hl telefon hizmeti yoktur; tabii ki bilgisayar telefondan ok
daha az bulunmaktadr. Ayrca, bugn kimlerin bilgisayar eriimine sahip olduu ve
kimlerin teknolojik devrim ve siber demokraside etkin rol oynad konusunda da
byk bir eitsizlik mevcuttur. Yeni teknolojiler ve siber uzay eletirmenleri,
gnmzde siber uzaya hakim oyuncularn byk bir ounluunu gen, beyaz, orta
veya st snf mensubu erkeklerden olutuunu belirtmektedir. Ancak, bu ne kadar
doru olursa olsun, istatistikler ve anketler artan sayda kadn ve beyazlarn haricinde
dier aznlk kategorilerinin de etkin olarak bu teknolojileri kullanmaya baladn
gstermektedir. Bunun tesinde, rnein bilgisayarlar artk standart ev aletleri
82

A.g.m., 49.

57

listesine girmeye baarmtr. Bu yzden belki de yeni yzylda televizyon kadar

yaygnlaacaktr. Bununla beraber i, sosyal yaam ve eitim iin televizyondan
kesinlikle daha nemli bir role sahip olaca da grlmektedir. u anda bu teknoloji
belki televizyon ya da telefon kadar yaygn deildir, ama gelecekte btn dnyay
uydularla doldurup, nternet ve iletiim devrimini, imdi telefon, televizyon ve hatta
elektrii olmayan tm insanlara eriilebilir klmak gibi bir plan da dnlmektedir.
Kellner, genel olarak bilgisayar ve yeni teknolojilerle ilgili olarak unlarn altn
izer: Yaygn ve olaan olsalar -veya olmasalar da, i, politika, eitim ve sosyal
yaam iin bu teknolojiler nemlidirler ve gelecein kamu ve kltrel yaamna
katlmak isteyen kiilerin bilgisayar eriimine ve bilgisine sahip olmas gerekecektir.
te yandan, toplumun bilgisayarlatrlmasnn, snf, rk ve cinsiyet gcnn
yaplanndaki eitsizlikleri ve adaletsizlikleri artraca tehdidi mevcutsa da,
demokratikletirilmi ve bilgisayarlatrlm kamu alannn bu adaletsizlikleri aacak
olanaklar salamas da olasdr.83

Robins yeni teknolojilerin bu olanaklar salamas konusunda Kellner kadar iyimser

deildir. O, genel olarak yeni teknolojilerin hayatmza getirecei yeniliklerle ilgili
olarak topyalar dnyasnda yaandn belirtir. Bunu yaparken de yeni
teknolojilerin etrafnda var olan teknokratik, ilerlemeci ve aklc idealizmi eletirir.
Bu teknolojilerin hi sorgulanmadan kabul ediliinin tehlikesini gsterir. stelik ona
gre bu teknolojiler, kendilerini sunarken tekno-topyaclarn iddia ettikleri gibi
devrimci ve topyac olma savlarnn tersine, bir sre sonra tutuculua dnmeye
balarlar. Bu tutuculuk iinde teknoloji, toplumu kontrol ve denetim altnda tutma
basnc uygular. Bununla birlikte Robins, teknolojinin deiim deerini inkr etmez,
ama tekno-hayalcilere kar belirli bir mesafede durur. Bu duruun nedeni, bugn
enformasyon teknolojileriyle oluan grsel kltrmzde hangi deiim biimlerinin
gerekten nemli ve anlaml olduunu bulmak iin byle bir mesafenin gerekli
olduuna inanmasdr.84

83
84

Bkz. (70), KELLNER.

Bkz. (6), ROBINS, 23.

58

Robins'e gre teknolojik gelimenin vard son noktann en arpc zellii, insann
ayan yerden kesmesi ve insana her eye gc yetecekmi gibi bir iktidar
duygusunu verebilmesidir.85

Robinsin zellikle stnde durduu bu yeni teknolojilerin sorgulanmadan kabul

edilii, aslnda bu teknolojilerin toplumsal yaamdaki en byk tehlikesini
dourmaktadr. Winner bu sorgulamadan kabullenii teknolojik uyurgezerlik
olarak tanmlamaktadr. Ona gre teknolojik yeniliklerin toplumlardaki deiimlerin
temel nedeni olduu ve insanolunun oturup bu kanlmaz srecin ileyiini
izlemekten baka seeneinin olmad fikri, teknolojik uyurgezerliktir. Zamanmzn
ilgin bulmacas u ki, varoluun koullarnn yeniden yapland bu srete
isteyerek uyurgezerlii tercih ediyoruz. Ona gre bu uyurgezerliin olumasndaki
ilk nokta, teknolojik gelimelerin neden-sonu ilikisi modellerinin amprik ve etik
kusurlarn aan baka bir ynyle ele alnmaya balamasndadr. Yani teknolojiler,
kurulup kullanma aldktan sonra insanlarn davranlarnda ve toplumsal
kurumlarn yaplarnda nemli deiiklikler meydana gelir ve yeni dnyalar kurulur.
Bu fenemonle ilgili olarak ikincil hibir ey yok nermesi, aslnda yeni
teknolojinin en nemli baarsdr. Bylece insanlarda dnyamzn ok gl bir
biimde telefonun, arabann, kredi kartnn ve bilgisayarn iine hapsolduu ve
hayatn onlarsz dnlemez hale geldii dncesi hakim olur.86

Aralar, teknikler ve sistemler gnlk hayatmzn iinde yer almaya baladka

bizler, bu gelimeleri insanln bir paras haline getiriyoruz. nemli nokta ise
montaj hattnda alan, telefonla konuan, hesap makineleriyle ilem yapan, ilenmi
yemekler yiyen, gl kimyasal maddelerle evlerimizi temizleyen insanlar haline
gelmi olmamzdr. Elbette almak, konumak, hesap yapmak, yemek yemek,
temizlik yapmak gibi alkanlklar uzun zamandr hayatmzn bir paras; ama
teknolojik icatlar bu rnekleri radikal bir biimde deitirebiliyor ve frsat
85
86

Bkz. (6), ROBNS, 73.

Bkz. (69), WINNER; 107.

59

bulduumuzda tamamen yenilerinin olumasna yol aabiliyor. ounlukla srpriz

sonularla birlikte. Televizyonun toplumumuzdaki yeri bununla ilgili ilgin rnekler
ortaya koymaktadr. rnein televizyon teknolojisinin ilk kt yllarda bunu
kullanan insanlarn ou, onun evrensel bir bebek bakcs olabileceini
dnmemilerdir. Ne var ki bu, modern evlerde televizyonun en yaygn grevi oldu.
Ayn ekilde eer 1930larda insanlar her gn yedi saat televizyon izleyeceklerini
dnselerdi, byk ihtimalle bu samala glp geeceklerdi. Seme zgrln
ortaya koymak isteyen kiiler, her zaman televizyonu kapatabilirsin diyorlar.
Dnce olarak bu kesinlikle dorudur. En azndan imdilik ama/kapama dmesi
pek ok televizyonda standart bir para olarak bulunmaktadr. (belki bir gn o da
opsiyonel olacak.) Bununla birlikte televizyonun gnlk hayatmzn ne kadar
merkezinde olduu, i yerlerinin, okullarn ve dier sosyal toplantlarn balca
tartma konusu olduu gz nne alnrsa, televizyonun aslnda kapanamayan bir
fenomen

olduu

ortaya

kacaktr.

nsanlarn

alglarna,

dncelerine ve

davranlarna derinden ilenen ise televizyonun modern kltrn kalc bir paras
haline geldiidir.87

Gndelik hayatn bir paras haline gelen bu teknolojiler bu ilevlerini tesadfen mi

yoksa bir yaplandrmayla m elde etmitir? Ahskaya gre bu sorunun cevab
teknolojinin merutiyetini kurma biimindedir. Ona gre, hayatmza girmeye alan
bu yeni teknolojilerden bizim dmzda yaplandrlarak bize sunulan beklentilerimiz
bulunmaktadr. Bilim, teknolojinin merulatrma arac haline gelerek kullanlmtr.
Teknoloji gndelik hayata derinlemesine nfuz etmi durumda, teknolojinin
yaplandrmad plak bir gndelik hayat yok. Otomobilleri, televizyonu, radyoyu,
gazeteyi, telefonu, eitli teknolojik aletleri ekip aldnzda geriye zerine
konuulabilecek pek fazla bir hayat kalmamaktadr.88

87
88

Bkz. (69), WINNER; 108.

Meltem AHISKA, Bilginin Arasallamas ve Gndelik Hayatn Bilgisi, 4.

60

Ergur da teknolojik aygtlarn egemen sylemin dedii gibi ntr bir ilevi
bulunmadndan bahseder. Ona gre teknoloji, bir merutiyet kurma arac olarak
dnldnde teknolojik gelime gndelik hayatn kolaylatrlmasna ynelik
olarak dnlebilir.89

Louis Althusser ise teknolojinin devletin kendine merutiyet kazandrmak iin

ideolojik aygt olarak oluturulduunun altn izer. Althusserin devletin ideolojik
aygtlar olarak belirttii eyler aslnda bu merulatrma srecindeki uyurgezerliin
nedenini vermektedir. Ona gre devletin bu ideolojik aygtlar bir yandan oul bir
yap ierisinde bask altna alma srecini grnmez klarken, dier yandan da zel
alann ayrntlarna nfuz edebilecek kadar yaygnlamtr. Bu yaygnlk kazandrma
fiziksel baskyla deil, ideolojiyle salanmaktadr. Teknoloji burada kendine bir
meruiyet kazandrmaktadr. Althusser aile, hukuk, siyaset, sendika, haberleme ve
kltr (edebiyat, gzel sanatlar, spor vb.) kurumlarn devletin ideolojik aygtlar
olarak grr.90

Althusserin devletin ideolojik aygtlar olarak grd kurumlar Marcuse tek

boyutlu insann oluumundaki en nemli aralar olarak grmektedir. nsann nasl
tek boyutlu insan olma noktasna getirildiinin anahtarn aadaki ekilde
vermektedir:

Kitle ulam ve iletiim aralar, konut, besin, giysi gibi metalar,

elence ve biliim ileyiinin direnilmez rnleri kendileri ile birlikte
buyrulan tutum ve alkanlklar tamakta, tketicileri az ok bir
biimde reticilere ve dolaysyla btne balayan belli anlksal ve
duygusal tepkilere yol amaktadr. rnler birer reti gibi
koullandrlmakta, kendi yanllna bak yanl bir bilin
gelitirmektedirler. Ve bu yararl rnler daha ok toplumsal snf
iin ve daha ok birey iin eriilebilir olurken, ilettikleri retiler
89

Ali ERGUR, ,Nergis Harikalar Diyarnda: Sanal Gerekliin deolojik Balam, 150.
Louis ALTHUSSER, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, ev.Yusuf Alp-Mahmut zk,
33-35.

90

61

birer reklam olmaya son vermekte, birer yaam yolu olmaktadrlar.

Bu iyi bir yaam yoludur -ncekinden ok daha iyi- ve iyi bir yaam
yolu olarak, nitel deiime kar direnmektedir. Bylece bir tekboyutlu dnce ve davran kalb domaktadr ki, bunda ierikleri
nedeniyle yerleik sylem ve eylem evrenini aan dnce, zlem ve
hedefler
ya
pskrtlmekte
bu
evrenin
terimlerine
indirgenmektedirler. Verili dizgenin ve onun nicel uzamnn ussall
tarafndan yeniden tanmlanmaktadrlar.91

nsanlar giderek daha fazla bu teknolojilerin rettii tek boyutta dnen ve yaayan
srler haline gelmektedir. zellikle yeni enformasyon teknolojileri bir anlamda
insanlarn kumandasn elinde tutmaktadr. nsanlar zellikle kent yaam iinde bu
aralara patolojik boyutta bir ballk hissetmektedirler. Bu ballk, insanlar
uyurgezer bir biimde dolatrmakla beraber ok az kii bu uyurgezerlie kar koyma
cesaretini kendinde bulabilmektedir. nk teknolojinin nimetlerinden vazgemek o
kadar kolay deildir.

Ellulun da belirttii gibi bir yandan teknolojinin ilerlemesinden korkmaktayz; ama

dier yandan da insanolu teknikle ilgili son mitlerini de kaybetme korkusundan
dolay teknolojiyi daha yakndan incelemeyi reddetmektedir. Ve sonuta teknoloji
kontrolszle doru gitmektedir.92 Bu kontrolszlkte teknoloji karsnda kendini
plak ve savunmasz bulan insan, bir tek mantkl k yolu olduunu sezer; bu da
teslim olup tekniin kendisine vaat ettii eylerden sonuna kadar istifade etmektir.
Kii ona muhalif bir kafa yapsna sahipse kendisini gerekten yalnz bulma
tehlikesiyle kar karya kalacaktr.93

Ellul, teknolojinin insan zerindeki etkisinden korkmann gereksiz olduuna

inanmamamz gerektiini savunur. nk kii sistemli bir ekilde Althusserin ve
Marcusenin de belirttii ekilde bu ideolojik aygtlarla zayflatlmaktadr. Ayrca
91

Herbert MARCUSE, Tek-Boyutlu nsan, ev. Aziz Yardml, 10-11.

Jacques ELLUL, Teknoloji Toplumu, ev. Musa Ceylan, 316.
93
A.g.k., 321.
92

62

teknolojinin etkileri konusunda insann kendi bana karar verebilecei tezine de kar
kmaktadr. O, tekniin insani etkilerini tartrken lehte veya aleyhte yarglar
belirtmekten kanr ve nemli olann insanolunun yaplmakta olan deiiklerden
ok, aa yukar tamamlanm olan teknik tecavzn belirtilerini aratrmas
olduunu belirtir.94

zetle, byk veri ynlarnn ilenmesi ve veri bankalar ile snflama sistemlerinin
olumas, alar araclyla her trl bilgiye ulama ve iletiimin salanmas,
robotlarn seri retime girii, brolarn otomatiklemesi hatta iletiim alar
sayesinde iin eve veya yolculuk edilen bir aracn iine tanmasyla birlikte zaman ve
meknn ortadan kalkmas, sper bilgisayarlarn btn bu ar ykn altndan
kalkabilecek hz ve performansa erimeleri ve grnt ilemede ve oaltmada yeni
olanaklar salanmas bu teknolojinin ksa vadeli vaatleri arasnda ilk akla gelenlerdir.

Bu teknolojilerin hayatlarmza getirdii olanaklarn yannda mevcut olan sorunlar

daha da derinletirdii gibi yeni sorunlar da hayatmza katmaktadr. Bunu yaparken
de bu teknolojilerin gndelik hayatn iine girme ekli, bu kolaylklarn ne amala
hayatmza sokulmaya alld sorusundan bizleri uzaklatrmakta ve topyekn bir
uyurgezerlik sendromu balatmaktadr. Bu uyurgezerlik iinde toplum karlalan
sorunlarda zm srekli olarak bu teknolojilerden beklemektedir. Bu teknolojiler
bir yandan dijital ekonomiyi olutururken bir yandan da Gatesin tanmyla dijital
yoldalar95 retmektedir. Bu dijital yoldalar her gn biraz daha fazla kk
elektronik cihazlarla donanan yaamn iinde yer almaktadrlar. Bu teknolojiler
sayesinde ok hzl bir ekilde tketilen sosyal ve i yaam iinde bu teknolojilere
gerekten yakndan bakma konusunda bir sorun bulunmaktadr.

94
95

A.g.k., 408-409.
Bill GATES, Dnce Hznda almak, ev. Ali Cevat Akkoyunlu, 410.

63

Bu uyurgezerlik iinde Ganynin de belirttii gibi, enformasyon toplumunun

aslnda endstriyel toplumlarn gerekte ne lde gzetim toplumu olduklarn
gizleyen yanltc bir isim olduunu gzden karma tehlikesiyle kar karya
bulunmaktayz.96

Bu teknolojiler gzetimin etkisini arttrarak mahremiyet tartmalarn da beraberinde

getirmektedir. Yeni teknolojiler, gzetimin gcn nemli derecede artrmtr; hatta
gzetimin artrlmasn kolaylatran bir yapya sahiptirler. zellikle enformasyon
teknolojileri iinde bilgisayar teknolojisine baktmzda, sosyal kontrol, pek ok
kiinin bilgisayarl denetime ilikin en ekindii edir; bu yzden gzetim,
mahremiyetle birlikte- yeni teknoloji tartmalarnda en nemli konular arasnda yer
almaktadr.

97

Toplumsal deiimi denetlemek iin izlemek ve bu amala gelecei

nceden sezmek iin mekanizmalar yaratmak, endstri sonras aa ulamann

parolas olmutur.98

zetle bu teknolojiler, toplumsal yap iindeki birok kavramn iinin boalmasna

neden olmulardr. Bir yanda dnyann hi olmad kadar zgr bir ortama doru
gittii dncesi yaylrken dier yandan da bu teknolojilerden yararlanmann bedeli
kiisel hayatlara ait enformasyonlarn daha ulalabilir hale gelmesi olmutur..
nsanlar daha grnr klnmtr. nk yeni enformasyon teknolojileri gzetimin
gcn artrmtr. Bu balamda bir sonraki blmde ncelikli olarak gzetimin
elektronik gzetime doru kayan yapsndaki tarihsel srece ve yaklamlara yer
verilecektir. Ayrca bu yeni gzetim aralarnn insanlar zerindeki etkileri, gzetime
kar olan bak erevesinde ayrntl olarak ele alnacaktr.

96

Oscar GANDY, The Surveillance Society: Information Technology and Bureaucratic Social
Control, 61.
97
David LYON and Elia ZUREK, Surveillance, Privacy and the New Technology, 4.
98
Bkz. (22), MATTELART, 64.

64

3.

GZETMN KAVRAMSAL EREVES

Gzetleme konusu, Lyonun da altn izdii gibi gnmz toplumlarnda anahtar

konumdadr. nk postmodernizm, kreselleme veya enformasyon toplumu gibi
terimler, gnmzn temel toplumsal deiimlerine k tutmak iin ortaya konurken,
gzetlenen toplum kavram, bu deiimlerden kaynaklanan ve onlara etki eden
nemli toplumsal srelere iaret etmektedir.99

Gzetim (ing. surveillance) kelimesinin kkeni Franszcadan gelmektedir. lk

olarak 18. yzyln sonlarna doru bir kiinin hareketlerini yakndan izlemek iin
kullanlmtr.100 Concise Oxford szlnde gzetim, bir phelinin gizlice gzetim
altna alnmas101 eklinde, Trk Dil Kurumu szlnde ise gzetim, gzetme, ie
nezaret, himaye ve hukukta da gzaltna alma eklinde aklanmaktadr. 102

Gary Marx, gzetimle ilgili olarak verilen bu tanmlarn gnmzde kullanlan

gzetim kavramn karlamada yetersiz kaldn dnmektedir. rnein Concise
Oxford szlnde verilen gzetim tanmnda zellikle vurgulanan pheli olma
durumunun gnmz gzetim kavramyla rtmediini belirtir. Ona gre bugnk
gzetim teknolojilerinin ou, zellikle bir phelinin yakalanmas iin deil, genel
olarak ve kategorilere gre uygulanmaktadr. Marxa gre deien gzetim
kavramnda gze arpan dier bir yenilik de gzetimin sadece nceden bilinen bir
kiiye deil, ayn zamanda corafi alanlara, belirli zaman dilimlerine, ebekelere,
sistemlere ve insan kategorilerine de uygulanabilir olmasdr. O, ayrca gzetimin
szlk tanmndaki, gzetim altna alnan objeyle bu ii yapan kii arasnda belirgin

99

Bkz. (1), LYON, 17.

Roger CLARKE, Have We Learnt To Love Big Brother, 9.
http://www.anu.edu.au/people/Roger.Clarke/DV/DV2005.html
101
Bkz. (8)
102
Bkz. (9)
100

65

ayrmn da deitiini vurgular.103 Bu deiikliklere geleneksel gzetim ve yeni

gzetim arasndaki farkllklarda ayrntl olarak deinilecektir.

Gzetim kelimesi birok farkl ierie sahip olmasnn yannda, artk olumsuz bir
anlam da yklenmitir. Martin bu noktaya katlmakla birlikte gzetim szcnn
ho olmayan armlar uyandrmasnn yan sra, ok az da olsa dierlerini
yakndan izleme anlamn ieren gzetimin o kadar da kt olmadna deinir.
Martin yakndan izlemeyle kk ocuklarn incinmemesi iin onlar yakndan
izlemeyi veya hastalarn saln takip edilmesini kastetmektedir. Ona gre pek ok
insan, denizde yzmek veya yksek bir merdiven trmanmak gibi risk tayan
eylemlerde bulunduklarnda birinin onlar izlemesinden holanrlar. Bunlar,
gzetimin iyi ve olumlu anlamnn rnekleridir.104 Bu noktada Lyon da gzetimin
bu zelliini onun iki yz olmas durumuna balar. Bu gzetlemenin hem kontrol,
hem koruma iermesi durumudur.105 Son dnemde gzetim konusu beraberinde
mahremiyet konusunu tartmaya amakla beraber bu konu da gzetimin en ok
tartlan alanlarndan birisi olmutur. Tezin ilerleyen blmlerinde bu konu ayrntl
olarak irdelenecektir.

Aslnda gzetim, insanlarn birarada yaamalaryla birlikte balamtr. nsanlar

birlikte yaadklarnda, birbirleri hakknda pek ok ey renirler ve bu da bir tr
gzetim

olarak

dnlebilir.

rnein

sokakta

yrrken,

bir

restoranda

arkadalarmza rastladmzda veya evimize gelen ziyaretiler sayesinde bizim

herhangi bir zaman diliminde ne yaptmz, dierleri tarafndan renilir. Bu tip
olaylarda insanlar, haklarnda renilen bilgilere pek aldr etmezler. nk bir
arkadala grme gibi benzeri durumlarda, hem karlkl katlm mutabakat hem
de aa yukar bir g eitlii vardr. Dolaysyla bu bir tr gzetim deildir. Bir
103

Gary T.MARX, Whats New About the New Surveillance? Classifying for Change and
Continuity, 10-11. http://www.surveillance-and-society.org/journalv1i1.htm
104
Brian MARTN, Antisurveillance, Information Liberation Challenging the Corruptions of
Information Power, 64.
105
Bkz. (1), LYON, 14.

66

olayn gzetim olarak adlandrlmas iin ncelikle ortada byk bir g farknn
veya gven yoksunluunun olmas gerekir.106 Rule ve Brantley de benzer bir
yaklamla gzetimi bir yetkiliyle davran kontrol edilecek birisi arasndaki
ilikinin ad olarak tanmlamlardr.107

Martin de gzetimle ilgili temeldeki sorunun, gzetimin kendisinden mi yoksa g

eitsizliinden mi kaynaklandnn belli olmamasndan doduunu belirtir. Bu
belirsizliin nedeni ona gre bunlarn birbirine bal olmas ve bundan dolay da
birbirlerinden kolay ayrt edilemez durumda olmalardr.108 Staples da bu g
ilikilerini kabul etmektedir. Ona gre, kesinlikle tek ynl olmayan kastl ve kararl
tertipler olarak karmza kan g ilikileri girdabna karm durumdayz. Bir
polis memuru ileri teknolojili bir taraycyla phelileri gzetlerken, bir yandan da
devriye arabasna konulan video kamerayla merkez tarafndan gzlenebilmektedir.
Benzer ekilde bir retmen, bir bilgisayar programn kullanarak rencileri
gzlerken, kendisinin snftaki performansnn da bu programla izlendiini fark
edebilir. 109

Elbette gzetim konusu sadece bu yeni dnya dzenine zg bir kavram deildir.
Sosyal ilikilerin kurulmaya balad dnemden itibaren vardr. Bundan dolay
gzetimin gnmzde sahip olduu ayrt edici anlamlarna ulamak iin ncelikle
onun tarihselliinin irdelenmesi gerekmektedir.

106

Bkz. (104), MARTN, 64-65.

, J. RULE- P. BRANTLEY, Computerized surveillance in the workplace: Foms and distributions,
405-423. Aktaran Carl BOTAN - Mihaela VORVOREANU, What Do Employes Think about
Electronic Surveillance at Work?, 125.
108
Bkz. (104), MARTN, 65.
109
Bkz. (7), STAPLES, 3.
107

67

3.1.

Gzetimin Tarihi

Giddens insanlk tarihi kadar eski bir kavram olan gzetimin resmi olarak yaznn
bulunuuyla baladna deinir. Yazyla birlikte kaytlama sisteminin uygulanmas,
resmi anlamdaki gzetimi ortaya karmtr. Ona gre yaz, zellikle kayt ya da
etele tutmak iin bir idari aygt arac olarak kullanlmaktayd. Yaznn, modern
olmayan devletlerin gzetleme faaliyetleri asndan birok anlam vardr. Yaz,
devlet aygtnn hem nesneler hem de kiiler zerinde uygulad idari denetimin
kapsamn geniletmek zere kullanlabilecek bir ifreleme bilgisi salamaktadr.110
Yani bugnk anlamyla bakarsak hem devletin kaytlar iin gerekli bilgiler hem de
bireylerin zel alanlaryla ilgili malumat, yaz kanalyla toplanmaktadr. Yaz,
elektronik olmayan bir bellek aygtdr. Malumatlarn depolanmasn ve faaliyetlerin
dzenlemesini

salamaktadr.

Bylece

yaz,

insanlarn

listeleme tekniini

kefetmelerin salamtr.111 Bu teknik, nesneleri veya kiileri sayan ve bunlar

kategorize eden bir sistemdir. Yaz, zaman ve mekn birbirinden ayrtrm ve
toplumsal ilikilerin, szl kltrlerde olduundan daha geni zaman ve mekan
aralklar boyunca uzamasn mmkn klmtr.112

110

Bkz. (2), GDDENS, 66.

Listeleme Teknii: Antik Yunan uygarlnda vergi, askerlik hizmetleri ve g gibi amalarla nfus
kaytlarnn tutulmasnda kullanlmtr. Hatta o tarihlerde gebe bir topluluk olan srailliler bile ..
15 yyda halkn nfus saymlarn ve evlilik kaytlarn tutmulardr. Bu kaytlar, ileride babo
dolaanlarn Filistine yerletirilmesi srasnda topran paylatrlmasnda kullanlmtr.
Bu tekniin bir baka rnei de 1086da ngiliz toprak sahipliinin kaydnn tutulmaya baland
Domesday Booktur. Bu kayt arac, insanlarn ve onlarn mlk bilgileri hakkndaki bilgilerin
kapsaml bir derlemesidir I. William, bu kayt araclyla mlkleri yeniden bltren ve yeni vergi
sistemleri getiren kapsaml bir toprak aktarm plann uygulamaya koymutu. Descripto denen bu
aygtlar Norman ynetiminin iktidarn salamlatrmasnn bir dayanayd. nceki blk prk
almalarn aksine, toprak kiraclarnn ve miraslarnn tmn kapsayan bir alan aratrmasnn
sonucuydu. Domesday Book, fetih sonras denetimi tamamlamann arac olarak kullanlan bir bilgi
tekeliydi Burada gzetim iktidara ilikindi. (Ayrntl bilgi iin baknz:David LYON, Elektronik Gz
(Gzetim Toplumunun Ykselii), ev. Dilek Hattatolu, 39-40

111
112

David LYON, Elektronik Gz (Gzetim Toplumunun Ykselii), ev: Dilek Hattatolu, 39-40
Bkz. (2), GIDDENS, 66.

68

Ne var ki listeleme tekniinde gzetleme alan dardr. Bu alan ancak geleneksel

metinlerin geliimiyle birlikte edebi metinlerin geliimine paralel olarak artmtr.
Giddense gre yazl metinler, anlaml (semantic) bir ierik yaratmak zere
iaretleri biraraya getirdiklerinde, artk yalnzca olaylar, nesneleri ya da kiileri
snflandrmaz, bunlarn tanmlanmasn da mmkn klarlar.113

Metinlerin tanmlanmasyla birlikte yaz artk anlaml bir ierie sahip olmutur.
Bunun sonucunda da szl gelenekteki geleneksel davran biimleri artk devlet
tarafndan ele alnp idare edilir hale gelmi olur. Bylece yaz, nfusun potansiyel
olarak itaatsiz kesimlerinin faaliyetlerini tanmlamak ve izlemek zere dorudan
kullanlabilmitir. Yazyla birlikte ayrntl resmi istatistiklerin tutulmas, bireylerin
yaka kaytlarna ve gndelik yaamlarna ilikin olduka ayrntl baka
belgelendirme biimleri modern devletlerin ve rgtlenmelerin kendine has
zelliklerinden olmutur.114

Gzetimde edebi metinlerin gelimesinden sonraki aama ise matbaann kefidir.

Giddense gre matbaann icadnn gzetim anlamndaki en nemli sonucu,
matbaann

devletin

mutlakyetini

pekitirmesidir.

Bylece

devlet

gzetim

operasyonlarnda ilerleme salar.115 Matbaann bulunuundan sonra devlet gzetimi

zellikle kurumlar zerinde bask unsuru oluturacak ekilde kullanmaya balamtr.

15. yzylda dini gzetim gl ve baskn bir gzetim ekliydi. Bu, kafirlerin, eytan
ve cadlarn aranmasn veya din bilinci, rf ve kurallarnn (rnein zina ve evlilik)
takibi gibi rutin olaylar iermekteydi. Dini kurumlar ayrca; doum, evlilik, vaftiz ve
lm kaytlarn da tutard. 16. yzyla gelindiinde, hem yeni ihtiyalar olan hem
de gelien bilgi toplama ve kullanma kapasitesine sahip ulus devletlerin ortaya

113

Bkz. (2), GIDDENS, 66.

Bkz. (2), GIDDENS, 66-67.
115
Bkz. (2), GIDDENS, 237.
114

69

kmasyla beraber siyasi gzetim dini gzetime benzer ekilde nem kazanmtr.
Sonraki birka yzylda, devlet ve ekonomi aktrlerinin ok daha geni sosyal,
corafi ve zamansal alanlar kontrol ettii polis devlete gei sz konusu
olmutur.116

Modern dediimiz toplumlarn baka bir zellii beraberinde gl bir gzetim

boyutunu getiren kapitalist ekonomik sistemdi. Karl Marx, bir retim biimi olarak
kapitalizmi analiz ederken, gzetim olgusunu da tespit eder. Ona gre kapitalist
retimin balca amac ve ynlendirme drts, elden geldiince fazla art deer
retmektir. Dolaysyla bu, igcn mmkn olan en geni lde smrmeyi
dourur. Elbirlii yapan ii says artka, sermayenin egemenliine kar direnme
de artar ve bununla birlikte, sermayenin bu direnmenin stesinden gelebilmesi iin,
kar bask gerei de artar. Kapitalistin uygulad gzetim, sadece toplumsal i
srecinin mahiyetinden doan ve bu srece zg bir ilev deil, ayn zamanda, bu
toplumsal i srecinin smrlmesi ilevidir. Bunun kkleri, smrcyle onun
smrd canl ve alan ile hammadde arasndaki kanlmaz uzlamaz kartlkta
bulunur. Ayrca artk iilerin deil, kapitalistin mal olan retim aralar
ktlesindeki

artla

orantl

olarak,

bu

aralarn

gerei

gibi

kullanlp-

kullanlmadn denetleme zorunluluu da ortaya kar. Kapitalistin gzetimi, znde retim srecinin iki yanl mahiyetinden dolay- bir yandan kullanm deerleri
reten toplumsal bir sre, bir yandan da art deer yaratan bir sretir. ki yanldr
ve ekil bakmndan zorbacadr. Marx, sanayi iletmelerini tpk bir orduya benzetir.
Bir kapitalistin komutas altnda sanayi iilerinden kurulmu ordu, gerek bir ordu
gibi subaylar (yneticiler) ve astsubaylardan (ustaba, postaba) kurulur. Bunlar iin
yaplmas srasnda, kapitalist adna bu orduya komuta ederler. Denetim ve gzetim
ii, bunlarn yerlemi ve zel grevleri olur.117 Fabrika iinde tam olarak disiplini
salamak iin kontrol ve gzetim ayrca bir ura haline gelir. Bu gzetim uralar
bylece alanlar, iiler ve gzcler ya da sanayi ordusunun erleri ve avular

116
117

Bkz. (3), MARX, , http://web.mit.edu/gtmarx/www/surandsoc.html.

Karl MARX,KAPTAL (Birinci Cilt),ev. Alaatin Bilgili, 358-360.

70

diye gruplara/kesimlere blm olur.118 Marxa gre kapitalist retim sisteminde

gzetimle iilerin allp-almad kontrol edilerek art deer retmek
amalanr. ilerin verimli bir srede en dk maliyetle en yksek retimi
yapmalarn salamak iin, kapitalist ynetici iileri denetlemeyi srdrmek
zorundadr.

Gzetimle ilgili ilk dnem analizcileri iinde en nls olan Max Weber de,
kapitalist iletmelerde gzetimin roln kabul etmesine ramen, Marxn belirttii
gzetimin snf ilikilerine bal olarak snrlanmasn eletirmitir. Ona gre
gzetim, brokrasiyle snrl olup kapitalist iletmeler de brokrasinin bir trdr.
Modern rgtler her eyden nce ussallklaryla nitelenirken bu zellik onlara hem
tutarllk verir, hem de onlar rgt biimlerinden ayrr.119

Weberin gzetimde belirleyici unsur olarak grd brokratik mekanizmann

gc, bu yapnn dierlerine gre teknik stnlnden kaynaklanmaktadr. Bu
teknik stnlk, rgtlerde dorululuk, hz, kesinlik, dosya bilgisi, sreklilik,
gizlilik, birlik, tam bamszlk, srtmenin, maddi ve kiisel maliyetlerin
azaltlabilmesidir.120 Ona gre brokratik ynetim, esasnda bilgi temeline dayal
denetim anlamna gelir. Bu zellik, brokratik ynetimi ayrca rasyonel klmaktadr.
Sz konusu bilgi, ynetime olaanst g salamaya yeten teknik bilgidir. Buna ek
olarak bu brokratik kurulular ya da onlar kullanan g sahipleri, hizmetin bilgisine
sahip olarak glerini artrma eilimindedirler. nk bu hizmeti yrtmeleri
srasnda zel bilgiler edinebilir ve kendilerine zg bilgi ykl dosyalar da ellerinin
altnda bulunabilir. Sadece brokrasiye zg olmasa da resmi sr kavram byle bir
eydir. Bu iliki, ticari srlarn teknolojik eitimle ilikisinde olduu gibi, teknik
bilgiyle ilgilidir ve g mcadelesinin bir rndr.121

118

A.g.k., 452.
Bkz. (111), LYON,43.
120
Max WEBER,Sosyoloji Yazlar, ev. Taha Parla, 308.
121
Max WEBER, Brokrasi ve Otorite, ev: H. Bahadr Akn, 53.
119

71

Lyon ve Zureike gre Marksist fikirlerden karlan ilk yaklam, gzetimin hamle
ve

gdsnn

her

zaman

daha

yksek

kr

iin

kapitalist

gd

ile

birletirilmesindedir. Bu, daha yksek derecede verimlilik ve retkenlii salama

amal teknolojilerin srekli yenilenmesinden, retimi idare amal abalarn ihracna
veya daha gncel olan tketimi idare etme amal giriimlere kadar pek ok farkl
yolla ifade edilebilir. Onlara gre Weberin gzetime dair analizleri, modern
kurumlarn geliimini karakterize eden rasyonalizasyon sreci zerinde odaklanr.
Kapitalist firma ve hkmet brokrasisi benzer zelliklere, bu bak asna gre
kapitalizmin kendi i dinamiklerine indirgenemeyen zelliklerine k tutmaktadr.
Gzetim, bir kurumun srekli ilemesini salama almak iin bir yoldur ve bu sadece
kapitalist hedeflerin peinden gidildii anlamna gelebilir veya gelmeyebilir. Bunun
tesinde, Weber iin gzetim hibir zaman tek mantkla izah edilebilecek bir ilem
deildir. Her bir durum o yerde, doasn ve sonularn ortaya karmak iin kendi
bana incelenmelidir. Lyon ve Zureike gre Weberci yaklam bazen hatal olarakteknik deiim zerine sebepsiz bir nemle ilikilendirilir. Rasyonalizasyon motifini
ifade eden teknik geliimler bazen gzetimi anlamann merkezi olarak ele alnr. Bu
bak

as

gzetimi,

teknolojik

determinizm

ile

tutma

tehlikesini

tamaktadr.122

Kellner ve Kahna gre ise Marksist teori, gzetim ve teknolojinin vatandalarn

kontrol edilebilmesi iin nasl sermayenin gcne eklendiine odaklanr. Weberci
yaklamda ise gzetim, modern organizasyonlar iindeki aklc srece, yntemlere
ve

bireyler

zerinde

odaklanmaktadr.

122
123

organizasyonlarn

gcn

artran

yeni

teknolojilere

123

Bkz. (97), LYON-ZUREIK, 5-6.

Richard KAHN & Douglas KELLNER, nternet Subcultures and Oppositional Politics,

http://www.gseis.ucla.edu/faculty/kellner/essays/internetsubculturesoppositionalpolitics.pdf,

72

Marx ve Weberin bu analizleri gzetim almalar iin ok nemlidir. Bununla

birlikte gzetimde kullanlan aralarn eitlenmesiyle birlikte hem devletin hem de
rgtlerin yapt gzetimin ierii ve alanlar genilemitir. Bununla birlikte bu
alann genilemesi gzetimin devlet ya da kurumlar tarafndan disiplin edici bir ara
olarak kullanlmas amacndan uzaklatrmamtr.

Devletin gzetimi srasyla i alannda, piyasada, tp, bankaclk ve sigorta

alanlarndaki zel sektrn de gzetimi kullanmasyla tamamlanmtr. Yani devletin
gzetimiyle zel alandaki gzetimin birbirlerini besledii bir dneme girilmitir.124

zellikle 1980li yllar, deien beeri ve teknik koullarla birlikte bir yandan
gzetim amal bilgisayarlarn kullanlmaya baland, dier yandan da gzetimin
tketici dnyasnn belirleyici bir arac haline gelmeye balad bir dnemindir.
Bunlarn her biri uzun vadeli tarihsel srelerin sonucudur. Sanayi devriminden beri,
kurumlarn ve toplumlarn daha etkin gzetlenme amac, imdilerde mikro-elektronik
teknolojilerin uygulamasyla birlikte, gzetimin kapasitesi ok genilemi ve ayn
zamanda gzetimin hedefleri de genilemitir. Bunlara ek olarak, gzetim
teknolojideki gelimelerle glendirilmi ve belli bir lde de ynlendirilmi olarak,
gittike daha kresel ve entegre bir olgu halini almtr. Hem ticari hem de devlet
balantl veriler ulusal snrlar amaktadr. Ayn zamanda kresel pazarlama,
dnyann deiik yerlerindeki tketimin analiz edilmesine byk ilgi gstermektedir.
Kresel pazarlama da kredi kart ve barkodlu kartlarn uluslararas kullanm tketici
bilgileri ve kiisel bilgilerin bir blgeden dierine kolaylkla gei yapmas anlamna
gelir.

Bu kresel gzetim zellikle enformasyon toplumunun bir sonucu olarak hzl bir
ekilde yaylmaktadr. Gnlk yaantmz iinde yaptmz faaliyetlerin sonucunda

124

Bkz.(3), MARX, Surveillance and Society.

73

neredeyse her zaman her yerde kiisel verinin olumas ve birikmesi mmkn hale
gelmitir. Ne zaman bir maazada bir kredi kart kullansak, isimlerimiz, aldmz
eyler ve harcama miktarlarmz dev veri taban listelerine girmektedir. Bunun
dnda otoyolda aldmz elektronik biletten cep telefonuyla olan konumalarmza
kadar herey kayt edilip, analiz edilme srecinden geirilerek depolanabilmektedir.
Bunun daha u noktasnda ne zaman doktora gitsek, sigorta dilekesine raz olsak,
faturalarmz desek, resmi makamlarla iliki kursak ya da evrimii olsak
hareketlerimizden ve durumumuzdan elde edilen resim daha net ve grnr
olmaktadr. Fiziki vcutlarmz gittike artan bir veri vcudunun glgesinde
kalmaktadr. Bu veri vcudu bizi izlemekten ok daha fazla ey yaparken bize yol
gsteriyor, nclk ediyor, bir yere ulamadan nce deerlendirmi ve snflandrm
oluyor. Bu nedenle zel ve kamu kurumlarna gittiimizde bizi temsil eden profile
uygun den bir ekilde karlanyoruz,.125 Staldern yapt bu saptama, gzetim
kavramnn imdilik ulat noktay belirtmektedir.

Gzetimi bu noktaya getiren eylerin banda yeni gzetim teknolojilerinin insanlarn

gndelik yaamlar iindeki dayanlmaz hafiflii gelmektedir. Gzetim artk sadece
kapitalist retim srecinin veya brokratik rgtlerin ilerinin devamn salayan bir
g arac olarak alglanmamaktadr. Gzetim kaplarn dinlendii dnemden ya da
Souk Sava dnemlerine gre daha yaygndr. Bununla birlikte bask unsuru olarak
grlmekten te korunma arac ve hayat kolaylatrc teknoloji aletlerine sahip
olmak iin denebilecek bir bedel olarak karmzda durmaktadr. Peki gzetimin
ieriinde ve aralarndaki deiimler nelerdir? Bu noktada, geleneksel gzetim
yntemleriyle yeni gzetim teknolojileri arasndaki farklar bu deiime k
tutacaktr.

125

Felix STALDER, Opinion. Privacy is not the Antidote to Surveillance, 120.

74

3.2.

Geleneksel ve Yeni Gzetim Teknolojileri Arasndaki Farkllklar

Gary T. Marx, geleneksel gzetimi, szlkteki tanm itibariyle, zellikle phe

edilen kiinin yakndan takip edilmesi olarak tanmlamaktadr. Buna rnek olarak
organize su faillerinin telefonunun dinlenmesini vermektedir.126

Staplese gre ise geleneksel gzetimin en belirgin zellii sadk biimde

tekrarlanmalar ve pek de sorgulanmadan kabul edilip rutin bir ekilde
uygulanmalardr. Ona gre bu gzetim gle ilgilidir. nk geleneksel
gzetimde, ama insanlar, dierlerinin hukuka uygun veya basite normal olarak
niteledii ekilde davranmas iin disipline etmektir. Bylece, dengesiz olan ve eit
dalm gstermeyen otorite ilikileri srdrlebilir. Sz konusu otorite ilikileri
insan topluluklar (rnein yneticiler ve alanlar, polis memuru ve pheliler,
retmen ve renciler, ebeveyn ve ocuklar arasnda vb.) ve daha geni anlamyla
da, bireyler ve devlet arasnda mevcuttur.127

Bu gzetim ekilleri zellikle 20. yzyln sonuna doru gze arpan ve yeni
gzetim

olarak

adlandrlabilecek

gzetim

ile

byk

lde

kartlk

oluturmaktadr. Yeni gzetimi Marx, kiisel veya grup verilerini elde etmek veya
yaratmak iin teknik aralarn kullanlmas yoluyla bireylerin veya evrenin dikkatle
incelenmesi olarak tanmlamaktadr.128

Marxn

tanmndaki teknik aralar Gandy modern gzetim teknolojisi olarak

tanmlamaktadr. Bu teknolojiler evre hakknda bilgi ve istihbarat verilerini

126

Bkz. (3), MARX,, Surveillance and Society.

Bkz. (7), STAPLES,3.
128
Bkz. (3), MARX,, Surveillance and Society.
127

75

hissetmek, lmek, saklamak, ilemek ve dei toku etmeye yarayan cihazlar

ieren, donanm ve yazlmdan oluan birleik bir sistemdir.129

Yukarda yaplan tanmlar, yeni gzetim yntemlerinin baz elerini karlasa da

gnmz taktikleri olduka eitlidir. Marx bu taktiklerin neleri kapsadyla ilgili
olarak aada belirtilen yntemleri verir:

Bir ocuk bakm merkezinin nternet andan bebeklerini denetleyen bir anne
baba,

verenler iin i bulma formunu dolduran kiilerin ismini ieren veri taban,

Bir maazada mterileri tarayp suratlarn pheli hrszlarla eletiren
video monitr,

alanlarn e-postalarn ve telefon grmelerini denetleyen iveren,

Bir alann her zaman nerede olduunu gsteren sinyal rozeti,

Bir ATMde bulunan gizli kamera,

Tu basm saysn ya da aranan anahtar kelime ya da model saysn
denetleyen bilgisayar program,

Sokan karsna kadar bir evin scakln len alet,

Uyuturucu kullanmn belirlemek iin kullanlan sa analizi,

Alkol seviyesini belirlemek iin kendi kendine yaplabilen testler,

Kablosuz ve hcresel telefon grmelerini tespit eden tarayc,

Bir DNA rnei,

Bir kiinin doru syleyip sylemediinin beyin dalgalarnn denetleyerek
belirlenmesi,

Arayan kiinin numarasnn telefonda gzkmesi.130

129
130

Bkz. (96), GANDY, 62

Bkz. (103), MARX, 11-12

76

Marxn belirttii yntemlerden de anlalaca zere yeni gzetim yntemleri artk

yaam alannn her yerinde bulunmaktadr. Bu kadar yaygnlaan yeni gzetim ile
geleneksel gzetim arasndaki ilk fark, gzetimi salayan aracn deimesidir.

Gzetim kavram artk kendini, gzn iinden darya bakt aralarda bulmaktadr.
Oysa ki, ortaan bitiminden bu yana egemen olan anlay, gz dnyann efendisi
konumuna getiren ve ona dnyann ve bu dnyann ardnda yatan grnmezliin
temsilini baheden grtr. Aristoteles ve Porphry gibi antik yazarlar ise gz
askeri bir stratejiste benzetir. Onu insans bir varlk olarak grrlerdi. Gz, onlar iin
baklarn ynelttii her nesneyi tutsak alan, gl nlar yayan bir komutand.
Grmek fiziksel ve saldrgand. Fark edilir bir gt.131

Ancak, dorudan gzetimin ana yolu olan gz, yeni gzetimle birlikte Gandynin
bahsettii modern gzetim teknolojileriyle birlikte kullanlmakta veya bunlar
(kameralar, dinleme aralar, bilgisayar sistemleri gibi) tamamen gzn yerini
almaktadr.

Bu yeni grme eklini Bergerin cmlelerinde de bulabiliriz. Ona gre fiziksel

grntler artk yerini uucu grntlere brakmtr ve gz hayatn grnen
biimlerinin giderek daha karmak ve eitli hale gelmesinden dolay yeterli n
olduu yere evrilip gelimitir.132 Bu evrim srasnda grme, insan gznden ayr bir
dzlemde yeniden konumlandrlan tekniklere brnmtr.133

131

Nurdoan RGEL, Gzn Gastronomisi, Grmenin ktidar kitabnn sunu blm, 6.

John BERGER, Grnre Dair Kk Bir Teoriye Doru Admlar, ev.Blent Somay, 26,32.
133
John BERGER, Grme Biimleri, ev. Yurdanur Salman, 17.
132

77

Giderek teknolojik bir hal alan grme, geleneksel gzetimin grme aracn da
deitirmitir. Yani gz artk daha teknik ve daha fazla duyunun bulutuu bir araca
dnmtr.

Yeni gzetimde gzle birlikte yz yze iletiimin kayna olan yz ve vcut da

mekaniklemitir. Lyona gre bu deiim izgisi, yeni teknolojilerin geliimiyle
birlikte, kaybolan yz ve yok olan vcudu telafi edecek eylerin aranmasyla
balamtr. nsanlar artk geleneksel olarak nitelendirilen el skma, gz temas gibi
grsel, vcutsal ipular ve iaretlerin yerini dolduracak aralara yneldiler. Bu
aralar 20. yzylda, sadece pasaport ya da ulusal kimlik kartlaryla deil, elektronik
kartlarla da salanmaktadr. Bugn kiilerin czdanlar ve antalar kredi kartlar,
telefon kartlar, sosyal gvenlik kartlar, src belgeleri, ktphane kartlar, salk
kartlar ve yesi olduklar kulp kartlaryla doludur. Bu kartlar kiiler ya
karlarnda etkileimde bulunacak biri olmad zaman -banka makinesi gibi- ya da
karlarnda deiimi gerekletirecek kii tamamen bir yabanc olup bir eit onay
istediinde kullanmaktadrlar. Ona gre bu kartlarla birlikte vcutla sregiden
ilikiler btn durmadan azalmaktadr. Artk iletiim uzaktan ve elektronik kanallar
araclyla devam etmektedir.134 Bunun gzetime etkisi ise artk gzetim
altndakinin sadece vcut deil, bu elektronik kartlarn brakt izler olmasndadr.

Geleneksel gzetimle yeni teknolojilerle yaplan gzetim arasndaki nemli dier bir
fark da geleneksel gzetimde genelde ibirlii olmas ve gzetimi yapanla gzetime
maruz kalan kii arasnda ok ak bir ayrm bulunmasdr. Marxa gre
hizmetilerin kapal kaplar dinledii, telgraflarn sabote edildii, drbnlerin bolca
kullanld bir ada bu ayrm mantkl gzkyordu. nk izleyiciyle izleneni
ayrmak kolayd. Fakat son yllardaki teknolojik gelimelerle birlikte kendi kendine
denetim sistemi, genel olarak gzetimden bamsz bir konu olarak ortaya kmtr.
134

David LYON, Everyday Surveillance: Personal data and social classifications,

http:// pacific. commerce. ubc.ca/ kbe/ lyon_surveillance. pdf

78

Kendi kendine denetim sistemi ayn zamanda alkol seviyesinin tespiti, hamilelik,
menopoz ve AIDS gibi evde yaplabilen testlerin varlyla da desteklenmektedir.
Kendi kendine denetim sistemi gzeten ile gzetleyen arasndaki izgiyi
birletirmektedir. Yani gzetimi yapan ve gzetime maruz kalan arasndaki ayrm
bylece yok olmutur.135

Kiilerin kendilerinden istenen verileri isteyerek verdikleri durumlarda, rnein

tketici frsatlarndan yararlanmak (rnein el ilan veya mteri indirimi) veya
kolaylktan tr (cretli yollarda cretlerin pein dendii hzl eritler) olduu gibi
gzetilenler isteyerek gzetime katlabilmektedir. Bu durumda da gzetlenen ve
gzetleyen arasndaki ayrm bulanklamaktadr. Ayrca yeni gzetim byk lde
otomatiktir ve bunu bizzat insanlar salar. rnein otoparka, ofise veya gvenli bir
yere manyetik kartlar kullanarak giren bir kii, giri-k saat ve tarihinin
kaydedilmesine neden olur. Bilgisayar sistemine giri yapmak, alan dosyalarn,
baslan tularn, yaplan hatalarn ve gnderilen ve alnan mesajlarn kaydedilmesi
ilemini balatr. Ofis telefon sistemindeki mesaj ayrntlar, kayt cihazlar btn
telefonlardan yaplan aramalarn saysn, zamann ve sresini kaydedebilir.
Gelimi seyirci deerlendirme aletleri hangi televizyon programlarnn izlendiini
ve en azndan, onlarn taranan grntlerine dayanarak, odada kimlerin bulunduunu
kaydedebilir. Sistem pheliyse, ekrandaki grnt kimin odaya girip ktn tespit
edebilir. Tam bilgilendirilmi bir izinle olmasa da bireyler, gnmz gzetimlerinin
ouna gnll katlrlar.136

Staples bu durumu srekli grnebilirlik olarak adlandrmaktadr. Ona gre

yntemsel, teknolojik ve kim tarafndan yapld belli olmayan gzetim, sosyal
kontroln balca unsuru haline gelmektedir.137

135

Bkz. (103), MARX, 10-11.

Bkz. (96), GANDY, 63-64.
137
Bkz. (7), STAPLES, 4.
136

79

Gandynin belirttii gibi yeni gzetim teknolojileriyle elde edilen verilerin

zmlenmesi de otomatik hale gelmitir. Bunu salayan sistem apraz eletirmedir.
Bu yntem bilgisayar alar sayesinde kullanlmaktadr. Artk devlet tarafndan
salanan hizmetlerde bu yntemin kullanlmas rutin hale gelmitir. Uygunluk veya
n u soruturulmas, bavuran kiinin dosyasnn bankalar, iverenler, sigorta
irketleri veya bildirilmemi kaynaklar hakknda kant salayabilecek, dierlerinin
dosyalaryla karlatrlmas iin kullanlr. apraz eletirme, elerin beklenen
yerlerdeki eksikliini ortaya karabilir, tpk hibir okulun kayt listesinde yer
almayan bakma muhta ocuklar hakkndaki iddialarda olduu gibi. Ayrca bu
uygulama bir brokratn yolsuzluk kantlarnn nerede bulunabilecei konusundaki
nsezisinin sonucu olabilir. Yolsuzluun varlndan phe edilirse, btn bireyler
belirli bir dosya dahilinde bilgileri veya izinleri olmakszn bu aratrmaya tabi
tutulur. Yeni veri tabannn varl belli olur olmaz, veriyi salayan kii hakknda ek
bilgi salama potansiyel beklentisi iine girilir.138

Ayrca yeni gzetim, geleneksel gzetime gre greceli olarak dk grlebilirlie

sahiptir veya hi grlemez. Gandy bu gzetimi gzleyenin asla grlemeyecei
uzaktan duyumsama olarak dnr. Veri, veri salayan kiinin kim olduuna dair
bilgiye sahip olmayan ve bununla ilgilenmeyen uzmanlar tarafndan ilenir. Gzetim
ajansnn sahip olduu ileri teknoloji birey hakknda, bireyin bile bilmedii
istihbaratn elde edilmesini salar. rnein, i bavurusunda bulunanlarn kan testini
yapan laboratuvarlar kiinin hi farknda olmad tehlikeli bir hastaln belirtilerini
saptayabilir. Bu testler kiinin izni olmakszn yapldysa -HIV testini istihdam art
olarak yasaklayan yarg yetkisindeki AIDS testleri gibi- elde edilen sonular kiiye
hi sylenmeyebilir. Gzetleme, bir oyuncak ay veya saat iine saklanan video
kamera araclyla da gizli olarak yaplabilir. Bunun yannda, veri toplama gnlk
faaliyetlerden biri (rnein, kredi kartnn alveri iin kullanlmas otomatik olarak
tketim, zaman ve yer hakknda bilgi aktarr.) haline geldii iin rutin ve kesin hale
gelebilmektedir. Yeni gzetim, yaplm bir suu takip etmekten ok herhangi bir
138

Bkz. (96), GANDY,64-65.

80

kayb veya zarar nlemeye veya bunlardan kanmaya odaklanmtr. Bireyler artk
bir suu ileyip ilemedikleri belirlensin diye gzetime tabi tutulmamaktadr.
Brokratik gzetim daha ok, bireyin su ileme potansiyelinin olup olmadn
grmeye alr.139 Staples bunu u rnekle aklar: Geleneksel gzetimde bir dkkan
grevlisinin dikkatli gzleri olas bir hrsz iin caydrc olabilirdi. Onun gzetimi
kiiseldi, sistematik deildi ve hafzas phesiz yanltcyd. Kendi mterilerini
(mterilerin de onu) tanmas, yabanclara ise daha dikkatli bakmas daha
olasyd. Bu tr bir kiisel sosyal kontrol eskiden kk toplumlarda veya
insanlarn birbirlerini ok yakndan izledikleri ve hor grlme veya dlanma
korkusunun uyumu getirdii, yakn ilikiler yaayan toplumlarda yaygnd. Oysa
imdi, byk kurumsal kitabevlerinde yar zamanl alanlar, hrszlar gzetleme
konusunda daha az ilgililer ve onlarn byk mteri kitlesi kimliksiz bir kalabalk
gibidir. Bunun iin, kitabevi yneticileri gizli, grnmez ve daima hazr halde
bulunan gvenlik kameralarna bavurur. Video kamera, postmodern toplumun
belirgin zellii olarak gece gndz btn kitabevini dikkatli bir gzle izler ve
sadece phelileri deil, btn mterileri gzetler. Kameralar ayrca, hem
alan iiler hem de potansiyel hrszlar olarak alanlarn gzetimi iin
kullanlr. Bylece gzetim ve disiplin garip bir demokratik role sahip olur; herkes
izlenmektedir ve kimseye gvenilmemektedir. Bunun iin, postmodern sosyal
kontroln ilk zellii sistematik, yntemsel ve otomatik bir ileyie sahip olmasdr.
Gzetimci nadiren grlr ve kim olduu bilinmez; ounlukla da bilgisayar
sistemi, video kamera, uyuturucu kontrol seti veya elektronik taraycdr. Bu tr
cihazlarn toplad veri, bir video kaset, bilgisayar dosyas vb. eklinde kalc bir
kayt haline dnebilir.140

Gzlemcinin nadir olarak grld bu tip gzetimde, kamuya ak yerlerde gzlem

altnda olmalarnn zaptedilebilirlii bir yana, gzetim fakir ve evsiz insanlara gre
daha ok ayrcalkl insanlar hedef haline getirmektedir. rnein ayrcalkl
insann telefonunun, faksnn, bilgisayarnn, banka ilemlerinin, mesleinin, salk
139
140

Bkz. (96), GANDY,64-65.

Bkz. (7), STAPLES,3-4.

81

durumunun ve seyahatlerinin elektronik ortamda izlendiini dnebiliriz. Hatta

sadece geleneksel kurumsal balama bakarak gzlenen ve gzlemleyenin ortak
amalarn grebiliyoruz. rnek vermek gerekirse mteriler gvenli bir alveri
ortam ister ve hrszlk oranndan kaynaklanan fiyatlardaki art grmek istemezler.
Bu nedenle alveri merkezlerinde bulunan kameralar gvenlik tehlikesini
belirlemek, kayp ocuklar bulmak, ya da yardm gereken durumlarda mterilere
ulamak gibi sosyal hizmetleri sunmaktadr. Hereyi eksiksiz yaptmz varsayarak,
srekli video ve bilgisayar oyunlarna, ahsi kameralarndan kendi grntlerini
grmeye alk olan 30 yan altnda olan genler gvenlik kameralarn kendini
onaylama eklinde bile alglayabilir.141 Bu onaylama durumu herkesin potansiyel
suluya dnmesi gereini deitirmemektedir. zellikle de bilgisayarda
biriktirilen veriler sayesinde oluturulabilecek eletirme yntemleriyle ortaya kan
tahmin etme kapasitesi, kontrol altnda tutma olanan da salarken, ayrca bu
sistem,

artk

gerek

sulularla

muhtemel

sulular

arasndaki

izgiyi

de

bulanklatrmtr. Bylece, grne gre tahmin yrtc ve nleyici gzetim;

vatanda, iiyi veya tketiciyi brokratik kontroln hedefi haline getirir. Bu kadar
geni kapsaml olarak yaplan gzetimin maliyeti ise toplanan verinin her bir birimi
dnldnde yeni gzetim ekilleri ucuz olarak tanmlanabilir. Geleneksel
yntemler ile kyaslandnda grsel, iitsel, yaz halindeki ve saysal veriyi
birletirmek son derece kolaydr. Veriyi dzenlemek, saklamak, dzeltmek,
zmlemek, gndermek ve almak da ayn lde kolaydr. Veri gerek zamandadr
ve veri toplama ilemi srekli olabilir. Ayrca sadece u ana ait deil, gemi ve
gelecek zaman hakknda da veri toplanabilir. Bu olaslk hesaplar, bu verileri
toplayanlara hareket modelleri yaratr. Yeni gzetim daha kapsaml, youn ve ok
ynldr. Bu ok ynllk ve yeni gzetimin gelecee ynelik tahmin olaslklar
kiinin kendisi hakknda bildiklerini, gzetim yapan organizasyonun bildiklerine
oranla daha dk hale getirir.142

141

Gary T. MARX, Seeing Hazily (but not darkly) Through the Lens:Some Recent Empirical Studies
of Surveillance Technologies, 371.
142
Bkz. (3), MARX, http://web.mit.edu/gtmarx/www/surandsoc.html

82

G. Marx ayrca, bu yeni gzetim yntemleriyle birlikte geleneksel yntemlerin

ortadan

kalkmadn

ifade

etmektedir.

Aksine

bunlar

yeni

eitleriyle

oalmaktadr. nk ona gre mikrobiyoloji, yapay zeka, elektronik, iletiim ve

corafi bilgi sistemlerindeki ilerlemeler ve mikroipteki gelimelerden bu yana
ortaya kan gnmz gzetimini aka ve tam olarak tanmlamamaktadr.
Gnmz sosyal yaam bu keskin ayrm yapmak iin fazlaca karktr. Deerler
arasnda baz geiler olmaktadr. (rnein geleneksel bir gzetim tr olan
muhbirler az grnrle sahipken yeni bir tr olan uyuturucu testi aralklarla
uygulanr.) Her eye ramen bu tip snflandrmalarn byk farkllklar analiz
etmekte faydas olacaktr. Marxa dayanarak geleneksel gzetimle yeni gzetim
arasndaki farklklar u ekilde zetlenebilir: Yeni gzetim ounlukla oklu
nlemleri ieren ve geleneksel gzetime gre daha kapsaml bir gzetimdir. Daha
youn ve daha yaygndr. Tarafsz olarak daha fazlas bilinse bile gemite gzetim
yapan bir kiinin bildiklerine nispeten bir kiinin kendisi hakknda bildiklerinin oran
daha dktr. Gemie oranla gzetim nesnesinin silik bir birey, bir kme ya da
topluluk olma ihtimali ok daha yksektir. Bu vurgu, bireylerden, sistemin ve
ebekelerin tesine genilemitir. Veri sk sk direkt temsilden taklitilie, szel ve
saysal biimden de video ve ses kaytlarn da kopyalayacak boyuta gemektedir.
Uzman denetimlerine sk sk kendi kendine denetim yntemleri elik etmektedir (ya
da yerini bu denetim yntemlerine brakmaktadr). Grsel, sesli, szel ve saysal
verileri birletirmek, gndermek ve almak kolaydr. Verileri dzenlemek, yklemek
geri getirmek ve analiz etmek ise daha kolaydr. Geleneksel gzetim de ise bu
anlatlanlarn tam tersi geerlidir.143

Yeni

gzetimle

birlikte

geleneksel

gzetim

yntemleri

tamamen

ortadan

kalkmamtr. Hl geleneksel gzetim yntemleri kullanlmaktadr. Bununla birlikte

zellikle yeni enformasyon teknolojilerinin kullanmyla birlikte gzetim daha
kapsaml, daha youn, daha mdahaleci ve daha yaygn bir hale gelmitir.
Ekonomiden tbba ve istihbarat alanlarna kadar kullanlma yelpazesi genilemitir.

143

Bkz. (103), MARX, 14-15.

83

Bunun sonucunda da daha etkili bir g arac haline gelmitir. Bu teknolojiler

gzetimin yapsn sarsc bir ekilde deitirmeye devam etmektedir. Fakat bu
sarsc yapy anlamak iin ncelikle gzetimi kavramamz gerekmektedir. Ayrca
eer buna alternatif modeller arayacaksak, hem George Orwelln 1984ndeki
Byk Birader (Big Brother) modeli hem de Jeremy Benthamn Panoptikon
hapishane modelinin zerinde durmak gerekmektedir.

3.3.

Tele Ekrandan Elektronik Panoptikona

Gzetimle ilgili olarak yaplan incelemelerde zellikle George Orwellin Byk

Birader incelemesinin ve Benthamn Panoptikon hapishane plannn ne kt
grlmektedir. zellikle yeni gzetimle ilgili olarak yaplan almalarda ilk
benzetme,

George

Orwelln

1984ndeki

Byk

Birader

figrnden

kaynaklanmaktadr. Bu yeni gzetim aralaryla tpk Orwelln romanndaki gibi

BYK BRADERN GZ SENDE szn anmsatan mekanik gzler
bireylerin stne evrilmitir.

Orwell, romannda devletin her eyi denetim altnda tuttuu, en kk bir aykrla
ve bireysellie izin vermedii, resmi ideolojinin btn tarihi ve dili kendine gre
kurgulad bir toplum distopyasndan bahseder. Romanda, insanlar srekli
gzetleyip bask ve denetim altnda tutan Byk Birader adnda merkezi bir g
bulunmaktadr. Bu g srekli denetimi salanmak iin tele ekran adl bir
teknolojiyi kullanmaktadr. Romann kahraman Winston Smith, gnlne
KAHROLSUN BYK BRADER diye yazar ve bu dikkat ekici bir ekilde hep
byk harflerle yazlmtr. Oysa ki tele ekrandan kaarak byle szleri yazmak ve
ve stelik gnlk tutmak tehlikelidir Aslnda gnl tutsa da tutmasa da fark etmez.
nk Dnce Polisi onu erge ele geirecektir. Eer tek szck yazmam olsayd
bile yine tm sular iine alan bir su ilemi olacakt. Buna dnce suu
deniyordu. Dnce suu sonsuza kadar gizlenebilecek bir su deildi. Bir sre

84

saklanabilirdiniz; ancak yllar sonra bile eninde sonunda sizi yakalamalarn

engelleyemezsiniz.144

Parti, sadece tele ekranla deil, parti yelerini uzaktan kalp atlarn alglayan
sensrler araclyla da izleme yapmaktayd. Bu sensrler alc-verici (ift-ynl)
televizyon ekranlar iinde tm evlere, devlet binalarna ve kamuya ak alanlara
yerletirilmitir. Bu sensrleri bireylere odaklayp, kalp atlarn lerek, Byk
Biraderin izledii bireyin olaan d aktivitelere girme niyetinde olup olmad da
anlalmaktadr. nemli bir nokta da Orwelln 1984nde herkesin televizyonu
vardr. Ama hi kimsenin televizyonu kapatmasna izin verilmez. Hi kimse
televizyonun nasl bir kayt arac olarak kullanlacandan da haberdar deildir. 145

Parti, hayatn her dzeyinde denetleme yapmaktadr. Bu noktada partinin en byk

dayana, insan doasnn da buna bakaldrmayacadr. nk insan doas, onlara
gre uysaldr.146 Orwelln romannn sonunda bu uysalln kazandn gryoruz.
nk Smith direnme hareketinden vazgeer. Byk Biradere direnmek bounadr.
En sonunda Byk Birader btn dnyay ele geirecektir. nsan kendisiyle
savamay brakacak ve onu sevmeyi renecektir.147

Bu yeni gzetim aralaryla yaadmz ilikiyi anmsatmaktadr. Yeni gzetim

aralarna kar direni eksiklii, bu gzetim aralarn kullananlarn da tpk
Orwelln

romanndaki

gibi,

insanlarn

direni

eksikliini

ve

uysalln

bilmelerinden kaynaklanmaktadr. Tezin ilerleyen blmlerinde bu konuya ayrntl

olarak deinilecektir. Oluan sistem, insan doasnn uysallndan yola karak onun
oluan tele ekrann gnll olarak bir paras olmay kabul edecei zerine
kuruludur. Ama tek bir farkla, bu zorla, baskyla deil, Byk Biraderlerin
144

George ORWELL, Bin Dokuz Yz Seksen Drt, ev. Nuran Akgren, 22-23
A.g.k.
146
A.g.k., 218.
147
A.g.k., 238-239.
145

85

sevilmesini renerek yaplmaktadr. Orwelln Byk Birader benzetmesinin, u an

iin tamamen olmasa bile, zellikle tele ekrann teknolojik olarak nasl alacayla
ilgili ksmnn eksik kalmasna ramen, hl geerliliini korumaktadr.

Orwelln Byk Biraderi kadar etkili olan ve bir sistem kurarak gzetimin ileyiini
ondan birka yzyl nce aklayan Benthamn Panoptikonudur. Benthamn
Panopticon hapishane plan, zellikle Foucaultnun almasyla gnmze
tanmtr. Bu plann elektronik Panoptikon ile uygunluu konusu ayrca bir alma
alan olmutur. Bu nedenle bundan sonraki blmde bu konularla ilgili grlere yer
verilecektir.

3.3.1. Benthamdan Foucaultya Panoptikon

David Wooda gre gzetim almalarnda Foucault kurucu bir dnrdr ve onun
modern kiinin geliimi zerine almalar, Hapishanenin Douu adl kitab, bu
disiplinleraras, gen ve olgunlamam alan iin bir ayra olarak kalmaktadr.
Foucault bu almasnda bize Jeremy Benthamn Panoptikon fikrini ve bunun
yorumunu vermektedir. Wooda gre Foucault iin Panoptikon, modern projede
anahtar, uzamsal bir figr ve ayrca modern kiiliin yaratlnda, dier bir deyile
insanlarn ve toplumun grlerinde, modernliin imajnda anahtar bir mekn
tasarmdr.148 Foucaultnun bize ulatrd Panoptikon fikrinden nce Benthamn
zihnindeki Panoptikonu aklamak gerekmektedir.

Jeremy Bentham, 1791 ylnda yaynlad Panoptikon planyla ceza, reform ve

ynetimde yeni bir an douunu ilan ediyordu. Onun zamanndaki hapishaneler
irenti: Her trden mahkum ok kt yaam koullarnda birarada bulunuyordu.

148

David WOOD, Editorial Foucault and Panopticizm Revisited, 235.

86

Bunlar kadn-erkek, salkl-hasta, ocuk-yal, katil-kk hrsz fark etmeden ok

az yiyecek salanarak veya hi salanmayarak, ar kalabalk pis odalarda birarada
tutuluyordu. Benthamn amac btn bunlar hatta daha fazlasn deitirmekti.149

Bentham tarafndan ncelikle mimari olarak tasarlanan bu basit fikir, yani

Panoptikon, hapishanelerin idare eklinde kkl bir deiiklik yapmay amalyordu.
Ona gre bu yeni dzen, toplumun gereksinimlerini zekice gzlemliyordu. Gvenli
nezaret, hapishane, inziva, zorunlu emek ve talimdir. Bunlar uslanmazlar
cezalandrmaya, delileri denetlemeye, sululular slaha, sanklar tevkife, aylaklar
altrmaya, muhtalara yardm etmeye, hastalar tedavi etmeye, isteyene istedii
sanayi dalnda eitim vermeye ya da eitim yolunda artan yar dzenlemeye
yetecek faktrlerdi. Panoptikonun gr, ktlk kin ya da nefretten rlmyordu;
bu bilerek zulmeden bir ey de deildi. Sonuta insani ilerlemenin muhteem
vizyonu ile sarho olan ve bu ilerlemeyi hzlandrma gds ile gdlenen gerek bir
reformcu olarak Behthamn dnd, her eyde arad, insann mutluluuydu.
O gzetlemenin bireyler arasndaki belirsizlii ortadan kaldrarak, bireyleri huzura ve
mutlulua ulatracana inanyordu.150

Benthamn zihninde, bunlarn gereklemesini salayacan umut ettii yapnn

mimari tasarmn Foucault u ekilde aklar: Halka eklinde bir bina ve ortasnda
bir kule ve kuleden halkann i cephesine bakan geni pencereler. Kuleye bakan bina
hcrelere ayrlmtr, hcrelerin her biri bina boyunca derinlemesine uzanr. Bu
hcrelerin iki penceresi vardr: Biri ieriye doru aktr, kulenin pencerelerine denk
der; dieri darya bakarak, n bir batan bir baa hcreyi katetmesini salar.
Bu durumda merkezi kuleye bir gzlemci yerletirmek ve her bir hcreye bir deli, bir
hasta, bir mahkum, bir ii ya da bir renci kapatmak yeterlidir.151

149

Bkz. (81), KNG, 41.

. William TAT, The Works of Jeremy Bentham, Edinburg: 1843 40,64. Aktaran: Zygmunt
BAUMAN, Paralanm Hayat, (Postmodern Ahlak Denemeleri), ev. smail Trkmen, 146.
151
Michel FOUCAULT, ktidarn Gz, ev. Ik Ergden, 86
150

87

Foucaultya gre bu hcrelerin her biri bir kafestir ve ne kadar kafes varsa aslnda o
kadar tiyatro sahnesi ve oynanan oyun bulunmaktadr. Yalnz bu oyunda herkes tek
banadr ve bireysel oyunlarn oynarlar ve srekli olarak grnr durumdadrlar. Bu
yap, grlmeden grmeye olanak veren bir dzenlemeye sahiptir.152

Sonu olarak, hcre ilkesi tersine dndrlmekte veya daha dorusu onun
ilevi -kapatmak, ktan yoksun brakmak ve saklamak- tersyz edilmektedir,
bunlardan yalnzca birincisi korunmakta, dier ikisi kaldrlmaktadr. Tam
k altnda olma ve bir gzetmenin bak, aslnda koruyucu olan karanlktan
daha fazla yakalaycdr. Grnrlk bir tuzaktr. Hcre iinde olanlar yan
hcrede kimin ne yaptn grememektedir. Buradaki gzetimin esas
grnr olma, ama grememektir. Grnmezlik dzenin gvencesidir. Bu
sayede nerede gzetim yaplyorsa orada kurallarn dnda hareket
edilmeyecektir. rnein eer kapal tutulanlar mahkumlarsa, komplo, toplu
ka giriimi, yeni su ileme tasarlar, karlkl kt etkileim tehlikeleri
olmayacaktr; eer sz konusu olanlar delilerse, karlkl iddet kullanma
tehlikesi olmayacaktr; eer ocuklar sz konusuysa, kopya ekme, grlt,
gevezelik, dalgnlk tehlikesi olmayacaktr. Eer kapatlanlar iilerse, kavga,
hrszlk, anlama, ii geciktiren, onu daha az nitelikli hale getiren veya
kazalara yol aan dalga gemeler olmayacaktr. Sonuta ise gardiyann bak
asna gre bu kalabaln yerine, saylabilir ve denetlenebilir bir oulluk
gemitir; kapal tutulanlarn bak asndan ise, kapal kaplar ve baklar
altndaki bir yalnzlk gemitir.153.

Buradaki ama, ktl engellemek ve zaten kt olanlarn da iletiimlerini

engelleyerek ktlklerini yaymalarna engel olmakt. Bylece disiplin artk bir
mekanizma haline geliyordu.154

Foucaultnun belirttii gibi Panoptikonnun nemi, tula ve harla yaplan inasnda

deildir. Onun etkisi, yaratt disiplin mekanizmasndan kaynaklanmaktadr. Ona
gre Panoptikon, iktidar otomatikletirip bireysellikten kartmaktadr. Bu iktidar
ilkesi o kadar otomatik hale gelir ki dzeni salamak iin g kullanmaya gerek

152

Michel FOUCAULT, Hapishanenin Douu, ev. Mehmet Ali Klbay, 295.

A.g.k., 295.
154
Ali AKAY, Michel Foucaultda ktidar ve Direnme Odaklar, 105
153

88

kalmayacaktr. Ayrca bu denetim mekanizmas kiiye bal olarak ilemez; nk

kulede kimin izledii nemli deildir. Orada bir izleyenin olduunun bilinmesi
sistemi

devam

ettirir.

Bu

sistemi

devam

ettiren,

izleyenin

baknn

iselletirilmesidir. Bunun sonunda herkes kendi kendini gzetleme noktasna varr.

Mkemmel forml: Srekli bir iktidar ve sonuta gln bir maliyet!
Bu gln maliyete salanan dzende ok nemli bir soru bulunmaktadr. M. Perrot,
Foucault ile yapt syleide bu soruyu, yani Benthamn kuleye kimi koyduu
sorusunu sorar. Foucault ise bir cevap niteliinden ok u saptamay sapar: Bentham
kuleye kimi koymaktadr? Tanrnn gzn m? Fakat Tanr onun metninde pek yer
almaz; din ancak ie yarad lde rol oynar. Kim o halde? Aslnda Bentham
iktidar

kime

emanet

edeceini

pek

iyi

bilmemektedir

ve

kimseye

de

gvenmemektedir. nk monari teorisi bunu iermektedir.155

Panoptikon uygulan itibariyle birok greve sahiptir; mahkumlar cezalandrmann

yannda hastalar tedavi etmeye, rencileri eitmeye, delileri muhafaza etmeye,
iileri gzlemeye, dilencileri ve aylaklar altrmaya yaramaktadr. Uygulama
olarak hiyerarik rgtleme, iktidar merkezleri ve kanallar dzenleme, bir iktidarn
aralarn ve mdahale biimlerini tanmlama tarzdr. Bu yntem hastanelerde,
atlyelerde, okullarda, hapishanelerde devreye sokulabilir. Panoptikon emas
herhangi bir iktidar aygt iin bir younlatrcdr. Ayrca iktidar elde etmenin, yeni
ve byk bir ynetim arac elde etmenin bir biimidir:Mkemmellii uyguland
her kuruma verme yeteneine sahip olduu byk gten kaynaklanmaktadr.156

Her ne kadar Benthamn tasars gereklemese de, Panoptikon, gzetimin kapitalist

devletlerde yaygnlamasn daha iyi anlamamz salayan gl bir benzetme olarak
kendine yer bulabilmitir. Campell ve Carlsona gre Panoptikonun belirli bir
mimari tasar olarak alglanmasndan te, Foucaultnun nerdii gibi, ilevselliin
genelleme modeli: g ilikisini gndelik hayata gre tanmlama yolu olarak
155
156

Bkz. (151), FOUCAULT, 95-97.

Bkz. (152), FOUCAULT, 303-304.

89

alglanmas gerekir. Onlara gre ada kapitalist lkelerde Panoptikon, verimliliin

en mkemmel modelidir. Bu verimliliin nedeni Panoptikonun herkesin kendi
hareketlerini disipline edecek sistemi yaratmasndan kaynaklanr. Panoptikon modeli,
bask tehdidi ve her yerde her zaman hazr gzetim olasln ortaya kard kadar,
kendi kendini gzetleme meselesini de ortaya kartmaktadr. Hapishanede bu tr
bir bask ok belirgindir: Eer mahkum onaylanmayan harekete teebbs ederse,
mahkum o hareketiyle yzletirilecek ve sonuta cezalandrlacaktr. Benzer yntem,
bireylerin kendi davranlarn iyi gzetleyememesinden tr alnabilecek knama,
ret veya tahliyelerin verilebilecei alma alanlarnda, hastanelerde ve okullarda
uygulanabilir. Campell ve Carlson, Foucaultya dayanarak, bireye kendi kendine
gzetimin nemi anlatlrsa, sz konusu bask mekanizmalarnn tamamen
kaldrlabileceini, ama bireyin kafasnda bask tehdidi mevcut olduu srece devam
edeceini belirtirler.157

Kendi kendine gzetleme, Vaz ve Brunoya gre de Panoptikonun nemli

unsurlarndan birisidir. Bylece i gzetimle birlikte sistem, otomatik olarak
glenecektir. Onlar, i gzetimin allm, beklenen uygunluk dorultusunda gce
boyun emek olduunu belirtirler. gzetimin olu noktas gcn bizden bekledii
dorultuda davranmaya almakla balar. Ama bu izleniyor olma olaslndan
haberdar olmamzdan kaynaklanmaktadr. Onlara gre eer gcn gznden kama
ans verilirse farkl bir ekilde davranrz. Uysal bedenlere benzemeye balarz. Ama
bizim uysallmz sadece grnte olacaktr. nk bu grn gzleniyor
olduumuzu dndmz sre boyunca tayacamz bir maskedir. Dier bir
deyile gcn gzn benimseyeceiz ama deerlerini tanmayacaz. Onlara gre i
gzetim aslnda zmsenmi ve tannm olann gzetimidir. Vaz ve Brunoya gre
eer gzetimin modern uygulamalar Panoptikon prensiplerinin uzants ve
younlatrlmas olarak grlrse bugn totaliter bir ada yaama riskini
tayacaz. Onlar, kendi kendine gzetimin srekli otoritenin salad gzetimle

157

John Edward CAMPELL - Matt CARLSON, Panoptikon Com: Online Surveillance and the
Commodificaiton of Privacy, 201.

90

aslnda bireyleri oyun oynayarak cezalandrmadan korktuklar iin uysal bedenlere

dntrdnden bahsederler. Ama bu noktada onlara gre nemli olan g
otoritesi, aslnda vicdanlarmzdr.158

Panoptikonun en nemli prensiplerinden olan gzetimin iselletirilerek kendi

kendine gzetime dnmesi, gzetim toplumunun en nemli zelliklerinden
birisidir. Gzetimin sadece bir otorite kanalyla iselletirilmesinden te, daha mistik
bir eye yani i sesin etkisiyle uysal bedenlere dnme sz konusu olabilecektir.
Yani uysal bedenler, sadece otoritenin bakndan deil, i sesin baka dnm
ekliyle beraber olumaktadr.

Bunun yannda, reddedilemez bir ekilde gzetleme prensibi Panoptikondur ve

gnmzde ok canldr. Gvenlik kameralarnda, kredi kartlarnn arkasndaki
manyetik bantlarda, siber uzayda, kendi ekseninde dnen baz reklamlarda
grlebilen rnekler bunlardan sadece bir kadr. Panoptikonun bunun gibi baka
yerlere transfer edilebilmesi de e deerde nemlidir. Panoptikon ilk bata hapishane
dizayn iin gndeme gelsede sadece cezalandrma amal bir mimari tasarm
deildir. Bunun sadece bir hapishane olarak deil, birok evrede uygulanmak zere
tasarland hatrlanmaldr. Bu iki bak as, Panoptikonun kalbidir ve ona byk
g katmaktadr. Ayn zamanda Panoptikona getirilen eletirilerin seviyesi de ok
fazla artmtr. Kinge gre artan eletiriler Panoptikonun nemli ve geerli bir
benzetme olduunun ve hl alan bir sistem olduunun gstergesidir. Bu yzden
de kesinlikle gz ard edilmemelidir.
Peki Panoptikonla ne yaplabilecektir? King bunun iin u tespiti yapar: Gnlk
yaammzda, ite ve evde, hkmet tarafndan, tketici bilgi gruplar ya da
firmalarca gzlemlenmekteyiz. Bununla birlikte vardmz noktada dikkat etmemiz
gereken ey, Panoptikonun birok farkl uygulamas olabilmesine karn gnmzde
158

Paulo VAZ and Fernando BRUNO, Types of Self-Surveillance:from Abnormality to ndividuals

at risk, http: // www. surveillance-and-society.org /articles1 (3) /self. pdf.

91

bu sistemi tamamyla kullanmann mmkn olmamasdr. Gzetleme prensibince

toplanan bilgiler, bireyleri kategorilere ayrmak iin kullanlmaktadr. Bu bilgiler
ekonomik, sosyal ve politik kategoriler oluturmak iin kullanlabilir. Dk
harcanabilir geliri olan kiiler ticari ilginin hedefi deillerdir. Politik partilere ve
eitli organizasyonlara katlmayanlar, bu srecin getirecei refahn ve kolaylklarn
ilk

alclar

olamayacaklardr.

Limitler

gelir,

eitim,

teknolojiye

eriime

dayandrlmtr ve bu ciddi skntlara yol aabilecektir. Bilginin yaygnlamas ve

zellemesi ve bireysel sosyal aklarn gitgide artmas nedeniyle, bu bilgi kaynaklar
herkes tarafndan kendi yaamlarn gzelletirmek iin kullanlamamaktadr. Bu gibi
teknolojik eitsizlik durumunda, Panoptikon sadece gzlerini sana evirmi mimari
bir tasar deildir,;o yle bir mimari yaklamdr ki, toplumu kesimlere ayran, onlara
emreden, kategorize eden bir sistemdir. Bu sistem gruplarn birbirleriyle olan bilgi
dnmnden faydalanmasn engelleyerek, bu kesimlerin marjinallemesini
salamaktadr. Kinge gre Elektronik Panoptikon katlmclarn hapseden bir
hapishane deil, kapitalist toplumda g ilikilerinin yaygnlatrlmas iin
teknolojik ilerlemelerin kullanld bir sistemdir.159 King in belirttii gibi acaba
Panoptikon elektronik gzetim aralar iin de uygun bir tanmlama mdr? Yoksa
elektronik gzetim baka prensipler etrafnda m almaktadr.?

3.3.2. Elektronik Gzetim ve Panoptikon

200 yl akn bir gemie sahip olmasna ramen Panoptikon hl yaadmz

dnyann gzlenmesi iin kullanl bir mecaz olarak kalmtr. Ayrca, tarihin ve
modern Bat toplumuna nasl yanstldnn anlalmas, hem etrafmzdaki dnyay
anlayabilmemiz hem de ileriye doru giden yollar grebilmemiz iin son derece
nemlidir.

159

Bkz. (81), KING, 48-49.

92

Foucault, bu sistemin sadece gzetleme amacyla deil, hayatn dier alanlarnda da

uygulanabildiini, hatta insanlar farkl kategorilere ayrmak iin kullanlabileceini
savunarak panoptisizm kavramn gelitirmitir. Foucault bilgi ve iktidar arasndaki
ilikiyi ve iktidardaki insanlarn kontrol dna kanlar belirleme ve ayrma, kltrle
pekitirilen normlar yaratma eilimleri olduunu aklamtr. Foucaultnun bu
sisteminin yeni gzetim aralaryla rtp rtmediiyle ilgili olarak Bennett,
Mark Postern gncel gzetim ve sosyal kontroln yeni biimi olarak grd
Sperpanoptikon kavramyla Panoptikona yeni bir yorum kattna deinir.160

Poster Sperpanoptikon adn verdii bu yeni kavramla veri imajlar ile dolu bir
sanal dnyaya atfta bulunur. O, Sperpanoptikon kavramn u ekilde ifade eder:
Bugnk iletiim devreleri ve veritabanlar Sperpanoptikonu bir kurum olarak
yaratmaktadr. Buras yle bir kurumdur ki duvarsz, penceresiz, gzetleme kulesiz
bir gzetim yeridir. Kinge gre Postern bu iddias, Foucaultnun Panoptikonun
kurumsuz ve toplumun merkezinde fikirleri yaymak zere var olduu iddias ile ayn
izgide bulumutur. Sperpanoptikonda bireyler bir ekilde bilgisayarn iinde
olduunun farknda deillerdir. Siberuzayn dnda bir yerlerde bireylerin
eilimlerini dzenleyen, kullanan ve satan baka bir gereklik vardr. Bireyler
bundan byle kiisel, merkezi, rasyonel ve zerk olarak deil ancak ortak ilgilerin
merhametindedir.161

Postera gre bu sanal dnyada bedenler ebekelere, veritabanlarna, enformasyon

koridorlarna tespih tanesi gibi dizilir. Bylelikle bedenler adeta enformatik olarak
ipe geirilir. Tm bu enformasyon depolayan sistemler sayesinde artk gzlenmekten
kaabilecek ya da etrafnda bir direni oluturabilecek bir alan kalmamtr. nk
her kredi kart kullanm ve her satn alma eylemiyle verilen verilerle bireyler,
160

Colin J BENNETT, Privacy in the Political Systems: Perspectives from Political Science and
Economics, http://web.uvic.ca/polisci/bennett/pdf/westinbook.pdf. 11.
161
Mark POSTER, Databases as Discourse; or, Electronic Interpellations,.In Computers,
Surveillance, and Privacy (David Lyon and Elia Zureik, eds), pp 175-192.,University of Minnesota
Press, Minneapolis., Aktaran: (81)KING,46-47.

93

Superponoptikonu oluturur.

162

Ancak bu, Baumana gre bir farkla deiik bir

Panoptikondur. Bu fark depoya veri salayan gzetim altndaki kiinin gzetimde

birinci ve gnll bir unsur haline gelmesindedir.163

Lyona gre de Panoptik imge, elektronik gzetim yntemlerinin incelenmesinde

uygulanabilir. Yalnz bu imgenin kullanm baz potansiyel tehlikeleri de beraberinde
getirmektedir. Her ne kadar Panoptik ayrtrma mekanizmalar tketim
gzetlemesinin

nasl

altnn

yollarn

aydnlatsa

da

Panoptikonu

genelletirmenin kolayca yanl bir yola srkleme ihtimali de bulunmaktadr.

Ynetim teknikleri konusunda, her durumun dikkatli yaplm analizi genelde
panoptisizmin limitlerini ortaya karyor. Lyon, Panoptikin ok tesinde bir
yerde miyiz sorusunu, iki ayr ekilde cevaplamaktadr. Baz ynlerden Panoptik
imge bize gncel gzetleme gereklikleri konusunda ok ey gsterebilir; dier
taraftan dikkatimizi gerekte olup bitenden uzaklatrabilir. Panoptikonun nerede
alt ile ilgili olarak u rnekleri verir: Bir fabrikadaki ynetim denetlemelerinde,
bir sosyal yardm uzmannn vaka dosyalarnda, bir otoparkn video-kamera ile
denetlenmesinde ve reklamclkta tketicilerin arzularna gre hedeflenmesinde
Panoptik srelerin ortaya kt doru olabilir. Ama aslnda en nemli soru burada
Panoptikonun hangi srelerinin altna yneliktir. Panoptikonun hangi ynleri
burada iliyor? Gzetleyenin grnmez olmas m? Ya da zneleri snflandran,
ieren ya da dta brakan ayrtrma mekanizmalar m? Yoksa gcn nasl
uygulanacana karar verici olacak zel tipte enformasyonlarn biriktirilmesi mi?
Lyona gre Panoptik benzetmesi kolaylkla hepimizin devasa bir gzetleme kontrol
makinesinin iinde, bir tr totaliter distopyada hapsolduumuz izlenimini verebilir.
O, bu izlenimin sama bir dnce olduuna dikkat ekmektedir. Ona gre

162

Mark POSTER, Database as Discourse,or Electronic Interpellations, Det-Raditionalization,

Der. Paul Heeles, Scott Lash ve Paul Morris, 291,284. Aktaran Zygmunt BAUMAN, Kreselleme
(Toplumsal Sonular), ev. Abdullah Ylmaz, 60.
163
A.g.k., 60.

94

Panoptikon, incelikli bilgisayar temelli gzetim a iin bir vaat ierir gibi
grnmektedir.164

Gandy ise bu gzetim a iin zellikle Panoptik ayrmann stnde durmaktadr.

Panoptik ayrma, kiisel enformasyonun toplanmas ve deerlendirilmesi iin
kullanlmaktadr. Ona gre bu sistem karmak bir ayrmc teknolojidir. Bireyin
kiisel stats ve davranlar hakkndaki tm enformasyon, kiinin ekonomik deeri
konusundaki istihbarat iin faydal olabilecei iin Panoptiktir. nsanlar, bu
tahminleri baz alarak kategorilere ayrd iin de ayrmc bir teknolojidir. Panoptik
ayrma, karmak teknoloji olarak, hem kiisel enformasyonun toplanmas,
saklanmas, ilenmesi ve paylalmasn salayan bilgisayar ve telekomnikasyon
sistemlerini hem de birey ve gruplar, krn ve riskin maksimum hale getirilmesini
gerektiren modeller, tahminler ve stratejik oryantasyonlar baz alarak birbirinden
ayran, gruplandran ve hedefleyen analitik yaklamlar ierir. Panoptik ayrma alc
ile satc arasndaki kiisel ilikiyi, sibernetik istihbarat tarafndan kontrol edilen
gayri ahsi bir ileme dntren evrimsel veya diyalektik bir srecin sonucudur. Bu
Panoptik ayrtrma sisteminde kiisel enformasyonlar tehis edilir, snflanr ve
snflanan

enformasyona

deer

biilir.

Snflandrma

sistemi

Foucaultnun

Panoptikon modeli iinde nemli bir sretir. nk snflandrma gcn

uygulanmasna dahil olan bir sretir. Gandy, snflandrmann ve ayrmann etkinlii
ve verimlilii artracan dnmektedir. Bylece disipline maruz kalanlarn
gelecekteki davranlar konusundaki belirsizlik azaltlm olur. Snflandrma, artk
sadece disipline maruz kalanlar iin deil, ticari firmalarn kendi pazar paylarn ve
kr oranlarn artrmaya veya srdrmeye alt piyasada da nemlidir. nk bu
sre sayesinde firmalar tketicinin potansiyel deeri hakknda bir fikre sahip
olabilirler. Panoptik ayrma, ona gre Panoptik sistemin ayrlmaz bir paras olarak
grlmektedir.165

164

David LYON and Christian HLLER, Surveillance Systems- Towards an Electronic Panoptical
society?, http://www.heise.de/tp/r4/artikel/8/8026/1.html.
165
Oscar H. GANDY Jr. Coming to Terms with the Panoptic Sort, Surveillance, Computers,
Privacy, Editors: David Lyon&Elia Zureik, 133-136

95

Bu ilevle elektronik tasnif tamamlanm olur ve kiiler kendilerini elektronik

Panoptikon iinde bulurlar. Bu enformasyon toplama ve deerlendirmenin birok
rnei bulanabilir, ancak ok az insan bunun farkndadr. rnein nterneti kullanan
herkes bir web sayfasn ziyaretinde, zellikle online alveri yapyorsa, belli
miktardaki kiisel enformasyonu site tarafndan depolanr. Bunun amac siteyi
ziyaret eden kiiyi grnr klmak ve sitenin mdavimi, destekisi olmasn
salamaktr. Bu enformasyon kiinin daha sonra kimliklendirilip tanmlanmasn ve
snflandrlmasn salamak amacyla kaydedilir. Ayrma srecine giren bireye
eilimleri dorultusunda tketim aralar gnderilir. Milyonlarca insana ait
aktivitelerin bu veritabanlarnda bu amala kullanlmak zere toplanmas ve
karlatrlarak snflandrlmas gnmz teknolojisiyle mmkn olabilmektedir.166

Bauman ise yakndan dikkatle bakldnda, Foucaultnun Panoptikonu ile ada

veritabanlar arasndaki benzerliklerin ounun olduka yzeysel olduunu belirtir.
Panoptikonun ana amac ona gre disiplini salamak ve bireylerin davranlarn
normalletirmektir. Panoptikon her eyden nce farkllk, tercih ve eitlilik
karsnda bir silahtr. Veritaban ve onun potansiyel kullanm alanlarnn nnde ise
byle bir hedef bulunmamaktadr. Tam tersine, veritabann destekleyen ve
kullananlar bankalar ve pazarlama irketleridir. Bu irketler kaytlarna ulatklar
kiilerin bir tketici olabilmek iin ne kadar yeterli olduuna ynelik veriler
toplarlar:

Panoptikon, vatandalarn reticiler ve/veya askerler olarak penesine alr,

onlardan rutin ve tekdze davran sergilemesini bekler ve ister; veritaban ise
gvenilir ve gvenilir mterilerini kayda geirir, hayatlarnda kayda deer
bir ey olmayan, tketim oyununu oynamaktan aciz, gvenilmez olan
insanlar eler. Panoptikonun asli ilevi, hi kimsenin sk korunan meknn
dna kamamasn salamaktr. Veritabannn asli ilevi ise kimsenin uygun
vasflar tamakszn ve yanl izlenimler uyandrarak o alana girememesini

166

Bkz. (81), KING,45.

96

temin etmektir. Veritaban hakknzda ne kadar ok enformasyon ieriyorsa, o

kadar ok hareket zgrlnz vardr.167

Veritaban ayklama, ayrma ve dlamann bir aracdr. Kreselleebilenler bu

sisteme girer, dierleriyse ayklanr. Ayrca Panoptikonun aksine, veritaban
insanlar yerlerinde ivileyen bir pranga deil, hareketlilik salayan bir aratr. Dier
nemli bir fark da Panoptikonda insanlar seyretmek iin zorla bir dzen kurulur;
imdiki dzenekte ise baskya ihtiya yoktur. nsanlar seyretsin diye bu yeni sistem
tarafndan ayartlrlar. stelik de kiiler nereye giderlerse gitsinler bu seyretme
mekanizmasna balanabilirler.168

Bauman burada aslnda kendilerini onun deyimiyle kresel sekinler kulbnn

yesi olarak grenlere ynelik bir eletiride bulunur. nk bu durum ona gre
Postern belirttii gibi kaabilecek yeri olmayan bir alan deildir. Bunu son derece
abartl bulur.

King bu eletirilere katlmakla birlikte bir noktann altn izmektedir. Gnmzde,

insanlarn emsalsiz bir ekilde teknolojiye derinlemesine girmesiyle birlikte artk
sadece kurumlar ya da devlet deil, sradan vatandalar da Panoptikonun iindedir.
Bu sradan vatandaa g salayacaktr. Herhangi bir kimsenin kiisel bilgisayarna
girerek nternete balanma olanann olmas, eer ki kii teknoloji endeksli
dnyorsa ve hacker ruhuna sahipse, sistemin kullancsn grebilmesini
salayacaktr. Bu elektronik Panoptikon ile orijinal Panoptikon arasndaki iliki
konusunda ska yazlan olumsuz eylerde baz eylerin gzard edildiini
gstermektedir.169

167

Bkz. (162), BAUMAN, 60-61.

Bkz. (162), BAUMAN,61.
169
Bkz. (81), KNG, 47.
168

97

zetle Lyonnun da belirttii gibi Panoptikon, gzetimin hibir dz btnlkl

aklamasn sunmaz. Ayrca, bir dlama arac olarak Panoptikon, gelimi
toplumlarn stn hakimiyeti altna alan tketiciliin glgesinde kalabilir ve sadece
daha sert Panoptik rejimlerde nemsiz bir rol edinebilir.170 Bununla birlikte
yukarda yer verdiimiz ne Orwelln Byk Aabeyi ne de Foucaultun
Panoptikon kavram gnmz gzetim yaklamlarn aklamada tek bana yeterli
olmayacaktr.

Bu

almalar

gnmzdeki

gzetime

eletirel

bakla

yaklalmasndaki ana kaynaklar olacaktr.

Unutulmamas gereken nokta, elektronik aralarla yaplan gzetimin bilgi tabanl ya

da enformasyon toplumlarnda hzla artan bir idare tarz olduudur. Gnlk yaam
artk o kadar ok sayda denetleme, izleme, kaydetme ve analiz edilme zerinedir ki,
artk nerede olunduu ve ne yapldyla ilgili izlerin takibinin yaplmas normal
saylmaktadr. Fakat bu izler, her nasl dorulansa da, masum deillerdir. Gzetimle
ilgili en nemli elikilerden biri, gnlk hayat iindeki rahatlk, verimlilik ve
gvenliin gzetime bal hale getirilmesidir. Ayrca bu her trl dolayl grn
-zellikle televizyon, kamera ve dierleri yoluyla- yer bulduu ve deiik etkilerinin
olduu bir dnyada olmaktadr. Gzetim bu dolayl dnyann sadece bir yzdr.
Ayrca ayrtrlmas gereken sert ve yumuak yzler sergilemektedir. Bununla
beraber, gzetim ayrca g, vatandalk, teknolojik geliim, bilgi politikas,
dzenleme ve diren hakknda sorular sormaktadr.171

Yeni enformasyon teknolojilerinin gzetim anlamnda yapt en byk deiiklik,

gzetimin daha derine szmasna olan etkisidir. Bu teknolojiler iindeki en nemli
aralarndan biri olarak nternet teknolojisinin kullanlmaya balamasnn, yeni bir
gzetim durumunun belirtisi olup olmad gzetim analizlerinde nemli bir sorun
tekil etmektedir.172

170

Bkz. (111), LYON, 113.

Bkz.(134), LYON, http://pacific.commerce.ubc.ca/kbe/lyon_surveillance.pdf
172
Bkz. (111), LYON, 61.
171

98

Lyonnun da belirttii gibi biz herhangi bir teknik devrim olmadan ok nce veri
zneleriydik yleyse nternetin yaratt bir fark varsa, nedir? Bu fark, Marxa gre,
nternetin gzetimin doasn niteliksel bakmndan deitirmesindedir Bylece
gzetim gndelikleir, geniler ve derinleir.173

Bu balamda da bilgisayar ve nternet teknolojisi gzetimin daha yaylmasnda ve

daha da kiisellie dnmesinde nemli bir role sahip olmaktadr. Bu noktada
bilgisayar ve nternet teknolojisinin gzetim iindeki rol nemli olduu iin tezin
bundan sonraki blmnde bu teknolojinin gzetim arac olarak yeni enformasyon
teknolojileri iindeki nemine deinilecektir

173

Gary T.MARX, Undorcover in Comparative Perspective:Some Implications for Knowledge and

Social Research, www.web.mit.edu./gtmarx/www/compspecsur.html.

99

4.

GZETMDE YEN YNLER

Gzetleme sistemleri giderek daha az belirgin ve akta yaplrken daha sistematik ve

zekice uygulanr hale gelmitir. Gzetlemenin tarihine baktmzda, gzetleme
gemite konteynerler iinde gelmiken -ilk olarak duvarlarla evrilmi ehirde,
sonra kapitalist iyerinde ve daha sonra ulus devlette- kresellemeyle artk snrlarn
tesine gemitir. Gzetimin bu snrlar aan eklinde bireylerin gnlk hayatlar
elektronik

izlerinin

kontrol

altnda

tutulmasna

olanak

salayan

kimlik

kontrollerinden, gzetleme kameralarna, vcut kontrollerine, parmak izi ve veri

tabanlarna, nternet izleme programlarna ve cep telefonlarnn dinlenebildii bir
dnyaya doru evrilmektedir.

Bunlarn yansra kiileri birbirlerinden ayrabilen, leklenebilir psikolojik ve

davransal karakteristiklerinden kimlik tespitlerini karmaya yarayan biometrik
sistemler de gzetim arac olarak kullanlmaya balanmtr. Bu sistemlerle ncelikle
kiisel kaytlar toplanr. Ardndan bunlara bir kod verilerek sistemde depolanr; ve
sistemden istenildiinde depolanm olan kaytlar ile kiisel bilgiler karlatrlp bir
sonuca ulalr. Bu sistemler, parmak izi ile el geometrisinin incelenmesi, yz
zelliklerinin karlatrlmas, ses ve konuma analizi, iris ve retina tanmlamas gibi
teknolojilerden olumaktadr.174

Bu gzetim sistemleri zellikle kresel gzetim veri depolarnn olumas iin

kullanlmaktadr. Bu amala tezin bu blmnde dnya apnda kullanlan gzetim
sistemlerine yer verilecektir. Ayrca biyometrik sistemlerde dahil olmak zere yeni
gzetim sistemlerinin olumasn, ilemesini ve bymesini salayan teknolojiye
yani nternetin elektronik gzetimde yaratt farklara ayrntl olarak deinilecektir.
Tezin daha nceki blmlerinde belirttiimiz gibi bilgisayar ve nternet teknolojisi

174

Uur Dolgun, te Byk Birader, 105.

100

gzetimin younluunu ve gcn artrmada nemli bir etkendir. Yeni gzetimin en

nemli

kaynan

oluturan

veritabanlarnn

bulunmasn,

birikmesini

ve

datlmasn salayan teknoloji alar stnde kurulan iletiimle salanmaktadr. Bu

alar artk en nemli enformasyon taycsdr. nternet teknolojisi sadece gzetimin
gcn artrmakla kalmam, toplumlarn sosyo-ekonomik modellemelerinde ve
bireyler zerinde ok tartlan deiimlere neden olmutur.

nternet teknolojisi insanlarn neredeyse evlerinden ya da bilgisayarlarnn bandan

ayrlmadan gndelik hayatlarn geirebilecekleri bir yaam tarz sunmaktadr. Bu
yaam tarznda her ey parmaklarn ucunda gereklemektedir. Bu parmak ucu
yaam, kresel gzetimi de salamaktadr. Bu balamda bu teknoloji ncelikli olarak
kresel gzetimin salaycs konumundadr. Yeni gzetim arac olarak nternet tek
deildir. Gzetim teknolojisi retina tarama aralarndan kzl tesi klarla arama
yaplmasn salayan aralara kadar uzanmaktadr. Bununla birlikte bu tez
kapsamnda nternet teknolojisine ayrntl yer verilmesinin sebebi; daha ncede
belirttiimiz gibi bu teknolojinin gzetleme teknolojileri iindeki ayrcalkl yeridir.
Dier bir nedende Trkiye gibi lkelerde bu teknolojilerle gndelik hayat iinde yeni
karlaan bireyler iin en yaygn ekliyle kullanlan aracn nternet olmasdr.

4.1.

Dnya apndaki Gzetleme Sistemleri

Temel olarak bilgisayar alarna dayal gnmz gzetim teknolojileri sayesinde

hedef niteliindeki bireylere/ gruplara ve lkelere hibir ka noktas kalmam;
ayrca bu gzetim sistemlerine sahip lkeler kullandklar yntemlerle gzetim
faaliyetlerine yeni bir boyut getirmilerdir.175
Yeni gzetim sistemleri artk istihbarat faaliyetleri iin kullanlmaktadr. Bylece
eskinin istihbarat rgtlerini yerini istihbarat alar almtr. Bu gzetim sistemleri

175

A.g.k., 81.

101

kresel polis enformasyon sistemleri olarak kullanlmaktadr. Bu sistemlerin en

bilinenleri aadaki ekildedir.

4.1.1. Echelon: Dnyay saran rmcek a veya p-415 olarak da

nitelenen bu srkleme a, uydular aracyla gerekletirilen tele-haberlemelerin
kresel gzetleme projesidir. Kkeninin ikinci dnya Savanda Nazi Almanyasna
kar ittifak yapan ABD ve ngiltere koalisyonuna kadar uzanan Echelon sisteminin,
bu dnemde Enigma ifrelerin zmek iin kullanld sylenmektedir.176 Bu sistem
genel kanya gre, Amerika, ngiltere, Kanada, Avusturya ve Yeni Zelanda arasnda
kurulmu bir sistemdir. Sistem, dnya evresinde be ana stratejik uyduyla
kullanlmaktadr. Bu uydularn her birinin yeryz zerinde bir ana ss yani
istasyonu bulunmaktadr. Bu uydular araclyla sistemin dinleyemedii gremedii,
izleyemedii pek bir ey bulunmamaktadr. Bu sistem sayesinde iletiim
imkanlarnn

hemen

hemen

neredeyse

tamamn

taranp

kontrol

altnda

tutabilmektedir. Bu program yalnz nterneti deil dier kitle iletiim aralarn da

kontrol altnda tutabilmektedir.177

Ancak, kresel anlamda tm iletiim sistemlerinin tek merkezde toplanmas mmkn

olmad iin, Echelon sistemi dnyada be blgede veri toplamas yapmaktadr. Bu
blgeler: Avrupa, Asya, Amerika, Afrika ve Antarktikadr. Sistemin bilgi edinme
faaliyetleri sadece uydular ve radarlarla snrl deildir. Bunlarn yannda,
okyanuslarn altndan giden ktalararas iletiim hatlar da srekli olarak bu sistem
araclyla dinlenmekte.178

Elektronik ortamdaki en youn gzetim faaliyetlerin gerekletiren Echelon, anahtar

nitelikteki veri kriterleri dorultusunda ilev grr. simler, adresler, telefon

176

A.g.k., 88.
Mehmet ZCAN, Siber Terrizm ve Ulusal Gvenlik, 324-325.
178
Bkz. (174), 88-89.
177

102

numaralar, nternet adresleri, kritik listeler, elektronik ortamdaki filerde katalog

ekline dntrlr. Bu verilere dayal olarak oluturulan szlkler, daha sonra
istihbarat istasyonlarna datlr. Sistem de, srekli olarak gncellenen bu
szcklerdeki veriler ile dinlenen iletiimleri arasnda balant kurar.179.

Aralarnda Trkiyenin de yer ald birok lkede yerletirilen bu sistem sayesinde

her trl iletiimi her ynyle takip edilebilmektedir. Bu sistem sayesinde birok
lkenin en hassas gizli bilgilerinin zellikle ABDnin eline getiinden bahsedilir.
Eer bu sistem sylendii gibi sadece askeri deil zel iletiimi de takip ediyorsa bu
durumda zel yaamn dokunulmazl veya irketlerin telefonlarnn dinlenmesi ile
teknolojik casuslua kadar gidebilecek amalar iin kullanlm demektir.180

4.1.2. Truva At: ABDnin en byk Casusluk rgt NSA (National

Security Acency- Ulusal Gvenlik Dairesi), tarafndan gelitirilmitir. Truva atlar
bilgisayar zerinden gerekletirilen bir gzetim sistemidir. Bu sistem temel olarak
takip edilmek istenen bilgisayara bir programn yerletirilmesiyle kurulur181.

Truva atlar sayesinde bilgisayar korsanlar istedikleri kiilerin e-postalarna ve

bilgisayarlardaki kaytl bilgilere ulaabilmektedir. .Truva atlar, kendilerini farkl
uygulamalarn arkasna gizleyip bu uygulamalar altrldnda arka planda
almaya balayabilmektedir. Yani truva atlar sayesinde kar tarafn bilgisayarna
istenilen zarar verebiliyor182.

Truva atlarnn bilgisayarlara ne kadar kolay bulaabildiine ynelik olarak Genel

Merkezi A.B.D de California da bulunan Symantec firmasnn kiisel bilgilerin ele
179

Bkz. (174), 91.

,Bkz. (177), ZCAN, 325.
181
Ylmaz YAZICIOLU, Bilgisayar Sular, 155.
182
Mehmet GVEN, nternette Gvenlik ve Hacker Meselesi, 168.
180

103

geirilmesine ynelik tehditlerde bir art olduuna dair olarak 2004 ylnda
yaynlad rapor sonular konunun boyutlarnn nemini ortaya koymaktadr. Bu
rapora gre; 1 Temmuz -31 Aralk 2004 tarihleri arasn da 6 aylk dnemde, tespit
edilen en tehlikeli 50 zararl kodun %54 gizli bilgilere ynelik tehditlerden
olumaktadr. Bundan nceki raporda ise bu oran firma tarafndan yzde 36 olarak
tespit edilmitir.183 Her geen gn truva atlarnn eidi ve uygulama ekilleri
oalmaktadr.

4.1.3. Carnivore: Carnivore, dier gzetim yazlmlarndan biraz farkl

olarak bir e-posta izleyici sistemidir. Carnivore, FBI'n Amerika'da nternet Servis
Salayclarna ykleyerek altrd, tm e-posta trafiini kontrol eden bir
sistemdir. Carnivore yazlmnn grevi, bir a zerinde geen tm e-posta
paketlerini toplamak ve ne dnp bittiini takip etmektir. Bu sistem, gelen ve giden
mesajlarn balk ksmn okuyarak kimden geldiini tespit etmektedirler.
Carnivore`nun yapamadklarndan biri 'iaretli' kelimeleri yakalayamamaktr.
rnein, Osama Bin Laden ve bomba kelimeleri Carnivore yazlm tarafndan
yakalanmamaktadr. nk Carnivore bilinen bir phelinin kullanc hesab veya
adresine gre almaktadr. Yani ierie gre almamaktadr. Ancak burada
tehlike sadece mahremiyet ihlalinden te, bireysel zan altnda olma ihtimali de
vardr. rnein; bir bilgisayar korsan, masum bir vatandan e-posta hesabndan,
A.B.D. Bakanna tehdit ve antaj ieren bir mesaj atabilir. FBI ise mesaj atan kiiyi
deil de masum bir kiiyi takip ederek, bu kiiyi mahkemeye kadar tayabilir. Bu
durumda bu program kullanan kiinin niyetine gre sonulanabilecektir. 184

4.3.4. Promis: Promis, birbirleriyle ilikili verilerin deerlendirilmesini

salayan bir programdr. Temeli bilgisayar eletirme ve kayt ilikilendirme
183

Kiisel Bilgilere Ynelik Saldrlar Artyor, http: // turk.internet .com/ haber/ yazigoster.
php3?yaziid =21.03.2005
184
http://www.epic.org/privacy/carnivore

104

tekniidir. Bu teknikle, muhalif olduklarndan phenilenlerin kimlikleri ve

faaliyetleri konusunda veri toplanmaktadr. Farkl veri bankalarndaki datalar
toplanarak karlatrlr ve amaca gre deerlendirilir. Bu program altrmak iin
kiilerin elektronik olarak brakt izleri saati saatine izlemek iin su, telefon ve
elektrik kurulularnn, seyahat acentelerinin ve bankalarn veri depolarna
balanmak yeterlidir. Bu gzetim yntemiyle kiiler evde veya iyerinde nternet
kullanmasa da kurumlarda kaytl verilerden her trl tahmin yapma ans
bulunmaktadr. rnein; bir kiinin evinde elektrik ve su tketimi artarsa byk bir
ihtimalle evde konuklar var demektir. Promis eve kimin geldiini tespit etmek iin,
tketimdeki dank verileri toplar ve listeler karr.

Bylece, bu ikisi arasnda bir korelasyon kurar, evde oturan kiileri ve yaknlarn
otomatik olarak belirler; ardn da, bu kiilerle ilgili banka hesaplar ve kredi kart
demeleri gibi eitli dokmanlar inceleme altna alnr. Bu tip insans yarglar
sonucunda, aranan kiilerin bu evlerde bulunup bulunmadna dair veriler etrafl bir
tarama sonucunda ortaya konmu olur.185

Bu programla bir ok masum insann yanllklara kurban gitmesi de sz konusu

olabilmektedir. rnein, programn siyasi iktidar rahatsz eden veya lke gvenlii
asndan ykc eyleme karan kiileri belirlemek amacyla kullanld varsaylsn.
Bu durumda, protesto eylemleri, yryler ve eitli rgtlere yelik gibi nitelikler
veri alnarak tarama yaplr ve bu niteliklere uyan tm kiiler, doru olsun veya
olmasn devlet dman kabul edilir. Bunlardan bazlarnn sadece bar yanls
olmalar ya da entelektel adan eylemlere destek vermesi, devlet dman kabul
edimlerini engelleyemez. Sonu olarak, hibir ykc faaliyete katlmam hatta byle
bir eyi dnmemi kiiler dahi bir anda sulu damgas yiyebilirler. zetle, bal
bana bir istihbarat silah olarak arama, tarama, bilgi toplama, gzetim altna alma

185

Bkz (174), DOLGUN, 82.

105

ve bulma gibi birok aamay birbirleriyle balantl ve anlaml ekilde yapan

Promisten ka bulunmamaktadr186

4.2.

Kreselleen Gzetim: nternet

zellikle yeni enformasyon teknolojileriyle birlikte bir gzetim kltrnden sz

edilmeye balanmtr. Bu kltr iindeki en nemli deiiklik, artk gzetimin
sadece Byk Birader olarak nitelendirilen iktidar ve iktidar organlar tarafndan
yaplmamasdr. Staples, artk bu yeni gzetimde sadece Byk Biraderin
olmadnn altn izer. Ona gre artk Byk Birader yoktur. nk biz
oyuzdur. Disiplin gc ona gre, basit ekliyle tepeden aaya uygulanmakta
veya belirli bir gruptan ya da rgtten kaynaklanmamaktadr. Dorudan veya dolayl
olarak artk Kk Biraderler tarafndan oluturulmaktadr.187

Staplesin bu grn Mitchel da destekler.O da bir tane Kk Birader yerine

Kk Biraderler srs ile kar karya kaldmzdan bahseder. Mithcell
Kk Birader ya da onun tanmyla kk diktatr durumuna konumuna
durumunu u eklide zetler:

ki tarafl elektronik iletiim cihazlar oaldka ve eitlendike,

hayatlarmz siber uzayda daha btnlkl ve ayrntl izler brakmaya
balad. Geni apl kullanma ulaan bu trdeki ilk cihaz telefon olmutur.
ok ksa srede, grmelerin ne zaman, nerede, kim tarafndan yapldn
gsteren fatura bilgilerine ulalmtr. Sonra ATM, para ekme makineleri ve
perakende sat maazalarndaki sat noktalarnda yaplan ilemlerin
kaytlar tutulmaya balanmtr. Kiisel bilgisayarlar ticari online alarna
balanmaya balaynca, onlar da elektronik izler brakmaya baladlar. Artk
anahtarl video alar alveri, banka ilemleri, film seimi, sosyal iletiim,
siyasi toplantlar gibi gnlk amalar iin kullanldka, nceden elde
186
187

Bkz. (174), DOLGUN,83

Bkz. (7), STAPLES, 129.

106

edebildiklerinden ok daha ayrntl zel yaam grntlerimize sahip olmaya

balamtr.188

Gzetimin gcn bu kadar artran ey, yeni enformasyon teknolojileriyle birlikte

artk uzakta bulunan kurumlarn gizli olanna saldrda bulunabilinmesidir. Martine
gre burada iki temel faktr bulunmaktadr. Birincisi, son birka yzylda hem
kurulularn hem de devlet organlarnn dahil olduu geni apl brokratik
organizasyonlardaki art, ikincisi ise uzak mesafelerde iletiimi salayan ve ok
byk

verileri

toplamaya

ve

ilemeye

yarayan

teknolojinin

gelimesidir.

Telekomnikasyon alanndaki ilerlemelerle birlikte asl nternet teknolojisindeki

gelimeler burada merkezi rol oynamaktadr.189 nternet teknolojisiyle birlikte
toplanan verinin saklanmas, elenmesi, pazarlanmas ve dolatrlmas salanmtr.
Veriler, srf numaralarn ve isimlerin tesinde DNA kodlar veya fotoraf
grntlerine

uzansa

da,

gzetlemenin

gereklemesini

salayan

nternet

teknolojisinin gcdr. Yeni enformasyon teknolojilerini gzetlemenin merkezine

koyan ey, nternet uygulama alanlar ve teknik adan inanlmaz bymedir. Pek
ok sradan ilemci ve etkileimin verimlilii ve uygunluu iin ihtiya duyduumuz
bu tarz gzetleme, modern yaamn kilit bir zelliidir.190

nternetle gelitirilmi gzetleme, farkl organizasyonlardaki kat dokmanlarla

yaplan gzetleme metodunun yapabileceinden ok daha iyi ekilde birbirine
gemi bir a yaratmtr. Bu a, mevcut idari sistemler tarafndan sosyal dzenin
salanmasnda kullanlan etkili bir yntem olarak gzkmektedir. nternet alar
sayesinde snrlar almtr. rnein bir resmi kurulu dieri ile verileri paylama
imknna erimi, ticari kurulular bireylerin ve hane halknn tketim kaytlarn
daha kolay tutabilmilerdir191

188
189
190
191

William J. MTCHELL, City of Bits, 156-159.

Bkz. (104), MARTN,59.
Bkz. (1), LYON, 13.
Bkz. (164), LYON ve HLLER, http://www.heise.de/tp/r4/artikel/8/8026/1.html.

107

Son derece uzmanlam kurumlar,rutin olarak kiisel veri toplayan gelitirilmi

aralar daha ok kullanr hale gelmilerdir. Lyonun da belirttii gibi modern toplum
yaamna katlmak ve bu yaama ait enstrmanlar kullanmak. Hastaneye gitmek,
ktphaneden kitap almak her yerde iz brakmak ve nterneti kullanmak anlamna
gelmektedir192.

Ayrca bilgisayar teknolojisinin yeni gzetim aralar iinde nemli bir yere sahip
olmasnn dier bir nedeni de, bu teknolojinin dier gzetim teknolojileri ile
birleebilme zelliinden kaynaklanmaktadr. rnein, telefon hatlarnn dinlenmesi,
elektronik posta mesajlarnn kontrol edilmesi, gizli kameralarn ve dinleme ve kayt
cihazlarnn bilgisayar yazlmlar ve nternetin de dahil olduu bilgisayar alaryla
birletirilmesi olasl bulunmaktadr. stelik bu, Miller ve Weckertn da belirttii
gibi gzetim aralarnn kapasitesini artrmas asndan en byk tehdittir.193

Bu paylam aslnda bilgisayarda veri tabanlarn kurcalama olanan saladndan,

daha nce hayal edilmesi bile mmkn olmayan lde mahremiyete saldry olas
klmaktadr. rnein, artk pek ok telefon rehberinin bilgisayara uyarlanm hali
mevcuttur. Telefon numarasn girip isim ve adrese ulamak ocuk oyuncadr.
Pazarlamaclar, yalnzca sokak ad girerek orada oturan kiilerin isim ve telefon
numaralar listesine eriebilir. Devriye arabasnda oturan bir polis, bilgisayara
uyarlanm polis dosyalarna uzaktan eriebilir. Tehlikeli ekilde srlmekte olan,
sahibi pheli grnen veya politik bir mitingin yaknna park edilen bir aracn
plakas nternette aranp, ara sahibinin polisteki kaydyla ilgili bilgi alnabilir veya
bu dosyaya bilgi eklenebilir..194

192

193
194

Bkz. (111), LYON, 154.

Seumas MLLER & John WECKERT Privacy, the workplace and the Internet, 255.
Bkz. (104), MARTN, 60.

108

Veri tabanlar artk bu teknolojiler sayesinde gvenlikten ok uzaktr. Gizli bilgiye

erimek sk sk basit bir balant veya para meselesidir. zel mfettiler, ilgili
ajanslardaki arkadalarna telefon ederek ve uygun demeler yaparak kredi notu,
polis kaytlar, vergi demeleri ve benzer konularda bilgi alrlar. Bu tr bir uygulama
yasaddr ancak bir o kadar da olaandr. Gvenlik eksiklii nternet teknolojisinin
yaratt sorunlardan yalnzca birisidir. Bir dieri ise, yaplan hatalardr. rnein bir
olayda, polis bir kiiyi defalarca ilemedii bir sutan tevkif edebilir, nk asl
sulu sz konusu kiinin kimliini alm olabilir. Bunun gibi birok olayla
karlamaktayz. Artk herkes bu veri dosyalar arasnda pheli konumdadr.
Sonuta gzetim drst, saklayacak hibir eyi olmayan insanlar iin bile bir risk
oluturabilmektedir.195

nternet zerinden gzetim kapasiteleri zellikle gvenlik gerekesiyle son yllarda

daha da artmtr. Bu sre, ABDye yaplan 11 Eyll 2001 saldrlarndan sonra
artmtr.

Lyon, devletin yapt gzetimi artrmasnda en nemli neden olarak hkmetlerin

eski yollarla lkelerini ynetemeyeceklerinin farkna (meruluk verme krizi,
kreselleme gibi nedenlerle). varmalar olduunu ifade eder. zellikle Amerika,
dier hkmetleri ve potansiyel sululular kontrol edebilme hayaliyle teknolojik
jandarmalk yapmay kendisinden evreye de ihra etmitir196.

nternette hkmet ve devlet gzetlemesi, kontrol hikayesinin sadece bir

parasdr. Kontrol meknizmas aslnda, kullanclarn gzetlemeyi nternet
teknolojisinin bir zellii olarak alglamalarna dayanr.197 Kullanclarn da zaten
nternet
195
196
197

kullanrken

batan

kabul

ettikleri

gibi

Bkz. (104), MARTN, 61.

Bkz. (164), LYON ve HLLER.
David L. ALTHEDE, The Control Narrative of the Internet, 225.

bu

teknoloji

artk

109

gzetlenebilmektedir.

lgin olan durum ise baz nternet kullanclarnn

gzetlendiklerini bile bile bazen farkl amalar iin isteyerek, gzetlenmek ve hatta
incelenmek istemeleridir. nternet kullanclar, seyredilmek istenmedikleri halde
daha fazla kii tarafndan, zellikle sosyal kontrolcler tarafndan izlenmekte
olduklarnn farkndalar. Gzetlenmenin hibir zaman bitmeyeceini anladklar
zaman ise gzetleyenlerin istedii kriterlere uyan ancak kendi kiiliklerini
yanstmayan sanal kimlikler oluturma yoluna giderler. Birok nternet kullancs
gizli kalabilmek iin sahte kimlikler kullanmaktadr. Birey, kendi gerek kiiliini
koruyabilmek iin artk her bir eylemi iin farkl bir kimlik sahibi olacaktr. rnein
alveri iin bir kimlik, hkmet ileri iin dier bir kimlik, online sohbet odalar
iin belki birok deiik kimlik kullanabilecektir.198

Kamuya ak olarak gerekleen bire bir nternet haberlemesi, kontrol ve

gzetlemeye davetiye karmaktadr. nternet gvenliinde bulunan eliki, bu
gvenliin hem gzetleme hem de ihlal iermesidir. Bir yandan tketici anlamalar,
nternette yaplan alverilerde gvenliin ve gizliliin salandnn garantisini
istiyorlar. Dier tarafta ise kullanclar ticareti, ulusal gvenlii tehdit eden, ktye
kullanan hatta su ileyen hackerlerdan ve dierlerinden korunmak istiyorlar. Sahte
haberleme, gveni ve yasalar ihlal eder ve sosyal kontrol ve gzetlemenin
gelimesine yol aar. Sosyal aktivitelerin gzetlenmesi ve kontrol, nterneti de
kapsamaya balad. Gzetlemeyi yapan kiiler, kendi grevlerini ktye kullanma
eilimine girdiklerinde, gzetlendiklerini sezen kullanclar ters tepki verebiliyorlar.
Dardan yaplan bu kontrol ve gzetleme, gzetleyenin bu riski gze alarak durumu
aklamaya altnda tepkileri azaltabiliyor. rnein Pew nternet ve Amerikan
Hayat Projesi tarafndan 2002 ylnda yaplan bir aratrma sonucuna gre, nternet
kullanclarnn 17%si nternet ihlallerinden dolay iini kaybeden birisini
tanmaktadr.199

198
199

A.g.k., 229.
A.g.k., 231.

110

Altheide, nternet kullanclarnn rntgenci ve tehirci olduklarn iddia eder ve bunu

u ekilde aklar:

Biz bakalarn seyrederiz, bakalarn seyrederken kendimizi de birilerinin

seyrettiini biliriz ve daha tesi seyredilmeyi isteriz. Bizim u anda iinde
bulunduumuz toplum, mteri bilgilerini srekli arayan, bulan ve paylaan
veri gzetlemesine dayanyor Hatta bunlar bilgisayarmda yazarken, ne
yazdm merak eden genlerin beni izlemeye baladklarn biliyor ve
bilgisayarmn bir ev kameras gibi altn anlatan reklamlarn gelmeye
baladn biliyorum200

Altheidenin belirttii gibi nternet bir ev kameras gibi almaktadr. Bu ev

kamerasyla gzetim, normal kamerayla gzetimle karlatrldnda birok
farkllklar hayatmza sokmutur.

ncelikle nternet douuyla birlikte bireye kendi zel hafiyesi olma ans tanyan
aralar da beraberinde getirmitir. u andaki gelimeler nda bu aralar ekle
ayrmak mmkndr. Bunlar; dizinler ve kii bulucular, dedektif yazlmlar ve web
kameralardr. nternet, her geen gn artan kii bulucu uygulamalar yaratmtr.
A teknolojisi standart evrimd dizinleri iki genel yolla deitirdi. lk olarak,
evrimii dizinler bireylerin bulunmasna daha yaratc ve etkileimli bir yolla imkan
salamaktadrlar. Ters ynde arama zellikleri bireylerin pek ok parametreden
sadece birini bilerek arama yapmasna olanak salar. Bu yzden, standart dizinlerin
isimden adrese ve telefon numarasna eklindeki yaps, herhangi bir belirleyicinin
dierlerine ulam salad yapya dntrlmtr. kinci bir akm ise belli insan
gruplarn bulmaya yarayan kii bulucu uygulamalar olmutur. rnein
gradfinder.com, kiinin lise ve yksekokul mezunlarn aramasna olanak salayan
bir veritaban iletmektedir. Whowhere.com, soy arama olana salamaktadr.
Tartmal olarak, dier siteler evlatlklarn biyolojik ebeveynlerini bulmalarna ya da
insanlarn nlleri aramalarna olanak salamaktadr. Bu konuda pekok rnek
200

A.g.k., 241.

111

verilebilir. Ussearch.comun ksa bir kefi, normal bir kullancnn u anda elindeki
arama aygtlarnn snrn ortaya karacaktr. Basit dizin taramalarna ek olarak,
Ussearch sitesi kullanclarna aradklar kiinin sicil gemii ve davalar hakknda
bilgi vermeden, alanlarn video kamerayla gzlenmesi, hatta emlak bilgilerine
ulama gibi eyleri yapabilmelerine olanak salamaktadr. Bu ve benzeri dizin
taramalarla, imdiki ve on yl ncesine kadarki adresler, telefon numaralar
(listelenmi), olas rumuzlar, akrabalar, ev arkadalar, aile bireyleri, e veya ayn
adresi paylam olabilen arkadalar, merhum aramalar, olas komular, iflaslar,
davalar, vergi kaytlar ve menkul kymetlerin yaklak deerleri gibi birok veriye
ulalabilmektedir. Pek ok insan elerinin, sevgililerinin ve ocuklarnn ne yaptn
incelemek, bulmak ve kayda geirmek iin zel hafiyeler tutmaktadr. Oysa artk
bunu yapmak iin sadece nternet yetebilecektir. Bylece kii kendi zel hafiyesi
olabilecektir. Sakl gerei tm detaylaryla renme ve aranlan eylerin ev
gvenliinde aratrabilme ans bulunmaktadr. 201

Bu uygulamalar yasallk ve kalitede ak farklar gstermektedirler. zel hafiye

olabilmek iin bu programlarn hepsi varolan kamusal sektr veritabanlarna
balanabilen yazlmlara baldr. Dier uygulamalar, PIn (private investigatorzel hafiye) aralarn dorudan birinin masastne yerletirmektedir. rnein ev ve
iyeri iin bilgisayar gzetim yazlm satan dzinelerce irket bulunmaktadr.
Spector adndaki bir rn buna rnek olarak verilebilir. retici firma, Spectrosoft,
nceleri ev versiyonlarn ocuklarnn evrimii maceralarndan endielenen
ebeveynler iin tasarlamt. Ancak, alt ay sonra 1999un balarnda, aka belliydi
ki Spector baka amalar iin de pazarlanyordu. Spector, srekli ekim yapan bir
kamera gibi alarak ekrandaki grnty birka saniyede bir kaydeder. Bu resimler
daha sonra slayt ova benzer bir ekilde oynatlr. Spector ayrca her tuu, heceyi ve
boluu, kii arkasndan hemen silse bile kaydedebilmektedir Bylece bu rn,
herhangi birinin e-postasn kurcalamak iin kullanlabildii gibi;

201

Colin J. BENNETT, Cookies, Web Bugs, Webcams and Cue Cats: Patterns of Surveillance on the
World Wide Web, 205.

112

ocuklarn nternette ne yaptn renebilmek,

ocuklarn sohbet metinlerini kayt edebilmek,

ocuklarn nternette rahatszlk verici kiilerden korunmalarna yardmc
olabilmek,

alanlarnn PC ve nternet kullanmn gzetleyebilmek,

Elerin evrimii ilikilerini ortaya karabilmek

Kendilerinden baka bilgisayar kimlerin kullandn bilebilmek iin de
kullanlr.202

Yakn zamanda piyasaya, zel hafiyeliin aralarna daha fazla eriimle ilgilenen
alclar iin eit eit minyatr web kameralar srlmtr. Web kameralar
ncelikle olduka yararl birka ama adna pazarlanmaktadr: ocuklarn
grntledii sayfalar incelemek, ocuk ve yal bakm evlerini denetlemek ve ev
gvenliini arttrmak. Web kameras rneinde olduu gibi bu amala yaplm
gzetimde de temel amacn korumak olduu ne srlmektedir 203

Korumak kiinin tedbir uygulamalaryla zdeletirilmesini ifade eder. Bu

uygulamalar dikkat edilecek, zerinde allacak olan bireylerin ayrlmasn art
koar. Ahlaki bir zn retimine uygun gelen bir hareket. Dier bir deyile, kendi
gzetimi, ayrca belli dnce ve hareketlerin bireyin zne olarak tabiatna tehlikeli
ya da zararl olarak kabul grd kltrel talebe dayanr. Burada nemli olan nokta,
g uygulayanlarn bu gzetimi hayata geirirken varlmz tehdit eden kendi
paramz korumaya yardm eder gibi grndklerinden dolay, yaptklar ilerde
meruluk kazanmalardr. Onlar aslnda sadece bizim doru yoldan uzaklamamz
nlemeyi tasarlamaktadrlar. 204

202

A.g.k., 206
A.g.k., 206.
204
Bkz. (158), VAZ -BRUNO, 274 .
203

113

nternet ve bilgisayar teknolojisi, sadece iktidar ve iktidar organlar iin deil, artk
bireyler iin de yerlerinden kalkmadan bir gzetleme yapabilmelerine olanak
salamaktadr. Bu deiim iinde bu teknolojinin gzetimde yaratt farklar,
Lyona dayanarak u ekilde zetleyebiliriz:

nternet teknolojisini kullanan devlet, rgtler ve bireyler, artk insanlarn

gndelik

hayatlarna

ilikin

verileri

ok

kolay

bir

ekilde

elde

edebileceklerdir. Bu veriler mali durumdan, ikamet, milliyet, etnik gemi ve

su oluturan faaliyetlere kadar uzanan geni bir veri yelpazesizi
kapsamaktadr. Bylece gzetimin kapasitesi eskisine oranla artacaktr.

Ayrca nternet araclyla elde edilen bu veriler, yine bilgisayarlar
araclyla eletirme yaplp karlatrlabilecektir..

nternet ayrca, ayr yerlerde dank olan verilerin biraraya getirilmesini ve
bunlardan yeni konfigrasyonlar karlmasn mmkn klmaktadr. Bu
yntem,

zellikle

istatistik

topluluklarn her trl

zneleri

hakknda

bilgisiyle

birletirildiinde,

kiilerin

ve

profilini oluturmak mmkndr. Bylece veri

verilen

kararlarda

bu

profillerden

elde

edilen

enformasyonlar etkili olacaktr. Yani veri imgelerinden sonular veya yarglar

karlr. rnein kiiye kredi verilip verilemeyecei veya bu kii kt
kiracyd, bu evin sigorta riski fazladr gibi sonular karlabilmektedir.205

Sonu olarak, nternet. teknolojisinin gzetimde yaratt bir ok fark bulunmakla

beraber, en nemlisi bu teknolojinin artk dier teknolojilerle birleerek gven
altnda olmann da bir arac haline dnmesidir. Bu teknolojiyi bu ama iin
kullanan gzetimciler, ister hkmet grevlileri olsun, ister evinde ocuunu
korumak isteyen anne-baba olsun, aslnda onlara gre ok ulvi bir grev iin bu
aralar kullanmaktadrlar. Yeryznde Tanrn Gz Olmak ve tehlikelere kar
nceden nlem almak, ayrca her ekilde suu ve sulular tespit etmek. Bu iddialar
zellikle her eyin risk olarak grlr olduu 21. yzyln risk toplumunda, zellikle
205

Bkz. (111), LYON, 120-121.

114

11 Eyll 2001 saldrlarndan sonra, hakl dayanaklara oturuyor gibi gsterilmek

istenmektedir. Bununla birlikte, kiiselliin snrlarnn snrszla dnmesi
nmzde zlmek iin bekleyen en nemli sorunu tekil etmektedir. Kiisel
bilgilerin en fazla mdahale edildii ve bu mdahalenin hakl sebeplerinin yasal ve
etik olarak devaml gsterildii alan olarak iyerlerinde gzetim konusu da bu
anlamda ayrca incelenmeyi hak etmektedir. Bu konunun tez kapsamna alnmasnn
dier bir nedeni de, tezin saha almas blmnde grmecilere sorulan sorular
iinde bu konuyla ilgili grlere de yer verilmi olmasdr. Ayrca, zellikle
Trkiye206 gibi, bu teknolojinin dzenli olarak kullanld alan olarak iyerinin
evden daha fazla olduu dnlrse, bu anlamda en nemli ihlallerin burada
gerekletii sylenebilir.

4.1.1. alanlarn Elektronik Ekran Aracl ile Gzetimi

Gzetim, toplumun her kesiminde kullanlmakla beraber, zellikle iyerinde

uygulanan gzetim, toplumun dier alanlarndan daha fazla ve belki de daha grnr
klnarak yaplmaktadr. Donnellyye gre, i yerindeki gzetim, toplumun dier
sektrlerindeki gzetimden en az sebepten dolay daha yaygndr: Birincisi,
bugnn bilgi/enformasyon toplumunda, bilgi/enformasyon teknolojileri varolan
ekonomik sistem tarafndan zirveye karlmtr. Sonu olarak, iyerleri, gzetim
potansiyeli olan bilgi/enformasyon teknolojileri iin hazr durumdadr ve dolaysyla
gzetim daha hzl ve kolay oturtulmaktadr. kincisi, gzetim prosedrleri dier
balamlarda uygun maliyetli olmamasna ramen, iyerinde maliyet-etkindirler ve
bu, ounlukla iverenin tasarrufundandr. ncs, isteyerek alma dstru:

206

Trkiye statistik Kurumunun 2006 aynda gerekletirdii aratrmaya gre irketlerde bilgisayar
kullanm %87.76 ve nternet eriimi oran %80.43 olarak bulunmutur. (Turgay SEEN,
htpp//turk.nternet.com/haber/yaziyaz.php3?yaziid=15661)

115

sahibi, cretlerini kabul edenler iin herhangi bir alma art oluturulabilir ve
herhangi bir iiyi herhangi bir sebepten dolay iten atabilirler.207

Bu sebepler ayrca, i sahiplerinin gzetim yapmalar iin yasal serbestlik ve

ideolojik mazeret/aklama salamaktadrlar. Bu yasal serbestlik ve ideolojik
aklamadan dolay artk neredeyse tm iyerlerinde gzetim sz konusu
olabilmektedir. Gzetim, artk patronun iinin e-postasn okumasndan, markette
barkot okuyucularn sadece fiyatlar deil, alann barkottan okutturma hzn
lmeye kadar olabilmektedir. yerindeki gzetimdeki younluun ve yapl
aralarndaki artn ksmi sebebi, hzla gelien teknolojilerdir. Eski zamanlarda
gzetim, sadece patronun kendisinin gzetim yapmas ve kaydetmesi ve ilkel saym
aletleriyle snrlyd. Bilgisayar anda ise gzetim; devaml, ucuz, ani ve her
eyden nemlisi kolay olabilmektedir. Gerekten de, bilgi ilem teknolojilerinin
gittike daha ok iyerinin bir paras olmasyla, en tecrbesiz patronlar bile sadece
bir fare kliklemesiyle deerlendirici bilgiyi elde edebilir hale geldiler.208

Bu teknolojilerin i dnyasndaki kullanmnda, ncelikle olarak tartlan konu bu

teknolojinin gemiin denetilerinin yerini almas, hatta sadece ile ilgili konular
deil kiisel gizlilik alanna giren konularn bile bu denetim srasnda iverenlerin
eline geme olaslnn olmasdr. alanlar asndan iverenlerin eline geen bu
bilgilerin nerede kullanlaca nemli bir sorun tekil etmektedir. nk bu bilgiler
sadece ile ilgili olarak performans deerlendirmesi veya i takibinde kullanlacak
olan veriler deildir. Bir gn bir polis merkezindeki kaytlarda bu bilgilere rastlama
olaslmz bulunmaktadr. verenler asndan baktmzda ise, alanlarn elinde
olan nemli irket bilgilerini nasl koruyabilecei endiesi bulunmaktadr. verenler
ve alanlar arasndaki farkl yaklamlardan dolay, bu konuyla ilgili olarak
belirtilen grlerde de farkllk bulunmaktadr.

207

H. DONNELLY,(1986, Mart 21). Privacy in the workpLTYRNCRXSMlqJm776YTRTfNfm%MaL7YE7NTM

116

Aslnda i yerinde biliim teknolojileri kanalyla bilgilerin toplanmas, daha ie

girmeden balamaktadr. Bu sre ie alnmadan nce yaplan uyuturucu testleri,
psikolojik tarama bataryalar, kredi bro dosyalar ve sabka kayd gibi aratrmalarla
balamaktadr.209 e baladktan sonra gerekleen gzetim ekliyle ilgili olarak
deerlendirmeler, zellikle bilgisayar ve nternet teknolojisine dayanlarak
yaplacaktr.

e baladktan sonra gerekleen bu yeni gzetimle ilgili farkl yaklamlar

bulunmaktadr. rnein Cozetto ve Pedelinski, alanlarn zerinde tehdit edici bir
durum ya da taciz durumu sz konusu olduunda, gzetimin gerekli olduunu
savunurlar. verenler onlara gre, alanlarn dier alanlar zerinde rk,
cinsiyeti, tacizci ya da kfre ynelik davranlarn engellemek ya da bu
davranlara kar koymak iin gzetim uygular. Gzetim bu anlamda sadece
iverenlerin deil, dier alanlarn da koruyucu bir adr haline gelmitir. Buradaki
nemli ayrmlardan biri, onlara gre tacizin anlam ve bilgisayarda neleri ierdiidir.
Tacizi baka birinin mal mlkne yetkisiz giri ya da mal mlkn izinsiz kullanm
olarak tanmlamaktadrlar.210 nternetteki tacizi ise Scotttan yaptklar alntyla u
ekilde snrlandrrlar.snrlandrrlar:

Kiinin veri tabanna yetkisiz ulama,

Enformasyona yetkisiz ulama,

alann bilgisayarda yapt balantlar sayesinde hayat tarzyla ilgili
bilgilerin yetkisiz toplanmas,

Enformasyon ieren hard-diskin bilgisayardan yetkisiz kaldrl,

alanlarn bilgisayarlarna belirli trdeki enformasyonlarn kaydedilmesinin
iveren tarafndan engellenme giriimleridir.211

209

Bkz. (81), GANDY, 67.

Don A. COZZETTO & WTheodore B. PEDELSK, Privacy and the Workplace: Technology and
Public Employment, 518-519.
211
Michael D. SCOTT, Scott on Computer Law,Vol.2, 2nd.ed., (Englewood Cliffs,):Practice Hall,
1993,15-51. Aktaran: A.g.m., 519.
210

117

Rule

ise

bilgisayarlarn

zellikle

performanslarn

gzlemek

amacyla

kullanldndan bahsederler. Bu uygulama, modas gemi yz yze gzetimden

farkllklar gstermektedir. Bu farkllklar, aslnda bilgisayarn kendisinden
kaynaklanmaktadr. Bunu aadaki rnekle aklar:

Garson, masadan siparii aldktan sonra be i terminalinden birine gidip

siparii numaralarla girmektedir (mndeki her eyin envanter numaras
var). Sipariin ieriinin tek kayd bu oluyor ve sadece mdr tarafndan
onaylanp deitirilebiliyor. Sipariin ne olduunu syleyen bilgisayar
girii olmakszn hibir ey mutfaktan kamyor212.

Byle bir sistemin uygulanma sebepleriyle ilgili olarak alanlarla yapt

grmelerde bir restoran mdr, mutfakta yaplp da faturada gsterilmemesi
yoluyla alnan yemek vakalarn nlediinden bahsetmitir. Ayrca mdre gre bu
yntem, garsonlarn daha hzl hizmet etmesine yaramaktadr. Rule, bu rnekle
birlikte alanlarn bu yeni gzetim eklinin, geleneksel gzetimden baz farkllklar
olduuna dikkat eker. Bu farkllklar ona gre unlardr: Geleneksel izleme
ynteminden daha sk takip yaplabilmesi, alanlara ilerini yaparken daha az
mdahale edilmesi ve daha az maliyeti olmasdr. Yine, bilgisayarl gzetimin
geleneksel olana gre insan deerlerine kar daha kat veya daha ykc olduunu
gsteren bir sebep olmadn belirtir. Rule, Peter Brantley ile yaptklar New York
aratrmas sonularna dayanarak, baz personellerin bilgisayarl kontrolleri gnll
karladna deinir Bunun sebebi olarak da alanlarn onlardan bekleneni
gerekten yaptklarn bilgisayarlar araclyla kantlayabileceklerine inanmalarn
gsterir.

New

York

almasndan

elde

edilen

bilgilere

dayanarak,

bilgisayarlamann, almann izlenmesi iin baz yeni durumlar yarattn

dnmektedir. Bu durum, bilgisayara kar, yneticilerin organizasyonlarna daha
analitik bir adan bakmasn salar veya bunu tevik eder. Bilgisayarlamayla
birlikte, i takip sisteminin yaplabildiine dikkat eker. Bilgisayarlama, ilerin

212

James B. RULE, High-Tech Workplace Surveillance: Whats Realy New?, 70-71.

118

ileyiini ve bunlarla ilgili dier tm konular ynetimin eriimine olanakl klarak bu

ilemlerde yer alan insanlar gzetime daha da yaklatrmaktadr.213

Rule, zellikle i yerinde sz konusu olan kayt sisteminin, alanlar gzetlemekten

te i takibi ve i akn dzenlemek iin yapldndan bahseder. Yani asl ama,
alann kiisel bilgilerinin gzetlenmesi deil, iin srekliliinin ve verimliliinin
salanmasdr.

Miller ve Weckert, alanlarn bilgisayarla gzetiminin alanlarn kendi yararna

olacayla ilgili olarak gerek alanlar tarafndan gerekse iverenler tarafndan ne
srlen nedenlerin doruluk paylar olabilecei gibi baz elikileri de beraberinde
getirdiinden bahsederler. Bir tanesi, eer uygun kullanlrsa gzetimin i
uygulamalarn gelitirmeye yardm edebileceidir. Bu doru olabilir; ancak sadece
alann rzasyla birlikte ksa vade gzetimini dorular. kinci ise alann
tamamen objektif kriterler, rnein tu darbeleri dorultusunda tayin edilecei ile
ilgili grtr. Onlara gre nesnellik iyidir; ancak bir iinin deerinin tayini salam
bir znel eye de sahiptir. Fazlaca sorumlu ve deneyimli ancak yava yazan biri de
dierlerinin verimliliini artrabilir. Bu yzden bu da mahremiyetin ihlali iin zayf
bir gerekedir. Son olarak, gzetimin iin kendilerine den payn yapmayan
yararsz alanlardan kurtulmaya yardm edecei tartlmaktadr. Bu sadece iveren
iin deil, dier alanlar iin de iyi olacaktr. alanlar iyerinde kendilerinden
daha az alanlara tahamml etmek istemezler. Ancak iyerindeki gzetimin
alanla almayan ayrma konusunda etkili olup olmayaca belli deildir. Bu
elikilerle birlikte onlara gre baz alanlarn makul standartlara eriememesi
inancndan dolay hedefli ve snrl bir gzetim yaplabilir. 214

213
214

A.g.m., 71-73.
Bkz. (193), MLLER-WECKERT, 260.

119

Lee ve Kleiner da, Miller ve Weckertn grlerini desteklemektedirler. Buna ek

olarak, dzenli gzetim onlara gre endstriyel casusluu azaltacaktr. alanlar
gzetimin varln bildikleri iin kendilerini yasad etkinliklerde bulunmaya daha
az eilimli hissedeceklerdir. ou zaman gizli bilgileri gelitiren alanlar, irket
gerelerini kasten ticari srlar rakiplere iletmede kullanabildii iin iverenler bu
durumdan ok ge haberdar olabilmektedir. yerindeki bu gzetim, bu sayede
iverenleri de koruma altna alacaktr.215

Porter ve Griffatonda alanlarn nternet kanalyla gzetlenmesinde i d olarak

gsterebilecekleri davranlarn kontrol altna almak amacyla uygulanabileceini
savunmaktadrlar. zellikle bu gzetim, alanlarn yasad etkinliklerde bulunma
olaslna kar irketin karlaabilecei cezalandrma ve baka kurumlarn talep
edebilecei tazminat davalarna kar iverenlerin korunmasnda etkilidir. verenler
kendilerine kar alacak olan davalarda, davay aanlarn doru syleyip
sylemediini alanlarn izlerini bu yollarla takip ederek kantlayabilecektir. Bunun
yannda bu gzetim ekli, alanlarn zel hayatn istila etme gerekelerini de
geniletecektir.216

verenlerin ou alanlarn e-posta yazmalaryla ve srf yaparken harcadklar

vakit ve gnderdikleri veya aldklar postalarla ilgili olarak endielenmektedir..
Bununla birlikte alanda,bir iverenin alann e-postasn gzetim altnda tutarak
elde edecei bilgilerin nitelii konusunda endielenir. verenlerin ve alanlarn eposta ile ilgili endielerin kapsam unlardr:

Elektronik postann alcsnn kim olduu,

Elektronik postann gndericisinin kim olduu

Elektronik postadaki kelime says,
215

Samantha, LEE- Brian KLENER, Electronic Surveillance in the Workplace, 74.

William G..PORTER II- Michael GRIFFATON, Between the Devil and Deep Blue Sea:
Monitoring the Electronic Workplace, 70.
216

120

alann elektronik postay okumak iin harcad zaman,

alann elektronik posta yazmak iin harcad zaman,

Elektronik posta eklerinin says ve tr,

Elektronik postann ile balantl olup olmad,

Baz anahtar kelimelere gre ieriin tespiti.217

Grld gibi bir e-postayla iveren birok enformasyona sahip olabilmektedir.

Bundan dolay da kiisel postay izinsiz amak, zel konumalar dinlemeye
benzemektedir. Bununla birlikte alann iyerinde kulland e-posta sisteminin
iverene ait olmasndan dolay iverenin byle bir hakk olup olmad
tartlmaktadr. Bu tartma alann i yerinde kulland e-postayla, i dnda
kulland e-posta arasnda fark olup olmadna odaklanmaktadr.

Miller ve Weckert, bunun bir farkllk yaratmayacan belirtirler. Onlara gre

iverenin alanlara dedii cret alanlarn emei iindir. Mterilere syledikleri
grevleri olabilir; ancak birbirlerine syledikleri ie ak ve dorudan zarar
vermiyorsa deildir. alanlarn srekli olarak sohbet etmeleri sistemi ar yklyor
ya da kendileri veya dierlerinin almalarna mani oluyor olabilir. Buna bal
olarak kiisel konumalar yasaklamak ya da snrlamak savunulabilir. Ancak bu
konumalar gzetlemeyi dorulamaz. Buradaki nemli sorunlardan birisi, gzetleme
olmazsa elektronik postann kiisel yazmalar iin kullanlp kullanlmadnn nasl
bilineceidir? Sylenmedii takdirde bilinmeyecektir. Ancak ar kullanmdan ya da
benzer durumlardan dolay bir sorun kmyorsa o zaman endielenmeye gerek
yoktur. Kiisel elektronik posta tarafndan, bilgisayar tehizatna da verimlililie de
bir zarar verilmiyorsa, o zaman sylenenleri gzetlemenin merak tatmini dnda bir
amac olamaz. Bu bir hakkn ihlali iin gereke olamaz. Sistemin ar yklenmesi ya
da yeterli dzeyde i yaplmamas gibi sorunlar var ise, birka nlem almak
217

Ali Osman ZDLEK, Hizmet Akitlerinde Gizlilik Maddesinin Biliim Teknolojileri Kullanm
Asndan Deerlendirilmesi, http: //www. hukukcu. com/ bilimsel/ kitaplar/ hizmetakitlerivebilisim.
html.

121

gerekebilir; ancak bu durumda bile mesajlar okumak nadiren gerekli olacaktr.

Mesaj saysna ya da uzunluuna bir limit konabilir ya da sorgulanan alann
verimlilii aratrlabilir. nsanlar ie almak, onlarn elektronik posta ya da karlkl
konumalarn denetleme hakkn salamaz.218

Bunun yannda e-posta denetiminin taraftarlar, bir alann, irketinin e-posta

sistemini kullandnda, irketin e-posta adresini kullanarak istemeden de olsa
irketin nn zedeleyebileceini iddia edilmektedirler.219

alanlarn ok rahat bir ekilde kullanabildikleri dier nternet uygulamas da

wwwlar, yani bilinen adyla srf uygulamalardr. Baz alanlar, iyerlerindeki
bilgisayar donanm zerinden zellikle world wide web (www) yoluyla neredeyse
snrsz materyal eriimine sahiptir. verenlerin, alanlarnn www zerindeki
aktivitelerini ve ziyaret ettikleri siteleri gzetlemeleri gerekesiz bir mahremiyet
ihlali midir? Burada, zellikle alann www zerindeki aktivitelerle ilgili sebep
olduu giderleri ve harcad zaman gz nne alnmaktadr. Bu kstaslar gz nne
alndnda, Miller ve Weckert, ile ilgili grevler dnda eriimi yasaklama durumu
iin bir ivereni knamann olduka zor olacandan bahsederler. Onlara gre bu
yasakla ilgili genel bilgiler gz nnde bulundurulduunda, alanlar tarafndan
eriilen sitelerin periyodik kontrol mantksz deildir. nsanlarn, rnein eitim
alanndaki pek ok insann, ilerini dzgn yapabilmeleri iin serbest eriime
ihtiyalar olduu durumlarda daha da enteresan sorunlar ortaya kabilmektedir.
218

Bkz. (193), MLLER-WECKERT, 261.

Bkz. (215), LEE-KLENER, 74.

Bugn nternetin en popler uygulamas web taramasdr. www Tim Berners Lee tarafndan 1989
ylnda CERNde (Avrupa Para Fizik Laboratuar) gelitirildiinden bu yana inanlmaz bir ekilde
gelimitir. nternet u anda ulat noktay webe borludur. Aktarml metinler (hypertext) ve
ynlendiriciler (link) wwwnin zdr. Ynlendirici sistem yle bir sistemdir ki; bu sistem ile
birbirinden aykr sistemlere, platformlara ve alara eriim olana salanr. Lee bu sistemi tasarlarken
sisteme girildiinde herhangi bir bilginin listelenmesini salayacak bir sistem olmas gerektiini
dnmt. Bylece kullanc ne aradn bilmeden bile bilgiye/enformasyona ulaacaktr. (Nada K.
KAKABADSA, Alexander KAUZMN, Andrew K. KAKABADSA,Current Trends in nternet Use:
E-Communication, E-Information and E-Commerce. htpp// www. interscience. wiley. com. egi-bin,
10 Aug,2000.)
219

122

Buna rnek olarak niversiteler, personeline snrsz eriim salamaktadr. O zaman

niversitelerin, alanlarnn bu eriimi nasl kullandn bilmeye hakk var mdr?
Mahremiyet asndan bakldnda eitli yazlmlarn kullanmyla eriimin belli
sitelere snrlandrlmasnda sorun yoktur. Ziyaret edilen sitelerin gzetlenmesi ise
eriimin engellenmesi kadar kabul edilir deildir. 220

Ayn ekilde Colemana gre de alanlarn bilgisayarlarnn ve nternet

balantlarnn gzetimiyle, alanlarn zamannn boa geirmesinin nn almak
ya da kurumun nternet zerinde yapt balantlar iin harcad paray azaltmak
veya nternet hatlarnn ykn azaltma mmkn deildir. Bunun yerine baz sitelere
girmeyi engellemek, iilere aylk indirme (download) limitleri tanmak gibi
zmler ona gre daha etkili olacaktr.221

alanlarn iyerinde e-posta iletiim ve srf yaparken gzetim uygulamalarna

maruz kalmalar hususunda tartmann kiisel haklarn ihlali noktasna yneldii
grlmektedir. Genelde iyerindeki performans deerlendirme, i akn takip etme
ve kurumun ve alanlarn gvenliini salama gibi konular iin gzetime daha
scak baklabilmektedir. Oysa ki bu gzetim srasnda kiisel verilerinde iverenin
eline

geiyor

olmas,

zellikle

alanlar

strese

sokmaktadr.

alanlar

gzetlenmenin temel insanlk deerlerini ihlal ettiini ifade etmektedirler. Bununla

birlikte alanlarn hem gizlilik haklar bulunmaktadr hem de alma saatleri
boyunca iverenler, irketin refahn korumak ve nyargsz gvenli bir alma
ortam salamakla da grevlidir. Yine de, irket haklarnn alan haklarndan ar
bast alanlar tarafndan iddia edilmektedir.222

220

Bkz. (193), MLLER-WECKERT, 262.

Stephan COLEMAN, Universal Humar Rights And Employee Privacy: Questioning Employer
Monitoring of Computer Usage, 291.
222
Bkz. (215), LEE-KLENER, 74.
221

123

alanlar ve iverenler arasndaki bu mahremiyet ihlalleriyle ilgili konularda bir

anlamaya varlmas zor gibi gzkmektedir. Onun iin yukarda grlerinden
faydalandmz

yazarlarn bu konuda zellikle iverenlere baz nerileri

bulunmaktadr.

Rulea gre iverenlerin alanlarn iteki performansn dorudan gsteren verilerin

toplamasna izin verilmelidir. Ancak, rnein alann gelecekteki performansnn
tahmin edilmesi gibi karm yapmak iin kullanlacak bilginin toplanmas alann
izniyle yaplmaldr. Bylece, klavye vurularnn veya bor brosunun verdii
borlarn saylmas ya da bu borlarn krllnn deerlendirilmesi, bilgisayarla
veya baka bir yolla da yaplsa kabul edilebilir. Ancak, ynetime dmanlk
besleyenlerin, alma ekilleri hrszlkla badaanlarn veya hamile olacaklarn tek
tarafl gzlenmesi kabul edilemez. Btn bu zellikler, belli bir noktada alann
retkenlii ile badalatrlabilir; ancak Rulea gre kiisel verinin byle
karmsal amalarla

kullanlmas, bilgisayarl iyeri

gzetiminin eriimini

durdurmas gerektii noktadr. 223

Lee ve Kleiner de benzeri grleri savunur. Buna ek olarak, alanlarn

dokunulmazlk haklarnn olduu konusuna deinirler. verenlerin bu konuda net
politikalar ortayla koymalar ve bu srete alanlarn grlerinin de dikkate
alnmas gerektiini savunurlar. Bundan baka, iverenlerin ne dereceye kadar
iyerinde gzetim yapmaya niyetli olduklarn ak ve net bir biimde tanmlamalar
gerekir.224

alanlara verilecek net politikalar ve aklamayla ilgili olarak da Cozzetto,ve

Pedeliski u nerilerde bulunmaktadr:

223
224

Bkz. (212), RULE, 76.

Bkz. (215), LEE-KLENER, 79.

124

Btn alanlara bilgisayarlara ulam ve bu an kullanmyla ilgili

anlalabilir bir iyeri poliesi gelitirilmelidir. Btn alanlara polie
ihlaliyle ortay kacak itaatsizlik durumundaki cezalandrmalar aklayan
kopyalar datlmaldr.

Kfr, mstehcenlik, taciz ve iyeri haberlemesinde karalayc dilin
kullanmyla ilgili kurallar konulmaldr. Bu, poliede belirtilen tolerans
snrlarn verir.

alanlar

iyerinde

haberlemelerin

deerlendirilmesi

konusunda

bilgilendirilmelidir. yeri kaynakl btn haberlemeler iyerinin adres ve

bal altndan yaplmaldr. Bylece, irket d alara yollanan karalayc
bir mesaj, iyerinin pozisyonunun yanstr biimde yrtlebilir.

Kayt srekliiyle ilgili kurallar gelitirilmelidir. Elektronik postann yasal
olmayan ve yasaklanmam doas, her eit davada iyerine zararl
olabilecek sigorta silahlarnn deersel tefeci dkkanna dnmesine olanak
salayabilir.

alanlar ve a yneticileri, periyodik olarak (her on ya da otuz gnde bir),
gereksiz dosyalar taramal ve silmelidir. nk mesajlar silinmi olsa bile
elektronik postalar karmak tekniklerle kefedilebilir.

alanlara

siber

alar

sayesinde,

kopyalanabilecek

yeterli

bilgi

salanmaldr. Net kullanclar genellikle, kayda bal olan materyalden

habersizdir. Ama orijinal materyal tamamen ve hemen kopyalanabilir.
Kopyalanmam materyalin kopyalanmas, kopyalama kanunlarnn ihlaline
dahil olabilir.

Gzetim sonucunda elde edilen her bilginin ile ilgili olduundan emin
olunmaldr.

alanlarn makul bir gzetime izin verdii garantilenmelidir

alanlarn dorudan gzetimin farknda olmalar ya da alanlarn
sorgulanmas gizli gzetimden daha uygundur.

Gzetimin alanna dair makul kurallar gelitirilmelidir

Kazara rastlanan hibir kiisel bilgi zerine personel eyleminin olmayaca
garanti edilmelidir.

125

yerinin telefonlarnn, elektronik verilerinin fax ya da dier elektronik

aralarnn kiisel amalar iin kullanlmadn garantilendii bir polie
olmaldr.

Elektronik gzetim ya da izlemenin sonular kstlanmaldr.

yerinin, alanlarn i eylemlerinin aleyhinde olmad, yansz isel bir
prosedr olduundan alanlar emin olmaldr..

Periyodik olarak i yerinin teknolojik gzetiminin ynetim prosedrleri
yenilenmelidir. Bu yenilikler yasalar dorultusunda hazrlanmaldr.225

Aslnda bu neriler daha nceki blmlerde deindiimiz kendi kendine gzetimi

salamann bir arac gibi gzkmektedir. nk alanlar aklanan bu politikalar
sayesinde gzetlendiklerini bileceklerdir. Ama gzetleyenin her zaman kim olduunu
tam olarak bilemeyeceklerdir. Ama gzetimin farknda olma, alanlarda bunun
iselletirilmesini salayacaktr. yerindeki gzetim ile ilgili olarak alanlara ve
iverenlere verilen neriler, hep iyerini yasal konulara kar koruma noktasnda
toplanmaktadr. alanlarn e-mail ve srf yaparken harcadklar vakit konusunda
endie duyulmasnn hakllk pay olmakla birlikte, eski alma biimleri iinde de
bu zamann iyerinde dedikoduya ayrlan zamanla rtebileceinin dikkate alnmas
gerekmektedir. alanlarn iyerindeki yazmalarndan elde edilecek bilgilerin i
yerinin kendisinde kalacann veya alanyla ters dt bir durumda kendisine
kar kullanlp kullanlmayaca konusu ile ilgili belirsizlikler alanlar asndan
en byk sorun olarak grlmektedir. verenler kendilerini nasl korumak
istiyorlarsa alanlar da kiisel bilgilerinin toplanmamas ya da bakalarnn eline
gememesi konusunda beklenti iindedirler. alanlarn bata elektronik posta ve
nternet (ayrca telefonlarn dinlenmesi, kamerayla ve ya manyetik giri kartlaryla)
kullanmyla gzetlemek iverenin muhakkak yapabilecei bir ey olmasna ramen,
muhakkak yapmas gereken bir ey deildir. nk hl bu gzetim ekilleri
iverenler tarafndan sadece verimlilii ve gvenlii oluturmann bir arac olarak
deil, alanlarn kiisel bilgileri toplama arac olarak da kullanlmaktadr.

225

Bkz. (210), COZZETTO_PEDELSK; 522-523.

126

5.

GZETM

TOPLUMU

OLMA

SRECNDE

MAHREMYET

SORUNU

Gnmzde, enformasyon teknolojilerinde yaanan hzl gelimeler, bireylerin son

derece nem verdikleri zel yaam alanlarnn sorgulanmasna neden olmutur. Bu
teknolojiler, Sennetin Kamusal nsann k adl almasnda ngrd gibi
kamusal yaam fikrine son verilmesini salayan aralardr.226 Elektronik veri
toplama ve dijital karlatrma teknikleri sayesinde insanlar, artk neredeyse her
zaman kamusal ve zel alanlarnda gzetlenebilir duruma gelmilerdir. stelik bu
gzetleme durumu sadece sekin insanlarn deil, sradan insanlarn da hayatna
girmitir.

Mitchelln da belirttii gibi, zellikle bu sradan insanlarn gzetim altnda

tutulmasna olanak salayan ey, kent yaamnn artan arldr. Kent yaamnda
bireyler her zaman bakalarn izleyebilecek ve izlenebilecek duruma gelmilerdir.
Kent yaamnn yararlarna karlk, bu yararlardan faydalanabilmek iin zel
yaamn bir ksmnn feda edilmesine gz yummak durumunda kalnmaktadr. nk
elektronik veri toplama ve dijital karlatrma teknikleri, gemite kullanlan veri
toplama tekniklerinden ok daha gldr. 227

Bu gl teknolojilerle birlikte artk hem devlet tarafndan hem de kii ve kurulular

tarafndan kullanlabilen gzetim aralarndan kaabilecek bir alan kalmam gibi
gzkmektedir. Gelinen bu nokta, her dnemde en ok tartlan konulardan biri olan
mahremiyet ile ilgili yeni paradigmalar da ortaya koymutur.

226
227

Richard SENNETT, Kamusal nsann k, ev. Serpil Durak-Abdullah Ylmaz, 352.

Bkz. (188), MTCHELL, 159.

127

Artk her yerde, telefon konumalarmz, elektronik posta yazmalarmz hatta btn
bilgisayar

kaytlarmz,

salk

kaytlarmz,

ekonomik

kaytlarmz,

posta

kaytlarmz gibi aklnza gelebilecek her trl kaytlarmza ve grntlerimize

devlet ve organlarnn, ticari kurulularn hatta bireylerin ulaabilme imkn
bulunmaktadr. Bu ulam imkn nedeniyle bireylerin her trl dijital enformasyonu
onlarn izinleri olmakszn depolanabilmektedir. zellikle 11 Eyll 2001 saldrlarn
takip eden dnemden itibaren yaplan mahremiyet ihlalleri, artk ok daha byk
boyutlara varmtr. Bu dnemi takip eden srete byyen gvenlik kaygs
nedeniyle birey, sadece birer ekonomik veri olarak deil, potansiyel sulu olup
olmadna gre de kategorilemesini salayan gzetime maruz kalmaktadr. Bu
panik, hem gzetimin arln artrm hem de verilerin hangi koullarda
kullanlaca, yani iyi ya da kt niyetli olarak kullanlp kullanlmayacayla ilgili
kaygy beraberinde getirmitir. Bu kayglar hem gvenlik hem de bu enformasyona
sahip olanlarn elinde ok nemli bir ticari datann olmasna yneliktir. Bu kadar
geni bir dataya sahip olanlar, verilerine sahip olduklar kiilerin davranlarn
etkilemek iin ok nemli bir araca sahip olurlar. Pazarlama asndan bakarsak,
potansiyel mteriler hakknda ok ey bilmek onlarn ihtiyacna ynelik ok eyi
retebilmektir. Benzer ekilde devlet de birok kayt tutmaktadr. Bunlar,
vatandalarn vergi, salk, eitim kaytlarndan gnlk aktivitelerine kadar
uzanmaktadr. nk devlete gre her geen gn artan dmanla ba edebilmek iin
olabildiince

bilgiye/enformasyona

sahip

olunmaldr

Tm

bu

verilerin

toplanmasnn genel etkisi udur: Onlar bizim hakkmzda herkesten ok bilgiye

sahip olurlar ve biz onlarn kim olduunu ve bizim hakkmzda ne bildiklerini hibir
zaman bilmeyiz228.

Bylece

bireyler,

kendilerine

ilikin

bilgiler/enformasyonlar

zerindeki

hakimiyetlerini kaybetme ve bu bilgileri/enformasyonlar elinde bulunduranlarn

etkisi altna girme riskini tarlar. Tabii ki buradaki en nemli sorun, enformasyon
toplumunun gelimesiyle birlikte mahremiyetimizin anmas ve bunun yeniden geri

228

Bkz. (125), STALDER, 121-122.

128

dnmesinin ok zor olmasdr. Enformasyon teknolojilerindeki gelimelerle birlikte

mahremiyet konusunun bu kadar tartlmasnn en nemli nedenlerinden birisi,
bizim kendi isteimizle bakalarnn bizim bilgilerimize sahip olmasna izin
vermemizdir. Ayrca mahremiyetin tanm hakkndaki belirsizlik de bu tartmada
etkilidir.229 Bu belirsizliin nemli bir nedeni de, zellikle yeni teknolojilerle birlikte
bireylerin mahremiyet alanna ait olarak uradklar kayplarn farknda olup
olmadklar, buna raz olup olmadklar ve bu kaybn arzu edilir bir kayp olup
olmadyla ilgili sorularn mahremiyet kavramnn tanmlanmasnda bavurulan
sorular olmasdr. Bu sorular, tarafsz bir mahremiyet kavramnn olumasn
gletirmektedir.

230

rnein bir kii aylk kazancnn ne olduunun bilinmesini

istemeyebilir; dier bir kii ise bunu hi nemsemeyebilir. zel alana ait bu bilgilerin
kiiden kiiye deimesinin yannda, ykselen gvenlik kaygs da bu farkllklara
eklenince,

kiilerin

zel

alanlar

kamunun

paylamna

gnll

olarak

sunulabilmektedir. Bu konuda kayg yaanmasna ramen pratik anlamda hissedilen

kayg, hem bireysel hem de toplumsal dzeyde kendisini gstermemektedir. Bu
blmdeki amacmz, ncelikli olarak mahremiyet kavramn yceltmek deildir.
Sadece mahremiyet alanmzn bizim dmzdan istila edilmesi ve bu istilann hem
politik hem de ekonomik g olarak kullanlmasna kar bu kavramla ilgili olarak
tarafsz bir mahremiyet kavramyla ilgili grleri ortaya koymaktr.

Bu bilgiler nda, bu blmde ncelikle mahremiyet sorununun temeline, yani

mahremiyetin eskiden bal olduu ve hl bal olduu kamusal ve zel alan
arasndaki ayrma ksaca deinilecektir. Daha sonra mahremiyet konusundaki farkl
tanmlara ve mahremiyetin zelliklerine yer verilip, gzetim toplumu olma
srecindeki mahremiyet sorununun profili izilecektir.

229
230

Bkz. (125), STALDER,122.

Ruth GAVSON, Privacy and the Limits of Law, 334.

129

5.1.

Kamusal ve zel Alan Arasndaki Ayrm

Son yllarda zellikle enformasyon teknolojilerinde yaanan gelimelerle birlikte,

bireyin mahremiyetine dnk endielerin artt grlmektedir. Bu endieleri Beceni,
bireysel zgrlklerin yllar getike artma eilimine ramen, devletlerin, bireylerin
ve kurumlarn teknolojik ve sosyolojik gelimelerle birlikte artan oranda zel hayata
mdahale etme arzularnn atmasna balamaktadr.231 Bu gl teknolojilerle
birlikte mahremiyet sorunun doas da deimitir. Aslnda mahremiyet sorununun
temeli, Beceninin belirttii atma durumundan da te, mahremiyetin eskiden ve
hl bal olduu deerlerle ilgilidir. Bu sorunsaln temeli, kamusal ve zel alan
arasndaki ayrma dayanmaktadr.

Grbileke gre zel ve kamusal alan arasndaki ayrmn tarihi ok eskilere

gitmektedir. Ona gre bu blnme, esas olarak ehir yaantsnn bir sonucudur. Bu
ayrm u ekilde aklar;

Eski Yunanllarda ev hayatyla ehir hayatn birbirinden ayrmlar, ehrin ve

politikann alan olan polis ile evin ve ailenin alan olan oikos arasna bir snr
koymulard. Eski Romada da res publica ile res privata farkl varlk ve
iktidar alanlarn tarif ediyordu. Ama bu ayrmlarn bugn bizlerin yaad
modern blnmenin atas olduunu dnmek yanl olur. nk her ne kadar
blnmenin tarihi ehrin, yani medeniyetin tarihi kadar eskiyse de, bunun ald
biimler, yklendii anlamlar modern biim ve anlamlarndan farklyd.
Modern insan zel olan daha doal, daha zgr bir alan olarak grmeye,
kamusal olan ise zorunluluklar ve grevler alan olarak tarif etmeye daha
yatkn. Oysa Eski Yunanllar iin oikos, insann kendini yeniden retmesini
salayan ev hayatnn, almann, ekonominin alanyd. Ev hayat doallk
demekti, ama bu bir zgrlkten ok bir zorunluluk anlamna geliyordu.
zgrln alanna gemek iinse oikosun dna, polisin alanna girmek
gerekiyordu. Nitekim polis, zgr erkeklerin, oikos bu zgrlkten mahrum

231

Yasin BECEN, Siber Uzayda Mahremiyet, Trkiye Biliim uras Hukuk alma Grubu,
http://www.bilisimsurasi.org.tr/hukuk/docs/siber_uzayda_mahremiyet.pdf

130

braklm, zorunluluun alanna kapatlm kle, kadn ve ocuklarn

blgesiydi.232

Benhabib, bu iki alan arasndaki ayrmn zellikle cinsiyeti farkllna dikkat

ekmektedir. Ona gre Bat dnce geleneinde ve gnmzde, ev ii, yeniden
retim, ocuklarn, hastalarn ve yallarn beslenmesi ve bakm gibi tipik olarak
kadnlara den faaliyet alanlar zel alan temsil etmektedir.233

Habermas ise kamusal ve zel yaam ayrmnn temelinde, Avrupada 13. yzyldan
itibaren gelimeye balayan kapitalizmin bulunduunu dnr. Habermas, bu
dnemde gelimeye balayan finans ve ticaret kapitalizminin yeni bir toplumsal
dzenin unsurlarn oluturduunu ve bu oluum da uzun mesafeli ticaretin yaratt
mal ve haber dolamn nemli rol oynadn belirtir. Ona gre, uzun mesafeli
ticaretle birlikte loncalarn sk denetimi altnda bulunan ehirler, giderek birer
harekt ss ve pazar haline gelmilerdir. Bu gelimelerle birlikte kapal ev
ekonomisinden

ekonomik

bamlln

yatay bir ekilde

yreler arasnda

gerekletii ak ekonomik yapya geilmi; bu srete ehirler, mal dolamyla

birlikte giderek artan bilgi ve haber dolamnn da merkezi haline gelmitir. Ayrca
borsa, basn, posta ve haberleme etkinlikleri de kurumsallamaya balamtr.234

17. yzylda ise kamusal kavram, dar anlamyla devlete ilikin olan anlamn
kazanarak meru g kullanm tekeliyle donatlm devlet aygtnn kurallarla
dzenlenmi yetkilerine karlk gelmeye gelmitir. Bu gelimelerin sonucunda,
devlet tarafndan dzen ya da disiplin altna alnan zel ahslar, kamu erkinin
muhatab olarak halk oluturmaya balamlardr. Kamu otoritesine muhatap olan
insanlarn bu ekilde halk haline dnmesinde; mal dolamyla birlikte haber

232

Nurdan GRBLEK; Vitrinde Yaamak, 56.

eyla BENHABB, Modernizm, Evrensellik ve Birey: ada Ahlak Felsefesine Katklar,
ev. Mehmet Kk, 152.
234
Bkz. (5), HABERMAS, 74-80.
233

131

dolamnn giderek artmas, hkmetlerin emirlerini ve nizamnamelerin duyurma

amacyla basn kullanmas gibi etkenler belirleyici olmutur. Tm bu gelimelerle
birlikte zel alan olumaya balam ve kamusal alan ayrca ayrt edilebilir bir
oluum olarak bu zel alannn karsna dikilmitir.235

Denebilir ki, ailenin, aile ekonomisinin, aile yaps iindeki alkanlklarn, rf ve

adetlerin yerine giriimcilerin, bireysel ekonominin, kamusal dzenleme ve gzetim
meknizmalaryla birlikte kamusal kurallarn getii srete, grup veya cemaat
yaps zlm, birey ve bireysel giriim ne km, iblm, uzmanlama ve
farkllamann artt bir ortamda ve daha geni bir corafi mekn zerinde sosyal,
ekonomik, ticari ve kltrel ilikilere girien insanlarn etkinliklerini ve
davranlarn dzenlemek zere kamusal nitelik tayan gzetim ve denetim
meknizmalar devreye girmitir. Bylece giderek daha ok kmenin biraraya
gelerek iliki ve etkileime girdii kamusal meknlar ile birlikte, bireye ait zel
alan, ayr ve fark edilebilir bir alan olarak belirginlemitir. Fakat kamusal ve zel
alan arasndaki ayrm, 19. yzyldan itibaren bozulmaya balamtr. Grbileke gre
bunun nedeni, bu yzylda sanayilemeyle birlikte, artk sokaklarn tehlikeli
olmasndan kaynaklanmaktadr. Kamu hayat ocuklara kapanmtr. Yabanclarla
kurulan ilikiler ise artk daha riskli olup bu yetikinlerin meselesidir. Kamu
hayatndaki bu karklk sonucunda zel hayat daha ie kapanmaya balamtr. zel
alan, duygusal yaamn merkezi haline gelir ve kiiliin gelitii yere dnr.236

Habermas, kamusal alanla zel alan arasndaki ilikinin bozulmasnn nedenini, ehir
hayatnn gittike karmaklamasna ve bu karmaklk iinde insann kendisini
kamusal olarak bir btn halinde grmeyi idrak edememesine balamaktadr. Birey
bu yaam iinde kendi zel alanna ekilmektedir. Bu zel alan gittike daha fazla
geniletilmektedir; fakat nihayetinde birey, ehir kamusunun ykldn sezecektir.
zel alann, byk lde ilevlerinden arndrlm ve otoritesi zayflatlm bir
235
236

Bkz. (5), HABERMAS 80-85.

Bkz.(232), GRBLEK, 59-60.

132

kk ailenin i emberine kslmas -insann kendi kesindeki saadeti-, sadece

grnte mahremiyetin mkemmellemesidir; nk zel ahslar, mlk sahibi
olarak stlendikleri balayc rolden, balayc olmayan bo zaman alanndaki salt
zel role ekildikleri lde, kurumsal olarak gvencelenmi bir aile ii alann
emsiyesi altnda bulunmadklar bu konumlarnda, yar kamusal mercilerin dolaysz
etkisine girerler. Ayrca Habermasa gre, kamu, zel hayt hikayelerinin umuma
bildirildii alana dnmtr. Artk sradan insanlar ya da kamusal adan nemli
kiiler, artk kiiselletirilerek kamuya almaktadr.237

Habermas gibi Sennett de gnmzde, bir zamanlarn kamusunun zldne ve

kamusal insann ortadan kalktna deinir. Ona gre zel alan, kamusal alan yok
etmitir. rnein ister aktr ister politikac olsun, aktif biimde duygularn kamusal
alanda sergileyen kiilerin zel ve stn nitelikli kiiler olduunu dnmek mantkl
hale gelmitir. Aslnda bu kiiler, karlarndaki kiilerle iliki kurmamaktadrlar.
Onlar denetlemektedirler. Seyirci bir anlamda gcn yetirmitir. Keza, insanlarn
duygularn bakalarna irade d aa vurma tehdidi, kamusal alandaki kiilii
ykmtr. Sonu, tekilerle temastan daha ok kanma, suskunlua snma ve hatta
duygularn belli etme kaygsyla hibir ey hissetmemekti: Bylece, ifade artlar bir
maskenin takdiminden, kiinin dnyada tand maskesi altndaki kiiliin, yani
yznn ortaya kmasna doru kaydka, kamu iinde ifade edici olmay isteyen
insanlar, kamusal alan boaltmtr.238

Sennett, zel alann ald bu ekille birlikte mahremiyetin despotlaan halinden

bahsetmektedir. Bu despotluun olu eklini ise u ekilde aklar:

Mahrem despotluklarla ilintili olarak ilk akla gelen iki imge vardr. ocuklar
ve ev; banka borlar, e ile mnakaalar, veterinere, di hekimine gitmeler,
her sabah ayn saatte kalkp ayn trene yetimeler, eve dnler, gnde iki tek
237
238

Bkz. (5), HABERMANS, 295-296.

Bkz. (226), SENNETT, 326-327.

133

martini ile sekiz sigara snrn amamakla ve faturalar iin duyulan kayglarla
snrl bir yaam bunlarn ilkidir. Ev iindeki rutinlerin listesi ok gemeden
mahrem despotluun bir imgesini retir; bu klostrofobidir. Mahrem
despotluk, kiinin tm etkinliklerinin, arkadalarnn ve dncelerinin
hkmet denetiminden geirildii bir tr politik felaket anlamna da gelir. Bu
mahrem bask, hemen hapse girmesine yol aabilecek grlerine ihanet
etmesine, ocuklarnn okulda boboazlk edebileceklerine ve devletin
devaml listesini kabartt devlete kar sulardan birini farknda olmadan
ileyebildiine ilikin korkular kapsar.239

Sennett, mahremiyetin despotluunun, zorlama olmakszn, karmak toplumsal

gereklii lmede tek bir doruluk standardna inanlmas anlamna geldiini
belirterek szlerini yle srdrr:

Mahremiyet, bir gr alan ve insan ilikilerinde bir beklentidir. nsani

deneyimin yerelletirilmesidir; yle ki dolaysz artlarna yakn olan en yce
olandr. Bu yerelleme ne denli hkm srerse, insanlarda itenliin ve
karlkl akln karsna kan grenek, tavr, jest engellerini ykmak iin
o kadar ok alr, birbirine o denli bask yaparlar. Beklentileri, ilikilerin
yaknlatka scaklamasdr; insanlarn mahrem balarnn nne kan
engellerden kurtulma abalaryla bulmak istedikleri youn bir sosyalliktir. Ne
var ki, bu beklenti eylem tarafndan yenilgiye uratlmaktadr. nsanlar
birbirlerine yaknlatka sosyalliklerini yitiriyorlar, ilikilerinde daha sancl
ve karde katline daha eilimli oluyorlar. 240

Kamusal ve zel alan arasndaki ayrmda gelinen nokta, Baumann da belirttii gibi
kamusal alann zel alan tarafndan smrgeletirilmesidir. Birey iin artk kamusal
alan dev bir ekrandan baka bir ey deildir. Kamusal alan artk zel srlarn ve
kamusal itiraflarn yapld alana dnmtr. Dolaysyla kamusal alan ve
kamusal sorunlarn ii giderek boalmaktadr. Artk kamusal mekn, kamusal
sorunlar iin bir toplanma ve diyalog mekn olarak daha nce oynad rol yerine
getirmeyi baaramamaktadr.241 Sennett ve Bauman gibi Arentd de kamusal alann

Klostrofobi: Kapal yerde kalma korkusu

Bkz, (226), SENNETT, 418.
240
Bkz, (226), SENNETT, 419-420.
241
Zygmunt BAUMAN, Bireysellemi Toplum, ev. Yavuz Alogan, 135-136.
239

134

artk neredeyse ortadan kalktn belirtir. Bylece bireylerin birbirlerine duyduklar

ve grebildikleri aamann geride kalmasyla, kendilerine gvenlik duygusu yaatan
ortak dnyann da sonu gelmitir242

Bu balamda tmyle zel ve kiisel bir yaam srdrmek, gerek bir insani yaam
iin temel nemdeki eylerden yoksun kalmak anlamna gelmektedir. Arendtin
belirttii gibi, gnmzde bakalaryla kurulan nesnel ilikiler ve onlarn dolaymyla
salanan gereklikten yoksunluk, en u ve en gayri insani dzeye ulaarak kitlesel
yalnzlk grngsne dnmektedir.243 Artk enformasyon teknolojilerinin
arlyla kuanan dnyada her eyin grnrl saland iin neyin kamusal,
neyin zel alana ait olduuyla ilgili ayrmlar geerliliini yitirmi ve bu alanlarda bir
dnm yaanmtr. zelikle bu teknolojilerin geliimiyle birlikte mahremiyet
yoksunluunun kavramsal erevesinin izilmesi daha da zor hale gelmitir. Bu
erevenin oluabilmesi iin ncelikle mahremiyetin ayrntl olarak tanmlanmas ve
zellikleri ile ilgili grlerin aklanmas gerekmektedir.

5.2.

Mahremiyetin Tanm ve levleri

Kiisel mahremiyet ya da zel yaam olgusunun zellikle, gnmzde, insanlarn

toplumsal yaantsnn nemli bir paras olduu dnlmektedir. Bununla birlikte
mahremiyet, tanmlanmas ve snrlarnn belirlenmesi asndan daima olduka g
bir kavramdr. nk bu kavram, kiilere ve toplumlara gre deiebilmektedir. Bu
da mahremiyet kavramna birok farkl anlamlar katmtr. Bu farkl anlamlar
mahremiyetin tanmlanmasn ve snrlarnn belirlenmesini zorlatrmaktadr.
zellikle de enformasyon teknolojilerindeki gelimelerin ve bu aralarn kullanma
orannn hzla artmas, mahremiyet ya da zel yaam olgusunun fonksiyonlarnn
gzard edilmesini salamaktadr.
242
243

Hannah ARENDT, nsanlk Durumu, ev. Bahadr Sina ener, 36.

A.g.k.,104.

135

Westinin nl eseri Privacy and Freedomda mahremiyeti, bireylerin, gruplarn

veya kurumlarn, kendilerine dair bilgileri ne zaman, nasl ve ne lde dierlerine
aktarabileceini kendilerinin belirleme hakk olarak tanmlamtr.

244

Ayrca

mahremiyet, ona gre birok kiisel ve manevi deerlerin toplam ve gerektiinde

toplumsal basklardan kurtulmay abalayan bir zgrlk biimidir. Bu zgrlk
btn dnyaya kar kiisel bir duvar rer ve kiilii korur. zgr kii, baz dnce
ve yarglarn kendisi iin saklayan, her eyi sevenleriyle ve gvendikleriyle bile
paylamak zorunda olmadn hisseden, zel hayat olan bireydir.245

Westin bireylerin hayatlarnda her zaman gizliliklerini korumak iin sosyal

hayatlarnda eitli yntemleri devreye soktuklarndan bahseder. Kalabalk
topluluklarda gruplar tanmadklar insanlara mesafe koyarlar.246Westin, Batesten
aktararak bunu u ekilde ifade eder: Mimiklerimizle, yz ifademizle, vcut
dilimizle ya da konuyu deitirme abalarmzla zel hayatmza ekilmek
istediimizi belli ederiz. Sokakta, metroda giderken insanlar grmemeyi ve onlarn
grmezlikten gelmelerini kabullenmeyi reniriz; hizmetinin ya da ocuklarn
odada bulunmadklarna inanrz. eitli meknlarda yesi olduumuz gruba ait
olmayan kiilere mesafe koyarz. Ayrca gerektiinde kolayca kendi dnyamza
dalarz ve kendi i muhasebemizi yapar, hayallerimizi dnrz247.

Warren ve Brandies ise mahremiyeti, ahsn yalnz braklma, kendi dnce ve

duygularnn gizliliini koruyabilmesi eklinde tanmlamlardr.248 Colemana gre
Warren ve Brandies, bunu insann kendi projelerinin peinde koabilmesinin nemli
bir paras olarak grmtr ve onlar mahremiyet tanmn, daha geni bir kavram
olan zgrlk hakknn tanmndan elde etmilerdir.249 Warren ve Brandies ile
244

Alan F. WESTN, Privacy and Freedom, 7.

A.g.k., 34.
246
A.g.k., 39.
247
Aktaran A.g.k., 39.
248
S. WARREN.,&L. BRANDES. The right to privacy, Harward Law Review,4(5), 1890, 193-220.
Aktaran: Bkz. (221), COLEMAN, 281.
249
Bkz. (221), COLEMAN, 281.
245

136

Westinin tanmlarndaki ortak nokta, kiilerin gizlilik haklarn koruyabilmesi ve

fiziksel olarak eriilmek istemedikleri zaman bunun gerekletirebilmelidir.
Warren ve Brandiesin bu tanmna getirilen eletirilerin banda, bu tanmn kesin
bir anlamdan

daha fazla manalarda kullanlabilme tehlikesine yneliktir.

Gavisonnun belirttii gibi bu tanmlama, bir yanda birinin yapabilecei hemen

hemen her makul ikayeti kapsarken bir yandan da bir ayrm grnts vermektedir:
nsanlar kendi balarna brakmama ile ilgili ok fazla rnek kolay kolay
mahremiyete saldr olarak tanmlanamamaktadr. nsanlarn vergilerini demelerini
ya da askere gitmelerini gerekli klmak, ya da onlar cinayetten dolay sulamak, bu
rneklerden yalnzca birkadr.250

Parent iin ise mahremiyet, birisinin bir bakas hakknda dkmante edilmemi
kiisel bilgiye ulama hakknn olmamasdr. Parent burada kiisel bilgiyi u ekilde
tanmlar: Bir kii hakknda belirli bir toplumda, belirli bir zamanda bireylerin
ounun bilmesinin istenmedii gereklerden oluur.251 Miller ve Veckert bu tanmla
ilgili olarak u sorunun altn izmilerdir: Kiisel bilgi ve dolaysyla mahremiyet,
tamamen belli bir toplumdaki insanlarn belli bir zamanda kendileri hakknda neleri
aklamay tercih ettikleriyle ilikilidir. Bu dorultuda, eer bir toplumda herkes
kendisiyle ilgili bilgileri herkese amay seerse, bu tanma gre hl mahremiyete
sahiptirler.252

Mahremiyetin bir dier tanm da McCloskey tarafndan ne srlmtr. Ona gre

mahremiyet, bir ahsn kiisel bilgilerine ulama hakk olarak tanmlanmtr. Bu, bir
kiinin kendine ait bilgileri geni kitlelere serbeste ulatrma hakknn olmasdr. Bu
durumda kii mahremiyetini kaybediyor ama McCloskeyin tanmna gre bu kiiler
bilgilerini tamamen gnll bir biimde akladklar iin burada kiisel bilgilerin

250

Bkz. (230), GAVSON, 339.

P. PARENT, Privacy: 1992, in E.E. Cohen(ed), Philosophical Issues in Journalism (Oxford
University Pres, New York), pp.90-99. Aktaran: Bkz. (193) MLLER-VECKERT, 256.
252
Bkz. (193) MLLER-VECKERT, 256.
251

137

kontrolnde bir kayp sz konusu deildir.253 Hyman Gross da Mc Closkey ile ayn
gr paylamaktadr. O da mahremiyeti, bireyin kendi kiisel tankl
zerindeki kontrol olarak tanmlar. Bu tanmdan karlabilecek bir anlama gre,
iradeyle ve bilerek yaplan bir aklama, mahremiyet kaybn iermez, nk bu
kontrol kayb deil, bir kontrol uygulamasdr.254

Bu ve buna benzer mahremiyet tanmlar aslnda u anda zellikle elektronik gzetim

aralaryla toplanan verilerle bu verilerin toplanmas ile mahremiyetin kayb
arasndaki iliki de tartma yaratan konularn banda gelmektedir. Kiilerin
kendileri hakkndaki bilgileri gnll ama kontrollerinin kendi dnda olduunu
bilerek vermeleri, bu tanmlar nda mahremiyetin ihlali saylmamaktadr. nk
bu tanmlardan karlabilecek bir anlama gre, iradeyle ve bilerek yaplan bir
aklama, mahremiyet kaybn iermez, nk bu kontrol kayb deil, bir kontrol
uygulamasdr. Bununla birlikte, bu iradeli aklama bir kontrol kaybdr, nk bunu
aklayan kii, bakalarnn bilgiyi daha fazla yaymasn nleme gcn
kaybetmektedir. Yani bir kii kendisiyle ilgili bilgiyi aklayp aklamama
konusunda kontrole sahip olabilirken, bakalar ona ait bilgiyi baka yollardan
alabilir ve o kiiyi eriilebilir hale getirebilir.

Mahremiyeti ifade etmenin dier bir yolu ise kamusal ve zel alanlar referans
almaktr. Kiisel alan insann aile ve yakn ilikilerini, kamusal alan ise insann
toplum iindeki aktivitelerini kapsyor. Mesela, i dnyasnda bu tanmlar zel ve
kamu sektr kurulularn tartrken kullanlyor. Bu tanm erevesinde, kiisel
gizlilik hakk, bireyin hayatna devletin yasal olmayan bir ekilde karamamasdr.
Mahremiyetin bu ekilde tanmlanmas, nemli noktalara dokunmakla beraber

253

H. McCLOSKY (1980), Privacy and the Right to Privaccy Philosophy, 55, 17-38. Aktaran: Bkz.
(221), COLEMAN, 281.
254
Hyman GROSS, Privacy and Autonomy, 1971. Aktaran:Bkz. (230), GAVSON, 334-335.

138

kavramn genel tanm olmasnda uzaktr; nk mahremiyet sadece devlet ve devlet

kurumlar tarafndan istila edilmemektedir 255

Mahremiyetin ne olduuyla ilgili olarak yaplan bu tanmlamalarda mahremiyetin

farkl yanlarnn alt izilmektedir. Mahremiyet tanmlarnda ya insann kendi hedef
ve projelerinin takip edilmesi iin kiisel gizliliin nemli olduu, ya da
mahremiyeti, ahsn zel bilgilerinin korunmas ve bu bilgilerin yaylmasnn
kontrol olarak grenler, bu bilgilerin aklanmas durumunda o ahsa gelebilecek
zararlardan korunabilmesi iin nemli olduu olduunu savunmutur. Mesela, bir
insann cinsel tercihleri, yaad toplum iinde kabul edilmez durumdaysa, ahsn
cinsel tercihlerinin aklanmas, o ahsn zarar grmesine neden olabilir. Kiisel
gizlilii insan hayatnn toplumsal ve kiisel yaamn ayrm olarak grenler, insann
zel hayatna devletin mdahale etmemesi gerektiini, aksi takdirde o insann
toplumsal vazifelerini yerine getirebilmesinde etkileneceini savunuyor. Buna rnek
olarak seimlerin gizli yaplmas verilebilir. Eer seimlerde ahsn oy tercihleri
devlet tarafndan bilinirse, bu o insann seici olarak toplumsal vazifesini icra
etmesini engelleyebilir. Colemana gre bu tanmlar nda kiisel gizlilii
tanmlamak kolay olmasa da, kiisel gizlilik haklarnn genel hatlarn bu tanmlarla
izmek mmkndr.256

zetle mahremiyet, Tapscottun da belirttii gibi yalnz braklma hakkn, fiziksel

olarak eriilmeme hakkn, kiisel hayatmz ve kiisel bilgilerimizi kapsamaktadr.
Gizlilik ise daha dar bir kavramdr. Kiisel bilgilerimizin ihlali mahremiyeti zedeler.
Ancak mahremiyete, gizlilik olmadan da ulalabilir. ncelikle kiisel bilgileri
bakalaryla paylamamay seebilirsiniz; yani bakalarnn bu bilgileri gizli

255
256

Bkz. (221), COLEMAN, 281.

Bkz. (221), COLEMAN, 282.

139

tutacana gvenme hakkna sahipsiniz. Gvenlik, gizliliin ve dolaysyla

mahremiyetin korunmasnn ierir. 257

Acaba kiisel gizlilik haklar insan hayatnn hangi durum ve taraflarn korumaldr?
Tapsottun da belirttii gibi kiisel gizlilik en azndan yalnz bana braklma ve
dierlerini hari tutma hakkn ve haksz bir ekilde dierleri tarafndan
denetlenmemeyi iermelidir. Kiisel gizlilik hakk ayn zamanda, ahsn kendi zel
bilgilerini belli bir lde zel tutabilmesini de iermelidir. Kiisel gizlilik haklar
insann zel hayatna devletin haksz mdahale etmesinden korunma haklarn da
iermelidir. 258

Kiisel gizlilik haklarnn neyin kapsadyla ilgili olarak, Veckert ve Miller yedi
maddelik bir sralama yapmlardr. Bu maddeler aadaki ekilde sralanabilir:

ncelikle mahremiyet hakknn doas ya da snrlarnn, gnn iktidar

kaynaklar tarafndan, finansal ya da brokratik biimde de olsa belirlenmesi
reddedilmelidir.

Mahremiyet, kiinin dier kiilerle ilikilerine ve dier kiilerin onun
hakknda sahip

olduklar

bilgilere

ya

da

onun

hakknda

mevcut

gzlemlerine/alglarna gre arzu edilen bir durum, g ya da ahlaki haktr.

Sorgulanan engelleme, algsal ya da idraki engellemedir.

nc olarak, kiisel olarak deerlendirilen olaylarn snr, insann i
dnyas olarak adlandrlabilecek alann ounu kapsar. Bir insann baka bir
kiinin btn dncelerini, inanlarn, duygularn, fiziksel duyularn ve
durumunu bilmesi kabul edilemez. Bununla birlikte doal olarak bir insann
bir bakasnn i dnyasyla ilgili bilgi sahibi olmasnn uygun olduu
durumlar bulunmaktadr. Bir doktor, baarl bir tedavi yrtmeye yetecek

257

Don TAPSCOTT, Dijital Ekonomi: A zerindeki Akl anda Umut ve Tehlike, ev. Ece
Ko, Ed. Ahmet Budayc, 254.
258
Bkz. (221), COLEMAN, 282.

140

kadar ya da hastann iyiletirilmek istedii kadarn bilmeye ihtiyac vardr.

Ancak bu bilgiler doktora ya da dier grevli kiiye ak olmakla birlikte,
dier kiilere hl kapaldr ve grevlinin bu bilgileri, tedavide yardm
gereken bir bakas dnda biriyle paylamas bir gizlilik ihlali oluturacaktr.

Drdnc olarak, kiinin yakn kiisel ilikileri zel olarak deerlendirilir. Bu
yzden bir kii sevgilisinin ona kar duygularn bilme hakkna sahipken
dierleri byle bir hakka sahip deildir. Gerekten de tipik olarak byle bir
bilginin darya kar almamas iin beklentiler olacaktr.

Beinci olarak, sahibi olunan eyalar, kazanlan paraya ait baz hususlar, en
azndan ou Bat toplumunda sadece onlara sahip olunmasndan dolay zel
olarak deerlendirilir. Grne baklrsa mlkiyet sahibi olma, sahip olunan
eyle ilgili bilgileri aa vurmama hakkn vermektedir.

Altnc olarak, kiinin umumi grevleri ve eylemlerine ait hususlar, oy
kararlar da dahil olmak zere zel kabul edilir. Bakalar kiilerin kime oy
verdiini bilirse belli bir aday zgrce destekleme haklar engellenebilir.
Eer iyerinde alanlarn ie ait bilgilerine bakalar izinsiz eriirse bu
kiiler alan karsnda haksz bir avantaja sahip olacaklardr. Eer bir
iveren alan kiinin cinsel tercihlerini bilirse alana kar ayrmclk
yapabilir.

Yedinci ve daha genel olarak, kiinin kendi projelerinin, bu projeler ne olursa
olsun, peinde gidebilmesi iin belli lde mahremiyet gereklidir. ncelikle,
planlama iin dnmek gerekir ve dnme mahremiyet gerektirir. Bunun
dnda bir bakasnn planlar hakkndaki bilgiler o planlarn engellenmesini
salayabilir. Otonomi belli lde mahremiyet gerektirir.259

Kiisel gizlilik haklarnn bu tr ihlalleri engelleme derecesi, ayr bir tartma

konusudur. Mesela, ahsn kiisel bilgilerinin gizliliinin korunmas uzun sre
tartlmtr. Bazlar insann nerdeyse tm bilgilerinin kamuya ait olduunu ve
bylece serbest bir ekilde yaynlanabileceini savunmaktadr. Dierleri, kii

259

Bkz. (193), MLLER-WECKERT, 256-257.

141

hakknda halka ak ekilde toplanm bilgiler de dahil her trl bilginin belli bir
gizlilik derecesine sahip olduunu savunmutur. Bu, toplum iinde kiisel gizlilik
tartmasna yol amtr. Toplum iindeki kiisel gizillikle ilgili olarak
Nissenbaumun grleri nemlidir. O, geleneksel kiisel gizlilik teorilerinin toplum
iinde kiisel gizlilik konusunu kapsamadn ve bu konunun bilgisayar
teknolojilerinin gelitii zamana kadar gereki bir ekilde var olmadn
savunmaktadr Bu sorun sadece ok byk miktarda bilginin/enformasyonun
biriktirilip, hzl ve efektif bir ekilde paylald ve incelenebildii durumlarda
ortaya kmaktadr. Nissenbauma gre insanlarn toplum iinde kiisel gizlilik
konusunda

hassas

olmalarnn

nedeni

bilginin/enformasyonon

balamsal

btnldr.260 Balamsal btnln bozulma durumu ise ona gre u ekilde

gerekleir:

nsanlarn katlm olduu saysz ilemler, durumlar ve ilikilerde, tam veya

dolayl, belli normlar var; kendileri iin ne miktarda ve hangi tr bilgilerin
uygun olduunu kontrol etmek. Bu normlara sayg duyulduu tm
durumlarda balamsal btnlk korunmaktadr; inendii durumlarda ise
balamsal btnlk de inenmitir.261

Bizim dier insanlarla ilikilerimizi yneten normlar, bizim onlarla olan ilikimizin
trne ve bulunduumuz duruma gre deiiyor. nsan kendi muhasebecisine rahat
bir ekilde finansal anlamalarnn detaylarn anlatabilir, ama ayn eyi kendi cinsel
tercihleri iin yapamaz. Ayn kii doktora gittii zaman kendi cinsel sorunlarn
anlatabilir ama mesela politik grleri hakknda konumaz. Bu kii kendi yerel
politikac adayna kendi politik grlerini sunabilir ama mesela dini inan ve
grlerini paylamaz. Bazen normlar genel duruma gre de deiebilir; ayn kii
normalde kendi alanlaryla dini inanlarn konumaz; ama bir dini bayram
260

H. NSSENBAUM (1997), Toward an approach to privacy in public: The Challenges of

Information Technology, Ethics and Behavior, 7, 207-219, H. NSSENBAUM, (1998), Protecting
Privacy in an Information Age: The Problem of Privacy in Public, Law and Philosopy,17, 559-596.
Aktaran: Bkz. (221), COLEMAN, 282-283.
261
H. NSSENBAUM (1998), Protecting Privacy in an Information Age: The Problem of Privacy in
Public, Law and Philosopy, 17,581. Aktaran: Bkz. (221), COLEMAN, 283.

142

kutlayp kutlamayaca sorulduunda yant verebilir. Verilen bu rneklerde kiiler

gnll bir ekilde kendi finansal anlamalar, cinsel davranlar, politik grleri ve
dini inanlar hakknda byk miktarda bilgiyi deiik insanlarla paylayor ama hi
de bu yzden kiisel gizlilik kaybna uramyor. Nissenbauma gre bu durumda
balamsal btnlk korunmutur. Ama bu kiilerden herhangi birisi, elde ettikleri
bilgiyi nc ahsla paylarsa, o kii kiisel gizlilik kaybna urar. Nissenbauma
gre bu durumda balamsal btnlk inenmitir. Toplum iinde kiisel gizlilik
sorunlarnn ou balamsal btnlln bozulmas sonucunda, yani belli bir
durumda, gnll bir ekilde verilmi kiisel bilgiler, baka bir durumda ve baka bir
balamda, baka amalarla kullanld durumlarda ortaya kyor. Bu sorun, ok da
hassas olmayan konular hakknda bilgilerin akland durumlarda da meydana
geliyor. Nissenbaum, balamsal btnln inenmesini u ekilde rneklendirir:
Sokakta tanmadn bir insan tarafndan isminin sorulmas, bir maazada alveri
yaptktan sonra kasiyerin isim ve adres bilgilerini sormas, herhangi bir online servis
iin kayt yaparken insann gnlk alkanlklar hakknda sorular sorulmas.262
Colemana gre eer Nissenbaum, kiisel gizliliin kamu iinde gerektiini
sylemekte haklysa, o zaman insann kiisel bilgilerinin aklanmasn nlemek
veya snrlanmasnn paras olarak balamsal btnlk de korunmaldr. Kiisel
gizlilik hakk ayn zamanda insann yalnz bana kalma hakkn ve devletin zel
hayata haksz ekilde karmasna kar savunma haklarn da korumaldr.263

Judith Wagner DeCew mahremiyetin nemini, hem zel hem de kamu hayatnn
ortaya konabilecei alann korunmasnda temellendirir. Ona gre, mahremiyet
bizleri pek ok ynde koruyan bir kalkan gibidir, ve mahremiyetin nemi onun
bizlere salad zgrlk ve bamszlkta yatar. Mahremiyetin bu tanmnn
yn vardr. Bunlar bilgi gizlilii, eriebilirlik ve ifade zgrldr. Bilgi gizlilii,
bireylere onlar hakkndaki bilginin nasl eriilebilir hale geldii konusunda bilgi
262

H. NSSENBAUM(1997), Toward an Approach to Privacy in Public: The Challenges of

Information Technology, Ethics and Behavior, 7,207-219, H. NSSENBAUM (1998), Protecting
Privacy in an Information Age: The Problem of Privacy in Public, Law and Philosopy, 17, 559-596.
Aktaran: Bkz. (221), COLEMAN, 283.
263
Bkz. (221), COLEMAN, 284.

143

salar. Eriebilirlik, gizlilii bireylerin hayatlarn tecavze kar korur. Bu, fiziksel
mdahaleyi kasteder. fade gizlilii de, bireyin kendini ifade etme alann korur.
Eriebilirlik ve ifade gizlilii bireyi, kendi hakkndaki bilginin verilmesinin ok da
gerekli olmad yerlerde korur. Mahremiyet, kiilerin yaamlarn gereksiz
mdahalelerden koruyarak, kiisel konumalar ve faaliyetleri gzlemlerden
kararak korur.264

Mahremiyet ve gizlilikle ilgili olarak belirtilen bu grler, aslnda mahremiyetin

niin bu kadar nemli olduunu da belirtmektedir. ncelikle Gavisonun da belirttii
gibi, mahremiyetin tmden kayb, bir bireye tam ve dorudan eriim, bireyle ilgili
tam ve dorudan bilgi ve bireyi srekli gzetlemektir. Byle bir durumda, hibir zel
dnce, hibir zel alan, hibir zel blm kalmayacaktr. Bireyin yapt ve
dnd her ey dorudan doruya bakalar tarafndan bilinir hale gelecektir.265

Yine de mahremiyetin tmden kayb konusunda bunun rahatlatc ve iyi bir ey

olduu eklinde dnceler de bulunmaktadr. Bir insan, dmanlarn tehis edebilir,
baka insanlardan kaynaklanan tehlikeleri nceden sezebilir ve dolandrlmadndan
ya da aldatlmadndan emin olabilir. Su ileme son bulacaktr. nk bunun
tespiti mutlak, engellenmesi muhtemel ve cezalandrlmas phesiz olacaktr. Dnya
daha gvenli bir yer haline gelecek ve bunun bir sonucu olarak da bugn insani
tehlike ve tahrifatlardan korunmaya almak iin harcanan zaman ve kaynaklar
baka eylere ynlendirilebilecektir. Bununla birlikte, bu rahatlk esasen yanltcdr.
Baz insan faaliyetleri yalnzca biraz mahremiyet olduunda anlaml olmaktadr.
Komplo ve entrikalar ortadan kalkabilir, ancak zel gnlklerimiz, iten itiraflarmz
ve srprizlerimiz onlarla var olur. Biz muhtemelen hayallerimizi ve fantezilerimizi,
bakalar onlara eriebildii andan itibaren bastrmak iin ok urardk.
Yaynlanmasn istemeyeceimiz her eyi aklmzdan silmeye alrdk ve bizi
264

Judith Wagner DECEW, In Pursuit of Privacy: Law, Ethics, and the Rise of Technology,
Cornell University Pres, Ithaca,NY, 1997, 74. Aktaran: Jason W. PATTON, Protecting privacy in
public? Surveillance Technologies and the Value of Public Places, 182.
265
Bkz. (230), GAVSON, 341.

144

korkutmas, alay konusu yapmas ve bize zarar vermesi muhtemel olan hibir eyi
yapmamaya alrdk. Btn bu denemelerde baarl olmu insanda korkun
derecede bir durgunluk vardr. Tmden mahremiyet kayb, yalnzca buna
ulaamayacamz iin deil, bedeli ok ar olacak gibi grnd iin de tercih
edilmeyecektir. Ayrca genel olarak baktmzda, insanlarn geliebilecekleri, ruhsal
salk ve zerkliklerini koruyabilecekleri, ilikiler kurup onlar koruyabilecekleri ve
anlaml hayatlar srebilecekleri bir toplum hayal ederiz. Kiinin bunlar yapabilmesi
iin bir ekilde mahremiyete ihtiyac vardr ve bu nedenle de mahremiyet daha
oulcu ve hogrl toplumlarn varlnn bir iaretidir ya da buna katkda bulunur.
Mahremiyet ayn zamanda demokratik ynetimlerin de bir esasdr. nk bu
ynetimler, demokrasinin temel gereksinimi olan, vatandan ahlaksal zerkliini
tevik eder ve artrr. Bireylerin fikir oluturarak ve tercihlerini ifade ederek politik
kararlara dahil olmas gerektii ounluk egemenliinin merutiyetinin ve oy
kullanma hakknn bir parasdr. Bu nedenle mahremiyet, zerklik iin olduu kadar
demokrasi iin de nemlidir266.

Bu tanmlar nda mahremiyet ihlalleri; bilgi toplama, depolama ve bilgiyi

bilgisayara aktarma; bireyler hakkndaki bilginin yaylmas; bireyleri dikizleme,
takip etme, izleme ve onlar fotoraflarn ekme; hususi yerlere girmek ya da
zorla girmek; bakalarnn konumalarn gizlice dinleme, telefon konumalarn
gizlice dinleme, mektuplarn okuma; bireylerin izin vermedikleri testlerden
geirilmesi ve bilginin zorla ifa edilmesi gibi tipik saldrlar kapsamaktadr. Bu
ihlaller yeni gzetim meknizmalar sayesinde hem kamusal hem de zel alan iinde
sk sk yaplmaktadr. Bu ihlaller, artk o kadar sradanlamtr ki bu balamda
mahremiyet sorununun karakterinde de deiiklikler meydana gelmitir.

266

Bkz. (230), GAVSON, 347-348.

145

5.3.

Gzetim Teknolojileri ve Mahremiyet Sorunu

1960larda bilgisayar teknolojilerinin ilk kez geni alanlarda kullanlmaya

balanmas ve ilerleyen yllarda baz bireylerin kiisel bilgilerinin, kamusal ya da
zel kurumlar tarafndan son teknolojiler kullanlarak elde edilmesi, ilenmesi ve
yaygnlatrlmasyla birlikte bilgisayarlarn kullanlmas hakknda kayglar epeyce
deimitir. Bugn bu kaygnn snr, kamera ve cep telefonundan, genetik
teknolojileriyle yaplabilen eletirme tekniklerine kadar uzanan geni bir yelpazeyi
kapsamaktadr. Artk bu teknolojilerle birlikte byk miktarda kiisel bilginin zapt
ve iletilmesi, bugne kadarkinden daha geni kapsaml bir gzetim kavramnn
benimsenmesine neden olmutur.

1960-70li yllardaki ilerleyen endstriyel koullardan kaynaklanan mahremiyet

sorununun profilini Bennett aadaki ekilde belirtmitir:

ncelikle sorun, byk olaslkla devletin gzetim aralarn kullanmasndan

kaynaklanmaktayd. 1960larda ve 1970lerde devletler, her eyi bilen
Byk Birader korkusu uyandran, byk lekli bilgi entegrasyon
projeleri gelitirmeyi amalyorlard..

kinci olarak gzetim, genelde devlet snrlar iinde yaplr ve bu esnada
birtakm kiisel bilgilerin ak gzlenebilirdi.

nc olarak, bireyin kendi hakknda ne zaman, kim tarafndan ve hangi
amala bilgi toplandndan haberi olduu iin, gzetim eylemleri zne iin
daha gzle grlr ekildeydi.

Son olarak, gzetim sistemleri gze batyordu ve kstlyd; veri bankas
kavram kiisel bilgi sistemlerinin kesin snrlar olduunu gsteren
teknolojik ve siyasi gerei ifade ediyordu.267

267

Bkz. (201), BENNETT, 198.

146

Bu yzden, 1970lerde gzetim, Byk Birader ve Orwell tarz bir gzetim

potansiyeli tayordu. Bu dnemdeki kayglar, genelde nfus saym ilemleri gibi
geleneksel gzetim yntemleri zerineydi O zaman da bugn de, saym formlarn
doldurduklarnda, vatandalar bir hkmet yetkilisiyle dorudan ve gzle grlr bir
iliki iine girmektedirler. 20 yl sonra, mahremiyet meselesinin belli ekillerde
deitii aikrdr. 1990lar civarnda, bu sorunun profili deiik zellikler
edinmitir. ncelikle gzetim, devlet kanalyla olabilecei gibi zel sektr kaynakl
da olabilmektedir. kinci olarak gzetim, sadece ulusal deil uluslararas bir zellik
edinmitir. nc olarak gzetim, gittike daha grnmez bir ekilde yaplmaya
balanmtr. Byk Birader benzetmesi artk bireylerin gnlk masum
aktivitelerine girmitir.268 Artk gzetim, aabeycilikten farkl olarak kaytlarnn
tutulmaya baland faaliyetlerimizden kaynaklanmaktadr. rnein, kredi kart
ilemleri ve cep telefonlarnda kimin ne zaman ve nerede arandnn ayrntl
bilgisinin verilmesi gibi. Byle durumlar, her geen gn yaammzn giderek daha
fazla bakalarnn baklar altnda olduunu gstermektedir. Gnlk faaliyetler
zamana ve mekna daha ok dalrken, dijital kayt tutma olana, bu eitli
kaytlarn toplanp incelenmesini kolaylatrmaktadr269

Bylece 1990lara gelindiinde, gzetim, kiinin modern toplumun kamusal ve zel

kurulularyla arasndaki rutin bir ilikisi haline gelmitir270. Reiman, zellikle bu
rutin iliki iersindeki d zgrlk kaybndan bahseder. Bu zgrlk kayb zel
yaam eksikliini oluturur ve kiileri savunmasz hale getirerek davranlarn
dierleri tarafndan izlenebilecek hale getirir.271 Bu izlenme durumuyla birlikte,
artk bir yerdeki olay saysz ekilde baka bir yere ve zamana ulaabilir hale
gelmektedir. Gzetim bir yerde belirsizlii getirir; nk orada yaayan insanlar
davranlarnn kimlere eriebilir hale geldii ve davranlarnn hangi koullarda
deerlendirilebilecei konusunda bir fikre sahip olamamaktadrlar. Mevcut olanlarla
268

Bkz. (201) BENNETT, 198.

Bkz. (264), PATTON, 182.
270
Bkz. (201), BENNETT, 198.
271
Jeffrey H. Reiman, Driving to the Panopticon: A Philosophical Exploration of the Risks to
Privacy Posed by the Higway Technology of the Future, Computer and High Technology Law
Journal, 11:1995, 35,42 Aktaran: Bkz. (264), PATTON, 182.
269

147

etkileimleri yannda insanlar bilinmeyen baka insanlar iin de oynar. Kiinin

mevcut koullar anlayp kimin nasl olduunu ve ne yaptn - kendi hareketlerini
bu koullara katlabilecek ekilde ynlendirmesi, giderek azalan bir durumdur.272

Bylece Reimann vurgulad d zgrlk kayb meydana gelecektir. Ona gre

gizlilik; sadece kilitli kaplar ve kapal perdelerden deil, ancak bizim alenen
grlebilen davranlarmzn zamana ve mekna dalmndan da ileri gelir.
Gzetim, meknlar uzaktan gzetleyerek ve mmkn mertebe olaylarn kaytlarn
tutarak, bu yer ve zaman dalmn azaltr. Bu gzetim; Reimann zgrln
sessiz kayb273 olarak adlandrd eye neden olmaktadr. Birinin olaan
davranlar, bir kayt oluturacak olmalar bakmndan daha karmak olaylar haline
gelir. rnein, gzetim altnda bulunan kamusal bir alanda biriyle bulumak, ek
olarak bu bulumann kaydn yaratmak anlamna geliyor. Bu durumda Reimann
zgrln sessiz kayb, Pattona gre kayt brakmadan bir yere gidememektir.
Gzetimin yaygnlamas yznden giderek artan sayda gnlk faaliyet, bakalar
tarafndan istenen zamanda deerlendirilebilecek kaytlarn tutulduu olaylar haline
gelmektedir. Gzetim, sosyal balamn yer ve zaman snrlarn geniletirken, bir
yerde bulunmann deneyimini de deitirmektedir. Gzetim teknolojileri tarafndan
mmkn klnan ve karlkl olmayan eriim, kiinin tecrbe etmedii birilerine
eriilebilir klmak adna mekn ve zaman snrlarn genileterek sosyal balam
belirsizletirmektedir.274

Modern kiinin kamusal ve zel kurulularla arasndaki rutin ilikisinde zellikle

bireyin tketici olarak oynad rol ok byktr. .Daviesin de belirttii gibi
mahremiyet kavram zellikle 1990lardan sonra sivil ve siyasi haklar kua
aralnda deiime uram, siyasi haklardan, tketici haklarna ynelmi ve bilgi
272

Bkz. (264), PATTON, 184.

Jeffrey H. Reiman. Driving to the Panopticon: A Philosophical Exploration of the Risks to
Privacy Posed by the Higway Technology of the Future, Computer and High Technology Law
Journal, 11:1995, 39 Aktaran: Bkz. (264), PATTON, 184.
274
Bkz. (264), PATTON, 184.
273

148

korunmas ilkeleri ve ticaret hukuku tarafndan desteklenmitir Daviese gre

mahremiyet, popler kuruntularda, kapitalist giriimlerin karlarna hizmet edecek
deer drc eya olarak etkili bir ekilde yeniden kavramlatrlmtr. Davies,
bunun ksmen de olsa, kamu alanlarndaki gizliliin korunmasndan kiisel bilgilerin
korunmasna doru deiimle birlikte elde edildiini iddia eder. Bu deiim,
gnlllk kuruntusu ile birlikte gitmitir ki bu kuruntu, pazarlamaclar tarafndan
ortak gzetim zorunluluunu gizlemek iin dikkatlice ekillendirilmitir. 275

Felixin de stnde durduu gibi, teknolojinin nimetlerinden faydalanmak adna

bireylerin gnll olarak verdii bu bilgiler, ncelikle tketim alannda tketicilerin
davranlarn etkilemek iin nemli bir ara olarak kullanlabilmektedirler.276
Daviesin kaydettii gibi,birok gzetim emalar artk, kamu kayglarn etkisiz
hale getiren gnlllk bileenini iermektedirler. Bu deiim, etkili bir ekilde
mahremiyeti bir meta haline getirmitir. Geleneksel haklar, ticari kayglar iin ayak
altna

alnm,

bylece

mahremiyet

konusu

bir

tketici

meselesi

haline

getirilmitir.277 Gnll olarak bilgilerin verilmesi ile ilgili olarak Westinin ilgin
bir tespiti bulunmaktadr. Ona gre aslnda kullanclar gnll olarak, bilgilerini
toplanmasna,
vereceklerdir.

bunun

ekonomik

kar

olarak

geri

dnme

artyla,

izin

278

Bu bir ticari anlamadr aslnda; nk kiiler bilgilerin karlkl olarak dei toku
etmeye, yani mahremiyetten vazgemeye karlk her yeni rnden ve ya
promosyondan haberdar olmay istemektedirler ya da istemeleri salanmaktadr. Bu
anlamada kullanclar, kiisel bilgilerinin kullanlmasna gnll olarak izin verseler
275

S. DAVES, Re-Engineering The Right To Privacy, P. Agre &M. Rotenberg (Eds), Technology
And Privacy: The New Ladscape (Pp.143-165). Cambridge, MA:MIT Press, 143. Aktaran: Bkz.
(157),CAMPELL ve CARLSON,
276
Bkz. (125), STALDER,121.
277
DAVES, Re-Engineering The Right To Privacy P. Agre&M. Rotenberg (Eds), Technology
And Privacy: The New Ladscape (pp.143-165). Cambridge, MA:MIT Press, 143-144 Aktaran:
Bkz.(150), CAMPELLveCARLSON,
278
Alan Westin, Intrusions: Privacy Trade-offs in a Free Societly, Public Perspective, 11(6), 8-11.
Aktaran:Bkz. (150), CAMPELLveCARLSON,

149

de bu bilgilerin kimler tarafndan kullanlaca ve nasl kategorize edilecekleriyle

ilgili olarak bir bilgiye sahip olamazlar.

Bu balamda, Pekmann belirttii gibi, gelecekte mahremiyet, sadece etik bir mesele
deil, ayn zamanda teknolojik bir mesele olacaktr. Elektronik networklerin teknik
olarak hayata geirilmesinin, bireyin mahremiyetine byk etkisi olmutur.
Pekmann belirttii gibi eer mahremiyetimiz olsun istiyorsak onu savunmalyz.
Biraraya gelmeli ve anonim hareketlerin gereklemesine izin veren sistemler
yaratmalyz. 279

nk Lyonnun belirttii gibi gnmzn gzetleme teknolojileri, hzl bir eklide

oalmakta, remekte ve klonlanmaktadr. Gvenlik kameralar, barkodlar, kiisel
kimlik numaralar (PINler) ve ifreler, gnlk yaamn dokusunun meziyetsiz
paralar olarak yer almaktadr.280. Ayrca bu teknolojilerin ou, hi olmad
kadar kurnaz, ketum, rutin ve kesindirler. Lyonun da belirttii gibi bu aralar
sayesinde mahremiyetin koruyucu duvarlar dijital olarak yklm durumdadr.281
Artk bu dijitalleme sayesinde bireylerin gemie ve gelecee ait hareketleri ve
dnceleri, bir elektronik hafzada depolanmaktadr. Bu hafzann olumasna
salayan gzetleme, maalesef Lyonnun da belirttii gibi, ou zaman tehlikesiz
olarak grlmekte, hatta kaytszlkla kabul edilmektedir. Genelde bu gzetimin
tehdit algs oluturabilmesi iin mahremiyetin korunma gereksiniminin ba
gstermesi gerekmektedir282. Ancak bunun haricinde bu gzetim teknolojilerine
direni eksikliinin nedenleri, daha farkl konular da iermektedir. Gzetimin
geleceini dnrken ve gzetime kar oluturulacak gzetim krcl
hareketlerinin planlanmasnda, bu direni eksikliinin nedenlerinin gz nne
alnmas gerekmektedir. Bundan dolay bundan sonraki blmde bu konuya yer
verilecektir.
279

Pekka HMANEN, Hacker Etii, ev. ebnem Kaptan, 106-107.

Bkz. (1),LYON, 257.
281
Bkz. (111), LYON, 251.
282
Bkz. (1), LYON, 260.
280

150

6.

GZETMN TOPLUMSAL MERUYET

Enformasyon teknolojilerindeki gelimelerle birlikte, bundan nceki blmlerde de

deindiimiz gibi, yeni dnya dzeni, enformasyon toplumundan gzetim toplumuna
doru evrilmektedir. Gzetim, verilerin toplanp ilendii siyaset ve gvenlikten,
tketim ve elenceye kadar geni bir yelpazede kesintisiz bir ekilde devam
etmektedir. Bu veriler, onlarca kurulu ve devlet tarafndan kresel enformasyon
merkezlerinde depolanmaktadr. nmzdeki tabloda en ktmser yaklamla
bireyler, alar zerinde birer kod numaras olan dijital yurttalar haline gelecektir.
Gzetimin geldii noktada ngiltere, Almanya ve ABD gibi lkeler, gzetim
toplumlar olarak bilinir hale gelmitir. Trkiye leinde de baktmzda,
Trkiyenin enformasyon teknolojilerine sahip olma ve kullanma oranndaki artla
paralel olarak oluan gvenlik paranoyasyla beraber Trkiyenin de bu teknolojileri
ok hzl bir ekilde hayatna soktuu sylenebilir.

Gelinen noktada hem kamu kurulularnn hem de zel kurulularn insanlar

hakknda bilgi toplayabilmek adna kapasitelerini gelitiriyor olmalar aslnda ok az
insann houna gitmektedir. Kamuoyu anketleri, insanlarn ounun kendi gizlilik
hakkna ok nem verdiini ama bakalarnn gizlilik hakkna ayn lde nem
vermediini sk sk ortaya koymutur. Ancak, gizlilie saldr konusundaki bu bilin,
insanlar gzetime kar toplu bir eyleme gtrmemitir.283 Bireyler, her gn
elektronik posta kutularn dolduran spamlara, cep telefonlarna gelen yzlerce
reklam mesajna ve istemedikleri telefon aramalarna kar tepkilerini dile

283

Bkz. (104), MARTN, 57.

Spam: Genellikle ticari nitelikteki istenmeyen mesajlara verilen addr. Bu mesajlarn karakteristik
zellikleri bireylerin istekleri dnda gnderilmesi, mesajn ieriinden gnderen kiinin belli
olmamas veya gnderen kiinin gerek kimlii dnda baka bir kimlikle mesaj gndermesi, mesajn
ieriinin yanltc ve hukuka aykr bilgiler veya grntler iermesi ve byk bir ounluunun
dolandrclk amacyla gnderilmesi olarak saylabilir. (Baknz:Yasin BECEN, Siber Uzayda
Mahremiyet, 14. http: // www.bilisimsurasi.org.tr/hukuk/docs/siber_uzayda_mahremiyet.pdf. )

151

getirmelerine ramen, rnein elektronik postalarn dolduran bu spam adreslerinden

isimlerinin silinmesini istemeye veya ima etmeye bile ynelmemektedirler.
Kiisel bilgilerin her gn binlerce kurulu ve devlet tarafndan toplanarak
mahremiyetin ya da zel alann yok edilme durumuyla kar karya bulunulmasna
ramen, gzetim aralar, toplu ya da bireysel bir tepkiyle karlamadan ok hzl bir
ekilde artmaktadr. Bu noktada gzetime direni eksikliinin nedenleri nem
kazanmaktadr. Bu nedenler bir anlamda gzetime kar meydan okuyamamann
gsterili paketidir.

Bu direni eksikliinde Lyonnun belirttii gibi bu teknolojilerin getirdii

yeniliklerin, modern toplumlar iin, hayatn kalitesine olumlu katklar olarak
grlmesi nemlidir. Yani gzetim, tek tarafl olarak iyi veya kt deildir ve bu
nedenle de kiisel bilgilerin saklanmasn, ilenmesini ve veri tabanlarnn
kullanlmasn evreleyen ikilemler vardr.284

Bireyler, bu ikilem ierisinde bilgi ve g arasndaki ilikiye geri dnp

baktklarnda, btn teknolojik gelimelerin daima daha iyisi iin olduuna
inandklar noktada, gzetim kltrnn anlam daha da genilemektedir. Bu
balamda da bazen uyuturucu kontrolleri yaplmasnn, parmak iziyle giriklarn yaplmasnn veya okul nlerine gzetim kameralar yerletirme
kararlarnn alnmasnn ok zorlayc sebepleri var gibi grnmektedir 285

Bu

zorlayc

sebepler,

gzetlemenin

her

zaman

iki

yz

olmasndan

kaynaklanmaktadr. nsanlar bu ikilikten dolay, onlara sunulan hz, gvenlik ve

emniyet gibi olanaklardan yararlanmak iin gzetim aralarn basite denmesi
gereken bedeller olarak grmektedirler. Lyona gre bu izin iinde iki e vardr: Bir
284
285

Bkz. (111), LYON, 155.

Bkz. (7), STAPLES, 130.

152

tarafta, hayatn ou alannda gzetlemenin bir derece gerekli olduuna dair bir fikir
birlii sz konusuyken, dier tarafta ise, mahremiyetle ilgili olan haklar, gerekli
olduu zaman gzetimi sorgulamak iin doru dili kapsadna dair geni gr
birlii sz konusudur. Ona gre biraz gzetlemenin gerekli olduuna dair fikir
birlii, pek ok alanda grlmektedir. Vatandalar, doru vergi dosyasna ya da
isizlik yardm kaytlarna sahip olmann getirecei faydalar talep etmek
istemektedirler. zellikle kent yaam iinde insanlar geceleri, kameralarn ve alarm
sistemlerinin kurulu olduunu bilerek kendilerini daha da gvende hissedeceklerdir.
Hatta hastahanedeki yeni doum yapm anneler, bebeklerinin karlmasn
engelleyecek olan her trl elektronik gzetimden memnun kalacaklardr. Lyona
gre bu durum gzetleme gcnn pozitif ve retici yandr. nk yeni teknolojiler,
zarardan ve smrden koruyucu ve nleyici olarak gsterildikleri srece bunlar
tarafndan retilmesi beklenilen sosyal dzen zaten hazr olarak oluacaktr.286

Bu zorlayc sebeplerle ilgili olarak elektronik gzetim ve gzetim toplumlaryla

balantl almalaryla bilinen Marx da Lyon gibi bu teknolojilerin derinden
hissedilen ihtiyalar karladna deinmektedir. Ona gre bizler, giderek daha
fazla yabanclar arasnda yaamaya balyoruz. Eski homojen evremizde, herkesi
tandmz toplumlar yok olmaktadr Bu noktada eer daha gl teknolojileri
hayatmzda istiyorsak, kiisel gizlilikle ilgili beklentilerimiz daha snrl olmak
zorundadr.287 Kiisel gizlilikle ilgili beklentilerimizin deimesi, mahremiyet
blmnde akladmz gibi mahremiyetin deerinin sorgulanmasna yol amtr.
Bu sorgulama iinde kiisel bilgilere zellikle de devletin ve kurumlarn mdahale
edilebilme hakk, aslnda Sewell ve Parkern da belirttii gibi, gelien liberal proje
iinde bizlere birer etik deer olarak kabul ettirilmektedir.288.

286

Bkz. (1), LYON, 277-278.

Bkz. (77), MARX, http://web.mit.edu/gtmarx/www/privantt.html.
288
Graham SEWELL & James R. BARKER, Neither Good, nor Bad, but Dangerous: Surveillance as
an Ethical Paradox, 187.
287

153

Gzetlemeye kar direni eksikliinde dier nemli bir neden de bu teknolojilerin

pozitif ve retici gcnn yannda gzetimin gvenliin teminat olarak
grlmesidir. Gzetleme Marxn deindii gizli polis iinden daha ok, sulular
daha su ilemeden nce tespit edip onlar aa karmay konu eden, Aznlk
Raporu** filmine benzemeye balamtr. Devlet bu yabanclar toplumunda, ancak
gzetim aralarn kullanarak suluyu bulup masumu koruyabilmektedir. Bu sayede
de bireyler, kiisel bilgilerini gnll olarak paylama noktasna getirilmektedir.289

Gzetim teknolojileriyle saland dnlen bu gvenlik nedir? Altheideye gre

bu gvenlik, ncelikle bu teknolojilerin sua mdahale etme amacndan ok, bu
teknolojilerin caydrc olma etkisinden kaynaklanmaktadr. Korkuya yol aan
tehditleri nlemenin arac olan ve bir zamanlar arada srada yaplan gzetlemeler
artk sk sk olmaya balamtr. zellikle su ve son zamanlarda sk sk grlen terr
olaylarna kar insanlarn duyduu korku ve bu korkudan kurtulma istei,
gzetlemeyi getirmektedir. Korku, insanlarda gvenlik arayna sebep olur ve tabii
ki gvenlik gzetleme zerine kurulur. Bu yzden kendimizi ne kadar ok gvende
hissetmek istesek, o kadar ok korkarz, daha ok gzetleme isteriz, dolaysyla bu
meknizmay daha ok kabullenmi oluruz.290

Staples de dnya zerinde yaratlmaya allan korku kltrnn gzetimin meru

bir zemin bulmasnda nemli olduuna deinir. Bu korku kltr bizlere
gsterilenlerden oluturulur. nk, Marxn da altn izdii gibi her gn, yabanclar
toplumunda yaadmzn ve bu yabanclar toplumunda zarar grmeden kalmamzn
yolu olarak birbirimizi gvenmememiz gerektii bize retilmektedir. Bu da
**

Aznlk Raporuru (Minority Report-2001): nl bilimkurgu yazar Philip K. Dickin bir ksa
yksnden ynetmen Steven Spielberg tarafndan uyarlanan film, 2054te Washington DCde
gemektedir. Filmde su ilemeyi dnen insanlar, bu sular ilemeden nce tespit edilmektedir. Bu
tespit ilemini poliste yer alan su ncesi biriminde alan tane insans varlk ve baz teknolojik
aygtlar sayesinde olmaktadr. Filmdeki nemli noktalardan biri polis suu ileyecei ngrlen kiiyi
suu ilemeden nce yakalad halde tutuklamaktadr. Film, Dedektif John Anderton (su ncesi
biriminin ba)un cinayet sulamasyla kar karya kalmas etrafnda geliir.
289
Bkz. (77), MARX, http://web.mit.edu/gtmarx/www/privantt.html.
290
Bkz. (197), ALTHEIDE, 229.

154

Staplese gre insanlarda kltrel bir travmaya yol amaktadr. Bu kltrel travma,
bizim korkularmz giderecei iddia edilen bilimi ve grnte masum
teknolojiyi satanlar iin iyi bir ortam hazrlamaktadr. Bu koullarda, daha yaygn,
gerek ve ngrlebilir gzetim ve sosyal kontrol yntemlerine bavurulmaktadr.
Bireyler, karlatklar sorunlar karsnda, kendilerini titiz kurallara maruz
brakmann

talihsiz

ama

bir

kadar

da

gerekli

bir

koul

olduuna

inandrlmaktadr.291. Nockun belirttii gibi, bu yabanclar toplumunda asl yabanc

iimizdedir. Nockun tabiriyle, bizim asl korktuumuz bizim hepimizin iinde
yaad varsaylan yabancdr. Histeri kltrnde herkes olas bir phelidir; aksi
takdirde iyi nlenmi kiiler neden uzun gzetimlere maruz kalsn ki? Mesaj ok
aktr: Disiplin kurallarna onay vermekten kanyorsan, gizleyecek eylerin var
demektir. 292

Grne gre hi kimseye gvenmiyoruz. Bu gvensizliin yaylmasnda medyann

rol ok byktr. Medya ve sinema, gnlk yaam, kararszlk, belirsizlik ve
trajedi dolu yaamlar anlatan teatral bir dramaya dntrmtr. Medya, gsteri
aralaryla bireyleri u eklide uyarmaktadr: Dikkat et! Bir sonraki sen
olabilirsin! Bunun iin biz de, karlatmz sorunlar zincirine kar durmann tek
yolunun herkesi gzetlemek olduuna inanr hale geldik. Bylece biz de, kendi
maruz kalmzn da, ne kadar ac olursa olsun, gerekli olduu ynnde
inandrldk.293

Bu inandrlma yle bir noktaya gelmitir ki, dikkat et bir dahaki sen olabilirsin
mesajyla artlanm olarak bireyler, gzetimin gvenlik iin gerekli olduunu inanr
hale getirilmilerdir. Ayrca, sradaki kurban olmamak iin bunu gnll olarak

291

Bkz. (7), STAPLES,133.

Steven L. NOCK, The Costs of Privacy: Surveillance and Reputation in America, New York:
De Gruyter, 1989:3, Aktaran: Bkz. (7), STAPLES, 132.
293
Bkz. (7), STAPLES, 132.
292

155

kabul etmilerdir. Bu aresizlik bizlere renilmi aresizlik teorisini (leardned

helplessness) hatrlatmaktadr

renilmi aresizlik teorisine gre kontrol edilemeyen durumlarla karlamak,

kiinin repertuvarndaki tepkilerin gelecek sonular etkilemeyecei beklentisinin
ortaya kmasna neden olur. Bu kontrol edememe beklentisi motivasyonal sorunlara
(tepki vermede yavalama ve direni gstermede yavalama), bilisel sorunlara
(sonular kontrol etmek iin var olan imknlar alglamada yetersizlik) ve duygusal
sorunlara (znt ve azalan z sayg) yol amaktadr. Bu sorunlar, topluca
renilmi aresizlik sorunlar olarak bilinir.294 renilmi aresizlik modeli,
kontrol edilemeyen olaylara maruz kalma sonucunda, tepkilerin sonu zerinde bir
etki salamayacann renileceini ve bu renmenin kontrol mmkn koullara
genelleneceini ngrr. Bu model ayn zamanda, kontrolszlk deneyimi
neticesinde gelien kontrol

yetersizlii algsnn, hayatn dier alanlarna

genellenerek depresyona yol atn iddia eder. 295

Bu teori daha somut olarak Ccelolunun verdii rneklerle aklanabilir: Kedi

kpek, fare ya da tavan gibi herhangi bir hayvan yle bir duruma sokun ki , hayvan
ne yaparsa yapsn belirli zamanlarda ac veren bir elektrik oku ile karlasn. Bu
durumu bir saat kadar devam ettirdikten sonra, ortama yeni bir zellik getirin. Bir
baka deyile, imdi ok verilmeden nce hayvan belirli bir meknizmaya dokunarak
oktan kurtulabilsin. oktan kurtulma olana veren yeni durumu hayvann
renemediini sanki ne yapaym, elimden hibir ey gelmez, kaderimin yazs olan
elektrik okundan kurtulmam olanaksz anlay iinde hareket ettiini grrsnz.
te yandan, daha nce elektrik oku verilmemi baka bir grup hayvan, elektrik
okundan kurtulmay hemen renir. 296

294

Susan Nolen-HOEKSEMA, Joan S.GRGUS, Martin E. P. SELGMAN, Learned Helplessness in

Children: A Longitudinal Study of Depression, Achievement, and Explanatory Style, 435.
295
Sevde BULDUK, renilmi aresizliin Genelleme Sorunu: Grev Etkisi, 78.
296
Doan CCELOLU, nsan ve Davran, 317.

156

renilmi aresizlik teorisi ve gzetime kar direni eksiklii arasnda ba

kurulabilmesi iin tabii ki bu sonularn insanlar zerinde de etkili olmas gerekir.
Bununla

ilgili

olarak,

yani

insanlara

aresizlik

duygusunun

retilip

retilemediiyle ilgili olarak Hiroto, bir grup denei, ne yaparlarsa yapsnlar

nleyemeyecekleri, rahatszlk verecek derecede iddette grltye bir sre maruz
brakmtr. Daha sonra, deney durumuna, grlty nleyebilecekleri bir
meknizma eklenmitir. Denekler grlty durdurabilecek sonradan eklenen
olana kullanmamlar, hayvanlarn yaptklar gibi, bir anlamda kaderlerine rza
gstermilerdir Sava esirlerinin, kendilerine yaplan ikence ve haksz muameleye
bir sre sonra rza gsterip, bu konuda hibir giriimde bulanmamalar renilmi
aresizlikle aklanabilir297

renilmi aresizlik altnda kalanlar ok youn olarak u duyguyu yaayacaklardr:

Ne yapsak bo. Bylesi bir koullandrlma iinde yaayan bireyler, bir sonraki
kurban olmamak iin onlara gsterilen gvenlik nlemlerini kabul edip, nlem alma
ilkesini ykseltmilerdir. stelik Furedinin deyimiyle toplum, artk kendi
aresizliiyle barktr ve kendi gcn belirleme kudretine olan inancn
yitirmitir.298

Gvensizlik sonunda nlem alma ilkesini dourmutur. Burada nemli bir nokta,
gvensizlik hisseden toplumlarn gvenlii artrmak iin teknolojiye bavurmalardr.
Bu nlem alma, toplumsal hayatn her alanna nfuz etmektedir. nlem alma ilkesi
bizim sadece riskler yznden kayg iinde kalmayp, kendi durumumuza bir zm
bulma konusunda pheli olduumuzu gsterir. nlem alma ilkesine gre, sonucu
nceden bilinmedii srece yeni bir riske girmemek en dorusudur. Gvenliin
yceltilmesi, ayn zamanda, insann potansiyeliyle ilgili son derece karamsar bir
yaklam yanstmaktadr. nlem alma ilkesinde srar edenler, bunu insanln kendi
297

D. S HROTO,.Locus of Control and Learned Helplessness, Journal of Experimental

Psychology, 102,187-193,1974. Aktaran: A.g.k., 317.
298
Frank FURED, Korku Kltr: Risk Almamann Riskleri, ev. Bar Yldrm, 225.

157

yeniliklerinin sonularn nceden grememe iddiasyla temellendirmektedirler. Risk

toplumu teorisyenlerinden ou, insanln bilgisinin zm salamaktan ok sorun
yarattn savunmaktadr.299 Becke gre tehlikenin kayna artk cehalet deil
bilgidir. Beck bu grn nedenini de u ekilde aklar:

Bilginin tehlikeyle eitlenmesi insanolunun kendi davrannn

sonularn kontrol etme yeteneinin olmad anlamna gelmekte,
Frankenstein modeli bilgi ve bilim iddialarnn ardnda yatan deheti ortaya
koymaktadr. Bu bak asndan bakldnda, insan sorun zc deil,
bizzat sorunun kendisi haline gelir.300

Bu sorunlu insan, artk risk saplants iindedir ve kendisine retilen ekilde

gndelik yaamn getirdii sorunlarla ba edememeyi doal bir durum olarak
grmektedir. Bu bir anlamda bizleri renilmi aresizlik teorisine ulatrmaktadr.
Bu durum insan iin artk Furediinin tanmyla ders alnacak bir durum deildir.
nsann yaamla bahedemeyecei eklindeki bu varsaym, risk yelpazesini daha da
geniletmitir. nlem ilkesinin barndrd, ktmser insan anlay, bireyi aresiz
ya da hasta olarak resmetmektedir. Bu resim iinde herkes risk altndadr ve
dolaysyla kurbandr. Riskli bir yaam srmemek, yani gvenli bir yaam iin
harcanan abalar ise artk son derece meru grlmektedir.301 Bu noktada gzetleme
aralar, bu meruiyet iinde yerlerini almaktadrlar. nk gvenlii artrmak iin
onu daha fazla istemek yetmemektedir. Bunun gereklerini de yerine getirmek
gerekmektedir302.

Burada yerine getirilmesi gereken ise gvenlik artrc her trl gzetim
meknizmalarn toplumun yarar olduu iin kabul etmektir. Gzetleme aralar,
riski minimuma indirmenin ve nlemenin bir yolu olarak grlmektedir. nk
nceden bilmek rahatlatr ve tehlikelere kar nlem almay salar. Fakat, dier

299

A.g.k., 36.
U.BECK, Risk Society: Towards a New Modernity (Londra:Sage). Aktaran: A.g.k., 36.
301
A.g.k., 38.
302
A.g.k., 44.
300

158

taraftan, gzetleme birok kii tarafndan riskin nedeni, hkmetin zel hayata
mdahalesinin ya da ticari kontroln, kiisel tketimi savunulamaz ve gereksiz
igalinin potansiyeli olarak grlmektedir. Bu, gzetlemenin iki yznn bir baka
yndr. 303

zetle unu syleyebiliriz ki; oluan bu risk saplants, enformasyon toplumlarnda

pek ok ticari kurum tarafndan da cesaretlendirilmektedir. Tpk mahremiyetle ya da
zel yaamla ilgili yaplan tanmlamalardaki belirsizlikler gibi, risk kavram da
deiiklie uramtr.

Eskiden risk kavramnn hem iyi hem de kt bir anlam vard. Risk bu anlam ikilii
iinde cesaret ve erdem gstergesi saylrken, bugn ise riskin olumsuz yan,
ykcl daha ok vurgulanmaktadr. Lyona gre risk artk, pek ok yoldan
yaratlan ve sigorta irketleri tarafndan cesaretlendirilen gvensizlik hissinin art,
tehditleri kapsamak ve sosyal dokuya gelecek olan tehlikeleri engellemek iin
gsterilen abalarla karlk bulmutur. Polis dndaki pek ok kurum da bu risk
faktrlerinden toplanan bilgilere ihtiya duymaktadr. Bunu yapmak iin, askeri
devriye arabalar gibi sokaklarda grlen yksek teknolojili hareketli ofislerle
balantl olarak, zellikle toplum ii polislikle, bilgi iletiim alar yenilenir ve
geniletilir.304

Bylece toplumun btnnn hemen hemen her alan adeta riskle donatlmtr.
Salgn bir virs gibi olan risk, insan yaamnn derinlerine nfuz etmeye balamtr.
Baumann belirttii gibi, kime ve neye gvenilecei ak deildir; nk hi
kimsenin ilerin nasl gideceini denetlemedii grlmektedir. Hi kimse ilerin
gerekten de beklenen ynde gideceine dair garanti veremez. Gvenliksiz
koullarda yaamak riskli bir hayattr ve stlenilen risklerin maliyetini demek
303
304

Bkz. (1), LYON, 95.

Bkz. (1), LYON, 246.

159

zorunda olan bireydir.305 denecek olan bedel ise Furedinin de belirttii gibi, riskin
yaratt cesaretsizlikle artk znenin kaybolmasdr.306

Gzetlenmeye kar gsterilecek olan tepkilerin biimlenmesinde, gzetleme

altndaki

kiilerin

bulunmaktadr.

gzetlendiklerinin

Gumbert

ve

farknda

Druckern

da

olup

olmamalarnn

belirttikleri

gibi,

etkisi

bireylerin

gzetlendiklerinin farknda olmalar, ncelikle onlarn psikolojik davranlarn

etkilemektedir. nk onlara gre kiiler, zellikle sokaklarda grdkleri kameralar
karsnda davran deiikliine gidebilmektedir. Onlara gre gzetlemeye kar
oluan tepkiler, aadaki senaryolarla aklanabilir:

Gzetleme teknolojilerinin farknda olmama: Byle bir teknolojinin var

olduunu ya da gelitirilebilir olduunu bilmeyen bireylerde bu teknolojiler,
davran deiikliine yol amaz ve bu bireylerde grlen deiiklikler
sadece empoze edilen kurallar ve kltrel beklentiler erevesinde
deerlendirilebilir.

Gzetleme teknolojilerinin farknda olmakla birlikte kullanm amacn

bilmeme: Bireyler gzetleme teknolojilerinin var olduunu bilirler ve
gzetim altnda olduklarn bir ihtimal olarak grebilirler. Bu durumda
insanlarn davran biimleri, Benthamn bahsettii ve hapishanedeki
bireylerin birileri onlar izliyor olmas ihtimaline kar sergiledikleri
davranlarla benzerlik gstermektedir. Btn sosyal performans bireylerin
bu bilgilerine dayanr.

Gzetleme yapldnn tam farknda olma: Bireyler bulunduklar ortamda

gzetleme yapldn bilirler ve aslnda bu gzetleme onlarn davran
biimlerini belirler. Birey, gzetlemenin parametrelerinin ne olduunu
305
306

Bkz. (241), BAUMAN, 61.

Bkz. (298), FURED, 226.

160

renmeye alr. Farknda olma derecemize gre topluma ak bir yere

girdiimiz zaman deiik davran biimleri sergileriz. Kii gzetlemenin hi
farknda olmazsa ortama yava yava alr. Bu ilem, yava yava insanlarn
bekledii gizlilikten syrlmalarn salar. Bireyler gzetlemenin farknda
olduklar zaman aadaki davran biimlerinin sergileyebilirler:

Tepkisel Davran: Gzetleme teknolojisini kuran ya da yneten

insanlarda grlen davran biimi.

Farknda olmay ihmal etme: Sanki gzetleme yokmu gibi

davranma biimi.

Gzetlemeye tepki vermeme: Gzetlemenin bir kltrel ya da

teknolojik norm olduu varsaym zerine kurulu davran biimi.307

Bu kabul ekilleri kiilerin gzetlemeye kar gsterecekleri tepkilerin eklinde etkili

olabilmektedir.

alanlarn

gzetimiyle

ilgili

blmde

deindiimiz

gibi,

alanlarn zellikle nternet zerinden gzetlenmelerinde, alanlarn i yerinde bu

sistemlerin kurulduundan haberleri olmasnn, gzetimi kabul etme derecelerini
etkilediine ynelik grlere yer verilmitir.

Bireyler bulunduklar meknda izlendiklerinden haberdar edilmeseler bile, bir

otoritenin varlnn bilinmesi, insanlarn kendi gvenliklerinden emin olmasna
neden olmaktadr. Bir bireyin gzetimin farknda olmas, onun kendisine zarar verme
potansiyeli tayanlar gzetlemesi gibi bir ileve sahiptir. Bylece birey seviyesinde
ileyen gzetim, her iki kapasitede de ilevini srdrr. Olas sapknlar nlenirken,
bulunulan yere uygun davranlar sergileyenler gzetimlerinin farknda olarak
desteklenmektedir. Bu farkndalk ierisinde gzetim bir disiplin teknii ilevini
307

Gary GUMBERT & Susan J. DRUCKER, Public Boundaries: Privacy and Surveillance in a

Technological World, 117-118.

161

grr. Gzleniyor olabileceklerini bilen insanlar, kendilerini bakalarnn gznden

bakarmasna deerlendirerek kendi hareketlerini kendileri dzenlerler. 308

Gzetlemeyi bilme derecesi bir anlamda, bireylerin gzetimle birlikte kendi

hareketlerinin kontroln ve gzetimin iselletirilmesini salamaktadr. Ayrca
bireyler Pattonnun da belirttii gibi, somut olarak grmedikleri bir otoritenin
varlndan haberdar olarak, hem gvenliklerinin salandndan emin olurlar hem
de gzetimin bir anlamda mahremiyete ynelik istilasn sorgulamaz duruma gelirler.

Gzetime direni eksikliinin nedeni, sadece gvenlik veya gzetimin retici ve ya

pozitif gc deildir. Ya da devlet ve dier kurumlarn glerini artrmaya ynelik
abalar da deildir. Bu, siyaset, gvenli veya iktisadi karlarn tesinde bireylerin,
Nelkinin belirttii gibi, izlemekten ald hazla ilgilidir.

309

Zizek, gzetlemeyle

birlikte bu hazzn nasl olutuuyla ilgili olarak Benhthamn Panoptikonundan yola

kar ve u ekilde aklar: Benthama gre Panoptikonun korkun etkili oluu,
znelerin (mahkumlarn, hastalarn, rencilerin, fabrika iilerinin) her eyin
grld merkezi kontrol kulesinden gerekten gzetlenip gzetlenmediklerinden
hibir zaman emin olamamalarndan kaynaklanr. Bu belirsizlik, tehdit hissini,
tekinin bakndan kamann imknsz olduu hissine younlatrr. Bu noktay,
Alfred Hitchcokun nl Arka Pencere filmindeki seyretme ve haz arasndaki
ilintiyle aklar. Arka Pencere filminde fotoraf L. B Jeffries (James Stewart), bir
araba yarn grntlerken kaza geirir ve bacan krar. New Yorktaki apartman
308

Bkz. (264), PATTON, 185-186.

Haz: Lacann ilk almalarnda haz, ncelikle cinsel haz anlamnda kullanlmtr. Ancak
sonradan Freudun haz ilkesinin tesinde bir tatmini anlatan gdleri ifade etmek iin kullanlmtr.
Bu tatmin memnuniyette olduu kadar bedensel tarzda veya psiik acda ortaya kmaktadr. Bu
yzden de bilind mazoistik bir karakter tar. (Elizabeth WRGHT, Lacan ve Postfeminizm,
ev. Ebru Kl, 83.)
309
Dorothy NELKN, Information Technology Could Threaten Privacy, Freedom, and
Democracy, Ed. Ermann, M. David-Williams Mary B.-Shauf Michele S.; Computers, Ethics, and
Society, Oxford University Press, Inc. 1997 S.20-26. Aktaran: Gzde DEDEOLU, Gzetleme,
Mahremiyet ve nsan Onuru, http://dergi.tbd.org.tr/yazarlar/19042004/gozde_dedeoglu.htm

162

dairesinden zorunlu tatili srasnda komularn seyrederek zaman geirirken bir

komusunun karsn ldrd phesine kaplr. Zizeke gre burada gzetleyen
Jeffin bak, tekinin bakyla karlat noktada gzetimci konumunu kaybedip
ncelikle gzlemledii eyin parasna dnmtr. Aslnda bu kii, gzetimi
devam ettirmekle kendi arzusuyla yzlemektedir. Zizekin deyimiyle Jeffin (ve
bizlerin) br apartmanda olanlara kafay takm olmas (olmamz), Jeffin ve
bizlerin pencerenin bu tarafnda, tam da onun karya bakt yerde olup biteni
karmamz salayan bir ilev grmektedir. Arka Pencere bir anlamda, bak
yoluyla, gizli gizli gzetleme yoluyla iktidara dnerek kaan bir znenin
hikayesidir. Arka Pencerede, bahenin kar tarafndaki apartman sakinleri Jeffin
dikkatli gzleri tarafndan fiilen srekli gzetlenirler, ama bundan dehete kaplmak
yle dursun, bilmezden gelip gnlk ilerini srdrrler. Tam tersine, dehete
kaplan, nemli bir ayrnty gzden karrm endiesiyle srekli pencereden dar
bakan Jeffin kendisidir. Panoptikonun merkezi, her yere yetien gzdr. Arka
pencere ona gre esasen bir fantezi penceresidir.310

Gzetime kar direniin snrl kalmasnda bireylerin bir anlamda bakalarn

izlemekten aldklar bu haz etkilidir. Burada znenin haz alma halini douran
eylerden birisi, Adornanun da belirttii gibi kltr endstrisidir. Ona gre artk
kltr endstrisi iindeki birey iin en nemli ey hazdr. Haz duymak iin tketen,
dolaan ve en uta iddete bile bavuran birok zne etrafta dolamaktadr. Bu haz
insan, insann lanetli ksmna denk gelmektedir. nsann zne olarak k ve bu
k iinde insann doa zerindeki egemenlii artsa bile, kendilerine datlan
metalarn niceliiyle birlikte kitlenin acizlii ve gdlme olaslyla birlikte adil
olmayan bir ekilde artmaktadr. Kltr endstrisindeki enformasyon seli her
yerdedir. Bu enformasyon kendilerini srekli olarak elenmek zorunda hisseden
zneleri aptallatrrken, kltr endstrisi iin uygun insanlar retmektedir. Kltr
sanayisiyle birlikte akln egemen olduu znenin ii boalm ve znellik durumunu
yitirmitir. znellikler yerini birbirine benzeyenlere brakmtr ve farkllklar

310

Slovoj ZZEK, Yamuk Bakmak , ev. Tuncay Birkan, 128.

163

ortadan kalkarken zne de hilemeye balamtr. Artk zne, kltr endstrisinin

nesnesi haline gelir.311 Bu birbirine benzeyen zneler iin gzetim altnda
kaybettikleri mahremiyetlerinden daha nemlisi, gzetim aralarnn elence arac
olarak kullanclarna haz vermesi ve mikro gzetim oyununa bu hazza ulamak iin
gnll olarak katlmaktr. Bu yzden de bu haz aralarndan vazgemek
istemeyeceklerdir ve haz oburu olarak dolamaya devam etmek isteyeceklerdir.

Gzetime kar direni eksiklii ve dolaysyla gzetimle bark olma durumu,

yukarnda belirtilen nedenlerin haricinde insanolunun dini inalarnda sakl olabilir.
Btn dinlerin kullarna zellikle verdii bir mesaj vardr: Kullar Allahn gzetimi
ve denetimi altndadr. Ayrca Allah her eyi grr ve bilir. yle ki Tanr insana
kendinden daha yakndr. Grmek ve bilmek denetimin asal bileenleridir.
Gzetleyici Allahn kullar stnde psikolojik stnl bulunmaktadr. nk
gzetlendiini bilen ve grmedii bir eyin stnln kabul eden kullar, br
dnyada cezalandrlma korkusuyla itaat ederler. Dinsel inanla gzetlenme, kullar
stndeki psikolojik basks olutururken dier yandan da toplumsal dzeni salayc
ruhani bir unsur olarak yer alr. Bylece insanlarn iinde zarar verici drtlerin
kontrol altnda almay saladna inanlan bir inanla insanlarn kendi kendine
gzetimleri salanr. Bu aslnda bize, Pattonnun belirttii gzetim aralarnn
farknda olan bireylerin tepkisini hatrlatmaktadr. Ona gre gzetimin farknda olan
bireyler iin gzetim, bir disiplin teknii ilevini grr. Bu noktada bu kiilerin kendi
kendilerine salayacaklar kontrol ve drtlerin denetlenmesinde bu farkndalk ve
somut olarak grmeseler de bir otoritenin varln kabul etmek nemlidir.

Bu grten yola karak insan yaamnda nemli bir yere sahip olan, dini inanlar
alan iinde Allahn Sfatlaryla ilgili rneklerinin de konuya farkl bir boyut

311

Theodor W. ADORNO, Minima Moralia: Sakatlanm Yaamdan Yansmalar, ev. Orhan

Koak-Ahmet Doukan.

164

getirebileceine inanla, kitab olan dinde Allahn Kullar stnde gzetiminin

her ekilde olduuna dair zelliklerin kutsal kitaplarda yer alma ekli incelenmitir.
Allahn sfatlar iinde yer alan her eyi bilme, grme ve duymayla ilgili zellikler,
kitab olan dinde (Yahudilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk) olduka benzer
ekillerde ifade edilmektedir. Allahn sfatlar iinde yer alan bu zellikler kullara
hibir zaman yalnz olmadklarn hatrlatmaktadr.

Mslmanlkta Allahn sfatlar zorunlu ve vacip olan sfatlar olarak iki gruba
ayrlr:Bunlar zati ve subti sftlardr.

Zti Sfatlar: Sadece Allahn Telnn ztna mahsus olan, yarattklarndan

herhangi birine verilmesi ciz ve mmkn olmayan sfatlardr.
1. Vcd: Var olma demektir. Allah vardr, varl bakasndan deil, ztnn
gereidir, varl zorunludur. Vcdun zdd olan yokluk Allah hakknda
dnlemez.
2. Kdem: Ezeli olmak, balangc olmamak demektir. Ne kadar geriye
gidersek gidelim Onun var olmad bir zaman dnlemez, bulunamaz.
3. Beka: Varlnn sonu olmamak, ebed olmak demektir.
4. Muhlefetn lil-havdis: Sonradan olan eylere benzememek demektir.
5. Vahdniyet: Allah Telnn ztnda, sfatlarnda ve fiilerinde bir ve tek
olmas, ei ve benzeri ve ortann bulunmamas demektir.
6. Kym bi-nefsih: Varl kendiliinden olmak, var olmak iin bir baka
varla ihtiya duymamak demektir. 312

Subt Sfatlar ise zellikle Allahn stnlkleri ile ilgilidir. Kullarn devaml bir
grnmeyen

tarafndan

izlendiklerini

dnmelerine

neden

olan

Allahn

stnlklerini anlatan bu sfatlardr.

1. Hayat: Diri ve canl olmak demektir. Yce Allah diridir ve canldr. Her
eye, kuru ve l topraa can veren Odur. Ezel ve ebed hayata sahiptir.
312

LMHAL, Cilt I, Diyanet leri Vakf, 88-89.

165

2. lim: Bilmek demektir. Allah her eyi bilendir. Olmuu, olan, olaca,
gelmii, gemii, gizliyi, a bilir. Allahn bilgisi yarattklarnn bilgisine
benzemez, artmaz, eskimez. O, her eyi ezeli ilmiyle bilir. Allah, her eyi olaca
iin bilir. Yoksa her ey Allah bildii iin olmaz. lemde grlen bu gzel
dzen, tertip ve aamaz henk, onun yaratcsnn engin e sonsuz ilminin en
byk gstergesidir. lim sfat ile ilgili ayetlerden bazlarnda yle buyurulur:
O karada ve denizde ne varsa bilir. Onun ilmi dnda bir yaprak dahi
dmez(el-Enm6/59), Gklerde ve yerde olanlar Allahn bildiini
grmyor musunuz?...... (el-mcdele 58/7), Onlar bilmiyorlar m ki, Allah
onlarn gizli tuttuklarn da bilir, aa vurduklarn da. (bakara-77), Her kim
de gnlnden koparak bir hayr ilerse phesiz, Allah onu bilir, karln
verir(Bakara)

3. Semi: itmek demektir. Allah iiticidir. Gizli, ak, fslt halinde, yava
sesle veya yksek sesle ne sylenirse Allah iitir, duyar. Bir eyi duymas, o anda
ikinci bir eyi iitmesine engel deildir. itme sfat ile ilgili ayetlerden
bazlarnda yle buyrulur: Allah yle dedi: "Korkmayn, nk ben sizinle
beraberim. itirim ve grrm."(Taha-46)

4. Basar: Grmek demektir. Yce Allah her eyi grcdr. Hibir ey

Allahn grmesinden gizli kalmaz. Sakl, ak, aydnlk, karalk ne varsa Allah
grr. Allahn iitici ive grc olduuna dair pek ok ayet vardr. Bunlardan
birinde yle buyrulur: (Allah) gzlerin hain bakn ve kalplerin gizlediini
bilir. Allah adeletle hkmeder. Onu brakp taptklar ise hibir eye
hkmedemezler. phesiz ki Allah, hakkyla iiten ve grendir.(el Mmin
40/19-20), Namaz dosdoru kln, zekt verin. Kendiniz iin her ne iyilik
ilemi olursanz, Allah katnda onu bulursunuz. phesiz Allah btn
yaptklarnz grr...(Bakara)

5. rade: Dinlemek demektir. Allah dileyicidir. Allahn dilei olur,

dilemedii olmaz.

166

6. Kudret: Gc yetmek demektir. Allah sonsuz bir g ve kudret sahibidir.

7. Kelm: Sylem ve konumak demektir. Allah konuan varlktr.

8. Tekvn: Yaratmak, yok olan yokluktan varla karmak demektir.313

Ayrca Allahn sfatlar iinde yer alan her eyi bilme, grme ve duymaya ynelik
stnlkler, kullara Kuran- Kerimdeki ayetlerin genelinde hissedilmektedir. nk
Kuran- Kerimde neredeyse her ayetin sonunda Allah yapmakta olduklarnz bilir
cmlesi yer almaktadr.

Yahudilik nancnda da Mslmanlk inancna benzer bir ekilde Allahn bu sfatlar

yer almaktadr.Bu sfatlarn Tevratta yer ald ekiller:

Tanr yce, akn bir varlktr: Onu kimse gremez (k, 33,20). Ama o ayn
zamanda Yahova, kendisini aranlara yakandr (Mezmur, 145,18). Yahova Birdir,
Ondan baka tanr yoktur (Tensiye, 4,35). Ezeli ve Ebedidir (ya, 41,4;48, 12;
Tekvin, 21,23). Kadir bir Tanrdr (Tekvin, 17,1-2). Merhametlidir.(Mezmur,136).
Yaratcdr: Balangta Tanr, gkleri ve yeri yaratt (Tekvin,1,1). Meliktir,
hkmdardr, yce bir taht zerindedir (ya, 6, 1). Kinat idare eder. Rabb,
gkten bakar, btn dem oullarn grr; oturduu yerden btn yeryznde
oturanlara bakar, her birinin kalbini yaratan, btn ilerini temyiz eden
Odur.(Mezmur, 33,13-15) (Son ayette zellikle Allahn zaman stnl, ve
ezeliyete vurgu yaplmtr.)

313

A.g.k., ,89-91.

167

Gkte ve yerde olup biteni, insanlarn hareketlerini, hatta dncelerini bilir:

(Mezmur, 139, 1-12) Yani Allah , cismani ve maddi deildir. Fakat sfatlar ile her
yere nfuz eder.

Tanrnn iki gz vardr ve her eyi grr. (1.Reg., 15,19) Kulaklar vardr,
iiti.r(Saylar,11,1). Koklama duyusu vardr. (Tekvin, 8,21) Buradaki koklama
duyusundan maksat samimiyet kokusunu almas demektir ki, mecazi bir deyimdir.
Zaten Arapa tercmede rza kokusunu (honutluk, samimiyet kokusunu ald diye
ifade edilmitir.

Dokunma duyusu vardr: (Eyub, 19,21). Az bize syler (ye, 1,20).

Dmanlarn dudaklarnn bir fleyile ldrr. (ye, 11,4). Dudaklar kzgnlkla
doludur ve dili, yiyip bitiren bir atetir (ye,30,27). Kendisini terk eden ktlere
srtn dner (Yeramya, 18, 27). Kurtarmak istediklerine Yzn gsterir (Mezmur,
16,14). Eli ,sa eli, Bazusu vardr; her eye gc yeter (Mezmur, 16,14)(sa el,
bereket ve gten kinaye olduu gibi, Bazu da byk g ve kuvvetten mecazdr.
nk Tevratn dier ayetlerinde Allahn aknln bildiren binlerce cmle
vardr.314

ncilde de Tevrat ve Kuran- Kerimde ki gibi, Allahn her eyi bildii ve

grd inancyla ilgili olarak verilen rnekler bulunmaktadr:

Luka 8: Her ey Aa kacak (Mar.4:21-25). Hi kimse kandil yakp bunu bir

kapla rtmez, ya da yatan altna koymaz. Tersine, ieri girenler grsnler diye
onu kandillie koyar. nk aa karlmayacak gizli hibir ey yok; bilinmeyecek,
aydnla kmayacak sakl hibir ey yoktur. Bunun iin nasl dinlendiinize dikkat
edin. Kimde varsa, ona daha ok verilecek. Ama kimde yoksa, kendisinde de var
sand bile elinden alnacak.315.

314

Bahaddin SALAM, Gemi ve Gelecek Arasnda Tevrat, 154-156.

315

Yeni Yaam Yaynlar, ncil (Mjde),145.

168

Luka 12: Uyarlar ve Tevikler (Mat.10:26-31). O srada halktan binlerce kii

birbirlerini ezercesine toplanmt. sa nce kendi rencilerine unlar sylemeye
balad: Ferisilerin mayasndan- yani ikiyzllkten kann. rtl olup da aa
karlmayacak , gizli olup da bilinmeyecek hibir ey yoktur. Bunun iin karanlkta
sylediiniz her sz gn nda duyulacak, kapal kaplar ardnda fsldadklarnz
damlardan duyurulacaktr.316

Tevrat ve ncilde ayn Kuran- Kerimdeki gibi ayetlerin sonunda yer alan Allah
yapmakta olduklarnz bilir cmlesine benzer bir ekilde ben Rabim yer
almaktadr. Burada Rab317; yaratan, nimet veren ve terbiye eden anlamna
gelmektedir. Terbiye etme, kullarn devaml olarak izlendikleri inancnn
yerletirilmesine ve yanl yaptklarnda cezalandrlacaklarnn kutsal kitaplar
aracl ile retilmesine dayanmaktadr.

Kutsal kitaplardan verilen bu rneklerden kan sonuca gre, kullara her eyin
bilindii ve hatta karanlkta bile kimsenin sizi duyamayaca ve gremeyecei bir
yerde bile grnp, dinlenebilecekleriyle ilgili olarak bir inan ekli verilmektedir.
Dinin bu anlamda yani gzetime kar tepki gstermemede ve gzetimle bark hale
gelinmesindeki etkisi, her trl inan anlaynda farkllk gstermekle beraber, daha
kapsaml olarak baka bir alma ierisinde incelenmeye deer bir konudur. Bu
almann alan aratrmas blmnde, grme yaplan grmecilerin bu konudaki
grlerine ayrntl olarak yer verilecektir.

Gzetime kar direni eksiklii ile birlikte gnmzde bir gzetim kltr
olumaktadr. Her geen gn kamu alan daha fazla gzetiliyorken ve titiz kurallar
gnlk yaamlarmza dahil oluyorken, artk saklanacak yer kalmamaktadr.
Kiilerin bu gzetimden kama olaslklar azalmaktadr. Alveri merkezine,
316
317

A.g.k., 158-159.
htpp://www.diyanet.gov.tr/turkish/default.asp.

169

bankaya, alt geide ve hatta bazen banyoya gitmek bilinmeyen seyirci kitlesi nnde
bir eyler yapmak anlamna gelmektedir. Gzetim, kent yaamna katlma ve
kiilerin kendi fikirlerini ak ve net bir biimde syleme isteini azaltabilmektedir.
Kiiler kamu alanndan srlm ekilde zel yaantlarna dndklerinde, bunun
da aslnda hi zel olmadn fark ederler. Burada, kamu fikri bize ne alacamz,
nasl oy kullanacamz neyin sosyal sorun olduu ve olmad konusunda
bilgilendiren medya yldzlarnn anlatt hikayelerle yer deitirmi olur. Her
geen gn artan bir hzla evlerimiz, kurumlara alkanlklarmz, tercih ve mali
durumumuza eriimini salayan yeni telekomnikasyon balaryla bir yerlere
balanyor. Ayn zamanda, ayn teknolojilerin bazlar baz insanlarn evlerini
sanal hapishanelere dntrmektedir. nk bunlar, otoritelerce uzaktan
gzlenmektedir veya bu cihazlarla ocuklarnn telefon konumalar pheli
ebeveynler tarafndan dinlenmekte, ocuk bakcsnn davranlar kameraya
ekilmekte veya birbirlerinin e-postalarna girilmektedir. Bunun sonucunda da
gnmzde, kamu ve zel ile gerek, zgrlk ve onun simlasyonu
arasndaki snrlar belirsizlemektedir.318

Gzetimle ilgili olarak bu tabloyla birlikte, toplumlarda gzetim aralarnn

sorgulanmas da ba gstermitir. nk bu aralardan kaacak yer kalmam gibi
grnmesine ramen gzetim krclar olarak bireylerin ve gruplarn neler
yapabileceklerine ynelik almalar da literatrde yer almaya balamtr. Bundan
sonraki blmde literatrde bu konuda yaplan almalara yer verilecektir.

318

Bkz. (7), STAPLES,133-134.

170

7. GZETM KARITLII: GZETM KIRICILII HAREKETLER

Daha ncede belirtildii gibi yksek teknolojiye dayal gzetimin pozitif ve retici
yanlar, gzetimin ykc ve snrlayc zelliklerinin grlmesini engellemektedir.
Ayrca yeni gzetimin gc, sahip olduu teknolojinin gcnden ve gzetime direni
eksiklii blmnde deinilen nedenlerden kaynaklanmaktadr. Bu nedenlerin gc,
bireylerin, kurumlarn ve genel olarak toplumun btnnde gzetimle bark olma
halini artrmaktadr.

Gzetimin bu zelliklerinden dolay Martin, meslek ve ahlak ilkeleri gibi basit

reform zmleriyle gzetimden korunma yollarnn kiileri veya kurumlar
yanlsamalar iine sokacandan bahsetmektedir.319 Bununla birlikte, elektronik
gzetimle birlikte salanan bu gzetleme durumunu nasl tamamen ortadan
kalkabileceine ynelik tespitlerden te, gzetim karsnda kurumlarn, zellikle de
bireylerin gzetim krcs olarak hangi yntemleri kullanarak gzetimin etkisini
ve bireyleri denetim altna almasn engelleyecekleri yntemlerin neler olduu
nemlidir.

Bu yntemlerin oluturulmasnda k noktas, Ergurun da belirttii gibi gzetim

teknolojilerinden kamak iin bireysel zerkliin kurulmasdr. Ergur, bu zerkliin
kurulma eklini u ekilde aklar:

Teknoloji rnleriyle ilikide zerk kullanm alanlar yaratmann balca

koulu, kullancya sunulan iliki tarzlarn alt st edecek kullanm tarzlarn
gelitirmektir. Burada nemli olan, teknolojinin dayatlan hayat
kolaylatrc zelliklerine, zerklik ve demokrasi getirme iddialarna kar
alternatif kullanma biimlerini gelitirebilmektir. Bylece sistemin
dayattklarna kar bir direnme noktas gelitirebilmektir. zellikle denetim
319

Bkz. (104). MARTIN, 58.

171

anlamnda teknolojiye kar ktmser olmaktan ok, direnme noktalar

oluturabilmek nemlidir. Bu da ancak bir gerilla taktii ile olur. Ancak bu
ekilde teknolojinin zgrletirici olma iddiasna kar gelinebilir..320

Bu gerilla taktikleri ou kiiye gerek d olarak grlebilir. Ancak

tasarlanmakta olan alternatifler, uzun vadeli deiime katk salayacak olan bugnn
gzetim krcl hareketine yn verme avantajn salar. Asl gerek d olan,
gzetim sorununun basit yntemlerle zleceini hayal etmektir.

Eer gzetim teknolojilerinden kamann bir hayal olmadna inanlyorsa, eitli

yaklamlar gzetim krclar tarafndan benimsenecektir. Bu yntemlerle ilgili
olarak Staples de Ergur gibi bu teknolojilerden korunma yolunun teknoloji
dmanlyla salanamayacan dnmektedir. Ona gre bu kar-kltr
gruplar kendilerini, tketici toplumunun girdab dnda yaayanlar olarak
nitelendirmektedirler. Bu tr topluluklar, baz konularda hassas olsalar da, devlete
kar besledikleri gizli aabey paranoyas, onlar yoldan saptrmakta ve onlarla
birlikte hareket etmeyi zorlatrmaktadr. Dolaysyla bu yaklam, gzetim krcl
hareketinde bir sonuca ulamayacaktr. Bu balamda, buradaki fobik yaklamn
tesinde alternatif bir perspektif gelitirilmelidir. Bu yaklam, ona gre, bireyin aktif
olarak mikro dzeyde yer alaca kar kdr. Bu tr bir kar kn ounlukla
gnlk yaamda var olan yerel mikro-uygulamalar eklinde gerekletii
ynndeki varsaym kabul edilirse, kar kma alanlar btnyle ortaya kacaktr.
Bu alanlar, evleri, alma alanlarn, okullar ve toplumun btnn kapsayabilir.
Staples, bunu gndelik hayat iinde ok sk karlalan bir rnekle aklar; kii bir
bankay aradnda elektronik kayt sistemi gvenlik iin konumalarn
dinlendiini sylediinde, eer kii spervizr ile grmek istediini syleyip ona
bu uygulamaya kar olduunu syleyip bu kayt sistemini reddederse, bu bir mikro
gzetim krcl hareketidir.321

320

Ali ERGUR, Elektronik Denetim Snrlarnda Demokrasi, 59.

321

Bkz. (7), STAPLES, 134-135.

172

Bu mikro gzetim krcl ile ilgili olarak Martin, ncelikle teknolojinin

kendisinden faydalanlmas gerektiinin altn izer. O, bu zmleri temel olarak
ikiye ayrr. Bunlardan ilki kertme programlardr. Bu program, gzetim
ileyiine teknolojik olarak zarar vermeyi amalar. rnein veri tabanlarna zarar
verme veya gnderilen mesajlarda gndericinin ve alcnn ifre kullanmas gibi Bu
ilemler tamamen bilgisayar yazlmna uygun, herhangi bir bilgisayar ile
yaplabilmektedir. Dier bir yntem de gzetimi engellemedir. Martin, gzetimi
engellemede gzetim krclarnn neler yapabileceini aadaki ekilde aklar:

Krclar form doldururken isim, adres ve telefon gibi bilgileri kk hatalarla

bildirebilirler. Bu veri tabanlarnda birok girie neden olaca iin veri
tabanlarnn iletirilmesini zorlayacaktr.

Krclar, formlar hayali bilgilerle ya da nl insanlarn bilgileriyle
doldurabilirler.

Formlardaki bilgileri giren kiiler, hatal giri yapabilirler. rnein rastgele
0 1 ile ya da a harfini e ile deitirmek gibi.

Bilgisayar programclar dosyalar bozabilirler veya silebilirler. rnein
dosyay ve yedeklerini tamamyla silebilirler. Truva atlar ve bilgisayar
virsleri gibi birok yok edici yntem bulunmaktadr.322

Marx da gzetim krcs olarak ne tr yntemlere bavurulabileceiyle ilgili olarak,

on bir yntemden bahsetmektedir. Marx, bu yntemlerin hepsini, gzetim konusuyla
ilgili olarak yapt teorik ve alan almalarndan kaynaklanan gzlemlerine
dayandrmaktadr. nerilen bu yntemlerde gze arpan nokta, bir yanda kendi zel
yaamn korumaya alan bir vatanda ile tutuklanmaktan kamaya alan
sulunun kar koyma davranlarnn paralellik gstermesidir. O, belirgin ahlak
farkllna ramen, bu iki davran trn, bilgilerini koruma ve bakalarnn
renme/tespit etme eilimlerini yok etme abas olmalar bakmndan ayn
grmektedir. Onun nerdii yntemler aadaki ekildedir:

322

Bkz. (104), MARTN, 69-71.

173

Tespit Etme Tedbiri: Gzetimin aktif olarak yaplp yaplmad ve

yaplyorsa nerede yapldn bulmaya ynelik bir yntemdir Kiinin davranlar
gzetimin aktif olup olmadnn bilinmesine gre deikenlik gsterir. Ayrca kii
gzetimin

nerede

ve

nasl

yapldn

biliyorsa

davranlarn

ona

gre

dzenleyecektir. rnein, srcler, aralarn, anti-radar cihazlarnn ve polis

radarlarnn ak olduunu bilirlerse daha yava srmektedirler. Bu yntemin en u
noktas, daha fobik bir yaklamla, olaan eyalar grndklerinden daha farkl olup
olmadklarn grmek iin inceleme olabilir. rnein, kitap veya oyuncak ay iinde
video lensi olabilir mi? Kap kollar, dokmanlar ve ekmeceler, florsan tozla
kaplanp kaplanmadklarn grmek iin ltraviyole nlar altnda incelenebilir.

Saknma Tedbirleri: Bu tedbirler, gzetimin varlnn tespit edilmesinden

ya da varlndan phelenilmesinden sonra gerekleir. Saknma tedbirleri aktiften
ok pasiftir ve geri ekilmeyi de ierir. Gzetime dorudan mdahale etmeyi
amalamaz. rnein srekli mteri kartlar veren sper marketlerden kanma,
telefon grmelerini demeli telefondan yapma veya kameralarn kr noktalarn
yakalayarak gzetimden kanma eklinde olabilir.

Kodlama ve Sistem Gvenliini Bozma Tedbirleri: Bu yntem gzetimi

nlemeye ynelik olarak deil, var olan gzetim yntemini yanl bir eklide
kullanarak gzetimden kamay hedefler. rnein, giri kart gerektiren sistemlerin
ileyiinde bazen, meru olarak girie sahip kiinin ieriye girmesi iin kaplarn ak
kalmasyla bir bakasnn da ieri girmesi salanabilir. Bu durum, snrlarar
deiim ieren kontrol sistemlerinin komik savunmaszln ok iyi gstermektedir.
Marxn da belirttii gibi bu yntem, meru kiilerin giri-kn mmkn kld
kadar gayri meru kiilerin giriini de mmkn klar.

Deitirme Tedbirleri: Test etme, sertifika ve onaylama gibi ortamlarda,

gerek sonu, aslnda hi de uygun olmayan bir kiiye veya eye aktarlr. rnein
bakalarna ait bilet, giri kart, src ehliyeti, yetki veya kimlik kartlarnn
kullanlmas.

174

Bozma Tedbirleri: Bu tedbirler, gzetim srecine mdahale eder. Teknik

anlamda geerli sonular sunarken bir yandan da davran ya da olay test edilirken
veya incelenirken olmayacak karmlara sebep olur. rnein alan kiilerin
klavyeye vuru saylar dikkate alnarak yaplan deerlendirme tekniklerinde, baz
alanlar basit ekliyle bir tuu birka dakika basl tutarlar. Bylece, alan
gerekte olduundan daha fazla i yaplm izlenimi verebilir. Ya da, idrar rnei
verirken ele aartc dkmekle, ila almakla veya baz eyler yemekle, alnan rnek,
zarar grebilir ve farkllk gsterebilir.

Bloke Etme Tedbirleri: Bu yntemle gzetimciler, gzetlenenlerce verilen

sinyalleri zmlemeyi isterler. Bloke etme yntemi ile, gzetlenenler iletiime
(veya iletiimde bulunan kiinin kimlii, grn veya yerleimi gibi belirli
ynlerine) eriimi bloke etme veya onu kullanlamaz hale getirmenin yollarn
ararlar. rnein geleneksel telefonlar araclyla yaplan konumalarn gizlice
dinlenmesini nlemenin bir yolu, numaray evirip bir kalem yardmyla
sktrmaktr, yani telefon dahilindeki mikrofonu bloke etmektir. Yksek ses mzik
ap ksk sesle konumak da ie yarayabilir. Bilgisayar maillerini gnderici adresi
gstermeden

anonim

mailler

vastasyla

gndermekde

kimlik

gizlemeyi

salayacaktr.

Maskeleme Tedbirleri: Maskeleme de bloke etmeyi ierir; nk orijinal

bilgi rtnm olur, ancak gzetimin oda olan kiinin veya maddenin kimlii,
stats ve/veya yeri gizlendii iin bloke etmeden daha ciddidir ve aldatmay da
ierir. Maskelemeye rnek olarak, sahte sosyal gvenlik numaras veya ismin
verilmesi gsterilebilir. rnein, bir web sitesine ye olurken baka isimler vermek
veya bir maaza kartna gerek isim vermemek bu ynteme girmektedir. Bilgi alma
veya gndermede, baka birinin kimliini veya ifrelerini kullanarak uzaktan
bilgisayara veri girmek maskelemenin iaretidir.

Krma Tedbirleri: Bu tedbirin amac, gzetim cihazn kullanlamaz hale

getirmektir. Ancak, tpk bloke etme tedbirlerinde olduu gibi, bunlar da gzetimciler
tarafndan fark edilebilir. Bu tedbirler gzetimi etkisiz hale getirmenin en kaba

175

yoludur. rnein, elektrik ve telefon hatlarn iptal etmek, video ekrann spreyle
boyamak, lazerle video ekranndaki grnty engellemek, sz konusu tedbirler
arasndadr.

Reddetme

Tedbirleri:

Sunulan

yntemlerin

hepsi,

gzetleyenlerin

isteklerine katlmamak iin yaplan bir eit reddeditir. Daha u bir reddetme
yntemi de yalnzca hayr demek ve gzetimi gz ard etmektir. Bu alacak
kadar basit cevap, Marxa gre beklendii kadar yaygn deildir. O, bu yntemin
yaygn olmamasn, otoritelere itaati ve hizmeti veya reddetme korkusuna
balamaktadr. Ayrca nezaket ve tartmadan kanma istei de geerli birer faktr
olabilir.

Aslnda bu ok basit yntemle istenmeyen telefon grmeleri iin uygun bir yant,
benim iin uygun bir zaman deil, ancak ev telefonunuzun numarasn verirseniz bu
gece ge saatte sizi ararm eklinde olabilir.Ya da rgtsel talepler dnda, sigorta
veya baka kaytlar zerinde yer almasn istemeyen bireyler de baz tbbi testlere,
DNA analizlerine girmeyi reddedebilirler.

birliki Tedbirler: Gzetimi gerekletiren kurum iindeki grevlilerden

birisinden yardm alma yoluyla gerekletirilen bir yntemdir. Bu tedbirler, zellikle
kiilerin ok az motive edildii veya umursamaz olduu kontrol sistemlerinin bir
karakteristiidir.

Kar-Gzetim Tedbirleri: Bu tedbirler, yukarda sz edilenlerden farkl

bir yntemi ierir. Bunlar, durumu tersine evirip gzetimi yapanlar gzetlemeyi
ierir. Kar-gzetim tedbirleri, sorgulanacak uygulamalarn varln ortaya
karabilir. Bunun sonuncuda da gzetim uygulamalarnn deitirilmesi, hatta
durdurulmas salanabilir. Bu yntem sayesinde, gzetim yapanlar yakalamay
amalayan

aldatc

eylemlere

ynlendirilebilirler

ve

onur

krc

gzetim

belgelenebilir.
rnek olarak gzetimi yapan kiileri kamerayla, ya da telefon konumasn
dinleyerek kar belgeler elde etme verilebilir.

176

Kar gzetim sonular, yeterince sulayc ise, ilk gzetimi yapanlarla anlama
yapmak iin kullanlabilir. Gzetim sistemlerini kontrol edenler kkrtlabilir, tehdit
edilebilir veya aksine izledikleri kiilerin sessiz kalmas karlnda ibirliine
zorlanabilir. 323

Lyon da gzetimin gndelik hayat iersinde bireyler ya da kurumlar tarafndan

sorgulanmadan kabul edilmemesi iin baz tepkilerin gelitirilmesini ve bunu
gerekletirirken de gzetimle ilgili olarak baz sorularn bireyler tarafndan
sorulmas gerektiine deinir. O, bu sorular karsnda verilecek olan tepkileri genel
olarak iki kategoride birletirir. Bu tepkiler aadaki ekildedir:

Dzenleyici Tepkiler: Bu tepkiler, genel olarak kiisel verinin toplanma ve

biriktirilme ekline yneliktir. Kiiler haklarnda niin veri toplandnn nedenini
bilmelidir. Ayrca toplanan veriler, kiinin izni alnarak toplanmaldr. Bu veriler,
dier kiilere veya kurumlara aklanmamal ve gerekenden daha uzun sre
saklanmamaldr. Fakat elde bulundurulmalar gerektiinde, doru, tam ve
zamannda saklanmal ve korunmalar salanmaldr. Veri znelerinin kendi kiisel
verilerini dzeltmeye haklar ve izinleri olmaldr. Bu tip genel prensipler, ona gre
kanunsal yollar, uluslararas anlama ve standartlar, uzmanlar, bask gruplar,
avukatlar, iadamlar ve akademisyenler araclyla salanmaktadr. Oysa ki bu
gzetime kar gelitirilecek olan tepkilerin artmas isteniyorsa, bu prensiplerin daha
da yaylmasn salamak gerekmektedir.324

Hareketlendirici Tepkiler: Gzetlemenin yaylmasna kar olan tepkilere

bakmann bir dier yolu da, kiisel veri ilemleri iinde suistimal ve fazlalk olarak
grdkleri eylere kar meydan okuyan hkmet d popler gruplar ve
hareketlerdir. Bu tip tepkiler, eitli strateji ve taktikler uygular, deiik
organizasyonel biimler sergilerler.325
323

Gary T. MARX, Atack in the Shoe: Neutralizing and Ressiting the New Surveillance, 369-390.

324

Bkz. (1), LYON, 262-263.

Bkz. (1), LYON, 268.

325

177

Bu hareketlere rnek olarak, 1990larda, nternetin politik aktiviteler iin bir ara
olarak kullanm verilebilir. Buradaki ilgin nokta, daha nceki mahremiyet
gruplarnn, zel olarak gzetim odakl olanlardan, zgr alan olarak bir arac
korumay -nternet- ierecek kadar genilemesidir. Bunun iki etkisi olmutur:
nternet tabanl kar hareketlerin elini glendirmek ve ayn zamanda elektronik
medyann gzetleme kapasiteleri hakkndaki farkl ilgileri hafifletmek. 1996da
Montrealde kurulan Kresel nternet zgrlk Kampanyas, bu tr bir harekettir. Bu
grup, eitli kesimlerin koalisyonundan domutu ve nternette hkmet
kstlamasna kar gvenlik, zgrlk ve giri izninde ilerleme amalyordu.
Lyona gre son otuz yl iinde, kendilerini gzetlemeye meydan okumaya adam
olan sosyal hareketler oalmtr. Fakat amalar, hedefleri, metotlar ve yelikleri
asndan nemli derecede bir deiimden gemilerdir. Gnmzde bu sosyal
hareketlerin bu ekilde kalp kalmayaca, mahremiyetin ve veri korumasnn ksmi
seyrelmesinin uluslararas gruplarn varlyla dengelenip dengelenmeyecei ise
belirsizdir.326

Yukarda deinilen yntemler, gndelik yaam iinde sklkla karlalan ve

dorudan doruya zel alan korumaya ynelik tedbirlerdir. Bu tedbirler
uygulanrken gzetim krclar iin ok nemli bir sorun bulunmaktadr. Bu sorun, bu
mikro krclk yntemlerinin yasal ve yasal olmayan yntemlerden nasl ayrt
edilebileceine ve aralarnda nasl bir balant kurulabileceine yneliktir.

Marxa gre bu sorunun yant, ahlaki farkllk temeline dayanr. Bu temel, haksz
gizlilik mdahalelerine yasal kar koyma yntemlerini, kiisel bilgiyi koruduklar
halde ahlaki adan savunulmas imknsz olan (rnein ciddi bir suun tespit
edilmesi, maskelenmesi veya bloke edilmesi) hareketlerle kartrlmamasdr. 327
Ona gre bu ahlaki temel, veri toplama aralarn, verinin topland balam ve
koullarn, kullanm alan ve hedeflerini ayrarak deerlendirmeyi amalamaktadr.
326
327

Bkz. (1), LYON, 270.

Bkz. (323), MARX, 369-390.

178

Marx, bu sorularda haysiyet, birey, gven ve toplumun otonomisine saygy da ieren

deerler kmesini ekillendiren yirmi dokuz soru nermektedir. Bu sorulara, temelde
yer alan bu deerleri teyit eden cevaplar verildike gzetim daha fazla hakl
karlm olur. Aksi durumda ise, yani cevaplar sz konusu deerlere negatif etki
ettike, gzetimi etkisizletirme abalar hakl karlm olur.328 Marxn sorduu
yirmi dokuz soru Tablo-1 de verilmitir.

328

Gary T. MARX., An Ethics For the New Surveillance: The Information Society,

htpp: // www.mit/ edu/ gtmarx/ nicolin5.html.

179

Tablo 1: Gzetim Etiini Belirleme Sorular

B.Veri Toplama Koul ve evresi

Sorular
Zarar: Uygulanan teknik nedensiz bir ekilde fiziksel veya fizyolojik
olarak zarar veriyor mu?
Snr: Uygulanan teknik, kiisel snr izinsiz olarak geiyor mu?
Gven: Teknik ve kiisel veri nasl kullanlyor? zinsiz olarak
A.Yntemler
kullanlma gibi bir kural ihlali var m?
Kiisel ilikiler: Uygulanan taktik kiisel veya kiisel olmayan
koullarda m deil mi?
Geersizlik: Uygulanan taktik geerli sonular veriyor mu?
Farknda Olmak: Bireyler kiisel verinin neden toplandnn, kimin
bu bilgileri topladn ve neden toplandnn farkndalar m?
zin (yetki): Bireyler verilerin toplanmasna izin veriyorlar m?
Altn Kural: Gzetimden sorumlu kiiler (hem gzetimi uygulama
karar veren hem de uygulanmasndan sorumlu olan kiiler) ayn
artlar altnda kendileri bu tr gzetime onay verirler mi?
Minimizasyon: Minimizasyon ilkesi yrtlyor mu?
Halka Ak Karar-Verme: Gzetim ynteminin uygulanmasna dair
karar, halka ak karar verme mekanizmalarndan gemi midir?
nsan Denetimi: Makinelerin hesaplad sonular, insan
denetiminden geiyor mu?
Denetleme Hakk: Kiilerin verilerin nasl elde edildiinden
haberleri oluyor mu?
Sorgulama hakk: Sonular sorgulama veya varolan sonulara
yorum katmaya imkn verecek prosedrler mevcut mu?
Tazminat ve Yaptrmlar: Eer birey hakszla maruz kalm veya
kurallar ihlal edilmi ise, bireylerin tazminat isteme olanaklar var m?
Daha sorumlu gzetim davranlarn tevik edecek, ihlal ve ceza
Belirleme aralar var m?
Uygun Veri daresi ve Korunmas: Veri gvenlii uygun bir ekilde
korunabilmekte midir?
Ulalabilirlie ve Uygulamaya Gre Eitlik ve Eitsizlik:
a)Yntemler herkese ulalabilir veya ok zengin, gl veya
teknolojik bakmdan sofistike olanlarla snrl m?
b) Taktik genie herkese uygulanabilir mi? yoksa sadece gszlere
veya dirensizlere mi uygulanyor?
c) Eer kiisel verileri elde etmeye kar direnme yollar varsa, bu
yollar herkese eit mesafede mi, veya sadece imtiyazllara m ak ?
Yntemin Sembolik Anlam: Yntem kullanm genel olarak neyi
aklamaktadr?
stenmeyen rneklerin Olumas: stenmeyen amalarda
kullanmaya yol aacak gereksiz rneklerin oluma olasl var m?

180

Gzetimcilerin nc ahslar zerinde Olumsuz Etkileri:

Gzetimin gzetlenenlerin dndakilere olumsuz etkileri var m?
Kr Edenler: Gzetimlerin amac geni apl toplumsal amalar iin
mi? Sz konusu olan gzetlenenlerin amalar m, yoksa veri
toplaycsnn kiisel karlar m?
Orantllk: Amacn nemi ve yntemi ile tutar arasnda uygun bir
denge sz konusu mu?
Alternatif Yntemler: Gzetim iin baka yntemler mevcut mu?
Eylemsizliin Sonular: Yntemin masrafl olduu yerde,
gzetimsizliin sonular ne olacak?
Korunmalar: Masraf ve riski azaltacak adm atlm m?
Uyguna Kar Uygun Olmayan Hedefler: Veri toplama hedefleri
meru mu?
C.Faydalar Yntem ve Hedef Uyumun yilii: Toplanm veri ve ngrlen
hedef arasnda ak bir iliki grlmekte midir?
Toplanan Veriler Vaat Edilen Amalarn Dnda Kullanlyor
mu?: Kiisel veriler vaat edilen amalar iin kullanlyor mu? Veya
veriler gerek toplaycda m duruyor yoksa baka noktalara transfer
mi ediliyor?
Veri Toplamadan Elde Edilecek kincil Kazanmlarn
Paylamnda Oluan Bozukluklar: Toplanlan veriler kiilerin izni
olmadan kr amal veya onlara kr salamak amal kullanlyor mu?
Haksz Zararlar: Bu tr yollarda kullanlan veriler nedensiz zararlara
yol amakta veya sz konusu kiileri dezavantajl durumlara sokmakta
mdr?
Kaynak: Gary T. MARX., An Ethics For the New Surveillance; The Information Society,
htpp://www.mit / edu /gtmarx /nicolin5.html.

Marx, nerdii bu sorularla bu alanda uzman kiilerin haricinde herkesin, uygulanan

gzetimlerin

yanl

olduunu

veya

en

azndan

sorgulanabilir

olduunu

hissedebilmesini amalamaktadr. Bu sorularn ierii, Lyonunda belirttii,

Dzenleyici Tepkilerle paralellik gstermektedir.

ncelikle gzetimin sorgulanmasna ynelik sorularn ve gzetim krcl

yntemlerinin uygulanmasnn ok basit olmad ortadr. Bunun nedenlerine
baktmzda, gzetimin merulatrma blmnde bahsettiimiz nedenlerin etkisi

181

bulunmaktadr.

Belirtilen

nedenler,

toplumlar

arasnda

farkllklar

gsterebilmektedir. Ayrca unutulmamas gereken bir nokta da gzetim krcl ile

ilgili olarak gelitirilen yntemler nasl oalyorsa gzetimin desteklenmesini
salayacak yntemlerinde gelitirildiidir.

Marxn da belirttii gibi gzetimi destekleyen birok yasa, polie ve prosedrler

gelitirilmitir. Birok gzetim uygulamalar yasalar tarafndan desteklenmektedir.
Ayrca veri toplamaya direni, gzetim ticaretinde yeniliklere yol aabilmektedir.
Dier bir deyile, bilgi toplama konusunda gelien yeni yntemler nasl kar koyma
konusunda yenilikler getiriyorsa, gzetim iiyle megul olanlarda etkisiz hale
getirme abalarna kendi yenilikleriyle cevap vermektedirler. ok u bir rnek olarak
uyuturucu testlerinde detox kullanmna kar ve testten nce idrarn scakl,
rengi, ve arl uygun standartlarda olmasna emin olmak iin ters-ntrletirme
teknikleri verilebilir.329 Lyon da bu konuya deinir. O, zellikle gl kurumlarn,
gzetime kar direnie kar gelmek iin, byk ldeki gzetleme sistemlerinin
oluumu iin tevikte bulunmalarna ve bunun iin harcadklar paralara deinmitir.
Bu gibi yaklamlarda konunun nemini anlamak iin eitli engelleri oluturmutur.
Dolaysyla, Lyona gre, gzetlemenin negatif zelliklerini nlemeye almann
yava yava ve derme atma olmas artc bir ey deildir. Fakat Lyonun da
belirttii gibi bu konuda ok karamsar bir yaklam iine girmemek gerekmektedir.
nk adil bilgi prensipleri gittike daha geni bir dinleyici kitlesine ulamaktadr ve
hem yasal hem de gnll pratik kodlar iinde somutlamaktadrlar. Ayrca yeni
teknolojileri, gzetleme boyutlaryla deerlendiren demokratik tartmalar iin yer
amak isteyen herkes tarafndan bunun vasfl kullanm desteklenmelidir.330

Ergurun da belirttii gibi bu yeni teknolojilerin alternatif kullanma biimleri

gelitirilmelidir. Gzetime kar gelitirilecek olan krclk hareketleri de teknolojik

329

Bkz. (141), MARX, 383-384.

330

Bkz. (1), LYON, 284.

182

sistemleri tamamen negatif ya da tamamen pozitif olarak alglamann tesinde

teknolojik sistemleri sorgulamak gerekmektedir.331

Gzetim konusuyla ilgili olarak ne srlen yaklamlarda gzetimin hem negatif

ynleri hem de pozitif ynleri beraber ilenmitir. Bu ikili yaklam, devam edecek
gibi grnmektedir. Gzetim bir yandan kiisel verileri grnr klp, bireyleri birer
veri nesnesi haline getirerek mahremiyet kavramn deitirmekte midir? Ya da
mahremiyet kavramn yok mu etmektedir? Ya da gzetim yeni enformasyon
teknolojilerinin geliimine paralel olarak bu teknolojilerden yararlanma bedeli olarak
kabul edilecek mi? Ayrca yeni dnya dzeninde ykselen gvenlik kaygsna kar
bir savunma arac olarak desteklenen bir sistem mi olacaktr? Bu sorularn yantlar
bir tek ekilde cevap bulmayacaktr. Gzetimin ikili yaps, gzetim konusunda
sistemli bir gzetim krcl hareketini engellemektedir. Gzetim hem ekonomik bir
g olarak hem de bir g arac olarak bireylerin en derin hislerine nfus ederek
bymektedir. Bu nedenle de gzetim konusu, nmzdeki dnemde de yaplan
almalarda daha geni yer bularak aratrlacaktr.

Bu blme kadar, ilgili literatr gz nnde bulundurularak, gzetim kavramyla

ilgili yaklamlar incelenmeye alld. Bir sonraki blmde ise, sz konusu
tespitlerin toplumumuzda ne lde geerli olduunu grmek ve teorik almay
desteklemek amacyla yaplan alan almasnn sonular yer alacaktr.

331

Bkz. (321), ERGUR, 54-59.

183

8.

METODOLOJ

Gnmz gzetlemesine direni eksikliinin toplumsal meruiyetinin alt yapsn

oluturan temel nedenlerin geerlilii bir alan aratrmasyla test edilmitir. Bu
amala, gzetimin toplumsal meruiyetini oluturan nedenler eitli balklar altnda
incelenmitir. Aada yer alan balklar belirlenirken ilgili literatr temel alnarak
belirlenmitir. Aratrmann erevesini oluturan ana balklar unlardr;

Yeni enformasyon teknolojilerinin gc: Gndelik hayat kolaylatrma,

Gzetimin toplumsal meruiyetindeki temel duygu: Gvenlik ve nlem alma
ilkesi,

zel alann kamusal alana almas,

Gzetimin toplumsal meruiyetine ruhani gzetimin etkisi,

Sanal tehir: Gzetlemenin hazz,

Gzetimin geleceine ynelik senaryolar.

8.1. Yntem

Aratrmada, niceliksel ve genelletirici deil, niteliksel ve kefedici bir yaklam

benimsenmitir. Bu aratrma niteliksel bilgiye ulamay hedefleyen ve gzetimin
toplumsal meruiyetinin dinamiklerini ortaya karmaya yneliktir. Aratrmann
amac gerei gnmz gzetiminin toplumsal meruiyetini salayan nedenleri ortaya
karma nispeten daha kolay olduu iin derinlemesine grme teknii tercih
edilmitir. Belirlenen grmeler zerinden, anlan konuda, bir gr erevesi
oluturulmasna allmtr. Bu nedenle olabildiince gzetimin toplumsal
meruiyetini oluturan nedenler ile ilgili gndelik yaam pratiklerine sahip olan ve

184

bunu ifade edebilecek grmeci profili oluturulmaya allmtr. Bu profil

erevesinde seilen kiiler tezin ana sorunsalna ve aratrmann amacna uygun
olarak seilmitir.

8.2. rneklem

Aratrmann rneklemini stanbulda zellikle sosyal ve i yaamlar iinde yeni

enformasyon teknolojilerini arlkl olarak kullanan kiiler iinden seilmi bir grup
oluturmutur.Bu nedenle grmeciler amaca uygun rnekleme tekniiyle
seilmitir. Sz konusu olan grup farkl meslek gruplarndan olumaktadr. Mmkn
olduunca her meslek grubundaki kii says eit olarak oluturulmaya allmtr.
Grme yaplan grubun tamam eitim olarak en az niversite mezunudur. Toplam
50 grmenin, aratrmaya dahil edilen gruplar baznda dalm ise aadaki
tabloda yer almaktadr;
Tablo 2 Grmecilerin Meslek Dalm
Meslek

Grme Says

Akademisyen

Avukat

Halkla likiler Uzman

10

Mhendis-Sahada alan

Mhendis-Hizmet Sektrnde alan

Sigorta-Finans Uzman

Toplam

50

185

Aratrmaya katlan kiilerin, cinsiyet dalmlarnn da olanak erevesinde dengeli

olmasna zen gsterilmitir;
Tablo 3 Grmecilerin Cinsiyet Dalm
Cinsiyet Dalm

Kadn

Erkek

Akademisyen

Avukat

Halkla likiler Uzman

Mhendis - Sahada alan

Mhendis - Hizmet Sektrnde alan

Sigorta Finans Uzman

25

25

Toplam

Grmelerin hepsi alan kiilerle yapld iin , katlmclarn ya dalmlar

doal olarak 21 yatan itibaren balamaktadr.
Tablo 4 - Grmecilerin Ya Dalm

Toplam

Ya Dalm

Grme says

21-29

19

30-39

18

40 +

13

50

186

8.3. Saha almas

Alan aratrmasna dahil edilen grmeler gnllk esasna bal olarak yaplmtr.
Grmeler 40 dakikadan 1,5 saate kadar uzanmtr. Toplam 53 grme
yaplmtr. Grmelerden nn grlen kiilerin konumaya istekli olmay,
yahut anlatnn birbirini tekrarlayan cmlelerden olumas nedeniyle deerlendirme
dna itilmitir. Dolaysyla, analizler de 50 grmeye dayal olmutur. Grmeler
genellikli kiilerin i yerlerinde yaplmtr. Birka istisnada, kafe gibi yerler
kullanlmtr. Grmeler srasnda grlen kiilerin anlatlarn somut rneklerle
amalar salanmaya almtr. nk, anlatlarn kendi iindeki btnln ve
elikisini grlmesi asndan bu nemliydi. Grmelerde hem dijital ses kayt
cihaz hem de analog kayt tutma yntemi uygulanmtr.

Kaytlar daha sonra zmlenmitir. Kayt cihazn istemeyen grmeci says ok

azdr. Grme srasnda kayt cihaznn ortaya karabilecei olumsuz etkiler
olabildiince azaltlmaya allmtr. Bunun iin grmecilere kimliklerinin gizli
kalaca ile ilgili gvence verilmitir.

Grme anlatlarna geni yer verilmesinin nedeni, zellikle grmecilerin bazen

ayn eyleri ifade etmelerine ramen nasl ifade ettiklerinin de nemli olmasdr.
Yaplan analizlerde kiilerin syledikleri kadar sylemediklerini yorumlamak ve
grlen kiilerin kendi kurgularnda yanstlmasna zen gsterilmitir.

187

8.4. Veri Analizinde Kullanlan Teknikler

Derinlemesine grmeler srasnda kullanlan grme klavuzu ak ve kapal ulu

sorulardan olumaktadr. Ak ve kapal ulu sorular eklinde kurulan ve grme
erevesi kullanlmak zere yaplandrlan derinlemesine grme rehberi, ilgili tm
alanlar kapsayacak ekilde tasarlanm olup, aratrma kapsamndaki ilgili bilgiye
ulalmasna elverili 28 soruyu iermektedir. Niteliksel tekniin arlkl olduu bu
aratrmann bulgular deerlendirilirken yalnz derinlemesine grme yntemi
deil ilgili konularda daha nce yaplm istatistiklerden, kanunlardan ve daha nce
yaanm olaylardan yararlanlm olup, grmelerden elde edilen sonular bu
verilerle

birletirilerek

yorumlanmtr.

Derinlemesine

analizin

yan

sra

grmecilerden kantitatif veri toplama tekniine uygun olarak gelitirilen anket

formunda arlkl olarak nominal lekleme tekniinden yararlanlmtr. Grme
formunun kapal ulu sorular, demografik zellikleri, bilgisayar, nternet, cep
telefonu, kredi kart kullanm ekli ve amalar, i yerindeki kameralarn ve manyetik
giri kartlarnn olup olmadna yneliktir. Kapal ulu sorularn sorulmasndaki
ama grmecilerin i ve sosyal yaamlarnda kullandklar yeni enformasyon
teknolojilerinin kullanm eklini ve amacn lmlemektir. Grme formunun
ikinci blmn ise derinlemesine grmeler srasnda kullanlacak sorular
oluturmaktadr. Bu sorular ilgili literatr gz nne alnarak oluturulmutur.
Anlatlar alt temel izlek zerinde kurulmutur. Bu izlekler, ncelikle grme formu
tasarlanrken tasarlanm olup, son hali btn grmeler tamamlandktan sonra
oluturulmutur. Bu alt temel izlekin erevesini oluturan ana balklar unlardr;

Yeni enformasyon teknolojilerinin gc: Gndelik hayat kolaylatrma,

Gzetimin toplumsal meruiyetindeki temel duygu: Gvenlik ve nlem alma
ilkesi,

zel alann kamusal alana almas,

Gzetimin toplumsal meruiyetine ruhani gzetimin etkisi,

Sanal tehir: Gzetlemenin hazz,

188

Gzetimin geleceine ynelik senaryolar.

9. BULGULAR

Buraya kadar ilgili konu kurumsal ve yntemsel adan ele alnmtr. Bu blmde
saha aratrmasnn bulgular deerlendirildi; grmecilerin anlatlar yazlmtr.
Amacmz gzetimin toplumsal meruiyetinin en nemli dayanaklar olarak belirtilen
bulgularla anlatlar birletirmektir. Bulgular sunulurken ana balklar altnda nce
ilgili genel bilgiler ksaca taranm; daha sonra izleyen alt balklarda sunulmutur.
Daha ncede belirtildii gibi, veriler esas olarak iki blmde deerlendirilmitir.
Bunlardan biri grmeciler tarafndan doldurulan anket formu, ikincisi ise deifre
edilen ses kaytlardr. Saysal olarak verilen veriler daha nce yaplm aratrma
sonular

ve

yaanm

olaylarla

birletirilerek

grmecilerin

anlatlaryla

birletirilmitir. Beyanlarn bazlarnda grmeciler tarafndan tekrar edilen ve

benzer yorumlar birlikte deerlendirilmi ve snflanmtr. Alntlar iinde bold
olarak verilmi olan ifadeler, tezin ana sorunsal erevesinde ileri srlen
varsaymlarn grmecilerin tarafndan desteklenen grlerine ilikindir.

Bulgular aklanrken nce genel sonulara yer verilecek, ardndan grmecilerin

beyanlar daha detayl olarak verilecektir.

9.1. Yeni Enformasyon Teknolojilerinin Gc: Gndelik Hayat

Kolaylatrma

Yeni enformasyon teknolojileri olarak nitelendirilen aralar -cep telefonundan genetik

bilimlere kadar- tezin ikinci blmnde de belirttiimiz gibi, bireyler ve kurumlar
iin, gndelik hayatn kolaylatrclar olarak yer almaktadr. Bu teknolojiler,

189

gndelik hayata o kadar derinlemesine nfuz etmitir ki artk bunlarn

yaplandrmad plak bir gndelik hayat yoktur. Bilgisayar, nternet, cep telefonu
ve kredi kart gibi eitli teknolojik aletleri hayattan ekip aldnzda geriye zerine
konuulabilecek pek fazla bir ey kalmam gibi gzkmektedir.332 zetle, byk veri
ynlarnn ilenmesi ve veri bankalaryla snflama sistemlerinin olumas, alar
araclyla her trl bilgiye ulama ve iletiimin salanmas, robotlarn seri retime
girii, brolarn otomatiklemesi, hatta iletiim alar sayesinde iin eve veya
yolculuk edilen bir aracn iine tanmasyla birlikte zaman ve meknn ortadan
kalkmas, sper bilgisayarlarn btn bu ar ykn altndan kalkabilecek hz ve
performansa erimeleri ve grnt ilemede ve oaltmada yeni olanaklar
salanmas, bu teknolojinin ksa vadeli vaatleri arasnda ilk akla gelenlerdir.

Bu aralar sayesinde insanlarn byk bir ksm, baka bir seeneimiz yok
dncesiyle bu teknolojileri sorgulamadan kabul etmektedir. Bu kabul edi, bir
yandan gzetimin kapasitesini artrrken, dier yandan da gzetimin toplumsal
meruiyetine zemin hazrlamaktadr. Bu gr tez almasnn ana sorunsalnn
cevaplarndan biridir. Buradan yola karak, bu teknolojilerin grmecilerin i ve
zel hayatlarndaki yerine ynelik olarak grleri alnmtr. Yaplan grmelerde,
gndelik yaam iinde en sk kullanlan kredi kart, cep telefonu, bilgisayar ve
nternet teknolojilerinin, kullanclarn hayatlarndaki vazgeilmezliini tespit etmeye
ynelik olarak sorular sorulmutur. ncelikle bu teknolojilerin grmecilerin i ve
zel yaamlarndaki kullanm amalar ve kullanm younluklarn lmeye ynelik
sorular sorulmutur. Grmecilerin verdikleri yantlar, her ara iin aklamal bir
ekilde verilecektir. Bu soruya verilen cevaplar iki blmde deerlendirilmitir.
Birinci blmde niceliksel sonulara yer verilecektir. Bu balamda bu teknolojilerin
Dnyada ve Trkiyede kullanm oranlarna ilikin genel istatistikler ve grlen
kiilerin bu teknolojilere sahip olma ve kullanma alkanlklarna ait istatistikler yer
alacaktr. kinci blmde ise niteliksel sonulara yer verilecektir. Bu kapsamda

332

Bkz. (88), AHISKA, 4.

190

grmecilerin bu teknolojilerle ilgili dnceleri, bu aralarn gndelik hayat

iersindeki yerini nitelendirmeye ynelik olarak verilecektir.

9.1.1. Dnyada ve Trkiyede Bilgisayar, nternet, Cep Telefonu ve

Kredi Kart Kullanm Oran ve Amalarna Ynelik lmler

Yeni enformasyon teknolojileri iinde yer alan bilgisayar ve nternet, cep telefonu ve
kredi kart hem dnyada hem de Trkiyede her geen gn artan kullanc saysna
ulamaktadr. Bu art bir anlamda her gn daha fazla gzetime maruz kalmaya sebep
olmaktadr. Aadaki blmde bu aralarla ilgili olarak genel bilgilere ve
istatistiklere yer verilecektir.

9.1.1.1. Bilgisayar ve nternet Kullanm Verileri: Bilgisayarlar, ileri

teknoloji rn makineler olmakla birlikte onlar kiilerin gnlk yaam iinde
ilevsel hale getiren ve kullanclar iin vazgeilmez klan dijital alarn gcdr. Bu
g, nternetle olanakl hale gelmitir.

Maggio ve dierleri tarafndan alarn a olarak tanmlanan nternetin333 atas

olarak bilinen ARPANET, 1969 ylnda Amerikan Savunma Bakanlnn bir
aratrma projesi olarak desteklenen bir aratrma a olarak domutur.334
Balangta Amerikan ordusunun merkezi kontrol aralarndan biri olarak planlanan
nternet, artk k noktasndaki amacn aarak birok alanda kullanlmaktadr.
nternetin kullanclar iin birok kullanm alan bulunmaktadr. nternet, kimileri
iin bir elektronik postay, kimileri iin ok byk bir ktphaneyi, yeni alma

333

Paul Di MAGGO; Eszter HARGTTA; W. Russell NEUMAN; John P. ROBNSON. Social

Implcatons of the nternet, 307.
334
Jayna GACKENBACH and Evelyn ELLERMAN, Introduction Psyhological Aspects of nternet
Use, 5.

191

alanlarn, bankay ya da yeni arkadalar temsil etmektedir. nternet, kullanclar

iin farkl anlamlar tasa da kresel sistemin en nemli parasdr. Eli mouse tutan
herkesin kullanabilecei bir kolayla kavuturulmu olan nternetin ba dndrc
bir hzla yaygnlat ve her geen gn a trafiinin daha da younlat
grlmektedir.

Bu younluk, nternetin kullanc saysndaki artla daha da net bir ekilde ifade
edilebilir. 2004 ylnda nternet kullanc says 934 milyon kiiyken bu rakam 2005
ylnda 1.07 milyar, 2006 ylnda ise 1.21 milyara ulamtr. 2007de ise bu rakamn
1.35 milyar kiiye kmas beklenmektedir.335

AC Nielsen aratrma irketine gre, en ok nternet kullancsna sahip lke

sralamasnda 203 milyon kiiyle ABD birinci srada, 103 milyon nternet
kullancsyla in ikinci srada, 78 milyon kullancyla Japonya ise nc srada yer
almaktadr. Genel olarak dnya nfusuna bakldnda ise 6.420.102.722 insann
938.710.929u nternet kullanmaktadr. Yani dnya nfusunun %14.6s nternet
kullanmaktadr.336

Aklanan bu kullanc rakamlar, sadece dzenli nternet kullanclarn deil, o sene

ierisinde dzensiz olarak nternetten faydalanan nfusu da kapsamaktadr.
Rakamlar detayl bir aratrmadan ziyade endstri rakamlarndan faydalanarak elde
edilmi tahmini rakamlardr. Saylar bir milyar aan nternet kullanclarn tam
olarak len bir takip mekanizmas bulunmamaktadr. Bu nedenle de bu rakamlar,
istatistiksel bir tahmin nitelii tamaktadr.

335

htpp: // www.nielsen-netratings.com/news.jsp?section=dat
Turgay SEEN, Trkiye nternet kullanmnda 24. Srada. htpp//turk. internet.com/
haber/yazigoster.php3?yazlid=13435. (12.08.2005
336

192

Trkiyedeki nternet kullancs says da dnyadakine benzer oranda artmaktadr.

1986337 ylndan itibaren Trkiyede kullanlmaya balayan nternetin kullanc
says, 2005 yl sonu itibariyle 15 milyona ulamtr. Ayrca nternete bal
bilgisayar says da 750 bini bulmutur. Bu art oranyla balantl olan en nemli
sonulardan biri, Trkiyenin nternet kullanm orannda dnya ortalamasnn
stnde olmasdr. Bu art oran, dnyada % 15-17 arasndayken Trkiyede bu,
dnya ortalamasnn stndedir.338

Her geen gn kullanc says artan bu teknolojiyle birlikte kullanclar, yerlerinden

kakmadan bir tula bankaclk ilemleri, fatura yatrma, alveri yapma, gazete
okuma, ktphanelerde gezinti yapma ya da yeni insanlarla tanabilme olanana
sahip olmaktadr. Genel olarak dnyada ve Trkiyedeki nternet kullanc saysna
ilikin verdiimiz bilgilere ek olarak, grmecilerin bilgisayar ve nternet kullanm
alkanlkllarna ilikin veriler de aadaki ekildedir:

9.1.1.2. Grmecilerin Bilgisayar ve nternet Kullanm Amacna

likin Bulgular: Grmecilerin byk bir ksm, bilgisayar (40 kii -%80) ve
nterneti (38 kii -%76) iyerinde daha fazla kullandklarn ifade etmilerdir. (Tablo5 ve Tablo-6)

Tablo 5 -Grmecilerin Bilgisayar Kullanm Alanlar

Bilgisayar Kullanm Alanlar

337

Evde daha fazla kullanyorum.

0.00

yerinde daha fazla kullanyorum.

40

80.00

Ev ve i yerinde ayn miktarda kullanyorum.

10

20.00

Toplam

50

100.00

Trkiyede nternetin tarihi ile ilgili olarak baknz: Mustafa AKGL,Trkiyede nternetin ve

nternet Kurulunun Ksa Tarihi, http://dergi.tbd.org.tr/yazarlar/20082001/mustafa_akgul.htm

Funda Baaran & nder zdemir, Trkiyede nternetin Dn Bugn ve Gelecei, 2002.
htpp://dergi.tbd.org.tr/yazarlar.
338
htpp://www.internethaber.com/news_print.php?id=11976 (24.07.2006)

193

Tablo 6 - Grmecilerin nternet Kullanm Alanlar

nternet Kullanm Alanlar

Evde daha fazla kullanyorum

8.00

yerinde daha fazla kullanyorum

38

76.00

Ev ve i yerinde ayn miktarda kullanyorum

16.00

Toplam

50

100.00

Bu sonu, aslnda Trkiyedeki bilgisayar ve nternet kullanmyla ilgili olarak

Devlet statistik Enstits tarafndan ilk defa 2004 ylnn Haziran aynda yaplan,
Hane Halk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas sonularyla paraleldir. Bu
aratrma sonularna gre; grlenlerin %44' iyerinde, %37'si evde ve %33'
nternet kafelerde bilgisayar kullanrken, %41'i iyeri, %41'i nternet kafe ve %32'si
ise evde nternete erimektedir.339

Genel olarak baktmzda bu veriler hem Devlet statistik Kurumunun yapt

aratrma sonularyla hem de grmecilerden elde edilen sonularla rtmektedir.
zellikle nternet, eitimli ve ilerinin byk bir ksm iin bu teknolojiyi kullanan
kiiler tarafndan iyerinde daha fazla kullanlmaktadr. Bu daha nce tezin drdnc
blmnde belirttiimiz, alanlarn nternet zerinden gzetimi konusunun
nemini bir kez daha ortaya koymaktadr. nk kiiler, nternet zerinden
yaptklar birok ilemi iyerinden gerekletirmektedirler. Bu noktada, daha nce de
deindiimiz gibi, iyerindeki nternetin alann zel alan olarak grlp
grlmemesine ynelik olarak hem iveren hem de alanlar iin hak ihlali olarak
saylabilecek konular, ileriki yllarda zellikle hukuki olarak en ok tartlan konular
arasnda yer alacaktr. Grmecilerin bu konudaki dncelerine ise ayrca yer
verilecektir.

339

htpp:// www. bilgitoplumu. gov.tr /yayin /20041015_DIE_BT_anket.xls.

194

Grmecilerin nternet kullanm amalar iinde haberleme/iletiim arac olarak

kullanma (%20.5) ilk srada yer alrken, enformasyon ve bilgi arama amacyla
kullanm ise ikinci srada (%19) yer almaktadr (Tablo-7).

Tablo 7 - Grmecilerin nternet Kullanm Amac

nternet Kullanm Amac

Enformasyon/bilgi kayna

40

19.00

Haberleme/iletiim arac

43

20.50

Elence arac

11

5.20

Haber edinme (medya) arac

36

17.10

Aratrma

39

18.60

Yeni insanlarla tanma

0.00

On-line al veri arac

11

5.20

Bankaclk ilemleri (fatura deme, EFT vb.)

30

14.30

Toplam

210

100.00

Tabloda toplam saynn grme yaplan kii saysndan fazla olmasnn nedeni ayn
kiinin birden fazla kullanm amacn belirtmesinden kaynaklanmaktadr.

Bu sonu, bilgisayar ve nternet kullanmyla ilgili olarak Devlet statistik Enstits

tarafndan 2005 ylnn gerekletirilen Hane Halk Biliim Teknolojileri Kullanm
Aratrmas sonularyla paraleldir. Aratrma sonularna gre, nterneti iletiim
alannda (mesaj, nternet zerinden telefonla grme ve chat) kullanma oran
%78,23 iken bilgi arama ve evrimii hizmetler (mal ve hizmetler hakknda bilgi
almak, gazete ve dergi okumak, yazlm indirmek gibi) ise %90,16y
bulunmutur.340

340

htpp:// www. tuik. gov. tr/ veribilgi. doc

195

nternet kullanm amalar iinde dikkat ekici sonulardan birisi, on-line alveriin
en az kullanm alan olarak gzkmesidir. Grme yaplan 50 kiiden 11 kii, online alveri yapacan bildirmitir. Bu grubun tamam, nternet zerinden alveri
yapmay tercih etmekle beraber genel olarak gvendikleri ve bildikleri sitelerden
alveri yapacaklarn ifade etmilerdir. Alveri yapmamay tercih eden 34
grmeci , bunu gvenlik gerekesi bata olmak zere, grerek alveri yapma
isteklerine, byle bir alkanlklar olmamasna ve byle bir ihtiya
hissetmemelerine balamaktadrlar. Bu sonular, daha ncekiler gibi, 2005 ylnda
yaplan Hane Halk Biliim Teknolojilerinin Kullanm aratrma sonucuyla
kyaslanrsa, birinci srada gvenlik kaygs grme yaplan grup iinde daha ar
basmakla beraber, dier sebepler benzerlik gstermektedir. Bu aratrma sonularna
gre nternet zerinden alveri yapmama nedeni olarak bireylerin %86's ihtiya
duymadn, %64' rn grerek almay tercih ettiini, %52'si alkanlklarn
deitirmek istemediini, %41'i ise kredi kart detaylarn vermek istemediini
belirtmitir.341 nternetin bu kadar ok kullanm alannn olmas ve her geen gn de
bu alanlarn fazlalamas onu enformasyon teknolojileri iinde merkezi bir konuma
getirmektedir.

9.1.1.3. Cep Telefonu Kullanm Verileri: lk defa 1973 Nisannda

kullanma giren cep telefonu, bugn Avrupa Bilgi Teknolojileri Gzlemevinin
(EITO) verilerine gre 2 milyar insan tarafndan kullanlmaktadr.342 Trk
Telekomnikasyon Kurumunun verilerine gre Trkiyedeki kullanc says ise, cep
telefonunun ilk kullanlmaya baland 1994 ylnda sadece 80 bin abone iken, 2006
yl Eyll ay itibariyle cep telefonu abone says 51.219.673 olmutur.343

341

htpp:// www. bilgitoplumu. gov.tr/ yayin /20041015_DIE_BT_anket.xls.

342

htpp:// www. sabah. com. tr/2006/09/04/eko94.html.

343

http://www.tk.gov.tr/Yayin/istatistikler/istatistik/2006_Eylul_gsm.htm.

196

Cep telefonlar, ulatklar teknoloji ve telefon rehberi, mesaj, saat, tarih, ajanda,
alarm, hatrlatmalar, hesap makinesi, kronometre, oyunlar, radyo dinleme, fotoraf
ekme, kamera ile grnt alma, nternete balanma ve e-posta mesajlar okuma
gibi fonksiyonlaryla gndelik hayatn vazgeilmezleri arasna girmitir. Hatta cep
telefonlar sabit telefonlarn kullanm saysn bile drmeye balamtr. rnein
Trk Telekomnikasyon Kurumunun verilerine gre 2004 ylnda 19.125.163 sabit
olan telefon says, 2005 ylnda 18. 978.223 ile %0,76 dme yaamtr.344

Bu kadar ok kullanm fonksiyonun bulunmas, bizleri cep telefonuna daha fazla

balamaktadr. Genel olarak Trkiyede cep telefonu kullanc says, bilgisayar ve
nternet kullanc oranndan ok daha youndur.

9.1.1.4. Grmecilerin Cep Telefonu Kullanm Amacna likin

Bulgular: Grmecilerin cep telefonlarn i ve sosyal hayatlarnda kullanm
oranlarna baktmzda yle bir tabloyla karlamaktayz: Grmecilerden 23 kii
(%46) kiisel ilikileri iin kullandn ifade ederken, 13 kii (% 26) i ilikileri iin,
14 kii (%28) ise her ikisi iin ayn miktarda kullandn ifade etmitir.

Grmecilerin cep telefonunun hangi fonksiyonlarn arlkl olarak kullandklarna

baktmzda ise birinci srada (%50,6) mesaj ekme, ikinci srada (%22,1) ise
fotoraf ekme yer almaktadr (Tablo-8).

344

http:// www. tk. gov. tr/Yayin/ Raporlar /pdf/ faaliyet_2005.pdf.

197

Tablo 8 - Grmecilerin Cep Telefonunu Kullanma Amac

Cep Telefonunu Kullanma Amac

Mesaj zelliini daha ok kullanyorum

39

50,60

Fotoraf ekme

17

22,10

Kamera iin kullanma

6,50

Oyunlar iin

2,60

Web zelliinden yararlanyorum

2,60

Alarm zelliinden yararlanyorum

10

13,00

Sadece konumak iin kullanyorum

2,60

Toplam

77

100.00

Tabloda toplam saynn grme yaplan kii saysndan fazla olmasnn nedeni ayn
kiinin birden fazla kullanm amacn belirtmesinden kaynaklanmaktadr.

Cep telefonunun kullanm amalarndan ortaya kan sonu, bu aracn sadece

haberleme amacyla deil, sahip olduu dier zellikleriyle beraber kullanlarak,
kullanclarn hayatnda daha fazla yer almaya balam olmasdr.

9.1.1.5 Kredi Kart Kullanm Verileri: Cep telefonu kadar youn bir
ekilde kullanlan dier enformasyon teknolojisi de kredi kartdr. Kredi kart ticari
gzetlemenin bir yzdr. Birok kullanc bu kartlarla yaplan alveriler sayesinde
hangi tr verilerinin toplandna ynelik eitli tahminlerde bulunabilmektedir.
rnein bir markete gidildiinde, alnan her rndeki barkodla birlikte kullanlan
kredi kartyla verilen bilgilerin depolanmas en basit ekliyle aadaki ekilde
olacaktr:
1- Hangi tr mal kullanld,
2- Markas,
3- Hacmi ya da miktar,
4- Almn zaman,
5- Bir mal alrken yannda neler alnd,

198

6- denen toplam hesap,

7- Bir reklamcnn mteriye hangi tr dergiyle ulaabilecei,
8- Hangi raftan maln eksildii.
Mteri kredi kartyla verilen bu verilerin haricinde daha ok enformasyon
aktarm olacaktr. Mteri,
1- Adn,
2- Adresini, posta kodunu, telefonunu ve e-posta adresini,
3- Trl kredi enformasyonunu,
4- Gelirinin renilebilecei bir kayna ve byk olaslkla pek ok baka
enformasyonu vermektedir.

Bunlarn hepsi birletirilince, kiinin yaam biimi, alkanlklar, yapt seyahatler,

okuma tercihleri, ne kadar sklkla darda yemek yedii gibi birok ey ortaya
kabilecektir. Bylece, gzetim pratikleri vastasyla enformasyonun metalaarak
para haline dnt piyasalarda tketiciler, aldklar rnlerin cretini iki kere
demi olurlar: Birincisi rnleri alrken dedikleri gerek para, ikincisi ise maddi
deeri olan kiisel enformasyonu salayarak ayrca yaptklar deme.345

Bu ticari gzetimin etki alan, bilgisayar, nternet ve cep telefonuyla kyaslandnda

ok daha yksek boyutlardadr. rnein Trkiyedeki kredi kart says, 2006
Haziran aynda 31.289.405 adettir. Bankalararas Kart Merkezinin verilerine gre
her kart, ayda ortalama olarak drt kez kullanlmaktadr.346 Yani Trkiyede yaayan
bir kii ayda ortalama olarak drt kez bir veri snflamasna girmektedir.

9.1.1.6 Grmecilerin Kredi Kart Kullanm Amacna likin

Bulgular: Grme yaplan grmecilerden 45 kii (%90) kredi kartna sahipken, 5
345
346

Bkz. (174), DOLGUN, 157-158.

Rahim AK, Sabah Gazetesi, 8 Ekim 2006, sayfa 10.

199

kii (%10) kredi kart sahibi olmadklarn ifade etmilerdir. Grmecilerden 39 kii
(%86,7si) birle- arasnda deien sayda kredi kartna sahiptir. Grmecilerin
geri kalan, yani 6 kiinin (%13,3) ise drt ile sekiz arasnda kredi kart
bulunmaktadr. Kredi kart kullanc saysndaki bu artla birlikte, kredi kart hayatn
birok alannda kullanlmaktadr. Grmecilerin cevaplar da bu dorultudadr.
Grmecilerin harcamalar iinde giyim, %24,3 oranyla birinci srada yer alrken,
gda (%20,4) ve alveri (%20,4), ikinci srada yer almaktadr (Tablo: 9).

Tablo 9 - Grmecilerin Kredi Kart Kullanm Amac

Kredi Kart Kullanm Amac

Gda

37

20.40

Giyim

44

24.30

Salk

25

13.80

Eitim

17

9.40

Alveri

37

20.40

Elence

20

11.00

Dier

0.60

181

100.00

Toplam

Tabloda toplam saynn grme yaplan kii saysndan fazla olmasnn nedeni ayn
kiinin birden fazla kullanm amacn belirtmesinden kaynaklanmaktadr.

Kredi kart kullanc saysndaki arta paralel olarak eitimden sala birok farkl
alanda kullanlmaya balanmtr. Bu ayn zamanda, kullanclar tarafndan gnll
olarak verilen birok verinin de depolanmasna olanak salamtr.

200

9.1.2. Grmecilerin Yeni Enformasyon Teknolojilerinin Gndelik

Hayattaki Rolne likin Grleri

Yukarda aklanan istatistiklerle gnmzde dnyada ve Trkiyede en ok

kullanlan ve bireylerin gnlk hayatlarnn bir paras haline gelen yeni
enformasyon teknolojilerinden bilgisayar, nternet, cep telefonu ve kredi kart
kullanmlarna ilikin bilgiler verilmitir. Balangta da sylediimiz gibi, bu
aralarn grme yaptmz kiiler iin gnlk hayatlarnda ne kadar vazgeilmez
olduuna ynelik sorular sorulmutur. Bu soruya verilecek yantlarn nemi, bu
aralarn gndelik yaam iindeki arlklarnn kiilerin olas gzetim uygulamalar
karsnda bile bu aralardan vazgememelerinin nedenlerine ynelik yol gsterici
olmasdr. Bu grten yola karak, grmecilere, herhangi bir ekilde kiisel
bilgilerinin aa kmasyla ilgili bir tehdit hissetmeleri durumunda bu aralar i ve
zel yaamlarnda kullanmaktan vazgeip vazgemeyecekleri sorulmutur.

50 grmeci ierisinde sadece bir kii net olarak bu teknolojileri hayatndan

karabileceini ifade etmitir. Bu grmeci bu tercihiyle ilgili nedenini yle ifade
etmitir:

Bu aralar hayatmza sokarken zorlandm. O yzden ok kolay

karabilirim. Hayatm kolaylatrdn dnmyorum. Kolaylndan
yararlanmak iin bu aralar kendi denetiminiz altnda tutabilmelisiniz.
Bunu yapamazsanz hayatnz kolaylamaz. (Erkek, 47 ya, Avukat)

Grmecilerden krk drt (%88) kii, herhangi bir tehdit algsna karlk bile bu
teknolojileri i ve zel hayatlarndan karamayacaklarn ifade etmilerdir. Bu
teknolojilerden vazgememe nedeni olarak en fazla stnde durulan gr ise,
bunlarn hayat kolaylatrc etkisidir. Bunlar bir anlamda Lyonun belirttii
gr desteklemektedir. Lyon, bu teknolojilerin getirdii yeniliklerin modern

201

toplumlar iin hayatn kalitesine olumlu katklar olarak grldn belirtir.347 Bu

olumlu katklar grmeciler tarafndan aadaki ekilde ifade edilmitir:

Bu

teknolojileri

hayatmdan

karmak

istemem

nk

hayatm

kolaylatryor. rnein yerinizden kalkmadan ok kolay bir ekilde bir

otobs ya da uak bileti alabiliyorsunuz. Ya da bankalarda sraya girmeden
demelerinizi

yapabiliyorsunuz.

zellikle

kent

yaamnda

zaman

kazandryor. Bu teknolojilerin kolayl, riskinden daha fazla. (Kadn, 47

ya, Avukat)

Bu teknolojiler hayatm ve iletiimi kolaylatryor. Teknolojinin sonu yok.

nsanlk

artk

teknolojinin

mantna

gre yayor.

Teknoloji

bizi

ynlendiriyor..(Erkek, 32 ya, Mhendis- Sahada alan)

Zaman asndan bu aralara muhtacm. Faturalarm nternet zerinden

yatryorum. Ayrca bu sistem bana yatrdm her eyin takibini ve emin
olmam salyor. Hayatm kolaylatryor. (Kadn, 44 ya, Sigorta-Finans
Uzman)

Cep telefonu ok gerekli nk baz durumlarda cankurtaran grevi

gryor. rnein yolda kaldnzda. Kredi kart kullanmaktan vazgeemem.
Bu aralar yaam kolaylatran ve zevk veren aralardr. (Kadn, 44 ya,
Halkla likiler Uzman)

Eer kentte yaamasam bunlarla manuel olarak uramay gze alrm.

Ama bu aralar kentte hayatm kolaylatryor. nk zaman kaybn
nlyor. Artk onlarsz iler bana rktc geliyor. nternetten yaptmda
ilerin bu kadar kolay bitmesi bana ok ho geliyor. Elektronik ilemler sizi
bu aralar kullanmaya mecbur da kld. rnein bir yerde pein almak
yerine kartla deme ve bonus kazanmak ve arkasndan onu tekrar nternet

347

Bkz. (1), LYON, 277-278.

202

zerinden yatrmak. Bylece yaptnz elektronik ilem says fazlalayor.

(Kadn, 38 ya, Akademisyen)

Bu aralar hayatmdan karamam nk ok altm. Zaman zaman kendimi

zorluyorum ama ok altm. Bu aralar bamllk yaratyor Sadece iletiimi
kurmak iin deil, gvenlik olarak da kullanyor. Bama bir ey geldiinde
haber veririm diye dnyorsun. nternet de zelikle i iin ok gerekli.
(Kadn, 27 ya, Halkla likiler Uzman)

Bu aralar aslnda gzel bir zgrlk. Brakmay isterdim. Ama vakit

tasarrufu iin bu aralar gerekli. zellikle nternetin hayatmda olmasn
isterdim. Hayattaki ok basit sorularn cevabn nternet zerinden
bulabiliyorsunuz. Bu anlamda hayatmda olmasn isterim. Televizyon
izlemekten daha zevkli nk cannn istediine giriyorsun cannn
istemediine son veriyorsun. Televizyon bunu sana vermiyor. Hayatm
kolaylatrd iin bilgi alma ksmn hayatmdan karmak istemezdim. Cep
telefonum da zgrlk alan. (Erkek, 32 ya, Akademisyen)

nternet hayatmda devaml kalr. nk ben elektromanyetik dalgalarda

dolayorum. Olmak istediim yerde oluyorum. Ve iini biliyorsan nternet
zerinden takip edilmen ok kolay deil. Farkl IP numaralarndan giriyor
olabilirsin. Ya da takip edilmek iin ciddi takntl bir arkadann olmas
gerekir. (Erkek, 26 ya, Sigorta-Finans Uzman)

nternetin zellikle iletiime ait zelliiyle ilgili olarak en ok karlatrld ara,

akademisyen grmecinin de belirttii gibi televizyon olmutur. Bu konudaki
Gackenbach ve Ellerman348, ncelikle nternetin interaktif yapsna dikkat ekerler
ve bu yapy televizyonla kyaslarlar. Onlara gre nternet, televizyon karsndaki
pasif izleyiciyi yerinden edecek gibi gzkmektedir. Ayrca televizyon ya da
348

Bkz. (334) ,GACKENBACH- ELLERMAN, 6

203

radyodaki gibi ieriin ne olacan semek, ierie katlmak kadar ilgi ekici
deildir. nternet kullanclar nternetin hem kullanclar, hem mimarlar, hem de
vatandalardr. Yani nternetle salanan iletiim ift ynldr. Baka bir grmeci
de bu zellii u ekilde ifade etmitir:

nternetsiz hayat skc ve zor olur. Gecenin ikisinde aklma gelen bir ey
iin e-mail atamam. nternet yazl bir iletiim yazdklarn umuyor.
Elenmek iin televizyona gre daha iyi, birok eyi orada bulabiliyorsun.
(Erkek, 23 ya, Akademisyen)

zetle bu aralarn grmecilerin hayatlarna katt olumlu katklara baktmzda

zellikle nternetin, enformasyona kolay ulam salama zellii, kullanclarna
zgr bir konuma alan verme iddias, iletiime ynelik zellikleri, zevk veren
bir ara olmas ve zamansal ve meknsal snrlamalar ortadan kaldrmas

nternet, modern insann zaman kavrayna belli noktalardan hitap etmemektedir. Modern zaman

algs, bireyin ve toplumlarn organizasyonuyla, farkl zaman dilimleri arasnda karlatrma ve

deerlendirme olana salamaktadr. Bu haliyle aslnda bir soyutlama olan zaman, tarihsel ve
yaamsal neden sonu ilikileri gelitirilmesinde son derece somut bir ilevi yerine getirir. Zaman
kavramyla anlam kazanan gemi, imdi ve gelecek ayrm da tarihselliin belirleyici unsurlardr.
Zaman kavramnn yaama ilikin bir nemli etkisi de snrllk duygusunu merulatrmasdr .Yani
her eylem ve etkinlik, kltrel bir gereklilik olarak kendine ayrlm olan bir ideal zaman iinde
gerekletirilebilir. Zaman, insandaki ritim algsyla da ilikilidir. rnein gnn belli bir saatinde
yemek ve uyku eyleminin yaplmas gibi, ya da evlenme, ocuk, askerlik gibi olaylar iin toplumsal
ideal zamandan bahsedilmektedir. nternet kullancs iin ise ideal zamandan bahsedilemez.
nternetteki her verinin zamandan bamsz olarak kullancya iletilmesi sz konusudur. nternet
kullanm srasnda nternet kullancs tarihsel zaman kavramndan syrlr. Artk gemi ve gelecek
kavram yaamdaki zamana ilikin snrllklarndan bamszlamtr. Bunu nedeni, nternetin
zaman ve mekn farkllklarn nemsizletiren bir elektronik bilgi a olarak, istenen her yerden ve
her zaman eriime olanak tanmas ve veri aknn srekliliidir. Yani nternet, belli bir zaman
dilimine ve akna bal deildir. (zer ELTUGAY, nternet ve Yabanclama, http:// inet. tr. org.
tr/ inetconf6/ tammetin/ yabancilasma.html.)

204

gzkmektedir. Grmeciler tarafndan kent yaam iindeki olumlu katklar

zellikle vurgulanmtr. Cep telefonun ise iletiimi kolaylatrma zelliine vurgu
yaplmtr. Kredi kartnn da hayat kolaylatrc zelii grmeciler tarafndan
zellikle belirtilmitir.

Ancak ok zor bir durumla kalrlarsa bu aralar hayatlarndan karacaklarn

syleyen be grmeci (%10) bulunmaktadr. Grmeciler bu zor durumu ok
ciddi bir tehlike, kar amal olarak kullanlma eklinde ifade etmilerdir.
rnein bir grmeci bunu, toplum kendi karlar iin bu bilgileri kullanmaya
balarsa bu aralardan vazgeebilirim. Her halkarda mutlaka bu aralar
kullanlyor ama buradaki kar toplumsal yaam derinden etkileyecek eylerse bu
aralar kullanmaktan vazgeebilirim eklinde ifade etmitir. (Kadn, 30 ya,
Akademisyen)

Grmelerde hakim olan gr, bu teknolojilerin hayat kolaylatrdna

yneliktir. zellikle de kent yaam iinde bu teknolojilerin hayat kolaylatrc
etkisi, en ok kabul edilen gr olmutur. Bu aralar ayn zamanda i ve sosyal
yaamn devamn salayan aralar olarak grlmektedir.

9.2. Gzetimin Toplumsal Meruiyetindeki Temel Duygu: Gvenlik ve nlem

Alma lkesi

Gzetimin suun nlenmesi, sulularn tespiti ve sua maruz kalma korkusunun

azaltlmas amacyla kullanlmas, gzetimin toplumsal meruiyetinin en nemli
dayanadr. Gzetim aralar zellikle gvenlie ynelik tehditleri siyasi,
ekonomik, toplumsal- ortadan kaldrmaya ynelik olarak hem devlet ve devlet
kurumlar tarafndan hem de ticari kurulular tarafndan kullanlmaktadr. Bu
balamda tezin daha nceki blmlerinde gzetimin bir nlem alma ilkesi olarak,

205

Gary T. Marxn349 da stnde durduu gibi, sulular nceden tespit etmeye ynelik
olarak kullanldndan bahsedilmiti. zellikle 11 Eyll 2001deki saldrlarn
ardndan gvenlik kaygs daha da ykselmitir. Bu ykselen gvenlik kaygs, hem
devletin gvenliine ynelik olarak hem de bireylerin zellikle ehir yaants iinde
bir sonraki kurban olmamalarna yneliktir. Ayrca i yerleri ve daha u boyutta
bireylerin evlerini ve belki de ocuklarn bilmedikleri ama varolduundan emin
olduklar

tehlikelere

kar

korumak

iin

bu

teknolojilere

bavurduklar

gzkmektedir. Bu noktadaki en popler sylem, riski ortadan kaldrmak iin

gzetimin gerekli olduu eklindedir. Gzetim riskleri ortadan kaldrmak iin
kullanlan bir aratr. Burada zellikle tekrar hatrlatmak gerekir ki risk kavram,
olumlu bir bak asn iermemektedir. Burada kast edilen risk, Giddensn
tanmlarnda yer ald ekildedir. Giddensa gre risk, gelecekteki olaslklar
dnlerek etkin biimde deerlendirilen tehlikeleri anlatmaktadr. Risk, geleceini
dine, gelenee ya da doann azizliklerine brakmak yerine kendisi belirlemek
isteyen, deiime eilimli bir toplumun harekete geirici dinamiidir. Risk, gelecei
dzenlemenin, onu normalletirmenin ve egemenlii altna almann bir yolu olarak
grlmtr.350

Bu grten yola karak; grmecilere gnlk yaam iinde en fazla kullandklar

kredi kart, i yerlerindeki telefon, cep telefonu ve nternet teknolojisiyle birlikte, en
fazla gzetime maruz kaldklar kameralar araclyla kiisel bilgilerinin kayt altna
alnma olaslklar karsnda ne hissettikleri sorulmutur. Bu sorunun sorulmasndaki
ama, gzetim ve gvenlik arasndaki ilikinin ortaya karlmasna yneliktir.
Grmecilerin verdikleri yantlar, her bir ara iin ayr ayr verilecektir.
Bu aralarn kullanm amalarnn alglanma durumlar farkllk gstermekle birlikte
alg seviyesindeki bu farkllklar, bireylerin rahatszlk dzeylerinde de farkllk
yaratacaktr.

349
350

Bkz. (77). MARX, http://web.mit.edu/gtmarx/www/privantt.html.

Anthony GIDDENS, Elimizden Kap Giden Dnya, ev. Osman Aknhay, 38-40.

206

9.2.1. Elektronik Beki: Gvenlik Kameralar

Gnlk yaam iinde bireyler sokaklarda, alveri merkezlerinde, i yerlerinde

okullarda, kamu kurumlarnda, metroda, elence yerlerinde, hatta evlerinin
girilerine konan optik gzler tarafndan izlenmektedir. Lyonun da belirttii gibi,
gzetlemenin en belirgin iaretlerinden biri, kapal devre televizyon kamerasnn
tepede duran elektronik gzdr. Ona gre bu, - her ne kadar minyatrleme ve
gizleme yaygnlamaya balasa da- gzetlemenin gnmzdeki en gzle grlr
yzdr.351 Kameralarla yaplan gzetim, zellikle gvenlik gerekesiyle son
yllarda daha da artmtr. Bu sre, ABDye yaplan 11 Eyll 2001 saldrlarndan
sonra artmtr. Bunun haricinde ehirlerde yaayanlarn dikkatleri uzun bir sredir
ciddi sulara -hrszlk, tecavz- ya da iddete ynelmitir. Kontrol atna alnamayan
ve dzeni bozmaya ynelik davranlar, vatandalar iin ehirlerin emniyetli
olmadn gsteren belirtiler olarak grnmektedir. Korku iersindeki vatandalar
caddelerde dolamamakta, komuluk ilikilerinden kanmakta ve normal hayatlarn
srdrememektedir. ehir yaamnn dokusunun ve toplumsal etkileimin bozulmas
sonucunda bireyler devaml kendilerini nlem almak zorunda hissetmektedirler.
nsanlar sua maruz kalmaktan korkmaktadrlar. Bu korkular hem ehrin iindeki
artan iddetten hem de bir terrist saldrya urama endiesinden kaynaklanmaktadr.

Gvenlik ihtiyac dnyann hzl bir ekilde kameralarla donatlmasna neden

olmaktadr. Kameralarn ok youn olarak kullanld lkeler bulunmaktadr. Bu
lkelerin banda, dnyada en fazla kamera saysna sahip olan ngiltere gelmektedir.
ngilteredeki kamera says 4.2 milyondur. Yani her on drt kiiden birine bir
kamera dmektedir. Sadece Londrada bulunan kamera says 500 bin civarndadr.
Her geen gn bu say artmaktadr.352 Kameralar zellikle artan gvenlik
gerekesiyle lkemizde de eitli projeler kapsamnda kullanlmaktadr. Bu projeler
iinde 17 Kasm 2005 tarihinde alan ve stanbul'u 570 kamerayla 24 saat izleyen,
351
352

Bkz. (1), LYON, 123.

htpp:// www. tubiderbd. com/ printnews. php?news_id=5677&cat_id=1(4.10.2006)

207

"Modern Kent Bilgi ve Gvenlik Sistemi" (MOBESE) en son kurulan sistemdir. Bu

sistemin merkezini oluturan Komuta Kontrol Merkezinde stanbulun eitli
yerlerinden toplanan grntler toplanp ilenmektedir. Bu sistem, ilk nce
stanbulda kurulmu olmakla beraber Diyarbakr ve Ankarada da sistem
uygulamaya konmutur. Bu sistemle uydu ve GSM ebekesi zerinden ara takip
sistemi harekete geirilmektedir. Emniyet Mdrlne gre bu sistem sayesinde
dijital haritalar zerinde konumlar takip edilen aralar, kamera grntleri sayesinde
hata pay olmakszn ynlendirilmektedir. Sistemde meydana gelebilecek herhangi
bir arzaya kar yedeinin devreye girmesi, sistemin kesintisiz almasn
salamaktadr. Aslnda bu sistemle sadece ehrin kameralarla izlenmesi deil, bunun
yannda muhtarlktaki otomasyon sistemlerinden, gezici gvenlik ekiplerinin olay
yerinde yaptklar inceleme ve raporlarn kayda almasna kadar uzanan takip sistemi
bulunmaktadr.353 Kameralar ehrin gvensiz ortamn yaayanlar iin ehri gvenli
hale getirmekle grevli elektronik bekiler olarak grev almaktadr.

9.2.1.1. Grmecilerin Gzetim Arac Olarak Gvenlik Kameralar

ile lgili Grleri: Kameralar sadece ehir gzetiminde kullanlmamaktadr.
Kameralar bireylerin i yaamlarndan evlerinin nne, hatta evlerinin iine kadar
girebilmektedir. Gzetleme kameralar artk sadece sokaklarda veya alveri
merkezlerinde bulunmamaktadr. rnein artk alanlarda kameralarn gzetimi
altndadr. Bu balamda grmecilere ilk nce i yerlerinde kamera olup olmad
sorulmutur. Grmecilerden 24 kiinin (%48) alt yerde kamera olmakla
birlikte, 26 kiinin (%52) alt yerde kamera bulunmamaktadr. yerlerinde
kamera bulunan grmecilerin tamam, bu kameralarn gvenlik amacyla
kurulduunu ve bu anlamda da yarar olduunu dnmektedirler. rnein bir
grmeci, kamera sayesinde i yerindeki hrszlk olaylarnn azaldn ifade
etmitir. (Erkek, 35 ya, Halkla likiler Uzman)

353

htpp:// turk. nternet. com/ haber/ yazigoster.php3?yazlid=12996.

208

Bankada alan bir grmeci de bu kameralarn, i yerinde olan bir hrszla kar
alanlarn kendini koruma arac olabileceine deinmitir: zellikle i yerindeki
kameralar gerekli. Dier yerlerdeki kameralar gereksiz. Bankac olduum iin
dardan gelen ve kt davranlara kar koruyor. Ayrca bankada alan kiiler de
birtakm sulamalarla kar karya kalrsa kamera grntlerinden faydalanyoruz.
Bu anlamda bir yarar var. (Kadn, 44 ya, Sigorta-Finans Uzman)

Grmecilerin genel olarak kameraya kar hissettiklerine baktmzda ise sadece

12 kii (%24), rahatsz olduunu ifade ederken 38 kii (%76) ise rahatsz
olmayacan ifade etmitir. Kameralar konusunda ne kan gr, grmecilerin
kamusal alan olarak nitelendirdikleri sokaklar, alveri merkezleri. i yerlerinin
girii gibi yerlerde kameralarn gvenlik gerekesiyle rahatszlk yaratmayacana
yneliktir. Bunun yannda kiisel bilgilerin aa kmas konusunda rahatszlk
yaayabileceklerini ifade etmilerdir. Bir grmeci bunu, u ekilde ifade etmitir:
Kameralar ok rahatsz etmez. Sadece kiisel bilgilerim iin ho karlamam.
(Kadn, 37 ya, Mhendis- Sahada alan)

Baka bir grmeci de, gerekli ama, i hayatnda ve sokaklarda gerekli. zel
hayata mdahale etmedii srece caydrc olma zellii var. Gvenlik iin art.
Caydrcln yannda suluyu bulmada aratr. Bence sokakta zel hayat olmaz
zaten eklinde ifade etmitir. (Erkek, 24 ya, Mhendis-Sahada alan)

Aratrma grevlisi olan bir grmeci de zellikle kameralarn zaten kiileri srekli
takip etme zelliinin imknszlna dikkat ekmi ve bunu, grnr yerde olursa
rahatsz deilim. zel alanmda olursa rahatsz olurum. Mesela bir alveri
merkezindeki kamera beni etkilemiyor. Ama benim okuduum ve izlediim eyleri
gzlem altna alyorsa rahatsz oluyorum. Ayrca kamerann srekli olarak kiiyi
takip etmesinin zor olduunu biliyorum eklinde ifade etmitir. (Erkek, 23 ya
Akademisyen)

209

ncelikle

kameralardan

rahatsz

olanlarn

rahatszlk

duyma

sebeplerine

baktmzda, iki gr ne kmaktadr. Grmeciler bu kanaatlerini, zel hibir

eyin kalmamas ve bu uygulamalarn kii hak ve zgrlklerine aykr olmas
eklinde ifade etmektedirler. Bir grmeci bunu, gzetlendiimi hissediyorum.
znim olmadan grntmn alnmas ho deil. Ayrca bu, kii hak ve
zgrlklerine aykrdr (Erkek, 45 ya, Avukat) eklinde ifade ederken, dier bir
grmecinin belirttikleri de zellikle yeni gzetim sistemlerine getirilen, herkesin
potansiyel sulu yerine konulmas eletirisiyle rtmektedir: ok kt
hissediyorum. Bir taraftan gzetim altna alnmak sulu toplumu ve her suun
iselletirilmesi var. Bir taraftan bir sre sonra hi rahatsz olmamaya balyorum.
Bu histen dolay rahatsz oluyorum. (Kadn, 27 ya, Halkla likiler Uzman)

Grmeciler kameralardan rahatszlk duymama nedenlerini ise, gvenlik iin

gerekli, saklayacak bir ey yapmyorum, kameralarn suu nlemde caydrc
zellii var eklinde ifade etmilerdir.

Kameralar beni hibir zaman rahatsz etmiyor. nk rahatsz olacak eyler

yapmyorum. Genelde nerede olduklarn bile fark etmem. Sokaktaki kameralarn
caydrc zellii olabilir. Hele alveri merkezindeki beni hi ilgilendirmiyor ve
ilgimi ekmiyor. (Kadn, 44 ya, Sigorta-Finans Uzman)

ok fazla illegal bir ey yapmyorsan kayt altna alnma olasln zayftr ve ok

kt bir ey deildir. Ben zaten kt bir ey yapmyorum. (Kadn, 27 ya, Halkla
likiler Uzman)

u anda grdm kadaryla ie yaradn dnyorum. Aslnda gvenlik

kameralar bu an silahlar. Bu aralar yirmi birinci yzyln askerleri. (Kadn,
38 ya, Akademisyen)

Kameralarla kendimi daha rahat hissediyorum. rnein sitemde uyurken artk

daha rahatm nk biliyorum ki kameralar var; ayrca bu kameralar gzetleyen

210

birisi var. yerinde de ayn ekilde hissediyorum. nk kameralar hrszl

nledi. (Kadn, 44 ya, Halkla likiler Uzman)

Aslnda gzetlenmek ok gzel deil ama birisinin bana bir ey geldii zaman,
rnein hrszlk gibi, o kiinin yakalanmas iin yararl olabiliyor. Ama sizin
grntleriniz ekildii zaman aslnda ok ho olmayabiliyor. (Kadn, 23 ya,
Akademisyen)

ok rahatsz olmuyorum. ekineceim bir ey olmayaca iin ok rahatsz

olmuyorum. yerimde olsa rahatsz olmam ama biraz tedirgin olurum. Bu
tedirginliin nedeni biraz rezil olma dncesi (Erkek, 23 ya, Akademisyen)

Birilerinin hareketlerimi izliyor olmas olasl kendimi bask altnda hissetmeme

neden olur. zgrlmn kstlandn dnyorum. Bunun yannda olas
tehlikeli

durumlar

iin

caydrclk

yarataca

ihtimalini

de

gz

ard

edemem.(Erkek, 38 ya, Akademisyen)

Genel kontroldr ve olmas gerekiyor. Toplu yaamann bu kadar geniledii ve

insanlarn artk kk yerlerde yaamaktan vazgetii bu zaman iin bu kontrol
mekanizmasnn daha ok ve salkl yaplmasn istiyorum. Kameralarn daha
fazlalamasn istiyorum. nk kapkatan insann hayatna kasteden saldrlara
kadar her ey kontrolden kyor. Bu kontrol mekanizmalar suu nler mi nlemez
mi bunu deerlendiremem. nk kamerayla kendimi ve alemi gvende hissederim.
En azndan sua maruz kaldklarnda ben grmesem de bakalarnn gryor
olmas beni rahatlatacaktr.(Erkek, 41 ya, Mhendis-Sahada alan)

Sradan konumdaki insanlar iin ok zararl bulmuyorum. yle ki ben bir mitinge
gittiimde bile kamera beni ekiyordu. Benim hayatm deitirmedi o gnden beri.
Hatta bir hrszlk olaynda bu kameralar ie yarayabilir. Gvenlik amacyla yararl
olduunu dnyorum. (Kadn, 28 ya, Mhendis-Hizmet Sektrnde alan)

211

Kamerayla yaplan elektronik gzetimden rahatsz olmayacaklarn belirtseler de,

elde edilen grntlerin ve enformasyonlarn kimin eline getiiyle ilgili bir
kaygnn grmeciler tarafndan paylald grlmektedir. rnein bir grmeci
bunu u ekilde ifade etmektedir: Kameralardan rahatszlk duymuyorum. Sadece
ktye kullanma asndan rahatsz oluyorum ve zgrlklere mdahale olduu
zaman rahatsz oluyorum. Bu tr aralar ok iyi kullanlmayabiliyor. Bunu kullanan
devlet olsa bile ktye kullanma kaygsn tayorum. Bunlar olmasa kullanlmas
gerektiini dnyorum. Ama zellikle bizim lkemizde antaj ve benzeri eyler iin
kullanlmalar riski var. (Erkek, 47 ya, Avukat)

Kameralarn gzetim arac olarak ehir gvenlii iin kullanlmasna ynelik

zellikle bir hukuk sitesindeki avukatlarn kendi ilerinde yaptklar anket sonular
da ilgi ekicidir. Trk Hukuk sitesinde toplam 231 kiinin cevaplad anket
sonularna gre de kameralar arlkl olarak (%45.45) gvenlik salayan aralar
olarak grlmektedir.354 (Tablo: 10)

Tablo 10
MOBESE Kameralar bizi mi gzetlemektedir?

Evet bizi gzetlemektedir. Ancak sakncas yok gvenlik iin gerekli bir ey.

105

45.45

Hayr, sadece su ileyenleri veya ileyecekleri gzetlemektedir.

12

5.19

Evet bizi de gzetlemektedir. Kendimi BBG evinde gibi hissediyorum.

13

5.63

47

20.35

29

12.55

70

30.30

Gzetlese de, benim iin sakncas yok. nk kayg duyacak davranlarda

bulunmuyorum.
Evet

bizi

gzetlemektedir.

Birileri

ariv

amal

ve

kt

niyetle

kullanabilir.Karym
Evet. Ayrca bu kii hak ve zgrlklerine bir saldr saylmaldr. Hukuka
aykrdr.
Kaynak: http://www.turkhukuksitesi.com/showthread.php?t=5544&page=3

Tabloda toplam saynn grme yaplan kii saysndan fazla olmasnn nedeni ayn kiinin
birden fazla cevap iaretlemesinden kaynaklanmaktadr.

354

http://www.turkhukuksitesi.com/showthread.php?t=5544&page=3

212

Kameralarn gvenlii salamada ne kadar etkili olduuna ynelik net sonular

bulunmamakla birlikte, zellikle stanbulda MOBESE sistemi kurulduktan sonraki
su saysndaki art, bu konuda bir fikir verebilir. stanbulda 2005 ylnn ilk alt
aynda ahsa kar 13 bin 495 su ilenirken, bu oran 2006 ylnn ilk alt aynda
yzde yze varan bir art gstererek 24 bin 971e ulat. Ayn dnemde stanbulda
mala kar ilenen sular da yzde 80 artt (85 bin 536).355 stanbulda MOBESE
sisteminin ilerliine ynelik rneklerden birisi, son dnemde basnda ok sk yer
alan korsan CD satlarna ilikindir. rnein korsan CD satclarnn kameralar
aldatmak iin anketr rol yapt basnda yer almtr. Korsan CD satclar, ayrca
bilgisayar bilgileri ve fiyat tablolarnn yazl olduu brorleri datma numaras ile
gnn her saatinde kameralarn nnde CD satn srdryor. Korsan satclar her
ihtimale kar temkinli davranarak yanlarnda CD bulundurmuyor. nlerinden gelip
geenlere CD lazm m? sorusunu ynelten satclar, bulduklar mteriyi bir i
hannn civarnda kiraladklar dkkanlara gtryor. Dkkanlarn ierisinde gizli
blmelerde sakladklar CDleri buradan karak mteriye satyor.356 Dolaysyla
ncelikle kent gvenlik sistemi olarak ilan edilen bu sistemin bu konuda etkili
olmad grlmektedir. Ayn ekilde, dnyada en fazla kamerann kullanld
ngilterede, 24 blgede ileri Bakanl tarafndan yaplan aratrma sonucuna
gre, sadece bir blgede suun azalmas salanmtr. 13 blgede ise su artmtr.
Londradaki su art says ise u ekildedir: Eyll 2001de kapka, gasp ve tecavz
dahil 81 bin 450 su kayd bulunmasna karlk, Eyll 2006 ylnda bu oran 84 bin
728 olarak tespit edilmitir.357 Dolaysyla Trkiyeden ok daha fazla kamera
saysna sahip ngilterede de sonular benzerlik gstermektedir.

Kameralarla ilgili olarak aslnda iki tr dncenin ne kt grlmektedir. Bu

gzetimin ikili yznn bir tasviridir. Bir yanda gvenlik iin bu aralar
kabullenmek, bir yandan da zel alana ait kayg tamak. Ama grnen o ki, gvenlik

355

htpp:// www.iem.gov.tr.
Zaman Gazetesi, 10 Temmuz, 2005, Korsan Satclar Mobesa ile Dalga geiyor.
357
htpp:// www. vatanim.com.tr /root.vatan?
356

213

kaygs, zel alann kamusal alana alma durumuyla balantl olarak yaanan
kaygdan daha ar basmtr. Bu ikilii bir grmeci u ekilde dile getirmitir:

nsann zel bilgilerinin depolanmas genel olarak insana rahatszlk verir. Ancak
kameralara kar iki tr dncem var. Birincisi kameralarn insann zel haytna
tecavz ettiini dnyorum. Ama dier yanda gvenlik ihtiyacnn ok yksek
olmasndan dolay toplumun gvenliini ve dzeninin salanmas iin gerekli
olduunu dnyorum. (Erkek, 41 ya, Akademisyen)

9.2.2. Grmecilerin Gzetim Arac Olarak nternet ile lgili

Grleri: nternetle birlikte gzetimin gc ve kapasitesi artmtr. nternetin
salad veri eletirme olana sayesinde artk potansiyel sulularn tespitinden,
kiilerin btn kimlik verilerinden i ve sosyal ilikilerine kadar bir veri annda
birletirilebilmektedir. Bunun yannda nternet, alanlarn performanslarn
deerlendirme arac olarak da bir denetim arac olarak kullanlmaya balanmtr. Bir
anlamda iyerinde eski denetilerin yerini, bu alarla salanan gzetim alm gibi
gzkmektedir. Bu gzetim ekliyle veriler devaml, ucuz, ani ve her eyden
nemlisi kolay eklide toplanabilmektedir. Grmecilerin genel olarak nternet
zerindeki elektronik haberleme ve yaptklar uygulamalarda gzetlenme olaslna
kar ne hissettiklerine baktmzda ise sadece 7 kii

rahatsz olduunu ifade

ederken, 43 kii ise rahatsz olmayacan ifade etmitir. nternet konusunda

grmecilerin bu kararn ncelikle etkileyen bir grn ne kt grlmektedir.
Bu gr nternetin zel alan ya da kamusal alan olmasna yneliktir. rnein bir
grmeci bunu,nternet kamusal alandr ve o yzden de rahatsz olmam (Kadn,
37 ya, Mhendis - Sahada alan) diye nitelendirirken, baka bir grmeci ise
tam tersine buray zel alan olarak grd iin rahatsz olacan ifade etmitir.
(Erkek, 28 ya, Mhendis - Sahada alan ) Bu yaklam, zellikle i yerindeki
nternet kullanmn gzetim altna alnmas konusunda kendini gstermektedir.
rnein bir grmeci, iyerindeki btn yazmalarn i yerini tasarrufunda
(Erkek, 38 ya, Akademisyen) olduunu ifade ederken baka bir grmeci de bunu,
zellikle i yerinde depolanan bilgiler iveren iin gerekli olabilir. irketin verdii

214

e-postalara gelen e-maillerin depolanmas beni rahatsz etmez (Kadn, 47 ya

Sigorta- Finans Uzman) eklinde ifade etmitir. Baka bir grmeci bu konuda
daha net bir tavr izerek bu tr eylerin zellikle i yerinde gerekli olduuna
deinmitir. nk iverenin kendini korumas ve keza alann korunmas iin bu
sistem gerekli. (Erkek, 25 ya, Sigorta-Finans Uzman) Bu konuda ilgi eken
sonulardan birisi de grmecilerin nerdeyse tamamnn (46 Kii) altklar
kurumlarn verdii e-posta adresinin dnda zel yazmalar iin baka bir e-postay
tercih etmeleridir. Grmecilerin bu konuda ne srdkleri nedenlerin banda
zel ve ie ait mesajlar ayrma istekleri yatmaktadr. Byle bir ihtiya
hissetmeyen drt kii de zaten kendi ofislerinde (Bu kiilerin 2si Avukat ve 2si de
Mhendis-Sahada alan) altklar iin buna ihtiya hissetmediklerini ifade
etmilerdir.

nternet zerinden yaplan ilemlerde gzetim altnda olmaktan rahatszlk

hissetmeyenler bunu, sradan biri olmak, ok youn olarak bu arac kulland
iin risk olarak alglamamak ok umursamyorum, sakncal sitelere
girmiyorum ve en nemlisi nternet kullancsnn batan bu sistemin izlendiini
zaten kabul ettii eklinde ifade etmilerdir. Grmecilerin bu tespitleriyle ilgili
alnt rnekleri yledir:

ok fazla takibi yaplabilecek eyler yapmyorum. Aslnda bilgilerin depolandn

dnmemek iin bir sebep yok. Her gn tele kulak ve benzeri eyleri gazetelerden
okuyoruz. (Kadn, 24 ya, Halkla likiler Uzman)

Bu iten biraz anlayan biri bunu yapabilir. Benim bama geldi. e-posta adresimi
krmlard. Kimin yaptn bulamadm. O yzden artk daha dikkatliyim. zellikle
banka ilemleri yaparken evden girmemeye dikkat ediyorum. nk i yerinde
gvenlik salyorlar. Enteresan mesajlar gelebiliyor. zel hayatnla ilgili. Artk
birinin hayatna mdahale etmek ok kolaylat. (Erkek, 27 ya, Sigorta-Finans
Uzman)

215

Kiisel bilgilerin ortada dolamas houma gitmiyor ama nternet kullanrken bu

riski gze almz demektir. Bu bilgilerin toplanmas ok sorun olmuyor. Onun
kaygsn bilerek kullanyoruz. nk istendiinde her trl bilgiye ulalabilir.
(Erkek, 27 ya, Mhendis-Hizmet Sektrnde alan)

yerinde bilgisayarn arkasnda kamera olsa rahatsz olurdum. nk

gzetlenmek ve yanl anlalmaktan korkuyorum. Oyun hi oynamam ama yine de
bunun bilinmesini istemezdim. yerinde ok zel bir ey yapmyorum ama bizim
iyerinde kullandmz nternette her zaman bir grev portal aktr. Bakan bir
gzden rahatsz olurdum. rnein nternette krtajla ilgili bir eyi aratrdm.
yerindekilerin bunun bilmesini istemezdim. Normalde bilgisayar ortamnda
saklayabileceiniz bir ey yoktur. Bunlar ap okuyabilecek birok kii var. Epostalarnzdaki kelimelere gre kontrol edileceksinizdir. rnein e-postlarnzda
El-Kaideden bahsederseniz takibe alnrsnz. Bu sistemden kamanz zor. Bu
konuda yapacak bir eyiniz yok. Eer bunu kullanyorsanz bu riskleri gze
almalsnz. Teknolojiyi kabullenirken doay kirletmeyi ve znden vermeyi kabul
ediyorsunuz. (Kadn, 28 ya, Mhendis-Hizmet Sektrnde alan )

Biliim ortam gvende deil. Ama benim gizli saklm olmad iin devletin baz
eyleri bilmesi beni ok rahatsz etmez. Banka hesabma girip param alabilirler. Bu
gvenli hale getirildii zaman daha rahat kullanlr. (Erkek, 41 ya, MhendisSahada alan)

Grmecilerin bu anlatlar ayn zamanda renilmi aresizliklerinin de bir

gstergesidir.

Akademisyen

bir

grmeci

bunu

net

olarak

ortaya

koymaktadr:Bilgilere aslnda ok kolay ulaabilecekleri yerler var. O yzden ok

da stnde durmuyorum. (Kadn, 38 ya, Akademisyen)

nternet kullanmnda genel olarak rahat olmakla beraber baz durumlarda

endielenen grmeciler de bulunmaktadr. zellikle de bir grmecinin bunun

216

iin ne srd neden ok ilgi ekiciydi: Mesela bazen diyanetin sitesine

giriyorum. Bu bazen beni endielendiriyor. O yzden bu sitelere okuldan girmemeye
gayret gsteriyorum. nk ilerde bunun nme konmasndan ekiniyorum.
(Erkek, 23 ya, Akademisyen)

Bir yere ifre vermem gerektiinde zel ifre vermiyorum. Bunun okunabilirlii var.
Devlet asndan beni ilgilendirmiyor ama bu benim bulunduum mevkiiyle alakal.
Eer daha yksek konumda olursam daha dikkatli olur ve nlemimi almaya
alrm. (Erkek, 23 ya, Akademisyen)

nternet zerinden yaplan ilemlerde, kayg duyma nedeni olarak bulunulan mevkii
ya da ilerde kullanlabilecek birtakm yazmalarn mevcudiyeti haricinde ne kan
baka bir gereke de, nternet zerinden mali kaybn sz konusu olmas ihtimalidir.
rnein bir grmeci bunu, banka ifrelerinin zlmesi mmkn olabiliyor. Bu
yzden nternetten ilem yapmyorum (Kadn, 28 ya, Halkla likiler Uzman)
diye ifade ederken baka bir grmeci de bunu, kredi kart bilgileri isteyen
yerlerden kyorum. Daha dorusu benim ekindiim bilgiler kredi kart ile ilgili
bilgileri bilmeleri. Bunun dnda rnein bana spam gelmesi beni rahatsz etmez.
Zarar grmesini istemediim adresi kendime brakrm (Kadn, 26 ya, MhendisSahada alan) eklinde ifade etmitir. Baka bir grmeci de bununla ilgili
olarak yaad kaygdan dolay baz nlemlere bavurduunu belirtmitir: zellikle
bankaclk ilemlerini gerekletirirken rahatsz oluyorum. ok daha fazla ifreleme
teknikleri kullanyorum. Bu yzden de nternet zerinden nc ahslara havale
yapmamaya zen gsteriyorum. (Kadn, 47 ya, Avukat)

9.2.3. Grmecilerin Gzetim Arac Olarak Cep Telefonu ve

yerindeki Telefon ile lgili Grleri: Yeni enformasyon teknolojilerindeki
gelimelerle birlikte telefonlarn gvenlii neredeyse imknsz hale gelmitir.
Telefondaki konumalarn kaytlarna, grme anndaki konumalara ve cep
telefonlarnda bunlara ek olarak gelen ve giden mesajlara, kamera ve fotoraf

217

kaytlarna kadar rahatlkla ulalabilir hale gelmitir. Bireyin en temel haklar

arasnda yer alan haberleme zgrln ortadan kaldran bu tip gelimeler, her
gn yenilenen teknolojilerle birlikte oalmaktadr. Bu teknolojiler, sadece devlet ve
kurumlar tarafndan deil, ticari kurulular ve bireyler tarafndan da satn alnp
kullanlabilmektedir. Dolaysyla telefon zerinden gzetim altna alnmann yollar
ve gzetimciler oalmtr.

Bu noktadan yola karak, grmecilerin genel olarak telefon zerindeki

haberlemelerinin gzetlenme olaslna kar ne hissettiklerine baktmzda, 30
kii rahatsz olduunu ifade ederken, 20 kii ise rahatsz olmayacan ifade etmitir.

Rahatsz olanlarn kullandklar telefonlar arasnda hangi telefonun dinlenme

olaslnn onlar daha fazla rahatsz ettiiyle ilgili olarak bir ayrma gidilmitir.
nk kiilerin i yerindeki telefonlaryla ve cep telefonlaryla yaptklar iletiimin
nitelii farkl olduu iin bu konudaki kayg seviyelerinin de buna uygun olarak
deiebilecei dnlmtr. zellikle cep telefonumdaki konumalarn dinlenme
olaslndan rahatsz olurum diyen 4 grmeci bulunmaktadr. yerindeki
telefonlarn

dinlenme

olaslndan

rahatsz

olurum

diyen

grmeci

bulunmaktadr.

Grmeciler bir yandan i yerinde telefondan dinleneceklerini tahmin ediyor dier

yandan da bunu kabullenip daha dikkatli olma konusunda yntemler gelitirdiklerini
ifade ediyorlar. Bir avukat grmeci bunu u ekilde dile getirmitir:

En dar anlamnda aslnda telefon zerinden takip i yerinden balyor. Bu konuda

tele kulak meselelerini biliyoruz. Yasa d dinleme olaylarn biliyoruz. Dolaysyla
yasaya uygun davranmas gerekenler bunu yapmyor. Bu alan ok zel, o yzden
daha ok kayglanyorum. nternete ve dierlerine gre telefon dana zel nk iki
kii arasnda iletiim gerekleiyor. (Erkek, 47 ya, Avukat)

218

Cep telefonumun dinlenebileceini ok az dnyorum. Ama bu iyeri telefonunda

daha ok aklma geliyor. zellikle santral araclyla balandmda bunu daha
ok dnyorum. nk santral aracyla telefonlarn dinlendiini biliyorum.
(Kadn, 35 ya, Halkla likiler Uzman)

yerindeki telefonlarn dinlendiini dnyorum. Mesela telefonda ufak

dedikodular yapyorsam birden aklma geldiinde ekiniyorum ve yapmamaya
alyorum. (Kadn, 44 ya, Halkla likiler Uzman)

yerindeki telefonlar santrale bal olduu iin dinlenme riskini yayorum ve

zel konuma yapmyorum Bunu evden yapyorum. Bunun yannda konusam ne
olur gibi bir duygu da yayorum. zellikle ehirde yaptm her eyin takip edildii
duygusu var. (Kadn, 27 ya, Halkla likiler Uzman)

yerindeki telefonlarn dinlendiini biliyorum. Rahatsz ediyor ama e-posta gibi

yaptrm yok. zelikle i yerinde dinlendiini bildiim iin rahatsz oluyorum.
(Kadn, 27 ya, Sigorta-Finans Uzman)

zellikle cep telefonu ile ilgili rahatszlk boyutunu artran ey, grmecilere gre
cep telefonunun dier aralara nazaran daha zel olarak grlmesi ve bir anlamda
cep telefonunun dinlenmesinin dorudan doruya zel alana mdahale olarak
grlmesidir. Bir grmeci bunu u ekilde ifade etmitir: Benim iin en zel ey
cep telefonumdur. Beni en ok onun dinlenmesi rahatsz ediyor. (Kadn, 21 ya,
Halkla likiler Uzman)

Cep telefonunda daha rahatszsnz. nk sizi arayan kii tanktr ve daha

rahatszsnzdr. nk zaten dinleneceinizi biliyorsunuzdur. Bunlar ana sistemde
mevcut zaten. Biz de bu ii yaptmz iin olabileceini dnyorum. (Erkek, 32
ya, Mhendis- Sahada alan)

219

yerindeki telefonlar is iin kullanlr ve gizlilii ile snrldr ama cep telefonu
benim zelimdir ve dinlenme olaslndan daha fazla rahatsz olurum. (Kadn, 48
ya, Mhendis- Hizmet Sektrnde alan)

Genel olarak telefonlarn dinlenmesi konusundaki rahatszln nedeni, bunun zel

alana bir mdahale olarak grlmesi ve telefonun dier enformasyon teknolojisi
aralarna oranla daha kiisel bir ara olarak deerlendirilmesidir. Ayrca bir
aratrma grevlisinin de belirttii gibi, telefondaki konumalar kiilerin grlerini
yanstabilir ve bunlar szgeten geirmezsin. (Kadn, 30 ya, Akademisyen)
dolaysyla kontrolsz konumalarnda kapsamaktadr.

Telefonlar zerinden yaplan gzetimde, grmecilerin kiisel alanlarna ait

bilgilerin bakalarnn eline geme olaslna kar rahatsz olmama nedenleri
arasndaysa arlkl olarak, sradan biri olma kabul edi gvenlik iin
geerli gibi nedenler ne srlmektedir. rnein bir grmeci, telefon dinleme
olaylarnn birtakm nlemler iin alndn ve gvenlik iin olmas gerektiini ifade
etmitir. (Erkek, 45 ya, Halkla likiler Uzman)

Yine baka bir grmeci, su ilemedii ve sradan biri olduu iin izlenmediini
dndn belirtmitir. (Erkek, 41, Mhendis-Sahada alan) Bir baka
grmeci de renilmi aresizlik iindeki kabul edie deinmitir: Bu bir kabul
edi, yapacak bir ey yok. Siyasal gemiimden dolay telefonlarn dinlendiini
dnyorum. lk balarda telefonda tereddtl konuuyordum. Ama sonra yle
dndm. Onlar bunu yapacaklar ve benim onlara kar mdahale etme ansm
yok. (Erkek, 27 ya, Mhendis- Hizmet Sektrnde alan)

9.2.4. Grmecilerin Gzetim Arac Olarak Kredi Kart ile lgili

Grleri: Kredi kart kullanan 45 grmeciden genel olarak kredi kart kullanrken
15 kii rahatsz olduunu ifade ederken, 30 kii ise rahatsz olmayacan ifade

220

etmitir. Kiisel bilgilerin depolanma olaslna kar en az rahatszlk uyandran

ara kredi kartdr. Bunun nemli bir sebebi, kredi kart kullanc saysndaki artla
birlikte gnlk hayat iersindeki yerinin ok fazla olmasdr.

Aslnda rahatszlk hissedenlerin endieleri daha ok, kartlarn alnma veya

kopyalanma ihtimalinden kaynaklanmaktadr. Bu endieyi de daha ok evrede
duyduklar olaylara balamaktadrlar. rnein bir grmeci, Gimada yaanan
kartlarn kopyalanmas olayndan sonra daha dikkatli olduunu belirtmitir.
(Kadn, 44 ya, Halkla likiler Uzman) Ayrca rahatsz olmakla birlikte bir
kabulleni de bulunmaktadr. rnein bir grmeci bunu, kanlmaz bir ey diye
ifade etmitir. (Erkek, 45 ya , Avukat)

Kredi kart kullanm yoluyla toplanan verilerle, yaptklar harcama miktarndan, ne

aldklarna veya hangi saatte nerede bulunduklarna ynelik bir bilgi depolamas
yaplmas karsnda rahatszlk duymayanlar bunu, hizmetlerden yaralanmak
istediklerini, zaten bilgiler topland iin yaplacak bir ey olmamasna
balamlardr. rnein bir grmeci, kredi kartn kullanmaktan ekinmiyorum.
Sadece nternet ortamnda vermem ama gvenlik amacyla. Dier trl kiisel
bilgilerimin toplandyla ilgili bir ey dnmyorum. (Kadn, 23 ya,
Akademisyen) Baka bir grmeci de hizmetlerden yararlanmann nemli
olduuna deinmitir. (Kadn, 24 ya, Avukat) Baka bir grmeci de hayatmza
girdi mecburen kullanyoruz; teknolojinin nne gemek mmkn deil (Erkek, 35
ya, Halkla likiler Uzman) eklinde grlerini ifade etmitir.

Grmecilerin nternet, telefon, kameralar ve kredi kart zerinden kiisel

verilerinin, dolaysyla zel alanlarna ait bilgilerin toplanma, depolanma ve
datlma olaslna kar genel tavrlar kayg duymaktan te gvenlik hissetmeye
yneliktir. Grmecilerin her ara iin verdikleri yantlarda, bu aralar zel hayata
mdahale edici olmaktan ziyade riske kar nlem almay salayan aralar olarak

221

grdkleri aa kmaktadr. Bu noktada grmecilerin grlerini netletirmek ve

derinletirmek amacyla bu aralarn genel olarak gvenlii nasl salayabileceine
ve zellikle nerelerde gerekli olduuna ynelik olarak grleri sorulmutur.

9.2.6. Grmecilerin nternet, telefon, kredi kart ve gvenlik

kameralar araclyla toplanan verilerle gvenliin salanmasna ynelik
almalarla ilgili deerlendirmeleri: Grmecilerin bu soruya verdikleri
yantlarda genel olarak gzetime ynelik kayglar netlik kazanmtr. nk, bir
yandan bu aralarn suu nleyici, su ilemekten caydrc olmas ve bunlardan
sulunun tespitinde yararlanlmas, gzetimin olumlu yan olarak grlrken,
dier yandan da, gzetleyenin kim olduu ve gzetlemenin hangi amala yapldyla
ilgili belirsizlikler de gzetim aralar konusundaki tedirginlii oluturmaktadr.

Gzetimin

gvenlik

amacyla

kullanlmas

ynndeki

olumlu

dncelere

baktmzda, rnein bir grmeci, bu aralar suu nlemez ama suun takibini
kolaylatrr. Ama okula konmasna karym. ocuklarn izlenmesi onlar kstlar.
Onun iin bu aralar MOBESE sistemi gibi kullanlmal. Sokaktaki grntlerinizin
izlenme hakk vardr. Toplum iindeki hareketlerden sorumlusunuz. Eer abes bir
ey yapsanz ve bu hareketleriniz sizin izniniz olmadan yaynlansa bile bu konuda
haksz olan siz olursunuz; nk bu hareketlerden sorumlusunuz. eklinde
konuurken (Erkek, 38 ya, Akademisyen), baka bir grmeci de bu aralarn takip
mekanizmasna getirdii kolayla atfta bulunmutur: Bu aralar gvenliin
salanmas iin kullanlabilir. rnein manyetik giri kartlar, plazalar gibi terr
saldrs olma ihtimali yksek yerlerde, benim kimliimle bir bakasnn girme
durumunda yararl olabilir. Diyelim ki ben kartmla 09.40da giriyorum. Terr olay,
09.30da oldu. Bylece ben zanl olmaktan kurtulabilirim. Bu sistemler su
nleyici olarak kullanlabilir. Ayrca su frekansn azaltabilirsiniz. Retina ve
parmak izi taramalaryla suu azaltabilirsiniz. nsan haklaryla

badap

badamayaca ise bunun nasl yansttnza bakar. Nihai nokta , tmdengelimci

bakmak gerekir. (Erkek, 26 ya, Sigorta-Finans Uzman) Baka bir grmecide

222

zellikle bu aralarn psikolojik etkisini belirtmitir. Korku ve kaygdan dolay

kiiler bu gzetim aralarn grdklerinde su ilemekten vazgeebilirler. (Erkek,
45 ya, Halkla likiler Uzman)

Gzetim aralaryla toplanan verilerin ne ynde kullanlaca, gzetleyenin kim

olduu ve gzetlemenin hangi amala yapld ile ilgili belirsizliklerin bu aralarn
kullanlmas konusundaki tutumlar etkilediine deinmitik. Bununla ilgili olarak
grmeciler, gzetleyenlerin kim olduunu bilmek isterim. Ben de kimin benim
bilgime erimek istediini bilmeliyim (Kadn, 48 ya, Mhendis HizmetSektrnde alan) eklinde zetlenebilecek bir tutum ierisindedirler. Bir baka
grmeci de bunun nedenini daha ak olarak vermitir. Neden depoland
nemli. rnein googleda, lkelerin eitli yerlerindeki deiik yataki insanlarn
kullanm alkanlklar, eilimleri tespit edilebiliyor. Ama bu ne kadar tehlikeli. Sizin
duyarl olduunuz noktalar bilip davranmalar tehlike yaratabilir. (Kadn, 33 ya,
Sigorta-Finans Uzman)

Bir avukat grmeci konuya hukuki adan yaklaarak endielerini dile getirmitir:
Bu aralar kullananlar kiisel haklar gibi kayglar tamyorlar. Bizim lkemizde
kontrol yok. Bu kaytlar kimin elinde belli deil. Kolluk kuvvetleri sokaklardaki
kameralar veya iyerlerindeki kamera araclyla elde edilen grntlerini delil
olarak sunabiliyor. Oysa ki o anda oradan rastlant olarak geiyor olabilirsiniz.
Bunu kantlama sansnz olmayabilir. stelik vatanda bunu grdnde sana sulu
diyor. Oysa ki izinsiz bu yaplamaz ve kant olarak da kullanlamaz. nsanlarn
bireysel zgrlkleri hakknda kayglar yok. (Erkek, 45 ya, Avukat) Bir baka
grmeci de yine kullanm amacna dikkat ekmi ve gvenlik amacyla aslnda ok
da istenen sonuca ulaamadna dikkat ekmitir:Gvenlik iin kullanlabilir.
Bazen filmlerde grdmz gibi. Ancak bunlarn hepsi kt amal olarak
kullanld zaman sonular farkl olabilir. Bunlar kt amalarla kullanlabilir.
kar amacyla veya devletin yapt gibi kt amala kullanlabilir. Baz yerlerde
gvenlii salar, giri-klarn kontrol iin olabilir; ama burada giren kann

223

kimliini belirlemek iin kullanlmamal. Sokakta gereksiz; nk kamera hrszl

engellemez. Kameral yerde de hrszlk engellenemiyor. Bu tr aralar profesyonel
hrszlar iin caydrc olmaz. Ayrca bence hrszlarn ou kameraya dikkat
etmiyor. rnein televizyonda plazma tv alma rekoru diye gsteriyorlar. Adam
orada kameraya dikkat etmiyor ki. Buna dikkat etseler yapmazlar. (Erkek, 24 ya,
Mhendis -Hizmet Sektrnde alan)

Grmeciler genel olarak, bu teknolojilerin gvenlik amacyla kullanlma yeri

olarak, kamusal alan olarak grdklere yerlere gnderme yapmlardr. rnein bir
grmeci bunu, belli bir yere kadar kullanlabilir. rnein Taksimde kamera
olmas beni rahatlatr. nk orada gerekleen bir sr olaylardan bir tanesini bile
engelliyorsa bu iyidir. Ya da benim altm yerdeki laboratuarlarn giriindeki
gibi manyetik giri kart olmas gereklidir. Belki terrist balantlar yakalamak iin
de gereklidir. Ama kiisel profil karmak iin kullanlyorsa bu doru deil
eklinde ifade etmitir. (Erkek, 23 ya, Akademisyen)

Ayrca baz grmeciler, ak olarak gzetim aralarnn hangi sular iin

kullanlmas gerektiini de belirtmilerdir: Adi sularda gerekli. Sper markette
kamera olmal, kapkann cep telefonunun dinlenmesi olabilir. Ama insann
fikirleri iin gzetim olmamal. Buradaki snr gzetleyen izmeli. Yani yle bir
mekanizma olumal ki (bu ideali) gzetleme nedenini gzetleyen koymal. (Erkek,
23 ya, Akademisyen)

Ortada gerekten korunmas gereken bir ey varsa, bu aralar yntem olarak

kullanlabilir. Baz gvenlik sistemleri insanlar korumak iindir. Aslnda bu,
hayatn kstladnda seni rahatsz etmeye balar. 11 Eyll 2001olaylarnda olduu
gibi gerekten gvenlik gerekiyorsa yaplmas gerekir. Ama bunun abartlmamas
gerekir. (Erkek, 25 ya, Sigorta-Finans Uzman)

224

Bu noktada, ortada korunmas gereken eyin ne olduu sorusu nemlidir. zellikle

bir grmecinin bunu ifade edi ekli ilgintir: Dnyorum da kzm okula gittii
zaman okul nlerine kamera konabilir ve hatta kamera konulsun. Kapitalizmle
beraber sular da artt. Senden uzakta olan bir varl korumak iin gerekli.
rnein kameralarn caydrc etkisi var. Devlet zaten gzetliyor. Biz yolda yrrken
kamera olmal, rahatsz etmiyor. Ama okullarda koyduklar kamera ocuklarn
kiisel alalarna girmemeli . Burada teknolojinin suu yok. Her eyin effaf olmas
beni kayglandrmyor. Ben effaf yaayabilirim. Ama bundan kar salanmamal.
(Kadn, 28 ya, Mhendis- Hizmet Sektrnde alan)

Senden uzakta olan koruma dncesi, zellikle kent yaamnda kiileri gzetim
aralaryla daha bark olmaya zorlam gibi gzkmektedir. nk kent yaamnda,
zellikle anne-babalar bu duyguyu her gn daha fazla yaamaktadr. Bu gr ifade
eden grmecinin de bir anne olmas nemlidir.

Grmelerde arlkl olarak, yeni enformasyon teknolojileriyle oluan gzetimin

riskleri ortadan kaldrarak gvenlik salamaya ynelik zelliine olumlu bir bak
as sergilenirken, baz grmeciler de yukarda verilen grlerden farkl olarak
gvenlik sorununun sosyo-ekonomik dengelerle alakal olduunu belirtmilerdir:

Yoksulluk varsa insanlar hrszlk yaparlar. Temelde bunlar srdrlebilir

yoksulluun rnleridir. tilmiliklerini kriminal ekonomiyle ilikilendiriyorlar ve
bunu gzetimle insanlar zerinde iselletiriyorlar. nsanlar gvenlii bu sayede
iselletiriyorlar ve bunu yntem olara kabul ediyorlar. Bu yoksullatrma
politikalar devam ettii srece her gn daha fazla izleneceiz. (Kadn 27 ya,
Halkla likiler Uzman)

Sermayedarlar iin veya burjuva iin bir gvenliktir. Onun yaam tarz
korunacaktr. Benim yaama tarzm korunmayacaktr. zellikle paras fazla
olanlarn bir eyleri korunur. Sradan vatandalar ise yle koruyor, toplumda

225

oluan bir bakaldry koruyor. Ama yle deildir. Bu aslnda iktidarn kendini fark
etme anlay. nk sizin iin yapldn dnyorsunuz. Ama bu st dzeyde bir
gvenlik anlay. Bu tpk ABDnin yapt eyler gibi. Kendini korumak ekonomik
olarak korunmak iin. Ayrca su bireysel deil. Bence bunun temeli ekonomik. Yani
suun kayna ekonomik. (Erkek, 27ya, Mhendis-Hizmet Sektrnde alan)
Baka bir grmeci de gzetimin meruiyetindeki temel duyguyu u eklide
zetlemitir: zellikle gvenlik amacyla yaplan harcamalarn rant elde etmek iin
yapldn dnyorum. (Erkek, 32 ya, Akademisyen)

Bu grler gzetimin gvenlik gerekesiyle kullanlmas karsndaki grlerde

kiilerin siyasal kimliklerinin nasl biimlendiiyle ilgili ilgin anlat rnekleridir.
Yine bu noktada, siyasal kimliin bu konuyla ilgili alglarda nasl farkllama
yarattna ynelik net bir gr bir avukat grmeciden gelmitir: Avukatlardan
bazlar cezaevlerine mvekkillerine cep telefonu getirdi diye imdi girite daha fazla
arama var. Artk girite avukatlarn parmak izleri alnyor ve uyum salanrsa ve
onaylanrsa ieri girebiliyorsun. Bu niye kt? Gereke olarak avukatlarn
mvekkillerine verdikleri aralar gsterdiler. Onlar zgrlkleri kstlamak iin
bahane aryorlard. Bu da onlar iin bahane oldu. Bunlarn artk bir snr yok. u
anda her attmz adm biliniyor olacak ve bu Orwelln hikyesine dnecek. Ya
bunun iin tehircilikten holanmamz lazm ya da buna kar kmamz lazm.
Gvenlik sadece insan unsuruyla nlenebilir. Bu aralardan gvenlik iin
yararlanmak basiretsizliktir. (Erkek, 45 ya, Avukat)

zetle, grmecilerin grlerine dayanarak yeni enformasyon teknolojileri

aracyla gerekletirilen gzetimin meruiyetindeki en temel duygunun, bu
aralarn su konusundaki caydrc, nleme ve suluyu tespit etme gibi
zelliklerle ifade edilen nlem alma ilkesinin etkili olduu grlmektedir. Bu
noktada, kiilerin gvenlik amacyla bu aralarn kullanlmas karsnda belki de
gnll olarak kiisel haklarn kullanmaktan alkoyan ve hatta gnll ibirliine
iten nedenlerin banda, kiisel gvenlii salamaktan da te devletin bekasn

226

koruma duygusu yer almaktadr. Bu grten hareketle grmecilere, gzetim ve

gvenlik arasndaki iliki hakkndaki sorunun ikinci ksmnda, bu aralarn gvenlik
amacyla kullanlmas konusunda hangi kurum/kurumlarn yetkili olduuna ynelik
grleri sorulmutur.

9.2.5.1. Devletin Bekasnn Korunma Bedeli: Gzetim

Gzetimin nlem alma ve riski minimize etme arac olarak kullanlmasyla ilgili
dier bir boyut da gvenlik amacyla bu yntemlerin hangi kurum ya da kurumlarn
kontrolnde olacana yneliktir. ncelikle belirtmek gerekir ki devlet, insann
toplumsal evresini oluturan en geni otorite ve yaptrm erevelerinden biridir.358
Devlet aygtnn gl tutulmas ve devletin toplumda srekli bir biimde yer
almasn salamak adna gzetim aralarnn devlet ve devlet organlar tarafndan
kullanlmasna rza gstermek, hatta arzu etmek bireyler tarafndan benimsenen bir
davran modeli olmutur. Bununla ilgili olarak, grmecilerin verdikleri yantlar da
bu dorultudadr. Grmecilerden 22 kii (%44), ncelikle devlet ve devlete bal
kurumlar tarafndan bu aralarn kullanlmasna onay vermilerdir. (Tablo:11.)
Tablo 11 - Gzetim Sistemleri Hangi Kurum ya da Kurumlarn Kontrolnde
olmaldr?
N

Kurumlar

Devlet ve devlete bal kurumlar (polis tekilat gibi)

22

44,00

zel istihbarat kurulular

4,00

Kurumsallam yapya sahip olan irketler

8,00

Kimse bu yntemleri kullanmamal

14

28,00

Yasaya uygun olarak kim kullanrsa

8,00

Benim o hakk verdiklerim

4,00

Askeri Kurumlar

4,00

Toplam

50

100,0

358

Suavi AYDIN, Amacmz Devletin Bekas : Demokratikleme Srecinde Devlet ve Yurtta,

10.

227

Grmeciler tarafndan bu konuda ne karlan grler, devlet toplad

bilgilerin gizliliini salayabilecei, devletin bekas iin gerekli, devletin
gvenlii iin, devletin korumas gereken daha fazla ey var, devlet elde ettii
bilgileri sana kar kullanmaz, devlete daha ok gveniyorum eklindedir.

Bu konuda bir grmeci de kiilerin zaman geldiinde devletin kurumlarndan

yardm istediine atfta bulunmutur:Devlet zaten byle bir sistemi kurmu. Doru
olan devletin bilgilere sahip olmas. nk ban sktnda devletin kaytlarna
bavuruyorsun. Bu durumda devletin de gzetleme hakkn makul grmek gerekir.
Eer bizler devletten kaytlar konusunda yardm istiyorsak. Bu doru bir sistemdir.
(Kadn ,33 ya, Halkla likiler Uzman)

Yine bu konuda ilgin ifadelerden birisi, devlet devletliini yapp vatandan

kamusal alanda korumal eklindedir. (Erkek, 45 ya, Avukat)

Devlet

bu sayede maddi gc olanlarn bu sistemi kurmasn engelleyebilir.

Devletin korumas gereken daha fazla ey var. (Kadn, 35 ya, Halkla likiler
Uzman)

Dolaysyla grmecilerin byk bir ounluuna gre devlet, korunmas gereken

bir eydir ve o soyut eyi korumak kiisel haklarn daha nndedir. nk devletin
bireye gre daha fazla korunacak eyi vardr.

Bu grlerin yannda devlet ve devlete bal kurumlarn gvenlik salamak

amacyla bu aralardan faydalanmamas gerektiine ilikin olarak da bir grmeci,
devlet kesinlikle bu aralar gvenlik salamak iin kullanmamaldr. nk devlet
bir sistemdir. Devlet suni bir kurumdur. Ve bu aralar kendi hegemonyasn devam
ettirmek iin kullanacaktr. eklinde konumutur. (Erkek, 26 ya, Sigorta-Finans
Uzman) Bu gr, aslnda gzetim aralarnn devletler tarafndan kullanlma

228

amacna da gnderme yapmaktadr. Bir baka grmeci de bu gre yakn bir

gr bildirerek devletin bu aralar kullanarak gvenlii salayacan
dnmesini acizlik olarak nitelendirmitir. (Kadn ,45 ya, Akademisyen)

Gzetim aralarnn zellikle gvenlik amacyla devlet ve devlet kurumlar

tarafndan kullanlmasna ilikin bireylerin istekli davranlar, daha nce de
deindiimiz gibi 11 Eyll 2001 saldrlarndan sonra daha da artmtr. Oluan
korku kltr sadece bireylerin kendileri iin deil, devlete kar yaplabilecek
terrist eylemler iin de oluturulmutur. Bu balamda da grmelerde hakim olan
gr, devletin daha fazla koruyacak eyi olduu eklindedir. Bu dnce, gzetimi
bask ve iddetle kabul edilen bir eyden ok gnll olarak gerekletirilen bir
eyleme dntrmektedir.

9.3. zel Alann Kamusal Alana Almas

Gnmz gzetleme teknolojileri, hzl bir eklide oalmakta, remekte ve

klonlanmaktadr. Gvenlik kameralar, barkodlar, kiisel kimlik numaralar (PINler)
ve ifreler gnlk yaamn ierisinde insan bedeninin yeni dijital uzuvlar olarak yer
almaktadr.359 Bu dijitalleme sayesinde bireylerin gemie ve gelecee ait hareket
ve dnceleri, bir elektronik hafzada depolanmaktadr. Bu hafzann olumasn
salayan gzetleme, Lyonun da belirttii gibi, maalesef ou zaman tehlikesiz
olarak grlmekte, hatta kaytsz olarak kabul edilmektedir. Genelde bu gzetimin
bir tehdit algs oluturabilmesi iin mahremiyetin korunma gereksiniminin ba
gstermesi gerekmektedir.360

359
360

Bkz. (111), LYON, 257.

Bkz, (111), LYON, 260.

229

Bununla birlikte, son yllarda enformasyon teknolojilerinde yaanan deiimlerle

birlikte zel alann kamusal alana alma srecinin sonunda, zel alann
kamusal alan igali gibi bir olgudan sz etmek yanl olmayacaktr. Gzetime
kar direni eksikliinin toplumsal meruiyet nedenlerinden biri de bu almla
birlikte bireyler iin, Lyonun bahsettii tehdit algsnn kolay kolay oluamamasdr.
Bu grten yola karak grmecilerin zel alanlarna ait dnyalarnn ereveleri
izilmeye allmtr. Buna ek olarak, yeni enformasyon teknolojileriyle birlikte
dijital ortama tanan mahremiyet ihlallerine kar grmecilerin gndelik yaam
pratikleri iindeki kayg durumlaryla ilgili sorular sorulmutur. Grmecilerin
kayg durumlar ve nedenleri, bir anlamda Lyonun bahsettii tehdit algsnn snrn
oluturacaktr.

Grmecilerin zel alanlarna ait kiisel bilgilerin neyi kapsadna ynelik olarak
verdikleri yantlar, iinde aile ve arkada ilikileri 16 kii (%32) ile kimlik bilgileri,
ev adresi ve telefon bilgileri, e-mail ve banka ifreleri 16 kii (%32) ilk sralarda yer
almaktadr. ( Tablo:12)

Tablo 12 - Grmecilerin Kiisel Bilgileri Neyi Kapsar?

Kiisel Bilgi Snflamas
Aile ve arkada ilikileri

16

32.00

ifreleri

16

32.00

Sadece mali bilgileri kapsar

6.00

dndaki her eyi kapsar

6.00

Duygusal hayata ait olan eyler

10.00

Bakalarnn bilmesini istemedii ve paylaamayaca eyler

4.00

deolojik Dnce

4.00

Bireysel tercihlere ait bilgiler

2.00

Kiisel alanla ilgili net bir ayrm yapmayanlar

4.00

Toplam

50

100,0

Kimlik bilgileri, ev adresi ve telefon bilgileri, e-mail ve banka

Bu olgunun olumasyla ilgili olarak tezin 5. blmnde ayrntl bilgi verilmitir.

230

Grmecilerin verdikleri yantlar, temel olarak iki kategoriye ayrlabilir: Birinci

kategoride sahibi olunan eyalar, kazanlan paraya ait baz hususlar, ikinci kategoride
ise i dndaki ilikileri ve insann i dnyas olarak adlandrlabilecek duygusal
ilikileri kapsamaktadr. Bu ayrmlar tezin daha nceki blmlerinde grlerine yer
verdiimiz Miller ve Veckertn361 kiisel gizlilik haklarnn neyi kapsadyla ilgili
olarak yaptklar tespitler iindeki maddelerle rtmektedir.

Grmecilerin yeni enformasyon teknolojileriyle birlikte dijital ortama tanan

mahremiyet ihlallerine kar kayg durumlar ise temelde kategoride
toplanmaktadr Bunlardan birincisi, grmecilerin yars tarafndan paylalan 25
kii (%50) net bir kayg durumunun olumamas durumudur. Grmecilerin bu
konudaki kararszlnn nedeni ise kiisel alanlarna ait bilgilerin kim tarafndan ve
hangi amaca gre kullanlacana gre deimesidir. Grmeciler tarafndan
belirtilen ikinci gr, kiisel bilgilerinin bu aralarla bakalarnn eline
gemesinden kayglanrm (12 Kii -%24), ncs ise bu aralarla bakalarnn
eline gemesinden kayglanmam (13 kii -%26) eklindeydi.

Kiisel bilgilere kar olas ihlaller karsnda kararszlk yaayanlar iin kayglanma,
en ok bir ekonomik kaypla (11 kii) kendini gstermektedir. rnein bir
grmeci, ekonomik kayp olma ihtimalinde kayglanyorum. Ayrca zel
yaammla ilgili bir kullanm olacan dnmyorum. Beni zel yaammda ok
rahatsz edecek eyim yok (Kadn, 44 ya, Halkla likiler) eklinde bunu ifade
ederken dier bir grmeci de bunu, ekonomik bilgilerim konusunda kayg tarm.
Sonuta bunu kaybettiimde kaybm geriye getirecek bir imknm yok (Erkek, 41
ya, Mhendis- Sahada alan) eklinde belirtmitir. Ayrca, bir akademisyen
grmeci de mahremiyet konusunda ekonomik kayg haricinde bir kayg
tamadn ifade etmitir: Ekonomik kaygnn tesinde mahremiyet ile ilgili bir
kayg yaamyorum. Zaman zaman gzetim altnda dnyorum. Ama bunu
361

Bkz. (193), MLLER-WECKERT,256-257.

231

dnerek stres olmaya gerek yok. Mahremiyet konusunda o kadar rahatsz

deilim. (Erkek, 32 ya, Akademisyen)

Grmeciler, kayglanma durumlarnn, ekonomik kayp yaama olaslnn

haricinde, bu teknolojileri kullanan kiilerin niyetlerine gre deitiini ifade
etmilerdir. rnein bir grmeci, teknolojiyi kullanan kiinin niyetine bal
olarak kayglanrm (Erkek, 38 ya, Akademisyen) diye gr bildirirken, bir
avukat grmeci de zellikle kriminal adan kayglandn ifade etmitir: Bazen
ceza dosyalarnda ok alakasz cmleler sizi sulu konuma koyabilir. (Erkek, 29
ya, Avukat) Yine baka bir grmeci de, elde edilen verilerin yanl bir yerlerde
kullanlma olaslnn kendisini kayglandrabileceini ifade etmitir. (Kadn, 48
ya, Mhendis -Hizmet Sektrnde alan)
Aratrma grevlisi bir grmeci de kiisel bilgilerinin depolanma olaslyla ilgili
olarak, kurumsallatnz lde daha tedirgin olmaya balyorsunuz tespitini
yapmtr. Bununla ilgili olarak da bu tedirginliin gnlk yaam iinde kendisini
nasl etkilediiyle ilgili olarak da unlar belirtmitir: Mesela camiye gitsem mi
gitmesem mi diye dnyorum. Ya da oru tutma meselesinde bile sormadklar
srece aklamama durumum ba gsterebiliyor. Bilgilerimin farkl gruplarn eline
geme olasl beni endielendiriyor. Bu daha nce babamn bir tandnn bana
geldi. Bir milletvekiliydi ve gazetede uygunsuz fotoraflar kt. stelik bunlar
gemie ait ilerdi. Bir siyasi olayla ilgili olarak ortaya karlmt. Ben de ileride
zellikle dini grlerime ilikin eylerin bu ekilde nme srlmesinden
endieleniyorum. (Erkek, 23 Ya, Akademisyen)

Grmecilerin kiisel bilgilerinin yeni gzetim aralaryla birlikte bakalarnn eline

gemesinden kayglanma nedenleri arasnda zellikle kurumlar tarafndan dinlenilme
olasln gstermektedirler. rnein bir grmeci, kayg tayorum nk bu
lkede hukuk ve denetim mekanizmalar oturmam durumda. Kayg nedeni aslnda
kurumlar tarafndan dinlenmesinden kaynaklanyor. O yzden zel muhabbetlerimi
yz yze yapmay tercih ediyorum diye grlerini ifade etmitir. (Erkek, 45 ya,

232

Avukat) Yine bu gr destekler baka bir grmecinin ifadesi de dikkate

deerdir: zellikle 11 Eyll 2001 den sonra tabii ki kayglanyorum. Bu kayg
kiinin kendini kstlamas eklinde gsteriyor. rnein nternette bir web sayfas
karnza ktnda sizden istenen bir bilgi karsnda tereddtte kalyorsunuz.
Acaba bu bilgiyi girsem mi girmesem mi diye. nk madur olduunuzda sizi yasal
olarak koruyacak bir messese yok. (Kadn, 32 ya, Avukat) Baka bir grmeci
de zellikle sahip oldua konuma dikkat ekerek endiesini aklamtr: Politikayla
urayorum. Trkiye bu anlamda, hatta hibir lke bu anlamda insanlara alan
amyor. En kk bir eyden insanlar hapse girebiliyor. Onun dnda bu herkesin
hayatna dorudan mdahale. nsanlar sulu olarak kabul edip bu gzetim
sistemiyle onlar sulu veya susuz olarak kategorize ederler. Hayata dair btn
iyimserliiniz yok oluyor. (Kadn, 27, Halkla likiler Uzman)

Ayrca, baka bir grmeci de, zellikle mahremiyete gnderme yaparak bunun
korunmas gerektiiyle ilgili bir gr bildirmitir: Her insann kimseyle paylamak
istemedii eyler vardr. Bunlarn izlenme olasl rahatsz ediyor. Ayrca yaptnz
eylerin kar tarafa gitmemesi gerekiyor. Bu tehlikeli olabilir. (Erkek, 47 ya,
Avukat)

Kiisel alanlarna ait bilgilerin bakalarnn eline gemesi ve kullanlmas gibi

olaslklar karsnda kayg tamayan grmeciler, bu grlerini, bu konuda
yapacak bir eyiniz yok, saklayacak bir eyim yok ki neden kayg taym, beni
etkileyecek ekilde kullanlmayacandan eminim gibi ifadelerle belirtmilerdir.
rnein bir grmeci, bu konuda renilmi aresizliimizi tekrarlamtr. Fazla
yapacak bir ey yok nk. Bu byk gzalt. Devletin nesneleri olduunuzu
hissediyorsunuz. Alternatifini oluturamadnz lde baka bir areniz yok. Fikir
olarak kendimi kaptrm gibiyim. (Kadn, 45 ya,Akademisyen) Bu kabul edile
ilgili olarak benzer bir gr de, zaten byk ihtimalle bakalar tarafndan
izleniyorum diye dnyorum. Buna alyorsun. zlenmese srpriz olur. Bu

233

modernliin getirdii bir ey; eskiden klelik vard. imdi de elektronik klelik var.
Her yerde iz brakabiliyorsun eklindedir. (Erkek, 35 Hakla likiler Uzman)

Yeni gzetim teknolojileriyle ilgili olarak en ok tartlan konulardan birisi, bu

teknolojilerin kiilerin zel alanlarnn iinde hayat bulan mahremiyetlerini kaybetme
tehlikesinin ba gstermesidir. Yeni gzetim teknolojileriyle ilgili olarak bireylerin
rahatszlklar, mahremiyet ihlalleriyle ba gstermekte ve kamuoyunda da en ok bu
konuyla ilgili olarak yer almaktadrlar. Bununla birlikte bu konudaki yasal
dzenlemelerin yeterli olup olmad ya da byle bir ihlalle karlaan bireylerin
yasal haklarn kullanp kullanmadklar da ayr bir konudur. Bu nedenle
grmecilere, elektronik gzetim aralaryla ihlal edilen kiisel haklar korumaya
ynelik istenleri ve bilgileri sorulmutur.

9.3.1. Elektronik Gzetim Aralaryla Kiisel Haklarn hlaline Kar

Yasal Haklar

Burada nce mevcut yasal durum ksaca anlatldktan sonra; 9.3.2 de ilgili saha
bulgular anlatlmtr. Ayrca 9.3.3te rnek bir olay betimlenmitir.

Kiileri ve kurumlar izinsiz veri toplama, oaltma ve datlmasna kar koruyacak

en nemli dayanan yasalar olmas gerekmektedir. Dnyada ve Trkiyede
mahremiyet ya da kiisel haklarla ilgili olarak kiileri koruyan yasalar
bulunmaktadr. ncelikle unun altn izmek gerekir ki mahremiyet uluslararas
kurumlar tarafndan temel insan hakk olarak tannm olup uluslararas
szlemelerle korunmas gereken temel bir hak olarak gsterilmitir.

234

Uluslararas Haklar Tasars, Birlemi Milletler Genel Asamblesi tarafndan

oluturulmutur. Uluslararas Haklar Tasars dosyadan olumaktadr: nsan
Haklar Evrensel Beyannamesi (UDHR), Birlemi Milletler Ekonomik, Toplumsal
ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi (CESCR) ve Birlemi Milletler Kiisel
ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi (CCPR). Uluslararas Haklar Tasars,
1993 Haziran aynda Viyanada dzenlenen Dnya nsan Haklar Konferansnda
Birlemi Milletlere ye 184 lkenin 171i tarafndan kabul edilmitir. Hem UDHR
hem de CCPR, insanlarn kiisel gizlilik hakkna sahip olduklarn vurgulamaktadr.
UDHRin 12. maddesine gre;

Hi kimsenin kiisel gizliliine, ailesine, evine ve ahsna keyfi bir ekilde

dokunulmamal ve kiinin onur ve erefine saldrlmamaldr. Her insan bu tr saldr
ve giriimlere kar korunmak iin bu kanunlara snma hakkna sahiptir. (nsan
Haklar Evrensel Beyannamesi, Madde 12). CCPRn 17. maddesi de neredeyse
yukarda sylenenlerin aynsdr:

1. Hi kimsenin kiisel gizliliine, ailesine, evine ve ahsna keyfi ve kanunsuz bir

ekilde dokunulamaz ve kiinin onur ve erefine kanunsuz bir ekilde
saldrlamaz.
2. Herkesin bu tr saldr ve giriimlere kar korunmak iin bu kanunlara snma
hakk vardr.

Bu iki belge arasndaki en byk fark, nsan Haklar Evrensel Beyannamesi (UDHR)
sadece isteksel bir belgeyken, Birlemi Milletler Kiisel ve Siyasal Haklar
Uluslararas Szlemesi (CCPR) uluslararas bir anlamadr ve bu anlamay kabul
eden tm yelerin uymas gereken yasal balayc gc vardr. 362

Kiisel verilerin ve mahremiyetin korunmasna ynelik yaplan ok sayda alma

arasnda bir dier uluslararas yasal dzenleme Avrupa Birlii tarafndan

362

Bkz. (221), COLEMAN, 284-285.

235

gerekletirilendir. Avrupa Parlamentosu ve Konseyinin 1995 tarihli ve 95/46/EC

sayl ynergesi, kiisel verilerin ilenmesi ve bu verilerin serbeste dolamna
ilikin bireylerin korunmasna yneliktir. Bu ynergeye gre veriler, yasal erevede
toplanabilir, verinin znesi bilgilendirilir. Veriler, verinin znesine aktr, itiraz ve
dzeltme hakk vardr. Verinin gizlilii ve gvenliini koruma ilkesi gdlr. 2001
tarihli (CE) 45/2001 sayl Avrupa Parlamentosu ve Konseyinin Topluluk kurum ve
organlarna ynelik verilerin korunmasna ilikin dzenlemesine gre de kiisel
veriler:

Kiisel veriler yasal yollardan ve doru olarak toplanacak ve ilenecektir.

Veriler ancak belirli ve kanuni amalarla muhafaza edilebilir.

Veriler amaca aykr ekilde ve kiinin izni olmadan aa vurulamaz.

Veriler gncel olarak tutulmal ve amacna yeterli srede saklanmaldr.

Kiinin hakkndaki verileri renme, yanllar dzeltme ve sildirme hakk
vardr.

Kiilerin rklar, siyasi dnceleri, dini ve dier inanlarna ilikin hassas
verilerle ilgili dzenlemeler yaplmaldr.363

Ayrca lkemizde, zel hayatn gizlilii, haberleme hrriyeti ve haberlemenin

gizlilii Anayasayla korunmutur. (T.C. Anayasas Madde 17, Madde 20, Madde
22).

Madde 17: Herkes, yaama, maddi ve manevi varln koruma ve gelitirme

hakkna sahiptir.
Tbbi zorunluluklar ve kanunda yazl haller dnda, kiinin vcut btnlne
dokunulmaz; rzas olmadan bilimsel ve tbbi deneylere tabi tutulamaz.

Madde 20: Herkes, zel hayatna ve aile hayatna

sayg gsterilmesini isteme

hakkna sahiptir. zel hayatn ve aile hayatnn gizliine dokunulamaz.

363

Bkz. (309), DEDEOLU, http://dergi.tbd.org.tr/yazarlar/19042004/gozde_dedeoglu.html.

236

(Deiik:3/10/2001-4709/4 md) Milli gvenlik, kamu dzeni, su ilenmesinin

nlenmesi, genel salk ve genel ahlakn korunmas veya bakalarnn hak ve
zgrlklerinin korunmas sebeplerinden biri veya birkana bal olarak, usulne
gre verilmi hakim karar olmadka; yine bu sebeplere bal olarak gecikmesinde
saknca bulunan hallerde de kimsenin st, zel katlar ve eyas aranamaz ve
bunlara el konulmaz. Yetkili mercii karar yirmi drt saat iinde grevli hakimin
onayna sunulur. Hakim, kararn el koymadan itibaren krk sekiz saat iinde aklar;
aksi halde, el koyma kendiliinden kalkar.

Madde 22: Herkes haberleme hrriyetine sahiptir, haberlemenin gizlii esastr.

Milli gvenlik, kamu dzeni, su ilenmesinin nlenmesi, genel salk ve genel
ahlakn

korunmas

veya

bakalarnn

hak

ve

zgrlklerinin

korunmas

sebeplerinden biri veya birkana bal olarak usulne gre verilmi hakim karar
olmadka; yine bu sebeplere bal olarak gecikmesinde saknca bulunan hallerde de
kanunla yetkili klnm merciin yazl emri bulunmadka; haberleme engellenemez
ve gizlilie dokunulamaz. Yetkili merciin karar yirmi drt saat iinde grevli
hakimin onayna sunulur. Hakim, kararn krk sekiz saat iinde aklar; aksi halde,
karar kendiliinden kalkar. stisnalarn uygulanaca kamu kurum ve kurulular
kanunda belirtilir.364

9.3.2. Grmecilerin Elektronik Gzetim Aralaryla Kiisel Haklarn

hlaline Kar Yasal Haklar ile lgili Grleri

Bir nceki blmde (9.3.1) kiisel verilerin izinsiz ekilde toplanmasna,

datlmasna kar kiilerin sahip olduu yasal haklar genel olarak uluslararas
kanunlar ve Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda yer alan kanunlar erevesinde
aklanmtr. Bu yasal haklar, kiilerin elektronik gzetime kar kendilerini

364

A. Ltf BAZ -Ramazan akmak, Yeni Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, 13,16,17.

237

korumalarnda nemli bir ara olmasna ramen, grlen kadn ve erkekler bu

haklarla ilgili olarak bilgi sahibi olma oranlar dk kmtr. Genel olarak
grmecilerden 29 kii (%58) yasal haklarn bilmediini ifade ederken, 21 kii
(%42) yasal haklarn bildiklerini ifade etmilerdir. Yasal haklarn bilen
grmeciler iinde avukat grmecilerin says sekiz olduu iin bu oran aslnda
greceli olarak daha dk deerleri ifade edecektir. Yasal haklarn bilinmesi kadar
kiilerin bu konuda fiili bir durumla karlama durumlarnda bu haklarn korumak
iin mahkemeye bavurup bavurmayacaklar nemlidir. Grmeciler bu konudaki
gemi deneyimlerin ve zellikle evrelerinde grdkleri olaylarn karar verme
srelerinde etkili olduunu ifade etmilerdir. Genel olarak grmecilerden 35 kii
(%70) yasal haklarn kullanacan ifade ederken, 12 kii (%24) yasal haklarn
kullanmayacaklarn ve 3 kii (%6) de karlalan duruma gre karar vereceklerini
ifade etmilerdir. Grmeleri derinletirmek amacyla zellikle mahkemeye
bavurmamalarnn, adli srecin sonuca ulap ulamayaca ile ilgili olarak
dncelerinin ne kadar etkili olduu sorulmutur. Bu soruya verilen yantlarda,
adalet sistemi yeterli deil

yaadklarna ve grdklerime gre bir sonuca

ulamaz grleri arlk kazanmaktayd. Bu beyanlar, renilmi aresizlik

teorisini hatrlatmaktadr. Genel olarak grmecilerden 27 kii (%54), yasal
haklarn aramak iin yasalarla bir sonuca ulalacan ifade ederken, 12 kii ( %24)
bir sonuca ulamayacan ve 11 kii (%22) ise byle bir tecrbe yaamadklar iin
bu konuda ok emin olmadklarn ifade etmilerdir.

Yasalar, kiilerin izinleri olmadan toplanan kiisel verileri korumak iin en nemli
savunma arac olmas gerekirken, grmecilerin ok byk orannn bu konuda bir
karamsarlk

iinde

olduklar

grlmektedir.

Bu

karamsarl

tamayan

grmecilerden iki kii, kiilerin bu karamsarlk iinde yasalara bavurmadklarna

zellikle deinmilerdir. Avukat olan bir grmeci, bunu u ekilde ifade etmitir:
nsanlar, zaten hukukular da dahil olmak zere hukuki haklarn kullanmyorlar.
Zaten sorun da burada. Normal vatandalarn haklarn bilmemeleri, hukukularn
da bu haklarn kullanmamalar. (Erkek, 45 ya, Avukat)

238

Yasalarn ve mahkeme srecinin bir sonuca ulamayacan ifade eden

grmecilerin grleri iinde yaanm gemi tecrbelerin etkisi olmutur. Bu
tecrbeler, ya grmecilerin bizzat kendilerinin yaadklar olaylara ya da
evrelerinde grdkleri, duyduklar ya da okuduklar olaylara dayanmaktadr: Ben
daha nce byle bir ey iin bavurdum. Ama bu konuda sonu alamyorsunuz. Yani
ok fazla bir sonuca ulaamyorsunuz. nk sizin bunu nasl anladnzla ilgili
grlerinizi kabul etmiyorlar. Bu tr eyleri ispat edemiyorsunuz. (Kadn, 32 ya,
Avukat)

Baka bir grmeci de gemi tecrbelerine dayanarak mahremiyet ihlaline kar

yasal haklar aramann bir sonuca ulamayacan beyan etmitir: Yasal haklarm
kullandm ama bir ie yaramad. Eer gerekten yaptrm olursa daha fazla sonu
verecektir. Uygulamalar pratik olarak sonu vermemektedir. Sonu olarak
hukukular bile bir eyler yapamyorsa vatandalar ne yapabilir? Su ilerseniz
saklarsnz mant burada iliyor. O yzden rnein cep telefonunuzun dinlenmesi
ile ilgili ikayetleriniz kurumlar tarafndan ciddiye alnmyor. Su ileyen korksun
yaklam var. (Kadn, 45 ya, Avukat)

Hibir hakkn yok bence. Bilgilerin hepsini toplayabiliyorlar. nk bunlar ticari

kurulutur. Ayrca kurulular toplad bilgilerin yerini sylemiyor. nk bu
konuda bir yaptrm yok. Hibir hakkn yok bence. Bilgilerin hepsini toparlayabilir.
nk bunlar ticari kurulutur. Ald bilgilerin yerini sylemez ayrca. Bu konuda
bir yaptrm yok; nk kanun her zaman parayla ilgili. Yasal hakkm
ispatlayabiliyorsam kullanrm. Ama bana bunu ispatlamak iin izin vereceklerini
zannetmiyorum. (Erkek, 35 ya, Halkla likiler Uzman)

Yine, baka bir grmeci de yasalar konusunda g dengesine dikkat ekmitir.

Yasal olarak bavurduunda bir sonuca ulamak iin uzun zaman gerekir. Ayrca
gl biri olsan sonuca kolay ularsn. rnein Ali Krca olsan yasal olarak baz
eyleri engellersin. Ama sradan vatanda iin daha uzun zaman alr. (Erkek, 23
ya, Aratrma Grevlisi)

239

Baka bir grmeci de zellikle bu gce dikkat ekmitir: Hakl olduun zaman
bile bir sonuca ulamyor. Bir sonuca ulamas iin maddi ve manevi g lazm.
(Kadn, 30 ya, Sigorta-Finans Uzman)

Bu konuda en kesin ve sert tutum bir avukattan gelmitir: Byle bir durumla
karlatm zaman mahkemelere gvenmiyorum. Byle bir olayla karlatm
zaman bunun iin fiili hukuk uygulayarak zerim. (Erkek, 29 ya, Avukat)

Yasalar kiisel haklar iin kullanp kullanmama konusunda karar veremeyenlerin

karaszlklarnn temelinde, bu konuyla ilgili bir tecrbenin yaanmam olmamas
yer almaktadr. rnein bir grmeci, byle bir eyi dnmek iin madur
olmak gerekiyor. Benim bama byle bir ey gelmedii iin dnmedim. Madur
olduum durumda da, bu yola bavurmann bana maliyeti nedir, ona bakarm. Ona
gre karar veririm. (Erkek, 32 ya, Akademisyen) eklinde grn ifade etmitir.

Dier bir grmeci de, bu konu u anda ok fazla yasal boluu olan bir alan. O
yzden bu bavurularn nasl sonulanaca ile ilgili olarak ok bilgiye sahip
deilim (Kadn, 62 ya, Avukat) eklinde gr bildirerek, bu konudaki belirsizliin
altn izmilerdir.

Baka bir grmeci de yine devletin gvenlik gerekesiyle bu aralar kullanmasn

mahremiyet ihlali olarak grmemektedir. Bu grmecinin beyan, yasal haklarm
bazlarnda kullanrm. Kurumlarn ve kiilerin bilgilerimi kayt etmesi, izlemesi
durumunda yasal haklarm kullanrm. Devlet iin kullanmam nk onlar
gvenlik iin kullanabilirler eklindedir. (Erkek, 41 ya, Akademisyen)

Grmecilerin kiisel haklarn korumak adna yasal haklarn koruma istenleri bu

konuda kararsz olanlarla paralel gitmektedir. Grmecilerin bu konudaki genel
gr, bu alanla ilgili olarak yasal dzenlemelerin ok yeni olmas ve bu yzden de
bu konuda karamsar olunmamasna yneliktir. rnein bir grmeci bu husustaki

240

dncelerini, bu konu u anda ok fazla yasal boluu olan bir alan. O yzden bu
bavurularn nasl sonulanacayla ilgili olarak ok fazla bilgiye sahip deilim
(Kadn, 62 ya, Avukat ) eklinde beyan ederken, baka bir grmeci de u andaki
mevcut yasalar bu konuda yeterli, o yzden kullanlrsa faydal olabilir. Ama insanlar
yasalar bilmedii iin kullanmyor (Erkek, 47 ya, Avukat) eklinde grlerini
ifade etmitir. Sigorta- Finans uzman olan bir grmecide bu karamsarlk
konusunu tekrar etmitir.Benim hayatm etkilemeyecek olsa da yasal haklarm
kullanrm. Bakalarnn hayatn etkiyor. Bu iler bu kadar kolay olmamal. Daha
nce mahkemelere hi gitmedim o yzden bu konuda karamsar olmak istemem.
(Erkek, 27 ya, Sigorta-Finans Uzman)

Dier bir grmeci de Trkiyedeki yasalarn durumuna dikkat ekmitir.

Trkiyede yasalarn ok oynatlabilir ksm var. Bundan yaralanlabilir. (Kadn,
27 ya, Halkla likiler)

Grmeciler bir yandan yasal haklarn korumak istemekte ama dier yandan bu
konuda yasalarn yeterli olmad ya da yasalarn sradan yani gsz insanlar iin
bir sonu vermeyeceini dnmektedirler. stelik ok az vatanda ve tketici, veri
toplanma yntemleriyle ilgili haklarn bilmektedirler ve genel olarak balarna bir
ey gelmedii srece bunlar merak da etmemektedirler. Bunun yannda, elektronik
gzetim sistemleriyle verilerin toplanma ve datlma yntemleri, kiilerin yasalar
konusundaki karamsarlnn bir parasdr. Bir grmeci bunu u ekilde beyan
etmitir: Kiisel bilgilerinin izinsiz toplanmasna kar yasalar aracyla bir ey
yapamazsn nk toplanan bilgilerin kimin elinde olduunu ve bunun nasl
kullandn ispatlayamayabilirsiniz. rnein Kadkye gittiiniz takdirde cdlerde
binlerce e-mail adresini satn alabilirsiniz. Sonuta senin bilgilerini toplayanlar
satar veya kullanr, sen bunun bilemezsin. stelik bu bilgilerin nereden alndnn
takibini ok zor. O yzden yasal hakkn kullanrken hakl olsan da zorlanma
ihtimalin ok yksek. (Erkek, 25 ya, Sigorta Finans Uzman)

241

Genel olarak grmecilerin anlatlar Virilionun grn desteklemektedir. Ona

gre, bireysel zgrlkleri koruma iddiasnda olan gnmz yasalarna gre bizler
bedenlerimizin sahipleriyiz ve ayn zamanda bu bedenin imgelerine sahibiz. Ancak
iinde bulunduumuz kalabalk grsel-iitsel ortam bizi yle bir hale getirdi ki uzun
zamandr bedenimizin bu eit grntleriyle ilgilenmiyoruz.365

9.3.3. Trkiyeden rnek Bir Olay: Genel olarak grmeciler

tarafndan belirtilen olumsuz ve retilmi aresizlie ynelik ifadeler bulunmakla
birlikte, elektronik takip sistemi konusunda kiisel haklarn korumak adna
mahkemeye bavuran ve sonu alan kurulular da bulunmaktadr. rnein stanbul
Valililiine bal nsan Haklar l Kurulu Bakanl tarafndan da 31.10.2005
tarihinde karar onaylanan iki rnek olay, bu konu iin olumlu bir gelime
saylabilecektir. Dr. Siyam Ersek Gs Kalp Damar Cerrahisi Hastanesi ve
Bahelievler Belediye Bakanlnn Elektronik Takip Sistemi uygulanmasna
ynelik olarak Salk ve Sosyal Hizmet Emekileri Sendikas, Tm Belediye ve
Yerel Ynetim Hizmetleri Emekileri Sendikas ve Mazlumderin at dava
sonucunda bu takip sistemi uygulamadan kaldrlmtr. Kaldrlma gerekesi olarak
anayasamzn 17, 19 ve 20. maddeleriyle birlikte Birlemi Milletler Kiisel ve
Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesinin yukarda belirttiimiz 17. maddesine ve
Avrupa Birliinin Kiisel Verilerin Korunmasna ilikin olarak belirttiimiz
95/46/EC no.lu ynergesine dayanlarak uygulamadan kaldrlmtr. 366

Bu olay aslnda kiisel verilerin ve mahremiyetin korunmasna ynelik olarak

ncelikli olarak yasal haklarn bu gzetim aralarndan bir korunma arac olduuna
ynelik bir rnei tekil eder. Bu ve bunun benzeri olaylar gelecek dnem iin de
karlalacak olaylara emsal dava nitelii tayacaktr. Ama bu tip davalarn
oalabilmesi iin bireylerin kiisel verilerinin izinsiz toplanmas, biriktirilmesi ve
datlmas
365
366

konusunda

rahatsz

olmalar

gerekmektedir.

anki

Paul Virilio, Enformasyon Bombas, ev.Kaya ahin, 32.

stanbul Valilii nsan Haklar l Kurul Bakanl Toplant Tutanaklar ( 31.10.2005).

tabloda

242

rahatszlktan te ne kan ey bu aralarn gzetimin toplumsal meruiyet

dayanaklarna bal olarak gnll gzetlenenlerin ortaya kmasdr.

9.4. Sanal Tehir: Gzetlemenin Hazz

Gzetime toplumsal meruiyetinin nedenleri arasnda teknolojinin gc, gvenlik ve

nlem alma ilkesi ve tketicinin gzetimi gibi iktidar ve egemenlik arasndaki iliki
yer almaktadr. Bununla birlikte, son yllarda zellikle bireylerin bakalarnn cep
telefonundan nternetteki yazmalara kadar birok veriyi bilmek istemelerinin
temelinde, izlemek ve haz almak arasndaki iliki de etkili olmaktadr. Yani
bireylerin yeni enformasyon teknolojileriyle toplanan verilerin bir anlamda gnll
reticisi olmasnda kendilerinin de bakalarnn gizli olanna kar duyduklar merak
etkili olmaktadr. Bu grten yola karak grmelere balamadan nce bireylere,
bakalarnn zel hayatlarna ait verileri merak eder misiniz ya da renmek ister ve
imknnz olursa onlarn izni olmadan bunlar grmek, duymak ya da okumak ister
misiniz gibi bir soruyu grmecilere dorudan soramayacamz dndk. Bu
nedenle bu sorunun, grmecilere, bakalarnn zeline onlarn izni olmadan
bakanlar hakknda ne dnrsnz diye sorulmas daha uygun bulunmutur. Bu
soruya grmecilerin verdikleri yantlara baktmzda, etik deil, yanl bir
ey gibi bir dizi klie cevapla karlalmtr. (Tablo:13)

Tablo 13 - Bakalarnn Kiisel Verilerine Onlarn zni Olmadan Bakanlar

Hakknda Dnlenler
Dnceler

Byle bir hareket etik deil.

15

30,00

Bu kiilerin rntgenci olduunu dnyorum.

4,00

Bu kiilerin rahatsz kiiler olduklarn dnyorum.

6,00

Bu kiilerin gvensiz kiiler olduklarn dnyorum.

2,00

243

Bakalarnn zel bilgilerine ben nasl bakmyorsam onlarn da

12

24,00

Bakalarnn zel hayatna mdahale ettiklerini dnyorum.

11

22,00

Bu kiilerin su ilediklerini dnrm.

4,00

Bu kiileri kiisel olgunlua eriememi olarak grrm.

2,00

Bu kiileri komplekslerini yenememi kiiler olarak grrm.

2,00

Bu kiileri zavall ve aresiz olarak grrm.

2,00

Bu kiiler bakalarnn yaantlarn kopya etmek isteyen kiilerdir.

2,00

Toplam

50

100

bakmasn istemem. nk bunun yanl bir ey olduunu dnyorum

Bu nedenle, grmecilerin bu konudaki grlerini sansrlemeden vermelerine

olanak salamak iin ncelikle, insanlarn doasnda bakalarnn zelini merak
etmenin olup olmad sorulmutur. Daha sonra da bu soruya paralel olarak
grmecilere evde ocuklarn bakcya brakmak zorunda kaldklarnda bakcy
takip etmek iin bir takip sistemi kurup kurmayacaklar sorulmutur.

Grmecilerin insann doasnda bakalarnn zelini merak etmenin doal olup

olmadna ynelik soruya verdikleri yantlarda, bu duygunun insann doasnda
olduunu 34 (%68) kii kabul ederken, bunun insann doasnda olmadn ve bu
duygunun kontrol altna alnabileceini ifade eden 16 (%32) kii olmutur.
Grmeciler verdikleri cevaplarda, bir yandan bakalarnn zeline onlarn izinleri
olmadan bakanlara kar olumsuz duygularn dile getirmiler dier yandan da
insann doasnda bakalarnn zeline merak duymann doal olduunu dile
getirmilerdir. rnein bir grmeci, bu aslnda insann doasnda olan bir ey.
Bakalarnn zeline bakanlarn terbiyesiz olduunu dnyorum. Ama bu insann
doasnda vardr. Ama insan bunu kontrol etmeyi renmeli. Ben de bakalarnn
zel hayatn merak ediyorum ama dizginliyorum demitir. (Erkek, 23 ya,
Akademisyen)

Baka bir grmeci de zellikle sradan olmayanlarn hayatna merakn daha fazla
olduunu belirtmitir:Bu kt bir ey ama insanlarn iinde olan bir ey. zellikle

244

baktn kii sradan birisi deilse merak edersin. Bir de insanlar birbirlerine gven
duymazlar. nsanlar birbirlerini alt etmeye altklar iin, birinin eksiini bulmak
iin onun gizli olan eylerine bakarlar. nsanlar bakalarnn e-postalarndan eposta gnderebiliyorlar. (Erkek, 23 ya, Akademisyen)

Yine bir grmeci de insann psiik yapsna deinmitir: Baz eyleri

engelleyemeyiz. nsanlarn kendi gzetleme ihtiyalarnn ortadan kalkmas iin
komplekslerinin ortadan kalkmas lazm.(Erkek, 38 ya, Akademisyen)

Baka bir grmeci de izleme ve rntgencilik arasnda balant kurmutur.

Bakalarnn zelini merak edenler insanda rntgenci hissi oluturuyor. Hem
ahlaki hem de deer asndan doru deil. nsann doasnda bu zellik var. Ama
bu herkeste ayn olacak diye bir ey olamaz. (Kadn, 62 ya, Avukat)

Baka bir grmeci ise zellikle bakalarnn zeline merak duymann insanlara
empoze edildiine deirmitir: Bakalarnn zeline bakanlara kzarm. Ben izin
vermediim srece pek houma gitmez. Bakanlarn da temelinde merak duygusu ve
ynlendirilmi duygular olduunu dnyorum. nsann doasnda byle bir merak
vardr. Bu toplumsal etkileim ayrca. Bu ayrca ynlendirilmi ideolojik bak.
Genelde ok merak uyandracak alanlara taciz vardr. nsanlarn gzne sokulan
eyler merak uyandryor. (Erkek, 27 ya, Mhendis - Hizmet Sektrnde alan)

Baka bir grmeci de bakalarnn zeline, onlarn izini olmadan bakmay kiilerin
zgrlk alanna mdahale olarak grmektedir: Bu en ar saldr; uras bir
gereki insan bakalarnn hayatnn gizemini renme isteini duyar. Ama bu
kontrol altna alnmaldr. Bana yaplmasn istemediim eyleri bakasna yapmam.
Bu insann cann ok yakar. (Erkek, 47 ya, Avukat)

Baz grmeciler de bu grntlere bakabileceklerini direkt olarak kabul

etmilerdir: Yalan sylemeyeyim, bakarm. nk insann kannda bir merak
vardr. nk insan zeli merak eder. (Erkek, 25 ya, Sigorta-Finans Uzman)

245

Biz genel olarak komumuzun odasnda olan merak ederiz. Hep merak etmiizdir.
Bu hafifletir mi? Trk toplumunun genelinde var. Kimin ne iin baktna bal.
rnein einiz baka eyler iin bakar. Kendim bakmam. Hibir eklide. Zaman
zaman hepimiz izliyoruz. (Erkek, 45 ya, Avukat)

Gzetlemek ve haz arasndaki ilikide nemli bir nokta da bunun ekiciliini

salayan

eyin,

yeni

enformasyon

teknolojilerinin

gzetleyenin

kimliini

saklamasna izin vermesidir. Nalaolunun da belirttii gibi grnmeden grmek

ok temel bir insan fantezisidir.367 Bir grmeci bunu u ekilde ifade etmitir:
Aslnda ok ekici bir ey .Bakasnn zel hayatn ok rahat gryorsun. Bu film
seyretmek gibi bir ey. Senin kimliinin gizli olmas, bu izlemeyi zevke dntryor.
Bu aslnda tamamyla zel hayata mdahale ama bu kars tarafn hakkym gibi
gzkmeye balyor. (Kadn, 27 ya, Halkla likiler Uzman).

zetle, grmecilerin byk bir ounluu bakalarnn zeline bakmay

ounlukla etik bulmamakla birlikte, insann doasnda bakalarnn zel alann
merak etme duygusunun olduunu kabul etmektedirler. Grmecilerin ilk bata
bakalarnn zel alann onlardan izinsiz olarak gzetlemenin etik grmeme
yantlarna ilikin olarak, bu cevaplarn her ekilde ayn kalp kalmadna ynelik
olarak evlerinde ocuklarn bir bakcya brakacaklar zaman bakcnn izni olmadan
eve bir gzetim arac koyup koyamayacaklar sorulmutur. Bu sorunun cevaplar gz
nne alndnda genel olarak gzetime direni eksikliinin toplumsal meruiyetinin
nedenleri arasnda olan riske kar nlem alma ilkesinin burada net bir seklide
ortaya kt grlmektedir. Bu soruya verilen yantlar incelenirken zellikle
cinsiyete gre bir farklln ortaya kaca dnlmtr. Fakat kadn ve erkek
grmecilerden gelen ifadelerden byle bir farkn olumad tespit edilmitir.
Grmecilerden 28 (13 Kadn, 15 Erkek) kii evlerine kamera koyacan ifade
ederken, 15 (7 Kadn, 8 Erkek) kii evine kamera koymayacan ifade etmitir.

367

Halil NALAOLU, nternette Rntgencilik: ada Ahlakn znesi zerine, 54.

246

Ayrca 7 (5 Kadn, 2 Erkek) kii bu konuda u anda nasl bir karar vereceklerinden
ok emin olmadklarn ifade etmilerdir.

Grmecilerin bakalarnn zel hayatna ait verilere izinsiz bakanlar hakknda etik
d, zel hayata saldr gibi kabul edilemeyen bir bak asna ait ifadeler n
plana karken, konu kiilerin kendi ocuklar olduunda daha nce bir grmecinin
de ifade ettii gibi, uzakta olan koruma duygusu arlk kazanmaktadr. Bunun
haricinde yazl ve grsel basnda srekli olarak insanlarn korkularn besleyen
olaylarn

yer

almas

grmecileri

byle

bir

nlem

alma

davranna

ynlendirmitir. zellikle televizyondan ve haberlerden rendikleri bilgilerle

hareket etmeleri renilmi aresizlik teorisini desteklemektedir. nk, bir
sonraki kurban sen olabilirsin uyarsna kar gvenlik salayc aralar olarak kabul
edilen bu gzetim aralarn kullanmak tercih edilmektedir. Bir grmeci bunu u
ekilde ifade etmitir:

Kamera koymam gerektiini dnyorum. nk ok kt rnekler var. Tandm

insanlardan ve televizyonlardan rendiim kadaryla gerek var. zellikle de ilk kez
bakc aldnzda tedirgin oluyorsunuz. Ne yaptn grmek istersin. (Erkek, 23
ya, Akademisyen)
ocuklarn bakcya brakan kiiler, evlerine yerletirdikleri kamera ile bakcnn
zel

alanna

mdahale

etmediklerini

dnmemektedirler.

Bununla

ilgili

gerekelerini, bunu zel hayata mdahale olarak grmyorum, evde alan kii
iini yapt iin bu zel alana mdahale deildir, ya da ben de en zelimi bakan
kiiye teslim ediyorum eklinde ifade etmektedirler:

Etrafmda grdklerimden sonra koyarm. Benim ocuumun zeli de benim

hakkm. (Kadn, 23 ya, Akademisyen)

ocuumu bakcya braksam kamera koymak isterim. Bakc mesleki bir ey

yapt iin kamera kontrol mekanizmas olara kullanabilecek bir eydir. Teknoloji
gelitiine gre teknoloji aralarn kullanmak gerekir. Basnda kan olaylar var.

247

iddet olaylar ve istismar olabiliyor. nsan evine bu amala kamera koyarken

bakcnn kiisel haklarn dnmez. (Erkek, 42 ya, Akademisyen)

ocuuma evde bakc bakyorsa mutlaka kamera koyarm. Bakcnn bu durumda

zeli olduun dnmyorum ve gvenmiyorum. Gven diye bir kavram yok. Gven
farkl bir ey. Annenin ocuuna gvenmesi gibi. (Erkek, 41 ya, MhendisSahada alan)

ocuumu bakcya braksam kesinlikli kamera koyarm; hatta yuvada bile olsun
isterim. ocuu ok fazla tanmadn kiiye brakyorsun. Akrabalar haricinde
herkes kontrol edilmeli. Bu durumu yaratan televizyondaki haberler ve gelen epostalar. Bunlar artk gzmz at. Bu yzden kamerann gerekli olduunu
dnyorum. zellikle ocuklarn korunmas iin gerekli her trl gzetim aracna
onay veririm. Bakcn haberdar olmas nemli. Bakcnn zel haytna mdahale
olmas beni alakadar etmiyor. nk ncelikli olan benim ocuum. (Kadn, 44
ya, Halkla likiler Uzman)

ocuklarn evde bakcya emanet ettiklerinde kamere koymayacan ifade eden

grmeciler ise bunun nedenini, zaten gvenmeyecekleri kiiye ocuk
baktrmayacaklar eklinde ifade etmilerdir. Grmecilerin bu konuda verdikleri
yantlarda dikkat eken nokta, bir tehdit algs hissettikleri ama ilk bata bu tehdit
algsn geirdikten sonra ocuklarn bakcya teslim etme ynnde bir
ynelimlerinin olmasdr.

Bu konuda karasz olanlar ise, 32 yanda ve Avukat olan bir kadn grmecinin
belirttii gibi, kamera koyup koymamaya ocuun davranlarna gre karar
vereceklerini ifade etmilerdir. Dikkat ekici bir gr, bir grmecinin bu konuda
ok net olmamasn, bu hususun aslnda gzetimin iki yznn bir gstergesi
olduunu ifade etmesidir. (Kadn, 32 ya, Avukat)

248

9.5. Gzetimin Toplumsal Meruiyetine Ruhani Gzetimin Etkisi

Gzetime kar direni eksiklii ve dolaysyla gzetimle bark olma durumunu

salayan nedenlerle ilgili olarak genelde somut ve bireylere dardan empoze edilen
olgulardan sz edilmitir. Oysa ki bunlardan bamsz olarak, bir anlamda gzetimin
iselletirilmesine olanak salayan nedenlerden birinin, insanln dini inanlarnda
sakl olabileceine ynelik argmana tezin yedinci blmnde yer verilmiti.
Gzetleyici Allahn kullar stnde psikolojik stnl bulunmaktadr. nk
gzetlendiini bilen ve grmedii bir eyin stnln kabul eden kullar, br
dnyada cezalandrlma korkusuyla itaat ederler. Dinsel inanla gzetlenme, bir
yandan kullar zerinde psikolojik bask olutururken dier yandan da toplumsal
dzeni salayc ruhani bir unsur olarak yer alr. Bylece iindeki zarar verici
drtleri kontrol altnda almay saladna dair bir inanla insanlarn kendi kendine
gzetimleri salanr. Bu grten yola karak grmecilere de dini retilerin
gzetimi iselletirmelerinde ve dolaysyla gzetime kar tepki gstermemelerinde
bir etkisi olup olmad sorulmutur. Grmecilerden 28 kii (%56) gzetime alk
olmalarnda bu dinsel retinin etkisinin olduunu belirtmi, 22 kii (%44) ise etkisi
olmadn ifade etmitir.
Baz grmeciler bu soruyla ilgili anlatlarna balamadan nce, ben byle
yetitirilmedim ama toplumun genelinde byle olduunu dnyorum eklinde bir
n aklama yapma gereksinimi duymulardr. Ayrca grmeciler, zellikle
ocukluk dneminde kendilerine retilen dinsel retilerin bugne sarkan
etkisinden rnekler vermilerdir. Grmecilerin bu konuyla ilgili beyanlarndan
bazlar yledir:

zleyen glere inanrm. ocuklukta daha youn olmak zere bunu yaardk.
Bunu, ifade edili biimi deimi olsa bile hl hissediyorum. nk doru insan,
odada kimse yokken de haprrken azn kapayan kiidir. Doru olan yapma
ynnde Allahn her eyi bildii ve grd inancnn etkisi var. Bu ok
matematiksel bir dng: Yaplan ve yaplmayan her davrann bir sonucu olacaktr.

249

Allahn gzetimini iimde yayorum; zellikle dini ilahi bir snak olarak
grdm iin. (Kadn, 38 ya, Akademisyen)

nsanlarn sizi ayplayaca eyi yapmaktan ekinirsiniz. Toplumsaln gzetiminde

bunun faydas var. Benim dini hassasiyetlerim var; o yzden bunun hissediyorum.
Evde yalnz bile kaldnzda bunu uygularsnz. Gayri ahlaki eyler yapmazsnz.
Brakn yapmay dnmemeniz bile gerekir. Sizin Allahn bunu bildii dnceniz
kontrolnz salar. Yani bir yerde kamera olmu yada olmam beni rahatsz
etmiyor. nsan kendi kafasnda Allah gryor kamera ekmi ne olacak
diyebilir.(Erkek, 23 ya, Akademisyen)

Bir ekilde Allahn her eyi grdn empoze ediyorlar. Toplumun devaml
iin bu var. rnein ocukluumda bana din dersinde verilen bir devi hatrlyorum.
retmen bana bir dev yazn ve bu yazdnz devi Allah grmesin demiti.
ocukken bunu her yerde yazmtm. Gardrobun iinde bile. Bunu retmene
getirdiimde, retmen bana, byle bir kompozisyon yazamazsnz nk Allah sizi
her yerde grr demiti. Yani bu ocukluktan itibaren empoze ediliyor. (Erkek, 23
ya, Akademisyen)

Yine baka bir grmeci de ocukluk dnemindeki bu dncenin yaammzn

tamamna etkisini u ekilde zetlemitir: Allahn gzetiminin olduunun
bilindii en etkili dnem, ocukluk dnemi. zleniyor olma dncesi
yetikinliimize sarkan bir terbiyeyi salyor. (Erkek, 32 ya, Akademisyen)

Gzetime kar bakmzda, Allah seni gzetliyor mant hepimize yapld.

Kkken Allah bana bakyor eklinde dnrdm. Bu bir inan sistemidir.
Yksek varlkla iliki gelitiriyoruz. Tek tanrl dinlerde de ok tanrl dinlerde de bu
vardr. rnein Smerlerde de izleniyor olma inanc vard. Bu tr eyler genetik
olarak ilenmi durumda. Yani genetik artlanmlmz var. Gkyznden gelen
eylere kar artlanmlmz var. Genetik olarak tanan enformasyonlarmz var.
Hayatta kalma drts, bunun zerinden olan koullandrma, kolektif koullandrma
kendisini hissettiriyor. Bu tr koullandrmayla doal hayatmza kar duru

250

gelitiremiyoruz. Deerler sistemi kurmak gerekiyor. Baz koullarda direkt olarak

empoze ediliyor. (Erkek, 38 ya, Akademisyen)

Gzetimle bark olmamzda Allahn her eyi bildii ve grd inancyla

yetitirilmemizin kesinlikle ok etkisi var. Allahn bildiini kuldan saklamann ne
anlam var mant yerleik bir mantk. Allah her eyi gryor ve hkmediyor.
(Kadn, 32 ya, Avukat)

Allahn bizi her durumda ve ekilde grebileceini ve onun gzetiminden

kamann bir yolu olmadn, dolaysyla hayatmzda hibir zaman gerekten
yalnz kalmadmz, en azndan tamamen yalnzm gibi davranamadmz ve bu
bilgi yznden kendi kendimizi srekli bir kontrol mekanizmasna sk skya
baladmz dnyorum. Dolaysyla da aslnda ok da zgr bireyler
olmadmz. zetle, ocukluktan beri bu reti bizlere verildii iin gzetlenmekten
rahatszlk duymuyoruz. (Kadn, 35 ya, Halkla likiler Uzman)

Zaten kklkten itibaren insanlar, izlendikleri ve bylece de iyiler ve ktlerin

belirlenerek cezalandrlacaklar inancyla yetitiriliyor. Bir de seni yaratann buna
hakk olduunu dnyorum. (Erkek, 35 ya, Halkla ilikiler Uzman)

Gzetimle bark olmamzda dinsel retinin etkisi kesinlikle vardr. Din her yerde
insan bedensel olarak ve toplumsal olarak disipline etmek zerine kurulur. Din
bunu ok kolaylatrr. Gkyzne tapmada da bu byle. Hatta annesi ya da babas
len ocuklara bile anne ya da babasnn onu grd, izledii sylenir. (Kadn, 27
ya, Halkla likiler Uzman)

Allah seni gryor cmlesi tek tanrl ve ok tanrl dinlerde olduu gibi gzetimin
teorisini ve gzetimin metodolojisini meru gsteren ve hakllatran retorikle
paralellik gsterir. nk btn dinlerde Allah sizi gzetiyor ve sizin iyiliinizi
istiyor denir. Allahn bir fark var; bu doal bir sre ama Allahn varolduu
kesin olmadndan dolay Allahn

devamlln salamak iin hegemonyaya

251

ihtiyac yok ve doal bir sre, Allahn gzetimi meru. Ayrca Allahn gzetimi,
gzetimi merulatrmak iin yumuak bir zemin hazrlyor. (Erkek,26 ya,
Sigorta- Finans Uzman)

Allahn her eyi bildii ve grd inancnn insanlarn gzetimle bark

olmalarnda etkisinin olmadn dnen grmecilerin bu kanaatlerinin dayanak
noktas, iki gzetimin biimsel olarak birbirlerinden farkl olduunu dnmeleridir.
Grmecilerden biri bunu u ekilde ifade beyan etmitir: Allahn her eyi bildii
ve grd inancnn bizim genel olarak gzetime kar bakmzda etkisi olduunu
dnmyorum. nk ikisi birbiriyle ilikili deil. rnein bir ocuu ele alalm,
kt davran yapsa Allah onu cezalandracak diye dnebilir ama sonuta
babasndan daha ok korkar nk ceza hemen gelir. O yzden ikisi arasnda iliki
yok. (Erkek, 25 ya, Sigorta-Finans Uzman)

Ayrca grmeciler, gzetime kar direni eksikliinin toplumsal meruiyetine

ynelik nedenleri temel olarak daha nce stnde durduumuz nedenlerden
kaynaklandn dnmektedirler. Mhendis olan bir grmeci bunu, tepkisiz
olmamamzn nedeni toplumsal alkanlklarmz bunun dinle alakas yok bence
(Erkek, 41 ya, Mhendis-Sahada alan) eklinde ifade ederken baka bir
grmeci de bunu, bu sistem yava yava gelitii iin insanlar alyor. Onlara
muhta olduunuz noktaya geliyorsunuz. Onlar zorunlululuk haline geliyor ya da
zorunluluk haline getirildi (Kadn, 30 ya, Sigorta-Finans Uzman) eklinde
aklyor.

Grmecilerin ou, gzetimle bark olmamz, yani gzetime kar bir direni
gstermemizde, ocukluumuzdan yetikinliimize sarkan dini retilerin etkisinin
olduu grn paylamlardr. Allahn her eyi grd ve bildii inancnn
kiiler zerinde nasl bir kontrol mekanizmas yarattn ve genel olarak elektronik
gzetim aralarnn etkisinin zelliklerini renebilmek amacyla, grmecilerden
iki kontrol sistemini birbirleriyle kyaslamalar istenmitir. Bu konuda grmeciler

252

tarafndan belirtilen beyanlarn ortak noktalar, bu iki gzetimin somut/soyut,

maddi/manevi ve cezalandrma biimine gre ekillenmesidir. Ayrca dinsel
retinin insanlara vicdani denetim saladna ynelik grler arlk kazanmtr.

Grmecilerin, Allahn her eyi bildii ve grd inancnn kiileri vicdani

gzetime ulatrdna ynelik grleri bulunmaktadr. Bununla ilgili olarak
grmecilerin beyanlarndan bazlar aadaki ekildedir:

Allahn gzetimi kiinin ahlaki ve etik ynlerinin gelimesine ve kendisini

dizginlemesine yarayabilecek bir d etkendir. Byle bir ey olabilir ya da
olmayabilir ama insan karar verirken vicdani olarak buna inanyorsa kendini
dizginlemeye alr. Kendini trplemeye alr. Allahn gzetledii inanc insann
kendisi denetlemesi iin kullanaca bir ara. Dier yanda elektronik aralarla
yaplan gzetimde bu, insann kontrol edebilecei bir ey deil. u anda gvenlik
kaygs elektronik gzetim aralarnn yararl bir ey olduun gsteriyor ama bir
yanda rnein nternette bir siteye girdiinizde size bir uyar mesaj geldiinde
insanlar bu aralara daha farkl bakacak. (Erkek, 41 ya, Akademisyen)

Allahn gzetimi vicdani bir ey. rnein ben yaptm eyin gnah olduunu
biliyorum ama yapyorum. Bundan rahatsz olmazsnz ama sizi, sizin dzeyinizde bir
bakasnn gzetlemesi rahatszlk verir. Allahn gzetiminde sizin bilgilerinizin
kullanlacana ynelik endie tamazsnz. Elektronik gzetim aralaryla
hayatnz etkileyecek riskler var; hayatnz tanmadnz insanlara ayorsunuz.
(Kadn, 26 ya, Mhendis-Sahada alan)

Allahn gzetiminde vicdani bir gzetim vardr. nsann iman yada dini gryle
ilgili gzetim vardr. Bu sadece din gr nedeniyle deil, yani insani tarafndan
dolay olabilir. Kii Tanrnn her eyi grdn kabul ettii ve br dnyada ceza
ekmek istemedikleri iin bir kontrol salanr. (Erkek, 25 ya, Sigorta-Finans
Uzman)

253

Allahn gzetimini kabul ettiiniz anda sizi ruhen ve bedenen takip ediyor. Ama
elektronik gzetim sistemleri sizi sadece fiziksel olarak takip ediyor. Allahn
gzetiminden te vicdani gzetim nemlidir. nsann yanl yapmamas iin bir eyi
gnah veya su olduu iin deil, vicdani nedenlerle yapmamas gerekir. (Erkek,
29 ya, Mhendis - Sahada alan)

Grmeciler elektronik gzetimle dini inana dayal gzetimi karlatrrken bu

ikisini, soyut/somut olma, cezalandrma biimi, maddi/manevi olma, gzetleyenin
gc ve hangisinin daha etkili olduu gibi ynleriyle karlatrmlardr. Bununla
ilgili olarak grmecilerin beyanlarndan bazlar aadaki ekildedir:

Elektronik gzetim daha somut ve gzetimin cezas bu dnyaya ait, dierinde ise
daha soyut ve cezalandrma br hayata ait. (Erkek, 23 ya, Akademisyen)

Allahn gzetimi daha manevi ve cezalandrma olay, insan bilmiyor. Ayrca

Allahn gzetimini insanlar somut olarak grmyorlar. Ayrca elektronik aralarla
gzetimde annda cezalandrma olabiliyor. Ayrca elektronik gzetim suu
engellemede daha caydrc. (Kadn, 27 ya, Halkla likiler Uzman)

Allahn gzetimi manevi bir duygu. Tanrnn seni her yerde grdne inanyorsan
bu senin hareketlerini kstlayabilir. Kamera ve dier aralarla izlenmenin kr
noktas var. Kamera altn gstermez. Ama Tanrnn gz 360 derece. Onun iin
lavaboya gittiinde Tanrnn seni grdn dnrsn ama kamerada yle deil.
(Erkek, 30 ya, Mhendis - Hizmet Sektrnde alan)

Dinsel gzetim ok daha etkili ve ok daha isel, meyyidesi daha korkun.

Elektronik aralarla yaplan gzetim ise daha dsal ve daha az meyyidesi var. ok
ok su ilediinde gider iki yl yatarsn. tekinde yzlerce yl cehennemde olma
ihtimalin var. (Erkek, 29 ya, Avukat)

254

Dinsel gzetimde yanl bir ey yaptnda sululuk duymuyorsun ama rnein

kamerada duyuyorsun. Kameray grdnde su ilemekten vazgeebilirsin.
Kamerann orada olduunu bildiinizde su ilemeyebiliyorsun. Kameralarn
yaptrm daha fazla. (Kadn, 28 ya, Sigorta-Finans Uzman)

Dinsel olan kendine gre olmas gerekeni istiyor. Dieri ise olmas gereken budur
diye brakmyor. Sizi ynlendiriyor ve cezay hemen veriyor.(Erkek, 41 ya,
Mhendis-Sahada alan)

Elektronik gzetimin kural ve sebebi belli deil. Buradaki izleme her eye ait
olabilir. Elektronik gzetimde mdahale vardr. lahi gzetimde mdahale yoktur.
Elektronik gzetimde izlenenler zerinde mdahale sz konusu olur, Allahn
gzetiminde ise bu yok. (Erkek, 33 ya, Mhendis- Sahada alan)

Elektronik gzetimle insanlar iin hizmet sunuluyor. yi niyetli olarak dnrsek,

insanlar bunlar ncelikle haklarn gzetmek iin kullanyor. Elektronik gzetimde
insanlk iin bir eyler yaplyor. (K adn, 33 ya, Halkla likiler Uzman)
Tanr insanlar yaratrken kendinden bir ey verdiini sylyorsa bu elektronik
gzetimde Tanrnn insanlara verdii Tanrsal zelliin olmasn artryor.
(Erkek, 45 ya, Halkla likiler Uzman)

Bir erkek grmecinin beyan ise zellikle gzetim ve izleme arasndaki ilikiye
gnderme

yapmaktadr.Elektronik

gzetim

aralarndaki

bilgileri

bende

seyredebiliyorum. Allahn gzetiminde ise byle bir ey yok. (Erkek, 24 ya,

Mhendis-Hizmet Sektrnde alan)

Ayrca dier ilgi eken bir gr de gzetleyen ve gzetlenen arasndaki g

ilikisinin vurgulanmasdr. Bir grmeci bunu u ekilde ifade etmitir: Allahn
gzetimi daha tarafsz ve burada sadece artlar ve eksileri belirlemek iin yaplyor.
Daha ulvi bir ekilde bakld iin daha olaan ve normal geliyor. Zaten
kklkten beri Allahn grd ve iyiyle kty belirleyecei ve cezalandraca
eklinde yetitiriliyoruz. Ama elektronik gzetimde seninle ayn konumda birisi

255

yapt iin bu rahatsz ediyor. Ayrca bunu yapanlarn hakk olmad iin de
rahatsz ediyor. Tanr btn kullarn daha iyi koruyan olabiliyor. Devlet isterse
daha acmasz olabiliyor. (Kadn, 44 ya, Halkla likiler Uzman)

Grmecilerin beyanlar genel olarak Allahn her eyi bildii ve grd inancnn
toplumsal kontrolde daha etkili olduuna yneliktir. nk dini inanlar kiileri
vicdani gzetime ulatracaktr. Bu vicdan da toplumsal dzeni salayacaktr. Hatta
bu vicdani gzetim, insanlarn hepsinde olsa, elektronik gzetime ihtiya
olmayacaktr. Bir grmecinin belirttii gibi, aslnda dini inana dayal gzetim
inanc tam olarak etkili olsa elektronik gzetime ihtiya kalmayacaktr. (Kadn, 33,
Sigorta Finans Uzman)

9.6. Gzetimin Geleceine Ynelik Senaryolar

Gzetime direni eksikliini oluturan gzetimin toplumsal meruiyetiyle ilgili

yaplan aklamalar, bir anlamda gzetimin geleceine ynelik olarak ne srlen
grlerin de temelini oluturmaktadr. nk bu nedenlerin kabul grme
derecesinin ykseklii, gzetimin negatif ynlerinin grlmesini engelleyecek ve en
nemlisi gzetim krcl hareketlerinin olumasna mani olacaktr. Bu yaklamdan
hareketle grmelerde, grmecilere gzetimin geleceiyle ilgili hayalleri ve
gzetimin

engellenip

engellenmeyeceine

ilikin

sorular

sorulmutur.

Grmecilerin bu konudaki beyanlar, gzetimin u an iin geldii noktann bile bir

teslimiyeti yansttna yneliktir. Gzetimin engellenip engellenemeyeceine
ynelik olarak grmelerin tamamna hakim olan gr karamsarlkt. Gzetimin
geleceine ynelik olarak olumlu beklentiler ok azd; tersine gzetimi
engelleyemezsiniz, buna gcnz yetmez ya da bu bir teslimiyet gibi
szlerden baka, gzetleme sistemlerinin btn engellemelere kar kendini
yeniden reteceine ynelik olarak ifadeler de yer almaktayd. Grmecilerin
verdikleri bu yantlar, grmecilerin daha nce yeni enformasyon teknolojileri
araclyla gnlk yaam iinde gzetim altnda olmalarndan rahatsz olup

256

olmadklarna dair verdikleri cevaplarla rtmektedir. nk grmeciler, gzetim

altnda olduklarn zaten kabul ettikleri iin, gzetimin geleceine ynelik beklentileri
de buna gre ekillenmitir. Yaplan elli grmenin sadece nde gzetimin
engellenebileceine ynelik beklentilerden sz edilmitir. Gzetimin engellemesine
dair iyimser olanlar ise gzetimi salayan aralar kullanmayarak gzetimin
engellenebileceine

dayanmaktadrlar.

Gzetimin

engellenebilecei

hakknda

belirtilen bu grler bile kendi iinde bir tutarszl barndrmaktadr. nk

grmecilerin tamam, sosyal ve i hayatlarnda bu aralarn arln ifade
etmilerdir. Hemen hemen btn grmelerde ortaya kan bu tabloyu
derinletirmek amacyla, gzetimin niye engellenemeyecei ya da engelleme umudu
olsa, bunun hangi kar koyma yntemleriyle salanabilecei konularnda
grmecilerin ne dndkleri sorulmutur.

Grmecilerden yalnz kii (%.6) gzetimin engellenebileceini, krk kii (% 80)

engellenemeyeceini, yedi (% 14) kii de bu konuda kesin fikirleri olmadn ifade
etmilerdir. Gzetimin engellenememesine ynelik ne kan gr, gzetleme
sistemlerinin engellenmesinin hem teknik olarak hem de bu sistemleri kuranlarn
gcne kar gelinemeyecei iin mmkn olamayacana yneliktir. rnein bir
grmeci, gzetleme sistemlerini engelleyemezsiniz. En basitinden Googlea
girdiinizde benimle ilgili birok bilgi kabilir. Kiiyle ilgili bilgileri nternette
arayabilirsin Bunu engelleyemezsin. Buradaki bilgilerle bir sonuca varmasanz da
eyleme girebilirsiniz. Bu una benzemektedir: Prometeus atei aldnda bana ne
geleceini biliyordu. Ama bu ona engel olmad (Erkek, 26 ya, Sigorta-Finans
Uzman)

Baka bir grmeci de bunu ksa ve net olarak, bu bir teslimiyet. Engelleme
yntemleri baarl olamaz eklinde ifade etmitir. (Erkek, 30 ya, MhendisHizmet Sektrnde alan) Yine baka bir grmeci de bu konuda teknolojinin
gcne atfta bulunmutur: Bu konuda g yetmez. Teknoloji ok hzl bir ekilde
ilerliyor. rnein artk grlmeyen kameralar yerletirilir. (Kadn, 44 ya, SigortaFinans Uzman)

257

Grmeciler, ayrca bu soruya verdikleri yantlarda gzetimin pozitif yanlarn

tekrar

vurgulamlardr.

rnein

bir

kadn

grmeci

bunu,

gzetimin

engellenmesinin istenmesi iin ncelikle bu sistemin ahlaken ve kanunen toplumsal

gelimeye zarar vermesi gerekir. u anda bir zarar verdiini dnmyorum. Eer
gzetim sistemi zarar veriyorsa, ileyii yavalatyorsa o zaman kar klabilir. Ben
bu elektronik izleme aralaryla ilgili somut bir zarar grmyorum. Mesela
televizyon gibi teknoloji konusunda da her ey olacana varacaktr eklinde ifade
etmitir. (Kadn, 27ya, Halkla likiler Uzman)

Baka bir grmeci de yine gzetimin gvenlik salayc zelliine dikkat

ekmitir: Gzetim engellenemez. Bireysel gvenliiniz bu aralarla saland
iin. Sistem dna kmaya alabilirsin ama kltrel faktrler bunu engeller.
(Kadn, 28 ya, Halkla likiler Uzman)

Bir yanda gzetimin geldii noktaya kar olumsuz bir duygu yaanrken dier
yandan da renilmi aresizlik bireyleri gzetimin gelecei konusunda bir
karamsarla itmektedir. Bir kadn grmecinin gr bunu net bir ekilde
yanstmaktadr: Bu mmkn deil. Devlet ve sistem denen makine buna msaade
etmez. Zaten bu insana kar bir ey. nsan pheli yapan bir sisteme kar koyuu
meru bir ekilde yapamazsnz. Her sistem mutlaka bir anti sistemi dourur. Ama bu
sistemin kar bir yaptrm oluacan dnmyorum. (Kadn 27 ya, Halkla
likiler Uzman)

Ayrca baz grmecilerin gemiteki siyasal tecrbelerine de dayanarak

Trkiyedeki devlet yapsnn buna izin vermeyeceini ifade etmilerdir. Bu ifadeler,
bu lkede zaten hibir kar koyu bir sonuca varmyor (Erkek, 27 MhendisHizmet Sektrnde alan, Erkek, 30 Ya, Mhendis-Hizmet Sektrnde
alan), Trkiyede insanlar ancak kardan karya gemek iin biraraya
geliyorlar, Trkiyenin demokratik bir yaps olmad iin bu olmayacaktr
eklindedir. (Kadn, 28 ya, Mhendis -Hizmet Sektrnde alan)

258

zellikle avukat olan grmeciler, gzetimin engellenmesi konusunda doal olarak

yasalara gvenmektedirler. Ama bu konuda onlarn bile ekinceleri bulunmaktadr.
rnein bir avukat grmeci, gzetimin yasalarla engellenebilir ama yasalar her
zaman teknolojinin gerisinde kalmaktadr. Ayrca nasl ki adam ldrmeyi ortadan
kaldramyorsanz, gzetimi de ortadan kaldramazsnz (Kadn, 24 ya, Avukat)
eklinde konumutur.

Genel olarak grmeciler, gzetime kar bir direnite bulunulamayacan kabul

etmilerdir. Bununla birlikte, gzetime kar koymann ekli ve en nemlisi de
gzetim krcl hareketleriyle ilgili ipular elde etmek iin grmecilerin bu
konudaki grlerine bavurulmutur. Bu konuda yalnzca on kii (%20) gr
bildirmitir. Hem ilk bata da belirttiimiz gibi, grmecilerin geri kalan zaten
gzetime kar bir engellemeyi kabul etmemilerdir. Grmecilerin bu konuyla ilgili
anlat rnekleri yledir:

Kiiler gzetimi engelleme konusunda kendi kar sistemini oluturmaya balyor.

Bireysel olarak kendi lisann oluturmaya balyorsun. rnein ben telefonda biri
beni dinler diye ifreli baz kelimeler kullanyorum. Bunun haricinde rnein Mobese
sistemine kars gelenler var.368 Bu kar gelme Mobesa sistemini ortadan kaldrmaz
ama insanlarn bu konuya daha ok kafa yormalarn salar. (Kadn, 27 ya,
Halkla likiler Uzman)

Teknik olarak nasl nlenecei nemli. Eer bu bilinirse baarya ulaabilir.

(Kadn, 62 ya, Avukat)
Gzetime kar koymak bir kltr olay, bu yzden bu kltr oluturmak gerekiyor.
O kltr oluturmak iin merkezi ynetimin eitilmesi gerekiyor. Ondan sonra
toplum kurulularna yardm edilmesi gerekiyor. Sivil toplum rgtleri ile beraber
olmal bu diren (Erkek, 47 ya, Avukat)
368

Grmecinin belirttii eylem Kamera Oyuncular tarafndan zellikle MOBESE sistemine kar
olarak dzenlenen bir gzetim krcl hareketidir. Bu hareketle ilgili olarak http:// www.izleniyoruz.
net sitesinden ayrntl bilgi alnabilir

259

Zaten ileride bu rahatszlk boyutu artarsa bu tip eylere bir snrlama gelecektir.
nsanlar ona tepki vereceklerdir. Veya insanlar izlenmek isteyenler ve istemeyenler
eklinde ayrlacaktr. Ayn cep telefonun numarasnn gizlenmesi gibi. (Erkek, 27
ya, Sigorta- Finans Uzman)

Grmeciler genel olarak bireysel dzenlemelerden bahsetmektedirler. rnein,

kameralardan kamak, telefonlarda konuurken daha dikkatli olmak ya da
internette baz ifreleme tekniklerini kullanmak veya tehlikeli olabilecek sitelere
girmemek gibi yntemlerden bahsedilmitir. Bu anlatlarn ortak noktas,
grmecilerin yaam pratikleri iinde daha az gzetlenmelerini salayacak basit
yntemlerle gzetimi engellemeye dnk beklentilerdir. Bu beklentiler, gzetimin
meruluk nedenleri karsnda gsz kalmtr.

Grmecilerin yeni enformasyon teknolojileriyle salanan bu yeni gzetimin

geleceine ynelik olarak hayallerinin nasl biimlendiine ynelik sorular
sorulmutur. Gelecee ynelik verilen cevaplarda dikkat eken noktalardan birisi,
aslnda bilimkurgunun geree dnecei varsaylan felaket senaryolarnn
betimlenmesidir. Bu felaket senaryolarnn olumasnda Amerikan sinemasnn
rnlerinin etkisi dikkat ekicidir. Bu filmler iinde ne kanlar ise Aznlk Raporu
(3 kii) ve Devlet Dman (1 kii) filmleridir. Gzetimin geleceinin nasl
oluacana ynelik benzetmelerde ne kan gr, her trl bilgiye ve
grntye her yerden ulalabilmesi (16 kii), hayal edemiyorum nk sonu yok
(11 kii) , kiilere doar domaz chip taklmasdr (8 kii). (Tablo:14)
Tablo 14 - Gzetimin Geleceine Ynelik fadeler
fadeler

Aznlk raporu filmine benzeyecek.

6.00

Kiilere doar domaz chip taklma noktasna gelecek.

16.00

Hayal edemiyorum nk sonu yok.

11

22.00

Her trl bilgiye ve grntye her yerden ulalabilecek.

16

32.00

Devlet dman filmine benzeyecek.

4.00

1984 romanndaki gibi olacak.

2.00

260

Kiisel web sitesi koyma.

2.00

Korkun bir hale gelecek.

4.00

Gzn iine kamera yerletirilebilir.

2.00

Gzetim ticari bir meta haline gelecek.

2.00

Kiilerin dnceleri okunabilecek.

4.00

etme.

2.00

Btn ifrelerin zld bir sistem olabilir.

2.00

Toplam

50

100,0

nsanlarn seceresinin okunabilecei bir sistem olmasn hayal

Tablo 14te verilen ifadeler grmecilerin gzetimin geleceine ynelik olarak

gzetim sistemlerini kuranlarn beklentilerini kabul ettiklerinin kantdr. Bu kantlar
grmeciler tarafndan u ekilde ifade edilmitir:

Azrlk Raporunun noktasna varacak. Bu bir tr risk ynetimi. nsanlar daha

domadan nce ne olaca tahmin edilecek ve yarglanacak. (Erkek, 26 ya,
Sigorta- Finans Uzman)

Nfus czdan yerine insanlara chip yerletirilecek, bireyin beyin dalgalarnn

depolanmasna allacak. Bioteknik konular, daha ok biyoloji alanna kayacak ve
bireyler stlerine chip yerletirilmi olarak takip edilecekler. Dnyada yaayan her
canlnn takip edilebilecei bir sisteme doru gidilecek. En son noktas Aznlk
Raporu filmi gibi olacak. (Erkek, 38 ya, Akademisyen)

Duvarlarn bile iine szacak nlarla evinizin iini grebilecek duruma gelinecek.
Aslnda zaten u anda da her yerde bu sistem mevcut. (Kadn, 33 ya, SigortaFinans Uzman)

Grmecilerin gzetimin geleceiyle ilgili olarak bildirdikleri grlerin arpc

noktas, sonunda gzetim sistemlerinin gcnn byyerek takip sistemlerinin her
eyi grebilecek noktaya ulamasdr. Bu, bir anlamda grmecilerin, kendilerini

261

gelecekte neyin bekledii konusundaki kabullenilerini de ele vermektedir. Yalnz bu

kabulleni, grmecilerin ounluunda onlar harekete geirici ya da mdahale
isteini artrc bir ekilde gzkmekten ok, grmecilerin gzetimle ilgili
rahatszlklar olup olmadna ynelik grlerinde de deindiimiz gibi, bu konuya
ilgilisizlik olarak kendini gstermektedir.

9.7.

Bulgularn zeti

Aratrmann temel amac, gnmzde gzetime direni eksikliinin nedeni olan

gzetimin toplumsal meruiyetinin kaynaklarn aratrmakt. Bu amala, gzetimin
toplumsal meruiyeti literatr almas dikkate alnarak alt temel balk altnda
irdelenmitir. Ayrca aratrma kapsamnda gzetimin toplumsal meruiyetinin
nedenlerinin, gzetimin geleceine ynelik beklentileri nasl ekillendirdii
incelenmitir.

1. Yeni enformasyon teknolojileri olarak nitelendirilen aralar iinde aratrma

kapsamna giren cep telefonu, kredi kart ve Internet gndelik yaamn
kolaylatrclar olarak grlmektedir. Bu aralar zellikle kent yaamnn
karmaas iinde baka seeneimiz yok dncesi iinde sorgulanmadan
kabul edilmektedirler. Bu nedenle bireyler kiisel bilgilerinin onlarn izni
olmadan depolanma ve datlma olasl karsnda bile, bu teknolojileri
hayatlarndan karmak istememektedirler. nk enformasyon toplumundan
gzetim toplumuna doru evrilen dnyamzda yeni enformasyon teknolojileri
gzetim arac olarak grlmekten te, derinden hissedilen ihtiyalar
karlayan gndelik hayatn kolaylatrclar olarak grlmektedirler.

2. Gzetimin toplumsal meruiyetindeki en temel duygu, bireylerin yeni dnya

dzeni iinde oluan korku kltrnn bir sonucu olarak, bu aralarn

262

gvenliin teminat olarak grlmeleridir. Gzetimin gvenlik arac olarak

grlmesinin iki yz bulunmaktadr;

a) Gnmz gzetim teknolojilerinin suun nlenmesi, sulunun tespiti

ve sua maruz kalma korkusunun azaltlmasnda yararl olduu
dnlmektedir. Bu grn olumasndaki en nemli kaynak
zellikle medya yoluyla aktarlan renilmi aresizlik duygusudur.
Gzetim aralar riski nlemenin ya da riski ortadan kaldrmann bir
arac olarak grlmektedir. Bireyler aktarlan renilmi aresizlik
duygusu iinde bir sonraki kurban olmamak iin bu aralarn gnll
itirakileri olmulardr.
b) Gvenlik ve gzetim arasndaki ilikinin dier bir yz ise, zellikle
11 Eyll 2001 saldrlarndan sonra devletin bekasnn korunma
ihtiyacnn arttna ynelik dncedir. Devlet aygtnn gl
tutulmas ve devletin devamlln salamak adna, gzetim
aralarnn devlet ve devlet organlar tarafndan kullanlmasna rza
gstermek, hatta arzu etmek bireyler tarafndan benimsenen bir
davran modeli olmutur.

3. Gnmz gzetiminin bir tehdit algs oluturabilmesi iin, mahremiyetin

korunma gereksiniminin ba gstermesi gerekmektedir. Bununla birlikte
enformasyon teknolojilerindeki gelimelerin ve bu aralarn kullanma
orannn hzla artmas, mahremiyet ya da zel yaam olgusunun
fonksiyonlarnn gz ard edilmesine ve mahremiyet kavramnn dnmne
neden olmutur. Bu dnm iinde de mahremiyetin kaybna ynelik bir
tehdit algs ok zor olumaktadr. Bu tehdit algsnn olumamasnda
kiilerin kendilerini sradan vatanda olarak tanmlamalar etkilidir.
Ayrca endie boyutu arlkl olarak ekonomik kayp yaama olasl da
ortaya kmaktadr. Gnmz gzetim aralaryla kiisel verilerin izinsiz
ekilde toplanmasna, datlmasna kar, kiilerin sahip olduu yasal
haklarn erevesi genel olarak uluslararas kanunlar ve Trkiye Cumhuriyeti
Anayasasnda yer alan kanunlarla belirtilmitir. Bununla birlikte ok az

263

vatanda, veri toplama yntemleriyle ilgili haklarn bilmektedir ve genel

olarak balarna bir ey gelmedii srece bunlar merak da etmemektedir. Bu
durum ncelikle bireylerin kendilerinin ya da bakalarnn yaanm gemi
tecrbelerin etkisine dayanmaktadr. Yaanan tecrbeler kiilere bu konuda
yasal sistemin koruyucu olmadn retmitir.

4. Bireylerin yeni enformasyon teknolojileriyle toplanan verilerin bir anlamda

gnll reticisi olmasnda kendilerinin de bakalarnn gizli olanna kar
duyduklar merak etkili olmaktadr. Gzetlemek ve haz arasndaki ilikide
nemli bir nokta da bunun ekiciliini salayan eyin, yeni enformasyon
teknolojilerinin gzetleyenin kimliini saklamasna izin vermesidir. Bu
noktada, bu merakn insann doasnda olduu kabul edilmekle birlikte, bu
etik bir davran olarak kabul edilmemektedir. Bununla birlikte, bu kabul edip
etmeme

durumu,

bireylerin

koruyacaklar

eylerin

niteliine

gre

deimektedir. rnein, ebeveynler ocuklarn korumak adna gzetim

aralarna tereddtsz onay verebilmektedirler. Bu balamda kiilerin
gsterdikleri davran modeli nemli ve uzakta olan koruma dncesi
etrafnda gelimektedir. Bu noktada da bireylerin kiisel haklarn ihlli ile
ilgili snrlar da deiebilmektedir.

5. Gzetime kar direni eksiklii ve dolaysyla gzetimle bark olma

durumunu salayan nedenlerle ilgili olarak, genelde somut ve bireylere
dardan empoze edilen olgulardan bahsedilmitir. Bunlarn haricinde,
bunlardan bamsz olarak, bir anlamda gzetimin iselletirilmesine olanak
salayan nedenlerden biri, insanln dini inanlarnda sakldr. Gzetimle
bark olmamz, yani gzetime kar bir direni gstermememizde,
ocukluumuzdan yetikinliimize sarkan dini retilerin etkisinin olduu
gr ayrca dnlmelidir. Dini retiyle birlikte kullara verilen gzetim
anlay bireylerde vicdani gzetimi salamaktadr. Dolaysyla da aslnda
toplumsal denetimi salamada Allahn kullar stndeki gz gnmz
gzetim teknolojilerinin gznden daha korkutucu grlmektedir.

264

6. Gzetimin toplumsal meruiyetiyle ilgili yaplan aklamalar, bir anlamda

gzetimin geleceine ynelik olarak ne srlen grlerin de temelini
oluturmaktadr. Gzetimin toplumsal meruiyetinin nedenlerinin kabul
ediliinin

derecesi,

bir

anlamda

gzetime

direni

gsterilmesini

etkilemektedir. nk bu konuda olumlu bir beklenti bulunmamaktadr. Ama

bu karamsarln temeli byle bir harekete gerekten ihtiya duyulup
duyulmamasyla ilgilidir. Bir yanda kiisel haklarn ihlli ile ilgili yaanan
endie ba gsterebilmekteyken, bir yandan da gzetimin toplumsal
meruiyet nedenlerinin gc bu endieyi bastrmaktadr. Ayrca gzetimin
geleceine ynelik beklentiler yine gnmz gzetim aralarnn reticileri
tarafndan ekillenmektedir.

265

10. SONU ve NERLER

Bu aratrmada, yeni enformasyon teknolojilerini odaa alarak, gnmz gzetimine

direni eksikliinin nedeni olan gzetimin toplumsal meruiyetine ynelik grleri
ortaya koymaya altk.

Gzetim konusu, lkemizde olduka az allm bir konudur. Gzetim konusuyla

ilgili yaplan bu alma, girite de belirttiimiz gibi, genelletirici deil, kefedici bir
almadr. Bu nedenle elbetteki vardmz sonular ancak daha geni (ve daha
derinlemesine) almalar iin ipucu verebilir. Ancak gerek zaman, gerekse
olanaklarn kstll nedeniyle, gnmz gzetimi konusunda daha geni ve daha
derinlemesine bir alma yaplamamtr. Bununla birlikte, gnmz gzetiminin
toplumsal meruiyet nedenleri ile ilgili olarak, farkndalk seviyesi yksek olan ve
toplumun farkl kesimlerinden ve yalarndan kadn ve erkeklerle yaplan grmeler
anlan konu ile ilgili genel bir fikir verebilmitir.

alma kapsamnda gnmz gzetim sistemlerinin ikili yapsnn ne kt

grlmtr. Bu balamda gzetimin hem pozitif ve retici yanlarna atfta
bulunulmakta, hem de zel alann yok olmasn salayan zelliine de dikkat
ekilmektedir. Bunun sonucunda da gzetim bir yanda korku ve pheyi beslerken,
bir yandan da kiilerin arzulad bir olay haline gelmitir. Aratrma srasnda, bu
varsaymn gl olarak desteklendii sonucuna varlmtr. nk kiiler iin
gndelik yaam pratikleri iinde yeni enformasyon teknolojileri olarak adlandrlan
ve ayn zamanda yeni gzetim teknolojilerini de oluturan bu aralarn ksa dnemli
vaatleri derinden hissedilen ihtiyalar karlamaktadr.

Gnmz gzetim sistemleri ncelikle gcn kapitalist pazar ekonomisinden

almaktadr. Gzetimin ayrtrc ve snflayc gc bir yanda kiileri kategorilere

266

ayrrken, bir yandan da tketici profiline gre ayrmaktadr. Kiilerin yeni

enformasyon teknolojilerinin vaatlerinden yararlanma istenleri bu gzetim
sistemlerinin bir lde reticisi ve datcs olmalarna neden olmaktadr. Bu
reticisi ve datcs olma durumu eitli biimlerde gereklemektedir: En yaygn
grmecilerin pek ounda ifade edildii gibi bu aralarn hayat kolaylatrc
gcnden mahrum kalmamak adna, kiisel verilerin gnll olarak verilmesi ve risk
toplumunda riski azaltmak adna, bu aralara gnll olarak evet demektir. Kiiler
bilinli ya da bilinsiz olarak, bu gzetim sistemlerinin reticisi ve datcs
olduklarn kabul etmektedirler. Bireylerin gzetimle kurduklar ilikide bu nedenle
bir karlkllk ilikisi gelimitir. Bu balamda kiiler ve gzetim sistemlerini
uygulayanlar arasnda resmiyete dklmemi bir anlama mevcuttur.

zellikle 11 Eyll 2001 saldrlarndan sonra gzetlemenin bizi koruyaca ve

gvenliimizi salayacana ynelik n kabuller artm grnmektedir. Ayrca risk
toplumu iinde kiilerin ncelikle fiziksel gvenliine zarar verecek faktrleri
minimuma indirecei dncesi grmelerin pek ounda ifade edilmitir. Risk
toplumunda riski minimuma indirmenin iki boyutu vardr: Devletin gvenliini
salamak ve sulular suu ilemeden bularak kiilerin sosyal ve ekonomik
gvenliini salamak. Ancak riski minimuma indirmek ncelikle devletin gzetim
aralarn kullanmasna onay vermek ve ekonomik gvenlii salamak iin pazar
sistemine de bu anlamda onay vermek anlamna gelmektedir. Bu kabul edi bir
yandan da mahremiyet sorununu ortaya karmaktadr. Gnmz gzetim
teknolojilerinin kiilerde rahatszlk uyandrmas ve bir anlamda tartlr duruma
gelmesi mahremiyet sorunuyla kendini gstermektedir. Bununla birlikte zellikle
yeni enformasyon teknolojileriyle birlikte oluan yeni yaam alkanlklar, zel
alann kamusal alana almasna ve zel alann iinin boalmasna neden olmaktadr.
Mahremiyet kavram kiiler iin bir yandan farkl anlamlara transfer ederken, bir
yandan da gzetimin etik boyutunu oluturmaktadr. Bu etik boyutu ile ilgili olarak
kiiler kendi mahremiyetlerinin kayb ile ilgili endie tarken, ayn kayg durumunu
bakalarnn mahremiyetleri iin tamamaktadrlar. rnein kiiler anne- baba
rolndeyseler kendilerinden uzakta olan koruma dncesi iinde bu gzetim

267

aralarn onaylayabilmektedirler. Ayrca gzetim aralar bir yandan da,

grmecilerin pek ounun da ifade ettii gibi, izlemeyle elde edilen hazzn arac
haline dnmektedir. Gzetim bylece sadece sosyal denetim, polislik ve pazar
sistemini devam ettirme grevini yerine getirmek iin kullanlmaktan te, kiiler iin
bakalarnn gizli olanna kar duyduklar merak giderme aracna da dnmtr.

Gzetim ve mahremiyet arasndaki bu iliki bir anlamda kiisel alann korunmasna

ynelik almalar da etkilemitir. Bu balamda gzetimin zellikle tartlan bu
boyutu ile ilgili olarak yasal dzenlemeler bugn btn lkelerde yaplmaya
balanrken, bir yandan da kiiler yasal yollara bavurmay ok akllarndan
geirmedikleri iin, kiisel alanlar ile ilgili ihlller karsnda ou kez kendi
kendilerine braklmtr. Bu kendi kendilerine braklma durumu hem yasalarn bu
konuda yeterli olmamasndan, hem de zelikle bizim toplumumuzda yasalar
konusunda yaanan renilmi aresizlilik duygusundan kaynaklanmaktadr.
Grmecilerin byk bir ounluunun ifade ettii gibi, hukukular da dahil olmak
zere, kiisel haklarn ihlli ile ilgili olarak yasalarn ok yeterli olmadn, ya da
yasal srecin bu konuda etkin olarak almayacana ynelik dnceler arlk
kazanmaktadr.

Gzetim sistemlerinin saklayacak bir eyi olanlar grnr kldna ynelik hakim
gr gzetimin bir bask unsuru olarak grlmesinden te sadece sulu olanlar iin
bir bask ve denetim arac olarak grlmesini salamaktadr. Dolaysyla gzetim
aralar kiilerin kendilerini iine kstrlm hissetmelerini deil, tersine hareket
edebilmelerine olanak salyor gibi grnmektedir. Bununla birlikte kiilerin
gzetim aralarna ynelik dnceleri bulunduklar sosyal ve ekonomik statlerle
ilgili olarak farkllk gsterebilmektedir. nk bu statler bir yandan kiilerin
kendilerini daha gl hissetmelerine yol aarken, bir yandan da kaybolan
sradanlkla birlikte kiilerin gzetimle birlikte ekonomik ve sosyal kayplara urama
korkular fazlalaacaktr. Dolaysyla mahremiyet bir yandan da sosyal ve ekonomik
statye gre anlamlandrlmaktadr.

268

Gzetim sistemlerinin kurumsallaarak toplumu her ynden evrelemesi ve buna

kar bir alkanlk bulunmasnn nedenlerini sadece iktidar ve pazar sistemi
ilikisiyle

aklamak

zellikle

gzetimin

bugn

geldii

noktada

yeterli

gzkmemektedir. nk daha nce de belirttiimiz gibi, gzetim insanlk tarihi

kadar eski bir kavramdr. Dolaysyla insanolu her zaman bir gzn etkisi altnda
kendini hissetmektedir. Bu noktada insanolunun her zaman kendinden stn olarak
grd bir yce varlkla ilikisinin, gzetimin bu ynn aklamakta rol
gstereceini syleyebiliriz. Gzetimin iselletirilmesinde dinsel gzetimin etkili
olabileceine ynelik grler grmelerde arlk kazanmaktadr. Devaml en
byk gzetimci tarafndan gzetlenme hissiyle bymek insanlarn yetikinliklerine
sarkan bir reti olmaktadr. Ayrca bir ok grmecinin de ifade ettii gibi, dine
dayal gzetimin yaratt korku gnmz gzetim aralarnn yaratt korku ve
disipline etme etkisinden daha fazladr. O yzden kiiler bu gzetim aralarnn
yaptrmn dinsel gzetimden daha az hissetmektedirler. Bununla birlikte, dinin
gzetim aralarna kiilerin alkn hale gelmelerindeki etkisi ile ilgili daha fazla
bilgiye ulamak iin, sadece kutsal kitab olan dinlere deil genel olarak dinin arkaik
yapsna bakmak faydal olacaktr. lkemizde hemen hemen hi irdelenmemi olan
bu konuya, yabanc kaynaklar arasnda da deinilmediini grmekteyiz.

Gzetimin toplumsal meruiyet nedenleri olarak tespit edilen bu nedenler gzetim

faaliyetlerinin artmasna ve sorgulanmadan kabul edilmesi sonucunu dourmaktadr.
Bununla birlikte gzetimin gelecei ile ilgili olarak, gzetimin sistemlerinin
tamamen ortadan kalkacana ynelik bir beklenti iine girmek genel olarak
toplumsal yaamda yaanan deiimlerin izdmn grmemek anlamna
gelecektir. Bununla birlikte, gzetim sistemleri analiz edilirken bu tek tarafl
yaklamdan te toplumdaki sosyal ve kltrel deiimlerin sonucunun iyi analiz
edilmesi gerekmektedir. Unutulmamas gereken bir nokta da, bu analizlerin
yaplrken sadece sosyolojiden deil, ekonomi, psikoloji, hukuk, politika ve iletiim
bilimlerinden yararlanlmas zorunluluudur. nk gzetim konusu bu anlamda
disiplinler aras almalar gerektirmektedir. Gzetim konusuyla ilgili olarak
yaplacak almalarda gzetlemeyi sadece egemenlik ilikileri asndan incelemek

269

ok yanl olacaktr. nk gzetim artk kresel ekonominin ve sanal alann iinde

yer almaktadr. Corafi alan ve yntem olarak geleneksel gzetime gre ok
genileyen gnmz gzetim teknolojilerine direni yollar iin, sadece pazar
sistemine ve egemenlik ilikilerine deil insann iine de bakmalyz. Ayrca bir
yandan da hukuk devleti iinde bireylerin en nemli korunma arac olan kiilerin
anayasal haklar da bu konuda yol gsterici olacaktr. Genel olarak var olan bir
yanl, yani yasalar ve teknoloji arasndaki iliki konusu buna yol gsterecektir.
Genelde teknoloji ile ilgili yaanan sorunlarn artmasndan sonra anayasal
dzenlemeler yaplmaktadr. Oysa ki, zellikle yeni enformasyon teknolojileriyle
ilgili yaanan sorunlarda bu yasal belirsizlik ok etkilidir.. Eer yasalarla birlikte
teknoloji ayn paralellikte birbirini takip etmezse bu sorunlar daha da byyecektir.
Ayrca bu ynde dzenlemeler yaplmazsa gzetimin etik boyutu srekli olarak
tartlmaya devam edilecektir. nmzdeki sre, korku kltrnn daha da artt
dnyada, yabanclar toplum iinde gvenli yaamak iin, bu gzetim aralarnn daha
da artacann ve bununla birlikte bu konunun etik ve politik boyutlarnn daha da
tartlaca bir dnem olacadr. Bu anlamda, gzetim teknolojilerinin gnll
kullancs durumuna gelmi ve dijital kodlara dnecek olan bireyler, bu
sistemlerin kurallarna uygun olarak davranmak zorunluluu hissedeceklerdir. Bu
balamda gzetim olgusu, bask ve denetim yoluyla kurulan bir sistem olmaktan te
gnlllk ilikisine dayanan bir yaplanma iinde incelenecektir.

270

11.

EKLER 1 : Grme Formu rnei

271

GRME FORMU

1. Cinsiyetiniz:

Kadn 1

Erkek - 2

2. Yanz:

3. Eitim Durumunuz: Orta retim-1

Lise-2

niversite-3

Yksek Lisans -4

Doktora -5

4. Uzmanlk Alannz (iniz):

5. Bilgisayar daha ok nerede kullanyorsunuz?

1

Evde daha fazla kullanyorum.

yerinde daha fazla kullanyorum.

Ev ve iyerinde ayn miktarda kullanyorum.

6. nterneti daha ok nerede kullanyorsunuz?

1. Evde daha fazla kullanyorum.
2. yerinde daha fazla kullanyorum.
3. Ev ve i yerinde ayn miktarda kullanyorum.

7. nterneti daha ok aadaki hangi amalar iin kullanmay tercih ediyorsunuz?

(Birden fazla k iaretleyebilirsiniz)
1. Enformasyon / bilgi kayna
2. Haberleme / iletiim arac
3. Elence arac
4. Haber edinme (medya) arac
5. Aratrma
6. Yeni insanlarla tanma
7. On-line al veri arac

272

8. Bankaclk ilemleri(Fatura deme, EFT v.b.)

9. Dier.

8. yerinizin verdii e-posta hesabnzn dnda, kiisel -e posta adresiniz var m?

Neden?
Evet -1

Hayr -2

9. Cep telefonunuzu daha ok hangi ilikileriniz iin kullanyorsunuz?

1. zel, kiisel ilikilerim iin.
2. ilikilerim iin.
3. Her ikisi iin ayn miktarda kullanyorum.

10.Cep

telefonunuzu

normal

konumalar

dnda

hangi

kullanyorsunuz?(Birden fazla k iaretleyebilirsiniz)

1. Mesaj
2. Fotoraf
3. Kamera
4. Oyunlar
5. Web
6. Dier.

11. Kredi kart kullanyor musunuz?

Evet -1

Hayr - 2

12. Cevabnz evet ise ka deiik kredi kart kullanyorsunuz?

..adet

13. Kredi kartnz hangi ilemler iin kullanyorsunuz?

1. Gda
2. Giyim
3. Salk

amalar

iin

273

4. Eitim
5. Alveri
6. Elence
7. Dier

14. yerinize girite manyetik giri kart kullanlyor mu?

Evet -1

Hayr -2

15. Eer cevabnz evet ise manyetik giri kartlarnn olmasnn sizce iyeri asndan
ilevi nedir?

16. yerinizde gvenlik kameras var m?

Evet -1

Hayr -2

17. Eer cevabnz evet ise gvenlik kamerasnn olmasnn sizce iyeri asndan
ilevi nedir?

18.Size srasyla sralayacamz enformasyon teknolojileri araclyla bilgilerinizin

kayt altna alnma olasl karsnda ne hissediyorsunuz?
Kameralar.
nternet.
Cep telefonu/i yerindeki telefon.
Kredi Kart.

19. Kiisel ya da zel alan kavramndan ne anlyorsunuz? Siz zel alannz nasl
tanmlarsnz?

20. Kiisel alanlarna ait bilgilerin bakalarnn eline gemesi ve kullanlmas gibi
olaslklar karsnda ne hissederseniz?

21. nternet, telefon, kamera ve kredi kart zerinden toplanan verilerle gvenliin
salanmasna ynelik almalar nasl deerlendiriyorsunuz?

274

22. Gzetim sistemleri hangi kurum/kurumlarn kontrolnde olmaldr?

23. Herhangi bir ekilde kiisel bilgilerin aa kmasyla ilgili bir tehdit
hissetmeniz durumunda zerinde konutuumuz bu aralar i ve zel yaamnzda
kullanmaktan vazgemeyi dnrmsnz?

24-Kiisel bilgilerinizi korumak adna ne gibi yasal haklarnz olduunu

biliyormusunuz? Eer byle bir durumla karlasanz yasal olarak haklarnz korur
musunuz?

25.-Sizce bireysel yada toplu olarak gzetlemeyi engelleme yntemleri baarl

olabilir mi?

26.- Bakalarnn e-posta kutusuna, yazmalarna yada elektronik grntlerine

kiilerin izni olmadan bakanlar hakknda ne dnrsnz?

27. Tanrnn gz stnzde olur, Tanr her eyi bilir gibi szlerin
ocukluumuzdan itibaren dinsel retiler iinde size verilmesinin, gnmzdeki
gzetim sistemlerini kabul etmenizde etkisi varm dr?

28.-Bu gzetim aralaryla salanan gzetleme durumu sizce nereye kadar gidebilir?

275

KAYNAKLAR

a) Kitaplar:

ADORNO, Theodor W (2002), Minima Moralia: Sakatlanm Yaamdan

Yansmalar, ev. Orhan Koak-Ahmet Doukan, Metis Yaynlar, stanbul.

AKAY, Ali (2000), Michel Foucaultda ktidar ve Direnme Odaklar, Balam

Yaynlar, stanbul.

ALTHUSSER, Louis (1991), deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, ev.Yusuf

Alp-Mahmut zk, letiim Yaynlar, stanbul.

ARENDT, Hannah (2000), nsanlk Durumu, ev. Bahadr Sina ener, letiim
Yaynlar, stanbul.

ATABEK, mit (2001), letiim ve Teknoloji: Yeni Olanaklar-Yeni Sorunlar,

Sekin Yaynclk, Ankara.

AYDIN, Suavi (2005), Amacmz Devletin Bekas : Demokratikleme

Srecinde Devlet ve Yurtta, TESEV Yaynlar, stanbul.

BAZ, Ltf A.-AKMAKI, Ramazan. (2002), Yeni Trkiye Cumhuriyeti

Anayasas, Legal Yayn, stanbul.

BAUMAN, Zygmunt (1999), Kreselleme (Toplumsal Sonular), ev. Abdullah

Ylmaz, Ayrnt Yaynlar, stanbul.

276

BAUMAN, Zygmunt (2001), Paralanm Hayat:Postmodern Ahlak Denemeleri,

ev. smail Trkmen, Ayrnt Yaynlar, stanbul.
BAUMAN, Zygmunt (2005), Bireysellemi Toplum, ev. Yavuz Alogan, Ayrnt
Yaynlar, stanbul.

BELL, Daniel (1973), The Coming of Post-Industrial Society: A venture in Social

Forecasting, Basic Boks, New York.

BENHABB, eyla (1999), Modernizm, Evrensellik ve Birey: ada Ahlak

Felsefesine Katklar, ev. Mehmet Kk, Ayrnt Yaynlar, stanbul.

BERGER, John (1999), Grnre Dair Kk Bir Teoriye Doru Admlar, ev.
Blent Somay, Metis Yaynlar, stanbul.

BERGER, John (2002), Grme Biimleri, ev. Yurdanur Salman, Metis Yaynlar,
stanbul.

CASTELLS, Manuel (1996), The Rise of the Network Society the Information
Age: Economy, Society and Culture, Blackwell Publishers, Cambridge

CASTELLS, Manuel (2005), Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr

(A Toplumunun Ykselii), ev. Ebru Kln, Bilgi niversitesi Yaynlar,
stanbul.

CCELOLU, Doan (1992), nsan ve Davran, Remzi Kitapevi, stanbul.

DRUCKER, Peter F. (1993), Yeni Gerekler: Devlet ve Politika Alannda

Ekonomi Bilimi ve Dnyasnda, Toplumda ve Dnya Grnde, ev.
Birtane Karanak, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul.

DOLGUN, Uur (2005), te Byk Birader, Hay Kitap, stanbul.

277

DURA Cihan-ATK Hayriye (2002), Bilgi Toplumu, Bilgi Ekonomisi ve Trkiye,

Literatr Yaynclk, stanbul.
ELLUL, Jacques (2003), Teknoloji Toplumu, ev. Musa Ceylan, Bak Yaynlar,
stanbul.

FOUCAULT, Michel (1992), Hapishanenin Douu, ev. Mehmet Ali Klbay,

mge Yaynlar, stanbul.

FOUCAULT, Michel (2003), ktidarn Gz, ev. Ik Ergden, Ayrnt Yaynlar,

stanbul.

FURED, Frank (2001), Korku Kltr: Risk Almamann Riskleri, ev. Bar
Yldrm, Ayrnt Yaynlar, stanbul.

GATES, Bill (1999), Dnce Hznda almak, ev. Ali Cevat Akkoyunlu,
Doan Kitaplk, stanbul..

GIDDENS, Anthony (2000), Elimizden Kap Giden Dnya, ev. Osman

Aknhay, Alfa Yayn, stanbul.

GIDDENS, Anthony (2005), Ulus, Devlet ve iddet, ev. Cumhur Atay, Devin
Yaynlar, stanbul.

GRBLEK, Nurdan (2001), Vitrinde Yaamak, Metis Yaynlar, stanbul.

GVEN,

Mehmet

(2004),

nternette

Gvenlik

ve

Hacker

Meselesi,

GrafikerYaynclk, Ankara,

HABERMAS, Jurgen (2000), Kamusalln Yapsal Dnm, ev. Tanl BoraMithat Sancar, letiim Yaynlar, stanbul.

278

HEADRICK, Daniel R. (2002), Enformasyon a: Akl ve Devrim anda Bilgi

Teknolojileri, 1700-1850, ev. Zulal Kln, Kitap Yaynevi, stanbul.

HMANEN, Pekka (2005), Hacker Etii, ev: ebnem Kaptan, Ayrnt Yaynlar,
stanbul.

LMHAL (2004), Cilt I, Diyanet leri Vakf Yaynlar, Ankara.

NCL (Mjde), (2004),Yeni Yaam Yaynlar, stanbul.

KUMAR, Krishan (1999), Sanayi Sonras Toplumdan Post-modern Topluma,

ev. Mehmet Kk, Dost Kitapevi Yaynlar, Ankara.

LYON, David (1997), Elektronik Gz (Gzetim Toplumunun Ykselii), ev.

Dilek Hattatolu, Sarmal Yaynlar, stanbul.

LYON, David, (2006), Gzetlenen Toplum, ev: Gzde Soykan, Kalkedon

Yaynevi, stanbul.

MARCUSE, Herbert (1986), Tek-Boyutlu nsan, ev. Aziz Yardml, dea

Yaynlar, stanbul.
MARTN, Brian (1998), Information Liberation Challenging the Corruptions of
Information Power, Freedom Pres, London.

MARX, Karl (1975), KAPTAL (Birinci Cilt), ev: Alaatin Bilgili, Sol Yaynlar,
Ankara.

MATTELART, Armand (2004), Bilgi Toplumunun Tarihi, ev: Halime Ycel

Altnel, letiim Yaynlar, stanbul.

279

McLUHAN, Marshall.-POWERS, Bruce R. (2001), Global Ky, ev: Bahar cal

Dzgren, Scala Yaynclk, stanbul.

MENGOLU, Takiyettin (1988), Felsefeye Giri, Remzi Kitapevi, stanbul.

MTCHELL, William J (1996), City of Bits , MIT Press, Cambridge.

MUMFORD, Lewis (1996), Makine Efsanesi, ev. Frat Oru, nsan Yaynlar,
stanbul.

NAISBITT, John (2004), nsan ve Teknoloji, ev Orkunt Ayaz-Huban Yldrm,

Global Yayn, stanbul.

NEGROPONTE, Nicholas (1996), Dijital Dnya, ev. Zlf Dicleli, Trk Henkel
Dergisi Yaynlar, stanbul.

ORWELL, George (2002), Bin Dokuz Yz Seksen Drt, ev: Nuran Akgren, Can
Yaynlar, stanbul.

POSTMAN, Neil (2006), Teknopoli:Yeni Dnya Dzeni, ev. Mustafa Emre

Ylmaz, Paradigma Yaynclk, stanbul.

ROBINS, Kevin (1999), maj: Grmenin Kltr ve Politikas, ev. Nuray

Trkolu, Ayrnt Yaynlar, stanbul.

SALAM, Bahaddin (1998), Gemi ve Gelecek Arasnda Tevrat,: Tebli

Yaynlar, stanbul

SARTOR, Govann (2004), Grmenin ktidar, (Homo Videns) Gren nsan,

ev. Gl Baltu-Bahar Ulukan, Karakutu Yaynlar, stanbul.

280

SENNETT, Richard (1996), Kamusal nsann k, ev. Serpil Durak-Abdullah

Ylmaz, Ayrnt Yaynlar, stanbul.

STAPLES, William G. (1997), The Culture of Surveillance: Dicipline and Social

Control in the United States, St. Martin's Pres, New York.

TAPSCOTT, Don (1998), Dijital Ekonomi: A zerindeki Akl anda Umut ve

Tehlike, ev: Ece Ko, Editr Ahmet Budayc, Ko Sistem Bilgi ve letiim
Hizmetleri, stanbul

TEKEL, Hasan (1994), Bilgi a: Bilgi ann Sosyal Kltrel ve Ekonomik

Etkileri, Simavi Yaynlar, stanbul.

TOFFLER, Alvin (1981), nc Dalga, ev: Ali Seden, Altn Kitaplar, stanbul.

TOFFLER, Alvin-TOFFLER, Heidi. (1995), Yeni Bir Uygarlk Yaratmak

(nc Dalgann Politikas), ev. Zlf Dicleli, Trk Henkel Dergisi
Yaynlar, stanbul.

UUR, Aydn (2003), Kltr Ktas Atlas: Kltr, letiim, Demokrasi, Yap
Kredi Yaynlar, stanbul.

VRLO, Paul (2003), Enformasyon Bombas, ev.Kaya ahin, Metis Yaynlar,

stanbul.

WEBER, Max (1998), Sosyoloji Yazlar, ev. Taha Parla, letiim Yaynlar,
stanbul.
WEBER, Max (2005), Brokrasi ve Otorite, ev. H. Bahadr Akn, Adres
Yaynlar, Ankara.

WESTN, Alan F. (1967), Privacy and Freedom, Atheneum, New York.

281

WILLIAMS, Raymond (2003), Televizyon, Teknoloji ve Kltrel Biim, ev.

Ahmet Ulvi Trkba, Dost Kitapevi, Ankara.
WRGHT, Elizabeth (2002), Lacan ve Postfeminizm, ev. Ebru Kl, Everest
Yayn, stanbul.

YAZICIOLU, Ylmaz, (1997), Bilgisayar Sular, Alfa Yaynlar, stanbul.

ZZEK, Slovoj (2005), Yamuk Bakmak, ev. Tuncay Birkan, Metis Yaynlar,
stanbul.

b) Sreli Yaynlar (Dergi ve Kitaplardaki Makaleler):

AHISKA, Meltem (2002), Bilginin Arasallamas ve Gndelik Hayatn Bilgisi,

Bilgi

Toplumuna

Gei,

Sorunsallar/Yorumlar/Eletiriler

ve

Tartmalar, Der. lhan Tekeli, Sleyman etin zolu, Bahettin Akit vd.
Tubitak Yaynlar, No:3, Ankara.

AK, Rahim (2006), Sabah Gazetesi, Ekonomi Sayfas, 8 Ekim , sayfa 10.

AKGL, Mustafa (2001), Trkiyede nternetin ve nternet Kurulunun Ksa

Tarihi, http://dergi.tbd.org.tr/yazarlar/20082001/mustafa_akgul.htm

ALTAY, Derya (2003), Kresel Kyn Medyatik Mimar: Marshall McLuhan,

Kadife Karanlk, Haz: Nurdogan Rigel- Gl Baltu ve di., Su Yaynlar,
stanbul.

ALTHEDE, David L. (2004), The Control Narrative of the nternet, Symbolic

Interaction, Vol. 27, No. 2, 223-245.

282

AYTA, Klarslan (1998), Biliim Toplumu, Yeni Trkiye Dergisi, Yl:4

Say:20, Mart-Nisan, 1392-1396.

BAARAN, Funda-ZDEMR, nder

(2002),Trkiyede nternetin Dn

Bugn ve Gelecei, htpp://www.dergi.tbd.org.tr/yazarlar.

BECEN, Yasin (2004), Siber Uzayda Mahremiyet,II. Trkiye Biliim uras

Hukuk alma Grubu.
http:// www.bilisimsurasi.org.tr/hukuk/docs/siber_uzayda_mahremiyet.pdf

BELL, Daniel (2001), letiim Teknolojisi: Gidiat Daha yiye mi Yoksa Daha
Ktye mi? ev. K. Ahmet Sevimli, Der. Uur Dolgun, Sosyo-Ekonomik
Perspektif, Asa Yaynclk, Bursa.
BENNETT, Colin J. (1995), Privacy in the Political Systems: Perspectives from
Political Science and Economics, http: //web. uvic. ca/ polisci/ bennett/ pdf/
westinbook.pdf. 1-66.

BENNETT, Colin J. (2001),Cookies, Web Bugs, Webcams and Cue Cats: Patterns
of Surveillance on the World Wide Web Ethics and Informaion
Technology, Vol. 3, Issue 3 ,197-210.

BOTAN Carl - VORVOREANU, Mihaela (2004), What Do Employes Think about

Electronic Surveillance at Work? Electoric Monitoring the Workplace:
Controversies and Solutions, Ed. John Weckert, dea Group, USA.

BOZKURT, Veysel (1998), Enformasyon Toplumu ve Trkiye, Yeni Trkiye

Dergisi, Yl:4 Say:19, Mart-Nisan, 199-204.

BULDUK, Sevda (2002), renilmi aresizliin Genelleme Sorunu: Grev

Etkisi, Trk Psikoloji Dergisi, Cilt 17, Say: 50, Aralk, 77-93.

283

CAMPELL, John Edward & CARLSON, Matt (2002), Panoptikon Com: Online
Surveillance and the Commodificaiton of Privacy, Journal of Broadcasting
& Electronic Media, Vol. 46, Issue.2.
CASTELLS, Manuel (1998), Information Technology, Globalization and Social
Development, UNRD Development Paper. http: // www. uoc.edu/ in3/
hermeneia/ sala_de_lectura/castells_information_technology.html.

CASTELLS, Manuel (2004), Ada kreselleme, kimlik ve toplum:Calhoun, Lyon

ve Tourinee Cevap, Kresel Kuatma Karsnda nsan, Haz: Mustafa
Armaan, ev. ehabettin Yaln, Ufuk Kitaplar, stanbul.

CLARKE, Roger (2005), Have We Learnt to Love Big Brother?, Issues, Vol.71,
9-12. http://www.anu.edu.au/people/Roger.Clarke/DV/DV2005.html

COZZETTO, Don A.- PEDELSK, Theodore B. (1997), Privacy and the

Workplace: Technology and Public Employment, Public Personnnel
Management, Vol. 26, Issue 4, 515-527.

COLEMAN, Stephan (2004),Universal Humar Rights and Employee Privacy:

Questioning Employer Monitoring of Computer Usage, Electronic
Monitoring in the Workplace: Controversies and Solutions. Ed: John
Weckert, Idea Group Publishing, USA.

DEDEOLU, Gzde (2004), Gzetleme, Mahremiyet ve nsan Onuru, http:

//www. dergi. tbd. org.tr / yazarlar/19042004/gozde_dedeoglu.html.

ELTUGAY, ZER (2000), nternet ve Yabanclama, htpp:// www.inettr.org.tr/inetconf6/tammetin/yabancilama.html.

284

ERGUR, Ali (1998a), Elektronik Denetim Snrlarnda Demokrasi,Birikim

Dergisi, Say: 110, 54-60.

ERGUR, Ali (1998b),Nergis Harikalar Diyarnda: Sanal Gerekliin deolojik

Balam, Toplum ve Bilim Dergisi, Say:79, 138-162.

ERKAN, Hsn (1998), 21. Yzyla Girerken Bilgi Toplumu ve Trkiye, Yeni
Trkiye Dergisi, Yl:4,Say:19, Mart-Nisan, 134-144.

GACKENBACH, Jayne-ELLERMAN, Evelyn (1998), Introduction to Psyhological

Aspects of Internet Use, Psychology and the Internet : Intrapersonal,
Interpersonal, and Transpersonal Implications, Ed. Jayne Gackenbach,
Academic Pres, San Diego.

GANDY Jr, Oscar H.(1989), The Surveillance Society: Information Technology

and Bureaucratic Social Control, Journal of Communication; Vol.39,
Issue 3, 61-76.

GANDY Jr. Oscar H. (1996), Coming to Terms with the Panoptic Sort,
Surveillance, Computers, Privacy, Ed. David Lyon-Elia Zureik, Universty
of Minesota Press, London.

GAVSON, Ruth (1995), Privacy and the Limits of Law ,Computers, Ethics &
Social Values, Ed. Deborah G.Johnson, Helen Nissenbaum, Prentice Hall,
Englewood.

GERAY, Haluk (1998), Enformasyon Toplumu ve Trkiye: Eriim Asndan Bir

Deerlendirme, Yeni Trkiye Dergisi, Yl:4, Say:20, Mart-Nisan, 14151429.

285

GUMBERT, Gary & J. DRUCKER, Susan (2001), Public Boundaries: Privacy and
Surveillance in a Technological World, Communication Quarterly, Vol.
49, Issue 2, 115-129.

HOEKSEMA, Susan-GRGUS Nolen. vd.(1986), Learned Helplessness in

Children: A Longitudinal Study of Depression, Achievement, and
Explanatory Style, Journal of Personality of Social Psyhology, Vol. 51,
Issue

2, 435-442.

IRZIK, Grol (2002), Bilgi Toplumu mu, Enformasyon Toplumu mu? AnalitikEletirel Bir Yaklam, Bilgi Toplumuna Gei : Sorunsallar, Grler,
yorumlar, Eletiriler ve Tartmalar, Der. lhan Tekeli. vd, Trkiye
Bilimler Akademisi Yaynlar, No.3, Ankara.

KAHN,

Richard-KELLNER,

Douglas

(2003),

Internet

Subcultures

and

Oppositional Politics, http:// www. gseis. ucla. edu / faculty / kellner /essays
/ internetsubculturesoppositionalpolitics. Pdf.

KAKABADSA, Nada K.-KAUZMN, Alexander. vd. (2000), Current Trends in

nternet

Use:

E-Communication,

E-Information

and

E-Commerce,

Knowledge and Process Management, Vol 7. Issue 3, 133-142. http: //

www3. interscience. wiley. com/ cgi-bin /fulltext/72515424/PDFSTART.

KELLNER, Douglas (?), New Technologies, TechnoCities, and the Prospects for
Democratization, http: //www. gseis. ucla. edu/ faculty /kellner /essays
/newtechnologiestechnocities. pdf,

KELLNER, Douglas (?), New Technologies and Alienation: Some Critical

Reflections, htpp:// www. gseis. ucla. edu / faculty/ kellner/ essays/
technologyalienation. pdf.

286

KING, Lyall (2001), Information, Society and the Panopticon, The Western
Journal of Graduate Research,Vol 10 Issue 1, 40-50.

LEE Samantha-KLEINER Brian H. (2003), Electronic Surveillance in the

Workplace, Management Research News, Volume 26, Issue 2-3-4, 72-81.
LYON, David-ZUREK, Elia (1996), Surveillance, Privacy and the New
Technology, Surveillance, Computers, Privacy, Ed. David Lyon & Elia
Zureik, Universty of Minesota Press, London.

LYON, David-HLLER, Christian (1997), Surveillance Systems Towards an

Electronic Panoptical Society? , http: //www. heise.de/ tp/ r4 /artikel /8
/8026/1.html.

LYON, David (2002), Everyday Surveillance: Personal Data And Social

Classifications, Information, Communication and Society, Vol. 5, Issue 2,
April, 242-257. http://pacific.commerce.ubc.ca/kbe/lyon_surveillance.pdf

LYON, David (2004), A, Benlik ve Gelecek, Kresel Kuatma Karsnda

nsan, Haz. Mustafa Armaan, ev. ehabettin Yaln, Ufuk Kitaplar,
stanbul.

NALAOLU, Halil (2005), nternette Rntgencilik: ada Ahlakn znesi

zerine, nternet, Toplum, Kltr, Ed. Mutlu Binark- Bar Klbay,
Epos Yaynlar, stanbul.

MAGGO, Paul Di-HARGITTAI Eszter. vd. (2001), Social Implcatons of the

Internet, Review of Sociology, Vol 27, 307-336.

MARTIN, Brian (1998), Technology in Different Worlds, Bulletin of Sicence,

Technology and Society, Vol 18, Issue 5. 333-339.

287

MARX, Gary T. (1995), Undorcover in Comparative Perspective:Some

Implications for Knowledge and Social Research, http: // web .mit. edu /
gtmarx / www / compspecsur.html

MARX, Gary T. (1996), Privacy and Technology, http: // www .web .mit . edu /
gtmarx /www /privantt .html.
MARX, Gary T. (1998),An Ethics For the New Surveillance; The Information
Society, Vol 14, Issue 3, 171-186. www..mit/edu/gtmarx/nicolin5.html.

MARX, Gary T. (2002), Whats New About the New Surveillance? Classifying
for Change and Continuity, Surveillanca&Society,Journal, Vol.1, Issue 1,
9-29. http://www.surveillance-and-society.org/journalv1i1.htm

MARX, Gary T. (2003), A Tack in the Shoe: Neutralizing and Resisting the New
Surveillance, Journal of Social Issues, Vol 59, Issue 2, 369-390.

MARX, Gary T. (2005a), Seeing Hazily (but not Darkly) Through the Lens: Some
Recent Empirical Studies of Surveillance Technologies, Law and Social
Inquiry, Vol 30, Issue 2, 339-371. http ://www. Web .mit .edu /gtmarx
/www /hazily .html

MARX, Gary T. (2005b), Surveillance and Society,http://www. web. mit. edu/

gtmarx / www/ surandsoc.html.

MILLER, Seumas & WECKERT, John (2000), Privacy, the Workplace and the
Internet, Journal of Business Ethics, Vol.28, Issue 3, 255-265.

ZCAN, Mehmet (2004), Siber Terrizm ve Ulusal Gvenlik, nternet ve

Hukuku, Der: Yeim M. Atamar, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar,
stanbul.

288

ZDLEK, Ali Osman (2003), Hizmet Akitlerinde Gizlilik Maddesinin Biliim

Teknolojileri Kullanm Asndan Deerlendirilmesi, http: // www .hukukcu
.com / bilimsel /kitaplar /hizmetakitlerivebilisim.html.

PATTON, Jason W. (2000), Protecting Privacy in Public? Surveillance

Technologies and the Value of Public Places, Ethics and Information
Technology, Vol.2, 181-187.

PORTER, William G & GRIFFATON Michael II. (2003),Between the Devil and
Deep Blue Sea: Monitoring the Electronic Workplace, Defense Counseil
Journal, Vol. 70, Issue 1, 65-77.

RGEL, Nurdoan (2004),Gzn Gastronomisi, SARTOR, Govann (2004),

Grmenin ktidar, (Homo Videns) Gren nsan, Sunu Yazs, ev: Gl
Baltu-Bahar Ulukan, Karakutu Yaynlar, stanbul.

RULE, James B. (1996), High-Tech Workplace Surveillance: Whats Realy New?,

Surveillance ,Computers, Privacy, Ed. David Lyon - Elia Zureik, Universty
of Minesota Pres, London,

SEWELL, Graham & BARKER,James R. (2001), Neither good, nor bad, but
dangerous: Surveillance as an Ethical paradox, Ethics and Information
Techhology, Vol 3, Issue 3, 183-196.

STALDER, Felix (2002), Opinion. Privacy is not the Antidote to Surveillance,

Surveillance & Society, Vol. 1, Issue 1, 120-124. http://www.surveillanceand-society.org/articles1/opinion.pdf.

VAZ,

Paulo-BRUNO,

Fernando

(2003),

Types

of Self-Surveillance:from

Abnormality to ndividuals at risk, Surveillance & Society, Vol. 1: Issue 3,

272-291.http://www.surveillance-and-society.org/articles1(3)/self.pdf.

289

WINNER, Longdon (2004), Technologies as Forms Life, Readings in the

Philosophy of Technology, Ed. David M. Kaplan, Rowman- Littlefield ,
USA.

WOOD, David

(2003), Editorial Foucault and Panopticizm Revisited

Surveillance & Society, Vol. 1: Issue 3, 234-239. http://www.surveillanceand-society.org/articles1(3)/editorial.pdf

c) nternet Kaynaklar

http://www.epic.org/privacy/carnivore

htpp://www.academic.marist.edu./pennings/hyprhsty.html

http://turk.internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=12308

htpp://www.tdk.gov.tr (Sz Bul Ksmnda)

htpp://www.astoxford.com (Szlk Arama Ksmnda)

htpp://www.diyanet.gov.tr/turkish/default.asp.

www.nielsen-netratings.com/news.jsp?section=dat

htpp//turk.nternet.com/haber/yazigoster.php3?yazlid=13435(12.08.2005)

htpp://www.nternethaber.com/news_print.php?id=11976(24.07.2006)

290

htpp://www.bilgitoplumu.gov.tr/yayin/20041015_DIE_BT_anket.xls

htpp://www.tuik.gov.tr/veribilgi.doc

htpp://www bilgitoplumu.gov.tr/yayin/20041015_DIE_BT_anket.xls

htpp://www.sabah.com.tr/2006/09/04/eko94.html

http://www.tk.gov.tr/Yayin/istatistikler/istatistik/2006_Eylul_gsm.htm.

http://www.tk.gov.tr/Yayin/Raporlar/pdf/faaliyet_2005.pdf.

htpp://www.tubiderbd.com/printnews.php?news_id=5677&cat_id=1(4.10.2006)

htpp://www.turk.nternet.com/haber/yazigoster.php3?yazlid=12996.

http://www.turkhukuksitesi.com/showthread.php?t=5544&page=3

http://www.iem.gov.tr

Zaman Gazetesi, 10 Temmuz, 2005, Korsan Satclar Mobesa ile Dalga geiyor
htpp://www. vatanim.com.tr/root.vatan?

htpp//turk.nternet.com/haber/yaziyaz.php3?yaziid=15661

291

ZGEM

1994 ylnda Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi
Sosyoloji Blmnden mezun oldu. 1999 ylnda stanbul niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Davran Bilimleri Anabilim Dalnda Salk Hizmetlerinde
Etkin Takm almasna Ynelik Bir Aratrma adl yksek lisansn tamamlad.
2001 ylnda Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Genel Sosyoloji ve Metodoloji Blmnde doktoraya balad. Halen Boazii
niversitesinde Tantm Birimi sorumlusu olarak grev almaktadr. Ayrca Boazii
niversitesi Yaam Boyu Eitim Merkezi bnyesindeki Halkla likiler ve Sat
Pazarlama blm sertifika programlarnda ders vermektedir.