T.C.

ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM) ANABLM DALI

AYDINLANMA AINDA KAMUSAL ALAN VE HETEROTOPK MEKAN NCELEMES: PALAIS ROYAL ve MASON LOCALARI

Yksek Lisans Tezi

Reide Adal

Ankara 2004

T.C. ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM) ANABLM DALI

AYDINLANMA AINDA KAMUSAL ALAN VE HETEROTOPK MEKAN NCELEMES: PALAIS ROYAL ve MASON LOCALARI

Yksek Lisans Tezi

Reide Adal

Tez Danman : Filiz ulha Zabc

Ankara 2004 ii

T.C. ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM) ANABLM DALI

AYDINLANMA AINDA KAMUSAL ALAN VE HETEROTOPK MEKAN NCELEMES: PALAIS ROYAL ve MASON LOCALARI

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman : Filiz ulha Zabc

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad Do.Dr. Arif Gven Sargn Yrd.Do.Dr. Zeliha Etz Yrd.Do.Dr. Filiz ulha Zabc mzas

Tez Snav Tarihi : 30 Eyll 2004

iii

NDEKLER NDEKLER ............................................................................................... iv GR ............................................................................................................. 1 I. KAMUSAL ALAN VE HETEROTOPYA ................................................... 10 A. AYDINLANAN KAMU VE KAMUYU KAP(AT)ANLAR ............ 10 B. TEKLETRLEN NSAN VE NSANI KAP(AT)AN HETEROTOPYALAR .................................................................. 20
1. Heterotopya ..............................................................................20 2. Foucault, Kapatlma ve Heterotopya ........................................36

II. PALAIS ROYAL ...................................................................................... 50 A. AYDINLANMI PARS TABLOSU .......................................... 50

1. Parisin Topografik Yaps .........................................................50
a. Fauburg Saint-Marcel ............................................................... 54 b. Bicetre ....................................................................................... 54 c. Vivien Soka ............................................................................ 54 d. Saint-Germain-En-Laye ............................................................ 55

2. Paris'in Toplumsal Yaps .........................................................55

a. Soyluluk..................................................................................... 56 b. Burjuvalar .................................................................................. 57 c. Kapitalistler................................................................................ 58 d. Kk Burjuvalar ....................................................................... 59 e. Sanatlar (Artistler) .................................................................. 59 f. teki Snflar .............................................................................. 60

3. Pariste Gndelik Yaam ..........................................................62

a. Haller......................................................................................... 62 b. Tekel ......................................................................................... 63 c. kinci El Parekendecilik ............................................................. 63 d. Kk Dkkanlar ....................................................................... 63 e. Alp Gtrmeler ......................................................................... 64 f. ocuklar ..................................................................................... 64 g. Hastane - Dknlerevi............................................................. 65

iv

B. MEKANIN TARH................................................................... 66
1. IV. Henri Dnemi Paris, ehircilik ve Place Royal....................66
a. Place Royalin lk Dizayn: 1605................................................ 68 b. Place Royalin kinci Dizayn : 1607 .......................................... 80

2. Temsilin kizlenmesi Olarak Palais Royal .................................94

a. Devrimden nce Palais Royal .................................................. 95 b. Devrimden Sonra Palais Royal ............................................... 102

C. KAMUSAL VE HETEROTOPK MEKAN OLARAK PALAIS ROYAL...................................................................................... 105

1. Renkler ...................................................................................106 2. Meydan ve Bahe...................................................................108 3. Pasajlar ve Galeriler ...............................................................112 4. Kafeler ve Kulpler .................................................................119 5. Elence...................................................................................125 6. Tiyatro.....................................................................................127

III. MASON LOCALARI ............................................................................. 133 A. TARH NDE MASONLUK................................................. 134

1. Eski Kaynaklar........................................................................136 2. Operatif Masonluk ..................................................................137 3. Speklatif Masonluk ...............................................................146 4. Yksek Derecelerin Oluumu ................................................150
ngiliz Masonluu ........................................................................ 150 Fransz Masonluu...................................................................... 152

5. Yasalar ...................................................................................157
a. Tarihsel Blm ........................................................................ 157 b. Ykmllkler.......................................................................... 158

B. MEKANSAL DZEN VE RTELLER .................................. 177

1. Mekansal Dzen ve Semboller ...............................................177 2. Masonlarn Trenleri ve Dier zellikleri................................185

C. LOCALAR VE KADIN ........................................................... 187 D. AYDINLANMA AINDA KAMUSAL VE HETEROTOPK MEKAN OLARAK LOCALAR .................................................... 192
1. Srrn kili Doasnn Sosyolojisi ve Kamusalla likisi ............192

2. Kamusal ve Heterotopik Mekan Olarak Localar .....................208

SONU ...................................................................................................... 219 KAYNAKA .............................................................................................. 228 ZET ......................................................................................................... 236

vi

GR Hem eskiyi hem yeniyi reddeden, ikisine de ait olmayan, bolukta duran bir ulus olduk diye balayan ke yazlarnn yazld, garip bir ekilde yine ne douya ne batya ait olamadan arafta kalm krizler iindeki bir lkenin insan olmak... Kapitalizmin siyasal, ekonomik ve sosyal ilikiler a iinde ileyen iktidarn hakikat oyunlarnn en gzde oyuncusu znenin veya sunulan eitli kimlikler iindeki modern insann serveninde, mutlu sonu merak etmek... Kendisiyle ve tekiyle bark, herkes iin daha iyi ve kaliteli bir yaam peinde zgrl aramak ve iinde yaanlan beden ve ruh dahil ayrmc tm mekanlarn snrlarn belirsizletirmek iin nce aralar, sonlar, snrlar ve eikleri belirlemek gerekir. Bunlar ise tarafndan dlandklar btn ve dladklar kendi tekileri ile diyalektik bir birliktelikte anlalabilirler, lakin, yine bu tr sorgulamalarn insan Michel Foucaultnun, zaten snrda olmak bir mittir, nihayetinde hepimiz toplum iindeyiz 1 sz unutulmadan. Tarih boyunca kendi, hakikat ve iyi bir yaam peindeki macerasnda insann dedii bedel, srekli kurulan ve yklan sosyal ve siyasal inalar, kltrel ayrmalar ve paralanmalar olmutur. Hayatna, varlk nedenine ve dnyadaki varoluunun gerekeleriyle ekillendirecei dnyaya bir anlam katmak ve bu dorultuda hem kendini hem de dnyay yeniden retmek iin insanlar bir krlma noktasndan gemelidir. Bu ister doum an, ister sonradan karlalan bir zlme ve yeniden dou olsun. Arendtin siyasalndaki en nemli krlma noktas olarak doum... Doarak insanlar arasna, siyasaln en temel esi olan insan oulluuna ait olmak, grnr olmak. Hem kamusalln hem de insann douu. Kamusaln izlerini Eski Yunandan itibaren takip eden Arendt iin btn siyasal hayatn ilk koulu, domak ve insanlar arasna katlarak bir oulluun iinde en mkemmel siyasi etkinlii gerekletirmek, yani eylemektir. 2 nsanlarn
Michel Foucault, ktidarn Gz, ev. Ferda Keskin, Ayrnt Yay., stanbul, 2003, s.79. Hannah Arendt, nsanlk Durumu, ev. Bahadr Sina ener, letiim Yay., stanbul, 1994, s.37.
2 1

sonularn nemsemeksizin yapp etmelerinin karsnda durur eylemek. nk onun iin yapp ettiklerimiz zerine dnmek kadar nemli bir ey yoktur ve sonularn dnmediimiz yapp etmeler, yaplanlarn sonularna katlanarak eylemenin yannda nemsiz kalr. Eyleyerek ve konuarak kamusal alanda tezahr etmek ve bu tezahr sahasnn koulu olan insani oulluk, kamusaln en temel kavramlardr. Bu anlamda insanlarn mucizede bulunma yetisi olarak uyum iinde gerekletirilen eylemlerin sanki hibiryerden kyormucasna gelen gleri 3 yansra beklenilmeyecek sonularna da katlanmak gerekecektir. Sonularn ngrlemezlii, srelerin tersine evrilemezlii ve faillerin anonimlii ile beraber dnlmesi gereken eylemlerin, amazlar da beraberinde gelir. Fakat koullanm insan zorunlulua tabi olduunun bilincine varmazsa zgr de olamaz 4 diyen Arendt, bir anlamda iktidarn olduu yerde direni de vardr diyen Foucaultyu nceleyecek ve gzel bir hayat umudunu terketmeyecektir. Eylemin getirdii amazlardan ilki eylemlerin sonular zerindeki denetimin kaybedilmesidir. Bir anda harekete geen eylemin ve inisiyatifin kamusal alana ve siyaset arenasna ktnda ngrlemez sonulara doru evrilmesi yine baka eylemlerle durdurulabilir veya ynlendirilebilir. Rusyada gerekleen devrim ve ii snf kamusallnn geirdii deneyimler, 1980 sonras politikalarn gsterdii siyasi gelimeler, bu tr ngrlemezlik amazlar ve kontrol edilemeyen eylemlerin sonularndan bahseden, Arendti hakl kartrken, sivil toplum ve daha demokratik kamusal alan tartmalarna ivme kazandrmtr. Hl bir takm dlamalarla ileyen ve zaten bandan beri mekanizmalarn ve kendini bunun zerine tesis etmi bir kamusal alan ve sivil toplum anlayyla snrlandrlyoruz. Bu yzden arada kalanlarn, eiklerin, darda braklanlarn kamusala yeniden iadesi iin yaplanlar adeta bir topyann peinde komak ya da yeni muhafazakarlk olarak nitelendiriliyor. te yandan ise oulcu, postmodern teorilerle telafi edilmeye allan gedikler bir yandan dolduruluyor derken, dier yandan da bilinli yeni gedikler almaya devam ediyor.

3 4

a.g.e., s.22. a.g.e., s.186.

Zaten eitli klklara girerek kendini tek bir tanma vermeyen, normatif ideal olarak deerlendirilebilecek kamusal alan kavram, imdilerde de kadn, trban ve din ekseninde Trkiyenin nemli siyaset tartmalarna konu olmakta. Daha demokratik ve daha geni kapsaml bir kamusal alan umutlarnn iinde bulunabilecei gerek bir mekan tarifi iin, bir tr arkeolojik abayla, u anda yaadmz a ekillendiren kamusal alann nvelerini tayan kklerine inmek ve oluum srecinde yanbanda duran ama es geilmi gerek teki mekanlar zerinden kamusal dnmek, gelecek iin umut verici olabilir. Bunun iin gemie yaplacak yolculuk haritas, Aydnlanma an iaret etmektedir. Aydnlanma projesiyle kendini tarih aynasnda yeniden ve artk bambaka bir surat olarak gren insan, dierlerinden tamamen farkl bir krlma noktasnda kendiyle, gemii ve geleceiyle yzlemi ve o an yaptklar zerine dnmeye, imdisini deerlendirmeye balamtr. nsann kendiyle bu yzlemesini, Foucaultnun ifade ettii gibi Aydnlanma an ve sunduklarn kabul etmek ya da reddetmek yol ayrmndaki bir ya da antaj eklinde deerlendirip snrlandrmamak gerekir. nk Aydnlanmann kendisi yapmak, ykmak ve yeniden ina etmenin tekrarlar ve kesintileriyle ekillenen bir coku, srekli bir deiim potansiyeli ve akln kendimizin bir ontolojisini yaparak gncelliimiz ve imdiki zaman zerine dnmesi deneyimidir. Bu noktada ise Aydnlanma insannn siyasal, ekonomik ve toplumsal olanla arasndaki ilikileri anlamak iin hikaye edilmi tarihin izini srmek deil tarihsel olann arkeolojisini yapmak ve zellikle modernitenin kurgusunu zmlemek ihtiyac hasl olur. Dolaysyla bu zmleme grafiinin erisi Eskinin anp yitmeye, yeni olannsa kemikleemeden deiip dnmeye balad 5 zamanlardan
5

retimin srekli altst oluu, btn toplumsal koullardaki kesintisiz sarsnt, sonu gelmez belirsizlik ve hareketlilik, burjuva an btn dierlerinden ayrdeder. Btn yerleik, donmu ilikiler, yaratm olduklar eski ve saygdeer nyarglar, inanlaryla birlikte, sprlp gider, yeni ekillenen btn ilikiler, katlap kemiklemeye zaman bulamadan eskirler. Btn katlar eriyip hava olur, kutsal bilinen her ey kirlenip sefilleir ve sonunda insanolu akln bana devirerek hayatn gerek koullaryla ve kendi trnden olanlarla ilikileriyle yz yze gelmek zorunda kalr., Karl Marx ve Friedrich Engels, Komnist

geip, g, gelime ve yenilenmenin yansra paralanma, srekli bir devinim ve mcadelenin getirdii belirsizlik ve elikilere gebe bir sreci keserek varolan sosyal dzene alternatif mekansal ve sosyal pratikleri hedefler. ncelemenin mekan, geni bir tanmlamayla baat g kapitalizmin ve snf burjuvazinin eski saraylara, geni topraklara ve bu mekanlarn soylularna nispet geliip serpildii, yeni bir insan ve bireyin resminin izildii Aydnlanma a Fransa ve Kta Avrupasdr. Resmedilecek mekanlar, yeni bir kamusal alan ve sivil toplum anlaynn tam da iine doduu, salt geometrik anlamyla deil iinde oluan tm sosyal, siyasal ve ekonomik ilikilerin alan olarak, kendini bu yeni insana deiim vaadleriyle sunarken bir yandan kendi de bu ilikiler iinde ekillenen, bir tr gei dnemindeki gerek mekanlardr. Teoriden pratie tarihsel bir bak atarak modernitenin bulank sularnda kelmi, politikann szgecinden gemi, farkl bir kamusalln oluma srecindeki siyasal, tarihi ve sosyolojik dinamiklerin ayrdna varabilme abasnda gerek eik mekanlar olarak iki heterotopya rnei Mason Localar ve Paris kamusalnn gbekdelii mahiyetinde bir yaplar btn Palais Royal seilmitir. almann temel kavramlar olan kamusal alan ve alternatif dzenleme alan olarak heterotopya nn sorunsallatrmadaki yerinin netletirilmesi iin kimi tarihsel ve kuramsal urak noktalarndan geilmelidir. Heterotopyann metine kazandrlmasndaki gncel ilginin kayna iin ilk olarak The Badlands of Modernity adl kitabnda alternatif sosyal dzenlemeyi kendine konu edinen Kevin Hetheringtondan bahsedilmelidir. Kitabn ana konusu sosyal deiim alanlar ve yeni imkanlarn potansiyeli olarak alternatif sosyal dzenlemelerdir. Sorunsalnn belkemii ise, Foucaultun rahatsz edici, ahenksiz farkllklarn birliktelii ve tekilik mekanlar 6 olarak bir tr alternatif sosyal dzenlemeye alan heterotopya
Manifesto, ev. Muzaffer Erdost, 4. Bask, Sol Yaynlar, Ankara, 1998, s. 120. 6 Kaynak metinlerde geen space kavram szlk anlam itibariyle uzay, uzam, aralk, mesafe, sre, zaman, mddet, aralkl dizmek ve aralklara blmektir. Foucalt kavram kimi yerde uzay, kimi yerde uzam, kimi yerde mekan anlamlarna gelecek ekilde kullanmtr.

kavramdr. Heterotopyay tanmlarken ilgili mekan tasarmlar yardma arlr. Hetheringtonn kuramsal erevesinde Louis Marinin aslnda istenmeyen bir durum olmasna ramen alternatif dzenleme iin umut verici topya kavramsallatrmas ve Bruno Latourun geilerin zorunlu urak noktalar fikri, heterotopyann alternatif bir sosyal dzenleme sfat kazanmasna yardmc olmulardr. Dier yandan heterotopya Lefebvrein temsili mekanlarndan,

marjinden, paradoks mekanlardan, snrda olmaktan, snrlarda dolap onu amalardan veya sadece direniten farkl bir erevede ele alnmaldr. mekanlarn Lefebvrein sadece direni ve mekanlar olarak bahsettii olmas temsili tarihsel hibirini mekanlar, herhangi bir dzenleme karsna koymas ve onun iin bu direni ve zgrleme heterotopya yerleri gerekliklerden uzaktr zelliklerinden

tamamaktadr. ktidarn kendi mekanlarn rettii dncesiyle buna kar kard alternatif mekan anlay, zgrlk iin ve zgrlk iindeki mekanlarn da bir ekilde dzenlendii fikrini yadsyarak yetersiz kalmaktadr. Oysa Foucaultnun mekan tarifindeki balang noktas mekanlarda, iktidarn kontrol ve disipline ederek varolmay srdrd anlaydr. Bu sebeple yeni alternatif dzende de kar g ve minr iktidarlar oluacak, kanlmaz olarak belli yeni bir dzenleme alanna girilecektir. Byk sosyal ve siyasal deiimlerin yaand gei dnemlerinde bir tr istasyon grevi gren heterotopyalar alternatif farkllklarn biraraya geldii heterojen yerleri iine alr ve onlar mekansal ve sosyal bir dzenlemeyle kuatrken kendisi de varolan dzenin karsnda konumlanr. Ksaca yeni olann eski dzenlemelerden fark, eskiye kar oluturulan yeni bir dzen ve disiplin ilkesiyle kuatlmasdr. ok farkl yorumlara kendini verebilecek heterotopya kavram, varolan sosyal ve siyasal iktidarn ngrmedii ekilde ama yine de verili dzenle temasn koparmadan olumsal bir ilikide, teki yer olarak kendi tekisini de vareden alternatif mekanlarn ifadesidir. Foucaultnun Arimed noktas
Metin iinde bu kavram mekan olarak lafzedilecek ama yazarlarn kavramlar farkl kullanlar da gznnde bulundurulacaktr.

tekisi, devlet ve iktidar tekellerinden kurtararak ilikiler a iinde tikellie teslim ettii mikro iktidarlar, hakikat oyunlarnn yazar iktidarc disiplinlerin normalletirme teknikleri ve kendini kur(dur)an zne zerine yapt almalarnda kulland kavram setiyle tartlacak ve Habermasn hukuki yaplar erevesinde iletiimsel akl araclyla ileyen diyalounun rn olan kamusal alanla ilikisi iinde incelenecektir. Snrlarla kendini koutlayan Aydnlanmann kendine has gei dnemi kamusal portrelerinde, heterotopya Habermasn tanmlad kamunun darda braktklarn sahiplenerek tekile(tiril)en mekanlardr. Alternatif bir sosyal dzenleme, normalletirme ve disipline etme ilikileriyle tekilii tekrar sisteme dahil eden yerler olmas ise heterotopik olarak kabul edilen bu yerlerin sisteme olan kar durularnn, farkllklk yaratan zgrletirici yanlarnn nemini azaltmaz. Soluklanma mekan olan heterotopya, olumsallk dinamikleriyle yeni klara, zgrlklere ve farkl bir dnya hayaline yz dnk eik yerlerdir. Unutulmamas gereken, oluumlarn ve kavramaya allan eyin kknde mutlak bir gerein ve varln deil, rastlantsaln dallnn bulunduudur. zi srlen heterotopyalar, modern an yaratt eliki ve ikiliklerinin merkezka etkisinden tamamiyle kurtulamayarak bir yandan zgrletirici ve demokratik bir cokuyu bir yandan ise normalletirici ve te durulan sisteme dair unsur ve mekanizmalar ilerinde tamlardr. Heterotopyann, Habermasa yneltilen eletirilerde lafzedilen burjuva kamusall dndaki farkl kamusallklar ile ilikisinin de aa kavuturulmas gerekebilir. Fakat bunun iin yine kamusal alan ve heterotopya ilikisinin nasl kurulduu sorusuna dnlr. Heterotopyalar, her ne kadar Foucault tarafndan heterotopyalar kamusal yerler gibi deildir diye bir erh tasalar da, burada kamusalla ilikilerini kamusaln tekiletirdikleri olmalar itibariyle kurarlar. Bahsedilen deiim dneminin genel zellikleri dikkate alnrsa alma konusu olan heterotopyalar, ksmen de olsa dlanm temsillerin veya gzard edilen bu kamusallklarn ortak ifadesi olarak kabul edilebilir. Saray

kadnlar kamusall, burjuva kamusall, plebyen kamusallk vb. dier kamusal alanlarn geici bir sreliine kendilerini bu heterotopyalara teslim ettiinin sylenmesi yanl olmaz. Fakat bu tr bir teslimiyetin sonucu heterotopyann kendi i dinamikleri ve dlamalarla alan mekanizmalar nedeniyle tamamyla bir kapmaya dnmez. Bunlar srekli giri-k snr ihlalleri ile birbirleriyle kesiirler. Ama asl olan, incelenen dnem itibariyle, orta soluklu ve yeni bestelenmi bir eserin, orkestrann ikili kontrolnn sadece tek bir efe gemesinin gerilimli ve belirsiz aamasnda, temsil ansna sahip olmu her ayr enstrman veya grubunun bir sreliine hem kendi mziini icra edip dinlenildii, hem de ara ara susarak baka sololara frsat tand, herkese ak konser performansdr. zelin ve kamusaln, ailenin, ekonominin ve toplumun geirdii esasl dnmlerin eyann, kelimenin ve bedenin tekiliini de dntrmemesi kanlmazdr. Yani Palais Royal ve Mason Localar gibi heterotopyalarn mevcut durumlar, tpk seslerin alaltlp ykseltilerek sese ve tonlamaya vurgu yaplmas tekniindeki gibi ilerinde ileyen disipline etme mekanizmalar ile kartlklarn kullanlarak asl istenilene vurgu yaplmasna dnmtr. Bu tanmlarn izdii kavramsal ereve iine yerletirilecek pratiklerin itici gc kapitalizm; uygulaycs, eski mekanlarn kutsal haleyle talandrlm asillerine ve toprak soylularna kar, devrimin yeni mekanlarnn efendisi burjuvazi; ve kapitalizmin glgesinde kalsalar da, hem heterotopyaya hem de kamusala ait zgn ve ok renkli mekan resimlerinin arkalarnda braktklar ise, bir umut, coku ve yapm iindeki ykm olmutur. ngrlebilirlik ve hesaplanabilirlik messeseleriyle alan kapitalist bir yaam dnyas iinde bile olunsa ngrlemeyen eylemlerin dnmne baka eylemlerle mdahale etmek ve bunu istenilen dzeni elde etmede har malzemesi yapmak iin ge kalmak sz konusu deildir. Krat Buminin dedii gibi yeni dzen yeni bir mekan ve zaman anlayyla gelmektedir. 7 Fakat te yandan unutulmamaldr ki bu dzen de kendi tr heterotopyalarna gebedir. Bu
7

kavramsal

erevede

Aydnlanma

Dnemi

kamusal

alann

Krat Bumin, Demokrasi Araynda Kent, Ayrnt Yay., stanbul, 1990, s. 60.

anlayabilmek iin Habermasn kamusal alan kavramna bavurulacaktr. Habermasn kamusal alan kavramnn tercih edilme nedeni ise onun kavram incelerken kulland tarihsel boyut ve diyaloa dayal aklc bir kamusal alan eletirisidir. Habermasn yapt somut ve aklc znelerin oluturduklar bir burjuva toplumunun analizi, almann konu ettii dneme karlk gelmektedir. Metin iinde, Antik Yunan deneyimlerini idealletiren Arendt ve sosyal-psikolojik boyutlaryla kamusal zmleyen Sennette temel referanslar olarak bavurulsa da asl tartma, modern toplumda yapsalla diyalektik ilikisi iinde kendi kamusaln oluturan somut, aklc bireyzne ve sonradan ideal bir kategoriye dntrd burjuva toplumu zerine tarihsel ve eletirel deerlendirmeler yapan Habermas ile yrtlecektir. Fakat incelenecek olan mekanlar anlayabilme abasnda heterotopyay da iine alan kamusal alan kavram Palais Royal ve Mason Localarnn kamusalln tam olarak aklamakta yetersiz kalmaktadr. rnek mekanlarn heterojenliini ve tekilikleri barndran zgn kar durularn aklayabilmek iin heterotopya kavram kullanlacak ve bu sayede teki kamusallklarn ifadesi olan heterotopik mekan, kamusal alana iade edilecektir. ncelenen rnek mekanlar, kamusal alann bir paras olmalarna ramen sadece Habermasn kamusal alan iin tanmlad aklk, eitlik, farkllk ve diyalogtan oluan kavramlar seti ile tam olarak anlalamayacak zellikler arzeden, bu kavramlarn, kartlaryla diyalektik iinde iledii, zgn, heterojen, yapsal kartlklar birarada barndran ve varolan dzenlemeye kar bir duruu temsil eden tekilik mekanlar olduklar iin tercih edilmilerdir. almann ilk blmnde Habermasn tekiletirerek iinde kendini ina ettii ve kurucu birey-znelerin akl kendilerine kapatarak kurguladklar kamusal alan ve Foucaultnun tekiletirilmi insann barndran ama ayn zamanda oluturduu alternatif dzenlemeyle kendi tekisini oluturarak iine kapanan heterotopyalar incelenecektir. Bu incelemede Habermasn Kamusal Alann Yapsal Dnm kitab ve Michel Foucaultnun Byk Kapatlma, zne ve ktidar, Disiplin ve Cezalandrma kitaplar temel olarak alnacaktr.

kinci blmde kamusal alan ve heterotopik mekan rnei olarak Palais Royal konu edilecektir. Aydnlanma a Parisinin toplumsal ve topografik bir yapsal incelemesinin ortasna, tarihsel bir analizle oturtulacak olan Palais Royal, ilk rnek heterotopik mekan olacaktr. nc blmn konusu ise, almann ikinci heterotopik mekan olarak, eski alardan biriktirdikleriyle ekillendirdii tarihsel rgtleme yapsnn ve Aydnlanmada geirdii deiimin kazandrd modern ehresinin yine tarihsel bir analizle tartlaca mason localar olacaktr. Sonu blmnde ise Foucault ve Habermasn diyalog zerinden eyleyen zne ekseninde epistemolojik bir karlatrmas yaplacaktr. Kamusal alan oluturan iletiimsel akl ile ileyen ama bir yandan tekiletiren znenin altn kazarak diyalou tekine de aan Foucaultnun akn ama somut ikizlenmi znesinin, mekan edindii heterotopya ile kamusal alann eksik kalan boluklarn ve ara yerlerini nasl doldurduu tartlacaktr.

I. KAMUSAL ALAN VE HETEROTOPYA A. AYDINLANAN KAMU VE KAMUYU KAP(AT)ANLAR Habermas, zel kiilerin rasyonel ve eletirel tartmalarla kamusal konular zerine dndkleri, kararlar statler zerinden deil de tartmaya imkan vererek salanan bir iletiimin ne tr sosyal artlar altnda gerekletii sorusunu sorar. Bu, Habermasta hem normatif idealler hem de gerek tarih zerine bir incelemeye dnr. Burjuvazinin hakimiyetindeki politikann 17. yzyldan 20. yzyla kadarki seyrini takip eder. Kimi yorumlara gre HegelMarx ekseninden bir tr Kantla seyirten sosyal teorisinde ve zellikle de Kamusal Alann Yapsal Dnmnde burjuva kamusal alannn ideal bir tasarm olarak verilmesinden sorumlu tutulan Kant, teorisyeni olarak ba keye oturur. lk balardaki Kant reddiyesine ramen son almalarnda, yntemsel aklcln nesnel bilgiyi, ahlaki-pratik gr ve estetik yargy yetkinletirmesinde, Kanta bavurur. Kamusalln Yapsal Dnmnde burjuva toplumunun dnmne ve ksmen de dejenerasyonuna neden olan i gerilimlerini ve faktrleri analiz etmeye alrken ayrca burjuva toplum zerine yaplan eksik ve yanl yorumlara ramen, onun temel bir gereklik olarak zgrletirici potansiyelinden de bahseder. Sylemin kalitesine ve katlmn geniliine gre ekillenen demokratik bir politikadan yola karak 17. ve 18. yzyllardaki klasik burjuva kamusal alann nasl tartanlarn kimliklerine deil de tartmann niteliine dayanan eletirel bir tartma zerinden ekillendiini anlatr. Bu, her yerde halihazrda bulunan tartma modelinin burjuva kamusal alannn merkez ekseni olduunu ifade ederken aslnda Kantn aklndan dn almaktadr. Kendisinin de belirttii gibi, Kant aslnda yalnzca i adamlar ve hatta kadnlar tartabilir diyerek elitizme bir tr ihanette bulunmutur. Fakat vurgu burada pozitif olanadr. Tartmaya katlmn bir ok sorunun ve eksikliin stesinden gelmeye arac olacak eitime bal olarak gerekletii ve ayrmn sadece kimi statlerin

10

dlayclndan farkl olarak eitim zerinden yaplmasna baklacak olursa, nerisi, daha nceki eitsizliklerin iinde ktnn iyisi bir grnm arzedecektir. te yandan ise, negatif bir bak asndan Kant, kadnlar ve i adamlar kurnaz ve anlalmas son derecede kark akl yrtcleri deildir demektedir; buradan ise diyalektik olarak kamusal alann kne doru adm atlr. 8 Erken Avrupa kamusal alan toplumun kk bir ksmn, genellikle de eitimli, varlkl ve sylemiyle tekisini yaratn ve ona kar bir nyarg da gelitiren aile reisi, beyaz erkekleri kapsyordu. Habermasn konusunu ettii kamusal alann dnm; daha ok kiiyi kapsayacak ekilde srekli bir genilemeyi (bireysel katlmn aralar olarak byk lekli sosyal kurumlar ve organizasyonlarn da katlm) ifade etmektedir. Habermasa gre, bu genileme nihai olarak sylemde bir yozlamaya sebebiyet vermise de, hem demokrasinin gerekleri hem de gnmz toplumsal rgtlenmesinin bykl nedeniyle bugn artk o dnemin elitist kamusal alanna dn mmkn deildir. 9 Habermasta kamusal alan kategorisi ya aklc-eletirel sylemin nitelik veya formu; ya da halk katlmna aklk olarak iki ynl kurulmaktadr. Bu, burjuva kamusal alann idealini, tarihsel olarak hem elikili hem de ancak ksmi olarak ortaya kabilmi gerekliinden kurtarmay arzulayan dnrn, sadece kamusal alan tanmn deil ayn zamanda genel yaklamn da vermektedir. Habermasta kamusal alann nemi sosyal btnlemeyi salayc potansiyelinde yatmaktadr. Kamusal sylem (Habermas bu kavram daha sonralar iletiimsel eylem olarak kullanmtr) aynen devlet gc ve pazar ekonomisi gibi insan yaamnn koordine edilmesinin olas bir yoludur. Ancak para ve zor, sylemsel olmayan koordinasyon yollardr ve akl ile iradeye ynelik herhangi bir ikin alm sunmadklarndan baskya ve eyletirmeye sebep olabilirler. Yani devlet ve para demokratik kamusal alann ortaya
8

Craig Calhoun, Introduction, Habermas and the Public Sphere iinde, edt. by Craig Calhoun, MIT Press, London, 1992, s.1-2. 9 a.g.e., s.3.

11

kmasnda arac olmu nemli kavramlar olmakla birlikte, ayn zamanda ona rakip kavramlardr. 10 Burjuva kamusal alan belirli bir dneme ait bir olgu olarak deerlendiren Habermasa gre kavram, kkeni Avrupann Orta alarnda olan sivil toplumun zel tarihsel geliiminden soyutlanamayaca gibi benzer zellikler gsteren baka tarihsel durumlar iin (Antik Yunan) de kullanlamaz. Yunan dncesi kamusal ve zel meseleler arasna kesin bir ayrm koymutu. zgrlk kamusal alanda mevcuttu ancak yurttalarn kamusal dnyas her birinin kendi zel ve zerk alanndaki, yani evindeki despotluuna balyd. Yoksulluk veya kleden yoksun olmak bal bana polise kabul edilmenin nnde engeldi. Yunanllarn bilincinde kamu, zel alann karsnda bir istikrar ve zgrlk alemi olarak ykselir. Hayat kavgas ve hayati ihtiyalarn karlanmas zorunluluu, evin snrlar iinde utanla saklanrken, polis onur kazanlabilen serbest bir alan sunar. Erdemler yalnzca kamu alan iinde geerlidir ve orada takdir edilir. 11 Yani bir kamusal ve zel ayrm bulunmakla birlikte bu, Habermasn inceledii Burjuva Kamusal Alanndan ciddi farkllklar gstermektedir. Habermasn burjuva kamusal alan ise devlet otoritesine ilikin konulardaki tartmalara katlan zel bireylerin kamusu olarak tanmlanmaktadr. Yunan kavramnn tersine, bireyler, aile de dahil olmak zere ncelikle zel dnyalarnda olumaktadrlar. stelik, zel alan devlet hakimiyetine kar
12

korunmas

gereken

bir

zgrlk

alan

olarak

anlalmaktadr.

Orta alara gelindiinde kamusal ve zel alan ayrmnn ortadan kalkt grlr. Bu dnemde kamusallk daha ok bir stat belirtisidir ve bu temsili kamu, kendisini toplumsal bir alan, bir kamu alan olarak ortaya
a.g.e., s.6. Jrgen Habermas, Kamusalln Yapsal Dnm, (ev.T.Bora-M.Sancar), Drdnc Bask, letiim Yay., stanbul, 2000, s.60-61. 12 Calhoun, a.g.e., s. 6-7
11 10

12

koymaz. 13 Krallar dnyasnda kral ve saraynn dnda bir kamusallk dnlmezdi. Dolaysyla kamusal ve zel alan ayrmndan da bahsetmek mmkn deildi. Bu temsili kamu dneminde lordluk halk iin deil, halktan nce temsil ediliyordu. Temsili kamunun alm ahslarn varlna balyd: aretler (armalar, silahlar), klk-kyafet (giyim, sa ekli), jestler (selamlama tarz, edalar) ve retorik (hitap tarz, genel olarak konumann resmilii); ksacas, ok sk bir soylu davran kodu. 14 Ancak 16. yzyldan itibaren bu kodlar, ve dolaysyla temsili kamu da yava yava anmaya balad. Habermas, burjuva kamusal alannn Avrupada 18. yzylda ortaya kan deiik sosyal kurumlar araclyla gelitiini savunmaktadr. 17 ve 18. yzyllar hem modern devletin ykselip dnmesine hem de kapitalist ekonomik aktivitenin ortaya kna sahne olmutur. Bu dnemde yazl basnn gelierek bilgiyi geni tahsilli kitlelere ulalabilir hale getirmesi kamusal alannn olumasnda nemli bir etkendir. Aristokratlarn burjuva kamusal alannn olumasndaki lider rol de nemlidir. Orta ada kraln mutlak gcnn uzants ve destekisi olan saray ahalisi yava yava saraydan karak, kamusal alann temelini oluturacak olan yeni 17. yzyl salonlarnn sosyalliine ulat. Feodal otoriteler (kilise, prensler ve soyluluk) uzun bir kutuplama dnemi srasnda paralanarak 18. yzyln sonunda bir taraftan zel, bir taraftan kamusal alana ayrldlar. 15 Bu sreci temsili kamunun k olarak adlandrmak herhalde yanl olmaz. Habermas burada, kamusal alan burjuva yapann sadece onu oluturan grubun snfsal zellikleri olduunu deil, toplum olan kesimin burjuva olduunu ve burjuva toplumun bir eit kamusal alan oluturduunu kast etmektedir. Kapitalizmin ve modern devletin gelimesi, toplumda yazl basn, okuma topluluklar, kahvehaneler ve salonlar araclyla kamusal yaam iin bir iletiim alyaps salayarak kamusal bir anlam kazanacak olan bir meta

13 14

Habermas, a.g.e., 2000, s.65. a.g.e., s.66. 15 a.g.e., s.63.

13

dei-tokuu zel alannn ortaya kmasn salad. 16 Ailenin, ekonomik etkinliklerden ekilerek bu ilevi pazara devretmesi, zel alan ile ekonominin birbirinden ayrlmasna sabep oldu. Habermas, sivil toplum ve burjuva kamusal alan ile, modernliin temel unsurlarndan biri olarak grlen burjuva ekirdek ailesi arasndaki tarihsel ilikiyi kurarken aileyi, devlet ve birey arasndaki ilikilerin olumasnda ve bu ilikilerin dzenlenmesinde bir dolaym dzeyi olarak kavramsallatrmaktadr. 17 te yandan Habermas, kamusal alan kavramnn olumasnda devlet otoritesinin kiisel olmaktan karak ahsiyetsiz otorite konumuna yerlemesinin nemini de vurgular. Bylelikle kamusal ve zel alan ayrmlarnn yolu tekrar alm oluyordu. Kamunun ortaadaki tanmnn aksine, modern tanm devlet ve toplum ayrmna dayanr. Ancak bunun tesinde, burjuva kamusal alan sadece devlet ve toplum arasndaki bir karlar dizisi ve kartlk olarak deil, siyasal meselelere ilikin bir aklceletirel sylem pratii olarak kurulmutur. 18 Bu sylemi oluturanlar da, hem mlkiyet hem de eitim sahibi olan burjuvalard. Habermasn Burjuva Kamusal Alannn burjuvalar olarak sz ettii kesim hukukular, hekimler, papazlar, subaylar, profesrler ve hiyerarisi retmenden ve katipten balayarak halka kadar uzanan tahsillilerdi. Tacir, bankac, yaync ve manifaktrc gibi kapitalistler de burjuva grubu iinde saylmaktadr. Bu burjuva tabakas, kamusal topluluun esas taycsdr. 19 Dnr, burjuva kamusallnn stnlnn 1750lerde belirmeye baladn ifade etmektedir. 20 Baka bir deyile, bu dnemde sivil toplum devlete kar duran gerek zerklik alan olarak ortaya kmt. Bu sivil toplumun temelini kapitalist pazar ekonomileri oluturuyordu, ancak kavram bundan fazlasn; ekonomiyle ok geveke ilikili olan toplumsallama ve sylem kurumlarn ieriyordu.
16

Ku Agnes S., Revisiting the Notion of Public in Habermass Theory - Toward a Theory of Politics of Public Credibility, Sociological Theory, Vol. 18, No.2, Jul. 2000, p.217. 17 Filiz ulha Zab, Siyasal Kuramda Kamusal Alan Sorunsal: Habermas ve Arendt, Doktora Tezi, Ankara niversitesi SBE, 1997, s.62. 18 Calhoun, a.g.e..,s.8-9. 19 Habermas, a.g.e., 2000, s.86-87. 20 a.g.e., s.117.

14

Yine de, ekonominin deiimi tm sivil toplumu deitiriyordu. 21 Habermas, burjuva kamusal alannn edebi niteliine byk nem atfetmektedir. Edebi kamu burjuvazinin topranda yetimi bir ey deildir, bu kamu, prens saraynn temsili kamusuyla belirli bir sreklilik ilikisi arzeder. Kamusal olarak girilip klabilir hale gelmi olan kltrel teekkllerde, okuma salonlarnda, tiyatrolarda, mzelerde ve konserlerde akl yrtme faaliyetleri aa kmaktadr. ehir, burjuva toplumunun yalnzca ekonomik hayat merkezi deildir, her eyden nce sarayn kltrelsiyasal kart olarak, kahvehanelerde, salonlarda ve yemek davetlerinde kurumlaan ilk edebi kamuyu tanmlar. Hmanist-aristokrat toplumun, burjuva entellektelleriyle bulumalarnda giritikleri ahbapa tarmalar ok gemeden kamusal eletiriye dntren varisleri, kmekte olan saray kamusallnn kalntlaryla, olumakta olan burjuva kamusallnn n biimlerini arasndaki kpry kurarlar.
22

17. yzyl Fransasnda kamuya dahil olanlar, sanat ve edebiyat izleyenler, tketenler ve eletirenlerdir. Bu ilk kamusal toplulua, saray ve ehir dahildir. Bu dnemlerde sarayn kltrel ilevini ehrin stlenmesiyle, yalnzca kamunun taycs deil, bizzat kendisi de deimi oldu. 23 Tiyatronun da dar anlamda kamusal topluluk nitelii tayan bir izleyici yaratmas, Almanyadaki tipik haliyle gzlemlenebilecei gibi, saray ve prenslik tiyatrolarnn kamusallamasyla gerekleir. 24 Mziin sarayn tekelinden kmas da kamusallamann bir baka ayadr. Mzik Kolejlerinin kurulmasyla mzisyenler zgrleti; ardndan bunlar kamusal konser cemiyetlerine dnt. Konserlere cretli giri, mziin sunuunu bir meta haline getirdi ve ilk kez, varlk ve tahsile bal olarak herkesin dahil olabilecei, merakllarndan oluan bir topluluk, mzii salt mzik olarak dinlemek zere biraraya geldi. Toplumsal temsiliyete ilikin ilevlerinden

21 22

Calhoun, a.g.e., s.7. Habermas, a.g.e., 2000, s.96-97. 23 a.g.e., s.99. 24 a.g.e., s.109.

15

kurtulan sanat, zgr seimin ve deien eilimlerin nesnesi haline geldi. 25 te yandan kahvehane, etkili evrelere zahmetsizce dahil olabilme yolunu ayor ve orta snflarn geni kesimlerini, hatta zanaatkarlar ve kk esnaf bile kapsyor; salonlarda da prens ve baron ocuklar saati ve hrdavatlarla iliki kuruyorlard. 26 Bu mekanlar, zel ahslar arasnda sreklilik kazanma eilimi tayan bir tartmay rgtlediler. ncelikle statlerin eitliini varsaymak bir yana, bunu yok sayan trden bir toplumsal ilikiler dizgesi szkonusudur. Rtbe-mevki trenselliinin yerini, giderek edeerlik ls alr. Bir kamusal topluluk fikri ciddi olarak ilk kez kahvehanelerle, salonlarla ve cemiyetlerle gereklemi deildir; lakin bir fikir olarak ancak bunlarla kurumlam, bunlarla nesnel bir iddia halini alm ve gereklik deilse bile bir etkinlik kazanmtr. 27 Balangta sadece edebi tartmalarn yapld bu mekanlarda gitgide, devletin alanna giren siyasal konular da gndeme gelmeye balad. Siyasal konularn eletirel tartmalara almasyla birlikte kamusal alan kendisini devletin sadece dnda deil, stnde de konumlam oldu ve saf akln alan olarak, devletin de tanmak zorunda kald bir otoriteye kavutu. 28 Habermasa gre ngilterede kahvehaneler ve gazeteler, Fransada salonlar ve Almanyada da okuma topluluklar kamusaln ncelikli taycs olmulardr. Habermas kamusal alann rnek vakas olarak, sansr ilk defa yasaklayarak kamusal sylemin gelimesinde yeni bir etap yaratan ngiltereyi grr. Devrime Fransada kadar ise eletirel itkilerin yeterince tartlmaya kurumsallaamad siyasal meselelerin

balanmas 18. yzyl ortalarn bulur. Soylularn saraya bal kald ve siyasal meselelerin burjuva toplantlarnda dile getirildii Almanya ise, Fransann da gerisindedir. Ancak her lkede de, 17. yzyldan itibaren kamusal alan iin bir miktar kurumsal temel olumaktayd. 29

a.g.e., s.111. a.g.e., s.101-102 27 a.g.e., s.105-106. 28 Harold Mah, Phantasies of the Public Sphere: Rethinking the Habermas of Historians, The Journal of Modern History 72, Mart 2002, s.157. 29 Calhoun, a.g.e..,s.14-15.
26

25

16

Habermasn kamusal alan kavram 20. yzyl sosyal bilimlerinin en ok tartlan konularndan biri olagelmitir. Burjuva kamusal alan kavramna getirilen eletirilerden biri, burjuva kamusalnn dlaycl noktasndadr. Joan Landes, bir Fransada salon yeni cumhuriyeti bilinli bir kamusal ekilde alan ruhunun, olarak cumhuriyetilerin yapay, kadns ve aristokratik olarak tanmladklar daha kadn-dostu kltrne kart oluturulduunu iddia etmektedir. Sonu olarak aklc, erdemli ve erkeke olarak tanmlanan sert bir kamusal sylev ve davran tarz ortaya karak kadnlarn politikadan dlanmasnn n almtr 30. zellikle devrimden sonra kurumsallaan cumhuriyeti ideoloji, cumhuriyeti analk imgesini kutsayarak, kadnn kamusal alann dna itilmesine sebep olmutur 31. Geoff Eley, bu iddiay daha da ileri gtrerek, ngiltere ve Almanyada da benzer srelerin yaandn ve cinsiyeti dlamann yan sra snfsal dlamalarn da devrede olduunu vurgulamtr. Eleye gre, toplantlar, herkese ak deildi ve kendilerini evrensel snf olarak grmeye balayan ve ynetmeye uygunluklarn gstermeye alan burjuvalarn eitim ve iktidar alanlaryd. Frasera gre de dlayclk, Habermasn kamusal alann ortaya k anlatsnn tam olarak hakkn veremedii noktadr. Burada dikkate deer bir ironi vardr; ulalabilirlii, aklcl ve stat hiyerarilerinin ortadan kalkmasn ven bir aklk (publicity) syleminin kendisi, bir ayrmclk stratejisi olarak kullanlmaktadr. Aklk ve stat arasndaki ilikinin Habermasn ifade ettiinden daha karmak olduu ve snrl bir alan, mevcut stat ayrmlarnn parantez iine alnd ve etkisiz hale getirildii bir alan olarak tanmlamann onu yle klmaya yetmedii aktr. 32 Tpk zaten ak olana girilemeyecei paradoksu gibidir bu. Akln kendine yapt bir oyun. Nitekim, burjuva kamusal alannn cinsiyet temelinde tm etni ve
Nancy Fraser, Rethinking the Public Sphere: A Contribution to the Critique of Actually Existing Democracy, Habermas and the Public Sphere iinde, edt. by Craig Calhoun, MIT Press, London, 1992, s.113-114. 31 Keith Michael Baker, Defining the Public Sphere in Eighteenth-Century France, Habermas and the Public Sphere iinde, edt. by Craig Calhoun, MIT Press, London, 1992, s.200. 32 Nancy Fraser, a.g.e., 1992.,s.115.
30

17

snflardan kadnlara, mlkiyet temelinde de aa tabakadan erkeklere kapal olduu hem revizyonist tarihten, hem de Habermasn kendi anlatsndan bilinmektedir 33. te yandan, Habermas kendisi, kamusal alana ilikin ileri tarihli bir makalesine kamusal alann en nemli niteliinin tm vatandalara ak olmasn vurgulayarak balamaktadr. 34 Her ne kadar diyalog zerinden herkesin katlmnn salanmasyla iletiime alan akl arasallasa da sonunda kendine kapanr ve kapatlr. Kamuoyunun ideolojilerden ve sylemlerden kaamamas, burjuva kamuoyunun akla yenik dt anla keimektedir. Akln tahakkmnde akl kapatan akln kullancs burjuvazinin, kar ve kurumlarna araclk eden iletiim, kendi kanallar araclyla kendi darsn yaratarak varolacaktr. Bu noktada ne kadar tahakkmn karsnda dursa da znelliin yeniden kurgulanmasnda aklc, batl, beyaz, erkek zne egemenlii fasit dairesine geri girmektedir. Kaynan kendinden alan ve kendine referansla kendini incelemeye koyan akl ikilemini terk etmek metafizik bir btnlklk ve her eyi kavrama ve organize etme isteinin de terk edilmesi demektir. nk btn kavramak gibi bir snrszla ve aknla sahip olmayan insan bir zgarann nasl hereyi kontrol altna alan kollar btnle hakim gibi grnse de kapsad yerler olduu gibi darda braktklar da olacaktr. Her eyi kavramamz sonlu hayatmz iinde mmkn deildir fakat Habermas iyi niyetlerle herkesi katmak istedii diyalouna aslnda daha bandan snrlamalar getirmektedir. Dnya ile salnml ve karlkl olumsal bir ilikisellii akln snrlar dnda grerek mahkum etmekle, aslnda onu da ihya edebilecek dsal bir olumsalla kaplarn kapatmaktadr. Kamu alannn karakterinin oraya girmesine izin verilen eylemler sonucu deimesi ve bu eylemlerin de bu kamusal alanda o lde deiip farkl bir grnm kazanmas doaldr 35. Buradaki Arendtin ifadesiyle iskemle ve masa yapar gibi insan yapma veya illaki insan aklnn mutlak hakikatle u ya da bu yolla ilikide bulunmas yanlsamas da olabilir. nk mutlak hakikat deil
a.g.e., s.118. Jrgen Habermas, Kamusal Alan: Ansiklopedik Bir Makale, ev. N. Erol, Birikim, No.70, 1995, s.62. 35 Hannah Arendt, 1994, s.88.
34 33

18

hakikatler vardr. Hatta insanlarn birbirlerini bir malzeme olarak grmeleri ister mkemmel bir toplum ina etme uruna gereklesin ister siyasall tartmal olsun btn eylemlere duyulan umutsuzluun bir ifadesidir. nk eylem iki tarafndan snrlandrlm bir hareketlilik deil, snrsz olaslklarn gcn tayan bir ilikiler retme makinasdr. 36

36

a.g.e., s.277.

19

B. TEKLETRLEN NSAN VE NSANI KAP(AT)AN HETEROTOPYALAR 1. Heterotopya Heterotopya kelimesi, herhangi bir kaynakta aratrldnda

karlalan tbbi anlamlar ve zerine yazlm makaleler, kavramn sosyal dnyadaki yeri hakknda soru iaretleri uyandrr. Bedende kendiliinden olumu hastalklar, kontrol d oalan kanser hcreleri ve hastalkl uzuvlar, fazladan organlar veya eksik paralar olarak istenilmeyen ve salkl bedenin btnln bozan durumlar olarak geen heterotopyalar, tamda bu nedenle kendisi de tp eitimi alm Foucaultnun ilgisini ekmitir. Foucault iinden geldii tp bilimini eletirerek bu kavram, ilikiler a iinde iktidarn istemedii sosyal ve siyasi tekilik durumlarna aktarmtr. Foucaultnun kimi syleilerinde ve ders notlarnda sadece lafzettii ama ksmi aklamasn Kelimeler ve eyler kitabnda yapt heterotopya kavram, asl anlamn Of Other Spaces adl makalesinde bulur. Kelimeler ve eyler kitabnn nsznde, heterotopyann iine yerleecei kuramsal temeli verir. Borgesten alntlad metin, batnn aklc kurallar dahilinde bir snflandrmaya izin verecek hibir ortak noktaya sahip olmayan, ok farkl hayvan isimlerinden olumaktadr. Borgesin kendisi de, 17. yzylda yaam Royal Society bakan, mason ve nl bir gizem bilimci olan John Wilkins zerine John Wilkinsin Analitik Dili adl denemesinde Dr. Franz Kuhndan alntlayarak bu hayali hayvanlardan bahsetmitir. John Wilkinsin dnyay mkemmel bir biimde ifade edebilecei mantksal bir dil kurma ideali zerine Borgesin balattn Foucault, Kelimeler ve eylerde irdelemeye alm ve snflandrmalarn altnda yatan ilkenin belirsizliini ya da zel belirlemeciliinin temelini kazarken heterotopyay ekillendirmitir. in Ansiklopedisinde bahsedilen hayvan isimleri: mparatora ait olanlar, ii saman doldurulmu olanlar, evcilletirilmi olanlar, st domuzlar, denizkzlar, masals hayvanlar, deli gibi rpnanlar, saylamayacak kadar

20

ok olanlar, devetynden ok ince bir frayla resmedilenler vs. eklinde aktarlabilir. 37 Foucaultnun neyi dnmek olanakszdr ve hangi olanakszlk sz konusudur 38 sorusu metnin temel kaygsdr. Gerek olmayan ve ortak noktalar bulunmayan bu hayvanlarn adlarnn yazld gze kendini veren kat veya bir cismanilikte tam karln bulamayan adlarn seslendiricisi olan szckler dnda biraraya gelmelerini salayacak ortak mekann neresi olduu sorusuna da yant bulmaya alr. Bu paradoks Bu Bir Pipo Deildirin zerine yazld sorunsaln iinden de geer. Akln referansnda grlenin dile aktarlmasnda bir keyfiyet de szkonusudur. Bu resimde grnen pipodur demek kadar resmin pipo olmadn sylemek de mmkndr. Bu herkesin uyduu kurallara gre sylemenin ve grmenin dna kmaktr. Tpk bu hayvanlarn adlarnn sralamalar yaparak dili dzene sokmaya alan gramere ve kabul grm dil kurallarna darbe indirmesi gibi. Bu farkllklarn biraradal, mnasebetsizlik ilikisi, ahenksizlik, yasa ve geometri tanmayan dzensizlik nasl bir yer tarafndan kabul edilebilir diye sorarken, Foucaultnun ilk dura topyalar olur ama tatmin etmez. nk onun iin trde olmayanlarn yeri heterotopyalar, sz daha batan kurutmak, kelimelerin kendi zerlerinde dnmelerini salamak ve verili olan gramerin olabilirliini sorgulamak iin srasn beklemektedir. 39 Kavramn en ayrntl biimde, ama yazarn dier metinlerini ve kavram setini yanna alma artyla kendini okuyucuya sunuu teki Mekanlara Dair Makalesinde gerekleir. (Of Other Spaces: Diacritics) Heterotopya, bu metnin btnnde de dili bozan, andran ve yine de anlalabilir mantn dilin iinden karmaya alan bir dzenin ifadesidir. Foucault, her ne kadar sz ve yaznn birbirlerini karlamadn, stste konulamayacak unsurlar olduunu sylese de heterotopyann dile etkisini biimsel olarak da
37

Michel Foucault, Kelimeler ve eyler, ev. Mehmet Ali Klbay, 2. Bask, Ankara, mge Kitabevi, 2001, s. 11. 38 a.g.e., s.12. 39 a.g.e., s.15.

21

gstermeye

alr.

Nalacolunun

Heterotopya,

Koloni

ve

teki

Mekanlar balkl makalesinde syledii gibi kavram, dikkatleri metnin diline ekecek ekilde verilmitir. Metin, konuma dilinde kaleme alnm, serbest bir sylei tarznda ve tamamlanmam olarak braklmtr. Foucault iin herey, varolan tm ilikiler an ierimleyen uzam zerinden dnlmelidir. Dil, ortak unsurlar ekerek szleri, sesleri yazarak mekansallatrrken, kendisi de sembolik ifadeler btn olarak alfabede mekana oturtulmutur. Metnin ilerleyiinde, ad itibariyle mekana iaret eden kavramn sadece linguistik bir figr olmann tesinde bir mekan kategorisi olarak kavramsallatrlmas da doaldr. Genel hatlar izilen heterotopyay anlayabilmek iin teki Mekanlara Dair makalesi birebir incelenecektir. Foucaultya gre 19. yzyln en byk taknts bilindii zere tarihtir. Geliim, ilerleme ve bunlarn karnda duran erteleme temalar ile, krizleri ve dngleriyle, srekli biriken gemile, hl l adamlarn etkisinde ve dnyann ktlk tehditlerinin kristalletii bir tarihtir bu. Temel mitolojik kaynaklarn termodinamiin ikinci kanununda bulan 19. yzyln mirass imdiki dnem ise, greli olarak mekann talandrld bir dnem olacaktr. Foucault bilim olmasndan imtina ettii ama bilim ardekiyle lafzetmekten de ekinmedii heterotopoloji kavram ile, yaadmz dnemi mekan dnemi olarak tanmlar. Ama ayn zamanda ezamanlln, yanyana koymann, kopuk kopukluun birbirinden farkl olanlarn st ste geldii, yan yana durduu ya da datld bir a. Yaanlan sre zamann btnlnn sadece bir paras olduu iin tm fotoraf ve ilikiler yuman grmek ve anlamak mmkn deildir. Grlmektedir ki gnmzn polemiklerini alevlendiren kimi ideolojik atmalar ve uyumazlklar, zamann dindar miraslar ile mekann kararl sakinlerine kar koymaktadr. Yapsalclk zaman ekseninde balanm unsurlar, bir yapnn dierine gre ekillenen kararl pozisyonunu baz alarak bunlarn doal ortamna braklm ilikiler btnlndeki ileyilerinin ve ayn anda farkllklaryla bir araya okurlarn yorumuna

22

getirilmelerinin grnr klnma abasdr. Ksaca, sorgulanan topluma, yaplar zerinden biim, ekil verme iddiasdr. Gerekten yapsalclk zamann reddini gerektirmez bilakis zaman ve tarih ile kendi yntemi araclyla ilikiye girer. Bugnn ilgi alanlarn, teorilerini, sistemlerini ekillendiren mekan, bir yenilik deildir; mekann da bir tarihi vardr ve zamann mekanla olan hayati, lmcl kesiimi gzard edilemez. rnein ortaaa bir gz atlacak olunursa mekann hiyerarik organizasyonu (hiyerarik mekan bekleri) hemen ayredilebilir: kutsal yerler karsnda dnyevi yerler; korunakl yerler karsnda ak, korunmasz, kamuya ak, tehir yerleri; ehre ait olan yerler karsnda krsal yerler. 40 Bunlarn kayna olan kozmolojik teori stgkler, semavi, gksel yerler ve bunlarn karsndaki dnya ile ilgili karasal yerleri temel alr. Buna ek olarak eylerin kendi doal zeminini ve kalcln, dengesini, kararlln zerinde bulduu yerler yansra eylerin zerlerinde iddetle yerlerinden edildii yerlerin atsn kurar. Fakat zaman ve teknolojik ilerlemeyle birlikte zellikle keifleri ile gkyzn yeryzne indirerek yorumlayan ve sonsuz, son derece ak bir mekann kaplarn aan Galileo sayesinde Orta an yer kavram bu yeni mekan anlaynn iinde erimi, etkisini kaybetmeye balamtr. Bu eski mekanlar yerinden etme ve mekanlar yeniden yerletirme Galileo ile balamtr. Patlayan bu skandaln nemi Galileonun dnyann gne etrafnda dnn yeniden kefinde deil onun sonsuzca ak uzay ve mekan yeniden kurgulamasnda yatar. eylerin yeri artk hibir belirli yer deil, kendi hereketlerinin onlar gtrd noktaya dorudur; tpk eyann kararllnn yalnzca onun sonsuz yavalatlm hareketi olduu gerei gibi. Genileme yerellemenin ve eski konumlandrmann yerine ikame edilmitir. imdi ise yer, mevki veya mahal anlamlarna gelen site, yerletirmeyi yerinden eden genilemenin yerini ald. Bu yer imdi mevki ve elemanlarn arasndaki yaknlk ve aralk ilikisiyle tanmlanmaktadr. Formal olarak bu ilikiler seriler, bilim aalar ya da yatay ve dikey izgiler olarak
Michel Foucault, Of Other Spaces (Translated by. Jay Miskowiec), Diacritics, Vol.16, No.1, Spring 1996, The John Hopkins University Press, s.22.
40

23

deerlendirilebilir. Somut anlamda yerletirme ya da mevkilendirme insanolu iin demografi ve nfus politikalar zerinden anlalabilir. nsan mahali ya da yaam mekan problemi basite insanolu iin yeteri kadar yaanacak yer olup olmayacan bilmek deildir. Bilakis verili koullar altnda belirlenmi hedeflere ulamak iin insani unsurlarn ve eylerin (eya deil) nasl bir doal benzerlik ve yaknlk iinde olduklarn (biyolojik snflandrma ve taksinomiler), ne tr depolama, dolam, iaretleme, snflandrma ve dzenlenmeye (gramatik ve ekonomik metanomiler) maruz kaldklarn anlamak iindir. amzn kayglar zamandan ok mekanla ilikilidir, zaman ise sadece mekanda da(t)lm unsurlar iin mmkn olan eitli ilevsel aralardan biridir. Bu datm ayn zamanda bireyi ilgili yerlere ve kimselerin kullanmna sunmann yansra yksek gerilimli akm alma srasna gre bujilere yayp gnderen bir aygtn yapt itir. Zamann operasyonel etkisi ise emek ve i dnda, vcuttaki hastalkl ksm karmak gibi bir misyonu da yerine getirmekte olan bir eylemsellik potansiyelidir. Gnmzde ise artk konumlandrma, yerletirme (placement,

emplacement) ilikileriyle sunulmakta olan mekan, medeniyetin geirdii grnrdeki tm sosyal, ekonomik ve bilimsel gelimelerin tesinde ve tm teorik iddialara ramen, pratikte, kutsallk aurasndan pek bir ey yitirmemitir. Mekan temellk iin uygulanan tm tekniklere, onu formle etmeye ya da snrlandrmak iin bizi yetkinletiren tm bilgi alarna ramen bu ada mekan, hl kutsallatrmayla varln srdrp eski itibarn koruyan, hi bir kurum ve pratiin dokunamad kimi tezatlklar iinde tamaktadr. Seklerleen kurumlarn ve pratiklerin hl krmaya cesaret edemedii zel alan ve kamusal alan; toplumsal alan ve ailenin temsil ettii zel alan; bo vakit mekanlar ve alma alanlar olarak ayredilen ikilikleri sarmalayan kutsallk sorunu, onlar oluturan dinamiklerin doasna ikin olduundan kutsal eski iktidarn kaybetse de hl toplumlarn hafzas sayesinde varln srdrmektedir. Bachelardn antsal eseri ve fenomolojistlerin tanmlamalarndan nominal olarak ve

24

anlalaca zere homojen ve bo bir evrende yaamyoruz. Evren ve mekan bilakis saysal okluklar (quantities) ve belki hayali kurgular ile doldurulmutur. lk alglarmzn mekan, ryalarmzn ve tutkularmzn ilkel mekanlar, kendilerini kark ve kapal grnen zellikleri sayesinde koruyor ve ayakta tutuyor. Ik var, eteral, saydam mekanlar, yukardaki mekanlar, zirveler var ve yine bunlarn karl olan karanlk, engebeli, engelli, aa mekanlar var. Mekan bir kaynak suyu gibi akyor olabilir veya phtlam kan gibi, kristalize olmu ta gibi sabitlenmi olabilir. Bu tr fenemolojik analizler zamana yapt gndermeler ile temel bir duruu resmederken, tarifi yaplan mekan da isel bir mekandr. Fakat Foucault, tm bu analojilerle zaman ve mekann fenomolojik yorumunu verdikten sonra asl zerine konuulmas gereken mekann dsal ve gerek mekanlar olduunu syler. Foucaultya gre bahsedilen mekan, bizi iten ie oyan ve iimizden dar doru bakmaya aran, zamann ve tarihimizin anmaya balad, bizi altst eden heterojen bir d mekandr. Tarihimizin yeniden yazld ve hayatlarmzn bir tr erezyona urad bu mekanlar kendi ilerinde heterojen bir birliktelii temsil ederler. 41 Daha nce de ifade edildii gibi, n farkl tonlaryla renklenebilen bir boluun iinde deil bir ilikiler seti iinde yayoruz. Birbirine indirgenemeyen, st ste konamayan farkl mevkileri ve yerleri tanmlayan ilikiler btndr bu. Ulamn, sokaklarn ve trenlerin yerlerini tanmlayan ilikiler setini belirlemek gibi, kiiler verili yerlerin refererans olan belirli ilikiler setine bakarak farkl yerleri tanmlamaya da cesaret edebilir diyen Foucault, aslnda kendi soyktksel ve arkeolojik almalarna gnderme yapmaktadr. Tren rneinden hareketle srad ilikiler ana mekan araclyla bir giri yapar. Tren srad ilikiler demetidir, nk bu mekan birinin boyunca gittii ve onun araclyla bir noktadan dierine gidilen ve de sayesinde bireylerin gittii hareket halindeki bir mekandr. Benzeri ekilde ilikileri tanmlamaya imkan veren, referans olan ilikiler demeti sayesinde geici zaman da tanmlanabilir. Geici, bo ve elence zamannn mekanlar :

41

a.g.e., s.23.

25

kafeler, sinemalar, sahil yerleri iken benzeri ekilde dinlencenin yar ak yar kapal yerlerinden de bahsedilebilir. Ev, yatak odas, yatak bunlara rnektir. Ama Foucault, bunlar arasnda zellikle birka ile ilgilenir. Foucaultnun asl ilgilendii varoluun temel mlkiyetlerinden olan kuku ve merak araclyla dier yerler arasnda iliki kuran yerlerdir. Bu yerler dierlerinden phe duyar, onlar ntralize eder ya da onlarn dizayn ettii, yanstt ilikiler setini tersine evirirler. Tm dier yerlerle atmal bir iliki iinde olan ve bu vesileyle kendilerini de tesis eden bu yerler iki temel kategoriye ayrlrlar: topyalar ve heterotopyalar. Dier tm yerlerle ilikide olan topya ve heterotopya, tarif ettikleri tm ilikiler btnn ileri bir zamana atar, nemini azaltr, altn kazar ya da tepetaklak eder, iini dna kartr ve ayn zamanda varolan tm mekansal btnlkleri yadsr. topyann gerek mekanla ilikisi ya dorudan ya da tersine dnm genel analoji ilikisi eklinde kurulur. topyalar mkemmelletirilmi toplum dizaynlar olarak gerek d mekan tasvirleridir. Buna ek olarak hemen hemen tm kltrlerde, tm medeniyetlerde iinde bir toplumda bulunabilecek olan tm gerek mekanlarn, btn dier gerek mekanlarn e zamanl olarak temsil edildii, tartld ve dntrld kart mekanlara benzeyen gerek mekanlar, toplumun ilk oluum aamasnda biimlenen ve bu anlamda gerekten varolan mekanlar vardr. Bu trden tm yerlerin dnda olan ve buna ramen onlarn gereklikteki konumlarn iaret eden bu yerler yansttklar ve hakknda konutuklar tm yerlerden kesinlikle farkldrlar. Foucault bunlar topyalara tam bir kartlk iinde olan heterotopyalar olarak adlandrr. Mevcut olann meruluunu sorgulamaya ak olan, pratie geirilmi gerek mekanlardr. Dierlerinden farkl ve onlarn dnda teki olan yerlerdir. topyalar ve bu teki yerler arasnda duran heterotopyalar topluma ayna olabilecek, bir tr karm, ortak bir deneyimin kendisi olabilirler. Ayna benzetmesi topya ve heterotopyann oluum hikayesinde temel bir aracdr. znenin kendini kurmas gibi bu mekanlar kendilerini kuran

26

zneyi yeniden tanmlarlar. Bir arac ve mekan olarak ayna bir topyadr da. Lacanc znenin kendini kurmas gibi Foucault bir ayna zerinden znenin ve heterotopyann inasn anlatr. Aynada olmadmz yerde kendimizi grrz. Gerek olmayan bir grntnn iinde, yzeyin arkasndaki resmen veya bilimsel olarak varl kabul edilmemi ve sanallk atfedilmi ama fiilen olumu bir mekanda. Oradayzdr, olmadmz yerde, kendimize kendi grnrlmz veren, kendimizi olmadmz yerde grmemizi salayan bir glgedir bu. Bu aynann topyas iken te yandan ayna gerekte bir nesne olarak varolduu srece heterotopyadr da. Onun karsnda igal edilen pozisyonun aynsn, kart bir gle yanslayan bir eylemlilik olarak heterotopya. Darsnn katlanarak ierisini oluturmas gibi, temsilin ikizlenmesi gibi, darsnn aslnda ierisinin kendisi olmas gibi : hibir ey dta deildir, hibir ey ite deildir, nk dta olan itedir szndeki gibi. znenin kendini grmesi ve grntnn ikizlenmesi, ikisinin arasndaki gizli bir anlama gibi iler, bir mekanda oluan ve paylalan ikilik. Bu paylam kendinde saklayp grntnn, kabul grmeyen gerek dlyla telenerek dlanmas ise bir sr saklama eklinde gerekleir. Hatta gerek yaplar ve zne inalar arasnda ileyen nemsiz bir yap malzemesi gibi, ikiz tekilik ilizyonunun nemsenmeyip unutulmasdr. kisinin arasndaki bu sr sayesinde, buna ahit olmayan dierlerinin darda braklmas eklinde zincirleme bir tepkime balar. Dier teki ve topik mekanlar arasndaki heterotopyann nemi de burada aa kar. Daha sonraki aama znenin kendini kefederek yeniden inasn anlatr. Srr kefederek baka bir kimlikte yeniden farkl bir role brnebilen ama darda braktklaryla kendini yeniden kefeden ve srrn hatrlayan insan. Aynann bulunduu noktadan orada kendisini grd iin, olduu yerde kendinin mekanda olmadn kefeder. Daha nce olduu gibi kendine ynlenen bu baktan hareketle camn te yanndaki bu resmen kabul edilmemi, onaylanmam ama fiilen gereklemi mekan temelinden yine kendine geri dner, gzlerini kendine doru evirmeye ve olduu yerde

27

kendini yeniden kefedip yeniden tesis etmeye balar. te bu adan ayna, heterotopya olarak iler. Bir kereliine kendine aynada baktnda, anda igal ettii yeri oluturan bu yer, onu kuatan mekanla iliki iinde hem gerek hem de kesinlikle gerek ddr; nk alglanmak iin sz edilen fiilen gereklemi ama resmilememi noktadan gemesi gerekir. Heterotopyalarn bu tarz oluumlarndan dolay nasl

tanmlanabilecekleri ve sahip olduklar anlamn ne olduu nemli sorulardr. Bir tr sistematik tanm hayal edilebilir veya Foucaultnun bir bilim olarak snrlandrmad, ok popler olduu zere okuma ya da analiz diyemedii bu teki yerler ve farkl mekanlar stne yapt bu almaya kendi ifadesiyle heterotopoloji ad verilebilir. Bu heterotopoloji iinde Foucault heterotopyalara alt genel zellik atfeder. 1. Heterotopyalarn ilk zellii her kltrde tek bir evrensel tr olmayan ve deiik kltrlere gre ok eitli ve deiik biimler alabilen pratikler ve yerler olmalardr. Her toplumun, her sosyal formun belli dnemlerinde iinde barndrd heterotopik mekanlar olmutur, olacaktr. Bu, her insan grubunun bir sabitesidir. te yandan heterotopyalarn olduka farkl kostmleri ve rolleri dikkate alnrsa, evrensel bir heterotopya formu olmad sylenebilir. Zaten aksini iddia etmek de totalletirici btnselliklerden ve makro tespitlerden kaan Foucaultnun kendisiyle elimesi olurdu. Bundan yola karak Foucault heterotopyalar iki ana gruba ayrarak inceler: lkel toplumlarn kriz heterotopyalar ve modern toplumun sapknlk heterotopyalar. lkel toplumlar olarak adlandrlan toplumlarda kriz heterotopyalar olarak tanmlanabilecek kimi heterotopya formlarna rastlanr. rnein kutsallklarndan dolay ayrcalkl ve yasakl yerler ; toplumla, iinde yaanlan evreyle kriz ilikisi iinde olan kiilere ayrlm yerler, bunlardan bazlardr. Adet gren kadnlar, hamile kadnlar ve yallar gibi insanlara ayrlan yerler heterotopik mekanlardr. Gnmzn modern toplumlarnda ise bu tr kriz heterotopyalar kalan birka rneine ramen tbbi ve biyolojik

28

mdahaleler nedeniyle yokolmaktadr. Arda kalan kriz heterotopyalar rnekleri arasnda 19. yzylda hl formunu koruyan yatl okullar ya da gen erkeklerin askerlik hizmeti saylabilir. Buralar, seksel g ve erkekliin ilk tecrbelerinin, ev ve geleneksel kurumlarn ngrd mekanlarn dnda ve farkl iliki alar iinde deneyimlenmesi nedeniyle heterotopiktirler. Kadnlar iinse 20. yzyln ortalarna kadar balay seyahat olarak adlandrlan atalardan kalma bir gelenek mevcuttur. 42 Gen kadnlarn ilk kez cinsellii tecrbe etmeleri de hibir yerde gerekleir ve bunun gerekletii anda romantik bir tren kompartman ya da bir balay odas aslnda bu hibir yer oluverir. Buralar corafi iaretleyicileri ve gndermeleri olmayan heterotopyalardr. Bu kriz heterotopyalar bugn gndelik hayatn ve ekonomik hayatn rutinleri arasnda yava yava yokoluyor ve yerlerini gnmzn sapknlk heterotopyalar alyor. Bu heterotopyalar verili olan ve normali tanmlayan normlar ve yntemlerle ilikileri dorultusunda sapkn olarak konumlandrlrlar. Bunlara verilebilecek rnekler ise dinlenme evleri, psikiyatri klinikleri ve tabi ki hapishaneler. Emekli evleri veya yallar evi ise kriz heterotopyalar ile sapknlk heterotopyalar arasnda bir snr izgisinde yeralyorlar. Yallk, toplumsal yk olarak istenilmeyen, yaanlan bir tecrbe olarak ncelikle inkar ile karlanan, kabul edilmek istenmeyen bir biyolojik evreye karlk geldii iin hem bir kriz heterotopyas hem de elencenin tketim kltrnde kural olduu yerde aylaklk ve isizliin bir tr sapknlk ve normal d olarak deerlendirilmesi dayanak noktasndan insann artk hibir ie yaramad ve gten dt bir insanlk hali olarak sapknlk heterotopyasdr. 2. Tarihin aa kard zere toplumun belirgin ve nemli kullanm alanlar olan heterotopyalarn ikinci zellikleri, toplumlarn sosyal ve siyasal tarih podyumlarnda ok farkl ekillerde arz endam edip farkl ilevler stlenmeleridir. Her bir heterotopyann toplumda kesin ve belirlenmi ilevi vardr ve iinde olutuu kltr ile e zamanl bir olumsallk ilikisi gelitirir. rnek olarak yazar teki ehir olarak adlandrlabilecek mezarlardan rnek verir. Eskiden ehrin ortasnda olan her ailenin iinde bir yesini barndran
42

a.g.e., s.24.

29

mezarlar ayn zamanda, tarihin askya alnd, kutsal ve lmsz olann ile bir canlnn sonluluunu biraraya getiren farkl ve teki mekanlardr. Ortaada kilise gibi kutsal mekanlar iinde mevkii, sz, saygnl ve inanc bakmndan halk arasndan syrlm ayrcalkl kiilerin mezar bulunmaktayd ve bu mezarlar iinde bile ayrcalkl yaplandrlm mezarlar mevcut olan hiyerariler dzenine iaret etmekteydi. lmn kiiselletirilmesi ve burjuvazinin mezarlklar mlk edinmesi ile birlikte bir tr lmn hastalkla btnletirilmesi taknts aa kmtr. Yaayana hastalk getirdii dnlen lnn yaamn kendisine, evlere, kiliseye ve hatta sokaklarn ortasna yerletirilerek insanlarn gndelik hayatna tehlikeli, rahatsz edici ve tehditkar bir mesafede konumlandrlmas, lmn kendisini reten ve oaltt dnlen bu yaknl mezarlklar en byk tehditlerden biri haline getirdi. Bylece salgn hastalklar ve benzeri felaketlerin llerden yayld korkusuyla salk ve hijyen kayglarna den insanlar mezarlar ehrin dna itmeye balamlard. Batl uygarlklarn farkl kurgular zerine ina ettii mezarlar ateist inanlarn artmasyla bir tr ller kltne dnvermilerdir. Temel olarak doald ki ruhun lmszl ve bedenlerin yeniden hayat bulacana dair inanlarn egemen olduu zamanlarda, bedenin kalanlar ruhun ebediyeti karsnda giyip karlan bir kyafet gibi nemsizdi. Bilakis insanlarn ruhlarna ya da bedenlerinin yeniden hayat bulacana olan inanlarndan artk emin olamadklar andan itibaren dildeki ve bu dnyadaki varlmzn tek izi olan bedenlere daha fazla nem vermek gerekli olmutur. Herhangi bir durumda, 19. yzyln bandan itibaren herkesin kendi kalntlarn koyduu kiisel kutusuna sahip olma hakk vardr. Kendisini zerinden farkettii tekiliin yeniden kefi insann tekiyi kendinden uzak tutma ve dlamasyla sonuland. Gitgide merkezdeki yerinden olan mezarlklar teki dnyaya ait teki bir ehrin skunetine brn(drl)verdi. Artk ehrin lmsz ve kutsal kalbi deil, teki ehri kuran, her bir aileyi sarmalayan karanlnda birbirlerini tanmayan insanlarn ortak bir dinlenme yerdi mezarlklar. 3. Bir dier yanyla heterotopya kendi iinde birbirine benzemeyen, kalpta ve ierikte birbirinden farkl, uzlamaz ve biraraya gelmez birok

30

mekan gerek bir mekanda biraraya getirecek potansiyele sahiptir. Heterotopya kendi iinde de uyumsuz bir ok mekana tek bir mekanda st ste gelmeyecek ekilde, ama zgrletirici bir etkileim iinde kendi kendilerini dzenleme frsat vererek ayn anda da onlar ekillendiren bir olumsallk mekandr. Tiyatro sahneye dikdrtgeni getirdi, bu haliyle bir dierine yabanc olan btn mekanlar serisiydi. Bir dikdrtgen oda olarak sinema ilgin bir mekan serisi rneidir yine. Kii sinemada 2 boyutlu ekranyla 3 boyutlu mekann yansmasn biraraya getirir. Bu zellik altnda ve kart yerleri biraraya getiren en eski heterotopya rnei bahelerdir. Dnyann drt bucan biraraya getiren, ortasnda havuzuyla hem alemin merkezi hem de ufak bir sembol olan Acem bahesi birok farkl mekan iinde barndrr. Geleneksel acem baheleri dikdrtgen tasarmlarnda kuzeyi, gneyi, douyu, baty simgeleyerek dnyann drt bir yann dierlerinden daha kutsal bir anlamla biraraya getirir. Dnyann kutsal gbek delii acem bahelerinin merkezindeki su emeleri, havuz ve kvettir. 43 Sslemelerde kullanlan hallar bahenin kendisinin yeniden retimiyken kilimler ise mekan boyunca yer deitirebilen hallardr. Bahe zaten tm dnyann zerine sembolik bir mkemmeliyet ile yazld bir hal gibi dokunmutur. Her eit bitki rts bu tr bir mikrokozmozu tamamlayan dier elemandr. Tm bu serileri ve elemanlar barndran bahe dnyann kk bir parseli gibidir ve adeta dnyann btnselliinde kk bir alemdir. Tm bitki ve hayvanlar biraraya getiren modern zoolojik bahelerin kendisinden esinlendii bu acem baheleri antikitenin bandan beri evrenselletirici, mutluluk veren heterotopya rnekleri olmulardr. 4. Heterotopyalar sklkla zaman dilimleri ile ilikilendirilirler. Simetri ve hetekroni adna amlanmalar onlara addedilen drdnc zelliktir. Heterokroni geleneksel zamandan mutlak anlamda kopan zaman blnmesiyle tanmlanrlar ve insanolunun gerek anlamda geleneksel zamanla balarn kopard andan itibaren ilemeye balarlar. Bu durumun gsterdii udur ki birey iin mezarlk bir hayatn kayb ve hayatn srekli yerinin bir tr zlme ve kaybolma olduu bir yar sonsuzluk fikrinin
43

a.g.e., s.25.

31

yerlemesinden itibaren mezarlklar tuhaf heterotopik mekanlar olmutur. Bat toplumlarnda heterotopyalar ve hetekroniler greli olarak kark biimlerde yaplanr ve datlrlar. En gzel rnei zamann hl ina halinde olan ve zirvesine ulamam heterojen mzeler ve ktphanelerdir ki bunlar bir zamanlar sadece kiisel bir tercih iken, imdi byk ve genel bir koleksiyon oluturma fikriyle tm zamanlarn, dnemlerin biim, bilgi ve zevklerini tarih ve zamandan zarar gremeyecek ekilde zamann dna atarak bir mekanda biriktirme ve dzenleme projesinin rnleri olarak ortaya kmlardr. Tm zamanlar, alar, formlar ve tarzlar bir mekanda kapatmak istei ve bir tr genel ariv kurarak hereyi biriktirme fikri batl modern alara aittir. Zamann kalc ve sonsuz birikimidir heterotopya. Bu terim Bakhtinin zaman ve mekan birlikteliini ifade eden kronotopunu andrmaktadr. Ama nihai olarak hetekroni, farkl zamansallklar ve zaman anlaylarn temsil eden erilerin birbirlerine dokunduu noktalarda gerekleen tm zamanlarn yeridir. Zamann biriktirilmesiyle ilikili hetekronilerin karsnda zamann akc, gelip geici, tekinsiz ve tehlike ile ilikili olduu enlik kipindeki festival heterotopyalar yeralr. rnein sergilerin, tuhaf nesnelerin, falclarn, cambazlarn, ylanl kadnlarn, greilerin, farkl ilgin gsteri unsurlarnn genellikle ehrin dndaki varolar ve bo alanlar gibi gerek ve tek bir mekanda bulutuu panayrlar fevkalade gzel ve hayret verici heterotopyalardr. Son zamanlarda ise bir baka tr heterotopya icat edilmitir: Tatil kyleri. ehrin sakinlerine birka haftalk ilkel ve sonsuz bir plaklk sunan polinezya tatil kyleri. Hem biriken ve sonunda kavuulan zamann sonsuzluu hem de enlik tadnda hemen orada ve annda tketimin hazznn birarada bulunduu ktphanelerin ve mzelerin ilksel ekillerinden Djerbann bir iki odal kulbeleri ise polinezya tatil kyleri gibi hayatn yeniden kefidir sanki, zaman yasaklar ve askya alr. Yaanlan deneyim ise zamann yeniden kefidir. Bunlar sanki orrijinine, aslna geri dnen insanln tm tarihinin arac ve arda kalm bir bilgide yeniden ulalabilirliidir.

32

5. Heterotopyalar hem kendilerini izole eden, hem de ilerine nfuz edilmesini mmkn klan alma ve kapanma mekanizmalarndan oluan bir sistemi ngrr. ine alrken aslnda darda brakan, darya telerken brakt aralklardan iine szlmasna izin veren bu tr heterotopyalara dahil olmann belli kurallar ve arnma ritelleri vardr. Genel olarak heterotopik yerler kamusal yerler gibi zgrce ve kolaylkla ulalan, girilen yerler deildir. Giriler ya askeri barakalara veya hapishaneye girmek gibi zorunlu pratikleri gerektirir ya da insanlar bu mekanlara girmek iin belli ritelleri ve arnma prosedrlerini yerine getirmek zorundadrlar. Birine girmek bile gerekli izni almay ve belli jestleri tekrarlamay koul sayar. Buralara girildii zaman Foucaultya gre ya iinde zorla kalnr ya da bu ritel ve kurallar gnllce kabul edilir. Bununla birlikte arnma prosedrleri ile tamamen kutsallatrlm olan heterotopyalar bile vardr. Bu arnma dinsel veya hijyen amal olabilir. Foucault yar hijyen yar dinsel sebeplerle gidilen mslman hamamlarn, ya da tamamen hijyenik olan Fin Hamamlarn bu ikisine rnek olarak gsterir. Dier yandan saf, katksz, basit aklklar ve boluklar olan ama yine tuhaf dlamalar gizleyen teki heterotopyalar da vardr. Heterotopyalar farkl ilzyonlar yaratarak aldatc olabilirler, tamamen ak grnp ilgin dta brakmalar ierebilirler. Dardan herkesin girebilecei izlenimi yaratrlar fakat insanlar girerken bile aslnda dlanmlardr. Buna rnek olarak Gney Amerikadaki herhangi bir yerde mesela Brezilyadaki byk avlulu ve kaps her Tanr misafirine ak byk iftlik evleri verilir. Dardan gelen herkesin yatak odasn bulursa evde gecelemeye hakk vardr ama odalar yle kark ve labirent gibi yerletirilmitir ki evin d kaps ak bile olsa iinde yatak odasn bulmak olduka zordur ve giri kaps siz ailenin yaad merkez odaya gtrmez. Her kii, gezgin ya da buradan geen biri olsun burada tamamen misafirdir ama davetli bir misafir deildir. 44 Bu tr rnekler yerlerini Amerikan motel odalarna brakmaktalar. Adam arabasyla ehrin dnda gzlerden ve tandklardan uzak bir mekana metresiyle gider ve illegal seks yapar. Bu eylem tamamen bu ekilde kamusal alanda gzler nnde gereklemesine kurallar ve toplumsal normlar nedeniyle izin verilmeyen ve

33

evlilik gibi bir kurumu da karsna alarak erkee nefes alaca aykr bir mekanda geici bir zgrlk ve ihlal zevki yaatacak yer olarak motel odasnda gerekleerek buray bir heterotopyaya dntrmektedir. i biten ift buradan yasak ve geici bir ey yapmann ama bunun verdii zgrlk ve zevk hislerinin tatmini ile ayrlrken buray tekilik mekan olarak damgalamaktadr. 6. Foucaultnun heterotopyalara atfettii son zellik olarak dier mekanlarla ilikisi n plana kmaktadr. Burada tanmlandklar ekilde heterotopyalar arda kalan tm mekanlarla iliki iine girerek anlam kazanrlar. Bu zellikleri iki u kutup arasnda aa kar. Burada rolleri, ya insan hayatnn iinde paraland ve hl yanlsamalara ak tm yerler olan her gerek mekana k tutan ve onlar korumasz brakan yanlsama mekanlar yaratmaktadr ya da bilakis bizimki kadar dank, kt ina edilmi ve karmakark olacak ekilde iyi dzenlenmi gerek, mkemmel, titiz teki, dier gerek alanlar kurmaktr. Bahsi geen ikinci tr bir yanlsama deil heterotopya olabilirdi, bir telafinin heterotopyas. Foucault kimi kolonilerin bu ekilde ileyip ilemediini merak eder. Heterotopyann kimi rnek durumlarda dnyevi ve yerel mekann inasnda bu tr roller oynadn hatrlatr. te bu adan, heterotopyalarn dier mekanlarla ilikisiyle aa kan en nemli zellikleri verili olann tam tersi dzen oluturacak alternatif bir mkemmellikte teki gerek mekan yaratmalar ve bylece dier mekanlar da dolayl olarak ekillendirmeleridir. rnein 17. yzyln ilk koloni dalgalar srasnda ngiliz Puriten topluluklar Amerikay yerleim yeri olarak semiler ve teki mkemmel toplumlar oluturmulardr. 45

a.g.e., s.26. Priten bir toplumsal rgtlenmesi iin denizleri aan ve dlerinin peinde yeni bir hazineyi bulmaya gidenlerden Thomas Dale, Amerikadaki Virginia Kolonisini oluturdu. Fakat oradan da iyi bir yer ve elverili koullar New Englandda ortaya kt. Massachusetts Koyu Kolonisinde Presbiteryen sistem ile bamsz Pritenlerin sistemi arasnda orta yol arada kalm bir koloni modeli oluturuldu. Sivil ynetimde kilise modelini rnek aldlar. Pritenlere gre isel tvbe zorunlu, kurtulua ulamak akldan ok kutsal ruha inanca dayal idi. Bu retiler, Anglikan kilisesinin reddiydi. Kutsal metinlerin kendinden ve gnlk yaamdan rneklerle basit bir reti benimsediler. lgin ve ayrtedici yanlar, tvbe deneyimini Kalvenciliin yazg retisiyle birletirerek kendilerinin tarihte bir devrim yapmak zere tanr tarafndan seilmi olduklarna inanlardr. Madde P, AnaBritannica, cilt 18. fifteenth edt. The University of Chicago,1989, s.223-224.
45

44

34

Foucault bir dier rnek olarak Gney Amerikadaki srad Cizvit kolonilerini anlatya dahil eder. Bu topluluklar insann elde edebilecei mkemmelii kurgulam tamamen dzenli topluluklardr. Her kebann dzenlendii Paraguaydaki Cizvitler de benzeri bir dzenlemeyi yakalamlardr. Burann mekani ayrntlarna gelince ilk farkedilen ky kilisesi ve onun ayandaki dikdrtgen plana gre ina edilmi genel yerlekenin dzenli resmidir. Bir yanda okul, te yanda mezarlk, kilisenin hemen nnde ki cadde dik ayla baka bir cadde tarafndan kesilir, her ailenin bu eksenler boyunca inci gibi dizilmi kulbeleri vardr. Bu ha planyla sann iareti yeniden retilir ve kasabaya damgasn vurur. Bir tr Hristiyanlk topyasn andran bu mekan ve Amerikan dnyasn birebir dine gnderme yapan bu temel iaret ekillendirmitir. Hayatn dzenlenii de bir slkla deil tanrnn ars an ile yaplr. nsanlarn gnlk hayat bir tr topya halknn rutini gibi planlanmtr. Belirli saatlerde belirli eylemlere ayrlmtr zamanlar. Herkes ayn saatte uyanr, ayn zamanda ie balar, yemekler le ve akam 5te yenir. Ayn zamanda yataklara gidilir, gece yars ann alyla elerin birbirlerini cinsel adan mutlu etme zamanlarnn geldii duyurulur ve tm eylemler, ortak bir kar iin kilisenin ahenkli an sesiyle bir toplumsal sorumluluk ve grev olarak gn iinde tamamlanr. Foucault, herhangi bir zellik atfetmeksizin anlalr kldn dnd heterotopyalar zerinden genel bir bakla, rnek vermeye devam eder. Gelenevler szedilen koloniler gibi u heterotopya rnekleridir. Bunlarn dnda gemi mekann yzen bir paras olarak yersiz bir yerdir ve heterotopik bir mekandr. Kendi bana varolur, kendi zerine kapatlabilir ve denizin sonsuzluuna braklabilir. Limandan limana, rzgarn esi ynne gre bir yerden bir yere, bir genelevden dierine, bahelerinde gizledikleri en deerli hazinelerin peindeki koloniler kadar ileri gider gemi. te bu yzden kolaylkla anlalabilir ki gemiler, 16. yzyldan gnmze kadar sadece uygarlmz iin ekonomik gelimenin bir arac olarak kalmam ayn zamanda da hayal gcmzn en byk rezervlerinden biri olmutur. Mkemmel bir heterotopya rnei olarak gemiye sahip olamayan medeniyetler kupkuru ryalar grrler, casusluk ve ispiyonculuk macerann,

35

polis ve denetim de korsanlarn yerini alr. 46 2. Foucault, Kapatlma ve Heterotopya Foucaultnun tm almalarnn temeli bilgi, iktidar ve etik eksenlerinde insanlarn bat kltrndeki zneye dntrlme sorunsaldr. nsann kendisinin bir ontolojisini yaparak, bilgi znesi, iktidar ilikilerinin znesi ve eylemlerinin etik znesi olarak insann nasl kurgulandn anlatlmaya alr. lk bilgi ekseni, deliliin, hastaln, suun, yaamn, dilin, emein ve cinselliin deneyimine gnderme yapan bilgi alannn oluumu ve bu oluumda kullanlan hakikat oyunlarnn anlalmasdr. kinci iktidar ekseni, iktidar ilikilerinin znesi olarak insann iktidar ilikileri ve teknolojileri ile tarihsel olarak kurulmu deneyimlerinin kurallarn belirleyen sistemlerin ve bunu gerekletiren hakikat oyunlarnn analizi yani deliliin, hastaln, sululuun kurumsallamasndaki sz konusu olan dzenleyici, normatif sistemlerin rgtleniini ve bunlar destekleyen hakikat oyunlarn anlamaktr. nc etik ekseninde ise insann kendisiyle olan ilikisinde, kendisini tarihsel deneyimin znesi olarak nasl kurduunu ve bu kurgu srasnda yapp etmelerini ekillendiren ne tr hakikat oyunlarnn oynandnn analizini yapmaktr. Hakikat deikeni ise olumsaldr ve onun araclyla izilen snrlar ve dayatt bireysellik, kimlik ve iktidar sorunu daha iyi anlalrsa deitirilebilir. Ama da zaten insann kendinin ontolojisini yaparken bu snrlar, kesintiler, boluklar ve krlmalar zerine dnebilmektir. Foucaultnun, Kantn imdi ve insann kendi dn zerine dnmesi ile bir tr snr tutum sergiledii Aydnlanma Nedir? sorusuna yantn takdir etmesi de bu yzdendir. Fakat Kanttan farkl olarak Foucault almamas gerek snrlar anlayp pozitif anlamda deitirebilme amal bir okuma yapmaktadr. Foucault, akn, maddi bir bedenden yoksun bir znenin evrensel bir bilgi ve eyleme reetesi peinde kotuu bir znellik anlaynn karsna bilgi, iktidar ve etik
46

Foucault, a.g.e., 1996, s.27.

36

ekseninde, bir tarihi olan, somut bir bedene sahip, znesi olduu tikel deneyimler erevesinde kendini zneletiren, iktidar oyunlarnn yaratt kabul ve pratiklerin zerinde ileyerek nesneletirdii znenin eletirisini karr. Bu sylemsel ve sylemsel olmayan kabul ve pratiklerin merkezinde de iktidar sorunu yeralr. ktidar deyince de hukuki ve sylemsel modele gre devlet veya benzeri kurumlarda odaklanm bir iktidar tekelini deil, hem tekil insani bedeninin anatomopolitii hem de nfusun zerinde bir biyopolitii ileten disiplinci, toplumun her ke tana ilemi bir biyoiktidar anlar. Yasalarn alarak normlar gibi ilemeye balad kapitalizmin toplumu oluturan bir buluu olan biyoiktidar insan bedenleri zerinden yeni ve ince teknikler ve stratejilerle normalletirilmi iktidardr. Yapt, normalletirme teknikleri olarak adlandrd dispositifler sayesinde ileyen bir iktidar oyunun iine dalmak ve orada bilginin snrlarndan destek alan iktidar anlamaya almaktr. Bilgi iktidarla rtrken, retilmesi, dolam ve ileyii sayesinde iktidarn hakikat oyunlarna bir temel dayanak noktas salar. Birey, iktidarn birincil etkisi ve arac haline gelir. ktidar sayesinde zne olur ve bylece stnden ileyen iktidar onun zerinde denetim kurar, boyun edirir ve tabi klar. Fakat bu iktidar devlet ve benzeri yaplar deil bilakis g ilikileri okluunun kendisidir. ktidar, davranlar ve onlarn olas sonularn ynlendirerek zgrlk sorununu da olaya dahil eder. ktidar ve zgrlk birbirleriiyle karmak bir iliki iindedir, zgrln olmad yerde iktidar olmaz. Dolaysyla iktidarn olduu yerde bundan zgrleme potansiyeli de bulunur. te yandan zgrlk ise insann kendisiyle kurduu iliki olan etiin ontolojik bir kouludur. Bilgi ve iktidar ekseninde yapp etmelerin ve deneyimlerin rettii hakikatler ve dayatt snrlar yoluyla insan kendiyle iliki kurduuna gre, bu snrlar amak iin, verili tarihsel yntemin dnda bir eletirel bak as getirilmelidir. Bu sayede dayatlm olan etik ve snrlar krlabilir ve zgrln yeni bir etie almas salanabilir. Metafizie bal geleneksel tarihten farkl olarak Foucaultnun soyktk aratrmas, bu geleneksel tarih bakndan eylerin sabit, mkemmel ve hakikati tad varsaylan zlerinin, kimliklerinin ve dz geliim izgilerinin

37

reddedildii, arada kalm boluklara, krlmalara, sapmalara, sreksizliklere ve darda braklanlara ynlendirilmi bir tarihsel bak ifade eder. Bulunan kkenin de tek ve en kusursuz olmad, bunlarn da sreler ve g mcadeleleri iinde oluturulmu olabilecei bilinciyle bize verili olan kimliklerin reddini yapan bir araca dnr soyktk aratrmas. Foucaultda toplum ve kltrn rasyonellemesi bir btnlk iinde ele alnmaz, bilakis yukardaki snr deneyimlerini anlamak nedeniyle bu rasyonelin dna itilenler sayesinde rasyonel akl analiz edilir. Rasyonellik sorunlu bir kavramdr ve Foucault tek bir rasyonel ilkeyi deil farkl rasyonalitelerin kefine kar. 47 Rasyonel insann bahsedilen eksenlerde zne olarak kurulmasnn hikayesi ise akln akn bir noktadan kendini referans alarak, yine kendisinin nesneletirdii kendi zerindeki rasyonel akl yrtmelerinden, Foucaultnun l ilan ederek masaya oturttuu zne ve bunu yaratrken zerinden kendini yaratt tekisi ikileminde anlalabilir. nsan ve birey olarak bilinen toplumsal znenin yokoluu iddias modern ada toplumsal znenin bilimsel ve siyasal(ynetsel) sylemler iinde ina edildii dncesinden temelini almaktadr. Foucaultnun iktidarlaan bilgiyi zerlerinde zmledii biyoloji, ekonomi politik ve dilbilim eksenlerinde gelitirdii terminolojisindeki ben, sosyal bilimlerin daha nceki kuramlatrmalarndan farkl olarak zne, birey ya da insan kavramlar ile bir tutulmamaldr. Bilakis bu ben Foucaultnun birey ya da ortak bilin kavramlarna kar knda nesneletirmeye ve sylemlerin hem nesnesi hem de znesi olmaya kurban giden bir ben ya da beden deildir. te yandan ben e felsefi sorunsallarn znesi olan aktr, ajan ya da birey deil, Tekeliolunun da inceleme konusu ettii bir toplumsal zne rol biilmitir. 48 Bilgi teknolojileri, iktidar ilikileri ve ben teknolojileri incelemelerinde aa kt zere epistemolojik bir krlma olarak yneldii bilginin hem znesi hem nesnesi olan zne inas modernite sylemindeki bireye tekabl etmektedir. nsann sylemin kurucu znesi olamayaca tek konumda ite bu konumdur. Modern bilim ve disiplinler de klarnda ayn eyi zikretmektedirler. Gerekte insan kendi
47

Michel Foucault, zne ve ktidar, ev. Ik Ergden,Osman Aknbay, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000, s. 7-27. 48 Orhan Tekeliolu, Foucaultnun Sosyolojisi, Alfa Aktel Yaynlar, Bursa, 2003.

38

syleminin ne znesi ne de efendisidir. En byk yetersizlii ise snrl insani yaam dngsdr. Bu lmle sonulanan ksa periyod, tm dngsellii ve sreci kavramamzdan bizi alkoyar. Nfus olararak bir btnlk kazanacak toplumsal beden ve bu beden zerindeki tahakkm ve ynetim ise toplumsal dzen ve kontrol adyla gzel bir manta brndrlr. nsani bilimlerin temelini de zaten bilgi toplayp insanlar hakknda kaln dosyalar ve arivler oluturan sorgucu polisler, tplar, gardiyanlar, hukukular ve onlara bilgiyle iktidar salayan bilimler atmtr. rnein, istatistik Arendtin de dedii gibi dzensizliklerin ve sapmalarn dzlenmesidir. Davranlk yasalaryla ve gndelik yaamn rutinine sinmi ve zaten kendine ikin bulunan bilimsel bakla bark modern toplumun gizli siyasi ideali olarak bu dzleme, istatistiin roln de aklayacaktr. nsanlarn eylemeyip davrandklar kabulnden bir toplumsal bilim anlay olarak sadece istatistik teknii deil modern ekonominin de oluumunda ayn konformist mantk vardr. Arendtten sonra Foucault, bu konuyu biyoloji ve dil bilimine de genileterek insanlarn demografik, istatistiksel ve ekonomik elemanlar olarak grlmesinden ve bunun araclyla snflandrlarak dzene sokulmalarndan bahseder. 49 Arendtin de yine nceden haber verdii gibi ykselen toplumsaln iinde modern devletin doma aamalarnda kurgulanan oyun sahnelenmeye balanm ve modern insana, aklyla yaayan, verimli ve etkin bir alma temposuyla en salkl ve dzenli hayat sren ve dier insanlarla diyaloa dayal, uzlamac, anlalr hayatlar srmesine yardmc olacak bir konuma ve sz syleme yetisine sahip bir birey, ajan ve aktr rol biilmitir. Deliliin Tarihinin ksaltlm hali olan Delilik ve Uygarlkta bakalar tarafndan zgrletirilmeyi bekleyen ve kendi liberal yazarlarnca bile uysalla vg kitap balklaryla hem ironi hem vg kayna olan liberal birey, modern ussallnda ve zaten kendisine sunulu zgrlnde yaarken Foucaultnun psikiyatrik sylemdeki normal ve deli ikileminde odaklanan garip sylemsel pratiklerle arkeolojine dalmasna ilham verir. Patolojik ve
49

Arendt, a.g.e., 1994, s.84.

39

normalin kartlklar iindeki tarihleri ve sylemin nesnesi olular bizim u anki kabul ve bilgilerimizin tesinde baka sylemleri de aa karr. Deli 17. yzyln bana dek toplumun sosyal ve ekonomik retici tre ve normlarna uymayan tm insanlar dierlerinden ayran ve dlatan bir sfat ve lanet olarak kabul grmtr. Delilik saaltlarak, sakat, yal, zrl, isiz, yoksul, aylak ya da dilencilerin deli olduklarn itiraf ettirerek de (bask, kapatma ve iddet uygulama yntemleriyle) akln kendini test etmesi, kendiyle yzlemesi ve teki zerinden yerini yeniden tesis etmesi iin bir ara ya da tbbi deyile hastalk oldu. Bilinli ve bilinsiz ayrm akli ve akli olmayanla beraber anlr Foucaultda. Psikiyatri pratiinin gelimesi modern tbbn grnr klma vurgusu ise Kliniin Douunda hastaln ve belirtilerinin hastann bedeni zerinde grnr olmasndan ve mdahaleyi gerektirecek uzmanlk ve bilginin de annda bu bedeni igalinden bahsederek modern bakn kurulmasnda tbbi son aamaya da ulaldn gsterir. gal edilen beden, birey zne artk ntr bir materyal, paranteze alnm bir ifadeden teye gemez, te yandan yeni hastalklarn tabloda yerini almas ise yine insan mrnn snrnda bittii dnlen hastaln artk lmden sonra da bir ekilde devam edebilcei dncesiyle yeniden yaratlmasyla gerekleti. Nesne olan beden otopsiyle ve tbbi tahlil yntemleriyle bilimsel ve aratran baka konu olur. Hastaln grnr olmas gibi Fransz Devriminin ardndan toplumsal sorunlar ve hastalklar da grnr olmalarndan dolay insani beden yani nfus bu tr bir disipliner, bilimsel, tbbi ve ynetsel mdahaleye teslim olur. lm doann karsnda hem hastaln hem de yaamn bitii iken l beden imdi yeni aratrma alanlarna olanak tanyan, hasta yaam biimi hakknda bilgiler saklayan, yzeyin tesinde bedenin derinliklerine ulalmasna imkan veren bir kuramsal uzama alm salar. Foucaultnun toplumsal ilikiler evreni asla btnlklere, srekliliklere, genel bir teori ve ilkeye prim vermez. Foucaultnun bireyi aklc deil ama aklldr; aklclk tarihi ise bitimsizce etrefilli, atall ve aprazlamaldr. Ynetim zihniyetini anlamak iin birey nasl resmi bilgi yani iktidar iin

40

bir sorun ve konu haline gelir diye sorar ve bireyin maddi bedensel varlnn nasl soyut toplumsal zne ve bireylere dntn anlamak iin yapt sorgulamasyla da benlik teknolojileri zerine bir ampirik bak frlatm olur. Bu sorular onun klasik zne sorgulamalarnn altn andrmasdr. Bunlara bakalar tarafndan nasl ynetiliriz ve insanlarn kendilerini kendi benlerini nasl ynetecekleri sorular da eklenince modern devletin rol ve normalletirici iktidarlarn ilevi daha belirgin bir aklama hakk kazand. Sylemsel ve toplumsal oluum tarihselliinde ve gerekliinde modern devlet kendi gerek rejimini ve stbakn belirleyip insanlar bireyleri lp belirlenmi normallik ve kural standartlara doru itelemitir. Disiplinsizlik ise alkoyma ve biimini normalletirerek hapishane, akl hastanesi ve benzeri kapatlma kurumlarn beraberinde getirir. Bu ynetim stratejilerinin etki alan fabrikalar, yatl okullar ve ordudan da sonra aile ve disipline edilmi bireylerle insanlarn zihnine kadar geniler. Foucault Deliliin Tarihinde Bicetreden Pinel tarafndan kurtarlan 40 yl zindanda ikence grm bir ngiliz kaptandan bahseder, hakkndaki ileri derecedeki iddet sulamalar ve iddalarna ramen Pinel onu uslu duracana dair bir szle oradan karr ve adam daha sonra eski siciliyle hi ilgisi olmayan bir uysalk ve aklllk sergileyerek delilerin bakmyla grevlendirilir. nsan nfusu sorununun ortaya kmas endstriyel emek sorunlar, demografi, kent yaplarn deiimi, yerleim ve beslenme sorunlar, lm ve doum oranlar, salgnlar, hastalklar 18. yzyla damgasn vururken nfusun toplumsal bedeninin bir teknisyeni olarak doktorluk kamu hijyeni konusunda sz hakkna sahip olmutur. 1656da Pariste Hospital Generalde 1 ay iinde 300 binlik Paris nfusunun 6 bini gzetim altna alnmtr. Foucaultya gre bu mekann tbbi dnce ya da amalarla kullanlmas deildir. rgtlenmekte olan monarik burjuva dzenin parasdr. Burada gzetim altna alnan insanlarn ortak zellii almayan, almak istemeyen, sabit ii ve evi olmayan yersiz yurtsuz insanlar olmalardr. Yal, sakat, evsiz, ecinsel, akl hastas,

41

hayrsz evlat, hayat kadn, ikayet zerine yakalanan baba, hrsz, krala saygszlk etmi bir subay... Bu kapatlma nce ayrm yaplmadan gerekletirilir. Bunun nedenleri arasnda kapatlm olanlarn herkesin refah iin altrlmas, ekonomik kriz dnemlerinde ucuz emek salanmas, isizlik dnemlerinde ise dzen iin tehlike arzedecek aylaklk, ajitasyon ve isyann nlenmesiyle toplumsal dzenin korunmas saylabilir. 18. yzyln sonunda zellikle Fransz Devrimiyle birlikte hasta, akl hastas ve sulu gibi ayrmlar yaplp bunlar iin ayr kapatlma mekanlar oluturulmaya balanr. Bu tr mekanlardaki ilkel ve kt koullar iin yaplan reformlar baarsz olur. Asl nemli sorun ise bu tr bir kapatlmann maliyetinin ykseliidir. Amalanann tesine geip, arkaik koullarda pahalya malolan bu sistemin devam ettirilmesinin asl nedeni ise toplumsal denetim ve kapitalizmin ihtiyac olan igc stou olmasnn tesinde siyasi modernliin eiinde insan bedeninin ve bedenin sahip olduu retim gcnn dorudan doruya ekonomik ve siyasi mdahalenin nesnesi haline gelmesidir. Disiplinci iktidar, kapitalist retim iin gerekli disiplin, uysallk ve itaatin salanmas iin bu tr bir kapatma mekanizmas iletmektedir. iddet ve bedensel zorlamayla deil belli tekniklerin dayatlmasyla insanlarn kurallar ve kimlikleri iselletirip gnll olarak uygulamasna dayanan iktidar, zneler zerinden konuur. Bu zneler, kendilerine bilim stats veren filoloji, politik ekonomi ve biyoloji gibi dnm epistemenin rettii konuan zne, emek reten zne ve biyolojik olarak yaayan zneyi nesnelletiren aratrma kipleri; zneyi kendi iinde blen ve bakalarndan blp ayran aratrma kipleri; insann kendini zneye dntrme pratikleri. 50 tekiletirmeler, blc pratikler 51 zerinden eyler. Sylemsel ve sylemsel olmayan pratiklerle hakikat oyunlar denilen sistemlere insanlarn dahil edilmesidir. Sistemler iinde retilmi bilgi zerinden ileyen hakikatler, varlk ve davran biimlerini yeniden kurup snflandrmaktadr. nsanlarn bunlar hakikat olarak grp inanmas bu deneyimlerin znesi olmay kabul etmeleri anlamna gelir. Bu deneyimlerin dahil olduu hukuki, siyasal, bilimsel
50

Michel Foucault, Byk Kapatlma, ev. Ik Ergden, Ferda Keskin, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000, s.14.

42

ve ahlaki normlar, insanlar arasndaki ve insanlarn iselletirerek kabul ettikleri vicdani snrlar izer. Bu tr sorunsallatrmalarn yaratt tekilikler ve farkllamalar onlar zerinde nesnel anlamda doruluk ve hakikat iddiasyla nermeler reten bilimsel aratrma alanlarnn iktidarn tesis ederken te yandan sylemsel olmayan ama bu aratrma alanlarna mekanlk eden hastane, okul, hapishane ve kla gibi yerleri bir tr dzenleme ve kapatma mekanlarna dntrr. rnein tpta deliliin sorunsallatrlmasnda bir yandan bilimsel olarak anatomik- patalojik bir kimlik snflandrmas yaplrken, hastane biimini alan kurumlar ortaya kar ve kurumlarn deiimi sistemin ihtiyacna gre devam eder. Sulularn mekan hapishane rneindeki gibi diyalektik tersine iler ve suun kendisi kurumlar, artk mekana giren kii ncesinde olmasa bile sua eilimli biri haline dnr. Benthamn panoptikon ilkesinde iktidar toplumu ekonomik verimli ve etkili bir ekilde disipline eder, bunu da disiplini iselletirmi insanlarn denetimi artk kendileri ve birbirleri zerinde uygulamasyla yapar. 52 Modern ruhun tarihi, disiplinci srecin tarihiyle beraber

deerlendirilmelidir. Deneyimlerin znesine dntrlen bat insannn deneyimle kurduu bilin ilikisinde modern ruh, znelliin mekanna dnmtr. Eski Yunandan beri bedenin iinde hapsolduu dnlen ruh artk siyasi modernlikle birlikte bedenin kafesi olmutur. Bedenin terbiye edilip itaatkar klnmas ruhun kafeslenmesiyle gerekleir. 53 Deliliin Tarihine nszde Pascaldan alnt yapan Foucault insanlar yle kanlmacasna delidir ki, deli olmamak deliliin bir baka biimiyle deli olma olurdu der. 54 Akl ile delilik arasndaki diyalog yle kapatlmtr ki artk ikisi de birbirlerine tamamyla dsallamlardr. Kurucu olan edim ise bunlar ayrp blen, snflandran sylemdir. Btnsellik iddiasndaki akln ve akl
51 52

a.g.e., s.2. a.g.e., s.18 53 Michel Foucault, Discipline and Punish, trans.by Alan Sheridan, Pantheon, New York, 1977 s.34.

43

olmayann arasndaki koputan doan bu mesafe hereyi askya alarak tarihteki tekerrrleriyle bu edimleri incelemeyi gerekli klar. Bilimin dilinden nceki kaba ve eski bir dil iinden balayacak kkensel inceleme bu kopularn eski diyalounu bize geri verecektir. 55 Tarihin tamamna maledilen bu diyaloun kopukluunda unutulmaya braklm eksik kelimeler zerindeki tozlu rt kaldrldnda akln delilik hakkndaki monolou ve psikiyatrinin sessizlik sayesinde kurduu iktidar zlmeye balar. Foucault kendi deyiiyle sessizliin arkeolojisini yapar. 56 Foucault dars olan reddetmek iin bir kltrn kulland karanlk edimler olarak snrlarn tarihini yapmak ister. Kltr tarihin snrlarnda, snr deneyimleri hakknda sorguya ekmek bu kltrn kendi tarihinin balangc ve adeta doumundaki yrtlma hakknda konumak demektir. Gerilimli, diyalektik bir analizle bat dnyasnn snr deneyimlerinin merkezine inmek bizi bat dnyasnn k noktas olan trajik yapya ve Nietzcheye gnderir. Bat ratiosunun kkeni, geri dn zlemlerinin, nostaljisinin ve vaatlerinin yneldii doudur rnein. Smrgeletirilerek Bat aklna ve kurgusuna kendini sunmu ama sonsuza dek eriilmez bir muamma olarak kalm Dou, Bat olmayan hereydir. Aralarndaki blmeye ramen Bat kendini hep teki grd Dou zerinden ina ederken ilk hakikatini de yine onda aramtr diyen Foucault da ilgintir ki heterotopyasnda tekilik mekanlarn yine bu ikilik zerinden yorumlarla ekillendir. 57 eylerin Dzeni ve Bilginin Arkeolojisinde, modern hmanist dncenin, tekini, aslnda aynnn, kendinin varln onda grd ya da kendini ona hatrlatt srece kabul ettii totalleen sisteminden bahseder. tekini ntrletirerek, aynya, bene dntrerek kendini kurar akl. tekine yer brakmaz. Kendi iine katlanarak hem kendi dn oluturan akl, kapal sistemindeki huzur, istikrar ve gvenin bozulmasna tehdit arzedecek belirsizlik, istikrarszlk ve baknda beklenmedik dnmler yaratabilecek tekine kar savunma pozisyonuna geer.
54 55

Foucault, a.g.e., 2000a, s.20. a.g.e., s.21.

44

Bu yzden anlamn kk, znesiz, tek bana konuan ve muhatapsz, kendi zerine katlanm, dile gelmeden geersiz klnm, kamad sessizlie geri dnen tarihin altndaki mrlty seslendiren dilsiz szcklerin mekannda bulunabilir. Bu dlanm ve reddilmilerle izilen snr, yaratlan blmeler bat insannn zaman ve mekan algsnn reti yapsn gsterir. Szck ya da ifade, cmle gibi bir sistematik btnle sahip olmad iin bir dil kabul edilmez, reddedilir; edim eser deildir ve figr ise tarihte yeralmaya demez. Tikellikler akln totalletirici mecrasnda btn uruna feda edilir.
58

Bu yzden soyktk almas anlaml ile anlamsz, akll ile deliyi, hasta ile normali kartlklarnda beraberce anlamlandrmaya ynelir. 59 iir olmam imgeyi, gn na kmam fantazmalar, birok anlamsz kabul edilmi sz ilk halleriyle yeniden kurmaktr bu. 60 Delilik ok iyi bildii iin akln ve bilginin sessizliinde yaanmaktadr tpk Proustun Kaybolmu Zamann Peinde bir insan en iyi hatrlatan ey aslnda unuttuumuz eydir dedii gibi. Kendi deliliimizi denetim altna alyor, bakmzla ve ahlaki

zindanlarmzla onu ele geiriyor, delilii, sululuu, tekilii kendisiyle babaa brakp sessizletiriyoruz. tekiliin gece olmaktan kmas ve bilin iindeki kaak glgeye dnmesi gerekir. R. Chardan alntlad ekliyle Foucaultnun yapt, eyadan kendini insandan korumak iin yaratt yanlsamay almak ve eyaya sunduu eyi iade etmektir. rnein, Masonlarn gizler ardna saklanarak korumaya altklar kurgularn stndeki sisi kaldrp heteropya mekan olarak sunduklar zgrletirici eik olma gereinin iade-i itibardr yaplan. Delilik ve d mekanizmalar yanyana ilerler 61 derken aslnda delilikteki yaratclk ve zgrleme potansiyeline vurgu yapar. Bunu dier bir almda blnm
56 57

a.g.e., s.22. a.g.e., s.23-24. 58 a.g.e., s.25. 59 a.g.e., s.27. 60 a.g.e., s.26.

45

bu pratiklerden dlanm olann akl ve onu dlayan sorgulamas, altn oymasdr. Bu erevede d, d dnen zneyi bulanklar 62 zne iin deime aamasnda kendini riske atmasdr bu, uyank olup olmadndan emin olma riski. Tpk akln, iktidarn d gibi belirsiz mekanlarda kendini tehlike ve risk altnda hissetmesi gibi. zerinde tanmlamalar yapamad kadar bulank ve teki mekanlarda kendi zerine dnrken alglanan snrlarn bozulma tehlikesiyle kar karya kalr. Uyku ile uyankln ara blgesindeki heterotopyalar da, haklarnda konuan zen de fark yaratr. Delilik kuku duyan zne tarafndan kuku duyan zne olarak nitelenebilmek iin dlanmtr.
63

nsan faaliyetleri drt kategoride incelenebilir ve yaam alanlarndan marjinallemeler de beraberinde gelir. lk kategori alma ve ekonomik retim ve onun marjinalletii yerlerdir. retimde marjinalleme cinsiyet ve yaa gre ekillenir veya dini ve siyasal yneticiler denetilik ve doa st hizmetleri nedeniyle bu retim srecine katlmazlar ve marjinalleirler. kinci kategori ise toplumun yeniden retimidir. Cinsellik ve aile eksenlerinden uzaklap marjinelleenlere bekarlar, din adamlar arasndaki bekarlar, ecinseller ve tm bu yaplara retiler rnek verilebilir. nc kategori dil ve sz zerinden yaplan retimdir. Bu retimin dnda kalanlar ise gizli hakikatler tayan szler, peygamberlerin simgesel anlamlar tayan szleri, airlerin ve benzer estetik dzlemde retime imkan veren sanat dilleri normlara uymaz. Drdnc ve son kategori oyunlar ve bayramlardr. Bunlardan dlananlar ise kimi zaman oyunu bozmasndan korkulan tehlikeli kiiler, kimi zaman da branilerdeki gnah keisi gibi bayramn ta kendisinin nesnesi olanlardr. 64 Ortaadaki delilik bayram rnein kar bayramdr. Tm toplumsal roller tersyz edilir, btn toplumsal, dilbilimsel, ailevi ve yerlemi tm kurumlar tersine evrilir ve sorgulanr. Fakir zengin olur, zayf gl, deli kral. Kilisede dinle ilgisi olmayan ayinler yaplr ve tm sradan bayram ak altst
61 62

Foucault, 2000, s.45. a.g.e., s.53. 63 a.g.e., s.60.

46

edilirdi. Bu bayramlarla aslnda deliliin bir benzeri yaratlarak takdir edildii gnlerden bugne kadar deienin ne olduunu sorgular Foucault. 65 Sanayi toplumunun olumasyla balayan bir hogrszlk tedaviden ok alma potansiyelini hedeflenir. 1665te yeniden rgtlenen polis delilerle yannda almas kontrol edilemeyen herkesi gzetler, kapatr ve almaya zorlar. 18. yzyldan itibaren ise deliler dndaki tm kapatlanlar zgr braklrlarken deliler, psikolojik zrlerinden dolay hasta kabul edilip akln kendini salama almas iin tbbn nesnesi haline getirilir. Foucaultnun hayal gc ve akkanlk gibi kavramlara dayandrarak izmeye alt gerek mekanlar heterotopyalar, gemiler ve denizle analoji iinde verilmi delilik hakknda sylenilenler ile anlalr. Su ve Delilik makalesinde Foucault bat imgeleminde kara ve deniz kartl zerinden akl ve delilii inceler. Akl bat imgeleminde karaya ait kalmtr, duruu belli, sabit ve lt kabul edilendir. ster kta ister ada olsun kta suyu dlar. Denizle sadece kumunu paylar. En eski zamanlardan gnmze kadar ise su akldlkla zdeletirilmitir. Belirsiz bir uzamda sonsuzluu andran okyanus ve deniz hareketi, frtnalar, durgunluu, yn belirsiz yollar, kumda dalgalarn sildii geici izleri ile bir belirsizlii artrmtr. Sv ve akc dars olarak okyanus, akln kayalklarnn tekiletirdiidir. Foucault, deliliin aklda brakt sv manzaralarndan bahseder. Derinlik sarholuu deliliin ksa ve geici modelidir, deniz tutmas ve badnmeleri hafif dank, puslu ve scak gvdenin delilik hezeyanlardr, karanlk ve sakin su melankoliyi artrr. Denizin kara bysyle aylarca kara grmeyen denizcilerin halsinasyonlar gibi dler grr deliler. Suyun yani bu su ortann delilie kar kullanlmas da dolaysyla anormal karlanmamaldr. ivi iviyi sker misali gkyznden den saf, serin suyun huzursuz ruhlar ve kark duyarlklar serinletip ykayarak hakikatlerine dndrd gibi zehirli okyanus rnei uzunca bir sre deliler suyla islah ve tedavi edilmilerdir. Deli deli olduunu kabul edene dek bilinci

64 65

a.g.e., s.78. a.g.e., s.82.

47

kendi karsnda effaf klar ve bir tr aptes alma ve trajedi olarak 66 Deliyi pisliklerden, bo dncelerden, yalandan temizler. Bu ekilde bir tr vaftiz ve itiraf ile bir tr gnah karma ilemi bedeni terbiye ederek arndrr. Bulutlu, yar saydam, tutarsz ama inat gerek dnyay bulandrmak iin stne bindii bu mekan nedeniyle tekileen delilik mantk ve dzgn yargdan ziyade imdiki zamann yitimi ile dzen ve zaman dzensizletirerek tehlike arzettii iin korkutur ve snr olur. 67 Foucaultnun heterotopyas olarak lm ise yine normalletirici iktidar pratikleriyle anlalabilir. Hastalklarn bedenin lmesiyle sona ermedii fikri otopsiyi merulatrrken lmeyen birey tayan cansz beden, heterotopyasn da oluturur. Uzman baknn, geici bir hayatn kalnts olan l bedenin ve bu beden araclyla tanacak bir hastaln, otopsi yapan doktorun grnd tek bir resimde bulumasdr heterotopya. ktidar insann yaayan bedeni ve bedenlerin istatiksel topluluu olan nfusun zerinde iler. Beden inceleme konusu olacak tbbi verilerin kaynadr. Doktorun bakna sunulan veriler bu bak, bilmenin referans noktas yaparken kendi kendini de inceleme nesnesine dntrr. yiletirmek veya beden zerinde yeni hastalklara neden olmak bu bakn ve bu hayati bilgiye sahipliin getirdii iktidarn kayna olur. Tp otoritesinin iyiletirici bilgi sayesinde beden zerinde ve yine beden dolaymyla edinilen bilgiyle toplum zerinde dzenleyici bir iktidara dnt krlma noktasnda lm, heterotopik mekanlar yaratacak bir snr halidir. Eskiden iktidarn oyunu ldrmek veya yaamasna izin vermek iken artk yaatmak ya da lme brakmak sz konusudur. Ve iktidarn iktidarnn kayganlat, elinden gittii andr lm. Nfus ve beden politikalarnn zerinde uygulanaca gzelim bedeni, iktidarn elinden ekip alr lm. 68 lnn
66 67

mekan

olan

mezarlar

ise,

sonsuzluk

ve

bilinmezlik

a.g.e., s.88. a.g.e., s.89. 68 Michel Foucault, Cinselliin Tarihi, ev. Hlya Uur Tanrver, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2003, s.102.

48

duygularndan kaynaklanan bir tr zamanszla alan mekan ve te yandan da bir insann yaamnn bittii noktada zamann durduu an olarak zamansall ifade etmeleri nedeniyle heterotopyadrlar. Elbette hepimizin ailesinden birilerinin orada bulunduu ve hi tanmadklar insanlarla birarada yattklar mezarlklar, ehrin dna telenmi, yatay ve dikey unsurlarn birlikte kullanld bir mekansal dzenleme iinde hem bir heterotopya hem de kamusal bir mekan inasdrlar. eylerin kendi dzenlerine teslim olmalarn, farkllklarn kendilerini kabul edecek bir yeri bulmalarn, yasak zevklerin tatmin edilmesini, zamann disipline edici etkisinin askya alnmasn, bir gemiye doldurularak denizlere salnan delilerin akln snrlarn aarak, farkl dnyalar hayal etme potansiyellerini yine akla amalarn, ayn kadnlarla beraber olarak ayn hastal paylaan birbirini hi tanmam insanlarn ortaklna imkan veren yasak deneyimlerin tatminini, iktidardan kaan lmn huzurunu, aylakln veya ie yaramamann sapknlnda yaanan mutluluu ve sadece teki olmay seerek verili olan bilile reddetmenin tuhaf hazzn geree dntrmek iin heterotopya hazr beklemektedir. Ksacas heterotopya, iktidarn oynad oyunlar vastasyla dayatt etik ve normlarn snrlandrd zevklerin, tekelletirdii akln, sulad insann, dzenledii ve snflandrd bilginin karsna, farkl bir etik ve norm anlayn, belirlenmi snrlarn dndaki zevk aralarn, suun masum yann ve bilgiyle saklanan teki gereklerin sarsc yann karan darda braklm tekinin mekandr.

49

II. PALAIS ROYAL A. AYDINLANMI PARS TABLOSU 1. Parisin Topografik Yaps 18. yzyl zerine yazlm birok kaynaktan yine 18. yzyl Fransas ve daha da zelleerek Parisi zerine yazlm olanlardan semeye kalklrsa elde en btnlkl ve ayrntl tek kitap olarak Le Mercierin Paris Tablosu kalr. Parisi ayaklarmla gezerek anlattm diyen Mercier, Aydnlanma a Parisinin sosyal ve toplumsal yapsn en ince ayrntsna kadar gzler nne serer. Bir mekan incelemesi iin o mekann iine yerletii yapnn topografisinin bilinmesi nemlidir. Bu yzden bu tablonun renklerini tek tek ayretmek de Mercierin anlattklarndan paya dendir.
"Paris, devletin bedeni iin ok lsz bir batr; ama bugn bu uru kesmek, onun varln srdrmesine izin vermekten daha tehlikelidir, bir kez kk saldlar m yok edilemez hastalklar vardr." 69

Merciere gre dolaacak kck bir alanlar olan iri oban kpeklerinin daha kolay bir biimde ortak bir boyunduruk altna alabilmesi iin koyunlarn bir otlaa i ie sktrlmalar gibi, ynetim de kalabalklar buraya Parisin ortasna brakverir. nsan trnn eridii byk bir ukurdur Paris; kilit altna alnd yerdir, oraya girilir ve oradan ancak Argosun gzlerinin egemen olduu minik kaplardan girip klr. 70 Bakent aydnlanmann merkezidir, nee ya da honutsuzluk lklar onun barndan kar, ulusal hareketin, zekann, dncenin ve byk zenginlik kaynaklarnn ortak merkezidir Paris. Tiers Etatnn merkezi de zellikle Paristedir. Sennettin

bilgilendirmesine gre 18. yzyln ortasndan itibaren Paristeki alan

Louis-Sebastien Mercier, Paris Tablosu, ev. Aysel Altnel, thaki Yay., stanbul, 2004, s.21.
69

50

burjuvazinin art oran fazla deildir. Bilakis, rettikleri seri mallarn ve bunlarn deiim ve ticaretinin art hz daha fazladr. 71 Bunu kullanan Tiers Etat, aa tabaka halkn bask altnda tutar ve ama yine de ona kar son derece yumuak davranr; onu almaya davet eder, yoksul da kendini ar tembellie brakmadnda geimini salayabileceinden emin olur. Paris burjuvas her zaman yoksulu yanna almaya hazrdr ona i verir ve el iilerine gerekten de babacan bir iyilikle davranr. Burada merhamet bitmez tkenmez. 72 Bu merhamet duygusu kapitalistlerin i gc bulmalarnda en faydal duygudur. O dnemde Pariste evlerin iinde toplumsal bir ayrm

uygulanmaktadr ; birinci kat soylularn, stnde burjuvalar ve zanaatkarlar, onlarn stnde en yoksullar, son katlar ise bohem sanatlarnn tavanarasdr. Basit bir duvarn, bir yanda sofu ve sert karakterli Mont Carmel rahibelerinin dindar korosunu, te yannda nee iinde bir randevu evinin en akrak ve inantan uzak sahnelerini grd tek kenttir Paris, ayn evde birinin bir milyonluk yatrm yapmay, bir bakasnn akam karnn doyurmak iin bir ek dn almay dnd tek kent. Kendi halk Parise, kadnlar cenneti, erkekler araf ve atlar cehennemi adn verirler, tm halk enliklerinde ok daha fazla bir dzen ve zen vardr, bunun bozulmamas iin de kente giriler paraldr. 73 Kahvelerde grltl, geveze ve samalk dolu tartmalara kulak verilirse kendinden gemi cokulu air bozuntular, biraz tede ise be para etmez bir kk gazeteyi uzun uzadya yorumlayan burjuvalar grlr. Bu dil taknl Parislinin alk olduu bir eydir, kahvenin her masasnda bir konumac, eer yalnzsa ii bandan akn garsonla, para alp veren kahveciyle ene alar, onlar olmazsa gzleriyle bir dinleyici arar.

70 71

a.g.e., s.22. Richard Sennett, Kamusal nsann k, (ev. Serpil Durak, Abdullah Ylmaz), kinci Bask, Ayrnt Yay., stanbul, 2002, s. 186. 72 a.g.e., s.23-24. 73 Mercier, a.g.e., 2004, s.29-33.

51

Kahve konumaclar, salon konumaclar, gazete konumaclar, ev konumaclar...Hepsi Palais Royalde toplanmlardr. Tm birbirini tutmayan sesler bir btn oluturur; saka, eskici kadn, hurdac, tavan derisi satcs, hizmetiler, akademisyenler... Doru drst almam dar yollar, ok fazla yksek havann serbeste dolamn engelleyen evler, kasap ve balk dkkanlar, lamlar, ve kt mezarlklar... 74 Bayram ve tatil gnleri ehir dna piknie kanlar sadece lam gbreleri ve pisliklerin kokusunu alrlar, gezinti pislikler iinde olur. Ne yazk ki gzel bulvarlar da ayn kokuyla doludur. Bunlardan baka, 20 bin kadavra ehrin dna karlmadndan l kokusu tm kiliselerde kendini hissettirir, mezarlardan gelen kokular dua edenleri zehirler. Hava kirlidir, evler de pis kokar, ayakyolu ukurunda iren buharlar ykselir. Geceleri oturaklarn boaltlmas tm mahalleye bulac hastalk yayar ve kuyulardan szan bu tehlikeli ve iren sular kullanr fakir insanlar. 75 Alkoll iki tketimi inanlmaz fazladr ve yaplan taknlklarda hogrlr. Gvenlik gleri bu insanlara fazla mdahale etmez, nk isyan etmemeleri iin kendilerinden gemi olmalar gerekir. Yeni oluturulan polis gc, bu insanlarn dertlerine geici zmler bularak her trl isyan ve dzensizlii kontrol etmeye alr. nsanlarn gnlk ihtiyalar karlanr, hasta olduklarnda hastaneye kapatlrlar ve baka haklarn aramalarna izin verilmezler. 76 En kalabalk mahalle ise masumlar mezarldr ; Gzel Philipten bu yana ller buraya gmlr. Eriyik kayb, dar alanda bulac hastalklar halk saln ve yaamn tehlikeye atmaktadr, mezarla bitiik evlerde orba ve st ksa srede bozulur, iede araplar ekir, kadavralardan yaylan miyasmalar atmosferi zehirler, kadavra gaz dokunduu her canl maddeyi
74 75

a.g.e., s.38-40. a.g.e., s.41-42. 76 a.g.e., s.45-46.

52

bozar. 77 Vergi memurlar gelirleri artrmak iin ehrin krlara kadar surlarla evirilmesine neden olur, bylece maliye, bulvarlar, gezinti alanlarn, krlar, genel hastaneye varncaya kadar Paris burjuvasnn hakimiyetine brakr. 78 30 bin zengin 200 bin yoksulu doyuracak kadar para savurur. Bir Parisli ailenin eski rejim sonunda, yiyecek iin yapt toplam harcamann, btesinin yzde ellisi olduu tahmin edilmektedir. Besinleri orbalarna kattklar ekmek ve arada belki proteinli bir gdadr. Kentin ticareti, birka zevk ve lks maddesi dnda neredeyse tketim ticaretine dnmtr. Fakat bu lks tketimler ok fazladr; Parise giren birey Pariste kalmaz, maddeler buraya biimlendirilmek iin gelir. 79 Gnn saatleri iinde le vakti tm borsaclar, hkmet grevlileri ve borsa oyuncular kalabalklar halinde borsaya, isizler gszler ise Palais Royale giderler. Para babalarn ve nemli mevkilerdeki kiilerin mahallesi olan Palais Royalin sokaklarndan Saint-Honore mahallesi ok ilektir ve hi bo deildir. Buras, saat ikide le yemei yemeine gelenler, salar yaplm, pudralanm, kendilerine eki dzen vermi, beyaz oraplar kirlenmesin diye burun ucunda yryerek giden bayanlarla doludur. Akamstne doru ise trafik skr, cehennem bir kalabalk soka renklendirir. Akama doru ise fahieler en cesur hatta en plak kyafetleriyle arz endam ederler. Ortada gezinirler ama kendilerini bu saatlerde gzetleyen sonra da enseleyen polislerin korkusundan ancak kendi sokaklarnn kysnda grnmeye cesaret edebilirler. Fakat, Palais Royalde daha rahattrlar, hatta protesto eylemlerine katlacak kadar rahat...
80

Burjuvazide eer bir komuya ziyaret gidilecekse kiilerin nvan, saygnlklar, zenginlikleri veya rtbeleri gznne alnmadan asla plan yaplmaz. Proust bunu harika tasvir eder. 81

77 78

a.g.e., s. 48-51. a.g.e., s. 54. 79 a.g.e., s. 59-60. 80 a.g.e., s. 64-66. 81 a.g.e., s. 73.

53

a. Fauburg Saint-Marcel En fakir ve en yerinde duramayan, en disiplinsiz ayaktakmnn oturduu yerdir Fauburg. Saint Honorein sadece bir evinde buradakinden daha fazla para bulunur, dolaysyla buras ayaklanmalarn ve bakaldrlar gizli kaynadr. Saysz meyhanesi hep dolu eker, genelde burann mdavimleri baldr plaklardr, fakat belli bir siyasi harekete dahil olma konusunda yeteneksizdirler. 82 b. Bicetre Siyasi bedende korkun bir yara, byk derin, irini kanl, insann ancak baklarn yana evirerek dnebilecei bir yaradr Bicetre. ok uzaklardan hissedilen havasyla, kark bir yer, sefalet yuvas, hapishane adlaryla anlan Bicetre ad, kimsenin bir rknt, irenme tedirginlik hissi olmakszn lafzedemeyecei bir yeri akla getirir. Buras barahibe bakanlndaki rahibelerin ynettii toplumu tedirgin eden, istenmeyen insanlarn topland ve nfusu hi sabit kalmayan bir tutukevi ve bir tr hastanedir. Hrszlar, isizler, fakirler, deliler, sakatlar, yallar, budalalar ve sarallar gibi zavall grlenler, inaszlar, yankesiciler, hafiyeler, kalpazanlar, olanclar ve toplumdan dlanmlarn topland ve hastalklarla ve pislikle dolu hcrelerde yatt bir aclar evi. Klar 400-500 bin kiiyi barndran bu yerin nfusu yazn i bulanlarn gitmesiyle azalr. Fakat byle bir yere kapatlmalarnn ya da snmak zorunda braklmalarnn nedeni nedir diye sorar Mercier. Bir muhbir ya da kraln emrini yerine getirmeyen bir devlet memuru buraya tklr, ya da sokaktan toplanan yoksullar, hastalar buraya getirilir. Sadece tuvalet ihtiyac iin bir lam ukuru ve pazar ayinleri iin bir k ve haftada bir gn La Gazetta de France' okumalarna izin vermek; tm zgrlkleri budur. 83 c. Vivien Soka Buras byk bankalarn bulunduu, kentin dier btn kesimlerinden
82 83

a.g.e., s. 78-80. a.g.e., s. 84-90.

54

daha ok parann tek bir yerde topland, para ve borsa oyunlarnn oynand en zengin sokaktr. Buradaki hayat kadnlar bile daha zengindir, tamamen tm bildikleri iin ucuza alp pahalya satmak olduu bu tr kapitalistlerin yuvas haline gelmi bu yerde insanlar okumazlar ama yazanlar desteklemeyi grev bilirler. Onlar iin en deerli kitap "Ansiklopedi'dir". d. Saint-Germain-En-Laye Tarihi 1024e dayanan Parisin dousunda bir yer olan Saint-Germain, Robert de Pious tarafndan kurulmutur. Roman Katolik kilisesinin kuruluta etkisi fazladr. Fransz Devriminden nce kraliyet ailelerinden birok kiinin kald yerdir. IV. Henri ve XIII. Louis imarnda markasn brakmtr. 84Hatta Cromwellde kaan Stuartlarn snd, ldrlen kral Charlesn ei ve XIII. Louisnin kz kardei olan Henriettann evi buradadr. Birok tarikat, mason ve soyluyu buradaki atosunda arlayan Henrietta, Fronde harekeretinden sonra buraya kaan Prenses Anne ve kk krala da atosunu amtr. XIV. Louis yirmi yl burada yaamtr. II. James srgnde buraya gelip yerlemi ve Saint-Germain kilisesine gmlmtr. Tahttan indirilen ngiltere kralnn, ticareti brakan ve hayattan rahatsz edilmeden el ayak eken burjuvalarn, mirasyedilerin yerletii dini ve soyluluk ilikilerinin kark olduu bir yerdir buras. Kent iinde merkeze yakn olduu iin hi bir uralar olmayan, yiyip imek, dedikodu yapmak, semtin parklarnda gezmek, elenmekten baka ileri olmayan kk aylak burjuvalarn tercih ettii bir yerleke olan Saint-Germain onlara tepeden bakacak byk burjuva soylularn kibirinden korur sakinlerini. 85 Zaten devrimden srasnda ad Montagne-du-Bon-Air olarak deiecektir. 2. Paris'in Toplumsal Yaps 1700de Paris nfusu 515.000dir. 1750de 565.000, 1789da 630.000, 1801de ise Fransz Devrimi ve savalarn sonucu azalarak 548.000e
84 85

Saint-Germain-on-line http://www.ville-st-germain-en-laye.fr Mercier, a.g.e., 2004, s.128.

55

dmtr. 86 Mercier sekiz snf tanmlar. Prensler ve byk beyler, sonradan soylu olanlar-baro, kilise ve tp, parababalar, tccar ya da satclar, sanatkarlar, zanaatkarlar, dalavereciler, uaklar, aa tabaka halk bir de ne burjuvaziye, ne finans dnyasna, ne askeriyeye ne de gzel sanatlara bal olmayan nitelii belirsiz bir yn tabaka, tpk durumlar belli olmayan kadnlar gibi. Bireylerin karma potas olan Paris birok taral ve yabancya da ev sahiplii yapar. Parisliler etraflarnda olan bitene kaytsz kalamazlar. En ufak bahane onlar en derin uralarndan alkoyabilir. Maskaralar, ziyaretiler, srekli bir toplanp bir boalan kalabalklar, Paris sokaklarna yerletikleri gibi giden evsizler, dilenciler, ayaktakm ve pazar yerlerini periyodik olarak igal eden tccarlar. Yaamann ilk yasa olduu Pariste srekli sanatlarn rekabetine, srekli bir etkinlik ve hareketlilie, artmayan maalara ramen durmadan ykselen temel yaam malzeme ev gdalarnn fiyatna, zenginlie sunulan eitlilik ve lkse ve bunlarn beraberinde bir sr kusura ahit olunur. a. Soyluluk Artk muhalefet olamayacaklar sarayn evresinde toplanan soylular ayr bir kitle olarak hereyi hor grmeyi devam ettiler, kendileri de hkmdar tarafndan aalansalar da halkn zerinde sren baskc ayrcalklarn, zenginliklerini ve saygnlklarn korudular. Taht, vatan ve kendileri iin savamalar gereiyle bakalarnn hkmdarla yaklamasna engel olarak eitlik adna datlan tm payeleri kendileri adna tasarruf etme a gzll iindeydiler. Kilisedeki, yarg, sanat ve ticaretteki soylularn ganimetleri, ve dier tabakalarla kurduklar ilikiler de ayn dzlemdeydi. Hele eitim, insanlar eitlemeye baladndan bu yana gemiteki cahilliin ve gszln ortaya kard soyluluk da eitlik yolunda eski yerlerinden feragat etmek

86

Wikipedia - The free encyclopedia http://en.wikipedia.org

56

tehlikesiyle kar karya geliyordu. 87 Artk feodal ynetim olmadna gre ne kadar vatana hizmet etmi olsalarda bu soylular deil kral ve soyundan gelenleri soylu saymaktadr Mercier. Kardinal Richelieu'den beri uzaktaki kalelerinden kopup gelen bu kibirli snftan kurtarmak iin prensleri bu kadar yksee kardk diyen Mercier ykselen monari ve ulus devlet kavramlarndan bahsetmektedir. 88 Kapitalist retim modasnn yava ama kararl geliimi sonucunda her ne kadar burjuva olmasalar da eskiden yasal aykrlk ilkesi gerei hibir ekilde ticaretle, el ileriyle ve soylulua yakmayacak meguliyetlerle itigal edemeyen soylularn gittike kapitalist olmalarnn da engellenemeyeceinden bahseder. Daha ayrntda ise soyluluk nvanlarnn eitliliini konu eder. Bu dorultuda ok nemli bir tccara kral tarafndan verilen soyluluk payesinin, zengin ve gl olanlarn kendi istekleri dorultusunda kont ya da marki yaplmalarnn, bir kral sekreterinin olu ya da torunu, bir beyefendi ya da valye olmann getirdii yani potansiyel olarak zenginliin faydal olabilecekken asalak ve faydasz bir snfa aidiyeti imledii bu nvanlarn, gerekten ispatn yzyllar ncesinden bulduu eski ve kkl soylulukla artk ayn mekanda grcye kmasndan da bahseder. Dierleri ise ok gl senyrler, kraln sekreterleri, dzenbazlar ve dier snf burjuvalardr. b. Burjuvalar evresinde surlar olmayan Paris'te domu biri oraya yerlemi inli'den daha fazla Parisli deildir ve bu belediye grevlileri tarafndan da eitlik ve hemehrilik hakk olarak kabul edilmitir. Aldrmazln ve elence dknlnn kol gezdii kaldrmsz Paris sokaklar zenginlerin atafatl, krkl atl arabalarnn altnda umursanmadan, barbarca ezilen, sakatlanan, len yzlerce kurbanla yasalar halkn yapmad bir kemekee de dnebilir. Burada burjuva satcdr,

87 88

Mercier, a.g.e., 2004, s.101-103. a.g.e., s. 105.

57

tccar deildir, her ii yapan burjuvann iini gmrk, tekinsiz sokaklar ve yasaszlk fena halde zorlatrr. Sonuta birok adan kk servet sahiplerinin oturmak iin pek uygun grmedikleri Paris sokaklar dar, kaldrmsz, ukurlar, amur ve pisliklerle dolu, kadnl erkekli bir gezinti iin ho ve temiz bir yer arzetmeyen, bir sr atl arabalar dolu ve bu yzyle irkin bir yerdir. Devletin teki snflarndan farkl halk, Mercierin aktardklarna gre, kaygl, skntl, ok eyini yitirmi, kendini hakszlklarla birlikte neredeyse en irkin hayat kadnlarna teslim etmi zincire vurulmu insanken imdi ksmen deimitir. imdi artk daha akll ve bilgili ama yine gsz, iradesiz ve kimliksizdir. 89 c. Kapitalistler 90 Mercier tarafndan ticarete, sanata, endstriye, tarma yabanc ama yasalar yapacak gte, parasn borsada ve para oyunlarnda ileten hem de ulusun zerinden para kazanan lmcl bir snf olarak tanmlanan kapitalistler iinde, para satcs olan, insanlarn korkularn ve speklasyonlar kullanarak yaayan, ok hesapl ve aba gstermeden zengin olan borsa oyuncular, vergi memurlar ve hereyi mekanda paketleyerek belli bir hza teslim eden ama aslnda hi bir grnr i yapmayan finanslar saylr. Byle bir tabakalanmann yeerdii finans ortamnda, Paris'in grlr ki ticaret ve alveri ruhu yozlamtr ve taral tccarlardaki onurlu ve szn byl gvenine dayanan iliki formu artk yerini satclarn asla pein almadklar paralarn tahsil etmek iin hizmetilerin nnde kk dtkleri zaten krediyle ve srekli dzeltmeye altklar bilanolar yznden tehlike, gvensizlik, korkaklk ve aalk duygularyla ekillenen ticaret ilikilerine brakmtr. Sanatlar ise tccarlara nazaran daha az kazanmalarna ramen onlardan daha bamsz ve asildirler. Daha sefil ve dzensiz hayatlar olmalarna ramen zariflik ve asalet onlar tanmlar. Zanaatkarlar ise en
89 90

a.g.e., s. 115-119 Mercier, kk ve orta snf burjuvaziyi kapitalistlerden ayretmektedir. Kapitalistler, byk sermaye birikimlerine sahip, daha fazla smrc ve tekelci bir g olarak finans ileriyle uraan en st derece burjuvalardr ve bu yzden farkl bir balk altnda incelenmilerdir.

58

mutlular olarak grnr, ihtiyac olduu iin toplumun dier tabakalarna kar daima kibar, drst ve naziktirler. Bu snflarn tesinde saylabilecek dier karmdr asl Paris'i Paris yapan: Yararsz insanlar, issiz gszler, soyluluunu ta Adem'e kadar dayandran kadn ve erkekler, oktan dereceli soylular, mbairler, zabt katipleri, kapclar, papaz adaylar, kk memurlar, mirasyediler, arabaclar, posta arabaclar, psikoposlar, seyisler, kk kilise papazlar, koruma grevlileri ve birbirine dokunmadan yaayan niceleri... 91 d. Kk Burjuvalar Babasnn itii ikiyi ien, atei ktnda hl eski nineden kalma yntemlerle kendini tedavi eden, elinde sopas ocuuna gnlk dualar reten ve eitim en u noktas olarak grd ama az severek bydkten sonra ihmal ettii ocuklarnn ilk komnyonuyla gurur duyan, beklenmedik bir ekilde hamile kalmadka edepli ve akll saylan evlenme ana gelmi kzlarn din derslerine gndermeyi erdem sayan, gnll askerlik yapan, en byk hayat amac olarak mahallelerindeki kilisenin kayyumluunu hedefleyen ama birka kuru biriktirmeyi de tedbir sayan kuma satcs kk burjuvalar. 92 Onlarn hemen bir st snf olan byk burjuva zentisi nc snf burjuva ise andan yarm yzyllk geri fikirleriyle konuklarna davetler vermekten, iskambil oynamaktan, dedikodu yapmaktan ve modern zevkle denmi salonlarda oturmaktan baka birey yapmyorsa da artk bu snfn kadnlar eskisinden daha toplumsal konulara daha aydn bir bak asyla eilerek erkekler seviyesinde kendi stn niteliklerini gzler nne sererler. 93 e. Sanatlar (Artistler) nsann en soylu organ beynin vcuttaki pozisyonu gibi at katlar da Paris'in en ilgin dn, erdem ve yetenek barndran yerlerini tekil eder.
91 92

Mercier, a.g.e., s. 124-127. a.g.e., s. 130. 93 a.g.e., s. 132-133.

59

Ressamlar ilk dizelerini byle bir at katnda yazarken en byk ressamlar burada yetiir. Oyun yazarlar en nl piyeslerini buralarda yazar. f. teki Snflar Zanaatlarn ve Kk Satclarn Karlar Bu kadnlar erkeklerle beraber alr, ileri olduu iin ailede daha ok szleri geer ve kendi ayr yaamlarn ve fantazilerini birikimleri sayesinde daha rahat yaarlar. salkl, neeli ve az namusluluk taslayan bu kadnlar saduyular ve alkanlklar sayesinde ynetici sfatn da hakederler. 94 Savoie'lular Savoie'dan gelmi baca temizleme, kundura boyama, parke cilalama, ayak ileri, bkclk gibi daha ok kk ocuklarn alt mesleklerle uraanlarn yaam alan olur Savoi. Auvegne'liler Paris'in bakrc, fayans, kalayc, emsiye tamircisi ve bileyciliini yapan, srekli gezdii iin kesin bir mekan olamayan gebe insanlardrlar. Dier i sebebiyle Paris'i mesken edinenlere gelince Limousin'liler Paris'te duvarckla urarlarken Lyonlular hamallk yapar, ta yontmak, kaldrm demek, iplik satmak Normandiyallara braklr. 95 Yoksul insann asla mutlu olamayaca Paris'te ironiktir ki ok sayda yoksul ve dilenci insan yaamaktadr. Dilenciler gzalt evi denilen yerlerde vahice boazlanacak kadar insanlk d muamelelere maruz kalrlar. 1769'dan itibaren bu barbarlk yoksullar ve dilenciler zerinde uygulanr ve yoksulluk bir tr su olarak damgalanr. Gece yaplan tutuklamalarla kadnlar, ocuklar ve yallar da hastalklarla dolu hapishanelere ve gzalt evlerine atlr. Sua, yitirecekleri baka eyleri olmadklar iin bakaldr ve isyan gibi dzeni bozacak tehditlere meyilli olan bu insanlar tembelliin, yetersizliin,
94 95

a.g.e., s. 144. a.g.e., s. 152.

60

kusurlarn ve tekiliin cezasz kalmamas gerektii inancyla ilgin ekillerde ldrlr veya lme terkedilir. 96 Her evde gereinden fazla, en nemsiz iler iin bile kiralanan hizmetiler, uaklar ve tabi ki ii kzlar... amar ve balk diken, terzilik yapan, onsekizine gelince ailesinin yanndan aylp kendine ait bir oda tutan ve bu sayede ksmen de olsa buyurgan bir anne ve sofu teyze, srekli gemi zlemiyle eski adetleri anlatan byk anne ve bykbaba ile sarmalanm ve hereyin burjuva ahlakna gre, hijyen ve yordamnca yaand kapal kayatnda, koca bekleyerek ya da buna ksa yoldan ulamak iin en k ipekli kyafetleriyle Tuileries bahelerinde gezintiye kan burjuva gen kznn yaayamad bir zgrlkte kendi aresizliini yaayan ii kzlar... 97 Kadn Yazar ve Entellekteller Erkeklerin ve toplumun sk bir kontrol, vesayeti ama bazen de isyankar ruhun snr tanmad bir at altnda zaten mzik, resim ve oyma sanatyla ilgilenen kadnlar edebiyata da el atarlar, ok sert eletirilseler de tiyatro oyunlar yazmaktan vazgemezler. Kimi zaman byk sanatlara ilham veren, model, metres ya da e olan yine bu kadnlardr ki Petrarc', Abelard' ve nicelerini yarattlar. Mercier bir sr bilgin, yazar, air, ressam, heykeltra, artist, sanat, salon kadn, burjuva, asil ve bohem hayatlar yaayan isimleri sayar 18. yzyla onlarsz daha az anlaml bakabilecek: Laura, Scudery, Ninon, Christine, Suze, Mancini, Sevigne, Rambouillet, Sabliere, Ville Dieu, Cheron, Lambert, d'Aulnoy, dAcier, Bernard, Louvancourt, Lussan, Staal, Deshouliere, Madam du Boccage, Madam Riccoboni, Madam la Markiz de Sillery, Kontes de Beauharnais, Matmazel Keralio, Barones de Vase, Miss Wouters, Madam d'Antremont, Madam de Laurencin, Matmazel Gaudin, Madam Benoit, Madam d'Autobanton, Madam Monet, Madam Ordmoy, Madam de Gouge... 98

96 97

a.g.e., s.158-163. a.g.e., s. 173. 98 a.g.e., s. 178.

61

Yabanclar Paris uurlarnda kendini pek skntya sokmad misafirlerine ok konuksever yaklamaz. Avrupa'nn drt bir kesinden ya da civar kentlerden gelen yabanclar belki o da nvan ve konumlarna gre bir ka akam yemeine ya da gezintiye davet edildikten sonra mobilyal evlerinde oturup olacak be balo ve operayla sosyallemenin aresine bakarlar. En sonunda ise dnp dolap Palais Royal ve evresine snrlar. 99 Mercier bu yabanclar alakgnll grnleri altnda Fransz dncesinin birer denetisi, dzenleyicisi ve eletireni olarak deerlendirir ve Paris'in zgrlk ve zevk dnyasnn bir ispatn salayan baka, teki kimlikler olarak grr. 3. Pariste Gndelik Yaam a. Haller iek, balk, meyve ve sebze halleri en taze, en renkli ve ne gzel rnlerini sunar Paris'tekilere. Fakat zenginlerin lks ihtiyalarn karlamak iin seferber edilirken rnlerin fiyat inanlmaz derecede artar. Bu tr lksn deiik mesleklerin yolunu at da grlr, rnein dnyann hibir yerinde grlmeyen bir tr pansiyonculuk Paris'in lks tketiminin bir sonucu olarak ortaya kmtr. Faubourg Saint Gemain ya da Faubourg Saint Honore'deki lks otel ve evlerin yiyecek atklarn ya da bazen hi dokunulmam yemek fazlalklarn toplayarak evine yatl ve bol, lks ve gzel yemek sunabildiin pansiyonerler almak. Tm gereken sadece birka sefertas, bu ii yapacak ayaktakmndan getir gtrc ama ii aa vermeyecek gvenilir bir adam. Ondan sonra gelsin mavi renkte ezmeler, pililer, yal ada tavanlar, terbiyeli etler... Bu tr pansiyonlar ve hanlar dk gelirliler, gen, yal bekarlar ve yabanclar iin uygun yerlerdir. Tabi hanclarn problemi dner dolar yie

62

ayn soruna geri dner, sofacbalar: Zenginlerin yemek tedarikileri ki bunlar hallerdeki ve piyasadaki tm mallarn en kaliteli ve gzellerini toptan ve ucuza kapatarak ou hann, ailenin ve normal insanlarn ucuz ve kaliteli alveriini engeller. Lokantalarda ise durum ok farkl deildir. Pahallk itaha engel olmazsa mterilere inanlmaz gzel ve mideleri honut edecek eit yemek sunulur. 100 b. Tekel Ekmek, ya, sebze, meyve, yumurta, baharat ve arap gibi ana gereksinim maddeleri zerindeki tekel, halk tarafndan agzl, karc ve duyarsz olarak kabul edilen tccar ve satclarn elindedir. Bu onlarn insiyatifindeki fiyat politiklar nedeniyle adeta bir su ve barbarlk olarak yorumlanr ama ekonomik yapnn getirisi olarak kabullenilmek zorunda kalnr. 101 c. kinci El Parekendecilik Halkn ounun kk bir n demeyle yllk olarak alamad maddelere Orleans dknden ya da Conde prensinden daha fazla para vererek sahip olduu ya da artakalanlarla yetinmek zorunda brakld bir sistem olan parekendecilik bir tr eitsizlik yaratan istifilik olarak grlyordu ve bunun sonular ise satlara ve satlan rnlere hile hurda kartrlmasna neden oluyordu. Bu artlar altnda hallerin direkleri altndaki hereyin bulunduu eskici dkkanlarna kk burjuvaziden kadnlar tarafndan nur yadrlyordu. 102 d. Kk Dkkanlar Kk dkkan sahipleri karn cazibesi nedeniyle konumlar ne kadar uygun ve gzel olmasa da Ferraille rhtmnda ve Pont Neuf zerinde bir sr
99

a.g.e., s. 179. a.g.e., s. 193-195. 101 a.g.e., s. 196.

100

63

dkkan atlar. Arabalar ve atllarn girdikleri yolu takip etmekten baka arelerinin olmad kadar ok dar ve skk rhtmda, eski satclarn ve iekilerin yerini alan bu dkkan sahipleri, kiralar da inanlmaz iiriyorlard. Herkese ak olan ve neredeyse en ok kullanlan bu alveri yerinin halkn kullanm ve gvenliinin, rahat bir alveri imkannn salanamamasyla sadece belli kesimlere hitap edecei akt. Kyller, kk parekendeciler, iiler, silah altna alnacaklar toplayp kralln ordularn besleyenler, baclar, iftiler, yaya nbeti birlikleri, yankesiciler, hrszlar, kk parekendecileri borlayan tefeciler alverileri ve ganimetleri iin buray tercih etmekteydi.. e. Alp Gtrmeler Gecenin bir yars, yatanda yatarken, yolda yrrken ya da iyi giyinmi parkn birinde gezerken koruma grevlileri, bir manga silahl yardak veya polis mfettileri hi bir neden gstermeksizin insanlar alp gtrebilir, tutuklar, srgn edebilir. Tutuklanan kii ortann altnda biriyse bu karar hi bir yarglama olmadan polis memuru bile verebilir, soyluluk varsa serde, bu hkmdar kadyla gerekleir. f. ocuklar ocuklar, ehrin zgrletirici havasnda rahatlk kazanarak, byk ehrin belirsizlikleri iin eitildiklerinin bilincinde, sade, temiz, pak giydirilmi, yaama ve gndelik hayatn adetlerine arp tedirginlik duymayan ocuklar. Fakir ailelerin veya yalnz kadnlarn sokaa brakt veya kaybolmu ocuklar ya Bulunmu ocuklar Evine ya ad merhamet olan ama grenlerin insanlndan utand bir yetimler yuvas ve hastane olan Pitieye gnderilirlerdi. Hele braklanlar bebekse bir hamal srtna ald kfeye doldurduu ocuklardan sa kalanlar buraya getirirdi. Bu tr bir kurumsal yaplanma iinde en ilgin olan ise Ebeler idi. Gayrimeru veya istenmeyen bir ocua gebe anneler eitli bahanelerle ailelerinden ve toplumdan kaarak ince blmelerle birok odaya blnm dairelerinde kzlar belli cret
102

a.g.e., s. 201.

64

karl konaklatan ebelere snrlard. ki ay boyunca birbirlerine yabanc kalarak ayn kaderi paylaan kadnlar doumdan sonra ocuklarn ve ayplarn ebenin dairesinde brakp topluma ve ailelerine geri dnerlerdi. Geride kalan ocuklar ise ebe tarafndan vaftiz edilir, sorumluluu yklenilir, ailenin para gnderilirse baklr veya stanneye braklr, para yoksa Bulunmu ocuklar Evine gnderilirdi. 1771 tarihli La Gazette des deuxPontsdan aktard kadaryla Mercier ylda 7-8 bin yasal veya yasad ocuun bu evlere getirildiinden ama bu ocuklarn burada lme mahkum olduklarndan bahseder. Normandiyadan gelen 108 ocuktan 104 lmtr ve bu say toplamdaki lm oranlarnn boyutlarn aklamaktadr. 103 g. Hastane - Dknlerevi 660 ylnda Aziz Landri ve Kont Archamnaud tarafndan kurulan kii ayrm yaplmadan kadn, erkek, Musevi, Putperest, Hristiyan demeden tm hastalar kabul eden tanrnn evi Hotel Dieu halk tarafndan dknler evi ve hastane olarak bilinmektedir. Doktorlar ve cerrahlar para alrlar, ilalar ve yoksullarn bakm bedavadr. Yoksul ve geliri olmayan kzlar burada doururdu. Foucaultnun da inceledii yerlerden biri olan Dieu iletilmesi maliyetli de olsa bedenlerin kontrol edilmesi politikasna hizmet ettii iin hl ayaktayd. Parisin grnen 18. Yzyl tablosu byledir. Yeni ykselmekte olan rejimin gzlenebildii, deimekte olan bir rejimin can ekilerinin hissedildii Paris tm toplumun aynas gibidir.

103

a.g.e., s. 222.

65

B. MEKANIN TARH 1. IV. Henri Dnemi Paris, ehircilik ve Place Royal Palais Royalin ilham kayna ve nce domu ikizi olarak Place Royal, Hillary Ballonn, The Paris of Henri IV: Architecture and Urbanism adl makalesi temel alnarak incelenmitir. Ballon, tek kaynak olma iddias ile daha nce incelenmemi noter arivleri, ipek retimi iin yapm kontratlar ve arazi satlar, ina szlemelerini ve pavyonlarn kira szlemeleri gibi i szlemeleri temel alarak mekann tarihine k tutmaya almaktadr. Mekann Palais Royal ile ilikisi ise olduka ilgintir. Tarihi ve mimari verilerin de dorulayaca zere Palais Royalin Kevin Hetheringtonn iddia ettii gibi mimari ve toplumsaldaki sosyal rol asndan esiz ve benzersiz olarak kabul edilecek bir yer olmad grlr. Place des Vosgesin (Place Royal) hem yapl gerekeleri ve mimari zellikleri hem de toplumsal rol asndan Palais Royali nceleyerek ona prototip olmas nedeniyle Paris ve gelimekte olan yeni ehircilik anlay iinde zel bir yere oturmaktadr. Bu ilgin tarihsel tespit, bahsedilen iki mekann da heteropya asndan nemini azaltmad gibi bilakis Foucaultnun Aydnlanma ve tarihsel serilerdeki kesintiler ve devamllklar zerine yapt yorumlarn destekleyecektir. Aydnlanmay bir tr ya kabul edilir ya da reddedilir antajyla deerlendirmek yerine ykc ve ayn zamanda yapc olan cokunun sreklilii ve tarihteki yeniden ve yeniden canlanmas olarak yorumlamasna dayanarak, ykselen burjuva ve beraberinde kendini yeni bir dnyaya uydurmaya alan aristokrasinin mekan zerindeki macerasn izlemek asndan hem Place des Vosges hem de onun bir tr kopyas olan ve Palais Royal, tarihsel ve somut rnekler olarak tam da heterotopyay oluturmaktadrlar. Palais Royalin resmini daha ayrntl verebilmek iin Place des Vosges ile balayan yeni mimari yaplanmann ve bu yaplanmann kamusal alanda yaratt deiimin izlerini srmek nem tamaktadr. Palais Royalin yapmn hazrlayan mimari ve ehircilik anlay ve Foucaultnun temsilin ikizlenmesi olarak kastettii ey

66

aslnda bu olmaldr. Temmuz 1605'te IV. Henri Paris'teki ilk planl meydan olarak Place Royail'in imarn duyurur. imdi Place de Vosges olarak bilinen yer 1612'de meydan olarak ilk grnm Claude Chastillon tarafndan tarif edilir. Chastillon'un metale oyduu izimlerinde de grlecei zere Place, bandan itibaren meydan drt tarafndan birbirinin ayn evlerle sarlm soylular iin bir yerleim yeri olarak tasarlanr. Mallevoue'nin 1911'de bast kitabnda belirttii gibi Henri'nin devlet memurlarnn meydan evreleyen pavyonlara yerlemesini salk verdii, Lambeau ve Dumolin'in aktardklarndan anlalaca zere de nemli soylularn 17. yzyl boyunca buralarda yaadklar bilinmektedir. 1604 fermanyla kral gelecekte oluturulacak bu meydanda kurulmak zere ipek atelyelerinin kurulmasn buyurmu, bir yl sonra da Place'in planlar trenle ilan edildikten sonra bu mekann imaryla amaladklarnn ipek retimini ve zanaatkarlarn localarn desteklemek, ticaret iin dkkan arz salamak olduunu belirtir. Fakat ilk tarihiler bu iddialara pek nem vermemi, burann aristokratlara verilmek zere planlandn ve balangcndan itibaren bahsedilen atelyelerin ykma mahkum olduunu sylemilerdir. Son almalar gstermitir ki ipek atelyeleri 1612'ye kadar tam da belirli olmayan eitli yerlerde devam etti ve geleneksel gre gre de meydann dizaynnda ok da nemli bir rol stlenmedi. Fakat madem Place aristokratlar iin tasarland, peki kral neden buraya ticari bir deer atfederek reklamn bununla yapt? Mekann ilk yapm aamasna dair birok tarihi konu kaynak yetersizliinden cevapsz kalmaktadr. Mekann ilk olarak nasl gelitii, kim tarafndan ina edildii, kimler tarafndan sahiplenildii ve evlerde kimlerin yaad hl bilinmemektedir. Ya da kral tarafndan desteklenen ipek giriimcilii ve byle bir itirakin meydann kuzey tarafnda ina edilip edilmedii hl muammadr. Kraliyet Fransz fermannn yanl olmad iddia tevik edilmektedir. etmek iin Place, kraliyet

aristokratik bir yerleke olarak dnlmemi ticari bir meydan olarak, byk imalatlnn gelimesini

67

kampanyasnn temel bir program olmutur. 104 1605'te ilk kez planlar duyurulduunda kralln niyeti kuzeydeki atelyeleri korumak ve bunlarn meydandaki kar tarafna sra birbirleriyle ilikili ta ve tuladan pavyonlar ina etmekti. Chastillon'un resimledii ve bugn de orjinal haliyle korunduu gibi Place, st kapal zeminde dkkanlarn yerletirildii arkadlar ticaret ve pavyonlar ve yerleim ile tccarlarn alanlar ve zanaatkarlarn dnlmtr. 105 Place ticareti yeertmek iin deil imalat riskini daha da artrmak iin planlanmt. ki yl sonra 1607'de Place'in formu ve ilevi deiti. Atelyeler kaldrld ve onlarn yerine kendinden mstakil pavyonlar ina edildi. Ticaret ve imalat meydandan yasakland ve binalarn n yzlerinin dizaynnda hibir deiiklik yaplmadan pavyonlar soylularn meskenine dntrld. 106 Fransz ipei iin kraliyet kampanyas ald. 107 a. Place Royalin lk Dizayn: 1605 29 Mart 1605te Kral Prac de Tournelles iin yapt plan hakknda Sullye yazd mektubunda o an zaten yapm aamasnda olan binalarn nne bir meydan yerletirmek istediinden, retim atelyelerini de iine alacak binalarn vergisinin de tatminkar olacandan bahseder ve oradaki yerlerden edinmesini salk verir. Kral nihayetinde kraliyet haznedar Arnauldun kendisinin at pazarnda balayacak bu inaatn srelerini ne kadar sklkla kontrol edeceini Sullye bildireceini syleyerek plan kullanmnda olarak

Hillary Ballon, The Paris of Henri IV: Architecture and Urbanism, The MIT Press, London, 1991, s. 57. 105 a.g.e., s.58. 106 a.g.e., s.59. 107 Yerli imalatn canlandrlmas IV. Henrinin savan vurduu Fransz ekonomisini yeniden harekete geirme plannn hareket noktasn oluturuyordu. Yerli retime vurguyu ilk olarak Bourbon yneticilere hizmet etmi protestan bir tccar olan Barthelemy Laffemas yapar. 1596 ve 1609 yllar arasnda aralksz baslan brorlerde Laffemas Fransa'nn zenginliinin yabanc mallar almak iin gm ve altnn ihrac ile zayflatldn tartyordu. Bu sermayenin kan engellemenin yolunun yerli retimin artrlmas olduunu savunuyordu.Laffemas'n merkantilist program kraln evkli desteini kazand.(Hillary Ballon,1991.,s.160)

104

68

kesinletirir. Kraliyet ferman meydann ilevini belirginletirir. lki ipek retimi ve giriimciliine destek olmak, zanaatkarlara bir mekan ve mesken salamaktr. Fransa deerli tekstil retimi zerine yetimi kaliteli i gcnden yoksundur. Altn ve gm ilerindeki kalifiye elemanlarn saysnn yannda eirici ve kesici gibi temel elemanlarn eksiklii sektr baltalamaktadr. Bu yzden dardan zanaatkar getirme ihtiyac hasl olmutur. Place Royal ise bu tr yetenekli ve kaliteli zanatkara cazip bir i ve yaam yeri sunabilmenin yansra krallk destei sayesinde prestij salamann da yeri olmutur. talyan zanaatkarn Fransz sermayesiyle sk skya balamann bir arac olarak Place Royal 1605te planlanr. Dier ilevi ise kapal bir topluma elenmesi, gezmesi ve sosyallemesi iin ak bir mekan sunma ihtiyacdr. Bu ama dorultusunda iki farkl ehirlilik bilincinin aa kt grlr. Bunlardan ilki gezintinin ayrcalkl bir ehir elencesi ve ehrin younluuna bir yant olarak dnlmesidir. Paris dolam ve gezinti iin mimari olarak tasarlanm herhangi bir aklk alana sahip deildir. Gezinti de younlam nfusu ve mimari zellikleri dorultusunda ehir hayatnn artlarna bal olarak deneyimlenen bir eylemdir. kincil olarak da Placein tm genilii ile kent iin tasarlanm bir soluklanma alandr. Meydann ilevi sadece komuluk ve kilise mntkasna gre belirlenmemi, Parisin tm elence alan olarak hizmet edecek bir yer olarak tasarlanmtr. Bu tm Paris ticareti iin de geerlidir. Yani Palais sadece St. Paul mntkas iin bir pazar alan olarak deil tm deerli mallarn ticaretini bir mknats gibi ekecek kent apnda bir pazar mekan olarak planlanmtr. Geniletilmi tm kent apnda bir program olarak, mekan, kralln artk Parisi btnsel bir varlk olarak grmeye baladnn iaretidir. Mekann son ilevi ise temsili kamusal kutlamalar ve saray trenleri iin bir sahne tekil etmesidir. Kralln Pariste kamusal trenlerini gerekletirecei bir mekan yoktur. Belediye trenleri Greve meydanndaki Hotel de Ville nnde yaplmakta, kraliyet festivalleri ise sarayn mntkasna snrlandrlm, ya da Louvreun bitmemi bahesinde veya Arsenalin dar

69

snrlar iinde gerekletirilmektedir. Place Royal ile birlikte kraliyet, ritelleri iin sivil bir forum kazanm oluyordu. Kamusal alanlarn periyodik kraliyet ritellerine sahne olmas olaan d deildi. Fakat ilgin olan kraliyetin bu yetki alann retim ve ticaret karlar ile paylamas idi. Burada yaplan, kraliyetin prestijini ticarete kiralamasyd, kralln zanatkarlkla eylemleriyle girdii farkl kimliklendirme program IV. Henrinin kralln ve ehirciliini kendinden sonra gelen Valois ve Bourbon krallarndan ayrdeden bir yan olmutur. 108 Krallk ajandasnn nemini bu meydann yaplmasndan daha farkl bir ekilde asla vurgulayamazd. 16. yzyln gelime programlar sokaklar basit zgara modeline gre planlam, kamusal alan iin bir yer dnmemitir. Hatta dzenli arsa blnmeleri bile sadece arsa satlarn sistemli hale getirmek amacyla yaplyor ve beraberinde bina yapmn getirmiyordu. Alclar farkl byklkte mlkleri ellerinde yarak asillere zerlerinde dzenli planda hoteller ina ettikleri miktarlarda, dikdrtgen parseller saladlar. Sonu olarak Place Royalin hemen batsndaki gibi yeni 16. yzyl semtlerindeki inaat younluu ortaa retiminden olduka dkt. Hibir kamusal mekan bu sreten paasn syramad ve 16.yzyl projeleri temel olarak kraliyet sandklarn doldurmaya hizmet etti. Hotel des Tournelles iin planlar evlerde hep bir rnek yap yz uygulamasyla yeni semtlerin mimari karakterini dzenlemek zere yaplan ilk abalar olabilirdi ama asla gerekletirilemedi. Parisin bina dizayn ile dzenlenen kamusal mekannn ilk rnei yeniden yapmna 1506larda balanan etraf bir rnek binalarla evrelenmi Notre-Dame Kprsyd. Place Royal sadece kentte hl bykl konusunda da benzeri

olmayan bir rnek dizayn olarak hayata geirilmi bir yap olarak deil, kralln, kentin ilk planlanm meydan olarak Pariste benzersiz mekann ekillendirmek iin kent dokusunu biimlendirdii bir plann
108

Ballon, a.g.e..,s. 69.

70

temel esiydi.

109

Place Royal, dorudan ipek dkkanlarnn (ilerinin) gneyinde, Tournelles Parknda konulanmtr. Krallk ferman aka meydann tarafna pavyonlar yerletirmi, imalatlarn yeri de kuzeyde sabit kalmtr. IV. Henrinin Parisinin Place Royaldeki meskeninin en vurucu yan phesiz ak alan olarak 142.600 metre kare (72 toises kare)ye ulaan bykldr. Geniletilmi sokak geileri ortaan darack ilenmi dokusundaki tek geni alanlard. Hatta 16. yzylda kapasitesi en geni alanlar bile zgara plandan sapmamlardr. Paristeki tek geni kamusal alan olan Greve Meydan bile mimari adan hibir zellii olmayan binalarla kuatlm ve belediye otoriteleri mekan satclarn agzl speklasyonlar ve satamalarndan korumak zere srekli mcadele vermilerdir. IV. Henrinin Louvreunu bir kenara koyarsak; byklkte, uzgrnn hassaslnda, Parisin yeni kent leinde nem arzeden dizaynnda, Place Royal esizdi. Krallk, meydann ina edilmemi yanndaki alan serbest brakmtr. Arazi alclarna trasfer edilen bina cretiyle birlikte her srada 9 pavyon yaplmas tasarlanmtr. Bina sahipleri her bir parsel nnde kraliyet planlarnda ngrld ekilde arkadlar ve aasndaki galerilerde alacak dkkanlarn bulunduu pavyonlar ina etmeleri ykmllyle donatlmlardr. Herhangi bir ykselti deiikliini engellemek amacyla, pavyonlarda yaplabilecek i blnmeler engellenmitir. te yandan bina sahipleri, n cephelerin arkasnda nasl ve ne tr bina isterlerse yapmalar konusunda serbest braklmtr. Hatta bu pavyonlarn ykseklikleri tercihlerine braklmtr. Zemin kattaki arkatlar meydann ticari ilevini yanstacak ekilde tamamen tatan yaplmtr. Arkatlarn zerinde pencere, ke talar ve hareketlili kirileriyle iki kat tula duvar blmesini snrlandrarak ykselir. Ta ve tula duvar, kornii ile iki sray sarmalyor ve tek bir cephe oluturuyordu. Ama silette, dik gen atlar (steep hipped roof) her drt aralklkl pavyonu net ekilde ayryordu. Dzlemsel, zgara duvar ve ahsa ait atlar arasndaki biimsel gerilim, meydann kamusal

109

a.g.e., s. 70.

71

kullanm ile evlerin mahremiyeti arasndaki toplumsal dengeyi yanstyordu. Pavyonlar klasik motiflerle sslenmemiti. Ss (Ornamental) efektleri tamamen zengin renkli inaat materyallerinden oluuyordu: Krmz tula, kaymak ta ve arduvaz ya da yaz ta. 17. yzyln sonlarndan itibaren tula, inaatlar iin nemli bir materyal olarak nem kazanan ta karsnda itibar kaybetmiti. Tercihteki bu deiiklik birok tarihiyi 16. ve zellikle 17. yzyllardaki tpk, Vallery ve Rosny atolar, St-Germain-des-Pres Saray, Paris'in klasik otel rneklerinden Hotel de Nevers ve Cour du Cheval Blanctaki Fontainebleau gibi kraliyet ve soylu binalarnda sklkla grlen tula kullanm konusunu gzard etmelerine neden olmutur. Ile de Franceda, 16. ve 17. yzyllarda ina edilmi kimi tula ve ta atolar saymazsak tula ve tan kullanm hem Fontainebleau ve Paristeki saray ofislerinde de grld zere dorudan IV. Henriyi iaret edecektir. Place Royaldeki tula lml ve pratik bir ekonominin gstergesi deil bilakis zanaatkar evleri ve dkkanlar iin msrif ve fazlasyla soylulatrlm bir uygulamann rndr.
110

Dizayn hakkndaki resmi eilimler pavyonlarn ve onlarn n cephe dizaynlarnn tccar, zanaatkar, ve dkkanclar (satclar) gibi geleneksel burjuvalarn evlerinden ilham alnarak yapldn gstermektedir. ncelikle, Place Royal pavyonu, aristokratik oteller model alnarak yaplmamtr, bilakis burjuva evi tarzndadr. 16. yzyln sonuyla birlikte ana yerleim mekann avlu ve bahe arasnda yerletirerek Hotel Carnavalet rneindeki gibi hoteli sokaktan geri ekmek standart olmutu. Hatta pavyonlar Hotel de Donondaki gibi sokan n cephesinin tm geniliini kaplayacak ekilde sadece hizmet amal kullanlmaktayd. te yandan Place Royalde temel yerleim kanad tm kamusal alan snrlandrmaktadr. Placede pavyonlar bu rol kimi zaman kanadn dar yan ya da baml bir paras olarak kimi zaman da arka plandaki paralel blok olarak oynamtr. 111 Yerleim alannn arsann nne yerletirilmesi tipik olarak nde sokaa
110

a.g.e., s. 73.

72

bakan bir cephesi, arkada baheye bakan bir kanad olan ve dar yanndan dier binalarla birleen bir burjuva evinin bir zelliidir. Bu plana sahip onaltnc yzyl evlerinin en arpc rnei Philibert Delormeun evidir. 1550 ylnda kraliyet mimar, la Cerisaie sokanda Place Royalin hemen batsnda St. Pol Otelinin arazisinin paras olan bir lot satn almtr. Bu arazinin byutlar Place Royalin lotlarnn boyutlarna yakndr. Delorme, mlk dar olduundan yol boyunca blok tasarlamtr: bir avlunun en u tarafnda, iki tarafa da localar (two side loggias). Mlkn Yerleime ayrlm ksmlarn ou avlunun arka tarafndaki kanatta yer alyordu, ncelik verilmeyen sokak kanad ise hi bir zaman ina edilmemiti. Delorme burjuva evinin boyutlarn ve plann, otelin ise fonksiyonel yapsn kullanarak bu ikisini birletirmitir. Mimar, kendi evini, lotlar fazla geni olmayan ve makul bir maliyetle kendilerine saygn bir ev yaptrmak isteyen kendisi gibi baarl burjuvalara ve Place Royalin sebeb-i hikmeti tccarlara model olarak neriyordu. Delorme, ayn zamanda, eitimli ve usta bir mimarn az maliyetle sekin bir bina tasarlayabileceini gstermek amacyla duvar ayaklarn (pilaster) ta ketalaryla (quoin) ikame etmitir. IV. Henrinin mimarlarnn hem ketalarn klasik dzenle deitirirken, hem de Delormen planlama tarzn Palais Royale adapte ederken amaladklar da tam olarak buydu. Ancak kraliyet mimarlar nemli bir deiiklik yaptlar: Delorme sokaktan kopuk olan kanad n plana alrken, Henrinin mimarlar sokan muhteem manzaralarndan faydalanmak amacyla n pavyonu daha ok kulland. Pavyonlarn zanaatkarlar iin tasarlanm olduu, soylu evlerinden ziyade ticari mimarinin bir zellii olan kemerli galeriden de bellidir. Zemin kat dkkanlar kemerli Notre-Dame Kprs Paris iin bir rnek tekil ediyordu. Meydanlarn bariz bir ekilde Flaman etkisi ile yapld Kuzey Fransadaki Arras, Metz ya da Pont--Moussonda olsun, gneydou Fransann Montauban ya da Villefranche-de-Rouergue gibi bastidelerinde olsun, kemerli bir galeri tipik olarak ortaa pazar alanlarn evrelerdi. Place Royal ite bu ortaa meydanlarndan esinlenilerek yaplmtr.
111

a.g.e., s. 76.

73

Kemerli pazar alannn Rnesans dneminde de kullanlan eitleri vardr. Ancak, misal olarak, Place Royal ile Vigevanodaki Piazza Ducale (1492-94) arasndaki farkllklar Fransz meydanndaki ortaa mirasn aka ortaya koymaktadr. Piazza Ducale, tam Vitruvius ve Albertinin salk verdii gibi diktrtgendi, sra stunlarla (colonnade) evrelenmiti ve antsal bir binann (kilise) hakimiyetindeydi. Place Royal, Vitruvian gelenekten bir forum olarak tasarlanmamt. Aslnda Orta a meydanlarnda bile antsal bir bina -bir kilise ya da belediye binas- kamusal alann zerinde ezici bir stnlk kuruyordu. Place Royal, antlarn glgesinde ezilmeyen ve kamusal alann mtevaziliini n plana kartan yegane rnekti.
112

Place Royalin pavyonlarnn cephesine en yakn model Serlionun yerli mimari kitaplarnn altncsnda yer alan bir dizayndr: kemerli bir galeriye ve gen atya alan zemin kat dkkanlarna sahip katl bir ev. : Casa per un ricco artefice o buon mercante e anche per un citadine. Herkes bu dzenlemelerin Serlionun talyan evini Fransz nitelikleriyle deitirdiini sylyordu. IV. Henrinin mimarnn, Place Royal iin talyan modelini seerken, yerel tipten uzaklaarak meydan soylulatrmay amalam olmas kuvvetle muhtemeldir. Pavyonlarn yerel burjuva ev geleneinden uzaklam olmas, ta ve tula n cephelerle zenginletirilmeleri ve bir kraliyet mekannda var olmalar geleneksel stilden keskin bir kopuu gstermekteydi. Stildeki bu kopular, mekann mimari decorumunun hem soylu sakinleri tarafndan hem de bu pavyonlar aristokratik meskenler olarak yorumlayan sonraki dnem tarihileri tarafndan neden yanl okunduunu aklayabilir. Yine zanaatkarlar ve tccarlara ynelik olarak tasarlanan IV. Henrinin ikinci meydan olan Place Dauphine ise bu tip yanl yorumlamalara maruz kalmad. Sonuta Place Royalde Kraln Pavyonunun bulunmas kraliyetin varln onurlandrmak iindi. Kraliyet, IV. Henrinin Kraln Pavyonunu ina ettirdii gney tarafnn orta ksmnda bir lota sahipti. Kraln meydanla zdelemesi yabanc zanaatkarlar Fransada mteebbis olmaya, parsel sahiplerini ise mimari
112

a.g.e., s. 83.

74

sorumluluk stlenmeye zendirmek ve her eyden nce Pariste reticililii tevik etmek hususlarnda ok nemliydi. Kraliyet pavyonunun inasna, 1 Temmuz 1605te Jonas Robelin ve Gilles le Redde ile arka arkaya yaplan marangozluk ve duvar ustal (mason localardrlar) szlemeleri ile hemen balanmt. Balangta, arkat ve at arasnda tek bir kat bulunmas planlanmt un estage-carr. Bylelikle, dier komularndan daha uzun olmayan mtevazi bir bina ortaya kacakt. Ancak dizayn daha sonra deitirildi ve kraliyet pavyonunu 12 pieds kadar ykselten ve pavyonun meydan iindeki nemini artran bir kat daha eklendi. Kraln pavyonu 32.679 livre maliyetle Mays 1607de, ilk mukimi, kraliyet ressam Charles de Court yerletiinde -ki bu da, IV. Henrinin Place Royalde yksek kademedeki zanaatkarlarn yerlemesini planladnn bir gstergesidir- tamamland. Kraln Pavyonu meydan evreleyen evler halkasnn zerinde

ykseliyordu. Soylu sahibine yarar ekilde sadece bu pavyon soylu gsteren klasik motiflerle, k duvar ayaklaryla, ve kraln ifresini sanat ve savaa ilikin figrlerle birletiren bir frizle sslenmiti. Sadece onun merkezi kendi ekseniydi. Sadece Kraln pavyonunun giri kat dkkanlar yoktu. Hkmdar ticareti destekleyebilirdi, ancak mevkisinin vakar, sembolik meskeninde ticaret yaplmamasn gerektiriyordu. Bunun yerine, kraliyet pavyonu, meydann ana eksenini vurgulayan ak kemerlerinden meydana ilk giri olma ilevini gryordu. Kraln Pavyonu Fleury-en-Birede etraf evrili n avlular veya Jacques Androuet Ducerceaunun Verneuil iin hazrlad kubbeli pavyonlar gibi onaltnc yzyl atolar benzetirilerek giri pavyonu olarak tasarlanmt. Soylularn atolarna benzeyen bir yapnn adapte edilmesiyle, Kraln Pavyonu burjuva meydannda uygun bir mimari vakar tayordu. Place Royale ana k sa nehir kysnn ana dou-bat arteri olan ve trafii Bastille ve St. Antoine Kprsnden Hotel de Ville ve Louvrea tayan St. Antoine Sokandand. Kraliyet Sokana (Birague Soka) dnnce, bu ksa sokan en dibinde Kraln Pavyonu grlmekteydi. Kraliyet bu soka, sadece ksmen gelimi bir blgeden kopartarak, meydan ile ezamanl

75

olarak yaptrtmt, ancak artc bir ekilde, bu yoldaki evlerin dizaynlarn kontrol altnda tutmay baaramamt. 113 Bununla birlikte, Kraln Pavyonu Birague Sokann sradan evleri arasnda daha bir ihtiamla ykselmekte ve ziyaretiyi ak kanatlarndan tamamen beklenmedik byklkteki bir alana ekmekteydi. Meydana ana ekseninden giren bir kii alann, pavyonlar birletirilerek tarafndan kapatlm olduunu grmekteydi. Meydann en u tarafnda ipek dkkanlar uzanyordu. Bu dkkanlar meydann kenarlar dna tayordu ve batdaki yerleim ve ticaret blgelerinin trafiini Place Royale aktan Francs Bourgeois Sokann uzants tarafndan kesiliyorlard. Place Royal iindeki trafik T harfine benzer bir ekil ortaya karyordu. St. Antoine sokandan gelen trafik meydann ana eksenini iziyordu, Francs Bourgeois sokandan gelen trafik ise yanal ekseni oluturuyordu. Bu trafik modeli, Kraln Pavyonu ana ekseni vurgulayacak ekilde binalarn meydann evresinde konumlanm olmalaryla gleniyordu. Eer binalar baka trl dizilmi olsa ya da dkkanlar zgrce uzanyor olsa, yanal eksen vurgulanrd. Her ne kadar meydann kuzey ksmndaki mtevazi dkkanlar ta ve tula pavyonlar olmakszn kymetsiz grnmeye mahkum olsa da, isel dzenlenmesi ile kentsel yaps arasndaki bu ahenk kamusal bir mekan olan Place Royalin ilk dizaynnn farkllyd. Place Royalin tasarmcsnn ad hi bir belgede gememektedir. Meydann IV. Henrinin hkmdarl dnemindeki izimlerinden biri dnda tamamnn yok olmu olmas tasarmcnn kimliinin ortaya kmasn iyice zorlatrmtr. Ancak izimi, kraliyet mimarlar olan II. Jacques Androuet Ducerceau ve Louis Mtezeaudan biri veya her ikisinin de yapm olmas olasl yksektir. n dizayndan ziyade tamamlanm binann bir revizyonu da olabilir. sral zanaatkar meskenleri ve dkkanlardan knt eklinde arkatlaryla Place Royalin ticari ilevi 1605 ylnda aikard. Antoine de
113

a.g.e., s. 87.

76

Bandole kraln Parisi ssleyerek gzelletirmesini vmek amacyla emperyal tebihe bavurmutu: Caesar ve Henry kentlerini gzel binalarla ssleyen byk mimarlard. Birinin Romada halkn elenmesi iin muhteem bir tiyatrosu vard, dierinin ise iinde her trl zanaatkarn i grebilmesi iin Place Royali vard. 114 Ancak, ilerleyen zamanlarda, IV. Henri bir sorunla karlat. Meydan yapmak zere bel balad kiiler onun Place Royale ilikin vizyonunu paylamyorlard. Place Royaldeki arsalarn elden karlmas, kraliyet hazinesini bytmek amacyla yaplm kra ynelik bir operasyon deildi ve hazineye giren tek dorudan gelir lot bana 3 livre olan yllk vergiydi. te yandan proje, hazineden yaplan asgari seviyede harcama ile Parise mthi bir konfor salamt. Kraln gelir kazanmas amacyla yaplan onaltnc yzyl projelerinin aksine, Bourbon kral daha uzun vadeli kazanlar vaat eden bir politika gderek kendi anlk kazancndan feragat etmisti: Fransada retimin gelimesi ve bakentin gzelleip zenginlemesi. Arsann verilmesi karlnda, alclardan, lotlarn zerine ina

edecekleri binann kraliyet dizaynna uygun olmas bekleniyordu. Lotlarn yarya yakn (dou taraf ve gneyin byk ksm) Haziran 1605te, geri kalan ise kraln meydann bat tarafnda zel mlk edinme abas sebebiyle gecikmeli olarak iki yl sonra datld. Kraln Place Royale olan ilgisi istimlaklara kadar varyordu ve 27 Mays 1605te Sullyye, mlknden vazgemek istemeyen bir arsa sahibi ile pazarlklar konusunda unlar yazyordu:
Bay Montamagnynin at pazarnda atlar iin yaplan binann temelleri atldktan sonra getirdii itirazlar karsndaki sizing benim adma kendisine iletmeniz gereken grm udur ki, benim Paris ehrinin sslenmesi ve gzellemesi iin istediim bir ey olduundan, buna kar klmamaldr. En kt durumda, bahesinden alnan arsann karl kendisine denecektir. ancak burada bir kamu ii sz konusu olduu iin, kendisinin istedii fiyata deil, uygun grlen fiyata satmas gerekeceini de ona

114

a.g.e., s. 90.

77

bildiriniz.

115

Kral Place Royaldeki lotlar, ou mali idare ile ilgilenen yksek derecede aristokratlar olan siyasi mttefiklerine verdi. Grup intendant des btiments Jean de Fourcy, Chambre des enqutes bakan Nicolas Chevalier, intendant des meubles ve kraln iktisadi programn uygulatmaktaki nemli bir figr olan Etienne de la Fonddan oluuyordu. 1590larda IV. Henrinin iktidarnn salamlatrlmasna yardmc olan iki lml Katolik Nicolas dAngennes ve Pierre Jeannin de parsel ile dllendirilmiti. Alclardan alts Sullyye yakn kiilerdi ve daha sonra, yeni ina ettii Henrichemont kentinde evler yaparak ona ballklarn gsterdiler. malatln cokulu ampiyonu Barthlemey Laffemasa ve yeni heykel izimleri IV. Henrinin yap programn halka tantan kraliyet mhendis ve topograf Claude Chastillona da lot verilmiti. Hi bir kraliyet grevi olmayan tek alc Charles Marchantt. ehir milislerinin bir yesi olan Capitaine des archers, arquebusiers, et arbalesters, kent sekinlerindendi. Eer kral Place Royali zanaatlar ve dkkan sahiplerine ynelik olarak yaptrdysa neden arsalar soylulara verilmiti? Kraln bu karar verirken iki dncesi vard. Birincisi, arsa ban krala iyi hizmet etmi adamlarn dllendirmek olarak grmt; alclar kendileri bina yapmak istemese bile lotlarn satarak kolayca kar edebilirlerdi. kincisi, IV. Henri lotlar inaata girimesi muhtemel kiilerin ellerine brakmak istiyordu. Kraln meydann tamamlanmas konusundaki endieleri arttnda lotlarn datm konusundaki ncelikleri de deiti. 1605te kraliyet himayesindeki alclarn saysn azamiye kartmaya ve her parseli bir baka kiiye vermeyi semiti. 1607de ise ncelikli amac inaatn bitmesiydi ve bat ksmnn tamamn istenen pavyonlar ina etmeye en yakn durduunu dnd iki kiiye verdi. Be parsel gney ksmnda bir pavyon ina etmi olan Pierre Fogeu dEscurese, kalan drt lot ise Parisin en byk mteahhidi(developper) olan Charles Marchanta verildi.

115

a.g.e., s. 91.

78

Place Royalin gelitirilmesinin bir deney olduunu aklda tutmak nemlidir. Kraln, Pariste daha nce kalklmam byle bir teebbse emlak piyasasnn nasl cevap vereceini ngrmesi mmkn deildi. Lotlarn alclar tarafndan bir nimet mi yoksa klfet mi olarak alglanacan deerlendirmek ok zordu; arsann bedava datlmas nedeniyle bir nimet, ancak inaat zorunluluu nedeniyle klfet. Bu ders soylularn burjuva kiraclara ynelik inaat yapmak konusunda pek istekli olmadklar ve Paris emlak piyasasnn yeni evlerin inaatna olduka deer verdiiydi. Place Royalde ciddi miktarda mlk devri sz konusu oldu. Lotlarn neredeyse yars hemen sata karld ve satclar arsalarnn olduka dk gelir getirdiini fark ettiler. 1606 ylnda ve 1607nin balarnda lotlarn neredeyse yars el deitirdi ve mlkn son dalmnda meydanda hak sahibi olan iki nemli grup ortaya kmt. Lotlar bir soylunun oteli deil, byk bir burjuva evi boyutuna uygundu. Her bir pavyon 7-8 toises (13,8 15,8 metre) geniliindeydi. Lotlarn uzunluu ise 20 ila 36 toises (40 - 71 metre) arasnda deiebiliyordu ki bu, Place Dauphinedeki ortalama lot uzunluundan olduka fazla, Serlionun zengin zanaatkar iin dizayn ettii binadakine yakn mekanlar salayabiliyordu. Arsalarn youn ekilde el deitirmesi sonucu baz soylu kiiler bir otel ina etmeye uygun miktarda araziyi ellerinde toplayabilmiti. kinci nemli grup ise meydanda tek tek lotlar ele geirmeyi baarm zanaatkarlard. Bunlarn tamam kendi zanaatlar sayesinde inaat gereini yerine getirebilecek olan usta duvarc ve marangozlard. Arsalarn ilk alclarnn sarayla ilikileri Place Royalde zanaatkarlarn roln gizlemitir, meydanda pavyon ina eden ve sahibi olan kiilerin yaklak %20si Place Royalin hedef kitlesi olan zanaatkarlard. Aristokratlar ve zanaatkarlar Place Royalde tek tip cepheye sahip ama aslnda birbirinden ok farkl evler ina etmeye baladlar. Kraliyet, inaat malzemelerinin tand St. Paul kprsn genileterek ve alandan at pazarn uzaklatrarak inaat srecini kolaylatrd. Ingiliz ajan (agent) Tobie Mathew 1605 ylnda pavyonlarn ykseliini izlerken projeyi vyordu :

79

Eski at pazarnn yaknlarndaki, imdi Kraliyet Yeri denilen ve galarileri, orta ksmnda gzel bir eme, ve meydann bir tarafnda kral arlamak zere yaplm pavyonuyla yar yarya tamamlanm ahane bir yap Bu, yaknlarda yaayan talyan ve Almanlar tarafndan bolca retilen ipek ve altnlarn satlmas iin dnlm olmal.

Ancak,

arazinin

paylam

meydana

ilikin

farkl

kavraylarn

olumasna sebep oldu. Place Royalde byk miktarda lota sahip olan soylular buray kesinlikle zanaatkarlara ve ipekle uraan kiilere ynelik bir yer olarak dnmyorlard ve bu atan grleri birbiriyle uyumlu hale getirmek gittike zorlayordu. 1607 ylnda sorun zld: pek dkkanlar ortadan kaldrld ve bylelikle meydann ticari program gerekesini kaybetmi oldu. b. Place Royalin kinci Dizayn : 1607 Dkkanlar karlarnda ykselen ta ve tuladan pavyonlara gre ok kalitesiz kalm olmal. 1607 Nisan itibariyle, kral, kuzey ksmnn gzelletirilmesi ve alann simetrik hale getirilmesinin Place Royali gelitirecei konusunda ikna olmutu. Sorun, bunun, kraln nerdii gibi dkkanlarn nne birer galeri ekleyerek mi, yoksa ipek patronlarnn istedii gibi dkkanlar yklarak onlarn yerine drnc sra pavyonlar ina edilerek mi yaplacayd. IV. Henri konuyu, Sullyye 27 Nisan 1607de yazd mektup ile u ekilde dile getirdi :
Deneti Denondan rendim ki dkkanlarn yneticileri (reticiler) ile bir sorun yaanmaktaym, onlar tm binay (tout le logis) ykmak istiyorlarm. Benim grm byle deil, bana yle geliyor ki, n tarafa n cephesi dierleriyle ayn olan bir galeri yapmalar yeterli.

Kraln 1607de bu binalar koruma istedii nasl aklanabilir? Aslnda, 1607den nce bu dkkanlarn ortadan kalkmas sz konusu edilmemiti. Kral ile ipek giriimcilerinin ayrld nokta meydann dizayn deil, amacyd. Meydann dizaynnn simetrik olmas konusunda her iki taraf da hemfikirdi. IV. Henri Place Royalin ilk bata tasarland gibi ticaret ve imalat blgesi olmas fikrine sadk kalrken ipek patronlar ve muhtemelen dier arsa

80

sahipleri sadece yerleim mekan olmasn istiyorlard. Neden ipek patronlar ciddi miktarda paralar yatrdktan ksa bir sre sonra bu dkkanlarn yklmasn istiyorlard? Onlara verilen asalet nvanlarnn kendilerini 1615 ylna kadar -Place Royaldeki dkkanlar olsun ya da olmasn- ipek imal etme zorunluluunda braktnn ve muhtemelen kraln bu kouldan vazgemeyeceinin farknda olmalarna ramen dkkanlarn ykm iin bask yaptklarna gre, sadece bu ikolunu bitirmek zere manevra yapmaya almyorlard. Bu ikolunu ortadan kaldrmann mmkn olmadn, ancak baka yere tayabileceklerini anlamlard. Hi biri Place Royalde kalmadklarna gre, meydanda yeni evler ina ederek daha byk ev konforu salamaya da almyorlard. Simetriye ynelik estetik kayglarla hareket etmi olmalar muhtemel olmakla birlikte, kraln iaret ettii gibi, bu olumsuzluk, ksmen de olsa, atelyeler yklmadan da giderilebilirdi. Grnen odur ki, Place Royalden reticilii kaldrmann arkasnda ekonomik bir mantk vard. pekilie ve genel olarak Fransz reticiliine pek alaka gstermeyen sermayedarlar ve soylular, meydan aristokratik bir yerleim blgesi olarak olduka arsa cazip buluyorlard. soylularn pek Place patronlar Royalin muhtemelen meydanda sahibi olan

zanaatkarlara ynelik yerleim yeri ve dkkanlarn olduu bir mekan olarak gelimesine kar olan direnilerini fark etmiler, aristokratik evlerin dkkanlara oranla hem daha prestijli, hem de byk ihtimalle daha kazanl bir yatrm olacan dnmlerdi. Paul Deyonun gzlemledii gibi, onyedinci yzyl Fransasnn toplumsal iklimi, ticaret ve imalat adamlarnn (merchant manufacturer) ilerini brakmak konusunda istekli olmalarna msaade ediyordu : Onyedinci yzyl Fransasnda reticilik toplumsal bir ilerleme saylmadndan, hatta aalandndan, 15 veya 20 yllk imalatlktan sonra sermayesini seigneurie ya da mlke, veya bir ofis almaya ya da mltezimlik kontratna ynlendirirdi. pek patronlarnn Palais Royaldeki dkkanlarna kar tutumlar reticiliinin bu olumsuz alglann gstermektedir ; IV. Henrinin bir retim ve ticaret mekan gelitirmek zere

81

saray adamlarna gvenme stratejisini baarszla uratan ite bu eilimlerdi. Meydanda lot sahibi olan soylularn ticari program heyecanla desteklemediklerine dair iaretler mevcuttu. Zanaatlara ve dkkan sahiplerine evsahiplii yapma konusundaki isteksizliklerinden dolay, kral inaatlarn bitii iin 1606 sonuna kadar mhlet vermesine ramen pavyonlar ina etmeye balamak konusunda baya yava davranmlard. Meydanda inaat yaptran soylularn yarsndan fazlas, zanaatkar kiraclara fazla yer salamamak ve kendilerine daha geni yerleim yerleri ayrmak amacyla tek bir lottan fazla parseli ellerinde tutuyorlard. Soylularn evleri ahsen kullanmalar giri katnda dkkan olmasn engellemiyordu. Ancak, bu ekilde karma kullanmn yaygn olduu Romann aksine, Pariste aristokratik yerleim ile dkkanlar bir arada kullanmak pek allmamt ; Antoine Le Pautreun Beauvais Oteli (1654) giri katnda dkkan olan nadir onaltnc yzyl Paris binalarndand. Kral ticari program zorlamaktan vazgetikten hemen sonra soylunun, pavyonundaki kemerli girileri dkkanlara kapatarak odalar ticari olmayan kullanma adapte ettii en az bir rnek bilinmektedir. Dkkanlarn soylu evlerinden ayrlmas konusunda gsterilen azim ve Palais Royale ilikin ticari programa direni, aristokratlarn retim ve ticarete yatrm yapmaktaki isteksizliklerini gstermektedir. Bu tutumu Robert Dallington 1604te gzlemlemitir: Ticaretin Fransa Krallarna hi bir yarar yok. nk onu bir centilmen iin kt ve aalk bir i olarak alyorlar. Son olarak, yksek fiyatlarla yryen ticareti, mcevhercilerin, saatilerin, altn tccarlarnn, ve dvizcilerin bulunduu Seine kprleri ile Ile de la Citdeki Parlamentodan baya uzakta olan Place Royale ekmenin pratik zorluu da sz konusu olabilir. Bunlar, IV. Henrinin kraliyet meydann ekici bir ticaret ve retim merkezi yapma projesinden istemeyerek vazgemeden nce fark ettii engellerdi. Bir rnek pavyonlardan oluan daha muhteem bir Place Royal-burada Palais Royal de mjdelenmektedir-vizyonu sayesinde, kral ilk projeden vaz gemeye ikna edildi. 1607 Nisannda IV. Henri Place Royal iin ikinci bir dizayn onaylad.

82

Sainctot ve alma arkadalar meydan evreleyen dkkanlarn yklmas ve yerlerine meydann gney ksmyla simetrik olacak ekilde dokuz pavyonluk bir sra ina edilmesi direktifini aldlar. Kral, dkkanlarndan olan giriimcilerin zararn telafi etmek zere bu yeni srann inaatn stlendi. Prelle, meydan betimleyen bask resminde, yanl bir ekilde, kuzey ksmda onbir pavyon gstererek binalarn yan ksmlarn tesine uzand izlenimini yaratmt. Aslnda, simetrik kuzey ksm, yanal ekseni gizleyerek kapal bir mekan grnts yaratmak iindi. Bu biimsel kayg da Sullynin pavyonlarla ilgili hazrlad tarifnamede aka belliydi : reticilerin binalarnn olduu yerde ve ayn hizada. Dokuz pavyonun tamam, gney ksmnda tam aksi ynlerinde duran dier dokuzuyla ayn uzunlukta, meydann kareliinin (quadrature) gerektirdii uzunluk ve genilik olan 72 toised. Ina edilecek olan dokuz pavyonun iki ucu, dik a oluturacak ekilde dou ve bat ksmndakilere tam olarak uymal, hatta eit olmal. Castillonun bask resmi kuzey ksm pavyonlarnn tek balarna (freestanding) ykseldiini gsterse de, Nicolay ve Quesnel Place Royali meydann ilk ideal ekline uygun ekilde tamamen kapal bir yer olarak betimlemitir. Sullynin tarifnameleri de tm nceki belgelerde grnen dkkanlara referans iermemekte ve onun yerine st kapal bir yerde yrmek iin halka ak ve commune kemerli bir galeri. eklinde tanmlanmt. Ticari ilevlerini kaybetmi olan giri kat dkkanlar ve galeri de meydandan karlmt. Kuzey ksmnn ortasnda, daha sonradan Kralienin Pavyonu olarak anlan bir baka giri pavyonu ykseliyordu. Bu pavyon kraliyete ait olmadndan kraliyet sembolleri ve kraln pavyonunda bulunan zengin sslemelerle bezenmemiti. Yeni giri pavyonu ve yanndan uzanan Barn Soka meydann ana eksenini vurguluyordu ve Place Royalin biimi, tm taraflar kapal simetrik bir meydan olarak yeniden tasarlanmt. Simetrik meydan daha grkemli de olsa, yeni dizaynda baz uyumsuz unsurlar vard. Place Royalin eksenel (axial) yaps artk ehrin iindeki dolama uymuyordu. Trafik, yeni eklini bozan biimlerde meydana

83

giriyordu. Kuzeydeki Barn Sokana kan yeni yol meydann merkez eksenini uzatyordu, ama sokan hi bir ilevi yoktu. Gnay giriteki Birague Soka ana bir arter olan St. Antoine Sokandan meydana trafii getirmesine ramen, kuzeydeki sokak neredeyse hi bir trafik getirmiyor ve iki ksa bloun ardndan azgelimi bir blgenin ortasnda sonlanyordu. Bugne kadar, Place Royalin kuzey tarafnn ehrin trafiine hi bir etkisi olmamtr. Burasnn, hibir mimari ifadeyle sslenme gerei duyulmam olan Kralienin Pavyonuna halkn gznden uzakta gizli bir giri olarak dnld aktr. stelik, sadece n cephenin ina edilmemi olmasyla kalnmam, kurallara gre olmas gerektii gibi be aralk yerine, kuzey ykseltisi aadaki kemerle yanl ekilde hizalanm drt aralk bulunuyordu. Kuzey ksmndaki eksenel pavyon meydanda simetriye ulaabilmek iin kullanlan bir pland, ancak Kraln Pavyonundan farkl olarak, o mekann darsnda hi bir kentsel anlam tamyordu. Meydann iki kuzey kesindeki giriler de sorunluydu. Meydann kapal ve simetrik grntsn bozan bu girileri gizlemek zere 1630 yl itibariyle yeni pavyonlar planland. Kuzeydou kesinde bir pavyon ina edildi. Ancak bu giriler dolam iin nemli olduundan kuzaybat giriini tkamak mantksz grnd ve bu giri hep ak kald. Francs Bourgeois Sokandan akan trafik ve kuzeybat kesindeki asimetrik aklk yanal ekseni vurgulamaya, ve bylelikle ulalmak istenen mkemmel simetriyi ve eksenellii engellemeye devam ediyordu. Prelle, bask resminde farknda olmadan bu yanal eksenli dolam vurgulad iin kuzey ksmndaki pavyonlar uzatmt. Yeni dizaynda, meydann ekli ile kentsel balam arasnda, ilk projede bulunmayan bir uyumsuzluk vard. Her eye ramen, kuzey ksmnda grkemli ta ve tula binalarn, ahap yaplarn yerini almasyla ikinci dizaynn ok daha ihtaml bir meydan yarattna phe yoktur. Kraln ticari programdan vazgemesi de bu ok daha byk meydan vizyonu sayesinde salanm olmal. pek yatrmclar kraln kendilerine 1604te verdii arsalarn tamamna hl sahipti. 2 Ekim 1608 ve 8 Ocak 1609 tarihli anlamalarla, drt-aralk

84

birimin korunmasna ynelik kraliyet emrine ramen, meydann kuzey ksmndaki arsalarn bldler ve pavyonlar alt blmlere ayrdlar. pek dkkanlarnn ykmna 1608 banda baland. Evlerin altsnn tahtalarn birbirinden ayrmak iin iki marangoz tutuldu, bir hafta sonra da, ev sahipleri yeni pavyonlar ina etmesi iin Balthazar Monnard ile anlat. artnameler Monnardn retim dkkanlarn yukardan aa doru 64 toises uzunluunda ykmasn istiyordu. Pavyonlar 1610da bitirilmiti ve pavyon sahipleri arka taraflara ek kanatlar yapmak zere inaata devam ettiler. Meydann kuzey ksmndaki dkkanlarn yklmasna ramen, ipekiler ilerine devam ettiler ve onlar barndrmak amacya yeni tesisler yapld. Moisset, Sainctot, Lumague, Camus ve Parfaicts arasndaki ortaklk bozulmutu, ancak her biri, 1603te kralla imzaladklar szlemenin gerektirdii gibi, ipek, altn ve gmi kuma retmeye devam ettiler. Place Royale snr olmayan ipek dkkanlar -maison des moulins ve meydann kuzey cephesinin tesindeki binalar- korundu. Moissetye maison des moulinsin yan sra, yaklak 12.000 livres tutarndaki sat zor ve uzun mal stokunu barndran dkkan verildi. 116 1609 Martnda Moisset dkkan ve imalathaneyi 1615 ylna kadar iletmesi iin ipek dkkanlar yneticisi Pestalossiyi tuttu. Ondan, Parise alt ipek zanaats getirmesini ve ek olarak sz konusu zaman dilimi iinde Moissetnin Majestelerinden hi bir ikayet iitmeyecei ekilde, yaplabilecek her trl ii stlenmesini ve yerine getirmesini istedi. Meydann kuzey ksmnda yeni bir sokak, Foin Soka ald. Giriimciler, 1615 ylna kadar ipek zanaatlarn cretsiz barndrmak konusunda kralla anlaarak yol boyunca yedi yeni ev ina ettiler. 1608 ylnda ev zaten doluydu, zanaatlar dier evlere 1609 ylnda tandlar, evlerden biri de kadn altn eicileri (spinner) iin ayrld. Milanolu bir ka altn iisi tutarak imalathanesinde retilen ciddi miktarda altn ve gm teli satan Lumague, ipek iini devam ettirmek konusunda zellikle etkindi. Meydandan uzaklamasna ramen ipek iiliinin devam etmesi kraln reticilik maceras
116

Hillary Ballon, a.g.e., s.102.

85

konusundaki

heyecannn

kantdr.

Ticari

program

Place

Royalde

baarszla uramt ama IV. Henri imalat ve zanaat aktivitelerinin devamna kendini adamt. Fransann havas (climate), gl uluslararas rekabet ve arazi sahiplerinin direnci ciddi engeller dourduundan, Kraln Fransay byk bir ipek reticisi lke haline getirme vizyonu gerekletirilemedi. Yine de, kraliyet projesi, 1615de Fransann yksek fiyatlara yabanclardan satn almakszn dnyann en iyi ipeini kendine yetecek kadar retebilen bir lke olduunu ifade eden sekin iktisat Antoine de Montchrtieni etkileyecek baary gsterebilmiti. 1607 ilkbaharnda ipek dkkanlarnn ykmna karar verildiinde meydann tarafnda pavyonlar ykseliyordu. Sadece dou ksmnn kuzey ucundaki lot bo kalmt ve 10 Temmuz 1607de kral, grevini ihmal eden arsa sahiplerini, derhal inaata balamadklar taktirde cezalandrmakla tehdit etti. Barthlemy Laffemas ve yal Nicolas dAngenness tehtide tant vermediinde kral, kraliyet marangozu Louis Marchant ve kraliyet duvarcs Jean Fontainee pavyonlar kraln sponsorluunda ina etmeleri, tamamlandnda arsalarn kendilerine ait olaca talimatn verdi. 1608de ipek dkkanlar yerle bir edilmi, iki yl iinde de kuzey ksm tamamlanmt. Tamam duvarc Balthazar Monnard tarafndan yaplan bu pavyonlar dnda Place Royal ademi-merkeziyeti bir tarzda ina edilmiti. Her lot sahibi inaat kendi adamlarna yaptrmt ve ta ve tula n cephenin arkasn kendi zevkine gre yaptrmt. Ancak, bir ok arsa sahibi ayn ustalar tutmutu, en azndan be pavyon Kraln Pavyonunu dizayn eden mimar olan Jonas Robelin tarafndan yaplmt ve Monnard on bir pavyon ina etmiti. Birden fazla inaatta grev alan duvar ustalar genel mteahhit olarak hareket etmi, inaat malzemelerini salayarak her projeyi farkl ustaya yaptrmlard. 117 1607de
117

Place

Royalin

dizayn

deitirildiinde

kral

meydann

a.g.e., s.103.

86

programn aka yeniden formle etmedi. 1605te ilan edilen amalar yeni bir emirle iptal etmedi ve pavyonlar zanaata ve ticarete ynelimlerini mimarinin sessiz lisannda ifade etmeye devam ettiler. Ama kral blnm lotlarn belirli ellerde toplanmasn engellemek veya arsa sahiplerini pavyonlarnda dkkan ina etmeye zorlamak zere hi bir adm atmad. 1607 ortalar itibariyle kral, retime deilse bile ticarete daha uygun ikinci bir meydan, Place de Dauphinei yaptrmay planlyordu ve iktisadi hedeflerini Place Royalin gnlsz soylularna dayatmamaya karar vermiti. Kraldan herhangi bir itirazla karlamayan saray adamlar, Place Royali kendi kiisel yerleim ihtiyalarna gre gelitirmeye baladlar, ancak zanaatilerin varl meydann ilk balangtaki hedefini hatrlatmaya devam etti. Kraln Place Royalin ilk yllarnda niyetlerine ilikin belirsizlikler olsa da, meydana ilikin her iki vizyon da canlyd. imdiye kadar, meydann en ak resmi tm arsa sahiplerinin evlerini genilettikleri ve yeniledikleri dnem olan ve bizlere Place Royalin tamamen aristokrik bir blge olduu izlenimini veren ge onyedinci yzyl belgelerinden gelmitir. Ancak orjinal bina kontratlarnn birounun bulunmas IV. Henrinin Place Royalinin melez toplumsal ve mimari karakterini ve kraln lmnden sonra aamal bir ekilde aristokratik bir mekana dntn aa kartmtr. Baz snrlamalar olan bu kontratlar kat planlarn ve odalarn ilevini aklamamakta. Bununla birlikte, ierdikleri bilgiler -sahibin ad, lotunun boyutu ve evin kanatlarna ilikin dzenleme- Place Royalin yepyeni bir resmini ortaya karyor. 118 Grdmz gibi, lotlar bir soylunun otelinden ziyade rahat bir burjuva evine gre lldnden, soylularn yarsndan fazlas ilave arsa almt. Place Royalde, biri kraln orjinal planna uygun ekilde tek pavyonlu, dieri ise meydann deiiminden sonra iki pavyonlu olmak zere iki ev ina eden Pierre Fougeu dEscuresun (1554-1621) tutumu lot boyutlarna ilikin emsal tekil etmektedir. Gvenilir bir saray adam olan Fougeu Sullynin voirie ynetiminde nemli pozisyonlar igal etmekteydi. Kendi memleketi olan
118

a.g.e., s.104.

87

Orlansda nde gelen bir mimar olan Fougeu, Sullyyi memnun etmek iin Henrichemontta bir ev yapmt. 1605te, Fougeuya kraliyet pavyonunun dou tarafnda lot verilmiti ve o da inaat iin kraln kulland ekibi kullanmt. 17 Mart 1666da, duvar ustas Jonas Robelin giri katnda meydana bakan drt dkkan ve onlarn hemen arkasnda da bir avluya bakan ikinci bir oda dizisi bulunan bir pavyon yapmay kabul etti. Avlunun Birague Sokandaki bir porte cochreden girilen en u ksmnda ahrlar yapld. Bu bina kraln Place Royal iin niyetlerini yerine getiriyordu: mtevazilii ta ve tula cepheyle rtlen, dkkanlar olan, sahibinin kendi kullanm iin deil, tccarlar ve burjuva kiraclar iin yaplm bir ev. En varlkl zanaatkarlarn bile ulaamayaca (Place Dauphinede yaplan en kk evler kabaca 6.000 livre tutuyordu) ama varlkl bir soylu iin fazla yk getirmeyen bir rakam olan 23.711 livre tutarnda maliyetle tamamlanmt. 119 Mart 1607de inaat olduka ilerlediinde Fougeuya, ilk evini abucak ina etmesinden duyulan minnetkarlnn gstergesi olarak meydann bat ksmnda be lot verildi. Fougeu kendisinin yaayabilecei daha byk bir ev ina etme frsatn memnuniyetle karlad. Srann gney tarafndaki iki lotu elinde tutarak, dier lotu ve tamamlanm evini inaat masraflarn karlamak zere satt. Aralk 1607de evi satma niyetiyle, Fougeu, evi daha ekici hale getirdiini dnd bir deiiklik yapt, dkkanlara giren kemerli girileri kapattrd. ay sonra, Mart 1608de, yapt yatrmdan yzde 7,5 kar ederek evi 25.500 livres karl satt. Fougeu bu evde hi yaamad, muhtemelen yaamaya da hi niyetlenmedi. eitli satlardan elde ettii gelirle meydanda iki pavyonlu, en azndan bir taraf kanatl, avlunun uzak kesinde bir avluya daha sahip sonradan alnan ilave bir arsa zerinde St. Antoine Sokana uzanan bahesi olan bir otel ina etti. Bahe bir soylu evinin en temel zellii olmasna ramen bu, cep-baheden daha geni bir baheye sahip olan tek ev buydu. Fougeunun Place Royal lotlarna ancak yeni arsa ekleyerek bahe yapabilmesi lotlarn aristokratik ev yapm iin dnlmemi olduunun bir baka gstergesidir. Fougeu bu evi mr

119

a.g.e., s.105.

88

boyunca kendi kullanmnda tuttu. Yatrm olarak grldnden, 18 Mart 1641 tarihli vasiyetinde Place Royaldeki evinin deerini 94.000 livre olarak belirlemiti. 120 Meydann kuzey ksmnn geliimi Place Royalin dizaynnn

deimesine taraftar olanlarn meydana ilikin vizyonlarn ak bir ekilde ortaya koymaktadr. oklu pavyona sahip evlerin arasnda be zanaatkara ait, ya tek pavyondan ya da avlunun arkasnda bir kanat veya bloktan oluan mtevazi evler yer alyordu. Bu evlerden drd, en ufak lotlarn yerletirildii dou ksmndayd ve belki kendi evi de bu dizide yer aldndan, Chastillonun bask resminde n planda gsterilmilerdi. Balthazar Monard dizinin kuzey bitiminde lot sahibi olan (Chastillonun resminde sa uta) kraliyet marangozu Louis Marchant iin Pas de la Mule Sokana snr oluturacak ekilde bir kenar kanad yapt. Marchantn 1609 ylnda evi 350 livre gibi dk bir mebla karl kiraya vermesi, evin olduka mtevazi olduunu gstermektedir. Dizinin gney cephesinin bitimindeki lotun (Chastillonun resminde sol uta) sahibi, arsay tespit edemediimiz atlarla Jean de Fourcyden satn alan marangoz Antoine Le Reddedi. Le Redde mutlaka meydanda yaamak istiyordu, ei lene kadar Place Royalde yaadlar ve ev 1681de ocuklar tarafndan satlana kadar ailede kald. Place Royalin yirmi drt inaat sahibi kral desteklemek ve Parisi gzelletirmek drtsyle hareket etmi olsalar da, evlerin deeri bu grev duygularn dllendirmiti. 1605 ve 1606da bo lotlarn deerleri dk olmasna ramen Place Royal tamamlandktan sonra meydandaki mlklerin deeri ykselmiti. Ilk be yl ok fazla ev sat olmamasna ramen speklasyonun nemli bir faktr olmaya balad aktr, ilk satclarn rnei Paris emlak piyasasnda yksek kazanlarn mmkn olduunu gstermitir. 121

120 121

a.g.e., s.106. a.g.e., s.107.

89

Intendant des finances ve Sullynin yakn evresinden Isaac Ranauld, gney dizisinin bitimindeki lotuna bugn Victor Hugonun evi diye bilinen iki paralel corps de logis ina ettirdi. Arnauld ustalarnn inaat malzemelerini salayarak mteahhitlii kendisi stlendi, ve duvar ustas Jean Gaucherye 11.851 livre tutarnda iilik bedeli dedi. Arnauld, 1612de, Chastillon tarafndan anlatlan meydandaki kraliyet merasiminden bir hafta sonra, evi 48.000 livre karlnda Lavardin Markizi Jean de Beaumonoira satana kadar burada yaad. Eer Arnauldnun toplam maliyeti de Fougenunki kadar, yani 24.000 livre civarndaysa, ev drt yl iinde yzde 100 gibi dikkate deer bir kazan getirmiti. Fougeu, bu oranla karlatrldnda yzde 7,5 gibi dk bir kazan salamt, ama belli ki, meydanda gerekletirilen kraliyet enliklerinin de etkisiyle mlkler hzla deer kazanyordu. Ev sahiplerinin ok aznn; 1610da te biri, 1613te ise bete birinin Place Royalde yaamay semesi dikkat ekicidir. Vergiye dair konularda alan bir kraliyet grevlisi olan Franois de Lomenienin meydanda yaamaya ynelik baz kayglar vard. 1607de meydann bat ksmnda satn satn ald lot zerine Janes Robline tek bir sra odann, giri katnda dkkanlarn, st katlarda ise sit dairelerin (salle, chambre, garde-robe) olduu bir pavyon yaptrtmt. Mutfakta dar bir yan kanat ve ahr ile ana merdiven bu binalarn kontratlarnn tipik cmlesindeki gibi, Bay dEscuren Kraln Pavyonunun yaknndaki ayn usta tarafndan yaplan binasnda olduu gibi olmalyd. Bu mtevazi evde en fazla bir veya iki yl yaadktan sonra de Lomenie bu evden tand ve 800 livre karlnda evi Portekizli bir gentilhommea kiralad. De Lomenienin komusu kraliyet yargc Jean Pricard da 1607de meydanda yaamak konusunda istekliydi. Kraliyet balarndan faydalanmayan Pricard Fogeudan iki lot satn almak iin ok para harcamt. ki pavyonlu evi abucak yaplmt ve 1608de sadece demeleri bitmemiti. Ancak Pricard evde en fazla 1,5 yl yaadktan sonra daha sonra kontrat bir tccara transfer eden kraln kardeinin korumalarndan birine kiralad. Pricardn kiraclarnn deiiminin gsterdii gibi, meydann sosyal karakteri hl belirsizdi. 1608de Jean Phlypauxnun Place Royaldeki evi iin yaptrtt kira kontratnda eklettii zel madde

90

meydann

programna
122

ilikin

kafa

karklnn

devam

ettiini

gstermektedir.

Meydann ilevi konusundaki bu belirsizlik aristokratlarn balangta Place Royale fazla ilgi gstermemesinin sebeplerinden biriydi. Bu kesimin Place Royaldeki binalar yerine ne tr evleri tercih ettiklerini bilinmiyor. Yalnzca, ilk evlerinin Pariste olduuna eminiz. Sarayda ofis sahibi olan kiilerin bakente bal olmalar, onlar Paris emlak piyasasnda yatrm yapmaya tevik ediyordu. Pariste yaamayan bir tek arsa sahibi, Claude Chastillon kendi memleketi olan Chaalonda yayor, Place Royaldeki pavyonunun st kayn Paris ziyaretleri iin kullanyordu. Place Royalde yksek miktarda mlk olan arsa sahipleri, meydanda en byk yatrm yapan Charles Marchantn izinden giderek, evlerini kira mlk olarak tutuyorlard. Kiralardan ciddi kazanlar bekleniyordu. Tm ipek patronlar Place Royaldeki evlerini kiraya verdiler; mrlerinin sonlarnda bu evler ok nemli malvarl haline gelmiti Place Royalin sosyal karakteri, ehrin iindeki mahallerde olduu gibi, soylu ve burjuva evleriyle homojen olmaktan ok uzakt. Duvar ustalar, tccarlar, ipek zanaatlar, bir mzisyen, bir Portekizli gentilhomme; Chambre des Comptes bakan Michel Tambonneau (Phlypeauxnun evi), Montpelliernin kraliyet veznedar Bernardin Pradel (Claude Parfaictin evi) ve Prens Henri de Rohan (Moissetnin iki buuk pavyon oteli) gibi sekin kraliyet grevlileriyle yan yana yayordu. 1613te Guillaume Parfaictin kiracs olan kraliyet ordusu grevlisini ksa sre sonra spanyol bykelisinin sekreteri, ngiltere bykelisi, bir vergi memuru ve bir temen izledi. Uzun dnem szlemelerine ramen ev o kadar sk kirac deitiriyordu ki, bu durumdaki tek rnek olmakla birlikte, Parfaictin evi muhtemelen geici yerleim yeri olarak kabul ediliyordu. Kiralar meydana biilen deeri yanstyordu. Pierre Sainctot bir buuk lotunun zerine, biri meydana bakan alt aralkl n cepheye sahip, dieri de arka tarafta Foin Sokana bakan eit byklkteki
122

a.g.e., s.108.

91

iki evi arka arkaya ina etti. Meydandaki ev 1.200 livrese kiraya verilirken, arka taraftaki ev yars deerindeydi; 1618de ilk evin kiras 1.400e ykselirken, dieri 600 olarak devam etti. Kira kontratlarnn ou mal sahibine Place Royalde kraliyet merasimleri dzenlendiinde meydana bakan odalar kullanma hakkn veriyordu. Ancak mal sahiplerinin bu imtiyaz kullanmalar pek fazla gerekli olmad, nk IV. Henrinin lmnden sonra Bourbon saray Louvreun ok daha byk ve pahal olan alann burjuva karakterinden hi bir zaman tam olarak arnmayan meydana tercih etti. 1612 Nisannda, kraliyet, ta ve tula pavyonlarla evrelenmi olan meydanda kraln kzkardei Elizabethin Habsburg tahtnn varisi istikbalin IV. Philipi ile; ve henz onbir yandaki XIII. Louisnin Philipin kzkardei Avusturyal Anne ile nianlarn kutlamak zere grkemli ve zengin bir tren dzenledi. Bu olay nemli umutlar dourdu. IV. Henrinin iki yl nce ldrlmesi onun hkmdarlnn devamnn, Fransaya getirdii bar ve dinsel birliin Avrupa iin de bir altn aa elik edeceine dair inanc sarsmt. Bu nianlarla, iki byk devlet olan Fransa monarisi ile Habsburg spanya Krallnn tanrsal bir bar ynetiminde birleeceine dair umutlar bir miktar canlanmt. Bourbon saray bu hayrl olay kutlamak zere Place Royalde topland. gn boyunca iki valye grubunun evliliklerin getirmesinin mit edildii iirsel ynetimi sembolize eden, kuleli Felicity Sarayna girmek zere savatklar bir drama, Place Royal Carrouselisergilendi. Programn yazar Vulson de La Colombirin anlattna gre, saray Fransada Byk Herkl Henrynin muhteem almasyla yaplmt ve Anne Kralie ve kral naibi onu, uzun zaman nce Atinada ayn Tanrsallka tapmak zere yaplandan daha da gl klmak istemilerdi. Chastillonun tahminine gre Carrouseli, muhtemelen abartl bir rakam olmakla birlikte, meydan evreleyen stand ve pavyonlardan yaklak 60.000 kii izledi. Valois hanedannn gsterili trenlerini hatrlatan bu gsteri Place Royalin resmi al oldu ve meydan ilk defa kraliyet merasiminin resimlerinden gren Parislilere ve yabanclara,

92

Place Royal aristokratik bir mekan olarak grnm oldu. 123 Sonraki yllarda meydan giderek sadece soylulara ait bir mekan haline geldi. Soylular meydanda atl (equestrian) sanatlarla ilgilendiler, at zerinde mzrak dvleri yaptlar, 1613te kraliyet eitmeni Antoine de Pluvinelin rencileri atl bir bale dzenledi ve Pluvinel binicilie ilikin yazl almalarna XII. Louisnin ve meydandaki grevlilerinin resimlerini koydu. Fransz ipeine ynelik program sessizce sona ererken, basl yazlar ve rehber kitaplar Place Royali bu aristokratik elencelerle zdeletiriyordu. 1615 ylnda retim iini devam ettirme zorunluluu ortadan kalktnda, Moisset maison des moulinsi hemen satt, meydann kuzey ksmndaki eski ortaklar da ipek dkkanlarn kira-getiren mlklere evirdiler. Meydann kuzey ksmndaki gelimeler mekann aristokratik karakterini daha da glendirdi. Kralienin Pavyonundan kuzeye kan Barn Sokann bitimindeki mlk, 1609da monariyle kuvvetli balar olan ve destekileri arasnda kralie naibinin yan sra Place Royaldeki baz mlk sahiplerinin de bulunduu Minimler tarafndan satn alnd. Kilise, Place Royalin merkez ekseniyle ayn hizadayd ama Franois Mansart 1657de dizayn edene kadar dzgn bir d cephesi yoktu. 1662de bu i brakldnda Mansartn muazzam dizaynnda sadece ilk katn nyzne gelinebilmiti. Cephe, bir sonraki yzylda mimarnn lmnden sonra, farkl bir dizayna gre tamamlanabildi. Rahibe manastr, Barn Sokan bir blok kuzeye doru uzatmak amacyla on sekizinci yzyln sonunda ykld. XIII. Louis hkmdarlnn son yllarnda Place Royal tamamen deimiti. 1639da Kardinal Richelieu meydann ortasna XIII. Louisnin at stndeki bir heykelini diktirtti. Kendisi de zaten imdi Victor Hugo mzesi olan 21 numaral evde 1627ye kadar yaamt. 124 Yzyln ilerleyen yllarnda Place Royalin kemerleri altnda fahieler mteri aryorlard, bakalar da, galeriyi daha saygn bir ekilde, ama ticaret iin tasarlandn rtk bir ekilde anladklarn gsterir ekillerde kullandlar. 1682de,
123

a.g.e., s.110-111.

93

meydann IV. Henrinin istedii ekilde, halk tarafndan fazlaca ziyaret edilmesinden rahatsz olan soylu mukimleri anahtar sadece kendilerinde bulunan gizli bir bahe yaptlar. Place Royal, saray adamlarn ehir hayatndan kopartan, soyluluun imtiyazl bir mekan haline gelmiti. On yedinci yzyln sonlarna doru, IV. Henrinin meydana ilikin retim ve ticaret merkezi olmas fikri, halefleri monariyi bambaka bir yola sevk ederek saray bakentten kopartp Versaillesda grkemli ve trensel bir dnyaya tadklarndan, artk hayal bile edilemeyecek durumdayd. Napoleon tarafndan 1799da Place de Vosges diye adlandrlan meydan, sadece iki nemli deiiklie maruz kalarak yzyllardr hayattadr. At stndeki orjinal heykel 1793te Fransz Devrimi srasnda yklm, 1829da ise Dupaty ve Corto tarafndan yaplan yeni bir XIII. Louis heykeli meydana dikilmitir. 1825te kuzeydou kesindeki kk giri pavyonu meydann kuzey ksmndan giri amak zere yklmtr. Son yllarda, pavyonlar restore edilen ve cephesi dzenlenen Place de Vosges yeniden popler bir mekan haline gelmitir. u anda meydan evreleyen dkkan ve kafeleri grdnzde, IV. Henrinin planlad ekilde bir ticaret merkezi olarak hayal etmek zor deildir. Her ne kadar dnemin tm planlarna ve abalara ramen Placein gerekletiremedii ama balatt hareketi Palais Royal tamamlayacakt. 125 2. Temsilin kizlenmesi Olarak Palais Royal Jules Michelet, Palais Royal iin Tm insanlar kendilerini unuturlar. Mekan, bu garip
mekan, manzarann getii, grnd, baz anlarda kendi kendini unuttuu bir mekand. Palais Royal artk Palais Royal deildi. Erdem, ok iten samimi bir tutkunun byklnde, hevesin ateinde o enstantane iin katksz bir eye dnt. En ok aalananlar balar dik gkyzn seyrettiler, gemi hayatlarn, kt bir rya gibi geen, en azndan o gn iin ; onlar erdemli olamazlard, ama dnyann tm zgrlkleri adna kendilerini orada kahraman hissettiler ! Halklarn arkadalar, birbirlerinin kardeleri, artk bencilce duygular yok ve hereyi paylamaya hazrlar. diyor.

124 125

Place des Vosges, http://www.paris.org/Monuments/Vosges Hillary Ballon, s.111-113.

94

Byk, grkemli ve kompleks bir yap olan Palais Royal gibi bir alternatif sosyal dzenleme mekannn ekonomik, siyasal, sosyal ve mimari tarihesi de doal olarak zengin olacaktr. a. Devrimden nce Palais Royal Place des Vosges ile benzer ticari amalarla yaplan ve ayn kiiler veya bunlarn miraslar tarafndan kullanlan Palais Royalin tarihi 1624lerden balatlr. Ortaa Paris evlerinin bulunduu yerin ortasnda bir saray yaptrarak ie girien Kardinal Richelieunn kafasndaki plan, buray ina ettirmek iin kraldan bor olarak ald paray iade edebilmek ve tabi para kazanabilmek iin mekan tpk nceden yaad yer olan Place des Vosges gibi kompleks bir yaplar btn haline getirmek, kiralanacak dkkanlar ve evleri ile kamuya ak bir ticaret merkezine dntrmektir. Hatta tarihi hikayelerde, kraln paray verirken Kardinale ald paray iade edebilmesi iin ok almas gerektii ve burada yerletirecei ticari dzen nedeniyle artk gremeyecekleri kadar megul olacan hatrlatt rivayet edilir. Richelieu de bu planda yannda yeralacak soylular da rgtleyerek Palais Royal projesini geree dker. Bu, ayn zamanda daha nce tecrbe edilen Place Royal deneyiminde, zanaatkarlar ve burjuvalarla beraber yaamay kabul edemeyen soyluluun ve kraln artk bu tr bir projeye hazr olduklarnn da gstergesidir. Bu tr giriimci yeni kimlik, ticaretle uramay kk drc bir ey olarak deerlendiren aristokrasinin deien yzn de gstermektedir. Tabi ki uzun vadeli bu planda ilk kayg bir kraliyet ve soyluluk temsilini ve rahatln mekana dokumaktr. Bu ama dorultusunda, Kral naibi Kardinal Richelieu kariyerinin doruk noktasndayken Place Royalde yaad orta halli bir konakta otururken o dnemin olduka rai bir fiyatna eski Otel Rambouilletyi (dAngennes) satn alr ve Saint-Honore yolu boyunca, etrafndaki evler ve bahelerle birlikte, bir saraya evirir. 1625-1630 ehir rampalarnn kaldrlmasndan sonra Pariste baheler adeta yaratlr ve bu neeli, sosyal mekanlar evlerin avlularna kadar geniler. Bu enlikli evler daha sonra sarayn iindeki kimi yan sokaklar olacaklardr:

95

Richelieu, Croix des Petits-Champs ve Bons-Enfants 126 gibi. zerinde deiiklikler yaplacak konan ykmna 1624te balanr ve Richelieu, 1632de yeni yerinin yaplmas iin dnemin Le Corbusieri kabul edilen ve kamusal mekanlar konusunda olduka zevkli Le Mercier ile anlar. Richelieunn evde oturmak istei zerine, hereyi ykp yeniden yapmak yerine mimar binay aama aama yeniden dzenlemeye mecbur braklr. Dolaysyla sonuta oluan tam da kafasnda ekillendirdii plan olmaz. Tamamlanm haliyle zerine mermer bir tabletle Palais-Cardinal asl olan yerin ilk etkileri balamtr bile. Adnn zerine yorumlar yaplr, tad ift anlam en nemli, merkezi, esas yer ve Kardinalin Yeri ne Yunan, ne Latin ne de Fransz etkileri tamaktadr. Malikane binasnn ad hakknda birok dedikodu kar. O dnemde yine toplumsal bir sorun olarak eletirilen Hotel-Dieu(Tanr Oteli) hakkndaki dedikodularla birlikte yantlar bu dedikodular da. Varl zaman ve mekanda ezeli ve ebedi, gc snrsz Tanrnn, buradaki anlamyla ad etkin bir sfat olamaz. Dolaysyla sulanamaz. te yandan da kim efendisinin yolunu izleyen bir hizmetkarn sulamaldr ki, der Richelieu. Halk tarafndan kt iletilmesinden dolay ikayetlere neden olan yer sadece Tanrnn adn tayorsa da artk insani bir dzenlemenin yeridir. lk kaynandan km iyilik ve ktlk imdi insani iradenin elindedir. Tanrnn yerine geen insan iyi gsterme yolu ise iyi niyetidir. te yandan hizmetkar olduu kraln yolunu izleyip, onun annn devam olacak bir mekan yaptrdn syleyerek inas ve adyla kraliyete kar ironik bir kar duruun simgesi olan Kardinal Yerlekesinin yapl nedenini kurnazca gzel bir kyafete brndrr. ada basklardan grld ekliyle yapnn Rue Saint Honoree bakan cephesi olduka sadedir, Rnesans atafat ve zenginliiyle alan Le Mercier bu sefer bunun dnda yeni bir ey denemi ve eski tarznn yerine

126

Richelieu Soka 1634te Kardinal tarafndan alr ve ilk ad Royaldir. Yapldktan sonra Diderot ve Moliere bu sokaa yerlemilerdir. Croix Petit-Champs Sokada Kardinal tarafndan 1634te alr. Daha sona Pompadour Markizi ve nl salonuyla Madam Pompadour Jeanne Poissonun evi buradadr. Bons-Enfant Soka ise en eski sokaklardan biri olarak 12. yzylda yaplm ama Palasi Royalin inasyla tamamen ehri deitirmitir. (Le Palais Royal, Morance-Paris, Guides Morance, Paris,s. 26)

96

souk klasizmi tercih etmitir. Avlu duvarlar ise daha ssl bir tarzda ina edilmitir. Ama asl ss binann iindedir. Biri gneydouda kk, dieri kuzeydouda byk olmak zere iki resim galerisi (Le Galerie des Objects dart ve La Galerie des Illustres) 127 yaptrr. Halka da alan galeriler de her yl resim sergileri dzenlenir. Uzun Galeri Simon de Vouet, Poerson, Poussin ve Philip de Champaignein katklaryla resimlerle doldurulmu ama Kardinalin lmnden yarm yzyl sonra yatak odalar sitine dntrlmtr. Dier bir mimari deiiklik de ok deerli kitap ve el yazmalarnn olduu ve sonra halka alan ktphanesidir. Mimari iin ok ilgin olmasna ramen bir kardinalden beklenilecei zere evinde adet apel yaptrr. Ayn zamanda garip karlanacak trden biri zel gsterimler ve zel partiler iin sadece 500 kiilik kk ve dieri yaklak bin kiilik byk tiyatro olmak zere iki tiyatro ina ettirir. 1637de Jacques Le Mercierin sarayn sa kanadnda ina ettii tiyatrolar, hareket eden sahne kanatlar, perdesi ve orkestra arasndaki sahne kemeri ile Fransada bir ilktir. 1636ya kadar sren bu deiiklikler iin Kardinal 666.000 livres gibi dnemi iin ok yksek meblalarda bir para harcar. Kral bile kskandracak bu mekan tm yaam boyunca kullanm hakkn elinde tutmak artyla krala hediye etmek zorunluluu hisseden Kardinal, vasiyetinde tm varislerinin de burada kalabilme koulunu ekleyerek buray krala brakr. Kraliyet orman Moulinsten kesip ehre getirilmi ve zaten darack olan sokaklar iyice kullanlmaz hale sokan aalar ve sokan pis kokulu havas, kamusal birliktelie engeldir. Kardinal Saray bunlardan bkanlar iin iinde birok mekan biraraya getirecek bir yap iskelesine dnecektir.
128

Bu geni at altnda en gze arpan bina, 1641de XIII. Louis, Kralie Anne ve tm saray erkan karsnda, al Kardinalin yazd anlalan trajikomik eser Mirame ile yaplan tiyatrodur. Kardinal Richelieunn 1642de lmnden ksa bir sre sonra, kralie
127 128

Le Palais Royal, Morance-Paris, Guides Morance, Paris, s.6. Vivian Rome,The Royal Chateaux of Paris, Putnam Great Russell Street by W. and J.

97

Louvredan daha rahat bulduklar Palais Royale tanrlar. Annein ilk giriimi Palais Royale gen kral grmeye gelen halktan rahatsz olduu ve bunu artk bir aalama olarak kabul ettii iin giri tarafndaki Hotel Sillery yktrp yerine Muhafz Kona yaptrmak olur. 129 O zamanki Kardinal 1639da vatanda olmu, Palais Royalin bahesinin en dibinde ve bugn Milli Ktphane olan Otel Tubeufda oturan nl talyan devlet adam Mazarin ise 1644te sarayn bat ksmna yerleir. Sarayn tm i dekorasyonunu Simon Vouet yapar. Louvredan birok eya ve sanat eseri getirilerek saray zenginletirilir. Bu zenginliin bir bedeli de vardr. Kralie Anne parlamentoya vergilerle ilgili bir plan nerir ama bu reddedilir. Halk daha Richelieu dneminden kalan vergi ykleri nedeniyle huzursuzdur. Daha kk olan XIV. Louis dneminde kralienin sevgilisi ve yardmcs Kardinal Mazarinin temsilindeki kraliyet gcn snrlamak iin 1648de parlamentonun ajitasyonuyla balayan ayaklanmalar ve hkmetin halk tarafndan daha byk bir tepkiyle karlanan bastrma hareketi 1653e kadar srer. Parlamenterlerin, zellikle Brousselin tutuklanmas halk ayaklandrr. Ban Condenin ektii Fronde diye anlacak bu ayaklanmalar srasnda Palais Royalde bir tr mahkum hayat yaayan kraliyet yeleri iin artk ehir merkezi tehlikeli bir hal aldndan kralienin kardeleri, kralie, gen kral ve dier asiller Palais Royalden gizlice Saint-Germaine kaarlar. ok gizli operasyonla buradan karlan kraln anlarnda bu yzden Palais Royal hep kt bir yer olarak kalacaktr. 130 Palais Royal bu tr siyasi ayaklanmalardaki merkezi konumundan dolay hem ayaklanmalara hem de bunlarn bastrlmas mcadelelerine ahit olur. Ayaklanmalarn bastrlmasndan sonra Conde, kraliyet ordusuna direnemez kaar. Olaylarn yatmasndan sonra Saint-Germainden dnen kraliyet ailesi, Louvrea yerleerek buray 1652-1661 yllar arasnda kullanacak olan ngiltere Kral I. Charlesn dul ei Henrietta Mariaya brakr.
Mackay Co., London, MCMLVI, s.88-89. 129 Le Palais Royal, Morance-Paris, Guides Morance, Paris, s.7 ve bknz. www.conceil-etat.fr/ce/histoi/print.asp 130 Charles Tilly, Avrupada Devrimler, ev. zden Arkan, yeni Bin Yl yay., stanbul, s.223224, bknz. Viault S., Birdsall, The Modern European History, McGraw-Hills Colledge Core

98

Henrietta Louisnin kzkardei olmasna ramen artk Parislilerce hor grlen ngiliz gmenlerinden biri olarak lkesine dnmek zorunda kalmtr. Henrietta Maria, o dnem asilleri tarafndan pek ho karlanmaz ama yine de kz prenses Henriettay Dk Orleans ile evlendirmeyi becerir. Dardan gelen bir teki, yabanc olan bu soylu ve kafilesi, dneminde Palais Royalin yaldzl duvar rlyefleri sklm, camlar krlm, tm odalar harabeye eviren demirbalara byk zararlar verilmitir diye aktaran Fransz tarihilerinin (M. De Villars) notlarnda hep kt ve Palaise zarar vermi agzl ruhlar olarak tanmlanr.
131

Kraliyet tiyatrosu olarak Kralie Annein sekin izleyicileri iin kulland kk tiyatro 1660da, Moliere ve kumpanyasna alr. Moliere lmne kadar eserlerini sergilemek iin bu tiyatroyu kullanr. 1673te ubat aynda Hastalk Hastasnn temsilinde hayata gzlerini yumduktan sonra sonra Palais Royal, Jean-Baptiste Lullynin mzik akademisi ve opera retimleri iin en uygun mekana dnecek ve halka hizmet edecektir. Prenses Henriettann lmnden sonra saray, kraln izni ve evlatlk kzn oluyla evlendirmesinin bir hediyesi olarak kuzeni, ayn zamanda Henriettann erkek kardei olan Dk Orleansa (Philip) geer. Naib sarayn gney kanadnda metreslerini arlad ufak daireler yaptrr. Comedie Francaise yaplrken buralar yklacaktr. Dairelerin kuzeyinde HardouinMansarta bir galeri daha yaptrr. Kendi oturduu ve Galerie des Objets dArtn iinde olan byk dairenin dekorasyonu iin yumuak ve minimalist izgilerde alacak olan Oppenordu seer. Orleans ailesi bat kanadnda Richelieu Sokana bakan tarafta oturup halk daha yakndan takip ederken, kraliyet ve Anne ise sarayn kuzeydousunda kalmay tercih ederler. 132 XIV. Louisnin kz ile evlenen Dk Orleansn olu Chartres 1701de kral naibi olarak Dk Orleans adn alr. Onun olu Louis Orleans Pieux saray da pek kalmaz ve oluna brakr. Onun da olu Louis Philip dOrleans sarayda mimar Contant dIvry ve Moreau Desproux ile byk deiikliklere
Books, 1990, s.112. 131 Vivian Rome, a.g.e, s. 90-91. 132 Le Palais Royal, Morance-Paris, Guides Morance, s.11.

99

gider. 1752de Finas Salonu ve imdiki Anlamazlklar Mahkemesi olan Neoklasik tarzda Eski Yemek Salonunu yaptrr. Desproux Gsteriler Salonu ve Avlunun n cephesini yeniden yapar. DIvry bugnk merkezi binay yeniler ve eref Salonunun kuzey cephesini restore eder. Le Mercierin yapt Byk Merdiven de bu deiikliklerden nasibini alr. Saray 1776de sahipliinde nemli gelimelere ahit olaca dnemin ba kahraman, devrimin ateli savunucularndan ve (eitliki) Louis Philip Egalite olarak tannacak Dk Orleans Josephe geer. O sralar para sknts eken Louis, bahenin tarafnn, alveri pasajlarnn, binalarn ve d yzeylerinin yeniden yaplanmasn salamak iin yine dnemin nl mimarlarndan Victor Louisyi grevlendirir ve saray evreleyen sokaa da kk Orleans kardelerinden Valois, Montpensier ve Beaujolais isimlerini verir. 133 1780de Dk de Chartres, Victor Louisyi sarayda Venedikteki San Marco meydanna benzer bir yap oluturmas iin yeniden arr. 1784te tamamlanan binalar stnlarla destekli alt katta dkkanlar ve stnde de apartman daireleri, Place Royal arkatlar gibi ticari bir amala dizayn edilir. nemli bir gayri menkul operasyonu bnyesinde parkn etrafna dizilmi bu evleri zel kiilere kiralayarak nemli bir gelir elde eder. Amalanan dorultuda, uygun ambiyans yakalamak iin sadece ok lks malzemeler ve pazar elencelerinin satlp tedarik edildii bir yer olarak dzenlenen Palais, Galerie de Montpensier, Galerie de Beaujolais, Galeir de Valois ve Galerie dOrleans (Camp des Tartares) olarak geen galerilerle ve pasajlarla evrelenerek son halini alr.
133

Valois Soka 1784te dkn en byk olunun erefine alr. 114te Valois Soka, 1848-52 arasnda 24 ubat Soka isimlerini alr. Sokakta Prens Condenin eski as Vatelin at ve 1847de kapatlan restoran buradadr. nl sihirbaz J. Eug. RobertHoudinin tarafndan yaptrlan Fantastik Akamlar Tiyatrosu da burada bulunuyordu. 1638 ile 1643 arasnda Fransz Akademisi burada toplanr. 1792den itibaren Moda et restoran buradadr. 1669 ve 1673 yllarnda kurulmu iki tiyatroda bu sokak zerindedir. Montpensier Soka 1784te Dk Orleansn ikinci olu adna alr. Palais Royal tiyatrosu buradadr. Louis tarafndan yaptrlan salon, 1784te kukla tiyatrosu olarak Dkn nc olu tarafndan almtr. 1790da salonu satn alan Mlle Montansier, salonu geniletir ve tiyatroyu eitli amalarla kullanr. Cambazlar, panayrlar ve eitli oyunlar iin fazladan salon yaptrlr. Beaujolais Soka yine 1784te Dkn nc olu iin alr. Yazar Colettein evi buradadr. (Le Palais Royal, Morance-Paris, Guides Morance, Paris, s.27)

100

Galeri Montpensierde Cafe de Foy, ocuk Mzesi, kadnlarn alnmad masonlara ait Cafe Tante, imbikten iki damtan Lafaye ve bir aristokrat bayann salonu bulunmaktayd. Galerie de Valoisda Cafe Mechanique, lks bir kumac, ktphaneler, minyatrc, oymac, piyangocu, Charlotte Cordayn Marat ldrrken kulland ba ald bak ve kesici dkkan ve lks lokantalar yeralmaktayd. Victor Louisnin eseri Galerie Camp des Tartares parann bittii zamana denk geldii iin tahtadan geici yaplar olarak ina edilmesine ramen 50 yl dayanr. Satlan 167 arkattan elde edilen 10.543.500 livrein yetersiz kald anlalmaktadr.1786 da Louis Cantant dIvry nin balatt pavyon bitirilir. 1787de Joseph, bahede yar kapal sirk ve enlikler salonu olarak kullanlan byk, uzun ve camdan bir galeri daha yaptrmtr. Buras en kt ne sahip galeridir. Kn stlan galerinin katlarnda oyun salonlar ve eitli kulpler, amatr satran topluluu gibi topluluklar, sanatlar salonu ve tiyatro salonu bulunmaktadr. Drt katl galerinin nc kat ise srekli hizmet veren gzel kzlara ayrlmtr. Bahsedilen tiyatro salonu, les Fantoccini gibi tiyatro gruplarna, Francois Seraphinein kuklaryla inli oburlarnn gsterilerine, Comte de Beaujolaisin aktel tiyatrosu olan komedyenler tiyatrosuna, eitli gldrler varyetesine ve Fransz Pigmelerinin gsterilerine kucak amtr. Galeri, dizi butik, saati, bujiterici gibi yerler dnda Palaisteki neredeyse en ilgin yere de ev sahiplii yapar: Sergi odalar. Sergi odalarnda insanlar sergilenir. 2.20 boyunda Prusyal dev bir kadn, 238 kiloluk bir adam, gzel Zulima diye biri, alnm kpekler ve akla gelmeyecek birok ucubelikler. 134 1799da bu galeri yanmtr. 1815te ise Galeri des IIlustre balo salonuna evirilir ve galeri de ortadan kaldrlr. Galeri de Beaujolaisda ise Cafe de Caveau, Cafe Conti gibi Bordeauxnun en nl araplarnn satld nl kafeler bulunmaktadr. 1786 ve 1790 tarihleri aras yine mimar Victor Louis Bordeauxda benzerini yapt Comedie Francaise olarak bilinen Theatre-Francaisi ina
134

Le Palais Royal, Morance-Paris, Guides Morance, Paris, s.15

101

etmekle grevlendirilir. 19. yzylda Prosper Chabrolun son halini verdii daha sonraki adyla Comedie Francaise ile sarayn kamusal bir alana dnmesinin ilk aamalarna geilmi olur. Palais Royalin, kardinalin zel rezidansndaki kk ve zel bir tiyatro olarak balayan kamusal hikayesinde mimar Jacques Lemercierin almalar ve kardinal saraynn n sayesinde tiyatro, tm halk arasnda tannmaya balar. 1763te yanan tiyatroyla birlikte geni bir alan yeniden ina edilir ve ad Palais Royal konan birok tiyatroyu iine alacak ekilde tam bir burjuva elence mekanna dntrlr. Meydann gney taraf, 'Camp des Tartares' olarak bilinen tahtadan ina edilmi ve yzlerce dkkan iine alan 1785 tarihli galeri ina edilene kadar gelitirilmez. Bu taraf, gneyin gelimesi amacyla harcanacak gelirin elde edilmesi iin belli bir sre dzenli olarak kiralanr. Fakat yeni pasajlar, dzenli ileyen pasajlardan daha dk fiyatlara kiraya verilir. Rekabet ve buna eklenen yksek kiralar birok iflasa sebep olur. Buna ramen Place Royaldeki durumun tersine, oradaki maaza sahiplerinin orada bulunmalar ve yaamalar statlerini korumada bir tr eref meselesi haline gelmitir. Burjuvazi artk elde ettii mekana sahip kmaya balam ve kiralayp gitme yerine orada grnr olarak mevcudiyetini siyasal ve sosyal arenaya dayatmtr. b. Devrimden Sonra Palais Royal Devrim ve mparatorluk dneminde Palaisin mimarisinde hibir deiiklik yaplmamtr. Orleans ailesinin srlmesinden ve Philippe Egalitenin bann kesilmesinden sonra mekan arka arkaya direktuar meclislerine ve konsller zamannda mahkemelere ev sahiplii yapar. 1801de yaplan salon Ulusal Meclise evirilir. Orleanslar buraya geri dnnce, gelecekteki kral Louis Philippe, Pierre Francois arp mekan yeniden ekillendirmesini ister. Yerleke, Richelieu zamannda bile grmedii lks ve grkeme sahip olur. Orleans ailesinin ve birok kral misafinin ziyaret ettii halka kapal bir kraliyet yerlekesidir artk. 135 Mimar, Conseil dEtat (Dantay)n seans salonlar ve le Hall dHonneur (Onur Salonu)nu yapar.

102

Ardndan Valois Galerisinin iine (Les Salles de la Section Sociale et de la Section des travaux Public) Sosyal ve Kamu leri Blm Salonunu ina eder. Batda Montpensier Galerisinde Anayasa Mahkemesi ykselir. Anlamazlklar Mahkemesi ise Richelieunn apelinden dntrlerek yaplr. Tuileries ad verilen ortadaki baheden kldnda ona snr olan sa taraftaki Rivoli yoluyla sarlm Nationales du Jeu de Paume adnda bir mze grlr. Modern sanat merkezine dntrlmeden nce bu kk mze bata empresyonistler olmak zere 19. yzyl boyunca ressamlarnn urak yeri olmutur. Tekrar ayn yoldan baheye geri dnlrse bu dikdrtgen alanda Parisin yine devrimde dokunulmam ilk termal istasyonu grlr ki tarihi muhtemelen Roma dnemine kadar uzanmaktadr. Dier yapsal dier deiikliklere gelince Palaisnin Fransz Tiyatrosu Meydannda 1786da son haliyle nl Comedie Francaisein kurulduunda artan halk younluu nedeniyle bahenin etrafnda birok farkl uzmanlk alan olan kk dkkanlarn says da oalmtr. Tiyatronun arkas ok popler ama bir o kadar fakir komulara sahiptir ve devrim srasnda bu mekan inanlmaz en kanl sahnelere ahit olmutur. Olaylara gre ad srayla 1792de zgrlk ve Eitlik Tiyatrosu, Kanun Soka Tiyatrosu ve Cumhuriyet Tiyatrosu olarak deiirken tiyatro, mekann geirdii toplumsal ve siyasal olaylarn izlerini de yanstmaktadr. Nitekim arka sokaklaryla devrimden sonra ad scak blge olan yer olduka kt bir n salacakt. Tm bu yeni yzyle Palais Royal, iktidarn tm kurumlaryla iine iledii ve mekan zerinde varlk gsterdii ve devrimin balad yeri ablukaya alarak sahiplendii bir kapatma mekanna dnmtr. nl bir Jakoben olan Canaln, burann artk eski deerini yitirip kraliyetin hizmetine girdiini sylerek ykmn istemesi olduka manidardr. 136 Dier yandan ne trajiktir ki 1831de burjuva devriminden sonra, saray yeni egemen bir gce ev sahiplii yapacaktr. Devrimi ihra eden mekan olmaktan ok Palais, kendini artk yeni bir siyasal hareketin, 1848 ii ayaklanmalarnn ve devriminin

135 136

Vivian Rome, a.g.e, s.98-99. Le Palais Royal, Morance-Paris, Guides Morance, Paris, s.18-19.

103

hedefi olarak bulacaktr. 137

137

J.F. Geist, Arcades - History of a Building Type, MIT Press 1983, p.528.

104

C. KAMUSAL VE HETEROTOPK MEKAN OLARAK PALAIS ROYAL Palais Royal, yapnn snrlarnn belirsizlemeye balamas, eylerin organize edildii sistemin gizli olarak kalmas ya da kendini yzeyde belli etmemesi gibi, mimariyle ekillendirilen bir toplumsal idealin inasn rnekler. Mekann mimari tarihindeki kesintiler, srekli yaplan deiiklikler, deitirilen paralarn grsel btnle ramen verdii ilikisizlik balantlar ve stil unsurlarnn kartlklar iinde yerletirilmesi daha en batan mekan, mimari bir heterotopyaya brakacaktr. Sarayn en byk cazibesi ehir iindeki konumuydu. Parisin tam ortasnda eski ortaa evlerinin ortasnda Babil kulesi gibi bir orijinallikle gelien Palais, kraln sarayna da kar bir alternatif olarak duruyordu. Bir yanda borsa ve bankalar, dier yanndaysa ana maazalar, gneyindeki Louvre ve Tuilleries saraylarna elik ediyordu. Bat yakas zengin mahallelere, kuzey ve dousu ise eski ehire bakyordu. Demografik adan herkese ak, mkemmel bir ulam ve sosyalleme kavayd. Yeni alan yollarla beslenen bir meydan ve bahe, kalabalklar kendi iinde yksek gerilimi gerekli yerlere datan bujiler gibi pasajlara, dkkanlarn renkli camlarna, kafelerin aynalarna, yasak bir ilikinin yaand yatak odasna, localarn zamanna, burjuvann elence anlaynda tiyatro, opera, mze ve sanat galerilerine, hayatn enlik kipinde ucube gsterilerine datyordu. Meydan oluturan bahe ve yollar, pasajlar, galeriler, galerilerin katlarnda orada olmalar dnda hibir ortaklklar olmayan eitli mekanlar, maazalar ve kafeler, tiyatrolar ve kraln rezidans. likisizliin iliki olduu bir btn arzedip daha sonra tm heterojenliklerini tek bir renge teslim ettiler. Bu yeni mekan politik mnazarann ve oluan yeni politik dzenin aralarn salad, ekillendirilen burjuva kimliklerinde akln araclyla tartan, eyleyen insanlar ve bu insanlarn yapp etmelerinin yine yeni dzeni ekillendirecek aygtlara malzeme oldular, mekan ve insanlar kontrol ettiler ve edildiler. Palaisnin tam bir heterotopya konusu olan insan portrelerinin ve olaylarnn, Paris Gazetesi ve dier burjuvazinin politik aracna dnen

105

basn kurumlar iin dnemin en iyi malzemesi olmas, mekann zgn kamusallnn biimleniini ifade etmesi asndan nemlidir. Eski rejimin nemli bir isminin, ait olduu deerler sistemine kart bir dnya kurgulamas ve kendini bunun iine yerletirmesiyle balayan mekann gerek hikayesi, kendi olay rglerini ve iine dahil edecei unsurlar yaratarak masallamtr. Hem mekann garip ve sistemden kaan dokusuna dahil olmak hem de kontrol ederek temellk etmek iin bekleyen birok iktidar oda iin Palais Royal zgnlkler mekandr. Her biri ayr bir heterotopik mekan olabilecek farkl yerleri ve zamansallklar ats altnda toplayan ve bunlarn enlik kipinde bir ifadesi olarak farkllklar ve tekilikler mekanna dnen Palais Royal, iinde barndrd ilikilerin olumsal sonularna teslim olurken, te yandan kendi disiplin ve kontrol mekanizmalarn devreye sokar. inde bulunduu dzenin ngrmedii ekilde, bir kar duruu sergileyen alternatif bir dzenleme alan haline gelir. Heterojen bir yerler btn olarak tekiliin cazibe noktas olmu ve onlar kavradka kendisi de tekilemi ve balangtaki sistem iin yenilik arzeden duruu keskinleerek bir kar durua evrilmitir. Eski rejimin kontroln kaybettii yer olarak mekan, kendi dzenini kurarken hem iindeki tekilik oluumlarndan beslenmi hem de sistemle sren balar nedeniyle gbek kordonunu koparamamtr. Fakat tekiler iindeki burjuvazinin stratejileri galip gelmi ve bu ara soluklanma mekann kalesine evirmitir. Bunu nasl gerekletiini anlamak iin ilk nce Palais Royalde yle bir gz gezdirilmelidir. Palaisin kucak at mekanlar ve insanlarn genel resmini karmak gereklidir. 1. Renkler Mekansal eitliliin, ilk akla gelebilecek yeri, aristokrasinin otel ve lokantaclk sektrleriyle uzunca bir rekabetten sonra kendine yer edinebilen kafelerdir. Buralar, burjuvazi iin topyalarn gerekletirme yeriydi. Eski sosyal ve siyasal dzenlemelerin iinde ilikilerin yeni modlarn yarattklar, ticaret, gazetecilik gibi yeni burjuva meguliyetlerinin ve bunlarn altyapsn oluturacak gerekli diyaloglarn ve karlkl gvenin saland yerlerden biri

106

olarak kafeler, yeninin denendii labaratuvarlar gibiydi. Buralarn stndeki, ikinci katlar ise daha kesin amalar iin kullanlmtr. Gzel kadnlar, sanat kulpleri, daha ok popler ve saygn edebiyat ve sanat insanlar iin harika bir atmosfer oluturulmutu. Galerilerde ve salonlarda devam eden yaratclk Palais Royal zerine La Maison Tellieri yazdrr Guy de Maupassanta ya da Emile Zola Nanay esinlenir mekandan. 1740 Parisinde, Condenin evinde doan krsal kesim aristokrasinden gelen Sade, Erdemle Krbalanan Kadn ya da Erdemin Felaketleri Justine i yazacaktr ald ilhamla. 138 Herkesin evine ekilerek zel odalarnda sessizce okumay marifet saymaya balad zamanlarda, Marquis de Sade, en erotik hikayelerini burada kiralad kk bir dkkann nnde halka yksek sesle okuyarak satmaya alr. 1760'larda bu mekan Saden kimliinde anti-rasyonalist ve anti burjuva eilimlerin isyanna ahit olmaktadr. Burjuva namus budalal, iki yzll ve rasyonalizminden nefret eden aristokratik bir ahsiyet, seksel bir hedonizm ve limitleri zorlayan denemelerle aslnda hem burjuva snfnn deerlerine hem de iinden kt aristokratik maskelerin ardndaki rezillie kafa tutmaktadr. Erdem iin ve erdemin temsilcisi olarak iktidar igal edenlerin erdemi buysa ite size gerek erdem budur diye barmaktadr. Entellekteller, aydnlar, Victor Hugo ve Voltaire zerine tartmalar yaparlar. Palaista kimi gazeteciler haber veya kiisel zevk peindedir. Speklatrler ve kumarbazlar ilerine uygun bir mekan bulmann keyfinde mekan blrken, sans-culotteslarn sz dalamalarna veya gen kralclarla cumhuriyeti tetikilerin ateli sohbetlerine ayn anda ahit olunabilir. Buras, gerekten insanlarla bulumak, biraraya gelmek ya da yenileriyle tanmak iin ei bulunmaz bir yerdir. Proustun hikayelerinde Palais Royalde bazen bir kez karlamak bile bir bayann bir beyfendiyi ertesi gn salonuna ya da zel odasna armas iin yeterdir. Yasak olan birok eyi tuttuu gibi eit eit oyun, bahis ve kumar iin de en uygun mekana dnverir kuytular. Palais, kimi saatler varlkl ve yabanc kimselerin yol kenarna oturup hl
138

kendilerini kylerinde hayal ettikleri

Marquis de Sade, Justine: Erdemin Felaketleri, ev.Birsel Uzma, nc Basm, ivi Yazlar, stanbul, 2001, s.6.

107

sessiz bir yer olurken, kimi saatler yanlarnda dadlarn elik ettii ocuk sesleriyle nlar. Baz gnler emekli olduktan sonra ho bir mevsimde gne n yakalamak iin gelmi yallarn gemie uzanan glgeleri bahedeki koca aalarn glgeleriyle danseder. Baz gnler ise Palais, Voltairein de sk sk urad restoranlara, memurlarn ya da finaslarn le vakitleri gzel ev yapm yemekler iin geldikleri saatleri gzetler. Sigara amatrlerinin kasabann en eski ttncsnden bir duman zevk almak iin uradklar tiyatro n ise bir dier ekici uraklardan biridir. Kimi park kesi ise devrimi mjdeleyen gizli el ilanlarnn datlma noktas olur. Alar eylem yapmak iin meydanda arbede yaratrken kral naibi de olanlar penceresinden gzetlemektedir. Kral st katlarda satran oynarken, mekann hemen arka tarafnda byk hrszlklar yaplmaktadr. Gzel giyimli zengin kadnlar lks gerdanlklar almak iin geldikleri bujiterilerde, akamdan kalm bir hayat kadnyla sohbete dalar. ocuklarn peine taklm kpekler meydanda koarlarken mutfaklarn arkasndaki doygun ve iman fareler arada mterileri korkuturlar. Yazn bahenin tadn karan Parisin varolarndan gelmi halk, kn kimi dkkanlarn lks ndan ekinse de snmak iin kendini pasajlarn akkanlna brakr. 2. Meydan ve Bahe Fransada baheler Philip Auguste dneminden itibaren zirai

amalarndan kurtulmu kr anmsatacak ekilde dekoratif amalarla kullanlmaya balanmt. Evler ve sokaklar o kadar kalabalk ve tk tkt ki insanlar yine de kalabalk olmasna ramen Notre Damen bahesini biraz huzur ve rahatlk bulabildikleri iin tercih ediyorlard. Place Royalin meydan ksmen daha kamuya ait bir yer aray bile olsa giriim burjuvazi adna baarszlkla sonulanmt. Bu snrl ve ksa sren deneyimlerden sonra Palais Royal, tm Parisin en sonunda arad eyi vermiti. Place Royalden bile katlarca byk bir meydan. Bu farkl snf ve tabakalardan gelen insanlar kucaklayan bahe, ortasnda dnyann gbek delii misali fskyeleri ve havuzu, tam bir kamusallk arenasdr. Dier yandan ise Foucaultnun dnyann drt kesini

108

bir araya getiren, ortasnda emesi gbek delii olan acem bahesi gibidir. Geometrik dzende yaplandrlm ortas meydan olan bahede havuz ise ona bakan insan iin bir ayna, kendini ona yanstan bir yzeydir. 139 Uzunca iki yan boyunca koridorlar halinde aalk yollarda etraf snrlandrlm btn bahe, bir kitap gibi ya da by gibi okunabilir, ikisi de ayn eydir aslnda. 140 nsanlarn tertemiz bir doa iinde el ele, kol kola yrye ktklar ve gittike yabanclatklar dnyada evrelerine yeni medeniyet icaplar ile yaklamaya baladklar fanus gibidir bahe. Palaisin baheleri ve galerileri, sadece alveri yapmann ve alternatif bir sosyallemenin paras olan bykleri deil kk ocuklar, genleri ve dier canllar da cezbetmektedir. Alexandre Dumasnn, Demir Maskeli Adamnda bir bayan bir soyluyla tantrmak istedii yer olarak geer Palais Royal, tabi bir de srekli lafzedilen, kral ailesinin yerlekesi. 141 Finanslar, sanatlar, zengin soylu kadnlar, snf atlamaya alan yakkl ve tahsilli devlet grevlileri, her dereceden aristokratlar, ocuklar, yabanclar, ecinseller, dkkanda alanlar, evlerin eitli snf ve tabakadan gelmi sahipleri, gezginler, bahisi genler, iiler. Belki de Palaisnin herkesi ve hereyi kucaklayan havuzudur meydan ve bahe. Yry yollarnda daha sklkla bir aristokratla bir burjuva kolkola yrrlerken yanlarnda bir ii ailesinden gelen ama yetenei ve kadn dostlar sayesinde kabul grm bir entellektel onlara felsefe dersi vermektedir. Yanlarndan geerken pek dikkat etmeseler de bir ii ve ailesi iine girmeye pek cesaret edemedii dkkanlarn parltsnda ailesiyle piknik yapmakta ama halinden hi gocunmamaktadr. Daha nce yanna sokulamad perukal insanlara uzansa dokunacak kadar yakndr. Bu yanyanalk bir kanksama ve umursamazlk hali de deildir, daha ok bu mekann bysdr. nk Palais, ona zaten ii grubu arkadalaryla bir kafede yanndan geen soylunun baklarna aldrmakszn toplanp grev planlar yapma frsat da tanmaktadr. Burada en az onun kadar kendinin de hakk olduu bilmektedir. Bununla birlikte, Sennettin dedii gibi birbirinin burnunun dibinde varolan tm
139 140

Richard Sennett, Ten ve Ta, ev. Tuncay Birkan, Mets Yaynlar, stanbul 2002, s.161. Umbertto Eco, Foucault Sarkac, ev. adan Karadeniz, Can Yay., stanbul, 1992, s.321.

109

farkllklara demeden ve farketmeden geen, bir tr kiiselliin yitirildii, yerleimlerin sonsuza dek byyebilecei inanc, ekonomik gelimeler ve merkezin kaybolmasyla ilikili olarak ntrletirilmi mekanlardan geen, umursamazlk ve yabanclama iinde yaayan modern ehir halk resmi deildir bu. Aydnlanma iin durum biraz daha farkldr. 142 Mekann tasarm sayesinde doayla yaratlan bir zgrlk hissi gzard edilemez. Ortadaki havuz, yeniden douu, srekli bir yenilenme ve tazelenmeyi ve doann en temel esi olarak yeni maceralar iin bir potansiyeli simgelemektedir. Hl koloniletirilmemi ender insan habitat okyanuslar dndrtr. Bu anlamda bahe de Foucaultnun heterotopya tanmnda st kapal olarak kulland benzetmeyle, yksek akm ve (dalgalar) mekanizmann dier paralarna (kayalklara) gnderen bujiler gibi alr. Daha organik bir btnlk tanmnda bahe, mekann kalbi olarak gelen kalabalklar bir ana damar gibi dier kk klcallara gnderir. Herbir klcal damar yeni bir potansiyeli ve yeni oluumlara gebe bir iktidar dinamiini iinden geirir. Bu dzenek kendi kurallarn yaratr. Hzla pompalanan kan ve akkanlk heterotopik gndermelerdir. Hz ve akkanlk sonsuzlatrlm ya da yersizyurtsuzlam izofrenik znenin modernliini ve zgrln onaylar. 143 Tarif edilen toplumsal resmin zgrletirici hareketlilii ilgi ekicidir. Fakat mekan heterotopyaya veren bu akkanlk, yeni kontrol mekanizmalarna ve snrlandrmalara alarak resmin renginin deimesine de olanak verir. Modern kontrol ve snrlandrma, uygarlk etiinin kibarlk, nezaket ve medenilik rts altndan kard sopasyla gelir. nsan aklnn henz yeterince eitilemediini dnen Aydnlanma a aydn iin civilisation kavram ilk bata bireysel farkllklar gsterse de ileride insanlarn ve bedenlerinin, gelien ticaret ve endstrileme hareketlerine paralel olarak belli bir reformla disipline edilecekleri bir kritere dnmtr. 144 Anlay, terbiye, kltr ve iyi ahlaka
Alexandre Dumas, The Man in The Iron Mask,1860, American Heritage Classics CD. Richard Sennett, Gzn Vicdan: Kentin Tasarm ve Toplumsal Yaam, (ev. Sha Sertabibolu, Can Kurultay), Ayrnt Yay., stanbul, 1999, s. 67-73. 143 Raymond Williams, The Politics of Modernism, Verso, NY, 1996, s. 4. 144 Norbert Elias, Uygarlk Sreci Cilt 1, ev. Ender Ateman, 2. Bask, letiim Yay., stanbul, 2002, s.124-125.
142 141

110

sahip insanlarn bu zelliklere sahip olmayan kendinden aada insanlara kar kendi bilinlerini dayattklar ve kendilerini farkllatrarak bir tr dlama ve ayrmclk yarattklar bir tekiletirme lt olarak uygarlk, daha sonra tahsilli burjuvazinin de sahiplendii ve benzeri sebeplerle kendi ileme ve dlamalarn yaratt bir ara olacaktr. Uygarlk ve medeniyet kavramlar zerinden kimliini bulma abalarnda aristokrasi ile ayn dile konuan ve ayn zevkleri paylamaya balayan sarayl burjuvazi ve aristokrasisi, Eliasa gre aynlamaya balam ve eski dzen ktkten sonra bile yerleen bu deerler burjuvazi bayraktarlnda ulusal norm ve deerlere dnerek daha da yaygnlamtr. 145 Foucaultnun ahlak anlayna getirdii eletirilerdeki hakllna

dayanarak, belli bir kltrn etik deerleriyle ve bunlar bilgi ile talanan iktidardan toplumsal mikro iktidarlara kadar tayan disiplinci mekanizmalar ile burjuvazinin aristokrasi eliindeki serpilme dnemindeki bak, bahedeki insann tekisine bakna ilemitir. Palaiste, Mirabeau ve dier aydnlanmaclarn honnete hommeu bir drst bir ii ile biraradadr ama onu dlar. erideki herey dardaki hereye baldr 146 bakndan yola karak toplumu eitme ve yeniden ina etme tasarmlarnda, aydnlanm ruhun darya bakmas ve bylece daryla daha bal ve btnlkl bir iliki iinde olmas gerekir. Akln btnletirici gcyle alan yeni mimari, balantsz eyleri, yerleri ve dzenleri biraraya getirme ihtiyac ile kalabalklar biraraya toplayacak baheler ve meydanlar yaparak, insanlar snrlandrmaya ve kontrol etmeye niyetli yeni dzen ve etiine hizmet etmitir. Farkllklarn disipline edilebilecei bir deney havuzu gibi alma potansiyeliyle Palais Royal yeni dzenin ileyiine eklemlenecek ve bu sayede oluacak yeni kamuyu vadettii zgrlk yanlmasyla dllendirecektir. Her ne kadar alternatif bir dzenleme mekan olarak kendi snrlarnda geici bir sreliine rahat bir nefes alma zgrl bahetse de, buradaki bahe heterotopyas da akla kapatlacaktr.
145 146

a.g.e., s.112. Sennett, a.g.e., 1999, s. 106.

111

3. Pasajlar ve Galeriler Palais Royal pasajlar 19. yzyl boyunca ina edilecek ve Paris Pasajlarna ilk rneklerinden birini temsil etmitir. lk olarak pasajlar ehrin merkezindeki bo alanlar ucuza kapatarak iletip smren arazi speklatrleri sayesinde olumu ve ok ilek sokaklar arasnda ksa yollar olarak gelitirilmilerdi. Bylece sarayla balantl olan dier sokaklar da bundan nasibini alr ve geliir. Speklatrler bunu olduka baaryla gerekletirecektir, nk bina ynetmelikleri sadece sokaklar gren binalar iin hkmler iermektedir ve bu zgr yaplanma sayesinde giriimci ve yatrmclar, toptanclarn ihtiyalarna cevap veren yaplanmalar dizayn ederler. talya ve Almanyadakilere nazaran daha mtevazi olan bu pasajlar, dnyaca n kazanr ve benzeri yaplanmalar dier Avrupa ehirlerinde de kopya edilir. Bu mtevaziliine ramen referans noktas olan bu pasajlar, modernite hakkndaki teorilere kaygan bir zemin sunar. Paris sokaklarnn dnemin dier kasabalar ve ehirleri gibi kaldrmlar yoktur. Romallar ana caddelerini dizayn ederken kaldrmlar kullanmlardr fakat bu zellik Avrupann orta alarnda unutulmutur. Sonu olarak yayalar, uzun sre iki tekerlekli atl veya ek ek arabalarla savamlar ama mcadeleyi kaybetmilerdir. Bu yetmiyormu gibi darack, kt kokulu sokaklar pislik, amur ve balk doludur. Genel olarak Paris, insanlarn st bann ve rahatnn bozulmadan vitrin alveriine veya aylak aylak dolap muhabbet etmesine pek uygun bir topografik yapya sahip deildir. Parisin dar ve tehlikeli sokaklarndan kamak isteyenler iin bu pasajlar korunakl bir cennet grntsndedir. Kt hava artlarndan, sokan tehlikesinden ve pisliinden azade iyi bir gn ve alveri saati geirmek iin ideal bir alternatiftirler. rnein, bir pasaj, camdan bir atyla kaplanm ve iki sra birbirinin ayn olan dkkanlarla doldurulmutur. Lambalarla aydnlatlan pasajlardaki cam ve k, evreni aydnlatan gne ve ay gibidir. Sadece stlan galerilerine snmak iin souktan kaan garibanlar, piyangocularda gizli gizli yasak bahis oynayanlar ve gzel hazrlanm

112

yemeklere baylanlar iin deil, ok pahal bir gerdanlk almaya alverie gelmi madamlar iin de scak, gvenli ama bir o kadar farkl bir yerdir buras. Kk bir dnya gibidir pasajlar; lambalarn gnei, camlarn atmosferi ve insanlarnn homoeconomicus olduu, kendi alternatif kurallaryla dnen kk bir dnya. Bir Resimli Paris Rehberinde unlar yazldr: endstriyel lksn yeni bir
buluu olan bu pasajlar bina kitlelerinin arsandan uzanan stleri cam kapl mermer duvarl geitlerdir. Sahipleri bu trden speklasyonlar iin biraraya gelmilerdir. I yukardan alan bu geitlerin iki yannda en k dkkanlar uzanr. Bu nedenle byle bir pasaj kk bir kent dahas kk bir dnyadr. 147

te bu konforu sunan pasajlarn bizzat kendisi, dladklaryla tm etrafndakilere bir alternatif oluturur. Dnemin heterojenlii, alternatif bir sosyal dzenleme olarak Palais Royalin ok katmanl yapsn ne karmaktayd. Hereyden nce kendisi hakknda net bir fikre sahip olamayan bir burjuvaziyle karlamtr Palais. Eski rejimin srd kabul edilen 18. yzylda, kent iindeki bir analizde burjuvaziden kalamaz. Kenti yneten, mali kaynakln yapan, yasalarn ileten burjuvazi de eski rejimin yannda ykselmektedir. Fakat bu belirsizlik, Sennettin vurgulad gibi ykselen ve gelien snfn bir zelliidir. Eylemliliklerinde neyin ncelikli olduu zamana, artlara, mekanlara ve konumlara gre deiir. Baz zamanlar hak ve yasa konular kimlik anlayn ncelerken kimi zaman da ekonomik g olgusu deerlerin ve ahlakn nne geer. 148 Mekann katmanlar aldnda, pasajlar ve galerinin oynad roller dorultusunda grlr ki Palais Royal, 18. yzyl Paris tketim alan olarak zgn bir yere sahiptir. Bu mekan, gnmzn ok katl ve her tr maln satld alveri merkezlerinin ilk eklini tekil etmektedir. Hatta Pariste lks bir mbadele alan iin para sahipliiyle alcsnn snfn ayrtettiren mallarn ilk defa zerlerinde fiyat etiketleriyle sergilendii yerdir.
147

Walter Benjamin, Pasajlar, ev. Ahmet Cemal, kinci Basm, Yap Kredi Yay.,stanbul, 1995,s. 77-78. 148 Richard Sennett, Kamusal nsann k, ev. Serpil Durak, Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yay., kinci Basm, stanbul, 2002 s.75-76.

113

Pasajlar bir alveri merkezi olarak frsat ve snrlandrmalarla ilemektedir. Dier mekan ve zamanlara gndermeler yapar. Pasajlarn ve evrenin dizaynyla ilikili olarak insanlarn bilinlerinin bir dizayn szkonusudur. Burada modern toplumun bireyinin mal ve tketim arasndaki ilikisi de mistifiye edilmektedir. Gizli bir iknalar sisteminin ilk halleri grlr pasajlarda. Bambaka lkelerden, kentin kirli sokaklarndan, evlerinden, varolardan ve ehrin drt bir kesinden kopup gelmi insanlarn modernist bir nostalji ile hep bir yuvaya ve geriye dn hissi ile umutlandrld, gzlerinin boyand ve vaadlere boulduu scak ve ekici bir yer oluverir pasajlar. Uzakta kalnan, ayr dlen eylere geri dn vaadinde yabanclarn, buradan geip gitmekte olanlarn duygularna seslenir satclarn teatral rtkanlklar. Dsallklarn iselletirilmesi ile elde edilen kar olur getirileri. Tasarm olarak hem kutsal ve dini gndermeleri olan hem de sivil ve sekler elerle donatlan galeriler, sokan gvenli bir alternatifini yaratmasyla alveri psikolojisini de krkler. Sivil, bu dnyaya ait bir yerde ve zamanda, gnlk hayat saatlerin rasyonel blmlemelerinden kurtulamaz. Dkkanlar belli saatlerde alr ve kapanr. Tm bu nostalji ve yabanclama sayesinde, psikolojik zamann durdurulduu hissinin yannda zaman rasyonel blmlemelerle snrlandrarak ve dzenleyerek, nnde sonunda insan gerein zamanna geri gnderir. Kendine eker ve brakr adeta. Pasajlar bir alveri mekan olarak kutsal ve dnyevi eiinde ve yerel ile dnyay kucaklayan eitliliin evrensellii arasnda gidip gelir. Bu ksmi modern pazar alan, bir aknlk ve snrdalk da arzeder. Potansiyellerin, artc insan eitliliinin, egzotik nesnelerin gizeminin, kamusal bir mekanda snrlandrlm kalabaln enerji alveriinin, elde edilecek kazanlarn ve girilecek ticari risklerin olumsallnn, planlanmam toplantlarn ve kendiliinden gelien maceralarn, ne kan kollektif zgrlklerin enlik kipidir pasajlar. 149 Bir anlamda da ilk alarn kamusal alan olan agoralara bir zlemi iinde tar. Mterilerle satclar arasndaki birebir ve dorudan ilikilerin

149

M. M. Bakhtin, Rabelais and His World, Bloomington, Indiana Uni. Press, 1984, s.8-9

114

getirisi olarak hem yetenein hem de maln fiyat ve kalitesinin tartld yerler olarak gven, samimiyet ve kiiliin ne kt bu mbadele alan, kamusaln tam da gbeine oturur. Kendi ilerinde arasallaan pasajlar, bir alveri merkezi prototipi olarak tasarmlaryla inanlmaz bir hareketlilik ve akkanla kendilerini teslim ederler, fakat gnmzn modern alveri merkezinden farkl olarak pasajlarn, sadece aval aval baklacak veya insanlarn mutlaka alveri etmesi iin belli tasarm oyunlaryla mekanda tutulmas salanacak ekilde olmamas da ilgintir. Her an mekann cazibe alanndan kp gidebilme zgrln de tanr insanlara. te yandan Palais mekansal bir sistem olarak hareketin ve iletiimin olasln kendi iinde snrlandrr. Yerlerin birbirleriyle balantlar, geileri, rasyonel birleimleri insanlar ve pratiklerini blmlere ayrrken bir ajan olarak insann sosyal davran ve eylem potansiyellerinin farkllamasna neden olur. likiler, mekann heterojenliinin rasyonel btnl iinde diyalektik bir salnm sergilerler. Iersinin ve darsnn diyalektiinde ileme ve dlama ilkelerini yerletirirken 150 ak ve kapal yerler de kamusal ve zel mekanlarn ikiliini belirginletirir. Pasajlardaki yatay bir dzenlenme, snflararas ilikilerdeki seviyeyi ayn hatta bir eitlie indirgese de, zemin ve galerilerin st katlarndaki yerlerin eylem eitlilikleri arasndaki bir farkllamann hiyerarisi hl devam eder. Genelde daha mahrem ve entellektel eylemlerin yeri olarak daha kapal ve hemen ulalmayan yerler olarak st katlar akln, zemin kat ise ayaklarn ve gzn yerleridir. Mekan iinde snfsal deil ama organik bir hiyerari yaratlmtr. Pasajlar, Pariste gazla aydnlatlan trnn ilk yeridir. aydnlatma, aynalar ve cam, mekann dekorasyonunda kullanlan eler olarak hem renkler ve sembolleri, hem de alveri kalabalnn grntsn oaltr. Mekan bir d yanlsamas gibi oklu, kaygan grntlerle fantazi dnyasna alr. Herkesin grebilecei bir yerde, iinden geilen zaman gsteren
150

Gaston Bachelard, The Poetics of Spaces, Boston Beacon Press, 1964, s.215.

115

herhangi bir saatin bulunmamas insanlarn zaman hissini de bulanklatrr. Mekan, iinde barndrd hangi zamanlar iaret ediyorsa ve insan kendini hangi zamanda hayal ediyorsa, hetekroni de orada ibanda olacaktr. Pasajlarn hizmetlerin ve mallarn gerek yzlerini gzlerden karan arka taraflar ise tamamen farkl bir dnyaya alr. alan ve sadece hizmet eden makinalar gibi dnlen insanlarn gndelik ihtiyalarn karladklar yerler, dkkan sahiplerinin mutfak ve yatann olduu mahrem blmeler, ok k hazrlanp servise sunulmu mallarn ve yiyeceklerin asl yzlerini gizleyen mutfak arkalar ve depolar, pasajlarn temizliine inat pislik, fareler ve kt kokular, srekli bir hareketlilik ve alan insanlar. Mallarn sokaklardan sevkiyat ve hazrlanmas, hizmetlerin sunulmadan nceki son hallerini almas bu arka ksmlarda, mterilerin gzlerinden uzakta gerekletirilir. Mteri bir yemei yerken ya da mal alrken onun ardndaki retim ilikilerinden ve emein deerinden yabanclamtr. Ssl vitrinlerden satn alrken ve gzel hazrlanm tabaklarda yerken bunlarn yapln aklna pek sk getirmez. Mekann, reklamn ve gstergelerin aldatc oklu anda bir metafeizimidir yaanan. Bireyleri gsterirken ardndaki gerek retim ilikilerinin saklanmas. Bu saklama bir mdahelenin ifadesidir. Mdahele ve kontrol aka bir duruun gstergesiyken, bu duruun karsndakiler, artk tekiler, darda kalanlard. rnein meydanda alveri yapanlara rahatlk salamak gibi bir dier ama ile, mallarn ve hizmetlerin pasajlardaki datm, arkaya alan servis yollar kullanlarak gerekletirilirken Alveri yapanlar, askerlerin, kep ya da ceket giyenlerin, renciler, sokak yumurcaklar, dilenciler, kpekler ve zanaatlarn ieriye girmelerini engelleyen kraln zel svireli gardiyanlarnca korunurlard. diye aktarr Babeu. 151 Bu, retimin ve datmn plak halinin gze ve akla kapatlmasnn yansra, reten ve tketen gibi rollerin keskinletirilmesi ile mekan paylaanlarn eylemlilikleri ve rollerinin farkllatrlarak blnmesi, yetmezcesine de beden ve mallarn panoptik tarzda bir gzetleme ve kontrol ile dzenlenmenin bir paras klnmasdr. Modern disipline etme aygtlarnn yava yava devreye girdii bir mekanda,

116

pasajlarn

camndan

bakldnda

grlen,

kraln

iktidarnn

maddelemi temsillerinden biri olan byk heykeller ise oluan yeni kamusall, modern kamuya hl gururuyla meydan gzetlemektedir. te yandan, her nn arka taraf ya da her arka tarafn n tarif edildii gibi deildir. Bu tr bir metalama ve yabanclama dinamiinin yannda daha geleneksel pratikler de bulunur. ok k bir lokantann yannda bir ailenin at kk bir piknik evinde ise tazesinden sergilenen yiyecekler mteriye setirilir, mekann gerek idarecisi kadn, insanlarn gz nnde yemei sunuma hazrlar, ya da bir zanaat iini herkesin nnde sergiler. Bu anlamda farkl ve kafa kartrc mekansal zelliklikler, tamamen teslim etmemenin

belirginlemi bir snfsal ve sosyal kurumsallamann yap btnlne ait deildirler. Yapnn ve iindeki sosyal, siyasal ve ekonomik ajanlarn aralarndaki iti kakta ekillenen alternatif bir rgtlenmenin zellikleridir. Olas ok sayda farkl dzenlerin paralarnn ayr ayr gzlemlenebildii, kanunsuz ya da geometrisiz bir dzensizlii kabul eden yer olarak, heterotopya mekandr pasajlar. Bu olumsallk kendini daha sonra kapitalist gelimenin iine brakacak ve Benjamin pasajlarn Parisi nasl 19. yzyln bakenti yapacan anlamada tm sosyal ve kltrel verileri, bir kolaj btnselliinde deerlendirecektir.
Fourier ya da Pasajlar: byl stunlar bu saraylarn, gstermekte amatre, her yandan direk altnda sergilenen mallarla, yartnn endstrinin sanatlarla. Paris pasajlarnn ykseli dneminin birinci koulu tekstil ticaretinde byk younlamadr. Ilerinde o zamana dein alagelenden daha ok depo eden ilk kurulular olan yeni eya maazalar, bu dnemde ortaya kmaya balar. Bunlar, byk maazalarn ncsdr. Balzac, bu dnem zerine yle yazmtr: Vitrinlerin byk iiri, renkli dizelerini Madeleineden Saint-Denis kapsna kadar seslendirmekte. Pasajlar, lks eya ticaretinin merkezlerinden biridir. Pasajlarn donatmyla birlikte sanat, tccarn hizmetine girer. O dnemde yaayanlar, pasajlar ve ve bitiremezler. Yine ayn yerler yabanclar asndan ekiciliklerini uzun sure korurlar 152

151 152

A. Babeau, Paris en 1789, 2nd edition, Paris, 1892, p. 89 W. Benjamin, a.g.e, s. 123.

117

Palais Royalin pasaj ve galerinin birarada barndrd dkkanlar ve sanat yerleri hem rekabet hem de bir uyum iinde eik pazar mekann oluturmaktadr. Dolays ile de Aydnlanmann kamusal alan fikrinin ve pazar ilikilerinin gelitii sivil toplum pratiklerin birebir gzlenebildii, yaayan en ilgin pazar ve mbadele yerlerinden biridir. Kamusal alann ilk akla getirdii aklk, tolerans, kibarlk, nezaket, sivillik, rasyonel ve aydn mzakereleri sayesinde girilen ticari ve medeni ilikiler ve doum krizindeki burjuva sivil toplum gibi kavramlar bu mekan tarif etmek iin en uygun grlen snrlandrmalardr. Pasajlar sadece alverie deil, yeni bir toplumun gsteri yryne kt yerlerdi. nsanlarn oyalanarak yrdkleri, belli bir amac olmadan iinde belli bir hayat stilinin iine dtkleri veya o hayat tarznn kendisini karikatrize ettikleri bir mekand. in aslna baklacak olursa artk amaszca, aylak aylak dolap baknmak ve pasajlarda, bahelerde hava atan bir edayla oyalanmak ve yani flaneur olmak modann kendisi olmutur. Bu anlatmdaki rahatlk, asfalt yolda inceleme amacyla bitki toplamaya kan flaneurn tutumuna uygun der, eer pasajlar olmasayd aylak aylak yani flaneur gibi dolamak, bahsedilen ehrin kstllklarndan dolay ok g olurdu. Aylan evi ite bu dnyadr. Buras alveri yapanlarn, eitli amalarla gezmeye kanlarn her meslekten insanlarn igal ettikleri mekan. Flaneur iinse ayn yer belli bir skntya kar, baka bir deyile halinden memnun gerici bir ynetimin sahtekar baklar altnda kolayca filizlenebilen bir skntya kar ila gibidir. Cadde flaneur iin konuta dnr, sokaktaki adam kendi drt duvarnn arasnda nasl evinde olduunu duyumsarsa flaneur de bina cepheleri arasnda kendini evindeymi gibi duyumsar. Onun gznde maye kapl, parlak firma tabelalar aa yukar bir burjuva salonundaki yal boya tablo gibi bir duvar ssdr. Duvarlar not defterini dayad yaz masasdr, gazete kulbeleri kitaplklardr. Kafelerin balkonlar da iini bitirdikten sonra eilip sokaa bakt cumbalardr. Bu anlamda pasajlar, caddeyle i mekan aras bir ara mekandr. 153 Pasajlarn

153

a.g.e., s. 114-115.

118

akkanlnda flaneur zamann bilerek ve isteyerek boa karr. Bu ynyle protestan alma etiinin kendisine dokunamad, yeni burjuvazinin tamamen sapkn olarak niteledii bir figrdr. Bu anlamda issizlik ve aylakln (emekliler)yallar evini, tatil yerlerini bir tr sapknlk heterotopyas olarak damgalad erevede, flaneur yryen bir heterotopyadr. Kamusala bu aylak kimliiyle kyla hibir sosyal ykmllk, ballk, ilgi ve tutkuya prim vermediini ilan eder. 154 Alveriin kendine ekemedii aykr bir tip olarak flaneur, o dnemin Paris hayat kadnlarnn, oluan ehir ve ticari z arasndaki iliki iin yaratt tehditten bile daha byk bir tehlikedir. 155 Bu tpk Melvillenin Bartheleby karakteri gibi yapmamay tercih ederek sisteme kar duruu temsil etmektedir. 156 Zaman ve mekan duygusunun bulanklat ayak izlerinde bulvar i mekana dntrme becerisiyle flaneur, zaten heterotopik olan mekann anlamn daha da keskinletirir. 4. Kafeler ve Kulpler nemli ara mekanlardan biri, ak pasajlardan baka yine halka ait bahelerin ve yry yollarnn altnda ki kafelerdir. 1700lerin bandan itibaren kafeler aynalarla kaplanr. Gsterili aristokratik mimarinin unsuru olan aynal salonlar ve galerilerin, burjuvalatrlmasnn bir iaretidir bu. 157 Halka ait kahve salonlar olarak kafelerdeki aynalar, abartl ve garip bytmelere ve alg yanlsamalarna neden olan dekoratif bir unsur olsalar da, srekli bir hareketliliin ortasnda insanlar gzlemek ve gzetlemek iin alar arttrrken, gzn denetimine ve insanlar zerindeki bakn tahakkmne arac oluyorlard. Grlmek isteyen, kontrol etmek isteyen, bilinmeden gzetlenen, gz iletiimi kurarak cilveleen bak, aynann oklu grntsnde kafeyi bir grntler prizmasna evirmekteydi. Siyasal anlamda da hareketlilik kafeleri n plana karyordu. Kimi kafeler

154

Pricilla Parkhurst Ferguson, The Flaneur on and off the streets of Paris, edt.by Tester Keith, The Flaneur iinde, Routledge, NY, 1994, s.26. 155 a.g.e., 156 Ulla Heise, Kahve ve Kahvehane, ev. Mustafa Tzel, 1. Basm, Ankara, 1996, s. 127. 157 a.g.e. s. 127.

119

Jakobenler, zgr masonlarn ve devrimci hareketin politik stratejilerini ekillendirdikleri buluma yerleriydi. Kimi kafeler komnizm kelimesini ilk kullanan, ayak fetiizmi zerine yazd kitaplaryla nl arkpornografist Nicholas Retif de La Bretonun hayat kadnlarn gzlemledii veya 12 Temmuz 1789da Camille Desmoulinsin Bastile yrmeden nce masalarndan birine trmanp bildirge datt ve devrimi kvlcmlandrd yerlerdir. 158 Nitekim, 11 Temmuz 1789da baz bakanlarla birlikte Maliye Bakan Neckerin grevinden alnmas insanlarn tepkilerine sebep olur. Kendiliinden toplanan insanlar zellikle tansiyonun ok ykseldii Caf Foyda toplanr. Desmoulinsin ateli konumalaryla zaten ayn alevlenmi halk silahlara davet edilir. Ayn gnn akam bu davet karlksz kalmaz ve buradan kan bir kitle Tuilerieste gsteri yapar. svireli muhafzlar ve Alman Prenslik Alaynca silahl bir kar saldr olunca halk yaydan kar ve silahlanarak devrimin ilk byk atmalarn balatr. Bu yzden Cafe Foy Fransz tarihinde devrimin patlak verdii yer olarak geer. 159 Bir dier tarih anlatm kafeden bahsetmez ama olay yle aktarr. Neckerin grevinden alnmasyla tetiklenen eletirel kalabalk 12 Temmuz gn Desmoulinsin saat te yapt kkrtc bir konumayla gsteri yapmak zere Palais Royalden Tuileriese yola kar. Bir grup gnn isyann ifade etmek iin tiyatroyu kapatmaya giderken dier bir grup ellerine Dk Orleansn ve Neckerin bstlerini alarak yrye kar. XIV. Louis meydannda toplanan gstericiler, o dnemin polis gc olan Fransz Korumalarla talarla ve sopalarla atr ve Tuileriesnin bahesine ekilirler. Bunun zerine sadece basit bir gsteri yapmaya gelen ve silahl mcadele konusunda temkinli davranan kalabalk ertesi gn daha da artarak silahlanmaya balar. 160 Flaubert ise gemie att baktan ekillendirdii LEducation Sentimentaledeki karakterlerinden Frederick ve arkadan Palais Royalde
Kevin Hetherington, The Badlands of Modernity, New York, International Library of Sociology, 1997, s.5, bkz. Royal Chateux of Paris, Architecture and Urbanism, s.94. 159 Ulla Heise, 1996, s. 165. 160 D.M.G. Sutherland, France 1789-1815:Revolution and Counter Revoltuion, NY, 1986, s.65-66, ayrca devrimden nceki son iki gnn tarihiler arasndaki karlatrmal anlatm iin bknz Paul G. Spagnoli, The Revolution Begins:The Lambescs Charge, 12 July 1789, French Historical Studies, Volume 17, Issue 2, 446-497 ve Dk Orleansn devrimdeki rol iin George Amstrong Kelly, The Machine of the Duc DOrleans and the New Politics, The
158

120

bir akam yemei sahnesinde konutururken yle diyecektir. Ah, Camille Desmoulins, ynlendirirken orada daha bir masa O zerinde zaman ayakta, insanlar Bastille gzeldi. yaanyordu, gcn grp

dorulayabiliyordun, basit avukatlar generalleri komuta ediyordu, plak ayakllar krallar deviriyordu. Oysa imdi... Gelecek daha kaba, kodaman, nfuslu ama kt, korkun toplant meclisi yeniden dodu 161 O dnemin Palais Royal kafelerinin, kafelerde ve galerilerin st katlarnda toplanan kulplerin bir topografyasnn kartlmasnda yine tarihi ve edebiyat Vallese bavurulursa grlr ki devrim ve siyaset iin o dnemlerdeki kuluka yuvalar sokaklar deil, daha ok devrimci kulplerin redaksiyonunda, konumalar, grmeler ve tartmalarn yapld mzakere odalar ve stratejilerin belirlendii kafelerin ayrlm zel blmeleri ve galeri salonlardr. 162 Montesquieu, mektubunda kafelerin gece gndz her snftan insann arasnda oturabilmek imkan sunduundan bahseder. Daha nce her toplumsal snf ve zmrenin bo zamann birbirlerinden farkl yerlerde geirdikleri ve kafelerinse onlara nazaran daha kucaklayc olduu ve herkese ald dorudur. Fakat bu yine de her snftan insann kafelerin biraradal ve okluu nedeniyle istemeden de olsa aralarndaki temas artrmasna ramen, blnmeler, her snf ya da zmrenin, hem farkl kafeleri hem de kafe iinde farkl yerleri temellk etmeleri veya mekann farkl zamanlarn kullanmalar eklinde, ama yine de kendiliinden belirlenmi kurallara gre devam etmektedir. Tm eitlilie ramen kafelerde genellikle entellekteller, aristokratlar ve burjuvalarn arl hissedilir. 163 Genel olarak Aydnlanma kafeleri kapitalist retim ilikilerinin ykselii, ehre artan g, iyerinin evden ayrlmas, ailevi geleneksel yemek ve elencenin zlmesi, elenceye ayrlacak vakit olarak bo zaman kavramnn nem kazanmas gibi deikenlerle ekillenmi ve toplumsaln
Journal of Modern History, Volume 51, Issue 4, Dec. 1979, s.667-684. 161 P.M. Wetherill, The Place of Revolution, Journal of European Studies, XX, 1990, s. 370371. 162 a.g.e., s. 370. 163 Ulla Heise, a.g.e, s. 140

121

deiimine

katkda

bulunmutur.

Kafeler

eitli

rgtlenmelerin

ve

gruplamalarn mekan haline gelir. Kafeler, kamuya ak yerlerdir ve bir ok sanat, entellektel gruplamalarna frsat tanr. nnde sonunda kafenin kuluka mekanndan kp kamusal alanda zerk rgtlenmeler eklinde tezahr eden siyasal partiler ve burjuva mzik gruplar gibi topluluklar besler. Kafelerde toplanp, birlik ve rgtlenmelerini saladktan sonra yine mekandan bamsz olarak kendi kabuklarna ekilen kulp ve dernekler de mekann nemli konuklardr. Bunlar arasnda en enmli yeri mason locaalar alr (birok sosyal dernek cemiyetin yansra) Palais Royalin kafeleri basnn douuna, bilimsel ve felsefi bilgi alverilerine, edebiyatn ve sanatn burjuva karakter kazanmasna, elencenin trlsne ahitlik etmi heterotopik mekanlard. Burjuva bilincinin olumasnda ve kendini dier snflardan ayrtetmeye balamasnda haber alveriinin gerekletii neredeyse en nemli mekan kafelerdi. Mektup yazan, konuan, tartan, rasyonel akl yrten, bilimsel, edebi ve sonra da siyasi bir kamuoyu oluturan yeni bir topluluk kafelerde dnyay yeniden yorumlamaya alyordu. Gncel konular zerine yazlan gazetecikler veya iir kitaplar kafelerin masalarna braklyor, kimi yazarlar ve mzisyenler satrlarn ve notalarn duvarlarna yazyordu. Merkezi haber alma birimleri olarak bir sr kafe, polis gzetiminde alan espiyonaj iindeki hayat kadnlarnn en akrak konumalaryla yanklanrken, arka odalarda masonlar gizli toplantlarn yapyorlard. Kafelerde doal hizmetleri yannda daha sonra gelien ihtiyalara gre elence iin ok eitli masa oyunlar ve kumar, yasaklanm olan bahisler, satran ve benzeri zeka oyunlar iin ayr blmeler ve salonlar ayrlr. zellikle kafelerde balayan bir strateji oyunu olarak Palaisin ikinci katlardaki satran odalar ok n kazanmtr. Kral, tm soylular ve entellektellerin birou bu odalardan gemitir. Kafelerdeki hizmetin kalitesi ve buralarn cazibesinin yitirilmemesi iin yeni fikirler uygulanmtr. Konser mzii diye birey yokken ve mzik, zel salonlarda veya hamilerin zel odalarnda icra edilen bireyken imdi kafelerde mzik gruplar halka ak konserler vermektedir. Sanatn hamisinden kurtulup sanatnn kendisinin ve eserinin metalamas da bu ilk grcye klarla

122

balamtr. 1731de Palaisin ilk kafelerinden Cafe Italienin bodrum katndaki Cafe des Aveugleste nl ve gzel Rosalba kr mzisyenleriyle sahne alp gece yarsna kadar halk elendirerek ve Pariste bir kafe antan kavramn balatmtr. 164 Ak galeriler altnda kafeler ve kumar yerleri yaratt yeniliklere ak byl ortamla kalabalklar kendine eker. The Caf de Foy rnein merkez baheye sandalyeler atarken, bir dieri Caf Mcanique, mterilerin ieceklerini otomatik bir tayc kemer sistemiyle getirerek yenilikler sunar. yi aydnlatlm maaza dkkanlar, cam atl arkadlar daha temiz ve transparan bir grnm sergilerler. Ik ve aydnlk, rasyonel olarak alglanan aparatlar, yeni bir hareketlilie davettir. Bu yenilikler ve aydnlatlm dzenin gzelliinin br yz, kafe salonlarndan Fransz muhafzlarca devrimcilerin alnp gtrlmesinin yansra, mekan iinde sreklilik arzeden, grnen siyasi boyutlarn tesindeki nedenlerle gerekletirilen bir gzetim ve toplatlmaya bakmaktadr. Foucault Palais Royal civarnda srekli bir denetime ve tutuklanmalara maruz kalan homoseksellerden ve hayat kadnlarndan bahseder.
Dlanan ecinsellie kar polis tatbikatlar; Fransada 17. yzyln ortalarnda belirginleir. Gerek kentlerin kurulduu bir zamanda, ecinsellerin, olduka youn biimde tutuklandklar kaydedilmitir. Jardin Lxemburg, Saint Germain des Pres ya da Palais Royal gibi yerlerde. nsanlar birka gn tutuklanp braklmlar ya da kimi mahkemeye bile kmadan delie tklabilmitir. Tuzaklar, ispiyoncu tehlikesi ve aynaszlardan oluan eksiksiz bir sistem kurulur ardndan ve 18. yzylda bu sistemden kk bir dnya oluur. iler, papazlar, alt dzey aristokratlar, fahieler, danszler, tiyatro oyuncular bir
165

dnyann

denetlenmesi

ve

rgtlenmesi

erevesinde geliimini tamamlar.

Gn boyunca temiz hava almaya kan bayanlar ve bahenin keyfine varmak isteyenler iin harika bir mekan olan Palaisnin pasaj ve kafelerindeki manzara, gece kmeye baladnda bir dieriyle yer deitirir. Baheyi
164 165

a.g.e., s. 142-157. Michel Foucault, Dostlua Dair, ev. Cemal Ener, Telos, 1992, s.123.

123

eviren 180 pasajn tavanlarnda asl 180 lambann parlak klar restoranlar, kafeleri, klpleri, yry alanlarn ve kadnlarn nlerinde kendilerini sergiledikleri dkkanlar aydnlatr. 166 Bu zel dkkanlarn sakinleri gen bayanlarn, saraya bir yzyl boyunca evsahiplii yapt sylenir. Gn boyunca serin ve dingin olan saray, akamlar zevklerin merkezi haline gelir. 1782de koyulan galerilerin drtte renkli ve cafcafl kyafetleriyle yasad ve kolay zevk veren kadnlarla doludur. Gizli ve yoluna uygun yapldnda uygulamada evlilik d ilikilere msamaha gsterilirken te yandan cinsellie ve aileye ilikin kurallarn kabul edilmesini salamak iin fahielik kullanlr. 18. yzylda, Pariste polis denetiminde istihbarat amacyla da kullanlan 20 bin fahie olduu bunlarn byke bir ksmn da Palais Royali kendine mesken edindii bilinmektedir. 167 Fahieleriyle kendini gsteren Palaisteki kadn sorunu aslnda toplumun genel dlama mekanizmalarnn bir yansmasdr. Palais bu adan ksmen de olsa bir ayna grevi grr.
Eril iktidar sylencesinin savladnn tersine cinsiyet, fizyolojik temelde belirlenen bir olgu deil toplumsal bir cinsiyettir. 19. yzyl kapitalizminin eitlik, zgrlk ve insan haklar sylemi cinsiyetler aras ilikilerde ataerkil iktidar ortadan kaldrmam, insan haklar, temelde erkek haklar olarak kalmtr. Kapitalizmin sisteme katlmna izin verdii toplumsal beden, esas olarak erkek bedeni olmutur. Ataerkilliin tarih boyunca kadn bedenini zne olarak deil nesne olarak gren, ona kendine ait bir arzu alann yasaklayan yanlar, 19. yzyl ve 20. yzyln ilk yarsndaki kapitalizm tarafndan olduu gibi benimsenmitir. Byk aileden ekirdek aileye geilmesi, kadnn e ve anne olarak, cinselliin ahlaktan zerklemedii bir aile yaps iinde bask altna alnmas olgusunu deitirmemitir. Ayn ekilde hazzn deil, disiplinin ve yeniden retimin nemli olduu o dnemin kapitalizmi ataerkilliin kadnn cinselliini dourganla indirgeyen yann tamamen benimsemekle kalmam, retecek ve savaacak bir nfus oluturmak asndan kadnn ocuk

The Oxford Centre for Real Estate Management Paris - Retail (Early) http://www.brookes.ac.uk/schools/rem/paris/paris_thumb_pages/ paris_palais_royal_arcades.htm!. 167 Joseph Fontana, Avrupann Yeniden Yorumlanmas, AFA Yay., stanbul, 1995, s. 119.

166

124

bytmekte oynad role vgler dzmtr. 168

Saysz kafe, restoran ve kumarhane dolu tahta galerilerde saygdeer elerini evde brakan beylere hizmet eden fahieler, devrim sonras yazar ve gazetecilere hizmet verirlerken te yandan kendilerini ifade etmenin yolunu da bulurlar. Krala ve ynetime kar gerekli korunmalarnn salanmas iin birok ikayet mektubu ve dileke yazarlar. Genelde tutuklanp lke dna srlen, Paristen geen yolcularn ve hatta Bonaparten bile ziyaret ettii kadnlarn, sadece erkeklerin kendilerini ifade etme haklar olduu konusunda yaptklar propagandalarla ve haklarn yazl olarak istemeleri gibi yollarla yeni bir bilincin yaratlmasna nclk ettii sylenebilir. Fakat denetim toplumu pelerini brakmaz. Oysa gemie bir gz atlacak olursa grlr ki M.. 1300-450 yllarnda Antik Yunan'da, fahieler, 'iyi aile kadnlarndan' daha fazla sayg grmektedir. Bu biraz da akn, bir tr 'hastalk' olarak yorumlanmasndan kaynaklanr. Erkekler, ak olduklar zaman ifay, tbbi tedavilerde ararlar. Antik Yunan'n gnmzde bile bir trl varlamayan en mantkl 'karm' ise, akla evliliin birbirinden ayr eyler olduuydu. Kadnlar, bir kez evlendiler mi anne ve ev kadn rolne brnmek zorunda kalr; tutkulu aklarsa el stnde tutulan fahielere. Fakat, hem kilise hem de siyasal otoritelerce sorun kabul edilen, sarayn sembol ve ak metinlerinin malzemesi olmu bu kadnlarn gittii nihai yer imdi hapis, Bicetre veya Bastille olur. 5. Elence Palais, balmumu mzesi ve dier elence yerlerine evsahiplii yapar. Mzeler, zaten heterokroniye teslim olmu heterotopik mekanlardr. Dier elence yerlerinden bir rnek de galeriler ve ilerindeki ilgin oluumlardr. Victor Louisnin eseri Galerie Camp des Tartares galerisindeki tiyatro ve salonlarn daha nce bahsedilen les Fantoccini gibi tiyaro gruplarna, Francois Seraphinein kuklaryla inli oburlarnn gsterilerine, Comte de Beaujolaisin aktel tiyatrosu olan komedyenler tiyatrosuna, eitli gldrler varyetesine ve Fransz Pigmelerinin gsterilerine evsahiplii yapt
168

Yaar abuklu, Anarko-Feminizm ve Beden, Varlk, Mart 2001, s.32-35

125

bilinmektedir. Sadece Palaisnin deil belki de ehrin en ilgin yeri olan sergi odalarndaki dev kadnlar, iko erkekler, ucube insan ve yaratklar, uuk kyafetleriyle top eviren janglrler, cad klkl kadnlarn kristal krelerinde gelecei okuduu ya da ate yiyen ip cambazlarnn cirit att sirkler ve tm bahsi geen yerlerin sunduu yeni ticari giriimler ve elence anlay artk tm halka hizmet vermektedir. Mterileri bunlardan bilgilendirmek iin Almanach du Palais-Royal adyla kataloglar kartlr. Bir tr elence sektr yaratlmaktadr. Gzleyen normal znenin ve gzetlenen tekinin ekseninde oluturulan yeni dizayn dnyaya yeni bir bak asn beslemektedir. Dier yandan kendi iinde mekan Bakhtinin karnaval yeri gibidir. Palais, Bakhtinin Karnavaldan Romana adl yaptnda anlatmak istediine benzer, kltrel bir tersine evirmenin, zevkin, dekor deiiminin yaand bir tr fantazi egemenliinde, delinin kral olduu ve bedensel politikalarn ksmen deiiklie uratld, herhangi bir anlama kapanmayan dialojik bir mekann profilini izer. Ciddiyetin karsna pejoratif anlamlar yklenmi glmece ve yeni bir tr elence belli bir kar duruu ve felsefeyi ierir. Gerekliin, ciddiyetin yaam dnda toplumun kendini yeniden kurduu, ynetici snfn sylemini alaa ettii ve yeniden tanmlad yerdir. Grotesk, ironik, retorik, metaforlarla dolu, alegorik bir formun iinde yeni mekansal teknolojiler, abartarak, varolann zelliini bozarak iliki formlarnn dnmesini salarlar. Yaplan okumada bu altst olularn ve enlik kipinin tarihi yoktur, o iki kiinin olduu, tarihsiz, tarihi oluturan belli koullar olmadan da varln srdrebildii iin asl bu koullar ortadan kalksa da birey deimeyecei iin- formun tarihi olsa da- karnavaln tarihi yoktur. Palais, karnaval yeri olarak bu adan tam da hareketin iindeyken zamann durduu mekandr. Adeta zamann en ilgin ve gzalc deerlerinin, mallarnn bir mzede sunulmas gibi, Palais de hibir ey satn almasalar mekan gezen insanlarn dikkatini ve ilgisini dn alan mzeler gibi almaktadr. Hereyin artk ters evrilerek pazara mal haline getirildii bu mekanda ihtiyalarn, hayallerin, dikkatlerin, ilgilerin, yeni tr beeni ve deerlerin, elencenin, arzularn, eitli

126

zihni ve maddi eserlerin, bedenlerin ve ksaca moderniteye ait olan hereyin sata sunulduu grlr. Sanat galerileri iin de durum farkl deildir. Artk sanat hakknda bir uzmanlk iddia eden bir profesyonel eletirmenlik mesleinin douuyla, hamisinin deitii sanat, ticarileen sanatn kontroln galerilere, uzmanlarn grne ve gelien yeni estetik zevkini tatmin etmek iin tablolar ve sanat eserleri satn alan burjuvazinin kararna brakmaktadr. Kamuya alan sanat kendi bana zerklemi ama yine de aristokratlarn ve yeni ykselen burjuvann ilgi alanna hapsolmu ve Palaisin halka ak galerileri snrlarn darda braktklaryla izmitir. 6. Tiyatro Tiyatro szc rnein yunanca theatron szcnden gelir ; bu grme yeri demektir, theoros eli anlamna gelirken tiyatro da seyircilerin gzlerine ve kulaklarna hitap eden bir elilik faaliyetidir. Toplumun bir tiyatro sahnesi olduu teatro mundiden yani tanrnn gzetledii insanlarn seyirlik oyunlarndan, insanlarn birbirlerini seyredip, gzetledii ve hatta seyirci ve oyuncunun birbirini kontrol ettii modern bir tiyatro anlayna geiin sahnesi olur Palaisnin tiyatrolar. 169 18. yzyln ortalarnda Comedie Francaisein seyirci kitlesi artmaktadr. 1737de ylda 100 binin altnda iken 1751de srekli artarak 160 bine kar. 1765te ise repertuvardaki aynla ramen 175 bin kii bir yl iinde tiyatronun iini doldurup boaltmtr. 170 Mekann ilikiler anda bir sreksizlik ve kopma arzetmesi seyirci ve oyuncu ilikisinden gidilerek anlalabilir. Paris halk, Eski Yunan tiyatrosundaki katarsise giden bir vecd ile rolle btnleip oyunun iine girmiyordu. nsanlar, oyunlarda denetimliydiler ve kendilerinden aada hizmeti gibi grerek kendilerine zevk vermesini bekledikleri aktrlere ve de oyuna eitli ekillerde mdahale ediyorlard. rnein nokta denilen pointing taktii oyuncunun seyircinin sevdiini bildii ve heyecanla bekledii kimi sahne ve belli replikleri srekli bir tekraryd. Skl duruma gre deien bu tekrarlar, oyunun btnln kesintiye uratrken hem seyirci hem
169

Richard Sennett, Kamusal nsann k,ev. Serpil Durak,Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yay., kinci Basm, stanbul, 2002, s.57.

127

oyuncu arasnda bir birleme ve uzlama an yaratyordu. Hatta repliini unutan oyunucunun sufloryle arasna grlt ile girerek oyuncuyu zor duruma drmek beenilmeyen oyuna domates frlatmak kadar doald. zel tiyatro salonlarnda halka amaya ltfettikleri kimi oyunlarda sadece aktrleri deil bir tek ba hareketiyle seyircileri de denetleyen aristokratn denetim yetkisi, artk karlkl olarak birbirini kontrol eden seyirci ve aktre de gemiti. Aristokratn ltfundan halka alan elence ve sosyalleme yeri olan tiyatronun mimari tasarmnn deiimin de kendini gsteren yeni kamusallk halleri iyice belirginleir. 171 Arendtin dedii gibi eylemlerin taklit yoluyla aktarlabilecei siyasi bir sanat olarak tiyatro, insann bakalaryla ilikilerinde bir zne olduu tek sanat olarak hem oyuncularn hem de izleyicilerin eylemlilii sayesinde kamulaan bir mekandr. 172 Artk ounlua daha engelsiz bir grn salanabildii ekilde koltuklar tasarmlanyor, eskiden ayakta kalan entellektel ve renciler iin ayrlm zemin katlarna oturma yerleri konarak orta snfn rahatl hedefleniyor, soylularn localar ilgi oda olmaktan kyor, satlan yiyecek iecek sadece hamilerin zel yerlerine deil tm sralar arasndan halka datlmaya balanyordu. Fuayeler giri veya k yerinden ok oyun aralarnda buluma yerine dnrken oyun biletleri bir ltuf olarak hamiler tarafndan datlmyor, paraya tedavl edilen gsteri iin biletler tiyatro binasnda satlyordu. 173 Her ne kadar eski ayrcalkl yerler i dzende korunsa da mekann kendisi yeni bir kamusalla kaplarn ardna kadar ayordu. Bu alma iine dahil etme yanlsamasna dnmemelidir. Ksaca, 1781deki son deiikliklerle yeni halini alan Comedie Francaise, daha demokratik dizayn edilmi, daha nceden yer ayrtma sistemiyle ngrlebilirilik ve kontrol seviyesi ayarlanm ve halka, avama daha fazla rahatlk ve ierimleme sunmak idealiyle dntrlmt. Genellikle orta snf burjuva ve st kesimlerin bir harman olan seyirci kitlesiyle dier kesimlerden birok kiiyi de kendi yntemleriyle dlamaktayd. lkin tiyatronun, kendisine
170 171

a.g.e., s. 109. Peyre De Wailly ve Soufflottun yapt deiiklikler iin bknz. Barry Bergdoll, European Architecture 1750-1890, Oxford University Press, 2000, s.58-59. 172 Arendt, a.g.e., s.275.

128

bir sosyalleme olarak ne kadar ilgi duysalar da, halk artk Hamleti sevmiyordu, iiler ve renciler iinse en dlayc yan artk para karl verilen biletlerin fiyatlarnn ykseklii olmutu. Herkese alan Francaise, repertuarlarnn tek dzelii ve biletlerinin pahall ile kimi kesime giri iin ak yanlsamasndan baka bir ey brakmyordu. Zaten mekansal dzensizlikler temelinde, dikdrtgen sahnesiyle baka anlam ve deer boyutlarn ve epistemik sreksizlikleri biraraya getiren tiyatro, hem seyirci ve oyuncu arasndaki kesintili iliki balamnda, hem de ak yanlsamasyla tm kaplarn kapatan dlama mekanizmalaryla Palais Royalde rnek bulan bir heterotopyaya dnyordu. Fakat belli bir sre sonra Comedie Francaise, yeni toplumsal ve mimari dizaynnn uzun vadedeki etkisi ile tepkisizleen ve artk oyuncuya mdail olmadan, tm kiisellii ile oyundaki zel bir an yakalayarak duyumsamaya alan bir sanat izleyicine dnm konuklarn arlyordu. Ykselen snf yeni sanat anlayn da beraberinde getiriyordu. Kapatlan heterotopya olarak tiyatro, yeni deerleri halka ve tm ehir ahalisine fark gzetmeden aktarma grevini de stlenecekti artk. 174 Ksaca deerlendirilmesi gerekirse tm bu veriler nda 19. yzyln pasaj ve alveri merkezi prototipi olan Palais Royal, belli bir kltrn paras olmak isteyen herkesin biraraya geldii alternatif bir sosyal dzenleme mekandr. Bahe, maaza ve pasajlarda her kesimden insan ama younlukla yeni ykselen snf burjuvaziyi grmek mmkndr. Finanssndan hakimine, saray kadnlarndan soylulara, doktorundan, dklere, ziraatilerden dnyann uzak kelerini ap gelmi turistlere kadar. Aydnlanma filozoflar, son gazete ve dergileri almak isteyen kadnlar, erkekler, caddeleri ve kafeleri doldurur. Buras ayn zamanda aristokrasi yatadr. Aydnlanma burjuvazisinin, Fransz sosyetesinin ve elitinin beraber, kolkola akamst gezisine kt yry yollar, sekin kalabaln seyr sefasyla renklenir. Aristokrasinin tekelinde kurtulan baheler, emeler, sonra dk Orleansn kurucusu olduu ve devrim srasnda burjuva devrimi iin alan byk mason locas, tiyatrolar, opera, kafe, restoranlar ve
173 174

Richard Sennett, 2002, s. 108-113. a.g.e., s. 49.

129

popler tiyatrolar artk yeni kamu yerleridir. Daha nce sosyal hayatta belli amalar dnda kamusal alanlar arnlayan kadn figrnn olmad Paris caddelerini Palais Royal sayesinde 17. yzylda Trklerden ve Msrdan ngiltereye gelmi kahve kltrne uyum salayan, kafelere giden kadn imaj doldurmusa da beden ve sosyal cinsiyet politikalarnda byk deiiklikler yaand yanlgsna dlmemelidir. Eskiden aristokrasinin tahakkmndeki kadn bu sefer metalaarak kapitalizmin esaretine dmtr. Bu fantazmalar diyar, tamamen zgrlklerin yaand kuralsz ve kontrolsz bir mekan deildir. Marjinalitenin marjinalliini yitirmeye balad ve tketim kltrnn ilk nvelerini bulabileceimiz yer ayn zamanda kendine has panoptikan tarzda bir sosyal kontroln ve modernitenin uuan, paral, olumsallk kokan hallerine ahit olur. 175 Palais, ve alternatif bir dzenleme modu olarak burjuvazinin ticari, politik ve felsefi yeni halinin karmnda gerek bir market mekan, ekonomik karlaryla tanmlanan burjuva sivil toplumunun ihtiya duyduu gven ilikilerinin saland, zgr ticaret ve politika tartmalarnn yapld akl ve sivillik zerinden fazlaca mkemmelletirilmi modernite kurgusudur. Bu kurgunun verdii ilham en ok da kendini edebiyatta gstermitir. Daha nce bahsi geen yazarlardan te nl birok yazarn kaleminden Palais Royal anlatma renk katacaktr. rnein, Kk Kadnlarda Louisa May Alcott, kahraman bayan konutururken Palais Royalin ne kadar cennetvari bir mekan olduunu ama sradan bir orta gelirlinin ok beenilen bir kolyeyi sadece Palaisin lks bujiterilerinde bulsa bile alamayacandan bahsetmektedir. 176 Bu anlamda mekan paras olmayanlarn sadece gzleyebildii bir yerdir. Fransz Devriminin Yansmalarnda Edmund Burke, sk sk Palais Royalden akademi olarak bahsederken Jacobinleri de Palais Royalin ahlaki kalitesini etrafa yayan retmenler olarak grr. 177
Kevin Hetherington, The Badlands of Modernity, New York, International Library of Sociology, 1997, s.5, bkz. Royal Chateux of Paris, Architecture and Urbanism, s.2-3. 176 Louisa May Alcott, Little Women,1869, American Heritage Classics CD. 177 Edmund Burke, Reflections on The Revolution in France, 1790, American Heritage Classics CD.
175

130

Thomas Jeffersonnn Otobiyografisinde ise Palais Royal, devrimden sonra kesilen balarn gezdirildii ehirde asl zaferin tebrik kutlamasn hakeden yer olarak geer. 178 Poenun Rue Morgunda Cinayet hikayesinde ise Palais Royali evreleyen kt n salm sokaklardan biri cinayet mahaline dnr. Marie Rogetin Esrarnda ise yazar, Palaisdeki ok nl bir parfmeriden bahseder, tpk Jeffersonnn Mektuplarnda hep gittii berberinden bahsettii gibi.
179

Buray bu tr bir ilham yeri yapan, nceden bahsedildii gibi, inanlmaz farkl ve yeni mekanlarn kombinasyonundan oluan dialojik ortam, alternatif dzenlenmesi ve tabi 1789da tamamen eski rejime kar bir ajitasyon merkezi oluudur. Devrim esnasnda eski devri kapatmak iin birok hkm karlm ama bunlar etkili bir biimde sonu uygulamak kmamtr. iin gerekli g toplanamaynca bunlardan Dkkan sahipleri,

hukukular ve finanslarn bir ksm devrime katlmam ve etraflarnda olan terr korkusuyla izlemiler, sonunda ise devrimci otoriteler tarafndan kepenk indirtilmilerdir. Devrim sonras Palais Royalde yaplar dnda, eski tatlar da deiir. Palais, yeni tr lokantalarn merkezi olmutur. Devrim ncesi sadece asillerin zevkinde basit aparatifler ve yemekler sunarken imdi ok sayda aristokratn ldrlmesinden sonra birok efe yemek yapacak mekan kalmamtr ki bu snflar arasndaki yemek alkanlklarndaki farkllklar toplumsaldaki farkllamay yanstan gzel rneklerden birisidir. Artk aristokrat saray ve kasabalar toplumun odak noktas olmaktan kmtr. Bylece eski rejimin yollar tuttuu dnemi kapatan insanlar iin yeni bir kltr dnemi almtr. Yeni tr yksek damak zevkiyle hazrlanm yemekler, daha uzman speklatrler, arap, kadn ve kaplumbaa orbas sunar. Sosyal
178 179

belirsizliklerin

nce

ntralize

sonra

kontrol

edilerek

Jefferson, Autobiography, 1743-1790, American Heritage Classics CD. Edgar Allan Poe, The Murders in The Rue Morgue and The Mystery of Marie Roget, 1850, American Heritage Classics CD.

131

ticariletirildii veya salt ticari amal kontroll belirsizliklerin yaratld, herkesin yaanan bu eylemenin de etkisiyle bir dierine teki olduu, politik, entellektel tartmalarn eylemleebildii, zgrlk ve dzen sarkann kontroll salnmnda yine burjuvazinin beklentilerine uygun kimliklerin retildii mekanda kamusal alan, salt bir fikir deil, kendi iin kendinde olan, dlama ve iine alma mekanizmalaryla ileyen ve mekan yeniden reten yeni bir duruun addr. En z ekliyle Orleanistlerle ibirlii yapan nc zmrenin, Versaya yani saraya teki olann, farkl ve alternatif bir dzenleme olarak heterotopyay ard Palais Royal, kamusal, politik, heterojen, devrimci, tketici, mulak, iine alrken dlayc, snrsz zgrlk ve total kontroln orta yerinde duran, panoptik bir mekandr. Buradan hareketle alternatif mekan, burjuva kltrne ait olan moderniteden devirerek tarih sayfalarnda yerini modernite metaforu olarak almaya hak kazanr. Tarih, snr ve snrszlk arasnda skm gibi duran zaman, mekan dekorunda tm farkllklar, eskiyi, yeniyi, ieriyi, dary, zele ait olanla kamusal olan biraraya getiriyormu gibi grnse de aslnda ileyen ana dinamiklerin varaca nihai nokta burjuvazinin gdmndeki alternatif, yeni bir ekonomik, politik ve sosyal iletiim, sylem ve dzenleme alandr. Palais Royal Kanonu bu metaforun en edebi ve veciz ifadesidir. (Mrs.Anne Forrestn evirisiyle) No fields, no meadows and no flowers In this garden, no shady bowers, And if your morals you forget, At least your watch can be re-set. "
180

Jeu de Paume Jardins du Palais Royal http://www.jack-travel.com/Paris/ParisHtml/ Paris_Visit_1thJeu_de_paume_Palais_Royal.htm (25.07.2004)

180

132

III. MASON LOCALARI ncelenecek ikinci alternatif dzen mekan parmana takt sembolik sz yzyle antik, eski alardaki ncllerinden ald bilgi, cesaret ve mistik koruma muskalar stnde, yeni sevdicei burjuvazinin akna yollara dm ve bu uurda anal aristokrasiye kar gelmi bir gen ama bir o kadar da yal bir maceracdr. Akl ve dzenle aydnlanm, kutsal ve evrensel bir ahlak dleyen, hmanist ve natralist felsefesinin kayna olan byk stadn gzetmenlii ve eitmenliini yapt yeni ve alternatif bir yaam dnyas iin deney laboratuvarlardr mason localar. Maddenin evrimine ve modernlemenin olumsalla inanm bu yal, kafa kartran delikanl bir yandan eyann ve dzenin hareketine mdahale etmekten de geri durmamtr. Mekansal olarak tarihe katks sembollerin ve gizemli bir dilin arkasnda saklanmsa da varolu srlarnn kefinde kendisiyle bir olmaya balad yeni akna emanet edecei kardelik, eitlik ve zgrlk hediyeleri ok konuulmutur. Bu almada mason localar alternatif sosyal dzenleme alanlar olarak ikinci durak olacaktr. Burjuvazinin aristokrasiye kar kendini ifade edebilmesinde en uygun mekanlardan biri olan mason localar, burjuva sivil toplum anlayn ve Fransz Devrimini ekillendiren hareketlerden birine ev sahiplii etmesi asndan nemli bir yere sahiptir. Dnemin burjuva deerlerinin en gzel temsili rgtlenmesi olarak localar, yelerini biraraya getiren felsefesi ve ritelleri asndan eski alardan ok ey dn alsa da kendi iinde krlma izgilerinde bir ara yzey topluluk olarak hem modernlemenin yaratt rgtlenmelerden biri hem de modernlemenin teki yeridir. Kendisinden nce gelen rejimin dlad tm deerleri ve snflar iine kabul eden rgt dzenlemesi modern her rgtteki gibi kimi dlamalar da ngrmektedir. Heterotopya mekan olarak kendinden nceki rgtlenmelerde yan yana gelemeyecek eleri de biraraya getiren localar varolana alternatif bir duruun ve yeni bir dzenlemenin rneidir. Esoterik ritelleri dolaysyla darya ve topluma kapal olularna

133

dair genel nyarglara ramen Aydnlanma Dneminde geirdikleri dnm ve bunun dorultusundaki almalar itibaryla burjuva kamusal alannn oluumunda aktif rol oynayan localar, eylemlerinin politik ve felsefi sonular itibariyle kamuya ak ve gerekten eylemci bir strateji izlemilerdir. Yeni kamusal alann geliiminde ve modernleme srecinde toplumsaldaki yerlerini ve alternatif dzenleme alan olarak heterotopik zelliklerini anlayabilmek iin tarihin sayfalarn kartrmak faydal olacaktr. Gizlilik perdesi arkasnda kendini muhafaza etmi ve insanolunun neredeyse imdiye kadar rgtledii en uzun soluklu birliktelik rnei olarak masonluk konusunda saylamayacak kadar ok alma yaplmtr. Gizliliklerinin uyandrd merak ve ilgi, tarafl tarafsz saylamayacak kadar ok speklatf yorumu beslemi ve bu, rgtn asl yapsn ve ilevini anlamay olduka zor bir hale getirmitir. Hatta genel bir kany yanstt zere masonluk tarihsel tm aratrmalarn iinde en ok tartlan ve tartmaya ak konulardan biridir
181

Bu sebeplerden dolay mmkn olduunca masonluk zerine elde edilen birinci el dkmanlardan da teyit edilerek, yansz kaynaklarn sunduu veriler nda deerlendirmeler yaplacak ve ve gerek yerler olarak localarn alternatif bir alan olarak oluurken tekisini dlama mekanizmalarnn nasl yarattklar aklanmaya allacaktr. A. TARH NDE MASONLUK Ortaa ve ncesinde ta yontucu, yapc, dlger gibi anlamlarna gelen masonluk kelimesi, dillerin kendi yapsna gre farkl ekillerde de sylenegelmitir: Maconner, maconetus, massonus, massonerius, machio, mauer vb. gibi. 182 Mason olarak adlandrlan bu yapclar, inattaki st dzey ilemleri yapabilen, belirli kltrel ve teknik aamalara ulam kimselerdi. na edilecek mabedin eklini, planlarn, iine yerletirilecek heykelleri, ssleri nce kendileri zgrce tasarlarlar, sonra da uygularlard. Uygulama srasnda yanlarnda kendi kurulularndan olmayan birok ii alrd.
181 182

F. Yates, The Rosicrucian Enlightenment, Paladin edn, Fogmore, 1975, s.252. Murat zgen Ayfer, Masonluk Nedir ve Nasldr?, nc Basm, Sim Matbaaclk,

134

Mason kurulularndan olmayan iiler ve inaatlarla masonlar ayrrmak iin Avrupada masonlara Fran-mason denir. Fran szcnn kkeni konusunda deiik grler vardr. Franszca Franchise (zerk kurulu) anlamna geldii gibi franc szcnden geldii de kabuller arasndadr. Franc doru ak kii anlamndadr nk masonlar mabedleri ina ederken inaat yaptranlar onlar zgr brakr ve inaat en iyi ekilde yapacaklarndan emin olurlard. 183 Eski ve orta adaki mason topluluklar, ahiler ve fetvve gibi bir ezoterik kurululardr. Amalar ina ettikleri eserlerde sembollerle ezoterik anlatlar yanstmaktr. Baarl eserler yaratmak iin, iyi bir ezoterik kltre sahip olmak gerektiini dndklerinden ezoterizmin felsefi boyutuna katkda bulunacak ve bu dorultuda dier masonlarla iletiim kurabilecek yetkin insanlar yetitirmek nde dolay gelen grevleriydi. Eski masonlar ve birlikte mesleklerinin nceliinden genellikle evlenmezler

alrlard. Bu nedenle bilgi alveriinde bulunmak iin gereken, birarada yaamaya ynelik kurallar koymak ve gelitirmek zorunluluu domutur. Topluluun srekliliini salayacak kurallar iki blme ayrlyordu: yi ahlakl, erdemli, bilgili, toleransl, insan sevgisiyle dolu, insanlarn mutluluu iin alan, yasalara saygl insanlar semek ve onlar bu zellikleri gelitirmesi konusunda eitmek; dieri ise kiilerin birarada yaamasn mmkn klacak kurallar gelitirmek ve uygulamak. Bu kurallar, bir tr gezginlik mesleinin gereklerinden biri olarak bir kardelik dayanmas harcyla rk, soy, lke, ulus, inan, dil, dnce yaps, yaam biimi gibi masonlar arasnda olaan farkllklardan doacak kartlklarn giderilmesine yneliktir. 184 Duvarc ustalar olarak bilinen masonlarn tarihesi drt gruba ayrlarak incelenebilir. 1. Eski Kaynaklar: Ezoterik sistemler; hermetizm; antik

misterler; Pisagor Ekol ve Antik a sonras felsefeler.

Ankara, 2002, s.211-212. 183 nsanlk Yolunda Masonluk, 1. Basm, Hr ve Kabul Edilmi Masonlar Byk Locas Dernei, Ankara ubesi, Ankara, 2000, s.13. 184 a.g.e., s.15.

135

2.

Operatif Masonluk: Yapcln kkenleri; eski el yazmalar; dayanma rgtleri; kabul edilmi masonlar.

3.

Speklatif Masonluk: ngiliz, Fransz ve dier uluslardaki tarihsel geliimleri iinde masonluk ve

4.

Gnmzde masonluk. 185

1. Eski Kaynaklar Masonlarn tarihine dair ilk grup oluum Eski Kaynaklar, ezoterik sistemlerin bir ounu iine alr. Hermetizm, Antik misterler (Hint Misterleri, Msr Misterleri, Dionysos Misterleri, Eleusis Misterleri, Adonis ve attis, Mitra Misterleri), Pisagor ekol ve antik a sonras Rnesans felsefesi masonluun ilk kaynaklar arasndadr. Ezoterik rgtlenme ekilleri ve sembolizmlerinin asl kayna bu retilerdir. Bu rgtlenmenin temel direi olarak inisiyasyon olarak lafzedilecek tekris masonlarn kurucu dinamiidir. Masonlar tm tarihleri boyunca kendilerinin inisiyasyon toplumu olduunu kabul ederler. nisiyasyon bahsedilen ilk kaynaklara dayanmaktadr. z, karmak bir dnce veya grn tm insanlara olduu gibi btn plaklyla aklanmasnn, konu ieriinde yeterli bilgi ve deneyimi olmayan kiilerin dnce veya gr yanl alglayabilmeleri ve bu nedenle insanln geliimini baltalayabilecekleri ekincesidir. Bu yzden inisiyasyonlu topluluklar aralarna alacaklar insanlar uzun ve sk incelemeden geirirler. Bu tip bir yntem yani inisiyasyonlu kurulularn bilgi ve srlarn ancak onlar anlamaya veya elde etmeye hak kazanan kiilere verilmesi, ynetimin hem zayf yan hem de gnmze kadar ulap uygarln olumasnda byk rol oynam gl yann iinde tar. Antik devirdeki inisiyasyonun bir dier zellii gerek bir meslek olmas ve inisiye olann toplumda saygnlk kazanmasdr. nisiye olmadan kimse kral olamaz, ba rahip veya ba mimar olmak iin de inisiye olmak arttr. 186 Masonluk din, klt ve ezoterizmin birbirini tamamlamasyla domu,
185 186

Murat zgen Ayfer, a.g.e., s.6. a.g.e., s.21.

136

Ortaa sonlarnda ise politik ve ekonomik faktrler n plana karak dier elerin nemini azaltmtr. Bunun sonucu ise iktidar elinde tutan devlet glerinin gznde masonlar, kar g odaklar olarak tehdit unsuruna dntrmtr. 2. Operatif Masonluk Yapcln kkenlerine baklrsa Operatif Masonluk, Norman'larn istilsndan hemen sonra loncalar zamanndan itibaren ngiltere'de ortaya km gibi gzkmektedir. Fakat ta ve duvarclarn ileri kasabalarn dnda bulunduundan; bunlar loncalar kurmayp, belirli bir ta ocana veya bir yapya bal "loca" lar meydana getirmilerdir. Bununla beraber, bu localarn maksat ve gayeleri de, loncalarnkine ok benzemekteydi. Bu hedef ve gayeler, ii ve meslei dzenlemek, bir ahlk ve davran standart telkin etmek ve yeni yelere baz okullarda retilmeyen meslek bilgileri vermekte toplanyordu. te yandan, meslek ve sanatlarnn o zamanki koullar, bir yerde srekli olarak almamay, eitli yerlerde i aramay gerektirdiinden, birbirlerini tanmak, mesleki bilgileri korumak, aralarndaki gven ve i teminatn salamak ve farkl maalar aldklar iin usta, rak, kalfann kendi aralarndaki gizlilii korumak iin gizli, btn usuller konulmutu. 187 Hiramn i rgtlenmesi olarak oluturduu loca yaplanmas ve bu localardaki hiyerarik dzen rak, kalfa, stat dereceleri gnmz Mason localarna kadar tand. Bu yaplanma 895-990 yllar aras ngiltere'de York kentinde bir kilise inaatnda grld ve bunun sonucunda Tanrya ballk, meslee ballk gibi ilkeleri tayan York yasas ortaya kt. York yasas Operatif Masonluun ortaya kard bir yasayd. Avrupada Hristiyanln devletlerin resmi dini olmasndan sonra Masonluk buna uygun bir yaplanmayla dnemine uyum salam ve York yasasn ortaya karmtr. Duvar ustalarnn kurduu mesleki rgtlenme olarak Orta ada yap iinin eitli kollarnda alanlarn mesleki rgtlenmesiyle localar halinde beliren operatif masonluk yelerine, istedikleri gibi istedikleri yerde alma
187

http://www.mason.org.tr/nedir.html

137

olana ve kimi ayrcalklar tannyordu. Askerler, soylular ve dinadamlar dnda herkesin topraa baml ve neredeyse kle olduu dnemde feodal beylerin arazileri ve lke iinde zgrce dolama hakkn elde ettikleri iin hr masonlar adn aldlar. Bu dnemde, yani ortaa Avrupa'snda Hristiyanln yaylmas ve devletlerin resmi dini olmasyla, kilise ve katedral inaatlar da balam oldu. ..970-931 Kral Sleyman dneminde masonluun ilk loca yaplanmas olan Memfis Tapna yapmnda Surlu mimar Hiram'n oluturduu i rgtlenmesi ve bu rgtlenmenin getirdii sembolik dil ve eylemler kullanlmaya baland. Operatif masonlarn ileri Sleymann Mabedinin inaasna kadar gtrlr, kimi iddialara gre Babil Kulesinin yapmnda bulunmulard. Asur kentlerinin yapmnda alm masonlarn tarihi anlatlr. Rahipler, sanatlar, yapclar(inaatlar)dan oluan ve zellikle tiyatro yapmna ve bunlarn sergilenmesine ayrcalk tanyan Bat Anadoludaki Dionysos ileri rgt bir dier masonlar besleyen topluluktur. Bunlara Collegia Kulpleri, gezgin mimarlar ve Comacine Masters, Druidler ve Culdeeler denen kk ngiliz Adalarnda yaayan halklar da eklenebilir. Collegia Kulpleri Roma mparatorluu dneminin en gl zamannda siyasi otoritelerce desteklenen, mzisyenler, kuyumcular, marangozlar, demirciler, boyaclar, mlekiler, ayakkabclar, dericiler ve sanatlardan oluan kolejdi. Tarihteki ilk grevi gerekletiren kolej, byk bir ekonomik krize neden olmu, imparatorluk zayflaynca rgtlenme feodalizme yenilmitir. Kolejlerden Magistri Comacini denen topluluk devamllklarn baka ekilde salamtr. Kolejlerin kalnts olan Comacine Masters Como Gl evresinde konulanan yar dinsel, yar sosyal ve yar zanaatkar kulplerdir ve inaatlkta kilise ile yaracak kadar g elde etmilerdir. Kilise tarafndan desteklenen manastrlar Orta a Avrupasnn feodal toplum dzeninde faaliyetine izin verilen tek halk rgtleri olarak Como ustalarna rakip olmulardr. Dominikenler, Sisteryenler, Augustiniyenler, Fransiskenler, Kartacallar, Karmelitler, Hermitler vb. Manastr tarikatlar masonlarla iliki iindedir. Halliwell-Philips, Watson, Cooke El Yazmas ve Bruderschaftbuch der

138

Steinmetzen, Spencer Belgesi ve Leland Belgesi 188 gibi kaynak kabul edilen El Yazmalarnda geen (Steinmetzen) Ta kesiciler ise Almanyadan km, Orta a ve sonrasnda Orta Avrupa masonlarn niteleyen, nl Strazburg Katedralini yapm, nl Germen kral I. Maximillianin de aralarnda bulunduu bir tarikattr. Korporasyonlar ya da Dayanma rgtleri olarak mason localarna aralarnda herhangi bir rgtsel bir birlik oluturmamalar yasayla meslek ve sanatlarn uygulamada zgrlk tannmtr. Bu zgrce loca kurup, belirli zamanlarda biraraya gelip toplantlar dzenlemeleri, yasalar gerei i ilerinde bamsz olmalar demektir. Baka meslek ve sanatlardan insanlarn aralarna katlmasyla tam bir meslek rgt nitelii de erozyona uramtr. Bu dayanma rgtleri daha sonra yaanan ekonomik bunalmlarla birlikte ilerinde istenilen birlii oluturamadklar iin ilevlerini yitirdiler. Osmanldaki loncalarn karl olabilecek korporasyonlar, ngilterede farkl bir yap arzeder. Bunlar daha ok Mason irketler olarak Londrada zgr alabilme hakk ve daha rahat alma olanaklaryla ekonomik karlarn biraraya getirme yoluna gitmiler, 14. yzyldan gnmze kadar tanan inaat sektrnde grlen mteahhit (yklenici), taeron, ortak giriim ya da konsorsiyum gibi olgularn ilk rneklerini vermilerdir. Bu ekilde bir tekelin ilk oluumunda kabul edilmi meslek d olanlar da bunlara itirak edebiliyor, irkete ortak olabiliyor ve iveren niteliindeki lonca d insanlarla aralarndaki balant noktas oluyorlard. Sermaye ve yatrmla para kazanlmas gibi o devirlerde yabanc olan ekonomik olgulara dayanarak alan bu irketin mason yeleri, localarndan ayrlmak zorunda braklm, yaptklar i, emei bu ekilde alglamalar, dier kardeleri tarafndan ho karlanmam ve bu irket de ekonomik bunalmn son darbesiyle dalmak zorunda kalmtr. Gildler, ayn meslekten olan ya da ayn ii yapan kii ve kurulularn devlete kar ykmllklerini paylaarak bir tr dayanma salamalar iin oluturulmu rgtlenmelerdir. Zaten kelime anlam itibaryla gildan deme
zgr Masonlarn Yasalar evirisi, Byk Mason Mahfili Dernei Yay., Lebib Yalkn Yaynlar, stanbul, 1989, s. 13.
188

139

anlamna gelmektedir. Tccar, meslek, sanat ve dinsel olmak zere eit gild vard. Gildler masonlarn borlarn deyemedii zamanlarda yardm ediyordu. Bu sayede aralarnda organik balar da oluuyordu Kompanyonaj Dernekleri (Compagnonnage) ise bunlar arasnda en etkili olan bir Fransz lonca sistemidir. 16. yzyldan sonra ilerdeki durgunluk ve daha az sayda alnan raklarn yaratt ucuz iiliin iverenleri gndelikilere yneltmesiyle masonlar haklarn ve geleceklerini garanti altna almak iin kalfalk, dostluk ve arkadalk olarak anlan bu ii birliklerini kurmulardr. Bir tr sendika nitelii tayan bu ii birlikleri masonluun ezoterik sistemini srdrmler, toplantlarna ekonomik, sosyal ve siyasal tm konular da dahil etmitir. Speklatif masonluk uygulamalarn balatt sylenebilen bu birlikler, geleneksel localar tarafndan ho karlanmamlar ve hatta ihbarlarla hapse atlmaya kadar giden engellemelere maruz kalmlardr. 18. yzyla kadar ayr bir birlik olarak kaldktan sonra Aydnlanmadaki yeni rgtlenmenin iine eklemlenmilerdir. 189 Kabul Edilmi Operatif Masonlar ise meslekten olmayp sonradan localara kabul edilenlerdir. eitli tarikatlarn yesi olup Roma Katolik Kilisesi tarafndan kovulmu din adamlar, kilisenin basksndan kamak ve zgr bir ortamda almalarn srdrmek isteyen bilim, sanat adamlar, yazarlar ve dnrler, Hal Seferleri olmak zere benzeri nedenlerle varlklarn yitirmi valye ve soylular, Orta a sonlarndan itibaren bir meslek birlii olan Operatif masonlara kabul edilmiler ve bylece Speklatif masonlua ait olan Kabul Edilmi sfatn daha ortaalardan balatmlardr. Zaten Operatif Masonluk da speklatif yani dnsel birikimi olan ve bu sebeple haricilere cazip gelen bir rgtlenmedir. Aydnlanma a masonlar yani modern masonlar iin kullanlacak Speklatif kelimesi ise masonluun krlma noktasn ifade etmesi bakmndan ayrdedici olmaldr. Operatif masonlara giren, kabul edilen meslek d haricilerin says arttka beraberlerinde getirdikleri speklatif nitelikli elerin arl da artmtr. RosiCrucians (Rose-Croix, Gl Hallar) ad verilen baz garip ve
189

L. Pick, G. Norman Knight, The Pocket History of Freemasonry, London, Frederick Muller

140

gizli ritellere sahip topluluklar, Essene adyla bilinen Filistindeki bir Musevi tarikat ve Eski Msr ve Yunan kltlerinden de gelmi olabilecek alimist akmlar bunlar arasnda saylabilir. Gl Hallarn 18. yzyldaki speklatif masonluu besledii inkar edilemez. Bu Gl Ha valyelerinin ad eski yaznlarda Gl Ha kardelii Fraternitas Rosae Crucis olarak geer. Efsanevi ykleri ilk olarak 1614 ylnda Almanyada Avrupann tm bilginleri ve ileri gelenleri iin yazlm olan, vgye deer Rozikrusyen Tarikatnn nl Kardelii Birlikte Tm Dnyann Evrensel ve Genel Yeniden ekillendirilmesi adl kitapta geer. Kurucusunun adn ald sylenen tarikat, 17. yzylda kurulur ve bnyesinde hermetizm, kabalaclk, alimi ve okltk bilimler, gnostisizm ve doaclk akmn barndrr. 190 Bilinen tarikat yelerin arasnda Michael Maier, Francis Bacon, Rene Descartes, Robert Boyle, Robert Fludd, John Locke, Isaac Newton, J. B. von Helmont, Johann Amos, Comenius, Tommaso Campanella, G. W. Leibniz saylabilir. Tarikatn nl bilim kurumu ngiltere Krallk Bilim Aratrma ve Gelitirme Kurumu (Royal Society) ile ilikisi olduka aikardr. nl fiziki ve kimyac Boyle 17. yzyl sonunda The Invisible Colledge adl bir dernek kurar ve bu dernek daha sonra ngiltere Krallk Bilim Aratrma ve Gelitirme Kurumuna dnr.
191

Econun kahramanlarna Okulda, matematik ve fizii aydnlattklarn rendiim kiiler, boinanlarn karanlnda yeniden karmza kyorlar. Onlarn bir ayaklar Kabalada, bir ayaklar laboratuvarda altklarn kefediyorum dedirtecek kadar ilgin bir durumdur bu. 192 Gl Hallardan baka, dier kuaktan kuaa geen ve operatif masonlarn dolayl olarak moral retileri ve sembolizmini oluturan en nemli damar, Tapnak valyeleridir. 193 Tapnaklar ya da tam adyla "sa'nn ve Sleyman Tapna'nn Fakir Askerleri" adl tarikat 1118 ylnda,
Limited, 1953, s.14-17. 190 Murat zgen Ayfer, a.g.e., s.521. 191 a.g.e., s.243 192 Umbertto Eco, a.g.e., s.341. 193 James Anderson, D.D., Minister of Scotts Church in West Minister, The New Book of Constitutions of the Antient and Honourable Fraternity of Free and Accepted Masons Containing Their History, Charges, Regulations, etcfor the use, London, 1738, s.49.

141

yani Kuds'n Hallar tarafndan ele geirilmesinden yaklak 20 yl sonra Hugh des Payens ve Godfrey of St. Omer adl iki Fransz valyesi tarafndan kurulmutur. lk bata 9 kiiden oluan tarikat giderek byr. Kendilerine "Sleyman Tapna" ile ilgili bir isim verilmesinin nedeni, s olarak setikleri yerin, bu ykk tapnan yeri olan "tapnak tepesi" olmasyd. Bu yer ayn zamanda Mescid-i Aksa'nn da bulunduu yerdi. Tapnaklar kendilerini "yoksul askerler" olarak tanmlamlard, ancak ksa srede zenginletiler. Avrupa'dan Filistin'e gelen Hristiyan haclarn yolculuklar tamamen bu tarikatn kontrolndeydi ve haclardan topladklar paralarla byk bir servetin sahibi oldular. Dahas, ilk kez "bankaclk" sisteminin ilk hali olan ek-senet sistemini kurdular. ek hesabn Floransal bankerlerden nce onlar icat etmilerdi diyen Eco, tamamyla bir kaynak kitap olarak okunmas gereken Foucaultnun Sarkacnda da bundan bahseder... 194 steyenlerin paralarn ve deerli tanr mallarn bir komisyon karlnda koruma altna alrlarken, skoyadan Orta Douya kadar uzanan karargahlar sayesinde bata tccarlar olmak zere yolculuk edenlere bir yerden dierine gvenli para transferi olana salamlard. Hatta BBC yorumcular Michael Baigent ve Richard Leigh'e gre bir tr Ortaa kapitalizmi oluturmular ve faiz ileterek "modern bankacla nclk" etmilerdi. 195 slam varlklarn kumandan srdrdler. Selahaddin Filistin'deki Eyyubi Hristiyan karsnda varlklarnn Kuds' giderek

kaybetmelerine ve pek ok kayp vermelerine ramen Tapnaklar klmesine ramen, Avrupa'daki glerini artrarak bata Fransa olmak zere pek ok Avrupa lkesinde etkili oldular. Bu siyasi g, kukusuz Avrupa'daki krallar rahatsz ediyordu. Ancak sadece krallar deil, ayn zamanda Kuds'teki varl srasnda garip baz mistik retiler benimsedii, bu retiler gereince tuhaf ayinler dzenledii sylentileri nedeniyle din adamlarn da rahatsz eden nitelikler kazanyordu.
194 195

Umbertto Eco, a.g.e., s.90. Michael Baigent, Richard Leigh, The Temple and the Lodge, London, Corgi Books, 1990,

142

Sonunda 1307 ylnda, Fransa Kral Philip le Bel (Gxel Philip) ve Papa V. Clement'in ortak bir karar ile tarikat hakknda tutuklama karar kt. Tapnaklar'n bir ksm kamay baardysa da ou yakaland. Bunun ardndan uzun bir sorgu ve yarg dnemi balad. Ve ouna, gerekten "sapkn" olduklarn, Hristiyan inancn terk ettiklerini, ayinlerinde Hz. sa'ya hakaretler ettiklerini kabul ettirildi. Sonunda, Tapnaklar'n "byk stad" adn verdikleri liderleri, en bata da en byk stad Jacques de Molay, 1314 ylnda Kilise ve Kral'n onay ile idam edildiler. ou hapse mahkum edildi. Tarikat datld ve resmi olarak tarihten silindi. Ancak tarikatn "resmi" olarak yok olmas, fiilen yokolmalar anlamna gelmiyordu. Tapnaklar'n nemli bir blm, 14. yzyl Avrupas'nda Katolik Kilisesi'nin otoritesini tanmayan tek krallk olan skoya'ya sndlar. sko Kral Robert Bruce'un himayesi altnda yeniden rgtlendiler. Bir sre sonra da, varlklarn srdrmek iin kamuflaj oldular: Ortaa'da Britanya Adasndaki en nemli "sivil toplum rgt" olan duvarc localarna szdlar ve bir sre sonra da bu localar tamamen ele geirdiler. 196 Duvarc localar, modern an balarnda adlarn deitirdiler ve "mason localar"na dntler. Masonluun en eski kolu olan sko Riti ise, 14. yzyln banda skoya'ya snan Tapnaklar'dan miras kalmtr. Nitekim sko Riti'nin en st derecelerine verilen isimler, Tapnak tarikatnda asrlar nce valyelere verilen nvanlard. Bugn de hl yledir. 197 Yukardaki iddialar kabul eden masonlarn kendi yelerine mahsus yaynlarndan biri olan Mimar Sinan dergisinde, Tapnak (Templier) tarikat ile masonluk arasndaki iliki yle aklanmaktadr:
Kilise'nin basksyla, Fransa Kral'nn, 1312 ylnda, Templier Tarikatn kapatmas ve mallarn Kuds'teki Saint Jean valyelerine vermesi ile Templier'lerin etkinlii ortadan kalkmad. Bunlarn byk bir ounluu o zaman almakta olan Avrupa'daki mason localarna sndlar. Templier'lerin bakan Mabeignac ise s. 78-81. 196 Masonluk hakkndaki bu tez iin bkz. John J. Robinson, Born in Blood: The Lost Secrets of Freemasonry, New York, M. Evans & Company, 1989. 197 Murat zgen Ayfer, a.g.e., s.244-287

143

evresindeki bir gurup Templier ile, sko duvarcs klnda ve Mac Benach takma adyla skoya'ya snd. sko kral Robert Bruce onlar ok iyi karlad ve skoya'daki mason localar zerinde byk bir etkinlie sahip olmalarn salad, bunun sonucunda, sko localar hem mesleki hem de dnsel adan byk bir aama kazandlar. Mac Benach szc bugn bile masonlarca sayg ile kullanlr. Templier mirasnn sahibi sko Masonlar, Fransa'ya ok yllar sonra bu miras iade ettiler ve bugn sko usul olarak bilinen ritin temelini Fransa'da attlar. 198

Yine Mimar Sinan dergisinde Tapnaklar ile masonluk arasndaki iliki konusunda pek ok bilgi verilir. "Tampliyeler ve Hrmasonlar" balkl bir makalede "Tampliye tarikat tekris trenini ieren riteller, gnmzdeki mason ritellerinin benzeridir" denmektedir. 199 Yine ayn makaleye gre, "Tampliye tarikat yeleri birbirlerine, ayn masonlukta olduu gibi, kardeim derler." 200 Yaznn sonu ksmnda ise yle denmektedir: Tapnak ve masonluk kurumu birbirlerini belirgin lde

etkilemilerdir. Hatta, korporasyonlarn ritelleri adeta Tapnaklardan kopye edilmi denilecek kadar benzerdir. Bu itibarla, masonlarn kendilerini byk lekte Tapnaklarla zdeletirdikleri ve aslnda zgn gibi grnen masonik ezoterizm iinde nemli boyutlarda Tapnak miras olduu belirtilebilir. zet olarak, masonik kral sanat ve inisiyatik-ezoterik izginin balang noktas Tapnaklarn, son noktas da Hrmasonlarn olarak kabul edilebilir. 201 Umberto Eco, Tapnaklar'n Kabala'dan etkilendiklerini sk sk vurgular. Kabalaclarn, eski Msr zamanndaki firavunlara uzanan bir "giz"e sahip olduklarn anlatr. Buna gre, Eski Msrllar'n sahip olduu bir takm "giz"ler ve by, Yahudi nde gelenleri tarafndan renilmi ve sonra da bu Yahudiler tarafndan Eski Ahit'in ilk be kitabna serpitirilmitir. Ancak st kapal bir biimde anlatlm olan bu "giz" ancak Kabalaclar tarafndan anlalabilmektedir. Zaten daha sonra spanya'da yazlacak ve Kabala'nn temeli haline gelecek olan Zohar, bu szkonusu be kitabn "giz"lerini konu
Ender Arkun, Masonlarn Dnce Evrimine Katksna Ksa Bir Bak, Mimar Sinan, 1990, Say 77, s. 68. 199 Teoman Bykolu, Tampliyeler ve Hrmasonlar, Mimar Sinan, 1997, Say 106, s. 11. 200 a.g.e., s. 9. 201 a.g.e., s. 19.
198

144

edinecektir. Umberto Eco, Foucault Sarkacnda Kabalaclar'n Eski Msr'dan devraldklar bu "giz"in Sleyman Tapna'nn llerinden de okunduunu syledikten sonra, Tapnaklar'n bu gizi, o dnemde Kuds'te bulunan Kabalac hahamlardan rendiklerini bildiriyor: "... Gizli Tapnak'n aka syledii eyi sezinleyenler, Filistin'de kalan bir avu hahamdr yalnzca... Tapnaklar da onlardan reniyorlar." Eco ayrca Tapnaklar'n "gizli brani mezhepleriyle balantya getiklerini" de yazar ama nihai karm masonluun Tapnak valyelerinin kentsoylu bir karikatr olduudur. 202 Tapnaklar'n mistik yahudi mezheplerinden etkilenmi olduklarna, bir sr kaynan yansra ngiliz tarihi Michael Howard The Occult Conspiracy adl kitabnda deinir. Kitapta bildirildiine gre, srailli arkeolog Dr. Hugh Schonfield, 1940'l yllarda bulunan l Deniz Roleleri (Dead Sea Scrolls) zerinde yapt aratrmalar sonucunda, Tapnaklar'n elde ettikleri oklt (batni) bilgilerin kaynann MS 1. ve 2. yzyllarda Filistin'de faaliyet gsteren Esseneler adl yahudi tarikat olduunu ortaya karmtr. Esseneler, Hz. Sleyman zamanndan beri Filistin civarnda varln koruyan gizli mistik yahudi mezheplerinin bir devamdr. Schonfield'a gre, Hz. Sleyman Tapna'nn inasn stlenen ustalarn tadklar giz, Essenler araclyla dier baz yahudi mezheplerine, onlardan da Tapnaklar'a aktarlmtr. Operatif masonluktan speklatif masonlua gei srecinde meslek dndan olanlarn da localara kabul edilmesi masonluu yeni retilere aar. Kabul edilmi sfat da buradan gelir ve tarihsel bir dnm noktas olarak zgr ve kabul edilmi masonluk yaplanmas balar. Kabul edilmi masonlarn saysnn ve etkisinin gittike artmasyla birlikte Kabul Edilmi Dzenli Dnya Masonluu ortaya kar. Soylularn Mason localarnda stat derecesinde yer aldklar

grlmektedir. Bu da Masonluun mevcut a iindeki sisteme yerletiini gstermektedir. ngiltere' de byk statlk kral ailesinden olanlara verilirdi ve
202

Umberto Eco, a.g.e., s.135.

145

gnmzde ise hl devam etmektedir. Bu dnem iinde Masonluu duvar ustalarnn deil valyelerin ve soylularn kurduu kabul edilir. Geleneksel yapyla birlikte valye unvanlar ve soyluluk simgeleri de kabul edilmitir. nk yneten, krallar ve soylulard yani g onlarda idi ve krallarla soylularla yap oluturuldu, birliktelik gerekletirildi. Duvar ustalarnn kulland semboller, Hristiyan inanlarndan oluturulan kurallar ve soyluluk unvanlar, masonluun tarihsel yolculuunda yerini alm ve yksek dereceler sistemi ile gnmze kadar tanmtr. 3. Speklatif Masonluk Speklatif masonluk asl mektup, operatif masonluk ise onun zarfdr sznde anlamn bulan speklatif dnem 18. yzylda masonluk rgtlenmesinin yaad dnm de ifade eder. Artk meslek rgt olmaktan syrlp daha dnsel ve farkl meslekleri iine alan sivil bir oluum olarak ortaya klar, 1702de Londra Saint Paul Locasnn yaynlad bildirge ile artk zgr yani operatif masonlar ile kabul edilmi yani speklatif masonlar arasnda bir ayrm yaplmayacann ilanndan sonra gereklemi ve bu rgtlenmelerin yapsal dnm de balamtr. 1717'de Londra'da drt Loca 203 meslein, Londra ve Westminster ehirlerinde daha iyi bir biimde dzenlenmesi iin merkezi bir makam, otorite kurmak konusunda aralarnda bir anlamaya varp, bu kurula "Byk Loca" adn verirler. lk balarda, btn byk localarn ilki olan bu teekkl, Londra yaknlarn ve evresini kapsamaktan daha fazla bir yetkiye sahip olmay dnmemekle birlikte, localarn ynetiminde burjuvaziyle uyumlu kararlar sayesinde kapitalizmin emperyalist aamasnda gsterdii zelliklerdeki tm artlara uyum salayarak btn dnyaya yaylma isteiyle hareket etmitir. Bu dorultuda soyluluk balar sayesinde Almanya ve skandinav lkeleri zerinde yetki hakk ile balayp genileyen bir AngloSakson Masonluuna dnr. Simgesel dereceler olan ilk derece rak, kalfa ve ustadr.
Goose and Gridiron (Kaz ve Izgara), Crown Alehouse (Ta Birahanesi), Aplle Tree Tavern (Elma Aac Tavernas), Runner and Grapes Tavern (Kadeh ve Salkm Tavernas), Thomas Wilson, Solomon in all his glory : being a true guide to the inmost recesses of
203

146

nceleri sadece rak ve kalfayken sonralar usta saysnn artmasyla nc derece olarak ustalk derecesi kabul edilip simgesel derecelere eklenmitir. Bu derecelerr sade ve eitliki mavi masonluu oluturmutur. Ustalk eskiden derece deil ynetici olan masonun sfatdr. Ama yneticilik farkl bir hiyerariye dahil edilerek simgeletirilmi ve dierlerinin seviyesine getirilmitir. Sonuta bu simgeler arasndaki hiyerari tarihsel olarak sadece tarihi temsil eden simgelerin hiyerarisine dntrlm ve aralarnda rgtlenme baznda deersel hibir farkllk olmad beyan edilmitir. Bu tr bir simgesel porsiyon bir yandan daha az karmak bir retiyle daha evrensel ve ileyici bir sistemi ngrr. te yandan bunun altnda yatan ynetsel ama, ilke ve deerlerin artmasyla yaanacak karklk zerinde yeteri kadar kontrol yetkisi salayamamak ve btnletirici olamamak endiesidir. Bu hem masonluun daha geni ve basit bir anlayla insanlar kavrayn, hem de aslnda daha kolay kontroln salamaktadr. Tahmin edilecei ve sonradan grlecei zere dereceler arttka bunlara bir yenisi ekleniyor ve bu yksek derecelerde alan ve ad artk locadan apitr ya da atelyeye dnen localar kendilerinden daha basit ve yetersiz dzeyde alan bir st locann yetkisini kabul etmez oluyorlard. Bu, ayn zamanda her locann kendi istedii dereceleri uygulamasna, dolaysyla birbirleri arasnda da anlamazlklar ve uyumsuzluklara dmelerine sebebiyet veriyordu. Artk geleneksel yntemlerin tamamnn ve eklenen yeni ritlerin kartrd yksek dereceli, dank ve karmak yapnn dna klarak daha btnlk ama demokratik bir federatif rgtlenme oluturmak ihtiyac hasla gelmitir. 1718de Londra Byk Locasnn seimleriyle birlikte yeni bir anayasa hazrlna balanlr ve masonlukla ilgili tm eski, yeni kaynak ve bavuru belgelerinin toplanlmasna giriilir. Eski El Yazmalar ve Eski Ykmllklerin yangnda kaybolmas da bu deiime bir boyut katmtr. Bu noktada gemi bir bakma yeniden yazlmtr. Londra Byk Locas byk stad ve speklatif masonluun kurucu babas, Royal Society yesi Desagulierin de yardmyla James Anderson, adyla anlacak yasalar kada
freemasonry, Dublin, 1777,s.59.

147

dken kii olmutur. 1723 ylna gelindiinde bu gnk ulusal Mason localarna temel olan Anderson Ynetmelii ad altnda Masonluk Anayasas yaynlanr. Bu ynetmelie gre eitli lkelerdeki Mason localar kendi tzklerini ulusal kavram ve anlaylara gre hazrlarlar. Bu balamda denilebilir ki masonluun tarihi dnemelerinden biri de Anderson ynetmeliidir. Anderson Ynetmelii ve Eski Ykmllkler Tzkleri yapsal modellerini 18. yzyla tamtr. Daha nce York Yasas ile bu kabuk deiim gereklemitir. York Yasas'nn ortaya kt dnemde Hristiyanlk Avrupa'da yaylm ve devletlerin resmi dini olmutu. York yasas tanrya ve meslee ball ortaya koymaktayd. York Yasasnn ortaya kt dnemde ise Masonluk Operatif boyutunu yayor, mesleki rgtlenme ile mesleki kar birlikteliiyle yine zn korumu oluyordu. 204 Speklatif Masonlar ve rgtlenmedeki krlma noktasn anlamak iin Yasalardan nce Masonik Ritleri ve tarihsel kimi olaylar aklamak faydal olur. ngiltere ve Fransa ilikisiyle ekillenen ve sonra dier lkelerde dallanp budaklanan ritler ve masonluk retilerinin kark hikayesinin basit bir anlatm hem incelenenin masonluun hangi corafyas olduunu hem de genel hatlaryla masonluun modern geliimini ve ynetiimini nasl saladn anlamakta yardmc olacaktr. Kelime anlamyla Rit dinsel bir ayinin belirgin biimi olarak dini bir trensellik anlam tamaktaysa da geni anlamda balanlm ve benimsenmi yol ve yntem olarak da tanmlanabilir. Belli bir amaca uygun alma ekli olarak Ritler masonlukta belirli kapsamdaki bir retimin ve eitimin dereceler dizgesi iinde toplanarak ve belirli bir uygulamayla verilmesini salayan yntemdir. 205 Ritlerin standart rgtlenmesiyle birlik salayan localarn tmn ilgilendiren yntem, kural, karar ve uygulamalarn biraraya getiren kavram ise obediyansdr. Balanma, itaat etme ve boyun eme anlamlarna gelen Latince kkenli terim, Byk Loca ile zde kullanlmaktadr. Federatif bir rgtlenme iinde ritlerle birbirine balanan localarn oluturduu an obediyas, ynetici ve birletirici egemenliini
204

Halil Sami, Masonluk, http://www.kemalinaskerleri.8m.com/Masonluk/masonluk.html

148

kabul ettii Byk Loca ya da Federasyondur. 206 "ngiltere Byk Locasnn kurulmasndan ok daha ncesinde bile, skoya'da bir ok masonun Stuart Stuart hanedanna skolar destek olduklar bilinmektedir. Koyu taraftar olan politik stratejilerini

tasarlamak iin, mason localarn gizli toplant yeri olarak kullanmlardr. Aslnda Stuart' Masonluk eylemlerinin tarihi 1660 ylna dayanr. Bu tarih, Stuart Restorasyonu yani Stuart hanedannn taht Pritenler'den geri almalar diye bilinen dnemin balangcdr. Baz eski mason tarihilerin yorumlarna gre, Restorasyon ile masonluk arasnda bir iliki vardr. Stuart'larn taht geri almalarnda byk rol oynayan general Monk'un bir mason olduu bilinmektedir. Stuartlarn Fransa balants ise Fransa ngiltere anlamazlnda FranszlarIn tarafn tutan skolarn Fransaya sko Korumalar gndermesiyle ekillenir. ngiltere ile savata Fransz tahtna yardm etmiler ve Fransadaki varlklarn etkinletirmilerdir. sko aile Stuartlarn ngiltere tahtndaki egemenlikleri Stuartlardan sko kral II. James ile 1688e kadar srmtr. ngiliz-sko, ngiliz-rlanda, ngiliz-Fransz ekimesi sko-Fransz dayanmasna yolam ve bu hanedanlklar aras evlilikle pekimitir. Restorasyonda ba kesilen sko Kral Stuartlardan mason olan I. Charles 207, XIII. Louisnin kzkardei Henrietta ile evlenmi, restorasyon sonras Henrietta Saint-Germaine kam ve sonra Charlestan olan kzn yeeni XIV. Louisnin kardei Dk Orleans ile evlendirmitir. Anglikan kilisesinin ngilteresinde Stuartlar Protestan olarak tutulurlar. Stuartlarn Katolik olmas kabul edilmez ama I. Charlesn idamndan sonra tahta geen II. Charlesn Katoliklii abisinin ldrlmesi yznden tolere edilir, kardei York Dk James de Katolik olmutur. Kardeler Gl Hallarca desteklenir. O sralar Royal Society bakan ve Masonluk byk stad bilimadam, mimar Sir Christopher Wrendir. Kendisine II. Charles tarafndan byk statlk verilmitir. Stuartlar ngiltereden atldktan sonra da onlar destekleyen Wren son operatif mason olarak 1702ye kadar ngilterede Eskilerin temsilciliini yapmtr. Fakat sonralar koyu Anglikan Annein
205 206

Murat zgen Ayfer, a.g.e, s.296 a.g.e., s.111.

149

basklarna dayanamayarak grevini brakm, bu olay daha sonra bahsi geecek Eskiler ile Modern yeniler arasndaki krlmay da tetiklemitir. II. Charles da devrildikten sonra onun yerine geen York Dk kral James, kilise ve parlamentodan Cizvitleri gzetip Fransada Protestanlara hogrl olan IV. Henrinin Nantes Ferman ile verdii ayrcalklar, Katolik olan XIV. Louisnin geri ekmesine kar atak olarak ngilterede bu sefer Katoliklere byle bir ayrcalk tannmasn ister. Bunu reddeden kilise ve parlmento yeleri kraln bask ve tutuklamalarna cevap olarak koyu bir Presbiteryen olarak yetimi iki kzndan en by Marye taht teklif eder. Yine koyu Protestan Hollanda Kral William Orange ile evli Mary babasn devirerek taht alr ve II. James ngiltereden kamak zorunda kalr. sko slalerin desteini alp geri dnerek bir yl srecek bir taht geri alma sava verse de baarsz olur ve taraftarlaryla Fransaya Saint-Germaine srgne kaar. Burada, Tapnaklarn devam olduklar onurunu savunan Jakobit masonluunu ve yksek dereceli sko Riti etkisindeki mason localarn kurmaya balar. 208 Bylece Fransada Stuart etkisi, ngiltere tahtn geri almak itkisi ve tapnak dereceleri glenmi olur. 4. Yksek Derecelerin Oluumu ngiliz Masonluu Aydnlanmann etkisine giren ve deiime alan masonlarn yksek dereceler meselesi ile aa kan dnm ngilterede masonluun ikiye blnmesine neden olur. "Krmz" Masonlukta bulunan ezoterik olgular, "mavi" Masonlua nazaran ok daha belirgindir. sko Masonluu ya da
James Anderson, a.g.e, s.82. a.g.e., s.81. 209 Sr stad, Mkemmel stat, Merak stad, Bina Emini, Dokuzlar Seilmii, Sleyman Tapna, Krallk valyesi ya da Dokuzuncu Kubbe stad, Kutsal Kubbe Yce skou, Dou ya da Kl valyesi, Kuds Prensi, Gl-Ha valyesi ve Kartal ve Pelikan valyesi, Byk Pontif ya da Gksel Kuds Yce skou, Dzenli Localarn Saygdeer Byk stad, Prusya valyesi ve Noachita Patrii, Krallk Baltas ya da Lbnan Prensi, Sr Sand Prensi, Bakr Ylan valyesi, nayet Prensi, Tapnak Byk Amiri, Gne valyesi, Saint-Andre Byk skou ya da Ik Byk stad, Seilmi Byk Kados valyesi ve Beyaz-Siyah Kartal valyesi.(Eski ve Kabul Edilmi sko Riti Masonluunun Yksek dereceleri), Umberto Eco, 1992.)
208 207 209

150

"krmz" Masonluk, sosyal dzen ve hiyerari asndan, daha geleneki yaklamlara bir dn olarak kabul edilebilir. Dier taraftan, sko Masonluunda bulunan yksek dereceler, son tahlilde, eitlikilik ilkesinden ksmen de olsa vazgeildiini ortaya koymaktadr. Yksek derecelerin varl, alt derecelerin bamlln gerektirmekte, ayrca alt derecelerdeki masonlarn, yksek derecelerdeki bilgelik hakknda cahil kalmalarna yol amaktadr. Eskiler bu rite sahip kmay bir onur saydlar. Londra Byk Locas ile balayan Andersonun Anayasas ile gemii yeniden yazarak yaratlan sadelemeyi reddederek onlar modernler veya yeniler olarak deerlendirdiler. 1756da, Eskiler Laurence Dermott tarfndan hazrlanan Ahiman Rezon ad verilen bir temel yasay benimsediler ve kendi aralarnda birleerek oluan rlanda Byk Locas ile skoya Byk Locasda Eskileri ngiliz Masonluunun tek dzenli obediyans kabul ettiler. 1779da kurulan ve Eskilerin obediyans olan Trent Nehri Gneyindeki ngiltere Byk Locas Atholl dkleri tarafndan ynetildi ve Eskilere uzunca bir sre Athol Masonlar denildi. Buna karn Londra Byk Locas ad altnda devam eden ngiliz Masonluu ise 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren Speklatif Masonluk eyleminin tek nderi ve egemen gc olmak iin alarak dzenli mason rgt oluturabilmek iin merkezi ngilterede olmak zere bu obediyanstan izin ve onay alnmas gerektiini, eitli yol ve yntemler kullanarak kta Avrupasnda benimsetti. Amerika, Kanada, Yeni Zelanda, Avusturya, Almanya ve Hollanda byk locay kabul etti ve AngloSakson Masonluk geniledi. Eskiler ve Modernlerin uzun sren tartmalar Eskilerin kendi ilkelerine ncelik tannmas kouluyla Modernlerden olan Sussex Dknn byk stadln kabul etmesiyle ngiliz Masonluu birleerek ngiltere Birleik Byk Locas ad altnda topland. Sussex Dknden sonra ise ngiltere Kral IV. George byk stadla gelerek 1800lerin sonuna kadar btnl salad. Kraln Hanover hanedanndan olmas Kta Avrupasnda zellikle Alman ve skandinav lkelerinde masonluun bir elden yrtlmesine yardmc oldu. ngiltere Birleik Byk Locas riteller arasnda

151

bir uyum salad, yksek derecelere kar karak yeni bir anayasa hazrlad ve dnya masonluunun liderliini stlendi. Fransz Masonluu Stuart hanedanndan gelen, sonradan Katolik bir sko olduu iin yksek ritelleri kabul eden II. Jamesin anlatlan sebeplerle srgn edilmesiyle balayan localarn grnen tarihi, zaten daha nce IV. Henri dneminde ngiltere ile yaplan savalarda ngiliz ordusuna destek olarak gnderilen sko Gardiyanlarn da getirdii masonluk gelenei ve Belikadaki zerk masonluk uygulamalar ile birleerek yeni bir grnm arzeder. II. Charles dneminde de devam eden Hollandaya kar ittifak ile yine SaintGermainde temelleri atlm anlamalar gerei Fransaya gelen Stuart sko birlikleri sayesinde hem operatif hem kabul edilmi masonluk lkede yerlemitir. Henriettann Cromwellden kayla ivme kazanm ve son eklini II. James ile balayan birletirici hareketle almtr. Ama asl politik eilim II. Jamesin torunu Charles Edward Stuartn masonlua geii ve yine ngiltere tahtnda hak iddia ediiyle alevlenir. ngiliz Yksek Masonluunun evrensellik abalar da gz ard edilemez. ki ngiliz Yksek Mason Desaguliers ve Richmond Dk (Andersonn Anayasa yazmna yardm eden Desagulier ve bu yasay ithaf ettii kii Richmond Dkdr) dzenin Fransz kolunu oluturmak iin 1734te Parise gelirler. 1735te Fransada ngilterenin tand 5 loca kurulur. 210 Baka bir lkede inisiye olmu Voltaire ise tam da bu sralarda ngiltere Mektuplarn yaynlayarak bu almalara dnsel destek vermektedir. 211 Dolaysyla Fransada da masonluk ngiliz ve sko Masonluu ikiliinden beslenmitir. sko Localarnn bana Clermont Kontu Louis de Bourbon-Conde geer. ngiltere Byk Locasnn da tand Conde ile ngiliz obediyansna
John Robison, Proofs of a Conspiracy Against All The Religions and Governments of Europe, carried on in the secret meetings of freemasons and illuminati, Fouth Edt., London, 1798, s. 360 211 Asm Akn, Tarih Boyunca Masonluk, Hacettepe-Ta Yay., Ankara, 1998, s. 148.
210

152

geen Fransz localar birleerek Fransann ngiliz Byk Locas adn alr. Daha ok siyasetle ilgilenen Conde, yerine bir dans retmeni olan Lacorneu (ya da baka kaynaklarda Lacerne diye geer) geirmek ister ama bu tartmalara sebep olur, blnmeye engel olmak iin onun yerine Chaillon de Jonvillei getirirse de bu daha fazla karkla yolaar. Fransa Byk Locas resmen kapanr. Bourbon Conde 1771de lnce bunu frsat bilen Lacorne ve yandalar Fransz Ulusal Byk Locas ad altnda bir obediyans kurarlar ve bana Palais Royale asl formunu kazandran 24 yandaki Orleans dk Louis Philippe Josephe geer. 212 Orleans Dknn krala kar aikar muhalefeti, zgrlk bak as zel hayatnda da belirgindir. Chaillon de Jonvillee bal olanlar ise buna karn Clermont Byk Locasn kurarlar. Clermont Byk Locasyla yksek dereceler hakimiyet kazanr. Atelye ve apitr almalar kendi bana buyruklar. Bunlar kontrol etmek iin kurulmu Clermont Konseyi baarsz olur. Fransa Byk Locas bu yksek derecelerin almasndan rahatszdr. Yaanan byk ayrlklar ngiltere Byk Locasnn bilinen genel tavr ile Fransa Byk Locasn dzensiz ilan etmesiyle sonulanr. Ulusal Loca geersiz ilan edilir ve yerine 1773de Fransa Byk Dousu kurulur. Orleansn kralc genel sekreteri Montmercy kontrolndeki polis yardmyla bu Locay kabul etmeyenler de cebren ynetime kazandrlr. Bu srete ok yksek memur, avukat, hakim ve ynetici localara girer ki bunlarn isimleri Fransz Devrimindeki Tier Etat listelerinde gemektedir.
213

Fransay da blen yksek derecelerin olumasnda Andrew Michael Ramseyin byk etkisi olur. Royal Society bakan olan Andrew Michael Ramsay, Stuart hanedanndan III. James tarafndan, Fransa'da bulunan iki olunun eitilmesi iin tutulmu, bir sko gizemcisidir. Newton, Bacon, Boyle, Locke gibi nllerle ok yakn arkada olan ve Fransada kralie Henriettann evine yerleen Ramsay'in amac, Avrupa'da itibar lekelenmi olan Tapnak valyeleri tarikatn yeniden tesis etmektir. Amacna ulamak iin Ramsay, Londra Byk Locasnn organizasyonel
212 213

a.g.e., s.157. John Robison, a.g.e ,s. 403

153

yaklamn aynen benimsedi; yeniden canlandrlacak Tapnak rgt, eitli mesleklerden kiilere kaplarn aan, gizli bir kardelik/gizemcilik dernei olacakt. Eski valye unvanlar, giysileri, silah ve eitli eyalar, Masonluk balamnda, simgeler ve riteller oluturmak iin kullanlacakt." Stuart eilimli politikalarna uygun olarak, sko localar "mavi" derecelerin gelenek ve kutsal kitaplardan kaynaklanan simgeciliini, Stuart hanedann temsil eden politik simgecilikle deitirdiler. Ramsay'in yaratt yksek dereceler sistemi, ngiltere taht karsnda, neden masonlarn Stuart'lara destek olmalar gerektiini aklayan ilave simgeler iermekteydi. Bu bakmdan, bir ok kii sko Masonluunu, masonlar Hanover monarisini destekleyen ngiltere Ana Locasndan uzaklatran ve biraderleri Stuart yandalar durumuna dntren, zekice bir giriim olarak deerlendirilmektedir. Stuart'larn kendileri de Ramsay'in organizasyonuna katldlar. III. James, Tapnak nvanlarndan biri olan "St. George valyesi" payesini ald. Olu Charles Edward yeniden kurulan Tapnak valyeleri tarikatna 24 Eyll 1745 tarihinde katld. Ayn yl iinde, Jacobitler'in skoya'y igal etme giriimlerine nderlik etti. ki yl sonra ise, 15 Nisan 1747'de Charles Edward Fransa'nn Arras kentinde "sko Jacobit apitri" adnda bir mason locas kurdu. 214
"...Biz, Charles Edward ngiltere, Fransa, skoya ve rlanda kral, H. apitrinin Byk stad, Kartal ve Pelikan valyesi nvannn sahibi..."
215

Fransa'da kaldklar sre iinde ngiltere tahtnda hak iddia eden Charles Edward ve dier Stuart'lar Masonluun yaylmasna byk katklarda bulundular. Stuart'lar, aslnda, sko Riti diye bilinen zel bir Masonluk biiminin kayna olarak kabul edilirler. sko Riti, o dnemdeki dier Masonluk sistemlerinden daha fazla sayda derece iermekteydi. skoya'da korunmu ve nesilden nesle
Free Masons Calender or an Almanac, printed for the Company of Stationers, For the Year of 1175, Anne Louisi containing many useful and curious Particulars relating to freemasonry, England, 1775, s.20. 215 Harris, Thaddus Mason, A Sermon, Charlestown,1796.
214

154

aktarlm daha nemli ve daha derin gizemleri retmeyi taahht ediyordu. Rit, Masonluk ile, Gl-Ha kkenli aktiviteler olan simya, kabala, hermetizm gibi eitli gizli bilimler arasnda dorudan balantlar oluturuyordu. Yalnzca eski alar kurcalamakla yetinmiyor, masonluun grkemli soyaacn da karmak bir biime getiriyordu. sko Riti'nin, Masonluun dier bir ok ritinde olduu gibi, sadece ateistler ve zgr dnceli kimselerden olutuu sylenemezdi. Bu rit, dinsel ve hatta by ile ilgili ynelimlere derinden balyd. Kutsal bir sosyal ve politik hiyerariyi, ilahi bir dzeni, kozmik bir plann varln vurguluyordu. M. Chaumeil'in ileri srdne gre, bu ritin yksek dereceleri, Sion Birlii'nin ilk derecelerini oluturmaktayd. 1745 Ayaklanmalarnn bastrlmasndan sonra, Jacobit Masonluk, belirli politik ynelimi ve Stuart soyuna olan ballyla, giderek etkisini yitirmeye balad. Yine de, bu Masonluun kimi varyasyonlar, politik ieriklerinden arnarak ve ngiltere Byk Locasnn abalar sayesinde ehlileerek, varlklarn srdrdler. rnein, rlanda Byk Locasnn uygulad yksek derecelerde yaamaya devam ettiler. "Bu gn varolan, otuz dereceli biimiyle, "Eski ve Kabul Edilmi sko Riti" on sekizinci yz yl sonlarnda, Gney Carolina'nn Charleston kentinde, saylar yarm dzineyi amayan baz atlmc masonlar tarafndan dzenlenmitir. "Eski ve Kabul Edilmi sko Riti, mavi localarn bir paras olmayan, ama Masonlukla sk skya ilikili, ayr ve bamsz bir yapdr. Bu rite katlacak kiinin, mavi localarda stat derecesine ulam olmas kesin kouldur. Eski ve Kabul Edilmi sko Riti, 4. dereceden 33. dereceye kadar olan aamalar kapsar. Her stat mason, bu rite katlmaya hak kazanr." "Eski ve Kabul Edilmi sko Riti'nde, zel bir onursal derece bulunmaktadr; 33. derece. Bu derece, yalnzca, Masonlua, topluma ya da tm insanla olaanst bir katkda bulunmu kiilere verilebilir. Bu dereceyi

155

"almak" ya da "hak etmek", ritin dier tm derecelerini almaktan ok farkl bir anlam tar. 33. Derece, nadiren balanan, byk hayranlk uyandran, zel bir onurdur." "Eski ve Kabul Edilmi sko Riti'nde, belirli bir dereceye ulaan masonlar "Kado valyesi" unvann alrlar. "Kado" szc dorudan braniceden gelir ve "kutsal" anlamn tar. Bu derecedeki "Kutsal valye" elbette Tapnaklar ifade etmektedir. Bu dereceye ykselme treninde, adaya Tapnak tarikatnn ksa tarihi ile birlikte, Byk stat Jacques de Molay'n son gnlerinin yks aktarlr. Derecenin z, her eit kiisel ve dinsel adaletsizliin bilincine varp, azimle kar durmaktr. 18. yzyl Fransasndaki ritellerin, eitliliklerinden dolay

bahsedilmemi olan simgesel ve yksek derecelerin tamam Fransay dnya masonluunun ekseni haline getirmitir. Her trl devrimci dncenin iinde filizlenecei ama ayn zamanda kar dncelerle arpabilecei localar Fransz Devriminden nce cumhuriyeti sulamalaryla kapatlm, devrimden sonra ise kimi cumhuriyeti masonlar kendi elleriyle kralc kardelerini giyotine gndermitir. Etkin olsun ya da olmasnlar Fransz Devriminin nl isimlerinin neredeyse tamam bu localar kendilerine mesken edinmilerdir. Dinsel yandan ise Katolik Avrupa'da, Masonluk militan bir kilise dmanlnn ve dzen kartlnn simgesi olarak deerlendirilmitir. rnein Fransa'da, Marki de Lafayette, Philippe Egalite, Danton ve Sieyes gibi nde gelen masonlar, mason ilkelerine uyumlu davranarak, 1789 olaylarna ve bunu izleyen tm gelimelere ilk devinimi veriyorlard. Bavaria, spanya ve Avusturya'da Masonluk otoriter rejimlere direnmenin odak noktasn salyor ve 1848 devrimleriyle zirveye kan sosyal hareketlerin ban ekiyordu. talya'nn birlemesini salayan tm olgular - onsekizinci yzyln sonundaki devrim hareketlerinden Mazzini ve Garibaldi'ye kadar her ey- temel olarak Masonlukla ilikilendirilmilerdir. 216

W. K. Kirk MacNulty, Freemasonry, A Journey through Ritual and Symbol, http://www.geocities.com/ezoterika_thamos/maspol.htmlden alnmtr.

216

156

5. Yasalar Herbiri kendi iinde kk bir parlamento gibi alan mason localarnn yasalar ve ynetmelikler ile rgtlenmesi yzyldan sonra devrimin arefesinde toplanm Fransz Parlamentosu bir kenara braklsa dahi, parlamenter gelenee sahip ngilterede bile olduka ilgin ve garip karlanyordu. Daha nce bahsi getii zere asl dnmlerinin gerekletii Londra Byk Locasnn hazrlatt ve evrensellik iddia eden Anayasal Ynetim localar cumhuriyeti olarak damgalyordu. Bir sivil toplum rgtnn i ynetmelii olarak da deerlendirilebilecek ve masonluktaki krlmay balatacak olan, konu edilecek 18. yzyl iinde geirdii deiiklikler ile Anderson Yasasdr. Speklatif Masonluun eskiyle, harmanlanm yeni temel yasa olan Anderson Yasas, Eskilerin rgtleniini dzenleyen Ahiman Rezon ile kyaslandnda daha ada ve liberal bir bak getiriyordu. Evrensellik iddiasnn gerektirdii soyut yasalar dzleminde daha eitliki, demokratik ve darya ak bir rgtenmenin balangc olan Anderson Yasas kimi deiikliklerden gemitir. Dinsel kurumlar ve devlet organlarnn etkileri, masonlarn kendi aralarndaki anlamazlklar, dier lke localarndan gelen tepkiler ve modern bir rgtlenmenin ihtiyalarn karlayamamas nedeniyle Anayasann 1723 versiyonu 1738de deitirilmitir. 217 Her locann genel masonik ilkeler erevesinde kendi dil, din, rk ve dier deikenlerini lafzettii hatrlanarak, genel ilkelerin aydnlatlmas amacyla, Anderson Anayasas Eskilerin Ahiman Rezonu ile farkllklar dorultusunda kyaslanarak incelenmelidir. Bu Anayasa tarihsel blm, ykmllkler, genel tzkler, eklenti, onama temel blmlerinden olumaktadr. 218 a. Tarihsel Blm Tarihsel blm kendi iinde e ayrlr. lk blm masonluk tarihini Tevrat zerinden Ademe kadar geri gtrr. Nuh Peygamberden balayp soyaacyla devam eden tm ilgili peygamberlerin hikayeleri ve masonlukla
217

Murat zgen Ayfer, a.g.e., s.441.

157

ilikileri anlatlr. Musa, David, Solomon ve soy aalar ayrntlandrlarak masonik tarihe dahil edilir. klit ve Pitagor ile devam eden anlatda Roma Kolejleri Sleyman Mabedinin yapm, Msrllar, Persler, Afrika Uluslar, Romallar, Yunan dnyas, eitli sosyal ve mimari inaalar masonluk gelimeleriyle ilikilendirilerek aktarlr. Geometri, bilim ve sanat, riteller ve retilerin tarihsel kaynaklar aklanr. Ikinci blmde ngiltere ve Kralie Elizabethin masonluk konusundaki kayglar ve ilgisizlii anlatlrken, sko Krallar vlr. 219 Masonlukla ilgili belli lkelerdeki siyasi gelimeler altnda IV. Henri, II. Charles, II. James, Kral William vb. bir ok mason kraln ismi lafzedildikten sonra Christpher Wrenin II. Charlesin istei zerine yapd Chartres Katedrali gibi modern alarda yaplm masonik inaatlar, iveren soylu ve tccarlar ve mimarlarn listesi verilir. nc blm ise 1603ten yazm gnne kadar ki siyasi isimler altnda gelien ngiliz restorasyon ve devrim tarihini anlatr. 220 Tarih ve Ykmllkler arasnda ise dnemin tm localar ve byk statlarnn isim listesi, ardndan yardm ve hayrseverlik komitelerini ilgilendiren yasa sunulur. b. Ykmllkler Ykmllklerin anlalmas gereken kapsam, anayasann ilk

sayfasnda, anayasa adnn altnda verilir: Londradaki Localarn kullanm iin, yeni kardelerin almlarnda veya stadn buyurmas halinde okunmak zere ngilteredeki, skoyadaki, rlandadaki ve Denizar Localarn eski kaytlarndan karlm olan zgr ve kabul edilmi masonun ykmllkleri Genel ykmllkler aadaki gibidir: ZGR-MASON'UN YKMLLKLER GENEL BALIKLAR I. TANRI VE DN zerine.
218 219

James Anderson, a.g.e., s.4. a.g.e., s.41.

158

II. Yksek ve alt dzeydeki DEVLET MEMURLARI zerine. III. LOCALAR zerine. IV. stadlar, Nazrlar, Kalfalar ve raklar zerine. V. alma srasnda Zanaatn Ynetimi zerine. VI. DAVRANILAR zerine. 1. Toplant srasnda Locada. 2. Loca kapandktan sonra ve kardeler gitmeden nce. 3. Kardelerin Loca dnda yabanclar yokken bulumalarnda 4. Mason olmayan yabanclarn yannda. 5. Evde ve evrede. 6. Yabanc bir kardee kar. 221 Eskilerin balklarn Anayasas fakat Ahiman Rezonda ayn genel ykmllk yeni kullanr ykmllk maddeleri incelendiinde

masonlarn kabullerindeki deiiklikler ve neden eskilerce reddedildikleri daha kolay anlalacaktr. I. TANRI VE DN Konusunda
Anderson Yasas: Bir Mason, Ayrcal ile tresel Yasa'ya uymak zorundadr ve sanat doru olarak anlyorsa, hi bir zaman budala bir tanrtanmaz olmayacak, ne de dinle ilgisiz bir zgr dnceci olacaktr. Eski Zamanlarda Masonlar, her lkede, o lkenin ya da Ulusun Dinini, her ne olursa olsun benimsemekle ykml tutulmularsa da benimsemekle imdi zel kanlarnn kendilerine braklarak, btn insanlarn zerinde uyutuklar bir Dine uymalar, yani hangi inan veya Mezhep'e ayrlm olurlarsa olsunlar, iyi ve doru veya onur sahibi ve drst insan olmalar daha uygun grlmektedir. Bylelikle Masonluk, birbirlerinden her zaman iin uzak kalacak kiiler arasndaki gerek Dostluk uzlamasn salayacak Ara Birliin Merkezi olmaya dnr.
222

Bu paragrafta masonlarn ayrcalklar, tresel yasalar, sanat anlay,

a.g.e., s.3-132. zgr ve Kabul Edilmi Masonlarn Yasalar evirisi, Byk Mason Mahfili Dernei, Lebib Yalkn Yay., stanbul, 1989, s.51. 222 Balklarda ve anayasann maddelerindeki yazm kurallar, kaynak metnin gramerine sadk kalnarak aktarlmtr. Gelitirilmi bu tarz bir yazm, kabul edilmi gramer kurallarn yapbozumuna uratmaktadr.
221

220

159

dini balanndan bahsedilmektedir. 18. yzyln banda masonlar, zgr sayldklarndan, masonluun n kabul olarak ayrcalkl insan kabul edilirler. Toplumdaki yerleri, tutum ve davranlar ile belli bir saygnla sahip olduklar ve kendilerine bir takm yetki ve baklklar tannm olmasndan ileri gelen farkllklar vurgulanmaktadr. Bir tr medeni kanun gibi kabul edilebilecek, 18. yzylda mevcut olmayan bu tresel yasa vurgusu masonlarca genel ahlak kurallarn yanstmaktadr. Sanat, masonluun operatif ve ahane sanat olarak yaptklar itir. 223 Ahiman Rezonda ise tanr ve din konusunda ayn dncelere rastlanr. Fakat masonun ayrcal (tenure) Nuhun olu ve masonun ilk ad olan Noachidaya kadar dayanr. Rezonda masonlarn srekli seyahat eden sanatlar olmalarndan dolay bulunduklar lkenin dini inanlarna uyum saladklar veya sayg gsterdikleri anlatlr. Dini inan meselesi zorunluluk deil bir tr gereklilik olarak kabul edilmi ve sonra da bir hogr temasna indirgenmitir. Ayn soydan gelen insanlar olarak, daha sonraki din, ikna edilmilik, isim farkllklar nemsemeden, locann imentosu olacak bir uzlama iinde olunabilir. Masonun kim olduundan ok masonluun ne olduu nemlidir, birliin merkezi masonluk idealinde bir dzenleme ilikisi ve retisidir. 224 Toplum deil toplumsalln nasl olutuuna dair sorgulamalarn iinde deerlendirilebilecek bu yaklam daha sonra kendi kimliklerini de yontacaktr. Kimliin ilikiler a iinde dzenlenip iselletirilmesinin teorik temeli burada sunulmaktadr. Uzlama ve hogr temelinde yaratlacak birlik, farkllklarn kabul edilirken aslnda yine bir farkllk yaratacak yeni masonik kimlikte buluturulaca yerdir. II. Yksek ve Alt Dzeydeki DEVLET MEMURLARI zerine
Bir Mason, her nerede bulunmakta ya da almakta olursa olsun, Devlet Glerinin uysal bir Uyruudur; hi bir zaman Ulus'un Bar ve Gnencine aykr bir entrikaya karmayacak, ne de alt dzeydeki Memurlarna saygszlkta bulunacaktr.
223 224

Murat zgen Ayfer, a.g.e., s.433. Laurence Dermott, Ahiman Rezon:or a help to all that are, or would be free and accepted

160

Masonluk, Sava'tan, Kan dklmesinden ve kargaalktan hep zarar grm olduu iin, eski Krallar ve Prensler, Bar Zaman'nda serpilip gelien Zanaatkarlar, Uysallklarndan ve ballklarndan dolay Dmanlarnn Saldrlarn fiilen karlamak suretiyle korumaya ok zen gstermiler ve bu Kardelik Kurumu'nun Onurunu yceltmilerdir. Dolaysyla, eer bir Karde Devlet'e bakaldracak otursa, bu Eyleminde desteklenmeyerek kendisine ancak bir mutsuz kimse olarak acnabilecektir; eer baka bir Suundan tr tutuklanm deilse, her ne kadar vefal Kardelik Kurumu onun Eyleminde stlenmeyerek bu srada Hkmete kar hi bir Gceniklik ya da politik Gvensizlik ortam oluturmamak durumunda ve zorunda ise de; onu Loca'dan karamazlar, ve locayla olan balants ylece korunur.

Politikaya karmamak son satrlarda devlete veya iinde bulunulan iktidarn yasalarna aykr davranan masonun loca ile balantsnn koparlmayaca hatrlatlmasnda direni dm olarak atlmaktadr. Ahiman Rezonda da benzeri politik bir politik tarafszlk hatta devlete kar uysal itaat vurgulanm ama bu, daha ok localar iinde olan ve onlar destekleyen kral, prens ve soylu kesimin neminden bahsedilerek loca iinde bir tr gceniklik ve ahenksizlik yaratmamak iin bir temkinli tavr olarak da hesaplanmtr. Fakat bu ilikisizlikten karlacak en kesin ey, zorunlu ya da gnll, devletle ve iktidarla bir ekilde girdikleri ilikinin yadsnamazldr. Politika yapmayan ama politik karakter tayan localarn eylemlerinin sonular ise bu gr desteklemektedir. III. LOCALAR zerine
LOCA, Masonlarn toplandklar ve altklar bir yerdir; dolaysiyle, bu Toplulua ya da Masonlarn gereince rgtlenmi olan Kurumuna da LOCA denir. Her Karde de bir locaya katlm olmaya ve onun Ynetmelii ile GENEL TZKLER'e uymak zorundadr. Loca, ya zel ya da geneldir; ancak toplantlarna katlarak ve Genel ya da Byk Loca'hn bu zamana kadar eklenmi kurallaryla iyice kavranabilir. Eskiden hi bir stad ya da
226 225

Kalfa, zellikle hazr bulunmas iin

uyarldnda, stad ve Nazrlara onun yalnzca bir Zorunluk nedeniyle engelli bulunduu gsterilmedike, sert bir Knamaya uramakszn toplantya katlmazlk masons, The Third Edition, London, 1778, s.27. 225 a.g.e., s.28. 226 Metinde ilgili numaral dipnota kadarki italik metinler iin hep ayn kaynak yani zgr ve Kabul Edilmi Masonlarn Yasalar evirisi, Byk Mason Mahfili Dernei, Lebib Yalkn Yay., stanbul, 1989.kullanlacak ve sadece ksaltma ile sayfa says verilecektir. Anderson Yasas, s.29 gibi.

161

edemezdi. Bir Loca'ya ye olarak alnacaklarn, iyi ve doru, zgr domu, sagrl ve ergin yata kimseler olmalar, kle, kadn, ahlaksz veya lekeli kii olmayp iyi bir hrete sahip bulunmalar gereklidir.

18-25 ya aras gsteren erginlie erimilii vurgularken masonlua engel ancak zihinsel anlamda bir tamamlanmamlkla snrlandrlmaktadr. rgt ii alma kural olarak devamlln bu kadar nemsenmesi ciddi bir disipline etme unsurunu vurgular. Locaya kabulun dier unsurlar iyi bir ahlaka ve hrete sahip olmaktr. Bunun dndakiler ve kadnlarn teorideki dlanlarnn dayana da verilmi ve aydn, ergin her eit insan kabul edilirken daha sonra masonluktaki yerleri bahsedilecek kadnlar, bunun dnda tutulmutur. Bununla birlikte faydac amalar gznne alnrsa, alternatif bir kamusal alan olan localarda temin edilen eitlik, baz ynlerden ve belli amalar dorultusunda eitletirilmeleri gereken eitsizliklerin zorunlu eitliidir. 227 Ahiman Rezonda ise ayrca kadnlarn kabul edilmemesi erhine ramen modern masonlarn kadnlar kabul etmesi eletirilmi ve bu kendilerini yenilerden ayrma noktalarndan biri olarak gsterilmitir. Fakat daha ilgin bir ekilde stad muhteremin operatif masonluktaki duruma nazaran kalfa ve rakla ayn koullar altnda ayn ykmllklere tabi olduu ve derecelerin hiyerarisinde daha eitleyici bir ortam sunduu belirtilmitir. 228 IV. STADLAR, NAZIRLAR, Kalfalar ve raklar zerine
Masonlar arasnda her trl Ykselme, yalnzca gerek Deerlilik ve bireysel Yararllk zerine kuruludur. Ancak bylece Efendilere olumlu hizmet verilebilir ve Kardeler Utanca dmezler; ne de ahane Sanat hor grlr. Bu nedenle de bir stad ya da Nazr, Kdemine baklarak deil, Yararllndan dolay seilir. Byle eyleri yazyla anlatmak olanakszdr; her Karde bunlar kendi Yerini doldurmak suretiyle. Kardelik topluluuna zg yolu izleyerek renmelidir. Ancak Adaylar unu bilmelidirler: Hi bir stad, ona verebilecei yeterli ii yoksa, ve o da Zanaat

Hannah Arendt, nsanlk Durumu, ev. Sina ener, letiim Yay., 1994, s.312. Bu kaynak yani Dermott, Laurence, Ahiman Rezon:or a help to all that are, or would be free and accepted masons, The Third Edition, London, 1778, metnin bu blmnde ksaltlarak kullanlacaktr. Ahiman Rezon, s.27.
228

227

162

renmesine, stad'n EFENDS'ne hizmet vermesine, ve bir Karde olarak alndktan sonra da lkenin gelenekleri uyarnca Yllarca sren belirli bir Dnem boyunca hizmette bulunup Kalfala ykseltilmesine engel olabilecek hi bir Bedensel Sakatl veya Noksanl bulunmayan kusursuz bir Gen olmadka, onu y-ni bir rak olarak alamyaca gibi; rakla alnacak kiinin onurlu Ebeveynlerden gelme olmas ve yukarda belirtilen hususlarn tersine yeterli grlmesi durumunda ve Yararll gz nnde tutularak Nazr, sonra Loca'nn stad, Byk Nazr ve en sonunda da btn Localarn BYK STADI olma Onuruna ulaabileceini gzetmek durumundadr. Hi bir Karde Kalfalk'tan gemeden NAZIR, Nazrlk yapmadan STAD, bir Loca'nn stadln yapmadan BYK NAZIR olamaz. Seilmesinden nce Kalfalk yapmamsa BYK STAD olamaz; ki bunun iin ayrca doutan soylu olmas, veya en st tabeladan bir Beyefendi, gzide bir Bilgin, ender bir Mimar veya bir baka Sanat olmas, onurlu Ebeveynlerden gelmesi ve Localarn Gr uyarnca esiz bir yce Yararllnn bulunmas gerekir. Grevinin gereini daha iyi, daha kolayca ve daha erefli olarak yerine getirebilmesi iin Byk stad, o srada bir zel Loca'nn stad olan ya da bu grevde daha nce bulunmular arasndan, kendisini temsil etmek ve bulunmad hallerde kendi
229

lk cmle, artk dnsel bir rgtlenmenin arlk kazandn gsterir. Speklatif masonluun eski, operatif dnem zerindeki arlkl etkisi belirgindir. Operatif masonluun ve mimari sanatn bunun karsnda bir savunma poziyonuna getii anlalr. Buluulan ortak nokta ise yararllk ilkesi olur. Artk Aydnlanmann faydacl localarn iine szmtr. Liyakat ve fayda eksenlerinde bir hiyerarik ykselme tevik edilir. Yine yelie kabul iin ahlaki koullar tekrarlanr. Toplumsal kabuller olarak ahlak artk Kantn olsa iyi olur maksimlerinden farkllap sertlemi ve bir kriter olarak benimsenmitir. Bu ahlaki kurala uygunluk iinde eskilerden farkl olarak yelerinin farkl mesleklerin saygn temsilcileri olmas koulu eklenmitir ve localarn farkl toplumsal kesimlerden ama zellikle okumu, aydn, meslek sahibi, burjuva ya da soylu arlkl olmak zere her eit insana alm olduu netlik kazanmtr.
tutumunu aynen benimseyerek uygulamak veya bir yazl Yetki Belgesi uyarnca BYK STAD'n haklarn kullanmak zere bir BYK STAD KAYMAKAMI
229

Anderson Yasas, s.53.

163

seebilir. Eski Loca'nn bu Yksek ve alt dzeydeki Hkmdar ve Ynet-menlerine, tm dier kardelerce, Eski Ykmllklere ve Tzklere uyularak, Mevkilerinin gerektirdiince, Yumuak Ballk, Sayg, Sevgi ve evkle balanlacaktr.

Hristiyanln pastoral iktidarndaki gibi obana itaat eden sr mantnn bir uzants eklinde yorumlanabilecek yukardaki satrlar, localarn izilmek istenen ahlakl, erdemli ve itaatkar insan profilinde, tam da kapitalist retimin uysal tketicilerini oluturan torna makinalar gibi alt yorumuna alabilir. Fakat itaat ynetimin uzlama rgtleniinin disiplin aygt olarak da deerlendirilebilir. V. alma sresince ZANAAT'n Ynetimi zerine
Tatil gnlerinde onurlu olarak yaayabilmek iin, btn Masonlar, i Gnlerinde drstlkle alacaklardr; lkenin Yasalarnca belirlenmi veya Geleneksel olarak benimsenmi Zamanlara uyulacaktr. Zanaatn Kalfalar arasnda en bilgili ve deneyimli olan, Efendi'nin ii'nin yaplmasnda stad veya Denetici olarak seilecek ya da atanacak, altnda alanlarca STAD diye anlacaktr. Zanaatkarlar kt dil kullanmaktan kanacaklar, birbirlerini kaba isimlerle deil, fakat yalnzca Karde veya Kalfa olarak aracaklar, gerek Loca'da gerekse darda grgl bir tutum taknacaklardr. Hile yaplabileceinin de bilincinde olarak stad, Efendi'nin iini en uyumlu ekilde stlenecek, Malzemeleri sanki kendisininmi gibi gereince kullanacak, herhangi bir Kardee ya da raa hakettiinin zerinde cret demeyecektir. cretlerini hakettiklerince alan stad ve Masonlar, Efendi'ye bal olacaklar ve ilerini Gtr de olsa Gndelikli de olsa drste bitirecekler, Gndelikle yaplmas allagelmi bir ii Gtrym gibi yrtmeyeceklerdir. Hi biri bir Kardein Baarsn kskanlkla karlamyacak, ne de ayn ii yapabilecek yetenekteyse onun ayan kaydrmaya ve ii braktrtlmasna alacaktr; nk hi kimse, Planlara ve Projelere ona ilk balayan kadar aina olmadka, dierinin ini, Efendi'nin o denli Yararna olacak ekilde bitiremez. Bir Zanaatkar Kalfa, stad'n yannda iin Nazr oiarak seildiinde, hem stad'a hem de Kalfalara i entikle bal olacak, stad'n yokluu srasnda iin Efendi'nin Yararna yrtlmesini gzetecek, Kardeleri de onun szn dinleyip

164

dediini yapacaklardr. 230 almakta olan tm Masonlar, cretlerini Szlanmakszn ve Karlk vermeksizin alacaklar, i sona ermeden stad' terketmeyeceklerdir. alma srasnda gen bir Karde, dnebilme noksanlndan tr Malzemeleri ziyan etmesini nlemek ve Kardelik Sevgisi'ni srdrerek gelitirmek iin eitilecektir. te kullanlacak btn Aletler, Byk Loca tarafndan onaylanm olacaktr. Hi bir ii, Masonlua zg ilerde altrlamaz; zgr Masonlar da bir ivedi zorunluk kmadka, zgr olmayanlarla birlikte alamazlar; ne de Kalfalara ya da Kardelere retilenler, iilere veya Kabul Edilmi olmayan Masonlara retilebilir.

Protestan ahlakna uygun bir drstlk ve alkanlkla i yapma etii ve zamann dzenlenmesi disiplinin zerinde iledii dier alanlardr. Burada toplumsal zamana uygunluk alma dzenini belirliyor gibi grnse de ou locann kendi zamanlama izelgeleri vardr. Localarda kullanlan 24 inlik l aleti zamann da lsdr. Ona gre gn blmlenerek dzenlenir. Gnde alt saat allacak, alt saat Tanrya hizmet edilecek, alt saat bir arkada ya da kardee ayrlacak, alt saat ise zel hayata ve aileye bltrlecektir.
231

VI. DAVRANILAR zerine 1. Toplant srasnda LOCA'DA

zel Komiteler kuramaz ve stad'n izni olmadka kendi aranzda konumalar yapamazsnz; ne de ilgisiz ve uygunsuz herhangi bir eyden sz edebilirsiniz. stad'n ve Nazrlarnn ya da stad ile konumakta olan bir Kardein szn kesemezsiniz; ne de Loca cidd ve arbal bir konuyla ilgiliyken, gldrc ve akac bir tutum taknabilirsiniz. Her ne bahaneyle otursa olsun, yakksz bir Dil kullanamazsnz. stadnza, Nazrlarnza ve Kalfalarnza gerekli Saygy gstermeli ve onlar yceltmelisiniz. Eer bir Yaknmada bulunulmu ise, her kim otursa olsun sulanan Karde, bu gibi Uyumazlklarn en uygun ve en yetkili Yargc olan Loca'nn verecei Yarg ve Karar'a (BYK LOCA'ya Temyiz bavurusunda bulunmadka) uyacak, ancak bundan
230

dolay

Efendi'nin

ii

aksamaya

urayacak

otursa,

zel

bir

ilem

a.g.e., s.54.

165

uygulanabilecektir; fakat siz, Loca'da aklanm bir kesin Zorunluk olmadka, Masonluu ilgilendiren konularda asla Mahkeme'ye gitmemelisiniz.

Daha nceki ifadelerden de farkedilecei gibi tam bir burjuva adab iinde toplant medeni bir cemiyet bir zor toplantsnda olmadan uyulmas gereken kurallar dair bir ynetmelie kadar girmitir. Ortak bir eylem iin biraraya gelmi insanlarn kurallarna riayet edebileceine gvensizlikten yola klarak en bireyselci ve zgrlk gerektiren eylem olan konuma zerinde bir iktidar kurulmaktadr. Diyalog belli kurallara balanm, sosyallemenin ve zgrln biricik unsuru olarak konuma bir yandan serbest braklrken te yandan adab kurallar altnda disipline edilmitir. Hereyin konuulup tartlaca bir platform olarak localar da kendi kurallar dahilinde zgrlkleri snrlamaktadrlar. Ahiman Rezonda ise kardelerin kendi aralarnda toplant srasnda politika, aile, din ve zel konular hakknda konumalar yasaklanmtr. kinci paragraf rgt ii mahremiyet nedeniyle bu rgtsel yaplarn iktidarn ynetsel aygtlarna alternatif organlar gelitirdii sylenebilir. Localarn alternatif mikro iktidarlar olarak kendi ilerinde yasama, yrtme ve yarg unsurlarnn belirginletii Aralarndaki demokratik bir sistemin daha ekirdeini ileri gittii oluturduu grlr. anlamazlklarn

durumlarda ise local iinde ve localar arasnda daha kompleks ve bamsz yarg komiteleri oluturulmakta ve ancak konuya harici insanlarn girdii ve zlemeyecek aamaya gelen ok istisnai durumlarda mevcut sistemin hukuki aygtlarna bavurulmaktadr. 2. LOCA Kapandktan sonra ve Kardeler gitmeden nceki Davranlar
Olanaklarnza gre birbirinize ikramda bulunarak masum bir len dzenleyip elenebilirsiniz; fakat Arlktan saknmal, hi bir Kardee istediinden ok yedirip iirmemeli, Zorunluklar olann gitmesini nlememeli, krc veya rahat ve zgrce Konumay 232 engelleyecek her hangi bir ey yapmamal ve sylememelisiniz; nk bunlar, aramzdaki Uyumu ykarak, beeni kazanan Niyetlerimizi bozar. Bu nedenle, hi bir zel Dargnlk ya da ekime, hele Din, Uluslar ve Devlet Politikas zerindeki
231

Jachin and Boaz, or an authentic key to the door of freemasonry, London, 1763.

166

Tartmalar Loca'nn kapsndan ieri sokulmamaldr; nk, biz, yukarda belirtilmi Katolik Din'i benimseyen Masonlar olarak, her Dilden her Leheden, her Soydanz ve bugne kadar Loca'nn esenliine hi bir yarar olmam ne de bundan byle olacak her trl POLTKA'ya kar kmaya kararlyz. Bu Ykmllk her zaman, fakat zellikle BRTANYA'daki Yeniden Dzenleme'den bu yana veya bu Uluslarn ROMA Birlii ile Uzlamazla derek Ayrllarndan beri ok sk bir ekilde tembihlenmi ve gzetilmitir.

Ahiman Rezonda yukardaki ifadelerden hibiri bulunmamaktadr. Yine adaba dair uyarlardan ve arlklardan kanmann kurallarn izmektedir. Dardan arlklarn kayna ve bizzat kendisi olarak grlen localar ise, kendi ilerindeki kurallar erevesinde arlklarda bulunmay ho karlamamaktadrlar. Daha sonraki ifade, kimlikler ve locann dardaki imaj asndan ilgi ekicidir. Locadan ktktan sonra mason kimiinin braklp arlklardan kanlarak normal bir insan gibi davranlmas tlenmektedir. Bu, hem masonik kimliklerin toplum iinde biliniyor olduklarnn ipucunu verirken, gnll olarak bu kar duruu seenlerin hem tercihleri nedeniyle toplum tarafndan dlanmak istememeleri hem de bu tr uyarlarla ileyen, dzenin normalletirici ynn vurgulamaktadr. Dier yandan bu, bir tr korunma refleksi olarak farklln saklanmas ve eylemlerde kazanlm serbestinin devamnn tehlikeye atlmamas ihtiyatdr.
233

3. Kardelerin Loca toplants dnda yabanclar olmakszn bulumalar srasndaki Davranlar

Birbirinizi, size retilecei gibi nazik bir ekilde selamlamal, birbirinize Karde demeli, bakalarnca iitilmemek ve izlenmemek zere nlemli olarak ve birbirinize stnlk taslamakszn veya her Kardee gsterilmesi gereken Saygy ihmal etmeksizin, zgrce karlkl bilgi alveriinde bulunmalsnz. Btn Masonlarn birer Karde olarak ayn Dzeyde olmalarna karlk, Masonluk bir kiinin daha nce edinmi bulunduu Onur'u kaldrmaz; aksine bunu daha da artrr; hele hakk olan herkese Onur kazandrmas ve kaba Tutumlar gidermesi gereken Kardelik Kurumu'na tam yarar ise.

Kardelik zerinden bir eitlik savunulurken tarihin getirdii sayg erevesinde bir hiyerari talep edilmektedir. Toplumsal ve ekonomik byk
232 233

Anderson Yasas, s.55. Ahiman Rezon, s.34.

167

farkllklar, toplumsal nvan, hret ve benzeri eitsizlikler erozyona uratlrken sayg erevesinde tarih iinde edinilmi yerler zerinden bir sayg hiyerarisi bunlarn yerine ikame edilir. Bir kral ve burjuva, bir hizmeti ve dans retmeni ayn dzeyde eitlenmekte ve iinde yaanlan toplumun kat hiyerarik yaplanmasna nazaran daha insani bir temelde eitleyici bir platform sunulmaktadr. 4. Mason olmayan YABANCILARIN yannda Davranlar
Szlerinizde ve tavrlarnzda ylesine dikkatli olmalsnz ki, en zeki bir Yabanc bile yaknlamas uygun olmayacak bir eyin farkna varmasn ya da onu kefetmesin; hatta baz zaman Saygdeer Karde'ik Kurumu'nun Onuru uruna, sagryle yolunu bulup konumay saptrmalsnz.

Masonik kimliin bir sr olarak kalmasnn gereklilii vurgulanmaktadr. D dnya ile diyaloun kapand alternatif dzenleme mekan olarak localar sr topluluklarnn yeridir. 5. EVDE ve evrenizde Davranlar
Ahlakl ve akll bir Kimseye yakr ekilde davranmalsnz; zellikle Ailenizin, Arkadalarnzn ve Komularnzn Loca ile ilgili konular v.s. renmelerine izin vermemeli, bunun burada belirtilmeyen nedenlerinden tr hem kendi Onurunuzu hem de Eski Kardelik Kurumu'nun Onurunu gz nnde tutmalsnz. Ayrca, Salnz da dnerek, Loca almas bittikten sonra ok ge saatlere kadar birlikte olmamal, evinizden ok uzun bir sre ayr kalmamal, Oburluktan ve Sarholuktan saknarak Ailenizi ihmale veya incinmeye uratmamal, veya almaktan geri kalabilecek bir duruma dmemelisiniz.

Masonluun ruha dair uygulad disiplin bu sefer bedenin disiplinine ynelmektedir. Salk, beden zerindeki kontrol iin bir nedene ve disiplin aygtna dnm, Foucaultnun bedenin tbbn nesnesi olduu normaletirici iktidar dinamiklerinin mikro kopyas olarak, localar da beden zeriden iktidar uygulamaya girimilerdir. Faydac bir bak asyla verimliliin dmesine ve retiden sapma potansiyeli olarak bedenin aylaklklna engel olmak kaygs gibi grnen bu basit uyar aslnda bu sayede bedenleri kontrol etmek mantn da beraberinde getirmektedir. Oysaki Eskilerin Ahiman Rezonunda byle sylenmemi, sadece akll

168

bir masonun erdeminin ayn zamanda iyi bir koca ve e, iyi bir ev reisi olmasyla snrlandna dair bir ifade ile yetinilmitir. 234 Bu bedensel disiplin modernlerin retisinin krlma noktalarndan biridir. 6. Yabanc bir Kardee kar Davranlar
Onu saduyunuzun size gsterecei yle bir Yntemle dikkatlice incelemelisiniz ki, Ayplama ve Alayla reddetmeniz gereken ve kendisine hi bir Bilgisel ipucu vermemeye zen gstereceiniz bir Dzenbaz ile kar karya olmayasnz. Fakat onun gerek ve drst bir Karde olduunu anlarsanz, ona gereken Saygy gstermelisiniz. Eer Gereksinme iindeyse, elinizden geldiince ona yardmc olmal, ya da yardm grebilmesi iin yol gstermelisiniz. Onu birka gn ie almal, olmazsa i bulmas iin bakalarna salk vermelisiniz. Fakat Olanaklarnzn zerine kmakla ykml deilsiniz; ancak yoksul bir Kardei, yani iyi ve drst bir Kimseyi, ayn koullar altndaki dier yoksul kiilere oranla ncelikli tutmalsnz.

Yine darya kapal tutulan kimlik ve sr messesi hatrlatlrken, topluluun kendi iindeki organik dayanmas desteklenmektedir. Sr ne kadar artarsa dardan uzaklamak ve sr zerinden kurulan ortakla itibar etmek o kadar normalleecektir.
SON OLARAK, uyacanz btn bu Ykmllkler ve ayrca size bir baka yntemle iletilecek olanlar, bu eski Kardelik Kurumu'nun Temel ve Balk Ta, imentosu ve an olan KARDEE SEVG'yi gelitirir; her trl Tartma ve atmay, iftira ve ekitirmeyi nler; bakalarnn da drst bir Kardee iftirada bulunmalarn engelleyerek onun kiiliini savunur; Onur ve Esenliinizle uyumlu olmak zere hayrl iler salar, ve bakaca bir ey deildir. Her hangi biri sizi ncitecek olursa, her Ulusta Atalarmzn beenili tutumlarnda olduu gibi, ya onun Locasna veya kendi Locanza bavurmalsnz; ancak bundan sonra eyrek Yllk Birleimde BYK LOCA'ya bavurabilirsiniz. Asla hukuk bir leme girimemelisiniz; ancak Sorun baka trl zmlenemezse, stad ile Kalfalarn sizin yabanclarn da bulunaca bir Mahkemeye gitmenizi nleyebilecekleri veya MASONLUKLA ilgili ilerinizle daha bir evk ve Baaryla ilgilenmeniz bakmndan tm Davalarnza abucak Nokta koymanz iin Uyarda bulunacaklar drste ve dosta tlemelerini sabrla dinlemelisiniz. Mahkemeye dm Kardeler ve Kalfalarla ilgili olmak zere ise, stad ve Kardeler nazike Arabuluculuk nermeliler, buna da ekien Kardelerce boyun eilmelidir; eer bu Boyun Eme'nin uygulanabilirlii yoksa, ilemlerini ve Davalarn allagelmi tarzda deil, Hn ve fkeye kaplmadan,
234

a.g.e., s.36.

169

Kardelik Sevgisi'ni engelleyebilecek hi bir ey yapmakszn veya sylemeksizin, onurlu grevlerini yeniden balatmak ve srdrmek zere yrtmeleri gerekir; yle ki, herkes tm gerek Masonlarn Dnya'nn Balangcndan beri 235 yapm olduklar ve Zamann Sonu'na kadar da yapacaklar gibi, MASONLUUN sevecen etkisini grebilsin.

Daha nce akland zere kendi ilerinde oluturulmu ynetim, rgtn kendi yasama ve yarg aygtlarnn ncelikli kullanmn salk verirken gerekli durumlarda taknlacak toplumsal genel davran ve tutumlar yinelenmektedir. LOCALARIN KULLANIMINA DAR EKLENT I. BYK STAD'n veya KAYMAKAMI'nn, herhangi bir Locada yalnzca
bulunmaya deil, her nerede olursa olsun, Locann stad Sol yannda yer almak zere Locay ynetmeye ve Byk Nazrlarn da kendisine katlmalarn buyurmaya hakk ve yetkisi vardr. Ancak Byk Nazrlar, yalnzca Byk stad'n varl ve buyruu zerine zel Localarda Nazrlk yapabilir, kendi balarna yapamazlar. nk orada BYK STAD, o Locann Nazrlarna veya dilediince dier Kardelerine geici olarak nazrlk grevini alp yrtmelerini buyurabilir.

Gerekli durumlarda, masonluun eylemlerindeki srekliliin salanmas iin merkezi iktidarn astlara devri konusu aklanr. II. Bir zel Locann STADI'nn, olaan birleim zaman ve yerini saptama
hakk ve yetkisi olduu gibi, dilediince Locasnn yelerini, ivedilik veya Gereklilik zerine bir apitr'de toplamaya hakk ve yetkisi de vardr. stad'n Hastal, lm veya yokluu durumunda; eer daha nce o Locann stadln yapm hi bir Karde de yoksa, Birinci Nazr geici olarak stad'n yerini alacaktr. nk bu durumda, Birinci Nazr veya o da yoksa ikinci Nazr Loca'y toplamadka onun yerini alamad halde, stadn ynetim yetkisi hazr bulunan son stad'a geer.

III. Her zel Loca'nn stad ya da Nazrlardan biri, veya stadn Buyruu
zerine bir dier Karde, Loca'nn i Ynetmeliklerini yelerinin isimlerini, Kentteki tm Localarn bir Listesini ve olaan birleim Zamanlar ile Yerlerini yazya geirilmesi uygun olan tm ilemlerini ieren bir Dosya tutacaktr.

Kendi ilerindeki ve localar aras diyalogdaki brokratik arivleme,

235

Anderson Yasas, s.57.

170

dosyalama ve irtibat konular modern bir rgtlenme gerei olarak aklanmtr. IV. Bu madde de ya konusu ve ye alm kurallar aklanmtr. V. Yukarda belirtilen izin olmadka; hi bir Aday, hreti ve Kapasitesi
zerinde gereince nceleme yaplmasnn salanmas bakmndan, en az bir Ay ncesinden ilgili Locaya duyuruda bulunulmadka bir zel Locaya alnamaz ve mason yaplamaz.

Adayn inisiye olmadan nce gemesi gereken ilk aamalar, kabuln belli koullar altnda gerekletii, belli modern devlet rgtlerinin uygulad istihbarat kurallarnn masonluk iin de geerli olduu ve giri iin belli bir izin ve onay gerektiren heterotopya mekanlarn andrd grlmektedir. VI. Hi Kimse, bir Aday olarak nerildiinde, stad'n hazr bulunan Loca
yelerine grlerini resmen sormas zerine onlarn oybirlii ile verecekleri bir Karar olmadka, bir zel Loca'da Kardelie giremez ve o locann yeliine alnamaz. yelerin hepsi, olumlu ya da olumsuz Grlerini, gerekten ya da eklen, kendi sagrlerine dayanarak belirtmek, fakat Oybirliine varmak zorundadrlar. Bu doal zerklik bir onama konusu olamaz; nk bir zel Locann yeleri, onun en iyi Yarglardr. Eer bir ters huylu ye onlara zorla kabul ettirilecek olursa; Ahenklerini bozabilir veya zgrlklerini zedeleyebilir, hatta Loca'y blp databilir.. Bu da, btn tam ve gerek Kardelerce nlenmelidir.

Gnll yeni aday yenin kabulnn organik sreci btnl bozmadan ve rgt iinde demokratik bir kabul ve ikna ile gereklemesi iin uygulanan rgt ii gr alma mekanizmas nemlidir. te yandan, yine heterotopyaya dahil olma gerei olan arnma ve giri ritllerini andran, yenin kabl srasnda gerekletirilecek masonik inisiyasyon srecinin tartmaya kapal sembolik gerekleri de unutulmamaldr. Bu toplulukun sadece bu yasa maddesi iin deil, stat seimlerinden len dzenlemesine kadar aklc nedenler ve yntemlerle tartarak, birbirini ve ne srlen gerekeleri anlamaya alarak uzlama yoluyla kararlar alp uygulamaktadr. te yandan, kimi tarihi ve mistik anlamlar ykl kelimeler, anlatlan mitik hikayeler, dardan izleyecek birine korkutucu, ilgin ve anlamsz gelecek yapp etmeler, tartmasz bir suskunluk ve riayetle gerekletiren inisiyasyon trenlerinin kullanlmas ise nceki aklc ynetimin tam kar kutbunda yer

171

alr ve rgtn ynetsel melez zelliini verir. VII. Her yeni Karde, giriinde nezih bir ekilde Loca'ya g katmaldr; yani
tm Kardelerin nlerinde, o zel Loca'nn i Ynetmeliinde belirtilen kk denti'nin zerinde, Aday olarak vermeyi uygun grecei bir mebla, yoksul ve sal bozulmu Kardelerin bakm iin demelidir. Bu Yardm, stad veya Nazrlarca, ya da yeler bir Kasadar semeye uygun grmlerse onun tarafndan yerine ulatrlr. Aday, Yasalar'a, Ykmllkler'e, Tzkler'e ve dier yararl Uygulamalara uyacana resmen sz verecek, bunlar kendisine Zaman ve Yeri gelince aklanacaktr.

VIII. Bu madde localardan ekilmenin veya ayrlmann ve sonra dier localara katlmann kurallarn anlatr. Tm yeler bir anda ve hep birlikte ayrlamazlar. Ama byle bir talep gerekleirse byk stadn rzasn almak zorundadrlar. Aksi takdirde hibir loca tarafndan ho karlanmazlar. Dier localara katlmalar da girecekleri locann oybirlii ile ald kabul ya da red kararna baldr. 236 IX. Eer herhangi bir Karde, Locasn rahatsz edecek ekilde uyumsuz
davranlarda bulunacak otursa, Loca oturumunda stad veya Nazrlarca iki kez gereince uyarlacaktr. Eer Saygszlndan dnmeyecek ve Kardelerinin Uyarlarna kulak asmayarak onlar inciten tutumunu yeniden srdrecek olursa; o zel Locann Ynetmelikleri uyarnca, veyahut eyrek Yllk Birleimde, yelerin yce sagrleriyle yerinde olacan benimsedikleri ekilde, hakknda gerei yaplacaktr. Bunun iin sonradan yeni bir Tzk yaplabilir.

Disiplin uygulamalar iin zel kurallarn oluturulduu disiplin tzkleri gerektiinde uygulamaya sokulur. X. Her zel Loca'nn ounluk Oyu, Byk apitrin veya Byk Loca'nn, daha
sonra sz edilecek olan her eyrek Yllk Birleiminden ve Yllk Byk Loca Toplantsi'ndan nce, bir araya geldiklerinde stad ve Nazrlarna Ynerge verme Olanana sahip olacaklardr; nk stad ve Nazrlar, onlar Temsilcileridirler ve onlarn Grlerini belirtmeleri gerekir.

Masonik organizasyonlar da ve masonlarn eylemlerini ekillendiren planlarn hazrlanmasnda her tr gr ve niyetin bildirilmesi her loca
236

a.g.e., s. 60.

172

yesinin ynetime katksnn salanmas iin bu tr bir temsili sistem uygulanmas, d iktidar odaklarnn onlar, kk cumhuriyet adacklar olarak nitelendirmelerine neden olmutur. XI. Btn zel Localar, elverdiince ayn Uygulamalar yerine getireceklerdir.
Bu amala ve zgr Masonlar arasnda iyi bir Anlamann gelitirilebilmesi iin, her Locadan baz yeler, uygun grlecek bir sklkta dier Localar ziyaret etmek zere grevlendirilecektir.

XII. BYK LOCA, Kaytl btn dzenli Localar'dan oluur ve onlarn

stadlar ile Nazrlarndan, BYK STAD Balarnda, Kaymakam onun sol yannda, Byk Nazrlar da kendi Yerlerinde olmak zere kurulur. EYREK YILLIK BRLEMLERN, Byk stad'n belirleyecei uygun bir yerde yapmak zorundadr. zin verilmedike, o srada Byk Loca yesi olmayan hi bir Karde bu toplantya katlamaz; bulunsa bile, Byk Loca'nn rzas istenip verilmedike veya Locas tarafndan gereince istemde bulunulmakszn oylamalara katlamaz ve Grlerini belirlemez. Byk Loca'da btn Kararlar Oy okluu ile alnr. Zaman kazanabilmek bakmndan herrhangi bir konuda Karar verilmesi Byk Loca tarafndan Byk stad'a braklmamsa, her yenin bir, Byk stad'n ise iki Oy hakk vardr. 237

XIII. eyrek Yllk Birleimde, genel olarak Kardelik Kurumunu, zel Localar
ya da tek tek Kardeleri ilgilendiren konular, dinginlik, arballk ve olgunlukla grlerek zmlenir. Bir ayrcalk izni verilmemise, burada yalnz kabul edilmi stad raklar ve Kalfalar bulunabilir. Kiisel olarak, ne de bir zel Loca tarafndan aresi bulunamayan tm uyumazlklar da burada cidd bir ekilde ele alnr ve karara balanr. Eer bir Karde, bu Kurulun Kararyla incitildii kansna varacak olursa, bunu izleyen ilk yllk Byk Loca'ya bavurabilir; Yazl Dilekesini Byk stad'a, Kaymakamna ya da Byk Nazrlara vermelidir. Burada, her zel Locann stad ya da Nazrlar, Byk Loca'nn en son Birleiminden bu yana, kendi zel Localarnda mason yaplm veya kabul edilmi yelerin bir Listesini getirerek sunacaklardr. Byk stad veya Kaymakam yada Byk Loca'nn greve atayaca bir SEKRETER tarafndan bir Defter tutulacak; bunda, tm Localarn adlar, olaan toplantlarnn Nerede ve Ne Zaman yaptklar, her Locann tm yelerinin isimleri ve Byk Loca'nn yazlmas uygun olan etkinliklerinin tm bulunacaktr.

Yukarda localar ann rgrlenme ekli olarak Merkezileme eilimleri

173

yansra oluturduklar federatif yapda nihai merkez olarak Byk Locann tanmlanmas ve bu locann genel toplant kurallar aklanmaktadr.
yi bir zdeksel Varl olan bir karde, HAZNE EMN olarak

grevlendirilecektir. Bu Karde, Grevinin gerei olarak Byk Loca'nn yesi saylacak, ve her zaman toplantlarna katld gibi, her eyi, zellikle Greviyle ilgili konular Byk Loca'ya getirmeye yetkili olacaktr. Yardmlama amacyla veya Byk Loca'nn herhangi dier bir Kullanm iin toplanm olan btn Para kendisine teslim edilecektir. Btn aldklarn bir Deftere yazacak, eitli Tutarlarn ne iin Kullanlacan ve bunlarn Sonularn karlklarnda belirtecektir. Byk Loca'nn daha sonra yrrle koyaca bir yeni Tzk'te gsterilecei zere, harcamalar ve demeleri belirli bir Dzen uyarnca yapacaktr.
238

Finansal konularda da hesap verilebilirlik ve aklk ilkesi localar iin nemlidir. Hazine Emininin ayn zamanda byk loca yesi saylmas genel anlamda localarn bir tr merkezi ekonomik yaplanma iinde olduklarn gsterir. Merkezi Locann ekonomik gc her yl localardan giden yllk aidat ile pekitirilir. Bu paralarn nasl kullanld ise zel ynetmeliklerle dzenlenir. XIV.ve XV. maddeler Byk Loca toplantlarnda Byk stad ve Kaymakam'nn her ikisi birden yoksa, hazr bulunanlar arasndan herhangi bir kardein de toplanty ynetebileceine izin verilmesi kiiler ve nvanlardan ok masonik balarla oluan srekliliin rgtlenmenin nemi vurgulanmaktadr. XVI. XVII. ve XVIII. maddeler grevden almalar ve anlamazlklarn yine aklc ve uzlamac yntemlerle zlmesini anlatr. XIX. Eer Byk stad Yetkisini ktye kullanr ve kendini Localarn ona
Ballyla Uyrukluuna demez duruma drecek olursa, ona kar nasl bir tutum taknlaca ve ne gibi bir ilem uygulanaca Tzk'te belirtildii gibi gerekletirilecektir.

ve dzenli bir

Byk stadn hiyerarideki yerine ramen grevden alnabilmesi yasalarn eit uygulannn gstergesidir.

237 238

a.g.e., s.61. a.g.e., s.62.

174

XX. stadl srasnda Byk stad, Kaymakam ve Nazrlar birlikte (en az bir
kez olmak zere) Kentteki btn Localar dolaarak ziyaret edecektir. 239

Localar aras ilikiler ve localarn koordinasyonu asndan yaplan bu ziyaretler nemlidir. Bu ziyaretler araclyla kurulan ilikiler ve farkndalklar sayesinde birok loca ortak aktivitelerde biraraya gelir ve localar aras fikir ve eylemlerde koordinasyon salanr. Yln belirli tarihlerindeki genel toplantlar dnda gerekleen, Dou ve Bat Hindistandan dnyann bir dier ucuna kadar yaplan ziyaretler 240, salad dnsel ve corafi olmutur. XXIII. ve XXIV. BYK STAD ile birlikte stadlarn ve Nazrlarn
ounluu, Masonlarn eski beenilir Grenekleri uyarnca bir BYK LEN dzenlenmesini uygun grerek kararlatrrlarsa; Byk Nazrlar, Biletlerin hazrlanmas, Byk stad'n Mhr ile mhrlenmeleri, datlmalar, Bilet Paralarnn toplanmas, len iin gerekli Malzemelerin alnmas, lenin yaplaca elverili ve uygun bir Yerin bulunmas ve Elence ile ilgili dier her seyin yaplmas ilerini yrtecekler veya bunun iin komiteler oluturacaklardr.Yaplan tm ilerin ve harcanan paralarn hesab tm yelere ve Byk Locaya verilecektir.

farkllara alm

yannda masonlarn emperyalist eylemlerle balantlandrlmalarna neden

XXVII. Ziyafette servis ilerinden seilenlerce yaplr. stekli olanlar ya da

yelerin nerdii isimler hakknda yaplan ortak grmeler sonucunda lende hizmet edecekler belirlenir. Bu ii bir soylu da yksnmeden yapabilir.

XXVIII. Balarnda Byk stad veya Kaymakam olmak zere Byk

Loca'nn btn yeleri, Gece Yemei'nden ok nce Orada hazr bulunacaklar, ekilerek kendi aralarnda toplanacaklardr. Bunun amalar yledir: .. O gn ortaya kmasndan ekinilen herhangi bir ekime veya Nefret dourabilecek bir olay nleyerek, BYK LEN'in Ahenk ve Huzuru'nun bozulmamasn salamak. Byk Toplant'daki Grg ve Uygun Davran konular zerine danmalarda bulunmak; Toplantnn herkesin katlm ile kark bir ekilde yaplaca gz nnde tutularak, her trl Grgszl ve Uygunsuz Davranlar batan engellemek.

239 240

a.g.e., s.64. Jachin and Boaz, or an authentic key to the door of freemasonry, London, 1763, s.2.

175

zel Localar'dan, Temsilcileri olan eitli stad ve Nazrlar araclyla gelebilecek olan herhangi bir olumlu nergenin ya da o an ortaya kan ve nemli bir lemin ele alnarak incelenmesi.

Gerekli dzen salannca oybirlii ile Byk stad seilir, grevi kabul ederse stad kabinesini aklar ve onlar da kabul edilirlerse tebrikler ve zel selamlamalardan sonra yemee geilir. XXIX. XXX. XXXI. Bundan sonra stadlar, Nazrlar ve Tm Kardeler
kark bir ekilde sohbet edebilirler ve Yemek servisi yaplncaya kadar dilediklerince bir araya gelebilirler.

Ara maddelerde geri kalan yemek kurallar anlatlr. Yemek nezaket kurallar erevesinde gnlk muhabbetler ve tartmalarla devam eder. XXXIV. Eer bu nerme oybirliiyle onanmayacak olursa, yeni Byk stad
hemen Kura ile seilecektir. Her stad ve Nazr kendi Adaynn adn yazacak, son Byk 'stad da kendi Adaynn adn yazacak, Son Byk stad'n geliigzel ya da rastlantsal olarak ektii ilk isim, gelecek yl iin BYK STAD olacaktr.

XXXIX. Her Yllk BYK LOCA, bu eski Kardelik Kurumu'nun gerek Yarar
iin yeni Tzkler yapmak ya da bunlar deitirmek Gcne ve Otoritesine doal olarak sahiptir; yeter ki zerinde uyumaya varlm olsun. Bunlar, yazl olarak en gen ran bile bu i iin toplanlan yemek'ten nce incelemesine sunulacak, onlar baml ve zorunlu tutabilmek iin tm Kardelerin ounluu'nun Onaynn ve Uyumunun alnmas kesinlikle gerekli tutulacaktr... 241

Yasama srecine her loca yesinin katlm kendi ynetimlerini belirlemeleri asndan demokratik bir sre ngrmektedir. Bunlarn dnda tzklere gelince, her loca iin farkllaan tzkler yukarda saylan genel kurallar dahilinde oluturulur. Bu tzkler, bir dernek olarak masonluun alma ekillerini, rgtn alma sistemini tanmlayan i tzk, masonluun simgesel derecelerinde ki i tanmlar, yelerin ykmllkleri ve derece artrm yntemlerini gsteren localar genel tz, disiplinsizlik durumunda yaplacak ilemleri, disiplin kurulunun nasl oluturulaca belirleyen disiplin tz, yelerin hiyerarik yaplanmasn ve bunlarn kurallarn gsteren ilke ve ritelleri belirleyen protokol tz ve
241

Anderson Yasas, s.69.

176

kendi i ilerini kurallara balamak isteyen localarn bu amala kurulacak komisyon veya komite kurallarn tarif eden ynetmelikler olarak eitlendirilebilir. 242 B. MEKANSAL DZEN VE RTELLER 1. Mekansal Dzen ve Semboller Masonlarn toplandklar ve almalarn yaptklar yer olan mabedleri, makrokosmos ile mikrokosmosun sembolik bir sentezi olarak evreni temsil edecek ekilde tasarlanmtr. Mabede bekleme odasndan girilir. Bekleme odasnda masa ve iskemle grlr, masa zerinde ziyaretilerin imzalamas iin loca devam defteri, imza fy ve beyaz nlkler bulunur. Giri kapsnn olduu dar kenar bat, karsndaki dar kenar dou, kapdan girite sadaki uzun kenar gney, sol kenar ise kuzeydir. Batdan girilince sadaki gney stunu zerinde J harfi bulunur. Solda kuzey stunu zerinde B harfi grlr. Bunlar gramer, retorik, mantk, aritmetik, geometri, mzik ve astronomi olmak zere 7 liberal bilim ve sanatn Nuhun tufannda kaybolmamas iin zerlerine yazld rivayet edilen ve ncilde tm ayrntlaryla anlatlan, erimi demirden yaplm Boaz ve Jachin stunlardr. 243 Masonlar, dsturlarnn zerine nakedildii bu stunlar sayesinde yazma ve konuma sanat olan dili, akl yrtme yolu olarak mant, saylarn erdemi olarak aritmetii, lnn sanat olan geometriyi, sesin erdemi olan mzii, cennet yaplarn bilgisini veren astronomiyi rendiklerini sylerler. 244 Kutsal kitap, Tevrat 1. Krallar Bap 7 Ayet 21de, BOAZ VE JAKN kelimelerinin ilk harfleri, kuvvet ve kuvvetle tesis etmek anlamna gelir. JAKN ve BOAZ kelimeleri, ters okunacak olursa, NIKAJ ZAOB olur. Tersten okuma gizli mezheplerde kullanlan anlamlandrma yollarndan biridir. Musevi mistik dsncesi kabalizmde sadece sessiz harfler dikkate alnr. Bu ekilde okunursa geriye NK ve ZB harfleri kalr. NK vajen, rahim veya alemlerin
Murat zgen Ayfer, a.g.e., s.429. Curl, J. Steven, The Art and Architecture of Freemasonry, The Overlook press, New york, 1991, s. 31. 244 Jachin and Boaz, s.25.
243 242

177

yaratc gc; cinsi akti ifade eden ZB ise fallse tekabl eder. J ve B bu suretle, kuvvetle tesis, reme, oalma ve zrriyetin sembolleridir. Stunlar zerindeki narlar bu anlamlar temsil eder. Ayrca loca iindeki semboller arasnda, sadece harf bulunur: B.J.G Bu suretle, G genesis, tekvir, yaratl, jenerasyon, dou, nesil, anlamlarn verir. D aleme ait bu stunlar mabedin dnda yer alr. Bu stunlar insann d dnyasyla i dnyas arasndaki snr temsil eder. 245 Ayn zamanda bu isimlerin nereden geldikleri nemlidir. srailoullarnn M.. 516da balayan Babilden kp Kudse dn yolculuklarna, Babilde daha nce tutsak olup zgrlklerini elde eden tm srailoullar katlmamlardr. Zenginlik ve refah iinde olan Babilde kalmlardr. Genel bu eilimi benimsemeyen ve Kudse dnen sadece iki kabile olmutur: Benjamin(Bnyamin) ve Judah(Yahuda) kavimleri. 246 Onlarn isimleri J ve B olarak stunlara gemitir. Toplumdaki genel eilimlerin karsnda kararlar almann rnei olarak bu isimler srden ayr koyunlar temsilen sembolletirilmitir. Tevratta da bu byle geer. I. KRALLAR BAB: 7 AYET: 15 S: 344 ki tun direi yapt. I. KRALLAR BAB: 7 AYET: 21 "Ve direkleri mabedin eyvanna dikti ve onun ad YACHIN koydu ve sol direi dikti ve adn BOAZ koydu." Locann giriinde kullanlan stunlarn yerleri de yine Tevrat'da belirtilmitir. Jakin sada, Boaz da soldadr. Bu dzenleme geleneksel ve evrensel sembolizme uygundur. Trenlerde Jachinin nnde 1. Nazr, Boazn nnde de 2. Nazr durur.
"Katedralleri mesela Kln'deki "Mont Cassain'deki manastrlar ite bu localara bal iiler ina etmilerdir. Nitekim, Wurtzburg Katedrali'nin kubbesinde ve (ller odas) kapsnn nnde bir stun balnda Jachin ve br stunda Boaz yazldr."Operatif masonlar, genellikle dini yaptlarn inasnda alrlard. Ortaya koyduklar eseri Kainatin Ulu Mimari'na ithaf edilirdi. Fakat onu insanlara teslim ederlerdi. Yaplan eserin hemen her kesinde ileri nesillere intikal etmesini arzuladklar mason ideallerine adanm iaretleri grmek mmkndr." 247

245 246

Mimar Sinan Yay. 45 s. 59. Anderson Yasas, s. 112. 247 Mimar Sinan Yay. 10, s. 105.

178

Bu stunlarn renkleri ise Kabala ve Tevrattan alnmtr. Stunlarn renkleri ise Sefirot tablosuna gre, beyaz Aklhikmet, ltuf ve zafere, krmz zeka, sertlik ve an'a, mavi ta, gzellik ve esas'a, siyah da krallk'a tekabl eder. Bu ekilde, sa tarafta (pozitif) beyaz, sol tarafta (pasif) krmz, ortada mavi (tarafsz) bulunur. Sadaki sefirotlara yani Jakin'e beyaz renk verilerek bu stuna atfedilen nlar beyaz olan gne sembolizmine uyulmu olmaktadr. Jachin stunu beyaz, Boaz stunu krmz olacaktr. Mavi, gn ve mabedin, yldzl kubbenin rengidir. Masonlarn kulland renklerin kkeni Tevrata dayanmaktadr. Locaya girdikten sonra, giritekilerin dnda on, Korint, Dor tarznda yaplm 3 stun da ieride bulunur. Bunlar yine Kabala Sefirotlarna gredir. Aklhikmet(on), kuvvet(Dor) ve gzellik(Korint) 248 ki bunlar stat mason srail kral Solomonu, Tyre kral Hiram ve Sleymann mabedini yapan ve ldrlen ba mason Hiram Abiffi temsil eder- 249 sko ritine gre, Stun, uzun karenin kelerinde Gnye eklinde olmaldr: Biri, gney-dou asnda, dieri gney-bat'da, nc de kuzey batda. Yalnz bu stunu Mabedin giriindeki iki Stun ile kartrmamak lazmdr. Bu stunun adlarnn Kabbal'in Sefirotunun ad ile ayn olduu grlmektedir. Bilindii gibi, brani Kabbal' ilahi tezahrn zel bir ifade eklidir. Sefirotlardaki Stun, Chochmah, Geburah ve Chesed'dir. Drdnc bir Stun, grnenin grnmeyene balayan Binah (yksek zeka), maddeden kurtulduu iin, mevcuttur, fakat lml gzlere gzkmez. iler, maalarnn karmamas iin kendilerine ait kelimeleri syleyerek, maalarn bu stunlar altnda alrlar. Mabedin zemini satran tahtas gibi siyah beyaz desenli veya dzen, mkemmellik ve rasyonallii temsilen mozaik desenlidir. 250 Stunlarn ilerisinde sadaki 2. nazrn, soldaki 1. nazrn olmak zere yerden basamaklarla ykselen iki krs bulunur. Kapnn hemen yannda dahili muhafz, 2. nazrn bir adm ilerisinde terifat, 1. nazrn bir adm
248 249

J. Steven Curl, 1991, s. 108. Jachin and Boaz, 1763, s. 47. 250 A.g.e., s. 14.

179

sa ilerisinde de toplantnn organizasyonundan ve dzeninden sorumlu muhakkik yer alr. Mabedin kuzey ve gney uzun kenarlarnda yeralan sralar halindeki koltuk veya oturma bankolarnda ise kuzeyde rak masonlar, gneyde ise kalfa ve stad masonlar yeralr. Her iki srann banda bir krs bulunur. Kuzey bata hasenat emini, gney bata ise hazine emini yer alr. Bundan sonraki yarm daire eklindeki Dou Blm denen ksm yine basamakl bir ykseltiyle ve parmaklkla mabedin dier ksmlarndan ayrlmtr. Yine basamakla klan orta blmnde ise stadn krss bulunur. Dounun gneyinde parmakla bitiik ekilde katip, kuzeyinde hatip krss yerletirilmitir. 1. ve 2. nazr, hatip ve katip krsleri bir gen oluturur. stadn ve nazrlarn masasnda ise tek kollu amdan, bir tahta eki ve kl, hatipinkinde kanun ve nizamnameleri ieren bir kitap, dier masonlarda ise sadece kl vardr. Yemin krssnn gney ve bat taraflarnda yerde duran kollu amdan, stad ve nazrlarn krslerindeki mealeler ile aydnlanmay, nuru, d dnyay ve mason ideallerindeki gerek evreni simgelemektedir. Kuzey kede ise her loncann kendine ait bayra durur. 251 Tekris treninde Mason localarna girerken tanlan tm metallerin, mcevher ve parann braklmas gerekir. Genelde sade olan localar masonik sslemeler ve kardelerin kyafetlerindeki alametler sayesinde anlam bakmndan zenginletirilir. Mabedin tavan yldzlarla sslenerek evreni temsilen gk mavisine boyanmtr. Duvarlarn st tarafnda tavann hemen altnda yaldzl kordonlar halkalar halinde mabedi dolanr ve ular batda stunlarn yannda bir pskl yaparak aa sarkar. Bu, evrenin sembol olan locann drt yann dolaarak dnyadaki tm kardelerin birbirlerine balln simgeler. Hereyin geometrik bir nizam ve lllkte olduu localar, sembolik dilin zenginliiyle renklendirdikleri mekanlarn, dnemin mimari ve dekor anlayn da katarak olduka zgn bir mekana dntrr ve tm zamanlarn evreni temsil eden mzesi gibi dnrler. Formun uzun
251

A. Nevzad Odyakmaz, Bektailik, Mevlevilik ve Masonluk, kinci Basm, zne Yay.,

180

dikdrtgeninde, uzunluu doudan batya, genilii kuzeyden gneye, derinlii yerin yzeyinden merkezine, ykseklii yerin yzeyinden gklerin temsil ettii cennetlere uyum iinde giden evrensel bir tasarmdr. 252 Ulamak istenilen nihai erek ise tpk mabedin inas gibi insanln kalbini yenilemek, akl bilgilendirmek, insanln sosyal ve ahlaki deerlerini ykseltmek, dnyada mmkn olduunca insani ve gzel bir dzen kurmak iin gereken insan ina etmektir.
253

Masonlukta kullanlan kimi semboller ve aletler ise yledir: gen ve Gz "Sembol'e rnek olarak "gen", allegori'ye rnek olarak da "Hiram Efsanesi" gsterilebilir. gen, operatif masonlar tarafindan teslisin sembol olarak kabul edilmi ve bylece speklatif masonlua intikal etmitir." 254 Speklatif masonlukta ise gen bilim ve tekniin simgesi olur. zgrlk, eitlik ve kardelik geni olarak ular gemii, imdiki zaman ve gelecei, alar ise aklhikmet, kuvvet ve gzellii belirler. Yine ayn mantkla evrendeki ncesizliin ve sonsuzluun evresi olarak dou, yaam ve lm sembolize eder. 255 Yahudi Kabalasnn orjinal Franszca nshasnda mason amblemi kl gendir. Masonlarn en nemli sembolleri arasnda olan gen ve gen iinde gz yine kaynan Kabaladan alr. ZEKARYA BAB: 4 AYET: 10 S: 893 Onlar RABBIN gzleridir; o gzler ki, btn yeryznde gezinmektedirler. Ik saan gen iinde "Rabbin Gz" masonik sembol ABD Dolar'nda da grlmektedir. Iod, He Vo, He harflerinden oluan ve braniler de bile senede bir kez lafzedilen Tetragram, sylenmesi ancak byk rahiplerce uygun olan ilahi bir addr. Gz, fiziksel planda, Hayat ve Nurun kayna olarak grnen Gnei
stanbul, 1999, s. 90-91. 252 Jachin and Boaz, 1763, s.26. 253 William Brogden, Fredom and love: A sermon preached before the ancient and honourable society of free and accepted masons, in the parish church of St. Anne, Annapolis, 1749, s.10-11. 254 IRAK KALFA USTA, s.17, s.47. 255 A. Nevzad Odyakmaz, 1999, s. 91.

181

sembolize eder; ara planda (yldzsal plan) kelam, yaratc ilkeyi, ilahi planda da Evrenin Ulu Mimarn sembolize eder. 256 Masonlar Tevrat'ta bahsi geen Hiram Usta'nn kulland btn inaat aletlerini ve malzemelerini kendilerine temel sembol olarak benimsemilerdir. Gnye, Pergel ve akl "90 de alm gnye, sfrda kapanm pergel hareketsizliin yansmas gibidir. Kanun, nizam semboli cetvel stadn, dze, terazi, pergel 1. nazrn, akl 2. nazrn aletleridir. Yldz Douda yer alan iinde evrenin ulu mimarnn sembol olan G harfi bulunan 5 kollu k saan yldz, "Pentagram adn alr. Bu yldz, yenileen insann semboldr ve locada grevlilerin diziliini belirler.
258 257

Grevlileri alt

ulu yldz yani Sleyman'n mhrne ve de be ulu yldz k saan yldzn ularna yerletirmek mmkndr. Alt ulu yldzda, Locay idare eden stad Muhterem ile iki Nazr kan geni, Locay organize eden Hatip, Katip ve Nazrlar inen geni tekil ederler. kullandklar ortak simgelerdir. Ay-Gne Gne lahn gzdr, her eyi grr. Eski bir inana gre ilah dnya yzne inmi ve bir ok eyle birlikte ekimi ve ekimin zelliklerini insanlara retmitir. rnein daire ve disk, tekerlek ile alakaldr. Horoz gnein kuu olarak bilinir. Ay, en nemli sembollerdendir, nebatlarla ilgilidir, bolluu, nebatatn zenginliini ifade eder." Narlar, Zambaklar rak derecesi tablosunda genellikle iki stunun stnde yar alm nar bulunur. Masonlukta, nar taneleri, ortak bir ideal iin biraraya gelmi
256 257 260 259

sraildeki arkeolojik kazlarda

bulunan bu be ve alt keli yldzlar, yzyllardan beri Yahudi ve Masonlarn

IRAK KALFA USTA, s.59. Mimar Sinan s. 28-70, 1978. 258 Mason Dergisi - 37 38, s. 41. 259 IRAK KALFA USTA, s. 68.

182

Masonlari sembolize eder. Nar, Masonlarn kt bir dnyadan geldikleri fakat stn bir duruma ykselmekte olduklarn anlatr. Zambak, genel olarak, ergenlik an ve nesilleri sembolize eder. Masonlukta, zambak, saf ve bereket verici alevdir. 261 Tokmak ve eki st dzey ynetcilerde bulunan eki, toplantda sz alrken ve verilen karar baka yorumlara kapamak iin kullanlr. Ekteki resimlerde ilk Mason stad Hiram Ustann elinde mason tokma olan heykelidir. Hiram Ustann heykeli Mithat Paann kurduu Karaky Ziraat Bankas nde grlebilir. Beyaz Eldivenler Masonlarn beyaz eldivenleri, safiyetin ve temizliin semboldr. Masonun beyaz eldivenleri, onun Hiramn katline itirak etmemi olduunun bir delilidir. 262 Ylan Genellikle iki tanesi birbirine dolanm olarak resmedilir; hayat ve iftlemeyi temsil eder. 263 Etrafnda ylann sarld spiral kolonlar birok nl yapda da grlmektedir. Salzburgdaki Karlskirschenin Trajanik ve Herkl kolonlar, Romadaki St. Peter Kilisesinde Bernininin kolonlar, Londradaki Victoria ve Albert Hallun mzesinde de ylanl kolonlar gibi. 264 Saylar IKI BAB: 24 AYET: 4 Rabbin syledii btn szleri yapacaz. Ve Musa Rabbin btn szlerini yazd ve sabahleyin erken kalkp dan eteinde bir mezbah ve srailin on iki siptina gre on iki stun kurdu. Ve on iki arnlk bir ip her bir direin evresini sarard. diye geer. 12 says masonlar iin kutsaldr. Bu say dnya masonlari iin uluslararas bir anlama sahiptir. "Msrllarn dehlizlerinde (labyrinthe) 12
260 261

Mimar Sinan 26, s. 55 57. IRAK KALFA USTA, s. 84. 262 IRAK,KALFA,USTA s. 74. 263 Mimar Sinan, Say. 26, s.57. 264 J. Steven Curl, 1991, s. 103-104.

183

saray gnein 12 evini simgeliyordu. Heliopolis veya Gne ehrinde burlar ve elemanlarn (su-ate-toprak-hava) sembolleri ile ssl 12 stun bulunmutur. Hz. sa 'nn 12 havarisi, Jacob'un 12 olu, 12 Yahudi aireti, Bektailerin 12 terkli Hseyni talar, 12 kordonlu kanberiyeleri (Hz. Davut'un sapan), v.b. 7 rakam ise, Yahudilerin 7 kollu amdanlar Manara, Havra'nn 7 basama, Mithra mabedinin 7 kaps, Babil kulesinin 7 kat, Yahudilerde 7 yllk ziraat devreleri 265 ve masonlukta Stun balklarn yedi sra zincir evreler. 266 Sleyman Mabedi yedi ylda ina edilmitir. Yedi, teksirin anlamna ulam Usta Mason'un sembolik yadr. Akasya ve elenk Tevrat'ta bahsedilen akasya aacndan derlenmi elenk figr bir ok mimari yapda, kimi lke paralarnda, armalarnda ve firma amblemlerinde masonik sembol olarak grlebilir. Hiram Usta, efsaneye gre, ldrc darbeyi yedikten sonra der. Masonik ritelde, aday, tabuta konur, siyah bir rtyle rtlr ve zerine mezarn yeniden bulunabilmesi iin akasya dal konur. 268 Ik Saan Kl Masonlarca teksir trenlerinde kuanlr ve koruyucu melekleri temsil eder. Masonik trende, kl, tapnak valyelerinden kalma trenlerdeki gibi adayn takdisinde kullanlr. Tren stad klc nce adayn bana, sonra sol omuzuna, daha sonra da sa omuzuna koyar ve her seferinde de ekile bir darbe vurur. Bu ikinci halde, Keter (Ta), Binah (Zeka), Hokmah (Aklhikmet) sefirotik lsne uyulmaktadr. 269
267

265 266

Mimar Sinan 11-12, s. 10. a.g.e., s. 85. 267 a.g.e. s. 81. 268 Thomas Wilson, Solomon in all his glory: Being a true guide to the inmost recesses of free-masonry, both ancient and modern, Dublin, 1777, s. 36. 269 a.g.e., s. 41.

184

2. Masonlarn Trenleri ve Dier zellikleri Yemin Treni Mason, intisap ettii her derecede yeniden yemin eder; her trenin farkl uygulan ekilleri vardr. Yeminler, jestler ve malzemeler de deiir. Fakat yeminlerin en nemlisi muhakkak ki, rakla kabul treninde haricinin Mason olduu zaman ettii yemindir. Klasik yemin metinlerinde blm bulunmaktadr. Yakarma: ou zaman ilahlara, yemin garantisi olarak arda bulunmaktr. Sz verme: Yeminin konusudur. Burada mmkn olduu kadar istenilenler belirtilir. Lanetleme: Yemin tutulmamas halinde verilecek cezalar saylr. Bazi ritlerde, rak derecesinde, ilk yemin, sol elde iinde saf su bulunan kadeh, sa el kalbin zerinde edilir. Bu iki hareket, birlikte adayn safiyet ve samimiyetini sembolize eder. kinci yemin srasnda, aday, sol eliyle tuttuu ak bir pergelin ucunu kalbine bastrrken, sa elini de kl zerindeki gnyeye koyar. 270 Verilen srlarn aa karlmas halinde kafann kesilmesi, birinci derece nizam duruu ile taahht edilmektedir. Masonlarn Locaya Girilerinde Ettikleri Yemin "Kalbim gsmn sol tarafndan, dilim azmn dibinden koparlacak; boazm kesilecek; vcudum vahi atlar tarafndan paralanacak; med ve cezirin akt bir noktada deniz kumunun iine 24 saat gmlecek; sonra kl oluncaya kadar yaklp drt rzgarn estii bir yerde havaya atlacak ve bylece hatram tamamen kaybolmu olacaktr. Tanr yardmcm olsun."
271

Yemin pozisyonu ayakta sa eli, drt parmak bitiik, ba parmak gnye tekil etmek zere kalkk olarak boazn altna koymak ve sol kolu aaya sarktmaktr. Daha sonra sa el ufki olarak sa omuza doru ekilir (kesme iareti) ve aaya indirilir. 272

IRAK, KALFA, USTA, s. 40. Balangtan Bugne Kadar Ritelimizin Inkisafi Mimar Sinan Yaynlar No:1 Celil Layktez, Yenilik Basmevi, stanbul 1972, ve bknz. Jachin and Boaz, or an authentic key to the door of freemasonry, London, 1763, s.13. 272 Birinci Dereceye Mahsus Muhtra, s. 13.
271

270

185

lm Odas ve Tefekkr Odas Mason aday Locaya kabul (Tekris) treninden evvel hl "Harici"dir ve Tefekkr Hcresi denilen karanlk bir odada bir mddet yalnz kalmas gerekir. Masonlara gre, mason olmayan dier insanlar harici olarak nitelendirilir. Harici, tekrisinden evvel, "Tefekkr Hcresi"ne sokulur. Buras, duvarlar siyah boyal, kemikler, bir insan kafatas, kk bir masa, bir tabure ve bir yaz takm bulunan bir hcredir. Masann stnde, bir para ekmek, bir su testisi, birinde tuz dierinde kkrt bulunan iki kk kap bulunur. Duvarlarda sembolik resimler ve yzalarcvardr: "Sebat ve Uyanklk" kelimeleri yazan bir erit, ortada bir horoz, bir trpan, bir kum saati ve "Vitriol" kelimesi. Hcre, meale veya bir gece lambas ile aydnlantlr. Harici, sorulanlara yazl cevab burada verecek, "vasiyetname"sini de burada hazrlayacaktr.
273

Eski Gl Hallara atfedilen "Vitriol" kelimesinin harfleri "Visita Interiora, Terrace, Rectificandoque, Invenies, Occultum, Lapidem" (Yerin iine gir, aratrarak gizli ta bulacaksn) anlamna gelir. Bu i alemlere ynelmeye ve ierideki beni yani Ego'yu aramaya davettir. 274 Orta Hcre Orta Hcre denilen Usta Locas tekrislerde iki blmeden oluur. Birinci blme "Hikal" ikincisi "Debhir" olarak adlandrlr. Hikal, Hiram ustann ldrld, Debhir dirildii oday temsil eder. Hikal beyaz gzya damlalaryla ssl rtlerle, Debhir, altn serpili, mavi rtlerle sslenmitir. Hiram dirilmitir. Usta tekrisinin amac da budur: Tekrisli artk mrit olmutur ve nur saar. 275 Orta Hcre denilen bu locadaki blmlerin adlar branice'den gelmektedir. Masonlukta bunlara benzer branice'den gelmi ikiyzden fazla terim bulunmaktadr. Adayn Fiziksel Hazrl
273 274

IRAK, KALFA, USTA, s.27. a.g.e., s.30. 275 a.g.e., s.105.

186

Mason

aday

"tefekkr

hcresi"nden

baaryla

ktktan

sonra

elbiselerinden bir ksmn karr.:Sol kol ve sol gs ak, sol bacak ve sa diz plak ve sol ayak ayakkabszdr. 276. Son aamada adayn hazrlklar boynuna geirilen bir iple sonlandrlr. Bu ip, haricinin geldii dnya ile mevcut ilikilerini sembolize eder. Adayn gzleri siyah bir bala kapatlr ve bu ba ancak aday "Nuru ziyaya kavutuunda" ifreli szc verilerek alr. Ban almas, tekris olann, hissetmesi gereken "tekris oku"nu somutlatrr. 277 Trenlerde ve birbirlerini tanrken kelimeler ve ifreli szckler kullanlr. ran kelimesi ve trenlerdeki ifre szc Jachindir. Kelimesi Boaz olan kalfann ifre szc Shibbolethtir (Chibbelum) ve okluk anlamna gelir 278, stad muhteremin kelimesi Mac Benach(Mahbone-kemik etten, deriden syrld: Hiram efsanesine gnderme) iken, Tubal Cain 279 ise ifreli szc olarak mitolojide demir, pirin gibi ilk metalleri kullanan ve mziin mucidi kiinin addr.
280

Nizam Vaziyeti IKI BAB: 4 AYET 6 S : 56da Ve Rab ona dedi: imdi elini koynuna koy. 3. derece Nizam Vaziyeti sa kol parmaklar bir gnye gibi birletirilmi ekilde kalbin altnda, elbisenin iine doru tutulur. 281 C. LOCALAR VE KADIN Localarn, kurulularndan beri kadnlarn mason olmalarn kabul etmedikleri ama ritllerinde ve simgeciliklerinde eski kaynaklardan gelen diil kltler nedeniyle diil elere yer verdikleri grlr. Kadnlar, hitaplarnda kzkardeler, saygdeer eler ve ortak eli kimi toplantlarda konuma yaparak ilerine davet edilebilecek deerli hariciler olarak belli bir saygy da

276 277

a.g.e., s.33. a.g.e., s.35. 278 Jachin and Boaz, s.32. 279 Thomas Wilson, a.g.e., s. 37. 280 Jachin and Boaz, s.39 ve 51. 281 nc Dereceye Mahsus Muhtra, s. 11.

187

grmtr. Fakat Aydnlanma ann edebi ve bilimsel toluluklarnda daha fazla yer almaya balayan kadn, localara da girmeyi baarmtr. Localara kabul sreci ilk balarda gizli ve insanlara kapal yaplan toplantlar esnasnda eitli ekillerde srra haiz olan kadnlarn bir zorunluluk gerei inisiye edilmesiyle balar. Daha sonra mason eleri olarak masonlua merak gelitirerek localara dahil olmay baaran bu kadnlar, genellikle orta snf, burjuva kkenlidirler. Eleri ise genellikle devlet hizmetindeki avukatlar, hakimler, askerler ve memurlardr. Daha nceden masonlukla hibir balar olmadan localara giren kadnlar sayca ok olsalar da dier ekillerde locaya itigal edenlere oranla daha azdrlar. 282 Eler veya akrabalar vastasyla masonlua ilgi duyan bu kadnlarn balatt giriim kimi aratrmaclar aya tarafndan feminist hareketlerin Kadnlarn Aydnlanma dnemindeki olarak deerlendirilmitir.

kurduklar evlatlk olarak nitelendirilen kadn localar da kendi aralarnda rgtlenmeleri ile erkek localar gibi alm ve aralarna erkekleri de kabul etmitir. Kark bu localara erkek kabul edilirken hl gelenei arlkl olarak devam etmitir. Tarihsel olarak gerilere gidilecek olursa 1408lerin kaytlarnda bir masonluk yemin etme treninde Masters, or Dame ifadesiyle ilk kadn mason nvanna bulunmutur. 18. yzylda ise bu farkl bir ton kazanr. Bir ngiliz kasabasnda gizlice trenlere ahit olan bir kadn 1714te Barking Locasna kabul edilmitir. Kaytlara devam edilecek olursa 1712de Viscount Donerailenin kz Elizabeth Aldworth yine bir masonik trene ahit olmu ve locaya kabul edilmitir. Bu olay mezar tana bile geirilmitir. 283 Bunun gibi bir sr kayt iinde en ilgin olanlar, yine bu tr trenleri
282

kimi obediyanslar

tarafndan dzenli kabul edilmemeleri ve localara genelde kadn alnmamas

rastlanmaktadr. Yine 1603te Edinburgh Mary apeli

Locasndan ve 1683te ise York Byk Locasndan kalma benzeri kaytlar

Jane M. Burke, Jacob, C. Margaret, French Freemasonry, Women, and Feminist Scholarship, Journal of Modern History 68, September, 1996, s. 538.

188

merak eden kadnlarn saatlarin veya elbise dolaplarnn iine saklanarak trenleri izlemeye almalar hikayeleridir. Bunlardan bir tanesi ngiltere New Castleda masonlara antaj yaparak locaya kabul edilen, dieri ise Kanadada 1783te saklanarak masonik srr renip inisiye edilen imdiki New Brunswick Byk Locas byk stadnn bykannesidir.
284

Bir dier nemli kayt Ahiman Rezonun kendisidir. Eskilere ait bir metin de kadnlarn kabulnden aynen aktarld gibi bahsedilmektedir:
Her karde bir locaya ait olmaldr. Mason doutan zgr, erikin, iyi hal raporuna sahip ve erkek olmaldr. Kadnlarn kabul edilmemesi kadn yok, eunuch yok ilkesi eski masonluk kurallarndandr fakat yeni mason kardelerimiz birka yl nce Siginour Singsong, Eunuch, T-nd-ci, kabul ederek Londrada ki localardan birine D.E. adl bayan da kabul etmilerdir. Tm kardeler tm kural ve ynetmelikler karsnda eittirler. 285

Bunlarn tesinde gerekten bir rgtlenme olarak kadn mason localar kurulmutur. Bunlardan en bilinenleri Eastern Star, Rainbow ve Amaranth localardr. Kadn localarn kimileri yeni riteller eklemi ya da onlar kendilerine uyarlam kimileri de erkekleri kabul etmeyerek kendilerine uygulanan dlaycla tepki gstermilerdir. ngilterede loca almalarnda kadnlar da genel masonik eilime uygun olarak ikili dzen iinde almlardr. Fransadaki Mason Localar ise kadnlar kabul eden ilk localardandr. Fransada Mesdames Geoffrin, Lespinasse, Necker, Pompadour gibi soylu veya sonradan asalet nvan alan yksek burjuva kadnlarn hakimiyetindeki salon kltrnn dnda Fransz bir Mason Kadn Locas hareketinden de bahsedilebilir. 286 Burke ve Jacob, 1746lardan itibaren oluan karma localardan (kaytlarda adopted ya da hermaphrodite diye geer) delil olarak tm tarihi loca kaytlarn sunarak ayrntl ekilde bahsederler. Yine anavatan ngilterede balayp Fransa, Avusturya ve Hollandada yaygnlk kazanan bu
283 284

Neville Cryer, Woman and Freemasonry, News of Grand Lodge of York, May 1995, s.20. a.g.e., s.21. 285 Laurence Dermott, Ahiman Rezon: 1778, s.28-29-30. 286 Jane M. Burke, Jacob, C. Margaret, a.g.e., s. 514.

189

localardaki kadn masonlar, hareketlilikleri yksek, ounlukla eitimli ve kendi balarna yaayan kadnlardr. rnein Haguedaki ok nl La Juste Locas yesi ou kadn Comedie Francaisede alan gezgin aktristlerden, danslardan, metreslerden, mzisyenler, sanatlar, air ve yazarlardan olumaktayd. Bu ve benzeri localardaki bu eitlilik, zaten toplumda marjinal kabul edilen bu tr kadnlarn kendilerini ifade ettikleri bir yer olarak localar cazip mekanlar klmt. 287 1723 Anderson Yasasndaki kadnlar dlayc maddeye ramen 1740lardan sonra ngiliz Byk Locas da Fransz Localarndaki gibi kadn masonlar kabul etmi ve yeni almlar desteklemiti. 288 1760larn ngiliz Mason Locas ye alm bilgilendirme kitapklarnda, kadnlara gre deitirilmi trenlerin nasl yapld anlatlmaktadr. Dipnotlarda ise rlandada inisiye olmu birka mason kadnn adlar lafzedilmektedir. 289 Bununla birlikte kadn localar da kurulmaya balam ve 1774te Fransz Ulusal Byk Locasndan da gereken kabul grlmt.
290

Kendi ritellerini ve kurallarn koymaya balayan kadn localarnn ritlleri iinde en belirgin olan Clermont (Clermont Dk Byk stad Condeden gelir), yani Eskilerin trenleri idi. 1770lerden sonra ise kadn localar da seromonilerinde birlemeye gitmiler ve Clermont Ritelini benimsemilerdir. 1780ler ise erkek sponsorluundan kurtulup dier erkek localar gibi tamamyla kendi ynetimlerini, oluturduklar komitelerle salayan, ounluk oyuyla karar alan, sylemler oluturan, kendi yasalarn yazan ve uygulayan gl kadn localarna dnmlerdir.
291

Fransadaki kesin kaytlara gre kimi karma kadn localarnn ilerinde militer zellikleri olanlar bile bulunmaktadr. Kuzey Fransadaki militer gruplar tarafndan desteklenen karma localarda yer alan kadn says azmsanmayacak kadardr. Boulogne yaknlarndaki Hesdin ve Arras
Jacob, C. Margaret, Living the Enlightenment:Freemasonry and Politics in Eighteenth Century Europe, Oxford University Press, 1991, s.131-138. 288 Jane M. Burke, Jacob, C. Margaret, a.g.e., s.519. 289 Jachin and Boaz, s.12. 290 Jane M. Burke, Jacob, C. Margaret, a.g.e., s.520. 291 a.g.e., s.528.
287

190

Localar, Caen ve Toul Localar, Les Bons Ami at Chinon Localar bunlar arasnda saylabilir. 292 Fransa ve Hollanda etkileimiyle saylar gittike oalan localardaki kadnlarn, toplumun dier alanlarndaki etkinlikleri ve grnrlkleri de artmtr. Hatta bu sayede, bu alanlardaki kadnlarn localara olan ilgisini ekerek onlar da saflarna katmlardr. Bilimsel eitim reformu talepleri, bilim yapmak iin kamusalda yer edinme abalar ve daha eitliki bir ortam iddialar ile salonlara rakip olacak bir sosyalleme rnei verilmitir. te yandan salon kadnlar ve masonluk arasnda da organik bir ba kurulmutur. rnein 1795te kocas da mason olan Madame Helvetiusun salonunda eitim reformu isteyen, yine ei gibi kendi de mason ve dnr olan Sophie Condorcet gibi bir ok mason, entellektel, sanat, burjuva ve aristokrat kadn biraraya gelmekteydiler. 293 Kendi yayn organlarn oluturacak kadar kamuya ak ve zerk bir g haline gelen kadn masonlar Journal des Damesda kiisel ve localarna ait grlerini halka sunmaktaydlar. nl mason kadn editrleri Madam de Beaumer, hem nl bir yazar hem de aktristi. Kulland rejim kart dil ve siyasi propagandaya dntrd yazlar nedeniyle defalarca sansre uram ve kadn zgrleimi hareketinde dnemin kadn mason propagandisti olmutur. Fakat, ardndan dergi editrln stlenen kadn masonlar iktidarca daha kabul edilebilir bir tarz sergilemi ve masonluk burjuvazi ilikisine gz krpmlardr. Bunlardan Madam Montanclos izgiyi deitirerek hem masonlukla, hem de zel hayat ieren sosyal konularda da yazmtr. zellikle kadn ve ocuk bakm, zel ilikiler konulu yazlarnda, dnemin burjuva ekirdek ailesi imaj olduka gzel izilmitir. 294 Kimi salonlarn ve entellektel evrenin nl isimlerinden kadnlarn hem salon hem de mason locas ilikisini Joan Landes, Fransz Devriminde Kadnlar ve Kamusal Alan adl kitabnda ayrntl bir ekilde anlatmaktadr.
a.g.e., s. 540. R.R. Palmer, The Improvement of Humanity: Education and the French Revolution, Princeton, NJ., 1985, s.223. 294 Joan B. Landes, Women and The Public Sphere in the Age of French Revolution, Cornell University Press, Ithaca and London, 1988, s.59-60.
293 292

191

Kadn localar sanat, yazar, burjuva, dnr, bankac, hukuku, yarg ya da doktor gibi salona girecek ekonomik gce sahip deiik mesleklerden gelen saygnlk arayndaki nc kesimin soylulularla fingirdedii aristokrasi hakimiyetindeki salonlarnkinden farkl bir sembolik dilin ve ilkelerin retildii kart yerlerdir. te yandan emeklemeye balayan bir kadn hareketi zgrleme yolunda tekilik mekanlarn temellk etmesiyle tekileip aykrlasa da, toplumsal eylemliliklerinde hala bir vasiye ihtiyac olmasndan dolay iktidarla beklenen bir iliki kurmaktadr. Bu localar, yeni, sekler kamusal alan ve sivil toplum oluumunda feminist rgtlenmelere rnek olmulardr. Feminist yazarlarn bu kadn localarnn erkek egemen bir toplumu yeniden rettii iddialarna ramen localar, kadnn zel alanndan karak zgrlemesi yolunda bir admdr. Kadnlarn siyasi hayata katlm ve liderlik gibi konularda eitildii bir nevi okul ve zlmeye balayan aileyi ikame eden bir tr sosyalleme mekan olarak kadn localar, alternatif bir duruun kendisi olmulardr. Erkek Localarna kabul edilen kadnlar; kadnlarn kendi kurduklar salt kadn localar; yine kadnlarn kurduklar ve erkekleri kabul eden karma localar; hem toplumun entellektel kesimine ait kurum ve salonlara hem de mason localarna ye kadnlar. Hepsinin ortak noktas ise onlar teki yapan farkllklarn tanmlad bir rgtlenmenin farkl bir paras olarak teki olmay semeleriydi. D. AYDINLANMA AINDA KAMUSAL VE HETEROTOPK MEKAN OLARAK LOCALAR 1. Srrn kili Doasnn Sosyolojisi ve Kamusalla likisi Mason localar, hem heterotopik mekanlardr hem de kamusallk arzeder iddiasnn altnn doldurulmas iin ncelikle masonluun kamusal alandaki yerinin anlalmasnda kafa kartrabilecek kimi noktalarn akla kavuturulmas gerekir. Masonluun srlara ve sembollere dayanan rgtlenmesinin nasl kamusal alan kurgusunu ekillendirdiini anlamak iin

192

bu srrn ileyiinin zmlenmesi gerekir. Masonlar iin bu sembollerin anlam ve nemi nedir, aydnlanmadan, modernlemeden bahseden ve sergiledikleri nihai rgtlenme modeliyle modernlemenin iinden kan mason localar neden hl bu ok eskiden kalm, dardan bakan birinin bir anlam veremeyecei, allmadk ve modern grnmeyen sembol ve ritelleri kullanmaktadr? Bu anlamda masonluk bann ve masonlua giren insanlarn srla ilikisi ve yine srrn kamusalla ilikisi nasl kurulmaktadr sorularna yant verilerek balanabilir. Semboller ve sr, gizlilie dayal, ezoterik bir felsefeyi benimsemi masonlar iin normal insanlardan ok daha fazla ey ifade edebilmektedir. Alegoriler ve eski alardan gnmze miras kalm sembol ve ritellerle ahlaki bir dzen nerilir. Bunlar sosyolojik olarak analiz etmeden nce anlalmas gereken yol gsterici kavramlar sr ana bal altnda gizlilik, sembolizm, din ve kutsal olur. Sr kelime itibariyle hem gizlemek hem de aa karmak anlamlarn iinde barndrr. kisinin de ayn olan latince kkeni se-cernere ise ayrmak ve ayrdetmek anlamlarna gelmektedir. Gizler kutsal olandan azade deildirler ve etimolojik olarak kelimenin bu ikili anlam, onlarn gndelik hayatn bilgisinden ayrlm ve ayrdedilmi olma durumlarndan kaynaklanmaktadr. 295 Daha tipik bir ifadeyle Baudrillardn dedii gibi kutsal bilginin ifa edilmesi, gerein grnmlerine gnderme yaparak davranan srlar, kelimeler ve eylemler ile ilgilidir. Bu durum o bilginin, grnmezliine ramen gl ve yaknmzda olduuna dair bir etki yaratr; tpk etrafnzda olan ama sylenmeyen eyler gibi.
296

Gizlemek ya da rtsnn altndan karmak, iermek ya da ortaya karmak, duyurmak; tm bunlar srlarn ve kutsal olann gizinin olaan ritimleridir. 297
Emile Durkheim, Elementary Forms of the Religious Life, Translated by Joseph Ward Swain, NewYork and London, Free Press, 1915, s.464. 296 Jean Baudrillard, Fatal Stratejies, New York, Semiotex, 1990, s. 79. 297 Paul Christopher Johnson, Secrecy Gossip and Gods: The Transformation of Brazilian
295

193

Simmelin ilk kez 1906 ylnda ngilizceye evrilen Sr ve Sr Topluluklarnn Sosyolojisi adl makalesinin dokuz nermesi zerinden bir analizini yapan Hazelrigg, bu tr sr topluluklarnn 1900den beri aratrma konusu olarak sosyologlarn ilgisini ekmediini syler. Oysa ki sosyal organizasyonlardaki temel bir deiken olarak bilginin kontrol ve idamesinde srrn rol hala byk nem tamaktadr. 298 Simmel Sr Topluluklarn, yelerinin karlkl etkileimi ve iletiiminin sr tarafndan korunup ynetildii bir iletiimsel btn olarak tanmlarken bu temelin ikili bir olumsallk zerine ina olduu belirtir: yeler ballk hissettikleri ve pozitif anlamlar ykledikleri srlar, duygular, eylemler, nesneler ve dnceler sayesinde koruma halesiyle birlikte dnlrler, te yandan ise bu yeler d dnyada bilginin dalmn kontrol ederek ilgili konularda dary bu srdan mahrum ve cahil brakarak bu tr bir korumay ararlar. 299 Herkese bilinmeyenin korumas onlar, gizemli bir teki yaparken aslnda bu tekilie ait olanlar, bilgiyi yaratarak ve bilgi akn kontrol ederek bu tr bir gizemi bir bakma kendileri yaratmaktadlar. Gizliliin derecesine gre ise sr topluluklar ya varolu nedenleri, ileyi zellikleri gibi her adan sr zerinden yaplanmaktalar ya da ksmi olarak sadece kimi ileyi, dzenleme ve amalarn gizli kalmasnn yeterli olabilecei trden bir sr perdesinin ardna brnenerek rgtlenmektedirler. Din gibi ezoterizm de gemiten byk bir nostalji ile bahseder ve bylece sr sonsuza kadar ada uygulayclarna kayp kalr. Dini ve benzeri sylemde yap, gemiin otoritesine ncelik tanr ve gelenein kurallaryla yakarr. Fakat gemi eitli amalar altnda srekli olarak yeniden icat edilir. 300 Simmele gre sr, bir bilginin ak, dalm ve kontrol srecindeki en u noktadan biridir ve insan eylemi konuma ile nasl bir
Candombl, Oxford 2002, p.3. 298 Lawrence E. Hazelrigg, A Re-examination of Simmels The Secrecy and the Secret Society: Nine Propositions,Critical Assesments Volume III: Georg Simmel iinde, edt.by David Frisby, Routledge, London and New York, 1994 ve from Social Forces, 1968, vol. 47, pp.323-330. 299 Georg Simmel, The Sociology of Secrecy and of Secret Societies, American Journal of Sociology 11, 1906, s. 441-498. 300 E. Hobsbawm and Terrence Ranger, The Invention of Tradition, Cambridge University

194

koullanmlk ilikisindeyse, sessiz kalma kapasitesi ya da sessizlik sanat ile de ayn ilikiye girmektedir. Bilgiden cehalete giden deer cetvelinde, bu tr bir sessizlik sosyal ilikileri ve iktidar dinamiklerini de ynlendirebilir. Bu tr topluluklarn dier zelliklerinden biri, yelerinin birbirlerine dier benzer topluluklarda grlmeyecek trden duyduklar karlkl gven ve itimattr. 301 Srrn saklandna dair duyulan gven bu topluluklarn benzersiz yann ve srrn doasn oluturur. Goffmann total organizasyon dedii rgtlenmenin ideali, ilgi ve eylemlerin btnsel bir konsantrasyonunda ve totaliter kontrolnde gerekleir. Bu totaliter ierimleme, organizasyona zg ilikiler setine gnderme yapar. Dsal ve harici yeler ve deerler ancak belli ritellerden geerek ve srrn yetki alanna girmeye boyun eerek ieriye dahil edilirler. Kat kurallar ve deimeyen ilkesel ritellerinin etkisiyle sr topluluklar, bir kartlk ve muhalefet oda olarak iine yerletikleri toplumun yapsal bir imajn, yani aynadaki grntsn olutururlar. Simmel, bu topluluklardaki sosyalleme zerinden deneyime at nermelerinden ilkinde, onlarn oluum tasarmndan bahseder. Bu tr dini, mistik ya da teorik srlar tayan topluluklar, bu srrn gizliliini garanti etmek zere oluturulmu sosyal organizasyonlardr. Vurgu sr ile sosyalleme zerinedir. Bu nerme altnda srrn korunmasnn lm kalm meselesi olduu dini rgtlenmelerden rnekler verir. Sr olarak saklanan deerlerin niteliine dair ikinci nermesinde srlarn d etkilere kar krlgan ve naf yanlarndan dem vurur. Bu tr organizasyonlarn yeleri bilirler ki srlarn tad deerler d dnyannkiyle etkileim iine girdiklerinde hi beklenmedik bedeller denmesi gerekebilir ve istenmeyen sonular ortaya kabilir. Bu hem organizasyonun varlna hem toplumsal tasarmda yaratlmak istenen etkiye darbe vurabilir. Bu nermenin ilevsel koulu vardr. lki, rneini rgtlenmelerin geliim aamalarnda, yelerin politik devrim tasarmlarnn, srlar zerinden

Press,1983, s.143. 301 Georg Simmel, a.g.e., s. 450.

195

ina edilmesinde bulur. Bu tr eylemlerde planlarn ve stratejilerin bir sr olarak korunmas nemlidir. kinci koul ise, deer atfedilmi unsurlarn ve yaplarn, deiim dnemlerinde daha fazla korunmasz olduklar ve srlarn bu koruma ilevini yerine getirirdikleridir. Deerler zerinde herhangi bir deiime dair fikir ve niyetler aklandnda deerlerin geerlilii btnyle sorguya ak hale gelir ve bu deerleri dardan gelecek tehlikeye kar daha krlgan yapar. nc koul ise Simmelin Orta a Alman komnal gruplarnn politik ve ekonomik olarak daha organize olmu geni gruplarca tehdit edildii dnemlerde bu tr bir gle rekabet edebilmek ve varlklarn srdrmek iin gizli meclisler ve gizli bir yeralt hayat oluturmalarnda grlebilecek olan, dejenerasyona kar krlganlaan deerlerin korunup devam ettirilmesi amal yeraltna indirilen srlarn ileviyle ilgilidir. Yukardaki benzer bireyden topluluklara geniletilmi bir rnek olarak smrge sonras yerli halklarn, daha gl iktidar sylemi ve hegemonyas karsnda duran farkl kurgulanm ve hayal edilmi dnyalar bu tr bir gizliliin oynad pozitif tarihsel roln nemini gsterir. 302 zellikle de, bu tr bir gizlilik, ya, cinsiyet gibi kategorilerle derecelendirilmi tek bir toplum iindeki kimi gruplarn iktidar ve otoritesini meru klmakla birlikte te yandan gnmzde modernleme, kreselleme ve pazar ekonomisini filtreden geirmek iin gerekli aygtlara sahip olmayan modern koloniler vb glerin ellerinde smrlmelerine kar bir set ekme ve tampon ilevi grme gibi bir rol stlenmitir. 303 Otorite olarak gizlilik ve direni olarak gizlilik fetiletirilebilecek bir kartlk olabilir. Gizliliin harekete getii tarihsel koullar altnda dardan mdahil olabilecek nc bir tarafn bir tehdit olarak alglanmas doaldr. Gizlilik, bilincin kendini savunduu en gl formunda, yarglanan, yasaklanan ya da baskn kltrel merkezden kaan mevcut deerlerin, tarihsel anlar ile onun insanlar ve iktidar tarafndan kamusal kabul ve deer
302 303

Paul Christopher Johnson, a.g.e., p.3. Michael Taussig, Defacement:Public Secrecy and Labour of Negative, Stanford

196

grmesi arasnda arabuluculuk yapar. Bu kapsamda gizlilik Simmelin deyiiyle ykselen ve ken gler iin ara bir istasyondur. 304 Srlar ayn zamanda sadece sylemsel olaylar deil rakamlar ve iaret sistemleri ile haritalamaya direnen bedensel pratiklerin yordamdr. 305 Daha ematik bir anlatmla gizlilik kamusal ierimlere almn tehlike olarak addedildii bir tr kapanma ve bedeni korumaya alma yoluyla ileyen bir dizi prosedr izler. Ritel performans asndan gizlilik, bilgi akndaki bir tr krlma olarak grlmekten daha ok bedensel bir kapanma, zaptetme, bastrma ve inisiye edilmi bedenlerin kapatlmas halinde daha iyi anlalabilir, yani kelimelerden ziyade gizin kendisi olarak beden. Byk topluluklarda, totaliter ynetimler altnda politik bask arttka sr topluluklar oluturulmas ve varolanlarn daha da etkinletirilmesine dair eilimler de artar. Bireysel potansiyelin ve ilgilerin tm tercihleri kuatacak ekilde snrlandrld bu tr topluluklarda, zgrlklerin ve kiisel edinimlerin azalmas, korunan sr sayesinde telafi edilebilir. yelerin srra erimesi deiime ak ve greli bir mesafe braklarak engellenir ve kii kabul edildii seviyedeki bilgi karl belli bir zgrl ve kiisel ilgilerini deneyimleyerek kendine verilen kat kontrol d ara mekanda, soluk alm olur. Genelde tm organizasyonlar onlar oluturan bireylerden tam bir adanmlk iinde olmalarn talep ederler. Fakat bu tr sr topluluklarnda bu talep daha fazladr: Kabul edilmi ve deer atfedilmi hereye kar bir sadakat, ballk ve bu karlkl etkileimsel btnn paras olmay salayacak tam bir itaat. Kiisel zellikler genel olarak topluluun karna uygun bir kimlik tarafndan bastrlr. 306 Bunun iin kiisel ilgi ve deerlerin ekillendirilmesinde kullanlacak, organizasyonun sosyalleme kural ve pratikler seti devreye girer. Genellikle bu tr topluluklarda genel eilimlerin
University Press, 1999, s.23. 304 Georg Simmel, a.g.e., s. 472. 305 Henri Lefebvre, The Production of Space, Trans. By Donald Nicholson Smith, Blackwell, 1998, s.8.

197

tersine yasaklanm olan serbest braklr, toplumda serbest braklm olan eyler topluluk iinde izin verilmeyene dnr. 307 Bu bilgi nda drdnc nermeye gre srrn zn oluturan fikirler, zneler, eylem ve duygularn deeri ne kadar artarsa, sr topluluunun yelerinin bu tr sahipliklerinin tamamn ierimleme eilimi ve ayn zamanda o kadar da ok yesinin dier karlkl etkileimsel birimlere mesafeli kalmas gereklilii artar. Tm yelerinden bir tr sessizlik itaati bekleyen topluluklar aralarna yeni katlanlara srasyla, nce ilk gze arpan temel bilgiyi sonra ise derecelendirmelerle asl srr verirlerken, kiiyi tm ynlerinden kavrayarak ieriye dahil etmeye balarlar. Bu durumda srra ve toplulua ihanetin bedeli de yenin aidiyetinin derecesi kadar byk olmaktadr. Beinci nermeye gre ise bireyi ierimlemenin derecesi arttka organizasyonun, daha byk topluluklarn yani iinde bulunduu toplumun zelliklerini uygulamaya geirir. Ritellerin ilevi ve artlar sosyolojik norm olarak iler ve normalde bu tr sr stne ina edilmi yaplar ayrmlar ve farkllklar zerinden teki yaplar ierimleyerek, daha byk yaplara direnirler fakat nnde sonunda bu tr yaplanmalarn biimsel bir tekrar olmaktan kurtulamazlar. Simmelin altnc nermesine gre bu tr bir bilgiye erime yolunda yukarya doru atlan her adm, yelerin aristokratik ve elistist kiisel alglamalarnda bir arta neden olur. Bilginin getirdii iktidar ve bir tr farkllk hissidir bu. Kiiliin kendi kendini yeniden tesis ettii riteller boyunca, yenin kendini evreleyen dnyadan kopararak ve tecrit ederek elde ettii zel nem, bir tr elitist ve aristokratik duyguya kaplar amaktadr. zellikle yneticilerin ynetilenlerce veya daha alt derecedekilerce bilinmemesi durumunda sr, kendinde zarar grebilecek eyleri tam bir koruma altna alrken, bilinmeyendeki gce duyulan saygnn getirdii psikolojik tatmini de ona sahip olanlara sunar. Sr topluluklarnn gizlilii ne kadar artarsa, ilerindeki otoriter

306 307

Georg Simmel, a.g.e., s. 452. a.g.e., s. 453.

198

merkezileme de o kadar glenir diyen yedinci nermeye gre, korumann artmas ve piramit tarz bir hiyerariyle kendini gsteren otoriter merkezileme sr ile kol kola ilerler. Buna sr topluluklarndan rnekler veren Simmel, yukardaki nermeleri de karlayan zgr Masonlarn ve farkl olarak Tapnak valyeleri, Gl Hallar (Rozicrusienler) ve Waldenler gibi speklatif mevcudiyet dnem topluluklarnn ve adlarn erken bir tarihlerinde hiyerari gizli bir sergilememi hayli merkezi kurmam

rgtlenmeler olarak lafzeder. 308 Eer toplum iindeki merkezi otorite artarsa toleransn azalmasna kout olarak toplumun iinde ve onunla birlikte varolan bu tr sr topluluklarna kar iddetli bir tepki de ba gsterir. Tocquevillean bak asyla toplum, genel amac dorultusunda gl bir merkezilemeye gidiyor ise hkmeden gce kar bilinmeyeni tadndan, potansiyel tehlike, terr ve komplo odaklar olarak deerlendirilen topluluklarn ierik ve amalarna kar dmanca duygular beslenmesi doal hale gelir. Bundan sonraki son nermesinde ise Simmel, dorudan masonlara gnderme yapar. Ne zaman ki sr topluluklarnn yeleri daha evrensel deer, fikir, eylem veya duygular gelitirirler, ite bu noktada topluluklar gizli olmayan bir organizasyon formuna doru evrilmeye balarlar. Evrenselleen deerlere verilen nem arttka d dnya ile ekilen perdeler yklmaya, yaratlan ayrm ve tecrit durumu zayflamaya, total ilemenin faydas anmaya balar. 1700lerden sonra zgr masonlarn tm iyi insanlar iin ortak amalar dorultusunda en yaygn ve genel kardelik rgt olma isteini kamuya amaya balamasndan itibaren artan karlkl etkileimsel birimlerin atomizasyonu ile birlikte yeleri arasnda rgtlenmenin gizli karakterine dair kaytszlk bagstermeye balamtr. Genel yaplanma olarak topluluu birarada tutan kimi srlar gizli tutulsa da kamusal alandaki grnmleri, eylemleri ve bunlarn sonular itibariyle yeni bir kamusal oluturan dinamiklerden biri olmann yansra mason localarnn kendileri de kamusallamlardr.

308

a.g.e., s. 471.

199

Bylece masonluk mitik kaynaklardan beslenen srra dayal kapal organizasyon yapsndan, ilk kez gerek bir sivil toplum rgt olarak tarih sahnesine kyla syrlmtr. Modern toplumda masonlar greli olarak zerk ve gevek yaplanma rnei sunarak kamuya ak bir deerler sistemi gelitirmilerdir. 309 Foucault gibi kesin izilmi tanmlamalar dnyasndan ve sistematik snflandrmadan bilinli bir ekilde uzak duran Simmel, makro sosyolojik ve evrimsel bir bak asndan srrn karlkl etkileimsel paradigmasn ve srr tanmlarken kulland analitik boyutlar tkettikten sonra, daha mikro seviyede bir analize girer. Yukarda rgtlenmelerinin temeli olan masonluun topluluk balarn sahiplenen bireylerin sr ile ilikilerinin ve topluluktaki rollerinin anlalmas daha da aydnlatc olacaktr. Yukardaki nermeleri nda masonluu deerlendiren Simmel e gre sr, modern toplumun ileyii asndan insanolunun gereklikleri pozitif ya da negatif anlamlarda saklayarak eritii en byk baarlardan biridir. ki kiinin bildii ey artk sr deildir deyiindeki gibi sr en az kiilik bir inadr. Tek kiinin bildii sr deilken ne zaman bu kii srrn bir bakasyla paylar ve bilmeyen dierlerini bundan dlar, bundan byle artk bu sr, sosyal bir etkileimle toplumsal olann ilgi alanna girmi olur. te yandan, insanlar ne tr davran modelleri iinde bu tr bir gizlilik ilikisine girerler sorusuna Simmel maddelik bir yant verir. lkin iki kii srr paylar ve bu sr, ilikiyi bilginin bakalaryla paylalmayan, sekin mlkiyetlii sayesinde bir tr birletirici ortakla dntrr. Bunun ardndan gelen dier admdaki misyon, srrn muhafaza edilmesidir ve bu dierlerinin bu ilikiden dlanmasn gerektirir. Veyahut nc bir kiinin buna dahil edilmesi, srrn bilinli bir ifas ile gerekleir. 310 Bu tr dlayc bir tavra Simmel agresif bir savunmaclk demitir. Srrn getirdii eylemselliliin son adm ise srrn kendisine ifa edildii nc kiinin bu srra nail olmaya niyet ve isteidir. Bu, srr ve kendini kefetme aamasdr. Bu sacaya ilikisinin nkoulu, dlanm olan nc ahsn da baz n bilgilere sahip
309

a.g.e., s. 471.

200

olduudur. 311 Fakat bu kii bilgiden dlanm olduunun bilincinde olan biridir. Ayrca dlanm olduu bu bilgiyi ortaya karma konusunda istei ve niyeti olmas gerekir. Yani srra dahil olmak da bir tr gnlllk gerektirir. Zaten Simmele gre bilgiden dlanm olmann bilgisi, kiiyi onu elde etmeye yneltecek olan motivasyonunu artrr ve iliki agresif bir saldrya dnr. 312 Fakat genel bir nyargyla hataya dlmemesi gereken bir dier husus da saklanan hereyin, gizlenen her srrn bilinmeye deer, nemli ve temelde gerekli birey olmayacadr. Bunun yannda zaten kimi sosyal yaplarn etkin ileyileri ve i dinamikleri gerei gizlilik gerektirmesinden normal birey de dnlemez. Masonlara sklkla yapt referanslardan bir dierinde, doru balantlara ve ilikiler ana yahut ciddi bir maddi zenginlie sahip olmak bu toplulua girebilmeye kafi deildir diyen Simmel, birinin karde olarak kabul edilmeden nce kimi erdirme ritellerinden gemesi ve edindii bilgiyi sr olarak saklamas gerektiini aktarrr. svete baz piskoposlarn mason kimlikleri aa knca bask altnda kalmlar ama kesinlikle ritelleri ve srlar konusunda konumayacaklarn belirtirlerken deneyimlemi olduklar bu tr ayin ve ritllerin pedagojik nedenlerle etkisini yitirmemesi iin nceden bilinmemesinin nemli ve daha etkili olduu nedenini ne srmlerdir. Bir tr organize olmu davran olarak srrn kurum ve

organizasyonlardaki ilevleri ikilikler yaratma eklindedir: gizli ilikilerin i gerilimleri ve srrn yaratt duygusal cazibenin ruhu ilgilendiren psikolojik yanlar gibi. Gizli ilikilerin i gerilimleri aklamasn, Simmelin genel sosyolojisinde bulur. Birlikte gerekletirilen verimlilik odakl eylemlilik, uyum, ahenk ve harmoni, sosyalletirici gler olarak yapc ve pozitif deer tarlar. Bunlarn
310 311

a.g.e., s. 444. a.g.e., s. 457. 312 Birgitta Nedelman, Secrecy as Macrosociological Phenomenon: A Neglected Aspect of Simmels Anaysis of Power, Ders Notlar Floransa, 1985, s.206.

201

karsnda ise uzaklklar, mesafeler, rekabet, telemek, pskrtme, geri evirmek, reddetmek gibi sosyalleme mekanizmalar durur. Bu deerler diyalektik ekilde etkileim halinde toplumun gerek dzenlenmesini olutururlar. Bireysel seviyede dzensiz, paral gler toplumun btnlk, somut, gerek yaplarn rahatsz eder, dengelerini altst eder, deerlerini adeta kemirir. Bu ekilde dzensiz gler hayati tepkimelerini tesis ederler ve teslim olula, direni diyalektii boyunca kendilerini yeniden kurgularlar ve kurgulanrlar. 313 Sr bu noktada birlemi ve paralanm sosyal glerin biraradalyla tanmlanr. Bilginin paylatrmyla insanlar birletirirken, bilgiye sahip olmayan iktidar arenasndan dlar. zetle srrn, toplumsalla girdii gerilimli ilikisi asndan insanlar hem birletiren hem de aralarna duvarlar ren ikili bir ilevi vardr. Sosyallemede srrn bir dier ikicil ileyii, karlkl etkinin hem i, hareket ve eylem hem de znenin hakim eyleyen olduu zeminde duygusallk tayan deneyimler zerinden snrlandrlr. Gizliliin duygusal sosyolojisi, gven, sosyal dayanma, bakasnda olmayana sahipliin getirdii stnlk duygusu ve tatmin hissi, dlanm olann arzettii tehlike karsndaki korku, gvensizlik, ykm, aalama ve yabanclk hissi ve kskanlk gibi temel kavramlarn kombinasyonuyla girdii ilikide, kendini deneyimleyen bireyleri konu eder. Ama belki de bu duygulardan en nemlisi itirafn verdii doyum, srra ihanet ya da srrn, daha evrensellik iddias iinde kamusal bir etkiyi tesis etmesi ve daha byk kitleler zerinde iktidar salamas iin greli olarak ya da tamamen serbest braklmasdr. 314 Bunun da psikolojisi, tketim duygusu ile beraber giden paraya sahip olmann getirdii gcn gsteriye dntrlmesinin zneye geri dnen aldatc hazz gibidir. Srrn tad en ok onun ifa edildii anda karlr psikolojisinden hareketle srrn ilevsel mant artk retilme srecinden tketilmeye almasyla tamamlanan bir tr zincirsel sosyal etkileime dnr. kili doasnda insan, hem srra hem de
313

Georg Simmel, a.g.e., s.414.

202

kamusal bir akla ihtiya duyar; sonuta kollektif hayat, alp adn deitirse de srr belli oranlarda yaama dahil eder. Bu sre de Simmelin evrimsel bir gizlilik formlne gre yrr. Bireyselleme ve sr arasndaki iliki geleneksel ve modern toplumlarda farkl ekillerde kurulur. Sosyo-kltrel gelime ve sr arasndaki ilikiye dair nermesinde Simmel, kiilere ait belirgin zellikler eitlenmeye ve artmaya baladka gizlilie gsterilen msamaha ve karlkl etkileim formu olarak srrn gereklilii de artar demektedir. Foucaultnun Hristiyan itiraf mekanizmalarnn yaratt ikitadarn modern toplumdaki uzants olarak hereyi aa salmann gereksizlii zerine yorumlarna benzer bu. Cinsel tercihlerimi insanlara syleyebilirim de sylemeyebilirim de; onlarn bana sfatlar takp ya da beni kategorize edip fileyerek disipline etmeleri yerine ben kendimi bir yere koyar ve bunu kendime saklarm akl yrtmesi tamda bunu sylemektedir. Bu anlamda sr Beni tekiletirmeyin, ben kendimi tanmlarm zgrldr. likilerin daha samimi ve sk olduu kk, dar evrelerde ve geleneksel toplumlarda srra daha az ihtiya duyulur veya srrn saklanmas kolay olmaz. te yandan Durkheimin mekanik dayanma modeline gre, farkllam modern toplumlarda ise, gizliliin ileyii ve uygulanmas farkllar ve belli teknikler kazanr. letiim ve karlkl etkileimin ok eitli boyutlar kazand modern girdii toplumda, ve yani sonu hedefli, araclk uzaklap kurumlarnn devreye bireylerin birbirlerinden

yabanclat toplumlarda, hayatn gndelik ak daha ok hesaplanabilirlik ilkesiyle kuatldndan srrn ileyii daha nemli ve stratejik bir konum elde eder. Srrn kendisi rasyonel olarak bir kar ve ilgi eylemine dnr. Gndelik i hayat ile zel hayatn ve ev ilerinin birbirlerinden ayrlmas bireylerin gizli aklar edinmesine, gizli politik toplantlara katlmasna, gizli dini rgtlenmelerin bir paras olmasna daha fazla frsat tanr. Ayrca kendini dierlerinden farkl bir yere koymak isteyen modern bireyin gndelik ihtiyalarn karlarken gelitirdii sr teknikleri de hem bireyleme srecine diyalektik bir etkide bulunur hem de srrn arzulad saklama eylemi hayal gcn ve yaratcl gelitirir.Kamusallk ve gizlilik arasndaki iliki ise daha
314

Birgitta Nedelman, a.g.e., s.208.

203

somut bir politik arenada incelenirse grlr ki gizliliin ve sr zerine yaplanmalarn etkisi arttka bunu nlemeye alan kart gler de ayn kuvvetle kontra etki etmeye balar. Tpk Foucaultnun zneletirme teknolojilerinde, iktidar ne kadar glyse kar g ve direni o kadar esneklikle mukavemette bulunur diyerek kurucu zne ve karsndaki teki ya da ikizlenme srecini bir tr diyalektik iinde aklamas gibi. te bu yzdendir ki reel politikalarda da byk irketler ve hkmetler, finansal ve mali ilerini kamuya duyurma yoluna giderek itiraklerini ve vergi deyenleri bu tr bir gizlilik ve ardndan gelebilecek ktye kullanmlar konusunda temiz olduklarna ikna etmeye alrlar. Modern demokrasilerde halk her konuda tam bir bilgi bombardmanna tutulurken alglar ar uyarlr, belli bir kanksama ve farkl bir gereklik yaratlr ve her noktaya ulaan teknolojik iletiim aralar yoluyla bilgilendirilme aslnda inanlmaz byklkte ve nemdeki bilgiyi de perde arkasnda brakr. Bourdiuenn tketim toplumlarnda meta fetiizminin ve etrafndaki gstergeler bombardmann aslnda eyann retimindeki ekonomik ilikilerin stn kapadn anlatrken kodlad gibi gsterirken saklama denilen ey de budur. Bu sayede de ok fazla insan bilgiden dlanr. Bu dlama, geleneksel toplumlarda ise srrn kraln ve geleneksel hkmetlerin ileyilerinin en temel dayana olmas sebebiyle tekiletirilen halkn neredeyse tamamn iermektedir. Tanrnn yeryzndeki temsilcisi olan kraln eylemleri konusunda tebaasna bilgi ve hesap vermesi dnlemez. Devlet ileri byk bir gizlilik iinde srdrlr. Mistik bir otorite perdesi ardna gizlenen ynetimin tutarll ve bekaas ancak bu sr perdesi sayesinde temin edilirken, kamuya alma ve tantm modern devletin varl iin bir art olmutur. Bunu psikolojik almnda ise erken modern a vatandann bilgisinin artyla doru orantda kamusal olaylara ve politik hayata katlma eilimi de artmtr. Masonlardaki para alverii de gizliliin bir parasdr. Bunun sosyolojik yan, para ekonomisinin srrn ve onu evreleyen gizliliin dier bir yapsal deikeni olarak deerlendirilmesinde anlalabilir. nsanlarn eskiden kulland takas ve farkl alveri yntemlerinden te artk sadece bir kat

204

parasyla yaptklar ekonomik faaliyetler soyut ama deiim deeri yksek paray sr ilikisinin iine yerletirir. Sktrlm bir deer olarak parann toplumsal rol arttka bu tr ilikilerin gizlilii daha da nem kazanmaya balar. Byk alverilerde, ticari ilikilerde kiilerin anonim kald ve gizli tutulduu modern kapitalist ekonomilerde para, insanlar arasnda gl bir ilikisellik kurarken aslnda gerek kiilikleri darda brakmaktadr. Sessiz ve sedasz gerekletirilen ticari iler dier insanlarn da bilgisi dnda bir tr ticari srra dnmektedir. Mafya, kayt d ekonomi, rvet, kaaklk ve dier ekonomik dzenin aklarndan fkran dzensizlikler de bu tr bir gizlilik ve suskunluk ekonomisi araclyla gelimekte ve benzer kanallar yoluyla ilemektedir. Yine modernite madalyonunun iki yz de ortak bir kaynaktan yani srrn ve gizliliin ikili doasndan beslenmektedir. David Harveyin, Simmelin parann uzaklar biraraya getirme gcnden effect-at-adistancetan etkilenerek ekillendirdii zaman ve mekan skmas ifadesinde anlamn bulduu ekliyle alveriin mekan, artk her yer ya da srrn ve tekniin artc gcne gre kablolar iinden geerek yeri olmayan bir mekan olmaktadr; bu tr bir akkanlk iinde parann istikameti, rotas ve kayna ise kendini heterokronik bir zamana ve heterotopik bir mekana vermektedir. Fakat Simmelin de ifade ettii gizlilik otoriteye direnenlerin kendilerini dardan gelebilecek herhangi bir mdahale ve etkiye kar koruyabilmelerinde dayanak noktalarndan biri olabilir. Fakat te yandan, en gzel zehirin altn tabakta sunulmas mantyla gizlilik de sivil toplumun, zgr ve ak ifadeye dayanan kamusal alann dman olarak grlebilir. Milli istihbarat tekilatlarnn kimi ok gizli ama kamusal insiyatifi ilgilendiren bilgileri kt niyetle hasr alt etmeleri ahlaki olarak duyarl bir gizlilie nazaran daha ayplanacak birey olarak deerlendirilir, 315 zellikle de bu antisosyal ya da anarik bir davran maskelemek olarak alglanyorsa. 316

H.G. Kippenberg, G.G. Stroumsa, Secrecy and Concealment: Studies in the History of Mediterrenean Near Eastern Religions, Brill Academic Pub., 1995, s. xiii. 316 Ervin Goffman, Interaction Rituel: Essays on Face to Face Behaviour, Penthion Books,

315

205

James Fernandez, Simmel gibi, gizlilii insanln byk baarlarndan biri olarak deerlendirir. Gizlilik, farklla ve deiime olumlu temayllere yataklk ederek insann hayali ve ideal dnya tahayyllerini zenginletirmekle birlikte sosyal yapnn ve maddi dnyann acil gerekliliklerinden kaabilmek iin bir potansiyel arzeder. 317 Simmelin srlar anlamak zerine a kadar eski uyarsndaki gibi srlar, ierik asndan deerlendirmekten ok ilikiler ve snrlar izilirken ve onlarn etkileri aratrlrken bir tr sosyal teknik olarak grmek daha aklayc olacaktr. Gizlilik, tpk insanlar arasndaki eitlik statsn mistifiye edebildii ve g hiyerarisini kanlmaz ya da doal bir durum olarak fetiletirdii gibi hermentik uzam ok katl yorumlara terkederek oulculuu ve monolitik otoritelere direnii de sahnesine davet edebilir. 318 Gizlilik, derin nihai bilgiye erime iddiasyla mekann alglanan yitimi ile g kazanr. Bu tr bir sembolizm ve gizlilik, temellerini ve merkezini sadece gizli ve kapal odalarda gerekleen inisiyasyon trenleri zerine deil ayn zamanda sylemsel mekan besleyen tam da olu halindeki byle bir sylemin tam da iine yerletirir. Gizlilik srrn hret ve gsteriin imalathanesinde konuulmayan fakat konu zerine konumama kuraln reten bir kamusallktr. Srrn ierii deil bilakis gcn sylemsel erevesi olarak gizlilik bir tr hermentik strateji olarak iler. Bu ekilde sosyal grup ve otoritelerin oluumunda etkin rol oynar. 319 Dolaysyla toplumun tarihsel geliiminde kamusaln ilk ekli gizliliin korumas altnda oluturulur. Bir sre sonra sr, gizlilik perdesini kaldrarak kendini ve iddialarn ne srer. Bu tpk gelimekte olan fikirlerin ilk nce kafada ekillenirken kapal kalmas veya mekanik olarak bilince kmam fikirlerin ve gdlerin bilincin yla

1982, s.192. 317 James Fernandez, Emergence and Convergence in Some Afican Sacred Places, in GeoScience and Men, Geoscience Publications, Vol. 24, Louisiana State University, 1984, s.31-42. 318 Paul Christopher Johnson, a.g.e, s.3-4; Simmel, a.g.e., s.472. 319 Paul Christopher Johnson, a.g.e, s.19.

206

aydnlanmas

gibidir.

Bu

geliim

zel

ve

kamusal

hayatn

ayrmlamasnda bir krlma izgisidir ve kamusaln daha salam ve iyi koullarda geliebilmesi iin gereklidir. 320 Habermasda Simmelden ok daha sonra burjuva sivil toplumun oluumunda masonlarn gizliliinin ilevsellii ve toplumsaldaki sonular asndan ayn yorumu yapmaktadr. Sonu olarak, Arendte gre de insann sahip olduu dnyadaki ilk ve temel mlkiyeti olarak bedenini ve onun dolaymyla kendini duyumsamas 321 ve bu bedenin masonik ritellerde olduu gibi arasallaarak ve sonra da kutsallatrlarak yani bir tr iine ekilerek kapanp almas, mlkiyetin korunumuna dair ilk savunma ile anlalmaktadr. Bu anlamda riteller mlkiyetin temelinden bir korumacln iermesi sebebiyle, eittii beden ve ruh zerinden kapitalist bir mlkiyetilikle eklemlenmeye msait bir insan profili ina eder. zel ile kamusal arasndaki ayrm zorunluluk ve zgrlk, fanilik ile kalclk, utan ile onur arasndaki kartlkla akyorsa zorunluluk, fanilik ve utanc zelin alana ekerek gize kapatmak olmaz. Eer bu kartlk varsa gizlenmesi gereken eylerin aa kmas da szkonusudur ve bu srrn ikili doasnn bir paradoksudur. 322 zel hayatn giz ve saklsn zamanla aa vurmas modern an bir durumudur. nce emek ve kadnlarn zelden kmasyla birlikte srrn da nitelii deiecektir. Kadnlarn mason localarna itiraki bu zele geri dn deil bilakis masonluun zelinin ksmen de olsa darya almasnn bir ifadesidir. te yandan srrn grlr, duyulur olmaktan yani aklk, aleniyetle anlam bulan kamusallktan uzak duran yan mahrumiyet deil bir tr saklanabilecek gvenli bir yere snmaktr. 323 Mason Locas ve srr ise
320 321

Georg Simmel, a.g.e., s.463. Hannah Arendt, insanlk Durumu, s. 178. Ayn dnceyi, Simmel tamemen ayn ekilde ifade eder, bknz. Georg Simmel, The Sociology of Secrecy and of Secret Societies, American Journal of Sociology 11, 1906, s. 454. 322 a.g.e., s. 124. 323 a.g.e., s.120-121.

207

bu tr bir saklanma iinde zel mlkiyete dnmektedir, burjuva zel hayatnn mahremiyetinde bir aile toplantsnn zellii olarak kapal toplantlar dzenlediklerini syleyen masonlar nasl zel bir irket veya bir aile srr aleni ekilde konuulup tartlmazsa kendilerinin de ayn mahremiyetle zel mlklerini savunduklarn ve kapattklarn iddia etmilerdir. Zaten mahrem de siyasaldan ziyade toplumsaln kartdr. Dolaysyla kimi eylemlerini darya amayan bu insanlarn siyasi bir varlk olarak erdem ve dier sfatlardan yoksunluklar onlar teki yaparken, aslnda modern bireycilik sayesinde zel alanda gizlenen olaanst siyasi potansiyel zenginliklerini de garantiye alyordu. 324 2. Kamusal ve Heterotopik Mekan Olarak Localar Modern bir sivil toplumun douuna ahitlik eden, burjuva kamusal alannn kurucu elerinden biri olan localar, alternatif dzenleme mekan olarak heterotopik alandrlar. 17. ve 18. yzyl Avrupa ktasnn olduka kark ve komplike sosyo kltrel atmosferinde yeni bir sosyalleme modeli olarak ortaya kan localar kendi idealletirdikleri ideal insan, yaam ve dzen fikirleriyle dikkat ektiler ve Aydnlanmann bayraklarndan birini tadlar. 325 Harmoni, erdemin gizleri, iyilik, insan sevgisi, tolerans, dzen, kutsal dizayn, kiisel reform, akln egemenlii gibi kavramlar felsefelerinin temel ta yapan masonluk ve aydnlanma fikirleri arasndaki iliki olduka aktr. Localar, eskiden dlanan snflar da iine alr ama bu sefer daha farkl dlamalar gelitirir. yeleri, akl selim olan, aydnlanm, okumu, iyi ahlakl, akla inanan iyi vatanda ve gerek zne olan erkekler arasndan seilir. Localarn mimarisi bile bu kavramlara elik edecek ekilde dzenlenmitir. Locann kendisi zaten mekan olarak bile bir eyleri retmek ve anlatmak amacna hizmeten dizayn edilmi olmakla farklln kendisi olmaktadr. Bu dizayndan ykselen felsefesinin ve ritellerinin getirdii incelik, nezaket, kibarlk (civility, politeness ve courtesy) localarn kamusal olana katt en vurucu sloganlardr.
324 325

a.g.e., s. 78. Giuseppe Giarrizzo, Massoneria e lluminismo nel Europa del Settecento, Prima

208

nceleme biraz da aydnlanma dneminin tarihsel metninde minor rneklerle derinletirilirse ahit olunur ki tarih 1740lar ve Paris polisi sistematik olarak zgr masonlar soruturmaktadr. Ama asl ilgin olan daha nce nasl bir yaplanma olduklar anlalmayan masonlarn bir dier tekilik yaftas olan ecinsellik sulamalaryla tutuklanmalardr. Bastillede bulunan kaytlardan alnan bilgilere gre siyasal otoriteler kendi kendini yneten bu yeni korporasyondan yani yabanc ve kuvvetle muhtemel mevcut siyasi dzene tehlike tekil edecek bir yaplanma arzeden, temsili seim ve parlamento sistemi kullanan bu tehdit edici alternatif sosyal ve onlara gre siyasal dzenlemeden olduka rkmlerdir. lk olarak ngilterede kan bu yaplanma kendi iinde seimler yapyor, bakan ve yardmclar liderliinde kabinesini seiyor ve iine bir ok teki unsurlar alarak mevcut sisteme ve deerlerine meydan okuyordu. Devrimci, anayasal hkmetlere ve parlamenter sisteme alkn ngiltere iin bile fazla gelen bu yeni dzenleme mekan Fransada doal olarak devlete kar bir su unsurunun kendisi oluveriyordu. Fransz tarihindeki yerlerini ise aristokratik bir himaye altnda kabbalistik elerle dzenlenmi kark bir rgtlenme olarak aldlar. Polis raporlarnda toplant yerlerine yaplan baskn sonunda yazlanlara gre toplantlara katlanlarn snfsal eitlilii dikkat ekiciydi. Aslen varlkl ve zengin insanlara hitap eden bir kulp veya gizli tarikat havasnda olmayan localar bilakis alt gelir dzeylerindeki devlet memurlarndan, tccarlara, baheciden, Comedie Italienin oyuncularna, kraln korumasna hizmet eden zenciden, arap ve mcevher satcsna, ordu mensubundan bir centilmene, zanaatsndan hukukusuna, opera sanatsndan ok nl bir yazara, yksek bir devlet grevlisinden ressamna, bir asilzadenin kalem mdrnden bir cerraha, Benedict rahibinden evlenmemi kadnlara kadar ok renkli ve daha nce yanyana bulunmas mmkn olmayacak snf ve zmrelerin yelerinin buluma yeri olarak dikkatleri daha da stlerine ekmiti. Bu allmadk ve olduka tehditkar bireydi. Toplantlar ise ak olarak zel evlerde veya daha nce halka ilan edilen kamuya ak toplant yerlerinde yaplyordu, tutuklamalar da doal olarak buralara yaplan
Edizione, Venezia, Marsilio Editori, Novembre 1994, s.11-18.

209

basknlarla gerekleiyordu. Localarda, tm bu farkl snflardan gelen ve normalde ehrin farkl yerlerinde yaayan ve birbirleriyle ilikiye girmeyen farkl insanlar arasnda hibir ayrm kalmyordu. Artk bu mekanda hepsi birbirlerine birader olarak hitap ediyorlard. Daha nce yanna yaklalamayan bir asilzadeyle snfsal olarak altnda yeralan bir hizmeti veya aristokrasinin kompleksiyle yanp tutuan bir burjuva arasnda farkn olmad yeni deerler sistemi zerine kurulmu yeni ve alternatif bir iliki dzenlemesi yaanyordu. Bu farkl insanlar zgr tartma ortamnda kendilerini serbeste ifade edebiliyorlard. Eitlik ve sz hakk bakmndan bir yenin dierine hibir stnl yoktu. 1740larda localar kendilerine fraternity kulpleri diyorlard veya erdem okulu. Farkl snflardan gelen insanlarn birbirlerine gsterdii sayg, kibarlk, eit muamele, farkllklara kar tolerans kulplerin en nemli deer yarglaryd. Bu yeni insan profilinde aydnlanm, akla inanan ve erdemi arayan insanlar, bir mecliste kendilerini zgrce ifade etmenin tadn karrken bir yandan da burjuvazinin sivil erdem ve deerlerini retiyorlard. Bu zgrlk, ou kez toplumca dlanan ve teki olarak kabul edilen ama masonluk kimliinde kendilerini bir mecliste kabul grerek ifade etme ans tannan kiileri mutlu ediyordu. ngilteredeki kkleri gibi Fransadaki bu yeni rgtlenme de akla verdii nem ve dinler stnde farkl felsefesiyle hem sekler hem insani, hmanist bir har kullanyordu. Politik, reformist ve farkedilir bir modern sosyal karakter tayan localar sahip ktklar eitlik, kardelik gibi deerlerden dolay Fransz Devrimine kar olanlar tarafndan da dman ilan edilmilerdi. Kart devrimciler, masonlar yeni bir dinin tarikat olarak ve kurulu dzeni ykmaya ynelik bir hareket olarak sulamaya devam ettiler. Ve ilgintir ki bunlar arasnda masonlar da bulunmaktayd. Yaanan bu paradoksun en ironik dillendirilii, Econun Foucault Sarkacnda grlr: Daha o gnlerde, Fransa'da, yeni Farmason modasna uyarak, coupletler
yazlmaya balanmt bile. Localar oalyor, monsenyrler, papazlar, markiler, dkkan sahipleri Masonluun ekimine kaplyorlar, kral ailesi yeleri byk stadlar oluyorlard. Von Hund denen adamn Tapnak Gelenee Ballk locasna, Goethe, Lessing, Mozart, Voltaire giriyorlar, askerler arasnda localar ortaya kyor, alaylarda gizli, Hiram'n cn alma planlar kuruluyor, yaknda patlak verecek devrim stne tartlyordu. Kimileri iin ise,

210

Masonluk, bir societe de plaisir, bir kulp, bir toplumsal konum simgesiydi. Kimler yoktu ki: Cagiliostro, Mesmer, Kazanova, Baron d'Holbach, d'Alembert... Ansiklopedistler, simyaclar, inanszlar, Hermetistler. Devrim patlak verdii zaman, ayn locann yeleri kart cephelerde yer alyorlard; byk kardelik, bunalm kolay kolay atlatacaa benzemiyordu..." 326

Burjuvazinin deerlerine sahip kan ve onlar ekillendiren pratikleriyle masonlar tpk kapitalizmin baars gibi uluslararas bir rgt olma baarsna eriti. Dier localarla arasnda daha nce benzeri grlmemi bir iletiim a kurdular ve bamsz gvdeler gibi birbirlerine delege gnderip aldlar. Sahip olduklar deerler sisteminin evrensellii iddialaryla halka daha ok aldlar. Toplumsal yardm faaliyetleri, eitli kltr sanat faaliyetlerini halka ak bir ekilde gerekletirdiler. lk balardaki kadnlar kabullerinden sonra bu zelliklerini yitiren localar demokratik zelliklerinden ok ey yitirmi olsalar da eski sisteme gre olduka demokratik bir yaplanma iindeydiler. Burjuvazinin ilk yllarna ait devrimcilik zellii burada da kendini gstermiti. Sylemleri ve seremonileri olduka benzer olan masonlar 1780 sonlarnda Jakoben kulplerinde radikal sosyalleme hareketlerine nemli katklarda bulundular. Bu mekanlarda modern sivil topluma doum sanclar tutmu toplumda Newton biliminden, saylardan, teknikten, panteizmden, matematikten, Descartesn, szlemeden, seimden, rasyonaliteden,

Spinozann materyalizminden bahseden masonlar, bu douma ebelik etmekle kalmam ayn zamanda uygun mekan da salamt. zgr masonlar yeni ve zel sosyalleme iin devrin tek formasyonuydu. Karma yasalar, heterotopyann olumsalna imkan verecek bir ynetiimi salamaktayd. Alternatif bir mekan olarak, verili dzene kar ve ramen rgtlenen localarn ayn zamanda devlet ve din organlar ile balantlar da srmtr. Anayasal deiiklie gitmelerinde onlardan rahatszlk duyan din ve devlet kurulularnn etkisi aralarndaki etkileiminin ifadesidir. Bir yandan dzen iin alternatif bir kartlk sergilerlerken bir yandan dzenin ihtiyalarna cevap vermeleri, onlar daha sonra dzenin stepnesi olarak alacak mekanlara dntrm ve loca heteropyasnn sistem tarafndan kaplmasna kadar gitmitir.
326

Umberto Eco, a.g.e., s.402.

211

Genelde 18. yzyln zel yeni derneklerinin tm zelliklerini de iine alan zgr masonlar ve localar mikroskopik sivil hkmet formlar, yeni kamusal alanlar olarak anayasal hkmetler iin toplumu hazrlayan okullara benziyorlard. Uyguladklar ynetiim Avrupada tekti. Fakat aydnlanm, varsl ve belli eitim dzeyindeki birok farkl insan ierimleyen bu yap, bu genel lein dndakileri ve ilkeleri gerei kadnlar darda brakmay da ihmal etmiyordu. Eitliki iddialarna ramen masonik rgtlenmeler toplumsal cinsiyet ilikilerini genel yasalarla yeniden tanmlama gerei duymamlard. Aydnlanmann tm Avrupay kasp kavuran dalgalarnda kamusal alan fikri iinde kadnn yeri masonlarda da mulak ve tutarszlk yaratan bir konu olarak baki kalmt. Bir yandan da localar kadnlara kardeimiz, hemirelerimiz, denklerimiz diye hitap ederek uzaktan olumlu arlarda da bulunmaktan geri kalmyorlar masonik ritllerinde ve sembollerinde feminen deerleri, simgeleri ve sfatlar kullanyorlard. Karma localar, kimi lkelerdeki kadn localar kurulduysa da bu durum aslnda an getirdii siyasal ve sosyal gelimelerin sonucunda kendilerinin balatt ama kontol edemedikleri bir eylemlilik olarak aa km, kadnlar adeta zorla localara szmlardr. Kontrol edilemeyen bu ierimlemeyi isteksizce de olsa kabul etmiler ama genel olarak kadnlarn localarn dnda braklmas gelenei Aydnlanma dneminde arln korumutur. Bir Aydnlanma paradoksu olarak kadn localarnn da olduu gerei, localarn modern rgtlenmesinin karlat ikilikleri artrarak mekanlar daha da heterotopik bir eitlilie teslim etmitir. Komnist olmasa da tm Avrupadaki gibi Brkselde de masonlar demokratik ve cumhuriyeti niyetlerinden dolay sulanrken Amsterdamda 1747 devriminden sonra kendilerini destekleyen Oliver Cromwellin takipileri olarak tutuklanyorlard. Sulamalarn bir dier nedeni ise yeni ve kabul edilemez yollarla artk bireyin, zel alana ait olann, kamusal alana ve devlete ait olana karmaya ve mdahale etmeye balam olmasyd. Ortaa gildlerinden ve lonca geleneinden mirasla zel derneklerin genelde ticari amalarla, dayanma niyetleriyle, sivil sorumluluklarla ve grev anlayyla

212

sosyal alana mdahalesi Avrupa ktas iin yeni bir durum olmasa da masonik rgtlenme farkl ve yeni amalarla ekilleniyordu. 17. yzyln banda Avrupa ehirlerinde alan ve popler olan kahve ve okuma evleri, akademiler, salonlar ve benzeri yerlerde toplanarak yeni burjuva sivil toplumun oluumunda olduka etkili olacak eylemlerde bulunuyorlard. Fakat bu yerlerde boy gsteren dier kulp ve topluluklardan farkl yanlar, localarn daha bandan kapitalizmin milliyetilik dalgalarn fitillemeye balad dneme ayak uydurarak yerel karakter kazanmalar ve buna ilaveten benzer ekilde ileyen uluslararas bir rgtlenme modeli sunmalaryd. zgrlk ve mdahalelere kapal yanlar zgr market ekonomisi iin gereken artlar bakmndan burjuvazinin de sahip olmak istedii ayrcalklarla benzerlik gsteriyordu. zgr masonlar tarafndan ardna dlen benin bilgisi ve verdikleri eitim etik anlamda, kiisel ve sosyal geliimde aydnlanmayla ilikilendirilebilecek idealizmle de aklanabilir. Kardelik sylemiyle artk sradan bir insan bile daha ideal, samimi ve gzel bir dnyann, dorudan kendini ifade edebilecei daha geni bir kamusal alann hayalini kurabilme ans kazanmt. Modern zaman iinde srtan arkaik sembol ve ritllerse, bireysellemeye balam insanlar biraraya getirmek iin ideal bir har malzemesiydi. Masonlua kabul edilmek iin uygulanmas gerek riteller, mekan heterotopik zellie aarken iine girildiinde uygulanan benzeri riteller de istenilen insann yaratlmasnda disipline edici, normalletirici ve topluluun kurallarna adapte edici mekanizmalar olarak iliyordu. Sistemin istedii trde bir insan olarak ekillenen ve tekrar sisteme salnan birey heterotopyann zgrletirici yanndan faydalanrken sonunda mekann kendini sisteme kaptrmasndan dolay burjuvazinin ideal insan olarak damgalanabilecek gnll klelere dnyordu. Aslnda masonlarn gittikleri farkl yerlerde birbirlerini tanmak ve dayanma iin oluturduklar bu iaretler ayn zamanda iilerin kredibilitesini ve tavsiye mektubu olarak yanlarnda tadklar karnelerini temsil etmesi geleneinin yansra ticaret ve i ilikilerinde gven ve ortak bir dil olmas asndan da nemli bir iletiim arac olarak dnlmeliydi. Bu icat edilmi gelenek ve sembolizm, bilenleri

213

ve ifade ettiklerini anlayacak kapasitede olanlar iine alrken ayn zamanda bunun bilgisine ve aydnlanm bir kimlie sahip olmayanlar dlamaktayd. Tpk heterotopyalarn iine alr yanlsamasyla dlamasndaki gibi bu gizemli dili insanlarda olduka ilgi ve merak uyandrrken, iine girmeye gnlllerin uymas gereken kriterleri belirleyerek hatta biroklarn da kendi arrmasna ramen batan darda brakyordu. nsanolunun daha fazlasna ulama merak ve sadece merak bile bu arkaik dilin cazibesini aklamak iin yeterli olabiliyordu. Bu mekann zamana kar eskiye ait olanlar hl kendinde tutup saklamas tam bir heterotopya zellii tadnn dier kantlarndan biridir. Zamann biriktirilmesi anlamnda tarihsel gereklii ve mitik olan birletirip birarada sunmasyla zaman ve zamanszlk arasnda tam da bir heterotopya mekan oluyordu. Kulland zaman birimleri sann milat olduu modern takvimden deil de eski zamanlarda masonlar iin nemli olan bir tarihten balatlyor ve aralarnda bu zamandan itibaren gn saylyordu. Hem ilerinde bulunduklar zamann modern takvimi hem de kendilerine ait olan eski zaman birimlerinin kullanm bir hetekroniye alyordu. te yandan ortak dnya iine girdiimiz, karken de bireyler braktmz, bizden nce olan ve bizden sonra olmaya devam edecek bir ortaklk anlaynn merkezi olan lmszlk fikri peinde koarken, ilerine alma ritllerinde lm sahneleriyle hayattaki krlmalar ve yeniden doular vurguluyorlard. Krlmalarla kabul edilen farkl zaman erilerinde yaratlan lmszlk iddias, masonik ba ve deerlerin kamusala indiinde ve grnr olduunda varln srdrecekleri dncesini de besliyordu. Masonlarn farkl zamanlarda ve yerlerdeki grnlerini hikayeletiren kurgusal tarihleri, rnein Ademe kadar gtrlen ve kamusalda iz brakm dier nl kiilerin adlarn lafzetmeleri bu tr bir varlk araylarnn rnyd ve bu anlamda kamusald ama rasyonel deildi. Dier yandan mason localarndaki zaman kavraynda da izgisel zamanla dngsel zamann biraradal bir dier heterotopik farkllktr. Buraya kadar mekanda birarada gzlenebilen kavramsal ikilik gruplar yledir: rrasyonelrasyonel; mitik, arkaik- tarihsel; eski-yeni; ilemek-dlamak heterojen-

214

homojen; kapallk, zel, mahrem-aklk, kamusal, toplumsal; biti-balang; disiplin, kontrol- zgrlk , olumsallk. Avrupadaki birok dil ailesinin ve ortak milli dillerin ge oluumu da gznne alnacak olursa bu sembolik ve normal kelimelerden daha fazla anlam ifade edebilen ve alara ayak uydurabilerek anlamda zenginleen sembollerin ve ritellerin neden hl kullanld daha nce aklanmt. Bu idealizmin etkisinde yeni bir kontrol ve dzenleme formunu oluturan localar, genel olarak daha sonraki basklardan dolay yeraltna inmi ve toplantlarn da herkese anons etmemeye balamtr. Bylece zel alan ekirdeinden burjuva kamusal alann olumasn salayan masonik pratikler, geici olarak zel alana geri ekilmilerdir. 327 Fakat bu ekilde bile nemli roller stlenen localar iin gizlilik daha nce akland ekliyle salamtr. Habermasn yorumuyla tekrar edilecek olursa, yeni kamusal alann oluumunu engelleyecek kamu otoritesinin gzetiminden uzakl sayesinde akl her tr etki ve tahakkmden korumu oluyorlard. Varolan toplumsal hiyerarinin duvarlarn kran insanlar artk sade insanlar olarak biraraya geliyorlar ve buradaki eitlikle yelerin eitliinden ok mutlakiyetiliin dnda, eitliin ilk art olan devletin dnda eit olmak artn yerine getiriyorlard. Tahsilli insanlarn oluturduu bu kamusal mekanlarn eitlik platformunda rasyonel tartmalar yaplrken sivil toplumun ilk tohumlar da atlyordu. Gerek mekanlar olarak localarn, alternatif bir dzenlemenin nesnesi olarak heterotopyann ta kendisi olduunu sylenebilir. Daha nce yukarda saydmz mekansal zelliklerin bilgisinde localar tamamen eski esoterik bilgi ve gizemin, mekann genel tasarmndan, duvarlarna, yerleim planndan sslemelerine kadar saklanp korunduu ve sadece gren gzlere sunulduu mzeler gibidir. Uyum, denge, l, klidden miras dzen fikirlerini yanstan bir ekilde ina edilen localar ahlaki dzen, erdem ve bilginin hakim olduu mkemmel bir toplumun tapna olma iddiasndadrlar. Hiram usta zamanndan kalma kayp bilginin peinde
C. Margaret Jacob, Living the Enlightenment:Freemasonry and Politics in 18th Century Europe, New York, Oxford University Press, 1991, s. 3-34.
327

215

bilimsel bilgiye kadar srklenip sosyal ve bilimsel anlamda topya arayan masonlar, Baconn bilimsel merakn ekilendirecek kadar etkili olmulardr. Moral aktrler olarak bireyselliin yceltilmesi ve bireye gerein peinde koan, rasyonel zne rolnn verilmesi burjuvazinin ideal insan profilinin iziminde olduka etkili olmutur. Masonlukta kapitalist sivil toplumun ve bireyin inas tpk bir locann inas gibi gereklemitir. Sosyal mhendislik yaplarak adeta yeni bir insan ina edilmitir. Locann sunduu kapitalist sistemce arzu edilen gven ilikileri istikrar ve szlemeci anlay ekseninde kapitalizmin gelimesi iin uygun pazar ortamn ve insan profilini beslemitir. Biraraya gelmi farkllklar ve bunlarn yaratt kararszlk hali, hem aklk hem gizliliin verdii belirsizlik ve eliik birliktelikler, olumsuzlukmu gibi grnse de bu farkllklarn ahenksizlii aslnda yeni ekillenen burjuva kamusal alannn kendi moral kodlarn ina etmesi iin msait bir ara ortam oluturmu ve bylece yeni bir sosyalleme modu yaratlmtr. 328 Zaten kamusal alann kendisi ne saf bir idealletirme ne de kendi iinde ve kendi iin varolan bir eydir. O dier kimlik formlar gibi yadsmalarla yaratr. Kendini evreleyen ve tehdit eden eyleri negatif bir ters evirmeyle veya yadsmayla yaratt yeni deer alanna eker. Bylece kovma ve reddiye ile yeni alanlar ve kendini yeniden retir. 329 Mason localar da lonca sisteminden koparak kiisel kar ve kar maksimizasyonu iin alan bireylerin oluturduu sivil toplum iinde bir burjuvazi kurumuna dnr. Localarda kamusal alann koruyucusu olacak, doal dzene inanan ahlaki aktrlerin retilmesinde sekler ve kendi dinsel eilimlerini hibir bask altnda kalmadan seebilecek insan tipi izilir. Fakat dini kesimden gelen eletiriler masonluun sivil bir din olarak karlarna kt iddiasna dayanmaktadr. eki, mala ve ta bir insann kendisini bir tan ekillendirilmesi gibi dzeltip nasl
Kevin Hetherington, The Badlands of Modernity, New York, International Library of Sociology, 1997, s. 73-78. 329 a.g.e., s.79.
328

216

mkemmel bir ekile ulaabileceini gsteren semboller haline gelir. Carl Schmitte greyse masonluun ngrd otonom ahlaki bireylerin yerald yeni dnya anlayyla artk tanrnn yerine ahlaki insann merkeze oturtulmas gibi ok ciddi bir adm atlm ve bu bireyin kiisel geliimi ve kamusal alann ekillenmesi iin zgrletirici bir potansiyel olmutur. 330 Ne kadar politika d durma iddialar ne srlse de kimi zaman politik gce sahip olan ama politik gcn kendisi olmayan mason localar yeleri iin politik tavr dolayl olarak kanlmaz bir durutur. Dier yandan insanlarn i dnyaya, bireye ve bireylerin zel hayatlarna ait olan ahlaki deerler, ilk aamada byk bir ksmndan dlandklar d dnyaya ait politik zgrlklerden daha ncelikli grnseler de nihai aamada alt yapsn tekil ettikleri politik eylem iin gerekli olan kamuoyu ve gven duygularnn salanmasnda dolayl ama byk etki yaratacaklardr. 331 renilmesi gereken sekler bireysel moral egemenlik, birey ve bireylerin toplumla ilikisi ve yeni ahlak anlay, masonik reetede kodlanm ve bu yeni alternatif dzenleme iine alnacak yelerin ekillenmesine geilmitir. zgr masonluk ekonomik ilikilerin ve zel karlarn zerine oturaca normatif ablonu sunmu oluyordu. Burjuva bireyin erdem ve mkemmelletirilmi toplum araynda kendine ve dierlerine gveni ve bamll kazanaca localar, tekilik, yabanclk ve sosyal mulaklk kavramlarndan geerek mimarisiyle, sembolizmiyle, sosyalleme modlar ve ritelleriyle bir alternatif sosyal dzenleme anlamnda modern bir heterotopya mekan oluyordu. zetle mason localar, modernlemenin ikilemleri ve gerilimlerinin bir rnei olarak ok katl anlamlar, modernliin olumsalln ve aklc mdahalelerini iinde tar. Bu ikili anlamlarn tam arasnda alternatif bir dzen kurgusunu temsil ederler. lk olarak, mit ve ratio ikiliinden

330 331

a.g.e., s. 91. a.g.e., s.93.

217

beslenen bir kurguya dayanrlar. Bu kurgunun znesi insan, hem bir topluluk olarak locann paras ve unsuru olma anlamnda duygusal, insani bir varlk hem de ekillenen yeni burjuva sivil toplumun aklc bireyidir. Masonluk, bir yandan Tanrnn yerine aklc bireyi yerletirerek sekler bir dnya tasarm yaparken te yandan sivil bir din olarak dier dinlerin reti ve dogmalarnn karnda farkl bir kutsallk otoritesi ve etik anlay sergilemektedir. Aklk kurallaryla topluluun kurucu srrnn gerektirdii gizlilii harmanlayarak modern bir rgt ileyii gstermektedir. Bir yandan tam bir aklk yanlsamasyla ilerleyici bir yap sunarak herkesi kucaklayan localar, te yandan srrn rgtteki ileyiinden ve kimi dzenlemelerin getirdii kurallarndan dolay kendi tekilerini yaratan dlayclk mekanizmalarn da iinde barndrr. Mason Localar, varolan dzene alternatif bir kurguda daha eitliki, zgrletirici ve oulcu bir resim izmesine ramen kendi iindeki hiyerarik yapya, bu hiyerarinin snrlayclna ve kendi zgrlk anlaynn etik formlasyonuna gre tektipletirdii birey-insan inasna da olanak tanr. Bu anlamda bir topya peinde koan mason localar, ikilikleri iinde tayan modern ve gerek teki mekanlar olarak kamusal yapbozunun eksik kalan parasn bir heterotopya eklinde ve renginde tamamlar.

218

SONU Foucault ve Habermas birletiren kamusal alan ve heterotopya bahsinde teki ve farkl olan ile diyaloun ne ekillerde saland az ok anlalmtr. znenin kendini ve tekini alglamas, bunun araclyla rgtlenmesi Habermasta dlamalarla, Foucaultda ise dlananlarn yeniden diyaloa davet edilmesiyle yani bir tr alternatif sosyal dzenlemeyle gerekleir. Heterotopya bahsinde, tekinin mekannda oluan ikiliklerin arasnda kalan bu diyalojik mekan, Habermasn temelden dlad farkllklarn kamusal alandaki tezahrleridir. Kamusal alan oluturan znellikler arasnda anlama, kavram ve iletiime geerek uzlama organik bir toplumun i dengelerini salad yaam dnyasnn kurucu dinamiidir. Konuan, eyleyen bios politikos olarak insan sadece tepki vermez. Emek ve etkileim arasndaki ilikide arasal ve iletiimsel eylem olmak zere iki eylem ekli tanmlayan Habermas ilkinde akl kullanarak belli bir ama dorultusunda hareket etmek ve buna ulamak iin en uygun ara ve stratejileri semeyi kastederken ikincisinde dile etkin rol vererek karndakini anlamak ve yorum zerinden tanmlayarak mzakereye almak sonucunda ikna ile bir uzlamay getirecek bir eylemi tanmlamaktadr. Dil kendi bilincine varm akln bir arac olarak iletiimsel eylemin kurucu esi olacaktr. Foucault ise bu dilin altn batan kazarak ie giriir. Dil zaten disiplinci iktidarn, snrlandrc modern bilimlerinin tahakkmne girmi bir sralama sistemi olarak uzlamay salamak yerine Habermasn ideal bir tasarmla herkesi bir ekilde sokmaya alt kamusal diyalogda gedikler aacak ve ifadeleri, tikellikleri ve dzene girmeyenleri daha bandan dlayacaktr. Masonlarn anlamsz gelen rituel sembolizmi ve iletiimi bu dilden batan dlanacaktr. Ya da Palaisnin oklua ve heterojenlie alan dili fazla tehditkar olacaktr. Foucault, ne toplumsal ve evrensel etik ne de zneleraraslk kavramlarna itibar eder. Hukuk ise normlara dnerek disipline edici iktidarn malzemesi olmutur. Parlamenter dizge ve temsili dzen, eitliki bir tzel maske olarak etrafnda ileyen disiplin

219

mekanizmalarnn geliimi ve uygulamalarn gizlemektedir. Modern toplum, diyalou kapatan dil ve znenin tahakkmnde simetrik, eitliki olmayan mikro seviyedeki iktidar odaklar sayesinde iler, uzlama ve evrensel normlarla ileyen akln koyduu kurallar erevesinde idealize edilmi, gerek ilikiler d bir iktidar kurgusunda deil. ki dnrn arasndaki temel farkllklar zneye yaklamlarndan kaynaklanmaktadr. Birletikleri bir dier nokta ise tahakkmn karsna diyalou geirme temel niyetleri dnda, eletirel k noktalar olan Kanttr. Gerek dnyada varolan insandan uzak bir metafizik insan ne karsa da Kant, imdi zerine dnrken akn zneyi yeniden dnyaya sokmaya alr. Bunu da akn eyi ama mcadelesi olarak tanmlar. Eer fenomal bedeni, sahici bir insan ve kendi kendine yeten rasyonel bir zne olarak bu dnyaya yerletirmek gerekiyorsa akn zne almaldr. Kendi kendine yeten insan olarak tarihin, gelenein ya da normlarn dayatt aklldan azade doruyu bulabilen rasyonel akl pozitif anlamda zgr olacaktr. Fakat bu tr bir kendine yeten saf akln kamuya takdimi bilakis hayattan kopuk soyut zneyi sahneye davet edecektir. Kantn yapt bu akln zel ve kamusal kullanm arasndaki farkn k noktasdr. Akl kamusal kullanmnda zgr, zel kullanmnda ise itaatkar olmaldr. Foucaultya gre bu vicdan zgrlnn tam tersi bir yn gstermektedir. Kantn kavramsallatrmadaki farkll da akln kamusal ve zel kullanmn nasl tarif ettiinde anlalabilir. Ona gre akln zel kullanm belli bir uzmanlk gerektiren bir alanda, bir makinenin dilisi, bir toplumun uzmanlam bir paras olarak belirli kurallar dahilinde hareket etmeyi gerektirir. Kr krne olmasa da akl tikel amalarn gerektirdii dorultuda hareket etmelidir. Yani toplumun zel bir paras olarak akl, zel amalar iin kullanlacaksa burada zgrlkten sz edilemez. Ama askerlik yapmak, kamu grevlisi olmak gibi zel ilevler dndaki makul insanlar topluluunun bir paras olarak akln kamusal kullanm gerekleecekse o noktada akln ilevi zgrlk ve kamusallk nitelikleriyle kuatlmaldr. 332 Bunun altndaki mantk ise dnya

332

Michel Foucault, zne ve ktidar, s.178.

220

iinde eylemde bulunurken eylemlerimizin bizim dmzdaki faktrlerin etkisi altnda kalmaya ak olmas ve Kantn bu dnyevi faktrlerden, eylemi saf akln i eylemiyle snrlandrarak kama denemesinden kaynaklanmaktadr. Ona gre eylemler ne kadar kontrol edilirse edilsin, niyetler kontrolmz altndadr. Bu adan ne kadar kamusal grnm arzetse de referans numenlere giden somut insani eylemlerin ve ilikilerin dnda duran soyut ve akn bir zneye balanr Kant. Habermas da kendinin referans olduu ve bu referansla kendini anlamaya alan akn znenin tahkkmnden kurtulmak iin zneleraraslk kavramn davet eder. Mzakereyle uzlamaya ynelmi rasyonel akl tahakkmn karsna kartr fakat sonunda yine totalleen metafizie srklenmekten kurtulamaz. Mzakereyi, eletirdii subjektivizmi yeniden formle etmek iin kullanr. Kantn tarih d, soyut znesini redderek, znenin yaps gerei tarihsel grnm arzetmesi kavrayn benimser. zneleraras ortak bir uzlam pratii gelitirmeye alr. Dilin geni kurumlar, politik ve ekonomik yaplar iinde anlalmas gerektiini savunarak asosyal ve soyut, analitik trde bir dil anlayndan kanr. Konuan bir cemaat olarak kamusala eklemlenecek evrensel normlara gre ileyen bir sosyalleme nerir. Fakat yine de subjektivist bir gelenek iinden kamaz. Henz tamamlanmam bir proje olarak Aydnlanma projesinde hayat ve yaam dnyamz insani akla gre organize etmeye devam etmemiz gerektiini ve bu proje de herhangi bir relativizme dmemek iin referans noktas olacak bir zne anlaynn elden braklmamas gerektiini syler. 333 Rasyonel, kollektif, kontrol elinde tutan ve kendi tarihlerini kendi yapan insan anlay, iddiasnn ilk ksmndaki tarihsel, somut yanyla elikiye der. Burjuva, varsl ve eitimli st kavramlaryla gnderme yapt mutlak, snfsal organize eden zne yerine konuma, anlama ve uzlama pratiklerinin idealize ettii, rasyonel olarak tesis edilmi normlara, gerekte olmayacak ideal bir diyalog iinde snrlandrlm bir cemaat yerletirir. stelik rasyonallemi ideal bir toplumun kendini belirleme idealinin apriori
333

Jrgen Habermas, Knowledge and Human Interests, 2nd edn, trans.Jeremy Shapiro, Heineman: London, Modernity versusu Postmodernity, new german critique 3-14.

221

olduunu savunur. Bu anlamda ak ulu ve akln ulat evrensel normlarla ileyen kamusal alan tanm tekiyle karlaan, farkllklarn kendisini ifade etmesine ve karlkl bir iliki iinde gelimesine imkan tanyan, ak bir mekan deildir. Bilakis totalleen akln, tekilik ve farkllklar zerinde tahakkm kurduu, onlar bastran kapal bir mekandr. Habermas, Kantn eylemleri etkileyecek harici faktrler, yani dnyaya ait kendi kendine yeten rasyonel akl batan karc faktrler olarak erevesinden att ilgiler ve arzular rasyonel tartmaya sokar ve bunlar genel evrensel ve pragmatik bir uzlamaya ulamann temelleri olarak kavramsallatrr. lgi ve arzular iinde atmadklar ideal diyalog ile arlp, rasyonel etik tarafndan da ieriye davet edilmelidir. Farkllk veya tekilik Habermas diyalog alannda yerald lde temelde negatif terimlerle anlalr. Baka bir deyile, sosyal pratikler zerinde tam kontrole sahip olunamad lde, iradelerin kontrol dnda onlar etkileyebilen gler bulunduu srece farkllk, yalnzca bu ideal birliin paralanna neden olur ve diyaloun bu ekilde koptuu kamusal alan sosyal bir tahakkm ve iletiimin patolojik tahrifinden baka birey deildir. Kamusal alan talandran kendini anlamaya ve iine ynelmi zneden yani burjuva bireyden normatif idealletirmelerle bahsederek yine subjektivist metafizie bal hale gelir. Bu burjuva bireyin ekillendirdii kurguyu bozacak bilinli arzular da egonun yabanclam yann temsil eden olumsuz, patolojik arzular olarak grlr. Habermas bylece onun dilini, yalnzca genel baskya maruz kalmam rasyonel konsensusa ynelen bir ey olarak tek, evrensel model sunduu ya da ze, syleme indirgenebilir olduu srece dikkate alr. Habermasn mutlaklatrmak istedii ideal rasyonel topyann 18. yzyl aydnlanma ideali, tarihin etkisinin dna kma ve btn sosyal pratikleri insani akln istikameti altna sokma idealidir. Bu projenin daha nce bir rasyonel znede temellendirildii yerde Habermas onu dilde, linguistik olarak yeniden formle edilmi bir rasyonel subjektivitede tekrar

222

temellendirmeyi dener. Bu ilgi ve arzular genelleip evrenselleebildikleri srece deerlidir, tekil, bireysel karlarn temsilleri karsnda olumsuz bir tavr taknr. Agnes Hellerin dedii gibi Habermasn temelde insani varlnn bedeni ve duygular yoktur. nsani, gzel hayatn yalnzca rasyonel iletiimden ibaret olduu, ihtiyalarn hissedilmeksizin isbatlanabilir eyler olduklar izlenimine kaplr, bu maddi bir diyalog deildir ve buradan yola kla Habermas, arzu edilen ve gereklikte ulalabilecek eksiksiz bir kamusal alan tarifini vermez. te yandan masonlara vgyle tanmlad soyktksel almalarnda doa bilimlerini sosyal bilimlere yanstan Foucault, zne ve ktidarda kklerine indii gler aras ilikilerden, bir agonizm, yani ayn anda hem karlkl dayanma hem de mcadele durumunda bir iliki olarak szeder. Karlamalar ve atmalar, tekilerin eylemlerine ynelik eylemler olarak. Aslnda tekiyle karlama ncelikle bir ileri bir geri, bir o yana, bir bu yana hareket, bir mcadele, bir etkileimle gelien ak ulu bir diyalog ve yeniliklere ak bir atmadr. Foucault sosyal bir varlk nosyonunu terketmez, ancak onu metafiziksel olmayan bir tarzda gler/iktidarlar iliki anda g ilikileri okluundan treterek ve zorunluluk unsuru iermeyerek doan ama hem diyalou douran ve hem de bir lde diyalou engelleyen eyler olarak anlar. Antihmanist bir yorumla herhangi bir temel yapnn menzili dna yerletirdii bu diyaloun getii mekan olan heterotopyay da bir tr kar madde gibi, tarihsel olarak ve zorunluluk unsuru iermeksizin, planlanmam sosyal formlarn ve dzenlemelerin ilikiselliine teslim eder. Bu sosyal dzenleme btnyle negatif terimlerle insani varlklara dardan empoze edilmi dzen olarak dnlmemelidir. Dzen formlar doal olarak maddi tarihin deviniminden doar, bireylerin organizasyonu ve dzene sokulmasn salayan teknikler olarak disiplin sahneye girer. tekiliin bask altna alnmas ve Arendti konumann engellenmesi lsnde hijyen hayatlarn kendi iine kapanma tehlikesi karsnda dzen ile yenilik arasndaki kuatc devinimin karakterize ettii bir diyalog olarak glerin tarihsel diyalounu nerir. Bu tarihsel diyaloun iinde getii, ikilikler arasnda kalan tekilik mekanlar olan heterotopyalar varolana kar bir yap

223

sergilerler. tekini bask altna almak ve engellemekle diyalou yeniye kapal hale getiren gler, ayn tepkiyle karlk veren dier glerin diyaloun yeniden almas iin srekli basksyla karlar. Foucault iin g/iktidar ncelikle tahakkm deil tersine eylemde bulunma, belirli eyleri yapma iktidar, maddi gc ve kapasitesidir; sosyal dzenleme alan olan heterotopya ncelikle bu gler arasndaki deiken ilikilere gre oluturulur. Daima diyaloun yenilenmesi ve sosyal formlarn dnmesini salayan direni, bakaldr ve mcadele olacaktr. Foucaultnun znesi eylemde bulunma, farkl eyler yapma kapasitesine sahip olarak zgrle heterotopya iinde bir ans tanr. Bu yzden minimal dzeyde de olsa vadettii zgrlk eylemde bulunma gc ya da kapasitesi olarak dlayan, dlarken iine alan bir kar duruta yani burjuva kamusal alann altn oyarken kamusaln dladklarna kucak aan heterotopyann tasarrufunda aa kar. Normatif olmayan zgrlk nosyonu, yalnzca insani ama kapasitesi olarak anlalan zgrlk fikridir. Bu ama anlamnda zgrlk kullanm, teki gleri etkileyerek uyuma sokmay ierdii lde, yani yeni sosyal dzenleme biimlerinin retimini gerektirdii lde, tekilerin zgrlne snrlamalar getirme anlamna da gelir. Meydan okumayan zgrlk zgrln reddini, tekinin ve yeniliin bask altna alnmasn, kapan formlarnn tesisini dourur. Fakat te yandan bu, zgrln ulalamaz ya da sakatlanm bir ama olduu anlamna gelmez, nk zgrlk Foucault iin daimi bir grevdir. Heterotopyann araclyla katlam hayat tarzlar yklr ve yeni hayat tarzlar doar. Yeni dnce ve eylem biimleri bu daimi tekilie itilmilerin yaratc aktivitelerinden doabilir ve sralar geldiinde de dnme urayabilir. Bu insani bir yaratclktr, byk adamlarn deil tarihe hayatn ruhunu verenlerin isyandr. Amann kendisi ideal hayat tarznn temeli ya da ebedi bir topya deil, heterotopyadr, aksine mevcut hayat formlarnn snrlarnda srekli varolan bireydir, srekli bir ihtimaldir, tekinin yeninin ve beklenmeyenin varoluumuzun marjininde srekli ortaya kma ihtimali vardr. Heterotopya, insanlarn mevcut snrlara bal kalmay, yalnzca mevcut verili hayat tarzlarn yeniden retmeyi reddetmesi ve srekli

224

canlanan yeni hayat tarzlarn yaama gnlllkleri ve zgrle alan kapdr. Srekli yeni tarihsel formlar douracak ve onlarn dnmn mmkn klacak olan hem de dolaysyla tarihsel diyalou mmkn klacak olan Aydnlanmaya ruhunu veren bu nne geilemez insani yaratc ama yeteneidir. Kanta yeniden dnlecek nokta da burasdr. Kant Aydnlanmay daha ok negatif tarzda bir k bir dar k yani eletirel muhakeme gcne dayanarak dogmatik bir metafizik ykten ve artk onun vesayetinden kurtulmak olarak tarif eder. Kant, tarihin belirli bir annda ne olduumuzu, bizimle biz yapan eylerin nasl fiilen ilediini ve nasl yaptmz eyleri yapar hale geldiimizin analizini yapar. Modern dncenin snrnda tarihsel ben bilinci yani sonluluumuzun, srllmzn bilinci metafizik iddialar sorunsallatrr. Weber ve Frankfurt okulunun lafzettii ve Foucaultnun dedii gibi, rasyonalite tarihi aratrlrsa grlr ki tek ve biricik akl formu olarak sunulan rasyonalite dier rasyonalite formalarndan biridir sadece. Mutlak ve evrensel kabul edilenin tikellik bilgisine dikkat ekmek aydnlanmann antimetafiziksel anlamda yeniden ortaya konmas demektir. Tarihe soyktksel dn, insann lm, anti hmanist refleksiyon, subjektivist metafizikten kopu, sonluluun snrlln hayat tarzlarmzn bitimliliinin ve tarihselliin kabul. Bu zaman iinde varolmak, geip gitmek, dnme ve yenilenmeye ak olmak demektir. Bu yenilenme iinde de tahakkm ilikileri olabilir. Tahakkme direni, diyaloun iindeki farkllklarn ve atmann stesinden gelinecei, dzenleyici pratiklerin kollektif ve tek sesli olarak formle edilebilecei normatif bir doru sylem idealini ve tek, doru, ideal bir heterotopya formunu varsaymaz. Foucaultya gre sosyal pratikler ncelikle glerin diyalog ierikli etkileimi, atmas ve glere direni srecidir. Foucaultnun amac daha ok totallemi sosyal dzenleme formlarn tarihsel geliimleri dahilinde kavramak, varolan formlar sorunsallatrmak ve buna direnen teki ya da farkl iin alternatif bir uzay amaktr. Direni totalleen ideal insan anlay tarafndan ezilmez, alternatif hayat ve dzenleme formu olan heterotopya, doru bir diyalog formu

225

buyurmak amacnda deildir. Tersine tekine akl ve diyaloun srekliliini devam ettirmek amacndadr. tekini amaya, kontrol altna almaya alrken zne, ayn zamanda kendini gvenlik ve istikrara ulamak iin meydan okunmaktan, artlmaktan tecrit etmeyi de dener. teki, zneyi kendini aldatc tam bir hakimiyet ryasndan serte uyandran, konumunu tekrar gzden geirmeye mahkum brakan eydir. Heterotopyalar ite bu alternatif kar duruu temsil eden, rahatsz eden, zneyi kendi sorgulamasna terkeden znenin mekandr. Borgesin bir hikayesinde yle geer:
Aynalarn dnyasyla insanlarn dnyas birbirinden ayr, blnm olmad bir ada, bir gece ayna halk dnyay igal eder. kan savan sonunda, Sar Sultann by gc sayesinde, ayna halk altedilir. Sar Sultan igalcileri aynalara hapsedip, bundan byle insanlarn hareketlerini taklit etmekle cezalandrlr. Artk ayna halk, insanlarn klesi yansmalardr. Ama bir gn gelecek, by bozulup, ayna halk da zgrlne kavuacaktr. 334

Ayna halknn mekan olarak heterotopya, Habermasn

diyaloundan dladklarn kurtaran gerek dnyayla gerilim ve umut dolu ilikisinde, susturulan dilini yeniden kazanacaktr. Bunun iin aklc syleme ve uzlamaya dayanan kamusal alann zgrletirilmesi ve daha farkl bir diyaloa almas gereklidir. Bu dorultuda kamusal alan tamamlayacak yeni kavramlarn deneysel bir almayla tarihsel ereveye oturtulmasnda ilk sray heterotopya kavram alabilir. Kamusal alan kavramnn aklamakta yetersiz kald farkllklar ve uyumazlklar alan olmasndan dolay konu edilmi heterotopik mekanlardan biri olan Palais Royal, srekli bir devinim ve deiimin, diyalojik bir karlamann, heterojenliin, farkllklarn iletiime geerek veya gemeden birarada olabilmesinin ve snfsal eitliliin rneidir. te yandan ise arkaik ve mitik bir yaplanmada, semboller ve ritellerin kimlik harcn kard ikilikler mekan olan mason localar ise baka bir heterotopya rnei olarak karmza kmaktadr. Bu iki farkl deerler kmesine ramen heterotopyada kesien mekanlar, kamusal alann evrensel kriterlerinin aklamakta yetersiz kald bir olumsallk, farkllk ve verili olanla uyumazlk sergilemekte ve
334

Necmi Zeka, Yollar atallanan Bahe, Aynal Gkdelenler, Dil Oyunlar ve Robespierre,

226

diyaloun te yannda kalmaktadr. kisi de ayn kavramsal ema iine sokulmayacak kadar farkllam rnein kendilerini ifade ettikleri ortak mekan heterotopyadr. Fakat zgrle alan heterotopya iinde barndrd olumsal ilikiler ve ikilikler nedeniyle her daim altn oyduu iktidarn evriliine ayak direyemeyebilir. Nihayetinde gei dnemlerinin arada kalm aykr mekanlar olan heterotopyalara verilen Palais Royal ve Mason Localar rneklerinde olduu gibi sistem heterotopyay dinamiklerinin iine dahil edecek, eski rejimle olumakta olan kapitalist sistemin arasnda bir istasyon olan bu mekanlar burjuvazinin egemenliine doru evrileceklerdir. Fakat te yandan burjuva kamusal alann bir paras olan heterotopyalar kamusal alann eksik yanlarn getirdikleri kaybedilmi zgrletirici diyalog ile tamamlayacaklardr. Dier bir ifadeyle, heterotopyann da bir anlamda paras olduu burjuva kamusal alan, tm bu eitlilii ve tekilii kapsayan bir kavram olmada yetersiz kalyorsa, heterotopya kavram, almada yorumland zere deneysel de olsa kamusal alan tamamlayc bir kavram olarak anlalamaz m? Ksaca bu alma, byle bir soruyu yantlama abasnn rndr ve yntemsel olarak deneysel bir aba olarak grlmesi mtevazilik messesini incitmemelidir.

Postmodernizm iinde, der.Necmi Zeka, Ky Yay., stanbul, 1990, s.8

227

KAYNAKA Akn, Asm, Tarih Boyunca Masonluk, Hacettepe-Ta Yaynlar, Ankara, 1998. Alcott, Louisa May, LITTLE WOMEN, 1869, American Heritage Classics CD. Amstrong Kelly, George, The Machine of the Duc DOrleans and the New Politics, The Journal of Modern History, Volume 51, Issue 4, Dec. 1979. AnaBritannica, Cilt 18, fifteenth Edt., The University of Chicago,1989. Anderson, James D.D., Minister of Scotts Church in West Minister, The New Book of Constitutions of the Antient and Honourable Fraternity of Free and Accepted Masons Containing Their History, Charges, Regulations, etcfor the use, London, 1738. Arendt, Hannah, nsanlk Durumu, ev. Bahadr Sina ener, letiim Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1994. Arkun, Ender, Masonlarn Dnce Evrimine Katksna Ksa Bir Bak, Mimar Sinan, Say 77,1990. Ayfer Murat zgen, Masonluk Nedir ve Nasldr?, nc Basm, Sim Matbaaclk, Ankara, 2002. Babeau, Albert, Paris en 1789, 2nd edition, Paris, 1892. Bachelard, Gaston, The Poetics of Spaces, Boston Beacon Press, 1964. Baigent, Michael, Richard Leigh, The Temple and the Lodge, London, Corgi Books, 1990. Baker, Keith Michael, Defining the Public Sphere in Eighteenth-Century France, Habermas and the Public Sphere iinde, edt. By Craig Calhoun, 1992.

228

Bakhtin, M. M, Rabelais and His World, Bloomington, Indiana University Press, 1984. Ballon, Hillary The Paris of Henri IV: Architecture and Urbanism,The MIT Press, London, 1991, Architectural History Foundation NY. Baudrillard, Jean, Fatal Stratejies, New York, Semiotex, 1990. Benjamin, Walter, Pasajlar, ev. Ahmet Cemal, kinci basm, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1995. Bergdoll, Barry, European Architecture 1750-1890, Oxford University Press, 2000. Bykolu, Teoman, Tampliyeler ve Hrmasonlar, Mimar Sinan, Say 106, 1997. Brogden, William, Freedom and Love: A sermon preached before the ancient and honourable society of free and accepted masons, in the parish church of St. Anne, Annapolis, 1749. Bumin, Krat, Demokrasi Araynda Kent, Birinci Basm, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1990. Burke, Edmund, Reflections On The Revolution in France, 1790, American Heritage Classics CD. Burke, Jane M., Jacob, C. Margaret, French Freemasonry, Women, and Feminist Scholarship, Journal of Modern History 68, September, 1996. abuklu, Yaar, Anarko-Feminizm ve Beden, Varlk, Mart 2001. Calhoun, Craig, Introduction: Habermas and the Public Sphere, Habermas and the Public Sphere iinde, edt. by Craig Calhoun, 1992. Hazelrigg, Lawrence E., A Re-examination of Simmels The Secrecy and the Secret Society: Nine Propositions , Critical Assesments Volume III: Georg Simmel iinde, edt. by David Frisby, Routledge, London and New York, 1994 ve Social Forces, vol. 47,1968. Cryer, Neville, Woman and Freemasonry, News of Grand Lodge of York,

229

May 1995. Curl, J. Steven, The Art and Architecture of Freemasonry, The Overlook Press, New York, 1991. laan, Emin Trkiye'deki En Byk Mason stad- azam, Prof. Dr. Orhan Alsa ile Konutu, "Masonlarn Kimseye Zarar Yok", www.mason.org dan alnmtr. (12.03.2001) De Sade, Marquis, Justine: Erdemin Felaketleri, ivi Yazlar, ev. Birsel Uzma, nc Basm, stanbul, 2001. Dermott, Laurence, Ahiman Rezon: or a help to all that are or would be free and accepted masons, (with many additions.),The third edition by Laurence Dermott, London, 1778. Dumas, Alexandre, The Man in The Iron Mask ,1860, American Heritage Classics CD. Durkheim, Emile, Elementary Forms of the Religious Life, translated by Joseph Ward Swain, New York and London, Free Press, 1915. Eco, Umberto, Foucault Sarkac, ev. adan Karadeniz, Can Yaynlar, stanbul, 1992. Elias, Norbert, Uygarlk Sreci Cilt 1, letiim Yaynlar, ev. Ender Ateman, 2. Bask, stanbul, 2002. Ferguson, Pricilla Parkhurst, The Flaneur on and off the streets of Paris, , The Flaneur iinde, edt. by Tester Keith, Routledge, NY, 1994. Fernandez, James, Emergence and Convergence in Some Afican Sacred Places, in GeoScience and Men, Geoscience Publications, Vol. 24, Louisiana State University, 1984. Fontana, Joseph, Avrupann Yeniden Yorumlanmas, AFA Yaynlar, stanbul, 1995. Foucault, Michel, Of Other Spaces, trans. by Jay Miskowiec, Diacritics, Vol.16, No.1, The John Hopkins University Press., 1996 Foucault, Michel, Byk Kapatlma, ev. Ik Ergden, Ferda Keskin, Ayrnt

230

Yaynlar, stanbul, 2000. Foucault, Michel, zne ve ktidar, ev. Ik Ergden,Osman Aknbay, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000. Foucault, Michel, Cinselliin Tarihi, ev. Hlya Uur Tanrver, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2003. Foucault, Michel, Dostlua Dair, ev. Cemal Ener, Telos Yaynlar, 1992. Foucault, Michel, Discipline and Punishment, trans. Alan Sheridan New York, Pantheon, 1977. Foucault, Michel, ktidarn Gz, ev. Ferda Keskin, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2003. Foucault, Michel, Kelimeler ve eyler, ev. Mehmet Ali Klbay, 2. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 2001. Fraser, Nancy, Rethinking the Public Sphere: A Contribution to the Critique of Actually Existing Democracy, Habermas and the Public Sphere iinde, edt. Craig Calhoun, 1992. Free Masons Calender or an Almanac, printed for the Company of Stationers, For the Year of 1175, Anne Louisi containing many useful and curious Particulars relating to freemasonry, England, 1775. Geist, J.F., Arcades - History of a Building Type, MIT Press, 1983. Giarrizzo, Giuseppe, Massoneria e lluminismo nel Europa del Settecento, Prima Edizione, Venezia, Marsilio Editori, Novembre 1994. Goffman, Ervin, Interaction Rituel: Essays on Face to Face Behaviour, Penthion Books, 1982. Habermas, Jurgen, Kamusalln Yapsal Dnm, ev. Tanl Bora, Mithat Sancar, 3. Bask, stanbul, letiim Yaynlar, 2000. Jrgen Habermas, Kamusal Alan: Ansiklopedik Bir Makale, ev. N. Erol, Birikim, No.70, 1995. Heise, Ulla, Kahve ve Kahvehane, ev. Mustafa Tzel, Dost Yaynlar,

231

Ankara, 1996 Hetherington, Kevin, The Badlands of Modernity, International Library of Sociology, New York, 1997. Hobsbawm, E. and Terrence Ranger, The Invention of Tradition, Cambridge University Press,1983. nsanlk Yolunda Masonluk, Hr ve Kabul Edilmi Masonlar Byk Locas Dernei, Ankara ubesi, Ankara, 2000. Jachin and Boaz, or an authentic key to the door of freemasonry, London, 1763. Jacob, C. Margaret, Living the Enlightenment:Freemasonry and Politics in 18th Century Europe, New York, Oxford University Press, 1991. Jefferson, Thomas, Autobiography, 1743-1790, American Heritage Classics CD. John J. Robinson, Born in Blood: The Lost Secrets of Freemasonry, New York, M. Evans & Company, 1989. Johnson, Paul Christopher, Secrecy, Gossip and Gods: The Transformation of Brazilian Candombl, Oxford Press, 2002. Kippenberg, H.G., G.G. Stroumsa, Secrecy and Concealment: Studies in the History of Mediterrenean Near Eastern Religions, Brill Academic Publications, 1995. Landes, Joan B, Women and The Public Sphere in the Age of French Revolution, Cornell University Press, Ithaca and London, 1988. Layktez, Celil, Balangtan Bugne Kadar Ritelimizin Inkisafi, Mimar Sinan Yaynlar, No:1, Yenilik Basmevi, stanbul 1972. Lefebvre, Henri, The Production of Space, Trans. By Donald Nicholson Smith, Blackwell, 1998. Le Palais Royal, Morance-Paris, Guides Morance, Paris. MacNulty, W. K. Kirk, Freemasonry, A Journey through Ritual and Symbol,

232

http://www.geocities.com/ezoterika_thamos/maspol.html den alnmtr. (03.7.2004) Mah, Harold, Phantasies of the Public Sphere: Rethinking the Habermas of Historians, The Journal of Modern History 72, Mart 2002. Margaret, Jacob, C. Living the Enlightenment:Freemasonry and Politics in Eighteenth Century Europe, Oxford University Press, 1991. Mason, Harris Thaddus, A Sermon, Charlestown,1796. Karl Marx ve Friedrich Engels, Komnist Manifesto, ev. Muzaffer Erdost, 4. Bask, Sol Yaynlar, Ankara, 1998. Melville, Herman, Stories, Poems, and Letters, Laurel Reader, New York 1962. Mercier, Louis-Sebastien, Paris Tablosu, ev. Aysel Altnel, 1. Bask, thaki Yaynlar, stanbul, 2004. Masonluk, Mimar Sinan Yaynlar , Say 10, 1998. Nalacolu, Halil, Heterotopya, Koloni ve teki Mekanlar: Michel Foucaultnun Ksa Bir Metni zerine Dnceler, Dou ve Bat, Yl 5, Say 19, 2002 Nedelman, Birgitta, Secrecy as Macrosociological Phenomenon: A Neglected Aspect of Simmels Anaysis of Power, Ders Notlar, Floransa, 1985. Odyakmaz, A. Nevzad, Bektailik, Mevlevilik ve Masonluk, kinci Basm, zne Yaynlar, stanbul, 1999 Perle, Epstein, Kabala:Musevi Mistiklerin Sonu, 3. Basm, Dharma Yaynlar, stanbul, 2000. Pick, L. Pick, G. Norman Knight, The Pocket History of Freemasonry, London, Frederick Muller Limited, 1953. Poe, Edgar Allan, The Murders in The Rue Morgue And The Mystery of Mare Roget ,1850, American Heritage Classics CD. Robison, John, Proofs of a Conspiracy Against All The Religions and

233

Governments of Europe, carried on in the secret meetings of freemasons and illuminati, Fouth Edt., London, 1798. Rome, Vivian, The Royal Chateaux of Paris, Putnam Great Russell Street by W. and J. Mackay Co., London, MCMLVI. Sami,Halil,Masonluk,.http://www.kemalinaskerleri.8m.com/Masonluk/masonlu k.html (15.12.2002) S. Ku, Agnes, Revisiting the Notion of Public in Habermass Theory : Toward a Theory of Politics of Public Credibility, Sociological Theory, Vol. 18, No.2, July, 2000. Sennett, Richard, Gzn Vicdan: Kentin Tasarm ve Toplumsal Yaam, ev. Sha Sertabibolu, Can Kurultay, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1999. Sennett, Richard, Kamusal nsann k, ev. Serpil Durak, Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yaynlar, kinci Basm, stanbul, 2002. Sennett, Richard, Ten ve Ta, ev. Tuncay Birkan, Metis Yaynlar, stanbul, 2002. Simmel, Georg, The Sociology of Secrecy and of Secret Societies, American Journal of Sociology 11, 1906. Spagnoli, Paul G. ,The Revolution Begins:The Lambescs Charge, 12 July 1789, French Historical Studies, Volume 17, Issue 2, 1991. Sutherland, D.M.G, France 1789-1815:Revolution and Counter Revolution, NY, 1986. Taussig, Michael, Defacement:Public Secrecy and Labour of Negative, Stanford University Press, 1999. Tekeliolu, Orhan, Foucaultnun Sosyolojisi, Alfa Aktel Yaynlar, Bursa, 2003. Tilly, Charles, Avrupada Devrimler, ev. zden Arkan, Yeni Bin Yl Yaynlar, stanbul. Viault, S, Birdsall, The Modern European History, McGraw-Hills Colledge Core Books, 1990.

234

Williams, Raymond, The Politics of Modernism, Verso, NY, 1996. Wilson, Thomas, Solomon in all his glory: Being a true guide to the inmost recesses of free-masonry, both ancient and modern, Dublin, 1777. zgr Masonlarn Yasalar evirisi, Byk Mason Mahfili Dernei Yaynlar, Lebib Yalkn Yaynlar, stanbul, 1989. Yates, F.,The Rosicrucian Enlightenment, Paladin edn, Fogmore, 1975. Zab, Filiz ulha, Siyasal Kuramda Kamusal Alan Sorunsal: Habermas ve Arendt, Doktora Tezi, Ankara niversitesi SBE, 1997. Zeka, Necmi, Yollar atallanan Bahe, Aynal Gkdelenler, Dil Oyunlar ve Robespierre, Postmodernizm iinde, der. Necmi Zeka, Ky Yaynlar,1990. The Oxford Centre for Real Estate Management - Paris - Retail (Early) http://www.brookes.ac.uk/schools/rem/paris/paris_thumb_pages/paris _palais_royal_arcades.htm (7.12.2004) Wikipedia - The free encyclopedia http://en.wikipedia.org (6.6.2004) Saint-Germain-on-line http://www.ville-st-germain-en-laye.fr/ (13.8.2004) Place des Vosges http://www.paris.org/Monuments/Vosges (23.7.2004) Jeu de Paume Jardins du Palais Royal http://www.jack-travel.com/Paris/ParisHtml/ Paris_Visit_1thJeu_de_paume_Palais_Royal.htm (22.8.2004)

235

ZET Bu almada, Aydnlanma anda kamusal alan ve heterotopya kavramlar iki rnek mekan analizi ekseninde incelenmitir. Aydnlanma Dnemi kamusal alann anlayabilmek iin tarihsel boyut ve diyaloa dayal aklc bir kamusal alan eletirisi yapan Habermasa bavurulmutur. Modern toplumun oluumunda yapsalla diyalektik ilikisi iinde kendi kamusaln oluturan somut, aklc birey-znenin dladklar, mekan zerinden tarihsel ve eletirel olarak deerlendirilecektir. Fakat incelenecek olan mekanlar anlayabilme abasnda heterotopyay da iine alan kamusal alan kavram Palais Royal ve Mason Localarnn kamusalln tam olarak aklamakta yetersiz kalmaktadr. rnek mekanlarn aklayabilmek iin Foucaultnun heterotopya kavram kullanlacak ve bu sayede teki kamusallklarn ifadesi olarak heterotopik mekan, kamusal alana iade edilecektir. almann ilk blmnde Habermasn kurucu birey-znelerin akl kendilerine kapatarak kurguladklar kamusal alan kavram ve Foucaultnun tekiletirilmi insann barndran ama ayn zamanda oluturduu alternatif dzenlemeyle kendi tekisini oluturarak iine kapanan heterotopyalar incelenecektir. kinci blmde kamusal alan ve heterotopik mekan rnei, Aydnlanma a Parisinin toplumsal ve topografik bir yapsal incelemesinin ortasna, tarihsel bir analizle yerletirilecek Palais Royal olacaktr. nc blmn konusu ise, ikinci mekan incelemesi olarak, eski alardan biriktirdikleriyle ekillendirdii tarihsel rgtleme yapsnn ve Aydnlanmada geirdii deiimin kazandrd modern ehresinin yine tarihsel bir analizle tartlaca mason localardr. Sonu blmnde ise Foucault ve Habermasn diyalog zerinden eyleyen zne ekseninde epistemolojik bir karlatrmas yaplacaktr. znenin ve mevcut iktidarn altn kazarak diyalou tekine de aan Foucaultnun somut ikizlenmi znesinin, mekan edindii heterotopya ile kamusal alann eksik kalan boluklarn ve ara yerlerini nasl doldurduu tartlacaktr.

236

ABSTRACT Reide Adal, The Public Space And The Analysis Of Heterotopic Spaces In The Enlightenment: Palais Royal And Freemason Lodges, Masters Thesis, Advisor: Y. Do.Filiz ulha Zabc. The aim of this thesis is to analyse the public space and heterotopia in the Enlightenment on the axis sample space analysis. To understand the public space, Habermas who criticizes the public sphere from the historical point of view depending on the rationalist dialogue, will be taken into consideration. In the formation of modern society, the other that has been left ouside by the concrete, rational individual-subject will be evaluated on the spatial basis. Nevertheless, in an attempt to grasp the sample spaces, Palais Royal and freemason lodges, the concept of public space that includes the heterotopia is not sufficient enough. To explicate these spaces, Foucault concept of heterotopia will be joined to public space as a representative of other publicness. In the first chapter of this thesis, the Habermas public sphere concept that was formulated by the rational, individual-subjects forming their outside aswell and Foucaults heterotopia as the alternate social ordering that hosts the other will be analysed. In the second chapter, first heterotopic, public space sample, Palais Royal will be put into the heart of Enlightenments social, historical and topographic analysis. In the third chapter, aim is to analyse the freemason lodges as a second case space within their organizational structure depending on the historical heritage and the breaking points in their history during the modernization period. In the conclusion, from the departure of epistemological

comparison of Habermas and Foucault on subject and dialogue, how the heterotopia that hosts the concrete, representative subject that gives way to the dialogue undermining the existing power and subject relations can fill the gaps and mids of public sphere will be discussed in the light of sample space analysis.

237