Mek an zerinde Mcadele: Egemen(lerin) Tiyatro Yaplarna K ar Bo Uzamda Direnme ve Ezilenlerin Bellei Olar ak Teatr al Alan Dnn nas1

Spatal Struggle: Resstng In Empty Space Aganst The Places Of Domnance And The Constructon Of Off-Space As A Collectve/Cultur al Memory
ZET
Mekan ntr bir mevcudiyet deildir; tersine, iinde retildii toplumun bir paras olarak snf ve toplumsal cinsiyet gibi tahakkm ve direnie ait vektrlerinin izlerini iinde tayan kltrel ve ideolojik bir inadr. Tiyatro yaplar da tpk dier mekanlar gibi egemenle madunun mcadelesinin kaydedildii bir metin olarak okunmaya uygundur. alar boyunca teatral olan mekan zerinden takip ettiimizde; egemenin giderek snrlarn daraltt mekanlar ina ederken, madunun ise snrlara kar da direnerek, teatral etkinlikleri igal ettii bo alanlar geici olarak teatralletirerek ve otonomlatrarak somut olmayan mekanlar oluturduu gze arpar. Diegesis bo alann geici merkez haline gelmesi iin gerekli unsurlardan biri olurken, bir dieri diegetik olann yedeinde tad alan-ddr. Bu iki zelliin bir aradal egemen teatral alanlara kar direnen, otononom ve geici teatral alanlar ina etmenin n kouludur. Madunun kltrnn bir paras olan popler halk tiyatrolarnn genlerinde tad bu zellik, ayn zamanda madunun otorite kart direnii eleri kolektif belleine yazmak/kaydetmek iin de kulland bir yntemdir.

ABSTRACT
Place is not a neutral entity; on the contrary, it is a cultural and ideological construction, which is arises from the society. Place, as a social geography, brings the vectors of domination and resistance within its class oriented and gendered structure. Theatrical places, like other places, are appropriate to be read as a text that records the struggle between dominant and resistant. Theatrical places are enclosed and encircled by ruling classes through the ages; on the other hand, subordinates resist against boundaries, and prefer to use empty spaces in order to constitute intangible/theatrical/autonomous spaces and temporary dwellings. Diegesis and creating off-space are essential instruments for changing empty space into temporary- autonomous theatrical center to resist the hegemony of dominant theatrical places. These culturally coded instruments of popular/folk theaters of subordinates are useful for oppressed to inscribe/record antiauthoritarian and resistant agents in collective memory.

1. Bu yaz VI. Uluslararas Kltr Aratrmalar Sempozyumunda (9/9/2011) szl olarak sunulan ilk versiyonundan hareketle gelitirilmitir. 2. (*) Yrd.Do.Dr., Mersin niversitesi letiim Fakltesi R.S.T. Blm delininyeri@gmail.com

HAKAN ALTUN

-her a, bir sonrakini dlemekle kalmaz, ama d kurarak uyan da zorlar. w. benjaminBaskya kar direni olanaklar kukusuz umut veriyor. Ama bask her ada ok fazla can yakt. Bugn de yakyor. Basknn ve iddetin ald canlardan birine: Mimar Onur Yaser Cana sevgiyle ve zlemle.

Giri Bu alma, tiyatro mekanlarn form ve sahne-seyirci ilikisi zerinden takip ederek, toplumsal mcadelenin izini srmeyi murat etmektedir. Bir mekan, her zaman ahit olduu iktidar mcadelesini kaydeder. Dar bir evrimci ereveden yaklalmad lde formlarndeiimlerinden, onlar eip bken ve yeniden ekillenmelerine yol aankuvvetleri grmek mmkndr. Bylece egemen ve madun arasndaki ilikileri ve snfsal eilimleri gsterenbir anlam haritas ortaya kacaktr. Egemenlerin tiyatro mekanlarna uygulad tazyik ile ezilenlerin buna tepkilerinin teatral/mekansal tercihlere etkisi deerlendirilerek, kapatlmaya kar direnme stratejilerinin ortaya kard estetik biimleniin kltrel bellekle ilikisine baklacaktr.

Mekan/Tahakkm/Direni Mekanntr bir mevcudiyet deildir; snf, toplumsal cinsiyet gibi tahakkmn ve direniin izlerini tayan kltrel/ideolojik bir inadr. Alan, yalnzca zerinde bir eylerin gerekletii edilgen ve soyut bir meydan olarak dnlemez. orantsz iktidar ilikilerinin (gizli) ortam ve (maskelenmi) davurumu olmasndan dolay uzamsallklarn tm politiktir. (Pile ve Keith, 1993: 2, 217) Mekan ve iktidar karlkl olarak birbirlerini kurarlar. Bir yapnn formu, ayrmlar, ilevleri vb. mekana konumlanan iktidarn g hatlar tarafndan ekillenirken; yap da iktidar yenidenretir. Bir kez uzamsal formlar yaratlnca kurumlama eilimi gsterirler ve eitli yollarla gelecekteki toplumsal sreleri etkilerler. (Spain, 1992: 6) Direni mekanlar ise yapnn atlaklarna, yarklarna yerleerek oray yeniden tanmlamaya alr. Sennetin mekan-beden ilikisi balamna yerleen siyasi beden tabiri, iktidarn mekan dolaymyla rettii baat beden imgelerinden mamul toplumsal dzeni kasteder. (Sennet, 2011: 18)Beden, mekan zerinde srgit yryen iktidar ilikileriyle kurulurken; toplumsal olan, mekansal ilikiler yumanda ekillenir. Alan ve toplumsal ilikiler ylesine girift bir ekilde baTiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

Dier yandan, teatral mekanlar irdelenirken Bat tiyatrosu temel alnmtr. Bunun balca nedeni, bilgi retimindeki Batmerkezli bakn hegemonyasdr. Bununla birlikte, Trk modernlemesinin zgn koullar da teatral alanlara Batyla benzer bir serveni dayatmtr. Bu durumu amak iin Batya evrimci/gelimeci baktan mmkn olduunca uzak durularak baklmaya allacaktr.

laycs olarak deerlendirilmelidir. (Spain, 1992: 6) Mimari form, zerine yazlan toplumsal cinsiyet ve snf gibi statye dayal ayrmlar belirginletirir. deoloji, iktidar mimari olarak ina eder. Mekann grameri ise egemen ideoloji dolaymyla ekillenen toplumsal ilikilerin dzenlenmesiyle kurulur. Bu gramerin temel kodlarysa: eriimi belirleyen mekann aklar ya da kapallklar, tutsakl belirleyen snrlamalar, hakimiyeti/merkezi belirleyen koordinatlar ve iine kabul ettiklerini tabakalara ayran blgeler olarak dnlebilir. Farkl snflara ve statlere ait kesimler uzamsal olarak birbirlerinden ayrlmlardr. Bu kez mimari form ideolojik ilikileri retmeye balar. Egemenin yeri merkez/hkim konumken, snflar/statler uzamsal olarak farkllarlar. Dier yandan, farkl statdeki zneler ayn mekanfarkl deneyimlerler. Egemenler etki alann arttrmaya, ezilenler de zerk alanlar oluturmaya abalarlar. Son kertede mekan, tahakkm ve direni mekanlar olarak yarlr. Mekann toplumsal inasn anlamak kendimizi kurma biimlerimizi anlamak demektir. (Schick, 2001: 14) Teatral Mekanlar Sz/beden sanat olarak tiyatro, tarihe not demez. Oysa mekanla kurduu iliki ona sesini duyuraca bir beden sunar. Harabe halinde olan ya da kullanmna devam edilen tiyatro yaplar, mekan ve performans kaytlar olan tarihi belge ve bilgiler, eitli topluluk ve uygarlklarda srmekte

maya tabi tutma ltyle sakatlanmadan bir arada deerlendirildiinde; tiyatromekan ilikisi, ifade olanaklarna sahip bir kltrel yaz gibi deerlendirilebilir. Teatral mekanlar sanld kadar dilsiz deildir, konumlar, oyun alanlarnn biimi, sahne yaps, yontular, kabartmalar bize o an kltrel yaam zerine ok sz syleyebilirnk bu yaplar sadece tiyatro deil o toplumlarn kltr merkezleridir. (Dilmen, 39) Mzii toplumun haritas olarak deerlendiren Attalinin saptamas, tiyatroya da uygulanabilir: Haritaclk gibi mzik de atma halindeki dzenlerin ezamanlln kaydetmektedir. (Attali, 2005: 22) Tiyatro toplumun isterlerine, gereksinimlerine, beklentilerine, mzakere ve mcadelelerine gre konum/ekil alr. Teatral mekanlar toplumsal yapnn tezahrlerini yanstan, tahakkmn ve direniin izini tayan; halihazrda zerinde mcadelenin srd, mimari olduu kadar simgesel ve ideolojik da olarak ina edilen alanlardr. Tiyatro, patella refleksi gibi tepki vermektedir; toplumun sinir ana yaplan bir baskya teatral alandan tepki gelir. Bu tepkinin tahakkm ierdii gibi direnii de ieren; tahakkm yanstt gibi direnii de reten ift deerli bir yansma olduu gzden kamamaldr. Kltrel bir kurum olarak tiyatro yaps, bir iaret tadr. Egemen ideolojileri hem reten hem de gelitiren sanatn maddi temsilcisidir. (Bennett, 1990: 136) Teatral mekan odakl kltrel/toplum-

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

MEKAN ZERNDE MCADELE: TEATRAL ALAN DIININ NASI

lantldr ki bu iki kavram birbirinin tam-

olan teatral performanslar tarihsel srala-

HAKAN ALTUN

sal envanter karldnda ak alanlar zgr edimle, dolaymszlkla, katlmclkla, znelikle; kapal alanlar ise tahakkmle, hiyerariyle, otoriteyle, kapatlma/dar atlmayla akr. Bu balamda egemen snflar/ideolojiler mdahil olduklarnda teatral alanlarn darald, etrafna snrlar izildii, kapandn grmekteyiz. Halk tiyatrolar ak alanlar yelerken, kapanan alanlarda da aklklar yaratmaya alr ve snrlar ilga eder. Entropi ilkesi ile hareket eden halk tiyatrolar dzende gedikler aarak kendine zgrlk alanlar yaratr. zgrln gstergesi, etkinlie dahil olan btn taraflarn eyleyici/zne olma katsaylarnn yksekliidir. Egemenin tahakkm altndaki mekanlarda, taraflar arasndaki g fark, ezilenlerin kapal alanlardan kamasna olanak vermese de alanda aklklar yaratacak stratejiler gelitirmek iin mcadele etmesine neden olur. Ezilenlerin kapal alanda gedikler ap kaabilecei stratejilerden nde geleni teatral alan-dna kamak ve orada direnmektir. Bir ynyle gizli senaryo olarak deerlendirilebilecek bu yaklam diegesis marifetiyle gerekleir ve halk tiyatrolar, haliha-

rimleen bir rota yelenmeyecektir. Kukusuz, kronolojik olarak bakldnda, teatral alanlarn nce etrafnn sonra da stnn kapandn ve son kertede de tiyatrolar iin zel olarak ina edilen yaplarn belirdiini syleyebiliriz. Egemen ideoloji aksi bir sylemi ina etse de, tiyatro yaplarnn belirmeye balamas, ak alanlarda tiyatro yaplmadn ve/veya yaplann deersiz olduunu gstermez. Tersine bu ynelim teatral alana yeni eklenen gelerin fotoraf karesinde yerini almalarndan te bir anlam tamaz ve kkrtt ilerlemeci sylemi hakllatrmaya da yetmez. Kapanma ve yaplamaya dair bu stop motion ereve, teatral alana sirayet eden iktidarn ayak izlerini takip ederken kolaylk salamas iin kullanlacaktr. Teatral alanlarda kapanma/yaplama iktidar ieren merkezcil, ak alansa direnii ieren merkezka bir gtr. Ak alanda tiyatro yapma srar ezilenlerin teatral alanda direniinin gstergesidir. Teatral alanlar deerlendirirken,

yerlemimizi belirleyebilmek adna yaklak on kstas kullanlacaktr. Bunlardan ilki, teatral alann evresinin ak ya da kapal olmasdr. kincisiyse, oyun alanyla seyir alan arasnda (ara blmlemeler dahil) ayrmnn ve buna bal olarak da kat bir seyirci oyuncu farkllamasnn olup olmaddr. Seyir yerinin snfsal konumlara gre ayrmlama/mas bir baka lttr. Buna bal alt kategori olarak sahne-seyir yeri ilikisi dikkate alnacaktr. Bu iliki katlmclktan drdnc duvarn inasna kadar

10

zrda bunu gerekletirebilecek aralara ve gerekli olan sahne seyirci ilikisine sahiptir. Kapatlmann yks Teatral mekanlar ile kast edilen dorudan tiyatro yaplar deildir. Tiyatro tarihinde yaplama sonradan gelir. Ayrca teatral mekann/yaplarn dnmnn izini srerken Bat-merkezli bir yaklamla ak alandan kapal salonlara doru ev-

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

konusu olduunda, seyir yerinin ona bir zerklik salayp salamadna da dikkat etmek gerekir; seyircinin konuma, yemeime, ge katlabilme, kolayca terk edebilme ya da temsil srerken ara verebilme gibi zgrlklere sahip olup olmamas belirleyicidir. Yine bir dier lt gr as ile ilgilidir; oul odakllktan, tek ve doru bak asn dayatan perspektife deien bir eitlilie sahiptir. Bir dier kstas teatral alann hareketli ya da duraan olmasdr. Oyun alannn biimi ve seyir yerine gre konumu da nemli bir lttr: Sahnenin daire biiminde olup seyircinin etrafna yerlemesi ya da kare biiminde olup seyircinin sahnenin karsnda olmas gibi. Oyun ve seyir yeri arasnda ereve ve/veya ykselti gibi herhangi bir engelin/bariyerin olup olmamas da belirleyicidir. Btn bu ltler teatral mekannkapatlma, direnme ya da zgrlk alan olarak konumunu belirlemek iin gereklidir. Tiyatroda mekann yks hap-

edimdir. Oyun alan, geici olarak merkezleen herhangi bir yer olabilecei gibi, bu yer devinim halinde de olabilir. Oyuncu seyirci ayrmndan sz edilemez; oyun yeri seyir yeri ayrmndan da. Mekansal olarak bir snrn, kstlamann olmad tiyatro, btnyle zgrdr. Bylesi bir tiyatro kkensel olarak eitliki, snf ayrmnn ve tahakkmn olmad bir toplumu iaret etmektedir. Antik Yunanda enlik ezgilerinden tragedyaya dnen tiyatro, iktidarn ve snflarn tarihinin yazlmakta olduunu syler. Tragedya toplumsal mcadelenin izlerini iinde barndran dithyrambos korosundan doar. Tarihin ilk ezilenleri ve dolaysyla da ilk bakaldranlar kadnlardr. Snflar cinsiyeti smrnn zerine bina edilir. Sanat kadnlar kefetti. Erkekler ise onun dzenini icat ettiler: Yaplar, oyunlar, oyunculuu. (Boal, 2003:27) Bu durumun teatral alandaki ilk karl da sabitleen bir oyun alannn ortaya kdr.
Dithyrambos balangta kadnlarn Dionizyak thiasosuna aitti. Dithyrambosun bir sanat biimi olarak evrimindeki ilk aama, kadnlarn toplumsal konumlarnn ardndan thiasosun kyd. kinci aamayaysa, bir alay ilahisi olarak sylenecei yerde, bir altarda sabitletirildii ve bylece stasimon ya da ayakta sylenen ark aslnda bir <<durak>> haline geldiinde ulald. (Thomson, 1990: 204)

sedilme eretilemesiyle zetlenebilir: yapnn iine kapatlmaya allan bir etkinlik olarak ak alanlarda zgrln srdrmek iindirenir. Mekan zerinden tiyatronun soy ktn takip ettiimizde karmza kapatlmann ve direnmenin yks kar. Balangta, Tiyatro insanlarn ak havada zgrce syledikleri bir arkyd. Bu herkesin zgrce katld bir kutlamayd. (Boal,1996: 7) Bir balangla tanmlayacaksak, tiyatro, enlik alanlarnda/ alaylarnda zgrce hareket eden ve kendi-

11

Ezme ezilme ilikisinin ikinci tezahr, daha sonra oyuncuya dnecek olan

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

MEKAN ZERNDE MCADELE: TEATRAL ALAN DIININ NASI

deien bir yelpazeye sahiptir. Seyirci sz

ni snrlanm mekanlara kapatmayan bir

HAKAN ALTUN

koroyu yneten bir rahibin ortaya kdr. Bylece oynayan-izleyen ayrmnn da belirmeye baladn syleyebiliriz.
Diyonisos trenlerinden ditiramp denen yeni bir korolu gsteri dzenlendi. Bu gsterinin temeli korobann balca blmlerini okuduu, koronun da buna bir nakarat ekledii dinsel bir geit treniydi. Bu tren ilahiye, din adam ozana, kendisine bal kimseler de koroya dnmt. (Thomson, 1987: 47)

da Soylu-Halk diyalounun bir yansmasyd. Trajik kahraman, Devletin tiyatroyu insanlar slah etmenin politik bir aygt olarak kullanmaya balamasyla ortaya kt.(Boal, 1996:43) Atina kent devleti tarafndan desteklenen tiyatro etkinlii, kukusuz egemen snfn karlarn gzetmek durumundadr.
Kent devleti iin esiz bir propaganda aracdr ve ozann yapmak istediklerine izin verilecei kesinlikle dnlemez. Tragedya yazarlar devlet adna almakta ve kendinden istenenleri tedarik etmekteydi; devlet de, kukusuz, parasn dedii oyunlarn kendi politikasna ya da ynetici snflarn karna ters dmesine izin vermeyecekti. (Hauser, 1999: 41)

Dithyrambos .. 560larda Attikada oyun arabasyla dolaarak temsiller veren Thespisin katalizrlnde tragedyaya dnmeye balar. Oyun arabas hareketli olandan duraan olana geii ya da kapal alana gemeye direnii; yani, bireii iaret eden manidar bir metafordur. Krsal kkenli olan Dionysos tapnm siyasi nedenlerle kente tanr.Sonuta onun tarmsal karakteri de deimi oldu bu nedenle de onu Attika krsal kesimindeki son kkenlerinden kesin biimde ayran bir takm zellikler kazand. (Tompson, 1990: 181). Dithyrambostan tragedyaya gei egemenin tiyatroyu arasallatrmasnn bir rneidir. Oyun alan ve seyir alan netleerek te-

Bu nedenlerle Hauser, Atina Demokrasisinin rn olan festival tiyatrosunun kesinlikle halkn tiyatrosu olmadn savunur. Antik dnemin gerek halk tiyatrosu devlet tarafndan sbvanse edilmeyen, dolaysyla yukardan emir de almayan mimdir. (Hauser, 1999: 40) Sennettin, ikisi de antik mekanlar olan agora ile tiyatro arasnda yapt ayrm, artk bir mcadele alanna dnen teatral alan iaretlemede yarar salayacaktr. Gzetleme rejimi ve duyulacak tek sz zerine odaklan bir tecrit mekan olan tiyatronun aksine; agora, ak bir alan olarak ezamanllk ve eitlilii iinde barndrr.
Agorada tek tek seslerden hibiri btne hakim olmuyordu genellikle. Antik kentin tiyatrolarnda ise insanlar sessizce oturup tek, devaml bir sesi din-

12

atral alan kat izgilerle ikiye yarlr. Bu iki alemin insanlar da kati biimde oyuncular ve seyirciler olarak ikiye blnmeye balar. Ortasndan paralanm teatral alann etraf evrildiinde de ilk tiyatro binas ortaya kar. Ayn dnemde kahramann da korodan ayrlarak ortaya kmas manidardr. Boale gre durum snfsal ayrmlarn bir tezahrdr, msebbibi ise aristokrasidir. Kahraman-Koro diyalou asln-

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

sahneyi grme/duyma olanaklar da eittir. Oyun yeri-seyir yeri ve oyuncu-seyirci birbirinden kat snrlarla ayrlsa da; yazar oyuncu olarak, halk da koroda yer alarak eyleme katlabilmektedir. Antik Yunan tiyatro yaplar bize teatral alanlarn tahakkm altna alnmasnn ilk admn ve dorultusunu grnr klar. Egemenin teatral alan istilas devam ederken dier yandan ak alanlarda direni sryor. Hauserin tespit ettii ekliyle halk tiyatrosuna dnen enlik, alanlarda tutunmay srdryor. Halk tiyatrosu, sekinlerin, soylularn, egemen ve aydn snflarn dndaki toplumsal kesimin tiyatrosudur. (And, 1985: 43) Doas gerei, otoriteye, gelenee, ihtiama, yapmaca kardr. (Brook, 1990:86) Bu zgrlk kanal, Andn belirttii gibi, tiyatronun can damardr. (And, 1985: 43) Etraf evrilen teatral alann Helen mparatorluuyla birlikte snrlar katlamaya ve ayrmlar sertlemeye balyor. Oyun yerinin arkasna sahne yaps ina edildiinden izleyici artk sadece duvar gryor. Egemenin/ayrcalkl olann sahnedeki temsilcisi -eyleme gcne sahip- oyuncunun nemi artyor; buna bal olarak oyun yeri ykseliyor. Buna karn halkn sahnedeki temsilcisi koronun nemi azalyor, orkestra klyor. Roma, imparatorluk olmann gcn yanstyor: Tiyatro yaplar dz alanlar zerinde ykselmeye balyor. Sahne ile seyir

Bylece, biri etraf snrlanan ka-

pal alanlarda dieri ak alanlarda sren iki tiyatro etkinliine tank oluyoruz. Egemenlerin ina ettikleri amfi-tiyatronun prototipi sunak etrafnda dans eden ve ark syleyen koro ve yamalarda oturup/durup onu izleyen halk ieren riteldir. Yaplatndaysa etraf kapatlm bir teatral alan karmza kar. Ak alanlardan zgrl kstlanm alanlara gei balar. Bylelikle vatanda saylmayan kadnlarn/ klelerin eriimi de engellenmeye balyor. Eriim sansna sahip olan zgr seyirciyse, sahnedeki icray yamaca ina edilen ve giderek kalclaan oturma yerlerinde, oyun alanndaki eyleme katlma ansndan yoksun ve aksiyondan uzaklaarak, hareketsiz bir ekilde izlemek zorunda kalyor. Yine de izleyen kimi zgrlkleri var: tiyatroya istedii zaman girip kabiliyor, yemek yiyip konuabiliyor. Oyun alanna kardan baktnda fonda denizi ve ormanlar grebiliyor; henz ufku aktr. Seyir yeri orkestray kuatacak ekilde dzenlendiinden, en azndan duygusal dzlemde, temaaya dnmeye balayan ritelin bir par-

13

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

MEKAN ZERNDE MCADELE: TEATRAL ALAN DIININ NASI

liyorlard. Agora ezamanl ve srekli deien faaliyetleri iinde seslerin uultusu szckleri kolayca drt bir yana sayor, hareketli bedenler kitlesi devaml anlamn ancak belli paralarn deneyimleyebiliyordu. Agora kleler ve yabanclardan oluan muazzam nfusun eriim alan dahilindeydi. Kalabalklar burada kl yutanlar, jonglrleri, dilencileri, asalaklar, ve balk satclarn ve filozoflar seyrediyorlard.(Sennett, 2011: 43-4)

as olmay srdryor. Her bir izleyicinin

HAKAN ALTUN

yeri ayn mimari iinde btnleerekteatral alann etraf tamamen kapatlyor. Bylece Romada tiyatro, Sokullunun da belirttii gibi kendi iine kapanp kendini d dnyadan ayrp kuatarak bamsz bir tiyatro mekan yarat[arak] yaamn doal ve ilevsel uzants olmaktan karak salt bir elence arac hatta gsteri alan haline gel[iyor]. (Sokullu, 1969: 10) Koro oyun alanndan dlanarak halk sahneden tamamen kovuluyor; oyun alan sadece oyuncuya kalyor. Orkestra yarm daireye iniyor. Toplumsal statlerin etki alanna gre seyir yerindeki iliki de yeniden belirleniyor. Koro arkclarnn oyun yeri Roma st snf tarafndan ele geiriliyor. enlii denetleyen yarglar ya da imparatorlar ya da dier nemli kiilere ayrlm localar yaplyor. (Brockett, 2000: 72) Sahne yapsyla birlikte sahne seyirci ilikisi de deiiyor. zleyici sahneye kardan dz bir izgide bakmak durumunda kalyor. Bu tercihin iki radikal sonucu oluyor. lk olarak grece katlmc bir izleme rejiminden edilgin izleme rejimine geiliyor. kincisi, eit grme olana ortadan kalkt iin ayrcalkl bak asn ortaya karan merkezler oluu-

Ortaa ehrinin yaam, zgrl ele geiren ve onu devam ettirme yolunda bir dizi zorlu savamdan olumutur.(Kropotkin,2001: 181) zynetimle idare edilen kent devletleri zgrlk adalar gibidir. Dier yandan Ortaa, Tanillinin de altn izdii gibi bir snfn douuna ve bir dierinin de tarihten siliniine tanklk eder. Ortaan son aamas feodalizmin mstakbel snfa kar son kozlarn oynad ve vahiletii dnemdir. Feodal snf, yok oluunu nlemek, egemenliinin sona ermesini geciktirmek ister ve mutlak monariyi kabul eder ve Katolik gericilii salverir ortaya. (Tanilli, 1986: 10) Ortaa tiyatrosunun karakterini belirleyen zgrlk ve bask arasnda yaanan salnmdr: bir yanyla zgrlktr dier yanyla direni. Youn bir tiyatro etkinliine sahipken tiyatro yaplarndan neredeyse sz edilemez. Mutlak krallklar ve kilise gibi otorite odaklaryla da srekli srtme iindedir, yer altna ekilir ve ok can yanar. Yine de, tiyatro, ba dman kiliseye ramen -tarihin kstebeinin bir ironisi olarak- kilisede legalleir. Kiliseye tiyatro din trenlerini yararl bir eye, bycle dntrmek eiliminde olan kyllerden gelmi olmal. Hristiyanlk ncesi atalarndan kalma mevsim enliklerinde, maskeli elencelerinde oyunsal trenler zaten yaamaktayd. (Thomson, 19878: 49) Ortaa tiyatrosunda binadan sz etmek mmkn deildir, kasabann tamam teatral alan olarak kullanlmtr tiyatro her yerdedir ve herkes iindir. (Strehler,

14

yor. Toplumsal ilikilerin izdmn yanstma olanaklarna sahip olan teatral mekanlarn iktidar ilikilerini de ak ettikleri dnldnde, Sokulunun tespitleri, Roma tiyatrosunu iktidar haritas olarak da okunabilir: Seyirci farkl snflara gre ayr blmlerde oturur bu blmler birbirinden ayrlrd Tiyatro iinde de seyirci mevki ve rtbesine gre bln[rd]. (Sokullu, 1969: 11) Duvar Olmayan Tiyatro

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

alanlara taar ve ynelimi zgrle dorudur. Herkesin katlmyla, her yerde, ok sahneli ve devinim halindedir. Devinim iki trldr: ya izleyiciler hareket halindedir ya da oyun arabalarnn zerindeki sahneler. Tiyatro yapsndan azade bu etkinlik sahne seyirci ilikisinde eitliki ve zgrlk bir tavra sahiptir. Her yerin tiyatro olduu bir yerde oyun yeri/seyir yeri ve oyuncu/seyirci ayrmndan sz edilemez. Tiyatroyu reten de kendidir, izleyen de; istediinde dorudan katlmserbestisi vardr. Ortaa tiyatrosunda seyir demokratikti her sahnesel genin merkez odak olduu bir ok gr noktas vard. (Kernodle, 1970: 61) Duvarlar olmayan bir tiyatronun yasaklar da olmaz. Gr asn ve oyun yerine gre konumunu kendi belirler. Ortaada tiyatro yeniden enlikleen zgr bir tiyatrodur. Sarayn Tiyatrolarndan Burjuva Tapnaklarna Tiyatro binalarn iine hapsedilemez tiyatronun dili ve ifade aralar da aktrlerin zel mlkiyeti olamaz. (Boal, 1998: 15)Oysa 16.yzylda saraylarda ve akademilerde temeli atlan tiyatro baka bir yolculua balar. Mekan balamnda bakldnda kkleri Antik Yunana kadar uzanr. Kapal alanda ina edilen ilk tiyatro yaps olan Teatro Olimpico Olimpia akademisi iin antik tiyatro yaplarna yknerek ina edilir. Ziyafet salonlarnn ve geni odalarn tiyatroya dntrlmesiyle balayan bu eilim tiyatro salonlarnn ya-

k bir prens kesimi iin bir sahne yapyor ve prens sergilenen elenceyi izlemelerine izin verilen dier insanlar tmyle unutuyordu. (Kernodle, 1970: 61) Artk sabit bir noktadan grme sz konusudur ve seyirci de yerletirilmi seyircidir. Bylece Ortaan ok merkezlilii, perspektif marifetiyle tek merkeze indirgenmi oluyordu. Gz noktas kesin bir noktada sabitletirilmiti; bu dk locasnn karsna denk geliyordu. Zengin talyan prensleri kendilerini emberin oda yapmlard.(Sokullu, 1969: 36) Artk teatral mekanlar giderek gzlerden raklaarak -zaten kapal olan bu mekanlar- bir baka yapnn iine kapatlmaktadr. Adeta birilerinden saklanmakta, eriimi engellenmektedir. Tiyatro, bir avu aznln elinde elit bir kltre dnr.
Ortaan sona ermesine yakn toplumda ve kltrde oluan evrimi tiyatro da tasdik eder; ayrcalkl snf artk sokakta ya da tiyatroda halkla bir araya gelmiyordu; kendi lksyle bir keye ekilmiti tam da bu kat hiyerarinin bir yansmas olarak koltuklarn dzenlenmesi toplumsal yapy yeniden retiyordu. Bu duruma paralel olarak, sahne seyirci ilikisinde, oyuncu ve izleyici arasnda yapsal bir evrim olutu. (Strehler, 1977: 143)

15

Sahne seyir yerini tamamen karsna alr, ereve sahne teatral alann bir paras olur. Gnlk yaamdan uzaklaarak farkl bir zaman artrmaya alr. llzyon yaratma kaygsyla fazladan mesafeye gereksinim duyar. Saraylarda ina edilen

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

MEKAN ZERNDE MCADELE: TEATRAL ALAN DIININ NASI

1977: 142) Kilisenin iine smayarak ak

pmna kadar uzanr. ilk kez mimar, k-

HAKAN ALTUN

bu yaplar, ykselmekte olan burjuva snfnn da kltrel alana yapt baskyla saray dnda ina edilmeye baland. Localarn nnde havuz olarak da kullanlan alana parteri yerletirip burjuvaziyi kltrel evrenlerine sokmak durumunda kaldlar. Burjuva snf hakim konuma geince rnek aldklar saray tiyatrolarnn seyir yerini kendi snf ideolojileri dorultusunda yeniden dzenledi. Soylulara ait localarn yklarak balkona dnmesi aristokrasinin simgesel/kltrel evrenden dlanmas anlamna gelir. Seyir yerinin snrlarnn yeniden izilmesine karn sahne seyir-yeri ilikisi deimeden kalr ve kltrel/toplumsal alann yeni egemenleri ayrcalkl konuma yerlemeye balarlar. ktidarn el deitirmesi iktidar ilikilerini deitirmez, ancak teatral etkinliin muhteviyatn deitirir; tiyatronun retim ilikileri iinde metalamas durumu onu bir seyir sanat haline getirmitir. Tiyatro oyunu metasn reten sanat oyunu, tketmeye gelen izleyiciye sunar. (elenk, 1992: 17) Bu eik, ticari tiyatrolarn ortaya kt eiktir. Artk salondaki yerlemi belirleyen soyluluk payele-

yatrosuyla ayn zellikleri tar, ayn ilikileri barndrr. Mekan deerlendirmek iin kullandmz parametrelerin neredeyse tamam tahakkme iaret eder: Teatral alann etraf kapaldr ve eriim belli koullarn yerine getirilmesine baldr. Seyir ve oyun yeri arasnda kat bir ayrm vardr. Oyuncu izleyenden tam anlamyla ayrlr.T eknik gelimelerin ardndan seyir yerinin tamamen karanlkta braklabilmesi ve kutu dekorun kullanm drdnc duvarn inasna olanak vererek izleyiciyi dikizciye dntrerek sahne-seyirci ilikisinde radikal bir krlmaya yol aar. Perspektif tek odakl bir bak dayatr. Duraan bir izleyici iin hareketsiz bir oyun alan sunar. Oyun yeri ykselti ve ereve kullanmyla izleyicinin nne engeller koyar. Halk seyirci haline getirmek iktidarn gerek biimi olan yabanclamay srdrmektir.(Huet, aktaran Sennett, 2011: 143) Kukusuz masumane grnen bu mdahaleler, inasna balanm olan yeni ideolojik hattn sanat/estetik alanndaki yansmalar ve ajanlardr. Shinerin altn izdii gibi;Bu yeni gzel sanatlar sistemi toplumsal cinsiyet ve iktidar ilikilerinin bir parasyd. (Shiner, 2004: 26) Btn bunlara bakldnda saray tiyatrosu-ticari tiyatro hatt handiyse disiplin mekanna dnen bir teatral tahakkm mekan olarak karmza kar. Bugn de ayn hattn devam olan tiyatro yaplar tahakkmc zellikleri korur ve tar.
Ana akm tiyatronun seyirciyle kurduu iliki art niyetsiz, masum bir iliki

16

ri deil paradr. Merkeze yerlemek isteyen oray satn almak zorundadr. Seyir asndan avantajl ve dezavantajl konumlar, snfsal ve ekonomik duruma gre paylalr. Tiyatro, kltrel/sanatsal rnn dolama sokulduu mekana dntnden saraylarn/akademilerin kapal kaplarnn ardnda duramazd, bu nedenle kltrel pazarlara tand. Eriimi iki kat zorlatran en d duvarn kalkmas dnda saray ti-

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

nen bir tiyatro etkinlii tm canllyla srer. Agorann genetik izlerini tayan Commedia dellArte, 16. yzyln ortalarnda pazar yerinde doar. Kendi halk ile arasndaki gizli anlamann mizahi anlayna dayanan direkt iliki, bu Pazar kadar eski bir gemie sahiptir. (Rudlin, 2000: 34) Kukusuz bir oyuncu izleyici ayrm ve dolaysyla oyuncunun ayr bir oyun alan var, ancak izleyiciyle kurulan dorudan ve esnek iliki ve doalamaya dayanan oyunculuk biimi izleyicinin her an mdahalesine ve katlmna olanak salar. Neredeyse hi dekor kullanlmadan ve plak bir sahnede oynarlar. Commedia dellArte gruplar her eyden nce gezgin topluluklardr ve sahnelerini sabitlemezler. Konakladklar yerleri sahneye dntrmeleri ve geicilikleri; zellikle de karnaval, fuar ve pazaryeri gibi mekanlar oyun alanna dntrebilmeleri nedeniyle geit alaynn ruhunu tarlar ve her yer tiyatrodur yaklamyla duvarsz tiyatro yaparlar. Yanlsama yaratmaya almadndan -saray tiyatrolarn raksak sahnesine karn- izleyicisiyle arasndaki mesafeleri kapatan yaknsak bir sahne-seyirci ilikisine sahiptirler. Pazar yerinin zellii gerei snfsal ayrmlar erir. zleyici alan iinde serbestiye sahiptir. Bu zgrlk ayn zamanda oul bak asna alan bir kapdr.Yaam ve onun btn olgular karsnda tmyle zgrlkdrhalk tiyatrosu ve seyircisine de esas olarak bu zgrlk ruhu aktarak onda bir enerji olumasn salar. (Balay, 1995: 15) Bylece, Commedia dellArte ve benzeri

Egemenin Mekanna Kar Alanda Direnme: Sokan Tiyatrosu Saray tiyatrosundan ticari tiyatroya gei egemen snfn yer deitirmesiyle oluan gncellemeler dnda ayn hat zerinde hareket eder. Himayecilik sona erip sanat, piyasas ve kamuoyu olan bir alan olarak ortaya ktnda safra olarak atp ardnda brakt zanaat da eanl olarak belirmeye balar. Kolektif retiminde sona erdii bu eikten nce sanat retimi genellikle ibirlii iinde gerekletiriliyor, tek bir sanat eseri birok akln ve elin bir araya gelmesiyle retiliyordu. Modern sanat sisteminde sessiz ve saygl dikkat idealine younlamtr. (Shiner; 2004, 26) Sanat alanna yerlemeye alan egemen tiyatro anlayna kar popler tiyatrolar sokaklarda direnmeyi srdrrler. Snfsal ayrmn derinletii yllarda saray tiyatrosunun karsnda halkn tiyatrosunu gryoruz; Tiyatrolar burjuva tapnaklarna dntnde de. Kkleri enliklerde, Yunan Mimusunda, Atellan Farsnda olan; yok edilmeye alldnda yeraltndan yoluna devam eden;

17

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

MEKAN ZERNDE MCADELE: TEATRAL ALAN DIININ NASI

olmann tesinde aka politiktir ve sessizlik kltr iinde yourup sindirir ezer, kendine tabi klar. Uyulmas zorunlu yasaklarn oluturduu bir kurallar lkesindedir. Ne zaman salona girecei bildirilir, gei izni kontrol edilir ve yerletirilir. Roller belirlidir; birileri izleyecek, birileri eyleyecektir. Tiyatronun tanrlar seyircileri sonsuz bir karanln iinde yalnzca bakmakla cezalandrmtr.(Altun, 2004: 18)

bozguncu, popler ve ak alanlarda dire-

tiyatrolarn egemenlerin tiyatro yaplarna kar ak alanlarda oynama tercihleriyle, tahakkme kar zgrlk bir yaklam benimsediklerini, bunun da teatral alanda bir direni olduunu syleyebiliriz. Hi kukusuz her farkl oyun alan, belirli beklentileri ve yorumlama olanaklar olan izleyiciyi talep edecektir. (Bennett, 1990: 136) spanyol Altna tiyatrosu ve

dan evrimleen bu tiyatrolarn sokan bir uzants olan avlularn da ruhunu koruduunu gryoruz. Oyun/seyir alanlar belirlenmi, snrlar izilmi olmakla birlikte katlmc tarz/izleyicisi sayesinde snrlar kolayca ilga edilebiliyordu.Ortaan sahne ve seyir yerinin iielii de Shakespeare tiyatrosunda srmtr. (Sokullu, 1969: 31) Parann lt olduu bir tiyatro yapsnda seyir yeri snfsal konumlann altn izecektir. ki bin kii alan bu tiyatrolara gelen... halkn en parallar ya sahnede ya da sahne yanndaki localarda oturuyorlard. Orta gelirliler galerilere geiyorlar, en dk girii deyenler avluda ayakta seyrediyorlard. (Sokullu, 1969: 31) Seyirci temsil srasnda zgrdr, kabilir, yemek yiyebilir ya da konuabilir. Ayrca sahneyi seyir yerinden ayran bir ereve de sz konusu deildir. Dekorsuz, plak bir sahne kullanm yelenmekte ve yapnn mimari olanaklar kullanlmaktadr. Ksaca zetlersek, popler halk tiyatrolar evrelerinin kapal olmas ve snrllklarn/ayrmlarn kendini hissettirmesi itibariyle egemen tiyatro yaplarnn sahne seyirci ilikisini retme eilimindedir. Ancak kapal da olsalar sokan ruhunu ieriye tamalar itibariyle bu yaplar tahakkme kar direniin rgtlendii mekanlardr. Sokan/enliin zgrlk itkisi ile tiyatro yaplarnn tahakkmc itkisi (ki bunun iddetini yapnn detaylar belirler) mcadele eder. Bu mcadeleden baka bir direni biimi doar: teatral alan-dnn inas. Teatral Alan-dnn nas: Diegesis

ngilterede Elizabeth Dnemi, halk tiyatrosu damarndan beslenen iki nemli tiyatro dnemidir. Bu popler tiyatrolarn kkeni ak alanda varln srdren halk tiyatrolardr. Piyasann nem kazanmasyla birlikte teatral alann evresi kapatlr. Bu binalarn ekilleri eitlilik gstermekle birlikteamalar ayndr: para deyen ok sayda seyirciye yer salayacak biimde bir oyun alann evrelemek. (Brockett, 2000: 183) Bu yaplar atsz halk tiyatrolardr. Bu dnemin tiyatro yaplar oyun arabalarndan evrimleir. ngilterede han avlular ve pageant (oyun arabas) bileimi Elizabeth dnemi tiyatrolarnn prototipidir. Han avlularnda oynayan gezgin oyuncularn oyun arabalarn avluya yerletire-

18

rek temsiller verdikleri dnlyor. Benzer biimde spanyada, avlu ve carro (oyun arabas) bileimi corallesi (avlu sahne) ortaya karmtr. Hann iyaplar ya da avlunun etrafndaki evin pencereleri balkonlar localara, avlu partere dnmtr. ngiltere ve spanyadaki popler halk tiyatrolarn mekansal olarak irdelediimizde, teatral alann etrafnn kapal olduu ve giriin bir ederi olduunu gryoruz. Ancak avlu-

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

dnda, daha ilk admdan mekan/alan ayrm kendini dayatr. Bu ayrm batan net konmadnda kavram mphemlemeye balar. Mekan dzenlenmi, tamamlanm, belirli kurallar ve bir hukuku olan; katlama ve dolulukla ifadesini bulan bir yerdir. Alan ise daha ok boluk ile cilveleir. Devinim, tamamlanmamlk, snrlanmamlk ve akkanlkla nitelenir. Katksz ve yaln fiziksel mekana kart olarak yerler nesnel gereklikler deildir, ancak belli insani mekansal deneyimler araclyla var olur. (Schick: 2001: 5) Alan-d, bu balamda, bir mekana iaret etmez. Yneldii yer her halkarda doldurulmas gereken (en azndan bir ksmnn) bir boluk olarak alandr. Dolaysyla da zorunlu olarak onu tasavvur edecek (dolduracak) faillere gereksinim duyar. Tiyatro balamnda bakldnda sahne; snrlar belirlenmi ve fiziki bir varlk olarak karmzda duran, sabitlenmi bir mekan olarak karmza kar. Tiyatro etkinliininbir yz icra ise dier yz de anlatdr. cra bir mevcudiyeti gerekli klarken, anlat ancak bir fantezi alan zerine ina edilebilir. Teatral alann corafyas gz nne alndnda fantezi alan, orada olmayan bir uzamdr: alan-ddr. Tiyatroda d gc uzam doldurur. (Brook, 2004: 27) zleyicinin alg alan iinde olan her yer teatral alandr. Alan-d algnn deil, fantezinin alandr ve anlatcnn su ortaklna gereksinir. Gbilmez, sahne dn tanmlarken teatral alan-dna doru eksik bir adm

dmzda geriye kalandr, yzlm aa yukar btn evreni kaplar. (Gbilmez, 2005: 27) Bu cenahtan bak, sahneyi bir gereklik alan olarak dayatarak kendi dnda kalan evreni kendi gerekliin bir paras yapmaya alan mimetik modele yaslanr ve bu modeli hakllatrmaya yarar. Fantezinin bir bileeni olarak iaretlendiinde, tiyatroda alan-dnn corafyas, dar doru deil ieriye doru alr. mgeleyen zihin gzlem yapan zihnin izledii yolun tam tersini izler. (Bachelard, 2008: 227) Teatral alan-d, teatral alana konumlanan kodlayan ve allmayan bedenlerin fantezi evreninde bulumasyla kurulur, dolaysyla da plak bir alan yk anlatmaz, dolaysyla her bir izleyicinin d gc, dikkati ve dnce sreci zgr ve snrlandrlmam olur. (Brook, 2004: 26) Teatral alan-dnn ina edilebilmesi iin fantezinin sabilecei bo bir alana gereksinim vardr. Oyun alan ne kadar sade olursa fantezi alanna o kadar ok yer kalr. Kimi zaman imge ne kadar yaln olursa, dler o kadar byk olur. Belirti ne kadar zayfsa, bir kkeni belirttii iin, o lde de anlam ykldr. (Bachelard, 2008: 206-56) Fantezi evrenini sahneye armak, son dnemlerde ok kullanlmasa da, zaten tiyatronun sahip olduu olanaklardandr. Konvansiyonculuk ve hayal etme zgrl tiyatro tarihinin illzyona ve grsel gerekilie dayanan bir dnemi dnda her zaman tiyatronun kural olmutur. (Sokullu, 1969: 5) Fantezi evren, ezilenlerin egemene ait mekanlarda di-

19

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

MEKAN ZERNDE MCADELE: TEATRAL ALAN DIININ NASI

Teatral alan-d tartlmaya balan-

atar: Sahne-d dnyadan sahneyi kar-

HAKAN ALTUN

renebilmesinin yegane kouludur. Tiyatro toplumun bir metaforu olarak dnldnde, nispeten daha tehlikesiz olan teatral alanda daha kolaydr ve bu alan kullanmak kltrel bellei canl tutmada bir temrin olarak kullanlr. Ezilenler, fantezi yoluyla toplumsalda geici gedikler aarak tabulara, basklara, iktidara, otoriteye ve egemen ahlakanlayna direnirler. Fantezilerin, gerek hayatta yaananlarn acsn karma gereksiniminden kaynaklandklar gzlemlenir. Gnlk yaamda olanaksz veya sakncal olan tutum ve davranlar fantezilerde bir yana atlr. (amurdan, 2010, 118) Eliade, dsel evrenle zamanda olma durumunu bzlm zaman olarak adlandrr. Tarihsel zamann ritmi olmayan baka bir zamansal ritmi yakalamak iin dramatik bir gsteriyi seyretmek yeterlidir. (Eliade, 1992: 9-10) Bylece insan tarihsel ve kiisel zamann dna kar ve masals, tarih-tesi bir zamana dalar bu hayali dnyann tm zgrlklerine sahip bir zamandr. (Eliade, 1993: 175) Sahici ve hayali evrenin, dier bir deyile alan ve alan dnn bir ve ayn mekanda akmas teatral alan bir heterotopyaya dntrr. Foucault, heterotopya kavramyla tek bir gerek mekana skan/yapan birok zaman ve mekan kast eder.
Heterotopyann, birok mekan, birok mevkiyi kendi ilerinde badamaz olan birok mekan tek bir gerek yerde yan yana koyma gc vardr. Heterotopyalar, genellikle zamann blnmesine baldrlar heterokroni diye adlan-

ult, 2005: 298-9)

drlabilecek eye alrlar; insanlar geleneksel zamanlaryla bir tr mutlak kopma iinde olduklarnda heterokroniler tam olarak ilemeye balarlar. (Fouca-

Gerek bir teatral mekann hayali/mitolojik/topik/vb. zaman ve mekanlara blnmesi, yani sahne heterotopyas alan d iin gerekli zemini salar. Teatral alandnn inas kapal alanlara skan madunlarn bavurduklar temel stratejilerden biridir. Mekanda hareketsizletirildikleri lde alan dna kaarlar. Tiyatro tarihini kat ederken halk tiyatrolarnn bo alanlarda ve neredeyse plak bir sahnede oynamay tercih ettikleri gzmze arpar. Bu durumu enlik alanlarndan tadklar bir kltrel kod olarak deerlendirmekte yarar var. Kapal mekanlarn iine hapsedildiklerinde ieriye szdrabildikleri tek ey, muhtemelen, enlik alan olmutur; kukusuz, usuz bucakszl da iine gizleyerek. Ezilenin yaln sahnesi, ak alan ikame etmekte olan teatral alan-dna sramak iin uygun bir esneklik salar. Bylece bo alan (enlik alan) geici olarak merkezleip/teatralleip zerk/zgr bir alana dnecektir. Kukusuz bunu egemenin gznden karmay da becererek yapacaktr. Her yalnz d, gzlerini yumduunda sesleri baka trl duyduunu bilir. (Bachelard, 2008: 262) Madun da gzlerini kapattnda hi kuku yok ki egemenden farkl eyleri duyacaktr. nk madunun belleinde tad kodlar farkldr. Belleimizde yle mikrofilmler vardr ki, imgelemin canl zerine dmedike

20

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

ral alan-d kolektif bellee alan bir penceredir. Kolektif bellein ezilenlerin direnilerinin kaydedildii yer olmas nedeniyle teatral alan-dnn inas ezilenlerin kapatldklar teatral yaplarda egemene kar direniinin bir vehesi olur. Alan-dnn inas tiyatro gramerinin anlat kiplerinden biri olan diegesis marifetiyle gerekleir. Mimesis ve diegesis iki farkl kiplie iaret eder. Farkl tiyatro yapma biimleri bu iki kiplik arasnda yerini alr. Bununla birlikte hibir bir teatral etkinlikte bu iki kiplie saf olarak rastlamak olas deildir; aralarndaki iliki bir yoldalk/mcadele ilikisidir. Diegetik anlat teatral alan dn kurmak iin zerinde srama tahtas olarak teatral alana gereksinir. Dier yandan sahne zerinde mimesisi olanakl klan da diegesisin anlatda alan dna doru at yarktr. Teatral alan, diegesisin at atla kat ederek kendi gerekliini kurabilir; oyuncu da ayn biimde, ben-olmayana yalnzca bu patikay kullanarak g edebilir. Bu oyunsu boluk olmadan sahnenin oluturabilecei tek gereklik, kendinin baka bir ey olduunu iddia eden ve/fakat bu iddiasn gerekletirmekten aciz bir tr delilikten teye gidemez. Oyun ciddi/resmi dnyada bir yark aar, bu dnyay aralar. Oyun gndelik veya asl hayat deildir. Bu hayattan kaarak geici bir faaliyet alanna girme bahanesi sunmaktadr. Gndelik hayatn iinde bir kesinti olarak gzkmektedir. ... Gn nn aydnlatt dnyadan farkl

1995: 25-26, 46) Bu balamda, oyunu ina eden diegetik kiptir. Diegesis, oyunun at yar/alan hayal gc ile doldurarak alternatif bir dnya ina eder. Winnicottun terimleriyle ifade edecek olursak, alternatif dnya olan oyun, bir d dnyadan ekilme deneyimidir. Oynayan ocuk, kolayca terk edilemeyen, dardan mdahalelere de pek ak olmayan bir alanda ikame eder. (Winnicott, 2010: 72) Winnicottun nc alan olarak iaretlediioyun, i gereklik ve d dnya arasnda ortak deneyim alan ve ara deneyim blgesi olarak bir potansiyel alandr. Orada artk iednk ya da dadnk olmak durumunda deilizdir. Hayat gei olgular alannda, znellik ile nesnel gzlemin kesitii heyecan verici noktada, bireyin i gereklii ile bireylerin dnda kalan ortak gereklik arasndaki ara blgede yaarz. (Winnicott, 2010: 87) nc alan olarak oyun, bebein kendini d dnyadan ayrmas ve ben oluumuyla birlikte vuku bulan yarlma ile ortaya karak ben ile evreyi ayn anda hem birbirine balar hem de birbirinden ayrr. nc alann kurucu paradoksu olan bu yarlmann at bo alan tam da diegesisin yerletii yerdir. Teatral alan-dnn kk sald potansiyel alann, Winnicott tarafndan, yaratclk ve zgrlk mecras olarak tanmlanmas madunun bu mecray direni alan olarak tercih ediini dorular niteliktedir. ocuk ya da yetikin oynarken ve belki de sadece oynarken yaratc olmakta zgrdr. Kurammz yaratc bir hayat srmenin salkl bir durum olduu ve bo-

21

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

MEKAN ZERNDE MCADELE: TEATRAL ALAN DIININ NASI

okunamazlar.(Bachelard, 2008: 255) Teat-

olan baka bir dnyaya gtrr. (Huizinga,

HAKAN ALTUN

yun emenin hayat iin hastalkl bir temel olduu yolunda bir inan barndrr. (Winnicott, 2010: 74, 88) Diegesis ilk olarak Platonda karmza kar. Birinin konumasn sanki oymu gibi aktard zaman syleyi biimini elden geldii kadar o konuan kiininkine benzetmeye almazm? [mimesis] .. Tersine, ozan hibir yerde kendini gizlemeseydi, iirlerinin, yklerinin hibirinde taklit bulunmazd. [diegesis] (Platon, 1973: 111) Platon, anlatcnn/oyuncunun tavr olarak ortaya kan diegesise en iyi rnek olarak ditriambosu gsterir. Oysa ardl olan Aristoteles, odan anlatcdan harekete kaydrarak diegesisin etrafndan dolamay tercih eder. Aristotelesin poetikas kendini Platona kar mimesisin bir savunusu olarak ortaya koyar. (Puchner, 2002: 23) Onun bu stratejik yaklam neticesinde diegesis tiyatrodan dlanm, srgne gittii anlat diyarlarndan da edebiyat ve sinema zerindenana akma geri dnmtr.1 Dolaysyla aristotelesi fay hattnda ilerleyen ana akm tiyatro iin diegetik kip, sahnesine dadanan ktcl bir hortlaktan fark-

Mimesis konumann ya da devinimin dorudan sunumudur. Anlatc ortadan kaybolur. zleyen duyduklarndan ve grdklerinden hareketle anlamlandrr. Bir gsterme edimidir ve kusursuz bir biimde taklit etmeye dayanr. Dolaysyla da gerekliin bir ikamesidir. Mimetik anlat, sanatnn illzyon marifetiyle kendini gizledii, grnmezletii ve fakat karakterin konutuu, stelik izleyiciyi grmeksizin kendine konutuu bir anlatm yntemidir. Gereklik duygusu yaratmaya alr. Diegesis ise, temelde, olaylarn szel/ szl anlatmdr. yky anlatc aktarr. Bir anlatma edimi ve saf bir anlatdr. Anlatc kendini gizlemek durumunda kalmaz, oynayann/yazann/yaratann varl reddedilmez. Diegesis izleyicinin de varln yadsmayan, ona dorudan ynelebilen bir biemdir.

22

szdr. Halk tiyatrolarnn oyuncularysa, beceri dzeyleri ne olursa olsun, temelde anlatc olarak konumlanrlar. Anlatc ileaktr arasndaki gerilim sz edilen iki kiplik arasndaki ayrm kesin bir biimde ortaya koyar.
1 Puchnere gre modern tiyatro bu balamda diegesis ile mimesis arasndaki bir mcadele ile tanmlanabilir. Bastrlann dn olarak da deerlendirilebilecek bu durum almann kapsamnda olmadndan deinilmemitir.

Mimesis ve diegesis arasnda oluan kutuplama, getiimiz yzyln sonlarndan itibaren Anglo-Amerikan eletirisinde syleme ve gsterme ya da zt ve grnm kavramlaryla yeniden belirir. Gsterme olay ve diyaloglar dorudan sunduunu varsayar, anlatc ortadan kaybolurken (dramda olduu gibi) almlayc grdkleri ve duyduklarndan hareketle kan oluturmas iin yalnz braklr. te yandan syleme, olay ve diyaloun dorudan ve dramatik bir biimde sunmak yerine onlar hakknda konuan anlatc araclyla gerekleen bir sunumudur. (RimmonKenan, 1983: 120)

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

almlaycsyla konutuu ve yksn anlatt bir anlatdr. Diyalojik bir iliki nerir. Bu iki (teatral) anlat kipi arasndaki kartl Genette, bilgi+muhbir=C forml ile aklar. Forml bilginin miktar ile muhbirin varl arasndaki ilikinin ters orantl olduunu ifade eder, mimesis maksimum bilgi ve minimum muhbir ile tanmlanrken, diegesis ise bunun tam kart bir ilikiyle ile tanmlanr. (Genette, 1980: 166) Diegesis, sinemadaki kullanmna gz atldnda biraz daha netleecektir: Sinema alannn girdabnda keldiinde zerine yapan yeni anlamlarla daha betimleyici olur.Film teorisi diegesisi yalnzca anlatnn kendisini deil, fakat ayn zamanda anlatnn ima ettii hayali alan ve zaman boyutunuda belirtmek iin kullanp geleneksel kartl ykmtr. (Shires ve Cohan, 1988: 88) Diegesis film anlatsnn evreni iinde mevcut olan, anlat evreninin paras olan niteler. rnekse, diegetik ses/ mzikten filmin evreninden kaynaklanan herhangi bir ses/mzik kastedilir ki bunlar filmin anlatsnn burada ve imdisine ait gelerdir. Etienne Souriau, diegetik gereklii film tarafndan yaratlan imgesel yk dnyas (aktaran Bucland 2000: 47) olarak niteler. Diegesis, hayali/kurgu olanla olmayan arasnda bir ayrm oluturmaya ve hayali/kurgusal olan iaret etmeye balar. Bir eit btnl ortaya karmak iin iinde gelerin uylat kalp-dnya/hayali evren olarak anlaty ima eder Son kertede anlaty zapt ederek; olaylar silsilesini,

iinde aksiyonun gelitii genel atmosferi ieren bir evrenin iine sktrr. (Hatchuel, 2004: 36) Diegetik alan filmin gerekliini kurmak asndan yaamsaldr; izleyicinin ilgisini, ekran yzeyinin maddi varl da dahil olmak zere, iinde bulunduu mekan ve zamandan kurmaca/hayali bir baka yere kaydrr. (Buckland, 2000: 80) Sz edilen kaydrma ileminin gerekleebilmesi iin izleyicinin ibirliine gereksinim vardr. Diegesis, yalnzca metinsel bir ina olarak dnlmemelidir, ayn zamanda bir izleyici yetisini de iinde barndrr. (Buckland, 2000: 103) Teatral alana dnersek diegesis, son tahlilde, alan-dna ina edilen bir hayali sahnedir ve bu alann asl faili de mimetik sahneden kovulan izleyicidir. Tanm gerei anlat sanat bir ykye ve yk anlatcsna gereksinir. Anlatcyk ve anlatc-almlayc ilikisinde anlat sanatnn z bulunur. (Phelan, Kellogg et al, 2006: 4, 240) zleyici ile anlatc arasnda zorunlu bir yarlma olarak oluan potansiyel alanda, iki znelik konumu arasnda anlat ile kurulan ilikiyle hayali sahne ina edilir. Dier yandan diegesisin, tanm gerei, burada ve imdiyi de iinde barndrd unutulmamaldr. Sonuta diegesis iin iki dzlem saptanm olur: Anlatcnn burada ve imdisi ile anlatnn dsel/fantezi uzam. Diegetik olarak sunulan dnya en az iki farkl ve hiyerarik olarak ilikilendirilmi ontolojik dzeyden olumak zorundadr; anlatcnn ait olduu dnya ve farkl, ikinci planda olan, tantmn yapt dnya. (Berger, 2000: 170)

23

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

MEKAN ZERNDE MCADELE: TEATRAL ALAN DIININ NASI

Diegetik anlat, anlatcnn dorudan

corafi/toplumsal/tarihsel bir arka plan ve

HAKAN ALTUN

Agora/tiyatro (mekan/alan) yarl-

uzaklkta tutarak mekan olarak sahneden ve taklit olarak icradan saknr. Benzetmeci ekoln takipilerinden olan Mooreun belirttii gibi: Seyirciyle dorudan iliki kurduunda, oyuncu yaayan bir karakter olmaktan ziyade sadece bir anlatc haline gelir. Bu iliki performansn hakikiliini zedeler ve seyirciyi oyunun kendisinden uzaklatrr. (Moore, 2009: 65) Gstermeci/katlmc halk tiyatrolar ina halindeki icra olarak ak biimin tahsis ettii statejik uzaklkla oluurken, bu teatral meddcezir ortam mekandan (tiyatro/metin/icra) firara vesile olur. Direniin Mekan Olarak Kltrel Bellek Ezilenlerin direnilerini kodladk-

mas balamnda baktmzda; mekan (tiyatro) mimetik kip, alan da (agora) diegetik kip olarak deerlendirilebilir. Mimesis anlaty sahnede kalmaya zorlayarak bir yere/konuma sabitlemeye alrken, diegesis, bo alana alan bir kap ilevi grerek zgr brakr. Sahne mimetik bir mekana, diegesis ise hayali bir sahneye dnr. Ayn ayrma anlat balamnda bakarsak mimesiste okuyucu metne ekilirken, diegesis araya uzaklk koyar. (Gnay, 2010: 197) Gereki tiyatroda sahne direktiflerini inceledii zenli almasnda Zeren, farkl bir adan yaklasa da benzer bir sonuca ulaarak diegetik olan genilikle tanmlar. Aristotelesi fay hattnda ilerleyen Zeren, ilk admda teatral alann dna konumlandrd diegesisin mimetik olana eklendiinde onu genileten bir geye dntn ileri srer. Diegetik anlatm aralar okur algsna ynelerek metinsellik fikrini besler ve yazarn kendisini temsil etmesine olanak tanm olur. (Zeren, 2011: 115) Bylece, diegetik kip anlatyla allmaycnn arasndaki mesafeyi aarak metinden kaar ve anlaty alana dntrr; dier

lar ve aktardklar bir mecra olarak kltrel/kolektif bellek ideolojiyi ierimler. Assmannn belirttii gibi Bask koullarnda hatrlama bir direni biimi olabilir... Bellek gemi korkular gibi gemi umutlarn da yeniden hatrlanmasn salar... Hatrlamak baskya kar bir silahtr. (Assmann, 75, 88) bell hooks, kavgamz, unutmaya kar bir bellek mcadelesidir. (hooks, 1990: 146) derken de ayn noktaya parmak basar. Politik bir etkinlik olarak hatrlamakhayali ya da reel, ama mutlaka bir yere2 gereksinir. bell hooks, direnmek iin nce bir yere yerlemek gerektiini ve snrlara konumlanmann kar kltrel bir direni iin doru bir strateji olduunu sav2 Direnme biimi olarak yerleme, gerliin de bir direni biimi olduunu reddetmez. Bu almada indirgemeci/zc yaklamdan ziyade konumsal/performatif yaklam tercih edilmitir. Yerlemek, direnmek amacyla bir konum alma stratejisi olarak deerlendirilmelidir.

24

yandan mimetik kip metne yerleerek anlaty mekanlatrr. Performans grameriyle konutuumuzda ise tiyatronun katlmc zelliinin diegetik olduunu sylemek durumundayz:T aklide skp kalan benzetmeci biim sahne mekannda hayat bulan icraya tutunarak izleyicisiyle arasndaki mesafeyi minimuma indirmeye alrken, izleyiciyle paydalk esasna gre iliki kuran gstermeci biim onu optimum

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

keze kar konum almay salarken; snra yerleen zne iin radikal bir aklk salar. Snrda olma hali ayn zamanda radikal olanaklar iin bir mevzi, direni iin bir alandr. Radikal bir perspektif iinden grmek ve yaratmak; bu perspektiften alternatif, yeni dnyalar hayal etmek iin olanak salar. (hooks, 1990: 148-9). Kltrel bellek dolaymyla devreye giren hatrlama eyleminin yn gemie deil, bugne ve yarna dorudur. Bellek fragmanlarbasite bir belgesel olarak nitelenemez; tersine, eskinin zerine ina edilen yeni bir kavrayn ve farkl bir telaffuzkipine doru yneliin inas olarak nitelenebilir. (hooks, 1990: 147) Kltrel/kolektif bellek gramerinde imdiki zaman kipini kullanan bellek, zne olarak da birinci oul ahs kullanr. Hafza her zaman yaanan gruplar tarafndan retilen yaamn kendisidir her zaman gncel bir olay, srekli imdiki zamanda yaanan bir badr sadece onu glendiren ayrntlarla uyuur, duygulara dayal ve sihirlidir zel ve simgesel anlardan beslenir. (Nora, 1994: 19) Direnilerini ve gelecee dair topyalarn fantezi alanna (yani alan-dna) kaydeden ezilenler, bunlar egemenlerin gr alanndan karr. Her ada bir sonraki a grntlerle sergileyen d ierisinde ise henz gelmekte olan a, tarihin en eski dnemlerinin, baka deyile snfsz toplumun geleriyle karm olarak belirginleir. (Benjamin, 1993: 89) Sanat, kk mazide olan kadim umutlar gelecek zama-

hizmetindedir. Bu balamda sanatn ilevi kehanette bulunmaktr. [Bylece,] fikirlerin gelecekteki yerini ak tutar. (Berger, 2007: 45, 119) Sanatn bunu yapabilmesinin yegane koulu ezilenin kltrel bellek dolaymyla ilettii ideolojik muhteviyat yerletirebilecei bo bir alan amasdr. Zamyatinin de altn izdii gibi sanat, dnn ya da bugnn deil yarnn zamanna yazlr. Gemi direine trmanan bir denizci gibi gverteden halihazrda grnemeyecek olandirein tepesinden grebilir. (Zamyatin, 1974: 110) Bu vesileyle de ezilen iin malum olan bir kez daha ilam etme potansiyeli tar. Kltrel bellek maharetiyle rgtlenen direni, Cantekin alt politika olarak iaretledii duruma denk der. Alt politikann gc mphemliinden kaynaklanr: Darya (iktidara) kar snrl, yan anlaml ya da baka bir eyi; ieriye, bilenlere her eyi -ya da bir eyi- anlatan bir ereveden kar. Ayn vurgu ortamna gre farkllaarak selama, siteme ya da kfre dnebilir. (Cantek, 2011: 21, 38) Grnr olann altnda yatan ayr bir ideolojik hat mevcuttur ve yalnzca onu zecek kodlara sahip olanlarn eriimine aktr. Madun direniini kltrel bellee ilitirdii alt politika zerinden gerekletirir. Bir yaamn anlats, birbiriyle balantl anlar dizisinin bir parasdr; sz konusu anlat, kiilerin kimliklerini edindikleri gruplarn iine gmldr. (Connerton, 1999: 38) Tiyatro sz konusu olduunda alan dnn

25

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

MEKAN ZERNDE MCADELE: TEATRAL ALAN DIININ NASI

lar. Snrlar, merkez-olmayan olarak mer-

na ulayan bir ortam olarak kltrel bellein

HAKAN ALTUN

inas ve diegetik kip alt politikann teatral yansmalar olur. Bu nedenle de alan-d ezilenler iin olduka nemlidir. almasnda ngiliz alternatif tiyatro hareketinde sahne-seyirci ilikisine odaklanan Kershaw, incelemek iin tiyatro dokusundan ald kesitte kltrel/kolektif bellein dokunularn tespit etmeyi baarr. Kershawa gre, kltrel alana konumlanm olan teatral icra doas gerei seyircilere metnin kolektif okunmas olanansunar.
cra icray gerekletiren kumpanya ile seyirci topluluu arasnda ideolojik bir al veri olarak tanmlanabilir. deoloji, icraclarn ve seyircilerin, icrada kullanlan gstergelerden az ok bir ortak kan oluturmalarn salayan kolektif yetinin kaynadr. Bylece ideoloji, icrann gstergelerini kumpanyann ifrelemesi, izleyicilerin de deifre etmesi iin bir at sunar. (Kershaw, 1992: 137)

u gibi bugn de srdrmektedir. (Kker, 2005: 13) Szl kltr iki nedenden tr ezilenler iin elzemdir. lk olarak kltrel dzlemde stratejik olarak vur-ka taktiine uygundur. Her szl gsteri, iktidarn gzetim dzeyine uygun olarak farkllaabiliyor, gizlenebiliyor, kaamakl bir halde -ve cee! diyebilmenin itahyla- zeri rtlebiliyor. (Cantek, 2011: 38) kinci olarak szl kltr, alt politikann alannda duran sakl anlaty iletmek iin gerekli olan yapay atmosferi (fantezi alann) ina iin olduka uygun bir zemindir. Szl kltr rnleri grnr yzeyin altna girift labirentler kurarak ikincil bir hikaye iletir. deolojiyi bunca girift labirentlerden ustaca ve bin renkli elbiseler giydirerek geiren dehetengiz zeka hikayeyi zarar grmeden anlatmak iin yapay atmosferler yaratr dolayl aktarm iin fantastik olan kullanr. (Sezer, 2010: 16-7)

Bu yolla izleyici, srmekte olan icrann aktif bir katlmcs olarak grnen zemininin altna kendi anlamlarn dokur. Kamusal senaryo, madunun gizli senaryosuyla ayn mekanda kesitiinde teatral alan bir heterotopyaya dnr ve seyirci de sz-

Somay, sanat iki kip halinde tanmlarken, mimesisin karsna fantastii koyar. Diegesisin fantastikle yer deitirmesi kukusuz manidardr ve bu hamle diegesisi kltrel bellekle ilikilendirerek konumlandrmamzda kolaylk salar. Lacana atfla yaklamnn snrlarn izen Somaya gre; gerekliin sunumu olan mimetik, halihazrda temsil edilmi olann sunumu olarak, yalnzca bir yeniden-sunumdur. Dier yandan fantastik, daima simgesel dzenden dlanm olan Gerein (teebbs edilmi) sunumudur. (Somay, 2010: 7) Simgesel dzen, egemenin konumland ve dilinin serpilip gelitii yerdir. Madun-

26

l kltrn ona salad mulak zeminde olas dnyalar ina etmeye koyulur. Szl kltr, kvrakl ve ele gemezliiyle kltrel bellein alandr. Egemen olmayanlar, yaam pratiklerine dolaysz bir biimde balanan anlk oluumlarla ortaya kan konumalarda, akl, duygu, inan ve gelenek aktarmn, egemen olann giderek younlaan basksna ramen dn oldu-

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

Somaya gre, fantastik, yolculukla ilgilidir (travelogue). lk mimetik sanat avdan dnen avcdr, ark syler, danseder ve en iptidai davulun ritmi eliinde rol yapar lk fantastik sanat seyahatten dnen seyyahtr (dnmeyi baarabilen ansl aznlktan biri olarak), deneyimlediklerini abartarak, denizciler gibi yalanlarla ssleyerek anlatr. (Somay, 2010: 4) Yolculuk iinde halihazrda konumlandmz dnyaya ait olmayan bir baka dnyay devreye sokar. Anlatc ve dinleyici/izleyici mterek bir dnyay paylamazlar. (Somay, 2010: 5) ki farkl znelik konumu diegesis sayesinde gerekleen ve Somayn ifte yabanclatrma olarak adlandrd mekanizmay iletir. lk adm ok uzaklara, simgesel dzenin dndaki tuhaf/yabanc alemlere tarken, hzla geriye atlan ikinci adm, ikinci bir yabanclatrmayla, aslnda o tu-

Teatral anlat da kltrel bellein kolayca iine szabildii bedenlerden biridir. Ezilenler/madunlar tiyatrolarn bir direni mecras olarak kullanrlar. Halk tiyatrolarnn yap ve biimleri kltrel bellein kodlarnn retilip datma sokulmas asndan olduka uygundur. Popler alana konumlanmas ve ifte kodlu yapsndan dolay isyanlarn ve umutlarn egemenin nazarndan saklama olanana da sahiptir.

27

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

MEKAN ZERNDE MCADELE: TEATRAL ALAN DIININ NASI

lar/ezilenler simgesel dzen iinde kendilerini ifade olanaklarndan yoksundurlar ve tam da bu nedenle dilsizdirler; konusalar bile egemen dilin iinden konuabilirler. Ezilen snflarn fikirleri, duygular bastrlm, o an bilindna itilmitir. Devrim daima bastrlm olann geri dn olarak anlamlandrlabilir. (Somay, 2004: 19) Simgesel dzende kendine yer bulamayan Madun/ezilen, kendini ifade edebilecei (daha nce de yapt gibi) bir mecra olarak fantastik kipe yneldiinde simgesel dzenin snrlarn zorlamaya balar. Bu da demektir ki fantastik ya da dier bir ifadeyle diegesis, kltrel bellein kara sularnda r ve madunun ifade arac olur.

haf alemin btn tuhaflklaryla iinde yaadmz dnya olduunu sezdirir. (Somay, 2010: 17) Anlat bu yolla izleyiciyi direniin ve muhalefetin kklendii bir baka dnyaya (simgesel dzenin dna) tamaya muktedir olur. Kltrel bellein ileyiinde arac olan yaplar farkldr: olaylar deil kategoriler, tarihsel kiilikler deil arketipler. (Eliade, 1994: 54) Bu muhayyel dnya, kltrel bellekte rezerv olarak mevcut olan ablonlarn kullanmyla ve alan dnn inasyla aktif hale gelen oyun alandr. Yaps itibariyle de anlat uzamna yerlemeye uygundur ve bu nedenle anlatda bedenleir. Ezilen bu alan iinde yapt manevralarla ayak izlerini silerek egemenin takibinden de kurtulmay baarr.

SONU Teatral alan, zerinde iktidarn

1. Bo alan diegetiktir: Sahne tasarm ve dekor dikkate alndnda gereki/doalc yaklam ve kutu dekor mimetik olann bir yansmasdr. Anlatcy devreden kararak sahnede bir gereklik yaratmaya alr. Mimesis sahneyi mekanlatrarak doldurur. Bu balamda mekann imleci olan dekor mimetiktir. Oysa bo alan zerindeki anlatc araclyla varlk kazanr. Diegesis sahneyi boaltr; bo alan diegetiktir. 2. Halk tiyatrosu biimleri diegetiktir: Halk tiyatrosu biimleri kar-gereki/ anti-illzyonist/gstermeci slup, ak biim ve dorudan iliki zerine kurulur. Gevek balarla birbirine bal oluntular zerine kuruludur. Bel kemiini de izleyici kitlesine bir anlaty aktaran anlatc-oyuncu oluturur. 3. Alan-d diegetiktir: Alan-d sahnede gsterilen deil, anlatcnn aktard anlat evreninin konumland alan olmas itibariyle diegesisin g alan iinde durur. Alan-d, bo alan ve halk tiyatrosu formu, ezilenlerin teatral alanda direnme hattn iaret eder. Diegesis bu direni hattn zetler. Bu ge, ayn zamanda, kolektif bellein teatral alanda kodlanmas asndan birbirine gereksinirler. Bo alan, alan-dna gei iin bir kap aar, aland ise kolektif bellein kaydedildii yerdir. Halk tiyatrosu da kolektif bellee eriimde kodlarn tand ve sakland yerlerden biridir.
Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

ayak izlerini tayan ideolojik bir alandr. Ezilenler ile egemenler arasndaki mcadelenin vektrel kuvvetleri, teatral etkinlikleri zgrlk, direnii ya da tahakkmc konumlara yerletirip teatral alanlar ekillendiriyor. Teatral alan(lar) iktidar ilikileri balamnda kat ettiimizde bo alanda konumlanmann ezilenler/madunlar asndan yapsal ve stratejik olarak nemli olduu ortaya kyor. Teatral etkinlik zgr bir edim olarak balyor, snfl toplumlarn ortaya kmasyla birlikte etraf kapatlmaya balyor. Ezilenler ak alanlarda gerekletirdikleri etkinliklerle teatral alanda direnilerini srdryorlar. Bask arttka teatral etkinliklerin evresi sarlyor. Daha sonra tiyatro yaplarna dnen mekanlara btn teatral alan tklmaya allyor. Tiyatro sokaktan kovuluyor. Mekanlara sktrldklarnda da diegesis yardmyla direnebilecekleri bir bo alan ina etmeye balyorlar. Ezilenlerin gelitirdikleri halk tiyatrosu formlarnn diegetik zellii sayesinde tiyatro yaplarna hapsedilen te-

28

atral etkinlikler, alan-dn sahneye ararak firar etmeyi baaryorlar. Kltrel bellein kaydedildii alan-dna ka teatral kapatlmaya kar ezilenlerin direnii stratejisi oluyor. Diegesis, teatral alanda direni

tartlrken nemli bir yerde durur. Bu balamda diegesis dzlemde deerlendirilebilir.

Altun, Hakan,(2004) Daha Ne Kadar Seyirci Kalacaz, mlasz,Say 7, 18-20 And, Metin,(1985) Geleneksel Trk Tiyatrosu Kyl ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri, stanbul: nklp Kitapevi Assmann, Jan,(2001) Kltrel Bellek, ev: Aye Tekin, stanbul: Ayrnt Yaynlar Attali, Jacques, (2005) Grltden Mzie, Mziin Ekonomi-Politii zerine, ev. Gl Glcgil Trkmen, stanbul: Ayrnt Yaynlar Bachelard, Gaston,(2008) Uzamn Poetikas, ev: Alp Tmertekin, stanbul: thaki Yaynlar Balay, Metin,(1995) Halk Tiyatrosu ve Dario Fo, stanbul: MitosBoyutYaynlar Benjamin, Walter,(1993) Pasajlar, ev: Ahmet Cemal, stanbul: Yap Kredi Yaynlar Bennett, Susan,(1990) Theatre Audiences, A Theory of Production and Perception, New York: Routledge Berger, John, (2007) Sanat ve Devrim, ev: Bilge Berker, stanbul: Agora Yaynlar Berger, Karol,(2000) A Theory of Art, New York: Oxford University Press Boal, Augusto, (1996) Ezilenlerin Tiyatrosu, ev: Semih elenk, zmir: Etki Yaynlar Boal, Augusto, (1998) Legislative Theater, New York: Routledge Boal, Augusto, (2003) Oyuncular ve Oyuncu Olmayanlar in Oyunlar, ev: zgrel ztrk ve Kerem Rzvanolu, stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar Brockett, Oscar, (2000) Tiyatro Tarihi,ev: S. Sokullu, S. ndl vd. Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar

Brook, Peter, (2004) Ak Kap, ev: Metin Balay, stanbul: Yap Kredi Yaynlar Buckland, Warren, (2000) Cognitive Semiotics of Film, New York: Cambridge University Press Cantek, Levent, (2011) ehre Gen Eek Popler Kltr Mizah Tarih, stanbul: letiim Yaynlar elenk, Semih, (1992) Sokaktaki Tiyatro Seenek Tiyatronun Ksa Tarihi, zmir Dilmen, Gngr,Akhava Tiyatrolarnn Evrimi Connerton, Paul, (1999) Toplumlar Nasl Anmsar? ev: Aleddin enel, stanbul: Ayrnt Yaynlar amurdan, Esen,(2010) Glmenin Oyunsu zgrl, stanbul: Mitos-Boyut Yaynlar Eliade, Mircea,(1992) mgeler Simgeler,ev: Mehmet Ali Klbay, Ankara: Gece Yaynlar Eliade, Mircea,(1993) Mitlerin zellikleri, ev: Sema Rifat, stanbul: Simavi Yaynlar Eliade, Mircea,(1994) Ebedi Dn Mitosu, ev: mit Altu, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar Foucault, Michel,(2000) zne ve ktidar,ev: Ik Ergden ve Osman Aknbay, stanbul: Ayrnt Yaynlar Genette, Gerard,(1980)NarrativeDiscourse, An EssayInMethod, New York: Cornell UniversityPress Gbilmez, Beliz,(2005)Tekinsiz Teatrallik/ Sahne-Dnn Temsili: Eurydike Olarak Beckett Oyunlar, Tiyatro Aratrmalar Dergisi,Say: 20, 21-40 Gnay, Mge,(2010)NabokovunSebastian Knightn Gerek Yaam Adl Romanna

29

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

MEKAN ZERNDE MCADELE: TEATRAL ALAN DIININ NASI

KAYNAKA

Brook, Peter,(1990 ) Bo Alan,ev: lker nce, stanbul: AFA Yaynlar

HAKAN ALTUN

YapsalcBir Yaklam Uluslarars Sosyal Aratrmalar Dergisi,Say: 12,196-201 Hatchuel, Sarah,(2004)Shakespeare from Stage to Screen,New York: Cambridge University Press Hauser, Arnold, (1999)TheSocialHistory of Art FromPrehistoric Times totheMiddleAges,New York: Routledge hooks, bell, Choosing the Margin as a Space of Radical Openness,Yearnings Race Gender and Cultural Politics,Boston: South End, 1990 Huizinga, Johan,(1995)Homo Ludens Oyunun Toplumsal levi zerine Bir Deneme,ev: Mehmet Ali Klbay, stanbul: Ayrnt Kernodle, George R,(1970)From Art to Theatre Form and Convention in the Renaissance, Chicago: University of Chicago Press Kershaw, Baz,(1992)Performance Community Culture From the Politics of Performance Radical Theatre as Cultural Intervention, New York: Routldge Kker, Eser,(2005)Kitapta Kurutulmu iekler ya da Szl Kltr zerine Dnceler, Ankara: Dipnot Yaynlar Kropotkin, Pyotr,(2001)Karlkl Yardmlama,ev: Ik Ergden ve Deniz Gneri, stanbul: Kaos Yaynlar Moore, Sonia,(2009)Oyunculuk Eitimi iin bir El Kitab,ev: zgr iek, Blent Sezgin ve Cneyt Yalaz, stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar Nora, Pierre,(1994)Hafza Mekanlar,ev: Mehmet Emin zcan, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar Phelan, James; Kellog, Robert et al,(2006)Nature of Narrative, New York: Oxford UniversityPress Pile, Steve ve Feith, Michael,(1993)PlaceandthePolitics of Identity, New York: Routledge

Platon,Devlet III.Kitap,(1973)ev: Hseyin Demirhan, stanbul: Hrriyet Yaynlar Puchner, Martin,(2002) Stage Fright ModernismAnti-Teatricalityand Drama,Baltimore: Johns Hopkins University Press Rimmon-Kenan, Shlomith,(1983) Narrative Fiction: Contemporary Poetics,New York: Routledge Rudlin, John,Commedia dellArte,(2000) ev: EzgiEgepekli, stanbul: MitosBoyutYaynlar Schick, Irvin Cemil,(2001)Batnn Cinsel Kys Bakalk Sylemde Cinsellik ve Mekansallk, ev: Gamze Sar ve Sava Kl, stanbul: TarihVakf YurtYaynlar Sennet, Richard,(2011) Ten veTa BatUygarlnda Beden ve ehir, ev: Tuncay Birkan, stanbul: Metis Yaynlar Sezer, Melek zlem,(2011) Masallar ve Toplumsal Cinsiyet, stanbul: Evrensel BasmYayn Shiner, Larry, (2004) Sanatn cad Bir Kltr Tarihi, ev: smail Trkmen, stanbul: Ayrnt Yaynlar Shires, Linda ve Cohan, Steven,(1988)Telling Stoties: A Theoritical Analysis of Narrative Fiction, New York: Routledge Sokullu, Sevin, (1969) Tiyatro Etkinliklerinde lev-Mekan likisi, Tarihsel Geliim, Ankara: Devlet Tiyatrosu Yaynlar Somay, Blent,(2004) Tarihin Bilind Popler Kltr zerine Denemeler, stanbul: Metis Yaynlar Somay, Blent,(2010)TheView from the Masthead Journey Through Dystopia Towards an Open-Ended Utopia, stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar Spain,Daphne, Gendered Spaces, (1992) Carolina: University of North Carolina Press Strehler, Georgio,(1977) On the Relation Be-

30

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

Tanilli, Server, (1986)Yzyllarn Miras ve Gerei, nsanlk Tarihine Giri Ortaa, stanbul: SAY Yaynlar Thomson, George, (1987) Marksizm ve iir,ev: Cevat apan, Ankara: V Yaynlar Thomson, George, (1990)Aiskhilos ve Atina,ev: Mehmet H. Doan, stanbul: Payel Yaynlar

Zamyatin, Yevgeny,(1974) On Literature Revolution Entropy and Other Matters, A Soviet Heretic: Essays by YevgeniZamyatin, Ed: Mirra Ginsburg, Chicago: University of Chicago Press Zeren, Vecihe zge, (2011) Gereki Tiyatroda Kurucu Bir Unsur Olarak Sahne Direktifleri,Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tiyatro Anabilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi

31

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 33:2012/1 ISSN: 1300-1523

MEKAN ZERNDE MCADELE: TEATRAL ALAN DIININ NASI

tween Stage and Stalls: The Background and Modalities of Involvement, Theatre Space International Federation for Theatre Research 8th World Congress, 142-148

Winnicott, D. Woods, (2010) Oyun ve Gereklik, ev: Tuncay Birkan,stanbul: Ayrnt Yaynlar