ALTERNATF

TYATRO

SERVEN

Do. Dr. Sevin SOKULLU 1960 yllarnri balarnda, ngiltere' de kurumlam ve kurulu .dzen tiyatrolarnn alternatiflerine "underground" yeralt tiyatrolar denemeye balamt. Bu deyim bir eit ykclk anlamn da ieriyordi. 70 le'de "Fringe" topluluklar kendilerini kurumlam tiyatrola:rn alternatifi olarak grmeye baladlar. 1 '~lternatif.Toplum" kavram 1968 Paris renci olaylar ve Amerika Bileik DevletlerindeVietnam savana kar k gibi olgularla patlak veren politik bir bakaldrnn zlemlerini dile getiriyordu. te bu yllarda alternatif tiyatro ile kurulu dzenci kurumlam ,tiyatro kavramlar arasndaki ayrm keskirileti. Bu yenialternatif topluluklarn ortak ynleri, ekonomik kriz yllarnda tm tiyatrolarsallanyorken bu topluluklarn eknomik olarak alternatif olmalaryd. Bir tiyatro binasn iletmek, onu~ kurgusunu srdrmek byk harcamalar gerektiriyordu. Oysa ko.Hektiftiyatro iletmesine ynelmi demokratik bir rgle~me, konvansiyonel kurululardan daha ekonomikti. Fakat kollektif al~ma rnei veren bu topluluklarn oi ideolojik ve estetik anlklara dtl er ve bu nedenle kuku ile

c.

----~'~--

'

1 1960 Edinburg Festivali'ne "Beyond the Fringe Revs" il~ katlan topluluk, adn'

festivalin resmi program d nda kalan topluluklardan almt. Bu kk topluluklarn ou amatr ya da renci. topluluklaryd ve hi bir yerden destek almadan etkinliklerini sfdryorlard. isteiyle Modern 1960'larn "Fringe" sonlarna doru "fringe tiyatro kavram "alternatif toplum" zdelemeye balad. tiyatr~larn balatan ik! 'rnekten biri i9G3 ylnda .Edinburgh'da at Traverse Theatre Club'udr. J. Haynes'in kazandtiyatrosundan Alt-yedi yl iinde tiyatronun

im Haynes in eski bir geneIev binasnda rabet ilc Devletin ve Yerel ynetimn "kururtlat"

mekan seimi akmn yeralt kkenini yanstyordu.

odenek balamas Jim Haynes'in

bahanesiyle ayrlmasn dourdu. J.Haynes Londra'da

Drury Lane'de Lond-

ra yeralt dnyas~n merkezi olan Sanat Lanoratuvarn at. kinci rnek 1964 de Charles Marowitz'in London Aeademy for ~(Iusic and the Dramatic Arts iinde Ky" Tiyatro yapmak zere at pen 1 John Space Theatre'dr. Alteraatives", Fringe tiyatrolanna ortaya egemen olacakbir s. 142-3. ok tema olanak ve perspektifler' bu yeralt tiyatrosunda Elsom, "Fringe atlmt.

Post-war, Britis/ Drama,


52
,

SEvN

SOKULLU

karlandlar. Bu topluluklarn dier o~tak zellii tiyatro mekan ve donatrnndaki ksnt ve yoksulluktu. Alternatif topluluklar herhangi bir yerde, ehrinmerkezi veya kenar mahallelerinde, okullarda terkedilmi anbarlarda, atelyeler, fabrikalarda, tarla .veya sokaklarda temsiller veriyorlar. Seyircisi, yeni, deiik bir seyirci olduu iin tiyatronun nitelii ve ~erii de deiikti. Alternatif tiyatro almalar byk eitlilik gsteriyordu. En geni ve canl alanlar, eitim ve toplumsaldeiim iin yaplan tiyatrolard. Bir seyircinden dierine deien ierik ve ieriklerin biimleniinden dolay alternatif topluluk temsillerigsteri gibiydi. Epizodik yap, anlatc, popler komiklik eleri ve mzik ile ,kurgulanan temsiller bazen seyirci katlm ile de gleniyordu. Alternatiftiyatrolarn, ekonomik bir alternatif olmalar kurumla m. tiyatrolarn sorunlarna ksa ve uzun vadeli zmlerde esin kayna ve rnek olmalarn salad. Yetmilerde alft:rnatif tiyatrolar gelecei belirsiz fakat imkanlar heyecan verici bulunmutu.~ nki bu yllarda kendini ok 'gl olarak duyuran bir toplumsal deiim ihtiyac gnllerde taht kurmutu. , Amerika'da "Subculture", Avr'upa'da "a:ti-culture", "workingclass culture'" kavramlaryla ada kltr .politikasna kar kan yeni bir kuak, ynlar yzyllardr sanat retiminin dndabrakan ~ kltr politikasna bir alternatif istemekt.eydiler. Daha baka bjr deyire kltr, sadece yneticj. ve,kentsoylu snfn yap ve aralarnn ifadesi olarak kalmamal, ynlarn yap ve aralarn da ifadeye ynelmeliydi. Alternati~ yinlarn yap ve aralarn da ifadeye ynelmeliydi. Alternatif kltrn belI} bal kavramlarndan biri de "iletiim ara'larnn zgrletirici yolda kullanm'yd. i 970. balarnda bu kavramlarm geliimine nemli lde katkdabulunan Evangelische Akademie Loccum, kltr "iletiim, katlma ve toplumsallatrma amacyla eylemletirme" olarak belirlemekteydi.2 Bu balamda yn kltrnn amalayan alternatif bir kltr politikasnn ,baarlmas iin u etkinlikle'r ngrlmekteydi. l- Ynlara ynelik almalarda ierii ve yaps yeniden saptanan, snanan iletiim ,kavramlar bulmal~. 2- Toplumsal, politik ve etnik aznlklara toplumsallama olanaklarn sunan yeni ibirlii biimlerini uygulamak.
2 Ulf Birpaumer, Theatre of Altcrnati~e-a IFFR, Mttnich, 1977, s, 225. Cultural Alternative? Theatre Space,

ALTERNATF

TYATRO

SERVEN

53

5- Hem sanatsal hem politik olarak daha dinamik almalar ~pm~' 'i3u istekler kapsamnda, etkileim, ibirlii ve iki yollu iletiim biimlerinde alternatif tiyatro, etkili ve yararl bir ara olarak ortaya kmaktadr. Tiyatroyu toplumsal adan etkili klmak iin sanat ile bilim arasndaki uurumu kapatmaya zorunluk vardr. Brecht' in rencisi olan Dou Almanya'nn tannm ynetmenlerinden Manf-' red Wekwerth de, bu gereklilie 1974 ylnda yaynlao "Thaeter und Wissenschaft" kitabnda deinmitir.3 Tiyatronun eften pften makineleri, snrl seyir yeri ve eylencelik n;alzemesinin oto~atikleme anda hala ie yarayaca kukuludur ... Tiyatro kendi malzemesini "yeni kylardan esen taze rzgara" sunabilmek iin penceresiz yaplardan dar kabilme yrekliliini gsterebilmeli, gnbegn daha younlukla yaamamza girmekte olan "bilgi"yi sahnenin konusu yapabilmek iin yeterince bilgimiz olup olmadn snamahdr. .. en gncel bilimsellikte bile planlama ve deiebilme yetisi boy gstermektedir. .. Bi .tavr bilimi. saygn bir kavram, bir kaynak olarak gren bilim a sanatnn tavrdr.:. Bilimi kaynak olarak gren tavr, nce renilmek zonlqdadr. Ynlarn ve insanlarn toplumsallatrlmas ve bireysel insann zgrlemesi dorultusunda bu grevi stlenen bir kltr politikasnda alternatiftiyatro gerekliu'1idir, yoksa geleneksel, kurumlam onayc tiyatro bu hizmeti grebilecekmidir? ur Birbaumer, kurumlam" ve denekli tiyatronun byle bir adm atamayaca kansndadr. Kentsoylu tiyatrosunda ierik ve biim ... hi bir ey iinin ve ynlarn sorunlar ve kurtuluu dnlerek yaplmamtr., Ne de bul'; juva sanat tapnann sahnesi, bu insanlar iin retmi ya da bu insanlarla birlikte retmeyi dnmtr. iyi ve ynlar "bu soylu sanatla" tantrmak amacyla bu yaplara sokmak bu yzden yetersz olduu kadar da yanltr. Yeni ieriklerin yeni biimler almas
"3 Y~el Erten, "Gnmzde Tiyatronun Bilimsel Tavr/ Manfred Wekwert, Sana! "

ve Bilim, say

1981, s, 30.

SEvN

SOKULLU

gzetilmcdiindcn halka bir kltr hizmeti olarak kurulan denekli tiyatrolarda bu topya gereklememitir .. "Tiyatro yapanlar altn kafeslerinden karak, amalarna retim aralarn deitir mc ;macn da katmaldrlar."4 . Alternatif tiyatro yakam kuramlar deil somut yaklamlarla , .zmlenebilir. zgrleme, baskdan kurtulma iinde iletiimin znde gnlk ,hayat, gnlk evre bulunur ... gnbegn yaanap hayatn ta kendisi ... Bu yeni kuaa gre alternatif tiyatro zorunludur. Kurumlam tiyatro ile bu gnn ihtiyalarna, isteklerine cevap verilebileceini sanan iyi niyetli, ilerici tiyatrocular yanlmaktadrlar. hele denekli tiyatrolar iinde halk tiyatrosu hizmetinin yaplabileceine inanII!ak safdilliktir. Devlet tarafndan finanse edilen hi bir tiyatro program itcn ve gerek olarak halk olamaz. Dier yandan, seyircinin giri iin dedii cretlerle tiyatro programn denetlemedii hi bir tiyatro halk tiyatrosu saylamaz. Alternatif tiyatroculara gre geleneksel, kurumlam tiyatrolar iindeyeni bir tiyatro hareketine girime yanl kltriiyle uraan politikaclardan ok sahneye koyuculardan, yapmclardan, tiyatro danmanlar taraf;ndan ilenmektedir. Bu tiyatro adamlar antikalam ve uyuuk devlet tiyatro mekanizmalarna yeni ierikler sokmaya almlar. .., kendilcrini adadkla politik sahnelcr iin dededen kalma tiyatrolarda ufak deiimler yapmakla: yetinmilerdir. Kentsoylu atmosferine boulmu kapitalist tiyatro sistemine yeni ierikler alamlar ve bu yzden biim ile ierii badatramamlardr.5 Alternatif tiyatro hareketini douran sebepler ister ekonomik zorunluluktan kaynaklanm, ister yzyldr deimeyen geleneksel biimlerin ada ieriklerle oluturduu aykrlklardan tremi ol. sun hepsinde ortak olan dnce imdiki mekanlarn ilevsizlii, yetersizlii ve zamann doldurmu olduu noktasnda toplanmaktalr. Gemiin ve imdinin kurumlam. tiyatrolarna alternatif arayan hareketin kkleri Off-Broadway'dL ' Bir Off-Broaclway topluluu olarak 1947. de Judith Malina ve Julian Beck tarafndan New York'ta kurulan Living Theatre 1960 larn hem Amerika'dahem de Avrupa'sndaen olay yaratan ve ok etki yapan bir topluluk olmutur. ou kar-tiyatrocular gibi metnin de'erini azaltm ve tannm oyunlar ya deitirerek oynamlar ya da
4- Ulf . 5 Ulf Brhaumer, Brhaumer, a.g.e., a.g.e., s. s,

232-233 . 236.

ALTERNATF

TYATRO

SERVEN

metinlerini kendileri retmi~lerdir. Genellikle de aldklai- metinleri siyasal bir tartma biiminde gelitirmilerdi. l1zerinde durduklar. nokta, seyirci ile yzlemeye gitmek, "bujuva alkanlk ve kiiliklerini krn.ak" iin ona meydan okumak ve hareket etmektir. Bu amala gece kulplerinin striptiz numaralarndan .iaka yerde rastlanmayan plakl tiyatroya sokmulardr. Soyunma ile bir yandan "sistemi" yadsyor, dier yandan da -ritellerde olduu gibi- beden'i dorulam oluyorlard. "Living Thaetre'n balca erei yaam biemi ile tiyatro biemi arasndaki ayrm kaldrmakt. ok ctkili temsiUeri arasnda Frankenstein, imdi Cennet 1968 ve Kabil'in vasiyeti gibi oyunlar vardr. Anarizme olan eilimleri Sof yllarda daha belirli bir politik gr erevesinde toplanmt. 1970 de yaynladklar bir belge,bir eit bildirge gibiydi. Sokaktaki adanun hi bir zaman tiyatroya gitmeyeceini belirten ve tiyatro yapmaktaki am.alarnn mevcut kapitalist-brokratik-sava-1hskc-poIis rejimIi-yapy tam kartna evirecek kurtilu glerine katkida bulunmak olduunu bildiren belge yle sonulanyordu. "Tiyatrolar terkedin .. Sokaktaki insanlar iin '1::akadurumlar yaratn. Eyleme gtrecek ,bildiimiz en yksek tiyatro durumlarn yanitn. Yeni biimlerbulun, Sanat engelini paralayn. Sanat, kurulu dzen zihniyetinin zindannda tutukludur. Yani sanatn yaplmas st snf ihtiyalanna hizmet edecek biimde ilevsellemitir. Eer sanat ha,lkn ihtiyalarna hizmet etmek iin kullanlmayacaksa ondan ka, kurtuL."6
i 975 de gelitirdi kleri bir oyun, Para Kulesi dir. Brooklyn IvIzik Akademisi'nde Leperaq alannda kurulan o- m.ykseklikteki 5 oyun dze0, olan kule, bir piramid-yap\ gibidir. Mayakovski'nin 1930 Moskova YanVJor temsilinden esinlenilmitir. Bu temsil iii Pittsburg fabrikalarnda video almalar yapmlar ve geni istatistik lere dayanan toplul!tk ii tartmalar kullanmlardr.

"Living Theatre"clarn kurumlam tiyatrolara kar getirmeye ve yerletirmeye altklar yenilikler iinde en nemlisisanat ile yaam arasndaki ayrmkaldrmaktr. Bunun iin ilk yaptklar ey geleneksel tiyatro yaplarnn, sahnelerin dna kmak olmutur. Gndelik evre iinde ya da gndelik evrenin olaan uzantlarnda
.. 6 Paul Ryder Ryan "The Living Theatre's Money Tower", The Drama Review, Vol.

18, No. 2, 1974, s. 10.

56

SEvN

SOKULLU

ortakla~a rettikleri metinlerle ortakla~a al~malar sonucu seyrcye sunduklar temsill~rde seyirciyi de oyunun iine ekerek i~birlii boyutunu geni~letmi~lerdir. Seyirciyle yaplan i~birliinin yansra ona meydan okuyarak seyircinin al~kanlklarndaki kli~eleri' krmaya al~m~lar, bu yol~ seyircide kaq koymay uyandrarak onu etkinle~tirmeyi amalam~lardr. . . Alternatif bir toplum v;e altern~tif bir seyirci aray~ ile birlikte mevcut tiyatro mekanlarnn da bu yeni aray~lar kaqlamayaca kansind~ olan dier tiyatro topluluklarndan "The Breadand puppet Theatre" 952 ylnda "tiyatro ekmek kadar asalolmaldr" .kavramyla ortaya kyor. Popler bir seyirciye ula~ma ba~lca amalar oluyor. Oyuncular maa~l deil, temsillere de ya parasz ya da az bir c-} retle gidliyor. Vermont'da Goddard College atelyesinde politik tiyatro zerine ders 'verenPeter Schumann, koleje ait bir iftlikte topluluk yeleriyle birlikte al~y<frve ya~yor. al~ma yeri olarak kul. landklar bu iftliktc temsilIerini de hazrlyorlar. Fakat temsillerinin provalar oyunlarn verilecei yerde bir iki hafta sren ve seyircileI'in de katld ortak bir al~ma ile yaplyor. Sz gelimi Kuzey Kaliforniyann Kzlderili birkabilesinin hayatta kalm~ son yesine -ironik bir adlandrma ile- adadklar bir temsili "Kar-lk(yznc Yldnm: Ishi iin bir Ant", kentin 'dnda bir kaz alan zerinde iki hafta s~ reyle hazrlyorlar. 60 rencinin ve evrede ya~ayan gnlllerin provalara ve temsil gerelerinin yaplmasna katldklar bu hazrlama sresinde -kovalanan ve ldrlen yerlileri simgeleyen- 36 geyik,' 21 kasap, 15 kambur cad, 2 canavarn ektii iki araba ve 4 Tanr hazrlanyor. Topluluun temel tiyatro arac maske ve dev kuklalardr. Bunlarn hepsinin hazrlanmas topluluk ba~kan Schumann da. dahilolmak zere ortaklaa yaplyor.Provalar sresince <?yunun baz -blmleri yeniden biimleniyor. Temsil oyuncularla kentlileI'in de katld bir geit alaynn kenti batan baa davullar, bayraklar ile dolimmasyla balyor. Kentin dndaki oyun yeri yerinde ise ortaa oyunlarna benzer biimde hazrlanan temsil, ayn bi~mde, ayn trensel hava ile oynanyor. Temsil bitiminde ynetmen Schumann'n geceden kendi eliyle yourup pi~irdii ekmek ve hazrlad mayonez tm oynayan ve seyredenler tarafndan' -bir, ritel trende olduu gibi- birlikte yeniyor. . Bir e~itevreselci tiyatro olan "Brcad and Puppet" top~luunun temsilleri dinsel tcmalara oturtulmu politik mesajlar ierir. Schumann, politik grn belli "bir program ve parti kalb iinde dondurmay sevmediini,. olaylar ok-perspektifli ve ironilerle dolu

"

ALTERNATiF

TYATRO SERVENi

57

bir al~ma iinde ele aldn sylemektedir. Amerika ve Avrnpadaki e~itli politik gsterilerde 'temsiller vermi~, ayrca sokaklar, parklar ve kentlerin d~ mahallelerinde. Vietnam sava~ aleyhine dzenledii kk oyun paralaryla tannm~tr.7 Schumann, tiyatro sanatnn insandan insana olanzelliini, orfakla~a' retime giderek yaratcl uyandrma, i~birliine zendirme ve birlikte bir ya~ant olu~turma yolunda kullanmtr. Bu toplultun ritellere zg birlik ruhunu halk kaynaklarndan ald kukla, maske;, geit alaylar gibi geleri ve halk tiyatrosunun gamsz, ne~eli enerjisiyle birle~tirmeye al~mas en ilgin yndr. Tiyatro mekann yanlsamay kurmak yerine, iindekilerle. birlikte ileyen, yayan bir kkevren (microcosmos) yaratmak zere rgtl~yen "The Performanee Garage" topluluu Amerikann en tannm evreseki/ (enviromental) tiyatrosudur. The Drama Review yaynlayclarndan Richard Schechner 1968 ylnda bir garajda. kurduu tiyatrosu ile bu kavram poplerletirmi~tir. J. Grotowski ve Peter Brook~un arkada olan Schechner'e gre tiyatronun kendisi tiyatronun dndaki daha geni evrelerin bir uzantsdr. Bu, tiyatro d evre, kent yaamdr. Schechner'in tiyatro mekan olarak kulland garajda oturma koltuklar yoktur. Oraya buraya serpitirilmi~ ykseltilere seyirciler iliir, oyun aksiyonunun deien odaklar na gre yer dei~tirirler. SeyirCinin oturduu kesim, oyun yeri olarak da kullanld gibi seyirci de yeripden kalkp oyuna katlabilir .. Temel hareket oktas "tm mekann hem seyirci hem oyuncular tarafndan kullanlabilmesidir". Seyircijel' hem "sahneyi yapanlar" hem ve "sahneyi seyredenler"dir. Gnlk yaamda sokakta olup bitenler iinde bulunduumuz gibi. Seyi"ciile deinme, seyirciye varma, seyircinin topluca sessiz kalmas ya da onlarn diru~larnda, bedenlerinde i~deci durumlarn yaratlabilmesi olanana frsat verir. Bu, evreseki tiyatroda temsilin en haz verci blm olur. Bunun iin de tiyatro mimarisinin bu tr iletiime elverili ak ve olanaka zengin . bir alan sunmas gereklidir. Geleneksel tiyatro mimarisinde karanlk salon tpk bir mide gibi, aydnlk sahne azndan sunulacak hazr "inenmi" yaant ile doyurulma y bekler. 8
7 John Towsen, "B~ead and Puppet Theatre", The Drama Reviev vol. 16, No. 3, 1970, A JV[onumcnt for Books, 1973, s. 5-7 ve Theodore Shank, "The Bread and Puppet's Anti-Baccntcnnal: Ishi" Theatre Quarterly, Vol. V, No. 19, 1975, s. 73. 8 Richard s. Schechncr, The Environmental

Theatre, New York, Hawthorn

18.

58

SEviN

SOKVLLU

evreseki tiyatro herkesi sahneye sokarak seyrcnn, doyurulmas iin sahneye deil de, kendine de bakmas gerektiini ortaya koyar. Mekan ortakla~a, i~birliki bir yolda kullanr. evreselci "tasar~ katlmay zendirir. Bu katlma estetik bir olay toplumsal bir olaya evinneyi 'amalam~tr. Ayn zamanda, odam, sanat ve yanslsamadan, tiyatroda bulunan herkes arasmda bir dayan~maya yneltilmesi tasarlaim~tr. Bu balamda, oyuncu bir rehber deil ev sahibidir, temsilin gidi~inden sorumlu deilqir; temsil payla~lan bir sorumluluktur. . Yeni bir toplumu 'yaratmak iin yaplan, ynlara yndik tiyatro etkinliklerinde, gnlk gereklerle ilgili yeni politik estetikler pe~inde olan bir ba~ka rnek Fransz animatrlerinden Armand Gatti' dir, Armand Gatti 1973 ylnda Brabant Wallon"da "Institute des Arts de Diftusion of Louvain" rencilerinden bir kme ile bir ay geirdi. Tasar, yerel halk ile ili~kiler kurup onlara kendilerini ifade etmek frsatn vermekti. Kyl, ya~l, genlerden ou~an bir kurul, skeler, mzikaIler yazp prova .edecekti. Tm temsil 24 saatlik bir gsteri olarak' d~nlyordu. Gatti'nin "seyircisiz seyir" dedii temsilde 3000 ki~i, alanda u ya da bu yolda gsterilerin geli~imine katlyordu. Temsil alam 125 gerele donatlm~t, ilerinde platformlu traktrler vard. Temsil sresinde 25 milden fazla dola~lyordu. Bir ok skeler ayn zamanda temsil ediliyordu. Ortaklaa yazlan bu b,lmler oyun kahraman Adelin'in yokuluunu farkl yolda betimliyordu. Kk kasabann i"usanlar ile.birlikte Gatti ve arkada~lan -oyuncular, dekorcular, mzisyonler- 'bu blmlerde kendilerini deaifade ediyorlard. Farkl kasabalardaki karakterler evresinde kurulan be~ ayr perspektifle, geree bakyordu. .' gsteriler

Sz gelimi seks~nl ya~ndak.i ya~l i~inin gerekei'i yl~ydi. 1- Kendinin iinde bulunduu gerek, 2- video-teypinkar~snda kendini grd zamanki gerek, 3- yazarn gzyle i~inin gere~i, 4- Oyun iin i~inin kuklasn yapan dekorcunun grd gerek, 5- Filistinli, Cezayirli, Tunuslu gibi eitli ulusl~rdan oyuncularn grd gerek. . Gatti, yeni bir dramatik yaz bulduklar kansmdayd. Bir gerekliin karakteri ile bir baka gerekliinkarakteri arasnda bir di-

ALTERNATiF

TIYATRO

SERVE~i

59

yalog gelitirme olana Gatti'ye en nemli olay g"nyordu. Bu kiisel, bireysel bir aratrma olmaktan kyordu. Ortaklaa yazmdaki bir yaantda, oyuncusu, dekorcusu, yazar ile temsilde tm ka. tlanlar ayn dzeyde ayn yaratc serveni paylayorlal'd. Burada ama artk bir gereklii yorumlamak olmuyor, ger~klikle yz yze gelerek insann kendini topyekun deitirebilmesi olana ortaya kyordu.9 . birliiyle yaplan tiyatroya birbaka rnek air v~ yazar Andre Benedetto'nun yapt almalarn en ilginci olan Le Siege de Montauban dr. . , 1961 de kurduu "Nouvelle Compaigne d' Avignon" topluluunun ynetmeni de olan Benedetto'riun yapmak istedii bu temsil adcta bir kasaba psikodram idi. Montauban kenti ve halkn konu alan 9u oyun kent halknn da aylar sren ibirlii sonucu 1947 hazirannda Montauban, Occitania enliinde temsil edildi. Temsilin temeli, yerel tarihte nemli bir olayn imdi ile balantsna dayanyordu. 1621 de Montauban llar XIII. Louis'nin ordularna kahramanca dayanmlard. 17. yzyln banda, modern Merkez Fransz Devletinin yaratlmasndan .nce, Montauban, gerekte Fransz prostetsanlnn kalelerinden biri olan bamsz bir kentti. Montauban halk imdi kentlerini nasl gryordu? Olay, merkezileme s6runu zerinde bir dnceyi gndeme getirmekle birlikte bir t .ya da telkin ile yola klmamt. Benedetto sor~lar ak bir brakmay ve halk dinlemeyi amalamt. 1973 Kasmndan 1974 ubatna' kadar lise rencilerinden, iiler, bir psikiyatri hastanesindeki hastalar, bilginler tarihilere kadar kentin her kesimindeki kmelerle bir dizi toplant yapt. almaya katlmak isteyen kent halkndan 39 kii ile birlikte youn hazrlklara girdi. SOllJlnda Gney "Ptansa'daki karnaval ve popler panayrlar geleneinde hazrlanan gsteri Mantauban'n Ulusal Meydannda temsil edildi. Temsil mekan olarak seilen bu alan ortasnda variller ve vagon bulunuyor ou e zamanl ...Itahne olarak kullanlyordu. B. gsteri seyirciler tarafndan yaratlan bir tiyatro geliiminin ilk adm sayld. Benedetto bu denemeden sonra bir hafta' srecek bir
9 Franoise Kourilsky. ve Lenora France", Champagne, "The Poli tic Thea tre since i 968 in

"

The Drama Review, Vol. 19, No. 2, 1975, s. 45.

60

SEVN SOKULLU

olay iin en az bir yl al~mas gerektiini d~nyordu. Benedetto'ya gre tiyatroda politik eylem temsilin ta~d mesajda bulunmaz. "Politik eylem temsilin kendisidir." LO .Burada temsilin ta ,kendisi olan politik eylem tiyatrosunun mekannn' da, kentin alanlarndan biriolduu grlmektedir. Bu kent ya~amnn tarihsel boyutu, tiyatro da olsa kent apndaki alanlarda doru olarak ya~anabiliyor ancak ... Alternatit tiyatro hareketi iindeki politik eylem-tiyatrosunun ta'lyadaki en byk temsilcisi Dario Do dur. 1968 YollndaFo ve tiyatro rgt oTan ARE i yi kurdular. Fo tarafndan kaleme alnan bildirgede hedefler ~yle ifade ediliyordu: 1]
.
,

, .

zgr ifade kisvesi altnda anamak' dzenin denetimi altndaki toplu ileti~im' aralarnn gerek bir tutuklusu~ur yurtta~ ... Tiyatro, insanlar bu zorbalktan kurtaracak biricik ortamdr. Kkeninde, tiyatronun anlatm ve ileti~im aralar basit, dolaysz bir'denbire .dir ve p.imari yapdan arnmtr: .. Bugn, tiyatro, politik ve ekonomik bir sekinler takm~n gereksinimlerini doyurur; yapsj, donatm ile halk iin .eriilemez, iine 'girilemezdi"r. Paraca yaplan bu ayrtetme kendini feodal bir sistem tarafndan kabul ettiren mimari yaplarn yaratlmasnda aklar.; n sra ve localar efendiler, balkon hizmetkarlar iindir." ARE I. rgtne ye topluluk!ar tiyatroyu halka, Kuzey hal-, yann fabrikalarna, stadyumlarna, niversite yatakhanelerine cimnazyumlara gtrdler. Temsillerdeseyirci ile btnlemek iin tm engeller kaldrlyordu. Katlanlar evre nfusuna gre 500 den 3000 kiiye cadar deiiyordu. Dari"o Fo "ada toplumun rmln, talyan hkmetinin yolsuzluu gstererek" toplumda kkenci bir deiiklie gitme ihtiyacn halkta uyandracana inanmaktadr. (;Mesajn ounluu tiyatroya hi ayak basrnam iftci ve ii olan geni halk ynlarna ulatrmak iin eserlerini basitletiriyol'. Bu kesimin biricik eylencesi toplu iletiim aralar ile snrlanm olduundan karmak teknolojiden kanyol' ve ar tiyatroya yneliyor. 'Politik aegorik ve ocuk
,lO Franoise Kourilsky ve Lenora Champagne,
1975, s. 43-52. Sogliuzzo "Dorio Fo: Puppets for Proleterian Revolution" II A. Richard

"The Drama Review, Vol. 19, No. 2, The Dra-

ma Review, Vol. 16, No. 3, 1972, s. 71.

ALTl~RNATF TYATRO SERVEN

61

tiyatrosu yntemlerinden yararlanyor; bast bir olaylar dizisinde akca hainlii belirtilmi tipler ve kahramanlar atyor ve iyi ktye karzafer kazanyor. TemsilIerin hepsi de giysi maske ve kukla ile zenginletirilmitir. Oyunlarnda karakter yerine maske kullanlmasn yle aklyor: Karakter, sentezleri iermeyen bir atmay yrtr. Maske ise atmalarn diyalektik bir sentezidir. Oyuncu karakter olmak iin klk giymemeli bir maske olmaldr. Oyuncu bireysel, maske ise kollektifbir varlktr, yknn sesidir. Kuklann kuklacya verdii olanaklar, yabanclatrmann oyuncuya sunduu olanaklarn aynsdr. ' , Yeni tiyatro dilinin yazl olmayacan, herdefasnda seyirci ik yaratlarak ortaya kabileceini savunan Dario Fo ok ykc ,gr ve kanlarnd~u dolay talyan ,komnist partisinden de atlnuolup tiyatro etkinliini ok servenli biimde srdrmektedir.12 Toplumsal deiim iin tiyatro yapanlardaniki rnekten birincisi Amerika Birleik DevletlerininNew Yorkkentinin -Harleri'inden 968 ylnda :Toplumsal Aratrma Yeni Okulu'nda sokaktiyatrosu dersi veren Maryat Lee'ye Harlem deki okullardan gen bavurarak esrar alikanlnakar bir oyun istiyorlar. Maryat Lee not defterini ve teyp'ini alarak Harlem genleri ile alyor. Bu almalardan, biri' ecinsellik, ikincisi esrar,' ncs kt okullar zerine ayr oyun' oluturan "Soul and Lati Theatr~" -S A LT- douyor. Huku.;netten ve Vinc~nt Astor vakf deneklerinden' yararlanim topluluk bir ay sren yoruu, grltl sokak temsilIeri veriyorlar. Barlem'ni i 7~caddesindeki seyirci tepkisi ilgin oluyor. Halk hayattan alnm bu konulardestekliyor, haini yuhalyor. S A LT yresel toplumuniinden kt iinPorto Riko'lu ve zencilerin sorunlarn biliyor ve onlaranasl bask altnda Qlduklarn gsteriyorar;Bu yoldadaha iyi' yaam koullar iin protesto kampanyalar almasna nayak oluyorlar. Halk' baka trl kkten bir eyleme gtryorlar. nsanlann kendi -sorunlarnn -bilincine' va'mas ilk aama ,iin yet~rli 01uyor.13
J

_ kinci rnek ngifterede -KuzeyLondra'da bir lisede tiyatro programauna ilgi duyanrencilerin okulu 'bitirdikten sonra' olu~ tu:duqar ada Tiyatro Topluluunun _servenidir.
12 Suzanne. Cdwan ':"TheThrow-Away Theatrc'of Dario Fo" TIie Drama Review, Vol. 19, No. 2, 1975, s. 102-113 ve Luigi Ballerini ve Giuseppe Risso "Dorio Fo Explains Art' lIiterVew" The 'Drama Review, Vol. 22, Nd. I, 1978, s. 33-48. . -,' 13 Maryat Lee, "Street Tlieatre in Harlem", Theatre for Social change, Theatre Quarterry, Vol. II, No. 8" 1972, s. 35--:4.3.

62

SEVN SOKULLU

Bir genlik kulbnde almaya balayan topluluun iki hedefi vardr. Belli bir uslup gelitiren bir repertuvar topluluu gibi al~ mak, dier yandan da yerel toplumu daiine alan bir dizi tiyatro etkinliinde bulunmak. Bu sralarda Medical Resear'd Council'de ala bir aratrmac 7. Uluslararas Akl Sal Kongresinde verecei bir konferans iin konusunu canlandracak bir grup oyuncu aradn syleyerek toplulua bavurur. Konu bir genlik mahkemesinde gen sulular ile resmi grevliler arasndaki iletiim zoluudur. Topluluk hemen ?-lmaya balar; belgeler toplamr, mlakatlar yaplr. Mitingleri, -halkn dncelerini, mahkeme davalarm yanstan belgeler kaydedilir. Doru ve gerek olmak kaygs ile ok titiz alrlar. Oval House'da bir genlik kulbndeki ilkprovada sululuk konusu "snf ayrm" zerinde odaklayor. Bun.lar_mahkeme celsesinden aktarlan konumalar zerinden yaplan doalamayla ortaya kyor. Bu malzeme, daha sonra Holland Park'ta bir gsteriyi oluturuyor. Malzeme daha dramatikleiyol'. Bir gen ocuk odak merkezi oluyor. Mahkeme, aile, okul, ocuun gzlerile grlyor. Oyuncular rolU karakterletirmeden aktarma ile oynuyorlar. Seyirci uzmanlardan oluuyor. Oyun bittikten sonra iddetli bir tartma balyor. Onlarn cokular, topluluu yreklendiriyor. Oysa kullanamadklarr ok malzemeleri vard. Bu temsil eitli mekanlarda yinelendikten sonra Round House'da gsterime giriyor. Topluluk daha geni bir mekan iin yeni tasarmlar yapyor ve daha dene;. yimli olmak iin ocuk islah evlerine gidip orada bir ka gn kalyo:. Byle youn. bir a1ma sonucu topluluk kkten bir deiiklik geiriyor. nce duyguda birgzlem ola~ak balayan ey imdi korku verici bir gerekl~e dnyor. Topluluk birdenbire kendini bu gereklie ok gl bir yantlayc buluveriyor. kiyzl toplum apak ortaya kyor ... Temsilde unutulan, ihmal edilen hrszlar, afyon kullananlar, cinayete girienler. .. de ortaya kyor. nsanlar kanamayaca bir duruma gtren olay ve koullar, olgulardan, gncel olaylardan, kaytlardan belgtoleniyor. Round House'da temsili ok geni seyirci yn izliyor. Topluluk imdi bu zemin zerinde insanlarn yaamakta olduklar gereklikle ilgilieyler zerinde tartabilecek bir tiyatroyu bulmu oluyor. Temsilin nitelii, ~anatsal deer tartmalar tesinde bir hz, bir ilerleme kazanyor. Bundan sonra topluluk blnyor. Bir bl yaptklar gzlemlerle toplumun gittike artan ikiyzllnden iyice etkilenmi olarak "Toplumcu Halk Tiyatrosu'nu gerekletirm~ye koyuluyor.

..

ALTERNATF TYATRO SERVEN.

63

O -tarihten bu yana ngiliz toplumunda sululuk hakkndaki grler tmyle deilsede biraz dei~mi~tir. lginolan nokta sonraki mahkeme ilc ilgili reforn tasarlarnn bir blmnn bu temsillerden etkilenmeyle geli~mi~ olmasyd.14
''

Bir heves iki kalasla bir-araya gelen bu genlerin ya~anan ge::ekIerden kardklar tiyatrolar na ancak geleneksel tiyatro yaplarn d~ndaki ya~antlarla ulatklar grlmektedir. Oval House' da yaptklar provada ortaya kan durum ile Holland Park gsterisindeki alglama dzeyleri farkl olmutur. eitli mekanlarda eitli seyirciyle oluan yaantlar gereklie her defasnda yeni bir perspektif kazandrmtr. Bu bildiimiz tiyatro sanat deildir. Ama kuku yok ki daha iten sahiden yaanm bir tiyatro yaant;dr ve toplumda yeni alglar yaratmtr.

ve

Tiyatro sanatn yeni alglar ie birletirmek Amerikay yeniden kcfetmeye benziyor. Tiyatro sanat yeni alglan gelitiren kutsal bir yaantdan domam myd? Bu kutsal alan son yzyllarda gzetleme yerine evirmedik mi? Gieye dediimiz cret ile elen.ce satn almaya gitmedik mi? yi niyetl~ aydnlanmak istediimizde bile sahnede ienen, yar sindirilmi besinin serildiimiz koltuklarda tembel midelerimize aktarlmasn beklemedik mi? Yeni tiyatro, alternatif tiyatro; eski kutsal tiyatroya geri dnmektir bir bakma. Bu gn ne ise.,o olmayana dnmek, kartna dnmek ... Peter Brook, am~da seyirci tiyatroyu istemiyor, tiyatroya gvenmiyorsa onun dikkatini ekmenin, onun gvenini kazanmann tiyatrocuya den bir grevolduuna inanyor. Bunu ,baarabilmek iin, bu itc hile dolap, yalan dolan olmadn seyireiye gstermek zorundayz. Ona ellerimizi amal ve kollarmzn yeninde bir ey gizlemediimizi gsterm~liyiz. Ancak bundan sonra ie koyulabiliriz.15 nk hi bir sanat tiyatro sanat kadar tamamlanmas iin seyirciye bu denli bal deildir. Seyirci tiyatro olaynn yaratlma basamaklarn tamamlad iin.,deneyimciler yeni olanaklar yaratmadaseyirciy eitli durumlara yerletirmeyi snamal<;tadrlar. Uz ant sahne, ortadaki oyun yeri, tmyle aydnlatlm~ bir salon, izbe bir ~ahzen, kullanlmayan bi anbar v.b. hepsi ba~ka ba~ka tiyatro yaantlarn koulla. Petc Brook'a gre bu deiik tasarmlara ra14 William Martin, 77,eatre Qparterly, Vol. II, "Theatre as Social Eduaction No. 8, 1972, s'. 18-25,On Contemporary Theatre"

15 Peter Brook, The Empty ,Space, Penguin Books, s. 109.

..

SEvN SOKULLU

men farkllk yzeysel olabilir. Asl derin farkllk oyuncu ile iscyirci arasnda deien ilikilerde ortaya kar. Oyuncu seyircininilgisini yakalayabiliyorsa seyirci daha etkin olur. Bu etkinliin, manifestolara ihtiyac yoktur. Peter Brook, Grotowski gibi tiyatronun kutsal bir ilevi olduu kansndadr. Tiyatro, insann kendi zne eilme, kendini "bulma aracdr. Bu adan baklnca oyunculuk bir yaam eitimidir. Oyuncu, provalarn hi dmma deien koullarnda .adm e:dmkendi hakkndaki bilgisini geniletir. Roln ondan istedii ey, kendini amak, olduu gibi gstermektir. Bylece temsil eylemi bir kurban etme eylemi olur. ou insann gizlemeyi yeledii ey kurban edilir. Rahip riteli bakalar adna eylerdi. Grotowski'nin -ki Peter Brook da ayn grleri paylar- oyuncular da, temsilleri hazr bulunanlara. bir tren gibi sunarlar. Her insanda gizli olan eyi aa korlar. Oyuncu kendini deitirirken tiyatro yaantsn btnleyen ve paylaan seyircisirtin de deimesi olanan salar. Peter Brook bu bakmdan bu gn toplumda tiyatroya kesin bir ihtiya oldugu dncesindedir. Yzylmzda tiyatro kiliselerin, kutsal tapnaklarn artk yan\tlyamad bir ihtiyac?- cevap verebilir. Tiyatro mekan canl bir yzlemenin yer _ald kutsal bir alandr. Bu alanda toplanm seyircinin oda -ya da bilinlerinin, stbenlerinin bilekesi- esiz bir younluk yaratr. Bu yoldan insann gnlk yaamn yneten gler soyutlanabiIiI' ve daha saydam olarak alglanabilir. " O halde yeni bir tiyatro iin oyuncu ve seyirci asallarndan hareket edilecektir. Yeni bir seyirciyi, halktan bir seyirciyi elde etmek iin halktan bir dil kullanmak" gerekecektir. Bu dili halk gelenekleri, hal,k kaynaklar v,e halk elenceleri oluturacaktr. Peter Brook son almalarnda kendini tm dnya uluslarnn anlayabilecei dnya halklarn birletirebilecek bir tiyatro dili yaratmaya adamtr. Bu yoldaki denemelerinden' en ilginci Pariste kurulmu olan LC.T.;R. nin 1971 de iraz'da dzenledii Persepolis Sanat F~stivalinde sergiledii Orghast temsilidir. Brook, Orgha.st'ta on ulus ve eitli kltrden yirmibe oyuncu ile ortak bir fanetik, estetik ve duyumsal anlatm biemi gelitirerek hem gerek hem mccazi anlamda yeni bir t.iyatro dili yaratt. . ki blm"l Orghast'ri olaylar dizisi, Prometheus, Herac1~s. ve Kutsal Kitaplarda anlatlan ortak mitlerden tretilmiti. Ayrca Zer-

ALTERNATF

TYATRO

SERVENi

65

dt'n Avesta'sndan alnm ilahilere, Latince ve eski Yunanca dizelere dayanlyordu. Davut ve vurma algl ritmik bir mzik elii tem&ile bir klt nitelii veriyordu. 16 . Oyunun birinci blm Persapolis'te Kral Daryus'a ait Kraliyet .mezarlar nndeki bir platformda o)rnanmt. Hala srl bir yaam saklarm duygusu veren eski Pers uygarlnn bu ykntlarnda geceden sabaha sren ateli, mealeli trensi bu temsilde ortak ses uyumlar ve anla'tlan eylemleri antran seslerle yaplm szck. lerden ortak bir dil retilmiti. Yaratlan bu ortak tiyatro dili ile eitli uluslardan oyuncu ve eitli uluslardan seyircinin ortak bir tiyatro yaants iinde birletirilmesi denenmiti. Genellikle bylesi temsiller birkezliine yaanyor. nk ayn oyunun baka mekanda temsili bambaka bir. yaant retiyor. Ayn Festivalde sergilenen Bob Wilson'un Ka! Da da bu trden bir yaantyd. Peter Brook'un Orghast' gibi bir da zerinde temsil edildi. Wilson'un gsteim iin setii yere, dan eteklerine gmlm Yedi Sufi "Dzann mezarlarndan esinlenilerek "Raft Tan" (yedi beden) ad verilmiti. Yedi tepe, da oluturuyor ve yedi gn kapsayan aksiyon bu tepelere datlm olarak 168 saat sryordu.I? Wilson bu dan eteklerinde kk kafeskrde eitli hayvanlar bir araya toplamt. Dan tepesine -doru eitli duraklara yerletirilmi gerek st imgeler. eski dinazorlarn grntleri, gezinenlere belki de dnyay dolatktan so1ta' New York gkdelenlerine trmanyar izlenimini vermekteydi.
i

Grd ~e duyduu eye hazrlkl olmayan ranllan temsilin sonunu beklemeden kartan, eylemin, yada 'eylemsizliin yavalat~c1olmutu . stnde aksiyonun getiieitli ykseltilerin ilkinden 300 kiiyi alabilecek dz bir alan ve yerden biraz daha yksee kurulmu bir platform vard. platformun stne yerletirilmi olan ereveli . bir sahnenin arkas bo bInklarak, arkada ykselen dan dik ya-' malarnn grlebilmesi salanm~ti. Sahnedeki aksiyonun temel malzemesini -aralarnda sadece pek aznn mantkl bir konuRay
16 Ossia Trilling, "Peter Brook in Persia, Playing with '''''ords at Parsepolis" Terrace, Theatre

Quarterly, Vol. II, No. 5, 1972, s. 33. 17 Ossia Trillig, "KA Mountain and Guardenia di "Intcrp[~tazione",

Scttc Giorni alla Ricerca 1976.

Il Teatro di Robert Wilson, Edizioni di-La Biennale di Venezzia-

66

SEvN

SOKULLU

ierdii- 70 ske oluturuyordu. Bunlar gece gndz her saatte temsil edili.yordu. Ka, bir Amerikan ailesinin yksn anlatyordu. Aslanbal. "bir aile ve deien baz kiil~r stne yk" idi. Bu gnn karmak dnyasnda insa~ln durumunun zel bir grnmn yanstyordu. Seyirci tmyle gsteriye sokulmutu, oyun ou yerde doalama ile yrtl~yordu. Bir "happening" in rastlantsal zelliini tayordu. Bob Wilson, dramatik kavramdan ok grsel kavram kullanyor. Tiyatrosunun belirgin zellii yava harekettir. Bunu seyircisinin alglama alkanln ve oyuncusunun bilinli1iini deitirmek iin kullanr. Bu bilin deiiklilii ile oyuncuya bakalarn grecek ve onlarla iliki kuracak frsat verilmiolur. Bundan baka oyun-cunun seyirciyleolanilikisinde de deiimler yaratr. Grld gibi oyuncu-seyirci ilikisini evre ilikisi iinde daha genileterek yeni' perspektifler gelitirmee alan evreseki tiyatro anlay ile raslant ve yaantlarla oluan "Happenings" aras bir tiyatro biimi, bir kezliine yaanan bir olay, bir "happening" olmaktadr. . Tiyatro yaantsnn olanaklarn kullanarak yeni yaantlara varmak isteyen bu deneyimler tiyatro sanatnn snrlarn zorlamaktadr. Bunlar giderek tiyatro d bir alana "paratiyatro"ya git mektedir. Fransada Arnund Gatti ile Andre Benedetto'nun almalarndan verdiimiz rnekleri "Ulf Birbaumer paratiyatroerevesinde gstermitir. Kanmca Brabant almasnda yeni bir dramatik yaz bulduu kansnda olan Gatti'nin gsterisi Rnesans sokak tiM yatrolarndan daha tiyatro olan bir etkinliktir. . Alternatif tiyatro araylarnda daha ileri admlar Eugenio Barba, GuilIiano Scabia ve Grotowski'nin 1970 sonras almalarnda ~tlmt. Grotowski, kurduu Polonya laboratuvai .. tiyatrosunda tiyatro sanatnn zne varabilmek iin ayklamalar yapm, tiyatroyu oyuncu-seyirci asalna kadar indirgemiti. Oyunculuk almalarnda you~laan laboratuvar, oyuncu ile oyuncu~un kendi doas arasndaki kalplar krmay baarmt. Bu yetkinjik ve drstle ulatklar an, seyirci ile olan ilikilerinin rol-oyuncu ilikisini kramadn farkettiler. 1970 den sonra baka yeni oyunlar retm'iyeceklerini duyuyarak "tmyle farkl ve tiyatroyu arkada brakan bir alma

ALTERNATiF

TiYATRO

SERVENi

67

alanna" girmeye karar verdiler. nk ~unu kefetmilerdi; tm engellerin kaldrlmasndan sonra geriye kalan en basit ve temel ge insanlar arasnda gvenme, inanma isteiydi ve bu, szcklerin tesinde, szcklerle ulalamayan bir aland. Bu gven ve anlay iin -rastlantsal bir araya gelme yetersizdi V(4 bir iki saat iinde gerek: leemiyordu. Bu noktada "insanlar. birbirinden ayran gvensiz1i~ ve korkudan" kurtaracak bir sre yaratma dncesi Grotowski' nin Aratrma Laboratu.'arnda parateyetral almann odan 0luturdu.18 Vroclaw'll1 50 kilometro dnda byk bir buday anbar ve evresindeki tarlalar Enstitnn aratrma laboratuvar oldu. Adna "zel Tasar" verdikleri deneyimin kurgusu sekii gn sren evrimci bir sreti. Somut bir eyler saptayabilmek iin her zamankinin aksi}1e geni bir toplulua yneldiler. Dan tepesinde "buluma", deneyimin parolas, almann anahtar szc idi. Burada dnyann her bucandan gelmi tannm konuklar ve ynetmenler Polonyal prenciler ve oyuncularla bir araya geldi. Yaplacak olaylar her gn rgtleniyor ve dilde duyuruluyordu. Her gn laboratuvarn yardmc ynetmenleri mini-ate1eylerde almalar yapyor eski oyunlardan filmler gsteriyorlard. Barba, Ranconi, Chaikin, Brook ya filmler gsteriyor ya bir alma ynetiyor ya da kendi topluluklaryla gsteriler sergiliyorlard. eitli uzmanlar eitli dallarda konferans veriyordu. Brook ve Barba Kltrler aras iletiimi zerinde yaptklar almalarla ilgili filmler gsterdiler. Her akan katlanlarn hepsine ak olan VI (ar oulu anlamna gelen bir szck) vard. 75-200 kiiyi bir araya getiren bu 'bulumalar nceden tasarlanmam dizileri oluturuyor ve Laboratuvar yelerince yrtlyordl. Katlanlardan birinin izlenimlerine gre bu yaantlar eitli kmelere blnm olarak eitli yneltilerde gelitiriliyordu ama eksen ilemc' birbirine ben~iyordu. Karanlkta. Apocalypsis'in bulunduu odaya klrken bir tts ateini besleyen kzn oturduu bir odadan geiliyordu. Iplk odada bir mum yanyordu. Odann evresine yerleenler srp giden sessizlii bozan birinin trksne yavatan katlmaya balamt. Bu ses nce ezgi halinde ykseliyor sonra arkya dnyordu. Coku
18 Richard Mennen, "Grotowski's Paratheatrical Projects", The Drana Review, Vol.

19, No. 4, ~ 975, s. 59.

68

SEvNSOKULLU

ile sylenen arklarla birlikte dansa kalklyar. Bu srada enerinde atele gelenler herkesin eline bir odun krrirvererek atqi birbiri~ lerine geirmeye alyorlar. Ellerinde atele' dnyor, dans ediyor, avaz avaz ark sylyorlar. Dardan gitar ve flteliiride syle~ ricn bir ark yavatan yaRklanyor. Karanlkta ateyakma rituelr ile insanlar kvlcmlar, scakl birbirilerine geirmeye alyorlar. Ortaya byk cam bir kavanoz iinde bal getiriliyor. Herkes nqe ile elini bala batrp yalyor ve parmaklarna buladklar bal tekileri~ ne ikram ediyor, yalatyorlar. Bir kilise kutsal trenindeki "gibi.Fl't eliinde.' s'ylener halk ezgilerine nrltlar. karyor', Yanan tts ve atein evresinde hmm klar altnda oturuluyor. Sonra baka bir odada bir oluktan akan su ile eller yzler ykanyor ve tahta bir tekne iindeki budaylarla kurulanlyor.' Herkes, kutsarmgibi, birbirini buday ile ovuyor. , Birbaka kmede konuklar Lab~tatuvar yeleri tarafndan or~ ma,nn hitinindemea.lelerle karlanybr, Herkes ayakkab ve ora~ bn karyo;, 'plak ayakla tarlala.rda, tan topran zerinde y~ rmeye balyorlar. .Bir aka iinedalyor ve dizlerine kadar suyun iinde. emekliyorlar .. Doann rahminde imiler gioi geliyoronlara . . Tekrar qrmana kyorlar. Ekilmi topraa meliyorelleriyle yu~ muak topran iiii kartryor,' kimi kklere varmaya alyor~~ Sonra enlik yerine. varlyor. Saatlerce gece atei evresinde meye alyorlar. Tarlalarda mealelerlekouluyor, oynanyor, Bu doa yrynde bazlarnn ayaklar yaralanyor,kanyorama kimse topluluktan kopmak istemiyor. Birlikte yrnp iftlie geli~ rtiyor.' Anbarn karanlkodalarnda gitar alp ark syleyenJer var. Avludaki saman ynna kan bir gen orada uzanm ikigen kz gryor. Yar cokulu yar ak dolu, "Yaz Zaman" arksn sy~ lyor. Galiba onu, dinlemeye gelenler "Var. Yakndaki alayanda ykanyor bir ka. Doallk ilkellik, plaklk doyulmaz bir gzellik ile yaanyor. Sonra' buday .dolu bir odada' budaylarabulanarak, budaylar iide yuvarlanarak. kurutuyorlar. kendilerini. Gene d~ aq kp afaa kadar yryor, kouyor, sryorlar. Bir hayli yorgun ve a olarak anbarn uzunca bir odasnda .kurulmu kahvalt' sofrasnn evresine toplanyorlar. Kahva1tdar ekmek,' peyriir, st ay. Sonra yere uzanyor hattaniyelere sarlp biraz uyuyorlar. Manastra benziyor imdi buras. ok uyumuyor sabahla kalkyorlar. kindiye kadar gene birlikteyrmeler, komalar,.sulardan gemeler, salncakta sallanmalar. kindi vakti krda yrmekten yorulmu,

ALTERNATF

TYATRO SERVEN

69

gneten yanm bir halde, ilerini canllk ve dirilik dolduran bir yorgunluk iinde. evlerinin yolunu tutuyorlar. Laboratu"ar almas, salanmas istenilen bir .ilikiye girmek iin bir srama tahtas iini gryor. Bunlar; insan ile kendi bedeni, insan ile hayal gc, insan ile doal dnya ve insan ile dier .insan. arasndaki ilkel, balang balantlarn kurma yolunda ilk admlar, ilk denemeler oluyor. Bologna niversitesinde dramaturgi dersleri veren Giuliano Scabia, 1972~1975 yllar arasnda rencileri ile katlmac tiyatro ya~antlarn kuran almalar yapmt. Bu laboratuvarlarn balca amac niversitede bir merkez oluturmak ve yredeki teki kltr ve retme merkezleriyle niversiteyi ilikiye sokmakt. Scabia bu almalar toplumun eitli kesimlerinde gditirdi. 1972 ylnda talyann ani:-psikiyatri nclerinden Franco, Basaglia, Scabia'y bahekimi olduu T:ieste Psikiyatri Hastanesinde bir animasyon. mdahelesi yapmas iin davet etti. Tasarnn sahibi ressam ve yontucu olan Vittorio Basaglia'nn da yardm ile hastaneye gidilecek ve "byk bir ey" yaplacakt. O byk ey hastalarnyaam deneylerini, fantazileriniuyaracak ve onlar ibirliine, katlmaya yneltecek bir ateleyici olacakt. Deneyimin iki ana noktaya bal olarak gelitirilmesi tasarland. 1. topluluun yaam deneylerine kk salm olan bir ortak imgeyle ilgili byk bir nesnenin yaplmas, 2. yaplanlar yrtebilmek iin. hastanedebir haberleme ann meydana getirilmesi. Animasy~n topluluu ne sanatn iyil~tirici gcn snamaya ne de Motenovari bir psikodrama yapmaya ynelmiti. Hastalarn kobay gibi kullanlaca deneylere de kar idiler. Niyetleri bir ruh sal hastanesinde oluacak bir deiim (trarisformasyon) srecinin bir kesimini ya~atmak ve' bu srece tiyatrOlilin nasl katkda bulunabileceim anlamakt. Daha kesin olarak sorun, hastann kendisi ile iletiimini yenden kurmasq-yam insann bedenine ve ,kimliine yeniden sahip olmasn salamak:' sonra hastalarn kendi aralarnda ve hastanenin dierkiileriyle iletiim kurmalarna yardm etm~k ~n son olarak da hastalar -ierisi- ile kent ve evresi -dars- arasndaki iletiimi yenide~ kurmakt. Scabia ve arkadalar kendilerim hastahra sanat olarak ta.ntmaya karar verdiler ve "bykey"in yaplmasna koyuldular.

70

SEvNSOKULLU

Tasarlanan ~ey bir ev idi fakat hastalar at yelediler. Onlar bir ka ay ncesinekadar ama~r sepetleri ykl bir arabay hastaneye getirip gtren at anmsam~lard. At ok ya~land. iin satlm~t. Bylece byk bir at kuklas yaplmasna karar verildi. Adna da es- . ki atn ad olan Marco dendi. Gnler geerken yaplmakta olan byk kukla, hasta topluluu iin giderek nem kazanmaya ba~lad. ok gemeden hastalar onda ortak bir zgrl grmeye ba~ladlar. Scabia gnlne ~yle yazm~t.19. Marco Cavallo ~imdidcn tasarland plastik biimi ile bir zgrle~me simgesidir. D~arya kanlara kart dnyann duvar ile at~ma simgesidir. Laboratuvar topluluunun. ve hastanenin, evresinde ya~ad bir bil'1ikkayna olduu iin Marca Cavallo ayn zamanda kurtulu~ simgesidir. Gerekten bu byk nesnenin yaplmas iin soyut ~ir simge yerine ya~am deneyiminden yola kmak daha nemlidir. Hepimiz toplu bir evrimlqme ile birlikte eri~tiimiz' bu simgenin somutluunda kendimizi kefediyoruz. zgrlk kavram gibi soyut olan evrensel bir dur~m ~imdi bzim yaptmz somut bir nesne olmu~tur: biz bu zgrl somut bir nesneyi kurarak elde ettik. Bu mecaz canlandrmak iin hastalarn hep birlikte i~e koyulmalar, izmeleri, yontmalar, boyamalari, ~ark sylemeleri ve biribiri ilc ileti~im kurmalar onlarn _ "ba~lang yasaklarnn" stesinden gelmelerini salad. Sonra resinlerle, uydurulan yklerle kendilerini ifadeye 1?a~ladlar. Laboratuvar etkinlikleri geli~tike evrelcrindedayan~mal, peki~ik Ve salam bir topluluk biimlenmeye ba~lad. Laboratuvar ve hastanenin d~na "d~ dnyaya" ynelik gittike glenen bir gerilim dodu. Zaten i~lemin amalarndan biri de bu gizilgc yaratmakt.. Bu .d~arya gitme arzusu, kabul edilmek isteinden geliyordu. Bu nedenle ~ehirt.en yaplan bir daveti kabul ederek ~enlik dzenlediler. Marco Cavallo'nun mavi kuklasnn ba~ ektii ve ardndan laboratuvarda al~an tm hastalar,"sanatlar"; doktorlar, hem~ireler ve konuklarn geld~i bir get alay hastanenin kou~larnda ilk dola~m yaptktan sonra Trieste'ye ~enliin yapldSa~ Giusto kalesine yolland. Son ~enlik tm ya~antnn anlamn ok iyi zetleyen simgesel bir tavr oldu.
19 Marco De Marnis, Review, "The Theatrcal Journey of Gulano Scabia", The Drama

Vol. 21, No. i, 1977, s. 64.

ALTERNATF

TYATRO SERUVEN

iL

Has-tanede hastalarla ortak almalar sonucu bir oranda zgrleme elde edilmi, hastanede bir deiim salanmt ama bu sre hasta)1cnin kendi sorunlar ve hastanenin d~daki politik, ekonomik, toplumsal ve kl~rel sorunlarn varlndan dolay tamamlanni olmaktan uzakt. Giuliano Scabia'nn 1973 ylnda gerekletirdii bir baka ".ortak alma "kklerimizin aratrlmasnda tiyatro" projesi ~di. Bu <ratrma iin Emilian Apenin'lerinde bir da ky seildi. rencile;den birisi yzyl banda Emilia'l kyllerin yazm olduu bir ka halk tiyatrosu metni bulmutu. Bu, k noktas oldu. Kyllerin scak olmasndan dolay kn toplandklar ahrl~rlarda rettikleri bu oyunlara "Ahr metinleri" denmiti. Scabia ve rencilerini eken ey bu metinlerin "ne belgesel nitelii ne de olas edebi deerleri idi. lgin ~lan ey yerel kyl toplumunun bunlar kullanma biimi ve kulland yer idi. Ortaya bir Ahr tiyatrosu kmt. Topluluk deneme gnlne unlar yazmt.10 Biz byle bir tiyatro yaplmasna ilikin ortak' elence boyutu ile bylenmitik; bu, oyun yerinin dorudan doruya ilevinden gelen' katlma ve kendini ifade etme boyutu idi. Elenceyi ve ortak katlnay douran, birbirilerine kendi fantazilerini sunan kyllerdi. Bu anlamda kouklann, yklerin gerek yazan, gerek yonetmeni ortak- laal yolu idi. Bir gldr. ya da bir tekerleme yerel topluluun kltrel birikimi ve hayal c ile uyuum iinde olunca benimseniyordu. Bu dayanma boyutu Scabia ve rencilerinin yapt .aratrmay "Ahrdaki tiyatro" dan, bu rn evresinde oluan toplanma ve iletiim biimleri zerinde almaya gtren niteliksel bir srama olmutu. Bu ahr tiyatrosu halk sanatn yeniden 'Canlandrma ilemi olarak ele aJnmad. retim yapma yollar ile iletiim kurma yollar arasnda karlkl dayanmay ve bunlar balayan gleri " inceleme, ara~trrria eksenini oluturdu. Aratrmann ilk aamas drt be ay srd. kinci aamada kylerde, meydanlarda oyunun pro"alar yapd. nc aamada oyun bin mil karelik dalk bir blgede yerel kuruIl.larin arlarn yantlad. Okullarda toplantlar yaplyor, evden evedolalarak gsterim vakti duyurul~yor, yerel toplumla tankla zen gsteriliyordu. Gsteri kasabalarn birahane20 Mareo De Marinis, a.g.e., s. 67.

72

SEVN SOKULLU

lerinde; sokaklarnda, meydanlarda hattazel evlerde yaplyordu. Temsil, katlma ve dei~ tOKuU atelernek iin bir uyaran olarak se~ ilmiti. . Dalk blgelerde yaplan bu aratrma srecini izleyen aylarda derin deiiklikler, nemli kltrel uyanmalar geliimine tank olundu. Bu aratrma ve alma sonucu yereltoplum kendikltr hazinelerini anmsad, Ortak bellein uyarl onlar kendi kltr ve. kklerini yeniden kefe yneltti. En deerli sonu da u olmutu: .im~ diye deiIl; bu kasabalarn genleri yoksul yaamlar ile zdeletirdikleri ata kltrn yadsmlard. Zengin kent yaam ve kltr ile btnlernek bu yoksulevreden kurtumak zlemini dile getiriyordu. imdi ou bu ortakkltr kalt'n koruma gereini arilamaya 'balamlard. Eer bunlar yitirilirse onlar da ortak kimliklerini yitirme tehlikesine deceklerdi. Kendi kklerini kefetme, genleri kltrel bamszlk sorunlar ile yz yze getirmiti. Bcabia'nn topluluu bu mayalanmay baarmt. Onlarn ayrlmalar ile de bu etkinlik kaybolmad. Yeniden bir dou tm dakylerini sard. Tiyatro topluluklar olutu, yerel gazeteler basld, kooperatifler kuruldu. Ayn zamanda daha gl bir daJanrna kasabalar, etkinlik. topluluklarn birletirdi. Scabia, aratrma topluluu ile Emilia yre;inde giritii al-. ma da -rgt.lenmedeki cantlk ve daha sonra o insanlarla kurulan yaknln srekliliine ramen- yoksulluk, gerilik gibi yrenin eski sorunlarn hemen zmleyebiIecei hlyasna. kaplmamt. Bu almann hed~fi uydu. Uyaranar vermek ve sonra kendi kendini ynetebilecek olan kltrel dinarniklerin kurulmasna yardmc ol~ mak: "Ahr oyunlar" nn almas birletirici ve katlma anlar ya~ ratc bir uyaran olarak grevini baarmt. Eugenio Barba Grotowski'nin Tiyatro Laboratuvar'ndad,rt yl altktansonra 1964 de slo'ya yerleerek Odin Tiyatrosunu kurdu. 1966 da Danimarka'da Holstebro kentinin arsyla toplu- . luuyla oraya gt. Ona skandinav lkelerine dayal tiyatro aratrmalar yapacakbir laboratuvar iin bir bina ve denek saland, Laboratuvarn temel ilevi oyuncu eitimi ve temsil kuramlar ii,ndeki varsaymlar snamakt. Drt temsil de deneyimlerinin sonularn sergilediler. Faka t en nemli alm~lar 1974 ve 1975 yllarnda talyada yaptklar. deneyimleroldu. Bu deneyimlerden birini ulatklar sonularla ksaca aktarmak stiyorum .

ALTERNATiF

TiYATRO

SERVENi

73

Topluluk 1975 ylnda Gney talyada 1800 nfuslu kk ye dnyadan uzak Carpignano kylinde be ay geirai. lk aylarn kyn yaantsna karmadan kendi. kelerinde her zamanki laboratuvar almalarn yaparak geirdiler .. Engenio Barbatelevizyonun -bu en uzak kyleri bile byk kentlerin 'parltlan ve hayali zevkleriyle ayartmasna ramen- bu insanlarn yaamn dzenley.en kural ve tabularetkilemediini gz1Cmlemiti. Bir tiyatronun ya da tlyatro topluluunun bu tabla' krabileceine ve yeni bir zgrlk .durumu yaratabileceine inananlarn saflna atn sylyor. Ky ve kasabalar treleri, kurallar, yaam biimi ile bir organizmadr. ve bu organizmaya dtan bir girme tepkiyi getirir, yabanc ge yadsnr. Barba, talyada ezici tabularn yanlgsn gstermek isteyen tiyatro topluluklarnn ky halkn kikrttklarnda talanp kovalandklarn aktaryor.2 Onlarn bu Carpignano kynde kimseyi 'tedirgin etmemek iin ky kural ve tresini bozmamaya alyorlar. Onlara gre inceleme konusu ky deil, tiyatro topluluu olmaldr. Ky, topluluu batan karmaya alr. Bu giriiminde daha nce tanmad tiyatroya ihtiyacin aiklar. Barba oyunlarn bir armaan gibi sunmu olsalard baka bir gezegenden gelmicesine yadrganacaklarna .. inanyordu. Birinci ayn sonunda oyuncularky meydannda kyller ile yz yze geldiler. Kyller o"nlardan oyun oynamalarn istediler. Oy;ncular her zamanki gibi doalamalarndan rnekler verdilld ve skandinav halk arklar sylediler alglaryla. Sonunda artc . bir eyoldu. Kyller "imdi bizi dinlemelisiz" .diyerek ark sylemeye baladlar. Bunlar ttn ve zeytin toplarken yaplan hareketlere elik eden ritimli trkler ve ak ile lm zerie mutsuz arklard. Bu kendiliindenortaya kven~n durumdan toplulukta bir deitoku fikri dodu. Carpignano'daki be aylk eylemeleri srrasnda dei-toku tm yreyi canlandrd. Oyuncular arklarn grotesk sahneleri, geit. alaylarn kye g~tirmilerd!; onlar da karlnda kendi oyunlarn, danslarnsergilediler .. Herkes ky meydannda. karlkl olarak kendini sunuyordu. Fakat Barba kukulu idi; bir deitoku, bir kltrel olgu, o yerin .toplumsal ve siyasal durumUnda iz brakacak bir eye dnti.i.~ rlebilirmiydi? Ona, bu deiioku deneyleri kollarohnayanbir
21 Eugenio Barba; "Letter from Barba", The Drama R~view, Vol. 19, No. 4, 1975, s. 54.

SEvN

SOKVLLU

ah.tapotu hatrlatyordu. "Na:>zgi)Ji atan' kk bir sap suyun rengi'ni bir andeitiren renkli maddeyayyor, fakat sonra kayboluym' dalyor. Bu k.k sapa nasl kollar verilebilir,. bir kaya paracna yapp onu koparp. ayrabilen kollar ?"2Z . Barba ertesi yl Carpignano'.ya dnerek ahtapotun kollarn by.1:meyealt. Onlar aranlara kylerinde en ok zmlenme~ini istedikleri sorunlar dile getirmelerini istedi. Monteasi'liler kitaplk istiyorlarm. Monteasi'de oyun: ve danslarn grmeye gelenlerden para yerine kitap getirmelerini istediler ve bir kitapln ekirdeini oluturdular. Baka bir yerde kt koullar altnda alan fabrika iile'inin durumunuduyuracak yayn yaplmasiin kyllerin. i- . birliini saladla-. Gerekli habe~ topland, yaymlanmas iin para da. Barba bunca deneyimlerden sonra kendine sormaktadr. De'itokula gerektei ne elde edilmiti? Tiyatro, tiyatronun dnda olan eyi somut olarak nasl etkilerdi? .Tiyatrox~ srekli kan. kaybeden bir vcuda benzetir Barba. Kendi kan ile yaayamayan tiyatronun baka vcudardan gelen kan~ gereksinimi vardr.. Bir kan kaybeden tiyatro vardr ki kendi durumunu yadsr; bir larva kadar beyaz kris~al kulesinde, onun gl olduunu savunanyorumcu ve yetkililerin kuramlar ileyeniden canlandnlma ilemini bekler. o' Kanamalarn gidermek isteye!, kendini her engelin stne atan"' larsa kendi duyumlarn kendi tepkilerini kullanarak yeni alglama biimi ile arplm gibidirler. . Bazen bU hasta aklayamad yeni bir yaam yaamaktadr; bir tara hekimiden medetl,lmduu iin bilgi hekimlerin azarlarn iitmekten ac eke eke...

Ne deitokutan, ge de baka dzeltimlerden devrim olmaz ...,

grnte bir ey deimez ... fakat olaki tiyatro ahtapotunun minik sap bir incceik kol salabilir,' smsk kavrayabilir, sarabilir teki kolcuklarn da bynesini mit ederek.. kayaya aslr ve en sonunda . onu sarsmay baarr. Hemen hemen tmnn kurumlam tiyatro anlay vc rgt~ lenmesihin dnda etkinliklcrine tank olduumuz alternatif tiyatto yapanlarn getirdiklerini ylezetleyebiliriz:
22 Eugenio Barba, a.g.e., s. 54.

ALTERNATF

TYATRO

SERVEN

75

1- Hel' eyden nce allm, geleneksel tiyatro seyircisinden ayr olan bir seyirciye ynelmek,

2- Bu yeni seyirciye gncel geeklii ieren; bazlarnda gncel

gereklii politik sorunlarla dokuyan, bazlarnda toplumsal yaamn gncel dertlerini dile getiren bir ierii sunrmtya zen gstermek, 3- eriklere halk kaynaklarnn ve halk sanat biimlerinin sokulmasyla yeni bir dram yaps ve tr elde etmek (talarna, kaba gldr, maske, kukla, ak biim gibi seyirlik biimlerin 'ilk g~leri). 4- lk erek olarak yeni yara ulaacak tiyatroda yeni iletiim biimleri denemek (evreselcilik, Happenings, Piscator'un kulland gibi eitli iletiim aralarnn bir arada kullanlmas v.b. gibi). 5- Yeni seyirciye yeni ierik ile ynelen tiyatronun yeni ilevi; imdiye dein kltr etkinliinde hesaba alnmamlarn kltrn ve sanatn yaratmak, yani yeni bir toplum yaratmak, 6- Bu ynlarn tiyatmsunu yaratrken hem ynlarn evresine ve niteliine hemde etkinliin ilevine tyumlu mekanlar semek; fabrikalar, depola:, atelyeler, okullar, sokaklar, meydanlar, 7- Tiyatronun bir ~'yaant" sanat oma niteliinden hareket ederek bu "yaant"y gnn doldurmu ierik, yap ve ilikilerin dnda yeni evrelerde oluturmaya almak. Bu yaant ile insan-insan, insan-doa arasndaki kopukluu gidermee alan etkinlik biimleri yaratmak; tiyatroyu bir sanat deil de bir tren gibi ele almak, oyuncuyu elendirenoynayan deil de bil' ermi gibi grmek.
i970 lerin alternatif tiyatrolar eski atelerini yitirdiler. ou, etkinlik alann terketti. Bunun bir ka nedeni vard. Alternatif tiyatro alternatif bir toplumun tiyatrosu olamad. nk o alternatif toplum -eer varsa- kendisini sinemamnkollar arasnda bulmutu. Alternatif tiyatronun katks, olsa olsa tophimsal ve kltrel deiim 'ihtiyacnn bu radikal gsterilerle farkna varlmasna, kamuoyu olumasn salamak olmutu. Alternatif tiyatro ateinin snmesi:;in bir baka nedeni uydu: her avant-garde akm kar kt orta snfn popler zevki t~rafndan benimsenip yerinde bir deyimse silahsz braklr. Gerekten, geleneksel tiyatroya kar kan bu topluluk gs~ terileri, pople yayn organlar tarafndan kamuoyuna tamtld. Bunlarn arpc yenilikleri bir moda olarak benimscndi. Benimsenme ve onay bu tiyatronun kar k hedeflerini yitimelerine neden oldu. Asl ama ve an:amla~ ilevini yitirince gelecei olmayan bo. kalp-

76

SEVN

SOKULLU

lar, biimler olarak kaldlar. Seksenlerde alternatif hareket avanga~d nc tiyatro anlay ii.de eridi. Bu.gnbelli bal tiyatrodan sz alyor. Gemiin ve imdinin ,metinleriyle yaratc bir yzlemenin canl imgesiyle ortayakan ye uygarln kltrel deerlerini aktard iin desteklenen K UR UMLAMI TY ATRO; Den~ yimci, aratrc,. zahmetli ve ykc, acmasz deiiklik tiyatrosu ... yeni bir zgnlk peinde gelenei ama zo unluluunu savunan, sanatsal ve toplumda yenilie ak olan NC TYATRO; ve son olarak dnyann fa;rkl yerlerinde tiyatroyu bir kprgibi deneyip yaayan, kendi kiisel ihtiyalarnn teyidi, varolularn bulma yolu, insanlar arasnda daha faza insani ilikiler, yaknlklararama,kurma yolu olarak 'NC TYATRO. Bunlar pek seyrek olarak tiyatro egitimi alm gruplardr. Geleneksel ,tiyatro standa:tlar a- ~ sndan 'anlamsz, nemsiz bir olgu saylabilir fakat toplumbilimsel adan zerinde durulmaya deer olan nc tiyatronun paradoksu udur: Bir, topluluk olarak kendini yk evrenine 'brakmak fakat yalan syl~me:rie, kandrmama Y,rekliliini bulmak. .

ve~