İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 16

16.
CLD
S MAGRB:
Mlik mezhebi fkh limi. smi, s bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed
Caferdir. Lakab Crullah olup, knyesi Ebl-Mehddir. Cafer bin Eb Tlibin
soyundandr. 1020 (m. 1611) senesinde Magribde Zevve denilen yerde dodu. 1080 (m.
1669) senesinde Mekke-i mkerremede vefat etti.
s Magrib, ilim tahsline doduu yerde balad. lim renmek iin birok yolculuk
yapt. Ebs-Salh Ali bin Abdlvhid Ensr Sicilmsnin yannda, on seneden fazla, ilimle
megul oldu. Onun yannda eitli ilimlerde mtehasss oldu. Ebs-Salh Aliden Sahh-i
Buhrnin drtte birini okudu. Ayrca bn-i Irknin Elfiyesini mtla etti. Fkh ilminde,
Muhtasar- Hall ismindeki eserin tammn okudu. Tuhfet-l-hkkm f nuket-il-ukd
vel-ahkm isimli eserin bir ksmn okudu. Bunlarn yannda ok sayda eseri okudu ve
mtlaa etti. Hocas Ebl-Hasen, ona iczet (diploma) verdi. Hocas, s Magribyi kendi
yerine ders vermesi iin vekl brakt ve kz ile evlendirdi. s Magrib, hocas EblHasenin vefatna kadar yanndan ayrlmad. Hocasndan sonra, hanm da vefat edince,
Cezayirden ayrlarak Hicaza gitti. Burada byk limlerden ilim rendi.
s Magrib, nerede bir lime rastlasa, ya ondan bireyler istifde eder, veya o lim
kendisinden istifde ederdi. Bu ekilde yapt yolculuklar neticesinde, 1062 (m. 1652)
senesinde Mekke-i mkerremeye gitti. sene Dvdiyye Medresesinde mcvir olarak
kald. Sonra Msra gitti. Msrda; Nreddn Ali Echr, Kd ihbddn Ahmed Hafc,
emsddn Muhammed evber, Burhnddn Memn, Sultan Mizh, Nreddn
ebrmels gibi byk limlerden ilim rendi. Daha sonra tekrar Mekke-i mkerremeye
giden s Magrib, burada da Kd Tcddn Mlik, mm Zeynelbidn Taber, Abdlazz
Zemzem, Ali ibni Ceml ve daha baka birok limden ilim rendi. Bu limlerin hepsi,
s Magribye iczet verdiler. s Magrib, Mescid-i Haramda muhtelif ilimlere dir dersler
verdi. Her sene Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) ziyret ederdi. Bu
arada byk lim Ahmed Kaye gidip gelir, ondan istifde ederdi.
s Magribden birok lim ilim rendi. Bunlardan bazlar unlardr: brhim bin
Hasen Krn, Hasen bin Ali Acim, Ahmed bin Muhammed Nahl, Muhammed ell,
Balev, Ahmed bin Eb Bekr Seyhan, Muhammed bin mer Seyhan, Abdullah Thir
Abbas.
Hulsat-l-eserde onun hakknda yle denilmektedir: s Magrib, Medne-i
mnevverede bulundu. Sonra Mekke-i mkerremeye gitti. O zaman, Mekke-i mkerreme
ve Medne-i mnevverenin en byk limi s Magrib idi. s Magrib ilmi ile amel ederdi.
Ver shibi, zhid ve zamnn btn ilimlerinde sz shibi idi. s Magrib; fkh, mantk,
kelm ve usl-i fkh ve daha baka ilimlere dir metinler ezberledi. Ezberlediklerini
memleketin limlerine okuyup arz etti.
Eb Slim, onun hakknda yle demektedir: s Magrib ile ilk yolculuumda
karlatm. Onunla ilm mzkerelerde bulundum. Fakat ondan ders almadm. Seneler
sonra tekrar Msrda grtk. Bu seferki grmemiz ncekinden farkl idi. Bu def
ondan ok istifde ettim. Ahmed ibni Hanbelin Msnedinin bir ksmn ondan dinledim.
Kendi el yazs ile bana iczet (diploma) verdi.
Safve adl eserde, onun hakknda yle yazlmaktadr: s Magrib, kendi
memleketinde yetiti. Orada bulunan limlerden ilim rendikten sonra, ilim tahsli iin
seyahatler yapt. Ebl-Hasen Ali bin Abdlvhidden ilim renmek iin Cezayire gitti.
Hocasnn vefatndan sonra Hicaza gitti. Medne-i mnevverede birka sene kald. Burada
dersler verdi. Zeks, anlay ve ders anlatmas ok iyi olduu iin, Hicazda kabul grd.
Burada onun vstas ile hads-i erf ilmine tekrar rabet artt. Sonra Msra gitti. Burada
birok limden ilim ald.
Magribnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- Tuhfet-l-ekys f hsniz-zanni bin-nsi, 2- Meklid-l-esnid, 3- Merik-l-envr f beyn fadl-il-vera min-essnneti, 4- Kelm-l-ahyr, 5- Kenz-r-rivye f esmi yhihi vet-tarf bihi, 6Risletn f mdafati sevbi hzih-il-mmeti.
1) Mucem-l-mellifn; cild-8, sh. 33
2) Hulsat-l-eser; cild-3, sh. 240
3) Tarf-l-halef; cild-1, sh. 82

4) El-Alm; cild-5, sh. 108
SHAK SND:
Sindde (imdiki Pakistanda) yetien byk vellerden. smi, shak bin Ms olup,
shak Sind diye tannr. Doum ve vefat trihleri tesbit edilememi ise de, onbirinci asrn
ortalarnda vefat ettii bilinmektedir.
shak Sindye bykler silsilesinin yolu, eyh Kermddn Abdlkerm Bb Hasen
Ebdl tarafndan retildi. eyh Kermddn de, mm- Rabbnnin en byk
talebelerinden idi. eyh Kermddn veslesiyle evliylk yoluna daha ilk girdii zamanlar,
ok byk ltuf ve ihsnlara kavuan shak Sind, yirmibir gece devaml Peygamber
efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) ryda grd. Kendisine eit eit ltuflar
gsterdiler.
Bundan sonra, mm- Rabbn hazretlerine, byk bir evk, ihls ve yalvarmakla
dolu bir mektup yazarak, kavutuu ihsnlar, hlleri bildirdi. Yazd mektba ayrca bir
vkasn da ilve etmi olup, yazd vka aynen yle idi:
Allah telnn rahmetinden midli olan, bu kymetsiz, deersiz fakir, Ms olu
shak, arzederim ki; hlim eyh Kermddnin yksek nazarlar inyetiyle, baka bir hle
dnnce, ayn hl esnasnda vki olan, kalbdeki tasavvurda hidyet rehberi devrnn
kutbu, efendilerin efendisi, stdlarn std, mridlerin mridi, eyh Ahmed-i Serhend
(k.s.) hazr oldular. Beyaz sakall, yksek burunlu, buday benizli idiler. Sanki
murkabede oturmulard. Bu fakir huzruna gittim. Bu murkabe esnasnda kalemi
aldlar. Yazdlar ve u birka kelimeyi bu fakirin eline verdiler. ok yksek tevecch
buyurdular. Yazdklar yaz u idi:
Ahmed-i Serhendden shak- Sindye yazlmtr. Ey shak! Sen mafiret
olunmusun. Benim mnev evldm, hakki ve en ince rumzlarda halfemsin. Ben
mafiret olunmuum, sen de mafiret olunmusun. Seni tevessl edenler de mafiret
olunmulardr. ok sevdiim Mevln Kermddne selmm syle.
shak Sind yazd mektbu ve ayr bir kda yazd bu vkay, tasavvuf yolunda
yksek derece shibi olan Rahm Ali isminde bir dervi ile hazret-i mma gnderdi,
mm- Rabbn hazretleri de shak Sindnin bu mektbuna cevap olarak u mektbu
yazdlar:
Allah telya hamd olsun. Sevdii, setii kullarna selmlar olsun. Rahm Ali ile
gnderdiiniz mektup geldi. Zevk ve evkle ilgili yazlar olduu iin, sevinmemize sebep
oldu. Ayr bir ktta yazl olan vkay okuyunca, yine sevindim. Byle vkalar
mjdecidirler. almak lzmdr ki, byle vkalar, duymaktan, iitmekten kp, hl ve fiil
hlini alsnlar. Bugn kusurlar dzeltmek mmkndr. Frsat ganimet bilmeli ve tehir
etmemeli, sonraya brakmamaldr. Hazret-i Hce Ubeydullah-i Ahrr kuddise sirruh
buyurdular ki: Dervilerle bir arada oturuyorduk. Cuma gnnde dualarn red olunmad
saatten konuuluyordu ve diyorlard ki: Eer bu saat bilinse, bu saatte Allah teldan
ne isterdiniz? Herkes bireyler syledi. Sra bana gelince; Cemiyyet sahiplerinin
(evliynn) sohbetini istemek en iyisidir, nk, btn sadetler bundadr, dedim.
Mektuplarmzdan bir ksmn talebelerim istinsah edip (oaltp) Rahm Aliye verdiler.
Allah tel, onlardan faydalanmanz nasb etsin!
eyh Kermddn geleli epey zaman oldu. Herhalde kendisi size mektup yazar.
Vaziyetimiz iyidir. Dostlardan dua etmelerini istiyoruz. Y Rabb! Nrumuzu tamamla ve
bizi mafiret eyle. Elbette sen hereye kadirsin. Allah yolunda gidenlere ve
Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem) uyanlara selmlar olsun.
1) Berekt- Ahmediyye; sh. 387
2) Hadart-l-Kuds; sh. 359
SML NABLS (smil bin Abdlgan):
Nablsta yetien, Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, smil bin Abdlgan bin
smil bin Ahmed bin brhim en-Nablsdir. 1017 (m. 1609) senesi Zilhicce aynn
onunda Dmekta dnyya geldi. Aslen Filistinin Nabls ehrindendir. Bunun iin
Nabls nisbeti ile mehr oldu. 1062 (m. 1652) senesinde amda vefat etti.
Kk yata iken ilim tahsline balad. nce afi mezhebini rendi. amda iken,
erefddn-i Dmek, Molla Mahmd-i Krd, eyh mer-l-Kr ve Mft Ammd gibi
limlerden ders okudu. Fkh ilmini, eyh Abdllatf-i Clikden rendi. Necmeddn-i
Gazzden hads ilmini okudu. eitli ilimlerde ok ykseldi. 1039 (m. 1629) senesinde
Cmi-i Emevde ders vermeye balad. Bundan bir mddet sonra Anadoluya gelip,
stanbulda eyhlislm Yahy Efendinin yannda kald. Yahy Efendinin uslne uyarak
ders okuttu. Sonra ama dnd. Birok defa stanbula gidip geldi. amda kendisine
Kumeyriyye Medresesi verildi. Orada bir mddet ders okuttu. Daha sonra Halebe gitti.
Hac farizasn if etmek zere Hicaza geldi. Hacdan sonra bir kfile ile Khireye dnd.
Burada Hanef mezhebi fkh limlerinden ihbddn Ahmed-i evberden ve Hasen-i
rnbllden ders ald. Sonra yine Anadoluya gelip stanbulda kald. Sayda ehri
kadlna tayin olunarak memleketine dnd. amda bulunan Sultan Selm Cmiinin
imm Ysuf bin Ebl-Feth vefat edince, cminin imml ile birlikte medresenin
mderrislii de ona verildi. Birok kimse kendisinden ilim tahsl etti. Sonra yine stanbula
geldi. Bir mddet burada kalp ders okuttu. Kendisine Sahn- semn mderrisi nvan
verildi. Bu, 1060 (m. 1650) senesinde idi. Memleketine dnnce, medreselerde ders
okutmay brakt. Ancak yanna gelip gidenlere ders verir, onlarla ilm mtlalarda ve
mnzaralarda bulunurdu. Kendisinden ilim tahsl etmek iin birok kii yanna gelirdi.
Hulsat-l-eser kitabnn shibi Muhibbnin hocas brhim Fettl, bunlardan birisi idi.
Cmi-i Emevde, Kd Beydv tefsrini ok gzel okuttuu iin yanna ok talebe gelirdi.
1062 (m. 1652) senesinde Zilkade aynn yirmialtsnda aramba gn vefat etti.
Cenzesi, Bb-s-sagir Kabristanna defnedildi.
smil Nabls, ilimde ince ve derin manlara vkf, byk bir lim idi. Hfzas ok
kuvvetli idi. Fkh ilminde, zamnnn limlerinin en stnyd. Bu ilmin, btn ince
meselelerini en iyi bilen kimseydi. Bu konuda ok kymetli kitaplar yazd. afide, bn-i
Hacerin Tuhfe adn verdii erh-l-Minhc na hiyesi vardr. Hanefde 12 cildlik
Drer erhi ni yazd. Bu eser, Molla Hsrevin Hanef fkhna dir yazd Drer-lhkkm kitabnn erhidir. Buna El-Ahkm f erh- Drer-il-hkkm adn vermitir.
Beyt-l-ml ile ilgili olarak Tahrr-l-makl f ahkm beyt-l-ml adl eseri vardr. Birok
iiri vardr. Bunlar 1039 (m. 1629) senesinde Receb ay sonlarnda Anadoluya giderken,
Humusta yazp ama gnderdii kitapta toplamtr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Mucem-l-mellifn; cild-2, sh. 277

Hulsat-l-eser; cild-1, sh. 408
Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 218
El-Alm; cild-1, sh. 317
Kef-z-znn; sh. 1199
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 575, 1026
KF-ZDE FZ:
Osmanl limlerinden ve irlerinden. smi Abdlhay, lakab Fizdir. Kf-zde diye
mehr olmutur. Babas, Birinci Sultan Ahmed Hn zamn limlerinden, Kf-zde
Feyzullah Efendidir. Ebssd Efendinin dmd olan Mall-zde Efendinin torunudur.
998 (m. 1589) senesinde stanbulda dodu. 1031 (m. 1622) senesinde stanbulda vefat
etti. Zincirlikuyuda dedesi Mall Emr Efendi Mektebi bahesinde defnolundu.
Babasndan ilim tahsl etti. Akl ve nakl ilimlerde yetiip yksek derecelere
kavutuktan sonra, Ahmed Hnn hocas Mustafa Efendinin hizmetinde bulunup, onun
yannda mlzim (stajyer) olarak vazfe yapt. 1016 (m. 1607) senesinde ilk olarak
stanbulda Ekmeki-zde Ahmed Paa Medresesine mderris tayin olundu. 1019 (m.
1610) senesinde Gevher Hn Sultan Medresesine nakl olundu. 1022 (m. 1613) senesinde
Sahn- semn medreselerinden birine terf ettirildi. 1024 (m. 1615) senesinde skdarda
Vlide Sultan Medresesine, ayn sene iinde Yavuz Selm Medresesine, 1025 (m. 1616)
senesinde Sleymniye Medresesi mderrisliine tayin edildi. 1027 (m. 1618) senesinde
Selanik kadlna tayin edildi. 1029 (m. 1620) senesinde am kadlna nakl edilmise
de ama gitmek zere stanbula geldii zaman, bu vazfeye Nevli-zde Sad Efendinin
tayin olunduunu duydu ve gitmedi. stanbulda bulunduu srada Sultan Gen Osmann
tahttan indirilii ve ehd edilmesi hdisesine hid olmutur. Bu hdiseden sonra iddetli
bir znt ve sarsnt geirerek hastaland. Otuz yanda iken vefat etti.
Kf-zde Abdlhay Efendi; akl ve nakl ilimlerde yksek derece shibi, ilmiyle mil,
fdl ve gzel ahlkl bir zt idi. Gler yz, tatl sz, ilmi ve irfn sebebiyle, evi adet
bir ilim ve terbiye yuvas hkmndeydi. mrnn sonlarna doru tasavvufa ynelip,
Mahmd Hulv Efendiye talebe olmu, ondan feyz alm idi.
lm stnl yannda, zamnnn birinci derecede ir ve nesir yazarlarndan idi.
airliinden ziyde tezkirecilii ile tannrd. Bu durum onun iirden ziyde, nesirde daha
muvaffak olmasndan ileri gelmektedir. Hereye ramen iirdeki kudreti, Nef ile karlkl
hicivlemelerde bulunacak seviyede idi. Devrinin tannm irleri arasnda bulunmas
bunu gstermektedir.
Kf-zde Fiznin birok eseri vardr. Bu eserlerinin balcalar unlardr: 1- Fetv-i
Kdihna yazd fihrist. 2- Hasent- Hasen: Tiryki Hasen Paann Kanije kuatmasnda
gsterdii kahramanlklarn anlatr. 3- Dvn, 4- Zbdet-l-Er: irler tezkiresidir.
Zamnna kadar yazlan tezkirelerden farkldr. Eser bir tezkireden ziyde, gldeste
(antoloji) mhiyetindedir. Hicr dokuzuncu asrn ikinci yarsndan balayarak, kendi
zamnna kadar yaam beyzondrt iri alfbetik sraya gre zikredip, eserlerinden
rnekler vermitir. Bu esere, 1086 (m. 1675) senesinde vefat ederek Edirnekap
haricindeki Emr Buhr dergh karsna defnolunan Seyrek-zde Muhammed sm
Efendi tarafndan bir zeyl yazlmtr. 5- Leyl v Mecnn, 6- Ski-nme.
Aadaki beytler onun iirlerindendir:
Hi cemiyyet-i htrdan eser grdn m?
Bu kadar meclise urar yolun, ey bd- sab!
Senden zge kimse bilmez, derdime hergiz dev,
Bir il etmezsin amm, sen bilirsin dilber.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 660

Kms-l-alm; cild-5, sh. 3542
Osmanl Mellifleri; cild-2, sh. 386
KALYB (Ahmed bin Ahmed el-Msr):

Msrda yetien afi mezhebi limi. smi, Ahmed ihbddn bin Ahmed bin Selme
el-Msr el-Kalybdir. Msrn Kalyb ehrinde dnyya geldi. Doum trihi belli deildir.
1069 (m. 1659) senesi evval aynn sonlarnda vefat etti. Kabri Kalyb ehrindedir.
afi fakhlerinin mehrlarndan emseddn-i Remlnin yksek talebesi idi. Fkh ve
hads ilimlerini, bu hocasndan tahsl etti. Kendi evinden ayrlp, tam sene bu ztn
yannda kald. Kalyb bundan baka; Nreddn-i Zeyyd, Slim-i ebri, Uly Haleb,
Sbk gibi mehr limlerden de ilim rendi. Kendisinden de: Mensr- Th, brhim-i
Bermv, abn- Feyym ve daha birok byk ztlar ders alp, ilim rendiler.
Kalybnin zamnnn limleri arasnda en by olduunda herkes ittifk etmiti.
Fkh, hads, Arab edebiyat, tb ve corafya ilimlerinde derin bir lim idi. Ver ve takvs
oktu. Yan dnimizin haram ettii ve pheli olarak bildirdii eylerden ok saknrd.
lminin ykseklii ve okluu sebebiyle kendisine, fi-i sagr nvan verilmiti. Dny
malna, makam ve mevkiine hi dkn deildi. lminin yksekliindeki heybetinden,
huzrunda kimse konumaya cesret gsteremezdi. Herkese tevzu gsterirdi. Fakirleri
ok sever, kimseden sadaka kabul etmezdi. Resm bir yerde vazifesi ve ders vermesi
olmamakla beraber, bolluk ve nimetler iinde bir hayat geirdi. Fen ilimlerinde de derin
bilgi shibi olup, hesb, mkat (namaz vakitlerinin hesaplanmasn bilmek) ve astronomi
ilimlerinde de stn mehreti vard. Bilhassa tb ilminde mtehasss idi. ok gzel ders
anlatrd. Talebelerinin anlayaca seviyede ders verirdi. Anlayamadklar yerleri, canl
misller getirerek zha alrd. Derslerinde bulunan insanlar sanki balarnda kular
varm gibi sknet ve edeb hlini hi bozmazlard. Pekok eser yazm olup, bunlardan
18 tanesi bugne kadar gelmitir. Eserlerinden herkes istifde etmektedir.
Eserleri: 1- Tuhfet-r-rgb f sreti cematin min ayni Ehl-i Beyt-il-etyib: Bu

eserinde, Msrda makam ve kabirleri bulunan seyyidlerin ileri gelenlerinin hayatlarn ksa
ve zet olarak anlatmaktadr. Osmanl limlerinden Mehmed Zihn Efendi, bu kitab,
Bugyet-t-tlib f tercemet-i Tuhfet-ir-rgb ad ile Trkeye tercme etmitir. Esere, Hz.
Hseyn efendimizin hayt ile balanmaktadr. 2- erh-l-Minhc hiyesi, 3- erh-utTahrir hiyesi, 4- erh-i Eb c hiyesi: bn-i Ksm el-Gazznin eserine yaplan
hiyedir. 4- erh-l-Ezheriyye hiyesi, 5- eyh Hlidin erh-l-Ecrmiyyesine yazd
hiye, 6- erh-i sgc hiyesi; eyhlislm Molla Fenrnin eserinin hiyesidir. 7mm- Nevevnin Minhc-t-tlibnine Cellddn-i Mahallnin yazd erh zerine
hiye, 8- Kitb-s-salevt, 9- Hikyet-l-garbi vel-acib-vel-letif ven-nevdir velfevid ven-nefis: Ancak vefatndan sonra tertip ve tanzim edilen bu eser, ksaltlarak
Nevdir-l-Kalyb ismi verilmidir. 10- El-Hidyet min-ed-dalleti f marifet-il-vakti
vel-kble bi gayri letin, 11- Tezkiret-l-Kalyb: Tb ilmine dirdir. 12- Kitbn f mensikil-hac, 13- Kitb-l-mcerrebt, 14- Mirc-n-Neb (sallallahu aleyhi ve sellem), 15Risletn f marifeti esm-il-bild ve urziha ve atvlih, 16- Kitb-l-hikyt: Bu eser,
Kitb-n-nevdirden baka olup, slih ve dindar ztlara dir hikmet ve ibret dolu
latfelerini ihtiv etmektedir. 17- Risletn f fedili Mekke vel-Medne ve Beyt-il-makdis
ve eyn min trihiha, 18- Evrk-l-Latfet.
Mehmed Zihn Efendinin tercme ettii Tuhfet-r-rgb kitabnn son sznde
buyuruyor ki:
Selef-i slihn ve bu mmetin bykleri (rahmetullahi aleyhnhm), Sultn-lmrseln aleyhi salevt-l-melik-il-mun olan efendimiz Muhammed aleyhisselma ve
Onun tertemiz olan l-i evldna (oluk-ocuuna) tevessl ederek dua ederler ve kabul
edildiini grp, znt ve kederlerinden kurtulurlard. ok zaman, mehr ve byk
veller, Hz. Alinin kabr-i erflerinin bulunduu Kfeye gidip, onun mbrek kabirlerinin
huzrunda dururlar ve dua ederler, bylece dualar kabul olup ihtiylar hsl olurdu.
Bizim byklerimiz ve hocalarmz da, szbirlii ile buyurmulardr ki: Kederli ve skntda
olan bir kimse, gzelce abdest alp, Peygamber efendimize salevt- erfe getirdikten ve
Ehl-i Beytten rivyet edilen u duay okuduktan sonra, Hak tel o kimseye ferahlk ve
afiyet ihsn eder Allahmme lekelhamd al m lem ezel, insarefe fihi min selmeti
beden il hr...
eyh Abdlazz bin Ahmed ed-Drin rivyet ederek buyuruyor ki: Kutb-l-rifn
eyh Aliyy-l-Mlcden iittim, kendi talebelerine diyordu ki: Size bir keder ve sknt
eritiinde veyhut memleketinizde tn (veb) hastal ortaya ktnda, istifar ile
birlikte ok salevt- erfe okuyun ve yle dua ediniz: Allahmme inn neselke bihakk-l-Hseyni ve ahh ve ceddih ve ebh ve mmih ve benh ve zrriyyetih ve
muhbbih ve itratih ve lih. Ferric ann ve anil-mslimne m nahn fh y erhamerrhimn. Byle yaparsanz elemleriniz ve kederleriniz yok olur. Allah tel, sizleri tn
belsndan korur. Slih ztlardan biroklar bunu tecrbe ettiler ve bereketini grdler.
Nevdir-l-lem ismindeki eserinden baz blmler:
Hikye: Bir kadn vard. Her sze ve ie balarken Besmele ekerdi. O kadnn
mnfk bir kocas vard. Besmele ekmesine ok kzard. Hanmn bir ite mahcup
etmeye karar verdi. Hanmna birgn ierisinde para bulunan bir kese verdi. Bunu sakla,
sonra senden isterim dedi. Hanm keseyi bir yere koyup zerini rtt. Kocas, hanmnn
haberi olmadan gidip keseyi yerinden ald. Onu bahedeki kr kuyuya att. Sonra gelip
hanmndan keseyi vermesini istedi. Kadn keseyi koyduu yere gelip, Besmele ekti.
Allah tel o anda Cebril aleyhisselma, yeryzne inip keseyi yerine koymasn
emretti. Cebril aleyhisselm keseyi kuyudan alp yerine koydu. Kadn keseyi almak iin
elini uzatnca keseyi orada buldu. Hibir eyden habersizce onu alp kocasna verdi. Bu
durum karsnda hayretler iinde kalan kocas, hemen tvbe etti ve bir ie balarken,
birey yaparken Besmele ekmeye balad.
Hikye: Birisi bir kle satn ald. Bu srada kle, kendisini satn alan efendisine dedi
ki: Senden ey istiyorum: 1- Vakti girince benim namaz klmama mni olmayacaksn.
2- Beni gndz altracaksn, fakat gece asla megul etmeyeceksin. 3- Bana bir oda
yaptracaksn. Oraya benden bakas girmeyecek. Satn alan ahs, klenin bu isteklerini
kabul etti. Kleye bir oda gsterdi. Beenip, beenmediini sordu. Kle de beendiini
syledi. Efendisi ona; Bu harab oday niin tercih ettin diye sorunca, kle; Efendim!
Allah telnn ismi erfleri anlp, Ona ibdet ve tat yapld harab yerler, gllk
glistanlk olur dedi. Kle gndz ilerini bitirdikten sonra akam olunca odasna girerdi.
Efendisi bir gece onun sabaha kadar ne yaptn renmek iin, kleden habersiz odann
bir kesine gizlendi. Gece olunca kleyi takib etmeye balad. Klesinin secdeye varp
unlar sylediini duydu: Y lh! Gndz efendimin hizmetinde bulunmak zorundaym.
Eer byle bir meguliyetim olmasayd, gece-gndz sana kulluk ile megul olurdum. Bu
bakmdan beni af et, y Rabb! Efendisi kleyi fecr douncaya kadar takib etti. Fecr
dounca, tavanda asl olan kandil kayboldu. Efendisi odasna gidip durumu hanmna
anlatt. Ertesi gece kleyi grmek iin hanmyla beraber gitti. O gece de ayn eyleri
grdler. Ertesi gn kleyi aran efendisi; Gndzleri de Allah telya ibdet
edebilmen iin ve Allah telnn rzsna kavuabilmen iin seni azd ettim. Bundan
sonra sen hrsn dedi. Geceleyin grdklerini kleye anlatt. Kle bunlar efendisinden
duyunca; Y Rabb! Ben hlimin kimse tarafndan bilinmemesini istiyordum. imdi ise
bunlar benim hlimi rendiler. Bunlardan bakasnn hlimi renmemesi iin canm al,
y Rabb! diye dua edince o anda vefat etti.
Hikye: bid bir zt namaza balam Ftiha-i erfe okuyordu. Ftiha-i erfeden;
Yalnz sana ibdet ederiz. melindeki yet-i kerme gelince; Sen yalancsn. Sen
ancak mahlka kulluk ediyorsun diye bir ses iitti. Bunun zerine bu hlinden tvbe
edip, ihlsla Allah telya ibdet etmeye balad. Sonra tekrar namaza durdu. Ayn yeti kermeye gelince tekrar bir ses; Sen yalan sylyorsun. nk sen malna kulluk
ediyorsun diyordu O zt hemen kendisine lzm olandan baka btn maln fakir
fukaraya datt. Sonra namaza balayp ayn yet-i kermeye gelince, bir sesin yle
dediini duydu: Yalnz sana ibdet ederiz. melindeki yet-i kermeyi hlis ve
sammi olarak okursan, hakki bidlerden olursun.
Hikye: sm bin Ysuf isminde bir kii, Htim-i Esm hazretlerinin meclisine geldi.
Htim-i Esma hitaben; Namaz nasl klarsn? dedi. Htim-i Esm yzn ona doru
evirip; Namaz vakti gelince kalkar hem zhiren hem de btnen abdest alrm dedi.
sm bin Ysuf; Zhir ve btn abdest nasl olur? diye sordu. O zaman Htim-i Esm
zhir abdest, malum azlar malum olduu srette su ile ykamaktr. Btn abdeste
gelince, azlarm; tvbe, nedamet ile dny ve ba olma sevgisini, mahlkun vmesini,
kin ve hasedi terketmek sretiyle ykarm. Kbeyi gzmn nnde tutarm, Allah
telnn beni grdn dnrm. Cennetin samda, Cehennemin solumda, Azrail
aleyhissselmn arkamda olduunu ve sanki ayam Srat Kprsne koymu olduumu,
kldm bu namazn son namazm olduunu kabul ederim. Sonra niyet eder, tekbir alrm.
Namazda okurken, tefekkr ederek okurum. Tevzu ile rka giderim. Tazarr ve
yakarma hlinde secde yaparm. mid ile teehhde otururum, hls ile selm veririm,
ite otuz seneden beri benim kldm namaz byledir. Bunun zerine sm bin Ysuf,
Htim hazretlerine Bunu herkes yapamaz deyip iddetle alad.
Hikye: Birisi vard. Otuz sene Allah tely zikretmedi (anmad, hatrlamad).
Bunun zerine melekler; Y Rabb! Falanca kulun seni u kadar zamandan heri anp,
hatrlamad dediler. Bunun zerine Allah tel onlara; O nimetim ierisinde olduu iin
beni hatrlamyor. Eer ona bir musbetim isbet etse idi, beni hatrlard buyurdu. Allah
tel o kiiye fel hastal verdi. Bunun zerine o ahs; Y Rabb! Y Rabb! diye
yalvarmaa balad. O zaman o ahsa; Ey kulum bu kadar zamandan beri nerede idin?
buyuruldu.
Hikye: Eb Klbe (rahmetullahi aleyh) bir gece rysnda bir kabristan grd.
Kabirler yarld, ierisindeki mevtalar ktlar ve kabirlerin stlerine oturdular. nlerinde
nrdan tabaklar vard. Fakat bunlarn arasnda bir kiinin nnde byle bir nrdan tabak
grmedi. Bunun zerine ona; Senin nnde neden nrdan bir tabak gremiyorum?
Bunun sebebi nedir? diye sordu. O ahs, Onlarn dua eden ve onlar iin sadaka veren
ocuklar ve yaknlar var. Onlarn nnde grdn bu nrlar, ocuklarnn ve
akrabalarnn dualar ve onlar nmna verdikleri sadakalar sebebiyledir. Fakat benim
olum slih bir kimse deil. Benim iin ne sadaka veriyor ne de dua ediyor. Ondan dolay
yle bir nra sahip deilim dedi. Eb Klbe (rahmetullahi aleyh) ertesi gn o meyyitin
olunu ard. Grd ryy ona anlatt O meyyitin ocuu yle dedi: Ben yaptm
btn ktlklere tvbe ettim. Ondan sonra ibdet ve tatla megul oldu. Babas iin
dua etti ve sadaka verdi. Eb Klbe bir mddet sonra daha nce grd kabristan yine
grd. nceki grd lleri de ayn ekilde grd. Bu sefer nnde, nr bulunmayan
meyyitin nnde ok parlak bir nr grd. O ahs Eb Klbeye hitaben; Allah tel
sana pekok hayrlar versin. Olumun Cehennemden kurtulmasna, benim de bu hle
kavumama vesle oldun dedi.
At bin Yesr anlatt: Yolculuk yapmakta olan bir kervan, bir yerde mola vermiti.
Fakat bu srada bir merkebin sesi onlarn uyumalarna mni oldu. Bunun zerine bu sesin
geldii tarafa doru gittiler. Sesin geldii yere varnca kldan yaplm adr ierisinde,
yal bir kadnla karlatlar. O kadna; Bu merkep sesi nereden geliyor. Onun sesinden
bir trl uyuyamadk dediklerinde kadn; O merkep gibi ses karan benim olumdur.
Hayatta iken bana eek diye hitap ederdi. Allah telya onu eek yapmas iin beddua
ettim. Onun iin byle her gece sabaha kadar merkep gibi ses karr dedi. Bunun
zerine kervan sahipleri o kadna; Bizi onun kabrine gtr, onun kabirdeki hline bir
bakalm dediler. Kabre gidip, ap baktklarnda, boynunun eek boynu gibi olduunu
grdler.
Hikye: Byezd-i Bistm birgn, alad yznden belli olacak ekilde evinden
dar kmt. Onun bu hlini grenler; Niin aladn? diye sordular. Byezd-i Bistm
yle anlatt: Syle bir rivyet duydum: Bir kul kymet gnnde hak shibi ile beraber
hesap yerine getirilir. Hak shibi; Y Rabb! Ben dnyda iken kasap idim. Bu ahs bana
geldi. Satn alacam diye eti elimden ald. Hatt ette parmaklarnn izi bile kald. Fakat
sonradan vaz geti. O eti satn almad. Bugn ise ben, onun elinin izi kadar sevba
muhtacm. Onu istiyorum dedi. Bunun zerine, o etteki parmak izi kadar o ahsn
sevbndan alnp kasaba verildi. Kasabn sevb bununla ar geldi. Cennete gnderildi.
Sevbndan ok az miktar alnan ahsn sevb azalp, gnahlar ar geldi. Cehenneme
gnderildi. Byezd-i Bistm hazretleri bunlar anlattktan sonra: Ben o etin hesap
gnnde hlimin ne olacan bilmiyorum. Acaba hlim o gn nasl olur diye aladm
buyurdu.
Hikye: Bir zt, nefsini muhsebeye ekmek zere, mrn hesaplad. Altm sene
yaamt. Sonra gn olarak hesaplad. Yirmibirbin gn buldu. Bunun zerine; Eyvah!
Hergn bir gnah ilemi isem, bu kadar gnahla Allah telnn huzruna nasl
varabilirim deyip bayld. Bir mddet sonra kendisine geldiinde, nceki szn syleyip,
tekrar kendisinden geti. Sonra hareket ettirdiklerinde vefat ettiini grdler. Bu zt,
hergnki bir gnh iin byle yaparsa, gnde birok gnah iliyen kimselerin ne yapmas
lzm gelir?
Hikye: Hmid Liff hazretleri, deirmene un tmek iin gitmiti. Ondan sonra da
tarlasn sulamaya gidecekti. O gn de, gnlerden Cuma idi. Cuma vakti yaklayordu.
Kaybolan merkebini arayacak ve tarlasn sulayacak olsa, Cuma namazna
yetiemeyecekti. Kendi kendine; hret ii, dny iinden nce gelir deyip, Cuma
namazn klmaya gitti. Cuma namazndan sonra, kayp merkebini arayacak, tarlasn
sulayacakt. Tarlasna gidince sulanm olduunu grd. Evine gidince de, merkebinin
ahrda olduunu, hanmnn da temin ettii un ile ekmek yaptn grd. Merakla bunlarn
nasl olduunu sordu. Hanm yle anlatt: Bir ara darda bir grlt ile beraber bir ses
iittim. Dar kp baktmda, bir arslann bizim merkebi kovaladn grdm. Hemen
ahrn kapsn merkebe ap, ahra girmesini temin ettim. Ben de hemen eve girdim.
Bizim tarlann sulanmasna gelince, tarlamza bitiik olan tarlann shibi tarlasn
suluyormu. Bu srada uyuya kalm, su tap bizim tarlaya akm, bu vesle ile bizim tarla
da sulanm oldu. Una gelince, bizim komunun deirmende unu varm. Onu eve
gtrmek iin deirmene gitmi. Yanllkla bizim unu da alp getirmi. Evine gelince,
getirdii unun bizim un olduunu anlaynca; Bu un sizin ununuz diyerek getirip verdi.
Hanmndan bunlar renen Hmid Liff ellerini kaldrp; Y Rabb! Ben senin bir emrini
yerine getirdim. Sen ise benim ihtiycm birden giderdin deyip Allah telya hamd
ve senda bulundu.
Hikye: Bir ahs yemek yiyordu. Sofrasnda kzarm tavuk da vard. Bu srada bir
fakir gelip ondan bir eyler istedi. Zengin olmasna ramen, fakire birey vermeden geri
evirdi. Bir mddet sonra, zenginle hanm arasnda bir anlamazlk kt. Hanmndan
ayrld. Hanm baka birisi ile evlendi. Aradan seneler gemiti. Ayrlan hanm evlendii
ahsla yemek yiyordu. Bu srada bir fakir gelip, onlardan bireyler istedi. O ahs nnde
duran tavuu fakire verdi. Hanm, gelen fakirin kim olduunu tanmt. O fakir, hanmn
ilk kocas idi. Byle fakir ve peran bir hle dmt. Bu durumu kocasna anlatnca,
kocas yle cevap verdi: Allah tel ona birok nimet vermiti. Buna ramen btn o
nimetlerin shibi olan Allah telya, kr vazfesini yerine getirmiyordu. Bu sebeple
Allah tel onun maln, mlkn ve hanmn bana nasb eyledi.
Hikye: Horasan vlisi Yakb bin Leys bir hastala yakalanmt. Tabibler onun
hastaln tedvi etmekten ciz kalmlard. Bu srada Yakb bin Leyse; Burada slih bir
zt var. smi, Sehl bin Abdullahtr. Eer o size dua ederse, Allah telnn izni ile
hastalktan kurtulursunuz denildi. Bunun zerine Yakb bin Leys, Sehl bin Abdullah
hazretlerini davet etti. Sehl bin Abdullah vlinin yanna geldi. Vli; Efendim bu
hastalktan kurtulmam iin bana dua edin dedi. Sehl bin Abdullah; Ben sana nasl dua
edeyim. Sen zulm ve hakszlk yapyorsun dedi. Bunun zerine vli yapt zulm ve
hakszlklara tvbe etti. Bir daha byle eyleri yapmayacana sz verdi. Haksz olarak
hapsedilenleri, hapishneden kard. Bunun zerine Sehl bin Abdullah; Allahm! Sen
ona gnah ilemenin ne kadar kt olduunu gsterdiin gibi, senin emirlerine itat
etmenin ve yasaklarndan saknmann izzetini ve stnln de ylece gster. Onu
hastalndan kurtar diye dua etti. Sehl bin Abdullah bu duay yapnca, vli o anda Allah
telnn izni ile iyileti. Vli, Sehl bin Abdullaha ok mal verilmesini emr etti. Fakat o,
bunlar kabul etmedi. Sehl bin Abdullah memleketine dnmeye karar verdi. Yolda
giderken yannda bulunanlar; Keke vlinin verdii mal kabul etseydin. Kendine almasan
bile fakirlere verirdin dediler. Bunun zerine Sehl bin Abdullah bulunduu yere nazar etti.
Allah telnn izni ile yerde bulunan akl talar cevher oldu. Yanndakilere; Dilediiniz
kadar bunlardan alnz. Hi bunlar veren Allah tel varken, vli Yakb bin Leysin
malna muhta olunur mu? buyurdu. O zaman yanndakiler Sehl bin Abdullahtan zr
dilediler.
Bil ki, Allah tel be eyi be eyde gizledi: 1- nsanlarn, belki rastlarm midi ile
btn tatlar yapmalar iin Allah tel rzsn, tatlardan bir tat ierisinde gizledi. 2nsanlarn gnha dmekten saknmas ve korunmas iin, gazabn gnahlardan bir
gnahn ierisinde gizledi, 3- nsanlarn tesadf ederiz midi ile btn gecelerini ihy
etmeleri iin, Kadir gecesini Ramazn- erf aynda gizledi. 4- nsanlarn karlatklar
kimselere, belki Allah telnn vel bir kuludur deyip, onlarn dualarna kavumak gayreti
ierisinde olmalar ve hi kimseyi aa grmemeleri iin, vel kullarn insanlar arasnda
gizledi. 5- nsanlar Cuma gn duada gayretli olmalar iin, Allah tel Cuma gn
duann kabul edilecei zamn gizledi.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; sh. 1797
Brockelmann; Sup 2, sh. 493, Gal-2, sh. 364
Tuhfet-r-rgb (Htime ksm)
Nevdir-l-lem
KARAELEB-ZDE ABDLAZZ EFEND:

Osmanl limlerinden. Otuznc Osmanl eyhlislmdr. smi Abdlazzdir.
Sultan nc Mehmed Hn zamn limlerinden, Rumeli kadaskeri Karaelebi-zde
Hsmeddn Efendinin oludur. Karaelebi-zde Abdlazz Efendi diye mehr olmutur.
1000 (m. 1591) senesinde stanbulda dodu. 1068 (m. 1658) senesinde Bursada vefat
etti. eyh Mehmed Deveci Mezarlna defnedildi.
Kk yata iken babas vefat eden Karaelebi-zde Abdlazz Efendi, aabeyi
Mehmed Efendiden ilk tahslini yapt. eyhlislm Sunullah Efendiden ilim rendi.
Mlzemet sresini doldurduktan sonra mderrislii seip, ilk olarak 1020 (m. 1611)
senesinde stanbulda Hayreddn Paa Medresesine mderris olarak tayin edildi. 1026
(m. 1617)da Kalenderhne, 1029 (m. 1619)da Sahn- semn medreselerinden birine,
1030 (m. 1620)da Hankh Medresesine, 1031 (m. 1621)de Eyyb Medresesine, 1033
(m. 1623)de Sleymniye medreselerinden birine tayin edildi. Daha sonra mderrislik
vazfesinden ayrlp, Yeniehir kadlna tayin edildi. 1034 (m. 1624) senesine kadar bu
vazfede kald. 1036 (m. 1626) senesinde Mekke-i mkerreme kadlna gnderildi. 1037
(m. 1627)de tekrar stanbula dnp, 1040 (m. 1630) senesinde Edirne kadlna tayin
edildi. 1043 (m. 1633)de stanbul kadlna terf ettirilen Karaelebi-zde bir sene de bu
vazfede kald. Sonra Kbrsa gnderildi. 1045 (m. 1635) senesinde stanbula dnd.
Uzun mddet kendisine vazfe verilmediinden, Samatyadaki konanda kald. Meslei ile
ilgili ilm almalar yapp, Siyer-i Kazrnyi Trkeye evirdi. 1058 (m. 1648)de Sultan
Drdnc Mehmed tarafndan Rumeli kadaskerliine tayin edildi. Bu vazfede bir sene
kald. 1061 (m. 1651) senesinde eyhlislm oldu. eyhlislmlk yapt mddet iinde
fkha dir eserlerini tamamlad. Be ay mddetle eyhlislmlk vazfesini yerine getirdi.
Karaelebi-zdenin yerine Eb Sad Efendi eyhlislm oldu. Karaelebi-zde Sakz
Adasna gnderildi. Orada Ravdat-l-ebrra gzel bir zeyl yazd. ki sene sonra 1062 (m.
1652) senesinde, kendi isteiyle Bursaya nakledildi. Bursada uzun mddet ikmet edip,
eser yazmakla megul iken vefat etti.
Karaelebi-zde Abdlazz Efendi, akl ve nakl ilimlerde yksek derece shibi idi.
Zamnndaki limlerin en stnlerinden idi. Fkh ilminde zel ihtiss vard. Trihe kar
da byk alkas olan Karaelebi-zde, bu konuda birok kymetli eserler yazd. Ayn
zamanda ir ve edip olan Karaelebi-zde, iirlerinde Azz mahlasn kullanrd. Sert bir
mzca sahip olan Karaelebi-zdenin baz hareketleri, onun mcerl bir hayat srmesine
sebep olmutu.
iirlerinde ssl kelimeler kullanrd. Arab edebiyatna vkft. slm ilimlere kar
vukfiyeti derin idi. Cmerd ve kerem shibi olan Karaelebi-zde, Bursada kald
mddet iinde, birok eme yaptrmtr. Bilhassa Mft Suyu diye bilinen mehr suyu,
Uludan eteinden getirtmitir. Sed banda da bir cmi in etmitir.
Eserleri:
1- Ravdat-l-ebrr: Dillere destan olan bu kymetli eseri Hz. demden
(aleyhisselm) 1056 (m. 1646) trihine kadar olan hdiseleri anlatr. Drt blmden
meydana gelir. Sultan brhime ithaf ettii bu eserinde, u blmler vardr: a)
Peygamberler trihi, b) Sevgili Peygamberimizin hayt ve gzel ahlk, c) slm
hkmdrlar trihi, d) Osmanl sultanlar trihi. Sakz Adasnda ve Bursada bulunduu
srada da Sultan Drdnc Mehmedin tahta geiinden, 1058 (m. 1648) senesine, yan
kendi zamnnn son gnlerine kadar geen hdiseleri anlatan, Ravdat-l-ebrr zeylini
ak bir dille htra eklinde yazmtr. Trih bir kaynaktr. 2- Mirt-s-Saf f ahvl-ilenbiy: Hz. dem aleyhisselmdan sevgili Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem)
kadar yazm olduu ayr bir peygamberler trihidir. 3- Sleymn-nme: Kanun Sultan
Sleymn devrini anlatr. Bu eser eyhlislm Hoca Sadeddn Efendinin Tcttevrihine bir zeyldir. Ssl ve edeb bir dille yazlmtr. 4- Hilyet-l-Enbiy, 5- Zafernme: Drdnc Murd Hnn Revn ve Badat seferlerini anlatr. Bu esere; Trih-i
feth-i Revn ve Badad ad da verilmitir. 6- Ahlk- Muhsin tercmesi: Ahlk ilmine
dirdir. 7- Hall-l-itibh an Ukdet-l-Ebh: Fkh ilmine dir Ebh erhidir. 8- Kitb-lelgz f fkh-il-Hanefiyye: Fkha dirdir. 9-Kfi: Fkh kitabdr. 10- Glen-i Niyaz: Manzm
bir eserdir. 11- Feryih-un-Nebeviyye f siret-il-Mustafaviyye: Kazrnnin Siyer-i
Nebevsinin tercmesidir. 12- Dvn- Er, 13- Risle-i kalemiyye, 14- Nefeht-l-ns:
Fkh ilmine dir Ravzat-l-Kuds adl esere yazd erhidir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Devhat-l-meyh; sh. 57
Nima Trihi; cild-1, sh. 577
Sicilli Osmn; cild-3, sh. 339
Osmanl Trih ve Mverrihleri; sh. 29
KA EL-MEDEN:
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Ysuf el-Med Abdnneb bin Ahmed
bin Seyyid Alddn Ali bin Seyyid Muhammed bin Ysuf bin Hasen Bedr Decn Ka
el-Medendir. Medne-i mnevverede dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1044 (m.
1634) senesi abn aynn onbeinde Yemenin Sana ehrinde vefat etti. Kabri ziyret
edilmektedir.
Ka, kk yata Kurn- kermi ezberledi. Hocas Muhammed bin s Tilmsn,

Mlik mezhebinde olduundan, ondan bu mezhebin fkh meselelerini ok iyi rendi.
1011 (m. 1602) senesinde Yemene gitti. Orada limlerin ve evliynn byklerinden olan
eyh-l-Emn bin Sddk Mzcc, Seyyid Muhammed Garb, eyh Ahmed Satha Zeyl,
Seyyid Ali Teb, eyh Ali bin Matr ve bakalarndan ilim rendi. czet (diploma) ald.
lim renmek iin, Yemenin birok yerini dolat, ilimde sz shibi oldu.
Ka, Sana ehrine yerleti. Burada talebelerine ilim ve edeb retti. Seyyid Thir
bin Muhammed Ehdel, Allme Muhammed Ferv, yetitirdii limlerdendir. ok
kermetleri grld.
Yemendeki vlilerden biri, onun an ve hretini duyunca, ekemeyip hapsettirdi. O
gn vli ihtiy iin helya gittiinde dar kmak istedi. Fakat kamad. Hel kaps bir
trl almad. Akl bandan gitti. Ne yaptysa kapy aamad. Dnd, bunun haksz
olarak hapsettirdii Ka sebebiyle olduunu anlad. Serbest braklmasn emretti. O
zaman helnn kaps ald ve dar kt.
Sana vlisi, vilyetindeki bir ksm insanlara ceza vermek iin huzruna getirilmesini
emretti. Onlar da hakaret ve hor tutularak getirildiler. Sana ehrine geldiklerinde kale
kapsnda Ka ile karlatlar. Gelenler iinde onu tanyanlar vard. Ona gidip selm
verdikten sonra, iinde bulunduklar hli anlattlar. Ka o zaman; Evliynn sevgisini
gnlnzde bulundurunuz. Hayrdan baka eyle karlamazsnz. Ftiha-i erfeyi
okuyunuz? buyurdu. Onlar da buyurulan eyi yaptlar. Vlinin huzruna knca, ondan
izzet ve ikrm grdler. Hi bir zarar grmeden, sa slim memleketlerine dndler.
Kanin yazd eserlerden bazlar unlardr: 1- erh-l-Hikem libn-i Atullah, 2erhu alel Ecrmiyye.
2) Cmiu kermt-il-evliy; cild-1, sh. 198
KARA EMS (emseddn Ahmed Sivs):
Anadoluda yetien evliynn byklerinden. Halvetiyye yolunun kolu olan emsiyye
(Sivsiyye)nin kurucusudur. smi, Ahmeddir. Babasnn ismi Ebl-Berekt Muhammeddir.
Knyesi Ebs-Sen, Lakab emseddndir. Kara ems diye hret bulmutur. 926 (m.
1519) senesinde Tokatn Zile ilesinde dodu. 1006 (m. 1597) senesinde Sivasda vefat
etti. Sivasda Meydan Cmii avlusunda medfn olup, kabri mminler tarafndan ziyret
edilmektedir.
Trk-slm trihindeki mehr emsden birisidir. Bunlardan birincisi Mevln
Cellleddn-i Rmnin hocas olan ems-i Tebrz, ikincisi stanbulun fethinde Ftih Sultan
Mehmed Hnn yannda bulunan Akemseddn, ncs de nc Mehmed Hn ile
birlikte Eri Seferine katlan Kara emsdir. de yksek dereceler shibidirler.
Kara ems yedi yandayken, Amasyada bulunan Halvetiyye byklerinden eyh
Hac Hdrn sohbetleriyle ereflenip elini pt. Bu ziyreti, talebelerinden Receb Efendi
yle nakleder: Hocam Kara ems anlatt: Babam Ebl-Berekt Muhammed Efendi,
Amasyadaki Habb Karmn hazretlerinin halfesi olan marifetler ve kermetler shibi
Hac Hdrn talebelerinden idi. Bu fakr yedi yanda iken, babam anneme; Olum
Ahmedi eyhime gtrmek istiyorum. Yolculuk iin azk ve eyhime gtrebileceim
hediye hazrla dedi. Hazrlk yapldktan sonra bir k gn babamla birlikte Zileden
Amasyaya vardk. Hac Hdrn huzruyla ereflenip ellerini ptk. Hac Hdr: Byle k
gnlerinde bu masmu (gnahsz) ne diye getirdin? buyurunca, babam da; Nazarnza
muhtab olmak, erefli sohbetinizden bereketlenmek ve hayr duanz almak iin
getirdim dedi. Bunun zerine Hac Hdr hazretleri mbrek ellerini kaldrp, benim
yzme bakarak dua etti. Orada bulunanlar min dediler. Bu fakire gelen ihsnlar ve
ykseklikler o duann bereketiyledir.
Ziyret bittikten sonra Zileye dnd. O beldenin limlerinden sarf ve nahiv ile dier
ilimleri tahsl etti. Daha sonra Tokata gidip Arakyeci-zde emseddn Efendiden ve dier
limlerden akl ve nakl ilimleri rendi. Bu srada grd bir ryy yle anlatr:
Tokatta ilim tahsli ile megul olduum srada bir gece, rymda bir sahrada oturmu ve
etrfm bir nr kaplam, etrfmda gen-ihtiyr birok kimselerin dndn grdm.
Bu ryy, ry tabir etmekte mhir olan Kstekci-zdeye anlattm. Ben ryy
anlatnca, bana; Nerelisin, kimin nesisin, nerede kalyorsun ve ismin nedir? diye sordu.
Ben de ayrntl olarak hlimi ve kim olduumu anlatnca, bana: Sana mjdeler olsun ki;
zhir ve btn ilimlerde yksek dereceye ulap, zamnnn bir tanesi olacaksn. Her
taraftan insanlar gelip senden feyz alp, Allah telnn rzsna kavuacaklar diye tabir
etti. Bu tabirde bildirilen husslar yirmi sene sonra aynen meydana geldi.
Tokatta akl ve nakl ilimleri tahsl edip ykseldikten sonra, stanbula gelip, Sahn-
semn medreselerinden birinde mderris olarak vazfelendirildi. Bir mddet ilim retip
talebe yetitirmekle megul oldu.
Birgn zamnn kadaskerini ziyrete gitmiti. Mderrislere ve kadlara kar
kadaskerin tutumunu ve onlarn makam iin dtkleri hlleri beenmedi. ktktan sonra
Ftih Cmiine gitti, iki rekat namaz klp, huzru kalb ile Allah telya; Y Rabb!
Bunlarn iinden beni kurtarp, tasavvuf ehlinin yoluna dhil eyle deyip dua etti. Bundan
ksa bir mddet sonra hacca gitti. Hac ibdetini yerine getirip sevgili Peygamberimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek kabrini ziyret ettikten sonra, doum yeri olan
Zileye dnd. Orada ilim retip, insanlara Allah telnn dnini ve Peygamber
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) gzel ahlkn anlatmaa balad. O srada bn-i
Himn: Kavid-l-irb adl eserine Hall-l-Mekd adl bir erh yazd. Fakat iindeki
ilh akn ateinin harareti, her geen gn biraz daha artyor, Allah telnn sevdii bir
velye talebe olmak istiyordu. Bu srada Amasyal eyh Muslihuddn Efendinin derghna
gidip, onun sohbetiyle ereflendi ve ona talebe oldu. Bir mddet sohbet ve hizmetinde
kalp feyz ald. O srada grd bir rysn yle anlatr: Bir tepe zerinde byk bir
aa, bu aacn yedi byk dal var. Elimde Mshaf- erf vard. Bu mshaf o aacn en
yksek dalna asmak istiyordum. Bu srada iddetli bir rzgr esip, aac kknden
devirdi. Eyvah bu ne haldir diye zlrken uyandm. Ertesi sabah rym hocam
Muslihuddn Efendiye anlattm. Ryn ayn ile vki olacaktr. Aadan murd bizim
vcdumuzdur. Yaknda biz geriz. Lkin bizden nceki hocalar dua edip seccade ve s
verirlerdi. Biz dah size iczet verelim deyip, elleriyle iczetnme yazdlar. Aradan birka
gn gemeden ry ayn ile vki olup, hocam vefat etti. Hocamn vefatyla yetim kaldm.
Mumu snm eve, suyu ekilmi deirmene dndm.
Kara ems, hocas Amasyal Muslihuddn Efendinin vefatndan sonra, mbrek, vel
bir zt bulup, talebe olmak istedi. Tokatta bulunan zhid ve mttak olan, yz yan
gemi bulunan eyh Mustafa Kirbs adnda bir zta gidip, talebe olmak istedi. O zt
buyurdu ki: Sen gensin, ben ise ihtiyr ve hastalklym. Riyzete (nefsin istemediklerini
yapmak) kuvvetim yoktur. Seni terbiye ile megul olamam. Lkin sdk bir talebeysen
cenb- Hak senin mridini ayana gnderir. Bu mrid alt ay sonra Tokata gelecektir.
Kara ems bundan sonra, tekrar Zileye dnp, ilim retmekle megul oldu ve
Muhtasar- Menr zerine, Zbdet-l-esrr adl bir erh yazd. lim retmekle megul
iken, Tokata, Abdlmecd irvn isminde bir ztn geldiini duyup, onun yanna gitti.
Abdlmecd irvnnin sohbetine ve mbrek ellerini pme erefine kavutu. Abdlmecd
irvn sohbetin sonuna doru; Ey Kara ems! Benim, Allah telnn emri ve sevgili
Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) iretiyle kendi memleketimi, ailemi ve
sevenlerimi terk edip, da ve beldeleri ap gelmem, sdece seni ird ve terbiye iindir
buyurdu. Kara ems bu n yle anlatr: Abdlmecd irvnnin bu szn duyunca
eyh Mustafa Kirbsnin daha nce vermi olduu mjdeyi hatrladm, hesap ettim ki tam
alt ay gemiti.
Abdlmecd irvnnin sohbetine kabul ediliini yle anlatr: O ztn huzruna
varnca, bu fakirde istek ve arzu grp; Siz bu civardaki kasaba ve ehirlerin mehr bir
kiisisiniz. Halk nazarnda yksek birisiniz. Byle iken huzrumuzda zilleti ve dervilii
kabul edersiniz. Halktan rabet gremezsiniz. Bu duruma piman olursunuz. nk bu
yol skntlar ve meakkatler yoludur buyurunca:
Canlar feda muhabbet-i cnne sr deil,
Erbb- aka terk-i sr etmek hner deil dedim.
Bunun zerine; Sen sdk bir talebesin. Biz de seni ird etmekle vazfeliyiz.
Riyzet ve mchedeye tahamml edersin. Az zamanda rz-i lhye kavuursun
buyurup,
Yra yol iki kademdir birisi cna bas,

nk bu meydna geldin merd isen merdne bas
beytini okudu ve fakiri kabul buyurdu.
Abdlmecd irvnnin hizmetinde bulunup sohbetinden istifde etti. Feyz alp
tasavvuf derecelerinde ykseldi. Dny sevgisinden uzaklap hakkate yneldi.
emseddn Sivs, Abdlmecd irvnden ksa zamanda feyz alp, tasavvufun
yksek derecelerine kavutu. Hocas tarafndan insanlara, Allah telnn dnini ve sevgili
Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) gzel ahlkn anlatmakla vazfelendirildi.
hreti her tarafta duyuldu. Devrin Sivas vlisi Hasen Paa, kendisini Sivasa davet edip,
yaptrd dergha yerletirdi. Ayn zamanda cmi imml da kendisine verildi. Orada
ilim retmek ve insanlara vaz ve nashatle megul oldu. Haytnn sonuna doru, Sultan
nc Mehmed Hnla birlikte Eri Seferine katld.
Eri Seferiyle ilgili olarak talebelerinden Recep Efendi yle nakleder: emseddn
Sivs birgn bu fakri odalarna arp; Din dmanlarnn (hristiyanlarn), snrlarda
bulunan mslmanlar zerine bask ve zulmleri haddinden fazla olmu, tahamml
edilemez hle gelmitir. imde onlara kar sefere gitme arzusu belirdi buyurdu. Bu sz
zerine, ihtiyr olduklarn, zayf bnyelerinin sefere kmaya engel olacan ve bu
hussa dir pdihdan da herhangi bir haber gelmediini syledim. Bunun zerine; Bize
iret ve tenbh olundu ki: Sefer hazrlklarn tamamla! Fetih ve zafer senin iin
mukarrerdir buyurdu. Ben de; phesiz ben sdece hak dne boyun eip yzm,
gkleri ve yeri yaratm olan Allaha evirdim ve ben Ona ortak koanlardan
(mriklerden) deilim. melindeki Enm sresi 79. yetini okudum. Bunun zerine;
Bize mjde verildi ki yaknda gl bir pdih gaz edip, birok fetihlerde bulunacak ve
mminlerin kalbleri de sevinle dolacaktr buyurdu. ok gemeden nc Mehmed
Hn, Osmanl pdih oldu. emseddn Sivs hazretleri, alt deve, alt katr ve kendi iin
de bir at satn alp, sefer hazrln tamamlad. Sivasda medfn bulunan Gz
Abdlvehhbn sancan yanlarna alp, Ayasofya yaknndaki Kap Aas derghnda
bulunan Koca eyhe verdi. Btn sefer hazrlklar tamam olunca, mbrek bir gnde her
trl erzak ve mhimmat hayvanlara yklendi. Btn ehir ahlisi eyh emseddn
Sivsyi uurlamak zere topland. Beklerken bir kapcba acele ile koarak gelip,
pdihtan Eri Seferine katlmak zere davet geldiini belirten fermn okudu. Bunun
zerine eyh emseddn hazretleri; ittik ve itat ettik. Zaten biz iki senedir
hazrlklydk. Bismillah, hemen gidelim diye el kaldrp dua buyurdu. Orada toplananlar
duaya min deyip, gz yalar arasnda uurladlar. Uzun yolculuktan sonra skdara
geldiler. Henz gen olan, kdar Azz Mahmd Hdy onu karlayp, ellerini pt. eyh
emseddn Sivs, Mahmd Hdyye; Olum siz yegnesiniz (bir tanesiniz). Bugnden
sonra fazlalarsnz diye dua edip, ileride ok byk bir vel olacan mjdeledi. O gece
sabaha kadar birlikte sohbet ettiler. Sohbet esnasnda Azz Mahmd Hdy; Yanz
seksene ulam, vcdunuz da zayftr. Kendinize eziyet etmeseniz, nk her an nefsiniz
ile byk cihaddasnz diyerek, seferden alkoymak istedi. Bu szne cevaben:
Peygamberimiz Muhammed aleyhisselmn btn emirlerine uymak lzmdr. Byk
cihd yaptk. Ancak kk cihd kalm idi. Bu emirlerine de ihtiyr olarak uymak isteriz
buyurdu.
skdarda gn kaldktan sonra, drdnc gn, pdih tarafndan gnderilen bir
kadrga ile stanbula geip, Ayasofya yaknnda bir yere yerletirildi. Daha sonra Sinn
Paa kkne, pdih Sultan nc Mehmed Hn tarafndan davet edildi. Uzun mddet
sohbette bulundular. Bu sohbette eyhlislm Sadeddn Efendi de hazr bulundu. Sohbet
esnasnda pdih, emseddn Sivsye; Tarafmzdan sizi sefere davet etmek zere
gnderilen kapcbamz sizi yola kmak zere hazr bulmu. Hazrlkl olduunuza gre,
bu iin sonununda ne olacan bilirsiniz. O hlde bizi mjde iretinizle sevindirip,
neticeden haber vermenizi isteriz dedi. Bunun zerine emseddn Sivs; Hads-i
erfte; Amellerin en fazletlisi, mminleri sevindirmektir. buyuruldu.
Malmunuz ola ki Eri zaferi biraz zahmet ektikten sonra myesser olacak. Dman
yenik ve peran olacaktr. Hatrnz ho tutun mjdesini verdi.
emseddn Sivs hazretlerinin bu cevbna sevinen pdih, kendi zerindeki

samur krk ona giydirdi. Ayrca kapclar kethdas Mehmed Aa vastasyla, ikiyz altn
sikke, dervilerine de yz altn sikke ihsn edip; Bunlar hell malmzdr. Kabul
buyursunlar dedi. eyh emseddn hazretleri; Allah telnn emri zere kimseye s-i
zan etmemeli, hsn-i zanda bulunmaldr. Kimseyi aratrmak ve tefti etmekle vazfeli
deiliz. Tasavvufda da her geleni Allah teldan gelmi bilip, hediyeleri ve ihsnlar kabul
etmek gerekir buyurdu.
Birka gn stanbulda kaldktan sonra pdih ve orduyla birlikte yola kp, Eri
Kalesi nlerine ulatlar. Kale kolay bir ekilde fethedilip, harab olan yerler tamir edildi.
Ancak asl dman askerlerinin, kale yaknlarnda bir baka yerde olduu renilince,
ordugh, dmann karsna nakledildi. Kffr askerinin says oktu. Rivyet edilir ki
yediyzbin kiilik bir orduydu. slm ordusuyla kffr ordusu karlat. slm ordusunda
bozgun ve firar bagsterdi. Pdih nc Mehmed Hn, yerinden hareket etmeyip Ey
Rabbimiz! zerimize bol bol sabr dk. Ayaklarmza kuvvet ve sebat ver, bizi
kfirler kavmi zerine muzaffer kl. melindeki Bekra sresi 250. yet-i kermesini
okudu. Pdihn yannda eyhlislm, kadaskerler, eyhler ve baz vazfeliler hricinde
kimse kalmad. Hazne ve cephnelik dman tarafndan zabt edildi. Bu firar ve bozgun
zerine hereyin bittiini zanneden pdih, emseddn Sivs hazretlerini arp;
Sylediklerinizin tersi vki oldu deyince, emseddn Sivs; Pdihm sylediklerimiz
dorudur. Kfirin hezimete uramasna yarm saat kalmtr. u anda bir kuvvet shibi
tasarruf iin ortaya kmak zeredir. Bu an fethin balang ndr. Hatrn ho tut diye
cevap verdi.
Gerekten de ok gemeden, emseddn Sivs hazretlerinin tarf ettii ekilde bir
zt ortaya kt. Bunu gren eyh, hemen pdihn huzruna karak; Fetih vaktidir
diye mjdeledi. Ortaya kan zt, dalan ordunun nne dp; Ey mminler! Nerede
slm gayreti? Nerede Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) gayreti? Nerede
cmertlerin cmerdi sultan gayreti? diye nid edip; ehid olmak, dnini yceltmek
isteyen kimse yanma gelsin! buyurdu. Bu srada yanna birka bin kii toplanp, birlikte
dmana hcm ettiler. Bu durumu gren dman neye uradn ard. Durumu haber
alan firari askerler de tekrar dnp, dmana saldrdlar. Nihyet dman bozguna
uratlp, kesin zafer elde edildi. Daha sonra o ztn kim olduu emseddn Sivsye
sorulunca, Hzr (aleyhisselm) olduunu haber verdi.
eyh emseddn-i Sivs hazretleri, zaferi mjdelemek zere pdihn huzruna
kt ve aralarnda u konuma geti.
Pdih; Buyurun ey gnlmn sultn dedi. emseddn Sivs; Vadini yerine
getiren, kuluna yardm eden ve kfirleri hezmete uratan Allaha hamd olsun. Ey benim
pdihm! Eer dinlerseniz birka kelime nashat etmek isterim deyince, pdih: Ey
insanlara hakk tavsiye eden stdm! Buyurun. Hak olan sz dinlerim dedi. emseddn
Sivs; Ey benim pdihm! Yeryznde Allah telnn halfesi olanlarn niyetleri;
Allah telnn rzsn kazanmak olup, dayandklar ve gvendikleri, Allah tel olmas
gerekir. Savata askerlerin okluuna gvenmeyip, kuvvet ve kudret shibi Allah telya
tevekkl etmek gerekir. yet-i kermelerde melen; Siz de, dmanlara kar
gcnzn yettii kadar, her trl kuvvet ve cihd iin balanp beslenen atlar
hazrlayn (Enfl-60) ve Ey mn edenler! Dmana kar hazrlnz grn ve
silhlarnz taknarak cihda hazr olun da, birlikler hlinde savaa kn, yhut
toptan seferber olun. (Nisa-71) emredildii zere, sava iin gerekli hazrlklar
yaplmal. Ancak, buna gvenmeyip Allah telya tevekkl ve itimt etmelidir. Eer
Allah telya gvenmeyip askere ve cephneye gvenilir ise, hezimet (yenilgi) zuhur
eder. Kalbden cenb- Hakka tam tevekkl edip, hlis kalb ile ynelebilirsen, zafer
myesser ve mukadder olur. Bizden hzn gideren Allaha hamd olsun.
Ey pdihm! Bilesin ki, deden Ftih Sultan Mehmed Hn, stanbulun fethine
niyetlenince, Akemseddnin refkat ve duasnn bereketiyle fetih myesser oldu. Bunun
zerine Akemseddn hazretleri: Ey pdihm! Byk fethin kran ifdesi olarak nice
cmi, mescid, medrese ve hamamlar in etmek gerekir buyurmudu. Bunun zerine
Ftih Sultan Mehmed Hnn da, nice hayr ve hasenat yapm olduu malumunuzdur.
Ayn ekilde, sizin de isminiz Sultan Mehmed, duacnz hakrin dah ismi emseddndir. Bu
gzel fethin krnesi olarak ztnz dah, reaya (halk) ve fukara zerinden sknty
kaldrp, slm askerine ihsnlarda bulunup, her makama dindar, adletli ve doru
kimseler tayin etmeniz gerekir buyurdu. Bu nashatlar can kulayla dinleyen pdih
nc Mehmed Hn u cevb verdi: Bin can ile kabul ettim ve nashatinize fazlasyla
riyet edeceim.
Pdih, ordusuyla birlikte stanbula dndnde, emseddn-i Sivsnin
stanbulda kalmasn srarla rica ettiyse de kabul ettiremedi. emseddn-i Sivs
ihtiyrlnn yannda, seferin iddetinden ve kn ar souundan hayli yorgun ve zayf
dmt. Haytnn son anlarn yaadn anladndan, rhunu ailesinin ve sevenlerinin
yannda teslim etmek istediini belirterek izin istedi. Sivasa dnd. Geliinden ksa bir
mddet sonra, amcazdesi ve dmd olan Recep Efendiyi vazfesine tayin etti.
emseddn Sivs vefatlarna yakn, talebelerini odasna ard. Onlarla birlikte bir saat
kadar Allah telnn zikri ile megul olduktan sonra, dua edip, rhunu teslim etti.
Veller, limler, slih kimseler, devlet adamlar cenzesinde hazr bulundu. Cenzesi
gz yalar arasnda; limin lm, lemin lm gibidir. diyerek musallaya
konuldu. Cenze namaznda, altmbinden fazla kii olduu rivyet edilir. Namazn
amcazdesi ve dmd Recep Efendi kldrd. Salnda iken vasiyyet etdii gibi, Meydan
Cmiinin bahesine defnedildi. Daha sonra kabrinin zerine beyaz bir kubbe yaptrld.
Hlen ziyretghdr. ehir ahlisine iddetli bir sknt olduu zaman kabrini ziyret edip
dua ederler. Allah telnn izniyle o skntdan kurtulurlar.
eyh emseddn Ahmed Sivs hazretleri, zhir ve btn ilimlerde yksek, ilim ve
irfn shibi, btn gzel huylarla ahlklanm, fazletli bir zt idi. Tasavvufda Halvetiyye
yoluna mensb idi. emsiyye kolunun kurucusudur. emseddn Sivs hazretlerinin,
yksek hlleri ve birok kermetleri vardr. Bu hl ve kermetlerinin bazlar yledir:
nsanlara Allah telnn dnini ve sevgili Peygamberimizin gzel ahlkn anlatp, hak
yola davet etmek zere, Msra gnderdii halfelerinden (talebelerinden) eyh Hac
Mustafa nakleder: 999 (m. 1590) senesinde eyh emseddn Sivs hazretlerinin
talebeleriyle birlikte hacca gitmek zere Anadoludan ayrldklarn iittim. Bu fakr de
Msrdan baz haclarla birlikte hac ibdetini yerine getirmek ve hocam emseddn
Sivsnin sohbetinden istifde etmek zere yola ktm. am haclarndan nce Mekkeye
vardk. ok karanlk bir gecede tavaf yapmak zere giderken bir mele grdm. Baktm
ki, emseddn Sivs hazretleri, talebeleri ve sevenleriyle birlikte geliyorlard. Yolda
mbrek ayaklarnn basd topraklara yz srsem edepsizlik olur. Sabahleyin indikleri
yere varaym diye dnp, bir kenara gizlendim. Gizlendiim yere gelince bindikleri
hayvanlarn benden yana evirip, atndan indi. Mbrek ellerini bama koyup hafife:
Sen Hc Mustafa deil misin? Ne diye saklandn ve gizlendin? buyurdu. Ben de; Evet
sultnm deyip mbrek ellerini ptm. Bylece bu kermetini mhede ettim.
Talebelerinden Receb Efendi nakleder: eyh emseddn Sivs hazretlerini, vaz ve
nashat etmesi iin civr ky ve kasaba halk davet etmilerdi. Davete icabet edip
giderken bir kyde konakladk. O ky halk, Hz. Aliyi sevdiini iddia ederek, sevgili
Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) seilmi Eshb- Kirm hakknda kt
szler sylyorlard. Kendimize ve hayvanlarmza paramzla yiyecek bireyler almak
istedik, vermediler. Bununla da kalmayp, bizi zulm ve ikenceyle ldrmek istediler. O
zaman emseddn Sivs hazretleri, iki rekat namaz klp, Allah telya dua etti. Aradan
fazla zaman gemeden, kyn ileri gelenleri ve kalabalk bir topluluk trl trl yiyecekler
ve hediyelerle geldiler. Taaccp edip; nce siz bize yemek vermeyip ldrmek istediiniz
hlde bu muhabbet ve sevgi nedir? diye sorduumuzda; Biz de bilmeyiz ne hl oldu.
Kalbimize, u azzin muhabbet ve sevgisi yerleti. Mmkn olsa canmz dah feda etmeyi
isteriz diye cevap verdiler. Sonra emseddn Sivs hazretlerine; Sultnm,
dmanlktan sonra bu muhabbet nedir? diye sorduk. Tesbihini gsterdi. Biz bu ekilde
sohbet ederken o topluluun resi olan kimse gelip; Sultnm kk bir kermem (kzm)
vardr. Bazan saral olur. Gnlerce bu hlden kurtulamaz. O hlden kurtulunca da kendini
bilmez. Sylenen szleri anlamaz. Baka evldm da yoktur. Huzrunuza getireyim de
hayr dua buyurun. Zr bana bildirildi ki: Kara emsin derghndan ne isteseniz geri
evrilmez dedi. emseddn Sivs hazretleri bir an nce getirmesini istedi. O kimse kzn
bir hayvana bindirip getirdi ve l gibi emseddn Sivs hazretlerinin huzruna koydu.
Hazret-i eyh bir mddet tevecch buyurup, Ftiha dediinde, kzcaz srayarak
ayaa kalkt. Sevinerek evlerine dnd. Nakledilir ki: O hastalk bir daha gelmedi. Akl
banda iffetli bir htun oldu.
Bu kermeti gren ky halk, Eshb- Kirm hakkndaki kt dncelerinden vaz
geip, tvbe ettiler. Hepsi, eyh emseddn Sivsnin sevenleri ve talebeleri oldu.
Kara emsin vefatndan sonra, yerine Abdlmecd Sivs geti. Dmd olan Receb
Efendi de talebelerinin byklerindendir.
Anadoluda yetien evliynn byklerinden olup, gnllere taht kurmu olan
zamnnn bir tanesi emseddn Sivs hazretleri, zhir ve btn ilimlerde yksek derece
shibi idi. eitli ilimlere dir manzm ve nesir olarak yazd krka yakn eseri vardr.
Farsa ve Arabadan tercmeler yapmtr. Eserleri iki ana grupta toplanabilir.
A- Manzm eserleri: 1- Divn- ilahiyt, 2- El-Fesyh f tercemet-il-levyh:
Tasavvuf bir eserdir. 3- Het Behit, 4- Glen-i bd: ieklerin karlkl konumalaryla
ilgili bir eserdir. 5- bret-nm, 6- rd-l-avvm, 7- Kitb-l-Hyz min sevbi gamml-feyyz; mm- azam Eb Hanfenin menkbelerinden ibrettir. 1291 (m. 1874) ylnda
stanbulda baslmtr. 8- Menkb- mm- azam, 9- Mensik-i Hac: Hac iin gerekli
bilgileri ihtiv eder. 10- Mirt-l-ahlk ve Mevvik-l-evk, 11- Mirt-l-evk, 12Mevlid-i Neb, 13- Sleymn-nme, 14- Terceme-i lh-nme-i eyh Attr, 15- Terceme-i
Mantk-ut-tayr- eyh Attr, 16- Terceme-i Pendnme-i eyh Attr, 17-Terceme-i Kasde-i
Brde: Metin ve manzm tercme bir arada bulunmaktadr. Yazma nshas stanbul
niversitesi Merkez Ktphnesinde bulunmaktadr.
B- Mensur (Nesir) Eserleri: 1- Cil-i Uyn-l-Aris-l-Muhdara, 2- Diret-lusl, 3- Drer-l-akid: Ehl-i snnet itikdn aklayan bir eserdir. 4- El-Cmi-n-nfs,
5- Huccet-i ilhiyye, 6- Kssa-i Ms ve Hzr, 7- Letyif-l-yt ve Nuk-l-beyyint, 8Meclis, 9- Menkb- ihr- Yr-i Gzn: Sevgili Peygamberimizin drt halfesini anlatan
eserdir. Birok deflar basld. En son olarak 1983 ylnda stanbulda sadeletirilerek
basld. 10- Menkb- Numn, 11- Menzil-l-rifin: mm- Gazl hazretlerinin
rislelerinden faydalanlarak yazlm olup, drt blmden meydana gelmitir. Tasavvuf
hakkatlerini anlatr. 12- Nakd-l-Htr: Eshb- Kehf, Hzr aleyhisselm, Ms ve
Zlkarneyn aleyhimsselm kssalarn anlatr. Milad 1594 ylnda Sivasta yazlmtr. 13Risle-i emr-i ilh, 14- Rislet-t-tevil, 15- erh-i Gazeliyyt-i Murd Hn- Slis, 16erh-i Kavid-l-rab li bn-i Him: Yirmibe yandayken, talebelerinin istei zerine
yazmtr. bn-i Himn eserine zeyldir. Araba gramer kitabdr. 17- erh-i Kelimet
Kmeyl bn-i Ziyd, 18- erh-i Muhtasar-l-Menr: Fkh uslne dir bir eserdir. limler
arasnda beenilen bir kitap olup 26 yandayken yazmtr. 19- Umdet-l-edib fit-teallmi
vet-tedb: Farsa gramer kitabdr.
iirlerinde ems mahlasn kullanan emseddn Sivs hazretleri, dvnndaki
kymetli iirlerinde u konular iler: 1) Bu dny, fn ve vefaszdr. nsan gaflette
brakan, bo ve lzumsuz eylerle oyalayan, Allah telnn rzsna kavumay
engelleyen dmandr. Bu dnynn lezzetlerine aldanmamak gerekir. Bu lezzetler geici
ve aldatcdr. 2) Allah telnn rzsna kavumak iin bir Allah adamndan ders almak,
ona talebe olmak gerekir. Bu ztn huzrunda nefsi, ktlklerden temizlemelidir. 3)
Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) efati ok nemlidir. Onun efati
olmazsa insanlarn hli ok perandr. Onun efatine kavuabilmek iin Snnet-i
seniyyesine tam sarlmak gerekir. 4) Sevgiliden gelen eziyete sabrla tahamml
gstermek gerekir. Sevgilinin cefs, ka vefadr. klar iin en kt durum sevgilinin
ilgisizliidir. 5) Allah telnn verdii saysz nimetlere kretmek gerekir. nk Allah
tel btn nimetlerini insanolu iin yaratmtr. Dvnndan semeler:
Nt- erf
Kapna geldi sler,
efat y Reslallah!
Suunu bildi ksler,
efat y Reslallah!
Ne ettim ise ben ettim,
Yanldm nefse zulm ettim,
Henz suum bilip geldim,
efat y Reslallah!
Ne ilmim var ne amelim,
Perian cmle ahvlim,
Vesveseyle dolu blim,
efat y Reslallah!
Bu emsi abd- bkdr,
Ne etsen ona lyktr,
Vel yoluna sdktr,
efat y Reslallah!
Kelimeler: Ks: Duygusuz, Bl: Kalb gnl, Abd: Kle, bk:Kaak.
Gazel
Hudvenda u lemde,
Esen yeller seni ister,
Ayaklar gubr olmu.
Tozan yollar seni ister.
Eer cindr, eer hayvan,
Eer melek, eer insan,
Seni zikr etmede yeksn,
Dnen diller seni ister.
Bulam diye ister n,
Gezer aray aray,
Dolap kh-u sahry,
Akan seller seni ister.
Seherlerde okur virdi,
Verir klara derdi,
Bahne eylemi verdi,
Gezen gller seni ister.
Yldzlar, ay, gne b-cn,
Karan yok eder seyrn.
Olup Serkete v hayrn,
Dnen gkler seni ister.
Yolun Sedd eylemi ayar,
Kalp gurbette eyler zr,
Bu ems gibi her kim vr,
Duyan kullar seni ister.
Kelimeler: Gubr: Toz, Yeksn: Dmdz, beraber, bir, Kh: Da, Vird: Belli
zamanlarda okunan tesbih, dua, Verd: Gl, B-cn: Canszlar. Serkete: akn, peran,
ba dnen.
Kyamazsan b- cn,
Irak dur girme meydna,
Bu menzile nice canlar,
Ba oynar itibr olmaz.
Bu dny balna banma,
Hayallerine aldanma,
Ebed kalrm sanma,
Fendr pyidr olmaz.
1) Hediyet-l-ihvn (eyh Muhammed Nazmi), Sleymniye Ktphnesi, Hac
Mahmd Efendi Blm, No: 4587 Vrk. 24b-27b, 44a-48a.
2) Osmanl Mellifleri; cild-1, sh. 95
3) Nima Trihi; cild-1, sh. 372
4) Sicilli Osman; cild-3, sh. 165
5) Peev Trihi; cild-2, sh. 290
6) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 1018
KTB ELEB:
Fkh ve trih limi. smi, Mustafa bin Abdullahtr. 1017 (m. 1608) senesi Zilkade
aynda stanbulda dodu. 1067 (m. 1656) senesi Zilhicce aynn yirmiyedisinde
Cumartesi gn sabah vakti vefat etti. Kabri, Vefdan Unkapanndaki Mahmudiye
Kprsne inen byk caddenin sa kenarnda, Zeyrek Cmiine varmadan, mektebin
altndaki sebilin bitiiinde kk bir avludadr.
Ktib elebinin babas, Osmanl devlet ve siyset adamlarnn yetitirildii Enderun
Mektebinde tahsl grm bir askerdir. Mustafa bin Abdullah, ordu ktipliinde bulunduu
iin, ulem ve halk arasnda Ktib elebi diye tannd. Hacca gittii ve bamuhsebeci
ikinci halfesi (ikinci bakan) olduu iin, Hac Halfe ismiyle mehr oldu. Babas,
dnine bal bir zt olduu iin, Ktib elebi be veya alt yana geldii zaman, Krml s
Halfeyi, ona Kurn- kerm ve tecvidi retmek zere hoca olarak tuttu. Bu hocadan
Kurn- kermi rendi ve daha sonra ezberledi. Zekeriyy Ali brhim Efendi ve Nefeszdeden ilim rendi. lys Hocadan Araba gramer derslerini okudu. Br Ahmed
elebi diye tannan hattattan yaz dersleri ald.
Ondrt yanda Anadolu Muhsebesi kalemine ktib oldu. Oradaki vazfelilerin
birinden, hesap kidelerini, erkm ve siykat yazsn rendi. 1033 (m. 1624) senesinde
babasyla birlikte Tercan seferine, bir sene sonra da Badat seferine kt. Dnte
Musula geldiklerinde babas, bir ay sonra da Nusaybin civarnda amcas vefat etti. Bir
mddet Diyarbakrda kald. Babasnn yakn arkadalarndan birisi, Ktib elebiyi Svari
Mukbelesine tayin etti. 1037 (m. 1627-1628) senesinde isyn eden Abaza Mehmed
Paann igal ettii Erzurumun kuatmasna katldktan sonra stanbula dnd. Burada
yaklak iki sene, Badad seferine katlana kadar, Kd-zdenin derslerine devam etti.
Kd-zdenin dzgn ve dokunakl bir konumas vard. Ktib elebi, onun tesri altnda
kald. 1039 (m. 1630) Badat kuatmasnda, toprak dolu tulumlarla yaplm siperler
arasnda, ordunun defterini tuttu. Seferden sonra tekrar stanbula dnerek, Kdzdenin derslerine devam etti. Ondan; Envr-t-tenzl ve Esrr-t-tevl, hy-l-ulm,
erh-i Mevkf, Drer ve Gurer, Tarkat-l-Muhammediyye adl eserleri okudu.
1043 (m. 1633)de Haleb seferinde Hacca gitme frsatn buldu. Dnte bir k
Diyarbakrda kalp, oradaki limlerle grt. 1044 (m. 1635) senesinde de Sultan
Drdnc Murd Hn ile Revn seferine katld. On sene kadar eitli savalarda
bulunduktan sonra stanbula dnd ve kendisini tamamen ilme verdi.
Ktib elebi, ilme olan sevgisinden dolay eline geen bir def kk, bir def da
byk mirsn nemli bir ksmn kitaba verdi. Kendisini tamamen ilme verdii iin, Sultan
Drdnc Murd Hnn 1047 (m. 1637) senesindeki Badat seferine katlamad. Fazleti
ve derin bilgisi ile tannan Arec Mustafa Efendinin derslerine devam etti. Bu zt imdiye
kadar derslerinde bulunduu limlerin hepsinden daha yksek bir bilgiye sahip bularak
std edindi. Arec Mustafa Efendi de, Ktib elebiye teki rencilerden ayr bir yaknlk
gsterdi. Arec Mustafa Efendi, ona El-Endlsiyye fil-arz, Hidyet-l-hikme, Mlahhas
fil-heye ve erhiyle birlikte Ekl-t-tesis isimli eserleri okuttu. Ayrca; Ayasofya dersiam
Abdullah Efendi ve Sleymniye dersiam Mehmed Efendinin derelerinde bulundu. Viz
Veli Efendiden bn-i Hacer-i Askalnnin Nhbet-l-fiker isimli eserini okudu. Ktib
elebi bir taraftan ilim renirken, dier taraftan birok talebeye de ders verdi.
1055 (m. 1645) senesinde Girit seferi mnsebetiyle, haritalarn nasl yapldn, bu
konuyla ilgili yazlan eserleri ve izilen haritalar grd. Bu arada Mukbele bahalfesi
(bayardmcs) ile aras ald. Vazifesinden ayrlarak, sene vazfe yapmad. sene
iinde, baz talebelerine eitli konularda dersler verdi. Yine bu zaman iinde an olarak
hastaland iin, tedvi relerini aramak maksadyla, tb kitaplar okudu. Ayrca kalbini
ktlklerden temizlemek, mnev sala kavumak iin Esm ve Havvas kitaplarn
okudu. slm limlerine ok saygl olduundan, onlarla beraber olmaya alrd. 1058
(m. 1648) senesinde tekrar memriyete balad. eyhlislm Abdrrahm Efendi, Ktib
elebinin dostu ve srda idi.
Ktib elebi, hu iinde, artlarna uygun olarak yaplacak dualarn kabul olacan
ve Kurn- kermin if vereceini sk sk zikrederdi.
Ktib elebi, alkan, iyi huylu, vakarl, az konuan, ok yazan biri olarak bilinir.
Arab ve Frisnin yannda, Latinceyi de ok iyi bilirdi. Osmanl Devletinde, ilk def bat
ilmiyle en fazla ilgilenen, dou ilmiyle mukayesesini ve sentezini yapan, Trk ilim
adamlarndan biridir.
Ktib elebinin ok kitab vard. Birgn eyhlislm Yahy Efendi, sohbet srasnda
Ktib elebiye; Senin bin ciltten fazla trih kitabn varm. Bu doru mudur? diye
sordu. Ktib elebi de; Olmas gerekir diye cevap verdi. Fakat eyhlislmn tereddt
ettiini grnce, ertesi gn on katra birbirinden ayr yz cild trih kitabn ykleterek
eyhlislma gtrp; Evde, ciltsiz bundan da fazla vardr dedi.
Ktib elebi, yazd yirmiyi akn eserleriyle sdece Trk dnysna deil, btn
dnyya seslenmiti. almalarnn genilii ve derinlii ile dnemin en nemli ilim
adamlarndan saylmtr. zellikle bibliyografya ve biyografyaya it eserlerini hazrlarken
fi kullanarak almtr. Trih kitaplarnda daha ok hdiselerin zn ve hakkatini
anlatmaya alm, Uslb ve edebiyt ynne fazla arlk vermemitir. Fikirlerini,
dncelerini eitli sanatlarla ssleyerek anlatmak yerine, ksa, z ve ak yazmtr.
Eserleri:
1- Fezleket-t-tevrih: Bir mukaddime, usl ve bir son szden ibret olan bu
eser, varlklarn balangc, peygamberlerin ve hkmdrlarn trihi diye hlsa
edilebilecek bir trih kitabdr.
2- Kef-z-znn an esm-il-ktbi vel-fnn: Arab olup, ok kymetli bir eserdir.
Onbebine yakn kitap ve onbine yakn mellifi tantan byk bir bibliyografya
ansiklopedisi mhiyetindedir. Msrda, Almanyada, stanbulda basld. Latinceye de
tercme edildi.
3- Cihn-nm: En eski corafya kitabmzdr. Haritalaryla birlikte brhim
Mteferrika matbaasnda baslmtr. Daha sonra yazlacak corafya kitaplarna kaynak
tekil eden bu eser, Avrupa dillerine de tercme edilmitir.
4- Tuhfet-l-kibr f esfr-il-bihr: Denizcilik trihimiz bakmndan mhim bir
eserdir. Osmanl Devleti zamnndaki deniz savalarndan bahseder, ngilizce ve
Franszcaya tercme edilmitir.
5- Takvm-t-tevrih: Hz. demden (a.s) 1058 (m. 1648) trihine kadar geen
vakalarn kronolojik aklamasn ihtiv eder. Arab ve Fris dilde baslmtr. Bu eseri iki
ay gibi ksa bir zamanda tamamlamtr.
6- Fezleke: Fezleket-t-tevrihin devam niteliindedir. 1000 (m. 1591) senesinden
1065 (m. 1654) trihine kadar olan hdiseleri iine alr. 1296 (m. 1879) senesinde iki cild
olarak baslmtr. Senelere gre dzenlenmi olan bu eser, her senenin sonunda o sene
iinde len devlet adamlaryla, lim, ir ve baka kimselerin hayat ve eserlerinden ksaca
bahsetmektedir.
7- Trih-i Frengi tercmesi: Johan Carianun, Chronic isimli eserinin tercmesi olup,
ins zamnnda Tasvr-i Efkr Gazetesinde baz ksmlar yaynlanmtr. Ktib elebi bu
eseri, 1065 (m. 1654) senesinde, stanbulda bundaki bilgileri slm trihlerine aktarmak
ve eklemek iin eyh Mehmed hls ile birlikte Trkeye evirmitir.
8- Trih-i Kostantiniyye ve Keysire: Ksaca Revnak-us-saltana diye isimlendirdii
bu eseri, 985 (m. 1577) senesine kadar gelen hdiseleri tercme ve seme yoluyla
meydana getirmitir.
9- rd-l-Hyr il Trih-il-Yunan ver-Rm ven-Nesr: Avrupa memleketleri
hakknda, onlarn idre tarzlarna dir ellisekiz yapraklk kk bir risledir. Avrupallarn
yazm olduu eserlerden tercme ederek toplamtr.
10- Sllem-l-vsl il tabakt-il-fhl: Alfabetik sraya gre tertiplenmi Araba bir

tabakt kitabdr. ki ana blme ayrlmtr. Birinci blmde, knyeleriyle tannm
mehr kiiler, ikinci blmde, neseb, knye ve lakablaryla bilinenler sralanmaktadr.
Esas olarak Sytnin Tahrir-l-lbb isimli eserini kaynak almtr. Yzden fazla
kaynaktan yararlanmtr.
11- Levmi-un-nr: kinci nemli Corafya eseridir. Atlas Minarn tercmesidir.
Eserde Kuzey Kutup blgesi, zlanda Adas ve Avrupa memleketleri; nehirleri, dalar,
ehirleri ile tasviri, bir corafya eklinde tarf edilmektedir.
12- lhm-l-mukaddes min feyz-il-Akdes: Bu rislede ortaya konan mesele
unlardr: 1- Kuzey memleketlerinde namaz ve oru vakitlerinin tayini, 2- Gnein ayn
cihetten doup batmasnn dnynn bir noktasnda mmkn olup olmad, 3- Her ne
yana dnlse, kble olabilecek Mekkeden baka bir memleketin bulunup bulunmad.
Kendisi bu sorunun cevbn, kendi vermeyip bu konuda mehr limlerin eserlerinden
yararlanarak, yalnzca bunlar aklamakla yetinmitir.
13- Tuhfet-l-ahyr fil-hikem vel-emsl vel-er: Alfabetik sraya gre
tertiplenmidir. Tannm irlerin ve yazarlarn yhut, ismi mehr olan kimselerin
szlerini veya bunlara it fkra, hikye ve latfeleri iine alan bir eserdir.
14- Drer-i mnteir ve gurer-i mntesir: Ktip elebi biyografi eserini hazrlamak
iin kaynak kitaplar inceledii srada, buralardaki fideli olacak noktalarla, trl
meselelere ve konulara dir semeler yapt. Bunlar toplaynca bu eseri meydana geldi.
15- Dstr-ul-amel f slh-l-halel: 1063 (m. 1652) senesinde devlet btesinde
gelirin az olup, masrafn oalmas ile ilgili bir aratrmadr.
16- Mzn-l-hakk f ihtiyr-il-ehakk: Ktip elebinin yazm olduu eserlerin en
sonuncusudur. 1067 (m. 1656) senesinde yazmtr. Devrinde iddetli tartmalara konu
olan bir takm meseleleri konu olarak almtr.
Ktip elebinin Sultan Gen Osmann ehd edilmesiyle ilgili syledii bir iir
yledir:
Bir h- ln iken,
Gayretli, gen arslan iken.
Gzi, bahdr hn idi,
Nmyla Osman Hn idi.
Hkmetmeye kdir idi,
Haccetmeye hzr idi.
Niyet edip haccetmeye,
Kulak gerek iitmeye.
Ert- sattir bu dem,
Rz- kymettir bu dem.
Ey dil cierler oldu hn,
Kan alad ehl-i fnn.
li neseb sultan idi,
h- cihna kydlar.
Kula nedmettir bu dem,
h- cihna kydlar.
Derdim bir iken oldu on,
h- cihna kydlar.
2) Kef-z-znn mukaddimesi
3)
4)
5)
6)

Brockelmann; Sup-2, sh. 635
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 1028
Rehber Ansiklopedisi; cild-9, sh. 351
KEFEV:
Osmanllar zamnnda yetien Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, Hseyn bin
Rstemdir. Kefev diye mehr olmutur. Aslen bugnk Krmda bulunan Kefedendir.
Doum trihi kesin olarak bilinmemektedir. 1010 (m. 1601)da Mekkede vefat etti.
Memleketinde zamnnn limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsl etti. Daha sonra
stanbula gelip Medne-i mnevvere kads Dvd-zde Efendinin hizmetinde bulunup,
ilim tahsl etti ve onun yannda mlzim (stajyer) olarak vazfe yapt. Niksri-zde ile ilm
sohbetlerde bulundu. lm olgunlua ulatktan sonra 990 (m. 1582) trihinde, Cafer
Efendiden boalan Fatma Sultan Medresesine mderris tayin olundu. 993 (m. 1585)de
h Hban Htun Medresesi mderrisliine nakledildi. 1002 (m. 1593) senesinde Sahn-
semn medreselerinden birine, bir sene sonra Yavuz Selm Medresesine ve 1004 (m.
1595)de Sleymniye medreselerinden birine mderris olarak tayin olundu. 1007 (m.
1598) senesinde Kuds kadlna, 1008 (m. 1599) senesinde de Mekke-i mkerreme
kadlna nakledildi. 1010 (m. 1601) senesinde bu vazfeden alnd. Ayn sene iinde
Mekke-i mkerremede vefat etti.
Kefev Hseyn Efendi lim, fazletli, asrndaki irfn ehlinin en ileri gelenlerindendi.
Ho sohbetli olup, gzel sz ve iir sylerdi. Herkesle ho geinen, kimseyi krmamaya
alan, zarf yaradll bir zt idi.
Nakledilir ki: Sahn- semn Medresesi mderrisleri, Kuds kadln kabul edip
gitmezlerdi. Kefev Hseyn Efendi, Kuds kadlna tayin olununca kabul etti. Bunun
zerine neden gitmek istediini sordular. Onlara cevap olarak; Bu gnahkar bedenimi, o
mukaddes topraklarla temizlemek isterim. Onun iin bu vazfeyi kabul ettim. mid ederim
ki topraktan yaradlm olan bu vcdum, o bereketli topraklarn tesriyle ateten
kurtulur dedi. Orada lmek istediine iret ederek tayin olunduu Kuds kadlna,
btn tandk ve arkadalaryla helllatktan sonra gitti.
Tayin olunduu Kuds kadlna giderken feyz ve bereketlenmek iin Sultan kinci
Byezdin kabrini ziyret ettikten sonra, yoldan geerken Maymuncu Deli Mehmed
dedikleri zt grd. Saygyla elini pp, duasn istedi. Yannda bulunanlar, bu ztn elini
pmesine ardlar. O kimselere; Mehmed Dede evliynn byklerindendir. O kendini
gizlemek iin bu ii yapmaktadr. Benim bu ekilde o ztn elini pp duasn istemem,
hdiselere dny gzyle bakan kimselere ibret olmas iindir dedi.
Hseyn el-Kefev, bir eserinde evliynn byklerinden olan Yakb-i erh
hazretlerinden yle bahseder: Yakb-i erhnin, h- Nakibend Behddn Buhr ile
merref olmas, Allah telnn ona ihsndr. Yakb-i erhnin birok stnlklerine ve
kermetlerine vefat etmi olduklar hlde hid oldum. Evliynn byklerinden olduunu
anladm. Birgn, onun iin Kurn- kermden hangi sayfann kacan dnp atm ve
Kurn- kermden: Onlar (peygamberler) Allah telnn hidyetine eritirdii
kimselerdir. Sen de onlarn gittii yoldan yr (Onlarn tevhd yolunda bulun).
melindeki Enm sresi 90. yet-i kermesi kt ve Yakb-i erhnin bykln iyice
anladm.
Kendisi anlatr: Memleketim olan Kefeden 985 (m. 1577) senesinde annem ve
babamla birlikte stanbula g etmeye niyetlendik. Fakat denizden mi, karadan m
gitmemiz gerektii hussunda tereddt ettik. Denizden gidersek batma tehlikesi var,
karadan gidersek ok yorgunluk olacak diye, iimizde vesveseler oald. Kurn-
kermden bir sayfay atm: Korkmayn zira ben sizinle beraberim, iitirim ve
grrm. melindeki Th sresi 46. yet-i kermesi kt. Kalbimin tam rahat etmesi
iin tekrar atm, Grmedin mi ki, Allah, btn yerdekileri ve emriyle denizde
akp giden gemileri hep sizin hizmetinize bal kld. melindeki Hac sresi 65.
yet-i kermesi kt ve yoculuumuz bunun zerine denizden oldu.
Bir gece ok sevindirici bir ry grdm. Uyandm zaman bu rynn eytan mi
rahmn mi olduu hussunu dndm. mm- Sytnin; Cmi-us-sagr adl hads-i
erf kitabn atm. Peygamber efendimizin: Slih mminin rys Allah teldan
bir mjdedir. melindeki hads-i erfi kt. Rymn rahmn olduunu anladm.
Hseyn Kefevnin birok kymetli eseri vardr. Bu eserleri unlardr. 1- Talktn al
sahh-i Mslim, 2- Talktn al sahh-i Buhr, 3- erh-i Glistn (Trkedir), 4Rznme f menkb-il-ulem vel-meyh vel-fudal, 5- Sevnih-ut-Tefel ve levih-utTeveffl, 6- erh-i Divn- Hfz, 7- erh-u Lmiyyet-il-acem lit-Tugr, 8- Niksr-zde ile
olan makleleri.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Hulsat-l-eser; cild-2, sh. 121, 122
Kef-z-znn; sh. 554, 1782
KEMLEDDN BEYD:
Hanef mezhebi fkh limi ve stanbulun mehr kadlarndan. smi, Ahmed bin
Hasen bin Sinn olup, lakab Kemlddndir. Beyd diye mehrdur. 1044 (m. 1634)
senesinde stanbulda dodu. Aslen Bosnaldr. 1098 (m. 1687) senesinde stanbula
yakn bir yerde vefat etti.
Beyd ilk olarak babasndan ilim rendi. Sonra Yahy Minkr ve zamnnn byk
limlerinin derslerine devam etti. Babas ile birlikte hacca gitti. Babas Mekke-i
mkerremede kad iken, Beyd, burada emseddn Bbilnin derslerine devam etti.
emseddn Bbil ona iczet verdi. Beyadnin btn ilimlerde asl hocas, Molla elebi diye
bilinen Muhammed bin Ali middir. Molla elebi, ok byk bir lim idi.
Beyd ilim tahslini tamamladktan sonra eitli yerlerde ders vermeye balad.
Talebeler ondan ok faydaland. Asrndaki byk limler, Beydyi ok medh ettiler. Uzun
mddet Osmanl Devletinin muhtelif yerlerinde kadlk yapan Beyd, adletten hi
ayrlmad. nsanlarn ayplamas ve knamas, onun hak ve doru neyse, o izgide
yrmesine mni olamad. Fkh ilminde ve hkm vermekte ok mhir idi. lmi ve fazleti
her tarafta duyuldu. lmi ile mil bir zt idi.
Beyd, 1077 (m. 1666) senesinde Halebe kad olarak tayin oldu. Haleb halk ona
ok kymet verdi. Buradan Bursa kadlna tayin edildi. 1083 (m. 1672) senesinde
Mekke-i mkerreme kads oldu. Burada muhtelif ilimlere dir dersler verdi. mm- azam
Eb Hanfe hazretlerinin yazm olduu rislelere kendisinin yazd rt-l-merm min
ibrt-il-mn isimli erhi, talebelere okuttu. erh, ok eitli mevzlar ihtiv
etmektedir. Gayet gzel yazlmtr. 1086 (m. 1675) senesinin sonlarna doru, stanbula
kad olarak alnd. Sonra Rumeli kadaskerliine getirildi.
Beydnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- Sevnih-l-ulm: Alt
ilme dir mevzlar ihtiv eder. sminin Sevnih-ul-mutrahat olmas da muhtemeldir.
Yazmas, stanbulda Sleymniye Ktphnesindedir. 2- El-Fkh-l-ebst, 3- rt-lmerm.
rt-l-merm adl eserin mukaddimesinden bir blm:
Dnin esaslarn, Kurn- azmnn muhkem yet-i kermeleri ile beyn eden
Allah telya hamd eder, Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) ve insanlar Onun
Snnet-i seniyyesine davet eden line, Eshbna (rahmetullahi aleyhnhm) ve kymete
kadar onlara ihsn ile tbi olan limlere salt ve selm ederim. Dnin esaslarnn tedvinini
(dzenlenmesini) ilk nce mm- azam Eb Hanfe yapt.
mm- azam, dnin esaslarna dir ilk eseri yazd gibi, dnin esaslarn kat
delllerle de salamlatrmtr. Eb Mansr Abdlkhir bin Thir Temm Et-Tebsret-lBaddiyye isimli eserinde yle demektedir: Fkh limlerinden ve Ehl-i snnet velcematin mtekellimnin (kelm limlerinin) ilki Eb Hanfedir. Akid mevzunda Ehl-i
snneti mdfaa ve desteklemek zere El-Fkh-l-ekber ve Er-Risle ismindeki
eserlerini yazd. Haricler, Eshb- Kirma dman olan ve dil uzatanlar, Kaderler ve
dinsizler ile mnzaralarda bulundu. O zaman bu sapk frkalarn mensuplar, Basrada
bulunuyordu. Bu sebeble yirmi ksur def Basraya gitti. Onlarn sapk fikirlerini en ak
ve kat delllerle rtt. Kelm ilminde parmakla gsterilir hle geldi.
1)
2)
3)
4)

rt-l-merm mukaddimesi
KERMDDN BB HASEN EBDAL:

Hindistan evliysnn en byklerinden. smi Abdlkerm olup, lakab Kermddndir.
Kabil ile Lhor arasnda, Kemire ayrlan yol zerinde bulunan, Bb Hasen Ebdl
kasabasna yakn Osman-pr beldesindendir. Bb Hasen Ebdl kasabasna nisbetle
Bb Hasen Ebdl diye nisbet edilmitir. Doum trihi kaynaklarda bulunamamtr.
1050 (m. 1640) senesi Muharrem aynda vefat etti.
mm- Rabbnye (rahmetullahi aleyhleyh) balanmas sebebini kendisi yle
anlatr: Gen iken, ilim renmek iin Lhora gelmitim. Zhir ilimleri tahsl ederken
hatrma; Bu hlde lrsem Hak tely bilmeden, tanmadan lm olurum dncesi
geldi ve tahsli braktm. Memlekete dnp, tat ve ibdetle megul oldum. ime doru
yolu gsterici bir lim bulup, onun veslesiyle evliylk yolunda ilerlemek arzusu dt. Bir
gece ryda, Ysuf aleyhisselmn gzelliini andran, pek gzel ve vekrl bir byn
mbrek sretini grdm. Hatrma; Bu yksek ztn talebesi olaym diye geldi.
Uyannca, hayret edip, bu by nerede bulabilirim dedim. Kendi kendime ryda her
grnen, uyanklkta zuhur etmiyebilir dedim. Ertesi gece ayn mbrek sima ile
karlatm. Onu o kadar sevdim ki, yerimde duramaz oldum. Daha birka gece, hep o
ceml ve keml shibi simay grp, bulamama zntlerimi, rylarmla teselli eyledim.
Ondan sonra bir daha grmedim. Kararszlk ve sabrszlk kalbimi rahatsz etmeye
balad. Bir srdam vard. Ona; Gece teheccdden sonra gel, bana bir iret ver de,
evde olanlara ve anneme haber vermeden, bizi Allah telya kavuturacak bir velyi
aramaya kalm dedim. O arkada dediim zamanda geldi. Ev halknn hepsi uykuda
iken divne k gibi onunla birlikte evden ktk. Serhende geldim. Serhende gelince
kalbimde bir deiiklik ve heyecan hli balad. Mehr limlerden ve takv sahiplerinden
olan eyh Cevhere gittim. Bana, dnimize tam bal bir rehber gstermesini arzettim. O
da; zlme, istediini bulacaksn dedi. Kendi kendime; Ekberbda gideyim, belki o
byk beldede aradm gibi bir rehber bulurum diye dndm. Bu hlde iken, Serhend
arsnda bir sofu ile grtm. Arzumu ona syledim. mm- Rabbn hazretlerini
anlatp, bana onlarn mescid ve hnekhlarn gsterdi.
Geldim, kaplarnn dnda durdum. Zhir hllerim ifls ve knt iindeydi. Bir
dervi gitti ve mm- Rabbnye: Bir mflis geldi. Hizmetiniz ve huzrunuz ile
ereflenmek ister dedi. Onu getirin buyurdular. eri girdim. Nrlu yzn grr
grmez, daha nce deflarca ryda bana grnen mbrek smnn shibi budur deyip,
onlar tandm, evk ile aladm. Hazret-i mm, beni kucakladlar ve bir mddet yle
durdular. Sonra bam kaldrp, hemen huss odasna gtrd ve bykler yolunu talim
eyledi. Kendilerine, benim maksdum tamam oldu diye arz ettim. nk Hazret-i
mmn detleri yle idi ki; bir tlib uzun zaman gelir gider de, ancak ondan sonra ona
bykler yolunu telkn ederlerdi.
mm- Rabbn hazretlerinin feyz ve himmetleri o kadar ok ve kuvvetli idi ki, daha
sohbet olmadan, sdece huzrunda bulunmakla Kermddnin hli deiti, inyetlere
kavutu. Misline rastlanamayan bereketli nazarlar (baklar) altnda, ksa zamanda ok
ilerledi. Hazret-i mm ona, insanlara doru yolu gstermesi, bu yolda ilerlemelerine
vesle olmas iin iczet verdi. czet ile ereflendikten sonra memleketine dnen
Kermddn Bb Hasen, vazfeye balad. O memleketin halkndan ok kimseler onun
sayesinde bu erefli yolun hakkatine kavutular. Feyz ve bereketlere mazhar oldular.
Kermddn Bb Hasen Ebdl (rahmetullahi aleyhleyh), hazret-i mmn en eski
yaknlarndan, halfe ve eshbnn mehrlarndan, yksek hller, cezbe, tasarruf ve
hrikalar shibi ok yksek bir vel idi. Menkbe ve kermetleri oktur. Allah telnn
ihsn ve mm- Rabbnnin yksek tevecchleri ile yle dereceye ulat ki, btn lem
gznn nnde bulunur, bir anda diledii yere gidebilirdi.
Kendisi anlatr: Hazret-i mmdan bu yolu aldktan ikibuuk yl sonra, onun

mescidinde bir gece sabahdan nce, bam dizime koymu, murkabe ediyordum.
Kendimden getim. Grdm ki, bana benzer drt kii yanmda durur. Drd de benim.
Kendime geldim. La havle... okudum. Tekrar megul oldum. Tekrar o birbirinin ayn ve
benim benzerim olan drt kiiyi yanmda oturur grdm. Kendime geldim. La havle...
okudum. Bu hl def byle tekrarland. Drdncsnde gaybet hli hsl olunca,
grdm ki, nr yzl ak sakall birisi, elinde bastonuyla mescidin bir tarafndan kt. Bana
yaklap selm verdi. Selmn aldm. Sonra; Kendini nasl gryorsun? dedi. Byle
demesiyle benim hlim deiti. Adet kendimden getim. Ayldktan sonra dedim ki: Ben
kendimi yle gryorum ki, benim memleketim buradan drt kilometre uzaktadr. Elimi
buradan uzatr, orada ne varsa buraya getiririm. Btn memleket bana bitiik ve ok
yakn olmutur. O ihtiyr; Bu bahsettiin hlin shibine ne derler bilir misin? dedi.
Hayr dedim. Kutb derler dedi.
Kermddn Bb Hasen Ebdl (rahmetullahi aleyhleyh) anlatr: mm- Rabbn
hazretlerinden iczet almakla ereflenip memleketime dndmde, on kiiyi talebe
olarak almama msade etmilerdi. kinci def huzrlarna geldiimde, bu tasavvuf
yolunu yetmi kiiye talim edip retmemi istediler. nc def geldiimde, Fadl-bd
isimli bir beldede bir handa konaklamtm. Orada bir ry grdm ki, beni bir taht
zerine oturtmular ve vaktin sultn da eli bal olarak huzrumda duruyor. Bu rynn
tabirini ve hikmetini merak ederek hazret-i mmn huzruna vardm. Ben daha o ryy
anlatmadan, mutlak iczet vermekle ereflendirdiler. Bu nc geliimde bu ihsna
kavutum.
Yksek hocalar tarafndan iczet ile ereflendirilip memleketine gnderildikten
sonra, tliblere ilim ve feyz kayna olarak hizmet etmekte olan Kermddn (rahmetullahi
aleyhleyh), insanlara ok fideli olmakta idi. Bir zaman mm- Rabbn hazretlerinin
yolu, Kermddnin beldesine dt. Orada Kermddnden feyz almakta, sohbetinde
bulunmakta olanlardan bir grup kimse, hazret-i mmn huzruna gelerek feyz ve
bereketlerinden, kymetli sohbetlerinden istifde etmek istediklerini arzettiler. O da
Kermddni ararak; Bu kimseleri bykler yoluna aldnz m? Almadnz m? diye
sordular. Kermddn; Efendim, yksek hazretinizden bana ulaanlar bunlara ulatrdm
diye arzedince, mm- Rabbn hazretleri o kimselere dnerek; Benim dilim, eyh
Kermddnin dilidir. O ne syledi ise ben sylemiim. Sohbetlerini bu dikkat ve uyanklk
ile dinlerseniz ayn istifdeye kavuursunuz. buyurdu ve zerlerinde bulunan gmlei
kararak Kermddne verdi.
Rivyet edilir ki, Kermddn hazretlerinin bulunduu beldede mehr olmu,
herkesin kendisine mracaat ettii, ilim shibi Abdnneb isminde bir kimse vard. Bu
kimse birgn, Kermddni yemee davet etti. Yemekten sonra, istek ve arzusu ile
Kermddne; Bana bykler yolunu talim eyleyin dedi. Kermddn de; Evin dndaki
mescide gel! Orada sana arzu ettiini vereyim ve seni bykler yoluna alaym buyurdu.
Abdnneb; Mescidde herkesin yannda olmaz. Yalnz yerde syleyiniz dedi. Kermddn,
onun zten mehr olduu iin, insanlarn yannda talebe olmaktan utandn anlad ve
bu ite essn nefse muhalefet etmek olduunu bildirmek iin; Yalnz yerde olmaz!
buyurdu.
Bunun zerine o kimse edebe riyeti terkederek: Ben mehr bir kimseyim. Szm
dinlenir. Eer bana yalnz yerde, yolu talim etmezseniz, insanlara sizin bidat shibi
olduunuzu syler, onlarn size gelip talebe olmalarna mni olurum ve hi kimse sizin
huzrunuza gelmez gibi eyler syliyerek, kendine gre, gya Kermddni tehdit eder
bir ibre kulland.
Kermddn Bb Hasen Ebdl (rahmetullahi aleyhleyh) o mnasebetsiz kimsenin
bu szlerine zlp gayrete geldi. Elinden gelen her eyi yap! Halka istediini syle!
buyurdu. O kimse de, hakkaten bundan sonra onun hakknda iftirlara, bozuk szler
sarfetmeye balad. Bu irkin ie tevessl etmesinden birka gn gemeden evi bark
harb oldu. Ksa zaman sonra da kendisi ve olu ld. Byklere Allah telnn
sevdiklerine kar gelmenin cezasn hemen ekmi oldu.
eyh Ms evn memleketinde makam ve otorite shibi mmtaz bir zt idi. Bir i
iin Kermddnin bulunduu kasabaya gelmiti. Bir vesle ile onu grmeye geldi.
Kermddn ona; Siz hangi yolda talebesiniz? dedi. s Belvetnin talebesiyim ve ondan
iczetim vardr dedi. eyh; Kendinize mteveccih olun, benden size birey gelecek
dedi. O da ban edi. Kermddn tevecchle megul oldu. Dil ile bireyden bahsetmedi.
Bu byk ztn detlerinden idi ki, yalnz tevecch ve tasarrufla, Ahrriyye yolunu talibin
kalbine verir ve zikir fidan, talibin kalb bahesinde kalb tasarrufu ile dikilirdi. O anda
slikin kalbi zikreder hle gelirdi. Bir mddet sonra eyh Ms ban kaldrd ve; eyh
s Belvetnin nisbeti kalbimden silindi ve sizin nisbetiniz kalbime yerleti dedi. Evine
gittikten sonra olu eyh shaka bu durumu aklad ve onu eyhin sohbetine gitmeye
tevik etti. Olu eyh-zde edasyla Kermddni grmeye geldi. eyh kendi eliyle odann
tamirini yapmakla megul idi. Bu sebeple eli, aya amurlu idi. O hl iinde eyh-zde
geldi ve selm verdi. Kermddn ona doru bir bakt ve; Elimi ykayp, sizinle msfeha
edeyim dedi. O, feryd edip; Efendim bir baknz ile yedi aydan beri eyh Tc
Senbihlden aldm nisbet benden gitti ve onun yerine sizin nisbetiniz yerleti dedi.
Kermddn onu huss odasna gtrd ve ona tevecch etti. Tevecch esnasnda, bu
byk yolu kalbine yerletirdi. eyhin tevecch ile eyh-zde shak kendinden geerek
hareketsiz, gsz bir hle geldi. akn oldu. Kermddn Bb Hasen Ebdl kalkt ve
hcrenin kapsnn zincirini dardan balad. Sabahdan leye kadar geti. eyh-zde
hl kendinden gemi yatyordu. Sonra Kermddn odann kapsn at ve onun yannda
oturdu. Tevecch eyledi. eyh-zde shak kendine geldi ve; Kalem ve kt getiriniz
Biraz nce mm- Rabbn hazretleri burada idiler. Bana bir takm eyler sylediler.
Yazaym, unutulmasn dedi. mm- Rabbn hazretlerinin buyurduklar unlar idi:
Ey shak! Sen benim olum ve btn hakki ve ince rumuzlarda halfemsin. Ben
mafiret olunmuum, sen de mafiret olunmusun. Seni vesle edenler de mafiret
olunmulardr. ok sevdiim ve talebem olan Kermddne benim selmm syle. eyhzde, o yarm gnlk zamanda hilfet alacak dereceye ykselmiti. Kermddn ona;
Madem ki, hazret-i mm sana iczet verdiler, bu sana kfidir. dedi ve onu gnderdi.
Memleketine gitti. Orann halk talebe olmak iin onun etrfna topland. lk talebesi,
Mrek Mesd Bey bin Ahmed Bey Hn Kbildir. Devlet adamlarndan idi. Ahbab ve
arkadalar Mrek Mesd Beyi ekemeyip, kendisine; eyh-zde shak yalanla kendini
Ahrriyye yolunda eyledi. Sen de gidip ona talebe oldun dediler. Bu aslsz szlere
aldanan Mrek eyh, shaktan irdet (talebelik) aldna piman oldu ve iki gn hocas
shakn huzruna gelmedi. eyh shak kalkp, Mrekin evine gitti. Dil uzatanlarn szleri
Mreke o kadar tesr etmiti ki, eyh shaka saygda bile bulunmad. O da gayrete gelip,
orada oturmad, dnp evine gitti. Mrek Mesd Bey o gece ryda grd ki, Hce
Beheddn-i Nakibend (kuddise sirruh) geldi. Bazan o kadar byyordu ki, btn
yeryzn ve g kaplyor, bazan bir iplik kadar inceliyordu. Mreke hitabla; Ey zavall,
Allah adamlarn tanmyorsun buyurdu. Mrekin korkudan btn vcdu titredi ve
dehetle uyand. Hemen eyh shakn huzruna kotu. Yzlerce yalvarma ve krklk ile
ayaklarna kapanp kusurunun affn diledi ve; Bu hasedciler iin ne buyurursanz
yapaym. Zr onlar benim canm ve mnmla oynadlar dedi. eyh shak; Onlar
huzruna yaklatrma buyurdu. O da yle yapt.
eyh shak ikinci def eyh Kermddnin huzruna geldiinde Kermddn ona; L
ilhe illallah zikrini retti. Kermddn bu kelimeyi der demez, eyh shak bir hl
kaplad ve o anda yle bir hararet ve yanma hsl oldu ki, denizlerin suyunu ise,
kanmazd. Bardak bardak su verdiler. ti ve kanmad. Yandm yandm deyip, birka gn
hi konumad. Ondan sonra Kermddn; Hllerin nasldr? diye sordu. Ben bilmiyorum
ki, ben kimim. Hlimden haberim yok. Kendimde deilim dedi.
Kermddn Bb Hasen Ebdl (rahmetullahi aleyh) yle anlatr: Bir def hanm
alp, hazret-i mmn hizmetine gelmi idim. Ayrlmak istediim zaman, hanmm; Ben
de hazret-i mmdan irdet alsam, ne iyi olur, huzrunda bir defck bulunurdum dedi.
Hazret-i mma arzettim. Yalnz olduum zaman gel buyurdu. Odalarna gittim ve
tekrar hanmmn isteini arzettim. Peki buyurup, balarn eerek murkabe ettiler. Bir
mddet sonra balarn kaldrp, buyurdular ki: eyh Kermddn, onu sana smarladm.
Senden bu yolu renecek. Hanmmla ne kadar megul olduysam da, onun hlinde bir
deiiklik olmad. Bir gn teheccd namazndan sonra L ilhe illallah kelimesini
sylemekle megul idim. Hanmm da arkamda teheccdn klm oturuyordu. Ehlimden
L ilhe illallah kelimesi yksek sesle kt. O anda onun hli deiti ve cezbeye kapld.
Kendinden gemi bir halde yerde yuvarland durdu.
Kermddnin oluk-ocuu ve eshb ile hazret-i mma geldii gnler, hazret-i

mmn uzlet gnleri idi. Mahremlerinden pek az kii yanlarna girebiliyordu. Buna
ramen; eyh Kermddn ve eshb yanma gelmekte serbesttirler buyurdu.
Kermddnin talebelerinden biri hasta idi. Durumunu bildirdiler. Bunun zerine
Kermddn geldi ve o hasta talebenin yannda baka bir yatakta yatt. Allah telya
yalvard. Rysnda o talebesinin yaayp yaamayacan gstermesini diledi. Uykuya
vard ve rysnda siyahlar giyinmi dman askerleri ile kendi talebelerinin muharebe
ettiklerini, bu hasta olan talebenin dier askerlerden nde at koturduunu, kahramanca
arparak dmana ok zayiat verdirdiini, yaralanp attan dtn ve atnn onu
brakp kalabala kartn grd. Uykudan uyandnda o talebesinin vefatnn
yaklatn haber verip, eshbna techiz, tekfin ve defin iin hazrlk yaplmasn syledi.
O talebenin hastal ise lm iddetinde grnmyordu. Orada bulunan talebelerin hepsi
hayret ettiler. Bundan az bir zaman getikten sonra, hastann durumu arlat. Nefesi
sklat. Bu srada orada bulunan ve tasavvuf ehlinin hlini inkr eden baz kimseler kendi
kendilerine; Hocaln ve talebeliin u anda (lm nnda) ne ie yaradn grelim
dediler. Onlarn bu dncelerini kalb yolu ile anlayan Kermddn hazretleri, aktan; Ey
Allahm! Vefat etmek zere olan bu hastann hakki tasavvuf byklerine balanmas
hrmetine, seni zikrettiini bunlara da duyur! diye dua etti. Bu sz daha bitmemiti ki, o
lm hastasnn aktan aa Allah, Allah demeye balad duyuldu. Rhunu teslim
edinceye kadar byle devam etti. Bu apak kermete hid olan o yabanclar da
inkrlarndan vazgeip, Kermddne bal yakn talebelerinden oldular.
Kermddn Abdlkerm Bb Hasen Ebdl, yksek hocas mm- Rabbn
hazretlerinde grd bir kermeti yle anlatr: Bulunduum beldeden son def
hanmmla hazret-i mma gelmi idim. Hanmm hmile idi. Bu sebeple yaya olarak
gitmeyi tercih etmi idik. Serhend-i erfe ulatmzda, yolun uzun ve meakkatli oluu
sebebiyle ok yorulmutum. Ayaklarm da imi ve su toplam idi. Hanmm bir
tandn evine brakp, kendim yalnz olarak yksek huzrlarna geldim. Ellerini per
pmez bana sarldlar ve; eyh Kermddn! ok yorulmusun, ayaklarn da ok acm.
Allah tel seni balad. Doacak olan ocuunuzu da balad buyurdu. Hlbuki
memleketimden geldikten sonra kendileri ile ilk def karlayordum. Hanmm
getirdiimi ve hanmmn hmile olduunu da sylememi idim. Bu hl onlarn
kermetlerinden idi.
3) Tezkire-i mm- Rabbn; sh. 348
KINALI-ZDE HASEN ELEB:
Osmanllar zamnnda yetien fkh ve kelm limlerinin byklerinden. smi, Hasen
elebi bin Alddn Ali bin Emrullah bin Abdlkdir Hamd olup, Ahlk- al isimli mehr
ahlk kitabnn shibi olan Ali bin Emrullahn oludur. Knal-zde Hasen elebi diye
tannr. Babas Bursada Hamza Bey Medresesinde mderris idi. Hasen elebi, 953 (m.
1546) senesinde Bursada dodu. 1012 (m. 1604) senesinde Msrda Red kasabasnda
vefat etti.
Hasen elebinin baba ve dedeleri, zamanlarnn yksek limi, zhd ve takv shibi
velleri idiler. Byk dedesi olan Abdlkdir Hamd Efendi, sakalna kna yakt iin ocuk
ve torunlar Knal-zde diye tannmlardr.
Hasen elebi nce babasndan ve dier baz limlerden okuduktan sonra, o zamnn
byk limi eyhlislm Ebssd Efendiden ders ald. Bilhassa fkh ve kelm
ilimlerinde ok ykseldi. czet ald. Byk limlerden oldu. Birok medresede mderrislik
yapt. Edirne, Bursa, Haleb, Msr, Gelibolu, Eyyb, Yeni Zara gibi beldelerde kadlk ve
mderrislik yapt. Knal-zde Hasen elebi, asrnn yksek limlerinden idi. Zhd ve
takv shibi, ilmiyle mil bir lim idi. Dn emir ve yasaklara uymakta ok titizdi. Ayn
zamanda kuvvetli bir ir ve ok yksek bir edb idi. Saysz beytleri bunu gstermektedir.
Dn kitaplara erh ve ekleri ise iirinden daha stndr. lim ilme doymaz sznde de
ifde olunduu gibi, Knal-zde Hasen elebi de ilme doymad. Devaml ilmini arttrmak
iin gayret etti.
lim tahslini tamamlayp, kemle geldikten sonra, o zamnn usulnce medresede

ders vermeye balad. Talebelere ders okutacak seviyeye geldiinde yirmi yan yeni
gemi idi. 975 (m. 1567) senesinde Bursada Ahmed Paa Medresesinde vazfe ald. Bir
sene sonra babas Ali bin Emrullahn Edirneye kad olarak tayin olmasyla, o da birlikte
Edirneye gitti ve uhac Hac Medresesine mderris oldu. sene sonra stanbulda Eski
brhim Paa Medresesine tayin olundu. 988 (m. 1580) senesine kadar stanbulda eitli
vazfelerde bulundu. Sonra Bursa Sultniyesinde vazfe ald. ki sene sonra tekrar
stanbula gelerek Sahn- semn Medresesine mderris oldu. 994 (m. 1586)de Kf-zde
Efendi yerine, Sultan Selm Medresesinde vazfe ald. Bir sene sonra Rabul-evvel aynda
Sleymniye medreselerinden birine mderris oldu. 999 (m. 1590)da Haleb kadlna
tayin olunan Knal-zde Hasen elebi, bundan sonra Msr-Khire, Edirne tekrar MsrKhire ve Bursa kadlklarnda bulundu. 1009 (m. 1600)da Gelibolu, daha sonra da Eyyb
kadlklar verildi. 1011 (m. 1602)de Eski Zara, daha sonra da Msrda Red beldesinde
kad oldu. Bu vazfede bir sene kadar kaldktan sonra, hastalanp vefat etti.
Knal-zde Hasen elebinin en mehr eseri Tezkiret--uar isimli eseri olup,
babasnn Ahlk- al isimli kitabndan sonra, bu eser ok rabet ve itibra sebep
olmutur. Bu mehr eserde, alt pdih, be ehzde, Hasen elebinin yaad devrin
hkmdr nc Murd Hn ile mehr trihi Hoca Sadddn Efendi ve altyzotuzbir
irin hl tercmesi anlatlmtr. Bundan baka Drer ve Gurer hiyesi ve eitli
mevzlara dir birok risleleri vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Sicilli Osman; cild-2, sh. 127
Kef-z-znn; sh. 387
KU (Seyyid Ahmed bin Muhammed):

Evliynn byklerinden ve ilmi ile mil olan limlerin nde gelenlerinden. smi,
Ahmed bin Muhammed bin Ynus ed-Decn el-Bedr el-Hseyn el-Ensr el-Meden elYemen olup, lakab Safiyyddndir. Bulunmu eyalarn satn yapard. Buna nisbetle
Ku denilmi ve daha ok bu isimle mehr olmutur. Aslen Kudsl olup,
Decnoullar diye bilinen kimselerdendir. Dedesi Ynus, Kudsden ayrlp Medne-i
mnevvereye gelerek yerlemi idi. Kus, 991 (m. 1583) senesi Rabul-evvel aynn
onikinci gn Medne-i mnevverede dodu. 1071 (m. 1661) senesi sonlarnda Medne-i
mnevverede vefat edip, Bk Kabristannda defnolundu.
Ahmed bin Muhammed Kus, hem seyyid, hem de erfdir. Yan nesebi hem
hazret-i Hseyne, hem de hazret-i Hasene dayanmaktadr. Babaannesi, Eshb- Kirmn
byklerinden olan Temm-i Drinin (rahmetullahi aleyh) soyundandr.
Kendisi, bu yolla itibr kazanmak istemediinden ve tevzusunun okluundan
dolay, seyyid ve erf olduunu gizler, yazlarnda ismini, Ahmed el-Meden el-Ensr veya
Sbt-l-ensr eklinde yazard.
lk tahslini babas Muhammed bin Ynusun huzrunda yapt. Babas da, o zamanda
Medne-i mnevverede bulunan lim ve evliynn byklerinden idi. Kus, 1011 (m.
1602) senesinde babas ile birlikte Yemene gitti. lim tahsli iin olan bu seyahatlerinde,
Yemenin byk lim ve vellerinin sohbetlerinde bulundu. Babasnn hocalarndan hayatta
olanlardan; Emn bin Sddk, Seyyid Muhammed Garb, Ahmed Safiha ez-Zeyla, Seyyid
Ali ve eyh Ali Matr gibi limlerden okudu. Bundan sonra Yemenden ayrlp, Mekke-i
mkerremeye gitti. Orada da bir mddet kald. Seyyid Ebl-Gays ve eyh Sultan Meczb
gibi ztlarn sohbetlerinde bulunduktan sonra, Medne-i mnevvereye dnd. Orada
Ahmed bin Fadl bin Abdnnfi, mer bin Kutb Bedreddn el-dil, ihbddn-i Milkn ve
baka limlerden ilim rendi. Ayrca; Seyyid Esad el-Belh, eyh Abdlhakm, Molla
eyh Krd ve daha birok zttan ders ald. Sohbetlerinde bulunarak kendilerinden ilim ve
edeb rendii hocalarnn says, yzden fazladr. Kusnin ilme olan dknl ve
ak, hocalarnn saysnn okluundan ve ilim renmek iin yapt uzun ve yorucu
seyahatlerden anlalmaktadr.
Akl ve nakl ilimlerde tahslini tamamladktan sonra tasavvuf yoluna ynelen Kus,
Hm ismiyle mehr eyh-i kebr Ahmed bin Ali e-env el-Meden hazretlerine talebe
oldu. O byk ztn huzr ve sohbetlerinde bulunarak, tasavvuf yolunda da ilerleyip
ykseldi.
Tasavvuf ilimlerden baka hads ilminde de bu hocasndan ders alp, ilerledi.
Hocasna olan muhabbeti, ball ve teslimiyeti son derece ok idi. Bu sebeple hocas
ona huss tevecch gsterirdi. Hocasnn kermesi ile de evlenerek, hocasna hem
dmd, hem de halfe oldu.
Akl ve nakl ilimlerle birlikte evliylk yolunda da keml mertebe ve dereceler shibi
olan Kus, ayn zamanda kuvvetli bir ir idi. nsanlara ok fideli oldu. nsanlar ondan
ok istifde etti. hreti her tarafa yayld. Talebeleri pek ok idi. O zamanda bulunan
limler ve evliy ztlar, onun zamnn imm, en byk limlerden biri olduunu
bildirmilerdir. Mesel, o zamnn mehr evliysndan eyh Eyyb ed-Dmek, Kuye
yazd bir mektbunda; Ben muhakkak biliyorum ki, her vaktin muhakkak byk, stn
ve dierlerinden yksek limi vardr. Vallahi bu zamanda, zamnmzn bu byk limi
sizsiniz demektedir.
rif-i billah Zeyla, Seyyid Abdullah bin eyh Ayders, Berekt- Ts, Abdlhlik
Hind, Abdurrahmn Magrib drs, s Magrib Cafer ve daha birok lim Seyyid Ahmed
Kusden ilim renmilerdir. lim tlibleri ondan istifde etmek iin, uzak
memleketlerden grublar hlinde gelerek sohbetinde bulunurlard. Talebelerinin en yksei
brhim Hasen Grn olup, hocasnn hayt boyunca ona hizmet etmi, ilminden istifde
etmi, vefatndan sonra da terbiye ve ird hussunda onun halfesi olmutur.
Ahmed bin Muhammed Kus hazretleri, dnimizin emirlerine uymakta, snnet-i
seniyyeye tam tbi olmakta, ok yksek derece shibi idi. ok ibdet ederdi. Akl ve
zeksnn fevkalde olmas ile tannm idi. Kendi asrnda evliylk yolunda nihyet
derecesine varm olanlardan idi.
ou tasavvufa dir olmak zere yetmi civrnda eser yazmtr. Kunin (r.
aleyh) eserlerinden bazlarnn isimleri yledir: 1- Bustn-l-bidn ve ravd-ul-rifn, 2Hiyetn al insn- kmil li-Abdilkerm Cl, 3- Hiyetn al Mevhib-i lednniyye, 4Drret-s-semne fim li-zir-in-Nebiyyi (sallallahu aleyhi ve sellem) ilel-Medne, 5Selsil ehl-it-tevhd, 6- erhu akdet bn-i Afif, 7- Akdet manzme, 8- Kitb-nnss, 9- Kelimet-l-cd fil-kavli bi-vahdet-il-vcd, 10- Kelimet-l-vst.
3) Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 161
6) zh-l-meknn; cild-1, sh. 181, 389, 413, 457, cild-2, sh. 27, 117, 381, 652,
712
7) Brockelmann; Sup-2, sh. 535
LEKN (brhim bin brhim bin Hasan el-Msr):
Msrda yetien Mlik mezhebi fkh limlerinden ve evliynn byklerinden. smi,
brhim bin brhim bin Hasen bin Ali bin Ali bin Ali bin Abdlkudds el-Lekn el-Msr
olup, knyesi Ebl-mdd ve Eb shak, lakab ise Burhneddndir. Msrn Lekne isimli
bir kyndendir. Buraya nisbetle Lekn ismi verilmidir. 1041 (m. 1631) senesinde hac
dn yolda vefat etti.
Asl ve dnine bal bir ailenin ocuu olarak, ok gzel bir edeb ve terbiye ile
yetien Lekn; emsddn Muhammed Bekr es-Sddk, Muhammed Reml, Ahmed bin
Ksm, Ali bin Ganim Makdis, Muhammed Nahrr, bn-i Nceym-i mer Msr,
Muhammed Senhr, eyh Th, Abdlkerm Bermn, eyh Ahmed Blkn ve
Muhammed bin Tercmn gibi birok limden ilim rendi. Bilhassa tefsr, hads, usl,
kelm ve fkh ilimleriyle, tasavvuf yolunda ok yksek derece shibi oldu. Zamnnda
bulunan lim ve evliynn nde gelenlerinden oldu. Zhir ve btn ilimleri kendinde
toplam idi. lme ok hizmet etti. Bata kendi olu olan Abdsselm Lekn olmak zere,
Alddn ebrmels, Ysuf Fey, Hseyn en-Nemv, Hseyn el-Hafc ve Ahmed elAcem gibi birok lim zta hocalk etti. Onlara ilim retti.
eitli mkl meselelerde mrcaat mercii idi. Zor durumda kalan, meselesini
hlletmek iin ona koard. Dertlere re bulmak iin alan ok gayretli bir zt idi.
Devlet adamlar, mevki sahipleri onu ok severler, onun vastasyla gelen btn ileri
hemen hallederlerdi.
Lekn, btn vakitlerini, ibdet yapmak ve ders okutmaya harcard. Asl ve erefli
bir kabileye mensp olduu hlde, bunu belli etmez, tevzu gsterirdi ve mensb olduu
kabileyi kendisine iftihar veslesi yapmazd. Birok kermetleri vardr.
Rivyet edilir ki: eyh-l-allme viz Hcz birgn brhim Leknnin ders verdii
yere uramt. Hemen ayrlmayp, ayakta beklemeye balad. Lekn ona; Gidiyor
musunuz? Oturacak msnz? Ayakta kaldnz! dedi. O da; Biraz sabredin. Size birey
anlatacam dedi. Ders bittikten sonra Hicz, Leknye; Ey brhim! Yemn ederim ki,
derste beklemeyecektim. Sdece urayp gidecektim. eri girince bir de ne greyim.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) oturmu seni dinliyor. Resl aleyhisselm grnce
ayrlamadm. Onlar ayrlncaya kadar bekledim dedi.
brhim Lekn (rahmetullahi aleyhleyh) ok kitap telf etmi olup, bazlarnn
isimleri yledir: 1- Cevheret-t-tevhd, 2- cml-l-vesil, 3- Behet-l-mehfil, 4- ElBdr-l-levmi min hudri Cemul-cevm, 5- Talk-l-ferid al erh-l-Akid, 6Tefsr-l-Kurn, 7- Telhs-t-tecrd: Bu kitap kendi yazd Cevheret-t-tevhdin erhidir.
8- Hulsat-t-tarf bi-rakiki erh-ut-tasrf, 9- erhu Muhtasar-l-Hall, 10- Kef-l-kerb
li mlkat-il-habb vet-tevessl bil-mahbb, 11- Menr usl-l-fetv, 12- Ner-lmesir.
3) zh-l-meknn; cild-1, sh. 171, 203, 247, 338, cild-2, sh. 106, 365, 554
7) Kef-z-znn; sh. 620, 1139, 1148, 1936, 1957
8) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 997, 1098
9) Kymet ve hret; sh. 204
LEKN (Abdsselm bin brhim el-Msr):
Msrda yetien Mlik mezhebi fkh limlerinden ve evliynn byklerinden. smi,
Abdsselm bin brhim bin brhim el-Lekn el-Msr olup, zamnnda, Khirede
bulunan Mlik mezhebi limlerinin en by idi. Yine byk limlerden olan brhim
Leknnin oludur. Daha ok Lekn ismi ile tannmtr. 971 (m. 1564) senesinde dodu.
Doum yeri kat olarak bilinmemektedir. 1078 (m. 1668) senesi evval aynn onbeinde
Cuma gn le vakti vefat etti.
Rivyet edilir ki: Abdsselm Lekn, byk bir gayretle babasnn derslerine devam
ederdi. Kimsenin tahmin edemiyecei ekilde gzel hasletleri kendisinde toplad. lim ve
edebdeki ykseklii, evliylk yolundaki stnl, herkes tarafndan bilinir oldu.
Babasnn vefatndan sonra, Cmi-l-Ezherde onun yerine ders vermeye balad.
Babasnn derslerine devam etmekte olan talebeler de dersinde bulunurdu.
Abdsselm Lekn, byk bir lim idi. Bilhassa fkh ve hads ilimlerinde ok mhir
idi. Ser yaz yazard. Byk bir heybet ve vekar shibi idi. Heybetinin okluundan dolay
derslerinde bulunanlar, bir sul sormaya veya szlerinden birine itiraz etmeye cesret
edemezlerdi. O zamanda bulunan mehr byk limlerin en stnlerinden idi. Dier
limler ona kar son derece hrmet ederler, edebli ve saygl davranrlard. Hibir szne
ve hibir yazsna tenkid ve itirazda bulunamazlard.
Abdsselm Lekn ok kymetli eserler telf etmi olup, bazlarnn isimleri yledir:
1- ttihf-l-mrd: Bu kitap, babasnn yazm olduu Cevheret-t-tevhd isimli eserinin
erhidir. 2- Sirc-l-vehhc, 3- btism-l-ezhr min riyd-l-ahbr f Rabil-ebrr bimevld-il-Habb-il-muhtr (sallallahu aleyhi ve sellem), 4- rd-l-mrd li-Cevheret-t-
tevhd: Bu kitap da Cevheret-t-tevhdin erhidir. 5- Tervh-l-fd bi-mevlidi hayr-libd, 6- Hiyetn al tezkire-i Kurtub, 7- Feth-l-mecd li-kifyet-il-mrd.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

zh-l-meknn; cild-1, sh. 283, cild-2 sh. 8, 127
Kef-z-znn; sh. 620
Kymet ve hret; sh. 186
LTFULLAH ZAFR:
Fkh ve nahiv limi. smi, Ltfullah bin Muhammed bin Gys bin c ez-Zafir
olup, lakab Kutbddndir. Yemenin Zafr beldesinde dodu. Doum trihi kaynak
eserlerde bildirilmemektedir. 1035 (m. 1625) senesinde doum yeri olan Zafrde vefat
etti.
Ltfullah Zafrnin hayt hakknda fazla bilgi yoktur. bn-i Eb Rahhl, trihinde
onun hakknda yle yazmaktadr: Ltfullah Zafr, derin bir limdir. stz-l-beer
(insanln limi) denilmeye lyktr. Yemenin, dier memleketlere kar iftihar veslesidir.
Her tarafa onun szleri yayld. Yemende talebeler onun yazd eserlere mracaat
ederlerdi.
Ltfullah Zafrnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- El-Menhil-ssfiye ale-fiiyye: Bu eser mehr Rad ismindeki kitabn muhtasar (ksaltlm) gibidir.
Bu esere Radden birok fideli bilgiler alnmtr. Ltfullah Zafr bu eseri zek olan ve
olmayan herkesin anlayabilecei bir tarzda yazd. Sarf ilminde ok fazla derinlemek
isteyenler iin yeterli bir kitaptr. Byk lim Ahmed bin Yahy Necm-l-eimmenin
Takrb kitabn birisinden istemiti. Fakat Menhil-s-sfiyeyi grnce, Takrbi
istemekten vazgeti. Bu kitaba bir hiye yazd. Bu hiyeyi gren, okuyan herkes
beendi. Mehr lim Kayrevn, Yemene gittii zaman, bu eseri temin etmeye ok nem
verdi. Bu eseri elde etmesini Yemene yapt seferin fidelerinden olarak kabul etti. 2- Elcz: Men ve beyn ilimlerine dirdir. ok kymetli olan bu eserde, limlerin bu ilme
dir syledikleri, zet olarak yazlmtr. 3- Hiyetn al erh-it-telhs-l-muhtasar lisSad, 4- erhn alel Fss-il-llyye li bn-il Vezir, 5- Ercze fil feriz.
1)
2)
3)
4)

MARB (Abdurrahmn bin Ahmed):

Evliyann byklerinden, ismi, Abdurrahmn bin Ahmed bin Muhammed bin
Abdurrahmn bin drs Marib'dir. 1023 (m. 1614) senesinde Magrib'de (Fas'da) dodu.
1085 (m. 1675) senesi Zilkade aynn onbeinde aramba gn vefat etti. Vasiyeti
zerine Seyyid Slim derghna defnedildi.
Marib kk yata Msr'a geldi. am, Anadolu ve birok yerleri dolat. Sultan
Murd Hn ile grt. Kerametleri grld. 1043 (m. 1633) senes i n d e Hacca g i t t i .
Mekke-i mkerremede mcvir olarak kald. Sonra Yemen'e gitti. Oradaki limlerle ve
vellerle grt. Seyyid Abdurrahmn bin Akl, istifde ettii byklerdendir. Sonra
Mekke-i mkerremeye dnd. Ders meclisi kurdu. nsanlara doru yolu anlatmaya
balad. lim ve edeb kayna oldu. Hayret edilecek derecede cmert idi. Byk ziyfetler
verir, her snf insan arrd. hreti her yere yayld. Hindistan, am, Msr ve baka
yerlerden kendine gnderilen hediyeleri fakirlere datrd. Herkesten sevgi ve i'tibr
grrd. Borlu bir kimse kendisine gelip yardm istediinde, derhal elinden tutar,
borcunu derdi.
Marib'nin sohbeti ok tatl idi. Bir kimse onun meclisinde bulunsa, ayrlmak
istemezdi. Herkese iyilik ederdi. limleri ok sever, onlara izzet ve ikramlarda bulunurdu.
Fakirlere ok yardm ederdi. Haliyle, szleriyle insanlar Allah telnn dnine arrd.
K ve yaz giydii tek elbisesi vard. Huzuruna gelenleri hayrl ilere tevik eder, Kur'n-
kerm tilveti, Peygamber efendimize salevt ve ok istifar okumalarn tembih ederdi.
Tasavvuf yolunu, bu yolun byklerini, onlarn szlerini ve hllerini sevmeyi bildirirdi.
Bilhassa eyh-ul-Ekber Muhyiddn-i Arab'ye (r. aleyh) ok hrmet ve ta'zim eder ve ona
saygy emrederdi. ok kermetleri grld.
eyh Mustafa bin Fethullah anlatr: "Mekke-i mkerremede iken birgn, eyh
Hseyn bin Muhammed ile birlikte Abdurrahmn Marib'nin evine gittik. Tasavvuf ehli
hakknda hi bilgim yoktu. Huzuruna girince bana; "Tasavvuf bykleri hakknda ne
dersin?" diye sordu. Ben de bilgim olmad iin skt ettim. O zaman Abdurrahmn
Marib, mm- Gazl hazretlerinin stnln ve hy kitabnn kymetini anlatt.
Abdurrahmn Marib, sonra Muhyiddin-i Arab'den uzun uzun bahsetti ve eserlerini sayd.
Tasavvuf ehlini sevmemi, onlarn kitaplarn okumam, onlarn hllerini inkar etmeyip
hakikati grmemi bildirdi. Szleri kalbimde hemen yer etti. O andan i'tibren kalbim
evliy sevgisi ile doldu. Ben de Allah teldan beni onlarla birlikte haretmesini diledim.
Abdurrahmn Marib; "L ilhe illallah Muhammedn Reslullah" kelime-i tayyibesini ok
okumam syledi ve bana ok dua etti."
Seyyid mer bin Slim anlatr: "Abdurrahmn Marib, birka sevdii ile birlikte bir
gemi ile Yemen'e gidiyorlard. Yolda frtna kt ve deniz kabard. Gemi nerede ise
batacakt. Beraberindekiler ona; "Efendim iinde bulunduumuz durumu gryorsunuz.
Dua buyurun da bu tehlikeden kurtulalm" dediler. O da; "Ey Deniz! Allah telnn izni ile
sakin ol!" buyurdu. Frtna derhal dindi. Deniz skinleti. O zaman da; "Rzgr olmadan
gemi gitmez" dediler. O da; "Allah tel rzgr gnderir." buyurdu. Daha sonra ho bir
rzgr esti. Gemi de selmetle yerine ulat."
Seyyid mer anlatr: "Abdurrahmn Marib, eyh Ahmed bin Alvn'n kabrini
ziyaret etmek istedi. O gece bn-i Alvn, ryda hizmetisine; "Yarn u u vasfta bir zt
gelecek. Ona ziyfet hazrla, hrmet ve hizmette kusur etme. Zr o Allah telnn
sevgili kullarndandr" buyurdu. Hizmeti sabahleyin hocasnn buyurduu hazrl yapt.
Ziyretiyi beklemeye balad. Fakat gelen olmad. Merakla ve bulurum midiyle ehrin
dna kt. Kimseye de rastlamad. Bir haber elde edemeden geri dnd. zgn bir
vaziyette hocasnn trbesine gitti. Orada hocasnn ta'rif ettii zt grd. Hlbuki
trbenin kaps kilitli idi. Hemen yanna gidip, ellerinden pt ve hocasnn ryda
kendisine verdii vazifeyi anlatt. Abdurrahmn Marib'yi alp evine gtrd. Ziyfet
verdi, izzet ve ikrmda bulundu."
Abdurrahmn Marib Bendermeh ehrinde idi. Sevdii iki kii gelip, Hindistan'a
gitmek istediklerini syleyerek dua istediler. O da birisine; "Senin deniz yolculuun ok
meakkatli geer. Neticede selmettesin" buyurdu. Aynen yle oldu. Dierine de;
"Hindistan'da beni grrsn fakat konuman nasb olmaz" buyurdu. O da Hindistan'n
saltanat ehri olan Cihnbd'a geldi. Birgn evinin nnde oturuyordu. Birden karsnda
siyah bir elbise iinde Abdurrahmn Marib'yi grd. Dikkatlice baknca hemen tand.
Oradakilere gsterip; "Bu zt Abdurrahmn Marib'dir" dedi. Elini pmek iin ilerledi.
Fakat hocasnn kendisine syledii sz hatrlad ve duraklad. Sonra da kendisini bir hl
kaplayp kendinden geti. Kendine geldiinde onu orada bulamad."
1) Hulst-l-eser; cild-2, sh. 346
MAKKAR (Ahmed Tilmsn):
Endls'de yetien Mlik mezhebi limlerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin
Ahmed bin Yahya bin Abdurrahmn bin Ebi'l-Iy bin Muhammed el-Tilmsn'dir. Knyesi
Eb'l-Abbs olup, Makkar ve Tilmsn nisbetleriyle mehur oldu. Lakab ihbddn idi.
992 veya 1000 (m. 1591) senelerinde Cezayir'in Tilmsn ehri yaknlarnda bulunan
Makkar kynde dodu ve orada byd.
Daha sonra Fas'a gidip orada ikmet etti. Buradan ayrldktan sonra Khire'ye
yerleti. Tefsr, hads, fkh, kelm, trih ve Arab edebiyat ilimlerinde mtehasss bir lim
olarak yetiti. Mlik mezhebinde byk bir fkh limi idi. Hads ilminde "Maribin Hfz"
olarak tannmt. Edeb beyanda stn bir yeri olan, cmertlikte eine rastlanmayan, ok
zek ve kuvvetli bir kavray bulunan, hazrcevap bir zt idi. ok kymetli kitaplar yazd.
iirleri de pek mehurdur. 1041 (m. 1632) senesi Cemzil-hr aynda Khire'de vefat
etti.
Ahmed-i Makkar, aslen bugn Cezayir'de Kosantina eyletinde, Mesla'nn 20 km.
kadar gneydousunda bulunan, Makkaral bir limler ailesine mensb idi. Baba
tarafndan, dedelerinden biri olan Muhammed bin Muhammed el-Makkar, Fas bakads
ve Grnatal mehur lim Lisnddn bn-l-Hatb'in hocalarndan biri idi. Kendisi, pek
kk yandan i'tibren ok geni bir tahsil grd. lk hocas, Tilmsn'da 60 sene mftlik
yapan, amcas Eb Osman Sa'd bin Ahmed el-Makkar'dir. Bu zttan tam yedi defa
"Sahh-i Buhr"yi okudu. Hocalarnn silsilesi Kad Iyd'a ulamaktadr. "Ktb-i sitte"yi
ve ayn yol ile "if-i erif kitabndaki hads-i erifleri de rivayet etti. Bundan sonra
doduu ehri terk edip, Merrk ve Fas'a geldi. 1022 (m. 1613) senesinden 1027 (m.
1618) senesine kadar bu son ehirde Karviyyn-i Kebr Cmii'nde imm oldu ve oraya
mft tayin edildi. Bundan sonra hac etmek zere Hicaz'a gitti. Sonra 1028 (m. 1619)
senesinde Khire'ye gelip, birka ay kald ve orada evlendi. Ertesi sene Kuds'e gitti. 25
gn sonra Khire'ye dnd. 1037 (m. 1627) senesinde yeniden hacca gitti. Bundan sonra
be defa daha hac ibdetini f eyledi. Mekke-i mkerremede olduu gibi, Medne-i
mnevverede de hads-i erif okuttu. Bu dersleri herkes tarafndan byk bir alka ile
ta'kib edildi. Bir defa daha Kuds ve am ehirlerine gidip, bir mddet orada ikmet etti.
am'da, byk lim Ahmed bin ahin tarafndan, akmakyye Medresesi'nin anahtar
kendisine teslim edilip, mderris olarak kabul olundu. Burada hads-i erif derslerini,
zamannn byk limleri ve binlerce kii ta'kib ettiler. Derslerini ta'kib edenler, alayarak
dinlerlerdi. O, ders halkasnn ortasnda otururdu. Sonra bir va'z krssi getirilip, onun
zerinde oturarak ders vermeye balad. Ehl-i snnet akaidinden ve Buhr-yi erifdeki
hads-i erflerden okuyup aklamalarda bulunurdu. Va'zlarnda ok gzel beytler okurdu.
O sene, Ramazn erif aynn 27.nci gn Khire'ye dnd. am halkndan ve
limlerinden grd ihtimm ve hrmeti dile getiren birok beytler kaleme ald.
Kesin olarak yerlemek zere ama gitmek iin hazrlanrken, aniden hastalanp
vefat etti. Mcvirin Kabristanna defnedildi.
Eserleri: 1- Nefh-ut-tb min gusn-il-Endls-ir-ratb ve ahbr-l-vezr Lisnddn
bn-l-Hatb: Bu, onun en byk eseri olup, Endlse ve eitli sahalarda eser vermi
olan Grnatal mehr lim Lisnddn bn-l-Hatbe dir uzun ve mstakil bir eserdir.
akmakiyye mderrislerinden byk lim bn-i hinin istei zerine yazd bu
eserinde, ok geni trih ve edeb bilgiler, iirler, risleler toplanm olup, bugn ou
zayi olmu bulunan eserlerden iktibaslar yer almaktadr. Bu hl, Nefh-ut-tbe son derece
kymet kazandrmakta, onu, fetih zamnndan, spanyollar tarafndan yeniden zabtnn
son gnlerine kadar, Endls hakkndaki birinci derece kaynaklar arasna ykseltmektedir.
Ayn zamanda bu son devir iin, imdi elde bulunan Araba yegne veskadr.
Nefh-ut-tb, iki ksmdan ibrettir. Bir blm, Endlsn trih ve edebiyatna dir
mstakil bir eserdir. Dier blm, bn-l-Hatb hakknda mstakil bir eserdir. Birinci
ksm u blmlere ayrlr: a) Endlsn fiziki zellikleri, b) Endlsn mslman Arablar
tarafndan fethi ve vliler devri, c) Emev halfeler ve mevz (mahall) hkmetler devri,
d) Kurtuba ehrinin tasviri, trihi, bideleri, e) Douya seyahat etmi olan Endlsller, f)
Endlse seyahat etmi olan arkllar, g) Endlsllerin edebiyat trihleri ile fikr ve
mnev meziyetlerinin umm zh, h) Endlsn spanyollar tarafndan yeniden zapt ve
mslmanlarn oradan uzaklatrlmas. kinci ksm da u blmleri ihtiv eder: a) bn-lHatbin eceresi ve dedelerinin hl tecmesi, b) bn-l-Hatbin hl tercmesi, c)
Hocalarnn hl tercmeleri, d) bn-l-Hatbin gnderdii veya ald Fas ve Grnata
dvnlarnn secli mektuplar, e) Manzm ve mensr eserlerinden bir seme, f) Eserlerinin
tahlli bir listesi.
Nefh-ut-tb, tam olarak Bulak matbaasnda 1279 (m. 1862) senesinde ve Khirede
1302 ve 1304 (m. 1886) senelerinde 4 cild hlinde baslmtr. lk ksm, ngilizce olarak
da neredilmitir. Tammnn tercmesi henz bugne kadar yaplamamtr. 2- Ezhr-urriyz f ahbr-il-Kd Iyz: Bu eser, 1322 (m. 1904) ylnda 2 cild hlinde Tunusta
baslmtr. 3- Feth-l-mtl f evsf-i nal-in-Nebiyyi (sallallahu aleyhi ve sellem), 4det-d-dcene f akid-i ehl-is-snne, 5- Katf-l-muhtasar f ahbr-il-muhtasar, 6ttihf-l-mugr f tekml-i erh-is-sugr, 7- Urf-n-nek f ahbr-i Dmek, 8- El-Guss
ves-semn ver-ress ve semn, 9- Ravd-l-s-il-tr-il-enfs f zikri men lakth min

alm-i Merrke ve Fas, 10- Ed-Drr-s-semn f esm-il-Hd vel-Emn, 11- Hiyet
erhi Umm-il-berhn lis-Sens, 12- Kitb-l-bedeti ven-neeti fin-nazmi vel-edeb, 13Risletn fil-vefk 14- Ezhr-l-kemmme f ahbr-il-ammme, 15- fdet-l-mugrem-ilmugr bi-tekmil-i erh-is-sugr, 16- Env-n-nisyn f ebn-i Tilmsn, 17- El-Cemn f
muhtasar- ahbr-iz-zamn, 18- Ed-Drr-l-Muhtr min-nevdir-il-ahbr, 19- Reful-galat
anil-Muhammes, 20- El-Kavid-s-seriyye f halli mkilt-i-eceretin-Numniyye, 21En-nemt-l-ekmel f zikr-il-mstakbel.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Tarf-l-halef bi-ricl-is-selef; sh. 48, 61
Bustn; sh. 155
Kef-z-znn; sh. 72, 1124, 1234
MEHMED BEH EFEND

Osmanl limlerinden. Otuzikinci Osmanl eyhlislmdr. smi, Mehmeddir.
eyhlislm Hoca Sadeddn Efendinin torunu ve Rumeli kadaskeri Abdlazz Efendinin
oludur. Nesebi, Yavuz Sultan Selm Hn dneminin tannm ahsiyetlerinden Hasen
Cana ulamaktadr. Azz-zde veya Beh Efendi diye bilinir. 1004 (m. 1595) senesinde
stanbulda dodu. 1064 (m. 1654) senesinde stanbulda vefat etti. Ftih Cmii
bahesinde defnedildi.
ocukluundan itibren ilim renmeye balayan Beh Efendi, zamnnn
limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsl etti. eyhlislm Abdrrahm Efendiden ilim
rendi. Akranlar arasnda yksek ilm dereceye shib oldu. Ksa mddet iinde hreti
her tarafa yayld. Yksek fazleti ve hreti, Rumeli kadaskeri Molla Muhammed bin
Abdlgan Efendiye ulat zaman, insanlarn mbalaa ettiini zannetti. Beh Efendiyle
karlap, ilm mubhasede bulunmak istedi. Grp ilm sohbette bulunduktan sonra,
anlatlann da zerinde yksek dereceye sahip olduunu grd ve stnln kabul etti.
1026 (m. 1617) senesinde babasyla birlikte Mekke-i mkerremeye gidip, hac
ibdetini yerine getirdi ve Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek
kabrini ziyret etti. Amcas eyhlislm Esad Efendiden de ilim renip, yannda
mlzm (stajyer) olarak vazfe yapt. Amcasyla birlikte Trke iirler yazmaya balad.
Bir rub (iir) yazp, eyhlislm Yahy Efendiye takdim etti ve bir mahlas (ir
iin zel isim) koymasn istedi. eyhlislm Yahy Efendi de Beh mahlasn yazd.
Kendilerinin, rif-i billah eyh Beheddn Nakibendin soyundan olduu iin bu mahlas
verdiini belirtti. stanbulda baz medreselerde mderrislik yaptktan sonra, ehzde
Medresesi mderrisliine tayin edildi. Bu medresede vazfe yaparken, Sultan Drdnc
Murd Hna bir kasde yazp takdim etti. Sultan Drdnc Murd ona iltift gsterip,
1040 (m. 1630) senesinde Selanik kadlna tayin etti. 1043 (m. 1633) senesinde Haleb
kadlna nakledildi. 1044 (m. 1634) senesinde Kbrsa gnderildi. 1045 (m. 1635)
senesinde stanbula dnd. 1048 (m. 1638) senesinde am kadlna tayin olundu.
1054 (m. 1644) senesinde Edirne kadlna getirildi. 1055 (m. 1645) senesinde stanbul
kadlna terf ettirildi. 1056 (m. 1646) senesinde Anadolu kadaskerliine tayin edildiyse
de, bir ay sonra Rumeli kadaskerliine ykseltildi. 1059 (m. 1649) senesinde
eyhlislm Abdrrahm Efendinin yerine eyhlislmlk makmna getirildi. Bir yl 9 ay
15 gn bu yksek makamda kaldktan sonra, 1061 (m. 1651) senesinde eyhlislmlk
vazfesinden alnd. Daha sonra 1062 (m. 1652) senesinde tekrar eyhlislmla getirildi.
Bu yksek vazfeye devam ederken, bomaca hastalna tutularak gn iinde vefat
etti. Bu ikinci eyhlislmlk mddeti 1 yl 4 ay 17 gndr. Toplam eyhlislmlk mddeti
3 yl 2 ay 2 gndr.
Nakledilir ki: Beh Efendinin vefatndan yirmi gn kadar nce, meczb bir dervi
olan Hseyn Efendi, eyhlislmn huzruna varp; Efendim, lmnz yaklat.
Kurtulmaya re yok dedi. Beh Efendi; Dedem, bunun resi nedir? diye sordu.
Dervi; Bunun resi yoktur dedikten sonra oradan ayrld. Beh Efendi o gece
rysnda, evinin karsndaki bahede bulunurken, kendisine plak, beyaz bir ipee sarl
vaziyette oturmas emredildi. Uyand zaman khyalarndan birine yz Osmanl altn
liras vererek, kurban ve sadaka olarak datlmasn emretti. Bu hdiseden bir mddet
sonra eyhlislm Beh Efendi hastaland ve vefat etti.
eyhlislm Beh Efendi, yksek ilim, keskin zek ve kuvvetli hfzaya shib idi.
Hdiseleri abuk kavrard. lk nceleri halim selm bir mzca shib olmasna ramen,
mrnn sonuna yakn asab mizal hle gelmi idi. Kdl ve eyhlislml esnasnda,
adletle hkmetmi, doruluktan ayrlmam idi. Hak ve hakkati sylemekten
ekinmezdi. Ttn imenin mbh olduuna dir; Bir ey, zellikle zevki okayan eyler,
haramlna kesin ve ak dell olmadka mbahtr. nk, mbahlk eyann aslndan var
olan bir vasftr eklinde vermi olduu fetvdan dolay zamnndaki baz kimseler ona
cephe almlard. Ktip elebi onun hakknda; Merhum yumuak tabiatl, zek ve doru
dnen bir kimse idi. Abdrrahm Efendi merhumdan sonra onun gibi eyhlislm
gelmedi diyerek stnlnden bahsetmitir.
Mehmed Beh Efendi, ayn zamanda devrinin nemli airlerindendir. Nail ve Nb
gibi nl irler tarafndan, iirlerine nazireler yazlmtr. eyhlislm Yahy Efendiye
byk sayg duyan ve iirde tarz olarak onu takib eden Beh Efendi, sde, sammi ve
zarif ifadeli iirleriyle dikkati eker.
eyhlislm Mehmed Beh Efendinin eyhlislml srasnda vermi olduu
fetvlarnn topland ve baslmam olan bir eseri ile iirlerinin topland bir dvn,
ayrca Araba ve Farsa baz eserlere yazd talikt vardr.
Dvnndan semeler:
Ey rahmeti ok olan Hud-y mtel,
Mcrimlere ettiinde sl-i nevl.
Dil suhten- dzh- hicrnn,
Bir Cennete irgr ki ad visl.
(Ey rahmeti ve balamas bol olan yce Rabbim! Gnahkrlara bata
bulunduunda, senin rzndan uzak olu, Cehenneminde yanan gnl yanklar, ad
kavuma olan bir Cennete ulatr.
Y Rab dilim eyle mahrem-i rz- hd,
Olsun nazarmda her d lem nbd.
Bir vech ile saykal-i feny ur kim,
yine-i dilde kalmaya seng-i vcd.
(Ya Rabb! Gnlm grnen varlklarn gerisindeki srlara erdir. Her iki lem
gzmden yok olsun. Yokluk cilasn yle bir vur ki, gnl aynasnda varln kiri, pas
kalmasn.)
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Cihn-nm; sh. 21, 22
Mizn-l-Hak; sh. 43
MER:
Hads, trih ve Hanbel mezhebi fkh limi. smi, Mer bin Ysuf bin Eb Bekr bin
Ahmed el-Kerm el-Makdsdir. Torkurum denilen yerde dodu. Torkurum, Filistinde
Nablusun yaknnda bir kydr. Doum trihi bilinmemektedir. 1033 (m. 1623) senesinde
Khirede vefat etti.
Mer; eyh Muhammed Mirdv ve Kd Yahy Hicvden ilim rendi. Msra gitti
ve oraya yerleti. Burada Viz eyh Muhammed Hicz, Ahmed Ganm ve daha birok
Msr liminden ders ald. Cmi-l-Ezherde ders okutmak iin iczet (diploma) ald. Daha
sonra Sultan Hasen Cmii mderrisi oldu.
Mer ilme ok dkn idi. Zamnn tamamen fetv ileri, tedris, tahkk ve eser
yazmaa vermiti. ok sayda eser yazd. Eserleri her tarafa yayld. Yetmie yakn eseri
vardr.
Mernin yazm olduu eserlerin bazlar unlardr: 1- Bed-l-ind ves-sft:
Mernin ins olarak bilinir. Matbdur. 2- Dvn- ir, 3- Ahkm-l-ess, 4- Gyet-lmnteh fil-cemi Beynel ikni vel-mnteh: Hanbel mezhebi fkhna dir bir eserdir. 5Dell-t-tlib, 6- Ervh-l-ebh fil-kelm alel-ervh, 7- El-Kelimt-s-seniyyt: Tefsr
ilmine dir bir eserdir. 8- Mesbk-z-zeheb f fadl-l-Arab, 9- Riyd-l-ezhr f hukm-issim vel-evtr, 10- Dell-t-tlibn li kelm-in-nahviyyn, 11- Kalid-l-mercn fin-nsih
vel-mensh min-el-Kurn, 12- Ferid-l-fikr fil imm-il-Mehdiyy-il-mntezar, 13- Ekvlus-sikt f tevl-il-esm ves-sft, 14- Nzhet-n-nzrn f trihi men veliye Msr min-elhulefi ves-seltn, 15- Tevkf-l-ferikayn al huldi ehl-id-dreyn, 16- Tenvru besir-lmukallidn f menkb-l-eimmet-il-mctehidn, 17- Kalid-l-ukyn f fedil-i l-i Osman,
18- Behet-n-nzrn: Kinattaki garip eylere dir bir eserdir. 19- Kevkib-d-driyye:
ki cild hlinde matbdur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

MEVLN KSIM AL BEDAH:

Hindistanda yetien byk vellerden. smi, Mevln Ksm Ali Bedah olup,
nceleri Hce Muhammed Bk-billah hazretlerinin talebelerinden iken, terbiyesi ve bu
yolda yetimesi, mm- Rabbn hazretlerine havale olunanlardandr. Doum ve vefat
trihleri tam olarak tesbit edilememi ise de onbirinci asrn ortalarnda vefat etmi olduu
bilinmektedir.
Rivyet edilir ki: Mevln Ksm Ali nceleri Hce Muhammed Bk-billah
hazretlerinin talebelerinden idi. Hce hazretleri, onun terbiyesini, mnev olarak
yetimesini, mm- Rabbn hazretlerine havale etmi, o da Mevlnnn yetimesi iin
ok gayret etmitir. mm- Rabbn (k.s.), Bk-billah hazretlerine gnderdii bir
mektupta Mevlnnn hlini yle anlatr: Mevln Ksmn hli daha iyidir. Hllere gark
oluyor ve kendini unutuyor. Admn btn cezbe makamlarndan yukarya att...
Yine mm- Rabbn (k.s.), Bk-billah hazretlerine yazd baka bir mektbunda;
Mevln Ksm Alinin herkesi en yksek makama ulatrmaktan nasbi vardr. Hereyin
dorusunu yine Allah tel bilir diye yazmtr.
mm- Rabbn hazretlerinin Mektbtnn birinci cild, 118. mektbu Mevln
Ksm Aliye yazlm olup yledir:
Bizi sevenlerden Mevln Ksm Alinin yollad mektup geldi. indekiler anlald.
Fussilet sresinin 46. yet-i kermesinde melen: yi i yapan kendine iyilik etmi
olur. Ktlk yapan da, kendine etmi olur. buyuruldu. Hce Abdullah- Ensr (r.
aleyh) buyurdu ki: Y Rabb! Her kimi helk etmek istersen, bizim zerimize saldrtrsn.
Fris beyt tercmesi:
Korkarm ki, dertlilere glenler,
Tard olurlar, mn gaybederler.
Hak tel, btn mslmanlar, bu fakirlere (tasavvuf byklerine) inanmamaktan
ve onlara laf atmaktan korusun. nsanlarn efendisi sevgili Peygamberimiz (sallallahu
aleyhi ve sellem) hrmetine bu duamz kabul buyursun. mn.
2) Mektbt- mm- Rabbn; cild-1, m. 118
MNKR-ZDE YAHY EFEND:

Osmanl eyhlislmlarnn krkikincisi. smi, Yahy bin mer Al olup Minkri-zde
diye mehrdur. 1018 (m. 1609) senesinde Antalyann bradl bucanda dodu. 1088
(m. 1677) senesinde stanbulda vefat etti. skdarn Ak trbe semtinde vasiyyet ettii
yere defnedildi. Menzil-i Minkri-zde Cennet-i Mev ola msra vefatnda trihtir. Yahy
Efendinin oluna yapt vasiyyeti zerine, defnedildii yerin bitiiine bir medrese in
edildi.
Yahy Efendi, Mekke kads Minkri-zde mer Efendinin oludur. Dedesi Minkr Ali
Efendidir. Babas 1034 (m. 1623) senesinde vefat etti. Yahy Efendi, lim bir zt olan
babas mer Efendi tarafndan yetitirildi. Zamnn byk limlerinden ders grd.
eyhlislm Abdrrahm Efendiden okudu. Mderris oldu. Birok medreselerde
mderrislik yapt. Fazlet shibi idi. Kadlk vazfelerinde bulundu. 1058 (m. 1647)
senesinde Mekke-i mkerreme kadlna, sonra da 1062 (m. 1651) senesinde Msr
kadlna tayin edildi. Mekke-i mkerreme kads iken, oradaki Sleymniye
Medresesinde Beydv tefsrini okuttu. limler dersinde bulundular. Byk lim
emsddn Bbil, talebeleriyle birlikte dersini dinlediler. 1066 (m. 1655) senesinde ikinci,
1069 (m. 1658) senesinde nc def Msr kadlna gnderildi. Ayn sene iinde
stanbul kadlna, 1070 (m. 1659) senesinde de Rumeli kadaskerliine tayin edildi.
eyhlislm Sun-zde es-Seyyid Mehmed Efendiden sonra, 1073 (m. 1662) senesi
Rabul-evvel aynda Yahy Efendi meihat makmna ykseldi. Yan eyhlislm oldu.
Daha sonra Yahy Efendiye fel geldi. Edirnede dinlenmeye ekildi. Bunun zerine,
Ankarav Mehmed Emn Efendi eyhlislm nibi olarak vazfe yapt.
Minkri-zde Yahy Efendinin eyhlislml zamnnda, stanbula Venedik
dochunun (cumhurbakannn) verdii byk yetkilere hiz bir eli geldi. Sadret
kaymakm nc vezr Merzifonlu Kara Mustafa Paa tarafndan eli kabul edildi.
Venedik, yirmibir yldr devam eden Girit savana son vermek istiyordu. Kandiye kalesi
kendilerinde brakld taktirde, en ar sulh artlarn bile kabule hazrdlar. Merzifonlu,
bunu arzeden eliye, unlar syledi: Biz sanmtk ki, Kandiyenin anahtarlarn getirmi
de sulh istersiniz... Madem ki yle deildir, bizim de konuacak vaktimiz yoktur. Eli
fevkalde arbal ekilde; Devletl Paa hazretleri... nannz ki, Venedik senatosu
oktan kaleyi size terke mdedir. Ne yapalm ki, Papa ve Gne Kral (14. Louis) bu i
iin bize yaptklar yardmlarn peini brakmyorlar, hesap soruyorlar diyerek itizr
beyn etti. Bunu iiten eyhlislm Mihkri-zde Yahy Efendi; Demek odur ki, Venedik
cumhuru, Papa ve Franeskalara dayanmaktadr!.. Devleti liyye ise, ancak cenb-
Hakka gvenir dedi.
Zamnnn irleri, Yahy Efendiyi yazdklar iirlerde medhettiler. Seyyid Ahmed
bin Muhammed Hamev bir beytinde dedi ki: Derin lim Yahy Minkrnin terfiyle Msr
ereflendi. Yahy Efendi ok talebe yetitirdi. ok kimseler kendisinden istifde ettiler.
Sultan kinci Abdlhamd Hn devri vezrlerinden Srr Paa, Yahy Efendinin
torunlarndandr.
Yazm olduu eserlerinden bazlar unlardr: 1- Tibyn f db-il-Kurn, 2- Tefsr-i
Kd hiyesi, 3- db- Addiyye hiyesi, 4- Fetv mecmas.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

MR MUHAMMED NUMN:
Hindistanda yayan evliynn en byklerinden. Seyyid olup, 977 (m. 1569)
senesinde Semerkandda dodu. Hindistana gelip, Hce Bk-billah hazretlerinin sohbeti
ile ereflendi. Hocasnn vefatna kadar Delhide hizmetinde bulundu. Hce Bk-billahn
vefatnda, mm- Rabbn Delhiye terf etmiti. Merhamet buyurup, Seyyid Mr
Muhammed Numn Serhende gtrd. Mr Muhammed, uzun seneler mm-

Rabbnye hizmet etti ve sohbetinde bulundu. Sonra talebe yetitirmesi iin Burhnpra
gnderildi. 1060 (m. 1650) senesinde Egre ehrinde vefat etti.
Mr Bzrk diye bilinen babas Mr emseddn Bedahn, asleti, fazleti, ilmi,
takvs, huzru ve safs ile Bedahan ve Mvernnehrin mehrlarndan idi. Tefsr ve
benzeri Arab ilimlerde asrnn bir tanesi idi. Doduu ve kald yer, Bedahan
beldelerinden olan Kem beldesidir. Kabri Kabildedir.
Mr Bzrkn babas Celleddn ve yksek dedesi Mr Seyyid Hamdeddn de lim ve
mtteklerden olup, mehr riflerden idiler. Bunlarn eski dedelerinden biri mbrek bir
zt olup, eyh Blbl diye anlrd. Zira Kurn- kerm okduu zaman, gzel sesini
dinlemek iin, blbller etrfnda toplanrlard. O okurken, blbller feryd edip terlerdi.
Bazan be alt tanesi inleyip can verirlerdi.
Mr Bzrkn bykler yolundaki ball, Ikyye yolunda olan cezbe ve
kermetler shibi ayakkab satcs bir dervie idi. O dervi, Semerkand zaviyelerinde
kendini gizler, ayakkab satmay, kendi hlini gizleme vstas ederdi. Mr Bzrk, kalbi
gne gibi parlak olan bu stddan yle anlatt: Birgn Semerkand Cmiinde, hocama
kuvvetli bir vecd hli geldi. htiyr olduu hlde, srad ve eni bir, ykseklii iki adam
boyu olan minberin bir tarafndan br tarafna geti ve oturdu, hibir yeri incinmedi.
Mr Bzrk yan Seyyid emseddn, ayn zamanda Ksm Kermnnin de sohbetinde
yetimitir. Bu hocas hakknda bir risle yazd. Rislede geen eyh Ksm isimlerini de
hrmeten altn suyu ile yazmt. Hocas bunu grnce, ok memnun olup; Siz, fakirin
ismini yceltip, hrmet ettiiniz gibi, Allah tel da sizi muhterem ve mkerrem eylesin
buyurdu. O gnlerde ehzde Muhammed Hakim Mirz, Mr Bzrke sevgi ifdeli bir
mektup gnderip, kendisini Kabile ard. O da kabul etti. Gidince ok sayg ve tazim
grd. Bu sultan vefat edip, o memlekete inanszlardan biri hkmet edince, Mr Bzrk
hazretleri, dua edip, dnydan gmeyi istedi. Duas kabul oldu ve 994 (m. 1586) ylnda
vefat etti.
Mr Muhammed anlatt: Babamn yetmi ilmi bildiine ve takv shibi olduuna
inanrdm, ama evliydan olduunu dnmezdim. Birgn riflerden olan ablam, bana
dedi ki; Babam rymda grdm. Olum Mr Muhammed Numna deki, bize itikd
niin salam deildir dedi. O gnden beri evliydan olduuna da itikdm salam oldu.
Mr Muhammed Numn anlatt: Azz babam, dnyya gelen her olunun ismini
Muhammed aleyhisselm ismi ile birlikte olacak diye karar vermi. ocuklarna;
Celleddn Muhammed, Sadeddn Muhammed ve Ziyeddn Muhammed gibi adlar
vermi. Bunlar benim kardelerim idi. Ben annemin karnnda -drt aylk imiim.
Babam, mm- azam Eb Hanfe Numn bin Sabit hazretlerini ryda grm ve; Bir
olun dnyya gelecek, ona benim ismimi, yan Numn ismini ver buyurmu. Babam,
bana Muhammed Numn ismini koymu. 977 (m. 1569)da Semerkandda dnyya
gelmiim. Ben ocukken, baz garb hller beni kaplar, beni benden alr, kendimden geer
dnyy unuturdum. Blua erince, Belh ehrinde Emr Abdullah Belh Iknin huzrunda,
onun iret ve mjdeleri ile ona talebe oldum ve tvbe ettim.
Mr Muhammed Numn bundan sonra Hindistana gitti. Dnimizin emirlerine uyma
isteinin okluundan vaktin vellerinin hizmet ve sohbetlerinde bulundu. Herbirinden
vazfeler ald, megul oldu. eyh Sad Habe ile de msfeha ile ereflendi. Nerede bir
dervi ismi duysayd, onun sohbetine gider, onu can gnlden sever, talebe olmay arzu
ederdi. Nihyet muhakkklarn kutbu hazret-i Hce Muhammed Bknin (k.s.) huzruyla
ereflendi. O byk evliy, Mr Muhammede nihyetsiz ltuflarda bulundu. Onu kendi
silsile dizisine, yan talebeleri arasna ald. h- Nakibend hazretlerinin yoluna uygun
zikir ve murkabe ile ereflendirdi. Mr Muhammed iini brakp, dnyy terk etti.
Kalabalk ailesini alp, tam bir tevekkl ile Bk-billahn huzruna geldi.
Mr Muhammed Numn, Frz-bd Cmiinin altnda ikmet ettirmeyi dndler.
Bu cminin altnda odalar vard. yle odalar ki, asrlarca onlarda kimse oturmamt.
Rutubetten nefes bile zor alnrd. Hazret-i Hcenin emri ile oluk-ocuu ile oraya
yerletiler. Mr Muhammed Numnn hller shibi ve slihadan olan hemiresi (kz
kardei) orada oturmaktan hastaland. Hazret-i Hcenin temiz anneleri, Mri ziyrete
geldi. Orann fen kokusundan bir saat orada oturamad. Bu hli gren anneleri, oullar
hazret-i Hceye dnp; Ey olum, stdm ve gzmn nru! Sizin bu sevenleriniz
burada lmesinler! dedi. Hazret-i Hce; Anneciim, bunlar, bu gibi iler kalblerine ar
gelip, incinme dncesiyle buraya gelmediler. Onlar, Allah telnn rzsn kazanmak
iin geldiler. Madem ki onlarn oradan karlmasn istiyorsunuz. yle ise yeni eve
tayalm dedi. Sonradan Mr Muhammed Numn; Evliylkta ne kadar makamlara
kavumu isem, hepsi de Frz-bd Cmiinin altnda ihsn edildi buyurdu. Mr
Muhammed Numn buyurdu ki: Birka gn dnin emirlerine uygun olmayan, sekr hlleri
beni kaplad. Ne kadar uratysam bu hller benden kalkmad. Nihyet hazret-i Hce
Bk-billaha bu hlimi arzetmeyi dndm. Cmiye geldiim zaman onlar da bana
baktlar. Bu baklarnn bereketi ile kalkmasn istediim hller, benden tamamen kalkt.
Hazret-i Hcenin talebelerinden olan bir vli, hocasna rica edip; Duydum ki,
derghnzdaki fakir talebelerden bir ksm a kalyormu. Emrederseniz her gn hepsinin
ihtiycn ben greyim dedi. Hazret-i Hce eshbndan bazlar iin buna izin verdiler. Bu
esnada biri arzetti ki: Mr Muhammed Numn da ok fakir ve ailesi kalabalktr. Hazret-i
Hce onun ihtiycnn karlanmasna rz olmadlar ve; Bunlar bizim bedenimizin
paralardr buyurdu. Yan vcdumuzun parasn bu gibi ilere yaklatrmayz. Mr
Muhammed Numn buyurdu ki: O gnlerde ok fakir ve parasz olduum hlde, bu
inyetlerini duyunca kendimden getim.
Bk-billah vefat edinceye kadar, Mr Muhammed Numn en gzel ekilde
yetitirip, olgunlatrd. Evliylkta yksek makamlar shibi eyledi. Sonra da en nde
gelen talebelerinden mm- Rabbn hazretlerine havale eyledi. Mr Muhammed bunu
yle anlatt: Hazret-i Hcenin vefatlarndan nceki gnlerde, bir gece uyumayp hizmet
eyledim. Bana baktlar. Bu baklarnn tesri ile bir hl zhir oldu ki, her ne yaparsam;
Acaba Allah telnn rzsna uygun mudur, deil midir? diye dnceye dalardm.
Hatt yle oldu ki, eer bir yere bir adm atsam; Acaba rzsna uygun mu, deil mi?
derdim. Dndm zaman da, u dncelere gark olurdum ki; Bu vakit onlara teslim ve
rz vaktidir. Ve o kymeti takdr olunmayan derydan, bu kalbi susamn kalbine bir
yudum su sunmak zamndr.
Hazret-i Hce (k.s.) hazret-i mma (yan mm- Rabbn hazretlerine), talebe
yetitirme iczeti verdikleri ve btn eshbn onlara smarladklar zaman, her talebesini
ayr ayr arp ved etti. Sonra hazret-i mmn huzruna gnderdi. Hazret-i mm-
talebelerin terbiyesine vekl eylediler. Talebelerine de, onlarn huzrunda bizi tazim
etmeyiniz, hatt bize tevecch eylemeyiniz buyurdu. Bana da; Ahmed-i Frka hizmeti
kendi sadetin, kurtuluun bil, her emrini yerine getir buyurdu. stdmn bykln
dnp, bu szleri bana ar geldi ve; Kalbimin aynas, ancak sizin yksek kalbinizin
parlak nruna kar duruyor. Onlar ne kadar byk olsa da bu byledir diye arzettim.
Kzarak buyurdular ki: Meyan eyh Ahmed, bizim gibi binlerce yldz rten, gstermeyen
bir gnetir. Gemi evliynn en byklerindendir. Bundan sonra inanarak, isteyerek ve
severek hazret-i mmn hizmetine ve huzruna kavumay arzu eyledim.
Hazret-i Hce vefat edince, mm- Rabbn taziye iin Delhiyi ereflendirdiler. Mr
Muhammed Numn, kalbinin krkln, garbliini, miskinliini, nasbsizliini,
istidtszln ve hazret-i Hcenin, kendisini mma havale ettiini hatrlatan bir mektup
yazd. Metupda; Merhametinize kavumak iin, Peygamberlerin efendisinin (sallallahu
aleyhi ve sellem) hnedanna mensb olmaktan baka veslem yoktur. Peygamberlerin
efendisinin sadakas olarak bana acyn diye arz etti. Hazret-i mm bu mektbu
okuyunca, kalbine bir incelik geldi. Buyurdu ki: Mr, midsiz olmasn. nallah tel
daha iyi olacak. Yine buyurdu: Hcenin eshb arasnda, Mrin bize hussi bir ball
vardr. mm- Rabbn hazretleri Serhende giderken, Mri de yardm ve terbiyelerine
alp, yanlarnda gtrdler.
Mr Muhammed Numn, senelerce hazret-i mmn sohbetinde bulundu. Bir
defsnda mm- Rabbn hasta oldu. Bu hastalnda lmek veya yaamak, hazret-i
mmn irdesine braklmt. mm- Rabbn hazretleri; Eer lm istersem, emneti
ehli olan birine brakmak lzm diye dndler. O zaman bu ar yk yklenebilecek,
byk oullar Hce Muhammed Sdk ve hazret-i Mr Muhammed Numndan bakas
bulunmadndan, bu emneti onlara smarlamak istedi. Bunun iin de baz makamlar, bu
iki azzin istidtlarna gre, onlarn kalblerine akttlar. Sonra oullarnn ve sevdiklerinin
yalvarmalar ile yaamak tarafn setiler. Allah telya yapt duann hemen akabinde
shhate kavutular.
Bundan sonra Mr Muhammed Numna olan yardmlar ve onu ilerletme vesleleri

her gn artt. Dima huss ltuf ve ihsnlarda bulunup, onun hllerini ykseklere kard.
1018 (m. 1609) yllarnda hilfet verdiler. Dnin yaylmas iin Burhnpra gnderdiler,
mm- Rabbn hazretlerinin bizzat el yazlar ile yazdklar hilfetnmeleri udur:
Allah telya hamd ederim. Reslne ve Onun mkerrem line salt selm
ederim. Ehlullahn yolunda ilerleyip, rif-i billah olan slih ve olgun kardeim Seyyid Mr
Muhammed Numn (Allah tel onu ve bizi dima rzsnda bulundursun) bu fakirin
tavassutu ile Nakibendiyye meyhnn yoluna girdi. Onlarn yolunda ilerledi. Talebeye
fide verecek hle gelince, bu yolun talimi iin kendisine iczet verdim. czetin art;
dnin emirlerine uymak, yasaklarndan kanmak, byklerimizin yolunda gitmekte sabr
ve sebat etmektir. Allah telnn yolunda gidenlere ve Peygamber efendimize (aleyhi ve
al lihissalt vet-teslmt) uyanlara selm olsun.
Mr Muhammed Numn hazretleri iki def bu muazzam beldeye (Burhnpra)
gittiler. Bu ehirde, ilim, sz, hl, keml ve ikml shibi Muhammed Fadl ve eyh s
(rahmetullahi aleyhleyhim) gibi byk ztlar vard. Mrin almalar netice vermeyip,
Nakibend yolu bu beldede reva bulmad. Hazret-i mmn huzruna geldi ve hakkati
anlatt. Hazret-i mm, nc def ayn ehirde insanlara dnimizin emir ve yasaklarn
tebli etmelerini emredip, Bu son ekil, inallah, eskilere benzemez buyurdular.
Hazret-i Mr emre uyarak tekrar Burhnpr ehrine gitti. Bu def orada byk kabul
grd. Sohbeti ve hli yle oldu ki, anlatlmas iin ayr bir kitap yazmak gerekir. Ksaca
sohbetine giden fakr olsun, zengin olsun, gfil veya huzr shibi olsun, sohbet ve
tasarrufunun tesrinden kendinden geerdi. Bazlar bu ak sarholuu kendisini
kapladnda, gayr-i ihtiyr elbiselerini yrtar, kendinden gemi bir hlde yerde
vuvarlanrd. Hatt bunlarn o hllerini grenler ayn hle derler, yerde yuvarlanrlard.
Bu byk velnin tasarruf mumelesi o hle ve dereceye ulat ki, o ehirdeki byk
limlerin talebelerinden ou gelip, onun talebeleri arasna girdiler. ou fsklar, Allah
telnn emir ve yasaklarna uyan tam bir mmin oldu. ok ayklar, muhabbet arb ile
kendinden getiler.
Mr Muhammed Numn anlatt: Bir gece ryda hocam mm- Rabbnyi grdm.
Bir yerden mbrek derghna gelmiim. Kapda bekliyorum. erden kp beni ayakta,
ba nne eik, muhta hlde grnce memnun oldu. ok tevecch edip, beni kucaklad
ve yanndakilere buyurdu ki: Mr, yoldan geldi. Harreti vardr. Meyve suyu getiriniz.
nme beyaz bir kse getirdiler. Hazret-i mm; Mr, bu kseyi al ve hepsini i ve ondan
hi kimseye bir damla verme! buyurdu. O meyve suyunu tamamen itim. Bundan sonra
mbrek hocam yzn kbleye dnp ellerini kaldrd ve; Ey Allahm! Muhammed
Reslullaha mahss olan nisbeti Mre nasb eyle! diyerek, dua etti ve ellerini mbrek
yzne srd. Sonra yine ellerini kaldrp; Y Rabb, bana mahss olan nisbeti de Mre
ihsn eyle dedi. Bu rydan uyannca, bunu hazret-i mma arz ettim ve tabirini
istirhm ettim. Cevap vermediler. Huzrlarndan ayrldm. Bir mddet sonra u mektbu
bana gnderdiler.
Birgn sabah namazndan sonra eshbmla oturuyordum. Gayr-i ihtiyr size
tevecch eyledim. Hissettiim zulmet ve bulanklklarn giderilmesine gayret ettim.
Bylece sizin keml hliniz ayn ondrd gibi oldu. Hidyet gneine verilen herey o
dolunaya aksetti. Hatt keml cihetinden fark kalmad. Ancak bundan sonra zarf
geniletmek ve geniledii kadar onu doldurmak kald. Uzun zaman bu mannn temsil
sretini, doruluunu gsteren bir yaknin hsl olmas iin, nazarmda tuttum. Bunun iin
Allah telya hamd ve krler olsun. Bu nimete kavumanz, grdnz ve tabirini
ok istediiniz o ry sebebiyledir. Allah telya hamd- senlar olsun ki, borcunuz
tamamen dendi ve vad edilen tahakkuk etti. Verilen sz yerine geldi. Temennimiz,
kavutuunuz bu kemle, insanlar da kavuturmanz ve o memleketin kyn, sahrasn
mbrek vcdunuzla aydnlatmanzdr.
Hakkaten Mr Muhammed Numn, hazret-i mmn eshb arasnda, mma ak
ve muhabbet ile balananlarn en nde geleni idi. Bu yzden Hindistandaki hret ve
hizmeti gne gibi aktr. Kendisine balananlar o kadar ok oldu ki, baz dmanlar
vaktin sultnna; Sizin saltanatnz, hudud ehriniz Burhnprda sona erer. nk orada
hazret-i Mr dedikleri bir dervi vardr ki, yzbin zbek talebesi svari hlde emrindedir.
Sultan tesr altnda kalp, hazret-i Mri Burhnprdan ard ve; Size niin hazret-i Mr
diyorlar dedi. O da; Ben seyyidim. Seyyide Mr derler. Hazret demelerinden rz deilim,
emrediniz demesinler buyurdu. Yzbin mridin varm dedi. Hazret-i Mr, tebessm
etti. Sultan, orada olanlara; Bakn, ben onunla konuuyorum, o ise glyor. Bu derviin
bbrlenmesini anlyorsunuz deil mi? dedi. Mri seven ve hrmet eden Mehabet Hn
orada idi. Sultnn szne katlm grnerek dedi ki: Onun std, memleketleri
halfelerine taksim etmitir. Bunu Burhnpra verdi. Bunun oradaki makam ve mertebesi
o derecededir ki, bizim ve sizin gibilerin orada varl hissedilmez. Sultan, Mehabet
Hnn da bu dervie dman olduunu sanp; Onu sana braktm dedi. Mehabet Hn,
Mr Muhammed Numn hazretlerini kendi evine gtrd, yaknlk ve muhabbet gsterdi.
eitli ziyfetler ikrm eyledi. Sz shibi kimseler ve dierleri, karnca ve ekirgeler gibi
hazret-i Mrin ziyretine geldiler. ok adaklar yapp, yerine getirdiler. Sultan bunu iitince,
Mehabet Hna kzd. O da; Pdihm, bu dervi be vakit namaz klar, baka hibirey
yapmaz diye arz etti. Pdih, Mrin Burhnprda kalmayp baehir Ekberbdda
bulunmay kabul ederse onu brakalm dedi. Mr hazretleri kabul etti ve Ekberbdda
oturmaya rz oldu. Orada tliblere ders vermeye balad.
Mr Muhammed Numn hazretleri, birgn dervilerden bir grupla, kendisini
sevenlerden birinin evine davet edildi. Mr, ev shibini huzruna arp; kramda ifrata,
arla gitmemesini syledi ve yemeklerde sakn hi pheli birey bulunmasn
buyurdu. O da elden geldii kadar ihtiytl hareket etti. Ama hazret-i Mrin yannda
kalabalk bir cemat bulunduundan, pekok kei ve koyun kestiler. Aniden, kesilen bu
hayvanlarn birinin eti zerinde saysz kurdlar peyda oldu. yle ki, bir anda etten kemie
getiler. Hazret-i Mre getirdiler; Bunun iin ok dikkat edin demitik. Bu kei, hellden
deildir. Allah tel bu kurdlarla bunu bize gsteriyor. Bununla beraber yine de aratrn
buyurdu. Aratrdlar. Anlald ki, bu kei, hayvan zekt toplama memru arkadann
zulmen alp, kendisine gnderdii ve ev shibinin bundan hi haberi olmad bir hayvan
idi.
Mrin muhlislerinden biri evlenmiti. Kaynpederi ona ok sert davranyor ve eziyet
ediyordu. Bu muhlis, sklarak, utanarak hlini hazret-i Mre arzetti. Hazret-i Mr ona acd
ve; Hi zlme, kaynpederin yaknda bu dnydan gider buyurdu. ki- gn sonra
ld ve o talebe onun errinden kurtuldu.
Mr Muhammed yle anlatr: Yine birgn Reslullah ryda grdm. Hazret-i Eb
Bekr de yannda idi. Buyurdular ki: Ey Eb Bekr! Olum Muhammed Numna de ki;
eyh Ahmedin makbl benim makblmdr. eyh Ahmedin merddu benim
merddumdur. Benim merddum da Allah telnn merddudur. Bu mjdeyi iitince,
son derece sevinip; Elhamdlillah ki, ben hazret-i mmn makblym. O hlde Allah
telnn da makbl oluyorum diye iimden geirdiimde, Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem) hazret-i Sddk- Ekbere buyurdular ki; Olum Muhammed Numna de ki;
Onun makbl olan, eyh Ahmedin de makbldr, benim de, Allah telnn da
makbldr. Onun merddu, eyh Ahmedin, benim ve Allah telnn merddumuzdur.
Yine birgn ryda, pdihlarn clus veya tebrik gnlerinde yaptklar gibi, bir
meydana byk bir adr kurulduunu grdm. Btn insanlarn yaad memleketler o
adrn altnda kalyordu. Dnydaki pdihlar, hkimler, memleketin idresini yrten
mirler ve devlet erkn hep orada bulunuyorlard. Kyler, ehirler, arlar, yollar, lm,
hayat, fakirlik, zenginlik, efendilik, hizmetilik hep orada... Btn o erkn, i yapmak iin,
adrn tepesindeki delie bakyorlar ve ardndan ikinci baklar dnyya ve
dnydakilere oluyordu. yapanlardan herbirine oradan bir i buyuruluyordu.
Hatrmdan, Ben de yukar bakaym, orada ne vardr ki, btn bu erkn oradan emir alp,
i yapyorlar diye geti. Bam kaldrdm ve bir gz attm. Grdm ki, adrn orta
direinin en st noktasnda bir pencere var ve hazret-i mm orada oturmu, mbrek
yzn o pencereye koymu, iret ediyor. Btn dnydaki devlet erkn, yapacaklar
ileri onun o iretlerinden anlyor, birbirine uyan ve uymayan ileri, hep o bir iretten
karp yapyorlard.
Yine birgn sabah namazndan sonra cmide oturmu murkabe ile megul
oluyorduk. Hocam ile kar karya oturmutuk. Bir ara bam meguliyetimden
kaldrdm. Grdm ki, hazret-i mmn yerinde Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem) oturuyor. zerimi bir heybet kaplad. Hemen bam nme edim ve kalb
meguliyetine mteveccih oldum. Bir mddet sonra, tekrar bam kaldrdm. Grdm ki,
hazret-i mm da, Server-i kinatn (sallallahu aleyhi ve sellem) yannda oturuyor. Tekrar
murkabe iin bam edim. Bir an sonra yine bam kaldrdm. Grdm ki, Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) yerinde hazret-i mm, hazret-i mmn yerinde de,
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) oturuyor. Tekrar murkabeye koyuldum. Bir
zaman sonra bam kaldrnca, iki yerde de Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
grdm. Biraz sonra ikisini de hazret-i mm buldum. Daha sonra grdm ki, hazret-i
mm yalnz olarak oturuyordu. Bu grdklerim ba gz ile olmutur. Ry ve vaka hli
deildir.
Hazret-i mmn Mektbt isimli cild, deer biilmez eserinde, Mr Muhammed
Numn hazretlerine yazlm ok mektuplar vardr. Bunlardan bir ksm aadadr.
... stdm Hce Muhammed Bk-billahdan (k.s.) iittim. Buyurdu ki, eyh
Muhyiddn-i Arab (rahmetullahi aleyhleyh) yazyor ki: Kermet ve hrikalar ok grlen
evliy, son nefeslerinde, bunlar gsterdiklerine piman olmutur. Keke hi kermetimiz
grlmeseydi demilerdir. Evliynn stnl, hrikalarn grlmesi ile llseydi,
bunlarn grnmesine piman olmak yersiz olurdu.
Sul: Vilyette, hrika grnmesi art olmaynca, hakki vel ile yalanc eyhler
birbirinden nasl ayrlr?
Cevap: Bu dnyda evliynn belli olmas lzm deildir. Doru ile yalancnn
karmas lzmdr. Bu dnyda hak ile btln, doru ile yanln karmas lzmdr.
Velnin, kendi vilyetini bilmesi de art deildir. Kendi vilyetini bilmiyen evliy ok idi.
Bunlar, bakalar nasl tanyabilir? Tanmalarna lzum da yoktur. Evet, peygamberlerin
(aleyhimsselm) hrikalar gstermesi lzmdr. Bylece, neb, neb olmyandan ayrlr.
nk, nebnin peygamberliini tanmak herkese lzmdr. Evliy, insanlar, kendi
peygamberinin dnine ard iin, peygamberinin mucizeleri kendilerine yetiir. Evliy,
eer dinden baka bireye arm olsayd, o zaman, hrikalar gstermesi elbette lzm
olurdu. Dne ard iin hrika gstermesi hi lzm deildir. Din limleri, herkesi,
kitaplarda yazlan emirleri yapmaa aryor. Evliy, hem buna aryor, hem de dnin
btnna davet ediyor. nce, dne aryor. Sonra Allah telnn ismini zikr etmei
gsteriyor. Her zaman, aralksz olarak, zikr-i ilhi ile olma ehemmiyetle istiyorlar.
Bylece vcdu zikr kaplayp, kalbde Allah teldan baka birey bulundurulmaz. Herey
yle unutulur ki, insan kendini ne kadar zorlasa, Allah teldan baka birey
hatrlayamaz. Bu iki trl davet iin, evliynn hrikalar gstermesine niin lzum olsun?
rd etmek, bu iki daveti yapmak demektir.
Hrikann, kermetin burada hi yeri yoktur. unu da syliyelim ki, uyank bir
talebe, tasavvuf yolunda ilerlerken, stdnn nice hrikalarn, kermetlerini hisseder. O
bilinmez yolda, her an, onun mededine ba vurup, hep yardmna kavuur. Evet, bakalar
iin hrikalar gstermesi lzm deildir. Fakat, talebesine her an kermet gstermekte,
hrikalar, st ste gelmektedir. Talebesi, stdnn hrikalarn his etmez olur mu ki, l
olan kalbine hayat vermektedir. Onu, mhedelere keflere kavuturmaktadr. Chiller,
ly diriltip, mezardan karma, byk kermet sanr. Bykler ise, l kalbleri
diriltmee, hasta rhlar tedvi etmee ehemmiyet verir. Sofiyye-i liyyenin
byklerinden, Hce Muhammed Pris: nsanlarn ou lleri dirilteni byk
bildiinden, Allah telya yakn olanlar, bunu yapmak istemeyip, l rhlar diriltmiler,
talebenin l kalblerini diriltmee almlardr. Dorusu da, kalbleri, rhlar diriltmek
yannda, lleri diriltmenin hi kymeti yoktur. Hatt abes, yan fidesiz eyle vakit gayb
etmek olur. nk, ly diriltmek ona birka gnlk mr kazandrr. Kalblerin
diriltilmesi ise sonsuz hayta kavuturur. Zten, Allah telya yakn olanlarn vcdlar
kermettir. nsanlar Allah telya davet etmeleri, Hak telnn rahmetlerinden bir
rahmettir. l kalbleri diriltmesi, hrikalarn en bydr. nsanlarn selmeti, onlarn
varl iledir. Mahlklarn en kymetlisi onlardr. Allah tel, onlar ile rahmet yadryor.
Onlar sebebi ile rzk gnderiyor. Onlarn szleri devadr. Acyarak bir baklar ifdr.
Onlar, cels-i ilhdir. Allah telnn ltuflar, ihsnlar, onlarn bulunduu yerden eksik
olmaz. Yanlarnda bulunanlar kt olmaz. Onlar tanyanlar mahrm kalmaz buyuruyor.
O bykleri, yalanclardan ayran farklarn en a; her szlerinin, hareketlerinin
dne uygun olmas, yanlarnda bulunanlarn kalblerinde, Allah telnn korkusu ve sevgisi
hsl olmasdr ve baka eylerden soumalardr. Evliy ile mnsebeti olanlarda, bu
almetler hsl olur. Mnsebetleri olmayanlar, zten hereyden mahrmdur. Fris beyt
tercmesi:
yilie elverili olmyan kimse,
Fidelenemez, Peygamberi de grse... (2. cild, 92. mektup)
Dier bir mektbunda sorulan baz sulleri u ekilde cevaplandrmtr.
Sul: Peygamberler (aleyhimssalevt) ve veller aleyhimrrdvn, hep derd ve
bel iinde yaad. Hatt; Bellar, mihnetler, enok peygamberlere, sonra evliyya, sonra
bunlara benziyenlere gelir buyuruldu. Hlbuki, ra sresi 30. yetinde melen; Size
gelen bellar, kabahatlerinizin cezasdr. buyuruldu. Bu yet-i kermeye gre,
derdlerin okluu, gnhn okluunu gsterir. Peygamber ve vel olmayanlarn, ok
sknt ekmesi cb eder. Dostlarna neden derd, bel veriyor? Dmanlar rahat ve
nimetler iinde, dostlar mihnetler, bellar iinde nasl olur?
Cevap: Dny, zevk iin, lezzet iin yaratlmad. hret, bunun iin yaratlmtr.
Dny ile hret, birbirinin zdd, tersidir. Birini sevindirmek, tekinin gcenmesine sebep
olur. Yan, birinde zevk aramak, tekinde elem ekmee sebep olur. O hlde, dnyda
nimetleri, lezzetleri ok olanlar, (bunlara lzm olan kr yapmazlarsa) hrette ok
korkacak, ok ac ekecektir. Bunun gibi dnyda (tehlikelerden saknd, ald hlde)
ok ac eken mmin, hrette ok lezzete kavuacaktr. Dnynn mr, hretin
uzunluu yannda, deniz yannda bir damla kadar bile deildir. Daha dorusu, sonu olan,
sonsuz ile llebilir mi? Bunun iin dostlarna merhamet ederek, sonsuz nimetlere
kavumalar iin, dnyda birka gn sknt ektiriyor. Dmanlarna, hle, istidrc
yaparak, biraz lezzet verip, ok elemlere srklyor.
Sul: Fakr olan kfir, dnyda da, hrette de sknt ekiyor. Bunun dnyda ektii
skntlar, hrette lezzete kavumasna sebep olmayacak. Bunun sebebi nedir?
Cevap: Kfir, Allah telnn dmandr. Sonsuz azb grmesi lzmdr. Dnyda,
ona azb yapmamak, kendi hline brakmak, ona iyilik, lezzet demektir. Hatt bunun iin,
Dny, kfirlerin Cennetidir buyuruldu. Kfirlerden bir ksmna, dnyda azb
yapmamakla iyilik ettikleri gibi, ayrca nimetler, lezzetler de verirler. Bir ksmna ise,
yalnz azb yapmamak ile iyilik edip, ayrca lezzetler vermezler. Bunlarn hep, hikmetleri,
fideli sebepleri vardr.
Sul: Allah tel, hereye kdirdir. Dostlarna, hem dnyda, hem de hrette
nimetler, lezzetler verseydi ve dnyda verdii lezzetler, hrette, bunlarn elem
ekmesine sebep olmasayd, daha iyi olmaz m idi?
Cevap: Bunun eitli cevaplar vardr:
1. Cevap: Dnyda, birka gn derd, bel ekmeselerdi, Cennetin sonsuz
lezzetlerinin kymetini anlamazlard ve ebed shhat ve afiyet nimetlerinin kymetini
bilmezlerdi. Alk ekmiyen, yemein lezzetini anlamaz. Ac ekmeyen, rahatln
kymetini bilmez. Dnyda bunlara elem vermek, sanki daim lezzetleri arttrmak iindir.
Bu elemler, bir nimet olup, chil halk denemek iin, byklere verilen nimetler, elem
olarak gsterilmektedir. Yabanclara elem eklinde gsterilen, dostlar iin nimettir.
2. Cevap: Bellar, skntlar, chil iin sknt ise de, bu byklere, sevdiklerinden
gelen herey, tatl olmaktadr. Nimetlerden lezzet aldklar gibi, bellardan da lezzet
duyarlar. Hatt, bel sdece sevgilinin arzusu olup, kendi istekleri karmad iin, daha
tatl gelir. Nimetlerde bu lezzet bulunamaz. nk nimetlerde, nefslerinin istekleri de
vardr. Bel gelince, nefsleri alamakta, inlemektedir. Bu bykler, bely nimetten daha
ok sever. Bel bunlara, nimetten daha tatl gelir. Bunlarn dnydan aldklar lezzet,
bellardan, musbetlerden gelmektedir. Dnyda derd ve bel olmasayd, bunlarn
gznde, dnynn hi deeri olmazd. Dnynn ac hdiseleri olmasayd, onu bo, abes
grrlerdi.
O hlde, Allah telnn dostlar, dnyda da, hrette de lezzetli ve sevinlidir.
Derdlerden aldklar lezzetler, hret lezzetlerinin azalmasna sebep olamaz. hret
lezzetlerini gideren, chillerin aradklar lezzetlerdir. Y Rabb! Dostlarna nasl ihsn
yapyorsun ki, bakalarna verdiin nimetler, bunlara da rahmettir. Onlara derd, elem
olanlar da, bunlara nimettir. Bakalar nimet gelince sevinir. Derd gelince zlr. Bu
bykler, nimetde de sevinli, derde de sevinlidir. nk bunlar, ilerin gzelliine,
irkinliine bakmyor, ileri yapann gzelliine bakmaktadrlar. O, gzellerin gzelidir.

leri yapan sevgili olduu gibi, ileri de sevgili olmakta ve tatl gelmektedir. Bu dnyda
herey, gzel olan yapcnn ii olduundan, derd ve zarar verse de, bunlara istedikleri ve
sevdikleri ey olmaktadr. Kendilerine tatl gelmektedir. Y Rabb! Bu nasl ltuf ve
ihsndr ki, bu gizli ve kymetli nimetleri, yabanclara sezdirmeden, dostlarna
gnderiyorsun! Bunlar, her an, kendi arzuna rz bulundurup, zevk ve lezzet iinde
tutuyorsun! Bakalarna derd, ayp, aalk olarak gnderdiklerin, bunlar iin ceml ve
keml oluyor. Bunlarn arzularn, arzu edilmiyen eyler iine yerletirdin. Dny lezzet ve
zevklerini, bakalarnn tersine olarak hret derecelerinin lezzetlerinin artmasna sebep
eyledin. Bu Allah telnn byk nimetidir. Dilediine ihsn eder. Allah tel byk
ihsn shibidir.
3. Cevap: Bu dny, imtihan yeridir. Burada hak, btl ile hakl haksz ile karktr.
Burada dostlarna skntlar, bellar vermeseydi, yalnz dmanlarna verseydi, dost,
dmandan ayrlr, belli olurdu. mtihann fidesi kalmazd. Hlbuki, gayba mn etmek
lzmdr. Dnynn ve hretin btn sedetleri, grmeden inanmaa baldr. Hadd
sresi, 25. yetinde melen; Allah tel, peygamberlerine, gaybdan, grmeden,
yardm edenleri bilmek iin... bu hl bildirilmektedir. Demek ki, dostlarn mihnet ve
bel iinde gstererek, dmanlarnn gznden saklad. Bylece dny, imtihan yeri
oldu. Dostlar, grnde belda, hakkatde ise, zevk ve lezzettedir. Dmanlar bylece
zarar ve ziyan etmektedir.
Peygamberlerin aleyhimssalevt muharebelerde dmanlarla dmesi de
byle olurdu. Bedr Gazsnda mslmanlar, Uhud Gazsnda kfirler galip gelmiti.
Allah tel bu hli, l-i mrn sresi, 140. yetinde bildirmektedir.
4. Cevap: Evet, Allah tel hereye kdirdir. Dostlarna hem dnyda hem de
hrette rahatlk verebilir. Fakat, deti byle deildir. Kudretini, hikmeti ve deti altna
gizlemei sever. lerini, yaratmasn, sebepler altnda gizlemitir. O hlde, dny hretin
aksi olduundan, dostlarn, hret nimetlerine kavumak iin, dnyda sknt ekmeleri
lzmdr. (Allah telnn dostlar, dertlere, bellara, tehlikelere kar tedbr alr.
Bunlardan kurtulmaa alr. Dayanlamayacak eylerden kanmak, peygamberlerin
snnetidir. Tedbirlere, almalara ramen baa gelen bellardan zevk alrlar. Derdlerden
zevk almak, yksek derecedir. ok az seilmilerin yapaca itir.)
Asl Cevap: Dertlerin, bellarn gelmesine sebep, gnah ilemektir. Fakat, bellar,
skntlar, gnahlarn af edilmesine sebep olur. O hlde dostlara, bellar, skntlar ok
vermek lzmdr ki, gnahlar kalmasn. Dostlarn gnahn, dmanlarn gnahlar gibi
sanmamaldr. yilerin, iyilik etmek olarak bildikleri eyleri, dostlar, gnah ilemek
bilirler buyuruldu. Bunlardan gnah ve kusur sdr olsa da bakalarnn gnahlar gibi
deildir. Yanlmak ve unutmak gibidir. Niyet ederek, karar vererek yaplm deildir. dem
(aleyhisselm) iin, Th sresi, 115. yetinde melen, deme nce syledik. Fakat
unuttu. Azm ile karar ile yapmad. buyuruldu. O hlde, dostlara gelen dertlerin,
bellarn, musbetlerin ok olmas, gnahlarn ok af edildiini gsterir. Gnahlarn ok
olduunu gstermez. Dostlarna ok bel vererek, gnahlarn af eder, temizler. Bylece
bunlar, hret skntlarndan korur. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) lm hlinde,
iddet ve skntda iken, Ftma (rahmetullahi aleyhnh) babasn ok sevdii ve ok
acd iin Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Ftma, benden bir
paradr. buyurmu olduu iin, o da sklyor, kvranyordu. Kznn bu hlini grnce,
onu teselli etmek iin: Babann ekecei sknt, ancak bu kadardr. Baka hibir
sknt grmez! buyurdu.
Cehennemdeki ok iddetli azblarn, birka gnlk sknt ile giderilmesi ve
gnahlarn temizlenmesi iin dnyda sebepler gnderilmesi ne byk nimettir. Dostlara
bu mumele yaplrken, bakalarnn gnahlarnn hesabn hrete brakyorlar. O hlde
dostlara dnyda ok dert ve bel vermesi lzmdr. Bakalar, bu ihsna lyk deildir.
nk, byk gnah ilerler, yalvarmaz, boyun bkmez, alamaz ve Ona snmazlar.
Gnahlar sklmadan ilerler ve kasd ile plnlayarak ilerler. Hatt inat edercesine ilerler.
Hatt, Allah telnn yetleri ile alay edecek, inanmyacak kadar ileri giderler. Ceza,
suun byklne gre deiir. Gnah kk olur ve sulu boynunu bkp yalvarrsa,
bu su, dny dertleri ile af olunabilir. Fakat, gnah byk, ar olur ve sulu inadc,
saygsz olursa, bunun cezas hrette sonsuz ve ok ac olmak lzm gelir. Nahl sresi,
33. yetinde melen; Allah tel, onlara zulmetmez. Onlar, kendi kendilerine
zulmedip, ar cezalar hak ettiler buyuruldu.
(Gnah, Allah telnn emirlerini yapmamak, yasak ettiklerinden saknmamakdr.
Emir ve yasaklar, mslmanlaradr. mn olanlaradr, mn olmayanlar, inanszlar emr
vermekle, ibdet ettirmekle ereflendirmedi. Onlar, hayvanlar gibi, her istediklerini yapar,
gnah olmaz. Bunlar, ibdet yapmadklar iin ve gnah iledikleri iin, dnyda azb
ekmezler. Her trl nimete kavuurlar, istediklerini aldklarn elde ederler. Yalnz,
zlim olanlar, mahlklara eziyet verenleri, dnyda cezlarn eker. Kfirlere, yalnz bir
emir verilmi, onlardan yalnz birey istenilmitir. Bu bir emir, mn etmeleri, mslman
olmalardr. nanmyanlar, bu emri dinlemedikleri iin, biricik su ilemi oluyorlar. Fakat
bu su, en byk sutur. Bu suun cezas, pek byk, ok ac ve sonsuzdur. Dnyda
byle ceza olamaz. Bu sonsuz ceza, bunlara hrette, Cehennemde verilecektir.)
Diyorsunuz ki, chiller, ahmaklar, (namaz klanlarla, oru tutanlarla dinin emirlerine
uyanlarla) alay ediyor. (Bunlara gerici diyor.) Allah, dostlarna niin dertler, bellar
gnderiyor? yilikler, nimetler vermiyor? Biz Onun emirlerini yapmyoruz. Bize ceza
verse ya? Oh! Biz rahat, istediimiz gibi zevk, saf ediyor, keyif sryor, hle ile yalan ile
dnynn tadn karyoruz. Sizler, namazla, orula vakit geiriyor, dny zevklerinden
kayor, sknt iinde yayorsunuz! Bu skntlar yetimiyormu gibi, Rabbiniz, dertleri,
bellar da size veriyor. Mslmanlk sedet yolu olsayd, siz bizden daha rahat, daha
tatl, daha mesd yaardnz diyorlar. Byle baya szlerle, bu sevgili kullara
inanmyorlar.
nanmyanlar, insanlarn en iyisine de byle sylerdi. Furkan sresi, 7. yetinde
melen; Kfirler: Bu nasl Peygamberdir? (sallallahu aleyhi ve sellem) Bizim gibi
yiyip iiyor, sokaklarda geziyor. Peygamber olsayd, kendisine melek gelirdi.
Yardmclar olur, bize onlar da haber verir. Cehennem ile korkuturlard. Yhud,
Rabbi, para hazneleri gnderir, yhud, meyve baheleri, iftlikleri olur.
stediini yerdi dediler... buyuruldu. Bu gibi szler, hrete, Cennete, Cehenneme
inanmyanlarn, ilerisini gremiyenlerin szleridir. Cennet nimetlerinin, Cehennem
azblarnn sonsuz olduunu bilen kimse, dnynn birka gnlk bellarna, skntlarna
hi ehemmiyet verir mi? Bu dertlerin, sonsuz sedete sebep olacan dnerek, bunlar
nimet olarak karlar. Chillerin szlerine aldr etmez. Dertler, bellar ve skntlar,
muhabbetin ve sevginin amayan hidleridir. Ahmaklarn bunu anlamamasnn ne
ehemmiyeti olur. En iyisi, byle chillerle konumamal, onlar dinlememelidir.
6. Cevap: Bel, kemend-i mahbbdur (sevgilinin, kn kendine ekmek iin
gnderdii kemenddir). klar, sevgiliden baka eylere bakmakdan koruyan bir kam
gibidir. klar, sevgiliye dndrr. O hlde, derdlerin, bellarn dostlara gnderilmesi
lzmdr. Bellar, dostlar, sevgiliden baka eylere dkn olmak gnahndan korur.
Bakalar, bu nimete lyk deildir. Dostlar, zorla sevgiliye ekerler, istediklerini, dert ve
bel ile ekerler ve onu mahbbluk derecesine ykseltirler. stemediklerini, babo
brakrlar. Bunlarn iinden, sedet-i ebediyyeye lyk olan, kendisi doru yola gelip,
alarak, uraarak, ltf-u ihsna kavuur. Byle yapmayan, bana gelecekleri
dnsn!
Grlyor ki, seilenlere bel ok gelir. alanlara, uraanlara o kadar ok gelmez.
Bunun iindir ki, seilmilerin resi, beenilmilerin, sevilmilerin ba tc olan
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Benim ektiim ac gibi, hibir
peygamber ac ekmedi! buyurdu. O hlde, dert ve bellar, yle usta bir klavuzdur ki,
dostu dosta, amadan kavuturur. Sevgiliden bakasna bakmakla onu lekelemekten
korur. Ne kadar alr ki, klar, haznelere ve milyonlara mlik olsa, hepsini verip, derd
ve bel satn alr. Ak- ilhden haberi olmayan, derd ve beldan kurtulmak iin, milyon
harceder.
Sul: Bazan dostlar, dert ve bel gelince zlyor, istemedii anlalyor. Bunun
sebebi nedir?
Cevap: O znt ve isteksizlik, grntedir. Tabatten, maddesindendir. Bu
isteksizliin fideleri vardr. nk, bu isteksizlik olmasa, nefs ile cihd, dmanlk
edilemez. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) vefat edecei zaman, grlen
sknts, nefs ile cihdn son paralar idi. Bylece, son nefesi de dman ile mcdelede
gemi oldu. lm nnda en iddetli mcdeleyi yapt. nsanlk sfatlar, tabiat istekleri
kalmad. Mbrek nefsini tam itate, hakk itminna getirdi.
O hlde bel, ak ve muhabbet pazarnn dellldr. Muhabbeti olmyannda delll ile
ne ii olur. Dellln buna ne fidesi olur ve bunun gznde dellln ne kymeti vardr?
7. Cevap: Bel gelmesinin bir sebebi de, doru klar, dost grnen yalanclardan
ayrmaktr. Doru olan k, beldan lezzet alr, sevinir. Yalanc ise, ac duyar, szlanr.
Muhabbetin tadn tatm ise, hakk ac duymaz. Ac duymas grntedir. klar, bu iki
acy birbirinden ayrr. Bunun iindir ki, Vel, velyi tanr buyurmulardr. (2. cild, 99
mektup)
Allah telya hamd olsun ve Onun setii kimselere selmlar olsun! Kymetli
seyyid kardeim! Dikkatle dinleyiniz! yi dnceli olan kardelerimizin dertlerden
kurtulmamz iin, her reye ba vurduklarn, hibirinin fide vermediini haber aldm.
Allah telnn yarattklarnda, gnderdiklerinde hayr, iyilik vardr. hads-i
erfi mehrdur. nsan olduumuz iin, bamza gelenlerden, bir aralk zlmtk,
iimiz sklmt. Birka gn sonra, Allah telnn ltfu ile znt ve skntlar gitti, hi
kalmad. Onlarn yerine sevin, genilik geldi ki, bizimle uraanlar, Allah telnn
istediini istemekte ve yapmaktadrlar. Byle olunca, sklmann, zlmenin yersiz olduu,
Allah tely seviyorum diyenin byle olmamas gerektii anlald. nk sevene,
sevgilinin gnderdii aclarn da, Ondan gelen iyilikler gibi sevgili ve tatl olmas lzmdr.
Sevgilinin iyilikleri tatl geldii gibi, Onun actmas da tatl gelmelidir. Hatt, Ondan gelen
aclarda, tatllardan daha ok lezzet bulmaldr. nk aclar, skntlar nefse tatl gelmez.
Nefs, byle eyleri istemez. Her bakmdan gzel olan, hereyi gzel olan Allah tel, bu
kulunu incitmek dileyince, Onun irdesi, istei, bu kula elbette gzel gelmelidir. Daha
dorusu, bundan zevk almaldr. Bizimle uraanlarn diledikleri, istedikleri, Allah
telnn dilediine uygun olduu iin ve bunlarn dilekleri, O sevgilinin dilediini gsterdii
iin, bunlarn diledikleri ve yaptklar da, elbette gzeldir ve tatl gelmektedir. Sevgilinin
iini gsteren bir kimsenin ii de, sevene sevgilinin ii gibi, sevimli ve tatl gelir. Bunun
iin bu kimse de, sevene sevgili olur. alacak eydir ki, bu kimsenin verecei aclar,
skntlar, ne kadar ok olursa, sevenin gzne o kadar ok tatl grnr. nk, onun
verdii skntlar, sevgilinin dman gibi olduunu gstermektedir. Bu yolda akl gidenlerin
ilerine akl ermez. Demek ki, o kimseye karlk yapmak, onu kt bilmek, sevgiliyi
sevmee uymaz. nk o kimse, sevgilinin ilerini gsteren bir ayna gibidir. Bizimle
uraanlar, incitenler, bakalarndan daha sevimli grnyorlar. Kardelerimize,
dostlarmza syleyiniz! Bizim iin zlmesinler, sklmasnlar. Bizi incitenleri kt
bilmesinler. Onlara ktlk yapmasnlar! Bunlarn yaptklarna sevinseler, yeridir. Evet,
dua etmekle emr olunduk. Allah tel, dua edenleri, Ona boyun bkenleri ve
yalvaranlar, szlyanlar sever. Byle yapmak, Ona tatl gelir. Bellarn, skntlarn gitmesi
iin dua ediniz! Af ve fiyet iin yalvarnz!
O kimsenin incitmesi, sevgiliyi dman gibi gstermektedir dedim. Evet nk,
sevgilinin dmanl, dmanlar iindir. Dostlarna dmanl, grntedir. Bu ise,
merhametini, acmasn bildirmektedir. Byle dman grnmesinin, sevene nice fideleri
vardr ki, anlatlmakla bitmez. Bundan baka, dostlarna dmanlk gibi grnen iler
yapmas, bunlara inanmyanlar harb etmekte, onlarn bellarna sebeb olmaktadr.
Muhyiddn-i Arab, rifin niyeti, maksad olmaz buyuruyor. Yan Allah tely tanyan
kimse, beldan kurtulmak iin, bireye bavurmaz; demektir. Bu szn ne demek
olduunu iyi anlamaldr. nk, dert ve bellarn, sevgiliden geldiini, Onun dilei
olduunu bildirmektedir. Dostun gnderdii eyden ayrlmak ister mi ve o eyin geri
gitmesini zler mi? Evet dua ederek, gitmesini syler. Fakat, dua etmee emr olunduu
iin, bu emre uymaktadr. Yoksa, gitmesini hi istemez. Ondan gelen hereyi de sever,
hepsi kendine tatl gelir. Doru yolda bulunanlara, Allah tel selmet versin! mn. (3.
cild, 15. mektup)
1)
2)
3)
4)
Hadart-l-Kuds; sh. 299

Zbdet-l-makmt; sh. 326
Mektbt- mm- Rabbn; 2. cild, 92 ve 99. mektup, 3. cild, 15. mektup
MRZ HSMEDDN AHMED:

Hindistanda yetien evliynn byklerinden. smi, Hsmeddn Ahmeddir. Babas
ilimler haznesi mehr Kd Nizmddn Bedahdir. Doum yeri ve trihi kesin olarak
bilinmemektedir. 1043 (m. 1634) senesinde vefat etti. Kabri, Delhide Hce Bk-billah
hazretlerinin trbesinin yanndadr.
Hazret-i Hce Muhammed Bk-billahn yksek talebelerindendir. mm- Rabbn
hazretlerinin bykln de herkesten iyi bilir idi. 992 (m. 1584) senesinde takdr-i ilh
ile Hindistan sultnnn vlilerinden oldu. Fakat daha sonra makam ve mevkii
mnsebetiyle kalbi sklp, dima fakirlerin, vellerin sohbetlerini arzu eder oldu. Dima
yalnzlk ve bir keye ekilmeyi isterdi. O gnlerde Mvernnehre giden Hce
Muhammed Bk-billahn sohbetleriyle ereflenmek zere o da Mvernnehre gitti.
Kalbinden dny ve makam sevgisini karp, Bk-billah hazretlerine talebe oldu.
Zenginlik perdesini yrtp, brhim Edhem gibi eski bir elbise giyerek, vlilii, zenginlii,
makam ve itibr brakt. Zamnn sultn kendinden memnun idi. eyh Ebl-Fazl Rkns-saltanatn buna kar bir yaknl da vard. h ve vezr, Hsmeddn Ahmedin bu
dnydan uzak hlini brakp eski makmna gelmesini istiyorlar, hatt sebep olanlara,
kzyorlard. Birok kimseler bu mesd zta gelip, eski makmna dnmesini istediler.
Fakat, o, Allah telnn tevfk ve dilemesi ile himmet ayan en doru caddeye
koymutu. Onlarn bu isteklerini kabul etmedi. Hce Muhammed Bk-billah
Mvernnehrden dnnce, yksek huzr ve sohbetlerine devam etti. Muhammed Bkbillah (k.s.), Hsmeddn Ahmedi cell yolundan terbiye etti. Zhirde sertlik gsterip,
kalbden ona muhabbet besledi. iir:
Yz gzel olann naz da ne gzeldir.
Bir gzyle kovarsa dieri ile gel der.
Bir gzyle saysz naz eder, cilve eder
Dieriyle dima yeniden zr diler.
Senelerce Hce Muhammed Bk-billah hazretlerinin hizmetinde, doruluk ve
teslimiyet iinde bulundu. Huss tevecch ve ihsnlarna kavutu. Tasavvufun yksek
derecelerine ulat. Hce Muhammed Bk-billah; talebe yetitirmesi, Allah telnn
dnini ve sevgili Peygamberimizin gzel ahlkn anlatmas iin ona iczet verdi.
Hsmeddn Ahmed bu vazfeye lyk olmadn belirterek, bundan affedilmesini istedi.
Hce Muhammed Bk-billah hazretleri de zrn kabul edip yanndan ayrmad. Hatt,
Muhammed Bk-billahn vefatnda yannda bulundu. Vefat nnda talebelerinin
byklerinden ondan bakas yoktu. Tekfin (kefenlenme), techiz ve defin hizmetlerini o
yapt. Hce Muhammed Bk-billah hazretlerinin vefatndan sonra, onun derghnda
bulunanlara ve hocasnn oullarna hizmette bulunup, ok alt ve almalarnn
mkfatn da buldu. Hocalarnn oullar, onun almasnn bereketi ile fazlete ve
kurtulua kavutular. mm- Rabbn hazretleri, hocalarnn oullarna gnderdii bir
mektupda (1. cild, 266. mektup), Hsmeddn Ahmede teekkrlerini u szleriyle
bildirirler: ... Marifetler shibi Hce Hsmeddn Ahmede, Allah tel bizim
tarafmzdan ok iyi karlklar versin ki, sizlere kar olan vazfemizi, borcumuzu zerine
alarak, kapnza kul olmakla, hizmetinizde almakla ereflenmekde, bylece rahat nefes
almamza sebep olmaktadr. Beyt:
Vcdumun her zerresi dile gelse de,
krnn binde birini yapamam yine!
Hce Muhammed Bk-billah hazretlerine kar byk muhabbet ve ak beslerdi.
Birok deflar, Hazret-i Hcemize verilen huss nisbetlerden byk bir nisbet vard ki,
Hz. Hce vefatlarndan sonra onu, mbrek nurlu kabirlerini ziyrete gittiimde bana
ihsn eylediler derdi.
Hce Hsmeddn Ahmed, ilim, irfn ve yksek hller shibi bir zt idi. Hergn
sabah namazn Frz-bd mescidinde klar, bir iki saat kbleye kar dnm olarak
oturur, Allah telnn gzel isimlerini syler ve murkabede bulunurdu. Sonra Duh
(kuluk) namazn klar, hocasnn ehrin dndaki nurlu ve feyzli kabrine gider, btn
gn orada Kurn- kerm okumakla ve ibdetle geirirdi. Hergn Kurn- kermden

onbe cz (yan yarsn) okur, mikt-l-mesbih adl hads-i erf kitabndan birok
hads-i erfleri mtla ederdi. kindi namazn da orada kldktan sonra bazan evine
dner, bazan da ehir dnda bir keye ekilip, ibdet etmekle megul olurdu. Eer
evine bir misfir gelse, kendisine haber gnderirler, hemen evine dner ve gelen
misfirlerle tatl sohbet ederdi. Zenginlie gnl balamaktan ve zenginlerle sohbet
etmekten nefret ederdi.
mm- Rabbn hazretlerine kar da, yksek muhabbeti ve ball vard. Hatt
byk olunu terbiye iin, mm- Rabbn hazretlerine gndermiti. Her tandn,
mm- Rabbnnin (k.s.) hizmetine, sohbetine ve derslerine sarlmaa tevik ederdi.
mm- Rabbn hazretleri vefat edince ok zlm, Muhammed Him-i Kemye
yazd basal mektbunda zntsn yle belirtmiti: Allah tel o zhir ve
mnev kemllerin, fazletlerin topland yer olan zt (mm- Rabbn), dostlarn
kalblerinin ve gzlerinin eylesin. O evliylarn snann ayrlk acs, hangi kelime ile
anlatlabilir ki, yalnz onu tanyanlara deil, btn mslmanlara yazk oldu. mn olan
herkes, cieri yakan bu hdiseden alamal, szlamaldr.
mm- Rabbnye balln da, yazm olduu u mektbu ile dile gitirmektedir:
Yksek ird ve hidyet mesnedinizin feyz nrlar ve ifde bereketleri artsn. Size ok
muhta olduumu bildirdikten sonra, yksek hatrnzda olsun ki, merhamet ederek
gnderdiiniz ok kymetli mektbunuzu okurken mest oldum, kendimden getim. Rhsat
hakknda yazdklarnza ne denilebilir. Ne gzel hller ne ak beynlar zhir oluyor. Eer
bu arada hizmetilerinizin istek ve niyetlerini kabul ederseniz, bu virane Delhiyi melek
sfatl vcdunuzun bereketi ile nrlandrnz. Buradaki geri kalmlar ilerletiniz.
Allah tel sizi sevenleri ve istiyenleri, en ksa zamanda mbrek nurlu yznz
grmekle sevindirsin. Kulaklar dinlemekle zevk aldklar gibi, gz de kendi hissesine
kavusun. Daha fazla ne yazbilirim! Syeniz, tesriniz uzun olsun. mn.
Hce Hsmeddn Ahmed, Allah telnn dninin emirlerine ok bal idi. mm-
Rabbn hazretlerinin talebelerinden Muhammed Him-i Kem yle anlatr: Yksek
hocamz mm- Rabbnnin sohbetiyle ereflenmek zere Burhnprdan Serhende
gidiyordum. Delhiye vardmda Hce Hsmeddn Ahmedin sohbetine ve hizmetine
kavutum. Bu fakire; ok iyi ettin, ihtiy yzn, ird sahiplerinin hizmetlerinin
kapsna evirdin. Szn dorusu udur ki, bugn Allah tely isteyenleri terbiye edip
yetitiren onlar gibi (mm- Rabbn) birisi yoktur. nk din ilimlerinde yksek derece
shibi ve kendisine uyulan bir zttr. Tasavvuf yolundaki btn makamlara kavutular.
Herbirinde tam marifet shibi oldular buyurdu.
Muhammed Him-i Kem anlatr: Hce Hsmeddn Ahmed, bu hizmetilerine
ltuf ve merhamet ederek ok kymetli mektuplar gnderdi. Hocamz mm- Rabbnnin
(k.s.) hizmetinde bulunduum srada, birka gnde mektbu gelir ve o mektuplarda;
Hocamza hizmeti ok azz tutmay, sohbetlerinde cb eden her eye dikkat ve riyet
etmeyi nashat ederdi. Bazan ryda ve hl esnasnda da gelir, eit eit nashatler
ederdi. Bu dostunun iirlerini severdi. Gnderdii iirli mektuplarda, bu fakirden de iir
isterdi. Bir yolculuk esnasnda onlarn hizmetine kavutum; Bizim bilmediimiz yeni
iirleniz yok mu? diye sordu. Bu rubaiyi okudum:
Bizim bu mazlum bahtmz adlete kavumad.
Bir ak ateimiz vardr kimse ona ulamad.
Yzlerce iri dikenli yollardan getik amma
Bir def muradmza kavumak mmkn olmad.
Bu iiri hllerine uygun bulup ok beendiler.
Hicaza gitmeyi ok arzu ettiklerini anlaynca da, u rubiyi yazp gnderdim:
Kalb, kbleyi gsteren pusula olmadka,
Vcd, Kabe yolunun bedeli olmadka,
Kalmak iin kendinde bu ten kuvvet bulamaz,
Hicz topraklarn kehribar bulmadka.
Bu rubaimi de ok beendi. Birgn onlarn yannda idim. Orada bulunanlardan biri,

zamnn zenginlerinden, vli ve mirlerinin nndan, ereflerinden konuup, fakir
kimselerden bahsetmedi. Hz. Hce Hsmeddn Ahmed buyurdu ki: Ey kardeim! Bu
sz, bu zamandaki fukara hakknda bir ilh hikmet tayor. nk eski zamanlardaki
fakirler, dnydan ve dnyy isteyenlerden uzak dururlard. Saknrlard. Her ne kadar
zenginler onlara yaklamak isteseler dahi, onlar zenginlerin sohbetinden kaarlard. Bu
zamandaki fakirlerin ou; bir ihtiyc olup gelen zenginlerle bir arada oturup, muhabbet
etmek isterler. Bylece fakirlerin zenginlerden uzak kalma hli bozulur.
Nakledilir ki: Bir Ramazan aynn son on gnnde, Hce Hsmeddn Ahmed (k.s.)
itikfta idi. Ayn yirmidokuzuncu gn ikindiden sonra buyurdu ki: Akamdan sonra bir
yere gidelim. nk yarn bayramdr ve oru tutmak haramdr. Akam olunca mescidden
ktlar. Genlerden bir grub, bir mddet ge bakp ay aradlar fakat gremediler. Hce,
yanlarna gelir gelmez ay grnd. Bu da Hce Hsmeddn Ahmedin bir kermetiydi.
mm- Rabbn hazretlerinin, Mirz Hsmeddn Ahmede yazm olduu, birinci
cild, ikiyzyedinci mektbunda buyuruyor ki: Herhalde uzakda kalan bu kardelerinizi
unuttuunuz anlalyor. Evet, yaknda bulunmann, kalblerin birlemesinde byk tesri
vardr. Bunun iindir ki, hibir vel bir Sahbnin derecesine ykselemez. Veysel Karn, o
kadar n yksek olduu hlde, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) hi grmedii
iin, Eshb- Kirmdan en aa olann derecesine yetiemedi. Abdullah bin Mbrek
hazretlerinden soruldu ki; Hz. Muviye ile mer bin Abdlazzden hangisi daha
yksektir? Cevb olarak: Muviye (rahmetullahi aleyh), Reslullahn (sallallahu aleyhi
ve sellem) yannda giderken atnn burnuna giren toz, mer bin Abdlazzden kat kat
daha yksektir buyurdu.
Burada bulunanlarn hepsi iyiyiz. Allah telya bunun iin, belki btn nimetleri
iin hamd ve krler olsun. Nimetlerinin en by olan, mslman yapt iin ve
mahlklarn en iyisinin yolunda bulundurduu iin, ne kadar ok hamd edilse yine azdr.
nk Onun yolunda bulunmak, iyiliklerin ba, kurtulmann resi, dny ve hret
sedetlerinin kapsdr. Allah tel Peygamberlerin en stn hrmetine bizleri ve sizleri
her zaman bu yolda bulundursun. mn. Fris msra tercmesi.
budur, bundan bakas hidir!
Birinci cild, ikiyzkrksekizinci mektupda buyuruyor ki; Amellerini, ibdetlerini
kusurlu grmek, Allah telnn nimetlerinin en byklerindendir.
kinci cild, onyedinci mektupda buyuruyor ki: nce, Allah telya hamd ve
Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem) salevt eder, size de dua ederim. Yazlarmla
sizi rahatsz ediyorum. Bamza gelenlere sabr tavsiye buyurduunuz, kymetli mektbu,
eyh Mustafa getirdi. Okumakla ereflendik. Hepimiz, Allah telnn mlkyz. Hepimiz,
Onun huzruna gideceiz! Bamza gelenler, grn de ok yakc, ok acdr. Fakat,
hakkatde ilerletici, ykseltici illardr, (illar, elbette ac olur). Bu aclarn, dnyda
sebeb olduu fideler, hretde beklediimiz nimetlerin yzde biri olamaz. O hlde evld,
Allah telnn byk bir ihsndr. Yaadklar mddete, insan, ok fidelerini grr.
lmleri de, sevb kazanmaa, ykselmee sebeb olur. Byk lim Muhyissnne
(Nevev) (rahmetullahi aleyhleyh), Hilyet-l-ebrr ismindeki kitabnda diyor ki:
Abdullah bni Zbeyr (rahmetullahi aleyh) halfe iken, tn hastal oldu. Bu tunda,
Enes bin Mlikin (rahmetullahi aleyh) seksen ocuu ld. Kendisi, Peygamber
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) hizmetisi idi ve bereket, bolluk iin duasn
almd. Abdurrahmn bin Eb Bekr Sddkin (rahmetullahi aleyh) bu tnda krk ocuu
lmd. nsanlarn en iyisi, en kymetlisi olan Eshb- Kirma (aleyhimrrdvn) byle
yaplnca, bizler gibi gnah ok olanlar, hesaba dhil olur mu? Hads-i erfde buyuruldu
ki; Tn, eski mmetlere, azb olarak gnderildi. Bu mmet iin ehd olmaa
sebebdir. Dorusu, bu vebda lenler, alacak bir huzur, Allah telya tevecch
iinde lyor. Bu bel gnnde, insan bu mbrek cemate karmaa hevesleniyor.
Onlarla birlikde, dnydan ayrlp, hrete gitmee zeniyor. Tn bels, bu mmete
gazab, azb gibi grnmekde ise de, i yz rahmetdir. Meyan eyh Thir dedi ki, tn
gnlerinde, Lhorda, bir kimse sesler duyduunu ve; Bu gnlerde lmiyene yazklar
olsun! dediklerini syledi. Evet yledir! Bu ehdlerin hline dikkat olunduu zaman,
alacak hller, anlalamyan iler grlyor. Byle ikrmlar, yalnz Allah tel iin
cann fed edenlere mahssdur.
Efendim! ok sevgili olumun ayrl, pek byk musbet oldu. Beni yakd. Bu
kadar yakan bir elem, kimsenin bana gelmemidir. Fakat, Allah telnn bu felket
karsnda, kalbi zaf olan bu fakre ihsn eyledii sabr ve kr nimeti de, en byk
ihsnlarndan olmudur. Allah teldan dilerim ki, bu musbetin karln dnyda
vermesin. Hepsini hretde versin! Bu dilein de, yreimin darlndan olduunu bilmez
deilim. nk, Onun rahmeti sonsuz, merhameti boldur. Dnyda da, hretde de bol
bol vericidir. Kardelerimizden umarz ki, son nefesde mn ile gitmemize ve insanlk cb
yapdmz kusurlarn af edilmesine dua buyurarak yardm ve imdd edeler. Y Rabb, bizi
affet, doru yoldan ayrma! Kfirlere kar korunmakda yardmcmz ol! mn. Size ve
hidyetde olanlara selm ederim.
nc cild, yzyirmibirinci mektupda buyuruyor ki; Peygamberlere uymadan
yalnz riyzet (nefsin istemediklerini yapmak) ekmekle hsl olan hller, altn yaldzla
rtlen bakr gibi veya ekerle kaplanan zehir gibidir. Bakrla kark altn saf hlde
ayrmak iin nefs-i emmrelikten (ktlkleri emretmek) kurtarp, itminna kavuturmak
iin peygamberlere uymak lzmdr. Hakk hkim ve tabb olan Allah tel,
peygamberleri ve bunlarn dinlerini nefs-i emmreyi ykmak, azgnlktan kurtarmak iin
gnderdi. Onu ykmak, belki slh etmek, kurtarmak iin bu peygamberleri emretmekten)
kurtarp, itminna bildirdi. Peygamberlere ve onlarn dninin emirlerine uymadka,
binlerce riyzetler (nefsin istemediklerini yapmak) ve mchedeler (nefsin istediklerini
yapmamak) yaplsa, nefsin emmrelii (ktlkleri emretmesi) kl kadar azalmaz. Tersine
azgnl artar, onun hastaln giderecek yegne il, peygamberlerin getirmi olduu
dinlerdir. Bundan baka hibirey nefsi felketten kurtaramaz.
1) Zbdet-l-makmt; sh. 78-86
2) Mektbt- mm- Rabbn; 1. cild, 207. 248 ve 266. mektup; 2. cild, 17.
mektup; 3. cild, 121. mektup
3) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 871, 886, 950, 1014
MOLLA ABDLVEHHB BN TCDDN:
Osmanl devri limlerinden. smi, Abdlvehhb bin Tcddn olup, Molla
Abdlvehhb diye tannr. Kk Tcddn Efendinin oludur. 950 (m. 1543) senesinde
dodu. Doum yeri bilinmemektedir. 1014 (m. 1605) senesi Rabul-hr aynda
stanbulda vefat etti. Kabri sur iinde Sar Grz Mescidinin avlusundadr.
Molla Abdlvehhbn babas Kk Tcddn Efendi de zamnn limlerinden idi.
Abdlvehhb ilk tahslini babasnn huzrunda yapp, bundan sonra o zamnn mehr
limlerinin ders ve sohbetlerinde bulundu. lim renmek hussunda istidt ve
kabiliyetinin fevkalde olduu grlnce, ivi-zde Efendinin derslerine gnderildi.
Ondan ve eitli medreselerdeki mderrislerden okuyarak yetiti. Zamnn limlerinden
oldu. lk olarak 990 (m. 1582) senesinde, Mderris-zde Efendi yerine Ksmpaada
mderris olarak vazfeye balad. Sekiz sene sonra Sahn- semn medreselerine tayin
edildi. ehzde ve Sleymniye medreselerinde de vazfe yaptktan sonra, 1003 (m.
1594) senesinde Manisada Sultan Murd Medresesinde mderris, sene sonra am
kads oldu. Bir sene sonra Bursaya nakledildi. ki sene sonra Khire kads olarak
vazfelendirildi. 1011 (m. 1602) senesi Recep aynda stanbul kads oldu ise de, ayn
sene iinde emekliye ayrld. sene sonra da vefat etti. Molla Abdlvehhb Efendi (r.
aleyh), iffet ve dorulukla mehr idi. Gayet ho ve sevimli bir hli vard. Hkmlerinde,
kesin, kat ve kararl idi. stikmet shibi olup, dnimizin emirlerine son derece bal idi.
srftan hi holanmazd. Uygunsuz durumlar karsnda, gerektii yerde sert davrand
bile olurdu. Kendisi de isrftan son derece kanr, gayet sde olarak yaard. nsanlara
rnek olan bir hli vard. ok edebli, slih, cmert, merhametli ve cana yakn bir zt idi.
Dostluunda sdk idi.
1) akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 500
2) Sicilli Osmn; cild-3, sh. 404
MOLLA ABDRRAF:
Osmanl limlerinin mehrlarndan. smi, Abdrraf bin Muhammed bin mer bin
Hamza olup, byk lim Molla Arb Bursavnin olu ve yine mehr limlerden Sahn-
semn mderrisi Arab-zdenin birderidir. 932 (m. 1525) senesinde dodu. 1009 (m.
1600) senesi Rabul-hr aynda stanbulda vefat etti. Ftih-arambada Kovac-Dede
Mescidinin yannda medfndur.
Daha yedi yanda iken babas vefat eden Molla Abdrraf, ilim tahsli ana
geldiinde, aabeyi olan Arab-zdeden ders almaya balad. Daha sonra, Bursada
Ahmed Paa Medresesi mderrisi Kd-zde, Niksr, Kayn, Kk ems, Kk Bostan
ve mm-zde efendilerden ilim rendi. 951 (m. 1544) senesinden sonra, ivi-zde
Efendinin talebesi oldu.
955 (m. 1548) senesinde ilim tahslini tamamlayan Molla Abdrraf, ilk olarak
Bursada Hamza Bey Medresesine mderris oldu. Bir taraftan da ilim ve fazlette
ilerlemek iin Kk Tcddn Efendinin kurduu yksek ilim meclislerine devam etti.
Molla Abdrraf, 960 (m. 1553) senesinde Kanun Sultan Sleymn Hnn Nahcivan
seferine katld. Dnte Edirnede bulunan uhac Medresesine mderris oldu.
967 (m. 1559) senesinde Anadolu kadaskeri Abdlkerm-zde Efendi huzrunda
eitli ilimlerden imtihan edilen Molla Abdrraf, bu imtihanda da muvaffak oldu. Bunun
neticesinde derecesi ykseltilerek, Bursadaki Haneriyye Medresesine tayin olundu. 977
(m. 1569) senesinde Edirnede erefeli medreselerine, drt sene sonra stanbula
gelerek Sahn- semm medreselerine ve ayn sene iinde de Sultan Selm Medresesine
mderris oldu.
983 (m. 1575) senesinde Selanik kads olan Molla Abdrraf, daha baka yerlerde
de kadlk yaptktan sonra, 992 (m. 1584) senesi Receb aynda, vezr-i azam ve serdr-
ekrem Osman Paann ran zerine yapt seferde, orduda kad olarak bulundu. 995 (m.
1587) senesi Receb aynda tekrar Selanik kadlna tayin olunan Molla Abdrraf, bir
sene sonra Yeniehir kads Osman Efendi ile yer deitirdi. 997 (m. 1589)de Mekke-i
mkerreme kads oldu. 1003 (m. 1594) Zilhicce aynda Bursaya hkim, sene sonra
Msra vli ve bir sene sonra da Eyyb kads oldu.
1009 (m. 1600) senesi Rabul-hr aynda vefat eden Molla Abdrrafun cenzesi
Ftih Cmiine getirildi. Cenze namazn eyhlislm Sunullah Efendi kldrd. Daha
sonra aramba semtinde bulunan Kovac-Dede Mescidinin yannda defnolundu.
Molla Abdrraf Efendi, ilminin ve fazletinin okluu ile mehr, birok gzel hasleti
kendinde toplam, pek kymetli, ok yksek bir zt idi. limlerin gzdesi olup, nakl
ilimlerle birlikte, akl ilimleri de bilirdi. Gyet mtevzi olup kendi hlinde yaard. Her
eyi tam doruluk zere idi. Kul hakkn gzetir, bu hussa ok riyet ederdi. Uyn-lmezhib isimli esere erhi, ayrca birok rislesi vardr.
MOLLA AL EFEND:
Serhad evliysnn byklerinden. Rumelinde gzler arasnda mehr olup, onlarn
mnev destei oldu. 1005 (m. 1596) senesinde Dimitrofada vefat edip, Eski Cmi
yaknnda defnedildi.
Ali Efendi, gen yanda akl ve nakl ilimlerde ilerleyip, vakitlerini ibdet ve Kurn-
kerm okumakla kymetlendirmiti. Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem)
bildirdiklerine tbi olmakta srarl olunca, gzel ahlkta stn oldu. Birgn Kurn- kermi
hatmederken; Bu hatm-i erfi Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) rhu iin
okuyacam diye niyet eyledi. Hatmi bitirince, Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve
sellem) rysnda grmekle ereflendi. Kendisine Allah yolunda ilerleyecei, yksek
makamlara kavuaca bildirildi. Mbrek bir zta talebe olaca, ondan ok istifde
edecei iret edilip, baz almetleri gsterildi. Serhat boylarnda, Allah telnn rzs,
insanlarn huzr ve sadeti iin arpan Osmanl aknclarnn arasna karp yllarca
cihd etti. Rysnda iret edilen Mahmd ismindeki Allah dostu bir velden ilim ve feyz
alp kemle geldi. Halkn arasna karp, mezzinlik, immlk, hatiplik gibi hizmetlerde
bulundu. Halk arasnda Hakla beraber olup, insanlara Allah telnn emir ve yasaklarn
anlatarak ilim ve feyz sat. Kendini halktan bir kimse gibi gsterip, gsteri ve riydan
uzak bir hayat yaad. Hasen Paa kumandasndaki Osmanl askerlerinin, Seen Kalesi
civarnda yaptklar savata, onlarn arasndayd. Bulunduu savalarda onun varl
askerin maneviytn ykseltirdi. Sk sk aknc birlikleri arasna karr, onlara, insanlara
iyi davranmalar ve her ii Allah telnn rzs iin yapmalar hussunda nashatlerde
bulunurdu.
i, fikri ve zikri hep Allah telnn rzs olan Ali Efendi, baz serhad kasabalarn
ziyret edip, bir ksmnda uzun zaman ikmet etti. ki def hacca gitti. amda, elebi
Halfe talebelerinden Uveys Efendinin yolunda olan Abdlkerm Efendi ve kardei
Muhammed elebi ile grp sohbet etti. veysiyye yoluna dhil oldu. Tekrar serhad
boyuna dnd. ok skntlar ekti. Yirmiden fazla ocuu vard. Evldnn hepsi vefat etti.
Kalbi merhametinden kan alarken, gznden bir damla ya aktmad. Bu, Allah telnn
emrine rz olmann bir ifdesi idi. Veren O, alan da O idi. ocuklarndan mer ve Hasen
elebiler, ilimde iczet aldktan sonra vefat etmilerdi. Baba kalbi bu ie daha fazla
dayanamad. Vcdu gnden gne eridi. Yataa dt. O srada Sultan nc Mehmed
Hn, Eri seferine kmt. Askerin bazs firar etmi, Osmanl ordusu zor duruma
dmt. Ordunun yenildii haberi, t Molla Ali Efendinin kulana kadar gelmiti. Haber
kendisine gelince bir miktar duraklayan Ali Efendi; Hayr haber doru deildir! dedi. ok
gemeden ordunun muzaffer olduu haberi geldi.
Molla Ali Efendi, ok cmert bir kimse idi. Kudretine gre garblere ve yolculara
ziyfet ve ikrmlarda bulunurdu. Altmtan fazla Kurn- kerm yazmakla ereflendi.
Kurn- kerm okumakta, Allah telnn ismini zikir ve filiyytn tefekkrde devaml idi.
Syledii sz, okuduu dua hemen tesrini gsterirdi.
Pekok talebe yetitiren Molla Ali Efendi, talebelerini gazya gnderir, onlar
dnimize hizmet iin tevik ederdi. Belgratl Mnri Efendi ve Ali Dede onun talebeleri
arasndadr.
1) Kitb- silsile-il-mukarrebn ve menkb-il-mttekn (Mnr Efendi); vr. 78a
MOLLA FEYZULLAH MUSTAFA EFEND (Feyz):
Osmanl limlerinden. Asl ismi Mustafadr. Feyzullah ismi sonradan verilmitir. Feyz
mahlas ile mehr olmutur. Kanun Sultan Sleymn devrinde am kadlndan emekli
iken, 961 (m. 1554) senesinde vefat eden, Kf elebi Ahmed Efendinin oludur. Bu
sebeple Kf-zde diye de bilinir. 950 (m. 1543) senesinde stanbulda dodu. 1020 (m.
1611) senesinde stanbulda vefat etti. Zincirlikuyu yaknnda Kaynpederi Mll-zdenin
kabri yannda medfndur.
Zamnnn limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsl ettikten sonra, eyhlislm
Ebssd Efendinin hizmetinde bulunup istifde etti. Onun yannda mlzim (stajyer)
olarak vazfe yaptktan sonra, ilk olarak yirmibe ake yevmiye ile Hce Htun Medresesi
mderrisliine tayin edildi. 982 (m. 1574) senesinde Edirnekap Medresesi mderrisliine
ykseltildi. 984 (m. 1576)da Rstem Paa Medresesi, 987 (m. 1579)de Mihrimah Sultan
Medresesi mderrisliine tayin edildi. Ayn sene iinde Sahn- semn medreselerinden
birine terf ettirildi. 991 (m. 1583)de Yavuz Selm Medresesi mderrisliine nakledildi.
994 (m. 1586)de Sleymniye Medresesi mderrisliine terf ettirildi. 998 (m. 1589)
senesinde Haleb kadlna tayin edildi. 999 (m. 1590)da Mekke-i mkerreme kadlna
nakledildi.
Ayn sene iinde am kadlna getirildi. 1000 (m. 1591) senesinde Msr-Khire
kadlna naklolundu. 1001 (m. 1592)de bu vazfeden alnp, yerine Marf Efendi
getirildi. 1007 (m. 1598)de Edirne kadlna tayin olundu. 1008 (m. 1599)de bu
vazfeden ayrlp, bir kede ibdet ve tatle megul oldu. 1011 (m. 1602)de Galata
kadlna getirilip, 1012 (m. 1603)de stanbul kadlna nakledildi. Ayn sene iinde
vazfeden abnp, yerine Yahy Efendi tayin olundu. 1013 (m. 1604) senesinde Anadolu
kadaskerliine tayin olunan Molla Feyzullah Efendi, ayn sene iinde Rumeli
kadaskerliine ykseltildiyse de ksa zaman sonra emekli oldu. 1019 (m. 1610)
senesinde kendisine teklif edilen Anadolu kadaskerliini tekrar kabul etti. Bu vazfeye
devam etmekte iken, veb hastalna yakalanarak vefat etti.
Molla Mustafa Feyzullah Efendi, Araca, Farsa ve Trke dillerine hkim, hfzas
kuvvetli olup, akl ve nakl ilimlerde derin lim idi. Yksek ilm derecesi yannda fazlet
shibi olan Molla Feyzullah Efendi, gzel huylarla kendini sslemidi. akyk-
Numniyye zeyli mellifi Nev-zde At diyor ki: Bu fakr, Molla Feyzullah Efendiye
talebe olup, ondan ilim tahsl ettim. Geni ilim denizinden inciler toplayan irfn shibi
olduunu grdm. zellikle Arab ilimlerde zel ihtisas shibi idi. Tefsr uslnde de
yksek dereceye sahip idi. Fetv-i Kdhna yazd fihristi ile Araba, Farsa ve Trke
olarak yazd iirlerinden meydana gelen bir Dvn vardr. Knal-zde Ali Efendinin
Kasde-i lmiyyesine nazre yazmtr.
Onun iirlerinden bir beyt:
Gzergh- cihn cy- karar olmadn bildik.
Onun iin her gece, bir derghn mihmnyz cnn.
Mans: Bu cihnn (dnynn) yerleip kalacak yer olmadn anladk. Bu yzden
her gece Allah dostunun sohbetindeyiz.
MOLLA KERM (Ali bin Abdrraf):
Osmanl limlerinden. Aslen Afrikann Zengibr memleketindendir. Devirme olarak
stanbula gelmi idi. Mslman olmakla ereflendi. lim ile megul oldu. smi, Ali bin
Abdrrafdur. Molla Kerm diye tannr. Doum trihi bilinmemektedir. 1033 (m. 1624)
senesinde stanbulda vefat etti. Sultan Byezd kabristannda, Byezd Cmiine yakn bir
yerde medfndur.
O zamanda stanbulda bulunan mehr limlerin derslerinde bulunarak yetiti. lim
renmek hussunda ok gayretli ve hassas olan Molla Kerm, bu gayretleri neticesinde
dier arkadalarndan farkl ve stn bir dereceye kavutu. lim tahslini tamamlayp
zhir ve btn ilimlerde kemle geldikten sonra, eitli vazfelerde bulundu. Mehmed
Aa, Haseki ve Sahn- semn medreselerinde mderrislik yapt. 1018 (m. 1609) senesi
Rabul-hr aynda Sleymniye Cmiine vaiz oldu. sene sonra Galata kadlna
getirildi. Bundan sene sonra da Bursa kads oldu. 1027 (m. 1618) senesinde ikinci
def Galata kads olmas teklif edildi ise de kabul etmedi. Ayn sene iinde Edirne kadl
verildi. Daha deiik ve mhim vazfelerde de bulunduktan sonra, 1029 (m. 1620) senesi
Ramazn- erf aynn Kadir gecesinde, stanbul kadlna tayin olundu. Bir sene sonra
Cemzil-hr aynda Anadolu kadaskeri oldu. Ayn sene iinde Sultan Osman Hn ile
birlikte Leh seferinde bulundu.
1032 (m. 1623) senesi abn aynda, Receb Efendi yerine Mekke-i mkerreme
kadlna tayin olunan Molla Kerm, hac vazfesini f etmek, hem de kadlk vazfesinde
bulunmak zere Mekke-i mkerremeye gitmek iin hazrlanrken, baz mniler yznden
gidemedi ve emekli oldu. 1033 (m. 1624) senesi ortalarnda vefat edip, Sultan Byezd
kabristanna defnolundu. Kabir tanda, vefatna trih drlm olup:
Meskeni Molla Alinin, Cennet-i al ola msra yazldr.
Molla Kerm Ali (rahmetullahi aleyhleyh), btn hayt boyunca, doruluktan, hak
ve adletten ayrlmad. Bir ara evkf mfettilii vazfesinde bulundu. yilik ve ihsn
shibi bir zt olup, slihlere ve fakirlere ok yardm ederdi. Her hareketinde istikmet
zere idi. Dnyalk toplamakta gz yok idi. Onun nazarnda, altn ile saks paras bir idi.
MUHAMMED BK-BLLAH:
Evliynn byklerinden. nsanlar Hakka davet eden, doru yolu gstererek
sadete kavuturan ve kendilerine Silsile-i aliyye denilen byk lim ve vellerin
yirmiikincisidir. kinci bin ylnn mceddidi ve slm limlerinin gzbebei olan mm-
Rabbn Ahmed-i Frk Serhend hazretlerinin hocasdr. Babasnn ismi Abdsselm
olup, fazletli bir zt idi. Annesi ise Hz. Hseynin soyundan olup, seyyide ve mbrek bir
hanm idi. Muhammed Bk-billah hazretleri, 971 (m. 1563) senesinde Kabil ehrinde
dodu. 1012 (m. 1603)de Delhide krk yanda iken vefat etti. Trbesi, Kutabrol denilen
yerdeki kendi mescidinin yannda olup ziyret edilmektedir.
Muhammed Bk-billahn byklk hli daha ocukluk zamanlarnda simsndan
belli olurdu. Yksek bir zt olacann iretleri ve byk fidelere sebep olacann
almetleri, ilerinden, almalarndan ve gayretinden anlalrd. Daha ocukluk
zamanlarnda, bazen btn gn odann bir kesinde ban nne eip sessizce oturur,
tefekkre dalard. Genliinde, ilim tahsli iin Kabilden Semerkanda gidip, zhir ve akl
ilimleri, zamnnn en byk limlerinden olan Mevln Sdk- Hulvnden rendi.
Yksek yaradl ve kabiliyeti ile ksa zamanda, hocasnn talebeleri arasnda en yksek
seviyeye ulat.
Zhir ilimleri renip bitirmeden tasavvufa ynelip, btn ilimleri renmek iin, bu
yolun byk limlerinin sohbetlerine ve derslerine gitti. Yaratlndaki zeksnn ve
kabiliyetinin stnl ile ilimlerde yksek bir dereceye ulat.
Slih ve doru szl bir zt yle anlatmtr: Hce Muhammed Bk-billah, akl
ilimleri brakp, tasavvufa yneldii ilk zamanlarda, byk ztlardan birinin huzruna
gitmiti. O zt, Hce Muhammed Bk-billaha Eer Hazret-i Hcemiz birka gn daha
ilim mtlas ile megul olup, keml ve ikml shibi olsalard ne gzel olurdu! diyerek,
Muhammed Bk-billahn, bir mddet daha zhir ilimleri tahsl etmi olmasn temenni
ettiine iret etmiti. Bunun zerine Muhammed Bk-billah hazretleri yle dedi:
Keml shibi olmaktan maksat (zhir ilimlerde) uzun ve zor kitaplar, hakk ile mtla
ve izh etmek ise, iddiasz diyebilirim ki; keskin grl limlerin anlayabilecei hangi
kitab bize getirseler, getirenlerin hepsi tatmin olur ve tam bir fide elde ederler.
Muhammed Bk-billahin zhir ilimlerde hocas olan Mevln Sdk- Hulvnnin
talebelerinden fazletli bir zt, Muhammed Him Kemye yle anlatmtr: Hce
Muhammed Bk-billah, zhir ilmi brakp tasavvufa rabet ettiini iittiimizde, biz hep
birden dedik ki: Bu gente yle bir ftrat ve yle bir himmet, gayret grdk ki, imkn
yok bir ie balasn da onu bitirmesin. Balad ii mutlaka bitirir. Nihyet
dndmz gibi her ne kadar zhir ilimleri brakmsa da, bu ilimlerde kemle
ulamtr. Muhammed Bk-billahn, zhir ilimleri tahsl ettii genlik yllarnda,
Nakibendiyye yoluna kar byk bir muhabbeti vard. Kendisini bu yolda yetitirecek bir
by aryor, onun derslerinden ve sohbetlerinden feyz almak, faydalanmak istiyordu.
Bu byklerin bulunduu Mvernnehre giderek bir ou ile grp tant.
Sohbetlerinde bulunarak feyz ald.
Bundan sonra tekrar Hindistana gitti. Baz arkadalar ona, askerlii seip, bu
yoldan zengin olmasn tavsiye etmilerdi. Fakat Muhammed Bk-billah hazretleri, btn
balantlardan kurtulup, tasavvufda ykselmeyi istiyor ve bu hussda evkle alyordu.
Onu seven ve sohbetinde bulunan bir zt yle anlatmtr: Bu yolda olan bykleri yle
bir arzu ile aryordu ve yle bir gayret gsteriyordu ki, bundan fazlasna insan gc
yetmezdi. Lhor ehrinin sokaklarnda amur ve kil ok olduundan, bu sokaklarda
yrmek g olurdu. Muhammed Bk-billah bir gnl shibine rastlamak iin, birok
sokak geer, harabeler, kabristanlar ve baheler dolar hi yorulmazd. Birgn ona
arkadalk edip onunla beraber gideyim dedim. Her ne kadar mni olduysa geri kalmak
istemedim. Pelerinden gidip birka sokak yrdm. Sokaklardaki amur ve kilin
okluundan ciz kaldm ve ayaklarm yoruldu. Hay ve edebimden bu hlimi kendisine
arzedemedim. Vaziyeti anlayp, beni geri evirdi. Nihyet anladm ki, o baka bir kuvvet
ile yryordu.
Muhammed Bk-billah hazretleri yle anlatmtr: Byklerin kitaplarndan bir
kitab okurken, o bykler bana grndler, beni benden aldlar. Baheddn-i Nakibendin
(k.s.) mbrek rhniyetleri, bana zikr telkin edip, cezbe ile taltf eyledi.
Onu tanyp sevenlerden bir zt da yle anlatmtr: Bir kyde bir meczb vard.
Yksek hller shibi idi. Muhammed Bk-billah o meczubun hlini anlam idi. Yanndan
ayrlmak istemiyordu. Her ne zaman yanna yaklamak istese, mni olmak iin sert szler
syler, ta atard. Bazan da baka tarafa giderdi. Muhammed Bk-billah, btn bunlara
ramen ondan vaz gemedi. Birgn o meczb, Muhammed Bk-billah yanna ard ve
muradnn hsl olmas iin tevecch gsterip ok dua etti. O meczb ztn
tevecchlerinden pekok fidelere kavutu.
Muhammed Bk-billah hazretleri bu hdiseye temasla yle demitir:
Geri biz, nceki veller gibi etin riyzetler ekmedik ama, intizrlar (bekleyi) ve
byk zdraplar grdk ki, bunlarn arasnda riyzetler ve ok sert mumeleler vard.
Yine ilk gnlerine temasla yle anlatmtr: O gnlerde muhterem annem;
kararszlmn, kudretsizliimin ve zayflmn okluunu grnce, krk ve mahzn bir
kalb ile ihtiy ve acz iinde, ili bir alama ile Allah telya yalvarp, yle dua etti: Ey
benim ve seni istemekte hereyden vaz gemi ve genliin lezzet ve arzularndan el
ekmi olan olumun Rabbi! Ya onu maksadna kavutur veya beni daha yaatma ki,
olumun maksadna kavumamasna ve elemine dayanamyorum. Annem ok def gece
yarlar sahralara kar, Allah telya byle mncaat ve dua ederdi. O dua ve
yalvarmalar sebebiyle, Allah tel benim kalb gzm at. Allah tel bizim
tarafmzdan ona en iyi karlklar versin.
Muhammed Bk-billah hazretlerinden rivyetle bazlar yle anlatmtr:
Muhammed Bk-billahn annesi, evinde kendisine hizmet eden kadn hizmetileri olduu
hlde, derghn hizmetini kendisi grrd. Hatt tandra bile ekmei kendisi kor, piirirdi.
Yemekleri piirip hazrlard. Taze ekmei derghda bulunanlar iin verir, kendisi kuru
ekmek yerdi. ou zaman bir kuru hasr zerinde yatard. Birgn Muhammed Bk-billah,
annesinin gsz ve takatsiz bir hl alm olduunu grerek, derghn yemek piirme iini
bir bakasnn yapmasn syledi. Fakat annesi byle bir hizmetten mahrm kaldm diye
alayarak; Bilmiyorum, ne kabahatim oldu ki, Allah tel beni bu hizmetten mahrm
eyledi. Yaptm en iyi i, o fazletli olum Muhammed Bk-billaha ve talebelerine ekmek
ve yemek piirmek idi. Onu da benden aldlar dedi. Tevzusunun, inkisrnn krklnn
ve edebinin okluundan, bu durumu olu Muhammed Bk-billah hazretlerine
aklamad. Annesinin bu zdrb, Muhammed Bk-billah hazretlerine bildirilince, bir
nimet olan bu hizmeti tekrar annesine verdi.
Muhammed Bk-billah, slihleri ve meczblar aramakta ok gayret gsterir, birok
memleketi dolar ve temiz kalbli olanlar bulur, onlardan nasbini alrd. Bu seyahatleri
srasnda Silsile-i aliyye-i Nakbendiyye byklerinden birinin sohbetine kavutu. Ona
talebe olmak ve tam balanmak istedi. Bunun iin istihre yapt. Rysnda Muhammed
Pris hazretlerini grd. Muhammed Pris (k.s.) rysnda ona buyurdu ki: Tasavvuf
yolunda ilerlemek en iyi ahlk ile ahlklanmaktr. Bu byk nimet ve sedet ele geince,
bu yolda elde edilecek fide, elde edilmi demektir. Muhammed Bk-billah, balangta
ilk istifdesini yle anlatmtr: lk def gnahlardan tvbe, Hce beyd hazretlerinin
huzrunda oldu. Benim iin Ftiha okumasn istedim. Sonra Semerkandda bulunan ve
Ahmed Yesevnin yolunda olan ftihr-i eyhe talebe olmak arzusu ile tekrar tvbe ettim.
Her ne kadar, Siz gensiniz, siz bu ie katlanamazsnz dediyse de, arzumun okluunu
grnce; Bir Ftiha okuyalm ve Allah tel istikmet versin. Byklerin maksadna
uygun azmet nasb eylesin, kalbinde byk deimeler ve nefsinde harablklar (slh)
vki olsun dedi. Bir baka zaman Emr Abdullah Belhnin huzrunda tvbemi yeniledim.
Elimi msfehaya yakn bir ekilde tuttu. md edilir ki, bunun bereketi kymete kadar
devam eder.
Bundan sonra bir mddet daha dolatm. Nihyet ryda, Beheddn Buhr
Nakibend hazretlerinin huzrunda tam bir tvbe yaptm. Bundan sonra bende tasavvuf
yoluna girmek arzusu aikr oldu. Bu yola girmek iin her reye bavurdum. Nihyet
mbrek ztlardan biri bana; Peygamber efendimizden (sallallahu aleyhi ve sellem)
gelen zikr, neticeye kavuturur dedi. Btn gayretimle bu sz syleyen zttan zikri ve
murkabeyi almak iin uratm. ki sene o ztn silsilesindeki zikre, murkabeye ve
tesbihlere devam ettim... Her ne kadar bu srada gizli iretler, dier bir yola girmeyi
gsterdiyse de, ayaklarm yerden kaldramadm. Bylece nefsi yenip gnl baheme,
Allah telnn izni ile byklerin kerem tohumunu ektim. nallah o tohumu, ikrm ve
ihsn edip, gzlerin grmedii, kulaklarn iitmedii nehirlerle beslerler. Bundan sonra
Kemire gittim ve orada Bb Vlinin sohbetine devam edip, bereketli nazarlarna ve
tevecchlerine kavutum. Cenb- Hakka hamd ve senlar olsun ki, o tevecchler ile
kabul kaps araland. Kemirde sohbetine devam ettiim Bb Vli, Nakibendiyye
yolundan iczetli olduu iin, kendilerine gelen tlibin istiddna o silsile yoluyla feyz
verdiler. Bb Vlinin vefatndan sonra, bu yolda bilinen gaybet (kendinden geme) hli
ele geti ve byk vellerin rhlar mjdeler verdiler, telkinlerde bulundular. Bereketli
tevecchleri ile nisbetim, irtibtm kuvvetlendi ve gaybet diresi geniledi. Yol ald ve
aydnland. Velhsl cemiyyet ele geti.
Muhammed Bk-billah hazretleri, Mvernnehr ehirlerinden birine giderken, bir
gece rysnda Mevln Hceg mkeneg hazretlerini grm ona yle buyurmutur:
Ey oul, senin yolunu gzlyordum. Mevln Hceg mkenegnin huzruna kavuup,
ok yardm ve ihsnlar grd. Hocas onun yksek hllerini dinledikten sonra, gn
gece onunla birlikte yalnz bir odada sohbet etti. Bir mddet ona feyz verdi. Muhammed
Bk-billah, hocas olan evliynn byklerinden Hceg mkenegye talebe olmasn yle
anlatmtr: Nihyet inyetlerinin ekmesiyle, hakkatler shibi, ird dergh, Mevln
Hceg mkeneg hazretlerinin huzruna kavutum. Candan bir arzu ve istek ile bat edip,
msfeha eyledik. Bykler yolunu ondan aldm. Hceg mkeneg hazretlerinin
sohbetinde bulunmakla ve Beheddn Nakibendin (k.s.) ve halfelerinin yksek
rhniyetlerinin imdd ile bu bykler silsilesine dhil olup, Hceg mkenegnin halfesi
olup makmna getim.
Hceg mkeneg hazretleri, Muhammed Bk-billah ksa zamanda tasavvufda
yetitirip, yksek derecelere kavuturduktan sonra ona yle buyurdu: Sizin iiniz,
Allah telnn yardm ve bu yolun byklerinin rhlarnn terbiyesi ile tamam oldu.
Tekrar Hindistana gidiniz. nk bu silsile-i aliyyenin sizin sayenizde parlayacan
gryorum. Bereket ve terbiyenizden orada, sizden ok istifde edip, byk iler yapanlar
gelecek. Bylece ikinci bin ylnn mceddidi mm- Rabbn hazretlerinin orada
yetieceini mjdeliyordu.
Hceg mkeneg hazretlerinin, Muhammed Bk-billaha hilfet ve tam bir iczet
verip, Hindistana gnderdiini duyan talebelerinden bazlar gayrete gelip, aralarnda bir
huzursuzluk hsl oldu. Kendileri uzun mddet orada olduklar iin yeni gelen bir gencin
ksa zamanda tam bir iczetle dnmesi onlar dndrmt. Hceg mkeneg hazretleri
bu durumu duyunca yle buyurmutur: Dostlarm bilsinler ki, bu gencin iini
tamamlayp buraya bizim yanmza gnderdiler. Yanmza hllerinin doru olup olmadn
kontrol iin geldi. phesiz yle gelen byle gider.
Muhammed Bk-billah hazretleri, hocas Hceg Muhammed mkenegnin
sohbetinde yetiip iczet aldktan sonra, onun emriyle Hindistana gidip, bir sene Lhorda
kald. Oradaki limler ve fdllar onun sohbetine gelip, istifde ettiler. Sonra Delhiye
gidip, vefatna kadar orada kalp, insanlara doru yolu anlatt. ki- sene gibi ksa bir
mddet ird makmnda bulunmasna ramen, pekok lim ve evliy yetitirdi. Onun
yetitirdii byklerin banda, kendisinden sonra halfesi olan, hicr ikinci bin ylnn
mceddidi, slm limlerinin gzbebei mm- Rabbn Ahmed Frk Serhend gelir.
mm- Rabbn hazretleri yetiip kemle gelince, Muhammed Bk-billah btn
talebesinin yetitirilmesini ona brakt. Hce Ubeydullah ve Hce Muhammed Abdullah
adnda iki olu vard. Bunlarn da yetitirilmesini mm- Rabbn hazretlerine brakt.
mm- Rabbn hazretlerinin Mektbtnda bunlara yazlm mektuplar vardr. Oullar
tasavvufta yetimi kymetli ztlardan idi.
Muhammed Bk-billahn eserleri unlardr: 1-Klliyt- Bk-billah: Bir kitapta
toplanmtr. 2- Mektuplar, 3- Rubyyt: Bu eserini mm- Rabbn hazretleri erhu
Rubyyt adyla erh etmitir.
Menkbeleri ve kermetleri: Muhammed Bk-billah hazretleri, dima hllerini
gizlerdi. ok tevzu shibi idi. Sul soranlara zarret miktrnca, ksa cevap verirdi.
Bununla beraber, tasavvuf yolunda karlalan derin manlarn halli iin sorulan sulleri,
sorann tamamen anlayabilecei ekilde, ok ak olarak zh ederdi. Belki yanl anlar ve
yanl yola gider dncesiyle, bu hussta ok dikkatli davranrd. Dima hznl ve
zntl olduu hlde, huzruna gelenlerle neeli ve tebessm ederek konuurdu.
Mslmanlara ok yardm eder, iyi ilerinde onlara faydal olmaktan asla kanmazd.
limlere ve byklere, ar bir tazim ve hrmetleri vard.
Amele it kk ve byk meselelerde, vera shibi (phelilerden saknan) fkh
limlerine ve kitaplarna bavururdu. Bir talebe istifde iin huzruna gelseydi,
tevzusunun okluundan ve dima kendisini kusurlu grdnden, zr dileyip, bu
byk iten kendisini ekmek isterdi. Eer, o gelen sdk bir talebe ise, onun nimet
sofrasndan, rzkn ve nasbini almasna yardm ederdi. Gelen talebelerin metnetini,

iddetli arzusunu grnce, ona yardm kucan aar, kendi terbiye diresine alrd.
Derler ki: Horasanl bir gen, bir mddet, Hce Kutbddn-i Bahtiyar veysnin
(k.s.) feyz ve nr saan mezrna gider. Bu mbrek ztn rhniyetinden, hayatta olan
bir mrid-i kmilin kendisine bildirilmesini ister. Muhammed Bk-billah (k.s.) Delhiye
geldii gece, ryda, Nakibend byklerinden birinin geldiini gsterirler. Ryy gren,
emre uyarak, Muhammed Bk-billahn huzruna gelip, ryda grdklerini arzeder ve
kabul edilmesi iin yalvarr. Fakat cevbnda: Bu miskin kendimi bu ie lyk
gremiyorum, herhalde bakas olsa gerek buyurur. ok fazla tevzu gsterdii ve eit
eit zrler diledii iin, gen tekrar kald yere dner. Ertesi gece ryda kendisine; O
byk, huzruna ktn ve sana inkisrn beyn eyleyen zttr buyururlar. Sabahleyin
tekrar huzruna gelir, fakat bir daha geri evrilmez, ihtimmla kabul edilip, her ne
grdyse orada grr.
ok def tevzuunun okluundan, eit eit zrler diler, sohbet ve hizmetine
devam eden, hller shibi, akidesi doru ve salam talebelerine; Bu zavall sizin
dndnz gibi deilim. Baka yere gidiniz, eer hakki bir rehber, mutlak bir doru
yol gsterici bulursanz, bu fakire de haber veriniz ki, hemen huzruna gidip ona hizmet
edeyim, belki kalbimin derdine bir derman bulurum derdi.
Muhammed Him-i Kem yle nakletmitir: Muhammed Bk-billahn
talebelerinden olan Hce Hsmeddnden bizzat iittim. yle anlatt: Muhammed Bkbillaha beni talebelie kabul etmesini arz ettiimde, bana da ayn ekilde hareket etti.
Tevzuunun okluundan, talebelie kabul etmeye lyk olmadn syledi. Hatt bu
hussta o kadar srar etti ki, yanlarnda durma edebe aykr grp, Akraya hareket
ettim. ehre gelince hayretler iinde kalp, akn bir vaziyette; Ben imdi ne yapaym?
Gideyim, tekrar huzrlarna kavuup, verdiiniz emri yerine getirdim, sylediiniz ekilde
bir kimse bulamadm diyeyim dedim. Bu srada bir evin nnden geerken, can
kulama, kalbleri eken bir ses geldi. yice dinleyince, bunun Sad-i rznin
beytlerinden olduunu anladm. Beyt:
Ellerini sallarsn eteini toplarsn,
Ayrlmaz tatlcdan, sinei ne koarsn!
Bu beytin tesrinden, akn ve peran bir hlde, o yksek huzrlarna gidip,
grdklerimi ve iittiklerimi onlara arzettim.
Lhor ehrinden olup, Muhammed Bk-billah hazretlerinin sohbetlerine kavuarak
feyz alan bir zt, sohbete kavumasn yle anlatmtr: Bir gece rymda Muhammed
Bk-billah hazretlerini grdm. plak bir at zerinde gidiyordu. Arkasnda da onu takib
eden byk bir kalabalk vard. Bu zt zamnn kutbudur diyorlard. Bu rydan sonra,
Muhammed Bk-billah hazretlerinin huzruna gidip, beni talebelie kabul etmesi iin
yalvardm. Dier isteklilere gsterdii tevzuu bana da gsterdi.
Bunun zerine alayarak, feryd--fign ederek ve peran bir vaziyette mescide
gittim. Dervilerle bir arada otururken u szler kendiliinden azmdan kverdi: Ey
yr! Ah, bu ne naz, ne yakmaktr ki, kendini bana gsterdin, kalbimi aldn. Nad
(mutsuz) zntl, evi bark terketmi benim gibi bir zavallya, bir bireye byle
sylenir, byle mumele edilirse, ne yapar nereye gider? Bu szleri yle bir ed ile
sylemiim ki, orada bulunanlardan ou hngr hngr alamaa, derin derin zlmee
balad. Akllar balarndan gitti ve bir karklk meydana geldi. Bu karklk haberi
Muhammed Bk-billaha gidince; Bu karklk nedir? diye sordu. Vaziyeti kendisine
arzettiler. Bu hlime bakp tebessm etti. Sonra beni huzruna arp talebelie kabul
ederek tasavvufta yetimem iin ihtimm gsterdi. Beyt:
ocuk bakar, ne zaman st tap dklecek,
Bulut bakar, ne zaman imen ap glecek?
Muhammed Bk-billahn (k.s.) detleri yle idi ki; her kimi kabul etseler, nce
tvbe ettirirdi. Eer o talebede kendisine kar byk bir ak ve muhabbet grrse,
hakkat-i cmia olan kalbde, kendi sretini muhafaza etmesini, hatrlamasn emrederdi.
Tasarrufunun yksekliinden, bu hl esnasnda sreti erfleri apak grnrd.
Baka hocalardan da ders alm, onlarn yolunda bulunmu, iczet alm olan, Hce
Burhn isminde bir zt, huzruna gelip, istifde etmek ve feyz almak arzusunu bildirince,
Muhammed Bk-billah (k.s.) kendi sretlerini kalbde muhafaza etmesini, hatrlamasn
emir buyurdu. Gelen zt bu duruma hayret etti. Yaknlarna, srdalarna: Bu vazfe, bu
yola yeni girmi olanlarn hline mnsiptir, kerem etsinler ve daha yksek bir murkabe
gstersinler dedi. Dostlar yaknlar; Emre itat edip uymak ve fazlasndan kamak,
saknmak lzmdr dediler. Bunun zerine Muhammed Bk-billaha sevgi ve ball artt.
Mbrek sretini hep kalbinde tuttu. ki gn gemeden byk hllere kavutu.
Talebelerden ouna, bykler yolundaki kalb ile zikri gsterirdi. Bazlarna zikr-i
nefyi (L ilhe demeyi) ve isbt (illallah, demeyi) bazlarna yalnz isbt, yan, yalnz
Allah telnn ztnn ismini sylemesini emrederlerdi. Nisbeti, tesri o kadar oktu ki,
biroklar yalnz yzn grmekle, cezbeye kaplr ve tasavvuf hllerine malp olurlard.
Ramazn- erf aynda bir gece, mm- Rabbn hazretleri, (k.s.) hizmetilerinden
birisi ile yksek stdna yourt gndermidi. Getiren ahs hizmetilerine deil de,
doruca Muhammed Bk-billahn (k.s.) kapsna gitti. Kapy ald. Muhammed Bkbillah bir bakasn uyandrmayp kendisi kalkt. Yourt kabn elinden alp: smin nedir,
nereden geliyorsun? buyurdu. smim Bbdr. eyh Ahmedin (mm- Rabbnnin)
hizmetisiyim dedi. Bunun zerine; Madem ki bizim eyh Ahmedin hizmetisisin,
bizimle berabersin buyurdu. Bu kadarck bir grmeden, hizmetide bir sekr, kendinden
geme hli hsl oldu. mm- Rabbn hazretlerinin huzruna gitti. mm- Rabbn
hazretleri: Hlin nedir? Sana ne oldu? dedi. Kendinden habersiz, mest olmu bir
vaziyette; Her yerde, talarda, aalarda, yerde, gkte, anlatlamayan, vasfedilmeyen,
nihyetsiz bir nr gryorum. Nasl anlataym, ifdeye, beyna smaz dedi. mm-
Rabbn (k.s.) hocas Muhammed Bk-billah kasd ederek; Muhakkak o mbrekler, bu
birenin karsnda durup, karlarnda duran bu zerre zerine bu gneten bir ua
aksetti buyurdu. Ertesi gn mm- Rabbn, hocasnn (k.s.) huzruna gidince, hocas
ona tebessm etti. Beyt:
Maher gnnde ehdler, kan bahs isterler,
Sen, bir tebessm eyle, hepsi skt etsinler.
Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: Efendim, kurtarcm, Mr Muhammed
Numn buyurdu ki: Birgn kzm hocamn huzruna gnderdim. Hocam Muhammed
Bk-billah, daha meme emmekte olan bu ocuu mbrek kucaklarna alp, efkt ve
merhamet gsterdi. ocuk elini mbrek sakalna getirip ekerken, mbrek
sakallarndan bir kl elinde kald. Buyurdular ki: Mr, senin ocuun, bizden bir yadigr
ald. O sralarda hrete irtihl eyledi. Ve o mbrek sakalndan bir kl, teberrken ve
yadigr olarak bizde kald. Beyt:
Salarndan bir tel beni mest eder,
Hatt ok syledim, kokusu yeter.
Muhammed Bk-billahn kalblere tevecch ederek, kalbleri, Allah, Allah diye
zikrettirmesi inyeti umm idi. Birgn mm- Rabbn (rahmetullahi aleyhleyh) buyurdu
ki: Bu nimetin mll ve umm olmas, yan kalbin zikretmesi ve bu yolun daha
balangcnda cezbe hsl olmas, hocamz Muhammed Bk-billahn bu yolda lzm olan
bereketli bir ilavesidir. Muhammed Him-i Kem, mm- Rabbn hazretlerine: Daha
evvel bu yoldaki byklerde bu yok mu idi? diye sorunca, buyurdu ki: Vard, ama
balangta bu kadar umm deildi. Ve yine buyurdu ki: Bu mln ve bu ummliin
srrn, Muhammed Bk-billahdan sorduum zaman, buyurdu ki: O zamandan bu
zamana kadar isteyenlerin, talebelerin arzu ve himmetleri azald ve kart; talebelerin
anlama ve gayretleri de azald. efkatin okluu sebebiyle onlar mchede etmeksizin,
uramakszn, byk gayret sarfetmeksizin bu yola alnyorlar. Bylece arzu ve istek
sahrasnda yaya olarak yryenler, binee kavuuyorlar ve soukluklar scaa dnyor.
Muhammed Him-i Kem demitir ki: mm- Rabbn (k.s.) bu szleri anlatp bitirince,
bir h ekti ve yle dua etti: Allah tel ona, talebeleri tarafndan, byk ve hayrl
karlklar versin!
Muhammed Bk-billah hazretlerinin efkati ve merhameti o kadar ok idi ki, bir
defsnda Lhor ehrinde ktlk vki olup, yaamak glemiti. O gnlerde o da, Lhorda
bulunuyordu. Hatt birka gn yemek bile yemedi. Her ne zaman huzrlarna yemek
getirseler; nsanlar, sokaklarda alktan can verirken, bizim yememiz insafa smaz
derdi. Getirilen yemeklerin hepsini alara datrd. Lhordan Delhiye giderken ok def,
daha bir-iki kilometre yol almadan, yaya yryen bir zavally grr, hayvandan inip, onu
bindirir, kendisi yaya yrrd. Hatt tandklarndan biri bu yaptn grerek; Kendisi
yaya gidiyor demesin diye, tevzuundan sarn bana iyice geirerek kendisini belli
etmezdi. ehre yaklanca hllerini gizlemek niyetiyle, tekrar hayvana binerdi. efkati ve
acmas o kadar oktu ki, hayvanlara bile mildi.
Derler ki: Bir gece teheccde kalkmt. Bir kedi gelip yorgannn zerinde
uyumutu. Sabaha kadar sknt ve mihnetlere katlanp kediyi uyandrmad. Eer
kendisinden bir hrika, bir kermet zuhur etseydi, Allah telnn mahlktna olan ar
efkatinden, acmasndan dolay olurdu.
Delhi ehrindeki fazletli ztlardan biri, muradnn hsl olmas iin ahdetmiti. Yan
evliylk hllerinin hsl olmas iin ne yapmak lazmsa hepsini gze almt. Bunun iin
her tarafa bavurdu. Senelerce dolat fakat kalb gz almad. Maksadna ulamas iin
edilen dualardan bir tesr grmedi. Aray iinde olan bu fazletli zt, Muhammed Bkbillahn hlini ve kemlini, tasavvuftaki stn derecesini duymutu. Birgn hlini ona
arzetmeye karar verip, birgn Muhammed Bk-billah at zerinde giderken yanna
yaklat. Atnn dizginlerini tutup, byk ve ili bir yalvarma ile vaziyetini arzetti. Ve
meakkatinin son bulmasn istedi. Muhammed Bk-billah (k.s.) ona merhamet ederek
atndan indi ve onu efkatle kucaklad. Kuvvetlice boynuna sarlp skt. Allah tel senin
kalb gzn asn dedi. O anda tevecch iin yalvaran kimse kalb gznn aldn
mhede etti. Muhammed Bk-billahn tevecch ile kalb gz ald.
Bir baka kermeti de yledir: -drt yalarnda kk bir ocuk, randa rzn
gneyindeki Frz-bd kalasnn onbe-yirmi metre yksekliindeki duvarndan, zemini
ta olan yere dmt. yle ki ocuun kulaklarndan kan gelip nefesi kesilmiti.
ocuun annesi bu hdise karsnda ocuunu kucaklayp, aresizlikler ierisinde alayp
inleyerek, doruca byk bir evliy zt olduunu bildii Muhammed Bk-billah
hazretlerinin huzruna gitti. Derin bir znt ve ili bir yalvarla ocuunun kurtulmas
iin himmet ve dua istedi. Muhammed Bk-billah hazretlerinin deti yleydi ki; tevecch
ve tasarruflarn, mnev yardmlarn, sebebler altnda gizlerdi. Bu durum karsnda da
himmetini gizleyip bir tb kitab istedi. Kitab alp; yle anlyorum ki bu ocuk
lmeyecek! buyurdu. Orada bulunanlar hayretler ierisinde kaldlar. Muhammed Bkbillah hazretleri bundan sonra bir mddet sessizce durup ocua himmet ve duada
bulundu. Bir de baktlar ki ocuk eski hline gelip sapa salam oldu. Bu hdiseye hid
olanlarn aknl bir kat daha artt.
Doruluktan ve mrvvetten uzak olan bir asker, Muhammed Bk-billahn
komularndan birine eziyet etmekte idi. Muhammed Bk-billah hazretleri, bu zulm
grerek, rahat edemeyip, o askere nashat etti. Fakat o zlim asker nashatlerini kabul
etmedi. Bk-billah, mazluma merhametinin okluundan, o zlime yle dedi:
Merhameti gibi gayreti de ok olanlarn (byk vellerin), komularna yaptnz bu i sizi
helk eder. Haberiniz olsun! ki- gn sonra o zlim askeri aka hrszlk yapma
suundan yakaladlar ve ldrdler.
Muhammed Bk-billahn komularndan bir gen iki ier ve her eit ktl
yapard. Bunu duyar ve slh iin bekleyip tahamml ederdi. Birgn Hce Hsmeddnin
haber vermesiyle, vazifeliler o genci yakaladlar ve hapse attlar. Muhammed Bk-billah
bunu duyunca, Hce Hsmeddni arp darld. Hce Hsmeddn: yle fsk, yle
kt bir kimsedir ki, ktlkleri saysz ve bakalarna zarar verir hldedir deyince,
zntl bir ekilde, derin bir h ekip buyurdu ki: Sen kendini slih, temiz ve hayrl
grdnden senin nazarnda o, fsk, kt ve erir grnyor. Fakat biz ki, hibir ekilde
kendimizi ondan farkl grmyoruz. Nasl olur da onun zararna bir sz syleriz? Sonra o
genci, araya girerek hapisten kardlar. O gen, komusu Muhammed Bk-billah
hazretlerinin yakn alkas ve efkati karsnda son derece memnun olup, gnahlarna
tvbe etti. Kt ilerden vaz geti ve slih bir kimse oldu.
Muhammed Bk-billah hazretleri ok tevzu gsterir ve inkisar (krklk) iinde
hllerini hep kusurlu grrd. Bu hl kendisini o kadar kaplamt ki, eer talebesinden
biri bir kusur etse ve bunu iitse: Bunlar bizim fen sfatlarmzn akisleridir. Biz fen
olunca onlara da akseder onlar ne yapabilirler, ellerinden ne gelir? buyurarak yksek bir
tevzu gsterirdi.
Emr-i marf ve nehy-i mnker yaparken, iyilikleri bildirip, ktlklerden
sakndrrken iddet ve sertlik gstermezdi. Bir kimse dne uygun olmayan bir i yapsa
veya sz sylese, yumuaklkla, kinye ve m ile sakndrr, kalb krmak istemezdi. Emr-i
marf yaparken, kendini dier insanlardan ayrmamak ve stn grmemek iin ok
gayret sarfederdi. Hibir zaman dilinde, meclisinde ve sohbetlerinde hibir mslman
ktlenmezdi. Huzrunda bulunanlardan birinin kalbinden bir mslman hakknda kt
bir dnce veya hafife alma dncesi gese, Muhammed Bk-billah hazretleri derhal,
hakknda kt dnlen kimseyi medhedici szler sylerek konumaya balard.
Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: Birgn cmilerden birinin yannda
talebelere ayrlm bir odada oturuyordum. Bir talebe dier bir talebe ile evliynn hlleri
zerinde konuuyordu. Bir ara bu talebelerden biri, Muhammed Bk-billahdan bahsedip
Bu gne kadar ok yerler gezdim. Bu zamanda onun gibi nefsini terketmi, ceflar
ekmi, kimse yoktur diyerek yle anlatt:
Hce Kutbddn hazretlerinin mbrek mezrlarnn bandaydm. Aniden
Muhammed Bk-billah hazretleri geliyor dediler. Mezara hizmet eden hizmeti, mezara
yakn bir yere, onlar iin bir iskemle ve zerine minder ve rt koydu. Muhammed Bkbillah hazretleri iin hazrlad. Muhammed Bk-billah daha terf etmeden nce,
kendinden habersiz biri ieriye girdi. Gz iskemleyi ve zerindeki rty grnce; Bu
nedir ve kimin iindir? dedi. Hizmeti; Muhammed Bk-billah gstererek; Gelen u
azz iindir dedi. O kendinden habersiz adam kzarak, kt syleyerek, Muhammed Bkbillah (k.s.) iin barmaa, svp saymaa balad. Bu srada Hazret-i Hce Bk-billah
ieri girdi. Sven kimse, onu grnce huzrunda, yzne kar daha kt szler syledi
ve; Ey filn! Sen buna lyk msn ki, senin iin buraya minder koysunlar? dedi. Adam
barp armaktan ter iinde kalmt. Muhammed Bk-billah hazretlerinin orada
bulunan talebelerinden bir ou, onu kz etmek istediler. Muhammed Bk-billah hepsini
gz ireti ile bu iten vazgeilip kendisi kt szler syleyen o kzgn adamn yanna
gidip, yumuak ve tatl bir ifde ile Evet, senin dediin gibidir, ben yleyim, ben ona nasl
lyk olurum, benim haberim olmadan bu ii yaptlar. Af ediniz efendim ve kalbinizi, bana
kar kt dnceden boaltnz deyip, kaftanlarnn kolu ile o baran adamn alnnn
terlerini sildi. Sonra ona birka altn verdi. Bylece adamn fkesi yatt. Bu hdiseyi
nakleden kimse sonra yle dedi: Ben o adamn barp armalar karsnda
Muhammed Bk-billah hazretlerinin hlinde ve konumasnda en ufak bir deime
grmedim. te o zaman yeryznde, melek sfatl bir kimsenin bulunduunu yaknen
anladm.
Muhammed Bk-billah hazretlerinin zamnnda kendisini seven vliler kendisi ve
fakirlere datmas iin, altn ve gm paralar gnderirlerdi. Muhammed Bk-billah
hazretleri de bu paralar fakirlere datrd. Maksaddan ve hakkatten uzak olan baz
zavalllar onu kendileri gibi zannedip dil uzatrlard. Talebeleri byle hdiselere mni
olmak, mdhele etmek istedikleri zaman, buna mni olur yumuaklk, tatllk ve gzel
vasflar ile sfatlanmalarn salard. Talebelerine, szle, hareketle, kendilerini kusurlu ve
kk grme hlini ve yaplan ceflara katlanmay dima gsterir ve buna; Maksada
kavuturucu bir dell ve irfn yolunun rehberi derdi. Talebelerinden buna uymayan birey
meydana gelseydi, krlarak ok nashat ederdi.
Hn- Hnn ismi ile mehr Abdrrahm Hn onu sevenlerden olup, tam bir
muhabbetle bal idi. Bk-billah hazretlerinin hacca gideceklerini duyunca, yzbin
rubiyye (o zamnn paras) kendisinin ve talebelerinin yemek ve yol paras olarak
gnderdi. Bu hediyemi, merhamet ederek kabul etsinler dedi. Muhammed Bk-billah
hazretleri bunu duyunca durup; Bizim gibilerin hacca gitmesi mslmanlarn altn ve
gmlerini kendimize sarfetmenin karl olmaz! deyip, kabul etmedi ve geri dnd.
Giymede, yemede, oturmada hibir eye zenmez ve heves etmezdi. yle ki:
sevmedii ve tabiatnn arzu etmedii bir yemei birka gn st-ste nne getirseler;
Bir baka yemek getirin demezdi. Bunun gibi, bir elbise uzun bir zaman zerinde
kalsayd, Bir bakasn getirin giyeyim demezdi.
Bedenen zayf olup, dima abdestli olmaa, daha ok ibdet ve tat yapmaa
urard. Yats namazndan sonra odasna dner bir miktar murkabe ile megul olur,
azlarnn zayfl galebe gsterince, kalkar abdest alr, iki rekat namaz klar, yeniden
otururdu. Bedeninde hlsizlik ve yorgunluk vki olunca, tekrar abdest alr, gecenin ou
byle geerdi.
Yemek yemede ihtiyt o kadar ok idi ki, bir hediye gelseydi, onu; Biz hediyeyi
geri evirmeyiz. hads-i erfine gre geri evirmez, ama hussi ilerine de sarf
etmezdi. Daha temiz ve daha iyi yerden bor alr ve fkhta bildirildii ekilde; Bu daha
helldir ve daha iyidir hkm ile hareket eder ve hediyeyi oraya verirdi. Yemek piirenin
abdestli olmasn, hatt huzr ve saf sahiplerinden olmasn, yemek piirirken ar,
pazar ve dny kelm sylenmemesini iyice tenbh ederdi. Huzr ve ihtiyt shibi
olmayann yemeklerinden, bir duman kar ki, feyz kapsn kapatr ve feyzin gelmesine
engel olur, feyze vesle olan temiz rhlar, kalb aynasnn karlarnda durmazlar derdi.
Btn talebelerini bu hussa riyete tevik eder, az bile olsa, riyet etmeyenlerin
hllerinden bunu anlard.
Birgn hl ve kef shibi dostlarndan biri gelip; Hlimde bir balanma, bir
kapanma, kalbimde bir karart gryorum ve hissediyorum, ne kabahat ilediimi
bilemiyorum deyince, Hce hazretleri; Yemeklerde ihtiytszlk vki oldu buyurdu.
Yemekler, her gnk yemeklerdi deyince, Muhammed Bk-billah hazretleri; yi
dnnz, iyi dnnz ki, bundan bakas olmasa gerek. Muhakkak ufak bir
ihtiytszlk bu hle sebep olmutur dedi. yice dnnce; Yemek pierken, ihtiytl
olmayan, hell olduu pheli iki odunun da yemek piirmek iin yakldn hatrladm
dedi. Bunun gibi, her ite azmet ve en evl olan ekliyle hareket ederdi. Yan
phelilerden saknd gibi, mbhlarn da fazlasndan saknr, mbhlar zarret miktar
kullanrd.
Yemek hussundaki bu ihtiyt, onlarn mbrek yollarnn ve hllerinin letfet ve
temizlii sebebiyle idi. Temiz bir aynaya, bir nefesin bile tesr edecei kadar, saf ve temiz
idi. Bu sebepten, talebeleri toplannca, etrflarnda en temiz ve en muhlis olanlar
oturturlard. Aralarnda bir yabanc olsa, hemen onun gafleti, noksanl, dnceleri
mbrek kalb aynasna aksederdi.
Birgn dervilerden birinin bir yorgana ihtiyc oldu. Hatrndan, ondan bir yorgan
istemei geirdi. Muhammed Bk-billah hazretlerine bu dncesi, zhir olup, namazdan
sonra; Filn dervie ve yorgan ihtiyc olanlara, yorgan veriniz buyurdu. O dervi; O
gnden beri Muhammed Bk-billah hazretlerini zecek bir dncenin kalbimden
geeceinden korktum demitir.
Birgn, azzlerden biri, onun muhlis talebelerinden birine, arzu ve istek dolu bir
mektup gnderdi. Bu mektup Muhammed Bk-billah hazretlerine takdim edildi. Yksek
bir tevzu ile mektbun arkasna yle yazd: Maalesef bu cizde i yapacak kuvvet
kalmad. Allah tel, bu geride kalm gnlerinin matemini tutana birka gn mr
verirse, en byk gayretle maksad ararm, haytm bu yolda veririm. Allah tel bu
miskine, her iki cihndaki iini, kudreti ilhiyyeye brakmasn ve btn tutulmalardan
kurtulmasn, ihsn etsin. Amin. Y Rabb-el-lemin O kardeime rica ederim ki, bu
arzunun husul iin, yznz yerlere srnz. Ve fakirin bu arzusuna kavumas iin
Allah telaya dua ediniz. Zr arkadan, gyaben yaplan dualar, Allah tel hemen
kabul eder. Dualar ederim efendim.
Muhammed Him-i Kem, eyh Tceddnden yle nakletmitir: Birgn
Muhammed Bk-billah hazretleri, nehre doru gidiyordu. Muzdarib, garb, ok zntl
olduu anlalyordu. Ben de onun arkasndan gidiyordum. Biraz sonra, arkasndan
gittiimi anlad, h ederek, ili bir ses ile; Ey Tceddn, varidt, feyzler, nrlar, hller ve
esrr o kadar zerime yadryorlar ki, bu nehir mrekkeb olsa, onlar yazamadan biter.
Amma benim iin bunlardan ne kar. Benim aradm grlemez, bilinemez, istek
anlatlamaz, istenen vasfedilemez buyurdu. Beyt:
Ne taleb dile gelir, ne matlb anlatlr,

Ne onun bir benzeri, ne bunun misli vardr.
Muhammed Bk-billah hazretleri, tasavvuf hlleri iinde kendinden gemi bir
durumda olmasna ramen, iki sene talebelerini yetitirmekle megul oldu. Talebelerinin
en by ve en stn olan mm- Rabbn hazretleri tasavvufda yetiip kemle
ulanca, kendini sohbetten talim ve telkinden ekip, dostlarn ve talebelerinin
yetitirilmesini ona havale etti. Kendini bu iten ekip, yalnzl tercih etti. hrete it
byk bir elem ve znt ile yalnz kald. Sdece cematle namaz klmak iin dar
kard.
Muhammed Bk-billah hazretlerini kim grse; Yeryznde yryen bir
meyyite kim bakmak ister ise, Eb Kuhfenin oluna, yan Eb Bekr Sddka
(rahmetullahi aleyh) baksn. hads-i erfini hatrlard. Bununla berber, nazarlarnn
heybet ve tesri duvarlara ilerdi. Gfiller, kendisini grnce; Onlar grenler Allah
hatrlarlar. hads-i erfini hatrlarlard. Hatt yle ki; birgn Hindlarn tarlalarnn
bulunduu bir kyden geiyordu. Orada bulunanlarn gzleri Muhammed Bk-billah
hazretlerine taklnca, birbirlerine; Bu nasl bir insandr ki, onu grnce Allah hatrmza
geldi dediler.
Bir zt yle anlatmtr: Birgn, gelip namaza yetitim ve Muhammed Bkbillahn da bulunduu cemate dhil oldum. Her taraf dolu idi. Yalnz Muhammed Bkbillahn yan bo idi. Ben, Muhammed Bk-billah yaknen tanmyordum. O bolua
oturdum. Biraz sonra Muhammed Bkf-billahn heybet ve azametleri kalbime hcum etti.
Hatt ondan bir hayli uzaklatm hlde sknet bulamadm. Elimde olmayarak, biraz
daha arkaya ekildim. Bylece, yle bir yere geldim ki, ayam biraz daha arkaya
gtrsem sofadan decektim. Bu hl bana ok tesr etti o gnden sonra, o riflerin
bynn muhlislerinden, sevenlerinden oldum.
Btn bu heybeti ile beraber, zdrabnn comas ve hretten kaarak kendini
halkn gznden drmek arzusu ile yalnz bana sokaklarda ve pazarda dolar ve bir
duvarn glgesinde topran stnde otururdu. Bu kendinden geme ve hayret
zamanlarnda, dinden kl ucu kadar ayrlmaz, azmetle olan amellerinde bir geveklik
olmazd.
Eer talebelerinden birinin bir edebi terk ettiini bilse, zhirde kzmaz, dile almaz
ama yakn olduklar hlde, btnlarn ondan ekerler, ayrrlard. Bazan ryda kz eden
emirler verirdi. Hat ve eksikliklerini talebelerine bu yollarla bildirirdi. Msra:
Ey gzellik mecmas, hangisinden bahsedeyim.
Mertebesinin yksekliine en byk dell udur: ki- sene ird makmnda kald.
Bu ksa zamanda, nice insanlar onun erefli sofrasndan nasb aldlar. Hindistan
memleketi, onlarn bereket ve ihsnlar ile doldu ve bu diyrda garb olan, bilinmiyen
Ahrriyye yolu byk rev grp, bu yoldan ok byklerin yetimeleri, onlarn
sayesinde mmkn oldu.
Muhammed Him-i Kem fazletli bir ztn yle dediini nakleder: Sz ve hl
shibi birok byk, Hindistanda altm-yetmi sene hocalk yapt. Onlardan kimlerin ve
neyin kaldn herkes biliyor. Muhammed Bk-billahn byklne u kfidir ki; krk
yanda vefat etti ve iki- sene ird ve hidyet makmnda bulunup, btn lemi
bereketlendirdi.
eyh Muhammed bin Fadlullah da onun hakknda yle demitir: Bu byn
yksekliinin nian udur ki; -drt seneden daha fazla hidyet ve ird ile megul
olmad. Fakat bu gne kadar onun yksek tesri ve bereketleri devam ediyor.
Derler ki: Bu hidyet gneinin domasndan sonra, Delhi ehrinde bulunan baz
byk eyhler gayrete geldiler. Fakat kendilerinde, zarardan baka bir fide gremeyip,
hepsi gelerek Muhammed Bk-billahn muhlis talebelerinden oldular. Pekok istekli
sohbetlerine kavumu, bir ksm da, yanna giderken hazretin vefat haberini duydular.
Mr Muhammed Numn yle anlatmtr: Horasanl bir genci, Akrada hastahnede
hasta yatar grdm. Hastaln sorduumda dedi ki: Ben salam bir insan idim.
Dekkende Hazret-i Hce Bkyi ryda grdm. Onlarn ak ile buraya kadar geldim.
Vefat haberlerini duyunca, ok zldm ve imdi hastaym. Bu hastalm ve harab

hlim, o bye olan muhabbetimdendir. Bunu syledikten sonra hngr hngr alad.
Vefat: Muhammed Bk-billah hazretleri, insanlarn olgunluk ya olup, mnev
kemllerin de ya olan krk yana gelince, bu skntlarla dolu cihnn darlndan
kurtulmak istedi. Bu gnlerde birinin vefat haberini iitip serpa dertli olan kalbinden ili
bir h sesi duyuldu. Ve; ok iyi oldu, kurtuldu buyurdu. Bundan maksad, mevhm olan
varlk libsndan kurtulmaktr. Zr dnyda olanlar, yalnz matlbu duymakla kalrlar.
yle ki, Mevln Celleddn-i Rm (k.s.) vefat zamnnda, bu esrr terennm eyledi.
Beyt:
Ben tenden kurtulurum, o haylden kurtulur,
Gideyim, kavumann sonu byle bulunur.
Vefat yaklat son gnlerde hanmna: Ben krk yana gelince, byk bir hdise
nme gelir buyurdu. Mbrek ellerini at ve; Elimde olan izgi, sana sylediim szn
nindr dedi. Yine bu gnlerden birgn, eline bir ayna alp, hanmn ard ve; Gel
beraber bu aynaya bakalm dedi. O afife htun yle demitir; Aynada, onu tamamen
beyaz sakall grdm ve korktum. Bana byle grnmeyiniz, bakmaya gcm yetmiyor
dedim. Tebessm etti ve kendini asl eklinde gsterdi.
Yine bu gnlerde idi. Kendi keflerini, bir ry grm gibi anlatmalar deti
olduundan, Evliyullahdan birine, bu yaknlarda Nakibend silsilesinin byklerinden
biri hrete intikl edecektir. Delhi ehrinin kenarnda bir yere gmlsn ve insanlara
karmaktan kurtulsun diye bildirildi dedi. Bu ztn kim olduu hussunda, baz talebeleri
istihre eylediler, izin verilmediini anlaynca, istihreden vaz getiler.
Yine birgn kendisi iin: Bana yle bildirdiler ki; Senin dnyya gelmekten
maksadn, tamam oldu. Dnyda iin kalmad, artk sefere kmak cb ediyor buyurdu.
Ve yine; Gryorum ki, kutb-i zaman ld diyorlar, bu zamanda kendime mersiye olarak,
gzel bir kasde okuyorum ve iinde ok yksek marifetler bulunduunu anlyorum
buyurdu.
Muhammed Bk-billah hazretleri Hicr binoniki senesinin Cemzil-hr ay gelince,
bir hastala tutuldu. Bu gnlerde yle buyurdu: Hce Ubeydullah-i Ahrr
(rahmetullahi aleyhleyh) ryda grdm ve bana; Gmlek giyiniz buyurdu. Bu ryy
anlattktan sonra, tebessm etti ve; Eer yaarsam yle yaparm, yaamazsam,
gmleim kefenimdir buyurdu.
Bu gnlerde sefere kmak isteyen muhlis talebelerinden birine de; Birka gn bir
yere gitmeyiniz, son gnlerimi yayorum dedi. Sdk talebelerinden biroklar
gelmilerdi. Zafiyetinin, hastalnn ok olduu zamanlar, derin ilimler beyn eyleyip, ok
yksek hakkatlerden bahsetti. Bir gece, hastalk ve zafiyet o hle geldi ki, gren can
vermekte olduunu sanrd. Bir mddet sonra kendine gelip; Eer lmek bu ise, ne
byk bir nimettir. Bu hlden kurtulmak istemiyorum buyurdu. Cemzil-hr aynn
yirmibeinde Cumartesi gn, hazrlk ve ayrlk eserleri grnmee balad. Btn
dostlarna baklar ile ved ederken, talebeleri, eshb ve dostlar alamaa baladlar.
Muhammed Bk-billah ise tebessm buyurup hayretle bakyor ve sanki: Siz nasl
dervilersiniz, kazya rz diresinden kp alarsnz diye sylemek istiyordu. Bu srada
talebelerinden biri; Y lh-el-lemn mbrek kelimesini syledi. Sratle onun tarafna
bakp, mbrek yzn onun tarafna evirdi. Orada olanlardan biri; Onlarn bu hareket
ve tevecch hakk mahbbun ismini duyma evkindendir buyurunca, bu szn tesri ile
mbrek gzleri ya ile doldu. kindi vakti yaklamt. Sesli olarak Allah telnn ismini
zikretmekle megul olup bylece: Allah, Allah... diye diye rhunu teslim eyledi.
Vefatndan sonra, en sdk talebeleri, karar verdikleri bir yere mezrlarn kazdlar. Fakat
tabutu oraya gtremediler. Tella bir baka yere gtrdler. Tabutu yere indirdikten
sonra, ne grsnler! Oras bir defsnda Muhammed Bk-billah hazretlerinin talebeleri ile
geldikleri bir yer idi. Buray beenmiti. Burada abdest alp, iki rekat namaz klmt. O
temiz yerden bir miktar toprak eteine yapmt ve; Bu yerin topra bizim eteimizi
tuttu buyurmutu. Ana caddeye yakn olan bu yerde kabrini kazdlar. Bu ird
memleketinin pdihn, ili zntlerle mezara indirdiler. Hce Hsmeddn hazretlerinin
gayretleri ile mezrn etrfna; aalar, meyveler, iekler dikip, orasn gyet gzel bir
bahe yaptlar. Kabr-i erfini ziyret edenler bereket ve if bulurlar. Beyt:
Mafiret nru parlasn, mezrnda mum yerine,
Kapna gelenin kalbi gark olsun nr denizine.
Fazletli ztlar ve rifler vefat trihi iin mersiyeler yazdlar. Bu iirlerden birinin son
msranda geen Bahr- marifet ifdesi, ebced hesbna gre, Muhammed Bk-billah
hazretlerinin vefat trihi olan hicr 1012 senesini gstermektedir. Bu iirin tercmesi
yledir:
Bir zt ki mahbbu ile bki oldu,
Ve sfatlarndan hep fni oldu.
Hlkna k, tam bir ak ile,
Mahlkta ok merhametli oldu.
Onun vasl senesi susuz dilime,
Bak ne gzel Bahr-i marifet oldu.
mm- Rabbn hazretleri, yazd kitaplarda hocas Muhammed Bk-billah
methetmi, bykln bildirmitir. Mesel; Mebde ve Med rislesinde yle
buyurmutur: Hayr-l-beer olan Peygamberimiz Muhammed aleyhisselm grmek ve o
zamanda bulunup, sohbetine kavumakla ereflenemedik ama, Muhammed Bk-billahn
sohbetine kavumaktan da mahrm kalmadk. Kavutuumuz nimetlere krler olsun.
Muhammed Bk-billahn talebelerinden olan ve Hindistann mehr hads limi
Abdlhak- Dehlev de yle demitir: Murkabe, zikir, rbta ve huzru yd- dt
(devaml Allah tely hatrlamak) hllerini, ancak Hindistana gelip, stdlarn std
olan Hce Muhammed Bk-billahn sohbetine kavutuktan sonra elde edebildim.
Muhammed Bk-billah hazretleri Hakk arayan, tlibleri ird eden byk bir mrid-i
kmil olup, Hindistanda bizim hocamz, rehberimiz idi.
Yine Hindistanda daha sonraki asrlarda yetien, mehr hads limi h
Veliyyullah- Dehlev de; El ntibah f selsil-il-evliy adl eserinde yle demitir:
Muhammed Bk-billah, Hindistanda sflerin kendisine tbi olduu bir zt idi. Onun
ird btn leme yaylmtr.
Trih-i Hafi Hn adl eserde de yle kaydedilmitir: Hce Muhammed Bk-billah,
zamnnda kendisine uyulan, tbi olunan bir mrid-i kmil idi. O, o kadar byk bir
evliy idi ki, kalem onun bykln yazmaktan ve anlatmaktan ciz kalmaktadr... Akl
ve nakl ilimlerde byk bir lim idi.
Muhammed Bk-billah hazretlerinin mektuplarndan krkbir tanesi, Zbdet-lmakmt kitabnda ayr bir blm olarak yazlmtr. Mektublarndan bazlar unlardr:
6.nc Mektup: (Bu mektup, eyh Tceddne gnderilmitir.):
Devaml abdestli bulunmak, hell yemek yemee dikkat etmek, btn
gnahlardan, gybetten, sz tayclktan, mmini aalamaktan, mslmana dman
olmaktan, kin tutmaktan, eli altnda olanlara kzmaktan ve sert davranmaktan saknmak
lzmdr. Bizim yolumuzun ess budur. Bunlarsz i salam olmaz. Ama bu saylanlarda
arada bir geveklik olursa, bu ii, yan byklerin verdii vazfeleri ve o yolun cblarn
terk etmemeli, aksine tvbe ve istifar etmeli, ald ve yapmakta olduu vazfelere daha
sk sarlmaldr ki; Muhakkak ki, sevblar, gnahlar gtrr. yetinin srr ortaya
ksn. Doru yolda bulunanlara selm olsun!
82.nci Mektup:
Hazret-i Muhammed Mustaf (sallallahu aleyhi ve sellem) insan idi. nsanlarn en
yksek ve en temiz yaradlls idi. Zhiren bir kimseden ders almamt, okumamt.
Doduu ve byd ehirdekiler de onu okutmamlard. Evet, onun dedeleri, insanlara
lzm olan eyleri ok iyi bilirlerdi ve yeryznn en iyi insanlar idiler ama, zaman
getike onlarn da ilimleri azald ve neredeyse bitti. te o zaman Allah tel
Muhammedi (sallallahu aleyhi ve sellem) yaratt ve kendinin mahbbu eyledi. Hak tely
Ondan daha iyi bilen olmad. Melek gnderip, Muhammede (sallallahu aleyhi ve sellem)
bildirdi ki: Benim sfatlarm insanlara ve cinlere bildirsin, benim rzmn bulunmad her
eyden onlar men etsin. Namaz, orucu, zekt, hacc ve kfirlerle Allah yolunda cihd
onlara retsin. nce, melek bunlar Allah telnn buyurduu ve bildirdii ekilde
Muhammede (sallallahu aleyhi ve sellem) ulatrd. Bundan sonra Muhammed Mustaf
(sallallahu aleyhi ve sellem), mbrek yzn grmekle ereflenen cemate, yan Eshb kirmna (aleyhimrrdvn) bildirdi. Allah tel, ismi Kurn- kerm olan erefli kitab,
Muhammed Mustafnn (sallallahu aleyhi ve sellem) vstasyla, insanlara ve cinlere
gnderdi. te mmin olan bir kul, kalbinden yakn ile; Bu kitapta olanlarn ve Onun
insanlara seip gnderdii peygamberi Muhammed Mustafnn (sallallahu aleyhi ve
sellem) sylediklerinin hepsi dorudur diye inanmal, kabul etmeli ve dili ile de;
Allahdan baka mabd yoktur, O birdir ve Muhammed (aleyhisselm) Onun
peygamberidir demelidir.
Bu kadarn bildikten sonra, limlere gidip; Bize bu kitapta neler buyurmutur?
Hangi eyleri bilmeliyiz, hangi eyleri, amelleri yapmalyz, yhud yapmamalyz diye
sormak lzmdr.
te Kurn- kermde buyuruldu ki: Ben Hayyim diriyim. Her eye Kdirm.
Dilediimi yaparm. Hereyi iitirim. Hereyi grrm. Herkese boynundaki ah
damarndan daha yaknm. Hereye galibim, herkese hkimim, Kahhr ve Cebbrm.
Bununla beraber herkesten merhametliyim. Btn lemi, insanlar, cinleri, melekleri, yeri,
g, ta, topra, aalar, yerde ve gklerde olanlar ben yarattm, ben yaptm ve
yaratmaktaym. Var olan hereyi var eden benim. Yok olan da yok eden benim. Ama
atein o eye ulamas bahne klnmtr. Bylece herkes onu bilsin ve onun yaptn
grmesin. Biliniz ki, O birdir. Fiilinde, yaptklarnda orta, yardmcs hi yoktur. Hereyi O
yaratt.
Yine o kitapta buyuruldu ki: Bana kulluk ediniz, ibdetten geri kalmaynz. Kulluk
ve ibdetlerin ess; namaz klmak, oru tutmak, zekt vermek, hac yapmak ve kfirlerle
cihd etmektir. Biri de, hak sahiblerinin haklarn gzetmenizdir. Ana-baba ve benzeri hak
sahiplerinin haklarna riyet etmektir. Hi kimseye zulm ve hakszlk etmeyiniz. Byle
bilgiler oktur. limlerden yava yava reniniz.
Biliniz ki, Muhammed Mustaf (sallallahu aleyhi ve sellem) insanlarn en sevimlisi ve
en gzel ahlkls idi. Zt btn ztlardan temiz, kalbi btn kalblerden nurludur.
Evliynn hepsi, onun yce kapsnn dilencileridir. Her insanda olan iyiliin daha ou
onda vard. Allah tel Onun mbrek kalbini kendi evi yapmt. Ne sylese Haktan
sylerdi, ne bildirse, Haktan bildirirdi. Ne yaptysa, Hakkn kudretiyle yapard. imdi de
yledir, ileride de yle olacaktr.
Muhammed Bk-billah hazretleri buyurdular ki:
Kalbinde marifet-i ilh istei olmayanla sohbet etme, arkadalk yapma. lmini;
mevk, makam ve vnmek iin vesle eden limlerden, aslandan kaar gibi kanz.
Chil tarkatlarla beraber bulunmaktan saknnz.
Marifetin ksm ve mertebeleri oktur. in ess, dnimizin ess zere olmaktr.
Oru tutmak, Allah telnn sfatyla sfatlanmaktr. Zr Allah tel yemekten ve
imekten mnezzehtir.
Bu yolun bykleri son derece gayretli ve nziktirler. Onlarn yolu, hi eksiksiz
Reslullahn yoludur.
Rz sahiblerine, bellar musbet deildir. Onlar bellar beenmemezlik etmezler.
nk, bellar veren yine Allah teldr.
Reslullaha tbi olmak, Ehl-i snnet vel-cemat itikdnda bulunmak ve bu
byklerin nisbetini (ballk ve muhabbetlerini) kalbinde saklamak, dnynn her
nimetinden iyidir.
Sdklar ve hakkate erenler szbirlii ile diyoruz ki: Srt- mstekim, yan
amayan doru yol, Ehl-i snnet vel-cematin yoludur.
Mslmanlk; yapmak, yaamak, ahkm- ilhyi yerine getirmek demektir.
Szn z udur ki: Gnl dostla olmal, beden de ite bulunmaldr.
Sakn hell ve haramdan her bulduunu korkusuzca yiyenlerden olma!
Haram ve pheli bir lokma yememek iin, ok gayret ve dikkat etmelidir.
md ipinin ucunu hibir zaman elden brakmamaldr.

Tevekkl, sebebe yapmayp, tembel oturmak deildir. nk byle olmak, Allah
telya kar edepsizlik olur. Mslmann mer olan bir sebebe yapmas lzmdr.
Sebebe yaptktan ve almaa baladktan sonra tevekkl edilir. Yan istenilen ey,
bunun hsl olmasna sebep olan eyden beklenilmez. nk Allah tel sebebi, istenilen
eye kavumak iin, bir kap gibi yaratmtr. Bireyin hsl olmasna sebep olan ii
yapmayp da, sebepsiz olarak gelmesini beklemek, kapy kapayp pencereden atlmasn
istemee benzer ki, edebsizlik olur. Allah tel ihtiylarmza kavumak iin kapy
yaratm ve ak brakmtr. Onu kapamamz doru deildir. Bizim vazfemiz kapya gidip
beklemektir. Sonrasn O bilir. ok zaman kapdan gnderir. Diledii zaman da pencereden
atarak verir.
1) Mektbt- mm- Rabbn
3) Mebde ve Med rislesi; sh. 59
4) Mkeft- gaybiyye; sh. 241
5) Eshb- Kirm; sh. 314
6) Zbdet-l-makmt; sh. 5
7) Umdet-l-makmt; sh. 84
9) Hadik-l-verdiyye; sh. 178
10) rgm-l-merd; sh. 68
11) Behet-s-seniyye; sh. 77
12) Hadikat-l-evliy; cild-1, sh. 92
13) Klliyt- Bk-billah
14) rfniyyt- Bk; sh. 7, 8, 9, 10
16) Rehber Ansiklopedisi; cild-12, sh. 287
MUHAMMED HM- KEM:
mm- Rabbn Ahmed-i Frk Serhendi hazretlerinin yetitirdii evliynn
byklerinden. randa Bedhnn Kem kasabasndandr. nce Seyyid Mr Muhammed
Numn hazretlerinin huzrunda tvbe edip, ona talebe oldu. Sohbetinde yetiip, Seyyid
Mr Muhammedin ireti ile 1031 (m. 1621) senesinde mm- Rabbn hazretlerinin
sohbetiyle ereflendi. mm- Rabbn iki sene askerde kald zaman, hep hizmetinde
bulunup, tevecch ve ihsnlarna kavutu. Him-i Kem diyor ki: Seyyidim Muhammed
Numn buyurdu ki: Burhnprda bir cmide, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
drt halfesi ile ryda grdm. Beni grnce hazret-i Sddk- Ekbere kar buyurdu ki:
eyh Ahmedin kabul ettii kimseyi biz de, Allah tel da kabul eder. eyh Ahmedin
red ettii kimseyi, biz de, Allah tel da red eder. Bu sz iitince, mm- Rabbnnin
makbllerinden olduum iin, cenb- Hakka kr eyledim. Him-i Kem hazerde ve
seferde, mm- Rabbnnin meclis-i erflerinde bulunmakla ereflendi. 1033 (m. 1623)
senesinde Mektbtn nc cildini toplamaa balad. 1040 (m. 1630)da tamam oldu.
1037 (m. 1627) ylnda Berekt veya Zbdet-l-makmt isimlerini verdii kitab
yazarak, bu sadet gneinin stdlarndan ve talebelerinden mehr olanlarn
kermetlerini, hl tercmelerini insanla duyurdu. 1054 (m. 1645) senesinde Burhnpr
ehrinde vefat etti.
Muhammed Himin yksek babas Hce Ksm, o blgenin byklerinden ve
mehr limlerinden olup, Bedehn pdih Mirz ahrhun hocalarndandr.
Muhammed Him, mm- Rabbn hazretlerine kavumasn, hocasnn haytn yazd
Zbdet-l-makmt kitabnn nsznde yle anlatyor:
Devaml var olan ve Ondan bakas Onunla varlkta duran Allah telya hamd
ederim. Serp nr olan Peygamberimiz hazret-i Muhammede line, Eshbna, ona tbi
olanlarn hepsine ve kymete kadar onu sevenlere salt selm ve iyi dualar ederim.
lim ve irfn kayna, gizli ve aikr hazneler shibi, temkin ve edeb sofrasnn
efendileri, silsile-i zeheb halkasnn mest olmular! Biliniz ki, kendi amelinden utanan bu
hakrin baba ve dedeleri, yksek Kbreviyye yolunda idiler. Daha ocukluumda, bu yolun
byklerinden bazlarnn bereketli sohbetlerinde bulunmutum. Fakat yaradlm

itibriyle ve asl mnsebetim sebebiyle, daha genliimin, delikanllmn ilk
zamanlarnda gizli iretler ve mjdelerle, kalbimi silsile-i zehebden olan
Nakibendiyyenin byklerine baladlar. mid gzm onlarn rahmet ve bereketi ile
alnca, bu byk yolun yol gstericilerinden hangisinin, bu cizin kolundan tutacan
bilemiyordum. Bu azz ve ok yksek silsileye girmek isteyenleri kabul edenlerden
hangisinin, bu kabiliyetsizi, kerem ve ihsn ederek kabul edeceini anlayamyordum. Bu
dncenin devam ettii gnlerde, o makamlara kavumak istemenin verdii arzu ile
elem ve sknt iinde, dima; Haydi! Atm hazrlayn, muhakkak Hindistana gitmem
lzmdr diyordum. Mevln (k.s.) buyurur ki: Beyt:
Hindistan rymda grdm gnden beri,
mid gzm ald, harb buldum her yeri.
Bu elemlerden ve uursuzca sylenen szlerden sonra, vaziyetim yle oldu ki ister
istemez kendimi tutamayp, Hindistana geldim. Bir sene sonra bir gece bir mecliste,
gemi evliynn Rahimehmllah acib hlleri, garb tasarruflar zerinde
konuuluyordu. Kalbimden geti ve hatt zannediyorum, dilimle de syledim ki: Bu
azametli hakkat, yalnz eski zamanlarda ve eski insanlarda olup, bugn bir cevher
mevcd deildir. Yhut zamnmzda da vardr. Ama bizim gibi kabiliyetsizlerin idrk
gzlerinden sakldr. Beyt:
Ya gzellerin kalbinde ehl-i dile meyl kalmad.
Ya klar diyrnda bir shib-i dil kalmad.
Bu gnlerde idi. Bir gece rymda byk bir zt grdm. Haydi, kalk, filn mrid-i
kmil ve lim, filn yerde, talebeleri ile oturmu seni bekliyorlar dedi. Oraya gittik, u
srette, bir std grdm. Evin sofasnda oturmu murkabe ediyordu. Talebeleri sofann
altnda balarn nlerine emi, sessizce oturuyorlard. Beni oraya gtren zt, stdn
huzruna kard. Balarn kaldrdlar, elini uzatp elimi tuttular ve;
Bismillhirrahmnirrahm, Nasr sresini sonuna kadar oku! buyurdular. Okudum ve
aladm. Uyannca bu sreyi ve ne iin inzl olduunu dnmee baladm ve yle
buldum: Feth ve imdd- ilhi yetiince, birok insanlarn fevc fevc, yan kitle
kitle bu bykler yoluna ve ana caddeye girdiini grrsn. O hlde tesbih et ve
istifar yolunda ilerle ki, Allah tel tevvbdr (Yan ziyadesiyle tvbe kabul
edicidir). Meliklallm olan Allah telnn kelmnn sonu tevvb olunca, buradan
tvbeye bir iret buldum.
Bu rydan sonra diyr diyr gezip, Hindistann byk ehirlerinden olan
Burhnpra vardm. Bu ehir, Umman denizinin sahilinde, haclarn gzergh zerindedir.
Garblerin sna, zntl kalblerinin tabibi, eyh Burhneddn-i Garbin isminin
bereketiyle feyzlenmi bir lkedir. lim, amel, takv shibi ve Kurn- kerme muttali
byk bir limin rysna gre, buras birok beldelerden hayrldr. (Allah tel bu ehri
ve dier btn mslman memleketlerini bellardan, fetlerden korusun.)
Burhnpr ehrinde, silsile-i erfeden, slmiyeti yaymak iin uraan ve tliblerin
kalblerini ekmekte mhir, seyyidlerin byklerinden ve hakki mrid-i kmillerden,
shib-i zevk ve vicdan, insan grm insan, Mr Muhammed Numnn (k.s.) huzr ve
sohbetlerine kavumak iin ok acele ediyordum. Huzrlarna byk bir heyecanla
vardm zaman, hayretler iinde kaldm. Zr, beni ryda byk bir ztn huzruna
(mm- Rabbn hazretlerinin huzruna) bu zt kavuturmutu. Zikri ve bu bykler
yolundaki murkabeyi kendilerinden aldm. Huzr ve hizmetlerinde, mm- Rabbnnin
(k.s.) muhabbet tohumunu gnl baheme ektim. Nihyet binotuzbir senesinde o
menkbeleri ok yksek olan mm- Rabbnnin (k.s.) yksek derghna kavutum.
Hemen hemen iki sene hazerde ve seferde, yanlarndan, eteklerinden ayrlmadm. Bu ksa
zamanda, onlarn sohbetlerinden, ok istifde ettim. O cihn nurla doldurann
feyzlerinden, bu kalbi krn gnl penceresine o kadar nr ve feyz akd ki, aklamaya ve
anlatmaya smaz. Beyt:
Vcdumun her kl gelse de dile,

krnn binde birini edemez bile.
Onlarn civrnda ve duvarlarnn glgesinde geen aylar ve gnler esnasnda,
zamnn gavsi ve esrr shibi olan esiz oullar, bu kitapta ismi ve hlleri geecek olan
byk mrid-i kmil halfelerinin her biri (Allah onlarn tesrlerini daim eylesin) bu cize;
Sana lzmdr ki, mm- Rabbnnin (k.s.) huss ve umm meclislerinde, inci salan
mbrek dilinden, vakte, zamana, hle ve istidda gre kan ve marifetler haznesi olan
Mektbtta bulunmayan, yeni ve taze fideleri, yksek mrifetleri, onlarn hllerinin ve
tavrlarnn nasl olduunu, nrlarn, bereketlerini, kermetlerini, yazasn ve ayrca
mm- Rabbn mceddid-i elf-i snnin (k.s.) hocas kutb- zaman, ok yksek
makamlar shibi, asrnn teki, vaktinin ferdi, kalblerin nrlandrcs, bereketler madeni,
riflerin , din ve milletin kendisinden rz olduu, efendimiz Hce Muhammed Bk
veys Nakibend (kaddesallah sirreh) hazretlerinin yksek hllerini bir kitap hlinde
toplayasn. Bylece o iki serveri sevenlere, onlarn hllerini tantr ve yadigr olarak
brakrsn buyurdular. Sermyemn az olmasna ramen, emirlerine uymaktan baka
rem kalmad. Bu szlerden az bir ksmm yazmdm ki, takdr-i ilh ile kalbinden nr
ve huzr salan esiz hocamdan ayrlp, uzaa gitmek zarur grnd. Uzakta kaldm
zamanlar, uzaklarda kalmann verdii znt, elem ve hasretimi teskin iin, bu yksek
hlleri ve szleri yazmak arzusu dayanlamyacak hle geldi. Henz bir miktar yazmtm
ki, hazret-i hocamzn tyler rpertici vefat haberi, kalbi yaral talebelerini mteme gark
etti. Vefatndan sonra, hllerini ve szlerini anlatmak ve yazmakta teselliyi bulmak daha
ok cbetti. Nazm:
Bir balk ki mahrm kalr Fratdan,
Ve artk yaayamaz mid keser haytdan.
Hce Muhammed Him ksa zamanda mm- Rabbn hazretlerinin bereketli
tevecch ve kuvvetli tasarruflar ile btn hllerine, mnev makamlara, acib hllere ve
garb kemllere kavutu. Onlarn sr mahremlerinden oldu. Bykler yolunu anlatmak,
bildirmek iin o yksek hazretten hilfet almakla ereflendi. Onlarn emri ile Burhnpra
gitti.
Him-i Kem, mm- Rabbn hazretlerinden ayrlnca, kendi yksek hl ve
makmlarn bildiren mektuplar yazd. Bu mektuplardan Him-i Kem hazretlerinin
yksek hl ve keml mertebelerini anlamak mmkndr. Bir mektbunun giri ksm
aadadr:
Uzakta kalm bu bendeniz, Burhnpr diyrnn avresi Muhammed Him-i
Kem, kutblarn dergh olan yksek makmna arz ederim. Yksek tevecchnz ile
shhat ve afiyetle bu ehre geldim. Seyyidim ve mridimin (Mr Muhammed Numn
hazretleri kasd ediliyor) hizmet ve huzruyla ereflendim. Ev halkn selmette buldum.
Ama makmnzda bulunamamak yarasnn acsn, hangi kalemin diliyle ve hangi dilin
kalemiyle arz edebilirim. Umarm ki, yksek hazretinizin tevecch ve tasarruf nesmi
(rzgr), yola dm bu toz parasn, yine o yksek kapnn eiine ulatrr. Hazretiniz,
ayrlma zamnnda, bu aa kula, ayrlk zamnnda olanlar bize yazn
buyurduunuzdan, cesret alarak arzediyorum...
Muhammed Him-i Kem anlatt: Bu fakr birgn, Kurn- kerm okurken sr
sresi 79. Ey Habbim, teheccd namazn, fazla bir farz olarak kl. Allah seni
Makm- Mahmda kavuturur. melindeki yet-i kermesine gelince, aklma;
Teheccd namazn klmakla efat makm olan Makm- Mahmdun bereketlerinden
nasb alnyor mu? diye geldi. Hazret-i mma bunu soracam dedim. Bu niyetle
huzrlarna geldim. Abdest alyorlard. Beni grnce, hemen; Teheccd namazn ok
kymetli tut buyurdular. ou zaman klyorum dedim. Buyurdular ki: efat makm
olan Makm- Mahmddan nasb ve pay almak istiyenler, teheccd namazn hi
karmasnlar. Sonra ayn yet-i kermeyi okudular. Bu fakr, mbrek ellerini perek; Bu
muammay sormak iin huzrunuza gelmitim. Elhamdlillah ki, ben arzetmeden kermet
buyurarak siz beyn ettiniz dedim.
Him-i Kem anlatt: mm- Rabbn hazretleri, muhlislerinden herbirinin ismine

birer mektup yaznca, bu fakirin de, bu devlet ve sadete kavumak sebebiyle, kalbime;
Allah telnn inyeti ile gzel kokulu mektuplarndan bir tane de bu fakre yazsalar ve
bu mektup Mektbtn birinci cildinin son mektbu olsa, ne gzel olurdu. nk ben bu
derghn sonuncusu ve en aasym diye geldi. Hazret-i mm, btn nru ile bunu
anladlar ve bana bir mektb yazdlar. O mektbun sonunda da; Muhammed Hime
gnderilen bu mektupla, eriat shibi peygamberlerin adedine ve Eshb- Bedre uygun
olduundan, birinci cildi burada bitirelim buyurdular. Mbrek hocam kermeti ile bu
isteimi ihsn ettiler. Bu mektbun bir ksm aaya alnmtr. ki sule cevp
vermektedir.
Sul: Nakibendiyye yolunda snnet-i seniyyeye uyulur. Hlbuki O server
aleyhisselm alacak riyzetler ve skntl alklar ekti. Bu yolda ise, riyzetleri yasak
etmilerdir. Hatt, riyzetler, sretlerin, grntlerin keflerine sebep olduu iin, zararl
olduklarn bildirmilerdir. Snnete uymakta zarar bulunabileceini dnmek, alacak
birey deil midir?
Cevap: Sevgili kardeim! Riyzetler ekmenin bu yolda yasak olduunu
yazyorsunuz. Riyzetlerin bu yolda zararl bilindiini nerede iittiniz? Bu yolda; nisbeti
hep korumak, snnet-i seniyyeye uymak (sallallahu aleyhi ve sellem), hllerini rtmee
almak, orta hlli yaamak, yiyecekte, giyecekte ve her eyde orta hli gzetmek vardr.
Bunlarn hepsi, ar riyzet ve iddetli mchededir. Chiller bunlar riyzet saymazlar.
Mchede bilmezler. Bunlara gre, riyzet ve mchede (nefsin istediklerini, yapmayp,
istemediklerini yapmak.) yalnz alk ekmektir derler. ok a kalma pek kymetli
sanrlar. nk, hayvanlar gibi yaayan bu kimseler, yimee, imee ok nem verirler.
Hep bunlar dnrler.
Bunun iin, yememek, imemek bunlara ar riyzet grnr ve sk mchede olur.
Bu chiller, nisbetin korunmasna, snnete uymaa ve benzerlerine hi kymet vermezler.
Bunun iin, bunlar yapmama irkin grmezler. Yapmaa alma da riyzetden
saymazlar. Grlyor ki, bu yolun byklerine, hllerini rtmee almak ve chillerin
kymet verdikleri riyzetleri yapmamak lzmdr. Byle riyzetleri chiller beenirler.
Aralarnda yaylarak hrete ve fete sebep olur ve sonu kt olur. Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem); Dinde ve dnyda parmakla gsterilmesi, insana ktlk
olarak yetiir. Bundan ancak Allah telnn koruduu kimse kurtulur buyurdu.
Bu fakire gre, uzun alklar ekmek, yemekde ve imekte, orta dereceyi
gzetmekten ok daha kolaydr. Pek hafif olur.
Orta hli gzetmek riyzetinin, ok a kalmak riyzetinden daha stn olduu
meydandadr. Yksek babam (rahmetullahi aleyhleyh) buyurdu ki: Slk anlatan bir
kitapda grmtm. Maksada kavumak iin, yemekte ve imekte, orta dereceyi
gzetmek yetiir. Bunu gzetince ayrca zikir ve fikir lzm olmaz. Szn dorusu da
budur. Yiyecekte, giyecekte ve her ite orta dereceyi gzetmek ok iyidir. Fris beyt
tercmesi:
Azndan taacak kadar ok yeme,
Alktan lecek kadar az yeme!
Hak tel, Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem) krk erkek kuvveti ihsn
eylemitir. Bu kuvveti ile ar alklara dayanrd. Eshb- Kirm da, insanlarn en iyisinin
sohbeti yardm ile (sallallahu aleyhi ve sellem) bu yke katlanrlard. Bu yzden ilerinde
ve almalarnda hibir bozukluk ve geveklik olmazd. A iken muharebede dmana
yle gl saldrrlard ki, tok olanlar bunun onda birini yapamazlard. Bunun iindir ki,
sabreden yirmi kii, ikiyz kfire galip gelirdi. Yz kii de, bin kiiye galebe alard.
Eshb- Kirmdan bakalar, yle a kalsalar, edebleri ve snnetleri yapamaz olurlar.
Belki, ok olur ki, farzlar yapamaz hle gelirler. Gc yok iken, bu ide Eshb- Kirma
benzemee kalkmak, kendini snnetleri ve farzlar yapamayacak hle sokmak olur.
ittiimize gre, Eb Bekr-i Sddk (rahmetullahi aleyh) O server gibi (sallallahu aleyhi ve
sellem) hergn oru tutmak istedi. Zayflad, tkati kalmad. Birgn yere ykld.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buna zlerek; inizde benim gibi kim
vardr? Rabbimin huzrunda kalrm. Oradan yerim ve ierim. buyurdu. Grlyor

ki, gc yetmedii eyi yapmaa kalkmak iyi deildir.
Eshb- Kirm, insanlarn en iyisi kadar (sallallahu aleyhi ve sellem) ala
dayanamadlar ise de, Onun sohbetinin yardm ile uzun alklarn zararlarndan
korunmu idiler. Bakalar, onlar gibi korunmu deildirler. Bunu yle aklarz: Aln
saf (kalbe rahat ve huzr) verdii, temizledii meydanda bireydir. ok kimselerin (Slih
olan mminlerin) kalbine saf verir. ounun da (kfirlerin ve dnyya dkn olan
mzminlerin) nefsine saf verir. Kalbin saf bulmas, insan doru yola gtrr ve
nrlandrr. (lem-i emirdeki nrlar, feyzler, hidyet hsl olur). Nefsin safs, dallete
srkler ve zulmeti arttrr. (Nefs, lem-i halkdan olduu iin, lem-i halkdaki, bilinmiyen,
gayb olan, gizli olan, alnan eyler, hastalklarn tehisi, tedvisi, cin ile tanma gibi
eyler hsl olur. Byle mnsz ve sapk kimseler, mslmanlarn mnlarnn bozulmasna
sebep olurlar.) Ahmak Efltun, nefsinin safsna gvendi. Hayline gelen grntlere
uydu. Bunlar deerli birey sanarak, kendini beendi. Hazret-i s aleyhisselm, Efltun
zamnnda peygamber olmutu. Efltun, Rhullah olan o yce peygambere inanmad.
Biz gericilikten kurtulmu kimseleriz. Bizi doru yola gtrecek ndere ihtiycmz
yoktur dedi. Eer, kalbini karartan safs olmasayd, hayalindeki sretlere aldanmaz,
sadete kavumaktan geri kalmazd. Maksada ulamasna engel olmazlard. Bu karanlk
safy grerek, kendini nrlu sand. Bu safnn, nefs-i emmrenin ince kabuundan ieri
giremediini, nefsinin eskisi gibi kirli, pis olduunu anlayamad. Nefsinin ancak, eker
kaplanm necsete dndn gremedi. Kalb byle deildir. O, yaratlta temizdir. Nr
ile doludur. Yalnz, karanlk nefse yakn olduu iin zeri kararm, kirlenmitir. Az bir
tasfiye, temizlemek ile zerindeki pas giderek, eski hline dner. Nr ile dolar. Nefs ise,
yaratlta karanlktr, pistir. Kalbin emri, idresi altna girmedike, daha dorusu snnete
uymadka slmiyete sarlmadka, hatt ve hatt, ancak Allah telnn ihsnna
kavumadka, tezkiye bulamaz, ierden temizlenemez. Yaratlndaki pislikten
kurtulamaz. Sedete, iyilie eremez. Efltun, hi akl ermedii iin, nefsinin safsn, s
aleyhisselma inanan kalbin safs gibi sand. O mnl kalbin shibi gibi, kendini de, nurlu
ve temiz grd. Bunun iin de, O yce peygambere (aleyhisselm) uymak nimeti ile
ereflenemedi. Sonsuz felkete srklendi. Byle belya dmekten Allah telya
snrz!
Aln byle zarar da bulunduu iin, bu yolun bykleri (rahmetullahi
aleyhleyhim) alkla riyzet ekmek yolunu tutmamlar, yemekte, imekte, orta dereceyi
gzetmek riyzetine, tam ortada kalmaa almak mchedesine sarlmlardr. Aln
bu byk tehlikesine dmemek iin, fidelerinden de, vaz gemilerdir. Bakalar, aln
fidelerini dnerek, zararlarn gremediler. Alk ekmei emretmilerdir. Akl olanlar,
bu zarardan kurtulabilmek iin, birok fidelerin braklacan sylemilerdir. slm
limlerinin; Bir iin snnet veya bidat olduu anlalamasa, bidati yapmamak, snneti
yapmaktan daha iyidir szleri de, akl sahiplerinin bu szlerine benzemektedir. nk, bu
i, bidat ise zararldr. Snnet ise, fideleri vardr. Zararl olabileceini, nde tutmular,
bidat olabilecei iin bu ii yapmamaldr buyurmulardr.
Alkla riyzet ekmek snnetinin baka yoldan da zarar getirebilecei, alacak
birey olrhaz. Bu szle demek istiyoruz ki; bu snnet, yalnz Eshb- Kirm iin olabilir. O
zaman iin olmas, ok ince ve rtl bildirilmi olduu iin, tasavvufcularn ou bunu
anlyamam, kendileri de, byle riyzet yapmlardr. Birou ise, bunun o zaman iin
olduunu anlyarak, kendileri yapmamlardr. Hereyin dorusunu ancak Allah tel bilir.
Sul: Byklerimizin kitaplarnda yazyor ki: Bizim nisbetimiz, hazret-i Eb Bekre
balanmaktadr. Baka, yollar byle deildir. Tasavvuf yollarnn ou, mm- Cafer-i
Sdka balanmaktadr. Bu mm da, hazret-i Sddka baldr. Baka yollar da, hazret-i
Sddka balanm olmuyorlar m?
Cevap: mm- Cafer-i Sdk hazretleri, hem hazret-i Sddka, hem de, hazret-i
Emre baldr. (rahmetullahi aleyhnhm) Kendisinde bu iki nisbet birlemi olduu
hlde, her iki nisbetin kemlleri ayr ayr idi. Birbirleri ile karmam idi. Biroklar, mm
hazretlerinden hazret-i Eb Bekrin nisbetini ald. Bunlarn yaratllar Sddka uygundu.
Yaratllar hazret-i Emre uygun olanlar da, hazret-i Emrin nisbetini aldlar. Hazret-i
Emre balandlar. Bir aralk, Benris Glnn yanna gitmitim. Kenk ve emen nehirleri
bu gle akmakta idi. Her iki nehrin sularnn glde hemen karmadklar grlyordu.
Sanki aralar bir perde ile ayrlmt. Kenk Nehrinin akt tarafta bulunanlar, bu nehirden
gelen suyu iiyorlard. emen Nehrinin akt tarafta bulunanlar da, emen suyundan
iiyorlard.
Hce Muhammed Pris hazretleri Risle-i kudsiyye kitabnda buyuruyor ki:
Hazret-i Ali, Peygamberlerin sonuncusundan (sallallahu aleyhi ve sellem) terbiye
grd gibi, hazret-i Sddktan da yetimitir. Bunun iin, hazret-i Alinin nisbeti, hazreti Sddkn nisbetinden baka deildir denilirse, evet nisbetleri baka olmasa da, birok
incelikleri, bulunduu yerlere gre, birbirlerinden ayrlrlar. Tek bir su, bulunduu yerlere
gre, baka baka zellikler ald gibi, ikisinden herbirine, ayr incelikleri bakmndan,
ayr bir yol balanm olabilir.
Hazret-i mmn vefat haberi bu garbe, bu keye terkedilmie gelince,
zntmn ve zdrbmn okluundan cierim yand, gzm yalarla doldu. Gnlm
peran oldu. Sahralara dtm. Lisn- hl ile u rubyi sylyordum:
Mdem sen yoksun, yzm sahraya dneyim,
Kalbime dalar kadar gam yk ykleyeyim.
Her grdm dikenden, soraym ben glm,
Ve her grdm kutan, ankm isteyeyim.
Akam olmutu. ehrin kenarnda, virne bir mescidde, o pahasz haznenin
hayliyle bam gam rtsnn iine ekmitim. im yanyor, kalbim paralanyordu.
iimden souk ahlar ekiyor, gzmden yakc gzyalar dkyordum.
Souk h te-i gamla, gzmz yal her zaman.
Ak habercisinden bir baka cizlik var her zaman.
Damarlarm iplik oldu, yanan tenim iflh olmaz,
Senin akndan kalbimiz paralanyor her zaman.
Her kln dibi mtemden halka oldu, ey Him,
Her halkada nice dille ben alarm her zaman.
Bu yanma ve gzyalar arasnda, hazret-i mm grnd. Sabretmek lzm
buyurdular. Binlerce krklk, peranlk ve aknlkla; Ey iki dny sedetimin sebebi,
atee kim dayanabilir? diye arz ettim. brhim aleyhisselma benzeme hlini yerine
getirmek lzmdr. O atee atlrken sabretmiti buyurdular. Bu kendinden gemi sarho
n divanelii artt ve u rubyi okudum:
Divne gnlm bu szden daha ok mecnn oldu,
Alan yaralardan, ferydm efzn oldu.
Krlan bir ienin iinde arab kalmaz,
Benim kalbim krldka daha ok kanla doldu.
Tekrar sahralara kmak istedim. Mescidin kapsndan ayam dar atnca yere
ykldm. Kendimden getim. Bu fakrin tandklarndan biri, o gece oradan geiyordu. Beni
tand. Kendi evine gtrd. Bizim evdekilere, beni gam ve matemle dolu olan evimize
gtrmeleri iin haber verdi. Orada kalmama rz olmadklarn anlaynca, ister istemez,
gsz kuvvetsiz olarak, zorla kendi virnhneme geldim. Gelirken dilimde u hasret iiri
vard:
Yol balarnda gz ya dkerek oturaym,
Gelen geen yolculardan, senden haber soraym.
Bazan toz gibi kalkp, bazan yere ineyim,
Bundan iyi seferi olmaz gszlerin,
Siyahlar kuanaym, mteme brneyim.
Cierim, seve seve, yanyor syleyeyim,
Gzm kse yapp, altn gm ister gibi.

Kapndaki fakirlerden gzya dileneyim,
Evim inilti yata, ben de olaym ney gibi.
Belki bylece Ysuftan bir haber edinirim,
Sahrda yanan bir susuz, deryya inmi gibi,
Ondan haber getirecek bir haberci bekleyeyim.
Bu kfile erbb bey ve ir hayrn,
Gnl dm yapp Him, hayle nazar edeyim.
Eserleri: En mhim eseri Berekt- Ahmediyyedir. Bu kitabn bir ismi de Zbdet-lmakmtdr. Bu eserini mm- Rabbn hazretlerinin vefatndan bir sene nce yazmaya
balayp, 1037 (m. 1627) senesinde tamamlamtr. Kitap belgat ve feshat bakmndan
ok yksek olduu gibi, ihls ve muhabbetle yazldndan ayrca ok feyzli ve bereketlidir.
Evliynn byklerinden Seyyid Abdlhakm Arvs hazretleri; Berekt kitabn okumak,
mnn vicdnilemesine sebep olur. Benim vard. Seferde kayboldu. Bulursanz kabrimin
banda okuyun buyurmutur. Kitap, Hakkat Kitabevi tarafndan neredilmitir.
Kitap iki maksad zeredir: Birinci maksad; mm- Rabbn hazretlerinin mridi
Hce Muhammed Bkyi (k.s.), ikinci maksad; her cephesiyle, mm- Rabbn
hazretlerini, yksek oullarn ve deerli halfelerini beyn eder.
2) Zbdet-l-makmt; nsz
MUHAMMED MASM FRK:
Evliynn mehrlarndan, byk slm limi. Hicr ikinci bin ylnn mceddidi
mm- Rabbn hazretlerinin nc oludur. nsanlar Hakka davet eden, doru yolu
gstererek sadete kavuturan ve kendilerine; Silsile-i aliyye denilen byk lim ve
vellerin yirmidrdncsdr. Lakab Mecdddn olup, Urvet-l-vsk ismiyle mehrdur.
Urvet-l-vsk; salam ip, kendisine uyulan byk lim demektir. 1007 (m. 1599)
senesinde Hindistann Serhend ehrine iki mil uzakta bulunan Mlk-i Haydar mevkiinde
dodu. 1079 (m. 1668) senesinde Serhendde vefat etti. Trbesi, mbrek babas mm-
Rabbn hazretlerinin trbesinin birka yz metre kuzeyindedir.
Muhammed Masm hazretleri, bu mmette gelmi olan en yksek evliydandr. O
doduu zaman babas; Muhammed Masmun dnyya gelii, bizim iin ok bereketli
ve pek mbrek oldu. Onun domasndan bir ka ay sonra yksek hocamn (Muhammed
Bk-billahn) huzruna kavutum (Ona talebe oldum). Grdklerimi orada grdm
buyurmutur. Daha yanda iken, tevhd kelimesini sylerdi. Kurn- kermi ayda
ezberledi. lim tahsl ettii srada, onbir yanda iken, zikir ve murkabe yolunu
babasndan ald. mm- Rabbn hazretleri onun hakknda; Muhammad Masmun
gnbegn, anbean bizim nisbetimizi elde etme hli; dedesinin yazd Vikye kitabn, o
yazdka arkasndan ezberleyen erhi Mevkf kitabnn shibinin hline benzer
buyurdu. Tasavvufda yetimesi ve makamlar amas pek sratli oldu. Hllere, yksek
makamlara, esiz vridta ve kemllere kavuunca, mbrek babas kendisine mutlak
iczet verdi. Babasn, zhir ve btn ilimlerinde adm adm takib etti. Kefleri ok doru
ve ok kuvvetli olup, uzak memleketlerdeki talebesinin vilyetin, evliyln hangi
mertebesinde olduunu ve mereblerinin nasl olduunu haber verirdi. Babas mm-
Rabbn hazretleri yine ona buyurdu ki: Bu olum sbikndan (bu mmetin
byklerinden)dir.
O daha kk iken, babas onda tam bir olgunluk ve ird eserleri grd. stiddnn
yksekliini anlaynca tevecch ve nazarlar ile ona ynelip, istiddnn altnda gizli olan
kemltn aa kmasn bekledi. Buyurdu ki: Hl, ilimden sonra olduu iin, ilim
okumaktan baka re yoktur. Bu sebeple oluna akl ve nakl ilimleri okutmaa balad.
En zor ve en derin kitaplar satr satr, yaprak yaprak okumasn emretti. Bylece
Muhammed Masm hazretleri, ilim tahsline balad. mm- Rabbn hazretleri ona
buyururdu ki: lim tahslini abuk bitir ki, seninle byk ilerimiz vardr. Daha ondrt
yanda iken babasna; Ben kendimde yle bir nr gryorum ki, btn lem gne gibi
ondan aydnlanmaktadr. Eer o nr snerse dny karanlk, zulmetli olur diye arzedince,
babas ona; Sen zamnnn kutbu olursun buyurarak mjde vermitir. Nitekim daha
sonra bunu kendisi yle belirtmitir: Allah telya hamd senlar olsun. Vad edilen ele
geti. Babamn mjdelediklerine kavutum.
Muhammed Masm (raleyh), ilminin ounu babasnn huzrunda rendi. Bu
tahsli srasnda mm- Rabbn hazretleri bir mektbunda onun hakknda yle
yazmtr: Bu gnlerde olum Muhammed Masm, erh-i Mevkf bitirdi. Bu arada
Yunan felsefecilerinin kusur ve hatlarn iyi anlad. ok fidelere kavutu. Allah telya
bu ihsnndan dolay hamd ve senlar olsun. lminin bir ksmn da byk aabeyi
Muhammed Sdktan ve babasnn halfelerinden olan byk lim Muhammed Thir-i
Lhorden rendi. Ayrca baka limlerden de ilim rendi. Hads ilminde babasndan
iczet (diploma) ald.
Onalt yanda iken, btn ilimlerin tahslini bitirdi. Bundan sonra tamamen
tasavvufa ynelip, babasnn feyzlerine, stn makamlara, byk derecelere ve yksek
kemlta kavutu. Kendinden nce yaayan byk vellerin bir mr harcayarak elde
ettiklerini, o daha ocukluunda elde etti. Bu durumu kendisi yle ifde etmitir: Bu
fakr, (yan Muhammed Masm) o esrar denizlerinin dalgc oldum. O yksek efendim
(mm- Rabbn), dima bu fakirin hlini kontrol ve tefti ederdi. lerlememi yakndan
incelerdi. ok tevecch buyururdu. Gizli hakkatleri beyn eyledikleri zaman bu fakirden
bakas, erefli huzrlarnda yok idi. Kavutuum eyleri sorduktan sonra ok iltift
eylediler. Yksek hllere kavutuumun mjdesini verdiler. Allah telya bunun ve
verdii nimetler iin hamd senlar olsun.
Muhammed Masm (rahmetullahi aleyhleyh), mbrek babasnn feyzleri ve
tevechleriyle ok abuk keml derecelerine ulat. Kavuma yolu pek ksa oldu. Bir mr
boyunca elde edilenler, gnler ve aylara sdrld. yle yetiti ve ykseldi ki, onun
bereketi ve feyzleri btn leme yayld.
mm- Rabbn hazretleri mrnn son gnlerinde onu huss odasna arp
buyurdu ki: Benim bu dnyya ballm yalnz bu kayymluk vazfesi ve mumelesi
sebebiyle idi. Devaml tevecchlerden sonra o sana verildi. Btn mahlkt tam bir evk
ile yzn sana dnyor. imdi bu fn dnyda kalmak iin sebep bulamyorum. Bu den
(ktlklerle dolu) dnydan g etmem yaklat. Muhammed Masm-i Frk
(rahmetullahi aleyhleyh) buyurdu ki: Bu fakr, bu gizli mjdeyi duyduum hlde kalbim
paraland. Gzlerim yala doldu. Byk bir elem ve znt ile kendimden getim. Ne
dilimde konuacak kuvvet, ne kulamda dinleyecek kudret kald. Bendeki bu deimeyi
grnce, efkat ve merhametinin okluundan bir mddet daha yaayacan iret edip,
yle buyurdu: Allah telnn deti yledir ki; birini kendine arr, dierini onun
yerine oturtur.
Muhammed Masm (k.s.), babas mm- Rabbn hazretlerinin vefatndan sonra,
vaz ve ird makmna geip talebe yetitirmeye balad. O da ilim ve feyz saarak
insanlar doru yola davet etti. slm trihinde rd ve hidyeti onunki kadar yaygn olan
bir lim ve mrid grlmemitir. Dokuzyzbin kii ona talebe olup elinde tvbe etmi,
talebelerinden yzkrkbini evliylk mertebelerine kavumu, yedibini de mrid-i kmil
(tam ve olgun bir lim) olarak yetiip, ird ile emrolunmutur. Talebeleri onun huzrunda
bazan bir ayda, bazan bir haftada evliylk kemltna ererlerdi. Bazlarn bir tevecchde,
makamlarn hepsine ulatrrd.
Talebeleri: Bata kendi alt olu olmak zere, yetitirdii byk lim ve vellerden
bir ksm unlardr: Muhammed Sbgatullah, Muhammed Nakibend (Hazret-i Hccetullah
ismi ile mehrdur.) Muhammed Ubeydullah (slmiyeti kuvvetlendiren mansnda;
Mrevviceriat lakab ile mehrdur), Muhammed Eref, Muhammed Seyfeddn,
Muhammed Sddk.
Alt olu, keml mertebelerinin en yksek derecelerine kmlardr. Yksek
babalarna mahss nisbetten byk pay almlardr. Alts da kutbi zaman idiler. Oullar
en yksek halfelerinden ve sr mahremlerinden idi. En bata gelen talebelerinden biri de
torunu eyh Ebl-Ksm olup, bu zt oullarndan saymtr. Kardei Muhammed Sadin
olu Hazreti Vahdet ismiyle bilinen Abdlehad da mehr talebelerinden olup, ok
srlara ve yksek derecelere mazhar olmutur. Hce Muhammed Hanf Kbil de
(rahmetullahi aleyhleyh), Muhammed Masm hazretlerinin oullarndan sonra gelen en
mehr talebelerinden olup, iczet verilmi olan halfelerindendir. Bundan sonra, Hce
Muhammed Sddk Pever (rahmetullahi aleyhleyh) seilmi talebelerindendir. Bu on
halfesi, dierleri arasnda en sekin olanlardandr. Dier halfelerinden bazs u ztlardr:
Mr Emnullah Burhnpri, eyh Ebl-Muzaffer Burhnpr, eyh lim Cell bd,
Mevln Hasen Ali Pever, Mevln eyh Bkr Lhor, Seyyid Ahund Ms Peh Kteh,
Mevln Bedreddn Sultanpr, eyh Byend Sehrenpr, eyh Bedddnin olu Hac
Habbullah Hisr, eyh Murd Kemr, eyh demin olu eyh brhim Bekr, eyh
Ysuf Kerdiz, Mr erefeddn Hseyn Lhor, eyh Enverullah Lhor, eyh Hseyn
Mensr Canper, hund Scdil Serhend, Mr Rfat Bey, h Hseyn Uk, Hce
Abdssamed Kbil, eyh Abdlkerm Kbil, eyh Ebl-Ksm Kbil, Mevln
Muhammed Emn Hfz bd, eyh Atullah Sret, eyh Nr Muhammed Sret, Hfz
Muhsin Siyalkt, Muhammed erf Lhor, Hc Emnullah Lhor, eyh Muhammed
Frk Lhor, eyh Muhammed rif Lhor, eyh Muhammed Hakm, eyh Mevln
Hakm, Mevln Muhammed Emn Buhr, eyh Hc Selm Belh, eyh Hc r Buhr,
eyh Hfz Sdk Kbil, Seyyid sril Dehlev, Mevln Hasen Dehlev, Hce Mh Dehlev,
Mr Gazanfer Drikh Dehlev, Mr Abdlfetth, eyh Muhammed Cn, Mr rif, Mr
md Hirev Hseyn, Mr erefddn Hseyn, Mr Mefhir, Mr Muhammed Zaman, Molla
Muhammed erf, Sof Pyende Tl Kbil, Sof Abdrraf Kbil (Sof Pyende Kerbs),
Sof Abdurrahmn, Mr Mrib, Sof Sadullah Kbil, Meyan eyh Muhammed Abdlhlik
Bingl, eyh Rahmdd Efgan, eyh Gulm Muhammed Efgan, eyh Hc Hn Efgan,
eyh Ahmed Hn, eyh h Hce Tirmiz, eyh Esedullah (Abdullah) Efgan, Hce
Muhammed Frk, Mevln Cemleddn, Mevln Muhammed Efdl Fethbd, eyh Hc
Hseyn Fethbd, Sof Nr Bey Fethbd, Mevln Kim Fethbd, Molla Feyz
Muhammed Fethbd, Meyan Dinr (Hce Saray h Cihn), eyh Muhammed Yr
(Hudperest Hn), Mevln Ahmed Trk (Haremeynin ird ile vazfeli idi.), Mevln
Muhammed Ysuf Serhend, Mr Muhammed Masm Serhend, Hce Muhammed Mmn
Cezb, eyh Hc Muhammed Hn Talkn, Mevln Mmin Bey Burhnpr, Mr Mgil
Kbil, eyh Mmin Bey Kbil, Molla Hce Msfir, Ahmed-i Yekdest, eyh Abdlhamd
Burhnpr, Mevln Muhammed Kif...
Muhammed Masm hazretlerinin yetitirdii bu mrid-i kmillerden herbiri,
bulunduu yerlerde insanlara feyz vererek, onlar ird ettiler. Hak olan doru yolu
anlattlar. Bylece onun feyz ve marifeti her tarafa yayld. Yaplan bu mkemmel
hizmetler, izh edilemeyecek kadar ummleti, yaygnlat ve asrlar sonrasna aksetti.
Talebelerinin mehrlarndan olan Murd- Mnzev hazretlerinin kabri stanbuldadr.
stanbulda medfn bulunan en byk evliydan biridir.
Menkbeleri ve kermetleri:
Muhammed Masm hazretleri 1068 (m. 1657) senesinde hacca gitti. Bu sefere kp
mukaddes beldelere varnca buyurdu ki: Bu yerlerin her tarafn Peygamber efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) nrlar ile dolmu buluyorum. Mekke ve Medinede
bulunduklar mddete, beyna smaz hller mhade eyleyip, bir ksmn yaknlarna
anlatmt. Buyurdu ki: Mekke-i mkerremeye geldiim zaman tavf- kudm yaptm.
Grdm ki, melekler ve hriler Kbeyi yle tavaf ediyorlard ki, insanlarda byle evk ve
kavuma hasreti olamaz. Her defsnda Kbeyi def medhederlerdi. Kbenin
etrfndan ge kadar heryeri kaplamlard.
Yine yle buyurdu: Mekkeden Arafata gitmek iin yola ktm. Minaya varnca,
namaz klmak iin Mescid-i Hfe girdim. Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem) o mescidin yaknnda adr kurmu, konaklamlard. Ayn zamanda orada Ms
ve Hrn aleyhisselmn makamlar vard. Bu mescidde oturduk. Allahn Peygamberi
(sallallahu aleyhi ve sellem) tam bir heybet ve cell ile geldi. Onun o mbrek latf
vcdunun nruyla, yer ve gk nr ile doldu. Her ey o nrun iine gmld.
Mekke-i muazzamada bulunduu sralarda, byk kardei Hce Muhammed Sad
(k.s.) hastalanmt. Hastal da ard. Kurtulmas iin dua etti. Tevecch buyurdu.
Alayarak Allah telya snd. Ellerini kaldrarak, ili dua eyledi. Sonra buyurdu ki:
Dua esnasnda mhede eyledim ki; hu ile ellerimi kaldrp, Allah telya dua
ettiim srada, mahlkatdan milyonlarcas, bana uyarak ellerini kaldrdlar. Muradmn
hsl olmas iin, duama itirk ettiler. Bylece duam kabul oldu. Aabeyimin rahatszl
geip tam shhate kavutu.
Yine buyurdu ki: Kbede idim. Hazret-i brhimi (aleyhisselm) makm-

brhimde grdm. Onun yaknnda inanlmyacak zuhrlar ve garb hller buldum.
Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) dnyy ereflendirdikleri
Rabul-evvel aynn onikinci gecesi, Kabede Mltezemin yannda iken, ird ile megul
olaym m, yoksa bu ii brakp uzletde, kendi bama m ibdetle megul olaym diye
Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) tazarr (yalvarma) ve ilticda bulundum. ok
kymetli olan ird ile megul olmam iin emrolundum. Allah tel rzsnn tamamen bu
ide olduunu ve bu ie gayret etmemi bildirdi. Hatt bunu terketmemin hibir ekilde
rzsna uygun olmad anlald.
Hazret-i Urvet-l-vsk Muhammed Masm hazretleri Mekke-i mkerremeden
ayrlp, Ciddeye geldii zaman buyurdu ki: Nrlar ve esrr, Harem-i erfin dnda,
iindekilerden daha ok grnmee balad. Zira, huzrda iken, nrlarn ziyasnn
okluu, onlara bakmamza mni oluyordu. Bu yzden hibir tarafa bakamyordum ve
hereyi iyice anlayamyordum. Nrlarn azalmas, bakmay kolaylatrd iin, anlamak da
mmkn oluyor. Sonra Medineye gitmek zere yola kt.
Medne-i mnevvere yoluna byk bir sevgi ile koyuldu. Mescid-i nebnin nrlarnn
eserlerinin, dalgalarnn grnmesi, duyulmaa balamas, bir an evvel bu kymetli
yerlere kavuma hzlandryordu. Bunun gibi Sahbe-i Kirmn (rahmetullahi
aleyhnhm) mbrek mezarlarna ulamak iin tam gayret ediyordu. Bedir vadisine
gelince, Sugrada yatan Bedir muharebesi ehdlerinden Abdlhrisin (rahmetullahi
aleyh) mezarn ziyrete gitti. Yanndakilerle beraber, bir mddet mezrn banda
murkabe eyledi. Sonra buyurdu ki: Onun (rahmetullahi aleyh) mezarnn banda
tevecch ettim. Kendisini bulamadm. Bir mddet sonra grnp, bize doru geldi. Byk
bir nee ile beni karlad. Sonra Medineye girdiler. Medinede Peygamber efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) kabrini ziyret ederek, uzun mddet murkabe ile megul
oldu ve buyurdu ki: Peygamberlerin sonuncusu, kereminin okluundan ve
merhametlerinin fazlalndan gzkp yanma geldi. Ltf ve inyet buyurup beni
kucaklad. O kadar nimete kavutum ki, bunun gibisine bu zamana kadar
kavumamtm. Orada bulunduu mddete Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi ve
sellem) bu ekilde deflarca grmtr.
Cemzil-evvel aynn onnc gn, Cuma namazndan sonra, Peygamber
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) kabirlerinin huzruna geldi. Sonra buyurdu ki:
Selm verip, salevt- erfeleri bitirince, bana bir hilat verildi. Bildirildi ki, bu hilat
hazret-i Sddk- ekberin (rahmetullahi aleyh) ihsndr. Ayn huzrda bir baka hilatn
zerime konduunu grdm. Bunun da hazret-i Frk- azamn (rahmetullahi aleyh)
ltfu olduunu anladm. Bu iki hilatn renkleri de birbirinden ayr idi. Birincisi krmz,
ikincisi sar idi. Yeil renkli bir hilatn zerime indirildiini hissettim. Bunun da Peygamber
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) tarafndan olduu bildirildi.
Buyurdu ki: Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) mihrbnn yannda
le namazn klyordum. Bu mbrek yerlerden ayrlk dncesinin verdii hzn ve
elemin tesriyle alamaa baladm. Bu znt ve gam ierisinde iken, kabr-i sedetten,
o temiz ve en gzel kokulu mezardan etrfa nr salmaa baladn grdm.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) tam bir heybetle o nrlar arasndan
grnd. Mbrek kabrinden kt. Yanmza geldi. Kerem ve ihsnnn okluundan,
benzerini hibir zaman gremediim, sultanlarn tac ve hilat gibi, bir ta ve hilat bana
giydirdi. Bu ta ok ssl ve pek kymetli idi. O anda bana bildirdi ki: Mbrek
vcdlarna deen ve imdi karp sana verdikleri bu hilat, dier hilatlere benzemez.
Gryorum ki, Ravda-i mutahharadan, gece gndz devm zere, btn mahlkta
nimetler ve bereketler nehir gibi akyor. Nitekim, onun hakknda Kurn- kermde Allah
tel melen; Biz seni ancak, lemlere rahmet olarak gnderdik. buyuruyor.
Muhammed Masm hazretleri Medne-i mnevverede bulunan Eshb- Kirmdan
birok ztn ve dier byk ztlarn medfn bulunduu Bk kabristann da ziyrete gitti.
Bu ziyreti srasnda da, Eshb- Kirmn byklerinin rhniyeti ile grt. Bk
kabristannda ved ziyreti yaparken, Hz. Osmann (rahmetullahi aleyh) nr saan
mezr banda oturdu. Dier mezarlar da ziyret iin oradan ayrlrken, Hz. Osmann
rhniyeti gzkp onu uurlad ve def pt. Ayrca Hz. Abbsn, Hazreti Aienin,
Hz. Ftmann, Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) kk yata vefat
eden mbrek evld brhimin (rahmetullahi aleyh) ve dier byklerin rhniyetini

grmtr. Onlarn da feyz ve bereketlerine kavutuunu, herbirinden ayr ayr hller
grdn bildirmitir.
Muhammed Masm-i Frk hazretlerinin yksek talebelerinden olan Muhammed
Hanf-i Kbil, genlik yllarnda Kabil ehrinde bulunurken, rysnda iki byk zt grr.
Kim olduklarn merak edince biri gelip; Her ikisi de Mceddid-i elf-i sn mm- Rabbn
hazretlerinin oludur. Biri rahmetler haznesi Muhammed Sad, dieri Urvet-l-vsk
Muhammed Masmdur dedi. O da beni Muhammed Masmun huzruna gtr deyince,
o ahs da; Ben senin yanna onun ireti ile seni gtrmek iin geldim dedi. Onu alp
Muhammed Masm hazretlerinin huzruna gtrd. Muhammed Hanf, byk mjdelerle
dolu olan bu rysndan uyannca, grd ryy yaknlarna anlatt. Byk bir evk ve
cezbeye kaplmt. Bunun zerine Kabilden Serhende gitti. Serhende varnca
Muhammed Masm hazretlerinin huzruna girip, aynen rysndaki gibi grd. Ona
talebe olup bir mddet derslerine ve sohbetlerine devam etti. Hocasnn bykl, ihsn
ve himmeti ile aklndan, haylinden gemeyen derecelere, kulaklarn duymad, gzlerin
grmedii marifetlere, dier talebeler gibi kavutu. Hocasndan iczet ve hilfet alarak
memleketi olan Kabile dnd. nsanlar ird etmee balad. Orada bulunan bir takm
kimseler, hocasnn ve onun stnln anlayamayp kar ktlar. Nihyet bir grup
insan aralarnda anlap, Hce Muhammed Hanfe geldiler: Biz bir kermet, bir hrika
grmeyince, sizin byklnze inanmayz dediler. Ve yle ilve ettiler: Biz bir ziyfet
hazrlyacaz. stdnz davet ediyoruz. Bugn yemek vaktinde onun Serhendden
Kabile gelmesini bekliyoruz. Eer davetimize gelirse, hepimiz senin taleben oluruz.
Hlbuki, arada yzlerce kilometre mesafe vard. Hocas ile arasndaki mesafe deil bir
gnlk, bir aylktan daha uzak yol idi. Hce Muhammed Hanf hazretleri, hocasna olan
ballnn okluundan ve Allah telnn kullarna efkatinden, bunu kabul eyledi ve
dedi ki: Hocam Muhammed Masm hazretleri yemei ekseriyetle yats namazndan
sonra yer. Siz yemekleri hazrlayn, mid ediyorum ki, gelecekler.
Oradakiler glp oynamaya, alaya alarak yemekleri ve misfir odasn hazrlamaya
baladlar. nanmyorlard ama, yine de hazrlyorlard. Muhammed Masm hazretlerinin
Serhendden bir gnde Kabile gelebileceini akllar almyordu. Kabil ehrinin ileri
gelenleri, vliler, kumandanlar ve daha birok kimse yemee davet edilmiti. Davet
edilenler geldiler. Yerlerine oturdular. Yats namazndan sonrasn bekliyorlard.
Davete gelenler Hce Muhammed Hanfe; Yats vakti oldu. Artk yemek yiyelim
dediler. Hce Muhammed Hanf hazretleri de buyurdu ki: Yemei getirin, stdmn
yemek yeme zamn bu zamandr. Oradakilerin bir ksm yemein getirilmesi ile megul
oldular. Bir de ne grsnler! Muhammed Masm hazretleri alt olu ile birlikte evin
kapsndan girip kendileri iin ayrlm olan minder zerine oturdu. Yksek oullar da
babalarnn etrfnda halka eklinde oturdular. Oradakiler bu hli grnce, hayretler iinde
kaldlar. Ne yapacaklarn ardlar, zr ve af dilediler.
Muhammed Masm hazretleri buyurdu ki: Yalnz Muhammed Hanfin hatr iin
geldim. Onu ok sevdiim ve o da bana bal olduu iin onu krmadm. Yoksa maksadm,
niyetim kermet gstermek deil. Sakn bundan sonra evliydan kermet istemeyiniz.
Byk zarar ve ziyanlara dersiniz. Hep beraber yemee baladlar. Hem yediler, hem
de konutular. Konuulanlar, yenenlerden tatl idi. Orada bulunanlar, Muhammed Masm
hazretlerinin sohbetini dinleyerek kalblerindeki zulmetten kurtuldular. Onu sevenler
arasna girip, sadete erdiler. Her ne kadar Muhammed Masm hazretlerinin orada biraz
kalmasn istediler ve bu bizim iin en byk sadettir dediler ise de, Muhammed Masm
hazretleri; Hi kimseye haber veremedim, bundan kimsenin haberi yok, belki bize bal
olanlarda bir merak ve znt hsl olur buyurup, oradan ayrldlar.
Muhammed Masm (k.s.), birgn abdest alrken abdest ald ibrii kuvvetle,
duvara frlatt. Hizmetinde bulunan talebesi gitti ve baka bir ibrik getirdi. Talebesi, nce
verdii ibriin byle atlp krlmasna zld. Acaba ne kusur ettim deyip, Muhammed
Masm hazretlerinin yaknlarndan birine gidip durumu anlatt. O da, talebesinin bu
zntl ve korkulu hlini Muhammed Masm-i Frk hazretlerine bildirdi. Muhammed
Masm hazretleri buyurdu ki: Ona syleyiniz korkmasn. O ibrii attm srada, bizi
sevenlerden birisi sahrada, kana susam bir arslana rastlad. Arslan o anda onu orada
ldrecek, para para edecekti. O talebem ise tam bir acizlik iinde bizden yardm istedi.
Benim o anda elimde ve yanmda o ibrikten baka bir ey yok idi. Bunun iin ibrii o
arslana frlattm, o zavally kurtardm.
Bu hdiseyi yaayan talebesi bandan geenleri sonra yle anlatt: Sahrada
niden bir arslan grdm. O anda Hocam, mm- Muhammed Masm hazretlerini
hatrladm. Hemen ba gzm ile grdm ki, mm- Masm hazretleri geldi. Elinde olan
ibrii o arslana frlatt. Arslanda hareket edecek kuvvet kalmad. Sonra hocam gzmden
kayboldu. Beni o arslandan kurtard. Bundan sonra, o ibriin krlm paralarn yerden
topladm. Hl yanmda saklyorum.
Sof Pyende Tl Kbil anlatr: Muhammed Masm hazretleri bana iczet
verdikten sonra, memleketime gidip, insanlar ird etmemi emretti. Ben de dedim ki:
Efendim, ird makmnda bulunmak, masraf ister. Gelen giden ok olur. Benim ise
sarfedecek bireyim yoktur. Bu szler zerine bana buyurdu ki: Ey Sof! Bir para
krmz ve bir para da siyah kt getir. Hemen gidip getirdim. Mbrek elleri ile o
ktlar, para eklinde kesti. Sonra slatp, bana verdi. Bu ktlar o anda altn ve gm
para oldu. Hayretler ierisinde kaldm. Kendi kendime; Bu tasarrufu bana ihsn etselerdi,
ne iyi olurdu dedim. Kalbimden geeni anlayp, bana tekrar buyurdu ki: Peki bu
tasarrufu Hak telnn izniyle sana verdim. Ama ihtiycn olduu zaman, kullanrsn.
Krmz kd yuvarlak yapar, slatrsan altn olur. Siyah kd slatrsan gm olur.
Sonra ben izin alarak, memleketime gittim. Evimize hergn misfir geliyordu.
Buyurduklar gibi yapyordum. Ktlar, altn veya gm para oluyordu. Hocamn bu
tasarrufu ile gereken her masraf karlayp ird vazfesine devam ettim. Halk tarafndan
ok sevildim ve bylece onlara hizmet ettim. Bu talebesinin ismi, altn yapan Kbilli Sof
mansnda; Sof Pyende Tl Kbil diye mehr olmutur.
Hdperest Hn adnda bir vli, vlilii brakp, Muhammed Masm hazretlerine
talebe olmutu. Birgn evine alt misfir gelmiti. Onlara yedirecek ve ikrm edecek
bireyi yoktu. Sohbet ve hatmi karmamak iin hocas Muhammed Masmun
(rahmetullahi aleyhleyh) huzruna gitti. Hocas Muhammed Masm hazretleri onun
skntsn kermetiyle anlayp, sohbetten sonra, kendisine ve alt misfirine onar tane
olmak zere yetmi tane, Enbe denilen vemi verdi. Ayrca alt misfiri iin, Eref
denilen alt altn para verdi ve; Sen bizim olumuz yerindesin, burada bulunduun
mddete, sana misfir gelirse hi ekinmeden bize haber ver buyurdu.
Muhammed Masm hazretlerinin, Sof Pyende Kerbs adnda bir talebesi,
huzrunda yetiip halfelerinden oldu. Yanndan ayrlp memleketine giderken, ona biraz
kuma vermiti. Verirken de; Bu kumata bereket vardr buyurmutu. Sof Pyende
uzun zaman o kumatan bir para keserek satp ihtiylarn temin etti. Kuma hi
eksilmiyordu. Haytnn sonuna kadar byle devam etti. Vefatndan sonra da vasiyyeti
zerine o kuma kendisine kefen yapld. Bunun iin, kuma yapan Sof mansnda Sof
Pyende Kerbs ismi ile mehr olmutur.
Muhammed Masm hazretlerinin talebelerinin mehrlarndan ve halfelerinden olan
Hce Muhammed Sddka, Peverde ird (talebe yetitirme) vazfesi verilmiti. Bu
talebesi yle anlatmtr: Hocam Muhammed Masm hazretlerini ok zlemitim.
Mbrek yzn grp, sohbetinde bulunmak iin Peverden, Serhende gitmek zere
yola ktm. Bir katra binip yola devam ediyordum. Yolda katr birden bire rkp kamaya
balad. Sonra da beni drd. Ayam zengiye takld, bir trl kurtaramadm. Katr,
beni srklemeye balad. Yanmda ve evremde beni bu hlden kurtaracak hibir kimse
de yoktu. Tam bu aresizlik iinde iken hocam Muhammed Masm hazretlerini hatrladm.
Allah telnn izni ile hocamn imddma yetimesini istedim. Daha byle dnr
dnmez hocam aniden gzkverdi. Katr tutup durdurdu. Ben ayam zengiden
kurtarp, yerden kalkncaya kadar bekledi. Ayaa kalknca hocamn ayaklarna kapanp,
bu yardmndan dolay memnuniyetimi ve muhabbetimi arzetmek istedim. Fakat ben
ayaa kalkar kalkmaz hocam gzden kayboldu, onu orada gremedim.
Yine, talebelerinin byklerinden Hce Muhammed Sddk yle anlatmtr: Hocam
Muhammed Masm hazretlerinin sohbetine ve derslerine devam ettiim srada,
memleketime gidip gelmek zere izin almtm. Yola kp bir mddet gittikten sonra,
yolda derin bir su kenarnda durdum. Gmleimi ykamak istedim. Fakat bu srada
ayam kayd. Birden bire suya dp batmaya baladm. Suya gmlmtm. Yzme de
bilmiyordum. Bir batyor bir kyordum. lmek zere idim. Tam bu srada hocam
Muhammed Masm hazretleri gzkp elimden tutarak, beni suda boulmaktan kurtard.
Sonra da gzden kayboldu.
Yine bu talebesi yle anlatmtr: Birgn kendimden geip muhabbet ateiyle
yanarak sahralara dmtm. O kadar gitmiim ki sahraya dalp ehirden ok
uzaklamm. Sahrada yle susamtm ki, neredeyse susuzluktan lecektim. Ben bu
hlde aresiz iken, hocam Muhammed Masm hazretleri uzaktan gzkverdi. Hemen
evk ile sevinerek hocamn yanna kotum. Tam huzruna varnca hocam gzden
kayboldu. Fakat hocamn bana gzkp, sonra da gzden kaybolduu yerde bir su pnar
buldum ve o sudan itim. Bylece iddetli susuzluktan helk olmaktan, kurtuldum.
Muhammed Masm hazretlerinin sohbetinde bulunmakla ereflenen ve talebesi
Hce Muhammed Sddkn talebesi olan bir zt yle anlatmtr: Bir defsnda
hayvanma odun ykleyip getirmekte idim. Yolda odun yk, hayvann zerinden devrilip
yere dt. Yolda yalnzdm. Yklemek iin yardm edecek kimse yoktu. aresiz
kalakaldm. Tam bu srada Muhammed Masm hazretleri birden bire karma kverdi.
Yklan odun ykn tutup hayvann zerine koydu ve gzden kayboldu.
Muhammed Masm hazretleri birgn hizmetilerinden birine; Git dardan ta ve
tula topla gel buyurdu. Hizmeti gidip bir miktar ta ve tula getirdi ve huzruna
koydu. Muhammed Masm hazretleri talarn altn olmas iin dua edip; Hepiniz eltn
olun! buyurdu. Getirilen ta ve tulalarn hepsi altn oldu.
Kbil ehrinden bir zt, Muhammed Msm hazretlerini rysnda grmt.
Rysnda ona bir takke hediye etti. Ryy gren zt uyannca, kendisine hediye edilen
takkeyi yannda buldu.
Muhammed Masm hazretlerinin talebelerinin byklerinden olan Hce Ms yle
anlatmtr: Hocam Muhammed Masm hazretleri bana, iczeti mutlaka ve hilfet verip;
Size itat ederler, sznz dinlerler buyurup, memleketime dnmemi syledii zaman
kendisine; Bizim memleketimizdeki halk, sert tabiatldr, byle eyleri bilmezler, zhir bir
kermet ve tasarruf grmezlerse bu yola girmezler. Hatt byle olunca alay ederler.
Oradaki insanlar, iddetli ve sknt vericidirler. Onlar hakknda yle bir tevecch
buyurunuz ki, itat etsinler. Byle olunca elbette oradakiler de sevenlerden ve
muhlislerden olurlar diye bildirdim.
Bunun zerine hocam buyurdu ki: Senin isminin anld yerde, sana itat ederler.
Bir de, senin duan her hastala ifdr. Onunla hastalar iyi edersin. Oradaki btn
insanlar sizi severler. Gerekten hocamn buyurduu gibi oldu.
Bir gen, Muhammed Masm hazretlerinin sohbetine gelirdi. Bu gen, bir kza k
olup, dalgn ve dank bir hlde idi. Muhammed Masm hazretleri birgn o gencin hlini
anlayp buyurdu ki: Bu bozuk dnceden ve lzumsuz haylden vaz ge! Himmet ve
arzu yzn hakkat bahesine evir! Marifet bostanndan meyveler topla! Elbette bu
dierinden daha iyi olacaktr. Bu hl ierisinde ezilen ve sknt iinde olan gen, Hfz-
irznin bir beytini okuyarak bu hlden kurtulmas iin dua ve himmet etmesini istedi.
Muhammed Masm hazretleri, gencin bu sz zerine, o hlden kurtulmas iin dua ve
himmet etti ve; Seni bu hlden kurtardlar! buyurdu. Gen bu sz duyar duymaz,
kendini toplayp akl bana geldi ve insana id olan ak ve sevgisi, hakk ak hline
dnd. Muhammed Masm hazretlerinin sdk talebelerinden oldu. Hatt onun feyz ve
bereketlerinden o kadar fidelendi ki, slih, vel ve kmil bir zt oldu.
Sadullah Hn, h Cihnn yannda iken, Muhammed Masm hazretlerinin byk
bir mrid-i kmil olduunu inkr ederek, dil uzatp hllerini yalanlamt. O anda kulun
hastalna tutuldu. Bu hastala birdenbire yakalanvermesinin Muhammed Masm
hazretleri hakknda syledii kt szler sebebiyle olduunun farkna vard. Piman oldu
ve Muhammed Masm hazretlerine beyz rupye (o zamnn paras) ve baz hediyeler
gnderdi. Benim kusur ve anlayszlm affetsin diye haber yollad. Bir bardak
ierisinde de su gnderip if olmas iin suya okumasn da istemiti. Fakat Muhammed
Masm hazretleri bunlar asla kabul etmedi. Oullar o kimseyi kurtarmak iin ok
yalvarrca, buyurdu ki: Yalan syleyenlerin nefesinde bereket ve if olmaz. Bize yalanc
dedi. O hnn adamlarna; abuk gidiniz. Onun rhu, bu cevb bekliyor buyurdu.
Sadullahn adamlar, utanarak geri dndler. Sadullah Hna duyduklarn sylediler.
Sadullah Hn bu szleri iitince o anda ld.
Birgn ran kumandanlarndan rfz itikdl bir kumandan, Hindistann baehrine

gitmek zere yola kmt. Serhend ehrinden geerken, alay edercesine,
hizmetilerinden birini Muhammed Masm hazretlerinin huzruna gnderip, ziyretine
gelmek istediini bildirdi. Muhammed Masm hazretleri; Misfir kfir de olsa ona
ikrmda bulununuz sz gereince, misfir iin hazrlk yaptrd. kindiye kadar
beklediler. Gelmedi. Haber geldi ki, o kumandan gitmi. Maksad, Ehl-i snnetin en byk
limlerinden ve koruyucularndan olan Muhammed Masm (k.s.) ile alay etmek, onu
tahff ve tasgr etmekmi.
O srada, Muhammed Masm hazretlerinin en yksek halfelerinden olan Hce
Muhammed Hanf-i Kabil misfir geldi. Hazr olan yemekleri onun iin getirdiler. Hce
Muhammed Hanf, hediye olarak birka tane bak getirmiti. Baka hediyeler de vard.
Muhammed Masm hazretleri baklardan birini alp; Bir salatalk getirin buyurdu.
Salatalk getirdiler. O bakla salatal kesti ve buyurdu ki; Salatal keserken, bizimle
alay etmeye kalkan o rfiznin de bann kesildiini grdm. Hakkaten buyurduu gibi
oldu. Beyt:
Burada oynama, yoksa banla oynarsn,
Ne kendin ne kpein, meydana kmayasn.
Muhammed Masm hazretleri, birgn itahla meyve yiyordu. Yedii bu meyve
Hindistann byk ve sk ormanlarnda yetien, ham iken ekice, olgunlanca gayet tatl
olan bir aacn meyvesi idi. Hind dilinde buna Enbe derlerdi. Mahremlerinden olan sliha
bir hanm ziyretlerine gelmiti. Vaziyeti grnce, kalbinden; Evliyullah, yemek
hussunda bu kadar istekli, harretli olurlar m? Acaba bunun sebebi nedir? diye geti. O
anda Muhammed Masm hazretleri bu dncelerini anlad ve buyurdu ki: Evliynn
yedii nr olur...
Ekberbd ehrinde tasavvufta yetimi bir lim var idi. Hastalanp lmek zere
iken, talebesi olan kz kardeinin olunu istedi. Buyurdu ki; Senin hllerin
tamamlanmad. Ben de lyorum. imdi senin, Muhammed Masm hazretlerinin
huzruna gidip, slk eylemen, tasavvufda yetimen ve bylece keml mertebelerine
kavuman gerekiyor. Zannedersem, bu byk nimete ancak, oniki sene sonra
kavuabileceksin. Bu zt sylenilen mddet iinde, her ne kadar birok yere gittiyse de,
ird diyr olan Serhende yolu dmedi. Ancak oniki sene sonra, Serhend ehrine geldi.
Muhammed Masm hazretlerinin ziyreti ile ereflendi. Muhammed Masm hazretleri
onu grnce buyurdu ki: stdnn sana syledii oniki sene bugn doldu. Gelen talebe
hesb etti. Buyurduklar gibi kt. Buyurdular ki: Bu many, stdnn bykln
gstermek iin izhr eyledim. Burada bulunanlar da, onun kemlini bylece rensinler
diye syledim buyurdu.
Berekt- Masm kitabnn mellifi yle anlatmtr: Birgn Evrenkzbin olu,
zamnn pdih, Muhammed Muazzam hn meclisinde idim. Muhammed Masm
hazretlerinin tasarruflarndan bahsediliyordu. Muhammed Muazzam h dedi ki: Hazret-i
Evrenkzb, Kemre giderken, ird diyr olan Serhendden geiyordu. Urvet-l-vsk
Muhammed Masm hazretlerini ziyret ile ereflendi. O sene, pdih olmasnn beinci
senesi idi. Ben de babamn yannda idim. Muhammed Masm hazretleri buyurdu ki:
Baban vefat ettikten sonra, pdiahlk sana geecektir. Krkbe sene sonra bu mjdesi
doru kt. Evrenkzbin pdiahlk mddeti elli sene idi.
Muhammed Masm hazretlerinin menkbelerini, makamlarn, keflerini,
kermetlerini ve bu yksek hnednn hllerini anlatan ok kitap yazlm olup, be tanesi
her memlekette yaylmtr. Bu eserler unlardr: 1- Zbdet-l-makmt, 2- Hadart-lKuds, 3- Hadik-l-verdiyye f hakik- ecill-in-Nakibendiyye, 4- Hadkat-l-evliy, 5Umdet-l-makmt.
Vefat: Muhammed Masm hazretlerinin, vefat ettii sene, abn aynn onbeinci
gecesi, yan dualarn kabul olduu, ecellerin takdr edildii Bert gecesinde,
talebelerinden baz hdiseleri sorup cevap ald. Sonra da; Bir kutbun ismini yaayanlar
defterinden sildiler buyurarak, vefat edeceine iret etmitir. Yine vefatna yakn bir
zamanda bir yerde durup; Pek yaknda keml sahiplerinden birinin mezr buras olur
buyurdu. Vefat edince kabrinin oras olduunu grenler bu szdeki ireti anladlar. Yine o
gnlerde babas mm- Rabbn hazretlerinin kabrini ziyret ettii srada ondan hretin
hllerini sorduunu ve babasnn cevbnda; Burada herey rahmet iledir buyurduunu
bildirdi ve ertesi gn vefat etti. Vefatlar 1079 (m. 1667) senesi Rabul-evvel aynn
dokuzuncu gn le vakti idi. Cenzesini, Ahund Scdil ykad. Mbrek azn
ykamaya sra gelince, ykayc; Bu mbrek az amaya takat getiremiyorum dedi.
Bunun zerine Muhammed Masm hazretleri kendisi, hayatta olanlar gibi azn at,
suyu azna ald ve azn alkalad. Orada bulunanlar bu hli grnce ardlar. Namazn
en kk kardei, eyh Yahy kldrd. Mezr, hayatta iken; Burada keml mertebelerine
kavuan bir fakrin mezr bulunur buyurduu yer oldu. Bbr sultn ve talebesi olan
Evrenkzb lemgir, kabri zerine yksek kubbeli bir trbe yaptrd. Trbesi, babas mm-
Rabbn hazretlerinin trbesinin birkayz metre kuzeyindedir. mm- Rabbn
hazretlerinin Mektbtnda, bu oluna yazlm olan mektuplar vardr.
Muhammed Masm hazretlerinin kymetli neslinden pekok evliy yetimi ve
zamanlarnn kutbu olmulardr. Btn slm memleketlerine feyzleri yaylp
nrlandrmtr. Ecddlarnn vrisleri ve yeryznn mehrlar olmulardr. Hidyet ve
irdda yksek derece kazanmlardr.
Muhammed Masm hazretlerinin ciltlik; Mektbt- Masmiyye adl bir eseri
vardr. Bu cildde toplam altyzelliiki (652) mektup vardr. Son olarak 1396 (m. 1976)
senesinde Pakistann Karai ehrinde bastrlmtr. Fris olan bu mektuplar arasndan
yzkrkbir aded seilerek; Mntehbt- Masmiyye ad ile Hakkat Kitabevi tarafndan
bastrlmtr. Mektbt- Masmiyye adl eserinden baz mektuplar:
Bu bir kede unutulmuu hatrlyarak, kardeim Mevln Muhammed Hanf ile
gnderdiiniz mektup geldi. Okuyunca, ok sevindirdi. Orta, benzeri olmayan cenb-
Hakka ballnz ve Onun muhabbetinin atei ile yandnz okuyunca, sevincimiz kat
kat artt. Bu hr zaman fitne ve zulmeti iinde, Allah tel, bir kulunun kalbine, kendi
sevgisini yerletirir ve kendi hicrn, ayrl ile onu yakarsa ne byk nimettir! Bu
nimetin kymetini bilip, krn yapmak lzmdr. Durmayp, bunun artmasna alarak,
ak- ilhnin, en son derecesine ykselmesini beklemelidir. Hakki matlbdan baka
hibireye gnl balamamal, fidesi olmayan eylerle uramamaldr. Muhabbet atei,
nefs-i emmrenin azgnlndan, ykselmesinden meydana gelen, izzet-i nefs perdesini
tamamen yakarak, ezel ve ebed kemltn nrlar, kalbi aydnlatmaldr. Nimetlerime
krederseniz, onlar artrrm. buyurulmutur.
Ey mesud ve bahtiyar kerdeim! Allah telnn sevdii kullarnn yolunda yrmek
arzusunda isen, bu yolun artlarn ve edeblerini gzetmelisin! En nce snnet-i seniyyeye
yapmak ve bidatlerden saknmak lzmdr. nk Allah telnn sevgisine ulatran
yolun ess bu ikisidir. lerinizi, szlerinizi ve ahlknz, dnini bilen ve seven, dindar
limlerin szlerine ve kitaplarna uydurmalsnz. Slih kullar gibi olmalsnz ve onlar
sevmelisiniz. Uykuda, yemekte ve sylemekde ar gitmeyip, orta derecede olmalsnz.
Seher vakti (yan gecelerin sonunda) kalkmaa gayret etmelisiniz. Bu vakitlerde istifar
etmeyi, alamay, Allah telya yalvarmay ganimet bilmelisiniz. Slihlerle beraber
olmay aramalsnz. nsann dni, arkadann dini gibidir. hads-i erfini
unutmaynz! unu, iyi biliniz ki, hreti (sedet-i ebediyyeyi) istiyenlerin, dny
lezzetlerine dkn olmamas lzmdr.
Mbh olan lezzetleri brakamazsanz, hi olmazsa, haramlardan ve bhelilerden
kannz ki, hrette kurtulmak umulsun. Fakat, her trl altn ve gm eyann ve
ayrda otlayan hayvanlarn ve ticret eyasnn zektn, topraktan, tarladan, aatan
alnan mahsllerin urunu da her halkrda vermek lzmdr. Bunlarn verilecek
miktarlar, fkh kitablarnda bildirilmitir.
Zekt ve ftralar, slmiyetin emrettii kimselere seve seve vermelidir. Akrabay
ziyret etmeli, mektupla gnllerini almaldr. Komularn haklarn gzetmelidir. Fakirlere
ve bor isteyenlere merhamet etmelidir. Mal, paray, slmiyetin izin vermedii yerlere
harcetmemeli, izin verilen yere de, isrf etmemelidir. Bunlara dikkat edince, mal zarardan
kurtulur ve dnyalklar, hretlik hlini alr. Belki de bunlara dny denmez.
yi biliniz ki, namaz dnin direidir. Namaz klan bir insan, dnini dorultmu olur.
Namaz klmayann dni yklr. Namazlar, mstehap zamanlarda, artlarna ve edeblerine
uygun olarak klmaldr. Bunlar fkh kitablarnda bildirilmitir. Namazlar cematle klmal,
birinci tekbri imm ile birlikte almaa almaldr ve birinci safta yer bulmaldr. (Cmiye
ge gelip, birinci safa gemek iin, saflar yarmak, cemate eziyet vermek haramdr.)
Bunlardan biri yaplmazsa matem tutmaldr. Kmil bir mslman, namaza durunca, sanki
dnydan kp hrete girer. nk dnyda Allah telya yaklamak, ok az nasb olur.
Eer nasb olursa o da zille, glgeye, srete yaknlktr. Ahret ise, asla yaknlk yeridir.
te namazda, hrete girerek, burada nasb olan devletten hisse alr. Bu dnyda hasret
ve firak atei ile yanan susuzlar, ancak namaz emesinin hayat suyu ile serinleyip rahat
bulur. Byklk ve mabdluk sahrasnda arm kalm olanlar, namaz gelininin adr
etekleri altnda vuslatn (matlba kavumann) kokusunu duyarak hayrn olurlar. Allah
telnn Peygamberi (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Bir mmin namaz
klmaa balaynca, Cennet kaplar onun iin alr. Rabbi ile onun arasnda
bulunan perdeler kalkar. Cennette olan hriler onu karlar. Bu hl, namaz
bitinceye kadar devam eder.
Bu yolun byklerinden birini buluncaya kadar; Kurn- kerm okuyarak, ibdetleri
yaparak, kymetli kitablarda ve hads-i erflerde bildirilen dualar, tesbihleri okuyarak
vakitlerinizi mamr ediniz! Bu dua, tesbih ve ibdetlerden bir ksmn bu fakr
toplamtm. Mevln Muhammed Hanf, almt. Zamnnzn ounu; L ilhe illallah
kelimesini sylemekle geiriniz. Kalbi temizlemekte ok tesrlidir. Hergn, belli miktar
okursanz iyi olur. Abdestli ve abdestsiz sylenebilir. Bu yolun byklerini sevmeyi
sadetin sermyesi biliniz! Bu yolda ilerleten en kuvvetli vstann, bu muhabbet
olduunu biliniz. Fris beyt tercmesi:
Aradn haznenin ninn verdim sana!
Belki sen kavuursun, biz varamadksa da!
Allah tel size ve doru yolda gidenlerin hepsine selmet ve rahatlklar versin!
(Birinci cild, ondrdnc mektup.)
Muhammed Masm, ikinci cildin, yzellisekizinci mektbunda buyurdu ki:
Sedetin ba, iki eye kavumaktr. Birincisi, btnn (yan kalbin) mahlklara dkn
olmaktan kurtulmasdr. kincisi, zhirin (yan bedenin) Ahkm- slmiyyeye sarlmakla
sslenmesidir. Bu iki nimete kavumak, tasavvuf ehlinin sohbetinde kolay nasb olur.
Baka yoldan kavumak gtr. slmiyete tam yapabilmek, ibdetleri kolay yapabilmek
ve yasak olunanlardan saknabilmek iin, nefsin fni olmas (teslim olmas) lzmdr. Nefs,
azgn olarak, s olarak ve kendini beenici olarak yaratlmtr. Bu ktlklerden
kurtulmadka ve teslim olmadka, slmiyetin hakkati hsl olamaz. Teslimden,
itminndan nce, slmiyetin sreti, grn vardr. Nefsin itminnndan sonra,
slmiyetin hakkati hsl olur. Sretle hakkat arasndaki fark, yerle gk arasndaki fark
gibidir. Sret ehli, slmiyetin sretine, hakkat ehli de, slmiyetin hakkatine kavuur.
Avvmn (yan chillerin) mnna mn- mecaz denir. Bu mn, bozulabilir ve yok
olabilir. Havvsn (yan hakkat ehlinin) mnlar, zevlden ve halelden mahfzdur. Nis
sresinin 175, yetindeki melen; Ey mn edenler! Allaha ve Onun
Peygamberine mn ediniz! emri, bu hakk mn gstermektedir.
Muhammed Msm hazretleri buyurdu ki: Peygamber efendimizi sevip, Ona tbi
olmadka, Allah tely sevmek sadeti ele gemez. Allah tel, Kurn- kermde
mrn sresi 31. yetinde melen, Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem)
buyurdu ki: De ki, Allah tely seviyorsanz, bana tbi olunuz! Bana uyanlar
Allah sever!
Sedete kavumak isteyen kimse, btn detlerini, ibdetlerini ve alverilerini
Onun gibi yapmaa almaldr. Yan ilmihl kitaplarnda bildirildii gibi yapmaldr.
Allah tel, Reslullah efendimize; Habbim buyurmutur. Yan ok sevmektedir.
Allah tel, Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) sevip, Onun bildirdii
yoldan giden, tbi olan ve Ona benzemeye alanlar da sevmektedir. Allah telnn
sevdiini seven, her zaman sevilir. Allah telnn sevdiine dman olanlar da, bunun
iin sevilmez.
Grnen ve grnmeyen btn iyilikler, btn stnlkler, ancak O yce
peygamberi sevmekle ele geebilir. Ykselebilmenin, ilerlemenin ls, bu sevgidir.
Allah tel, sevgili Peygamberini, insanlarn en gzeli, en iyisi, olarak yaratt. Her iyilii
her gzellii, her stnl Onda toplad. Eshb- Kirmn hepsi, Ona k idi. Hepsinin
kalbi, Onun sevgisi ile yanyordu. Onun ay yzn, nr saan cemlini grmeleri
lezzetlerin en tatls idi. Onun sevgisi uruna canlarn, mallarn feda ettiler. Onu
canlarndan, mallarndan ksaca her eyden daha ok sevdiler. Onu ok fazla sevdikleri
iin, Onu sevenleri de sevip, dost oldular. Bunun iin Eshb- Kirm, birbirini ok severdi.
Reslullah efendimizin stnln anlayamayp, Onun gzelliini gremeyen, Onu
sevmek sadetine kavuamayanlara, Ona dman olanlara dman oldular. Bu sevgileri,
dostluklar ve dmanlklar ile Allah telnn sevgisini, rzsn kazandlar. Ykseldiler,
insanlarn en stnleri, en kymetlileri, en ereflileri oldular. nk tatlerin, iyiliklerin
ba, Allah telnn dostlarn sevmek ve dmanlarn sevmemektir.
Allah tely seviyorum diyen kimsenin, Peygamber efendimizi, eshbnn hepsini
ve onlarn yolunda giden slm limlerini sevmesi ve bunlara benzemeye almas
lzmdr. Seven bir kimse, sevdiinin sevdiklerini de sever. Sevdiinin dmanlarna da
dman olur. Hads-i erfte buyuruldu ki: Allah tel Ms aleyhisselma; Benim iin
ne iledin. diye sordukda; Y Rabb! Senin iin namaz kldm, oru tuttum, zekt
verdim. smini ok zikrettim. deyince; Y Ms, namazlarn sana burhndr.
Orularn Cehennemden siperdir. Zekt kymet gnnn scaklndan koruyan
glgedir. smimi sylemen de, kabir ve kymet karanlnda seni aydnlatan
nrdur. Yan bunlarn fideleri hep sanadr. Benim iin ne yaptn? buyurdukda,
Ms (aleyhisselm); Y Rabb! Senin iin olan ameli bana bildir! diye yalvard. Cenb-
Hak: Y Ms! Dostlarm benini iin sevdin mi ve dmanlarma benim iin
dmanlk ettin mi? buyurdu. Ms (aleyhisselm) da, Allah iin amelin, Hubb-i
fillh ve Bud-i fillh olduunu anlad.
Muhammed Masm Frk hazretleri, Mektbt kitabnda, ikinci cildin yzonuncu
mektbunda, tasavvufun ve tasavvuf yolunda olann nasl olduunu yle bildirmektedir:
Bidat ileyenden, mezhebsiz olandan kannz! Yahy bin Muz Rz hazretleri,
kiiden saknnz buyurdu: Gfil olan din adamlarndan, yaltak olan hfzlardan ve chil
olan tarkatlardan! Tekke eyhi veya mrid denilen bir kimse, Reslullahn snnetine
uymazsa ve slmiyeti gzetmezse, satan onun yanna yaklamaynz! Onun bulunduu
ehirde bile oturmaynz! Belki birgn olur da, onunla karlar, zarara girersiniz. Byle
kimse, yankesiciye benzer. eytann, mslmanlar avlamak iin kurduu bir tuzaktr.
Hrika, kermetler gsterse, dnyya dkn deilmi gibi grnse de, ondan arslandan
kaar gibi kanz! Tasavvuf yolunun byklerinden Cneyd-i Badad (rahmetullahi
aleyh) buyuruyor ki: Tasavvuf yollarndan, yalnz Reslullahn izinde gidenlerin yolu,
insan kemle ulatrr. Baka yollar kmaz sokaa benzer. Yine buyurdu ki: Kurn-
kermin izdii snrlar gzetmeyen ve hads-i erfleri bilmeyen kimse, mrid, yol
gsterici olamaz. nk, tasavvuf yolu, Allah telnn kitabna ve Reslullahn snnetine
baldr. Tasavvuf bykleri, dne uyan limlerdir. Reslullahn vrisleridir. Szlerinde,
ilerinde ve huylarnda hep Reslullaha uyarlar. Y Rabb! O byklerden feyz almamz,
bereketlenmemizi bizlere nasb eyle! Amn! Her zaman sylyorum. Yine bildiriyorum ki,
Reslullaha uymakta geveklik eden, onun snnet-i seniyyesini terk eden, mutasavvf
olamaz. Onu Allah adam sanmaynz! Onun dnydan kanr grnmesine, hrikalar
gstermesine aldanmaynz! Onun zhd ve tevekkl ve marifetler anlatan szlerini
kendinden bilmeyiniz! Kymetli ilerini gsterebilirler.
Eb Amr bin Necb (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Din bilgilerine dayanmayan
hller, ne kadar stn grnseler de, zararlar fidelerinden daha oktur. Tasavvuf nedir
diye sorulduunda; Tasavvuf, slmiyetin emirlerini ve yasaklarn gzetmektir
buyuruldu.
Tasavvufun temeli, slmiyete uymaktr. Ahrette insan kurtaracak i, Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) izinde gitmektir. Doru yolda olan ile sapk olan ayran ey,
Reslullaha uyup uymamaktr. Ona uygun olmayan zhd ve dnydan saknmak, hibir
eye yaramaz. Onu araya katmadan yaplan zikrler, fikirler, evkler ve zevkler, insan
hibir eye kavudurmaz. Hrika ve kermet denilen eyler, alkla ve nefsi ezmekle elde
edilir. Bunlarn Allah tely tanmakla ilgileri yoktur. Abdullah bin Mbrek hazretleri
buyuruyor ki: Edeblerde, mstehablarda geveklik yapan kimse, snnetleri yapamaz.
Snnetlerde gevek davranan da, farzlar yapmaktan mahrm kalr. Farzlarda geveklik
yapan da, Allah tely tanmaktan mahrm kalr. Bunun iindir ki, hads-i erfde
Gnah ilemek, kfre yol aar. buyuruldu. eyh Eb Sad-i Ebl-Hayr hazretlerine,
biri iin; Su stnde yryor dediklerinde; Kurbaa da suda yzyor buyurdu. Biri
iin; Havada uuyor dediklerinde; Karga ve sinek de uuyor buyurdu. Biri iin; Bir
anda bir ehirden bir ehre gidiyor dediklerinde; eytan da bir solukta arktan garba
gidiyor, buyurdu. Bunlarn hi kymeti yoktur. Herkesin arasnda bulunup, al-veri yapp
ve evlenip, Allah tely bir an unutmamak gibi kymetli birey yoktur buyurdu.
Evliynn byklerinden olan Eb Ali Rodbr hazretlerine dediler ki: Tasavvufun sonuna
ykseldim. Herey bana hell oldu. Gnah denilen eyler bana zarar vermez diyen bir
kimse iin ne dersiniz? Evet o kavumutur. Fakat Cehenneme kavumutur dedi. Eb
Sleymn Drn hazretleri buyurdu ki: ok oluyor ki, kalbime bilgiler douyor. Bunlar,
iki hid olan Allahn kitab ve Reslullahn snneti ile birlikte olmadka, kabul
etmiyorum. Hads-i erfde; Bidat ileyenler, Cehennemdekilerin kpekleri
olacaklardr buyuruldu. Bir hads-i erfde; Bidat ileyen kimseye, eytan ok
ibdet yaptrr, onu Allahdan korkuyor gsterip, hep alatr buyuruldu. Bir hadsi erfde; Allah tel, bidat shibinin orucunu, namazn, haccn, umresini,
cihdn, farzlarn ve nfile ibdetlerini kabul etmez. Hamurdan kl kar gibi,
mslmanlktan kar. buyuruldu. Kabul etmez demek, artlarna uygun olup sahih
olsa da, sevb, fidesi olmaz demektir. eyh bni Eb Bekr; Meric-l-hidye kitabnda
buyurdu ki: Doruyu ren ve sdk ile hllen! nsanlarn iyilii, olgunluu ve zneti, her
ilerinde, dncelerinde, huylarnda, det ve ibdetlerinde, Muhammed Mustaf
(sallallahu aleyhi ve sellem) hazretlerine uymalar ile olur. nk, btn sadetler, Onun
snnetine, yan emirlerine ve yasaklarna uymaktadr. Btn organlar, kalb ve nefs,
Onun dnine balanmaldr! Bu da ancak kalbin, zikir ve Kurn okumakla nrlanmas ve
iyi huylarla temizlenmesi ile olur.
Gnah ileyince, hemen tvbe etmelidir. Gizli ilenen gnhn tvbesi gizli yaplr.
Ak ilenmi gnhn tvbesinin de ak yaplmas lzmdr. Tvbe etmeyi
geciktirmemelidir. Kirmen ktibn melekleri, bir gnah ilenince, yazmak iin saat
bekler. Bu zamanda tvbe yaplrsa, o gnh yazmazlar. Tvbe etmezse, o zaman
yazarlar. Cafer bin Sinn (rahmetullahi aleyhleyh) buyurdu ki: Tvbeyi geciktirmek de,
ayrca bir gnahtr. Hatt, ilenen gnahdan daha byk gnahtr. (Bundan anlalyor ki,
farz namaz zr olmadan, vaktinde klmayann, hemen kaza etmesi lzmdr. Kazay
geciktirmek, daha byk gnah olur.) Tvbe, hemen yaplmazsa, baka zamanlarda
hemen yapmaya almaldr. Ecel gelmeden nce tvbe etmelidir. Tvbe her zaman kabul
olur. Hads-i erfde buyuruldu ki: Allah tel, gndz ilenen gnahlar iin, o
gece tvbe edilmesini bekler. Gece ilenen gnahlar iin, ertesi gn tvbe
edilmesini bekler. Vera ve takvya sarlmaldr. Haramlardan ve phelilerden
saknmaldr. Tasavvuf yolunda yasaklardan saknmak emirleri yapmaktan daha ok
fidelidir.
Byklerden biri buyuruyor ki: yilii iyi olan da, kt olan da yapar. Gnahlardan
yalnz iyiler saknr. Marf-i Kerh hazretleri buyurdu ki: Harama bakmakdan ok
saknnz! Hads-i erfde buyuruldu ki: Kymet gn, Allah telnn rzsna,
ihsnlarna kavuacak olanlar, dnyda zhd ve takv zere olanlardr. Bir
hads-i erfde buyuruldu ki: Vera shibi ile klnan namaz kabul olur. Vera shibi
ile oturmak ibdettir. Onunla konumak sadaka vermek gibidir. Btn ilerini,
hllerini kusurlu bilip, tvbe ve istifar etmelidir. Cafer bin Sinn buyuruyor ki: bdet
edenlerin, kendilerini beenmeleri, kendilerini, gnah iliyenlerden iyi bilmeleri, onlarn
gnah ilemelerinden daha byk gnahdr. Muhammed Mrtei hazretlerini Ramazann
son on gnnde sokakda grp, niin itikf yapmadn sordular. Cmide, hafzlarn
kendilerini beenmelerini grnce dar kadm buyurdu.
Kendinin ve oluk-ocuunun ihtiylarn karlamak iin, bir i yapmaldr. Bir ide
almak, tasavvuf yolunda ilerlemek iin zararl olmaz. Hatt, bu yolda ilerlemek iin,
fideli olur. Tasavvuf bykleri, ticret, sanat gibi bir i yapmlardr. alp kazanmann
sevb olduunu bildiren hads-i erfler oktur. Tevekkl etmek de elbet iyidir. Fakat,
tevekkl edenlerin, bakasnn srtndan geinmek niyetleri olmamas lzmdr.
Muhammed bin Slim hazretlerine; alp kazanmak m, yoksa hret iin alp, dny
iin tevekkl etmek mi daha uygun olur denildikde; Tevekkl Reslullahn hlidir. alp
kazanmak da Reslullahn snnetidir buyurdu. Tevekkln artlarn yerine getirmeyenin
almas lzmdr. Muhammed bin Menzil (k.s.); alp da tevekkl etmek, alp
kazanmakszn yaplan tevekklden daha iyidir buyurdu. Orta derecede yiyip imelidir.
h- Nakibend Beheddn-i Buhr hazretleri; yi ye, iyi al buyurdu. Szn ksas,
ibdete yardmc olan miktar iyi ve mbrek olur. bdete zarar verecek kadar yemek
yasaktr.
Her ite, her harekette, iyi niyet hsl olmadka, bireye balanmamaldr. ok
kimse ile grmemeli, ok sylememelidir. Hads-i erfte buyuruldu ki: Hikmet, yan
fideli eyler, ondur. Bunun dokuzu, yalnzlktadr. Biri de az sylemektedir.
insanlarla, lzumu kadar grmeli, baka zamanlar zikir ve murkabe ile geirmelidir.
Fideli olmak ve fidelenmek iin olan sohbet ok kymetlidir. Lzumsuz ve fidesiz
konuulmyan sohbetler fidelidir. Bidat sahibleri ile mezhebsizlerle grmemelidir. yi
ve kt, herkese kar gler yzl olmaldr. zr dileyeni af etmelidir. Kimse ile
mnkaa etmemeli, kimsenin szn aa grmemelidir. Herkese yumuak
sylemelidir. Ancak Allah iin, sert konuulur. eyh Abdullah Bayl (rahmetullahi
aleyhleyh) buyurdu ki; Dervilik, yalnz namaz, oru ve geceleri ibdet yapmak deildir.
Bunlar, kulluk vazfeleridir. Her mslmann bunlar yapmas lzmdr. Dervilik, kimseyi
incitmemektir. Bunu yapabilen kavuur. Muhammed bin Slim hazretlerine, evliy nasl
belli olur denildikde; Yumuak szleri, iyi huylar, gler yzleri, cmertlikleri, her sz
kabul etmeleri, zr dileyenleri af eylemeleri ve herkese merhamet etmeleri ile anlalr
buyurdu.
Hereyi Hak teldan beklemelidir. Allah tel, kulunun her iine kifyet eder.
Btn kullarn sana yardmc klar. Yahy Muz- Rz (rahmetullahi aleyhleyh) buyurdu
ki: Sen Allah sevdiin kadar, herkes seni sever. Sen Allahdan korktuun kadar, herkes
senden korkar. Sen Allahn emrini yaptn kadar, herkes senin ilerini yapar. Allah tel
ile kul arasnda en byk perde, kulun kendi nefsinin isteklerinin arkasndan komas ve
kendi gibi zavall olanlara gvenmesidir.
Skntl zamanlarda Allahdan midi kesmemelidir. Sevinli zamanlarda, slmiyete
sarlmakta geveklik yapmamaldr. Kimsenin aybn aramamal, kendi ayblarn
grmelidir. Kendini mslmanlardan yksek bilmemelidir. Her mslman grnce, benim
en byk kazancm bunun duasn kazanmaktr demelidir. zerinde hakk bulunanlarn
esiri olmaldr. Tasavvuf, edeb demektir. Edepleri gzetmeyen, Rabbine kavuamaz!
Muhammed Masm Frk hazretlerinin Mektbtndan zet olarak semeler: det
olarak, riy, gsteri olarak deil de, Allah rzs iin, fakirlere yemek, sadaka verip,
sevplarn meyyitin rhuna gndermek iyi olur ve byk ibdet olur.
nsann mr ok azdr. Sonsuz olan hret haytnda, insann karlaaca eyler,
dnyda yaad hle baldr. Akl banda olan, ileriyi grebilen bir kimse, dnydaki
ksa haytnda, hrette iyi ve rahat yaamaa sebep olan eyleri yapar. hret yolcusuna
lzm olan eyleri hazrlar.
Bir kimse hrete ynelirse, Allah tel keremiyle, onun dny ve hret
ihtiylarn giderir.
nsanlar arasna karmak, eer onlarn haklarn yerine getirmek iin olursa zikir
olur.
Bellarn ve iddetli eylerin kalkmas iin istifr etmek ok faydaldr.
Kulun slah olmas, kalbinin slah olmasna baldr. Fesd da kalbin fesdna
baldr.
Slih amellerin sevbn btn mminlerin rhuna hediye etmek iyi ve makbldr.
Her birine ayr sevb ular. Hakknda hediye etmek iin niyet edilip okunan ve hediye
edilen meyyitin sevb hi eksilmez.
nsann izzeti, mn ve marifet iledir. Mal ve mevk ile deildir.
nsan her neye kavuursa, bana ne gelirse bunlarn hepsi takdr-i ezeliyye iledir.
nsandan bu fn dnyda istenen, kulluk vazfesini yerine getirip, ibdetleri
yapmasdr.
Allah tel insan beyhude yaratmad ki, insan kendi hline terk olunsun.
stediini yapsn, hev-y nefse ve houna giden eye uysun! O, emirlere uymakla ve
yasaklardan saknmakla mkellef klnmtr. nsan iin bunu yapmaktan baka re
yoktur. Bunu yapmayp, nefsine, arzu ve hevesine uyanlar, si, inadc kul olup, Allah
telnn gadabna urarlar ve eitli azblara mstehak olurlar.
Vakitleri zikir ve tefekkr ile mamr etmek lzmdr. Vakti en mhim iler ile
geirmelidir. Yalnzken ve bakalar ile birlikte iken takv ve havf (korku) zere olmal ve
lm nn dnp, tefekkr terk etmemelidir.
Allah telnn rzsn kazanmak iin can atarak gayret gstermek, vakti zikir ve
tefekkr ile geirmek lzmdr. Gecelerin karanln istifar ile aydnlatmal (geceleri ok
tvbe etmeli) ve bu az vakitte (dny haytnda) hret azn hazrlamaldr.
Bidat ehline Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) lanet edip; Allah telnn,
melikenin ve btn insanlarn lanetleri zerine olsun. buyurdu.
Hads-i erfte buyuruldu ki: Bidat ehline buz iin ondan yz eviren
kimsenin kalbini, Allah tel mn ve emn ile doldurur. Bidat shibini srr
ile (nee ile) karlayan, slmiyeti hafife alm olur.
Bidatler yaylp snnetler terkedildii zulmetli zamanda, slm ilimlerinin tahsli ve
neri en mhim ilerdendir. Ve Muhammed aleyhisselmn snnetini yaymak en byk
maksattandr.
Gnahlardan hemen sonra tvbe yaplrsa ve tvbe gnahtan sonra saat iinde
yaplrsa o gnah amel defterine yazlmaz.
Tvbe kaps aktr. Allah tel raf ve rahmdir. Kimse kusurdan hli deildir.
midli olmaldr.
Kurn- kerm okumak, Allah tel ile tekellm (konumak) olur.
Cennete girmek ancak rahmet-i ilh iledir.
mrn en kymetli zamn genlik zamndr. En kymetli ey ise marifetullahdr.
Genliini en kt ey olan hev ve heves peinde harcayp, marifetullah, mrn en kt
zamn olan ihtiyrlk zamnna brakanlara yazklar olsun!
Kymetli mrn bu fni ve den (alak) olan dny iin sarf eden kabiliyetli
genlere ok yazk! Onlar genliklerini dny iin harcamakla, aldatc bir kahpeye k
olmular, kymetli cevherleri saks paralar ile deimilerdir!
Mminin hesb ksa bir zaman iin olacaktr. Birinin hesb dierinin hesbn
geciktirmez.
Dny hayt ok ksadr. Bu birka gnlk ksa frsat zamnnda, kabri ve kymeti
unutmamak (hazrlanmak) lzmdr.
Dny hayt gayet ksadr. Ebed sadete kavumak dny haytna baldr.
Sadetli kimse; bu ksa dny haytndaki frsat ganimet bilip, hrette kurtulua sebeb
olacak ileri yapan ve hret azn hazrlayandr.
Son nefes korkusu bir nimettir ki, Hakkn dostlar bu derde giriftrdr
(tutulmulardr).
Dny hayt geicidir. Bu birka gnlk hayt ganimet bilip, Allah telnn
rzsn kazanmaya sarfetmek lzmdr. Den dnynn nimetlerine dalmayp, hreti
istemek lzmdr. Ebed olan hreti ve hret nimetlerini kazanmak iin almaldr.
Rzk mukadderdir. Ziyde ve noksan ihtimli yoktur. Rzkn noksan veya ziyde
olmas, Hak telnn huss fadl iledir. Hi kimsenin bunda bir katks yoktur.
Ticret eyasnn ve simenin (senenin ekserisinde ayrda otlayan drt ayakl
hayvanlarn) zektn, mslman fakirlere bana kakmadan seve seve vermelidir. Mal,
zektn vermekle eksilmez. Hads-i erfte bildirildi ki: Altn ve gm shibi
(bunlardan nisb, yan zekt verecek miktar kadarna shib olan), zektn vermezse,
kymet gnnde altn ve gmleri levha yaplp, Cehennem ateinde kzartlp,
shibinin aln ve srt bunlar ile dalanacaktr. Souduka yeniden kzartlp
tekrar dalanacaktr. Kullar arasnda hesaplamann srecei ve Cennet ehlinin
Cennete, Cehennem ehlinin de Cehenneme girmesine kadar geen ellibin sene
mddetince, zektn vermeyen kimseye byle azb olunacaktr.
Sadakann sevbn evvel Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) rhuna, sonra
da dier meyyitin rhuna hediye etmelidir.
Seher vakitlerinde alamay ve istifr etmeyi ganimet bilip, en byk i olarak
addetmelidir.
Seher vaktinde uyank olmay mmkn olduu kadar elden brakmamal. Seher
vaktinde alayarak namaz klp istifar etmeli ganimet bilmelidir.
Attr- ibl (rahmetullahi aleyhleyh) krk sene alad ve ban kaldrp semya
bakmad. Alamasnn sebebi sorulunca; Kabrin korkusundan ve kymet gnnn
heybetinden alamaktaym dedi. Semya neden bakmyorsun? diye sorulunca da;

Meclislerde kahkaha atarak ok gldm. Bundan dolay utanp bam kaldrp
bakamyorum buyurdu.
slmiyete uymadka, hibir vakit marifet-i ilh hsl olmaz.
1) Mektbt- Masmiyye (Muhammed Masm (k.s.))
7) Hak Szn Veskalar; sh. 319
8) Kymet ve hret; sh. 102
10) Hadkat-l-evliy; sh. 109
11) Reeht zeyli; sh. 39
12) Nesmt-l-ns
13) Maden-i cevhir
14) Ecr-l-huld
15) Esmr-l-ecr
16) Mahzen-l-envr- safi f kefi esrr-il-mceddid
19) Yevkt-l-Haremeyn
20) Makmt- ahyr; sh. 28
MUHAMMED SDIK:
nsanlar Hakka davet eden, onlara doru yolu gsterip hakki sadete kavuturan
riflerin , vellerin nderi, slmn bekisi ve mslmanlarn batc olan mm-
Rabbn mceddd-i elf-i sn Ahmed-i Frk Serhend hazretlerinin birinci olu. 1000 (m.
1591) senesinde Serhendde dodu. 1008 (m. 1599) senesinde pederi ile birlikte Hce
Muhammed Bk-billah ile grt. Ondan cenb- Hakk zikretmek, murkabe etmek iin
vazfe almakla ve ona bal bir talebe olmakla ereflendi. stidd, ftrat ve yaradl
yksek olduundan, onlarn terbiyesi ve merhametli nazarlarnn bereketleri sayesinde
kymetli hllere, yksek makamlara kavutu. Daha ocuk iken, uzak yerlerdeki eyleri,
mezardaki hlleri kefederdi. Sonra kendi peder-i lsinden feyz alarak, keml
mertebelerinin sonuna eriti. Babasnn esrrna mahrem oldu. 1025 (m. 1616) senesinde
tn hastalndan Serhendde vefat etti.
Muhammed Sdkn ocukluunda, talim ve terbiyesi ile yksek dedesi Abdlehad
hazretleri megul oldu. ok akll olup, nr ve zek almetleri, yznden belli idi. Babas
mm- Rabbn hazretleri; Babam bana; Sizin bu olunuz bana eyann hakkatinden
ve keyfiyetinden garip suller soruyor. ok zor cevap verebiliyorum der idi.
Muhammed Sdk, yksek kabiliyet ve yaradl sebebiyle hazret-i mmn, rahmet
nazarlarnn ve terbiyelerinin bereketi ile stn hllere, paha biilmez mumelelere
kavutu. Hazret-i Hce Bk-billahn ve muhterem babalarnn daim tasarruflar altnda
idi. O gnlerde evliylkta cezbe denilen hlin kendilerinde glib olduu zamanlarda bile,
din ilimleri renmekten geri kalmayp, onlar da bitirmee urat. Him-i Kem anlatt:
ittim ki: O gnlerde ok def kendinden gemenin ve cezbeye kaplmann
okluundan, ba ak yaln ayak, her tarafa gider, fakat yine de ders okuduu kitaplar
ezberlerdi. Birgn yamur yaarken, bir grup ocukla ba ak peran bir hlde
dururken, Muhammed Bk-billah oradan geti. Onu bu vaziyette grnce, tebessm
edip; Bizim meczbumuz bakn ne yapyor? buyurdu.
Birgn, o civarda bulunan bir velden hilfet alm olan bir dervi, memleketine
dnerken hazret-i Hcenin huzruna kavutu. Kendi yksek hllerini arzetti. Maksad;
Bizi bu gibi hller ile sslediler, eer burada da ayn eyleri elde edeceksem kalp, sizi
rahatsz etmeme sebeb var m? Yok, eer baka eylere kavuacaksam, kavuuncaya
kadar kalaym demek idi. Hazret-i Hce, hazret-i mmn bu olunu arp; Evldm!
Hllerini anlat da, misfirlerimiz dinlesinler buyurdu. Mahdm-zde (Muhammed Sdk)

hllerini arzeyledi. Tpk o gelen derviin hlleri gibi idiler. Hatt biraz daha fazla idiler. O
dervi, bu yola gireli iki- ay olan, yedi-sekiz yandaki bir ocuun, kendi elli senede
elde ettii hllerden bahsettiini grnce yeni batan ie balamaa karar verdi.
Bu Mahdm-zdenin kendinden gemesi, yle bir hle gelmiti ki, bu hllerin
kendini istil ettii, kaplad zamanlar, hazret-i Hce (Muhammed Bk) bunlar
hafifletmek iin, arda pazarda satlan eylerden, yemesini buyururdu. Hazret-i Hcenin
bir mektbunda; Gzmn nru Muhammed Sdk! Zhir ve btnnz mbrek olsun.
Hlleriniz hamd edilecek derecede iyidir. te bu huzur ierisinde olunuz. Hllere gark
olmaktan endie etmeyiniz buyurdu. Muhammed Sdkn yann kk olduu
zamanlar, yerlerin ve kabirlerin kefinde, grleri ok doru idi. Hatt hazret-i Hce
onun kef ve firsetine tam olarak itimt ederdi. Bk-billah hazretleri onu, mezarlarn
bana gtrr ve bu mezarlarda yatanlarn hllerinin nasl olduunu sorard. O da hemen
herbirinin hlini, grd gibi anlatrd. Bir defsnda amcas ticret iin bir sefere
kacakt. Amcasyla birlikte dedesi Abdlehad hazretlerinin kabrini ziyret ettiler. Kabrin
banda bir mddet murkabe ederek oturduktan sonra ban kaldrp; Dedem amcamn
bu sefere kmasn istemiyor dedi. Muhammed Sdk, o zaman kk olduu iin,
amcas onun bu szne aldrmayp sefere kmaktan vaz gemedi. Nihyet sefere kt.
Fakat gittii yerde mal helk oldu, kendisi vefat edip, bir daha geri dnemedi.
Hazret-i Hace, salnda yetitirmesi iin talebelerini mm- Rabbn hazretlerine
havale edince, Muhammed Sdk da onlarn arasnda idi. Belki de onlarn en iyisi idi. O da
feyz alma elini, yksek babalarnn nrlu eteklerine uzatt. Ancak bu ekilde keml ve
ikml derecelerinin sonuna ulamak mmkn olurdu. Nitekim herkes yle diyordu.
Msra:
Byle babaya, byle evld yakr.
mm- Rabbn, Muhammed Bkye yazdklar mektupda yle arzettiler:
Muhammed Sdk yann kklnden, kendini zabt edemiyor. Eer huzrunuza
gelirken onu da getirirsem, ok terakki edeceini zannediyorum. Dmengha (da etei)
giderken yanmzda idi. Pek ok terakk eyledi. Hayret makmnda gmlmtr. Hayret
cihetinden bu fakre ok benziyor.
Onu grenler, onunla konuma ve grme erefine kavuanlar Allah tely
hatrlar, dnyy unuturlard. Hatt baz zenginler; Bu genci grdmz zaman,
dnydan souyoruz derlerdi. Bir bakas bu Mahdm-zdenin teslimiyetine temasla
yle anlatt: Birgn baz komularn sknt ve ceflarndan ona ikyet ederek; Ne olur,
bunlarn bazlarna tenbih etseniz ve onlar azarlasanz dedim. Bu Mahmd-zde temiz
kalblerinden bir h ekip; Ey dostum! Eer biz kzarsak, bizim, detlere uyan insanlarla
aramzda ne fark olur buyurdu. O dervi dedi ki: Bu sz, mbrek azndan yle bir eda
ile kt ki, utandm ve kalbimde bir arlk gibi duran kin ve hrs tamamen kayboldu.
Akl ve nakl ilimlerde ok kuvvetli idi. Birgn razdan Hindistana gelen limlerin
en byklerinden birinin sohbetinde bulundu. Bu lim akl ilimlerde esiz idi. Yaradl
icb, o lim ile derin ilimlere dir bir ka kelime konutu. Szlerini bitirince razl bu lim
dedi ki: Bu genci grmeyince, Hindistandaki talebelerden birinin, akl ilimlerdeki derin
meseleleri idrk kuvvetini yaknen anlayamamtm.
Muhammed Sdk hazretlerinin ilimdeki mahreti, hllerinin ykseklii, yalnzl
istemedeki fazlal, mncaatlar, Allah telya yalvarma arzular, ziyde idi. Yksek
babalarndan ayr kald zamanlar, onlara baz mektuplar yazmlardr. Bu mektuplardan
baz paralar aadadr:
Canm Babacm! Hi bir nmn, Allah telnn rzsnn hilfna gememesinden
baka arzum yoktur. Bu da ele gemiyor. Ancak o derghda hizmet edenlerin imdd ve
yardm ile ele geer. Msra:
Kermler ile yaplan iler kolaydr
Allah telya hamd ve krler olsun ki, hlim erefli tevecchnzn bereketi ile
emrettiiniz ekilde istikmettedir. Bunda, az bile olsa bir geveklik olmuyor. Hatt
gnbegn, artmakta ve ykselmekte olduunu mid ediyorum. Sabah, le ve ikindiden

sonra, sohbete oturup, hafzdan Kurn- kerm dinliyoruz. Ey gnllerin kblesi! Bu fakr,
hemen hemen, hergece, hazretinizi ryda grmekle ereflenmekteyim. Bundan daha
ok ne yazaym. Kleniz.
Yksek Babacm, esiz mridim gzlerimin nru, cnm efendim! Bir gece
teravih namaznda hafz Kurn okuyordu. ok geni, ok nrn bir makm grdm.
Bunu hakkat- Kurn makm zannettim. Fakat bu makam olduunu sylemeye cret
edemiyorum. Hakkat- Muhammednin bu makmn merkezi olduunu anladm. Sanki
byk bir denizi, bir testiye sdrm oluyorlar. Bu makam hakkat- Muhammednin
tafsilidir. Peygamberler aleyhimsselm ve evliynn byklerinden ou, kendi
kbiliyyet ve istidtlar miktarnca o makamdan pay almlardr. Bu makamdan tam pay
alan bizim Peygamberimizden bakas bilinmiyor. Bu fakir de bundan bir pay aldm. Allah
tel yksek tevecchleriniz bereketi ile byk ve tam pay almam nasb eylesin. Bu
makam daha iyice aklanmad. Bu muazzam ayda ok bereketler zhir oluyor. Kardeim
Muhammed Sad her zamanki gibidir. Vakitlerini Allah tely anarak zikir ile
kymetlendiriyor. ehirdeki dostlar da huzr iindedirler. Dualar ederim efendim.
Hazret-i mmn bu yksek oullarna yazdklar birok mektuplar vardr. Bu
mektuplarn en by birinci cildde ikiyzaltmnc mektup olup, kendi yollarn
bildirmektedir. Bu mektbun baz ksmlar aa alnmtr:
Elbette nfilenin kymeti, farzn kymeti yannda hi gibidir. Okyanus yannda, bir
damla kadar bile deildir. Nfilenin kymeti, snnetin yannda bile, byledir. Snnet de,
farzn yannda okyanus yanndaki bir damla su gibidir. Bu ikisinin yaklatrmas arasndaki
byk fark, buradan anlamaldr. ok kimseler, bu incelii bilmedikleri iin, farzlar
brakp, nfilelerin yaylmasna alyorlar. Chil sofler, zikre, fikre sarlp, farzlar ve
snnetleri yapmakta gevek davranyorlar. Krk gn ile ekmei ve riyzetler yapma
beeniyor. Cuma namazna ve cemate gitmiyorlar. Hlbuki, bir farz namaz cematle
klmak, onlarn binlerle, krk gnlk ilelerinden daha fideli olduunu bilmiyorlar. Evet,
slmiyetin edeblerini gzetmek art ile zikir ve fikir ok fideli ve pek kymetlidir. Chil
hocalar da, nfilelerin yaylmasna alyor, farzlarn yaplmasna aldr etmiyor, terk
edilmesine sebep oluyorlar. Mesel, Are namaznn, Reslullahdan (sallallahu aleyhi ve
sellem) haber verildii iyi bilinmiyor. Bunu cematle ve ehemmiyet vererek klyorlar.
Hlbuki, nfile namaz cematle klmann mekrh olduunu fkh kitablarnda okuyorlar.
Farzlar klmakda gevek davranyorlar. Farzlar mstehab olan zamanlarnda klanlar pek
azdr. Vaktinde bile klmyorlar. Farzlar cematle klmaa ehemmiyet vermiyorlar. Bir iki
kiiden fazla cemat topland az grlyor. ok zaman da yalnz klyorlar. Din adamlar
byle olursa, bakalarnn nasl yaptklarn artk dnmelidir. Bu kt hllerden dolay
mslmanlk zayflamaa balad. Byle ilerin zulmeti ile gnahlar, bidatler oald.
Fris beyt tercmesi:
Az syledim, dikkat ettim, kalbini krmamaa,
Bilirim zlrsn, yoksa szm oktur sana!
Nfile ibdetleri yapmak, insan zllere kavuturur. Farzlar yapmak ise, asla ulatrr.
Ancak, farzlar tamamlayan nfileler (Mesel, farz namazlarndan nce ve sonra klnan
snnetler), asla kavuturmaa yardm ederler. Farzlardan saylrlar. Farzlarn en stn,
en yksei namazdr. Namaz, mminin mircdr ve Kulun, Rabbine en yakn
olduu zamn, namazda olduu zamandr!... hads-i erfleri bunu haber
vermektedir. Allah tel ile yle vakitlerim vardr ki... hads-i erfinde bildirilen,
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizin en kymetli zamanlar, bu fakre gre,
namazdaki zamndr. Gnahlar rten namazdr. nsan kt, irkin eyleri yapmaktan
koruyan, namazdr. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem); Y Bill, beni
ferahlandr! buyurarak, rahatlandrlmak istedii ey, namazdr. Dnin direi, namazdr.
Mslmanlk ile kfirlii birbirinden ayran, namazdr.
Ey olum! Bu mutmeinne olan nefs, slmiyete kar gelemez. Ba kaldramaz.
Btn varl ile Rabbine dnmtr. Ona tutulmutur. Onun rzsn kazanmaktan, Ona
itat ve ibdet etmekten baka bir dncesi yoktur. nce, mahlklarn en kts olan
nefs-i emmre imdi itminan kazanm ve Allah tely rz etmitir. Evet, Muhbir-i sdk
(yan hep doru syleyici) (sallallahu aleyhi ve sellem); Cahillikte en ileride olannz,
slm limi olunca, en ileriniz olur. buyurmutur. Bundan sonra, insanda slmiyete
uymamak, ba kaldrmak gibi eyler grlrse, bunlar cesedi meydana getiren
maddelerden hsl olur. Gadab, ehvet, hrs gibi aa dnceler, bu maddelerden ileri
gelmektedir. Bireye dkn olmak, cimrilik, baya iler hep onlardan domaktadr.
Hayvanlarda nefs-i emmre yoktur. Hlbuki bu ktlkler, hayvanlarda daha ok vardr.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Kk cihddan dndk, cihd- ekbere
geldik! buyurduunda, cihd- ekber olarak, ok kimselerin dedii gibi nefsle cihd
deil, belki cesed ile cihd bildirmitir. nk nefsleri itminana kavumu, Rablerinden
rz olmu, Rableri de o mbrek nefslerden rz olmutur. Bu nefsler slmiyetten
ayrlamaz. Rablerine kar ba kaldrmazlar.
Kldan ince manlar var, kulan eyle yakn!
Her krsde nutuk ekeni, birey bilir sanma sakn!
Snnetlerin nrunu, bidatlerin zulmetleri ile rttler. Reslullahn milletinin
parlakln (sallallahu aleyhi ve sellem) yeni yeni bilgilerin kirleri ile sndrrler. Daha da
ok alr ki, biroklar, bu yenilikleri, bu reformlar, gzel gryorlar. Bidatlere Hasene
adn takyorlar. Bu bidatlerle, dni ykseltiyoruz, slmiyetin noksanlarn tamamlyoruz
diyorlar. Herkesin bu bidatleri yapmasn krklyorlar. Allah tel, bunlar doru yola
getirsin! Bilmiyorlar ki, din, bu bidatlerden nce kmil olmutu. Allah telnn nimeti
tamam olmutu. Allah tel bu dinden rz olmutu. Allah tel, Mide sresinin 3.
yetinde melen; Bugn, dninizi sizin iin ikml eyledim. zerinize olan
nimetimi tamamladm ve size din olarak slmiyeti vermekle rz oldum
buyurdu. Dnin olgunlamasn, bu bidatlerden, bu reformlardan beklemek, bu yet-i
kermeye inanmamak olur.
Ey olum! Kutb-i irdn feyz vermesi ve ondan feyz almakla ilgili marifetler,
Mebde ve Med rislesinde, fde ve istifde bbnda yazlmt. Sras gelmi iken,
fideli olan bu marifeti de, buraya yazyorum. Orada yazl olan ile karlatrnz! Kutb-i
ird, kemlt-i ferdiyyeye de mliktir. ok az bulunur. Asrlardan, ok uzun zaman sonra,
byle bir cevher dnyya gelir. Kararm olan lem onun gelmesi ile aydnlanr. Onun
irdnn ve hidyetinin nrlar, btn dnyya yaylr. Yer kresinin ortasndan t ara
kadar, herkese; rd, hidyet, mn ve marifet onun yolu ile gelir. Herkes, ondan feyz
alr. Arada o olmadan kimse bu nimete kavuamaz. Onun hidyetinin nrlar, bir okyanus
gibi, (ok kuvvetli radyo dalgalar gibi) btn dnyy sarmtr. O dery, sanki buz
tutmutur. Hi dalgalanmaz. O byk zt tanyan ve seven bir kimse, onu dnrse,
yhud, o, bir kimseyi sever, onun ykselmesini isterse, o kimsenin kalbinde, sanki bir
pencere alr. Bu yoldan, sevgisi ve ihlsna gre, o derydan kalbi feyz alr. Bunun gibi
bir kimse, Allah tely zikrederse ve bu zt hi dnmezse, mesel onu tanmazsa,
yine ondan feyz alr. Fakat, birinci feyz daha fazla olur. Bir kimse, o byk zt inkr eder,
beenmezse, yhud o byk zt, bu kimseye incinmi ise, Allah tely zikretse bile,
rt ve hidyete kavuamaz. Ona inanmamas veya onu incitmi olmas, feyz yolunu
kapatr. O zt, bunun istifdesini istememi olmasa bile, onun zararn istemese bile,
hidyete kavuamaz. Rd ve hidyet, var grnr ise de yoktur. Fidesi ok azdr. O zta
inanan ve sevenler, onu dnmeseler de ve Allah tely zikretmeseler de, yalnz
sevdikleri iin, rd ve hidyet nruna kavuurlar. Fris beyt tercmesi:
Susdum artk, zeklere bu yeter,
ok, bardm, dinleyen varsa eer.
lemlerin rabbi olan Allah telya hamd olsun! O, rahmndr ve rahmdir. Onun
resl Muhammed aleyhisselma, line ve Eshbna, sonsuz salt ve selm olsun.
1025 (m. 1616) senesinde Serhendde iddetli bir veb (tn) salgn balad. Bu
salgn her geen gn iddetleniyor, yzlerce insan hergn kabre konuyordu. Bu hli gren
Muhammed Sdk hazretleri buyurdular ki: Bu tn yal lokma istiyor. Biz gitmedike
(lmedike) gemez. Hummaya yakalandlar ve Rabl-evvel aynn dokuzuna rastlayan
Pazartesi gn vefat eylediler. Bundan sonra, oradaki tn hastal hafifledi, tn

hastalndan yatanlardan birou iyileti. O iddetli stma hlinde olanlar anladlar ki, bu
Mahdm-zde geldi, bu hastala yakalanan hastalarn elinden tutup onlar kurtard ve;
Bugn bu bely biz zerimize aldk buyurdu. Biri ryda grd ki, her kim bu Mahdmzdenin ismini yazp, yannda tarsa, bu beldan kurtulur. nsanlar bir mddet onun
mbrek ismini yazp yanlarnda tadlar. ok tesrini ve faydasn grdler. Vefatndan
sonra, yaknlar, dedelerinin yanna gmmek istediler. Hazret-i mm bu hussta tevecch
eylediler. imdi gml bulunduklar yerde, gmlmesini emir buyurdular. Hazret-i mm
her Cuma namazndan sonra, ziyretine gider, bir mddet murkabe ederek otururlard.
Bunun gibi her Cumartesi sabah, btn eshb ile sohbet halkasn, onun nurlu mezarnn
banda kurarlard. Birok zamanlar, bu olunun hret hllerinden garb eyler beyn
ederlerdi. Hazret-i mmn tevecch ve dualar ile ok yksek ilerlemeler hsl olurdu.
Cenb- Hakkn, oullarna verdii ihsnlar kefederlerdi. Birgn oullarnn kabrinin
bandan kalkarken yle buyurdular: Bugn oluma tevecch eyledim. Grdm ki, her
an nrlar ve garb eserler zhir oluyor. Her an, coarak rahmeti ilhiyyeye it garb srlar
aklyor.
mm- Rabbn hazretleri, Mevln Slihe gnderdii bir mektupta oullar
hakknda yle buyurdu:
Allah telnn nimetlerine hamd olsun ve Onun setii kullarna selm olsun!
Kardeim Molla Slih! Serhendde bulunanlarn bana gelenleri dinle! Byk olum
(rahmetullahi aleyhleyh) iki kk kardei Muhammed Ferrh ve Muhammed s ile
birlikte hrete gittiler. nn lillah ve inn ileyhi rcin. Allah telya sonsuz hamd
olsun ki, nce geride kalanlara sabr gcn ihsn eyledi. Bundan sonra, bu beldan rz
olma nasb eyledi. Fris beyt tercmesi:
Beni ne kadar incitsen, dnmem senden yine,
Dayanmak tatl olur sevgili elemine.
Merhum olum, Hak telnn yetlerinden bir yet idi. Rabbllemnin
rahmetlerinden bir rahmet idi. Yirmidrt yanda iken, yle eylere kavutu ki, az kimseye
nasb olur. Mevleviyyet mertebesine, nakl ve akl ilimlerin profesrlne ykselmiti.
yle olmutu ki, yetitirdii genler Beydv tefsrini erh-i mevkf ve benzeri yksek
kitaplar okuyorlard. Marifet ve irfnn anlatmak ve uhdn, kfn yazmak,
baarlacak ey deildir. Bildiiniz gibi, daha sekiz yanda iken, kendisini yle hl
kaplamt ki, hocamz (rahmetullahi aleyhleyh) hlini yumuatmak iin, pazarlarn
bheli olan yemeklerini ona yedirirlerdi. Muhammed Sdk sevdiim gibi, hibir
kimseyi sevmiyordum. Kendisi de, bizi sevdii kadar kimseyi sevmiyor buyururlard.
Onun bykln bu szden anlamaldr. Vilyet-i Mseviyyeyi son noktasna
ulatrmt. Bu vilyetin iitilmemi, alacak eylerini anlatrd. Allah korkusundan her
an yrei titrer, edebi gzetirdi. Ona snr, Ona yalvarr, Ona boyun bker ve Onun
huzrunda eilirdi. Evliydan herbiri, Hak teldan birey istemitir. Ben, Ona snmay
ve Ona yalvarma istedim buyururdu.
Muhammed Ferrhdan ne yazaym ki, onbir yanda ilim talebesi idi. Kfiye
okuyordu. Tam anlyarak ders gryordu. Dima hret azbndan korkar ve titrerdi.
ocuk iken, bu dnydan ayrlmak iin ve bylece, hret azbndan kurtulmak iin dua
ederdi. lm yatanda iken, kendisine hizmet edenler, hi iitilmemi ve alacak
eylerini grdler.
Sekiz yanda vefat eden ve bu yata ok kermet ve hrikalar grnen
Muhammed sdan ne yazaym.
Oullanmn her de, birer cevher idiler. Bize emnet verilmitiler. Allah telya
hamd ve kr olsun ki, bu emnetleri rz olarak shibine teslim eyledik. Y Rabb!
Peygamberlerin efendisi hrmetine (sallallahu aleyhi ve sellem) bizi onlarn sevbndan
mahrm brakma! Onlardan sonra, bizleri fitneye drme! Fris msra tercmesi:
Her ne olursa olsun, dosttan konumak daha tatl. (Birinci cild, yzaltnc
mektup.)
Babas mm- Rabbn hazretlerinin bu oluna ve dier oullarna yazd birok

mektuplar Mektbt adndaki eserinde toplanmtr. Onun hakknda; Azz olum, bu
fakrin marifetlerinin bir mecmasdr. Cezbe ve slk makamlarnn bir nshasdr ve
Olum, benim esrr mahremimdir. gibi buyurduu eyler oktur.
mm- Rabbn hazretleri 1034 (m. 1624) senesinde vefat edince, olu Muhammed
Sdkn mezrnn kble tarafna kabir hazrladlar. Mbrek cenzelerini kabre koyduklar
an, olu Muhammed Sdkn kabri, peder-i lsine hrmet iin ayak ucuna geldi ve iki
kabrin arasndaki ksm kabard. Grenler hayretler iinde kaldlar.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Umdet-l-makmt; sh. 218
Makmt- ahyr; sh. 24
MUHAMMED SAD:
slm limlerinin nderi, gzbebei, vellerin ba tac, riflerin , tasavvuf
bilgilerinin mtehasss ve slmn bekisi olan mm- Rabbn mceddd-i elf-i sn
Ahmed-i Frk Serhend hazretlerinin ikinci olu. Babas gibi byk lim ve vel idi. 1005
(m. 1596) senesinin abn aynda dodu.
Ahlknn gzellii, fazletlerinin okluu, gler yz, yumuak sz, ilerinin hlis
olmas ile znetlenmiti. Tahslini gen yanda bitirdi. Fen ve din ilimlerinde mtehasss
oldu. Babasnn gayretli almalar, yardmlar sayesinde, byklerin sevgisine ve yksek
hllere kavutu. Onyedi yanda mnev kemlta vsl oldu. Birok kymetli kitaplara
talikler ve hiyeler yapt. Mikt-i Mesbihe talikleri ok kymetlidir. Namazda
otururken parmak kaldrmamak iin, Hanef mezhebine gre yazd rislesi heserdir.
Bu eserinde parmak kaldrmamann daha iyi olduunu isbt etmitir. Yksek pederinin
garb srlarna, acib marifetlerine mahrem idi. Mektbt- Sadiyye kitabnda yz
mektup vardr. 1070 (m. 1660) senesinin Cemzil-hr aynn yirmiyedinci gn vefat etti.
Babas mm- Rabbn hazretleri buyurdu ki: Muhammed Sad, be yanda iken
ar bir hastala tutulmutu. Bu hastaln iddetli zamnnda, kendisine Ne istersin?
diye sorulduunda; Hazret-i Hceyi isterim dedi. (Babas, mm- Rabbn hazretlerinin
yksek hocas Bk-billah kastetmiti.) Bu durumu Bk-billah hazretlerine arzedilince
yle buyurdu: Muhammed Sadin hatr saylr. Bir sz syledi ve gayb olarak bizden
nisbet ald. Beyt:
Beikte iken konuur ceddi marifetinden,
Sad olan bilinir hakkndaki hadsten.
Hads-i erfte buyuruldu ki: Sad, annesi karnnda sad (Cennetlik) olandr.
Hce Bk-billah hazretleri, mm- Rabbnye yazd mektublarn bazlarnda, bu
oullarn, efkat ve merhamet ile anp dua ederdi. Sevdiklerinden birine, Hazret-i
mmn (k.s.) medhi hakknda yazd bir mektupta yle yazyordu: Daha kk olan
Ahmedin ocuklar, hepsi esrr- ilhidir. alacak, inanlmayacak kabiliyetleri, istidtlar
vardr. Ksaca ecereyi tayyibedirler. Allah tel onlar en gzel ekilde yaratt. Hazret-i
Hce Bk-billahn bu erefli szleri, btn oullarnn istidt ve kabiliyetlerinin,
yaradllarnn yksek olduunu gsteriyor, yksek derecelere kavutuklarn haber
veriyordu. Bu Mahdm-zde de byynce, zhir ilmin tahsli ile megul oldu. lminin bir
ksmn, hazret-i mmn huzrunda elde etti. Bir ksmn da aabeyinin yannda kazand.
Baz ilimleri de eyh Thir-i Lhornin yannda ikml eyledi. Akl ve nakl btn ilimlerde
tam bir mahret elde etti. Bu tahsl esnasnda yksek babalarnn tasarruf ve bereketli
tevecchleriyle bu byk yola ball kuvvetlendi ve yksek hllere kavutu. Btn bu
zhir olgunluklar ve mnev terakkleri onyedi yanda ikml edip bitirmiti. O zamandan
beri akl ve nakl ince ilimlerde mahret, metnet, tahkk ve tedkk shibi olup, dima
ders okutur, baz kymetli kitaplara ilveler ve hiyeler yapard. Bunlardan biri Mikt-lMesbihe yapt ilvelerdir. Hanef mezhebi immlarndan alnan salam hadsleri ak
delllerle, doru hidlerle, en kymetli kitaplardan alp buraya yazmtr. Okuyan limler,
ok beendiler. Onu medhedip, ok dua eylediler. Hayli hiyesi zerine de hiyesi
vardr. Bu eseri de ok salamdr. Hatt bunda srf kendine mahss szleri de vardr.
Zamnnn limleri bu eseri okuyunca, Muhammed Sad hazretlerinin son derece ince
ilimlere sahip olduunu kabul etmilerdir.
Mnzarada, btn Hindistan limlerini susturacak ayr bir meziyeti vard.
Muhammed Him-i Kem bu hussta yle anlatt:
Birgn bu fakr de yanlarnda idim. limlerden biri kendilerinden usl-i fkha dir
ok zor bir mesele sordu. Bu soruyu, gayet ak ve geni olarak cevaplandrd. O lim
kulama eilip, Bu Mahdm-zdenin, ilimde bir ei yoktur. Biliyor musun? dedi.
Yine bir gece, zamnn byklerinden biri byk bir meclis hazrlad. O memleketin
limlerini, meyhn ve ileri gelenlerini de davet ettiler. O meclisde tazim secdesi ve
ibdetteki secdeler hakknda ok derin ilimler ortaya dkld. Hazret-i Mahdm-zde
Muhammed Sad, azz kardei Muhammed Masm ile beraber bir tarafta idi. limlerin
byklerinden kalabalk bir grup bir tarafta idiler. Her ilimde sz en yksek dereceye
getiriyorlard. Mecliste olanlar bunlarn kim olduklarn bilmek iin kalkp, yanlarna gelip,
bunlar seyrediyorlard. Bu iki kardei tanmadklarndan, bu azzlerin kim olduklarn
soruyorlard. Hazret-i mmn oullar olduklarn renince: Bu vilvet sedefinden ne
iin byle hidyet incileri zuhura gelmesin? dediler.
Yine bu Mahdm-zde teehhdde parmak kaldrmamak hakknda Hanef
mezhebine gre, bir risle yazp, buyurdular ki: Evl olan, parmak kaldrmamaktr.
Parmak kaldrlmasnn gerekli olduunu iddia eden limler, risledeki cevaplar karsnda
arp kaldlar.
Him-i Kem anlatt: Birgn hazret-i mm (k.s.) bu iki kardein zhir ve btn
ilimlere sahip olmalar hakknda bu fakre yle buyurdular: Olum Muhammed Sdk,
vefat edince, kendi kendime; Zhir ilimlerde bu kadar fazletli, kalb hllerinde bu kadar
yksek olu nerede bulurum? dedim. Allah tel ihsn ederek, bu mbrek kardeini,
yksek aabeyinin vekli eyledi. Bu ihsnndan dolay Allah telya hamd senlar
olsun.
Vaktin limlerinden saf- Ch, akl ilimlerde derin bilgi shibi olup,
cevaplandramad baz meseleleri Muhammed Sade arzederdi. Allah telnn
yardmyla, nnda en gzel cevaplar alr ii rahatlard. saf- Ch zaman zaman Sultan
h Cihnn huzruna gider, Muhammed Sad hazretlerini medh edip; eyh Muhammed
Sad, Mceddd-i elf-i snnin oludur. limde babas ile beraberdir derdi. Muhammed
Sad ne zaman sultnn huzrunda bulunsa, pdih, ondan bakasna dn sul
sormazd. Hlbuki pdihn meclisinde her zaman yksek limler bulunurdu.
Muhammed Sad hazretleri kalb ilimlerini de, zhir ilimler gibi yksek babasnn
sohbetinden elde etti. Keml derecesine kavuup, bu bykler yolunda, tlipleri
yetitirmek iin babalarndan hilfet ve iczet ald. Talebelerin yetimesi ve terbiyesi ile
megul oldu. Hatt babalar, mrlerinin sonuna doru talebeler ile megul olmaktan el
ekip, bunlar bu olu ve dier olu Hce Muhammed Masm hazretlerine havale ettiler.
mm- Rabbn hazretleri, fkh bilgileri zerinde bir meseleyi aratrmak isteyince, bu
olundan sorard. Verdii doru ve salam cevaplardan ok holanrd. Ona dua ederdi.
Bu iki olu hakknda; Her kutbun iki imm olur. Siz ikiniz de immsnz buyurdular.
Yine babas mm- Rabbn hazretleri, onun hakknda yle buyurmutur:
Muhammed Sad, ulem-i rsihnden, derin limlerin nde gelenlerindendir. Allah
telnn hallidir (dostudur). Onun rahmet hazinesidir. Yarn kymet gn rahmet
haznelerinin taksimi ona verilir. efat makmndan byk pay vardr.
Tasavvuf yolunda ykselirken ve inerken, kavutuum her makamda Muhammed
Sad yanmda idi.
nite, Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin makmna geldiimde grdm ki,
Muhammed Sad benimle beraberdir.
Yine buyurdu ki: kinizi de (Muhammed Masm ile) Vilyet-i Ahmed makmnda
buluyorum.
Kef ve mhede hlinde grdm ki, kymet kopmu, Arasat meydannda
toplanmz. Ardmda eshbmla srat zerindeyiz. Grdm ki Muhammed Sad
nmzden hzl hzl gidiyor. Defteri de sa elindedir. Bylece Cennetin kapsna kadar
geldik.
Hazret-i Mahdum Muhammed Sad buyurdu ki: Veb gnlerinde babama byk
musbetlerin vki olduu sralarda, yan, gn iinde aabeyim Hce Muhammed
Sdk, kardelerimden Muhammed Ferruh, Muhammed s ve daha baka yaknlar ile
vefat ettiklerinde, ben de ar hastalanmtm. Nerdeyse md kesilmiti. Hazret-i mm
ok zldler. Bu srada bir gece Hak tel tarafndan kendisine yle hussi tecelliler ve
zuhurlar oldu ki, bunlarn bu musbetleri unutturan ilh teselli ve mjdeler olduklar
bildirildi. Hazret-i mm buyurdular ki: Rabbimin bu ltuf ve ihsnlar arasnda iken,
mnev bir emir geldi ki: Muhammed Sad ile Muhammed Masmu getirin! Getirdiler,
ikisini de dizlerime oturttular. Her ikisini de yalanm ve sakallar aarm grdm. Bana
yle buyuruldu ki; Bu iki olunu sana baladm. ok yaayacaklardr. Hazret-i mm,
Hak telnn bu ltfundan ok memnun olup kalktlar ve mjde verdiler. Hlbuki bu iki
oullar henz yirmi yana gelmemilerdi.
Muhammed Sad buyurdu ki: Yksek babam vefatndan iki ay kadar nce
buyurdular ki: ok derin srlar bildiriliyor. Onlar kime anlataym. Siz her zaman burada
olmuyorsunuz. O gnden itibren dardaki dersi brakp devaml sohbet ve
hizmetlerinde bulundum. Kimseden duyulmayan o srlar ve kefleri dinler oldum. O
gnlerde bu cinsten olan ihsn ve ikrmlar ncekilere kyasla ok daha fazla idi. Bunlar
gizli olup aklamaya gelmez.
Yksek babamn son hastalklarnda, immeti bana verdikleri zaman, namazda
imm olmam sebebiyle, babama ihsn edilen ve rtlmesi lzm olan srlar bana da
akmaya balad. Yksek babam buyurdular ki: Muhammed Sad! Btn bunlar senin
imm olman ve namazda ne gemenin bereketleridir. Senin bu yksek ihsnlardan ve
derin srlardan nasbin ve payn tamdr.
Hazret-i mmn bu iki oluna, ihsn, merhamet ve muhabbet nazarlar son derece
idi. Tenhda ve kalabalkta srda, hakkat ve mahrem bilgilerinde muhtab idiler. Dny
ilerinde emnleri, mavirleri ve mutlak veklleri, ibdet ve tatlerinde en iyi hizmet
edicileri hep bunlard. Dny ve hret hussunda byk yardmcs Muhammed Sad
hazretleri idi.
Muhammed Sad hazretleri saniyesini bile boa geirmez, birgnde yapaca ileri
nceden plnlard. Vakitlerini yle taksim etmiti. Sabah namazn klar, ardndan o
vakitte okunacak ve yaplacak dua ve vazfeleri okurdu. Sonra Allah tely kalbinden
zikrederdi. rak vakti gelince, irak namazn klard. Scak zamanlarda, gecenin
uykusuzluunu gidermek iin iki- saat istirahat eder. Sonra kalkar, abdest alr, talebeye
ders verir, leye kadar devam ederdi. le namazn vaktin evvelinde eda eder, sonra
hfzdan Kurn- kerm dinlerdi. Bitirdikten sonra, kendisi Kurn- kerm okurdu. Bazan
da le namazndan nce Kurn- kerm okur, leden sonra ders ile megul olup,
ikindiye kadar devam ederdi. Sonra yeniden abdest alp, ikindiyi klar ve ardndan vaz
ederdi. Bazan ikindiyi kldktan sonra huss odasna gider, akama kadar orada kalr,
akam olunca namaz iin kar, akam namazn vaktin evvelinde klard. Sonra akam
vazfelerini okur, evvbin namazn klard. Bu namazda uzun sreler okurdu. mm-
azam hazretlerinin mezhebine gre yats vakti girince, yan ufukda beyazlk kaybolunca
namazn klp, odalarna giderdi. Souk mevsimlerde gecenin te birine kadar yats
namazn geciktirip, yle klard. Gecenin sonuna doru teheccde kalkard, namazda
uzun sreler okurdu. ou zaman teheccd namaznn abdesti ile sabah namazn klard.
Her vakitte okunmas bildirilen dualar okur, ayrca vakit belirtilmemi dualar da okurdu.
Bunlarla birlikte hergn bebin kelime-i tayyibe okurdu. Bu kadar devaml tat, vakitleri
gzetip deerlendirme ve ibdet, insan gcnn dnda idi. Buna ramen, talebenin
yetitirilmesinde eshbyla sohbetinde, eksiklik ve kusur etmezdi. Hak tliblerine feyz
saar, onlar ilerletir, yksek makamlara kavutururdu. Bu yolun tlibleri ok uzak
memleketlerden huzruna gelir, yksek makamlara kavuurlard.
Eserlerine gelince: Hakkatler ve marifetler denizi olan pek kymetli bir Mektbt
vardr. inde yz mektup vardr. Bu kitap mbrek kalbine aktlm olan ince ve gizli
ilimlerle doludur. Bu eserinde buyurdu ki: hsnlar bol olan Allah tel, kendi cezbe
kemendleri ile bizi bizden kurtarp, kendi hakkatine kavutursun. Herbiri yksek ztna
perde olan eitli balardan ve alkalardan alp, darlkta ve genilikte, zenginlikte ve

fakirlikte, hastalkta ve afiyette hep kendisiyle bulundursun.
Seyr ve slkten, yan bykler yoluna girip ilerlemekten maksad, kulluk
vazfelerini yapacak hle gelmek, nefsini hakkyla tanmak, kendinin muhta olduunu ve
shibine ihtiycn bilmek, bu vesle ile de Rabbini tanmaktr.
Yeni evlendiim zamanlard. Yksek babam ve mridim bana buyurdular ki: Bu
evlilikten ocuklarn olacak. Ama birincisi erkek olup, drt yana varmadan lecek.
Gerekten buyurduklar gibi oldu. O evlilikten be ocuum oldu. Birincisi erkek olup, drt
yana varmadan vefat etti.
Sr mahremlerinden ok gvenilir biri anlatt: Bir def Muhammed Sad hazretleri
hastaland. Hastal uzadka arlat. Zayflad, bitkin hle geldi. Tabibler are
bulamadlar. Birgn hazret-i mm (k.s.) yolda bir kt grd, eilip ald. zerinde, Allah
ism-i erfi yazl idi. Onu pp temiz bir yere koydular. Bunun zerine Allah tel
tarafndan kendilerine; Bizim ismimizi ycelttiin iin, olunu sana baladk ve
hastaln shhate evirdik diye ilhm edildi ve ksa zamanda o hastalktan iyileti.
Hce Muhammed Sadin, makam, kermet ve hrikulde hlleri saylamyacak
kadar oktur. Kalblerden geenleri bilmede, kabir hllerini kefde ayr bir hussiyeti vard.
Bir mesele hakknda birey sylese, Allah tel onun hatr iin o ii syledii gibi
yaratrd.
Hadart-l-Kuds mellifi, Bedreddn Serhend hazretleri anlatr: Geni bir ova
grdm. Veller, slihler ve dier insanlar oraya toplanmt. Hce Muhammed Sad bir
taht zerinde oturuyor ve btn bu kalabalk, ona yz dnm onu dinliyordu. Bu
kalabaln imm, by ve rehberi o idi.
Hazret-i Muhammed Sadin ballarndan olan Vezr Hnn hmile olan hanm,
kendisine bir mektup yazp; Hak telnn bana bir erkek evld vermesi iin tevecch
buyurun dedi. Hazreti Muhammed Sad dua etti ve cevbnda o hanma; Rahat olun,
Allah tel en yakn zamanda sana bir erkek evld verecektir diye yazd. Hmile olan o
hanm, doum yapnca, bir olu dnyya geldi.
Bir kimsenin olu lmek zere idi. Olunu ok sevdii iin, vefatnn biraz daha
gecikmesini arzu ediyordu. Bu sebeple alayarak Muhammed Sad hazretlerinin huzruna
geldi ve; Ey mm hazretleri! Allah tel Hz. s aleyhisselma lleri diriltme
mucizesini ihsn etti. Siz de peygamberlerin aleyhimsselm vrislerisiniz. Olum u
anda lmek zeredir. Hline bir tevecch buyurmanz istirhm ediyorum diye yalvard.
Muhammed Sad bir mddet cevap vermedi, murkabe ettikten sonra balarn kaldrp;
Olunun can geri geldi, dirildi ve salamlat. buyurdular. O kimse sevinerek evine
kotu. Evde yerinden kalkamayan, konuamayan, sekert- mevt hlindeki olunu,
iyilemi bir hlde buldu.
mm- Rabbn hazretlerinin oullarna yazd bir mektup aadadr:
Allah telya hamd olsun. Reslne salt ve selm olsun. Kymetli oullarm! Siz
ne kadar, bizim sohbetimizi istiyorsanz, ben de o kadar sizi grmek, sizinle konumak
istiyorum. Fakat ne yapalm ki, btn arzular ele gemiyor. Msra:
Rzgar, ekseriye geminin istemedii taraftan eser.
Bu asker arasnda, isteksiz ve rabetsiz kalmamda, byk fideler gryorum.
Burada bir saat kalma, baka yerlerde bir ok saatler kalmaktan daha iyi buluyorum.
Burada yle eyler ele geiyor ki, baka yerlerde bunun zerresine kavuacam
zannetmiyorum. Burann marifetlerinin ykseklii baka, hlleri ve makamlar ayrdr.
Sultnn buradan ayrlmama mni olmasnda, yksek bir keml kaps ve hakki shibimiz
olan Allah telnn rzsn buluyorum. Kendi sadetimi bu hapiste dnyorum.
Bilhassa bu kark gnlerde, acib mumeleler ve bu tefrika ve fitne zamanlarnda ok
garb gzellikler gryorum. Fakat bu alacak yeni ve taze nimetlerin gn be gn akp
gelmesi karsnda oullarm dnyorum. Onlardan uzak kaldm, onlarn yannda
olamadm iin kalbim yanyor, cierim kavruluyor. Benim istememin, sizin isteinizden
daha fazla olduunu zannederim. Mehr szdr ki: Babann olunu istedii kadar oul
babay istemez. Her ne kadar aslet ve fru olmak, bunun aksi ise de bu byledir.
Muhammed Him-i Kem anlatt: Bir baka vakit, halvetde iken mm- Rabbn
hazretleri bu fakire; ok daha yaayacam zannetmiyorum. Bu dnydan g yakn
grnyor. Muhammed Sadin bu mesnedde yerimde oturmasn istiyorum buyurdular.
Bu fakr, onlarn bu szlerini oullarna syledim. Tam bir tevzu ile; Benim gibi bir
kabiliyetsiz, byle eylere kendimi hibir zaman lyk grmyorum. Hazret-i mm her
nereye gitse, kardeim Muhammed Masmu, kendi yerine oturturlar, bana ise, ona
hizmet ve uymay emir buyururlard. Eer bu mid, babamn yksek hatrna gelmeseydi
byle buyurmazlard. Ben ehrin dnda bulunan yksek dedemin mezarnn banda bir
hcreye ekilir (yan vefat edersem), bu mesnedi, o gzlerimin nru Muhammed
Masma havale ederim buyurdular. Bu szleri Muhammed Masma arzettim. O da
alad ve yle buyurdu: Azz kardeim Muhammed Sad beni kendi hizmetine lyk
grmyor. Hllerin doruluuna, ihtiytl olmaa, melek ahlkl olmaa, ilmin kuvvetine
ve buna benzer eylere bakyorum. Kendimi onlarn en aa talebesi buluyorum. Kendi
sadetimi onlara hizmette gryorum. Bu fakr bu hdiseyi, halvette iken hazret-i mma
arzettim. ok holarna gitti ve gzleri yaard. Bu fakre; Gryor musun, bu iki karde
arasnda nasl muhabbet ve ballk var? buyurdular. Onlara dualar eylediler. Allah kabul
eylesin.
Him-i Kem anlatt: Hazret-i Mahdm-zde Muhammed Sad bu fakire anlatt:
Bir gece kendi evimde, pencereleri ierden kapayp uyuyordum. Gecenin bir ksm
gemiti ki, bir kimse tam kuvvetle kapya vurdu. Acaba bu saatte kimdir? diye hayret
ettim. Her ne kadar; Kim var orada? deyip bardysam da cevap vermedi. Kapnn
yanna gelip, kapy amak istedim. O kimse kapy kendi tarafna ekti. Ben de bana
doru ektim. Bu esnada hazret-i mmn sesini duydum. Bana; Muhammed Sad hazr
ol! buyurdular. Onlarn sesi gelir gelmez, o kapda olan kayboldu. Daha sonra babamn
huzruna gidince, daha ben hdiseyi anlatmadan; Bu gece senin evine cin girip sana
eziyet vermek istedi. Bunu farkettim, bardm ve onu kovdum buyurdular. Buna
temasla, hazret-i mmn yksek talebelerinden bir ksm, onlarn mbrek dillerinden
naklederek yle anlattlar: Bir gece evimde, uyumak iin yattm. Tam gzlerim dalp,
uykuya dalarken, bir cinin bana tesr ve tasarruf etmek istediini anladm. La havle vel
kuvvete ill billh... mbrek kelimesini okudum. Bu kelime azmdan kar kmaz
meleklerin gelip, o cini para para ettiklerini, yannda olanlar etrfmdan kovduklarn ve
filn yere gtrdklerini grdm. Bu hdiseyi anlatan; Ayn gn o yerden cinlerin
musbetine urayan bir ahs getirdiler dedi.
1)
2)
3)
4)
5)

Umdet-l-makmt; sh. 226
MUHAMMED SIDDK KEM:

Hindistanda yetien evliynn byklerinden, randa Bedahnn Kem
kasabasndan olup, Hidye ismi ile mehrdur. Doum trihi bilinmemektedir. Kk iken,
Hn- Hnn Abdrrahmin sohbetinde bulundu. Bunun vstas ile Hce Bk-billahn
sohbeti ile ereflendi. Bu hocasnn vefatndan sonra, mm- Rabbn hazretlerinin
sohbeti ve hizmetine kavutu. Evliylkta, Vilyet-i hssa ismi verilen en yksek
makamlar ile merref oldu. 1032 (m. 1622) senesinde, izin alarak hacca gitti. 1050 (m.
1640) senesinde vefat etti.
Muhammed Sddkn ilk hocas Hn- Hnn Abdrrahmin, Nakibendiyye yolunun
byklerine ball ve yaknl vard. Muhammed Sddk, tasavvuf yolunda ykselmek
iin hocasnn ireti ile zamnn en byk vellerinden Hce Bk-billahn huzruna gitti.
Onun hasta kalblere if veren sohbeti ile ereflendi. Hce hazretlerine her bakmdan
teslim olup, btn emirlerine ve hizmetine canla bala sarld. Bylece hocasnn en gzde
talebeleri arasna katld. Hcenin gnlnde Muhammed Sddkn hussi bir yeri vard.
Bunu zaman zaman bildirerek; Mevln Muhammed Sddkn istidd ok yksek ve
kbiliyeti pek oktur buyururdu.
Mevln Muhammed Sddk anlatt ki: Bir bayram sabah, talebe arkadalardan
birka ile mbrek hocamzn derghna gittik. Kendileri, ellerinde glsuyu iesi ile kp
geldiler. Orada bulunanlar arasnda, benim elbisemi yeni ve bayrama yakr ekilde
bulup, zerime glsuyu serptiler. Bu serpmeden, peran hatrm, bozulan moralim
dzeldi. Beyt:
Eteinden glsuyu, her tarafa salr,
Uyuyan bahtn yzne su serpip uyandrr.
Yine birgn, Dekken yolculuundan dnmtm. Hazret-i Hceyi hatrma getirerek
hep onu dndm ve buna devam ettim. Bu hl yle oldu ki, kime baksam, o emeller
sultnnn yz grnrd. Hatt kapya, duvara, taa, aaca baksam, hep o gzel yz
karmda dururdu. Bu hller ierisinde idim ki, mbrek hocam, en byk talebesi olan
mm- Rabbn hazretlerine hilfet verip, Serhende gitmesine izin verdi. Btn
talebelerinin de hazret-i mmla Serhende gitmelerini ve ondan istifde edip
ilerlemelerini emretti. Sdece hizmetinde bulunan birka kii kald. Beni de huzruna
arp; Serhende gitme hazrln yaptn m? buyurdu. Hlim yukarda arz ettiim gibi
olunca, Serhende gitmekten kanyordum. Benim gitmek istememem zerine hazret-i
Hce celllendi ve; Sen ve senin gibiler, onu nasl tanyabilirsiniz? Senin nazlanmana
sebep olan o hl, ondan sana gelmi olann yannda zerre kadar bile kalmaz buyurdu.
Bundan sonra kendimden getim, baylmm. Ne kadar zaman bu hlde kaldm
bilmiyorum. Kendime gelince, yumuadklarn, acdklarn grdm. Aklm bama
geldikten sonra ise unlar syledi: Korkacak birey yok. Zr bu hlimiz, sevginin
tezahr idi. Ey kardeim! Eer itikdn salam ise ve benim doru sylediime yaknen
inanyorsan, bilesin ki, bu gn gk kubbe altnda eyh Ahmed gibi birisi yoktur. Gemi
en byk evliydan, onun kemltna hiz -drt kii biliyorum. Fazla deildir. Kendimi
onun tufeylisi, yan onun nimetleri ile yetien biri olarak gryorum. Dediklerimi hi
unutma! ine ok yaryacaktr. Hemen kalk, ona yeti! Eer seni istiyerek, severek kabul
ederse hline kret ki istediimiz budur. Eer, evet veya hayr diye birey sylemezse
ard sra Serhende kadar git! Senden yz evirirse, ayaklarna kapan ki, bir hikmeti
vardr.
Delhi knda onlara yetitim. Bir miktar yol almtk ki, beni yanlarna arp;
Geri dn! Hazret-i Hcenin hizmet ve huzruna git! Serhend senin evindir, ama henz
Serhende gitme vaktin gelmedi buyurdular. Emirlerine uyarak geri dndm. Hce Bkbillahn haytnn sonuna kadar hizmetinde bulundum. Hazret-i Hcenin vefatnda
yannda idim. Allah telya kavutuu gece, ryda bana grnd ve bama gelecekleri
bana anlatt. Bykler yolunda alp ilerlemenin hakkatini beyn edip, nashat ve
vasiyyetlerde bulundu. En byk nashati mm- Rabbn hazretlerinin sohbetinde ve
hizmetinde bulunup, onlarn yoluna devam etmem idi.
Muhammed Sddk, hocasnn vefatndan sonra, Allah telnn ltfu ve hazret-i
Hcenin vasiyyeti ile mm- Rabbn hazretlerinin huzru ile ereflendi. Genlik
icblarn, iir ve airlik arzu ve lezzetlerini brakt. Onlara kuvvetli ve tam muhabbetle
baland. Hizmetle ereflendi. Nitekim hazret-i mm birgn sabah namazndan sonra
talebelerinin toplu olduu srada; Bugn Hce Muhammed Sddk, vilyet-i hssa-i
Muhammediyye ile ereflendi buyurdu. Hadart-l-Kuds shibi dedi ki: Ben o halkada
idim ve bu sz yksek hocamn cevher salan dillerinden duydum. Hazret-i mm,
sevenlerinden birine yazd ki: Mevln Muhammed Sddk, bu gnlerde, Allah telnn
yardm ile vilyet-i hssa ile ereflendi. Bununla birlikte gz yukarlardadr. Oradan da
byk pay ald. Umulur ki, inmeye balar, Allah tel, rahmetini dilediine ihsn eder.
Muhammed Sddk Kem anlatt: Bir def iime Kbe-i muazzamaya gitmek ak
dt. Yol ve azk hazrlm yaptm ve hazret-i mma bu arzu ve isteimi arzettim.
Hemen; Bu sene seni haclarn arasnda grmyorum buyurdular. Hocamn bu szn
iyi anlayamadm. Hazrlm bitirip yola koyuldum. Bir mddet gittikten sonra nme yol
kesiciler kt. Malm, eym, neyim varsa hepsini talan ettiler. Beni de yaraladlar.
Hocamn szn iyi anlamamann cezasn ektim. O sene hacca gidemedim. Sonraki
sene hocamn iznini alp, yeniden yol ve azk hazrlm yaptm. 1032 (m. 1622) senesi
idi. Bir grup talebe arkadamla Haremeyn-i erfeyni ziyret iin yola ktk. Yol azmz
az, bize katlanlar ise oktu. ok sknt ekip vazfelerimizi yaptk. Elhamdlillah, cenb-
Hak karlnda byk sadetler ihsn eyledi.
Him-i Kem anlatt: Muhammed Sddk Hicazda bulunduu sralarda, hocamz
mm- Rabbn hazretleri birgn bana; u anda burada bulunmayan baz talebemin
hllerine tevecch eyledim. Mevln Muhammed Sddk grnd. Tam bir sevgi ve ihls
ile bize mteveccihtir. u enda Bedahnda yolcudur. Hli ho olsun! buyurdu.
Mevln Muhammed Sddk Kem, mm- Rabbn hazretlerinin ayr ayr ktlara
yazd Mebde ve Med rislesini 1019 (m. 1610) senesinde toplayp, kitap hline
getirdi.
Mevln Muhammed Sddk Kem, gzel iirler yazard. Hakkul yakn tabirlerini
ihtiv eden; Kermahnin iesi adl hikyeyi Mevln Celleddn-i Rm hazretlerinin
Mesnevsinin vezninde nazma evirdi. Kendi mesnevsinde yazd beytlerden birka
aadadr:
Niin kalbim bu kadar yalnzl aryor.
Ve bu yalnz durmaktan elimde ne kalyor.
Kpeim, kpeklikte mazr olmak isterim.
Bu zrle insanlardan uzak kalmak isterim.
Yanl syledim, eer kpek bilse bu srr.
Kpek dediim iin kendime, naz ederdi.
Bu szden utanrd, feryd--fign ederdi;
O fenlkta kendini bizden sayyor derdi.
Kpekler hi olmazsa, shibini tanrlar.
Tanmadklarndan ise korkup kaarlar.
Ne kendini biliyor, ne Allah tanyor,
Ne iin ismimizi, bylece lekeliyor.
te mrm bitiyor, elde birey kalmad.
Kfrmden ve dnimden hi haberim olmad.
Hangi millet zere yaadm bilmiyorum
Ne kpek ne insanm, ben neyim bilmiyorum.
Muhammed Sddkn hlinin doruluunu, keml derecesindeki olgunluunu
gsteren ve hakkattan haber veren szleri oktur. mm- Rabbn hazretlerinin olu
Muhammed Sade gnderdii u mektup bu hline bir hittir.
Allahmme salli ve sellim al seyyidin ve Mevln Muhammedin ve al li
seyyidin Muhammed. Yksek bir babann yksek oluna, alak talebeleri Muhammed
Sddkn arzdr. Btn vcdum tepeden trnaa kadar, derghnzn hizmetilerinin
kapsnn eiini pmek arzusundadr. Her ne kadar elden kamtr, ayaklar gitmiyor ise
de, evk ve arzunun imdd ile arasra harekete geliyor. Kendimi din ve dny sadetine
sebep olanlarn huzruna atmak istiyorum. Evet, o uyank kalblerin sultnnn nihyetsiz
ihsnlaryla dima byk nimetler ele geiyor. O byk sofrann dknt ve
krntlarndan lyk olanlar istifde ediyor.
Ar bir hastala yakalandm zaman yazdm birka beyti de huzrunuza
arzediyorum.
Gnein douu, cihetlerden yksektir,
Kalbimin tevecch sfatlardan yksektir.
Ben perdesiz, hicbsz, cemlin seyrindeyim,
Zannmca bu grm sfatlardan yksektir.
Anladma gre bana vrid olanlar,

Cehlet bile olsa marifetten yksektir.
Muhterem efendim! yi dikkat edince, maksad anlatma hussunda, kelimelerin,
manlar ifde etmediini gryorum. Msra:
Maksad anlatmayan sze yazklar olsun.
Him-i Kem anlatt: Mevln Sddk bana yle anlatt: Hlinden zevk, vicdn,
azdlk, yalnzlk shibi olduu anlalan, elbisesi eski bir dervie rastladm. Bana; Sen
kimin talebesisin, kimin yolundansn? diye sordu. Ben de hazret-i mmn mbrek
isimlerini syledim. Eer kendilerinden byk hrika grdysen, anlat ta dinleyeyim
dedi. Ben de grdm anlattm. Ben senin hocandan bundan ok daha yksek ve ak
bir hrika grdm, sana anlataym da dinle dedi ve yle anlatt: Hazret-i mmn
yksek sfatlarn duyduum zaman, kendisiyle grmek arzusu ile Serhende geldim.
ehre geldiimde gecenin te biri gemi idi. Kendi kendime; Bu vakitte onlarn
hizmetilerini rahatsz etmek doru olmaz dedim ve mescidlerden birine girdim. Mescidin
yannda oturan birisi, benim mescide girdiimi grd. Gelip beni ald ve evine gtrd.
ok ilgi gsterdi. Konuma srasnda, kendisinden mm- Rabbn hazretlerinin hlini
sordum. Konumasndan anladm ki, onlar inkr edenlerden idi. Onlar ktleyerek sze
balad. Ben ise hayretler ierisinde kaldm ve ok zldm. Senin stdnn kalbine iltica
eyledim. Aniden, mm hazretlerinin yaln kl ieri girdiini grdm. O klla kendilerini
ktleyen mnkiri para para ettiler ve dar ktlar. Ben bu hli grnce, korku
ierisinde onlarn arkasndan dar ktm. Fakat onlar gremedim. Bir daha o eve de
giremedim. Ne olduunu anlayamadm. Sabahleyin hazret-i mmn huzru ile
ereflenince, ayn titreme ve korku ierisinde idim. Boynuma sarldlar ve tebessm
ettiler. Geceleyin olan, gndzn sylemeyin buyurdular. Bu hdiseyi, bugne kadar
senden baka kimseye sylemedim.
Mevln Muhammed Sddk Kem hazretleri lm hakknda buyurdu ki:Msra:
O lm ki, ona yaama derim.
Gerekten sonsuz hayat, lme baldr. lm, ebed haytn ssleyicisi,
donatcsdr. Hayr, belki b- hayttr, yan hayat baheden, hi ldrmeyen sudur. lm,
dostluun kuvvetlendiricisidir. lm, msiv binsn atee vericidir. lm, znt
perdelerinin yakcsdr. lm, hakkatin aynasdr. lm, grnmeyen gzelin yznden
perdeyi kaldrcdr. Gnlmn, gelmesinden holand, bekledii ey lmdr.
Danklklar toplayan lmdr. lm seveni sevdiine kavuturucudur. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: lm, sevgiliyi sevgiliye kavuturan bir
kprdr.
Muhammed Sddk hazretleri, 1050 (m. 1640) senesi evvlinde vefat etti. Kabri,
Delhide, hazret-i Hce Bk-billah hazretlerinin bulunduu kabristandadr. Hanm da
slih olup, ok ibdet ederdi.
mm- Rabbn hazretlerinin, Muhammed Sddk Kemye yazd mektuplarn
bazlarndan alnan blmler aadadr.
Gnderdiiniz mektup geldi. Frsat ganimet bilmelidir. Vakitleri ok kymetli nimet
bilmelidir. Modaya, detlere uymakla ele birey gemez. Yalan szlerden, kaamak
davranlardan ancak zarar ve ziyn ele geer. Muhbir-i sdk, yan hep doru syleyici
aleyhi ve al lihi minessalevti etemmh ve minetteslmti ekmelh Helekelmsevvifn. buyurdu. Yan sonra yaparm diyenler helk oldular. Bugnk mr vehm
ve hayl iin harc etmek ve hayl olan eyleri ele geirmek iin, mevcd olanlar elden
karmak ok irkin bir itir. Elde bulunan eyi, en ehemmiyetli, en kymetli ey iin
kullanmak gerekir. Kark, pis, fidesiz eyler, geriye braklmaldr. Hak tel, msivs
ile yan Ondan baka eyler ile olan rahatlktan kurtarmak iin, bir para rahatszlk
versin! Dedikodu ile ele birey gemez. Kalbin selmetini istemelidir. Asl lzm olan ii
dnmeli, lzumsuz fidesiz eylerden tam kamaldr. Fris beyt tercmesi:
Her ne ki gzeldir, Allah sevgisinden baka,
Hepsi cna zehirdir, eker gibi de olsa.
Habercinin ancak haber vermesi lzmdr. (Birinci cild, yzotuznc mektup)
Hak tel, kendine yaklatran derecelerde lsz ykselmenizi ihsn eylesin! Bizi
seven kardeim! Vakit, keskin bir kln gibidir. Yarna kacamz belli deildir. Mhim
ileri bugn yapmal, mhim olmyanlar yarna brakmaldr. Akl olan, byle yapar. Doru
dnen akl; Akl- muddr. Akl- me deildir. Daha ne yazaym! Vesselm.
(Birinci cild, yzotuzdrdnc mektup)
Ryda dem aleyhisselm grdnz yazyorsunuz. ok iyidir. Rynz
dorudur. Su grmek, ilim demektir. Eli suya sokmak, ilim edinecek kuvvet elde etmektir.
dem aleyhisselm grmek de, bu many kuvvetlendirmektedir. nk dem
aleyhisselm, Allah teldan rendi. Bekra sresi, 31. yetinde melen; deme,
isimlerin hepsini retti buyuruldu. Bu rydaki ilim, kalb ilmidir. Kalb bilgilerinden
de, Ehl-i beyte bal olandr. Bulutuumuz zaman daha anlatrm. Vesselm. (Birinci
cild, ikiyzonikinci mektup)
Mbrek Ramazan aynda, btn iyilikler, btn bereketler bulunur. Her iyilik, her
bereket, Allah telnn ztndan gelmektedir. Her kusur, her ktlk de, mahlklarn
ztlarndan ve sfatlarndan hsl olmaktadr. Nis sresinin 78. yetinde melen; Sana
gelen her gzel ey, Allah teldan gelmektedir. Sana gelen her ktlk de,
kendindendir buyuruldu. Bunun iin, bu aydaki iyiliklerin, bereketlerin hepsi, Allah
telnn ztndaki stnlklerden gelmektedir. Bu stnlklerin hepsi de, kelm nnda
bulunmaktadr. Kurn- kerm, bu kelm nnn hakkatinin hepsinden hsl olmutur.
Bundan dolay, bu mbrek ayn, Kurn- kerm ile tam ball vardr. nk Kurn-
kermde btn stnlkler bulunmaktadr. Bu ayda da, o stnlklerden hsl olan btn
iyilikler bulunmaktadr. Bu ballktan dolay, Kurn- kerm bu ayda nzil oldu. Bekra
sresinin 185. yetinde melen; Kurn- kerm, Ramazan aynda indirildi
buyurulmaktadr. Kadir gecesi bu aydadr. Bu ayn zdr. Kadir gecesi, ekirdein ii
gibidir. Ramazan ay da, kabuu gibidir. Bunun iin bir kimse, bu ay iyi geirerek, bu ayn
iyiliklerine, bereketlerine kavuursa, bu senesi iyi geerek, hayrl ve bereketli olur. Allah
tel, hepimizi bu mbrek ayn iyiliklerine, bereketlerine kavutursun. Herbirimize
bundan byk pay versin!
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Orulu olan kimse, hurma
ile iftar etsin! nk hurma bereketlidir. O server (s.a.v) hurma ile iftar ederdi.
Hurmann bereketli olmas, yledir ki; onun aacna Nahle denir. Bu aacn
yaratlnda, topluluk ve adlet vardr. nsann yaradl da byledir. Bunun iindir ki,
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) nahle aacna, demoullarnn halasdr
dedi. Halanz olan nahleye sayg gsteriniz! nk bu aa, dem
aleyhisselmn amurundan kalan artktan yaratlmtr buyurdu. Grlyor ki,
nahle, dem eleyhisselmn amurundan yaratlmtr. Nahleye bereket buyurmas, bunda
hereyin bulunduu iin olsa gerektir. Bunun iin, nahlenin meyvesi olan hurma yenince,
insann paras, dokusu olur. Bylece, hurmada bulunan herey, insana da aktarlm olur.
Hurmada bulunan sonsuz stnlkler, bunu yiyende de bulunur. Hurmay yiyen herkes
byle olur ise de, orulu kimse, iftar zamnnda, ehvetlerden ve dnynn geici
zevklerinden temiz olduu iin, hurmadan pekok istifde eder. Anlattmz fideleri daha
tam ve daha olgun olur. O server (sallallahu aleyhi ve sellem); Mminin sahurunun
hurma ile olmas, ne gzeldir buyurdu. Bu da, belki, hurma insann dokularna
karnca, insann hakkatini tamamlad iindir. Orulu iken, byle ey olmad iin
bunun karl olarak sahurda hurma yemenin gzel olduunu bildirmitir. Hurma yemek,
eitli yemekleri yemek gibi fideli olmaktadr. Hurmann bu bereketi, kendisinde herey
bulunduu iin, iftar zamnna kadar insanda kalr. Hurmann bu fidesi, ancak slmiyete
uygun olarak yenildii, slmiyetten kl ucu kadar ayrlk bulunmad zamandr. Tam
fidesine kavumak iin, bir aacn bir meyvesi olarak deil, bildirdiimiz topluluunu,
bereketini dnerek yemek lzmdr. Yalnz bir meyve olarak yenirse, yalnz madde,
kalori fidesi elde edilir. in iyz bilinerek yenirse, bereketine kavuulup, btn da
besler. Bereketine kavumadan yemek, kusur olur. Fris beyt tercmesi:
al, lokmay kymetlendir nce!
Ondan sonra, hi korkma ye, doyunca!
ftr erken, sahru ge yapmakta da, bu incelik vardr. Vesselm. (Birinci cild,
yzaltmikinci mektup)
1)
2)
3)
4)
5)

Tezkire-i mm- Rabbn; sh. 338
Mektbt- mm- Rabbn
MUHAMMED UBEYDULLAH SERHEND:

Hindistanda yetien byk slm limlerinden ve evliynn en stnlerinden. smi,
Muhammed Ubeydullah Serhend olup, mm- Rabbn hazretlerinin torunu ve mm-
Muhammed Masmun nc oludur. Gzel ahlk, kymetli vasflar, stnl, yaz ile
anlatlamaz. 1038 (m. 1628) senesi Receb aynda dnyya geldi. Rahmetler haznesi olan
amcas Muhammed Sad (k.s.), Muhammed Ubeydullahn doumuyla ilgili olarak yle
buyurdu: Muhammed Ubeydullahn doum zamnna yakn, bir melein; Doduu
gn, ld gn ve tekrar diriltildii gn, Allah telnn selm onun zerine
olsun. (Meryem-15) melindeki yet-i kermeyi okuduunu duydum. 1083 (m. 1672)
senesi Rabul-evvel aynda vefat etti.
mm- Muhammed Masm hazretleri gibi, zamnn en byk velsinin kymetli
cevher misli olan bu olu, yksek babasnn tevecch ve himmetleriyle ok gzel edeb
ve terbiye ile yetiti. Akl, zeks, edebi ve anlaynn fevkalde olmas, aslet ve
yaradlnn ykseklii sebebiyle ksa zamanda zhir ve btn olarak ykseldi.
Rivyet edilir ki; Birgn o zamnn limlerinden Mevln Abdlhakm (k.s.),
hazret-i mm- Masmun huzruna gelerek; Efendim, kalb, bir para ettir. Nasl
zikredebilir? diye sul etti. O srada Muhammed Ubeydullah da orada bulunuyordu ve o
zamanlar daha yedi-sekiz yalarnda idi. Bu suli iitince, hi dnmeden; Dil de bir
para ettir. Allah telnn kudreti ile nasl konuuyor ve zikrediyor? Kalb ne iin
zikretmesin? dedi. Orada bulunanlar bu tatminkr cevap karsnda bu ocuun ilmine,
idrkinin kuvvetine hayret ettiler.
Muhammed Ubeydullahn (k.s.) alacak stnlkleri, byklk hlleri byle daha
ocuk iken grlmeye balamt. Kurn- kermi bir ayda ezberledi. O ay Ramazan ay
idi. Her gn bir cz (Kurn- kermde bulunan yirmi sahifelik blmlerden her biri)
ezberler, akam tervihde onu okurdu. Hatt, bu hdisenin hac yolunda gemide olduu
ve o Ramazan aynn gemide getii de bildirilmitir.
Muhammed Ubeydullahn byk aabeyisi Muhammed Sbgattlah, bu kardei
hakknda; Kardeim; hfz, fdl, hc, rif, cmert, vel, mttek (takv shibi), babamn
makbl ve yksek dedem mm- Rabbnnin kdr buyurmutur.
Muhammed Ubeydullah Serhend hazretleri, bambaka bir kef shibi idi. yle ki,
dnyda olmu btn ileri kef ederdi. Hatt bu keflerinin okluundan sklmaya
balayp, bunlardan kurtulmas iin yksek babasna yalvard. Onun btn vcdu gz
hkmnde idi. Yan Allah tel ona btn vcdu ile grmek nimeti ihsn etmi idi.
haytnn sonuna kadar byle devam etti.
Yksek babalar olan mm- Masm hazretlerinin Mektbtnn birinci cildini bu
olu toplad. Yine yksek babalarnn Mekke-i mkerreme ve Medne-i mnevvereyi
ziyretleri esnasnda hsl olan yksek hllerini, Arab ifde ile toplayp, bir kitap hlinde
yazd. Risle-i Yktiyye ismini verdii bu kitabn, daha sonra Frisye evirdi. Fris
nshalarndan biri stanbulda Sleymniye Ktphnesinde mevcuttur.
Muhammed Ubeydullah hazretleri, vefatlarndan az bir mddet evvel, bulunduklar
Serhend ehrinden Dehliye gitti. 1083 (m. 1672) senesi Rabul-evvel aynda bir Cuma
gn Dehliden dnyorlard. leden sonra ikindi vakti idi. Bir ara; Namaz vakti oldu
mu? diye sordu. Yannda bulunan hund Scdil vaktin geldiini arzetti. Tekbir iin
ellerini kaldrd ve; Esselm aleykm y Reslallah! sallallah aleyhi ve sellem dedi.
Sonra niyet edip namaza balad ve secdede iken mbrek rhunu cenb- Hakka teslim
eyledi. Muhammed Hd, Muhammed Pris ve Muhammed Slim isimlerinde olu
vard. Muhammed Ubeydullah hazretlerinin Mektbt, Haznet-l-merif ismiyle
bilinmekte olup, iinde yzellialt mektup vardr. Mektuplar ekseriyetle Fris, ok az
ksmlar da Arabdir. Haznet-l-merif 1393 (m. 1973) senesinde Pakistanda baslm
olup, bu kitapdan birka mektbun tercmesi aadadr.
66. mektup: Bu mektup, vaktin sultn olan Ebl-Muzaffer Muhyiddn Muhammed
lemgre yazlm olup, tvbe hakkndadr.
Her hamd ve medhin hakk shibi olan ve istediini yapp, diledii ekilde hkm
verebilen Allah telya hamd, Onun sevgili Peygamberine ve line her zaman daim
salt ve selmlar olsun.
Bu fakire ihsn ederek gnderdiiniz kymetli mektubunuz geldi. ok sevindirdiniz.
(Mektubun bundan sonraki ksm, mm- Rabbn hazretlerinin Hindistan
vlilerinden Hn- Hnna yazdklar mektuptur. Muhammed Ubeydullah hazretleri,
Sultan lemgre yksek dedelerinin yazdklar mektbun aynsn yazmlardr. Ad geen
mektup, Mektbt- mm- Rabbnnin 2. cildinin 66. mektbudur.)
Kymetli mrmz gnah ilemekle, kusur, kabahat yapmakla, yanlmakla geip
gidiyor. Bunun iin; tvbeden, Allah telya boyun bkmekden sylememiz, vera ve
takvdan konumamz ho olur. Allah tel, Nr sresi 31. yetinde melen; Ey
Mminler! Hepiniz, Allah telya tvbe ediniz! Tvbe etmekle kurtulabilirsiniz
buyuruyor. Tahrm sresi, 8. yetinde melen; Ey mn eden seilmiler! Allah
telya dnnz. Hlis tvbe edin! Yan tvbenizi bozmayn! Byle tvbe edince
Rabbiniz, sizi belki affeder ve aalarnn, kklerinin altndan sular akan
Cennetlere sokar buyuruyor. Enm sresi, 20. yetinde melen; Ak olsun, gizli
olsun gnahlardan saknnz! buyuruyor. Gnahlarna tvbe etmek, herkese farz-
ayndr. Hi kimse tvbeden kurtulamaz. Nasl kurtulur ki, peygamberlerin
aleyhimsselm hepsi tvbe ederdi. Peygamberlerin sonuncusu ve en yksei olan
Muhammed aleyhisselm buyuruyor ki: Kalbimde (envr- ilhiyyenin gelmesine engel
olan) perde hsl oluyor. Bunun iin hergn, yetmi kerre istifar ediyorum.
Yaplan gnahda kul hakk bulunmayp; zin yapmak, alkoll iki imek, alg dinlemek,
yabanc kadnlara bakmak, Kurn- kermi abdestsiz tutmak ve bozuk inanlara
saplanmak gibi, yalnz Allah tel ile kendi arasnda olursa; byle gnahlara tvbe
etmek, piman olmakla, istifar okumakla, Allah teldan utanp, sklp, Ondan af
dilemekle o gnahlar affolur. Farzlardan birini zrsz terk etti ise, tvbe iin, bunlarla
birlikte, o farz da yapmak lzmdr.
Gnahda kul hakk da varsa, buna tvbe iin, kul hakkn hemen demek, onunla
helllamak, ona iyilik ve dua etmek de lzmdr. Mal shibi, hakk olan lm ise, ona
dua, istifar edip, ocuklarna, vrislerine verip demeli, bunlara iyilik yapmaldr.
ocuklar, vrisleri bilinmiyorsa, mal ve diyet miktar paray fakirlere, miskinlere sadaka
verip, sevbn hak shibine ve eziyet yaplana niyet etmelidir. Ali (rahmetullahi aleyh)
buyuruyor ki: Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) doru szldr. Ondan iittim ki: Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem); Gnah ileyen biri, piman olur, abdest alp namaz
klar ve gnh iin istifar ederse, Allah tel, o gnh elbette affeder.
nk, Allah tel, Nis sresi 109. yetinde (melen); Biri gnah iler veya
kendine zulmeder, sonra piman olup, Allah telya istifar ederse, Allah
tely ok merhametli, af ve mafiret edici bulur buyurmakdadr dedi. Bir
hads-i erfde; Gnh olan kimse, istifar eder ve tvbe eder, sonra bu gnh
tekrar yapar, sonra yine istifar syler, tvbe eder. ncye yine yapar ve yine
tvbe ederse, drdnc olarak yapnca, byk gnah yazlr. buyuruldu. Bir
hads-i erfte; Msevvifler helk oldu. buyuruldu. Yan, ileride tvbe ederim
diyenler, tvbeyi geciktirenler ziyan etti. Lokman Hakim, vel veya peygamber idi. Oluna
nashat ederek; Olum, tvbeyi yarna brakma! nk, lm anszn gelip yakalar dedi.
mm- Mchid buyuruyor ki: Her sabah ve akam tvbe etmeyen kimse, kendine
zulmeder. Abdullah bni Mbrek (rahmetullahi aleyhnhm) buyurdu ki: Haram olarak
ele geen bir kuruu, shibine geri vermek, yz kuru sadaka vermekden daha sevbdr.
limlerimiz buyuruyor ki: Haksz alnan bir kuruu shibine geri vermek, kabul olan
altyz nfile hacdan daha sevbdr Y Rabb! Kendimize zulm ettik. Bize acmaz, af
etmezsen, hlimiz pek fen olur.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Allah tel buyurur ki:
Ey kulum! Emrettiim farzlar yap, insanlarn en bidi olursun. Yasak ettiim
haramlardan sakn, vera shibi olursun. Verdiim rzka kanat eyle, insanlarn
en gansi olursun, kimseye muhta kalmazsn. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem) Eb Hreyreye (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Vera shibi ol ki, insanlarn
en bidi olursun! Hasen-i Basr (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Zerre kadar vera
shibi olmak, bin nfile oru ve namazdan daha hayrldr. Eb Hreyre (rahmetullahi
aleyh) buyurdu ki: Kymet gn, Allah telnn huzrunda kymetli olanlar, vera ve
zhd sahibleridir. Allah tel, Ms aleyhisselma buyurdu ki: Bana yaklaanlar,
sevgime kavuanlar iinde, vera shibleri gibi yaklaan olmaz. Byk limlerden bazs
buyurdu ki: Bir kimse, u on eyi, kendine farz bilmedike, tam vera shibi olamaz:
Gybet etmemeli. Mminlere s-i zan etmemeli, kt bilmemeli. Kimse ile alay etmemeli.
Yabanc kadnlara, kzlara bakmamal. Doru sylemeli. Kendini beenmemek iin, Allah
telnn kendisine yapt ihsnlar, nimetleri dnmeli. Maln hell yere harcetmeli,
haramlara vermemeli. Nefsi, keyfi iin, mevki, makam istemeyip, buralar insanlara
hizmet yeri bilmeli. Be vakit namaz vaktinde klmay birinci vazfe bilmeli. Ehl-i snnet
limlerinin bildirdii mn ve ileri iyi renip, kendini bunlara uydurmal. Y Rabb!
Bizlere ihsn ettiin nru, hidyeti arttr. Bizi affet! Sen hereyi yapabilirsin.
70. mektup: Bu mektup Hc Habbullah Buhrye yazlm olup, bir meseleyi zh
etmektedir.
Molla r Bknin mektbu geldi. Allah tel kalb ve rh birlii versin ve
bedenini er-i erf (slmiyet) zere ibdet ve tatte bulundursun. Soruyorsunuz ki:
Buradaki insanlar, eznda ikinci ehdeti duyduklar zaman, yan ezn okunurken,
Ehed enne Muhammeden Reslullah iitince, iki elin ba parmaklarn nce pp sonra
gzlerinin zerine sryorlar. Bu konuda bir de hads-i erf var diyorlar.
Cevp: Kardeim! Baz fetvlarda bu rivyet bildirilmitir. Ama bu iin dayand
hadsi, muhaddsler kabul etmiyorlar. Bu fkr bu meselede burada ve Haremeyn-i
erfeynde ok dikkatli aratrdm. timda lyk bir temel bilgi bulamadm. Bunun iindir
ki, bizim byklerimiz bu ii yapmadlar. Vesselm.
131. mektup: Muzaffer Hna gnderilmitir. Fakirlere lzm olan dua ve sendan
sonra yksek makmnza arz olunur ki, hakkat sahiblerinin kutbu, peygamberler
vrisinin ayrlndan (yan mm- Masm hazretlerinin vefatndan) sonra, bu zayf kulun
zerine gelen musbet bu zamana kadar hi kimseye gelmemitir. Bu acy hi kimse
benim kadar tatmamtr. Allah telya sonsuz hamdolsun ki, nce geride kalanlara
sabretmek gcn ihsn eyledi. Bundan sonra bu musbetten rz olmay nasb eyledi. Ne
gzel demilerdir. Beyt:
Beni ne kadar incitsen, dnmem senden yine,
Dayanmak tatl olur sevgili elemine.
Yksek huzrunuzdan gelenler, ztnzn sevgi ve iyiliklerinden bahsediyorlar. Mnev
ban kuvvetlenmesine ve hayrl dualarn ok yaplmasna sebep oldu. Kalbinizde evliyya
kar olan bu sevgi ve ballk, Allah telnn en kymetli nimetlerindendir. nk kii,
sevdii ile beraber olur. Kii sevdii ile beraberdir. hads-i erfini iitmisinizdir.
Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) Eshb- Kirm buyurdular ki: Sonsuz
kurtulua sebeb olan mn devletine kavumaktan sonra, bu hads-i erfi duymak kadar
hibir eye sevinmedik. nk Allah tely ve lemlere rahmet olan Onun Resl-i
ekremini (sallallahu aleyhi ve sellem) hepimiz seviyoruz. O hlde Onlarla oluruz.
Gerekten Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) Eshb- Kirm
(aleyhimrrdvn) hakknda Allah tel ile ve Reslullah ile beraber olmaktan byk,
hangi nimet olabilir ve dnlebilir. Onlar Reslullah ile olunca, Ona mahss olan hl ve
kemllerden de pay alrlar. Nitekim hayatlarnda byle oldu. Zr Eshb- Kirm
(aleyhimrrdvn) Reslullahn sohbetinde, nbvvet kemltna veraset yoluyla
kavumulardr. Her ne kadar peygamberlik mansb ve makm, Peygamber efendimiz ile
tamamlandysa da peygamberlik keml ve olgunluklarndan hisse almak mmkndr,

hatt vkidir. Nitekim Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Benden
sonra peygamber gelseydi, mer peygamber olurdu. buyurdu. Zr nbvvet
kemlleri hazret-i mer-i Frkda hsl olmutu. Nitekim Reslullah buna iret eyledi.
Ama peygamberlik mansb ve makm, Peygamberlerin sonuncusu (sallallahu aleyhi ve
sellem) ile son bulunca, onun, yan hazret-i mer hakknda nbvvet kemlt ve
stnlklerinin verilmesi ile iktif edildi.
Hads-i erfde buyurulan; Allah telnn kalbe aktt her eyi Eb Bekrin
kalbine akttm. ifdesinden, bu nbvvet kemltnn sr ve mans aka
anlalmaktadr. Zr Reslullahn nbvvet, vilyet ve dier kemllerinin hepsi, hazret-i
Sddk- ekberde hsl olmutu. Fakat peygamberlik mansb ve makm Reslullahla son
bulduundan, o da sddklk meydnnn ehsvr oldu.
Nbvvet kemltna sahip olduu hlde, peygamberlik makmndan aada kald
ve sddklar defterinin ilki ve yce n shibi ve marifet erbbnn birincisi oldu.
Sul: Ehl-i snnet ve tasavvuf byklerine gre Eshb- Kirmn hepsi nbvvet
kemltna kavumutur. Nitekim bu bykler silsilesinin en byklerinden olan hazret-i
Mceddd-i elf-i sn mm- Rabbn mahbb-i Sbhn (rahmetullahi aleyhleyh) byle
buyurmutur. Byle olunca, yukarda geen iki hads-i erfte Hz. eyhayn, yan Hz. Eb
Bekr ile Hz. mer, hangi bakmlardan zikredildi?
Cevap: Her ne kadar btn Eshb- Kirm bu kemle, olgunlua kavumu ise de,
aralarnda birbirlerine gre stnlkleri sabittir. Nitekim Hak tel, Bekra sresi 253.
yet-i kermesinde melen; Bu peygamberlerin bir ksmn, kendilerine verilen
hussiyetlerle dierlerinden stn kldk. buyurdu. O hlde eyhaynn (Hz. Eb
Bekr ile Hz. merin (rahmetullahi aleyhnhma) bu makamdaki hussiyeti, dierlerinde
yoktur, her ne kadar btn kemlta dhil iseler de, eyhayn, Reslullahn eczs yan
ksmlar gibidir. Nitekim Reslullah: Eb Bekr ve mer benim bamdaki kulak ve
gzm yerindedir. buyurdu. O hlde bu ikisinin nasbi ile dierlerinin nasbleri arasnda
byk fark oldu. Bu da bu ikisinin hussiyetlerinden ileri gelmektedir.
Bunun iindir ki, mm- Rabbn (k.s.), eyhayn hazretlerini, Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) nbvvet yknn tayclar olarak grmtr. Lkin Hz.
Sddk- ekberde olan maiyyet (beraberlik) bakasnda yoktur. Nitekim hads-i erfte: Y
Rabb, kymete kadar Eb Bekri, kabrimde benimle berber bulundur.
buyuruldu. Reslullahn duas da elbette kabul olunmutur. Buradan anlalm oldu ki,
Hz. Eb Bekr kymete kadar, Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) iledir ve
kymetten sonra da ebediyyen Onunla birliktedir. Bunun iin Peygamber efendimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem); Peygamberler hri, Eb Bekr insanlarn en
hayrlsdr. buyurdu ve dierlerinden ayrd. Baka bir hads-i erfte: Eb Bekr ve
mer, ncekilerin ve sonrakilerin, gklerin ve yerin hayrlsdr. Bu ikisinden
stn olan yalnz peygamberlerdir. buyuruldu. Her ne kadar Frk- azam da
dierlerinden efdal ise de, sylendii gibi Sddk- Ekber, Hz. Frktan stndr.
Sul: Benden sonra peygamber gelseydi, mer (rahmetullahi aleyh)
peygamber olurdu. hads-i erfinden anlalyor ki, Hz. merde nbvvet mans
dierlerinden oktur. Byle olunca, Hz. Eb Bekrin daha stn olmas nereden geliyor?
Cevap: Birka bakmdandr. Birincisi deriz ki, baz hussiyetler, zellikler bakmndan
stn olan, daha stn olandan stn olabilir. Ama Reslullahn yolunda olmak yoluyla
Sddkta hsl olan stnlk, btn fazlet ve stnlklerden ardr. nk Sddk iin
Reslullahda olan zmmiyyet yan iinde olmak, onda olmak, hllenmek, dierlerinde
yoktur. Nitekim yukarda buna iret olundu. Evet Eshb- Kirmn (rahmetullahi
aleyhnhm) hepsinde bu zmmiyyetten vardr ama, onlarnki nerede, bununki nerede!
Zr Sddknki, bir makamda, bir hussta deil, her makam ve her husstadr. Bunun iin
Hz. Sddk daha stn oldu. kinci olarak stnle dell, biraz yukarda geen hads-i
erfleri syleriz. ncs, Sddkn stnl katdir, bu ve benzeri hadslerin Hz.
merin stnln gstermesi ise zanndir. Zann olan kat olanla bir olamaz.
Vesselm.
2) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 183, 597, 1101
3) Haznet-l-merif
MUHAMMED ZEYNELBDN:
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed
emseddn, lakab Zeynelbidndir. Msrda dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1048
(m. 1638) senesinde Msrda vefat etti.
Muhammed Zeynelbidn, zamnnn byk limlerinden olan Haleb ve
bakalarndan okudu. eitli ilimlerde stn dereceye ykseldi. Cmi-l-Ezherde ders
okutmaya balad. Zamnndaki limlerin kavuamadklar ilm stnlklere ykseldi.
amda da ikmet etti. ok kerre Hicaza gidip geldi. Msr, Hicaz ve amdaki limler,
onun ilmindeki stnln syleyip, medh- sen ettiler ve huzrunda ona kar ok
edebli oldular.
Muhammed Zeynelbidn, ziliyye yolunun edebini insanlara retip yayd. ok
kermetleri grld. Kefleri pekoktur. Zamnn byklerinden bir zt idi.
brhim Ubeyd, hocas Muhammed Zeynelbidn hakknda; Umdet-t-tahkk f
beiri ales-Sddk isimli bir eser yazd. Kitabnda hocasnn fazletlerini, kermetlerini ve
limlerin onun hakkndaki medhedici szlerini bildirdi.
limlerin byklerinden olan eyh Ysuf Fey, onun hakknda yle dedi:
Muhammed Zeynelbidn Bekr, lim, kmil bir zt idi. lm-i tevhde dir ok gzel
szleri vardr. Baba ve dedelerinden daha stn dereceye ykseldi.
Remle mftsi eyh Hayreddn ise onun hakknda yle dedi: amdaki limler
onun ilim meclisine toplanmt. O, hikmet dolu szler sylyordu. limler; Ey
Muhammed Bekr! Szleriniz bizim anlaymzn zerindedir. Anlamakta zorluk ekiyoruz
dediler.
Msrdaki limlerin byklerinden eyh brhim Memn yle dedi: Baba ve
dedelerinin btn fazletleri Muhammed bin Zeynelbidn Bekrde toplanmtr.
brhim Ubeyd yle anlatr: Allah telnn ihsn ile yz byk ztn hizmetinde
ve derslerinde bulunmakla ereflendim. Fakat Muhammed Zeynelbidn Bekrden daha
fazla Allah tely tanyann grmedim.
Yine brhim Ubeyd anlatr: stad Muhammed Alev ile Muhammed Zeynelbidn
bir yerde konuuyorlard. Konumalarndan birey anlamadm. Zeynelbidn, Muhammed
Alevye Peygamber efendimizden bahsetti ve; Vallahi o imdi kabrinde, bizim
bilmediimiz bir ekilde diridir. Sizin de Muhammed aleyhisselm katnda stn bir yeriniz
var buyurdu ve oradan ayrld.
brhim Ubeyd yle anlatr: Bir bayram gn idi. Muhammed Zeynelbidn,
benim, yanndan ayrlmam istemedi ve; Bugn bayramdr, insanlarn bir araya gelip
dalma gndr. Sen benim yanmdan ayrlma. Ziyrete gelenlerin ayrlmalarndan
sonra, bende bir yalnzlk oluyor. Bugn benim dostum ol. Seninle konumak beni
memnun ediyor buyurdu. Ben de; Efendim sizden bir arzum var. Bunu yerine
getirirseniz memnun olurum ve sizinle beraber kalrm deyip, baz ztlarn hoca ve talebe
silsilelerini sordum. O da kolaylkla cevap verdi. Son olarak eyh Zeynelbidn ve eyh
Ahmedin ilim ve tasavvuftaki vrisinin kim olduunu sordum. Benim buyurdu ve alad.
Bu zaman kendimden getim. Daha sonra kendime geldiimde devlet adamlarnn,
limlerin ve bakalarnn onu ziyret ettiklerini ve Muhammed Zeynel bidnin her birine,
eliyle, rtl bir yerden gm alarak verdiini grdm. Hayret ettim. Sonra da;
Efendim, kudret haznesine mliksiniz dedim. O da cevaben; Doru, senden bakas
bunu bilemez buyurdu. Emirleri zere onunla beraber kaldm.
Muhammed Zeynelbidn, bir sene, hacc edadan sonra, Medne-i mnevvereye
gidip, Reslullahn kabr-i erfini ziyrette bulundu. Ziyretini tamamlaynca, ved iin
tam bir edeb iinde kabr-i erfe dnm iken birden karsnda Reslullahn, Hz. Eb
Bekrin ve Hz. merin mbrek cemllerini grd. Edeble ban nne edi ve yle
kald. O srada bir ksm talebeleri gelip kfilenin hareket ettiini ve gitmek arzu ettiklerini
sylediler. Huzrda iken onlarn bu acele edilerine taaccb edip, kef haliyle onlara dedi
ki: Siz beni aryorsunuz. Hlbuki imdi karmda Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) mbrek cemli, bulutun altnda ayn kayboluu gibi kaybolup gidiyor. Hazret-i
Eb Bekrin ve merin mbrek cemlleri de kaybolup gittiler.
Muhibb onun hakknda dedi ki: O, Khirede zamnndaki limlerin en by idi.

lim ve edeb shibi idi. Amcas Muhammed Ebil-Mevhibin vefatndan sonra, evinde
tefsr dersleri verdi. limler gelir, dersini dinlerlerdi. ok kermetleri grld. ok def
haccetti. Herkesten hrmet ve itibr grd. Tefsr ilminde stn derecede idi.
MUHBB:
Tefsr, hads ve fkh limi. smi, Abdllatf bin Muhammed bin Eb Bekrdir. Muhibb
diye mehr oldu. 966 (m. 1559) senesinde dodu. 1023 (m. 1614) senesinde vefat etti.
Doum ve vefat yerleri bilinmemektedir.
Muhibb enok babasndan ilim rendi. Babas ile ama gitti. Burada Bedrddn
Gazzden ders ald. Muhibbnin ilim rendii hocalarnn says oktur. Daha sonra
amdan Anadoluya geti. Bir mddet Anadoluda kaldktan sonra, Mekke-i mkerremeye
gitti. Orada mcvir olarak kald. Mekke-i mkerremede Emr Mesd bin erf Hasen bin
Ebs-Sen ile grt. Emr Mesd bin erf Hasen, Muhibbye ok yardmc oldu.
Muhibb onu yazd kasdelerle vd. Burada evlendi. Bir mddet Halep kadl yaptktan
sonra, tekrar ama dnerek evine yerleti.
Kadaskerlik vazifesinde de bulunan Muhibb, ok iffet shibi idi. Babas vefat edince,
am Kdl-kudt brhim bin Ali znik, miyye-i Berniyye mderrisliini Muhibbye
verdi. O srada Muhibb, Zhiriyye Medresesinde mderris idi. Daha sonra Zhiriyye
Medresesi mderrisliini brakt. Yalnz miyye mderrisliine devm etti.
Muhibb, zamnn lim ve fzllarndan idi. Muhtelif ilimlerde mtehasss idi. Bizzat
kendi yazsyla birok kitap yazd. mrnn sonunda, ktphnesinde bulunan yzelliye
yakn kitab vakfetti.
Muhibbnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- Tefsr-i sret-il-Feth, 2Kitbn fit-tefsr vel-hads vel-fkh vet-tasavvuf vel-edeb.
MUHBBULLAH-I MANKPR:
Hindistanda yetien evliynn byklerinden. smi Muhibbullah, nisbeti Mankprdir.
Mr Seyyid Muhibbullah- Mankpr ismiyle tannr. Doum ve vefat trihleri kat olarak
tesbit edilememi ise de, onbirinci asrn sonlarna doru vefat ettii bilinmektedir.
lk zamanlarnda, o zamnn evliysnn byklerinden Muhammed bin Fadlullah-
Burhnprnin (k.s.) hizmetinde bulundu. Ona ok gzel hizmet eden Seyyid
Muhibbullah- Mankpr, o zttan iczet ve hilfet aldktan sonra, yine ayn ehirde
bulunan Mr Muhammed Numnn hizmet ve huzru ile ereflendi. Ondan tasavvuf
yolunun edeb ve inceliklerini renmeye balad.
Mr Muhammed Numnn (k.s.) meclisinde, devaml olarak mm- Rabbn
hazretlerinin Medh--sens getiinden ve yksek mektuplar okunduundan, mm-
Rabbnyi (k.s.) grmek ve hizmetlerinde bulunmak arzu ve evkiyle yanmaya balad.
Bu akla hazret-i mmn yksek derghlarna kavutu. Bir mddet orada kald. Birok
mnev dereceler elde etti. mm- Rabbn (k.s.), Mr Muhammed Numna (k.s.)
yazdklar bir mektupta bunu yle bildirmektedir: Seyyid Muhibbullah, Allah teldan
baka hereyi unuttu ve fen derecelerinin bazsna kavutu. Kendisine bir nev iczet
verip, Mankpra gnderdik.
Seyyid Mr Muhibbullah- Mankpri (k.s.) mm- Rabbn hazretleri tarafndan
vazfelendirilerek Mankpra gidince, orada kald zamanlarda baz kimselerin eziyet ve
sknt vermelerinden iyice rahatsz olup, hazret-i mma mektup yazarak durumu arzetti.
mm- Rabbn hazretleri ona yle bir mektup yazdlar:
Allah telya hamd olsun ve Onun sevgili Peygamberine salt olsun. Size ve
btn mslmanlara dua ederim. Kardeim Seyyid Mr Muhibbullahn erefli mektbu
geldi. Bizi ok sevindirdi. nsanlarn zmelerine dayanmak lzmdr. Akrabann
incitmelerine sabretmekten baka yaplacak ey yoktur. Allah tel, sevgili
Peygamberine aleyhisselm emrederek, Ahkf sresi 35. yet-i kermesinde melen

buyuruyor ki: Peygamberlerden llazm olanlarn sabrettikleri gibi sen de
sabret! Onlara azb verilmesi iin dua etmekte acele eyleme! Orada bulunanlara
en fideli ey; yanlarnda bulunanlarn eziyet etmeleri, sknt vermeleridir. Siz bu nimeti
istemiyor, bundan kayorsunuz. Evet, hep tatl yemee alm olan, if verici ac ildan
kaar. Buna ne diyeceimi bilemiyorum. Fris beyt tercmesi:
Nazl olsa da, aka yakalanan kimse,
Naz ekmee de almaldr elbette!
lh-bd denilen yere g etmek iin izin istiyorsunuz. Yhut bir yer gsteriniz de,
oraya gidip, halkn ifrat derecesindeki cefsndan kurtulaym diyorsunuz. Buna rhsat, izin
verilebilir. Fakat, azmet daha iyi yol, orada kalp, skntlara sabr ve tahamml etmektir.
Bildiiniz gibi, bu mevsimde halsiz oluyorum. Bunun iin ksa yazdm. Selm ederim.
(nc cild, 7. mektup)
mm- Rabbn hazretlerinin daha sonra yazdklar bir mektup yledir:
Bismillhirrahmnirrahm. Kardeim Seyyid Mr Muhibbullahn erefli mektbu
geldi. Skntlardan dolay midsiz olduunu bildirerek balyan yazlarnz anlald.
Allahdan mdi kesmek kfrdr. midli olunuz! ki ey sizde varsa hi zlmeyiniz! Biri,
bu parlak dnin shibine uymak (sallallahu aleyhi ve sellem). kincisi, dni rendiiniz
ztn byklne inanmak ve onu ok sevmek. Allah telya snnz ve Ona
yalvaranz ki, bu iki byk nimette geveklik olmasn. Bu ikisi olunca, baka eylerin
dzelmesi kolaydr. Size daha nce de yazmtm ki, Mankprda bulunmaktan
sklyorsanz, lh-bd denilen yere gidip yerleebilirsiniz. Orasnn mbrek olaca
umulur. Siz tersine anlamsnz. Mbrek kelimesi de, maksadmzn anlalmasna
yaramam. imdi de, yle sylyorum. Bu gece kalbime dodu ki, eyalarnz
Mankprdan alnp, sanki lh-bda gtrld. Orada bir kenar yere yerleip, Allah
telnn zikri ile oray aydnlatnz! Kimse ile arkada olmaynz! Nefy ve isbt (L ilhe
illallah) zikrini ok yapnz! Bu gzel kelimeyi tekrar ederken, btn dilek ve
dncelerinizi gnlden karnz! Maksadnz, dileiniz ve sevdiiniz, birden fazla
olmasn! Kalbiniz ile zikr yapamazsanz, dilinizle yapnz! Fakat sessiz yapmalsnz. nk,
yksek sesle zikr yapmak, bu yolda yasaktr. Bu yolda yaplacak baka eyleri
biliyorsunuz. Elinizden geldii kadar, uymaa gayret ediniz! reten zta uymak, insan
ok eylere kavuturur. Onun yolundan sapmak, ok tehlikelidir. Daha ne yazaym? Doru
yolda olanlara ve Muhammed Mustafya uyanlara selm olsun! Aleyhisselt vesselm
(3. cild, 13. mektup)
mm- Rabbn hazretlerinin Mektbtnda, Mr Muhibbullah- Mankpriye yazlm
baka mektuplar da vardr. Bu mektuplardan birinci cild, 272. mektbun bir yerinde
buyuruyor ki:
Sbhnallah! Allah telya hamd olsun! Peygamberlerin hepsi, fk, yan insann
dnda olan ve enfs, yan insann iinde olan putlar yok etmee uratlar. Bu putlarn
yok edilmesini herkesden istediler. Hibireye benzemeyen, nasl olduu anlalamayan ve
varl lzm olan yaratann bir olduunu bildirdiler. Hibir peygamberin, mahlklara
benzeyen bir yaratana mn edilmesini emr ettii ve mahlklar, yaratann grnleridir
dedii hi iitilmemitir. Btn peygamberler, varl lzm olan yaratann bir olduunu,
sz birlii ile bildirmilerdir. Ondan baka hibireye taplamyacan sylemilerdir.
Allah tel, l-i mrn sresinin 64. yet-i kermesinde melen: Kitapl kfirlere
syle! Aramzda ortak olan kelimeyi syleyiniz! Yan, Allah teldan baka
hibireye tapnmayz! Ona hibireyi ortak etmeyiz, iimizden hi kimseyi
yaratc Rab tanmayz deyiniz! buyuruyor.
mm- Rabbn hazretleri tarafndan Muhibbullah- Mankpriye yazlm baka bir
mektup:
Allah telya hamd olsun. Onun setii, sevdii iyi insanlara selm ve rahatlklar
olsun! Allah tel seni doru yoldan ayrmasn! Namazn kusursuz, kmil olmas, bu
fakire gre, fkh kitaplarnda uzun uzadya yazlm olan farzlarn, vciblerini,
snnetlerini ve mstehablarn yerlerine getirmekle olur. Namaz tamamlamak iin, bu
drt eyden baka yaplacak birey yoktur. Namazn huu (yan her uzvun tevzu
gstermesi), bu drt eyi yapmaktr. Kalbin hudu (yan Allah korkusu) da yine bunlar
tamam yapmakla olur. Bazlar, bu drdn uzun uzadya renip ezberlemekle,
namazmz tamam oldu deyip, bu rendiklerini iyi yapmakta gevek davranmlardr.
Bundan dolay namazn kemltndan az birey kazanabilmilerdir. Bir ksm da, namazda
dnyy unutup, kalblerinin Allah tel ile olmasna ehemmiyet verip, azlarn edebli
bulunmasn gzetmemiler, yalnz farzlar ile snnetlerini yerine getirmilerdir. Bunlar da
namazn hakkatini anlayamamtr. Namazn keml bulmasn, namazdan baka eyde
aramlardr. nk, namazda kalbin hazr olmas art deildir. Hads-i erfte; Kalb
hazr olmazsa, namaz da olmaz buyuruldu ise de bu, kalbin, yukarda bildirilen drt
eyin yaplmasnda hazr olmas, uyank olmas demektir. Yan bunlarn hepsinin
yaplmasnda geveklik olmamasna dikkat etmektir. Kalbin bundan baka hazr olmasn,
bu fakir dnemiyorum.
Sul: Namazn tamam olmas ve keml bulmas, bu drt eyi yapmakla olunca ve
bundan baka birey ile kmil olmyacana gre, balangta bulunan bizim gibilerin
namaz ile nihyete kavumu byklerin namazlar, hatt, bu drt eyi yapan chillerin
namazlar arasnda ne fark kalr?
Cevap: Namazlar arasndaki fark, klanlar arasndaki farkdan gelir. Bir ibdeti yapan
iki farkl kimseye, eit sevb verilmez. Bir makbl, sevgili kula, bakalarnn o iine
verilen sevbdan daha ok sevb verilir. Bunun iindir ki; riflerin gsteri olan
ibdetlerine, chillerin hlis amellerinden daha ok sevb verilir. demilerdir. riflerin
hlis amellerine kimbilir ne kadar ok verilir? Bunun iindir ki Eb Bekr (rahmetullahi
aleyh), Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) bir yanlmasn, kendi doru ve hlis
amelinden daha kymetli olduunu bilerek; Keke Muhammed aleyhisselmn bir sehvi
(yanlmas) olsaydm demi, btn ibdetlerini verip, Onun (sallallahu aleyhi ve sellem)
bir yanlmasn almak istemitir. Yan Onun bir sehvi olma istemitir. Btn amellerini,
hllerini, Onun bir yanl iinden aa bilmitir. Mesel, Onun drt rekatli namazda
yanlp, ikinci rekatde selm vererek kld bir namazna, btn ibdetlerini deitirmek
istemitir. te nihyete yetimi byklerin namazlarna, dny ve hrette ok eyler
verilir. Balangta olanlarn ve chillerin namaz byle deildir. Fris msra tercmesi:
Topran temiz lem ile ne ilgisi var?
Nihyette olanlarn namazlarndan birka ey syleyelim de, baka taraflarn
bunlara benzetirsiniz! yle olur ki, nihyete ermi olan, namazda okurken, tesbih ve
tekbir ederken, dilini, Ms aleyhisselma syleyen aa gibi bulur. Btn azsn, vsta
ve let olarak grr, yle zamanlar olur ki; namazda btn, hakkati (yan kalbi ve rhu),
zhirinden, sretinden (yan his uzvlarndan, duygularndan) ayrlp, gayb lemine (yan
rhlara ve meleklere) karr ve bilmediimiz bir ba ile o leme balanr. Namaz bitince,
yine dnyya dner.
Bu sulin cevbnda yle de deriz ki; bu drt eyi kusursuz yapmak, ancak
nihyettekilere nasb olur. in banda olanlar ve chiller, bunlar tam yapamaz. Yan
yapmalar mmkn ise de, yapabilmeleri ok gtr. Allah tel, doru yolda olanlara
selmet, rahatlk versin! (1. cild, 305. mektup)
Gel aldanma bu dnyya, sonu vrn olur birgn,
Senin bu srdn demler, elbet yalan olur birgn.
Allah telya hamd olsun! Allah tel bizi ve sizi, dedelerinizin doru yolunda
bulundursun! nsanlarn en stn, sevgili Peygamberinin aleyhissalt vesselm
sadakas olarak duamz kabul eylesin! Burada bulunan fakirlerin hli ve ileri ok iyidir.
Allah telya dima hamd ve minnet ederiz ve Onun Peygamberine sonsuz salt ve
selm ederiz. Selmetde ve fiyetde olmanz, doru yolda bulunmanz ve ilerlemeniz iin
Allah telya dua ederim. Kymetli ve merhametli efendim! Kazan zamn geip gidiyor.
Her geen an, mrmz azaltmakta, ecel zamnn yakladrmaktadr. Bugn aklmz
bamza toplamazsak, yarn h etmekten ve pimanlktan bak elimize birey gemez.
Bu birka gnlk salk zamnnda, yce dnimize uygun yaamaa almalyz! Ancak
bylece kurtulmamz umulur. Dny hayt, i yapcak zamandr. Keyf yapacak, elenecek
zaman ilerde gelmektedir. Orada, dnyda yaplan ilerin karl ele geecektir.
zamnn elence ile geirmek, iftinin tohum ekmemesi ve mahsl almamas gibidir.
Daha uzatarak banz artmaktan ekiniyorum. Allah tel, dny ve hret
nimetlerine kavutursun! mn (2. cild, 89. mektup)
Yine mm- Rabbn hazretleri, Muhibbullah- Mankprye bir mektupta yle
buyurdular:
Allah telya hamd olsun! Onun peygamberlerine salt ve size dualer ederim.
Kymetli kardeim Seyyid Mr Muhibbullah! Buradaki fakirlerin hlleri, gidileri ok iyidir.
Bunun iin Allah telya sonsuz hamd etmek lzmdr. Sizin de selmetiniz iin ve
hlinizin deimemesi iin ve doru yolda ilerlemeniz iin Allah telya dua ederim. Bu
gnlerde, ne hlde bulunduunuzu bildirmediniz. Mesafenin uzakl, haberlemeyi
gletiriyor. Nashat vermek; dnimizin birinci vazfesidir ve Peygamberlerin en stnne
uymaktr. (Ona ve hepsine stn dualar ve selmlar olsun!) Ona uymak iin Onun
snnetlerini, yan btn emir ve yasaklarn yerine getirmek ve Onun beenmedii
bidatlerden saknmak lzmdr. O bidatler, gecenin karanln yok eden tan yerinin
aarmas gibi parlak grnseler de, hepsinden kamak lzmdr. nk hibir bidatte nr
yoktur, k yoktur. Hibir hastaya if yoktur. Hibir hastaya il olamazlar. nk, her
bidat, ya bir snneti yok eder, yhut snnetle ilgisi olmaz. Fakat, snnetle ilgisi olmayan
bidatler, snnetten ar, artk olduklar iin, snneti yok etmi olmaktadrlar. nk, bir
emri emr olunandan ziyde yapmak, bu emri deitirmek olur. Bundan anlalyor ki, nasl
olursa olsun, her bidat, snneti yok etmektedir. Snnete ters dmektedir. Hibir bidatde
iyilik ve gzellik yoktur. Keke bilseydim ki, kmil olan bu dinde ve Allah telnn rz
olduu slmiyette, nimetler tamam olduktan sonra, ortaya kan bidatlerden bazlarna,
nasl olmu da gzel demiler? Bunlar niin bilmemiler ki, birey ykseldikten, tamam
olduktan, beenildikten sonra, buna yaplacak eklemeler gzel olamaz. Hak olan, doru
olan bireyde yaplacak her deiiklik, dallet ve sapklk olur. Kmil olan, tamam olan bu
dinde, sonradan meydana karlan bireye gzel demenin, dnin kemle ermediini
gstereceini ve nimetin tamam olmadn bildireceini anlam olsalard, hibir bidate
gzel diyemezlerdi. Y Rabb! Unuttuumuz ve yanldmz eyler iin bizleri hesaba
ekme! Size ve yannzda olanlara selm ederim. (2. cild, 19. mektup)
1)
2)
3)
4)
Berekt Ahmediyye; sh. 372

Tezkire-i mm Rabbn; sh. 344
Mektbt- mm- Rabbn
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 75, 1047, 1094
MUD AHMED EFEND:

Osmanl limlerinden. Otuzuncu Osmanl eyhlislmdr. smi Ahmed, babasnn
ismi Ysufdur. Doum trihi bilinmemektedir. Tokat yaknlarnda Kazova (Kazabad)
kasabasnda dodu. 1057 (m. 1647) senesinde stanbulda vefat etti. Kdemesinde
yaptrm olduu medresenin bahesine defnedildi.
lk tahslini Kazovada yaptktan sonra, gen yanda ilim renmek iin stanbula
geldi. Zamnn limlerinden olan Fehmi Efendiden ilim tahsl etti. Onun yannda Mud
(yardmc mderris) ve mlzim (stajyer mderris) olarak alt. Akl ve nakl ilimlerde
yksek dereceye ulap, baz medreselerde mderrislik yaptktan sonra, 1030 (m. 1620)
senesinde am, 1039 (m. 1629)da Msr, 1043 (m. 1633)de Edirne kadlklarna tayin
edildi. Bu vazfeden alnp, 1045 (m. 1635)de stanbul kadlna ykseltildi. 1047 (m.
1637)de Anadolu kadaskerliine terf ettirilen Mud Ahmed Efendi, sert mizal olduu
iin, baz kimselerin krlmasna sebep oldu. Bu yzden Anadolu kadaskerlii vazfesinden
alnp, Belgrada gnderildi. Daha sonra stanbula dnd. 1049 (m. 1639) senesinde
ikinci def Anadolu kadaskerliine getirildi. 1051 (m. 1641) senesinde Rumeli
Kadaskerliine ykseltildi. 1055 (m. 1645) senesinde eyhlislmlk makmna getirildi.
Bu erefli vazfeyi adlet ve dorulukla yrtrken stanbulda vefat etti. Sultan brhim
Hn zamnnda, bir sene drt ay eyhlislmlk yapt.
Mud Ahmed Efendi, akl ve nakl ilimlerde derin lim, ilmiyle mil fazletli bir zt idi.
Kdl ve eyhlislml mddetince doruluk ve adletten ayrlmad. Allah telnn
dninin emirlerini uygulamaktan taviz vermezdi. Sert mizal olmasna ramen, haklnn
ve hakkatin karsnda yumuak idi. Hak bildiini devlet erknna da olsa aka
sylemekten ekinmezdi. Vazifesinde adletsizlik yapan kadlar sert bir ekilde azarlar,
adam kayrma veya usulsz i yapmaya iddetle kar kard.
1) Devhat-l-meyh; sh. 52
2) Kms-l-Alm; cild-6, sh. 4335
MS SND:
Evliynn byklerinden. smi, Ms Sinddir. Doum trihi ve yeri belli deildir.
1012 (m. 1603) senesinde vefat etti. Seyyid Sbgatullah Sindnin talebelerindendir.
Medne-i mnevverede ikmet etti.
Ms Sind, brhim aleyhisselmn makmn ve Beyt-i Makdsi ziyret iin am
taraflarna gitti. Bu yolculukta onunla beraber olan birisi yle anlatr: Medne-i
mnevvereden ama giderken, ben Ms Sind ile beraberdim. Onu, tefsr, men,
beyn, mantk, hads ve tasavvuf ilimlerinde yksek bir lim olarak buldum. Ho tabiatl
ve zek idi. Medne-i mnevvereden karken ok peran idi. Btn kalbi ile Reslullaha
(sallallahu aleyhi ve sellem) baland iin, Medne-i mnevvereden ayrlmak ona ok zor
gelmiti. Fakat grd ry sebebiyle Medne-i mnevvereden ayrlmas gerekiyordu.
Anlattna gre rysnda; brhim aleyhisselm seni yanna istiyor denilmiti. Ayn zt
devamla yle anlatr: Safer aynn balarnda, Menzilet-i Ztihac denilen yerde, Ms
Sind beni ziyret etmiti. Ben ise yatyordum. Yolculuk yakn olduu iin nce biraz
uyumak istiyordum. nk yolculuk srasnda uyumak zor oluyordu. Hem uykum da
gelmi, zerime de bireyler rtmtm. Bu sebeble uyuduumu, beni rahatsz
etmemesini anlamas iin kalkmadm. Fakat yine de kendi kendime; Byle bir zt yanna
gelmi, sen ise yatyorsun dedim. Sonra kalktm, ona kahve ve yiyecek bireyler ikrm
ettim. Bunun zerine bana; Ben sdece senin ziyretine geldim dedi ve birey yeyip
imedi. O zaman kendi kendime; Allah teldan utanmyor musun? Slih bir zt Allah
iin seni ziyret ediyor. Bu ziyreti ile de senden birey beklemiyor dedim. Bamn
altndaki yast kaldrp, onun oturmas iin verirken, yastn altnda byk bir akrebin
olduunu grdm. Derhal akrebi ldrdk. Bu durumdan, Ms Sindnin yanma geliinin
kermet olduunu anladm. Sonra, bir mddet amda onunla beraber kaldk. Ms Sind,
amda birka gn kaldktan sonra Beyt-i Makdse gitti. brhim aleyhisselmn makmn
ziyret etti. Vefat edinceye kadar Beyt-i Makdsde kald.
MUSTAFA BN EBSSD:
Osmanl Devletinde yetien limlerden. eyhlislm Ebssd Efendinin oludur.
965 (m. 1557) senesinde dodu. 1008 (m. 1599) senesi Safer aynda stanbulda vefat
etti. Eyyb semtinde, muhterem pederi Ebssd Efendinin yanna defnedildi.
Defnedildii yerin yaknndaki mektepde bulunan slih bir ztn, Mustafa bin Ebssd
Efendinin defnedildii gn, mezarndan; Biz Allahn kuluyuz ve (ldkten sonra da)
yine Ona dneceiz, derler melindeki Bekra sresi 156. yet-i kermesini
duyduunu Hsrev-zde yazmtr.
Mustafa Efendi, babas Ebssd Efendiden ilim ve edeb rendi. 982 (m. 1574)
senesi Rabul-hr aynda Sahn- semn medreselerinden birine mderris olarak tayin
edildi. 984 (m. 1576) senesinde bu medreseden ayrld ise de, 986 (m. 1578) senesinde
tekrar ayn vazifeye getirildi. Daha sonra Edirne Selmiye Medresesine tayin edildi. Bu
vazifeden ayrldktan sonra eitli yerlerde kadlk yapt. 995 (m. 1587) senesinde Galata
kadlna tayin edildi. eitli yerlerin kadlklarnda bulunan Mustafa Efendi, 1007 (m.
1598) senesinde Anadolu limlerinin resi oldu. Ayn sene rahatszland ve uzun sren
hastal neticesinde vefat etti.
Mustafa Efendi akl ve nakl ilimlerde mtehasss idi. Btn ilimlerin inceliklerine
vkf idi. zellikle fkh ve usl-i fkhda ok derin bilgiye sahipti. Kdl srasnda, adlet
ve doruluktan asla ayrlmamt. ok gzel hatt vard.
Hiyetn aled-drer vel-gurer li Molla Hsrev Mustafa Efendinin yazm olduu

eserlerdendir.
1)
2)
3)
4)

MEYYED-ZDE ABDLKDR EYH EFEND:

Osmanl limlerinden. Osmanl Devletinin ondokuzuncu eyhlislmdr. smi
Abdlkdirdir. kinci Byezd ve Yavuz Sultan Selm Hn zamanlarnda kadaskerlik yapan
Meyyed-zde Abdurrahmn Efendinin kardei eyh Kerm Hac Efendinin oludur. eyh
diye mehr olmutur. 920 (m. 1514) senesinde stanbulda dodu. 1002 (m. 1593)
senesinde stanbulda vefat etti ve Eyyb Sultan civarnda, Yahy Efendi dergh
bahesinde, babasnn yanna defnedildi.
Zamnnn limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsl edip ykseldikten sonra,
eyhlislm Ebssd Efendinin hizmetinde bulundu. lim renip istifde etti. Onun
yannda mlzim (stajyer) olarak alp, ilm yksekliklere ulatktan sonra, ilk olarak
Gelibolu Sarca Paa Medresesi mderrisliine tayin olundu. Bu srada Ebssd
Efendinin kzyla evlendi. 970 (m. 1562) senesinde Sleymniye Medresesi
mderrisliine terf ettirildi. Daha sonra 974 (m. 1566) senesinde am kadlna, yine
ayn yl iinde Msr kadlna, 976 (m. 1568) senesinde Bursa kadlna tayin edildi. 977
(m. 1569) senesinde stanbul kadln yrtmekteyken, bir sene sonra Anadolu
kadaskerliine, arkasndan 979 (m. 1571) senesinde Rumeli kadaskerliine ykseldi.
981 (m. 1573) senesinde emekli oldu. 991 (m. 1583) senesinde tekrar Sleymniye Drl-hadsi mderrisliine getirildi.
ivi-zde Mehmed Efendinin vefat zerine, 995 (m. 1587) senesinde, nc
Murd Hn tarafndan eyhlislmla tayin edildi. Bu erefli ve ulv vazfeyi, 1 yl 11 ay
mddetle yrten Abdlkdir eyh Efendi, 997 (m. 1589) senesinde Beylerbeyi
vakasnda vazfeden alnd. Bundan sonra emekli olan Abdlkdir eyh Efendi, evine
ekilip; ibdet, tat ve ilm mtla ile megul iken vefat etti.
Abdlkdir eyh Efendi; lim, fzl, ilmiyle mil ve gzel ahlk shibi idi. lim ve
irfnyla evresini aydnlatan, takv shibi bir zt idi.
1)
2)
3)
4)

Hulsat-ul-eser; cild-2, sh. 438
MNV:
afi mezhebi fkh limlerinin byklerinden. smi, Abdrraf bin Tc-l-rifn bin
Ali bin Zeynel bidn Haddd Mnv olup, lakab Zeynddndir. 952 (m. 1545) senesinde
Khirede dodu. 1031 (m. 1621) senesi Safer aynda Khirede vefat etti. Cenze
namaz, Cuma gn Ezher Cmiinde klnd ve yaptrd derghn yaknna defnedildi.
Mnv, babasnn terbiye ve himyesinde byd. Bula ermeden nce, Kurn-
kermi hatmedip ezberledi. Behce, Elfiyet bn-i Mlik, Sret-l-Irk, Elfiyet-l-hads ve
baka ilim kitaplarn mtla etti. Bunlar, zamnnn limleri huzrunda tekrar okudu.
Arab ilimleri babasndan, fkh ilmini emsddn Remlden, tefsr, hads ilmini ve edebi,
Nreddn Ali bin Ganim Makdisden tahsl etti. std Muhammed Bekrnin derslerine
devam etmekle, tefsr ve tasavvufun inceliklerini rendi. Necmddn Gayt, eyh Ksm,
eyh Hamdn Fakh, eyh Tablavden hads okumakla, stn bir dereceye ykseldi.
limdeki ihtisasnn ounu, emsddn Remlnin yannda yapt. Zamnnn kutbu,
Abdlvehhb- arnden tasavvuf yolunu renip, iczet ald. Halvet byklerinden;
eyh Muhammed Menhl, Eh Abdullah, eyh Muharrem Rm ile grt ve Halvetiyye
yolunun edebini rendi. Bayrmiyye yolunu eyh Hseyn Rm Menteevden,
ziliyyeyi eyh Mansr Gaytden, Nakibend yolunu da, Seyyid Mesd Takend ve
baka evliydan rendi. czet (diploma) ald.
Mnv, insanlara ilim ve edeb retti. Sonra uzleti (yalnzl) seti. Evine kapand.
Herkesle grmedi. lim, ibdet ve eser telfi ile megul oldu. Daha sonra da Slihiyye
Medresesinde ders okutmaya balad. ok talebe yetitirdi. Drt hak mezheb limleri
dersini dinlediler. eyh Sleymn Bbil, Seyyid brhim Takend, eyh Ali Echur, Vel
Ahmed Kelb ve olu eyh Muhammed talebeleri arasndadr. Zamnn bir ksm insanlar,
onun ilimdeki stnln anlayamayp hased ettiler. Ona dmanlkta bulundular.
Neticede Mnv, bu hasedciler tarafndan zehirlendi. Uzun zaman tedvi grd.
Bedeninde bu zehrin izleri silinmedi. Eserlerini, olu Tcddne syleyerek yazdrd.
Mnv, zamnnn en byk limlerinden idi. ok eser yazd. Eserlerinden bazlar
unlardr: 1- El-thft-s-seniyye bil-ehds-il-kudsiyye, 2- thf-t-tullb bi erh-i kitbil-lbb, fil-fkh, 3- Ahkm-l-ess f muhtasar- Ess-il-belga, 4- rsl ehl-it-tarf fittasavvuf, 5- rgm evliy-i-eytn bi zikr-i menkb-i evliy-ir-Rahmn, 6- mn-ttullb bi erh-i tertb-i-ihb, 7- Bugyet-t-tlibn li marifet-i stlh-il-muhaddisn, 8Bugyet-l-muht il marifet-i usl-t-tbbi vel-il, 9- Et-Teysr muhtasaru erh-i
Cmiis-sagr, 10- El-Cevhir-l-mudiyye fil-ahkm-is-Sultniyye, 11- Er-Ravd-l-bsim f
emil-il-Mustaf Ebil-Ksm, 12- erhu en-mzec-il-lebb f hasis-il-habb lis-Suyt,
13- Es-Saffet f menkb-i beyt-i lin-Nbvveti, 14- Feyz-l-kadr f erh-i Cmiissagr, 15- Knz-d-dekik f hads-i hayr-l-halik, 16- El-Kevkib-d-driyye f
menkb-is-sdet-is-sfiyye.
Mnvnin eserlerinden olan Knz-d-dekikde yazl olan hads-i erflerden
bazlar:
bdetlerin en kymetlisi, evvel vaktinde klnan namazdr.
lim hazinedir. Anahtar, sorup renmektir.
lim reniniz ve retiniz.
lim retmek, gnahlara keffrettir.
Kadn, yannda bir mahremi olmadan hacca gidemez.
Eshbm gkteki yldzlar gibidir, hangisine uyarsanz hidyet
bulursunuz!
limler, peygamberlerin vrisleridir.
Evliy ol kimsedir ki, onlar grlnce, Allah hatrlanr.
Hereyin hsl olduu yer vardr. Takvnn elde edildii yer, riflerin
kalbleridir.
limin yzne bakmak ibdettir.
mmetimin limlerine saygl olunuz! nk onlar, yeryznn
yldzlardr.
limlerin yannda bulunmak ibdettir.
Allahn yle kullar vardr ki, bir ey iin yemn etseler, Allah o eyi
yaratr.
Talebesi arasnda lim, mmeti arasnda peygamber gibidir.
Bir limin lmesi, bir ehir halknn lmnden daha byk ziyndr.
Derecesi en stn olanlar, Allah tely zikredenlerdir.
nsanlarn en kymetlisi, mminlerin limleridir.
Kurn- kermi hatm edenin duas kabul olunur.
Kurn- kermi tecvide uygun okuyana, ehd sevb verilir.
1)
2)
3)
4)

MRD (Abdurrahmn bin s):

Hicazda yetien limlerin byklerinden. smi, Abdurrahmn bin s bin Mrid
mer olup, knyesi Ebl-Vechedir. Mrid diye bilinir. 975 (m. 1567) senesinde
Mekke-i mkerremede dodu. 1037 (m. 1627) senesinde doduu yerde vefat etti.
Abdurrahmn Mrid, Mekke-i mkerremede yetiti. Kurn- kermi, Elfiye kitabn,
mm- Nevevnin toplad krk hads-i erfi, Kenz-d-dekkikin byk bir ksmn ve
Cezeriyyeyi ezberledi. Ali bin Crullah bin Zhire, Molla Abdullah Krd, Seyyid Gaznfer,
eyh Abdsselm, Muhammed bin Ali Rekrk Ceziriden ilim rendi. emsddn Reml,
Molla Hamd Sind, Ahmed rbn ve emsddn Nehrvden hads-i erf rivyet etti.
Krat ilmini, Molla Aliyy-l-kr Hirevden rendi.
Abdurrahmn Mrid, 999 (m. 1590) senesinde Mehmed Paa Medresesinde
mderrislie balad. Burada Sahh-i Buhryi okuttu. Bu eserin, ilmin kaybolup cehletin
yaylmas bahsine kadar olan ksmna erh yapt. 1005 (m. 1596) senesinde Mescid-i
Harmda ders ve Hanef mezhebine gre fetvlar verdi. Vakf mevzunda verdii bir
fetvya baz kadlar kar knca, bu fetvy Msra gnderdi. Msrdaki limler verdii
fetvnn doru, kar kanlarn szlerinin yanl olduuna dir cevap verdiler. 1020 (m.
1611) senesinde Mescid-i Harmn immlk ve hatipliini ve sultna it fetv ilerini
zerine ald. Daha sonra Mescid-i Harmn civarnda, Sultan Sleymnn yaptrd
medreseye mderris oldu. Bu medresede ilk nce Abdurrahmn Mrid ders verdi.
Medresedeki vazifesinden ayrldktan bir sre sonra, Mekke-i mkerreme erfi, bu
medresenin mderrisliini yine Abdurrahmn Mridye verdi. Dersine Kd Beydvnin
tefsrinden balad. O gn dersinde, Mekke-i mkerremenin btn limleri ve ileri
gelenleri hazr bulundu.
Hindistan sultnnn olu Haremah bin Selm, Mekke-i mkerreme ve Medne-i
mnevvere fakirlerine datlmas iin sadaka gndermiti. Bu sadakalar Abdurrahmn
Mridnin nezreti altnda datld. Hicazda akranlar arasnda, en nde gelen ve itibr
gren bir limdi. Byk-kk herkes meselesini ona arzederdi. Ondan ilim almak,
onunla grmek iin uzak yerlerden gelirlerdi.
Abdurrahmn Mridnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- Zehr-rravd-l-mktelaf ve nehr-l-havd-il-mrteef, 2- Et-Tarsf f fenn-it-tasrf: Manzumdur.
Sarf ilmine dirdir. Feth-l-latf ismindeki erhi ile beraber baslmtr. 3- erh-l-Mridi
al ukd-l-ceml: Men bed ve beyn ilmine dir olup, tbedilmitir. 4- Tamim-lfide bi tetmmi sret-il-Mide, 5- El-Vfi f erh-il-kf, 6- Menhil-s-semer f menzil-ilkamer, 7- Beret-l-istihll vem yetealleku bi-ehri vel-hill, 8- Et-Tezkire: Yazma olan
bu eser Rabat Ktphnesindedir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Kef-z-gnn; cild-1, sh. 238, cild-2, sh. 1233, 1516
NAKB--AM (Muhammed Hamza):

Tefsr, hads ve Hanef mezhebi fkh limi. smi, Muhammed bin Kemlddn bin
Muhammed bin Hseyn bin Muhammed bin Hamzadr. 1024 (m. 1615) senesinde amda
dodu. 1085 (m. 1674) senesinde vefat etti. Hz. Hseyn soyundandr.
Muhammed Hamza, babasnn yannda yetiti. Kurn- kermi ve tecvidi, Hanef
limlerinden Eb Bekr Sleym ve Hanbel limlerinden eyh Abdlbknin yannda
okudu. Sonra babas onu ilim renmesi iin Fakh emsddn Muhammed bin Mansrun
yanna gnderdi. Bir mddet sonra hocas Fakih emsddn, Muhammed Hamzaya iczet
verdi. Muhammed Hamza, Hocas emsddnin, mbrek aylarda (Recep, abn,
Ramazan) amdaki Emev Cmiinde verdii Sahh-i Buhr derslerine devam etti.
Muhammed Hamza ok eitli din kitaplar okuyup ezberledi. Bu ezberlediklerini eitli
limlere okudu. ihbddn Ahmed, Seyyid-Ahmed bin Ali Safr, Necmddn Gazz, eyh
Abdlkdir bin Minkr, eyh mer el-Kr ve daha birok limden ilim rendi.
Nakb--am Hamza, ilim renmek iin birok beldelere gitti. Daha sonra ama
dnd. Buraya yerleerek kadlk yapt ve ders verdi. Babas vefat edince, onun yerine
nakblik vazfesini zerine ald. Muhammed Hamzadan ders almak iin ok sayda insan
geliyordu. Talebeleri ondan ok istifde ettiler. Byk lim Muhammed bin Muhammed bin
Sleymn Magrib, Ramazan bin Ms bin Atf Ebl-Vehhb, Abdlhay Ukr ve daha
birok lim onun talebelerindendir.
Muhammed Hamzann yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- Hiyetn al

erh-il-Elfiyeti li bn-i Nzm, 2- Dvn- ir, 3- El-Beyn vet-tarf f esbb- vurd-ulhads: Bu eser matbdur. Sahasnn en nemli kaynaklarndandr.
NECMDDN GAZZ:
afi mezhebi fkh limi. smi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed Gazzdir.
Knyesi Eblmekrim olup, lakab Necmddndir. 977 (m. 1569) senesi abn aynn
yirmibirinde Dmekda dodu. 1061 (m. 1651) senesi Cemzil-hr aynn onsekizinde
yine burada vefat etti. eyh Erseln Kabristanna defnedildi.
Kendisi Bulgat-l-vcid isimli eserinde, babasnn haytn anlatrken yle
yazmaktadr: Babam benim doumumu yazdktan sonra, Reslullah efendimizin, linin
ve eshbnn hrmetine, mrmn uzun olmas slih ve takv shibi bir kimse olmam,
Allah telnn beni dny ve hret bel ve musbetlerinden muhafaza etmesi, slih
kullardan, felaha (kurtulua) erenlerden, ilmi ile amel eden kullarndan eylemesi iin dua
eyledi.
Babamn terbiyesinde yetitim. Yedi yama girince, babamn huzrunda Kurn-
kerm okudum. Vefat ettii senenin Ramazn- erf bayramnda babama; Efendim!
Bekra sresinin evvelinden okumak istiyorum dedim. O zaman bana; Sen onlar
okuyabiliyor musun? diye sordu. Ben Evet deyince; yleyse Mshaf- erfi getir dedi.
Ben Kurn- kermi getirerek, nce Ftiha-i erfeyi okudum. Sonra Bekra sresinin
bandan beinci yet-i kermesine kadar okudum. yet-i kermenin sonuna gelince;
Buraya kadar kfi dedi. Ben de Kurn- kermi kapayp kaldrdm. Sonra babam bana,
tevik olsun diye drt gm lira verdi. Alt yanda iken, Ramazn- erf orucunu
tutmam emretti. O sene, Ramazn- erfte tuttuum her oru iin, bir gm lira
veriyordu. Babam btn bunlar, beni slmn emirlerine sndrmak, altrmak, tevik ve
terbiye etmek iin yapyordu. Ramazn- erfte babamla beraber sahura kadar ilim tedris
ederdik. Bana ok dua ederdi. Beni ve kardeimi; 982, 983, 984, (m. 1576) senelerinde
bizzat derslerinde bulundurdu. Annemden, babamn; Necmddne Tenbh kitabn
okutuncaya kadar, Allah teldan beni hayatta brakmasn diliyorum dediini duydum.
Babam, kendisinden ders alan talebeleriyle beraber bana da iczet (diploma) verdi.
Babamn vefatndan sonra, ben ve kardelerim, annemin terbiyesinde yetitik. Bize
her mslman evldnn bilmesi gerekli olan edebleri retti. Kurn- kerm renmemiz
hussunda ok titizlik gsterdi. Hocalarmza, bizim zerimizde dikkatle durmas ve iyi
retmeleri iin hediyeler verirdi. Bu hussta zerine den vazfeyi yerine getirebilmek
iin canla bala alyordu. Terbiye etmek iin, gerektiinde bizi dvyordu. Bu gayretinin
karlnda, Allah telnn ok ecir ve mkftna nail olacan umuyordu. nk
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) yle buyurmutur: Cennetin
kapsn ilk nce ben aarm. Dikkat ediniz! (Bu srada) bana doru koan bir
kadn grrm. Ben ona; Ne var, sen kimsin? dediimde, bana; Ben
yetimlerim olduu hlde (yerimde) oturan bir kadnm der.
Kurn- kermi, Yemenli eyh Osmandan okudum. Babam vefatndan nce, beni
eyh Osmann yanndan alp, Yahy mrye gnderdi. Onun yannda Kurn- kermi
birka def hatm ettim. Yahy mr bana; Ecrmiyye, Cezeriyye, tbiyye ve
Elfiyye isimli eserleri okuttu. Yine onun yannda, Kurn- kermin byk bir ksmn
ezberledim. Sonra Hanef mezhebi fkh limlerinden, Allme Zeynddn mer bin
Sultnn derslerine devam ettim. Onun yannda Ecrmiyye isimli eseri ezberledim.
Byk lim eyh Hlidin o esere yapt erhi de okudum. Daha sonra eyhlislm
ihbddn svnin derslerine devam ettim. Ondan Mekdinin Cezeriyye erhini ve
Minhc erhinin baz ksmlar mstesna, tammn okudum. Bu srada, Muhall
kitabnn erhinden, mevz ile alkal naklettii aklamalar da ondan dinledim. Yine
ondan, Kd Zekeriyynn Behe erhinin ba ksmlarn okudum. Ayrca, rd
kitabnn baz ksmlarn ve Akdet--eybnyi dinledim. Beni, eyhlislm ihbddn
sv terbiye etti. Bana kar ok efkatli ve merhametli idi. En sevdiim hocalarmdandr.
On sene onun yannda bulundum. Ondan ok istifde ettim. ok bereketli bir zt idi.
Haleb, Medne-i mnevvere ve Amidde Kdl-kudtlk yapan Seyyid Muhammed bin
Muhammedden de ilim rendim. 998 (m. 1590) senesinde ama gelmiti. Bu srada
ondan Beydv tefsrinin muhtelif yerlerini okudum. Kendisinden rivyet etme hussunda
bana iczet verdi. Btn bunlarn hricinde, Msr limlerinden emsddn Reml,
evliynn byklerinden Zeynelbidn Bekrden de iczet aldm. 991 (m. 1583)
senesinden itibren Allah tel bana; nazm, nesr ve eser yazmay nasb etti.
Muhibb onun hakknda yle demektedir: 1007 (m. 1598) senesinde Necmddn
Gazz ama geldii zaman, Haleb hads limi eyhlislm Mahmd bin Muhammed
Beylnnin derslerini ve sohbetlerini dinledi. Ondan rivyetleri hussunda iczet ald. Yine
ayn sene Mekke-i mkerremede, hads limi Muhammed bin Abdlazz Zemzemden de
ilim rendi.
Necmddn Gazz ok sayda eser yazd. Bunlardan bazlar unlardr: 1- tkn m
yuhsin min beyn-il-ahbr-id-dirati alel elsni: Hads ilmine dir bir eserdir. 2- EnNucm-z-zevhir: Byk ve kk gnahlara dir olup, yazmadr. 3- Risletn fil-emri
bil-marf ven-nehyi anil-mnker, 4- Ikd--evhid, 5- Ltf-s-semr ve katf-s-semr
min tercimi ayn-it-tabakt-il-l min-el-Karn-il-hd aer, 6- Hsn-t-tenebbh lim
verede fit-teebbh, 7- El-Kevkib-s-sirati f tercim-i ayn-il-miet-il-irati, 8- Bulgatl-vcid f tercemeti eyhlislm-il-vlid, 9- erh-un al elfiyet-it-tasavvuf, 10- El-Behe,
11- Manzmetn fit-tasrf, 12- Manzmetn fin-nahvi, 13- El-Minhat-n-necmiyye f erhil-milhat-il-bedriyye, 14- erh-l-kavid libn-i Him, 15- erh-l-Katr libn-i Him, 16El-Hullet-l-Behiyye.
Hsn-t-tenebbh isimli eserden baz blmler:
Slihlere benzemek: Slih kimselere benzemek ve onlar arasnda saylmak pek
gzeldir. nk bu, Allah telnn o kulunu sevmesine sebep olur. Allah tel, Kurn-
kermde Sleymn aleyhisselmn (melen) yle dua ettiini bildiriyor: Ey Rabbim!
Bana ilhm et ki, hem bana, hem de ebeveynime ihsn buyurduun nimetine
kredeyim ve rz olacan iyi bir amel yapaym. Beni de rahmetinle slih
kullarnn arasna (Cennete) koy. (Neml-19)
Bir hads-i erfte buyuruldu ki: slm dni garb olarak balad. Son
zamanlarda da garb olacaktr. Bu garb insanlara mjdeler olsun. Bunlar,
insanlarn bozduu snnetimi dzeltirler.
Slihlere benzemek, Allah tel ve Reslne (sallallahu aleyhi ve sellem) mm
etmekle beraber, slih amelleri yapmakla olur. Allah telnn rzs bulunan sz, i ve
niyetler hep slih amellerdendir. Fakat bu ilerin ayn zamanda, srf Allah tel iin
yaplm olmas gerekir. Slih amel, srf Allah iin olandr. Resl-i ekrem (s.a.v);
phesiz Allah teal, srf kendisi iin olan kabul eder. buyuruyor.
Ynus bin Ubeyd buyurdu ki: u ikisi kimde iyi olursa, onun dier ileri de iyi olur.
Bu iki ey; namaz ve lisndr. Kiinin lisnn slh etmesi, slihlerin amellerindendir.
Slihlerin amellerinin bazlar unlardr:
Geceleyin ibdet etmek.
hls ve btn ilerde niyeti dzeltmek.
Hu ile namaz klmak.
Allah telnn nimetlerine kretmek.
Takv shibi olmak.
Tvbe etmek.
Allah telnn emirlerine itat edip, yasaklarndan saknmak ve kazasna rz
gstermek hussunda sabretmek.
Nefsini hesaba ekmek (murkabe etmek).
Snnet-i seniyyeye uymak ve unutulan snnetleri ihy etmek.
Dili muhafaza etmek ve hayrdan baka birey konumamak.
Nashat etmek.
Mslmanlarn rz ve namusuna sayg gstermek, mslmanlara ve merhamet
olunmas emredilenlere merhamet etmek.
Mslmanlarn ihtiycn gidermek.
Mslmanlarn ayblarn rtmek.
Yetimlere, zayf, yoksul ve kalbi krk olanlara iyilikte bulunmak.
Zevcesine iyi mumele etmek ve onlardan gelen skntlara sabretmek.

Hizmetiye yumuaklk ve iyilikle mumele etmek.
oluk-ocuun ihtiylarn gidermek.
oluk-ocuuna, farz olan dn bilgileri retmek, onlar slm terbiyesi ile terbiye
etmek, onlara Allah telnn emirlerini yerine getirmelerini, yasak kld eylerden de
saknmalarn emretmek.
Komuluk hakkna riyet etmek.
Ana-babaya ve akrabalara iyilik etmek ve onlar ziyret etmek.
yilii emretmek, ktlkten alkoymak.
nsanlarn arasn bulmak.
Ana-baba dostlarna ve dier ikrm edilmesi gereken kimselere ikrm ve hrmette
bulunmak.
Eshb- Kirm hazretlerini sevmek, onlardan rz olmak, onlarn kymet ve
ereflerini yksek tutmak, aralarndaki ihtilaflardan uzak durmak.
limlere, byklere ve fazlet shibi kimselere hrmet etmek. Vefat etmiler ise
onlar iin Allah teldan af ve mafiret dilemek.
lim, fazlet ve hayr sahiplerini ziyret etmek, onlarn sohbet ve meclislerinde
bulunmak, onlardan dua istemek, fazletli ve bereketli yerleri ziyret etmek.
Allah iin sevmek, Allah iin gadaplanmak.
Sevdii kimseye sevdiini sylemek.
nsanlar hakknda zhirlerine gre mumele etmek, ilerinde, kalblerinde bulunan
Allah telya havale etmek.
Allah korkusundan veya Ona kavuma arzusu ile bilhassa Kurn- kerm okurken
alamak.
Gemite iledii gnahdan veya Allah telnn azbndan veya kymet gnnn
korku ve dehetinden dolay alamak.
Allah tel hakknda, bilhassa lm srasnda hsn- zan shibi olmak, Allah
telnn rahmet edeceini ummak.
Haramlar ve haram olma ihtimli olan phelileri terketmek.
Dnyya rabet etmemek. Fakirlii zenginlie tercih etmek. Dny hussunda,
kendisinden aada olana; hret ilerinde ise kendisinden yukarda olanlara bakmak.
Kanat ve geim iin harcamada iktisat etmek, zarret olmadan bakalarndan
istememek.
Hellinden, alnteri ve elinin emei ile kazandn yemek.
Cmertlik ve Allah telya gvenerek hayr ilemek ve iyilik yapmak.
Tevzu shibi olmak.
Dinde fitneden korktuu, haram veya haram olmas muhtemel olan bir pheliye
decei zaman uzlette bulunmak, insanlardan uzak kalmak.
lim ile amel ederek, niyetini dzelterek, ihlsl olarak kendisini ibdete vermek.
nsanlar arasna karp, onlarn yanna gidip onlarn yaptklar hayr ilere itirk
etmek, hastalarn ziyret etmek, cenzelerinde hazr bulunmak, muhtalarna yardm
etmek, chillerine bilmediklerini retmek, onlar arasnda selm yaymak, aksrana
Yerhamkellah demek, slih kimseleri ziyret etmek, Emr-i bil-marf ve nehy-i anilmnker vazfesini yapmak, bakasna eziyet yapmamak ve bakasndan gelen eziyete ise
sabretmek.
Hay shibi olmak.
Verdii sz yerine getirmek ve srr muhafaza etmek, onu yaymamak.
Hilm shibi (yumuak) olmak, bakasna verecei cezda acele etmemek. Kzgnl
srasnda nefsine hkim olmak, bakasndan gelen eziyetlere tahamml etmek. nsanlar
af edici olmak, onlara iyilikte bulunmak.
Misfire ikrmda bulunmak, gleryzl davranmak, tatl szl olmak.
nsanlara vaz ve nashatte bulunmak.
Allah telnn huzrunda hu ve hudu shibi olmak. Namaza ve ilim tahsline
giderken, seknet ve vakar shibi olmak.
Mslmanlar sevindirmek ve onlara sevgi gstermek.
Mslman kardelerini mbrek gn ve gecelerde ve iyi ilerde tebrik etmek.
Mslmanlarn skntlarn ve ihtiylarn gidermek, ayblarn rtmek, balarna

gelen bel ve musbetlerden dolay onlar taziye etmek.
Mslmanlarn geecei yerlerde bulunan eyleri temizlemek.
Bakalarnn insanlara eziyet vermesine mni olmak.
Bir ii yapaca zaman, onun hakknda hayrl olup olmad hussunda istihre
yapmak. leri hussunda emn ve tecrbeli kimselerle istire yapmak, onlara danmak.
Yolculuk veya baka bir sebeple arkadandan ayrlrken ona ved etmek, ona dua
etmek ve dua istemek.
Abdest alrken, elbiseyi giyerken, yerken ve ierken misvak kullanrken, mescide ve
her mbrek yere girerken, srme srerken, trnak keserken, byklarn dzeltirken,
koltuk altn ve ba tra ederken, namaz bitirip selm verirken, msfeha ederken,
heldan ve hamamdan karken sadan balamak.
Yeme ve ime dabna riyet etmek, onlar terk etmemek. Mesel yemee
balarken Besmele ekmek sretiyle, Allah telnn ismi ile balamak. Yemekten sonra
da; Elhamdlillah diyerek, Allah telya ihsn ettii nimetten ve onunla kendisini
doyurduundan dolay hamd ve kr vazfesini yerine getirmek.
Fazletli ilere devam edip, irkin olan eylerden uzak durmak. Fazletli eyler,
insann sadetine vesle olan ve dnen de beenilen eylerdir.
Kurn- kermi tecvide uygun olarak gzel ses ile okumak. Mansn dnmek,
okunan Kurn- kermi dinlemek.
Dima abdestli olmak, abdesti, artlarna ve edeblerine uygun olarak almak.
Namazlarn ilk vakitlerinde klmak, vakitlerinden sonraya tembellik ve geveklik ile zarur
bir mazeret olmadan geciktirmemek. Cuma ve bayram namazlar iin snnet olan gusl
abdesti almak. ki rekat namaz ile de olsa geceyi ibdetle ihy etmek. Misvak kullanmak,
yoksa parmaklar ile bunu yapmak.
Zekt aktan, nfile olan sadakay gizli vermek. Verilen sadakay fakirin bana
kakmamak. Sadaka vermekte akrabalara, komulara ve takv sahiplerine ncelik
vermek.
lim renmek. nce en mhim olanlar renmek. Allah telya ok hamd ve
krde bulunmak.
Reslullah efendimize, dier peygamberlere aleyhimsselm, Reslullah
efendimizin line, eshbna ve Ona tbi olanlara salt selm okumak. Eshb- Kirmdan
birisinin ismi erfi geince; radyallah anh, byk limlerden birisinin ismi geince;
rahmetullahi aleyh demek.
Uyurken, uyand zaman, yerken, ierken, yola karken, hastalk srasnda ve
namazlarn peinden, bolluk zamnnda ve yamur yaarken okunacak dualar okumak.
Mslmanlara dua etmek. Mhim ilerde ve gnlerde ok dua etmek.
limlere ve slihlere ikrmda bulunmak. Onlara hrmet etmek, onlara eziyet
etmemek, sknt vermemek ve onlara dmanlktan ok saknmak.
Dinen yasaklanan ilerden uzak durmak. Mesel; gybet, nemme, insanlarn
arasnda bozgunculuk yapmak, yalan sylemek, yalanc hidlik yapmak, insana veya
hayvana lanet etmek, mmine ve llere svmek, iftir etmek, kt, irkin ve bo eyler
sylemek, bidatleri yaymak, birbirine buz etmek, akraba ve dostlar ile alkay kesmek,
hased etmek, kin tutmak, bakalarnn ayblarn aratrmak, kendisine ulaan bir
haberden dolay, mslman kardei hakknda s-i zan beslemek, mslman hakr ve
aa grmek, bakasnn bana gelen bel ve musbetten dolay sevinmek, hle ve
hakszlk yapmak, gnden fazla dargn durmak, kleye, hanmna, ocuuna ve
hayvana eziyet etmek, bakasnn hakkn inkr etmek, yetimin maln yemek, dne
uymayan alverite bulunmak, insanlarn mallarn haksz yere yemek, iki imek,
yabanc kadn ve kzlara bakmak, erkeklerin kadnlara, kadnlarn da erkeklere benzemesi
gibi ilerden dima uzak durmak.
Bir kimse, slih kimselere benzedii, onlarn ahlk ile ahlkland zaman, birok
fideler elde eder. Bunlardan bazlar unlardr: 1- Allah tel o kimseden rz olur. 2Allah telnn rahmetine kavuur. 3- O kimsenin, bizzat kendisi, oluk-ocuu,
akrablar ve komular muhfaza olunur. 4- Allah tel o kimseyi, kendisine itat
etmesi hussunda muvaffak klar. 5- Slih evlad sebebiyle ana-babalar ve akrablar
kabirlerinde sevindirilir. nk hayatta olanlarn amelleri, kabirde bulunan, vefat etmi
olan akrablarna arzedilir. 6- Kymet, slih kimseler zerine kopmaz. Allah tel onlara
kabirde ve sratta yardmc olur. Kabirde iken Cennet bahelerinden bir bahede olurlar.
Kabir fitnesinden muhafaza olunurlar. Dnyda iken iledikleri slih ameller, onlar kabirde
mdfaa eder. 7- Slih kimseler, dnyda Allah tely tanmak, hrette ise Allah
telnn cemlini, hibir gzn grmedii hibir kulan iitmedii ve hibir kalbe
gelmeyen eyleri grmekle mkfatlandrlrlar. 8- Slih kimselere benzemek, onlarn
yaptklarn yapmak, kiiye, dnyda da, hrette de eref ve kymet kazandrr. 9Slihlere benzeyen kimse, Cennette kendilerine benzedii o slih kimselerle beraber olur.
10- Slih kimselerin zerinde bulunduu, ikmet ettii, oturup dolat yerler, onlarla
iftihar eder, vnr. Onlar vefat ettiklerinde bu yerler ok zlrler. 11- Allah tel, slih
kimselerin sevgisini insanlarn kalbine koyar. 12- Allah tel slih kimselere dnyda iyi
iler yapmak nasb eder. hrette ise onlar Cennetine koyar. 13- Slih kimseler; Firdevs
Cennetine, yksek derecelere ve tb aacna karlrlar. 14- Slih kimselerin duas
kabul olur.
Baz mhim fideler:
Allah teldan evlad, zevce, mal, binek ve ev isteyen kimse, bunlardan kendisi iin
slih ve mbrek olann istemelidir. Allah teldan her hussta afiyet dilemelidir.
brhim aleyhisselm bile, Allah teldan evlad istedii zaman; Slih evlad ver, y
Rabb! diye dua etti.
ocuklara slih kimselerin isimlerini koymaldr. irkin isimleri, gzel isimlere
evirmek snnettir.
nsan slih kimselerin yolunda gitmeli, onlara benzemeye almaldr.
Bir hceti (arzu ve dilei) olduu zaman, iki rekat namaz klp, namazdan sonra;
Reslullah efendimizin hrmetine u hcetimi gider diye Allah telya yalvarmak,
Reslullah efendimizi vesle ederek dua etmek slihlerin detlerindendir.
Bir kimse slih kimselerden olamamsa, slih kimselere dil uzatmaktan ok
saknmaldr. nk slih kimselere dil uzatmak, ldrc zehirdir. Slih kimseleri gybet
etmek, bakalarn gybet etmekten daha tehlikelidir. Onlara dmanlk, bakalarna
dmanlk gibi deildir. Beyhek, Mlik bin Dnrdan yle nakletti: Bir kimsenin
slihlerden olmay ve bir de onlara dil uzatmas, er alarak ona yeter.
Bir kimsenin slihlere yaknlk duymas, onun slihlerden olduuna delldir. Bir
kimse, kendisinde slihlere kar yaknlk ve sevgi, onlardan da kendisine bir yaknlk ve
sevgi gremezse, bunun iin zlmesi ve alamas gerekir.
Tcddn-i Sbk, mm- afiden yle nakletti: Drt ey akl arttrr: 1- Bo sz
terketmek, 2- Misvk kullanmak, 3- Slihlerle berber olmak, 4- lmi ile amel etmek.
Drt ey bedeni kuvvetlendirir: 1- Et yemek, 2- Gzel koku koklamak, 3- Gusl abdesti
almak lzm gelmedii hlde ok gusl abdesti almak, 4- Keten elbise giymek. Drt ey
bedeni zayflatr: 1- Fazla znt, 2- A iken fazla su imek, 3- ok cim etmek, 4- Fazla
eki yemek.
Slih kimseleri seven, onlarn bereketlerinden istifde eder. Bir kpek (Eshb-
kehfin kpei) slih kimseleri (Eshb- kehfi) sevdii ve onlarla berber olduu iin,
Allah tel Kurn- kermde onu, o slih kimselerle beraber bildirdi.
Kiinin, nefsini dim hor ve hakr grmesi, onu ayplamas, onu dim noksan
bilmesi slih olmann almetlerindendir.
Allah telnn peygamberlerine bel ve musbet vermesi, ayn zamanda, bel ve
musbete dr olan slih kimselere teselli vermek iindir.
Masm olmak (gnahlardan korunmu olmak), slih olmann art deildir. Bilakis
slih olmann art; gnha dmeden nce, o gnh irkin grmek, gnah olan eyden
holanmamak, gnh ilediktan sonra da, ilediinden dolay zlmek ve iledii gnah
iin tvbe etmek. Allah teldan af ve mafiret istemektir.
Eb Tlib-i Mekk, Kt-l-kulb ismindeki kitabnda yle buyurur:
Kiiyi; komular, yolculuk yapt arkadalar ve al-verite bulunduu kimseler
methederse, onun slih bir kimse olduunda phe etmeyin. Ticretle uramak, alp
kazanmak, slih olmaya mni deildir. Bilakis tcir ve sanatkrlar, ilerinde Allah
teldan korkar, haramlardan ve phelilerden saknrsa, namazlarn klar, zektn verir,
orucunu tutarsa slihlerdendirler.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

El-Kevkib-s-sire mukaddimesi
NEV:
Osmanllar zamnnda yetien, asrnn allmesi ve res--uaras (irler resi)
saylan fazlet ve hikmet shibi limlerden. akyk- Numniyye zeylinin mellifi olan
At Efendinin babasdr. smi Yahydr. Nev diye hret bulmutur. Babas Halvetiyye
yolunun ileri gelenlerinden Pr Alidir. Yahy bin Ali Nevnin dedesi Nash Efendi,
Ankaradan gelip Malkaraya yerleen, Hoca Keml isminde bir ztn oludur. 940 (m.
1533) senesinde bugnk Tekirda iline bal Malkarada dodu. 1007 (m. 1599)
senesinde stanbulda vefat etti. Kabri, stanbulda eyh Vef Cmii bahesinde, eyh
abn Efendinin kabrinin yanndadr.
Nev, ilk tahslini babasnn yannda grdkten sonra, 957 (m. 1550) senesinde
stanbula gelip, medrese tahsline balad. lk nce Karamanl Ahmed Efendi ve onun
kardei olan Mehmed Efendiden ilim tahsl etti. Sahn- semn Medresesi mderrislerinden
olan Karamanl Mehmed Efendiden ok istifde etti. Hocas Mehmed Efendi, 962 (m.
1555) senesinde Edirne Byezdiyye Medresesine tayin olununca, Nev de onunla
beraber gitti. 971 (m. 1563)de stanbul Sleymniye Medresesine nakledilince,
hocasyla birlikte tekrar stanbula dnd. Onun yannda mlzim (stajyer) olarak alt.
Bu arada babasnn telkiniyle tasavvufa ynelen Nev, ilk nce Sekrn Bli Efendi,
daha sonra Kurt Mehmed Efendinin sohbetinde bulundu. Son olarak eyh abn
Efendiye talebe olup feyz ald ve tasavvufta kemle erdi.
Zhir ve btn ilimlerde yksek dereceye ulatktan sonra, ilk olarak 973 (m. 1566)
senesinde Gelibolu Balaban Paa ve Gelibolu Mesih Paa medreselerinde mderris olarak
vazfelendirildi. 979 (m. 1572) senesinde stanbulda ah Kulu Medresesi, 982 (m.
1574)de Murd Paa Medresesi, 988 (m. 1580)de Cafer Aa Medresesi, 991 (m.
1583)de de Mihrimh Sultan Medresesinde mderris olarak vazfelendirildi. 995 (m.
1587)de Sahn- semn medreselerinden narl Medresesi mderrisliine terf ettirildi.
998 (m. 1590) senesinde Badad kadlna tayin edildiyse de, ksa bir mddet sonra,
Sultan nc Murd Hn tarafndan ehzde Mustafann muallimliine getirildi. Daha
sonra da ehzde Byezd, Osman ve Abdullahn da muallimi olarak vazfelendirildi.
Sultan nc Murd Hnn ihsn ve iltiftlarna kavutu. Nev bu vazfede nc
Murd Hnn vefatna kadar kald. Sultan nc Murd Hn, Nevye ok iltift ve sayg
gsterirdi. ehzde hocalarnn bayramlarda huzra kabul edildii zaman, pdihlarn
ayaa kalkmas Osmanl geleneinde olmad hlde, Nev geldii zaman ayaa kalkarak
sayg gsterirdi. Bazan onunla babaa sohbet eder, karlkl iirler sylerlerdi. Sultan
nc Murd Hnn vefatndan sonra pdih olan nc Mehmed Hn zamnnda,
ehzde hocal vazfesinden alnd. Nev, emekli olarak stanbulda bulunup; ibdet,
tat ve zikrle megul iken vefat etti.
Yahy bin Ali Nev Efendi; lim, fzl, tevzu ve gzel ahlk shibi, devlet ve
hkmet erkn tarafndan sevilen, grlerine dima bavurulan, ileri grl ve keskin
zek shibi bir zt idi. Pdihdan gelen hediye ve ihsnlardan bakasn kabul etmezdi.
Kadlk (hkimlik) hizmetinin mesliyetine vkf olduu iin, bu vazfeye getirilmekten
kanrd. Hatt Badad kadlna tayini iin emir yazlrken alam, ehzde hocalna
tayin edildii haberini duyunca, sevinip secdeye kapanmt. Pdihtan gelen, hediyeleri
ve alm olduu bol maa fakir fukaraya hediye olarak datrd. Vefat ettii zaman mal
ve serveti kmad iin, cenze masraflar pdih tarafndan denmi idi.
Dnyya nem vermez, haramlardan ve phelilerden iddetle kanr, Allah
telnn emirlerini yerine getirmekte ok titiz davranrd. lm stnl yannda,
tasavvufda ve marifet derecelerinde de yksek idi.
Ayn ada yaam olan, Sultn--uar diye bilinen Bk Efendiden sonra,
zamnnn irleri arasnda en yksei idi. Nev, iirlerini sde, klfetsiz yazan, edeb
sanatlara fazla nem vermeyen hisli, ili, Allah ak ve evki ile dolu bir irdir. Hikmetli
ve tasavvuf mhiyette iirleri oktur. Nitekim bu hussu;
Bu sde nazm, ehl-i sany beenmese,
Nev ne gam, bizim szmz ikanedir
beytiyle kendisi de tasdk etmitir.
Eserleri: Yahy bin Ali Nev Efendi; kelm, tasavvuf, akid, fkh, mantk ilimlerine
dir otuzu akn kymetli eser yazmtr. Bu kymetli eserlerinin bazlar unlardr: 1Fuss-l-hikem tercmesi, 2- Hads-i Erban tercmesi: 977 (m. 1569) senesinde
Geliboluda Mesih Paa Medresesi mderrisi iken yazd manzm tercmedir. 3- Hiye-i
Evil-i Mevkf, 4- erhu Risle-i kudsiyye li Molla Fenr, 5- Muhassal-l-Kelm f ilm-ilkelm, 6- Tehft-l-felsife ve Heykil-n-Nr hiyeleri, 7- Nevy- Uak, 8- Risle-i
kelm- nefs, 9- Risle-i ilmiyye, 10- Tercme-i Akid, 11- Risle-i mantk, 12- erh-i d
beyt-i mesnev, 13- Gevher-i Rz, 14- Sre-i Mlk tefsri, 15- Risle f ilm-il-mnzara,
16- Hce Cihnn mnetnn tercmesi, 17- Netyic-l-fnn: Trih, hikmet, siyset,
heyet, astronomi, kelm, usl, hlf, tefsr, tasavvuf, ry tabiri, tb, tevhd, nahiv, sarf,
iir, lgat, hat (yaz sanat) fkh ilimlerinden bahseden Trke bir eserdir. 18- Hasb-i hl:
lh akn cezbelerinden bahseden manzm bir eserdir. 19- Mnzara-i Tt ve zg, 20Dvn: inde, giriten sonra 13 kasde, 5 Terci-i bend, 1 murabba, 2 tahmis, 421 gazel
ve eitli iirler vardr. 21- sgc erhi, 22- Fezil-l-vzer ve Hasil-l-mer, 23Taliktn alet-Telvh vel-Hdye vel-Mifth, 24- erh-ut talm vel-mteallim, 25Risletn fil-fark- beyn-el-Eariyye vel-Mturdiyye.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 419-420
Tezkiret--uar; cild-2, sh. 1008
Esmi; sh. 329
NEV-ZDE AT:
Osmanllar dneminde yetien trihi ve Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi
Muhammed Atullahtr. At diye hret bulmutur. Osmanl lim ve irlerinden Nev
diye mehr olan Yahy bin Pr Ali bin Nashun oludur. Bu yzden Nev-zde diye de
bilinir. 991 (m. 1583)de stanbulda dodu. 1044 (m. 1634) senesinde stanbulda vefat
etti. Vef Cmii bahesinde, babasnn yanna defnedildi.
Kk yandan itibren ilim tahsline ynelip, ilk tahslini babasndan aldktan
sonra, Kf-zde Feyzullah Efendiden ilim rendi. Ah-zde Abdlhalm Efendiden de akl
ve nakl ilimleri tahsl edip, yksek ilm dereceye ulat. 1014 (m. 1605) senesinde
stanbul Canbziye Medresesi mderrisliine tayin edildi. 1017 (m. 1608) senesinde
medreseden ayrlp kadlk mesleine geti ve Lofa kadlna tayin edildi. 1019 (m.
1610) senesinde Babaeski kadlna nakledildi. Daha sonra srasyla; Varna, Rusuk,
Silistre, Tekfur Da, Hezargrand, Trnova, Trhala, Manastr ve skp kadlklarnda
bulundu. 1044 (m. 1635) senesinde bu vazfeden alnp stanbula dnd. Ksa bir mddet
sonra vefat etti.
Nev-zde Atullah Efendi, lim ve fzl bir zt olup, evliynn byklerinden
skdarl Azz Mahmd Hdy hazretlerinden mnev feyz ald. Atullah Efendi, gler
yzl, ho sohbet idi. Kadlk yapt mddet iinde, doruluk ve adletle hkmetmi idi.
Allah telnn emirlerinin yaplmas ve yasaklarndan saknlmas hussunda, ok dikkatli
ve titiz idi. Atullah Efendi, fkh ve trihde ihtisas shibi idi. airlii de bulunan Atnin,
birok kymetli eserleri vardr. Bu eserlerinin bazlar unlardr.
1- Hadik-l-hakyk f tekmilet-i-akyik: Eserlerinin en nemlisi ve mehr

olandr. Kanun Sultan Sleymn Hndan, yaad zamana kadar yetien, ulem ve
meyhn hl tercmelerinden meydana gelen bir eserdir. Takpr-zdenin
balangcndan itibren Osmanl ulem ve meyhnn hl tercmelerini anlatan akyk Numniyye f ulem-id-devlet-il-Osmniyye adl eserinin, Edirneli Mecd Efendi
tarafndan yazlan Trke tercmesinin zeylidir. Takpr-zdenin brakt yerden
balamtr. akyik zeyli diye de bilinen bu eserini, skp kadl yapt sralarda
tamamlamtr. 2- El-Kavl-l-Hasen f cevb-il-kavl li-men: Fkh ilmine dir Araba olarak
yazd bu eseri, onun ilm kudretini gsterir. 3- Dvn: eyhlislm Yahy Efendiye ithaf
etmi olduu bu eserinde; kasde, gazel ve dier nazm trlerinde iirleri vardr. 4Hamse: Sknme, Nefhat-l-ezhr, Sohbet-l-ebhr, Hefthuvn ve Hilyet-l-efkr adl
be manzm eserden meydana gelmitir. Ummiyetle tasavvuf ve nashat niteliinde
iirler mevcttur. 5- Mnet: Sekiz mektuptan ibrettir. 6- Fetv-i Atiyye.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

NKSR-ZDE (Muhammed bin Mustafa):

Osmanl devri lim ve irlerinden. smi, Muhammed bin Mustafa olup, yine Osmanl
limlerinden Niksr Mustafa Efendinin olu ve Sahn- semn mderrislerinden
Muhammed elebinin birderidir. Niksr-zde Muhammed Efendi diye tannmtr.
Birderi mderris Muhammed Efendi de, Niksr-zde Muhammed Efendi diye tannmtr.
945 (m. 1538) senesinde babas Badat kads iken dodu. 1025 (m. 1616) senesi
Ramazn- erf aynn onbeinci gn, tn hastalndan stanbulda vefat etti.
Edirnekap dnda, babasnn yannda medfndur.
lim tahsline aabeyi Muhammed Efendiden okuyarak balayan Niksr-zde,
ayrca, Hisl, Kyn elebi, emeci-zde ve h Efendi gibi limlerden de ilim rendi.
lim tahsli esnasnda baka eylerle megul olmayp, btn gayreti ile alarak arzu
ettii ilimleri tamamen rendi.
lim tahslini tamamladktan sonra pdih fermn ile; Varna, Silistre ve Trnova
kazalarnda kadlk yapt. 990 (m. 1582) senesinde umnuya kad tayin edildi.
1005 (m. 1596) senesinde skdarda bulunan Muhammed Paa Medresesine
mderris oldu. Ayn sene iinde Edirnekap medreselerine naklolundu. sene sonra
Sahn- semn medreselerinden birine, bir sene sonra da Selanik kadlna tayin oldu.
Daha sonra Bursa Yeniehir kadlna tayin olundu ise de kabul etmedi.
1011 (m. 1602) senesi Muharrem aynda tekrar Sahn- semn medreselerinden
birinde mderris olarak vazifelendirildi. Ayn sene Ramazan aynda, Edirnede bulunan
Sultan Selm Medresesine tayin olundu. Daha deiik vazfelerde de bulunduktan sonra,
1025 (m. 1616) senesinde vefat etti.
Molla Muhammed ok nktedn, ho sohbet bir zt idi. Gayet mtevz idi. Bykle
byk, kkle kk olurdu. Kendini kimseden stn grmezdi. Fakirler ve ihtiy
sahipleri ile de ilgilenir, herkesin gnln ve sevgisini kazanrd. Szleri gyet kibar, gnl
alc idi. Niksr mahlasyla yazd iirleri vardr.
1) akyik- Numniyye zeyli (At); sh. 584
NMETULLAH GEYLN:
Evliynn byklerinden. smi, Nimetullah bin Abdullah bin Muhyiddndir.
Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin soyundandr. 972 (m. 1564) senesinde Hindistanda
dodu. 1046 (m. 1636) senesinde Mekke-i mkerremede vefat etti.
Nimetullah Geyln, gzel hasletleri ve vasflar kendisinde toplamt. ok
kermetleri grld. 1014 (m. 1605) senesinde Mekke-i mkerremeye gitti. Birka sene
Mescid-i haramdan ayrlmad. Bu mddet ierisinde hi konumad. Sonra, ab- mir
denilen mahallede ikmet etti. Orada evlendi. Mekke-i mkerreme ve Medne-i

mnevvereliler arasnda sevilip saylrd. Kermetlerini ve iyi hllerini gren byk limler
onu medhettiler. Allme Ali bin Eb Bekr, onu ven kasde de yazd.
Nimetullah Geyln, Aynt adl eserin shibi eyh Eb Bekr bin Slim Balevden
tasavvuf yolunu rendi. Balangta riyzetle megul oldu. Birka ay, bir maarada
yalnz bana kald. Maaradan kt zaman ilim ve marifetler konumaya balad. ok
kermetleri grld. Allme brhim Dehhn, onun kermetlerini bir eserde toplamaya
balamt. Fakat bunu kimseye sylememiti. Bu srada Nimetullah Geyln, Allme
brhim Dehhnn yanna gitti ve; Ey brhim: nsann yamur damlalarn saymas
mmkn m? diye sordu, brhim Dehhn; Hayr, mmkn deil dedi. Bunun zerine
Nimetullah Geyln; te bizim kermetlerimiz de byledir buyurdu. O zaman brhim
Dehhn byle bir eseri hazrlamaktan vazgeti.
Birgn Nimetullah Geyln, makam ve mevk shibi birisinin yanna gitmiti. Orada,
Mekke-i mkerreme limlerinden eyh Ferrh da bulunuyordu. Nimetullah Geyln ieri
girince, eyh Ferrh derhal ayaa kalkp hrmette bulundu. Makam ve mevk shibi ahs
ise, Allah telnn sevgili kullarndan olan bu zt kmseyerek, ona kar gereken
sayg ve hrmeti gstermedi. Nimetullah Geyln, o kibirli ahsn yanndan ayrlnca, o
ahs humma hastalna yakaland. Bunun zerine makam ve mevk shibi olan o ahs
hatsn anlayarak, eyh Ferrhu, Nimetullah Geylnye gnderdi. Onun vastasyla zr
dileyip af taleb etti. O zaman Nimetullah Geyln; Ondaki o kibir hli gidip tevzu shibi
oluncaya kadar, gn humma hastal onda devam edecek dedi. Nitekim, humma
hastal gn devam etti. Hummadan dolay ok peran oldu. Yapt iten dolay
piman oldu ve tvbe etti. O hdiseden sonra herkese kar tevzu ile davranmaya
balad.
Orta hlli tccrlardan birisi, Nimetullah Geylnnin giyecek ve benzeri ihtiylarn
temin ederdi. Nimetullah Geyln, birgn o tcirin yanna giderek, ne kadar borcu
biriktiini sordu. Tcir, elli dirhem borcu olduunu syledi. Nimetullah Geyln; stersen,
sana o elli dirhemi vereyim, istersen o elli dirhemi benden alma, biz de buna karlk
sana, ellibin dirhem veririz dedi. Tccr; Siz bilirsiniz dedi. Nimetullah Geyln, tcire;
Yalnz elli dirhemi benden almamak hussunda gnln rz m? dedi. Tcir, Evet, rz
dedi. Nimetullah Geyln; O zaman git, gvendiin birisi ile bana bu elli dirhemi
balayp balamayacan hussunda istire et dedi. O tccr da gidip halas ile
istire etti. Halas onu ok severdi. Halasna, Nimetullah Geylnnin sylediklerini
anlatt. Halas o elli dirhemi, Nimetullah Geylnden almamasn tavsiye etti. Sonra tcir,
Nimetullah Geylnnin yanna gelerek; Efendim, o elli dirhemi gnl rzs ile size
braktm dedi. O zaman Nimetullah Geyln tcire; O hlde git biz sana vadimizi yerine
getiririz dedi. ok gemeden, tcir ok para kazand. Ellibin dirhemden fazlasna sahip
oldu.
Nimetullah Geyln, devlet ileri gelenlerinden birisinin yanna gitti. Haksz yere ceza
gren bir garbin affedilmesini taleb etti. Fakat o yetkili onun bu isteini kabul etmedi.
Oradan knca, Nimetullah Geyln; O bizim bu isteimizi kabul etmedi. Kendisi yakn
zamanda falanca yerde cezasn grr dedi. ok gemeden, Msrdan gelen askerler, o
ahs ve kardeini yakalayp, Nimetullah Geyln hazretlerinin dedii yerde astlar.
Bulunduu ehrin vlisi birisine kzp; Bu ehirde durma hemen ayrl diye haber
gnderdi. Ayrlmas iin sekiz gn de mhlet vermiti. O ahs da Nimetullah Geylnye
gelip hlini arz eyledi. Nimetullah Geyln vliye haber gnderip, o ahs affetmesini
istedi. Fakat vli, Nimetullah Geylnnin bu isteini kabul etmedi. Nimetullah Geyln bir
mddet sustuktan sonra vlinin ehirden karmak istedii zta; Bu ehirden sen
kmayacaksn, fakat o kacaktr dedi. Vli iki- gn sonra vazifeden alnd ve ehirden
karld. Yerine bakas tayin edildi.
Evliynn byklerinden Hasen Acm yle anlatt: Babam, Nimetullah Geylnye;
ocuklarmn alk ekmesinden korkuyorum dedi. Nimetullah Geyln de; ocuklarn
inallah alk ekmezler buyurdu. Elhamdlillah sknt ve meakkat olacak bir alk
ekmedik.
NANCI-ZDE MEHMED EFEND:

Trih ve Hanef mezhebi fkh limi. smi, Mehmed bin Ahmed bin Ramazandr.
Babas, Ramazan-zde Nianc-zde Ahmed Efendidir. Mehmed Kuds Efendi, bunun
kardeidir. 962 (m. 1555) senesinde dodu. 1031 (m. 1622) senesinde stanbulda vefat
edip, Edirnekap dnda Emr Buhr Tekkesi bahesine defnedildi.
eitli medreselerde ilim tahsl ettikten sonra, Hoca-i sultn eyhlislm Hoca
Sadeddn Efendiden iczet (diploma) ald. lk def, Ba brhim Medresesine, 993 (m.
1585) senesinde Eyyb Sultanda Cezr Ksm Paa Medresesine, 999 (m. 1591)da
Siyavu Paada Fatma Sultan Medresesine, 1002 (m. 1593) senesinde Sahn- semn
medreselerinden birine, iki sene sonra da tayin edildii Sultan Selm Medresesini
istememesi zerine, Badat kadlna tayin edildi. ki sene bu vazfede kaldktan sonra
stanbula arld. ki sene sonra Yeniehir kadlna tayin edildi. Bir sene sonra bu
vazfeden ayrld. 1012 (m. 1603) senesinde skdar kads oldu. Bir sene sonra bu
vazfeden alnd. 1013 (m. 1604) senesinde yeniden skdar kads oldu. 1020 (m. 1611)
senesinde Haleb kadlna, 1021 (m. 1612) senesinde Badad kadlna tayin edildi.
1022 (m. 1613) senesinde bu vazfeden ayrlp, stanbula dnd. 1026 (m. 1617)
senesinde tekrar Haleb kadlna, 1027 (m. 1618) senesinde Mekke-i mkerreme
kadlna, 1031 (m. 1621) senesinde Edirne kadlna tayin edildiyse de, mr vefa
etmeyip yolda vefat eyledi.
Mderrisliinde ilim retmek, kadlnda adlet datp, insanlarn huzr iinde
yaamalar iin almakla megul olan Nianc-zde Mehmed Efendi, resm vazfeden
uzak kald yllarda, kitap yazmakla megul oldu. Mirt- kinat adl eserinde
mahlktn yaradlndan, Kanun Sultan Sleymn Hnn vefatna kadar geen hdiseler
hakknda bilgi verdi. Birok limin eserlerinden toplayarak yazd eserini sekiz ksma
ayrd. eitli kitaplara hiyeler yazp, dzeltmeler yapan Mehmed Efendi, elebi Sultan
Mehmed Hn tarafndan idm edilen eyh Bedreddnin sapk fikirlerini ihtiv eden,
Cmi-i fsuleyn adl kitabn bozuk taraflarna, doru cevaplar yazd. Meydana gelen bu
esere, Nr-l-ayn f slh- Cmi il-fsuleyn adn verdi. Bu eserlerinden baka; Husll-merm min usl-l-imm, Siyer-l-enbiy-il-zm vel-hulef-il-kirm esseltn-ilkuddm, El-Fetvy Rmiyye, Mirt-l-eyym f mirkat-il-ilm, Maksad-l-mme min
mesned-il-cimine adl kitaplar da bilinen eserleri arasndadr.
Nianc-zde Mehmed Efendinin Mirt- kinat kitab hakknda, byk lim Seyyid
Abdlhakm-i Arvs hazretleri; Mirt- kinat isimli bir kitap vardr. Bilhassa ikinci ksm,
Reslullahtan (sallallahu aleyhi ve sellem) itibren ok hotur buyururlard.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
Fezleke (Ktib elebi); cild-2, sh. 29

Ayne-i zuref (Cemleddn Efendi); sh. 28
zh-l-meknn; cild-2, sh. 157
Mirt- kinat, stanbul 1258, ikinci ksm sh. 229
NH BN MUSTAFA:
Hanef mezhebi limlerinden. smi, Nh bin Mustafa Rmdir. Konyada dodu.
Doum trihi bilinmemektedir. 1070 (m. 1660) senesinde Msrda vefat etti. Karfet-lkbr kabristanna defnedildi. Sonradan kabri zerine byk kubbeli bir trbe yapld.
Nh bin Mustfa, Anadoludan gelip Msra yerlemitir. Tahslini Msrda yapt.
Tefsr, fkh, usl, kelm ve baka ilimlerde stn dereceye ykseldi. hreti her yere
yayld. Btn fazletleri kendisinde toplam olup, gzel ahlk shibi bir zt idi.
Nh bin Mustafa, Msrn birok yerlerini dolat. lim, slih, vel ztlarla grt.
Fkh ilmini, eyhlislm Ali bin Gnim Makdisnin yetitirdii byk lim Abdlkerm
Ssden, hads ilmini, Msr Muhaddisi diye anlan viz Muhammed Hiczden rendi.
Tasavvuf bilgilerinde de stn bir dereceye ykseldi. czet ald. Halvet yolunun
byklerinden oldu. Tasavvufta hocas, rifi-billah Hasen bin Ali bin Ahmed bin brhim
Halvetdir.
Nh bin Mustafa ok kymetli eserler yazd. Bunlardan bazlar unlardr: 1- Eref-lmeslik fil-mensik, 2- El-Blgat-l-mtercim fil-lga, 3- Tuhfet-z-zkirin, 4- Ed-Drrl-mnazzam f menkb-il-mm-il-azam, 5- Ref-z-znn an hakkat-it-tn, 6Zbdet-l-kelm f m yahtc ileyh-il-hss vel-mm fil-akid, 7- Es-Seyf-l-mcrim, 8Es-Saltr-Rabbniyye, 9- kd-l-Mercn, 10- Umdet-r-rgbn, 11- Feth-l-cell, 12- ElFevid-s-seniyye, 13- El-Fevid-l-mhimme, 14- El-Kavl-l-Ezher, 15- El-Kavl-d-dl
al hayt-il-Hdr, 16- El-Kelm-l-mesbk, 17- El-Kelimt--erfe f tenzh-il-mm-
Eb Hanfe, 18- El-Lmat f hiri zuhr-il-Cumati, 19- Mrid-l-Hd, 20- Matla-l-Bedr
f fedili leylet-l-Kadr, 21- Netic-n-nazar.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Kef-z-znn; cild-1, sh. 253, cild-2, sh. 1199, 1302, 1362
zh-ul-meknn; cild-1, sh. 87, 451, cild-2, sh. 110, 207, 375
NR MUHAMMED PTN:
Evliynn byklerinden. smi, Nr Muhammed Ptn olup, doum ve vefat trihleri
kat olarak bilinmemektedir. Onbirinci asrn ortalarnda vefat etti.
Rivyet edilir ki: Nr Muhammed, nceleri zhir ilimleri tahsl etmekle megul idi.
Zhir ilimlerdeki tahslini tamamladktan sonra, tasavvuf yolunda da ilerlemek arzusu
kalbine dp, bu akla yanmaya balad. Derdine derman bulmak iin yollara dp,
kendini Rabbine kavuturacak bir yol gsterici aramaya koyuldu. Hindistann ok
ehirlerini dolat. ok kimselerin hizmetlerinde bulundu ise de hibirinden maksadna
kavuamad. Nihyet bahtnn dizginleri onu, bedeni yerde, rhu ok ykseklerde bulunan
Hce Muhammed Bk-billahn yksek kapsna gtrd. O yksek huzrdan kalb zikrini
ald. Daha sonra hazret-i Hce, onun terbiye ve yetimesini mm- Rabbn hazretlerine
havale etti.
Rivyet edilir ki: eyh Nr Muhammedin tasavvuf yoluna giriinin ilk zamanlarnda,
mm- Rabbn hazretleri Dehliye terf etmilerdi. Hce Hsmeddn Ahmed ve dier
baz ztlar, mm- Rabbn hazretlerinden, Avrif-l-merif kitabndan okumalarn rica
eylediler. mm- Rabbn hazretleri de kabul buyurup, okumaya baladlar. Mevlana Thir
Lhor ve eyh Nr Muhammed de dinliyenler arasnda idiler. Ders esnasnda bu ikisinin
kalbine yle bir dnce geldi: Hazret-i mm, dinliyenlerden bazlarnn hllerine dikkat
etmeden anlatyor. Ders esnasnda yksek hakkatlerden ve ince bilgilerden anlatmyor.
Sdece okuyor. O hlde bizim onlarn huzrunda bu kitab dinlememizde ne fayda vardr?
Okunanlar zten biliyoruz. mm- Rabbn hazretleri, onlarn dncelerini kermetiyle
anlad ve byle dnmelerine zlp: u iki kiiyi meclisimizden karn. Hatt
Frzbd (Dehli) kalesinin dna atn! dedi. Bu ikisi gnlerce darlarda dolatlar. Hce
Hsmeddnin efat etmesi iin her akam gelirler, kale kapsnn etrfnda dolanp
dururlard. Nihyet Hce Hsmeddn Ahmed (k.s.) onlara yardm etmek istedi. mm-
Rabbn hazretleri; Braknz. Onlarn nefsi aldatcdr buyurdular. Hce Hsmeddn
(k.s.) arzetti ki: Efendim! Frzbd Mescidinin altnda bulunan baz hcre ve odalar
pislik ierisindedir. Eer emrederseniz, ikisi gelsin oralar temizlesinler. Hem nefsleri krlr.
Hem de hizmet etmi olurlar. mm- Rabbn hazretleri Hce Hsmeddnin (k.s.) bu
szn kabul buyurup, bu iki gen geldiler ve o temizlik iini yaptlar. Bundan sonra
hazret-i mm bunlara ltuf ve efkatle mumele etti. Onlarn eski hlleri kalmad. Beyt:
Slikin kalbi hasta, rehber akll doktor,
Canlanmay, doktorun szn tutana sor.
Bu hdiseden sonra, eski itirz hllerinin hepsini kalbinden skp atan Nr

Muhammed, tam bir zevk, evk, acz ve itatle mm- Rabbn hazretlerinin huzrunda
bulundu. Nr Muhammed, ok nasbli ve pek bahtiyr idi. nk yaratlnda bulunan
temizlik ve ykseklik sebebiyle, hazret-i mmn huzrunda huss hizmette bulunanlar
arasna girdi. Abdest suyunu ve misvk hazrlamak gibi hizmetlerle ereflendi. Kendine
lyk hllere ve yce makamlara kavutu. Sekiz-dokuz sene gibi uzun mddet, mm-
Rabbn hazretlerinin, huzr, sohbet ve hizmetlerinde yetiip, mnev makamlar aarak,
daha yksek mertebelere, ok stn hllere, insanlar mnev olarak terbiye edip
yetitirme derecelerine kavutu. yle oldu ki, mm- Rabbn hazretleri bu yksek
talebesi iin; eyh Nr, ricl-i gaybdendir, baka bir def da; eyh Nr Muhammed
szmz tuttu buyurmulardr. Ona iczet ve hilfet verdi. Hindistann byk
ehirlerinden olan Ptneye gnderdi.
Emre uyarak Ptneye giden Nr Muhammedin hli, yaps, tabiat, inziv ve
yalnzlktan holand iin, tenhlarda kendi hlinde kald ve insanlarla grmekten
ekindi. Onun bu hli, mm- Rabbn hazretlerinin kulana gidince, bu bykler
yolunun ess olan sohbetten kamamas cbettiini bildirmek iin gnderdii iki mektup
yledir:
Allah telya hamd olsun. Onun setii, sevdii kullarna selm olsun. Ey akll
kardeim! Allah telnn emirlerini yapmak ve yasaklarndan kamak lzm olduu gibi,
insanlarn haklarn demek ve onlarla iyi geinmek de lzmdr. Allah telnn
emirlerini byk bilmek ve Onun yarattklarna acmak lzmdr. hads-i erfi, bu
iki hakk yerine getirmenin lzm olduunu gstermektedir. Bu iki hakdan yalnz birini
gzetmek kusur olur. Bir btnn bir paras, onun hepsi demek deildir. Bundan
anlalyor ki, insanlardan gelen skntlara katlanmak lzmdr. Onlarla iyi geinmek
vcibdir. Kzmak iyi olmaz. Sert davranmak yakmaz. Beyt:
Seviyorum diyenin, gzel olsa da pek,
Nazll brakp, naz ekmesi gerek.
Sohbette ok bulunmutunuz. Vaz ve nashatleri ok dinlemitiniz. Onun iin sz
uzatmyorum. Birka kelime ile ksa kesiyorum. Allah tel bizi ve sizi slmiyetin doru
yolunda bulundursun. mn. (1. cild, 170. mektup)
Allah telya hamd olsun. Onun setii kullarna selm olsun. Kardeimiz eyh
Nr Muhammed bu fakirleri yle unuttu ki, bir selmla, bir haberle bile
hatrlamamaktadr. Bir keye ekilip uzlet etmek istiyordunuz. Ona kavutunuz. Fakat
yle sohbetler vardr ki, uzletten daha kymetlidir. veys-i Karnyi (rahmetullahi
aleyhleyh) dnnz. Uzlet etmek istedi. Bunun iin insanlarn en iyisi olan Resl
aleyhisselmn sohbetine kavuamad. Sohbetin ykselttii derecelere eriemedi.
Tabinden oldu. Birinci derecede olmaktan ikinci dereceye dt.
Allah telnn ltfu ve ihsn ile hergn bir baka sohbet olmaktadr. Hads-i
erfte: ki gn bir olan aldanmtr. buyuruldu. Size ve doru yolda olanlara ve
Muhammed Mustafnn (sallallahu aleyhi ve sellem) izinde bulunanlara selm olsun! (1.
cild, 270. mektup)
Hocasnn bu iret ve emirlerine uyarak ehrin kenarnda bulunan Knk suyu
sahilinde bir yer seen Nr Muhammed, orada samanlardan ve dallardan bir kulbe yapt.
oluk-ocuu ile o kulbeye tanp, kanat ve tevekkl zere yaad. Kulbesinin
yannda ayn ekilde bir de mescid bina edip, sdk talebelere ilim ve feyz vermekle
megul oldu. O beldede ve civarda bulunan insanlarn ona olan itikd ve ballklar
kuvvetlendi. Yolu gzel, yetitirmesi kolay oldu. Talebelerini yksek makamlara
kavuturdu. Dnyya, dnyala ve dny ehline zerre kadar nem vermedi. Kimseden
birey almayp, gnl ve kanat zengini olarak yaad.
Hadart-l-Kuds isimli mehr eserin shibi olan Bedreddn-i Serhend (k.s.) yle
anlatr: Bu fakr daha mm- Rabbnnin (k.s.) huzrlarna ilk gittiimde, eyh Nr
iczet alp Ptneye gitmiti. Hazret-i mmn byk oullar Muhammed Sdk
hazretlerinin 1025 (m. 1616) senesinde vefat etmesinden sonra Serhende geldi. Yannda
ve huzrunda bulundum. Nefsinden son derece kurtulmu, fen, yokluk denizine dalm
olup, alnndan yokluk eserleri damlyordu. Kendini yle setrederdi ki, grenler sanki Elif-
by bile bilmiyor ve bu bykler yolundan hi nasb almam zannederlerdi. Ben bazan

sohbetlerinde bulunurdum. Sohbetinde bulunanlara yaknlk gsterir, ibdet ve tata
tevik ederdi.
mm- Rabbn hazretlerinin eyh Nr Muhammede (k.s.) yazdklar bir mektup:
Allah telya hamd olsun. Onun setii kullarna selm olsun! erefli mektbunuz
geldi. Hllerinizin hep deimekte olduunu yazyorsunuz. Biliniz ki, Allah tel, lemin
iinde olmad gibi, lemin dnda da deildir. lemden ayr olmad gibi lem ile bitiik
de deildir. Allah tel vardr. Fakat, ierde, darda, bitiik ve ayr deildir. Allah tely
byle bilmeli, byle aramal ve byle bulmaldr. Eer, pek az da olsa, byle birey
anlalrsa, zllere, grntlere saplanld anlalr. Allah tely, hibir eye benzemez,
hi anlalamaz olarak aramaldr. O makma, hi anlalamayacak bir ekilde kavumaa
almaldr. Bu byk nimete ancak byk limin sohbeti ile kavuulabilir. Sylemekle,
yazmakla anlatlamaz ve anlalamaz. Vazifenizi yapmaa alnz! Bulumamza kadar
hllerinizi yaznz! Selm ederim. (2. cild, 34. mektup)
1)
2)
3)
4)
Berekt- Ahmediyye; sh. 351

Mektbt- mm- Rabbn
RAMAZAN MAHF:
Anadoluda yetien evliynn byklerinden. smi Ramazandr. 949 (m. 1542)
senesinde Afyonda dodu. 1025 (m. 1616) senesinde stanbulda vefat etti. Koca
Mustafa Paa civrndaki derghnda hazrlanan bir yere defnedildi.
Ramazan Mahfi, akl ve nakl ilimleri tahsl ettikten sonra, tasavvuf yoluna girdi.
eyh Ksm elebiden tasavvuf yolunun inceliklerini rendi. 994 (m. 1586) senesinde
stanbula gitti. Koca Mustafa Paa civrnda, Bezistn Hce Hsrev Beyin yaptrd
dergha eyh olarak tayin edildi. Mahf mahlasndan da anlald zere gizlilik yoluna
meylettiinden, zamnnda hlleri mehr olmamtr. Bu yzden geni bir hl tercmesi
yoktur.
Snbl Efendinin, Ramazan Efendi hakknda gsterdii kermet yle anlatlr:
Ramazan Efendinin derghnn olduu yer nceleri bahe idi. Birgn Snbl Efendi
buradan geerken, derghn bulunduu yerde oturarak; Buradan tevhd kokusu geliyor
buyurdu. Hlbuki Ramazan Efendi daha domamt. Fakat daha sonra stanbula gelen
Ramazan Efendi buraya gelip yerleti ve insanlara doru yolu gsterdi.
Ramazan Efendi, hilm ve vekr shibi olup, ilh muhabbet shiblerinin hrmet ve
itibrna mazhar oldu. Ry tabirinde ok derin bilgilere sahipti. Zamnn vezrlerinden
Mahmd Paa, Ramazan Efendiye bal olanlardan idi. Vezrlii brakarak, tasavvufa
ynelip, bu ball devam ettirmek istiyordu. Birgn Sadr- azam Yemii Hasen
Paann elinden kap, Ramazan Efendiye snmt. Sadr- azam onun, Ramazan
Efendinin derghnda gizlendiini renince, adam gnderip, onu oradan almalarn
emretti. Fakat Ramazan Efendi, Mahmd Paay teslim etmedi. Birgn Sadr- azam
bizzat kendisi gelip, vezri teslim almak isteyince, Ramazan Efendi; Bizim derghmzda
paa yoktur. Cmlesi dervitir, isterseniz gelsinler, grnz, hangisi Mahmd Paa ise
alnz dedikten sonra, dervileri ard. Mahmd Paa onlarn arasnda aba giymi olarak
bulunuyordu. Hasen Paa onu bu hlde grnce, ite budur demeye gc yetmedi ve
oradan ayrlp gitti.
Ramazan Mahfnin trbesinde bulunan levhadaki beytlerden birisi yledir:
Nefsi alk ve susuzluk atei ile yakmasndan;
Ramazn- Mahf diye tesmiye olunmu yn.
SAFR (Abdlkdir bin Mustafa):
amda yetien afi mezhebi fkh limlerinden, smi, Abdlkdir bin Mustafadr.
Safr diye mehr olmutur. 1010 (m. 1601) senesinde, bugnk rdnde bulunan
Safriyye denilen yerde dodu. 1081 (m. 1670) senesinde amda vefat etti. Bb-ssagr Kabristannda defnedildi.
Kk yandan itibren amda ilim tahsline balayp, emsddn el-Meydn ve
baka limlerden ilim rendi. Sonra Msra gidip; Burhneddn el-Lekn, Ebl-Abbs elMukr, eyh Muhammed bin en-Nalb el-Beyrt gibi limlerden ilim tahsl etti. lim
rendii hocalarndan nakiller yaparak bir risle yazd. Bu rislede en ok bn-i
Nakbden nakillerde bulundu. Daha sonra ama dnp ilim retmeye balad. Burada
pekok kimseye faydal oldu. Daha sonra stanbula gelip bir mddet kald. Sonra tekrar
ama dnd. amda yerleip, Belhiyye Medresesi ve Erefiyye Dr-l-hadsinde
haytnn sonuna kadar ilim retip, pekok lim yetitirdi. Ayrca Umeyye Cmiinde de
afi mezhebinin ileri gelen kimselerine ders okuttu. lim, fzl, Allah telnn emirlerine
sk bal, haramlardan ve phelilerden iddetle saknan Takyyddn bin emseddn esSeyyid el-Hasen, onun yannda ve hizmetinde iki sene kalp, ondan ilim renen ve
istifde eden kimselerdendir. Ahmed bin Muhammed es-Safd, Zeynddn bin Ahmed elBasrav ve baka birok kimse onun tedris halkasndan yetimiti.
afi mezhebi fkh limlerinden olan Abdlkdir Safr; fkh, tefsr, hads, usl,
nahiv ve daha birok ilimlerde, derin ilim ve yksek ihtisas shibi idi. Meseleleri inceliine
aratrp tetkik ederdi. Zamnnn fazletli ztlarndan biriydi. Asrnn btn limleri onun
ilm stnl ve yksek fazleti hussunda ittifk etmilerdir. Allah telnn dinine son
derece bal, haramlardan ve phelilerden kanr, emnete riyet ederdi. lim retimi
dnda, insanlardan mmkn olduu kadar uzak kalrd. Bana gelen btn skntlara
sabreden gzel ahlk shibi bir ztt. Birok konuda yazd kymetli risleleri vardr.
1) Hulsat-l-eser; cild-2, sh. 366-368
SLH GLB:
Hindistan evliysnn byklerinden. smi, Mevln Muhammed Slih Glbidir.
Doum trihi bilinmemektedir. 1038 (m. 1628) senesinde Hindistanda vefat etti. Krklk,
fakirlik ve gurbet (garblik) shibi olup, devaml susmay tercih edenlerden idi.
Slih Glb (rahmetullahi aleyhleyh) kendisi yle anlatr: Bykler yoluna girmek
arzusu kalbimde hsl olunca, civarmzda bulunan limlerin ouna gittim. Talebe olmak
istedim. Fakat hibirisinden bir cezbe hsl olmad. Nihyet Akra beldesinde bir cmide
mm- Rabbn hazretlerini grnce, grdm anda kalbimde o byk zta kar
ekilme, iddetli arzu ve cezbe zhir oldu. Ellerine sarlp dua ve tevecchlerini taleb
ettim. Daha sonra evlerine gidip bana bu yolun essn talim etmelerini (retmelerini)
rica ettim. Kabul ettiler. Bir mddet o derghta hizmet etmekle, o yksek kapnn
hizmetileri arasnda bulunmakla ereflendim. O sene Ramazn- erf aynda mm-
Rabbn hazretleri itikfa ekildiler. Bu itikfta leen ve ibrik tutmak hizmeti bana
verilmiti. Bir gece ellerini ykadktan sonra, artan suyu, bir kenara ekilerek tamamen
itim. Bu itiim su, beni mest eden bir erbet oldu ve bu suyu ier imez hlimde bir
alma meydana geldi.
Bundan sonra mm- Rabbnnin (k.s.) tevecch ve inyetleri bereketiyle ksa
zamanda yetierek kemle gelen Mevln Slihe, bu yksek yolu bakalarna anlatmak
ve onlarn da bu yolda yetiip, ilerlemelerine vesle olmak iin, hocas tarafndan iczet
verildi. Bu yolda bulunmak ve ilerlemek arzusunda olan birok talebeye ilim ve feyz sat.
Muhammed Him-i Kem (rahmetullahi aleyhleyh) buyurdu ki: Mevlnnn
marifetlerini ve yksekliklerini, mm- Rabbnnin (k.s.) mbrek dilinden deflarca
iittim. Birgn; Mevln Slih, bu yolun yksekliklerinden, sfatlarn seyrinden ve
tecelllerinden byk pay almtr. buyurdu.
Mevln Muhammed Slih, mm- Rabbnye (k.s.) yazd bir mektbunda diyor
ki: O mukaddes makmn sprgecilerinin en aas olan Muhammed Slih, o kapnn
hizmetilerine arz ederim ki, bu garb zerre, o makmn klelerinin sadakasna kavuarak,
muhlislerinize ihsn buyurduunuz hller iindeyim. Hep tecelllerle ereflenmekteyim.
Her tecellde, baka bir fen hsl olmaktadr. Bir tecellde, bundan baka tecell olmaz
sanyorum. Bu sonsuz tecelllerden anlalyor ki, isimlerde ve sfatlarda ayr ayr seyr edip
ilerlemek nasb olmaktadr. Byle ayr ayr tecelllerle, bu yolda ilerlemek pek g
olacaktr. O hakk kapnza snarak, bu hibireye yaramyan beceriksizi, alak olan
yerinden kaldrdnz, byle erefli hllere ulatrdnz ve bu alan hatrna, hayaline

bile gelmeyen nimetlere kavuturduunuz gibi, ltuf ve ihsn buyurarak, huss bir
tevecchnz ile bu yolun sonuna ulatrmanz, noksanlktan, yolda kalmaktan
kurtarmanz, kendi muradlarndan, isteklerinden vazgeerek, Allah telnn rzsndan
baka hibir ey sylememek, yapmamak ve dnmemek sadetine kavuturmanz,
yalvarrm. Arayanlarn zledii o yksek tevecchnz ve ihsnnz olmadka, bunlara
kavumak imknszdr. Ucu buca olmayan, o merhamet derynzdan bu fakire birka
damla serpmekle ereflendireceinizi md ediyorum. Bunlar yazmak, bunlar istemek,
bu alak iin ok yersiz olduunu dnyorum. Bu garbi, doru olarak, size lyk olarak
sevebilmekle ereflendiriniz. nsan, btn sadetlere, btn yksekliklere kavuduracak,
ancak, sizi byle sevebilmekdir. Allah tel, sizin yetitirme, ykseltme glgenizi btn
insanlarn balar stnden ayrmasn! mn.
Mevln Slih, mm- Rabbn hazretlerinin hergn ve hergece yapt ibdetleri ve
vazfeleri, mbrek oullarnn iret ve emrleri zerine, toplam ve yazmdr. Bu
yazlarnn bir yerinde diyor ki: bdetlerinin, vazfelerinin hepsini yapmaklm iin izin
vermelerini rica ettim. Yaplacak, uyulacak i, yalnz Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) yaptklardr. Bunlar renip, hepsini yapmaa almal buyurdu. Efendim sizin
her hareketiniz, her iiniz, o insanlarn ve cinnin en ykseinin ileri gibidir dedim. Evet
yledir. Fakat, her yapacanz iyi dnnz! Snnete uygun olan her sz, her ii
yapnz. Uygun olmayan yapmaynz buyurdu.
mm- Rabbn hazretlerinin, bu yksek talebesine yazdklar bir mektbu:
Allah telya hamd olsun. Onun setii kullarna selm olsun!
Kymetli kardeim, Mevln Muhammed Slih! Biliniz ki, sevilen ey, sevenin
gznde, hatt aslnda, her zaman ve her hlinde sevgilidir, incitirse de sevilir, iyilik
ederse de sevilir. Sevmek nimeti ile ereflenenlerin, sevmenin tadn alanlarn ou,
sevgilinin iyiliklerine kavuunca, sevgileri artar. Yhud incitmesinde de, iyiliinde de,
sevgileri deimez. Hlbuki, sevenler iinde pek az vardr ki, sevgilinin incitmesi,
sevgilerini arttrr. Bu en kymetli nimete kavumak iin, sevgiliye hsn-i zan etmek
lzmdr. Hatt, sevgili, ban, sevenin boazna dayasa ve her uzvunu para para
etse, seven bunun kendi iin hayrl olduunu bilmeli, bunu byk iyilik ve sadet
grmelidir. te, byle hsn-i zan ele geerse, sevgilinin hibir hareketi irkin gelmez ve
Muhabbet-i ztyye ile ereflenir. Arada hibir sfat, hibir nisbet, hibir itibr olmakszn,
yalnz Zt- ilhiyyeyi sevmek, Habb-i Rabbillemne (sallallahu aleyhi ve sellem)
mahsustur. Byle sevmekle ereflenenlere, sevgilinin verdii elemler, iyiliklerinden daha
ok lezzet verir ve ferahlandrr. Sanyorum ki, bu makam, rz makmndan daha
stndr. nk rz makmnda olan, sevgilinin yapt elemi irkin grmez. Bu
makamda ise, elemden lezzet almaktadr. Mahbbun cefs arttka, sevenin ferah ve
sevinci artmaktadr. Bu ikisi birbirine benzer mi? Sevgili, sevenin gznde, belki aslnda,
her zaman her hlde sevgili olduu iin sevenin gznde, belki aslnda mahbb olur. Her
zaman ve her hareketinde medhedilir, hamdolunur. Seven, onun elemini de, nimetini de,
hep medheder. Bunun iin, sdk klarn; Elhamdlillah! Rabbillemn al kll-i hl
demeleri doru olur. Skntl ve neeli zamanlarnda hep hamd eden, hmidlerden olur.
Hamd etmenin kretmekten daha kymetli olmasnn sebebi belki de budur. nk
kretmekde, sevgilinin nimetleri gz nndedir ki, sfatlarndan, hatt ilerinden
meydana gelmektedir. Hamd ederken ise, sevgilinin hsn-i cemli, yan kendisi gz
nndedir. Yan zt da, sfatlar da, ileri de, nimetleri de elem vermesi de, hep
sevilmekte, metholunmaktadr. nk, Allah telnn verdii elemler, nimetleri gibi
gzeldir. Grlyor ki hamd, sen etmenin, vmenin en stn eklidir ve hsn-i cemli,
en toplu olarak gstermektedir. Sevin hlinde de, sknt hlinde de hamd edilmektedir.
kr ise, nimet zamanlarnda olup, devaml deildir. Nimet kalmaynca, ihsn bitince,
kr de kalmaz.
Sul: Baz mektuplarda, rz derecesinin, sevmekden ve sevgi derecesinden stn
olduunu bildirmitiniz. imdi ise, sevmek makmnn rz derecesinden stn olduunu
sylyorsunuz. Bu iki sz arasn bulmak nasl olur?
Cevap: imdi bildirdiimiz muhabbet makm, o mektuplarda yazm olduumuz
muhabbet makmndan bakadr. O sevgide, az da olsa, ok da olsa, baka ballklar ve
grler de vardr. O sevgiye de her ne kadar muhabbet-i ztyye diyorlar ve yalnz
kendisini sevmekdir biliyorlar ise de, yalnz zta, kendine sevgi deildir. nk, o sevgi
makmnda bulunan ballklardan baka eyler de grmekten kurtulamyor. Bu makamda
ise, hibir ballk, hibir baka gr yoktur. Baz mektuplarda, rz makmnn stnde,
ancak, Peygamberlerin sonuncusuna (sallallahu aleyhi ve sellem) yol vardr. Baka kimse
buradan ileri geemez demidik. Hereyin dorusunu, zn, Allah tel bilir.
unu bilmelidir ki, herhangi bireyin, zhire (nefse, bedene) irkin gelmesi,
btnnn, kalbin beenmemesi demek olmaz. Grnde ac olmas, hakkatte tatl
olmasna mni olmaz. nk, olgun olan bir rifin eklini, grnn, herkes gibi
brakmlardr. nsanlk sfatlarn, ondan almamlardr. Bylece, onun kemlini,
bakalarnn gznden rtmlerdir. Dnynn, tecrbe, imtihan yeri olmasn
salamlardr. Doru yolda olan ile yoldan kan, birbirine karmakta, benzemektedir.
Kmil olan rifin, grn ve ekli yannda, ii ve z tpk bir insann, zerindeki
elbisesine ball gibidir. nsann kymeti yannda, elbisenin ne kymeti vardr? Onun
sretinin, hakkati yanndaki kymeti de byledir. Chiller, rifin sretini, da gibi grr.
Kendi hakkatsiz, zsz sretleri, grnleri gibi sanr. Bunun iin, bu bykleri inkr
eder, inanmazlar. Bunlardan istifde edemez, mahrm kalrlar. Allah tel, doru yolda
gidenlere ve Muhammed Mustafnn (sallallahu aleyhi ve sellem) izine yapanlara
selmet versin! mn. (ikinci cild, otuznc mektup)
Baka bir mektup:
Tasavvuf konaklarn gemek, hakk mna kavumak iindir. Hakk mna
kavumak iin, nce nefsin itminan hsl etmesi lzmdr. Nefs mutmeinne olmadka,
kurtulu olamaz. Nefsin mutmeinne olmas da, kalbin onu kontrol ve idre etmesi ile olur.
Kalbin nefsi idre edebilmesi iin, baka eylerle megul olmamas ve Allah teldan
baka hibireye ball kalmamas lzmdr. Kalbin, hibireye ball kalmadnn
almeti, ireti vardr. Bu da, msivy unutmasdr. yle unutmaldr ki, Allah teldan
baka herhangi bireyi kl ucu kadar dnrse, msivdan kurtulmam olur. (Msiv;
btn mahlklar demektir.) Kalbi msivdan selmet bulmu, kurtulmu olana mjdeler
olsun! Kalbin selmet bulmas ve bylece nefsin itminana kavumas iin, ok almaldr.
Bu, Allah telnn yle bir nimetidir ki, bunu dilediine verir. Allah tel, byk ihsn
shibidir. Vesselm. (Birinci cild, yzaltmbirinci mektup)
1)
2)
3)
4)
Mektbt- mm- Rabbn

SLM EBR:
Hads ve afi mezhebi fkh limi. smi, Slim bin Hasendir. Nisbeti ebrdir.
Doum trihi bilinmemektedir. Msrda ikmet edip, 1019 (m. 1610) senesi Zilhicce
aynn onyedisinde Cumartesi gn orada vefat etti. Vefatnn 1018 (m. 1609) senesi
olduu da rivyet edilmitir.
Zamnnn byk limlerinden idi. Fkh ilmini emsddn Reml ve asrnn dier
byk limlerinden rendi. Nreddn Zeyydnin yannda birka sene ilimle megul oldu.
Onun yannda ilmini tamamlad. Zeyydnin en nde gelen talebelerinden idi. Zeyydyi
ok severdi. ebri, Zeyydnin talebelerine, dersten nce, okuyacaklar dersi anlatrd.
Bylece talebeler derse hazr olarak Zeyydnin huzruna giderlerdi. Slim ebr, fkh
ilminde ok mhirdi. Meseleleri herkesin anlyabilecei ekilde ok iyi anlatrd. Usl ve
fr bilgilerine vkf olduundan, fkh ilminde tam mtehasss idi. Evliynn
byklerinden olup, ok kermetleri grlmtr.
Rivyet edilir ki, Slim ebrinin talebelerinden Nreddn Ali ebrmels isminde
bir zt, birgn mm- Gazl hazretlerinin hy kitabndan Gurr bahsini mtla
ediyordu. Orada ilim sahiplerinden bazlarnn, ilimlerine gvenerek ve ilimlerinin
kendilerini kurtaracan zannederek aldandklarn, kendini beenmeye, kibre ve gurra
kapldklarn, bylece felkete srklendiklerini okuyunca birden ok duyguland.
Kendisinin de o tehlikelere dmesinden ok korktu. imdiye kadar rendiklerim bana
yeter dncesiyle ilim renmeyi brakp, devaml olarak, Kurn- kerm okumakla, oru
tutmakla, srf ibdet ve tat yapmakla megul olmaya karar verdi. Artk Slim ebrden
okumayacakt. Ertesi gn derse gitmeyecekti. Fakat hocas derste gremeyince merak

edip sorar, veya yanna gelir diye srf hatrn gzetmek iin derse gitti. Fakat, o gnk
dersi mtla etmemi idi. Ders esnasnda hep susuyor, derse itirk etmiyor, hep
hyda okuduu yeri dnyordu.
Ders esnasnda Slim ebr de, onun bu hlini anlamt. Bir ara ona; Y Ali! Sana
ne oldu. Bugn ok suskunsun dedi. O da; Efendim, bu gnk dersi mtla etmedim
dedi. Slim ebr onun hlini kermet olarak anlad ve mm- Gazlnin eserlerini
sayarak; Y Ali! mm- Gazl, Mstesf, Vecz gibi u u u eserleri telf etmedi mi?
dedi. Ali ebrmels; Evet efendim dedi. Bunun zerine Slim ebr, Anlalyor ki,
sen hyadan Gurr bahsini okumusun ve o sana ok tesr etmi. lim ile megul
olmamak cbetseydi, mm- Gazl hazretleri ilimle bu kadar megul olur ve bu kadar
eser yazar myd? Sen ilim taleb et! Gcn yettii kadar Allah teldan kork. eitli
tehlikelere, kibre, gurra dmekten Ona sn. mid olunur ki, Allah tel seni ihls
shibi kullarndan eyler dedi.
Ali ebrmels diyor ki: Hocamn bu szleri bana ok tesr etti. Ben nceki
dncelerimden vazgetim. lim renmeye devam ettim. Vakitlerim hocamdan
okuduum ve okuyacam dersleri mtlaa etmekle geiyordu.
Slim ebr hazretleri vefatna kadar ilim neretmekten ayrlmad. Herkes onu
takdr eder, yapt hizmetlere gpta ile bakard. Vefat ettii zaman cenze namaz
Cmiul-Ezherde klnd. Namazn hocas Nreddn Zeyyd (rahmetullahi aleyhleyh)
kldrd.
Slim ebrnin, mm- Nevevnin Erban isimli eserine bir hiyesi vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
Cmiu kermt-il-evliy; cild-2, sh. 20

SARI ABDULLAH EFEND:

Akl ve nakl ilimlerde lim. Tasavvuf ehli olup, Bayrmiyye yolundandr. Babas,
Kuzey-bat Afrika ehzdelerinden, Seyyid Mehmed bin Abdullah (brhim) Efendi idi.
stanbula gelerek Sultan Ahmed devri sadrzamlarndan olan, Halil Paann aabeyi
Rumeli beylerbeyi Mehmed Paann kz ile evlenmi, bu izdivatan da, 992 (m. 1584)
senesinde Abdullah Efendi dnyya gelmiti. Abdullah Efendi Abd mahlas ve Sar
lakabyla mehr oldu. 1071 (m. 1660) senesinde stanbulda vefat edip, Topkapdan
Maltepeye giden yolun kenarnda, set stne defnedildi.
Kk yatan itibren ilim ve fazlet sahiplerinin arasnda bulunan Abdullah Efendi,
Sadr- azam Hall Paann himyesinde byd. Zamnn mehr limlerinin ilimlerinden
istifde etti. Daha kk yalarda iken tasavvuf erbbyla grmeye balad. 14-15
yalarnda iken, Melm eyhi Hac Ali Rm (dris Muhtef) ile grt. Osman Emr
Efendi, Yakb Helv Dede, Ramazan Efendi ve Merkez Efendi hulefsndan Necmddn
Hasen Efendi gibi zamnn mehr tasavvuf byklerinin sohbetlerinde bulundu. Hmisi
Hall Paann tavsiyesi ile Azz Mahmd Hdy hazretleriyle grp ondan feyz ald. Bu
arada Erzurum taraflarna da bir seyahatte bulundu. Dede mer Ren hazretlerinin
talebelerinin halfelerinden, Hac eyh ile grt. Hall Paann yannda eitli yerlere
gitti. Gittii yerlerin lim ve evliysndan ders ve feyz alp, ilmini ykseltmek iin gayret
sarfeyledi. Hall Paann divitdrln yapt. Hall Paa, 1025 (m. 1616) senesinde sadr-
azam olunca, ark serdarl verilerek dou seferine kt. Hall Paann bu birinci
seferine ve ikinci sadr- azamlnda, Abaza Paa gailesini ortadan kaldrmak iin tayin
edildii ikinci ark seferine, Abdullah Efendi de katld. Bu son sefere tezkireci olarak
katlan Abdullah Efendi, sefer esnasnda 1037 (m. 1627) senesinde vefat eden Mehmed
Efendi yerine ordu niancs oldu. Hall Paann 1040 (m. 1630) senesinde vefat
etmesiyle hmisini kaybeden Abdullah Efendi, kendisini tamamen ilim ve ibdete verdi.
Bir mddet resm vazfelerden uzaklat. 1047 (m. 1637) senesinde res-l-kttb
kaymakamlna tayin edildi. Sultan Drdnc Murd Hnn maiyyetinde Badad seferine
katld. smil Efendinin ehdeti zerine res-l-kttbla getirildi. Sefer dnnde bu
vazfeden alnp, bir sene sonra res-l-kttb kaymakaml verildi. 1050 (m. 1640)
senesinde Anadolu muhsebecilii ve bir ay sonra da Cizye muhsebecilii verildi. 1060
(m. 1650) ylnda Piyade mukbeleciliine (Asker kayt ve yoklama ileri), 1065 (m.
1655) senesinde Mensh muktaaclna getirildi. Bu vazfede iken 1069 (m. 1658) da
memriyetten ekildi. Bundan sonra vefatna kadar Koca Mustafa Paa dergh yanndaki
evinde kitap yazmak ve ibdet etmekle vakit geirdi.
mr boyunca devletine hizmet, ilim ve ibdetle megul olan Sar Abdullah
Efendinin eitli tasavvuf bykleriyle mnsebeti olmu, kendi eserinde; aslen Bayram,
merebce Celvet, terbiyece Mevlev olduunu belirtmitir. Bayramlerden; drs Muhtef
ve talebesi Hac Kabaden ve onun da talebesi Beir Aadan feyz ald. Celvetlerden Azz
Mahmd Hdy ve Mevlevlerden Mesnev rihi smil Ankaravnin feyzinden istifde
etti.
limdeki stnl yannda hat sanatnda da std olan Sar Abdullah Efendinin,
res-l-kttb iken yazd, Abdlmecd Sivs derghnn vakfiyesi, sanattaki
stnlnn isbtdr.
Resm ve huss ilerinden arta kalan zamanlarnda zihnini dinlendirmek arzusuyla
iek yetitiren Sar Abdullah Efendi, yedi eit yeni tr Zerrin lle yetitirerek, Sultan
brhimin Ser-kfeci (iekibalk) bertna mazhar olmutur.
Net Ahmed Dede ve ir evr gibi pek ok talebe yetitiren ve birok kymetli
eserin shibi olan Sar Abdullah Efendinin en mehr eseri, Mevlana Celleddn-i
Rmnin Mesnevsine yapt; Cevhir-i bevhir-i Mesnev adndaki Trke erhidir.
Eser stanbulda baslmtr.
Abdullah Efendinin ikinci mehr eseri; Semert-l-fud fil-mebdei vel-med adl
Trke eseridir. Eserde ilk peygamber ve ilk insan hazret-i demden (aleyhisselm)
bugne, geen baz hdiseler, tasavvuf ve tasavvuf bykleri hakknda malmt
verilmektedir.
Ayrca; Sultan Drdnc Mehmed Hna takdim ettii nashatnme tarzndaki
Nashat-l-mlk tergben li-hasen-is-slk, Muhyiddn-i Arab hazretlerinin kermetleri
ve Ftht- Mekkiyyesinin aklamas mahiyetindeki Mirt-l-asfiy f sft-
melmiyyet-il-ahfiy, Osmanl pdihlarnn eitli yazlarn, nincl zamnnda Sar
Abdullah Efendinin bizzat kaleme ald yazlar ve yabanc hkmdrlara gnderilen
mektuplar toplad Tevkt- seltin-i Osmniyye adl Dstr-l-in kitab ile Ricll-gayb Meslek-l-uk, Cevher-l-bidye ve drret-n-nihye, Tercme-i meksdl-ayniyye ve Tedbr-n-neeteyn ve slah-un-nushateyn adl eserleri mehrdur.
Sar Abdullah Efendi, feriz bilgilerini ihtiv eden, Cevheret-l-bidye adl eserinin
sonunda, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek Eshbndan
(rahmetullahi aleyhnhm) Bedir Savana katlanlarn fazletlerini anlatmakta, tek tek
isimlerini kaydetmekte ve yle buyurmaktadr. Bedir Eshb, Cennetle mjdelenen on
sahbden sonra, Sahbe-i Kirmn en fazletlileridir. Onlarn menkbeleri ve isimlerinin
fazletleri mehrdur. Saylar bir rivyette 313, dier bir rivyette 363dr. riflerden biri
yle buyurdu: Mhim ilerde onlarn isimlerini okuyarak ve yazarak tecrbe ettim,
arzularma abucak kavuturulduumu grdm. Cafer bin Abdullahdan rivyet edilmitir
ki: Btn mhim ilerde Bedir Eshbna, tevessl etmek muvaffakiyete sebeb olur.
Onlarn isimlerini zikrederek yaplan dua kabul olunur. Rahmet, bereket, gufrn, rz,
rdvn onlar zikreden kulu kaplar.
Herkim hergn onlar zikredip, Allahdan hcetini isterse, ona istedii verilir. Yalnz
herbirinin isminden nce Muhammed aleyhisselmn ve Onun (sallallahu aleyhi ve
sellem) drt halfesi; Hz. Eb Bekr, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Alinin (rahmetullahi
aleyhnhm) isimlerini zikrederse iyi olur.
Sar Abdullah Efendi, Semert-l-fud adl tasavvuf ve tasavvuf erbbndan
bahseden eserinin muhtelif sahifelerinde buyurdu ki:
Ummiyetle insanlar eittir: Hayvanlara benzeyenler, meleklere benzeyenler,
peygamberlere (aleyhisselm) benzeyenler.
nsanlardan bazlar dnyya dkn olurlar, hreti hi dnmezler. Bunlarn
kalbleri katlam, kabuk balamtr. Dny malna k olmular, hreti dnme
hssasn kaybetmilerdir. Sanki kalbleri mhrlenmitir.
Bir ksm insanlar da kfi miktarda dny ile meguldrler. Bunlar Cennete gidecek
mslmanlardr.
Bazlar da mukarrebn olup Allah telya yakn olurlar. Bunlar:Hak ve hakkat
yolunun yolculardrlar. Bunlar, Allah telnn rzsn esas alp dnyev keyf, zevk ve
lezzetlere yaklamayan mn ve vicdan sahipleridirler. Bunlar ilh tecellilere, ilh srlara
ahit olurlar, onlar mhede ederler. Bunlar yle kimselerdir ki, Allah tel yannda
dereceleri ok yksektir. Dny ile alkalarn kesmiler, yalnz hret ile ilgilenir
olmulardr. Allah telnn emri ve rzs dhilinde, insanlar ird edip doru yola davet
ederler. Allah telnn varlna ve birliine kendileri kalbden inandklar gibi, dier
insanlar da inandrmaya alrlar ve bu ilerinde muvaffak olurlar.
Baz slm limleri de insanlarn yine ksma ayrldklarn bildirmiler ve yle
snflandrmlardr:
Sermyesi dny mal olup, kazanlar gnah ve pimanlk olanlar.
Sermyeleri tat ve ibdet olup, kazanlar Cennet olanlar.
nc ksmda olanlar, Allah yolunun yolcular olup, sermyeleri Allah tely bilip
tanmak mansna gelen Marifetullah, kazanlar ise hrette Cemlullaha mazhar
olmaktr.
mm- azamdan (rahmetullahi aleyh) ders alarak fkh limi olan Dvd-i T,
birgn hocasnn huzruna varp; Ne yapaym, nasl bir ie balayaym? diye sul etti.
mm- azam hazretleri de; rendiinle amel et! Amelsiz ilim rhsuz ceset gibidir
buyurdu.
Halfe Hrn Red, mm- Mliki (rahmetullahi aleyh) artp: ocuklarm
senden ders almak isterler, sen ise gelmiyorsun! dedi. mm- Mlik hazretleri; Ey
Halfe! Siz ilmi azz ederseniz izzet bulursunuz. lmi alaltrsanz zillet grr, alalrsnz.
lim, talibin ayana gitmez, lim renmek isteyen, limin ayana gelir buyurdu.
mm- Ahmed bin Hanbele (rahmetullahi aleyh); ihls, tevekkl, rz ve
muhabbetten soruldu, o da; hls, amellerin fetlerinden hals olup, riysz olmasdr.
Tevekkl, insanolunun nasbinde Hakka itimt etmesidir. Rz, ileri Allah telya
smarlamaktr. Muhabbeti, Bir-i Hafye sorun. O hayatta iken ben muhabbetten
bahsedemem buyurdu.
Hasen-i Basr buyurdu ki: Hikmetsiz, mansz ve zararl sz sylemek bir felkettir.
Dnmeden susmak bir gaflettir. Uzlet eden selmete erer. ehvetine galip olan kurtulur.
Hasetten el eken mrvvet shibi olur. bret almadan bakmak botur, zillettir. i ile d
bir olmayan mnfktr.
Hris olan kimse topladna doyamadan, umduunu bulamadan, br dny iin
hazrlk yapamadan lr.
Hasen-i Basr hazretlerine; Falan kimse can ekiiyor dediler. Byle konumayn!
O adam yetmi senedir can ekiiyor, imdi kurtulu aryor. Ama ne vakit selmete
ereceini ancak Allah tel bilir buyurdu.
Hasen-i Basr buyurdu ki: Allah tel hakk iin sylyorum. Hibir kimse altn ve
gm ile Allah tel katnda azz olmad. Altn ve gm olmayan hibir kimse de
Allah tel katnda bu sebeple hakarete uramad.
Yk hafif olan kurtulur. Yk ar olan helk olur. Allah tel, dnyy kendilerine
verilmi bir emnet bilip, o emneti shibine teslim ederek yklerini hafifletmi olanlar
mafiret eder, kurtulua erdirir.
Akll kimse dnysnn harap olmasna aldrmaz, hretini mamr etmenin yollarn
arar. Aklsz kimse ise, hreti vrn edip, dnysn mamr eder.
Baban ile annen iin hazrladn nimetten bile mesl olursun. Ama misfirler iin
tedrik ettiin nimetten mesl olmazsn. Hele o misfirler Allah telnn dostlarndan
ise, kazancn daha ok olur.
Ey benim Allahm! Nimetine mazhar oldum, kredemedim. Bellara mbtel
kldn, sabredemedim. kretmediim iin nimetini kesecein yerde eksiltmedin bile.
Sabrszlm cezalandrmak iin bana bel vermedin. Y Rab! Bu ancak sana mahss bir
kerem ve inyetten baka birey deildir.
Habb-i Acem, ilk zamanlar faizcilik yapard. Bir Cuma gn kendisine borlu
olanlar aramaya kmt. Yolda oynayan ocuklar; Aman abuk kaalm! Habb-i Acem
geliyor, ayaklarnn tozu zerimize gelmesin! diyerek katlar. Bu hl ok zoruna gitti.
Doruca Hasen-i Basr hazretlerinin huzruna vard. Btn gnahlarndan tvbe edip,
faizcilikten vazgeti. Btn alacaklarn borlulara hell etti. Elindeki mallar da zerinde
hakk bulunanlara datmak zere yola kt. Biraz nce kendisinden kaan ocuklarn
yanndan geti. Daha yanlarna varmadan ocuklar; Habb tvbekr olmu geliyor, ona
yakn olalm da ayann tozu ile bereketlenelim diyerek birbirlerini tevik ediyorlard. Bu
hdise zerine iyice evke gelen Habb-i Acem, tellllar tutup ehirde; Kimin Habbe
borcu varsa, Habb alacandan vazgeti. Ald faizleri de geri verecektir diye ln ettirdi.
Dediini yapt. zerindeki gmleine kadar hereyini verdi. Frat nehri kysnda bir
kulbede ibdetle megul oldu. Hasen-i Basr hazretlerinin sohbetlerinden de bir an geri
durmad. mm idi. ok kermetleri grld.
Habb-i Acem hazretleri buyurdu ki: Zhir ilimler klden (szden) baka birey
deildir. Btn bilgiler ise hlden baka birey deildir.
Yannda mm- afinin bulunduu bir srada mm- Ahmed bin Hanbel, Habb-i
Acemye; Bir kimse be vakit namazndan birini klmasa ve hangisini klmadn bilmese
ne yapmas cb eder? diye sul buyurdu. Habb-i Acem; Bu gibilerin kalbi Haktan
gfildir. Cez olarak be vakit namazn hepsini kaza etmelidir buyurdu.
brhim Edhem hazretlerinin kulana gibten yle bir ses geldi: Ecel gelmeden
uyan! diyordu, brhim Edhem, kendisini unutup btn varl ile gerek matlba talip
oldu. ok riyzetler, skntlar ekti. Tac taht brakp yollara dt. Mekke-i mkerremede
Muhammed Bkr hazretleri ile grp feyz ald. brhim Edhem hazretleri buyurdu ki:
rifin almeti; hatrnn dnce ve ibret, kelimelerinin Hakka hamd--sen, amelinin
tat ve ibdet, baknn sunu kudrette (Allah telnn yarattklarnda) olmasdr. ehveti
isteyen sdk deildir.
Hak yolunu tutann kalbinden u ey kmadka, hakkat kaps almaz: 1- Her
iki dny devletini verseler sevinmemelidir. nk mevcdat ile sevinen harstir. Hars
olan ise mahrm olur. 2- Dny ve hreti elinden alsalar, buna zlmemeli, Allah
telnn muhabbeti ile olan sevinci, endieye dnmemeli, zntye evrilmemelidir. 3Halkn medhedip okamasna aldanmamaldr. Halkn medhine aldanan ihlsszdr.
Hizmetsiz, ihlssz olan da dima mahcb mevkiindedir. Hakka k olanlar yksek
himmet shibi olmaldrlar.
Znnn-i Msr hazretleri, Msr evliysnn byklerinden idi. Birok kermetleri
grld. Buyurdu ki:
En zor ey insann nefsini grmesidir.
Kul zerinde Allah telnn gadabnn almeti, fakirlie dmekten korkmaktr.
Allah tely sevmenin almeti, Onun resl Muhammed aleyhisselmn ahlkyla
ahlklanmaktr
Halkla mnsebette lzumlu olan ey, mallara tamahtan uzak olup, Allah
rzsndan baka ey dnmemektir. Bunun aksini yapanlar, Allah tely sevemez,
Allah telya k olamaz ve kendilerini Allah telya sevdiremezler.
Tvbe iki ksmdr: Birincisi, kulun Mevlsnn cezs korkusu ile tvbe etmesidir ki,
buna inbet tvbesi denir. kincisi, kulun Allah teldan utand iin tvbe etmesidir ki,
buna isticbet tvbesi denir.
Her uzvun, her organn bir tvbesi vardr. Kalbin, gnln tvbesi ehveti terke niyet
etmesidir. Gzn tvbesi, harama bakmamak, gzn yummaktr. Kulan tvbesi
bakasn ekitirmekten ve ekitirenlerden uzak olmak, onlar dinlememektir. Ayan
tvbesi, yasak edilen eylere gitmemektir. Azn tvbesi, haram yemekten kendini
alkoymak, tenasl letinin tvbesi, fuhutan uzaklamaktr.
Sdk yle kimsedir ki; dili hak sz konuur ve sevb kazandracak laf syler.
Sdk, Allah telnn klcdr. Klca kar kim durabilir? Klca kar duran iki para olur.
hlsn almeti tr: Hereyden kesilip Hakka bakmak, her iten kesilip Hakka
dnmek, her hussta Haktan medet ummak.
Dvd-i T, mm- azam Eb Hanfeden ilim renip, Fudayl bin Iyad ve brhim
bin Edhemle sohbet etti. Habb-i Acemnin elinde kemle geldi.
Abbas halfesi Hrn- Red, mm- Ysuf hazretleri ile birlikte Dvd-i Tnin
ziyretine gitti. Kapy amad. Dvd-i Tnin annesine yalvararak ricada bulundular.
Oluna gidip syledi. Dvd-i T; Benim dny ehli ile bir iim yoktur diyerek kabul
etmedi. Annesine tekrar ricada bulundular. Oluna; Olum! Sana verdiim st hakk iin
msade et diyerek efatte bulundu. Dvd-i T aresiz kabul etti. eriye girdiler.
Hrn- Redin eli Dvd-i Tinin eline dokununca; Ey halfe! Ne yumuak elin var!
Allah vere de Cehennemde yanmaya dedi. Onlara halka nasl davranmalar hussunda
nashatlerde bulundu. Halfe ve mm- Ysuf ok aladlar. Sonunda; Ey Halfe! Verdiim
nashati tutmazsan sonun ktdr, yanar kavrulursun dedi. Hrn- Red, dediklerini
tutacana sz verdi. Ved ederken ona bir kese altn verdi. Helldir, kabul et diye rica
etti. Dvd-i T; Kabul edemem, ihtiycm yok. Hell olduu kat olan miras kalan
evimi sattm. Bugne kadar onunla geindim. imdilik nafakam temin edilmitir. Bittii
zaman haytma son vermesi iin Allah telya yalvardm dedi. mm- Ysuf ayrlrken
gnlk masrafn rendi. Hesb etti. Son gn namazdan sonra mihrbda otururken;
Dvd-i T, Hakkn rahmetine kavutu deyip, evine gittiler. Gerekten de Dvd-i T
seher vakti vefat eylemiti.
Marf-i Kerh, hristiyan olan anne ve babas tarafndan bir rahibin yanna verildi.
Rahip; yaratc vardr deyince, hemen itirz edip; Allah tel birdir dedi. Papaz,
Marf-i Kerhyi dvd. O da kap, mm- Ali Rznn huzruna vararak slmiyeti kabul
etti. Sonra anne ve babas da mslman olmakla ereflendiler. Daha sonra Dvd-i T ile
grt. Feyzleri ile kemle geldi. Buyurdu ki:
licenaplk tr: 1-Vefkr olup, ona aykr harekette bulunmamak, 2vnmemek, 3- stenmeden vermek.
Allah dostu velnin almeti tr: 1- Her iinde Allah telnn rzsn dnr. 2Yalnz Allah tel ile megul olur. 3- Allah tel ile ilgili ilerinde devaml olur.
Reislie k olan ebediyyen iflah olmaz.
Srr-yi Sekat (rahmetullahi aleyhleyh) buyurdu ki: Dnyda herey fazlalktr, be
ey bunlardan mstesnadr: 1- Al giderecek kadar ekmek, 2- Susuzluu giderecek
kadar su, 3- Mahrem yerlerini rtp kapatacak kadar giyim, 4- Oturabilecek kadar bir ev,
5- hrette faydalanacak bir ii dnyda grmek.
Allah tel yolunda ilerlemek iin nefsin ayplarn grmelidir.
En byk kuvvet ve kudret nefse glib gelmektir.
Kendini slh edemeyen, bakasn slh edemez.
Dil, kalbin tercmndr.
Yz, kalbin aynasdr. Kalbde gizli olan yzden meydana kar.
yi insan, kimseye kin gtmeyen, halka eziyet etmeyen, kimseyi incitmeyen,
halktan mkfat beklemeyen kimsedir.
En kuvvetli insan, hiddetine yenilen deil hiddetini yenen kimsedir.
Kmil insan, dni, ehvetine galip gelen kimsedir.
Birgn sabr hakknda konuuyordu. Bir akrep gelip ayan soktu. Neden mni
olmadnz? diye soranlara; Sabr hakknda konuurken, sabrszlk gstermeye utandm
buyurdu.
Cneyd-i Badad (rahmetullahi aleyh), Srr-yi Sekatnin (rahmetullahi aleyh)
yeeni ve talebesi idi. Buyurdu ki:
nsan, sretle (yaayyla) insandr, sretle (grnle) deil.
Haktan gfil olmak atete olmaktan beterdir.
Allah tely bilmeyen d olmaz.
Allah sevgisiyle candan geilmeyince Mevlya eriilemez.
Hallc- Mansr evliynn byklerinden idi. Buyurdu ki:
Dnyy terk, nefsin zhddr. hreti terk, kalbin zhddr. Kendini terk ise, cann
zhddr.
Hallc- Mansra; Sabr nedir? diye sordular. O da; nsann eli ile ayan kesip,
sonra da daraacna asarlar da h bile demez buyurdu.
Evliyya kim bakarsa kem gz ile serseri,
B-basrdr, cn yoktur, ldr, deil diri.
Evliy cndr, gerektir can gz ile bakalar,
Zr kim canl kiiler cn olur mteri.
1) Cevheret-l-bidye, Millet Ktphnesi Ali Emr ksm, No: 858, vr. 21
2) Tuhfe-i hatttn; sh. 280
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
Hadkat-l-cevmi; cild-2, sh. 202

Vekyi-l-fdal, niversite Ktphnesi Trke Yazmalar No: 81, sh. 329
Semert-l-fud, stanbul 1288, muhtelif sahifeler
SAYDV:
afi mezhebi fkh ve kelm limi. smi Muhammed bin Osmandr. 995 (m. 1587)
senesinde Saydada dodu. 1065 (m. 1654) senesinde Saydada vefat etti. Bb-s-sagr
Kabristanna defnedildi.
Muhammed Saydv, ilim renmek iin memleketi olan Saydadan ayrlarak
Khireye gitti. Buradaki limlerden ilim rendi. Bir mddet Cmiul-Ezherde kald.
Btn ilimlerde yksek derecelere kavutu. smi her tarafta duyuldu. lmi ile amel eden
limlerdendi. Kmil hasletleri vard. Takvs ok olup, vera shibi idi. Ahlk ok gzeldi.
amda limler ona hrmet ederlerdi. nsanlar onun hakknda hsn-i zan shibi idiler.
Saydv 1030 (m. 1621) senesinde ama gitti. Kanevt mahallesinde ikmet etti.
Burada dersler verdi. Saydv ders vermekten bkmaz, kitap mtla etmekten
usanmazd. emsddn Meydn, Necmddn Gazz ve eyh Suudnin, Kubbet-n-Nesr
altndaki derslerinde bulundu. Mft mdnin derslerine de itirk etti.
Muhammed bin Ali Mekteb Dmek yle anlatr: 1050 (m. 1640) senesinde hacca
gittiim zaman, Mekke-i mkerremede, hads limi emsddn Muhammed Bbil ile
grtm. Bana amdaki ve Msrdaki limleri sordu. Ben de tek tek onlar anlattm. Sz
hocam Saydvye gelince, emsddn Bbil alad ve yle dedi: O bana ok ikrmda
bulundu. Ona babasndan para gelirdi. O da paralar bizlere sarf eder, bize lezzetli
yemekler yedirir, bizi dinlendirici yerlere gtrrd. Herbirimize durumumuza gre latfe
yapard. Birgn bana babasnn gnderdii ynden yaplm, siyah bir giyecei de
vermiti. Bana iyi gelmiyordu. nk yarm zr (24 cm.) noksan idi. Btn Msr
dolatm, onu tamamlyamadm. Fakat onu satp, yerine baka bir tane aldm. te imdi
onu giyiyorum. Yanmda hl kazaktan artan para duruyor.
SEYFEDDN- FRK:
Evliynn byklerinden. nsanlarn itikd, ibdet ve ahlk hussunda doruyu
renmelerini ve rendikleri bu bilgiler ile amel etmelerini salayan, insanlar Allah
telnn rzsna kavuturmak iin rehberlik eden ve kendilerine silsile-i aliyye denilen
slm limlerinin yirmibeincisidir. kinci bin ylnn mceddidi olan mm- Rabbn
hazretlerinin torunu, Urvet-l-vsk Muhammed Masm- Frknin beinci oludur.
Muhammed Masm-i Frk hazretlerinin alt olu olup, hepsi de kemle ermi Vilyet-i
hssa-i Muhammediyye ile ereflenmilerdir. Beinci olu Muhammed Seyfeddn
(rahmetullahi aleyhleyh) de tasavvuf bilgilerinin mtehasss idi. Muhyissnne ad ile
mehr oldu. 1049 (m. 1639) senesinde Serhendde dodu. 1098 (m. 1696) senesinde
yine Serhendde vefat etti. Kabri mbrek babasnn medfn bulunduu trbenin
birkayz metre gneyindeki trbededir.
Boyu uzun, yz esmer ve heybetli, gzleri byke, sakalnn iki taraf az seyrek
idi. Zhir ve btn ilimlerinde ok yksek olan Muhammed Seyfeddn-i Frk hazretlerinin
doumundan itibren byk bir zt olaca ve insanlara hidyet rehberi olaca belliydi.
Nakledilir ki: Doum zamnnda bir melek grnp; Doduu gn, ld gn ve
tekrar dirildii gn Allahn selm zerine olsun. melindeki, Meryem sresi 15.
yet-i kermeyi okuyarak mjde vermiti.
lim, irfn kayna ve kermetler shibi Seyfeddn-i Frk hazretleri, kk
yandan itibren ilme ynelip ders okuyabilecek yaa geldii zaman, Kurn- kermi
ezberledi. Sonra da amcas Muhammed Sadden akl ve nakl ilimleri tahsl edip ksa
zamanda ok eyler rendi. Zamnnn bir tanesi ve marifet derys olan babas
Muhammed Masm-i Frknin tevecch ve sohbetleriyle, Nakibendiyye yolunun usl
ve dab zere tasavvuf yolunda ilerleyip, ksa mddet iinde Vilyet-i hssa-i
Muhammediyyeye kavutu. Birok hller ve kermetler shibi oldu. nce gelenlerin ve
sonra gelenlerin olgunluk ve stnlklerini ve gzel ahlkn zerinde toplad. Mnev
derecelere kavuup, rifler semsnn ay ve limlerin batc oldu. Kendisine, ilh
haznelerin kaplar aralanp, birok ihsnlara kavutu.
Zhiren ve btnen olgunlatktan sonra yksek babasnn emriyle insanlara, Allah
telnn dnini, sevgili Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) gzel ahlkn
anlatmak ve vaktin Sultn Evrenkzb lemgr Hnn dn terbiyesi iin vazfelendirilip
Delhiye gitti.
mrnn her saatini, Emr-i bil-marf ve nehy-i anil-mnker yapmakla geiren
Seyfeddn-i Frk hazretleri, Delhiye vard zaman, ehrin kapsnda iki azgn fil ve
bunlar zabt etmeye alan iki heybetli pehlivann resimlerinin asl olduunu grd.
Sultna o resimleri indirtip yok edinceye kadar ehre girmeyeceini bildirdi.
Sultan resimleri indirtip yok ettirdi ve o zaman ehre girdi. Sultan lemgr Hn,
kendi isteiyle ve samim olarak Seyfeddn-i Frk hazretlerine talebe oldu. Onun
sohbetleriyle ereflendi. Ya ilerlemi olmasna ramen Kurn- kerm okumay renip
ezberledi. Sohbetlerinin bereketiyle Hindistanda yaylm birok bidat ve sapklk, Sultan
lemgr Hn tarafndan fermn kartlarak ortadan kaldrld ve Peygamber efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) unutulmu ve kaybolmu snnetleri ortaya karld. Dier
vezrler, vliler ve devlet adamlar da Seyfeddn-i Frk hazretlerinin sohbetleriyle
ereflenip hidyete kavutular. Ona son derece sayg duyup huzrunda ayakta dururlard.
Muhammed Seyfeddn-i Frk hazretlerinin himmet ve bereketiyle, Hindistann her
tarafnda slmiyet yaylp mslmanlar kuvvetlendi. Bidat sahipleri ve kfirler peran
olup, hibir yerde kabul grmediler. Hindistan hibir zaman byle bir devir grmemiti.
Muhammed Seyfeddn-i Frk hazretleri, Delhideki bu gelimeleri ve Sultan
lemgr Hnn sevindirici hlini babasna mektup yazarak bildirdii zaman, babas ok
sevinip dua etti.
Sultan lemgr Hn, birgn Muhammed Seyfeddn Frkyi (rahmetullahi aleyhleyh)
huss bahesine davet etti. Bu bahenin ortasnda gayet ssl bir havuz, havuzun iinde,
gzleri elmas olan, altndan yaplm balk ekilleri var idi. Sultan oturmak iin buray
semiti. Seyfeddn Frk (k.s.) buraya gelince; nce altndan yaplm bu balklar
krn buyurdu. Hepsini krp yok ettiler. Sultan; zek, kabiliyetli, tasavvuf ehline ve Allah
adamlarna kar muhabbet besledii iin, bu durumlara memnun oluyor, Allah telya
kredip; Benim saltanatm zamnnda byle evliy yetitii iin, Rabbime saysz
krler olsun diyordu.
Delhide, onun sohbet meclisleri ok bereketli ve kalabalk olurdu. Kfirler, fcirler,
fsklar dah onun sohbet meclisine gelip, yksek huzruyla ereflenince, hidyete
kavuup eski gnahlarna tvbe edip, istifar ederek geri dnerlerdi. Onun sohbeti
bereketiyle, binlerce kii hidyete ve kemle kavuup, yksek derecelere ulamt.
Derghna hergn binlerce kimse gelir feyz alrd.
Birgn ehzde Muhammed azam h, tevecchne kavumak ve sohbetiyle
ereflenmek iin Muhammed Seyfeddn hazretlerinin derghna geldi. Derghn kaps o
kadar kalabalkt ki, kalabalk arasndan zor geip huzra girebildi. Bu srada bandan
sar dp, kaftan kenara takld. Muhammed Seyfeddnin feyzli ve bereketli sohbetiyle
ereflendikten sonra babasnn yanna dnd. nsanlarn, Muhammed Seyfeddn
hazretlerine kar duyduu itiyk, arzuyu ve gsterdii rabeti anlatnca, Sultan ok
sevinip; Allah telya hamd olsun ki, benim zamnmda sultanlarn bile huzruna
zorlukla kabilecei evliy kullar yaratt diye kretti.
Muhammed Seyfeddn (rahmetullahi aleyhleyh), insanlarn haklarna ve kardelerine
kar hrmet eder, haklarn gzetirdi. Birgn ayn ehzde kendisini davet edince,
kardelerinden, yaa kendinden byk olann da beraberinde gtrmt. ehzde, bu
veli kardelerin ellerine su dkmek iin leen ve ibrii alm bekliyordu. Muhammed
Seyfeddn hazretleri ehzdenin elinden ibrii ve leeni alp, aabeyinin eline su dkt.
Sonra ibrii ehzdeye verdi. ehzde de onun eline su dkt.
Dnyy sevenler ve dnyalk isteyenlerle arkadalk etmekten ve beraber
oturmaktan iddetle kanrd. Yksek sohbet meclisinde bulunanlar onun bir an evvel
gelmesini evkle beklerlerdi. Meclisinde olanlardan birisi, Allah ismi cellini sylese,
Muhammed Seyfeddn (rahmetullahi aleyhleyh) dehete derek, kendinden geip, ku

gibi rpnrd. Gayr-i ihtiyri olarak kendilerinden pekok hller ve kermetler zuhur
ederdi.
Buyururdu ki: Alk ve mchede, hrika ve kermeti artrr. Evliynn sohbeti ise
kalbe zikri yerletirir. Snnete tbi olmay kolaylatrr. Yetecek kadar yiyiniz. Zr
yolumuzun bykleri, bu yolu vukf-u kalbiye (kalb bilgisi) devam ve sohbet zerine
kurmulardr. Zhd ve iddetli mchedenin (Nefsin istemedii eyleri yapmak) neticesi,
kermet ve tasavvuftan ibrettir. Biz bunlar iden bile saymayz. Bizim maksadmz ancak
zikre devam, Allah telnn yasaklarndan kanp emirlerine uymak, Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizin snnet-i erfine tbi olmak ve daha ok feyz ve
bereketlere kavumaktr.
Nakledilir ki: Birgn Muhammed Seyfeddn hazretlerinin meclisinde bulunan
kimselerden birisinin hatrndan; eyh ok bykleniyor diye geti. Bu durum,
Muhammed Seyfeddne (k.s.) Allah telnn yardmyla zhir olunca, ona; Benim bu
hlim, Allah telnn kibriy sfatnn tecellsidir buyurdu.
Bir baka def da, birisi onun bykln inkr etmiti. Kabul etmemiti. O gece
rysnda bir grup gece bekisi gelip onu iddetli bir ekilde dmeye baladlar ve;
Allah telnn sevgilisi olduu hlde, sen Muhammed Seyfeddn hazretlerinin
stnln inkr ediyorsun yle mi? dediler. Bu korkuyla uyanp, yaptna tvbe etti ve
onun talebeleri arasna girdi.
Czzm hastalna yakalanm olan birisi, Muhammed Seyfeddn hazretlerine gelip
if bulmas iin dua etmesini istedi. O da okuyup dua etti ve hasta iyileti.
Muhammed Seyfeddn hazretleri bindrtyz vel yetitirdi. Birok evliy ve mrid-i
kmil yetitirip, insanlarn hidayete kavumalarna vesle oldu. Seyyid Muhammed
Bedevn, yetitirdii talebelerinin en by ve kmilidir. Sekiz olu vard. kendi
huzrunda kemle geldi. Be tanesi henz kk idi. Byk olan oullar eyh
Muhammed azam, eyh Muhammed Hseyn ve eyh Muhammed uaybdr. Dier
oullar; Muhammed s, Muhammed Ms, Muhammed Kelimetullah, Muhammed
Osman ve Abdurrahmndr. Alt kz vard. Bunlar; Cennet, Habbe, Sire, ehr,
Refiunnis ve Zehrdr.
Mektbt- Seyfiyye adl bir eseri olup, iinde yzdoksan mektup vardr. Bu
kymetli eseri, olu Muhammed azam toplayp kitap hline getirmi, 1331 (m. 1913)
senesinde Hindistann Haydarbd ehrinde baslmtr. Bu Mektbtndan baz
mektuplar:
Sonsuz nimetlerin shibi Allah telya hamd olsun. Peygamberlerin efendisine
salt ve selm olsun. Allah tel hepimizi dima kendisiyle bulundursun ve msiv ile
megul olmaktan bizleri korusun. Beyt:
Allah sevgisinden baka ne varsa,
Hepsi cna zehirdir, eker dah olsa.
Allah tel sonsuz ihsnyla kendi rzasna uygun yaamamz nasb eylesin. ok
eski bir dman olan bu alak dny, ister dostu, ister dman olsun hi kimseyi kendi
hline brakmaz ve hi kimseye acmaz. En sonunda herkesi aldatarak vefszca
ebediyyen terk eder. Akll o kimsedir ki, u birka gnlk mrnde Allah telya kulluk
ederek, Onun vad ettii sonsuz sadet yolunu tutar. Beyt:
Sadet topu ortaya kondu,
Topu kapan yok, erlere noldu?
Btn hareketlerde, yemede, uyumada, konumada, ahkm- slmiyeye tam
uymal, bilhassa bu zamanda, giyinmede dikkatli olmaldr. Erkeklere ipek elbise giymek
haramdr. Adet hlini alm olan bu tehlikeye dmemek iin ok uyank olmaldr. Zikre o
kadar devam ediniz ki, Allah teldan baka hibir ey asla kalbinize gelmesin. Bu hle,
bu yolun bykleri kalbin fni olmas demilerdir.
Byklere kar tam muhabbetinizi ve hrmetinizi bildiren erefli mektbunuz geldi.

Bizleri son derece sevindirdi. Karlkl grnceye kadar hlinizi bildiren mektuplarnz
devaml gnderiniz. Gyabnzda dua ve tevecchlere sebep olacaktr. Vesselm.
(Krkbirinci mektup)
Bekra sresi 156. yet-i kermesinde melen; Ey Reslm! Belya ve
musbete sabredenlere mjdele ki, onlar bel ve musbet gelince dediler ki: Biz
haytmzda Allah telnn kuluyuz ve ldkten sonra da yine Ona dneceiz
buyuruldu. zntm nasl anlatacam ve ne yazacam bilemiyorum. Herkesin sevdii
ve Allah telnn sonsuz affna muhta, Seyyid Emr Hnn insan rperten lm
haberini iitince ne kadar elemlere gark olduumuz, ne trl gam ve skntlara
dtmz, sz ve yazya smaz. Birgn bu haber gelince, btn ev halk dayanlmaz
aclara ve hzne kapldlar. Hastalk gibi baz mniler olmasayd, bu fakr bizzat gelerek
basal dileyecektim. Bu ac yalnz sizin deil, hepimizin, btn dostlarmzn mterek
acsdr. Lkin elden ne gelir ki, hi kimse lmden kurtulamyacaktr. Enbiy
(aleyhimsselm) ve evliy (kaddesallah esrrehum) bu lm kprsnden geince
baka insanlar ne yapabilir ki? Zmer sresi 30. yet-i kermesinde melen; Ey
Reslm! Elbette sen leceksin ve Mekke mrikleri de lecektir buyuruldu. Bu
yet-i kerme szmze kat delldir. Sizin iin de bizim iin de lm hemen nmzdedir,
gelecektir. Nzit sresi 7. yet-i kermesinde melen; Kymet gn birinci sr ile
btn gkler harekete geecek, btn mahlkt yok olacak, herkes lecektir.
kinci sr ile btn mahlkt yeniden hayat bulacaktr buyuruldu. Hazret-i
mceddd-i elf-i sn (rahmetullahi aleyhleyh), mm- Nevevnin (rahmetullahi
aleyhleyh) Hilyet-l-ebrr kitabndan naklen buyurmulard ki: Abdullah bni Zbeyr
(rahmetullahi aleyh) zamnnda insanlar gn tn hastalna yakalandlar. Bu salgn
hastalkta, Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem) hizmet eden Enesin
(rahmetullahi aleyh) seksen olu ve Abdurrahmn bni Eb Bekrin (rahmetullahi aleyh)
ise krk olu vefat etmitir. nsanlarn en hayrls Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem) Eshb- kirmna (rahmetullahi aleyhnhm) yle mumele yaplnca, bizim gibi
sler hangi hesaba dhil edileceiz? Yine yksek dedemiz ve mnev rehberimiz
Mceddd-i elf-i sn (rahmetullahi aleyhleyh) hazretleri, Muhammed Sdk (rahmetullahi
aleyhleyh) amcamn tndan vefat esnasnda Mahdm-zde Kilna yazdklar mektupta
buyurmular ki: En azz olumdan ayrlk en byk musbet ve bellardandr.
Bilemiyorum ki baka bir kimseye bunun gibi bir musbet isbet etmi midir. Amma Allah
tel hazretlerinin bu musbet esnasnda, bu zayf kalbe ihsn ettii sabrlar ve krler,
Onun en byk nimetlerindendir. Allah tel hazretlerinden bu belnn mkfatn
hrette vermesini dilemeliyiz. Bir hads-i kudsde buyurulmutur ki: Ey insanolu!
Gnderdiim bel ve musbete sabredersen, ben de hrette senin iin Cennete
girmenden baka bir mkfata rz olmayacam vesselm. (Krkyedinci mektup)
Sre-i Haccn 40. yet-i kermesinde melen; Allah telnn dnine kim
yardm ederse, Allah tel da o kimseye yardm eder buyurulmaktadr.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdular ki: stihare yapan
midsizlie dmez, istire eden de pimn olmaz. Mektubunuzda yazm
olduunuz yukardaki yet-i kerme ve hads-i erf tarafmzdan okunarak anlald. Bu
fakr, dualarn kabul olduu ve fakrlerin sohbet ettii zamanlarda, afk ve enfs (iteki
ve dtaki) btn dmanlarnza glib gelmeniz ve byk zaferlere kavumanz iin
Allah telya yalvaryor ve ondan yardm diliyorum. nk Hind yarmadasnda ve Asya
ktasnda slmn kuvvetlenmesi ve yaylmas, dua ordusunun yardmyla, kazanacanz
kesin zaferlere ve neticede devletinizin glenmesine baldr.
Yardm iki ksmdr: Birinci ksm, grnen sebeplere bal klmlardr. Bu ise
yardmn sreti, zhiri ve bedeni gibidir. Zaferin madd sebebini ve zhirini tekil eden
sebep, muharebe meydanlarnda harb eden gaz ordulardr. kinci ksm ise, yardmn
mnev ksmn ve rhunu tekil eden, gzle grlmeyen dua ordulardr. Mnev ordular,
madd ordulardan daha kymetlidir ve yardmn z ve rhudur. Yardmlar, sebepleri,
fethi ve zaferi isteyip yaratan Allah teldr. Enfl sresi 10. yet-i kermesinde melen;
Yardm, yalnz Allah teldan gelmektedir buyurulmaktadr.
Dua ordusu, hakk yardm gnderen Allah tel ile yine Onun yaratt zhir
sebep olan gaz ordusu arasnda vsta ve delldir. Ayrca dualar, kazay ve bely def
eder. Hep doru syleyici Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdular ki:
Kazay hi bir ey geri eviremez. Yalnz dua geri evirebilir. Duadaki bu tesr bu
kudret, silhlarda asl yoktur. Dua ordusu grnte zayf, ciz olsa da, gaz ordusundan
daha kuvvetlidir. Ayn ekilde dua ordusu rh gibidir, gaz ordusu da madd beden gibidir.
Gaz ordusunun dua ordusuna snmasndan baka aresi yoktur. nk, rhsuz beden,
kuvvet alamaz, zaferler elde edemez. Nitekim Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem) Muhacirnin fakirlerini vesle ederek, Allah telya dua ederlerdi. Her ne kadar
bu fakr, dua ordusundan saylmaya lyk deilsem de, yalnz ismim fakir olduu iin
dualarmn kabul olma ihtimlini dnerek, dima midliyim ve devaml sizin zaferiniz
iin dua ediyorum. Hazrlandnz Dekken seferinde, Allah tel sizlere galibiyet ve
zaferler nasb eylesin. Bekra sresi 127. yet-i kermesinde melen; Y Rabb! Sen
dualarmz iitirsin, arzularmz bilirsin, dualarmz kabul eyle buyurulmaktadr.
Vesselm (Krknc mektup)
Allah telya hamd olsun. ki cihnn efendisi Muhammed aleyhisselma salt-
selm olsun. Allah telya vsl olanlarn imm, hads limlerinin nderi; yzbin hads-i
erfi ezbere bilen Hfz Abdlazm Mnzir Krk Hads-i erf adl kitabnda, bn-i
merden (rahmetullahi aleyh) rivyet ediyor Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
efendimiz buyurdular ki: Kim ki bir mmin kardeinin ihtiycn temin ederse,
maher gn ameller tartlrken terazinin banda duracam. Benden imdd
isteyince, o zta mutlaka efat edeceim. bn-i Abbs (rahmetullahi aleyh)
Peygamberimizden (sallallahu aleyhi ve sellem) yle rivyet etmitir: Hayr ve er
Allah tel hazretlerindendir. Hayr anahtarlar ellerine verilmi olanlara
mjdeler olsun. er anahtarlar ellerine verilen kimselere yazklar olsun. Enes
bin Mlikden (rahmetullahi aleyh) rivyet olunmutur: Btn mahlkt Allah tel
yaratmtr. Onlarn her trl ihtiycn irde ederek, yaratp gndermektedir. Allah
telnn rzs iin Onun kullarna kim daha ok hizmet ederse, Allah tel da o kullarn
o kadar ok sever. Afv el-Mzen babasndan o da dedesinden (rdvnullahi aleyhim
ecman) yle rivyet eder: Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdular ki:
Allah tel, insanlarn ihtiylarn grdrmek iin yle kullar yaratmtr ki,
onlara Cehennem azb yoktur. Kymet gn olunca onlar iin nrdan krsler
hazr olur. nsanlar hesaba ekilirken onlar Allah tel ile sohbet ederler. Ali
bni Eb Talib (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem) buyurdular ki: Kim ki, bir mmin kardeine yardm etmek ve ihtiycn
temin etmek iin harekete geip yrrse, Allah telnn yolunda harb eden
mchidler sevb verilir. Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) yle rivyet etti.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Kim ki bir mslman
kardeinin ihtiycn temin ederse, Allah telnn yakn dostu ve vel kulu olur.
Bir kimse mmin kardeinin skntsn gidererek sevindirirse, Allah tel o
mmine maherde, srat geerken iki tne nrdan k verir. Bu iki nrun
ziyasnn kudretini yalnz Allah tel verir. Vesselm evvelen ve ahiren.
(Altmaltnc mektup)
Noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah telnn erefli ismiyle balyorum.
Kymetli kardeim, Allah tel size sonsuz sadet yolunda devaml ykselmeler nasb
eylesin. Bu bykleri sevme sadetiyle, hibir stnlk llemez. Bu byklere
muhabbet, sizin en stn vasfnz olmutur. Bu sebeble sonsuz derecelere ykselmeniz
md edilmektedir. Allah adamlarn sevmenin insana kazandraca stnlkler ve
dereceler, yaz ile ifde edilemez, kitaplara sdnlamaz. Bu sebeple kalemimi burada
brakyorum. Vesselm. (Yzonnc mektup)
Seyfeddn-i Frk hazretlerinin deiik ztlara yazm olduu mektuplardan baz
ksmlar:
Hads-i erfte buyuruldu ki: slm ve sultan ikiz karde gibidir. O ikisinden
birisi ancak dieri ile iyi olur. Temeli olmayan bir ey yklr. Muhfz olmayan
bir ey ise zyi olur.
Bekara sresi 201. yet-i kermesinde melen; Kimi de; Ey Rabbimiz! Bize
dnyda da iyi hl ver, hrette de iyi hl ver ve bizi o ate (Cehennem)
azbndan koru der. buyuruldu. mm- Fahreddn-i Rz bu yet-i kermenin
tefsrinde buyurdu ki:
Allah telya dua edenler iki ksmdr: Birinci ksm, sdece dnyalk elde etmek
iin dua ederler. kinci ksm hem dny, hem de hret iin dua ederler. nc bir ksm
daha vardr ki, onlar sdece hret iin dua ederler. Sdece hret iin dua etmenin doru
olup olmad hussunda limler ihtilf ettiler. limlerin ekserisi, srf byle dua etmenin
doru olmayacan sylediler. nk insan muhta ve zayf bir varlktr. Ne dnynn
elem ve aclarna, ne de hretin sknt ve meakkatlarna gleri yetmez. En uygun olan
dny ve hretteki ktlklerden Allah telya snmak, her iki lemde de iyi hl zere
bulunmay Ondan istemektir.
Yine Fahreddn-i Rz (rahmetullahi aleyh) tefsrinde, Enes bin Mlikin yle
anlattn haber veriyor: Bir defsnda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bir ztn
ziyretine gitti. Hastalk sebebiyle o kimse gayet zayf ve halsiz dm idi. Reslullah
efendimiz o kimseye; Sen Allah telya nasl dua ederdin? diye sordu. O da;
Ben; Allahm! Ahrette eziyette olmayaym da dnyda nasl olursam olaym. Ahrette
sknt ekeceksem onu bana dnyda iken ver diye dua ederdim dedi. Bunun zerine
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Senin buna gcn yetmez. Sen
yle de: Rabbimiz! Bize dnyda da hrette de iyilik ver. Bizi Cehennem
azbndan koru! Sonra Reslullah efendimiz o kimseye dua etti. O kimse Allah
telnn izni ile if buldu.
Eer Allah tel kullarna, hi dert ve elem vermemi olsa veya ok az vermi
olsayd, insanlar Ona ibdet etmekten ve Onu zikretmekten gfil olurlard. nsann,
dny ve hret sadetine, Allah telnn rahmetine kavuabilmek iin, ibdet ve tatten
ve zikrden geri kalmamas art olduuna gre ve hibir kimsenin Allah telnn
rahmetine muhta olmamasnn mmkn olmadna gre, iyi dnnce dert ve
skntlarn, aslnda birer nimet olduklar, insan Allah telya eken birer kemend
olduklar anlalr.
4) Hadkat-l-evliy; sh. 112
5) Reeht zeyli; sh. 46-49
7) db; sh. 63
9) Mektbt- Seyfiyye
11) Makmt- ahyr; sh. 57
SEYYD AL BN BRHM:
Fkh limi. smi, Seyyid Ali bin brhim bin Ali bin Mehd Ksmdir. lim-i eref
diye mehr oldu. Doum ve vefat trihleri, belli deildir. Onbirinci asrda vefat etti.
Seyyid Ali bin brhim, zamnnda, fazleti ve iyilii emredip, ktlkten men etmesi ile
mehr oldu.
O zamanlar ilmiyle mehr olan bir zt yle anlatr: Rymda vaz ve nashat
etmek iin mslmanlarn yanna gidiyordum. Fakat kimse yanma gelmiyor, herkes
kayordu. Seyyid Ali bin brhim ise kaan o insanlar tehlikeye dmekten kurtaryordu.
Bu rym Seyyid Ali bin brhime anlatnca o yle buyurdu: Sen kendi nefsini
tehlikeden kurtarmakla, ben ise insanlar tehlikeye dmekten alkoymakla megulm.
Seyyid Ali bin brhim, memleketi olan Hicret-l-chil denilen yerde yetiti. Amcas
Seyyid Selhuddn bin Alinin yannda tahsl grd. Sonra ilim renmek iin Sanaya
gitti. Bir mddet orada kald. Fkh ilminde derin bir lim oldu. Tekrar memleketine dnd.
Bu srada Sultan erefddnin idresi iyice zayflam, yaplan zulmler sebebiyle birok
lim baka yerlere hicret etmek zorunda kalmt. Bu srada birok vera ve takv shibi
lim, Seyyid Ali bin brhimin yanna geldi. Ondan, birok kii ilim renip mezn oldu.
Seyyid Allme Hd bin Hasen, Seyyid emsddn Salah bin Ynus bunlardandr. Seyyid
Mutahhr bin erefddnin vefat zerine, eref blgesinde birok karklklar meydana
geldi. eref blgesinde bulunan kabileler, Seyyid Ali bin brhim ve Seyyid bide
mracaat ederek, yaplan zulmlerin ve hakszlklarn giderilmesi iin yardm taleb ettiler.
Seyyid Ali ve Seyyid bid de, bu hdiselerin ortadan kalkmas iin Allah telya
yalvardlar. Onlarn bereketiyle cenb- Hak eref blgesindeki hakszl ve huzrsuzluu
ortadan kaldrd.
SEYYD ALEV:
Yemende yetien evliynn byklerinden. smi, Alev bin Ali bin Akl bin Ahmed bin
Eb Bekr bin Abdurrahmn es-Sekkfdr. 958 (m. 1551) senesinde Yemende bulunan
Term beldesinde dodu. Orada yetiti. 1048 (m. 1638) senesi Muharrem aynn
yirmibeinde, aramba gn leden evvel, Mekke-i mkerremede vefat etti. Cennet-lmuall kabristannda medfndur.
Rivyet edilir ki: Seyyid Alev, mm bir zt idi. Sonralar, bulunduu Term
beldesinden kp, Yemenin dier beldelerine ve Haremeyne (Mekke ve Medineye) gitti.
nceleri ticret ileri ile megul olurdu. Gittii yerlerde riflerden, evliydan olan birok
ztlarla grp sohbetlerinde bulundu. Onlardan ok istifde etti. Bir Kadir gecesinde,
Allah telya, rzknn ve mrnn bereketli olmas iin dua etti. Ayrca; Allahm! Beni
de hidyete kavuturduun kullarndan eyle! diye yalvard. Allah tel onun bu sammi
duasn kabul buyurdu.
Seyyid Alev (rahmetullahi aleyhleyh), bundan sonra ticreti terk ederek, tamamen
tasavvuf yoluna yneldi. Mekke-i mkerremede yerleti. Oray vatan edindi ve orada
evlendi. oluk-ocuu oldu. lim ve evliy ztlarn huzr ve sohbetlerinde bulundu.
Tasavvuf yolunda yetiip kemle geldikten sonra, insanlar onun sohbetlerine devam
etmeye baladlar.
Seyyid Alev, yle yksek oldu ki, dier insanlarn yannda Mekke-i mkerremenin
ileri gelenleri, yneticileri de, bereketlerinden ve dualarndan istifde etmek iin yanna
gelirler, sohbetinde bulunmak iin can atarlard. O ise, hrete, parmakla gsterilmeye
sebep olur endiesiyle, insanlarn fazla gelip gitmelerini ho karlamazd. Devaml olarak
kendi nefsini ktler ve ayplar, kendisinin hl ve makam shibi olduunu sylemezdi.
Ahlk, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizin ahlkna uygun olup, o gzel
edeb ile edeblenmi idi. O zamnn Mekke erfi olan zt da, Seyyid Alevyi ok sever,
hrmet eder, sohbetlerinde bulunurdu.
Her kim ki, Seyyid Alevye itirz eder, ona eziyet verir veya bykln inkr
ederse, yaptnn cezasn ksa zamanda mutlaka grrd. O inkrc kimse, ksa zamanda
ya hastalanr, ya lr, ya mal alnr, ya ok yaknlarndan ve sevdiklerinden biri lr,
yhut vatanndan ayrlmak durumunda kalr... Hsl, ksa zamanda bunlara benzer bir
musbet ile karlard.
Seyyid Alevnin (rahmetullahi aleyhleyh) ok kermetleri grlmtr.
Talebelerinden birisi onun kermetlerini toplayp, kk bir risle meydana getirmitir.
Rivyet edilir ki: Msrdan Mekke-i mkerremeye fakirler iin bir miktar hububat (zhire)
gelmiti. Yksek derecede bir vazfeli bu hububata el koydu. Seyyid Alev (rahmetullahi
aleyhleyh) o kimseye birini gnderip, o hububatn shibine ide olunmasn istedi. Fakat o
vazfeli kimse onun haberine hi alka gstermedi. Seyyid Alev (rahmetullahi aleyhleyh)
ikinci def haber gnderdi ve; Eer fakirlerin hububatlarn kendilerine vermezsen bu
sene senin son senen olur dedi. O kimse buna da iltift etmedi. Sonunda i aynen Seyyid
Alevnin dedii gibi oldu. Senenin sonunda o kimsenin iine son verildi ve iddetli bir
cezaya arptrld.
Vechddn Abdurrahmn bin Atk el-Hadram isminde mehr bir kimse vard. O
kimse, seyyidlerden bazlarna dil uzatr, eziyet ederdi. Nihyet o seyyid ztlar, daha fazla
tahamml edemeyip Seyyid Alevye gelerek, o kimsenin kendilerine yaptklarn haber
verdiler ve ona beddua etmesini istediler. Seyyid Alev onlara buyurdu ki: Artk onun
errinden emn olursunuz. nallah bundan sonra size hi satamaz. O gn akam
olduunda, Vechddn evinde iken evi ykld. Kendi cann zor kurtard. Evi de yeni
yaptrmt. Kendi kendine ok korktu. Bu hlin seyyidlere olan eziyetleri sebebiyle
meydana geldiini anlad. Yaptklarna ok piman oldu. Kendi kendine sz verdi ki,
bundan sonra seyyidlerden hi bir zta kar gelmeyecek ve sknt vermeyecekti.
Seyyid Alev hazretlerine kar, zaman zaman haddi aan, onu inciten edebsiz bir
kimse vard. Ona kar incitici sz ve hareketlerde bulunurdu. Seyyid Alevnin yaknlar
birgn o edebsiz kimseye dediler ki: Seyyid Alev, evliydan yksek bir zttr. Byle
byk ztlara dil uzatmak, onlar incitmek insann helkine, felketine sebep olur. Gel sen
bu tehlikeli hlden vazge ve tvbe et! O kimse tvbe edecei yerde, daha da ileri
giderek; Eer o zt hakkaten dediiniz gibi ise, bana ne yapabilecek, grelim dedi.
Onun bu szleri Seyyid Alevye arzedilince; O edebsiz kimse yaknda grr buyurdu. O
kimse ayn gn ld.
Rivyet edilir ki: Seyyid Alevnin mektebe giden ocuklar vard. Bir gn bu
ocuklar, balarn tra ettirmek istediler. Babalaryla beraber berbere gidip sralarn
beklemeye baladlar. ocuklar sra beklerken, mektebe gitme vakitleri geldi. Ge
kalmalar sebebiyle hocalarnn zleceinden endie edip korkmaya baladlar. Onlarn bu
skntlarn anlayan Seyyid Alev iltift edip; Biz de siz tra oluncaya kadar gnei
tutarz. Bylece ge kalmam olursunuz buyurdu. Sonra da; Y Rabb! Sevgili
Peygamberin Muhammed sallallah aleyhi ve sellemin hatr iin, ocuklar tra oluncaya
kadar gnei durdurman istiyorum diye yalvard. Allah telnn izni ve onun duas
bereketi ile ocuklar tra oluncaya kadar gne olduu yerde kald. ocuklar da
derslerine ge kalmam oldular. Orada bulunanlarn hepsi bu hle hid olup Seyyid
Alevye olan muhabbet ve ballklar daha da artt.
Seyyid Alev, bir zaman sefere kmt. Dnlerinde, Mekke-i mkerremeye
yaklanca kfilede olanlardan birisi, Seyyid Alevye; Efendim, sratle ileri gidip, olukocuunuza ve tandklara gelmekte olduunuzu haber vermek istiyorum. Buna iret
olarak da tesbihinizi onlara gstermek istiyorum. Acaba izniniz olur mu? dedi. Seyyid
Alev buna izin vermedi. Bir mddet sonra kfile bir yerde konaklad. Seyyid Alev
istirahat ederken (uyurken), o kimse habersiz olarak Seyyidin tesbihini ald ve uzaklat.
Biraz sonra yolun zerinde ok byk bir ylan ile karlat. Ylan bir trl o kimsenin
geip gitmesine izin vermiyordu. O kimse Seyyid Alevnin tesbihini izinsiz ve habersiz
olarak ald iin bu ylanla karlatn anlad. ledii hatya piman olarak ve zlerek
mecbren geri dnd. Seyyid hazretlerinden zr diledi.
Seyyid Alevnin, buna benzer menkbe ve kermetleri daha pek oktur. ok zhid
idi. Dny nimetlerine, mevki ve makamlarna dnp bakmazd.
nsanlarn Allah tely tanmakta, Ona ibdet ve tatte gevek davranmalarna
ok zlerek, dny haytndan usand. Allah telya kavumak arzu ve itiyk
iddetlendi ve bunun iin Allah telya dua etti. O gnlerde hastaland. Hastal gnden
gne artt. Doktorlar, tedvi etmekten, il bulmaktan ciz kaldlar. Hastalnn
balamasndan oniki gn sonra 1048 (m. 1638) senesi Muharrem aynn yirmibeinde,
aramba gn leden evvel, Mekke-i mkerremede vefat etti. nsanlar onun ayrlna
ok zldler. Mekke erfi Zeyd bin Muhsin dhil, ok kalabalk bir cemat cenzede hazr
bulundular. Haremi erfte namaz klnp Cennet-l-muall kabristannda defnedildi.
SEYYD EHDEL YEMEN:
Yemende yetien evliynn byklerinden. smi, Seyyid Htim bin Ahmed bin Ms
bin Ebil-Ksm bin Muhammed bin Eb Bekr bin Ahmed bin mer bin Ahmed bin mer
Ehdel Yemen el-Hseyn olup seyyiddir. Nesebi Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi
ve sellem) torunu olan hazret-i Hseyne dayanmaktadr. Bunun iin Hseyn diye nisbet
edilmitir. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir. 1013 (m. 1604) senesi Muharrem aynn
onyedinci gn Yemende deniz sahilinde bulunan Meh beldesinde, Pazar gn le vakti
vefat etti. Evinin avlusuna defnolundu.
Zamnnda bulunan limlerden ve tasavvuf byklerinden ilim renerek yetien
Seyyid Ehdel, ilim ve evliylk yolunda yksek derecelere erdi. Nakl ilimlerle birlikte,
zamnnn fen ilimlerini de bilirdi. Arab lisnnn btn inceliklerine hakkyla vkf idi.
Eb Bekr e-el, Seyyid Ali bin Masm, talebesi bn-i Abdullah el-Ayders ve olu
eyh Abdlkdir gibi ztlar, kitaplarnda Seyyid Ehdeli anlatmlar ve onu ok
vmlerdir. Bu limler onun, gayet vera shibi eitli ilim ve marifetlerde, nazm ve
nesirde zamnnn bir tanesi olduunu bildirmilerdir.
Seyyid Ehdel Yemen, ok beldelere seyahatler yapt. Bir mddet Mekke-i

mkerreme ve Medne-i mnevverede ikmet etti. Daha sonra Yemende bulunan Meh
beldesine gitti, mrnn son otuzyedi senesi bu beldede geti. Bu beldede hrmet ve
itibr oald. n her tarafa yayld. Reslullah efendimizden (sallallahu aleyhi ve
sellem) ald mnev bir iret ve emir ile insanlarn terbiyeleri ile megul olmak, onlara
fideli olmak zere bu beldede vazfelendirildiini bildirdi. limler ve baka ztlar, Seyyid
Ehdelin ilmi ve evliylnn ykseklii yannda, Mehda bulunan dier ilim sahiplerinin
ok snk kaldn bildirirlerdi.
Rivyet edilir ki: Seyyid Ehdelin huzr ve sohbeti ile bereketlenmek iin baka
yerlerden, insanlar akn akn gruplar hlinde Mehya gelirlerdi. Her kime tevecch ile
nazar etse, o kimsenin btn kt hlleri gider, yerine gzel sfatlar gelirdi. nsanlar
ondan ok istifde ettiler. Orada bulunan limlerden bazs, bilhassa tasavvuf ilmine dir
kendilerine sorulan ve halledemedikleri sulleri Seyyid Ehdele gnderirler, o da bu
sulleri en gzel sretle cevaplandrrd.
Seyyid Ehdel hazretleri, kef ve kermet shibi, yksek bir vel idi. Daha sonra
meydana gelecek baz hdiseleri, Allah telnn bildirmesiyle kermet olarak senelerce
evvel haber vermi ve o hdise aynen bildirdii ekilde meydana gelmitir.
Rivyet edilir ki: G, kuvvet shibi zlim bir kimse, ileri gelen varlkl bir kimseden,
zorla, zulm ile haksz olarak, bir miktar mal isteyip, vermezse ona bir ktlk yapacan
syleyerek tehdit ediyordu. Bu mazlum kimse, Seyyid Ehdele gelerek bu durumu anlatt.
O da; Sen ona istediini gtr ver. Fakat o senin gtrdn alamayacak. Merak etme!
dedi. O kimse sz dinleyerek, zlimin istedii mal ona gtrp verdi. Tam o srada o
zlim kimsede ok iddetli bir ar balad. Ne olduunu anlyamayarak arsnn verdii
elem ile feryd ederek ve mazlum kimsenin getirdii mal orada brakarak ekip gitti. O
mazlum kimse bu hlin, Seyyid Ehdelin bir kermeti olduunu anlad.
Yine rivyet edilir ki: Seyyid Ehdel (rahmetullahi aleyhleyh), Harem-i erfte,
talebelerinden birisiyle oturuyordu. Talebenin gnlnden o anda geti ki; Zamnn kutbu
olan byk lim, ummiyetle Mekke-i mkerremede bulunur. Acaba u anda nerededir?
Seyyid Ehdel hemen o talebeye iltift edip; Git bak! O zt u anda minberin zerinde
bulunuyor dedi. Talebe bu szden pek birey anlamamakla birlikte, hemen kalkp
minberin yanna vard. Orada uzun boylu, asker yapl, heybetli bir zt grd. Geri dnp
grdn hocasna haber verdi. Hocasnn iret ve szn hl anlayamamt. Seyyid
Ehdel bu talebesine; Ne yan anlamyor musun? Bizzat kendi sretinde sana gelmesini
ve; Ben kutbum demesini mi istiyorsun? buyurdu. Bunun zerine talebe, hocasnn
kermet olarak, kalbinden geen dnceleri anladn, kutb olan limi gsterdiini
anlayp, derhl tekrar minberin yanna kotu ise de, o ztn orada bulunmadn, artk
gitmi olduunu grd. Bu hlin hocasnn bir kermeti olduunu anlayp, ona olan
ball daha da artt.
Seyyid Ehdel (rahmetullahi aleyhleyh) bir gece sohbet meclisi kurmak istedi.
Hizmetilerine gl suyu ve buhur (tts olarak yaklan gzel kokulu ey) hazrlamalarn
emretti. Hizmetiler gzel koku iin yaklan d (mehr gzel kokulu aa) dalnn
bittiini sylediler. O da zerinde oturduu minderin kesini kaldrarak yeni ve kymetli
bir d kard. Hlbuki orada hi d yoktu ve kard d bitmi olann ayns idi. Bunun,
Seyyid Ehdelin bir kermeti olduu anlald.
Birgn hizmetilerinden biri Seyyid Ehdele gelerek dedi ki: Efendim! Derghn
ihtiylar iin baz eyler satn almamz lzm. Fakat elimizde para da kalmad. Seyyid
Ehdel, hizmetinin bu sz zerine orada bulunan bir mendilin arasndan bir miktar
gm para karp hizmetiye verdi. Hizmeti diyor ki: Ben iyi biliyorum ki, o mendil bo
idi. Fakat o kermet olarak mendilin arasndan para kard. Bundan sonra Seyyid Ehdel
hazretleri; Almamz cb eden eyler iin, ihtiy miktar kadar tasarrufta bulunmak
zere bizlere rhsat, izin vardr buyurdu.
Seyyid Ehdel Yemen zamnnda, vaktin sultn, baz senelerde, piyasada mevcd
olan sikkeleri (baslm paralar) deitirir, yenilerdi. Byle olunca da, elinde eski
paralardan bulunanlar zarar ederler, zor duruma derlerdi. Yine byle bir senede sikkeler
deitirilince, elinde eski paralardan bulunan bir zt gelerek durumunu Seyyid Ehdele
anlatt. Elinde bulunan paralarn gemez olduunu bylece ok zor durumda kaldn
bildirdi. Seyyid Ehdel o kimseyi, Zebd beldesinde bulunan evliy bir ztn yanna
gnderdi. O senin iini hlleder buyurdu. O kimse, Zebdde bulunan ztn yanna gitti
ve durumunu anlatt. Seyyid Ehdelin selmn syleyerek, iini hlletmek zere kendisini
ona gnderdiini syledi. O zt bunlar dikkatle dinleyip anladktan sonra; Seyyid Ehdel
bu ii bizden daha iyi hallederdi, ama mdem ki bize gnderdi, biz de sana yardmc
olalm. Filan yerdeki mescide git. Orada yle yle ekilde bir zt vardr. O sana yardmc
olur dedi. O kimse bildirilen mescide gidip, tarf edilen zt buldu. O zt gelen kimseye;
u mahalleye gir. Eski ayakkablar tamir eden bir tamirci vardr. Ona git dedi. O da
bildirilen yere gidip ayakkab tamircisini buldu. Tamircinin yannda byke bir su kab
vard. Eski ayakkablar dikmekte kolaylk olmak zere yumuamalar iin o suyun iinde
bir miktar bekletirdi. O kapta bulunan su, eski ayakkablar atla atla bozulup, kokmu,
yanna varanlar rahatsz eder bir hl almt. Gelen kimse, bu rahatsz edici kokular
arasnda bulunan tamircinin byle mhim bir ii nasl hlledeceini merak etmekte idi.
mitsiz olmakla beraber gelmiken tamamen bo dnmemi olmak iin iinde bulunduu
durumunu ve mkilini, tamirciye anlatt. Ayakkab tamircisi olan zt, anlatlanlar iyice
dinleyip meseleyi anladktan sonra, gelen kimsenin elinde bulunan ve iinde eski gemez
paralar bulunan byk keseyi alp o suyun iine batrd ve o kimseye de biraz durmasn
syledi. Paralarn shibi olan kimsenin merak ve hayreti ve mitsizlii daha da artt. Eski
paralar yenileri ile deitirmek isterken eskilerini de kaybettiini dnerek ok zld.
Ayakkabc zt biraz sonra elini sokup keseyi kardnda, paralarn shibi olan kimse
gzlerine inanamad. Sanki eski paralar kaybolmu, yerine yeni baslm paralar gelmiti.
ok hayret etti. Ayakkab tamircisi olan zt bundan sonra, kermet gstermi olduu iin
mahzn ve zntl bir ekilde; O mescidde karlatn zt, Hzr aleyhisselm idi. Bu
tenh yerde, bu khne dkknda, bu tiksindirici kokular arasnda kendi hlimde
yayordum. Kimse de benim hlimi bilmiyordu. Seni buraya gnderenler beni ele verdiler.
Srrm if ettiler diyerek ok mahcb oldu. Bu hdiseden on gn sonra da vefat etti.
Rivyet edilir ki: ftirc bir kimse, Seyyid Ehdeli sevenlerden birinin yannda,
iftirlarda bulunup, onun hakknda uygunsuz szler syledi. Onun bu hli Seyyid Ehdelin
kulana gittii zaman; O kimse Yemen yolunda cezasn bulur buyurdu. Bundan bir
mddet sonra o iftirc kimse Yemene gitmek zere yola kt. Bir yerde konaklad.
Dinlenmek zere uzanmt. O esnada zehirli bir ylan gelerek, o iftira, az ak uyurken,
dilinin ucunu srd. Dili ok ierek nefes alamaz oldu ve ok byk ac ve zdrap iinde
korkun bir ekilde ld. Bylece, byklere dil uzatmasnn cezasn daha dnyda iken
grm oldu.
Talebelerinden rif bir zt yle anlatr: Hocalarmz arasnda Seyyid Ehdelden
baka ilim ve hlin kendisinde bu kadar topland baka bir zt grmedim. lmini grsen
ilmini ameline tercih eder, Bu ztn ilmi amelinden okdur dersin. Amelini grsen,
amelini ilmine tercih eder, Bu ztn ameli ilminden daha oktur dersin. Yan ilmi ve
ameli birbirinden stn idi. airlii de kuvvetli olup birbirinden gzel iirler sylemitir.
Talebelerinden birisi, onun iirlerini toplayarak bir dvn meydana getirmitir. Talebelerine;
Benden duyduklarnz yazn der, bazan da bizzat kendisi syleyip yazdrrd.
Seyyid Ehdel Yemen, dnimizin emirlerine son derece bal ok yksek bir zt idi.
Denilmitir ki: O ism-i azam duasn biliyordu ve yapt dualar Allah tel kabul ederdi.
Son derece zhd shibi idi. Dny dnceleri kalbinde katiyyen bulunmazd. Vezrler,
mirler, ileri gelenler, onunla bulumak, beraber olmak isterler, o ise zhdnun
okluundan dolay bundan kanrd. Dny meselelerine dalmak korkusu ile onlarla
fazla beraber bulunmazd. Dny ile hi alkas yoktu. Bunun iin vefatndan sonra hi
mal kalmamtr. Her hli, btn sfatlar, gzel, kmil ve olgun idi.
O zamanda bulunan evliydan Sim-d-dehr diye tannm Seyyid Eb Bekr isminde
mehr bir zt vard. O zt Seyyid Ehdel hazretlerine ok hrmet eder, onu evinde sk sk
ziyret ederdi.
SEYYD MER BN ABDURRAHM EL-BASR:

afi mezhebi fkh limlerinden. smi, merdir. Babasnn ismi Abdurrahmdir.
Basral olup, doum trihi bilinmemektedir. 1037 (m. 1627)de Mekke-i mkerremede
vefat etti ve Muall kabristannda defnedildi.
Kk yanda Mekke-i mkerremeye gitti. emseddn Muhammed er-Reml,
ihbddn Ahmed bin Ksm el-Abbd gibi ztlarn hizmetlerinde bulunup, onlardan
birok ilimleri rendi. ihbddn Heysem, Molla Abdullah es-Sind, Ali Usm, Kd Ali
bin Crullah, Abdurrahm el-Has, Seyyid Cell, Molla Nasrullah ve baka limlerden de
akl ve nakl ilimleri renip, yksek ilm derecelere ulat.
Seyyid mer el-Basr yksek ilm derecelere ulatktan sonra, ilim retmekle
megul oldu. Ondan pekok kimseler ilim tahsl edip istifde ettiler. eyh Abdullah bin
Sad Bakir, eyh Ali bin Ceml, Zeynelbidn, Abdlkdir et-Taber Muhammed bin
Abdlmnim et-Tif gibi kimseler, ondan ilim tahsl edip ykselenlerdendir. Olu
Muhammed ve Seyyid Celil Abdurrahmn, Hanef mftlerinden Seyyid Sdk gibi ztlar
da ondan ilim tahsl edenlerdendir.
rfn shibi ve tasavvuf ehli olan birok ztlarn sohbetinde bulunup, onlardan
tasavvuf ilmini ve inceliklerini rendi. Tasavvufdaki derecelere ulap birok kermetler
gsterdi.
Onun talebelerinden gvenilir birisi yle nakleder: Seyyid mer bin Abdurrahm
el-Basryi, eyh Ahmed el-Hikem vefatndan bir hafta sonra rysnda grd ve; Ey
efendim siz vefat ettiniz dedi. O da; Evet dedi ve Kurn- kermden bir miktar
okumasn istedi. Ahmed el-Hikem; Kurndan evvel kendilerine kitab
verdiklerimiz (nice kimseler vardr ki) Kurna mn ediyorlar melindeki Kasas
sresi 52. yet-i kermesini okudu. Sonra; te bunlara (hem kendi kitablarna hem de
Kurna mn hussunda gsterdikleri sebat ve eziyetlere) sabrlarndan dolay
mkfatlar iki kat verilecektir. melindeki Kasas sresi 54. yet-i kermesine
gelince; Dur! Ben onlardanm dedi ve devam ederek; Allah tel baz evliy kullarnn
kalblerine vastasz olarak tecell eder, bazlarna da bir vsta ile tecell eder. Senin
onlardan olman diliyorum. dedikten sonra Ahmed el-Hikem uyand.
bn-i Masm onun hakknda yle der: Allah telnn dnini yayma ve onun
emirlerine uyma ve sevgili Peygamberimizin gzel ahlkn anlatma hussunda son
derece gayretli ve gzel ahlkl, birok ilimlerde yksek derece shibi, ilmiyle mil bir zt
idi. Konutuu zaman beli ve ak bir ekilde konuur idi. Zhd ve takv elbisesini
giymi, dnyya meyletmez, haram ve phelilerden saknrd.
Tuhfe adl eseri ile mm- Sytnin Elfiye erhine talikti vardr. Ayrca faydal
fetvlar da vardr.
SEYYD SEYFULLAH KSIM EFEND:
stanbulda yetien evliynn byklerinden. smi, Seyfullah Ksm bin
Nizmddndir. Doum trihi belli deildir. 1010 (m. 1601) senesinde stanbulda vefat
etti. Kabri, Silivrikapya giden caddenin sa tarafndaki sed zerindedir. Kabrin zeri ak
olup, etrf parmaklkla evrilidir.
Babas, Seyfullah Ksm Efendiyi, iyi edeb ve terbiye olmas iin mm-i Sinn
hazretlerine teslim etti. Seyyid Ksm Efendi, onun yannda hem zhiri, hem de btn
ilimleri rendi. mm-i Sinn hazretlerinden iczet ald. Yksek mnev mertebelere ve
kemle kavutu. Babas da evliynn byklerinden idi.
Cmiul-avrif adl eserinde kendisi yle anlatr: Merhum babamla beraber hacca
gitmitim. Mahfelin (devenin zerinde, insanlarn oturduu yer) bir tarafna babam, dier
tarafna da ben binmitim. Uzun bir yolculuktan sonra Medne-i mnevvere ve Mekke-i
mkerreme topraklarna yaklayorduk. Bir ara babam bana Olum! Gzn a! Hak
tel Beytullah bizi karlamaya gnderdi. Haclar arasnda Allah telnn ne makbl
kullar var imi buyurunca, ben gkyzne doru baktm. Bu srada Beytullahn izzeti ile
gkyznde durmakta olduunu grdm. Biz yrdke, o da yryordu. Medne-i
mnevvereye gelince adrlarmz kurduk. Gece yars olunca babam adrdan dar kt.
Ben de merak edip, peine dtm. Babam abdest alp, Ravda-i mutahharaya vard.
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) Hcre-i sedetlerinin kapsndan ieri

girdi. Yzn orada topraa srmek isterken, birden Hcre-i sedetten Reslullah
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem); Bana gel olum szlerini duydu. Bu manzara
karsnda ok heyecanlanmtm. Bu srada babam Hcre-i sedetten knca beni grd.
Sana bir ey sylemeden niin peimden geldin? Sakn, bu hli kimseye syleme dedi.
Seyyid Seyfullah Efendi birok eser yazd. Yazm olduu eserlerden bazlar
unlardr: 1- Mirc-l-mmin, 2- db-l-menzil, 3- Cmiul-avrif ve maden-lmerif, 4- Silsile-i tarkat, 5- Mifth- vahdet-i vcd, 6- Esrr-l-rifiyye, 7- Silsile-i
Nebeviyye, 8- Silsile-i nesebiyye, 9- Etvr- Seba, 10- Seyr-s-slk, 11- Dvn. Ayrca
Reslullah efendimizin Ehl-i beytini medheden ok iirleri vardr. Eserlerinin hepsi bir
kitapta baslmtr. Bir beyti:
Nn iin medh eyleme ndn, ndnlk budur.
Hayber-i nefsin helk et, h- merdanlk budur.
Aklamas: Bir lokma ekmek iin karndaki chil adam methetmeye kalkma.
nk asl cahillik budur. Elinden geliyorsa nefsini yen. rdene sahip ol. te asl mertlik
de byle olur.
Mehr bir ilhisi:
Eer k isen yre,
Sakn aldanma ayre,
D brhim gibi nre,
Bu glende yanar olmaz.
Kyamazsan baa, cana,
Irak dur girme meydana,
Bu meydanda nice balar,
Kesilir hi soran olmaz.
Hak ile hak olanlara,
Kendi zn bilenlere,
Dost yolunda lenlere,
Kan bahs dinr olmaz.
Seyfullah sznde mesttir.
eyhinden ald desttir.
Dvne r kalem nisbettir,
Ne sylese kanar olmaz.
1) Sefnet-l-evliy; cild-4, sh. 170
SEYYD SIBGATULLAH-I BERVEC:
Tefsr limi ve Hindistan evliysnn mehrlarndan. smi, Sbgatullah bin Ravhullah
bin Cemlullah el-Bervecdir. Neseben, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
efendimizin torunlarndan Hz. Hseyne ve Hz. Hasene baldr. Hem seyyid ve hem de
erfdir. Nakibendiyye yoluna mensb olup, Medne-i mnevverede otururdu. Aslen
sfehnldr. Dedesi, oradan Hindistana hicret etti ve Bervece yerleti. Seyyid
Sbgatullah, Hindistann Bervec ehrinde doduu iin; Bervec nisbeti ile mehr oldu.
Doum trihi belli deildir. 1015 (m. 1606) senesinde Medne-i mnevverede vefat etti.
Hindistann byk limlerinden rif-i Billah Vechddn-i Ulvden ders ald. Bu zt
da, eyh Muhammed-l-Gavs el-Bistmnin yksek talebesidir. Vechddn-i Ulvnin
terbiyesinde yetien Bervec, tasavvuf ilminde yan ilh marifetlerde zamnnn bir
tnesi oldu. eitli ilimlerde derin bir ilme sahip olup, ok kymetli kitaplar yazd. Hocas,
Allah telnn emir ve yasaklarn bildirme hussunda kendisine iczet verdi. ok
kimseler, kendisine gelip ilim ve feyz aldlar. hreti her yere yayld. Hind sultanlar
kendisine ok itibr ederdi. Onun ilminin yksekliini, zhd ve vera shibi olduunu
herkes kabul etmiti. O mehrlardan kimsenin yanna gidip gelmezdi. Sultanlarn
hediyesini kabul etmezdi.
Sbgatullah- Bervec, Hicaza gidip, 1005 (m. 1596) senesinde hac farzasn if
eyledi. Medne-i mnevverede kalp oraya yerleti. Orada talebelere ders okutup, onlarn
terbiyesi ile megul olurdu. ok sayda kimseler kendisinin ilminden istifde ettiler.
Onlarn en stnleri; Seyyid Emced Mirz, Seyyid Esad- Belh, eyh Ahmed-i Senv,
eyh brhim-i Hind, eyh Muhyiddn-i Msr, Molla eyh bin lys-i Krd, Molla
Nizmddn-i Sind gibi sekin ztlar olup, daha saylamayacak kadar ok talebesi vard.
Seyyid Sbgatullah- Bervecnin ders okutmakla ve yazmakla meguliyeti ok oldu.
Be vakit namazn Mescid-i Nebde, Hcre-i sedetin ark ebekesi yannda cemaatla
klard. Yksek bir hle sahip olup ok cmert idi. Uzak ve yakn memleketlerden, senenin
muayyen vakitlerinde kendisine pekok para gnderilirdi. Fakat o bunlarn hepsini
fakirlere datr, elinde birey brakmazd. ok kermetleri grlen bir evliydr. Talebesi
Molla Nizmeddn anlatr: Hocamn hizmetini grdm bir and. O srada memleketimi
ve oluk ocuumu hatrladm. Beni alamakl bir hl ald ve gittike oald. stdm
benim bu hlimi hemen anlayp, bana; Niin alyorsun? diye sordu. Ben de;
Memleketimden ayrlm olduka uzad. Vatanm ve ehlimi ok zledim diye cevap
verdim. Bu, yats namazndan sonra idi. Hocam; Yanma yakla! dedi. Ben de, onun
zerinde oturduu seccadesine yaklatm. Hemen onu yukarya kaldrd. O anda
memleketim ve evim gzkt. Kendimi orada hissettim. nsanlar, yats namazndan
kmlard. Evime girdim. O gece oluk-ocuumla buluup, onlarn yannda kaldm.
Onlarla beraber sabah namazn kldm. Sonra kendimi hocamn huzrunda buldum.
Eserleri: 1- Tefsr-l-Beydv hiyesi, 2- Kitb bb-l-vahde, 3- Rislet irdet-iddekik f erhi Mirt-l-hakik, 4- Rislet Sunat-il-Cbiriyye, 5- Risletn fil-cefr.
1)
2)
3)
4)

SCLMS:
Mlik mezhebi fkh limlerinden. smi, Ali bin Abdlvhid bin Muhammed olup,
knyesi Ebl-Hasendir. Eshb- Kirmdan, Hazrec kabilesinin resi Sad bin Ubdenin
(rahmetullahi aleyh) soyundandr. Cezayirde Tfell denilen yerde dodu. Doum trihi
bilinmemektedir. 1057 (m. 1647) senesinde Cezayirde vefat etti.
Sicilms, ilk tahslini Sicilmsda yapt. Sonra Fasa gitti. Burada zamnn byk
limlerinden, Afifddn Abdullah bin Thir el-Hasen, veliyyi kmil Eb Abdullah
Muhammed bin Eb Bekr Delli ve hads limi Ebl-Abbs Ahmed bin Muhammed
Makkarden ilim rendi. bn-i Eb Bekr Dellden Sahh-i Buhryi yirmi kere okudu.
Ayrca, if, Muvatt, Kueyr rislesi, Tenvr, el-Hkm isimli kitaplar okudu. limlerden
ok rivyette bulundu ve ok kitap ezberledi. Talebelerinden birisinin bildirdiine gre, alt
hads-i erf kitabn diryet bakmndan, Sahh-i Buhryi ise tedkikli ve karlkl
mzkere eklinde onyedi def okudu. Kef tefsrini bandan sonuna kadar otuz def
mtlaa ederek okudu.
Sicilms, krk yandan sonra hacca gitti. 1043 (m. 1633) senesinde Msra gitti.
Msrda; ihbddn Ahmed Ganm, ihbddn Ahmed bin Abdlvris el-Bekr, Nreddn
Ali Echr ve daha baka birok limden istifde etti. Khireye giderken, kervanda
bulunan ve lim bir zt olan Abdlkdir bin Mustafa Safver ve bir grub cemat,
Sicilmsnin ilminden istifde ettiler. Daha sonra Fasa giden Sicilms, Cebel-i Ahdar
denilen yere mft oldu ve buraya yerleti.
Sicilms; tefsr, fkh, hads, usl-i fkh, tb, feriz, men, beyn, trih, mantk ve
birok ilimde mtehasss idi. Btn hl ve hareketleri Allah telnn ve Reslnn
emirlerine uygundu.
Sicilms ok sayda eser yazd. Yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- ElMineh-ul-ihsniyye, 2- El-Yevkit-s-semne, 3- Manzmetn f fkh-il-Mlikiyye, 4-
Meslik-l-vsl, 5- Ed-Drret-l-mnfetu (Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve

sellem) haytna dirdir.), 6- Cmiat-l-esrr (slmn be art manzm olarak
anlatlmtr.), 7- Tefsr-l-Kurn- kerm (Bekra sresi 189. yet-i kermesine kadardr),
8- El-Ebh ven-nezir, 9- Akd-l-cevhir f nazm-in-nezir, 10- Es-Sret-us-sugr, 11Meslik-l-vusl il Medrik-l-usl, 12- Usl--erf et-Tilmsni ve erhuhu, 13Manzmetn f Vefeyt-il-ayn, 14- Manzmetn fit-tefsr, 15- Manzmetn f Mustalahl-hads, 16- Manzmetn fil-usl, 17-Manzmetn fil-men vel-beyn, 18- Manzmetn
fil-cedel, 19- Manzmetn fil-feriz 20- Manzmetn fit-tasavvuf, 21- Manzmetn fit-tb,
22- Manzmetn fit-terh, 23- erh-l-Ecrmiyye, 24- erh-ud-Drer-l-levm li EbilHasen ibni Birr, 25- Dvn-l-hutab, 26- Nazmun f meselet-il-evtd vel-ebdl.
1)
2)
3)
4)
5)

Hlast-l-eser; cild-3, sh. 173
Trih-l-halef; cild-1, sh. 73
SVS (eyh Abdlmecd Efendi):

Anadoluda yetien evliynn byklerinden. Halvetiyye yolunun emsiyye kolu
kurucusu emseddn Sivs hazretlerinin birderi olan eyh Muharrem Efendinin oludur.
smi Abdlmecd, knyesi Ebl-Hayr, lakab, Mecdddndir. smi Abdlmecd irvnnin
ismine hrmeten konulmutur. iirlerinde eyh mahlasn kullanan Abdlmecd Efendi,
Sivs diye mehr olmutur. 971 (m. 1563) senesinde Tokatn Zile ilesinde dodu.
1049 (m. 1639) senesinde stanbulda vefat etti. Eyyb Niancasndaki evinin bahesine
defnedildi. lmnden iki yl sonra grd bir ry zerine Mahpeyker Ksem Sultan,
kabrinin zerine bir trbe yaptrmtr. Trbe bugn ok harap bir hldedir.
Kk yandan itibren babasndan ilim rendi. Yedi yana geldii zaman Kurn-
kermi hfzetti (ezberledi). Amcas emseddn Efendiden (Kara ems) zhir ve btn
ilimleri tahsl etti. Arab ilimler, fkh, tefsr ve hads ilimlerinde yksek derece shibi oldu.
Kef tefsrini okutmas hussunda amcasndan iczet ald.
Uzun mddet amcas emseddn Sivsinin sohbetinde kalp feyz ald. Tasavvuf
hakkatlere kavuup yksek mnev derecelere ulat. Otuz yana geldiinde amcas
emseddn Efendi ona; Doru yolu gstermek sana ge vki olur, ama gayet gzel olur.
Sen dier akranlarn geip hepsinden yksek olursun buyurarak, Merzifon ve evresi
ahlisine Allah telnn dinini ve sevgili Peygamberimizin gzel ahlkn anlatmakla
vazfelendirdi. Daha sonra emseddn Sivsi hazretleriyle beraber 1005 (m. 1596)
senesinde Eri Seferine gidip, orada vefat eden Pr-zde Vel Efendinin yerine, Ziledeki
Halvet derghnda vazfelendirildi. Burada insanlara doru yolu ve gzel ahlk
anlatmakla ve talebe yetitirmekle megul oldu.
1013 (m. 1604) senesinde Sivasdaki emsiyye dergh eyhi ve Kara emsin
dmd Receb Efendi vefat edince, onun vazfesini yrtt. lim ve irfndaki hretini
duyan Sultan nc Mehmed Hn tarafndan stanbula davet edildi. nc Mehmed
Hn Abdlmecd Efendiyi stanbula davet ederken, kendi el yazlaryla u mektbu
yazmlard:
Fazlet ve kermet shibi Sivasl Abdlmecd Efendi! Merhum amcan emseddn
Efendinin, Eri Seferinde madd ve mnev ok yardmlarn grdm. Dndkten sonra
stanbulda kalmasn istemi idim. Fakat o arzu etmeyince, ihtiyrl sebebiyle
memleketine gitmesine izin verdim. imdi sizin sz, fiil ve dier zelliklerinizle ona tam
olarak benzediinizi duydum. stanbula terf etmenizi cn- gnlden istiyorum. Hatt-
erfim size ulat zaman ihmal etmeyesiniz.
Bu mektup zerine Abdlmecd Efendi stanbula geldi. stanbuldaki ilk vazn
Ayasofya Cmiinde verdi. Bir mddet Ayasofya civarnda oturdu. Daha sonra kendisine
talebe olan Res-l-kttb Ll Efendinin hediye ettii, Eyyb Niancasndaki bahe
iindeki eve yerleti. Dr-s-sede aalarndan Mehmed Aa tarafndan, arambada
yaptrlan Mehmed Aa derghnda, insanlara doru yolu anlatmakla vazfelendirildi.
eyhlislm Sunullah Efendi tarafndan cmi hline getirilen Atpazarndaki Hsam Bey
mescidinde de Cuma vizi olarak vazfe yapp, insanlara hak ve hakkati anlatmaya
devam etti. stanbul halknn vaz ve nashatlerine gsterdii yksek alka zerine,
ehzde Cmiine viz olarak nakledildi. Bir mddet orada insanlara yce dinimizin emir
ve yasaklarn, sevgili Peygamberimizin gzel ahlkn anlattktan sonra, Yavuz Sultan
Selm Cmiine Cuma vizi olarak vazifelendirildi. Sultan Selm civarnda bir mescid ve
Sivs derghn in ettirip, hizmete devam etti. Sultan Ahmed Cmii yaplrken, temel
atma merasiminde bulunup, dua etti ve temele ilk ta koydu. Sultan Ahmed Cmiinin
yapm tamamlanp ibdete alnca, ilk vaz Abdlmecd Efendi verdi. lnceye kadar bu
cminin vizliini yrtt.
nc Mehmed, Birinci Ahmed, Birinci Mustafa, Gen Osman ve Drdnc Murd
Hn devirlerinde yaad. nsanlara hep Hakk tavsiye edip, ktlklerden sakndrd. lmi,
irfn ve olgunluuyla sultanlar ve dier devlet erkn yannda byk bir nfuz shibi
oldu. Pdih ve dier devlet erkn, nemli husslarda sk sk grlerine bavururlard.
Karayazc ve Uzunblkba isynlarnn bastrlmasnda nemli rol olmu, hkmete
faydal tavsiyelerde bulunmutu.
Sultan Drdnc Murd Hna Badadn ranllardan geri alnacan mjdelemi,
pdih sefere karken de Hz. merin klcn beline kuatmt.
Zhir ve btn ilimlerde yksek derece shibi olan Abdlmecd Sivas, gzel ahlk
ile ahlklanmt. Sultan Birinci Ahmed Hna sunduu manzm ikyetnmede
memleketin ve milletin iinde bulunduu hli anlatm, muvaffakiyet iin kedisine adlet
ve meveret tavsiye etmiti. slm dininin hep ilerlemeyi emrettiini anlatm,
gelimelere kar kan din adam klna girmi din dmanlaryla tarkat geinen chil
ve sapk kimselerle ve bidat ehliyle mcdele etmi idi. stanbulda vaz, ird ve ilim
retmekle megul iken vefat etti.
eyh mahlasyla pek gzel iirler yazan Abdlmecd Sivsinin birok kymetli
eserleri vardr. Bu eserlerin bazlar unlardr: 1- Ftiha tefsri, 2- Mesnev erhi: Mevln
Celleddn-i Rm hazretlerinin Mesnevsine yazd ok kymetli erhidir. Nakledilir ki:
Mevln Celleddn-i Rm hazretleri, mnev hl leminde, gelip Abdlmecd Sivsye;
Benim Mesnev kitabma erh yazmanz istiyorum buyurdu. Abdlmecd Efendi de zr
beyn edip; H benim haddim deildir. Sizin inci gibi szlerinizi erh etmek bir yana
anlamaktan cizim. Birok erhler yazlmtr. Bizim erhimize ne gerek var deyince,
Mevln hazretleri; Onlar da gzel, fakat sz baka hl bakadr. Benim Mesnevmi
erh etmek sizin gibi hl shibi, kelm ilminde ve tasavvuf marifetlerinde yksek birisine
gerekir buyurdu. Abdlmecd Sivas hl leminden beeriyet lemine dnnce, emri
birka gn ihml etmiti. Birgn yine hl leminde iken Mevln hazretleri zuhur edip;
Size Mesnevme erh yazn demedim mi? buyurdu. Abdlmecd Sivas hazretleri zr
beyn etmek istediinde; Biz imdi sizi topuz ile ikz ederiz buyurdu. Ertesi sabah
pdih tarafndan iki asker gelip, erh yazlmasna dir fermn ve yz altn sikke
getirdiler. Abdlmecd Sivas fermnda; Benim fazletli pederim, bu saat Mevln
hazretlerinin Mesnevsine erh yazlmasn emrediyorum. Biz de emrolunduk diye yazl
olduunu grd. Hemen emre uyup erh yazmaa balad. Mevln Celleddn-i Rm
hazretlerinin istedii zellikte, nefis bir erh yazd. 3- Leziz-l-sr ve Letif-l-ezhr, 4Maskal-l-kulb, 5- erhun al kasde-i Mmiye li-Mevln Celleddn-i Rm, 6- Fezil
salt-in-Neb, 7- Drer-l-akid, 8- Dvn- lahiyat, 9- erhu Cezret-il-Mesnev, 10Umdet-l-Msteiddn-fis-sarf, 11- Meksid-i ayniyye ve Mesid-i ervh- tayyibe ve
ayniyye: Bu eser eyh Yr Ali bin Siyvu Divrinin (Kitb-l-meksid-n-Nciye fil
mebde-i vel-me vel-med) adl eserinin erhidir. 12- Kahr-s-ss f ilcm-in-nfs, 13Meydn-l-frsn f kavid-i Frisiyye 14- rde-i cziyye, 15- Hads-i erban.
1) Hediyyet-l-ihvn (Mehmed Nazmi) Sleymniye Ktphnesi, Hac Mahmd
Efendi ksm. No: 4587, vrk. 57a.
5) Kef-z-znn; sh. 1130, 1829
7) zh-l-meknn; cild-2, sh. 401, 403
SULTAN MURD HN (Drdnc Murd):

Hanef mezhebi fkh limi, seksenikinci slm halfesi ve onyedinci Osmanl
pdih. Babas Sultan Birinci Ahmed Hn olup, annesi ise Mhpeyker Ksem Sultandr.
1021 (m. 1612) senesinde halfe ve Osmanl sultn oldu. Osmanl Devletini tekrar
glendirdi. 1049 (m. 1640) senesinde yirmisekiz yanda iken btn Osmanl
hnedannda grlen nikrs (damla) hastalndan stanbulda vefat etti. Babas Birinci
Ahmed Hnn trbesinde defnedildi.
Babas Sultan Birinci Ahmed Hn ve aabeyi Sultan Osman (Gen Osman) Hn gibi
Sultan Murd Hnn da zeks kk yata gelimiti. En mmtaz mrebbiyelerin
nezretinde terbiye edildi. Enderun ad verilen saray mektebindeki hocalardan huss
dersler ald. Mhpeyker Ksem Sultan, olu Murdn dier ehzdelerden her ynden
daha stn olmas iin ok gayret gsterdi. ehzde Murd da kendisine gsterilen
alakay boa karmad. lim renmekteki srati, plnl yaay, spor ve silh
talimlerindeki baars, atk ve eviklii, abucak serpilip yetimesi ile dikkatleri ekti.
Hsm-zde, Sar Solak ve Hac Sleymn Efendilerden ok atmay, Cnd Hall Paadan
ata binmeyi rendi. Zekeriyy-zde Yahy Efendi gibi zamnn nde gelen limlerinden
fkh dersleri ald. Babasnn da hocas olan Azz Mahmd Hdy hazretlerini, daha onbir
yalarnda iken skdardaki derghnda ziyret etmeye balad. O mbrek zttan ald
feyzle hayat buldu. Azz Mahmd Hdy hazretlerinin sohbetlerinden ald mjdelerle
gelecee mitle bakmaya balad. Babas Sultan Birinci Ahmed Hnn vefatyla,
memlekette devlet otoritesi sarslm, slm dmanlar her taraftan hcuma gemilerdi.
Binlerce yenieri askeri, babozuk bir gruh hline gelmiti. Ehl-i snnet dman ranSafev apulcularndan inim inim inleyen ran snrna yakn ehirlerdeki mslmanlar,
ierilere gmeye balamlard. Veliahd ehzde Murd, daha o yanda stanbulda
kyfetini deitirerek dolar, halkla tess edecei ibirlii neticesi, ileride yapaca ilerin
plnlarn kurard. Kimden nasl istifde edeceini, kimi nasl cezalandracan tek tek
defterine kayd ederdi. Gn geldi, rahatsz olan amcas Mustafa Hnn yerine ehzde
Murd; Sultan Drdnc Murd nvan ile Osmanl pdih oldu. Yllardr izdii plnlar,
kurduu hayller gerekleecek, dedesi Yavuz Sultan Selm Hn gibi, devletinin
dizginlerini eline alacakt. Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) sancaktar
Eb Eyyb el-Ensr hazretlerinin huzrunda mbrek hocas Azz Mahmd Hdynin
elinden kl kuand. Ya kk olduu iin, devleti bilfiil idre edemeyecei gr
hkim olarak, annesi Mhpeyker Vlide Ksem Sultan, Saltanat nibesi tayin edildi.
Zaman zaman gl devlet adamlarnn desteinde gzel iler yaplp, yer yer zorba ve
zlimlerin ktlkleriyle karlald. Sultan Murd Hn ocuk diyerek ie kartrmyorlar,
baa geenler kendi bildikleri gibi devleti idre ediyorlard. Fakat Sultan Murd Hn, bu
arada bo durmuyor, ilim reniyor, trih kitaplar okuyor, dedelerinin hl ve hareketlerini
eitli durumlar karsnda aldklar tedbir ve tavrlar tek tek inceliyordu. Frsat bulduka
skdara geip Azz Mahmd Hdy hazretlerinin ziyretine gidiyor; Ben dervi Murd
diyerek kendisini takdim ediyordu. Yalnz orada huzr buluyor, dny pdiahlnn ne
kadar bo birey olduunu gryor, asl pdiahln Azz Mahmd Hdy hazretlerinin
pdiahl olduunu dnyordu. Kendi zerinde kymetli elbiseler vard. Ama gznde
hibir deeri yoktu. Azz Mahmd Hdynin yamal elbiseleri en nadide kumalardan
daha da gz alcyd. Yamal elbise, giyen ztn bykl ile kymet kazanmt. Bu
mbrek ztn mnev destei de olmasa Sultan Murd ne yapacakt? gnlk dny
iin bunca kavgaya, ba alp, ba vermeye deer miydi? Ama Azz Mahmd Hdy
hazretleri, onun dncelerini adet okuyor, Allah telnn rzs iin onun emrine
uyarak yaplacak iin kymet kazanacan sylyor, Allah telnn kullarna Onun rzs
iin adletle mumelenin birok ibdetlerden kat kat ziyde olduunu bildiriyordu. Sultan
Murd Hn, ald feyz ve mnev destekle sarayna dnyor, idreyi btn kudretiyle ele
geirecei gn bekliyordu. Dedelerinden Yavuz Sultan Selm Hna zeniyor, onun gibi
olmak iin her ynden kendisini yetitiriyordu. Onun gibi bilgili, onun gibi gl kuvvetli,
onun gibi mttek, o nun gibi korkusuz olmak iin rpnyordu. Sarayndan her sabah has
baheye gider gelir, ellerinde ikiyz okkalk bir mermer stunu tard. Okuduu
trihlerden kard hkm, askerin kuvvetten anlad, kendisinden kuvvetli olan sevdii
idi. O hlde en iyi yenieri, en iyi atc, en iyi kl kullanan, en iyi ata binen kendisi olmal
vurduu yerden ses karmalyd.
Zaman zaman halkn iine girer, deiik kyfetlerle onlarn sohbetlerini dinlerdi.
Halknn derdini halktan bir kimse olarak yerinde incelerdi. nsanlarn kimden nasl zarar
grdn, zulm merkezlerini tek tek tesbit etti. Anadoludan ve Rumeliden kendisine
haber ulatracak kimseler buldu. Gelen btn haberleri deerlendirdi. Sefere kan
sadrzam ne yapyor, yenieriler, siphiler, beyler, paalar, kadlar, ulem insanlara nasl
davranyor, hepsinden haberdar oldu. Devletin yararna bir i yapan mkfat grm,
kendisini gl hissedince de halka zulmeder olmutu. Halk haytndan bezmi, pdihn
bir an nce ii ele almas iin dua eder olmutu. Ama Sultan Murd Hnn en byk
destei olan Azz Mahmd Hdy 1038 (m. 1628)de vefat etmi, Sultan Murd kendisini,
elsiz, kolsuz hissetmiti. Bu durumda Sivasl Abdlmecd eyh Efendi ve eyhlislm
Yahy Efendi elinden tuttular. Hat ve yanllklarn dzelttiler. Hayrl ilerinde yardmcs
oldular. eitli zulmler karsnda zaman zaman celallenen Sultan Murd Hn, evldna
zarar gelmesinden korkan Vlide Sultann yumuak davranmas kzyla karlard. Bir
defsnda da ayn ikzla karlaan Sultan Murd Hn; Ben dedem Yavuz Sultan Selm
Hndan sonra gelseydim, dedem Sleymn gibi yumuak olurdum. Ne re ki cenb-
Hak, bana saltanat kargaalk devrinde nasb etti. Kargaaln hakkndan da sertlik gelir
cevbn verdi. Artk yava yava kendisini hisettirmeye balamt.
Abaza Mehmed Paay yenen Hsrev Paa, sadrzam ve serdr- ekrem sfatyla
Anadoluda bulunuyor, sadrzama yakmayan icrtta bulunuyor, ondan g alan birok
zlim de halka zulmediyordu. Sultan Murd Hn, artk kararn vermiti. Merhamet
etmeyene merhametin zerresini tattrmayacak, Allah telnn mahlkuna merhamet
etmeyene merhamet etmeyecekti. Bir fermnla Diyarbekirde bulunan Hsrev Paay
sadr- azamlktan azletti. eyhlislm Yahy Efendi nezretinde ve pdihn huzrunda
yaplan mahkeme neticesinde, Hsrev Paann idamna hkmedildi. Yerine sadret
kaymakm ve ikinci vezr olan Receb Paa tayin edilmeyip, dete muhalif olarak nc
vezr Hfz Ahmed Paaya sadrazamlk verildi. Receb Paa ok hrsl ve kindar bir adamd.
Kendisine sadrazamlk verilmemesini hazmedemeyip yenieri ocan kkrtt.
Hsrev Paaya taraftarlar mektup yazp Tokata ekilmesini istediler. Pdih en
gvendiklerini i bana getirdi. Hsrev Paann zorbalar stanbula doldu. Herbiri bir
baka zulm eidini ortaya koyuyordu. Yenieri ve siphiler, ii iyiden aztmlard. Halk
galeyana gelmi, ancak gz dnm katil zorbalarn etrf talan etmelerinden
ekinmilerdi. ok gemeden Receb Paann kkrtmalar netice verdi. Yenieri taifesi
Atmeydannda topland. Hsrev Paann azline kar kyorlar, aralarnda sadrzam ve
eyhlislmn da bulunduu onyedi kiinin azlini, hatt kellesini istiyorlard. Pdih,
sarayn nne kadar gelen yenieri taifesine haber gnderip, isteklerinin grleceini
bildirerek dvn toplad. Dvn azlarnn fikirlerini rendi. Pdih hibir kimseyi feda
etmek niyetinde deildi. def pei-peine pdih nasbeden asker, iyiden kudurmu,
isteklerine kavumadan yerini terketmiyordu. Bu ekilde bir iki gn geti. Zorbalar ii
iyiden rndan karttlar. Askeri iyiden kkrttlar. Pdih ayak divnna ardlar.
Pdih hi ekinmeden, muhfzsz olarak askerin nnde kurulan tahtna oturdu.
Hlbuki asker; Pdihm, istediimiz onyedi kelleyi ver, yoksa say onsekize kar
diyerek bizzat pdih dah tehdit ediyordu. Onlar nisbeten teskin edip, zaman
kazanmaya alt. synclarn kendilerine teslim edilmesini istedikleri Sadrzam Hfz
Ahmed Paa, bir i iin gittii skdardan geri geldi. Dvn odasnda pdiha yalvard.
Bu ak sakalm ve ileri yamla artk bir ie yaramam. Kellesi istenen dier onalt
mslmann da yerine beni onlara teslim edin. Devlet bu beldan kurtulsun. Onalt
mslman da din ve devletine hizmet ile megul olsun dedi. Pdih kabul etmedi. Ama
baka resi de yoktu. Hfz Ahmed Paa, dvn yeleri ile hellleti. Pdihla yalnz
olarak grp, ocuklarna ihtimm gstermesini vasiyyet etti. Pdihn pei sra
askerin karsna geti.
Abdest tazelemi, bana beyaz bir sark sarmt. Besmele ekip kendisini askerin
arasna sald. Eleba durumuna gelmi zorbalarn kkrtmalar, askeri temelli yoldan
karmt. randan szan bozuk insanlarn da tesri ve siys propagandalarn etkisi ile
asker adet kudurmutu. Hfz Ahmed Paa, hemen ehd edildi. Pdih kendinden
geti. Bu yaptklarn yanlarna brakmyacan kapal olarak ifde etti. Zorbalar
pdihtan baz isteklerde daha bulundular. Pdih, isteklerini yerine getireceine sz
verdi. Recep Paay sadrzam yapt.
zi beylerbeyi Murtez Paaya bir hatt hmyn verecek, Tokattaki Hsrev

Paann dm edilmesini emretti. Btn kkrtma ve hdiselerin ba olan Hsrev
Paann dm haberi stanbula gelince asker yeniden isyn etti. Receb Paa, isyn
tahrk ederek pdihn yakn evresindeki mmtaz ahslar ortadan kaldrmak istiyordu.
Gayesine bir hayli de yaklat. ok gemeden pdih, ii yoluna koydu, ikide bir toplanp
sarayn nne gelen zorbalar, yine gelmilerdi. Gizlice zorbalarla anlaan sadrzam onlara
arka kyor, pdiha da onlara tviz vermesini tavsiye ediyordu. Receb Paann bu
zamana kadar yapt zulm haddi amt. Pdih, kararn vermi, bu def ne olacaksa
olsun i bitsin, ekliyle hareket eder olmutu. Yoksa bu zorbalar, tviz verdike maryor,
mardka oalyordu. Pdih, halk arasna sald adamlar vastasyla kamuoyu
meydana getirdi. Zten yllardr birok zorbann elinden ekmedii kalmam olan
stanbul ahlisi, Pdih sonuna kadar desteklemek arzusunu gsterdi. Sadrzam Receb
Paa, yine zorbalara tviz verilmesini tavsiye ediyor, onlarn ok gl olduunu
syleyerek Pdihn kalbine korku vermeye ve Pdihn kendisine muhta olduunu
hissettirmeye alyordu. Ama o gn olan olmu, ok yaydan kmt. Dvn
toplantsndan sonra saraydan ayrlaca srada huzra davet edilen Receb Paa, kapdan
girer girmez dm emredildi, ii bitirildi. Cesedini saray kaps nne astlar. Basz kalan
zorbalar ne yapacaklarn arp daldlar. Artk insiyatif Pdihn eline gemiti. Taban
Yass Mehmed Paay sadrzam tayin etti. Zorbalar ellerindeki btn kozlar
kaybedeceklerini anlaynca, Receb Paann idamndan yirmibir gn sonra, tekrar Sultan
Ahmed meydannda toplandlar. Zorbalkla ele geirdikleri vazfelere bert verilmesini
istiyorlard. Pdih Sultan Murd Hn hemen bir ayak dvn tekil edilmesini emretti.
Sadrzam Taban Yass Mehmed Paa, eyhlislm Ah-zde Hseyn Efendi, Kadasker
Karaelebi-zde Mehmed Efendi ve dier kadasker Hocazde Abdullah Efendi, Nakb-lerf Allme eyh Efendi, Ayasofya Cmii vizi Kd-zde ve dier limler, yenieri aas
zabitleri, alt hassa svari blkleri aalar, dvnda yerlerini aldlar. Pdih gelip tahtna
oturdu ve; Eer siphilerim bana itatkr iseler ve bana inanyorlarsa, aralarndan birka
ihtiyr seip gndersinler dedi. Pdihn bu szleri Atmeydanndaki siphilere tebli
edildi. Aralarndan birka nefer seip gnderdiler. Bunlar tahtn karsna gelip durdular.
Ahli de divanhnenin karsnda yerini alm, her taraf dolmutu. Yenieriler ve yenieri
aas pdiha sdk olduklarn bildiriyorlard. Bunun zerine Sultan Drdnc Murd
Hn; Allah telya itat edin. Peygambere (aleyhisselm) ve sizden olan
idrecilere de itat edin melindeki Nis sresi 59. yet-i kermesi mucibince,
pdihlarna itat etmelerini istedi. Onlara nashatlerde bulundu. Yenieriler, Pdihn
mrnn uzunluuna, saltanatnn mesd bir ekilde devamna dua ettiler. Pdihlarna
sdk olacaklarna sz verdiler.
Sultan Murd Hn daha sonra; Bataki emir, Habe bir kle de olsa ona itat
etmeyi emreden hads-i erfi bilirsiniz. yleyse iinizdeki zorbalar himye etmeyin ki,
pdih ve devletimiz urad musbetlerden, kurtulabilsin ve siz de babalarnz gibi
sadkatinizle iftihar edebilesiniz dedi. Orada bulunan yenierilerin hepsi birden; Biz
pdihn askeriyiz, zorbalar himye etmeyiz. Onun dmanlar bizim de dmanmzdr
diye cevap verdiler. Hemen mshaf- erf getirildi. Yenieriler, Kurn- kerm zerine
yemn ettiler. Yemnleri, hemen deftere geirilip tescil edildi. Pdih, siphilerin
gndermi olduklar temsilcilere dnd. Hibir sua bulamam, sakin ihtiyrlar
gndermilerdi. Siz siphiler! Krkbin kiisiniz. Haddini aan istekleriniz, devleti altst
etmi, zulm her taraf tahrip etmitir. Bu hizmetlere geebilmek iin birbirinizle
bozutunuz. Devlete si oldunuz dedi. Siphiler; Biz si deiliz. Biz senin dostlarna
dost, dmanlarna dmanz. Pdihn emirlerini hafife alan zorbalar desteklemeyiz.
Lkin onlar zabtedebilecek gce de sahip deiliz dediler. Pdih onlara da Kurn-
kerm zerine yemn ettirdi.
Pdih, bu def kadlar huzruna ard. Rumeli ve Anadolunun en ihtiyr kadlar
tahtn ayak ucuna kadar yaklatlar. Pdih onlara rvet alp adam kayrdklar
hakkndaki ikyetlerle ilgili sorular sordu. Kdlar; rvet alp adam kayrmadklarn,
ancak zorbalarn tahakkm altnda adlet yapamadklarn sylediler. Hatt Rumelinden
bir kad efendi sz alp; Siphilerin zulmne kar ktm iin mahkemeyi basp mallar
yama ettiler dedi. Kdlarn szleri de deftere kaydolunup, yemnleri tescil edildi.
Siphilerin vakf mtevelllii, ktiblik hizmetlerine mlzm yazlmamalar ve ummun
asayiinin muhafazas iin, siphiler ve yenieriler tarafndan yemn edilmi olduundan,

aykr hareket edenlerin Allah telnn, peygamberlerin (aleyhisselm), meleklerin ve
btn mslmanlarn lanetine mazhar olacan bildiren bir hccet (senet) tanzim edildi.
Hazrlanan hcceti; Pdih, vezr-i azam, eyhlislm, vezrler ve nakb-l-erf
imzalad. Pdih, hem fetv, hem de destek alm, zorbalar sindirmek iin btn kozlar
eline geirmiti. gn iinde zorbalarn elebalar elde edilmeye ve ortadan kaldrlmaya
baland. Pdih, bizzat kendisi, kyfetini deitirerek halkn arasna karyor, kimin ne
yaptn bizzat gryordu. Sulular yakalanyor, nnda yaplan soruturma ve muhakeme
neticesi, zaman geirmeden cezalar veriliyordu. Btn zorbalarn kalbine korku girdi. leri
gelenleri gerekli cezalarla cezalandrld. Anadoluda ortal yakp ykan, evresine
toplad ekya ile masmlarn canlarn yakan siler de yava yava toplanmaya ve
ortadan kaldrlmaya baland. silerin zerlerine gnderilen bey ve paalar, ellerinde
listelerle gidiyorlar, lm cezasn haketmi olanlara, yakaladklar an cezlarn
veriyorlard. Asilerin birbirleri ile aralar alarak, kendi kendilerini ezmeleri de saland.
Bunlardan bazlar mkfatlandrld. Daha sonra devletin bana i amaya kalkmalar
zerine cezalar verildi. Lbnan, Hicaz ve Yemen taraflarnda kan ayaklanmalara ve
ortaya kan ekyalara kar tedbirler alnd.
1043 (m. 1633) senesinde Cibli kapsnda techiz edilmekte olan bir gemide yangn
kt. Ondan dier gemilere, gemilerden evlere sirayet eden yangn yaklak yirmibin evin
yanmasna sebep oldu. Yangnn ttn yznden kt sylendi. Yangnda yenieri ve
siphinin zorbaln, halkn dikkatsizlik ve ilgisizliini gren Sultan Murd Hn, hepsini
topyekn terbiye etmek maksadyla, yangn sebebiyle halkn dedikodu merkezi hline
gelen kahvehneleri kapatp, ttn imeyi yasaklad. Zten kahvehneler, daha ok
zorbalar tarafndan alp iletilen yerlerdi. Halktan ok zorba taifesi gider, ttn iip
dedikodu yaparak vakit geirirlerdi. Zamnn limleri, bu yasak zerine; Pdihn
yasaklad bir eyi yapmann ciz olmayacana dir fetv vererek halk uyardlar. Ttn
yasan ve byk stanbul yangnn bahne eden Sultan Murd Hn, zorbalar tamamen
ortadan kaldrp ktlklerini yok etti. Zorbalarn meyhnelerini yktrd, ikiyi yasaklad
ve yasan tatbikini bizzat kendisi takib etti.
Sultan Murd Hn btn bu ileri yapp, stanbulda huzru yeniden kurarken, hep
haylinde mm- azam hazretlerinin ehri Badat vard. Badat mutlaka fethedilmeli,
mbrek kimseleri mezarlarnda bile rahat brakmayan ran apulcularna gereken ceza
verilmeliydi. 1043 (m. 1633) senesinde Sadrzam Taban Yass Mehmed Paann
kumandanlnda ordu skdardan yola kt. Ordu hem Anadoludaki zorbalar
cezalandrmak, karklklar dzeltmek, hem de ran zerine yaplacak sefere hazrlk
yapmak iin yola karlmt. Bu arada Osmanl iinde karklklarn dzeldiini, Sultan
Murdn gl bir pdih olduunu gren Avrupa kavimleri, korkularndan ne
yapacaklarn arp, vermedikleri vergileri gnderip, gnderdiklerini arttrmann yollarn
arar oldular. Ancak Leh kral, vergiyi geciktirmiti.
Bosna beylerbeyi Abaza Mehmed Paaya verilen bir emirle, Lehistan ilerine byk
bir akn tertiplendi. ok ganimet alnd. Sultan Murd Hn Lehistan seferine hazrland.
Edirneye kadar gitti. Lehistan elisinin gelip anlama taleb etmesi zerine savatan vaz
geildi. Uygun artlarda anlama yapld.
Sultan Drdnc Murd Hn, bu arada stanbul ve evresinde asayii dzeltmek iin
faaliyetlerine devam ediyordu, zmit yolu ile Bursaya gitti. zmit kadsnn hizmetlerini
bizzat yerinde grp, takdr etti. mr boyunca bu vazfeden alnmamas iin eline hatt-
hmyn verdi. znik kadsn da sulu bularak cezlandrlmasn emretti. stanbuldan
knn drdnc gn Bursaya vard. Halk sevin iinde sultanlarn karlad. Murd
Hn ilk nce dedelerinin, daha sonra Emr Sultann kabirlerini ziyret etti. Fakirlere
sadaka datt. Millete ok zulm yapm olan Hasenkeyfli Mehmed Aay dm ettirdi.
Avrupa tarafn anlamalarla nisbeten salamlatran Sultan Murd Hn, 1045 (m.
1635) senesinde ilk Revn seferine kt. Sefere kmadan nce ok tereddtl olan
Pdih, nereye sefer etmesinin hayrl olacan kestiremiyordu. Reslullah efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) snnet-i erfine uyarak iki rekat istihre namaz kld. Ertesi
gn gnl rahatt. Revn seferi iin yola kt.
skdara geen Pdih teden beri bozulmu olan sefer dzenini de tekrar eski
hline dndrmek iin ok dikkatli davranyor, askerin kanunsuz hibir hareketini kabul
etmiyordu. Durum fevkalde olduu iin de iddetle cezlandryordu. Yolda yakalanan

siler hakknda hkmler verilip gereken cezalar nnda tatbik ediliyordu. Konyaya
varld. Pdih Mevln Celleddn-i Rm hazretlerinin trbesini hu ierisinde ziyret
etti. Askeri ile ayn zorluklara gs gerdi. Aylarca atnn eerinden baka yastk, atnn
ulundan baka rt kullanmad. Askeri ile dima hemhal, adet arkada gibiydi. Kayseri
yaknlarnda Develihisardan araba ile geerken bir da keisinin katn grd. Hemen
bir at istedi. Gz ap kapayncaya kadar ata atlayp keinin arkasna dt. Att bir tek
okla keiyi vurup, askeri adet byledi. Askerler; Allah tel yardmcn olsun! diye
bartlar. Pdih, Erzurum zerinden Revn nlerine vard. Yaplan kuatma sonunda
Emr Gne Hn kumandasndaki kale teslim oldu. Kumandana Ysuf ismi ve paalk
nvan verildi. Ysuf Paa pdihn yannda kald. ran askerleri serbest brakld. Gl
Osmanl askeri karsnda hareketsiz kalan ran askerlerinin, geri ekilirken ahliyi
katletmeye kalkmalar zerine, pelerine asker gnderildi. Gerektii ekilde
cezalandrldlar. Pdih tebrikler ve dualardan sonra Cuma namazna gitti. Sultan Murd
adna hutbeyi, eyhlislm Yahy Efendi okudu. Yahy Efendi bu gne;
Revna varnca Sultan Murd Hn mer heybet,
Myesser eyledi ona Hudy- Msten fethin.
Cem-i Ehl-i snnet asker-i slm ad oldu,
Dedi. Yahy onun trihini Grdk Revn fethin.
ktasn trih drd. Kalenin gerekli tahkimatn yapan Sultan Murd Hn, ran
ilerine doru seferine devam etti. Aras Nehrini geerken kpr kurmak mmkn olmad.
Pdih da dhil herkes at ile nehri geecekti. Pdih sudan geerken yanndaki
askerlerden biri hkimiyetini kaybedip akntya kapld. Pdih hi vakit geirmeden
askere doru yaklap yakasndan yaparak karaya kard. Eline de bir kese altn verdi.
Bu hdiseyi gren askerler, pdihlarna bir kat daha balandlar. Pdih, doru drst
bir mukavemetle karlamadan Tebrze girdi. rann merkezi olan Tebrz, ekonomik
ynden kertildi. Kn yaklamas sebebiyle ordu stanbula dnd. Ancak daha Sultan
Murd yolda iken ranllarn Revn muhasara ettii haberi geldi. Mevsim k olduu iin
Pdihn dnmesi mmkn deildi. Sultan Drdnc Murd stanbul ahlisi cokun bir
ekilde karlad. Yllardr byle bir zaferin midiyle yaayan mslmanlar, Pdiha nasl
dua edeceklerini bilemiyorlard. Artk Badata sefer yapp, ata miras, mm- azam
ydigr bu mbrek beldeyi Acemin kirli ayaklaryla inemesine son verilmeliydi. Btn
hazrlklar o yne kaydrld. Fethi hazrlayc nc kuvvetler gnderildi. Halk bu savaa
hazrlamak iin gerekli faaliyetlere baland. Mslman Osmanl halk yediden yetmie
yeni bir Yavuz devri, zaferler devri yaamaya hazrlanyordu. Yllarca pdih olduu
hlde pdiahlk yapamam olan Sultan Murd Hn, bu zaman zarfnda iyice bilenmi, ne
zaman ne yapacan iyice hesaplamt. Ya genti. Yirmiyedi-yirmisekiz yalarnda,
yllarn tecrbesine, hayl edilemez hedeflere sahipti. lk nce Badat, sonra, sonras
oktu. Bir taraf in, br taraf Endlse dayanyordu. Trk bin Ziydn ocuklar,
barbar Avrupa kavimleri tarafndan kesilip imha ediliyor, cmiler mslman cesetleri ile
doldurulduktan sonra kiliseye evriliyor, mslman Endls, putperestletiriliyordu. Buna
artk son verilmeli, sancak- erf dnynn iki ucunda ayn anda dalgalanmalyd. 1047
(m. 1638) senesinde ilk hedef olan Badat zerine sefer ald. Yenieri yeni bir nizamda,
siphi ayr bir dzende, ahli, vel, dervi, talebe herkes ayr bir sevinteydi. Osmanl
tebas, bu yce pdiha verecek derece bulamyordu. Zamnn usta iri Nef;
Nice benzer sana tarz- pdihn- selef,
Bir midir pervaz- anka ile pervaz- cerd
beytiyle; Sen hibir pdiha benzemezsin. nk anka kuunun uuu ile
ekirgenin uuu bir deildir diyordu. Pdih sefere kmadan nce stanbulda
memleketin drt bir tarafna tayin edilecek kadlarn imtihanna katld. Herbirine pek etin
sorular sordu. En lyk olanna vazfe verilmesini temin eyledi. Mecliste hazr bulunan
ulem, pdihn fkh bilgisine hayrn kald. Sivasl Abdlmecd eyh Efendinin elinden,
Hz. merin klcn beline kuanan Pdih, ordusunun banda stanbuldan yola kt.
Yannda eyhlislm Yahy Efendi ve Kd-zde gibi limler de vard. ehirlerden tam bir
nizam ierisinde geerek Konya yoluyla Halebe vard. Yol zerindeki cmle evliynn
kabrini ziyret etti. eyh Edebl ve Seyyid Battal Gz, Mevln ve Nasreddn Hocann
trbelerini ziyreti ihml etmedi. Badad fethinde yardmlar iin, rhlarndan istimdat
(yardm) istedi. Vezr-i azam Bayram Paa, Birecikte vefat etti. Pdih, bu kymetli
devlet adamnn vefatna ok zlp alad. Tayyar Mehmed Paaya vezr-i azamlk
verildi. Musulda Hindistan elisi geldi. Fil kulandan yaplm, zerine gergedan postu
geirilmi, tfek ve klcn kr etmeyecei sylenen bir kalkan da hediye getirmiti.
Pdih elinde bulunan bir mzrakla kalkan deldi ve zerine koyduu beyz altnla eliye
geri gnderdi. stanbuldan hareketin yzdoksanyedinci gn Badat nlerine varld.
mm- azamn (rahmetullahi aleyh) trbesinin bulunduu ksm daha nceden ele
geirilmiti. Pdiha mm- azam ziyret etmesi teklif edildiinde; Badat, sapklarn
pis ayaklaryla kirlenirken gidip o yce mm ziyretten hay ederim cevbn verdi.
ehir kuatld. Her trl tedbir alnd. Sk sk hcumlar yapld. Muhasara esnasnda,
Sadrzam Tayyar Mehmed Paa ehd oldu. Kemanke Kara Mustafa Paa sadrzam tayin
edildi. Sadrzamn bile ehd edildii iddetli arpmalarn olduu bir gnde, askerler
garip bir kimseyi huzrlarna getirdiler. Elbisesi lime lime, elinde dalndan yeni koparlm
akasya aacndan bir denek, yznde t uzaklardan farkedilen fevkalde bir nr vard.
Pdih baklar ile tesr altna alan ender ahsiyetlerden biri idi. Pdih bu yz bir
yerden tanyordu. Bu, Azz Mahmd Hdy hazretlerinin yaknlarndan olan bir mbrek
kimseden bakas deildi. Pdihm! Hocamn emriyle stanbuldan buralara geldim.
Gayretle aln. Badat Pazartesinden nce fethedin. Sonraya kalrsa sele dr
olursunuz. Fetih myesser olmaz. Mevlm sizi muhafaza etsin deyip adrdan kt.
Pdih Sultan Murd Hn, Azz Mahmd Hdy hazretlerinin bu yardmna kr iin
hemen Allah telya hamd edip o mbrek kimsenin rhuna Ftihalar gnderdi.
Kumandanlarn arp ertesi gn kalenin fethi iin emir verdi. abn aynn
onyedisinde Cuma gn (24 Aralk 1638) Badat fethedildi. Asker arasndan nice
kahramanlar ortaya kt. Kahramanlara iirler, trkler sylendi. Nice Gen Osmanlar,
gencecik yiitler, Badata girmekle, kaleye erefli sancaklarn dikmekle nasiplendiler.
Kale kumandan Bekta Hn, kalenin teslimi iin sultnn huzruna kabul edildi. Teslim
artlar grld. Teslimi kabul edemeyen ran askerleri, serbeste ekilip gitmelerine
msde edilmesine ramen, baruthneyi atee vererek masm kimseleri ldrmeye
kalkmalar zerine, gereken cezaya arptrldlar. Bu arada Bekta Hn da kars
tarafndan zehirlendi. O garip derviin dedii gibi Pazartesi gn bir frtna kp peinden
yamur yad. Badat evresinde gnlerce seller akp, Safev pisliklerini ykad. Osmanl
yepyeni, prl prl bir ehre sahip oldu.
Sultan Drdnc Murd Hn, ilk i olarak, mm- azam hazretlerinin ve Seyyid
Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin kabr-i erflerini ziyret etti. Eshb- Kirm dman
Safev sapklar, Allah telnn dnini doru olarak anlatan Ehl-i snnet limlerine olan
dmanlklarndan dolay, onlarn mbrek kabirlerini tahrip etmiler, trbelerin eyalarn
yamalamlard. Pdih emir verip btn mnev mrslarn tamirini bildirdi.
eyhlislm Yahy Efendiyi de bu ilere nezretle vazfelendirdi. Ksa zamanda
eskisinden daha iyi hle gelmesini temin etti. mm- azam hazretlerinin trbesini:
gm kap, ipek hal ve altn amdanlarla donatt. mretlerde fakirler iin yemekler
kartp, gnllerini ve dualarn ald.
Ondrt sene onbir ay on gn sonra Badatta tekrar Osmanl sancan
dalgalandran Sultan Murd Hn, stanbula dn emrini verdi. Sadrzam Kemanke
Kara Mustafa Paa, ranla grmeleri devam ettirmek iin Badatda kald. ranla 1049
(m. 1639) senesinde, zamnmza kadar geerliliini koruyan Kasr- irin anlamas
imzaland.
Sultan Murd Hnn, dnn Osmanl ahlisi sabrszlkla bekliyor, mbrek
Badat ehrini, mm- azamn kabrini sapklarn tasallutundan kurtaran kahraman
orduyu ve Pdih grmek iin gei yollarn dolduruyordu. Pdih stanbula gelirken
Musulda Safev elisini kabul edip; ran h Safye hitaben bir mektup yazd.
Mektbunda; henz ran elinde bulunan baz yerlerin Osmanl beylerine teslimini, deilse
baharda tekrar ran zerine sefer yapacan ve ordunun hudud zerinde klayacan
bildiriyordu. Son ksmnda da yle yazyordu: Er isen meydane gel, serverlik dvasnda
olanlara perde arkasnda durmak yakmaz. Attan korkann, ata binip kl kuanmas
hatdr. Ezelde takdr edilen ortaya kar. Elem ekmeyip karma k. Selm, hidyete
erenlerin zerine olsun.
Sultan Murd Han sefere giderken temizleyerek gittii gibi dnte de baz temizlik
faaliyetlerinde bulundu. nsanlar kandrp, doru yoldan saptrmakla megul olan baz
sahte eyhleri (Sakarya eyhi, Urmiye eyhi gibi) dm ederek, ahliyi onlarn sapk
fikirlerinden kurtard.
Ulem ve devlet ileri gelenleri Pdih zmitte karladlar. Karlayanlar arasnda
Pdihn annesi Vlide Sultan (Mhpeyker Ksem Sultan) da vard. Sultan Murd Hn,
zmitten gemilerle stanbula geldi. Yllardr byle bir zafer mersimine hasret olan halk,
gzyalarn tutamyordu. Ama ne reki Pdih hastayd. Damla hastalndan
muzdaripti.
Sultan Murd Hn, kendisi douda ranla megulken, batdaki hdiselerden de gn
gnne haber alyordu. Bilhassa Venediklilerin yaptklar, haddi amt. Venedik
Cumhuriyeti ile btn ticar mnsebetlerin kesilmesini ve hemen sava almasn
emretti. Dvn bu emri eitli bahnelerle on gn geciktirdi. Bu arada Venedik elisi
gelip, dvnn btn artlarn kabul etti ve sava durduruldu. Aslnda Sultan Murd Hn
sava durdurmam, hazrlklarn tamamlamak ve yeniden shhate kavumak iin zaman
kazanmt. Ne yazk ki mr vefa etmeyip, Venedik seferine kamadan vefat etti. Sultan
Ahmed Cmii avlusunda eyhlislm Yahy Efendinin immlnda mezzinlerin; Er kii
niyetine!... nidlar ve mslmanlarn gzyalar arasnda klnan cenze namazndan
sonra, babas Sultan Birinci Ahmed Hnn trbesine defnedildi.
mrn, vakitlerinin her nn devletine hizmet ve Allah telnn emir ve
yasaklarna itatle geiren Sultan Drdnc Murd Hn, dier milletlerin hayl bile
edemiyecekleri ekilde yalanlaryla mehr olan Acemlerin, en byk dmanlarndan
olmas hasebiyle, onlarn birok iftirlarna mruz kald. Kendilerinde bulunan pislikleri bu
byk Pdiha da bulatrmaya kalktlar. nsanlara zulm ettiini ve iki itiini bile
syleyecek kadar ileri gittiler. Hlbuki devrinin kaynaklarnda iki itiine dir hibir bilgi
yoktur. Sultan Drdnc Murd Hn, kendisinden ellidokuz ya byk olan eyhlislm
Yahy Efendiye; Baba diye hitb eder, baba olarak bilir ve her trl szn itirzsz
kabul ederdi. Dnin hkmlerini ok iyi bilirdi. Araba ve bat dillerine hkim idi. Her trl
memleket meselesine vkft. lmi ve ilim adamlarn ok sever, ilim meclislerinde
bulunmaya can atard. lim adamlarn tevik ederdi. Evliy elebi ve Ktip elebi gibi
limler, tevik ettii kimseler arasndayd. Namazlarn hocas ve imm, Evly Efendinin
arkasnda klard. Kurn- kerm okumay ve ibdetlerini hi ihml etmezdi. Dedesi Yavuz
Sultan Selm Hn gibi o da, Hrka-i sadet diresinde Kurn- kerm okurdu.
Birok trihinin Kanun sonras en byk Osmanl pdih olarak kabul ettikleri
Sultan Drdnc Murd Hn, hep Yavuz Sultan Selm Hna benzemeye alrd.
Gerekten de birok vasflar onunla uyuurdu. Ama Yavuzun sahip olduu kymetli devlet
adamlarna ve tecrbeye mlik deildi. Tahta getiinde hazne bombotu. Vefatnda,
haznede onbemilyon altn vard. Gm parann hesab yoktu. Avrupa batan baa
istihbarat a ile rlmt. Avrupallarn en gizli srlar, Osmanl sarayna gnlk ulayor,
adet ku uurtulmuyordu. Tahta ktnda neye yarad belli olmayan yzbin yenieri
varken; vefatnda elik yrekli otuzbebin yenieri askeri; Emrine canm feda olsun
pdihm diyordu. Tahta getiinde karmakark bir memleketle karlam, vefatnda;
ite ve dta huzrlu ve itibrl bir devlet brakmt. Avrupaya hi sefer yapmad hlde
masmlar katletmekle mehr olan Avrupa kavimleri, adndan bile tir tir titrer hle
gelmilerdi. Knnden sonra askerlerin en ok sevdii pdih olan Sultan Drdnc
Murd Hnn cesreti, her trl zorlua tahamml, keskin zeks, hnerleri, asker
dehs, atclk, binicilik, silhrlkteki baars ok takdr ediliyordu. Yan her hussta
askerinin nndeydi. kiyz okkalk grzleri kolayca kaldrr, hzla giden iki atn birinden
dierine atlar, att ok, tfek mermisinden uzaa derdi. Devrinin btn silhlarn tam
bir ustalkla kullanrd.
En kk sular bile memleketin selmeti iin cezalandrmaktan ekinmeyen Sultan
Drdnc Murd Hnn merhameti de oktu. Sava esnasnda otann yanna
kurdurduu seyyar hastahnelerdeki yaral ve hastalar hergn bizzat ziyret eder, onlarla
yakndan ilgilenirdi. Memleketin her tarafndaki imrethnelerin vakf artlarna uygun
ekilde almas, fakir ve yetimlerin a ve akta kalmamas iin gayret gsterir, emrine
uymayanlar iddetle cezalandrrd.
Din ve devletin menfaatine i yapan hemen mkfatlandran Sultan Drdnc
Murd Hn, pekok hayrl iinin yannda, Revn ve Badat Kk ile Kandilli Saray gibi
nadide eserler, kprler, kervansaraylar, hanlar ve benzeri hayr eserlerini in veya tamir
ettirdi. Anadolu ve Rumeli Kavanda kale ve cmiler in ettirdi. Kbe-i muazzamay su
basm, hasara sebep olmutu. Cihn pdih Sultan Murd Hn, Ankaral Mehmed
Efendi ile Rdvn Aay Kbe-i muazzamay tamirle vazfelendirip, bu sevbl ii bir an
nce hllettirdi. Mslmanlarn duasn alp, Allah telnn rzsna kavumay arzu etti.
Din ve devletin menfaatine ters den en kk hatlar bile gzden karmayan,
bilhassa zulm ve hyneti, emre itatsizlii iddetle cezalandran Sultan Drdnc Murd
Hn, hassas, ince bir kalbe sahipti. Pek gzel iirler yazd ve irleri koruyup himye etti.
Bu iirlerinden biri, mm- azamn (rahmetullahi aleyh) ehri olan Badatn Safev
igalinden kurtarlmas iin gnderilen Osmanl ordusu kumandan ve Diyarbakr
beylerbeyi Hfz Ahmed Paann yardm talep eden iirine verdii cevaptr:
Hfza Badata imdt etmee er yok mudur?
Bizden istimdt edersin sende asker yok mudur?
Dmeni mat etmede ferzneyim ben dirdin,
Hasma kar imdi at oynatmaa yer yok mudur?
Geri lf vurmada yoktur sana hemp biliriz,
Lyk senden dd olur bir dd- kuster yok mudur?
Davy- merd edersin bu muhanneslik neden?
Havf idersin bri yannda dilver yok mudur?
Rfizler ald Badat teksl eyledin,
Sana hasm olmaz m hazret, rz- maher yok mudur?
Eb Hanfe ehrini ihmlinle vrn ettiler,
Sende y, gayret-i dn-i Peygamber yok mudur?
B-haberken saltanat ihsn eden Perverdigr,
Yine Badat ider ihsn Mukaddir yok mudur?
Rvet ile cnd-i slm peran eyledin,
idilmez mi sanrsn, bu haberler yok mudur?
Avn-i Hakla intikam almaa addan meer,
Bende-i drin vezr-i din perver yok mudur?
Bir l siyret dilri imdi serdar eyledim,
Hazret-i Peygamber mun olmaz m, rehber yok mudur?
imdi hlimi kyas eylersin i bu lemi,
Ey Murad Pdih heft-i kiver yok mudur?
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
Trih-i Peev, stanbul 1283

Fezleke (Ktib elebi) stanbul 1286
Ravdat-l-ebrr (Kara elebi-zde Abdlazz Efendi) Khire 1248
Trih-i Solak-zde, stanbul 1294, sh. 737
Trih-i Glmn (Mehmed Halfe), stanbul 1340
Trih-i Nim; cild-2-3
Trih-i Devlet-i Osmaniye (Hammer), stanbul 1335
Hlsat-l-eser
9) akyk- Numniyye zeyli (At)

10) Gldeste-i riyz- irfn
11) Sicilli Osmn; cild-4
12) Evliy elebi seyahatnmesi; cild-1, sh. 255, 460
13) Mirt-l-Haremeyn, stanbul 1301, sh. 507
14) Hadikat-l-cevmi; cild-2, sh. 143
15) Mizn-l-hak (Ktib elebi), stanbul 1286
17) Tuhfe-i hatttn; sh. 738
SUN-ZDE SEYYD MEHMED EMN EFEND:
Osmanl limlerinden. Krkbirinci Osmanl eyhlislmdr, smi, Mehmed Emndir.
Haleb kads Kara Sunullah Efendinin oludur. Doum yeri ve trihi kesin olarak
bilinmemektedir. 1076 (m. 1665) senesinde stanbulda vefat etti. skdarda Azz
Mahmd Hdy Efendi dergh yaknnda defnedildi.
ocukluundan itibren, babasndan gerekli eitim ve retimi grdkten sonra,
stanbula gelip, zamnn limlerinden, Sultan kinci Osmann hocas Molla mer
Efendiden, akl ve nakl ilimleri tahsl etti. Azmi-zde Mustafa Efendinin ilim meclisinde
bulunup ok istifde etti. Yksek ilm dereceye ulap, eyhlislm Yahy bin Zekeriyy
Efendinin medresesine mderris tayin edildi. hreti etrfta duyuldu. Sultan Drdnc
Murd Hnn iltift ve ihsnlarna kavutu. Birok medreselerde mderrislik yaptktan
sonra kadlk mesleine ayrld. 1056 (m. 1645) senesinde srasyla; Selanik, Edirne,
Bursa, Haleb ve Msr kadlklarnda vazfelendirildi. 1059 (m. 1648) senesinde stanbul
kadlna getirildi. Bir mddet sonra bu vazfeden alnarak, 1064 (m. 1653) senesinde
Anadolu kadaskerliine, bir sene sonra da Rumeli kadaskerliine terf ettirildi. Ayn sene
iinde bu vazfeden alnd. Kendi hlinde Allah telya ibdet ve tat ile megul iken,
1071 (m. 1660) senesinde tekrar Rumeli kadaskerliine getirildi. 1072 (m. 1661)
senesinde Esr Mehmed Efendinin yerine eyhlislmlk makmna getirildi. Sultan
Drdnc Mehmed Hn zamnnda 9 ay 16 gn eyhlislmlk vazfesini doruluk ve
adletle yrtmekteyken, yall ve rahatszl sebebiyle vazfeden alnp emekli edildi.
Aradan ok uzun zaman gemeden vefat etti.
Sun-zde Seyyid Mehmed Emn Efendi, akl ve nakl ilimlerde derin lim, akll ve
ileri grl, herkesle iyi geinen, yumuak huylu bir zt idi. Vazifesi esnasnda Allah
telnn dninin emirlerini uygulama hussunda ok titiz, doruluk ve adletten
ayrlmazd. Haram ve phelilerden iddetle kanan, Allah telya ibdet etmekle
megul olan, fazletli bir zt idi. Kaynaklarda eseri hakknda bilgiye rastlanamamtr.
1) Devhat-l-meayh; sh. 70
2) Kms-l-alm; cild-4, sh. 2969
SS (Muhammed bin Muhammed bin Sleymn):
Afrikann kuzey-batsnda bulunan Magrib-i Aks memleketinde yetien, Mlik
mezhebi fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Muhammed bin Sleymn bin Fs bin
Thir es-Ss er-Rdn el-Magrib el-Mekkdir. sminin Muhammed bin Sleymn olduu
da bildirilmitir. Knyesi Eb Abdullah ve lakab emsddndir. Magrib-i Aksda, Ss
eyletinin merkezi olan, Trdnt beldesinde yetiti. Bir mddet Mekke-i mkerremede
kald. Ss, Rdn, Muhammed Magrib, bn-i Sleymn el-Magrib gibi isimlerle tannr.
1037 (m. 1627) senesi Trdnt beldesinde dodu. 1094 (m. 1683) senesi Zilkade
aynn onunda Pazar gn Dmekda vefat etti. Vasiyyeti cb, Sifh- Kasyn denilen
yerde defnolundu.
lim tahsline Magrib memleketinde balayan Ss; Kdl-kudt Merrk mftsi
Eb Mehd s es-Sknn, Muhammed bin Sad ve Muhammed bin Eb Bekr ed-Del gibi
ztlardan ilim rendi. eyhlislm Sad bin brhimden feyz alarak tasavvuf yolunda
ilerledi. Bundan sonra Allme Eb Abdullah Muhammed bin Nsr-ud-Derye talebe olup,
tefsr, hads, fkh, tasavvuf ve baka ilimleri rendi.
Bir mddet memleketinde ilim tahsl eden Ss, yine bu maksatla seyahate kt.
Dou beldelerine gitti. Msra vard. Orada; Nr el-Echr, ihbddn Hafc, Kalyb ve
Muhammed bin Ahmed e-evber gibi ztlardan ders ve iczet (diploma) ald. Bundan
sonra Hicaza gitti. Mekke-i mkerreme ve Medne-i mnevverede mcvir olarak bir
mddet ikmet etti. Burada ilimle megul oldu. 1061 (m. 1651) senesinde Anadoluya
doru yola kt. Remle beldesinde, Hanef mezhebinin byk limlerinden Hayreddn-i
Reml ile grp sohbetinde bulundu. amda Muhammed bin Hamza ve Muhammed bin
Bedreddn gibi limlerin sohbetlerine katld. Anadoluya geldi. Bir sene kadar kald. ok
alka ve itibr grd.
Tekrar Mekkeye dnen Muhammed Ss, orada ok tannd. Madd ve mnev
makm ykseldi. Mekke-i mkerremenin erfi oldu. Onun izni ve gr alnmadan bir i
yaplmazd. Umm ve huss birok iler, onun vstas ile halledilirdi. Baz hdiselerin
sultna yanl olarak haber verilmesiyle 1093 (m. 1682) senesinde buradaki vazfesinden
ayrld. Sultnn emri ile Mekkeden ayrlmas istendi. O srada ftr (Ramazan) bayram idi
ve yollar tehlikeli idi. Bunun iin bir mddet bekledi. Daha sonra ailesini orada brakarak
kendisi ama geldi. amda Nakb-l-erf Seyyid Abdlkerm bin Hamzann yannda
kald. Daha sonra yalnz bana bir yere ekildi. nsanlardan ok az kimse ile grrd.
Bu yalnzlk gnlerinde kitap telfi ile megul oldu.
Dou memleketlerinde, daha ok Magrib diye tannan Muhammed Ss, ok yer
dolat. lme ok hizmet etti. ok talebe yetitirdi. eitli ilimlere dir pekok kitap yazd.
Yazd kitaplardan bazlarnn isimleri yledir: 1- Cemul-fevid min Cmil-usl ve
Mecmauz-zevid, 2- Slat-l-halef bi mevsl-is-selef, 3- Tuhfet lil-elbb fil-ameli bilsturlb, 4- Manzmetn f ilm-il-mkt, 5- Muhtasar-ut-tahrr, 6- El-Krret fit-tevkt
vel-heyet, 7- Meksd-l-avl, 8- Muhtasaru Telhis-il-Mifth.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

zh-ul-meknn; cild-1, sh. 367, cild-2, sh. 70
ELL (Muhammed bin Eb Bekr bin Ahmed):

Trih, astronomi ve afi mezhebi fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Eb Bekr
bin Ahmeddir. Knyesi Eb Ulv, lakab Cemlddndir. ell ve Hadram diye bilinir. 1030
(m. 1621) senesinde Yemenin Hadramt blgesinde bulunan Term beldesinde dodu.
1093 (m. 1682) senesinde Mekke-i mkerremede vefat etti.
Kk yandan itibren ilim tahsline yneldi. lk renimini babasndan grd.
Abdullah bin mer Bagrbden ilim tahsl etti. On yana geldiinde Kurn- kermi
ezberledi. Babasndan dn ve Arab ilimleri tahsle devam etti. eyh Fahrddn Eb Bekr
bin ihbddnden; tefsr, hads, usl ve Arab ilimleri rendi. Seyyid Abdurrahmn bin
Ulvden, Muhammed bin Muhammedden, Kd Seyyid Ahmed bin merden, Seyyid
Ukayl bin mrndan ve mer bin Abdrrahmden de ilim tahsl etti. mm- Gazlnin
Akdesini, Nevevnin Erbnini, Ecrmiyye, Katr-n-ned, Milha ve rd adl
eserleri ezberledi. Ezberledii bu eserleri, hocalarnn huzrunda okudu. Birok limlerden
hads-i erf dinledi. Hindistana gidip, o beldenin lim ve fazletli kimselerinden ilim ve
irfn ald. Daha sonra Haremeyne (Mekke ve Medine) geldi. Hac ibdetini yerine getirip,
sevgili Peygamberimizin mbrek kabrini ziyret etmekle ereflendi. Mekke ve Medinede
birok hads limiyle karlap, onlarn sohbetlerinde bulundu ve hads dinledi.
emseddn Eb Abdullah Muhammed bin Alddn el-Blden de hads dinledi. Onun
huzrunda Sahh-i Buhryi iki def okudu. Ondan eitli ilimleri uzun mddet okudu ve
btn ilimleri retme hussunda iczet (diploma) ald. Hfz Eb Mehd s bin
Muhammed bin Muhammed Salebden de Mekkede bulunduu mddet iinde ilim tahsl
etti. Ondan hads dinledi ve iczet ald. Sohbetinde bulunup tasavvuf ilmini rendi. Feyz
alp hrka giydi. Safiyyddn Ahmed bin Muhammed el-Meden el-Kasden Cmiussagirin bir ksmn okudu. Ondan da iczet ald. eyhlislm Abdlazz Zemzemden fkh
rendi, iczet ald. Feriz ve hesab ilmini tahsl etti. Namaz vakitleri ilmini rendi.
Douda ve batda mehr olan Muhammed bin Ulv ve Seyyid Zeynddnin sohbetlerinde
bulundu. Onlardan da hrka giyip zikir ald. zellikle fkh ve tasavvufta yksek dereceye
ulatktan sonra, ders okutmak ve fetv verme hussunda btn hocalarndan iczet ald.
En son hocas Ali bin Ceml vefat ettii zaman, onun talebeleri, ellye, hocalarnn
harem-i erfteki yerine gemesini ve ders okutmasn istediler. O da, ilim renmekte
olduunu, dier hocalarnn hayatta bulunduklarn zr beyn ederek kabul etmek
istemedi. Fakat srarlara dayanamayp hocasnn yerine ders okutmaya balad. Birka
sene ilim retip talebe yetitirdikten sonra, iddetli bir hastala tutuldu. Mescid-i
Haramda ders veremez oldu. Ondan evinde ders vermesini istediler. Fakat hastalndan
dolay mmkn olmad. Bulunduu yerde de kalbi rahat etmedi. Evinde eser yazmaa
balad. Namaz vakitleriyle ilgili ve mceyyeb (trigonometri) ilmine dir bir risle yazd.
Talebeleri, Msr, Yemen ve Hindistan limlerinden ou bu rislelerden ok istifde ettiler.
Evinde eser yazmakla megul iken vefat etti.
Muhammed bin Eb Bekr e-ell, akl ve nakl ilimlerde derin lim, fkh, tefsr,
hads ve trih ilimlerinde zel ihtisas shibi idi. Yemende, Hindistanda ve Haremeynde
bulunan birok lim ve velnin ilim meclislerinde ve sohbetlerinde bulunarak, yksek ilim
ve irfn shibi olmu, Peygamber efendimizin gzel ahlkyla ahlklanmt. mrn ilim
renmek ve retmekle kymetlendirmi, pekok kymetli eser yazm idi.
Bu eserlerinden bazlar unlardr: 1- erhu Muhtasar-l-zh li-bn-i Hacer, 2- Ikdl-Cevhir alen-Nr-s-Sfir f ihbr-il-karn-il-ir: Hicr onuncu asrda yaayan ztlarn
haytn anlatan Nr-s-sfir adl esere yazd bir ciltlik zeyldir. 3- Minhat-l-mekkiyye f
erh-it-Tuhfet-il-kudsiyye fil-feriz, 4- El-mer-ur-rviyyi f menkb- li ulviyyi, 5Netais-d-drer f ihbr-il-karni hd aer, 6- Trihu vlt-i Mekke. 7- Risletn f ilm-ilmceyyeb: Trigonometrik hesablar vardr. 8- Risletn f ilm-il-Mkt bil-let: Namaz
vakitleriyle ilgilidir. 9- Risletn f marifet-i zll-i Zevl klli yevmin li-ard-il-Mekke: Mekke
arzna gre hergn le vaktinin giriini bildiren bir risledir. 10- Risletn fil-Mukantara:
Namaz vakitlerinin hesapla bulunmasyla ilgili bir eserdir. 11- Risletn fil-usturlab:
Namaz vakitlerinin hesabnda ve baz lmlerde kullanlan usturlab letiyle ilgilidir. 12erh-i Mantk-is-Syt.
Bu eserlerinin yannda baka erh ve risleleri de vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Hulsat-l-eser; cild-3, sh. 336-338
zh-l-meknn; cild-2, sh. 106, 486, 579, 662
Brockelmann; Gall- 2, sh. 383, Sup-2, sh. 516
EMSEDDN AHMED EL-ENSR:

Osmanl limlerinden. Rumelide Karaba Gencede yetimitir. smi Ahmed, lakab
emseddn, nisbeti Ensrdir. Babas da slihler zmresinden kymetli bir zt idi. Doum
trihi bilinmemektedir. 1009 (m. 1600) senesinde Safer aynn onnde stanbulda
vefat etti. eyh Vef Cmii civarnda medfndur.
Asrnn limlerinden ilim renerek yetiip kemle geldikten sonra, Sleymniye
medreselerinde mderris oldu. Bu srada ilmini ilerletmek iin h Efendinin hizmetine
girdi ve mderrislikten ayrld. Bu limin yannda yetiip maksadna kavutuktan sonra
tekrar mderrislie dnd. Bundan sonra sene mddetle Rumeli kadaskeri Hmid
Efendiye mlzim oldu.
977 (m. 1569) senesinde Vezr-i azam Mehmed Paann Burgaz ehrinde yaptrd
medrese tamam olduunda, buraya ilk mderris olarak tayin olunan emseddn Ahmed
Efendi, sene sonra stanbula geldi. eitli medreselerde vazfe yapt. Sahn- semn ve
Ayasofya gibi mehr medreselerde bulundu.
987 (m. 1579) senesi abn aynda skdarda bulunan Vlide Sultan Medresesine
mderris oldu. ki sene sonra Cemzil-evvel aynda Bostan-zde Mustafa Efendi yerine
am, bundan iki sene sonra da Behddn-zde Efendi yerine Edirne kads olan
emseddn Ahmed el-Ensr ayn sene iinde stanbula naklolundu.
992 (m. 1584) Ramazn- erf aynda Kadir gecesinde Anadolu kadaskeri oldu. ki
sene sonra abn aynda emekliye ayrld. 996 (m. 1588) senesi banda Khire
kadlna getirildi. ki sene sonra hacca gitti. 1000 (m. 1591) senesi Receb aynda ikinci
def Anadolu kadaskeri oldu. Ayn sene iinde Rumeli kadaskerliine naklolundu. Bir
sene sonra Safer ay iinde bu vazfeden ayrld.
Bu srada Vezr-i azam Sinn Paann yaptrd Dr-l-hads (hads-i erf
ilimlerinin okutulduu medrese) tamam olmu idi. Burada ders vermek vazfesi
emseddn Ahmed El-Ensrye (rahmetullahi aleyhleyh) verildi. 1004 (m. 1595)
Ramazan aynda ikinci def Khire kadlna getirildi, iki sene sonra tekrar emekli oldu.
emseddn Ahmed el-Ensr, devaml ibdet ve ilim ile megul olur, gece-gndz
kitap mtla ve telf etmekle vakit geirirdi. Hem madd, hem de mnev ilimlerde
yksek ilmi, ihtisas vard. Yazs da ok gzel idi. eitli eserler telf etmi olup, Beydv
tefsrine hiyesi, Telvh, Mevkf ve Mifth isimli eserlere talikt ve Hidye erhlerine
ilveleri vardr.
EMSEDDN BBL:
Hads ve afi mezhebi fkh limi. smi, Muhammed bin Alddndir. Knyesi Eb
Abdullah olup, lakab emseddndir. 1000 (m. 1591) senesinde Bbilde dodu. 1077 (m.
1666) senesinde vefat etti.
Babas onu, Msrn bir ky olan Bbilden Khireye gtrd. Bu srada emseddn
Bbil drt yanda kk bir ocuk idi. Babas ile birlikte byk lim emseddn Remlnin
huzruna gittiler. emseddn Reml drt yandaki emseddn Bbily hayr dua etti.
emseddn Bbil; emseddn Reml, Nreddn Zeyyd, eyh Ali Haleb, Abdurraf
Hnvnin yannda ilim ile megul oldu. Mlik limlerinden Burhneddn Lekn, EbnNec Slim Senhr, Nreddn Ali Echrden hads ilmini ve Arab ilimleri rendi. Usl-i
fkh, mantk, men, beyn ilimlerini; ihbddn Ganm, ihbddn Ahmed bin Hall
Sbk, ehbddn Ahmed bin Muhammed elb, days Sleymn Bbil, Slih bin
ihbddn Blknden rendi. Ayrca; Hicaz Vaiz, Ahmed bin s Kelb, Ysuf Zerkn,
Seyfddn Makkar, Ahmed Senhriden de ilim rendi.
emseddn Bbil, kratlere gre Kurn- kermi, tbiyyeyi, Beheyi, hads
uslne dir olan Irknin Elfiyesini, bn-i Mlikin Elfiyesini, Cemul-cevmii, Telhisin
metnini ve daha baka kitaplar ezberlemitir.
emseddn Bbilden ok kimse ilim rendi. Ondan ilim renenlerin bazlar
unlardr: Mansr Th, ihbddn Ahmed Beb, emseddn Muhammed bin Halfe
evber, Abdlkdir Safver, Muhammed Habbz, Muhammed bin Ali Mekteb, Ahmed bin
Abdurraf, Abdullah bin Thir Abbas, Ali Eyyb, Ali bin Ebl-Bek, skender Makkar,
Sad bin Abdullah Bekr, Abdlmuhsin Kal, brhim bin Muhammed Zencebl, Ali bin
Bhc, brhim Hyr.
Mehr lim ell, trihinde, emseddn Bbilyi yle anlatr: O gzel hasletlerle
sslenmiti. Ondan asrnda bulunan herkes istifde etti. Mkil meseleleri hlleder,
fetvlar verirdi. lmi yaymak ve retmekte ok mhir idi. Nakl ve akl ilimlerde ok
yksek idi. Usl ve fur meselelerinde mtehassst. Hangi ilmi okutsa, dinleyen, o ilmi
ondan daha iyi bilen yok zannederdi. emseddn Bbil birka kere hacca gitti. On sene
Mekke-i mkerremede ikmet etti.
emseddn Bbil ilimde ok stn dereceye ulap, akranlarn geti. Ahlk ve
sreti gzeldi. Tasavvuf yolunda da ileri derecelerde bulunuyordu. Teheccd namazna
devam ederdi. mrn ders vermekle geirirdi. Aza kanat eder, nefsini ok iyi tanrd.
emseddn Bbil aktan ve gizli olarak Kurn- kerm okumaya devam ederdi. Cuma
gnleri Kurn- kermi hatmederdi. Kurn- kermi okurken ok alard. Hibir zaman
Allah korkusunu kalbinden karmazd. Ceza vermeye gc yettii zaman affederdi.
Adlet ve insf shibi idi. Derin bir lim ve zhid idi. Ver shibiydi. Dersleri feyzli ve
bereketli idi.
emseddn Bbil, zamnnn limlerinden, en ok hads-i erf metni ezberlemi
olan, hads ricalini, hads-i erflerin sahih olann sahih olmayanndan en iyi ayran idi.
Hocalar ve arkadalar onun bu durumunu itirf ederlerdi.
Anlatlr ki: Kadir gecesinde, hads ilminde bn-i Hcer-i Askaln gibi olmas iin dua
etmiti. Ondan sonra grd hereyi ezberlemiti.
Vezr-i azam Ahmed Paa, emseddn Bbiliden cihd ve cihdn fazletlerine dir
bir kitap yazmasn rica etti. Bunun zerine ok ksa zamanda kymetli bilgileri ihtiv eden
bir kitap yazd. emseddn Bbil, talebelerini eser yazmaktan menederdi ve; Bu
zamanda kitap yazmak, vakti zayi etmektir. nk insan nce gelen limlerin eserlerini
anlatmaya alrsa, byk bir nimet, ilmin ismini ve yaylmasn daha devam ettiricidir.
Her ilme dir eserler yazlp, eser yazma ii halledilmitir derdi.
emseddn Bbilye, asrnn limlerinden birisinin bir eser yazd sylenince yle
buyurdu: Eser u yedi ksmdan birisi iin yazlr. Bunlarn dnda herhangi bir sebeple
eser yazlmaz. Bu yedi ksm unlardr: 1- Daha nce bilinmeyen ve yazlmam bir eyi
yazmak, 2- Noksan bireyi tamamlamak, 3- Kapal bireyi aklamak, 4- Mansn
bozmadan uzun olan bireyi ksaltmak, 5- Kark bireyi tertip etmek, 6- Bir kitab
yazann hat ettii noktay beyn etmek, 7- Dank bireyi derleyip toplamak.
EMSEDDN MEYDN:
afi mezhebi fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Muhammed Ysuf bin Ahmed
bin Muhammed olup, nisbeti, El-Hamev el-Meydn ed-Dmekdir. Lakab emseddndir.
emseddn Meydn ismi ile tannr. Aslen Suriyenin Hama ehrindendir. Dmekn dnda
Meydn denilen yerde dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1033 (m. 1624) senesi
Zilhicce aynn onunde Pazartesi gn leden evvel vefat etti.
Dmekn dnda bir meydanda bulunan Mencek Cmiinin imm eyh
Kuzeyhdan, Kurn- kerm okumasn renen Meydn, eyh Hasen es-Saltden de
Kurn- kerm dersleri ald. Feriz ve hesap ilimlerini Muhammed bin brhim
Tennriden, krat ve baka ilimleri, eyhlislm ihbddn Ahmed bin Ahmed etTayyib ve ihbddn Ahmed el-Gazzden okudu. Bunlardan baka; Ynus el-Aysvi,
Mensr bin Muhib, Ebl-Fid brhim Nabls, mdddn Hanef, Muhammed Hicz ve
ihbddn Aysv gibi ztlarn ders ve sohbetlerinde de bulunup ilmini ilerletti.
983 (m. 1575) senesinde Msra giden Meydn, dokuz sene mddetle Ezher Cmii
yaknnda ikmet etti. emseddn Reml ve Nreddn Zeyyd gibi orann mehr
limlerinin derslerinde bulundu. Devaml ilimle megul olup, hi bo kalmazd. Birka
kitab kendi el yazsyla yeniden yazd. yle oldu ki, Ezherde bulunanlar, onun ilim
renmek hussundaki gayret ve sebtn birbirlerine anlatmaya baladlar.
emseddn Meydn (rahmetullahi aleyhleyh), Msrda dokuz sene kaldktan sonra
tekrar ama dnd. Orada ders okutmaya balad. ok talebesi oldu. Talebelerinden bir
topluluk ders aldktan sonra, peinden dier bir cemat gelip ondan ders alrlard. Krk
sene mddetle bu ekilde talebe okutarak hizmet etti. Bilhassa fkh ilminde pekok ince
bilgilere sahipti. Yetitirdii talebeleri, daha o hayatta iken muhtelif yerlerde vazfe aldlar.
emseddn Meydn, bir ara amdaki mehr Ben meyye Cmiinin immln
yapt. 1020 (m. 1611) senesinde henz yeni bali olmu Muhammed isminde bir ocuu
tndan vefat etti. Olunun vefat sebebiyle ok mahzn oldu. Bir kzndan baka ocuu
kalmad. Hacca gitmeye ve bir mddet orada kalmaya karar verdi. Sonra eyh Sadddn
ile beraber Mekke-i mkerremeye gitti. Hacdan sonra bir mddet orada kalp, ertesi sene
memleketine geri dnd. Dnnde, kendisine mderrislik yapmas teklif edildi. Kabul
edip vazfeye balad. Bu srada El-Ikd-l-manzm f rhlet-ir-Rm isimli eserini telf
etti.
erefddn-i Dmek ve eyh Ali el-Kabrad, emseddn-i Meydnnin
talebelerindendir.
emseddn-i Meydn, vefat ettii gnn ikindi namazndan nce cenze namaz
klnp, Bb-s-sagr kabristannda, babasnn kabri yannda defnolundu.
Ikd-l-manzmdan baka, erh-i tahrire hiyesi ve Zehr-l-bnt-il-magrse f
fadl-i Nl-i Msr-l-mahrse isimli eserleri vardr.

5) zh-ul-meknn; cild-1, sh. 616 cild-2, sh.111
EMSEDDN REML:
afi mezhebi fkh limi. smi, Muhammed bin Ahmed bin Hamzedir. Lakab
emsddndir. Ona afi Sagr (kk afi) de denir. 919 (m. 1513) senesinde Khirede
dodu. 1004 (m. 1595) senesinde doduu yerde vefat etti.
emseddn Reml, babasndan; fkh, tefsr, sarf, nahiv, men, beyn ve trih
ilimlerini rendi. Babas yle dedi: Hamd olsun olum Muhammed ndir olan
meseleler dnda, asrnn limlerine ihtiy duymaz. emseddn Reml, daha
balangta, babasnn ilimde bulunduu son mertebeye ulat. Kurn- kermi, Behe ve
daha baka kitaplar ezberledi. eyhlislm Kd Zekeriyy ve Burhnddn Eb erften
ilim rendi.
Necmddn Gazz, emseddn Remlnin haytn anlatrken yle demektedir. O,
eyhlislm Ahmed bin Neccr Hanbel, eyhlislm Yahy Demir el-Mlik, eyhlislm
Trablus el-Hanef, Sadddn Zeheb e-fiden rivyette bulundu. Anlay ve kavray
ok kuvvetli idi. Allah tel onda, ezberleme, anlama, ilim ve onunla amel etme
fazletlerini toplamt. Gzel hasletlerle donanmt.
Abdlvehhb, Tabakt-l-vst ismindeki kitabnda onun hakknda yle
demektedir: Onu kklnde omuzlarmda tadm. Uzun zamandan beri tanrm.
Onda din haytna leke getirecek bir eye rastlamadm. Kklnde ocuklarla beraber
oynamazd. Takv zere yetiti. Azlarn gnahlardan muhafaza etti. Ben onu
omuzlarmda tarken, Nsriyye Medresesinde babasnn derslerini dinlerdim. Daha o
zaman, emseddn Remlde Allah telnn tevfkinin almetlerini grrdm. Allah
tel, onun hakkndaki midimi gerekletirdi. O, sevenleri iin sevin ve huzr kayna
idi. Fetv hussunda asrndaki limlerin mrcaat yeri idi. Asrndaki limler onun
dindarl, vera, gzel ahlk hussunda icma (sz birlii-ittifk) etmilerdi. O, her
hlinde dnlenlerden daha fazlasn yerine getirdi.
emseddn Reml, babasnn vefatndan sonra, ders vermee balad. Tefsr, hads,
usl, fr, nahiv, mean, beyn ilimlerini okuttu. Onun dersine devam edenlerin says,
babasnn dersine devam edenlerin saysndan fazla idi. Mehr lim Nsrddn Tablv,
emseddn Remlden yal olduu hlde, yine de onun derslerinde hazr bulunurdu.
Nsrddn Tablvye; Niin onun derslerine gidiyorsun? diye sorduklarnda; Ben ondan
bilmediklerimi reniyorum diye cevap verirdi. Bir kere ihbddn bni Ksma; Niin
sen de ayr bir ders vermiyorsun? diye sorduklarnda; emseddn Reml varken, bana
ayr bir ders halkas kurmam yakmaz dedi. emseddn Remlnin hreti her tarafa
yayld. Ders verdii ve ona bal birka medrese vard. afi mezhebi ile ilgili fetvlara da
o bakard.
Asrndaki afi limlerinin ou, emseddn Remlden ilim rendi. Halledemedikleri
meselelerde ona mracaat ederlerdi. Nreddn Zeyyd, Slim ebri, emsddn
Muhammed Meydn, Numn Hbrs onun en byk talebelerindendir. Ebt-Tayyib Gazz
de ondan ilim rendi.
emseddn Remlnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- Nihyet-lmuhtc il erh-il-Minhc lin-Nevev, 2- El-Fetv, 3- Gyet-l-beyn f erhi Zbdet-ilkelm, 4- erh-l-ukd fin-nahv, 5- erhu Manzmet-i bn-il-Imd fil-aded.
1)
2)
3)
4)

EMSEDDN TMURT:
Hanef mezhebi fkh limi ve mehr Tenvr-l-ebsr kitabnn mellifi. smi,
Muhammed bin Abdullah bin Ahmed el-Hatb bni Muhammed el-Hatb ibni brhim elHatb el-Gazzdir. Msnnifin torunu eyh Muhammed bin Slih, bu silsileye brhimden
sonra, bn-i Hall ibni Timurtyi de ilve etmitir. Lakab emseddn olup, eyhlislm
diye vasflandrlmtr. nk zamnnn Hanef limlerinin en byklerinden idi.

Timurt nisbeti ile mehr oldu. Timurt, Esm-l-emkn vel-Bik adl eserde,
Hrezm kylerinden bir ky olarak gsteriliyor ise de, bn-i bidn, onun bu kyden deil,
dedesi Timurtye nisbet edilmi olmasnn geree daha yakn olduunu sylemektedir.
923 (m. 1517) senesinde Filistinde bulunan Gazze ehrinde dodu.
Hanef fkh limi olan Timurt, son devir limlerinin en ok itimd ettikleri, sreti
ve sreti gzel, hfzas kuvvetli, mtlas geni byk bir limdir. Zamnnda onun
derecesine ykselen kimse bulunmamtr. alacak derecede ok eseri vardr. Bunlardan
biri de, Tenvr-l-ebsr adndaki fkh kitabdr. Bu kitap, fkhta kadri byk, faydas ok
bir eserdir. Fkh meselelerini son derece titizlikle incelemi ve muvaffak da olmutur.
hreti her yere yaylmtr. Bu eser, onun en faydal kitaplarndan biridir. Onu, kendisi
erh ettii gibi, limlerinden bir cemat ve bu meynda am mftsi Alddn-i Haskef de
erh etmi ve bu erhine, Drr-l-muhtr adn vermitir. Baka eserleri de vardr. 1004
(m. 1595) senesinde Gazzede vefat etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
efendimizin dedelerinden Him bin Abdi Menf da oradadr. mm- afi hazretleri de bu
ehirde domu idi.
Muhibb, onun hakknda diyor ki: Timurt, asrnda Hanef fakhlerinin resi olup,
fzl ve byk bir imm idi. Az konuurdu. Sreti gzel, hfzas kuvvetli, mtlas oktu.
Zamnnda onun derecesine ykselen olmad. nce kendi memleketi olan Gazzede, afi
mftsi, emseddn Muhammed bin el-Merk el-Gazzden eitli ilimleri tahsl etti. 998
(m. 1589) senelerinin sonlarna doru, drt def Khireye gidip geldi. Orada Bahr
kitabnn mellifi eyh-l-mm Zeynddn ibni Nceym ve byk lim Emnddn bin
Abdllden fkh ilmini rendi. Ayrca Msr Kdl-kudt Mevln Ali bin Hamden ilim
tahsl etti. Sonra memleketine dnd. Her ilimde ok ykseldi. Fetv iin, insanlar ona
gelirdi. ok kymetli kitaplar telf etti.
Eserleri: 1- Tenvr-l-ebsr ve Cmiul-bihr: Fkh ilminde kymeti ok yksek bir
metindir. Fkh meselelerinde her ince meseleyi tetkik etti. Her yere yaylan mehr bir
eserdir. Bunu kendisi erh edip, ona da Minah-l-gaffr adn verdi. Bu eserini,
mezhebinin btn kitaplarndan faydalanarak hazrlamtr. am mftsi Alddn-i
Haskef, amda oturan Mevln Hseyn bin skender Rm, amda Nsriyye mderrisi
eyh Abdrrezzk gibi daha biroklar bu eser zerine kymetli erhler yazd. Anadoluda
eyhlislm Mevln Muhammed Ankarav de, gayet kymetli ve faydal yazlar ile bu
kitabn kenarlarn ssledi. Hayreddn-i Reml de, mellifn erhine ok faydal hiyeler
yazmtr. 2- erh-l-Kenz-id-dekik: Bu eserin, Kitb-l-eymn blmne kadarn erh
etmitir. 3- erh-l-Vikye: Bir blmn erh etti. 4- Drer ve Gurer hiyeleri: Kitbl-hac blmne kadarn erh etmitir. 5- Kitb mun-il-mft al cevb-il-msteft:
Byk bir cild halindedir. Fetvlarn iki cild hlinde toplamtr. 6- Risletn f hasis-ilaeret-il-mbeirn bil-Cenneti, 7- Risletn f beyn-i cevz-il-istinbeti fil-hutbe, 8Risletn f beyn-i ahkm-il-kreti half-el-imm, 9- Rislet-n-nefis f ahkm-il-kenis,
10- Risletn f ismet-il-enbiy, 11- Risletn f dhl-il-hamm, 12- Risletn fit tecviz,
13- Risletn f mesh-il-huffeyn, 14- Risletn fin-nkd, 15- Risletn f ahkm-id-drz
vel-irfz, 16- Risletn fit-tanss vel aded, 17- Risletn fin-nikh, 18- Risle tn fil-vakf,
19- erhu Bedl-eml, 20- erh-l-Avmil lil-Crcn, 21- erhu Katr-un-ned, 22erh-l-Menr: Nesefnin usl-i fkh hakkndaki eserinin erhidir. 23- erhu muhtasar-lMenr, 24- Ikd-l-cevhir-in-nrt f beyn- hasis-il-kirm-il-aeret-is-sikt, 25- Feriz-i
Timurt, 26- Kitb-l-vsl il kavid-il-usl, 27-Misaf-l-hkkm alel-ahkm, 28Manzmetn fit-tasavvuf, 29- erhu mkilt-il-mesil, 30- Mevhib-l-Mennn f erh-i
tuhfet-il-akrn. Daha baka eserleri de vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Hulsat-l-eser; cild-3, sh. 18-20
Kef-z-znn; sh. 96, 501, 1676, 1746, 1974
Brockelmann; Sup-2 sh. 427
ERF-ZDE (Seyyid Muhammed bin Seyyid Muhamed):

Anadoluda yetien limlerin byklerinden. smi, Seyyid Muhammed bin Seyyid
Muhammeddir. Peygamber efendimizin soyundandr. Eski Hamd (Isparta) vilyetine bal
Eirdir kasabasndandr. Babas, mehr kadlardan erf Muhammed Efendi olup, ona
nisbetle erf-zde ismi ile tannd. 960 (m. 1553) senesinde Eirdirde dodu. 1040 (m.
1630) senesi Zilkade aynn sekizinde Pazar gn stanbulda vefat etti. Hlid bin Zeyd
Eb Eyyb-el-Ensrnin (rahmetullahi aleyh) trbesi yaknnda, daha evvelden hazrlam
olduu kabrinde defnolundu.
Muhammed bin Muhammedin yetimesi iin, babas erf Efendi ok gayret
sarfetti. Titizlikle zerinde durarak hibir fedkrlktan kanmad. erf-zdenin baba ve
dedeleri de lim ve slih ztlar olup, tasavvufta Zeyniyye yoluna mensb idiler. Babas
lim ve tasavvuf ehli olduu iin; dinin, dni renmenin, emir ve yasaklara uymann
kymetini ok iyi bilirdi. Yksek hller shibi idi.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizin temiz neslinden olmas sebebiyle
yaratltan, stn akl, firset, kabiliyet ve yksek olgunlua sahip olan erf-zde,
babasndan ve asrnn yksek limlerinden okuyarak, zhir ve btn ilimlerde yetiti.
Bundan sonra byk lim ve ayn zamanda eyhlislm olan Zekeriyy Efendinin
hizmetine girdi. lmini ilerletmek iin ok gayret gsterdi. Zekeriyy Efendinin yksek
tevecch ve yardm ile emslleri arasnda yksek derece ve itibra kavutu. Zekeriyy
Efendi, 990 (m. 1582) senesinde Anadolu kadaskeri olunca, erf-zdeye tezkirecilik
vazfesini verdi. O da bu vazfeyi hakkyla yrtt. Zekeriyy Efendinin yaptrd
medrese 1001 (m. 1592)de tamamlannca, Zekeriyy Efendi, bu medreseye ilk mderris
olarak erf-zdeyi tayin ettirdi.
1006 (m. 1597) senesi abn aynda, Msll elebi yerine Zl Paa Medresesine
mderris oldu. ki sene sonra Dursun-zde Abdullah Efendi yerine Gaznfer Aa
Medresesine, bir sene sonra da Sahn- semn medreselerine geti. skdar Vlide Sultan
Medresesi ve Sleymniye medreselerinde de mderrislik yaptktan sonra, 1013 (m.
1604) senesinde Halep kads oldu. Bir sene sonra Galata kadlna getirildi. am, Mekkei mkerreme, Edirne, Khire ve stanbul kadlklarnda bulundu.
1029 (m. 1620) senesi Cemzil-evvel aynda Anadolu kadaskeri oldu. Bundan
sonra eitli vazfelerde bulunup, 1033 (m. 1624) senesi Zilkade aynda ikinci def
Anadolu kadaskeri oldu. Bir sene sonra, Gubr Efendi yerine Nakb-l-erf makmna
getirildi.
erf-zde ismi ile mehr Muhammed bin Muhammed Efendi; ilim, irfn, yksek
himmet ve gzel ahlk shibi yksek bir zt idi. Arab ilimlerde mhir olup, edeb
ilimlerde kymetli cevher misli idi. iir ve inda (gzel yaz yazmakta) zamnnn bir
tanesi idi. yilik ve ihsn shibi ok yumuak ve ok cmert huylu idi. Trke ve Arab bir
ok kitab okuyup tetkik etmi idi. Kasde-i Brdeye aklamalar ve kendisinin de ok
gzel bir kasdesi vardr. erf mahlas ile yazd iirleri ve tezkireleri ile mehr oldu.
iirleri feshat ve belgat bakmndan ok yksektir.
EYH ABDSSELM (h- Al):
Hindistanda yetien evliynn byklerinden. smi Abdsselm olup, Burhn-
atky eyh Nizm Osmn et Pni-pt hazretlerinin oludur. hay ve ilim menb olan
Hz. Osmann temiz neslinden olup, nesebi yledir: h- Al Burhn-l-atky
Nizmddnin, o eyh Osman Zinde Prin, o Abdlkebr Evliynn, o Abdlkuddsn, o
iblnin, o Kutb-i Rabbn Cellddn-i Kebr-i Evliynn, o Muizzddn Hce Mahmdun,
o Kermddn Yakbun, o Cemlddn snn, o Mecdddn smilin, o erefddn
Muhammedin, o Bedreddn Eb Bekrin, o Sadreddn Abdurrahmn- Snnin, o
Zeynddn Abdlazz Serahsnin, o Fahreddn Hlidin, o Ziyeddn Veldin, o Kutbddn
Abdlazz Kebrin, o Rkneddn Abdurrahmn Kebrin, (ki Medineden Kzrna gelmitir)
o Alddn Abdullah Snnin, o lemddn Abdlazzin, o Hsmeddn Abdullah Kebrin,
o mmddn merin, o Emr-l-mminn habb-i Rahmn Cmi-i Kurn Hz. Osmann, o
Affnn, o Ebl-sn, o meyyenin oludur. meyye ise Abdems olup, Abd-i Menfn
oludur.
eyh Abdsselm, onuncu asrn ilk senelerinde dodu. Doum trihi kat olarak
bilinmemektedir. 1033 (m. 1623) senesinde Rabul-evvel aynn yirmibeinci gn,
yzyirmibe yan gemi olarak vefat etti. Hnekhnn bahesinde medfndur. Vefatna
yakn dileri yeniden km, beyaz olan sa-sakal siyahlam, birka sene sonra tekrar
beyazlamt.
Tasavvuf yolunda yksek babasnn huzr ve sohbetlerinde bulunmakla ilerleyen
eyh Abdsselm, ayrca lim ve vellerin kutbu olan h Nizm Nrnlden de hilfet
ald. Yksek babasndan ald hilfetten ayr olarak, hocasndan ald hilfet silsilesi
yledir: h- Al hilfeti umdet-l-evliy h Nizm Nrnlden, o Al-i Tc
Ngrden, o Hce smil bin Hasenden, o Hce Hasen Sermestden, o Hce Slrdan, o
Hce htiyruddn merden, o Hce Muhammed Svden, o Kutb-i Rabbn Hce
Nasreddnden, o Sultan-l-Meyih Hce Nizmddn-i Evliydan, o da Ferideddn Genci ekerden hilfet almtr.
Kendisi anlatr: Hakk byklere, Allah adamlarna kavumak iin ok altm. ok
gayret ettim. Bu esnada gnlleri eken lim ve evliynn kutbu eyh Nizmeddn Nrnl
(k.s.) kendi kyfetinde zhir oldu. Beni benden ald. Huss bir tevecch eyledi. Beni
istediini iret etti. Tkatm kalmad. Yaln ayak, ba ak dar ktm. Nereye
gideceimi bilemiyordum. Yiyecek ve iecek bir eyim de yoktu. Birka gn sonra o
hazretin ak beni ekip kendi kendime Nrnl beldesine gittim. Daha ehre girmemitim
ki, hazret-i Hce kendi naln ve sarn bir hizmetinin eliyle bana gnderdi. Yksek
hnekhna gitmeden, dier bir hizmeti geldi. bana bir kt verip dedi ki: Hazret-i
eyh, Allah telnn ism-i erfini kendi eliyle yazp, size gnderdi. Bu ismin zikrine
devam etsin ki, yksek nimetlere kavusun. Sonra huzruma gelsin dedi. Yedi gn
mescidde kaldm ve o ismin zikrine devam ettim. Kalbimde bir derece saf hsl oldu.
Emrine uyarak huzruna gittim. Elhamdlillah herkesten al oldun buyurdu ve izhnda
ciz kalacam mnev ihsnlarda bulundu. O gnden itibren Al diye tanndm.
Hazret-i eyhin ireti ile bu ismi, ecereye ve sicile yazdm. Ondan sonra bir yl be ay
yedi gn hizmet ve huzrunda kaldm. Riyzet ve mchedeler yaptm. Nihyet birgn
beni huss odasna ard ve; Bb! Ondrt hnedandan bana ulaan nimetleri sana
verdim. Sana izin veriyorum. Memleketine git ve insanlara bu byklerin yolunu,
slmiyetin yksek bilgilerini anlat. Bugn nc gndr ki, byk dedeniz Kutb-
Rabbn eyh Celleddn Kebr-l-evliy devaml rymda bana buyuruyor ki:
Torunumuzu abuk gnder. Zira benim yerim, onsuz bo kalmtr. buyurdu. Yerin
boluunun mans nedir diye hayret ettim. Sonra hazret-i eyh huss hrka, hilfet ve
ayrca baston ve tesbih verdi. Agraya geldiimde, iittim ki, yksek babam, Burhn-latky Nizmddn Pni-pt vefat etmi. Anladm ki, bo yer buna iret idi. Pni-pte
geldim. Babamdan kalan prnn (byklerin) emnetini buldum. Yerine geip vekli
oldum. Onlarn arzu ettikleri ekilde hizmete devam ettim.
Eski gnlerimde eyh Muhammed Mevddun trbesine benzer bir hcrede begn
kaldm. Hibirey yemedim, imedim. Hatrma geldi ki, gibden birey gelmedike
kendim birey yemiyeceim. Dermansz kaldm. Ayaa kalkp yryecek takatim kalmad.
Gzlerim kararmaya balad. Aniden hcrenin dndan bir ses kulama geldi. Al, dar
gel diyordu. O szden kuvvet alp, zorla dar ktm. Grdm ki, nr yzl bir zt
karmda duruyordu. Elinde de beyaz bir ey vard. Yanma geldi. Elinde bulunan beyaz
eyi para para yapp, hepsini bana yedirdi. Ekmek gibi bir eydi. Fakat rengi ve tad
ekmee benzemiyordu. O zt birey sylemeden gitti. Biraz ileride kayboldu. Mkillerimi
ondan sormadma zldm. O gece ayn zt ryda grdm. Soracaklarm sordum ve
cevaplarn aldm.
eyh Abdsselm, bir sohbet meclisinde bulunuyordu. ehrin ve civrn ileri
gelenleri de orada idi. Mirz Muhammed Skin de onun yaknnda oturmu biriyle
konuuyordu. Bir ara; Bugn hakk bir evliy yoktur dedi. eyh Abdsselm bunu
duydu ve; Ne dedin? buyurdu. Hi dedi. nkra lzum yok, sylediini bir daha syle
buyurdu. Mirz ister istemez tekrar syledi. eyh buyurdu ki: Bu szden tvbe et! Sakn
bundan sonra da kalbinden byle bir ey geirme! Zr lemin ayakta durmas evliy
iledir. Onlar olmazsa, btn dny altst olur. Mirz; eyh Abdsselm doru sylyor.
Bu fakir bunu inkr etmiyorum. Lkin grne gre, byle birisi yoktur dedi. eyh
Abdsselm skt etti. Mirz o anda yere dt ve yuvarlanmaya balad. Oradakiler
Mirzy kaldrp gtrdler. Sabah erken Mirz tvbe ve tam bir muhabbet ile eyhin
huzruna geldi ve zr diledi. eyh Abdsselm, ona efkatle mumele etti ve buyurdu
ki: Rahat ol, bundan sonra evliy iin uygunsuz sz sakn syleme! Eer dalgnlkla
azndan karsa, istifar et ve evliydan yardm iste!
eyh Abdsselm, zamnndaki evliynn ykseklerinden idi. Hnekh dert ve
ihtiy sahiplerinin sna idi. Kapsna gelen muhtalarn ileri grlr, hastalar if,
dertliler derman bulurdu. Ahlk- Muhammed ile ahlklanm, ilim, hilm ve hay gibi
stn sfatlarda Hz. Osmana benzemiti. Cmertlikte engin bir deniz gibi idi. Tasavvufta
etiyye yksek yoluna mensb idi.
Nakledilir ki; eyhin hnekh iin bir kuyu kazlmt. Su tuzlu kt. nsanlar
ikyette bulundular. O srada birisi Hce Kutbddn-i Bahtiyar hazretlerinin
derghndan teberrken birka kuru ekmek getirmiti. Hazret-i Hce onlar para para
etti ve kuyuya brakt. Sonra da buyurdu ki: Madem ki insanlar tatl su istiyorlar, Allah
tel bu ekmeklerin bereketiyle tuzlu suyu tatl yapar. Gerekten su tatl ve souk oldu.
Uzun mddet yaz mevsiminde ehrin byk ksm o kuyudan su alp itiler.
Dier evliy ztlar gibi h- Alnn da sohbetinde bulunmak iin can atanlar,
bunun iin uzak yerlerden kalkp gelenler ok olurdu. Gelenlerin ou onun vel bir zt
olduunu bilirler, istifde etmek arzu ve niyetiyle gelirlerdi. Gelenler arasnda az da olsa o
ztn bykln inkr etmedii hlde bir kermetine hid olmak arzusunda olanlar da
bulunurdu.
Yine bir grup kimse onun ziyretine geliyorlard. Bunlardan her biri, akllarndan
birey tutup; Bana unu ikrm etsin. Bana da unu versin diye kalblerinden geirdiler.
Birbirlerine de sylediler. Fakat bunlarn tuttuklar eylerin hepsi mevct olan, bulunan
eylerdi. Gelenler arasnda itikd bozuk bir kimse var idi ki o; Arkadalar, hep olacak
eyler tuttunuz. Ben ise isterim ki, eer o hakkaten evliy bir zt ise, bana Hindistanda
bulunmayan bir kavun versin. imdi mevsimi deildir, yakn muhitte de bulunmaz. Ama
bakalm verebilecek mi? dedi. Arkadalar, byle yapmamas iin onu kz ettiler ise de o
hi aldrmad.
Nihyet eyhin huzruna vardlar. Buyurun, oturun denip yer gsterildi. Oturdular.
h- Al, gelenlerin hepsine niyet ettikleri eyleri ikrm etti. Sonra bozuk itikdl
kimseye geldiinde, ona da; Oul, sen burada bulunmayan birey istedin. Ama zlme
az sonra inallah o da gelir buyurdu.
Bu srada h- Alnn talebelerinden biri, bir i iin uzak bir yere gitmiti ve
oradan dnyordu. Dnerken, vakti getii hlde hocasna cazip bir hediye olsun diye
kavun satn alp getirmiti. O talebe, nce gelen ziyretilerden biraz sonra, hocasnn
huzruna girdi ve getirdii kavunu hocasna arzetti. O da kavunu, bozuk itikdl kimseye
verdi. Bir mddet sohbetten sonra gitmek iin izin istediler. O da izin verince ayrldlar.
Dar ktktan sonra herkes o byk zttan hrmet ve medh ile bahsederken, o edebi kt
kimse yine alayl alayl konumaya balad. Arkadalar onu aypladlar ve; Ey kafasz
herif, istifar et. Hline tvbe et. Yoksa rezil ve helk olursun. Byle bir kmil zt iin
uygun olmayan szler syleme... dediler. O bedbaht, kimseyi dinlemedi ve bozuk szler
sarfetmekte srar etti. Nihyet bu hdiseden be-on gn sonra hastaland. Gn be gn
hastal artt. Hibir il fayda vermedi. Sonunda herkese ibret olacak bir ekilde vefat
etti.
Rivyet edilir ki; h- Alnn tatlclk yapan bir talebesi vard. Bu talebe biriktirdii
paralar bir kutuya koyup, bir yere saklad. Daha sonra ihtiy hsl olunca, paralar almak
istedi. Fakat paralar bulamad. Nihyet gelip hocasna arzetti. O da; Geri git. yice ara
inallah bulacaksn buyurdu. Peki efendim deyip geri gitti. Tekrar arad ise de yine
bulamad. Tekrar gelip arzedince, hemen kalkt ve talebesinin elinden tutup, beraberce o
talebenin evine doru gittiler. Eve yaklatklarnda bastonu ile bir yere iret edip, oraya
bakmasn syledi. Talebe oraya baktnda kutuyu buldu. Hocasnn yanna gelip ellerine
sarld. O altnlardan bir miktar hediye etmek istedi ise de hocas kabul etmedi. Bunun
benzeri bir hdise de Behr Hn isminde bir ahs iin olmu, kaybettii parasn eyhin
yardm ile bulmutur.
h- Alnn torunu ve halfesi olan h Muhammed yle anlatr: Daha

kktm. Dedem ve ayn zamanda hocam olan h- Alnn yannda idim. Gece yarsn
ok gemiti ki, yksek dedemin; Ceml! briimi getir! diye seslendiini duyarak
uyandm. Baktm. Beyaz elbiseli, uzun boylu birisinin dedemin huzrunda bulunduunu
grdm. Ayakta ve edeble bekliyordu. O tanmadm kimse su dkp, dedem abdest
ald. O ahs dedemin ireti ile ibrii kaldrp bir kenara koydu. Geri gelip el balayarak
durdu. Dedem; Ceml! Gidebilirsin baka i yok buyurdu. O ahs birka adm gitti ve
bir anda gzden kayboldu. Ben birden ok korktum. Dedeme, o kimsenin kim olduunu
sul etlim. Sus! Sen onun kim olduunu imdilik anlayamazsn buyurdu. Ben
edebimden azm ap tekrar soramadm. Her hlde evliynn hizmetine gelen ricl-i
gaybdendir diye dndm. Daha sonra anladm ki, o grdm ahs, dedemin
hizmetinde bulunan cinlerden biri imi.
h- Al eyh Abdsselmn, eyh Nr ve eyh Mensr isimlerinde iki olu vard,
ikisi de gen olup onlarn da ocuklar vard. Allah telnn takdri eyh Nr vefat etti.
Bir mddet sonra eyh Mensr da vefat eyledi. h Muhammed isminde alt aylk bir
torunu ve baka torunlar da vard. Hepsi kendi salnda vefat ettiler. Sdece h
Muhammed kald. h- Al hibirinin vefatna gzya dkmedi. Allah telnn takdrine
rz oldu. Sabretti. Hepsinin techiz ve tekfinini kendisi yapt. ehrin dnda, Mr Seyyid Ali
Mftnin yannda bulunan bir yeri kendi ailesine kabristan edindiler. ocuk ve torunlar
orada yatmaktadrlar. Kendisi iin de orada bir kabir hazrlad ise de, vefatnda derghnn
bahesinde defnettiler.
Hayatta kalan tek torunu h Muhammedi bizzat kendisi yetitirdi. h
Muhammed, yksek dedesinin huzr ve sohbetlerinde bulunmakla, ondrt yanda ilim ve
edebde yetiip kemle ermi idi. Daha sonra bu torununun, kendi yerine geecek halfesi
olduunu bildirdi ve; Silsile yoluyla hocalarmdan bana ulaan her nimeti, emneti
olum (torunum) h Muhammede verdim buyurdu.
h Muhammed, dedesinin vefatndan sonra yerine geerek, hizmete balad ve
Allah telnn kullarna bu yolun ince bilgilerini anlatmak ve bu yolda ilerlemek
hussunda rehberlik yapt.
h- Al eyh Abdsselmn vefatndan, iki seneden fazlaca bir zaman gemiti ki,
talebelerinden ve ayn zamanda sultnn yakn adamlarndan olan Mesmt Revenh
ismindeki bir zt, mbrek hocasnn kabrini tamir etmek, kabrin zerine gzel bir trbe
yapmak istedi. Fetih-pr ehrinden krmz ta getirtti, inata baland. in banda
bulunan mhendis gece rysnda, eyhin, kabrinin stnde ayakta durduunu ve; Siz
benim kabrimi kazarken, tabutumun tahtasna bir tula paras dt. Tahtay krd ve sol
dizimin zerine geldi. Hemen o tula parasn tabutumdan karn, aln. Tahtay dzeltin
ve sonra inata devam edin buyurduunu grd. Sabah olunca o mhendis Mesmtn
yanna geldi ve rysn anlatt. Mesmt; Hazret-i eyhin buyurduunu yapn dedi. yle
yaptlar, ileri gelenler, ehrin bykleri, o ztn talebeleri ve o ztn byklne
inananlarn huzrunda kabri atlar. Gerekten tabutun tahtasnn sol taraftan krlm
olduunu ve bir tula parasnn iine dtn grdler. Den tula parasn almak
iin tabutu atlar. Bir de ne grsnler. Btn bedeni salam ve nurlu, sms ise,
hayattaki kadar canl ve taze olarak duruyor. Hayretler iinde kaldlar. Ryda olduklarn
sandlar. Mesmt, hocasnn mbrek bedenine glsuyu ve anber srd. Hazr olanlar
ftiha okudular. Sonra krlm tabutu tamir ettiler ve trbenin yapmna baladlar. Gzel
bir trbe yapld. nsanlar ziyret edip rhniyetinden istifde ederlerdi.
1) Siyer-l-aktb; sh. 248
EYH AYDERS:
Fkh, hads limi ve evliynn byklerinden. smi, eyh bin Abdullah bin eyh bin
Abdullah bin eyh bin Abdullah Ayders Yemendir. 993 (m. 1585) senesinde Yemenin
Term ehrinde dodu. 1041 (m. 1632)de Hindistanda vefat etti. Devletbd yaknndaki
trbesine defnedildi. Kabri ziyret mahallidir.
eyh Ayders kk yata Kurn- kermi ezberledi. Byk bir zt olan babasndan
eitli ilimleri rendi. Daha sonra; Fadl bin Abdurrahmn, eyh Zeynddn, Kd
Abdurrahmn bin ihbddn ve baka limlerden fkh ilmini rendi. ahar, Yemen ve
Haremeyni ziyret etti. eyh Muhammed ve Tayyar, eyh Irak ile ilm mnzaralarda
bulundu. Fkh, hads ve dier ilimlerde mtehasss oldu. 1016 (m. 1607) senesi hacca
gitti. Haremeynde birok limle grt. Hicazdan dnnde Seyyid Abdullah bin Ali,
Seyyid Ahmed bin mer Aydersden iczet ald. Tasavvuf ilminde de mtehasss oldu.
Yemende; eyh Ahmed Hueybir, Seyyid Cafer bin Rafddn, eyh Ms bin Cafer
Kemr, Seyyid Ali Ehdel ve daha birok limin meclisinde bulundu.
eyh Ayders ilim ve takv shibi idi. 1025 (m. 1616) senesinde Hindistana gitti.
Orada amcas eyh Abdlkdir bin eyhden de okudu. Amcas onu ok sever ve verdi.
Ona byk mjdeler verdi ve mutlak iczet ile mezn etti.
eyh Ayders, Hindistann klim-d-deken blgesine gitti. Orada Sultan Burhn
Nizm h ve Vezr-i azam Anber ile grt. ok hrmet ve itibr grd. Orada ok
kimseler kendisinden istifde ettiler. Kt kimselerden birisi onun dedikodusunu yapmaya
balaynca oradan ayrld. Sultan brhim dil hn yanna gitti. Orada da hrmet ve
itibr grd. O sralarda Sultan, vcdundaki bir ban sebebiyle ok rahatszd. Tabibleri
bir re bulamamlard. eyh Ayders, sultn bu hlde grnce, srt st yatmasn
syledi. Sultnn o andan itibren hastal geti.
Hindistan sultn brhim, Eshb- Kirmdan bazlarn sevmezdi. Fakat zamanla bu
kt itikdndan dnd. eyh Aydersnin bereketiyle Ehl-i snnet mslmanlar arasna
girdi. O memleket ahlisi de Eshb- Kirmdan bazlarn sevmiyordu. Sultnn,
Aydersye balln grnce ondan ekindiler ve kar bir harekette bulunmadlar. eyh
Ayders, sultnn vefat etmesinden sonra Devletbd ehrine gitti. Orada, Vezr-i azam
Fetih Hn bni Mlik ile grt. Vefatna kadar orada ikmet etti.
Es-Silsilet-l-mnfe fil hrkat-i-erfe eyh Aydersun yazm olduu
eserlerindendir.
EYH BEHRM:
Hindistanda yetien evliynn byklerinden. eyh-l-meyh olarak bilinir. Doum
ve vefat trihi kaynaklarda yoktur. Yalnz onbirinci asrn birinci yarsnda vefat ettii
bilinmektedir.
Kk yandan itibren Pni-pta gidip ilim ve irfn ehlinden byk vel Kutbu
Rabbnnin ilim meclisinde ve sohbetinde bulundu. ok istifde edip ilm ve tasavvuf
yksek derecelere ulat. Hocas tarafndan, insanlara Allah telnn dnini ve sevgili
Peygamberimizin gzel ahlkn anlatmakla vazfelendirilip, Bertde kasabasna gitti. Daha
sonra hocasnn emriyle tekrar Beytlye dnd. nsanlara iyilikleri emredip,
ktlklerden sakndrma vazfesiyle megul oldu. Vefat edinceye kadar bu yksek
vazfeye devam edip, Beytlde vefat etti. Kabri oradadr.
nsanlara doru yolu gstermek iin vazfeli olarak Bertdede bulunduu srada,
Cemn Nehrinin sular ykselip Beytl kasabsn sel basma tehlikesi ba gstermiti.
Beytl kasabasnn halk Kutb-i Rabbnye ok bal olduklar iin bu tehlike nnda
ondan himmet (yardm) istediler. Pni-pta gidip Beytl kasabasna terf etmesini
zellikle arzu ettiklerini belirttiler. Kutb-i Rabbn bir mektup yazp onlar Bertdede
bulunan talebesi eyh Behrma gnderdi. Ben gelemiyeceim. Bu mektbu Bertdede
bulunan eyh Behrma gtrp verin. O muhakkak sizinle gelecek, orada kalacak ve
onun bereketiyle Allah tel sizi bu tehlikeden kurtaracaktr dedi ve dua ederek
gnderdi. Onlar da emre uyup eyh Behrmn huzruna gittiler. Mektubu verdiler. eyh
Behrm mektubu alnca hrmet ve sayg ile ayaa kalkt, mektubu pp yzne srd,
okudu ve Beytlye gitmek zere yola kt. Beytlye yaklanca nehrin kenarna varp,
bastonunu yere vurdu ve oraya yerleti. Ertesi sabah nehrin sular ekilip kasabadan
uzaklat. O gnden zamnmza kadar bir daha tehlike olmad. Bunu gren halkn eyh
Behrma muhabbet ve ballklar artt. eyh Behrm da orada yerleti. Vefat edinceye
kadar oradan ayrlmad. Kabri de oradadr. ok ziyret edilip, resi bulunmayan hastalar
oraya gtrlr, oradaki kuyudan su alp ykanr. Allah telnn ltfuyla if bulur.
Nakledilir ki: 1057 (m. 1647) senesinde Mirz Muzaffer, Beytl ve evresini zabt
etmesi iin bir hindyu vazifelendirip gnderdi. Dinsiz ve zlim olan bu hind oraya
gelince, kasaba halk ok sknt ekti. Mslmanlara yapmad zulm ve ikence

kalmad. Beytl ve civrn istil edip, eyh Behrmn trbesinin bulunduu yeri dah
kendisine balamak istedi. Kasaba halk ve ileri gelenleri, ne kadar mni olmak istedilerse
de fayda vermedi. Yapt zulm ve ikence, insanlarn canna yetti. O srada Seyyidlerden
biri, eyh Behrmn nurlu kabrine gidip, onu vesle ederek Allah telya dua etti. ki
elini yere vurarak; Ey hazret! Murdar ve zlim bir hind, hizmetilerinin gnn kara
etti. Evlerimizde bir gnlk azmz dahi kalmad. Biz dnyda ve hrette senin
makmn snak edindik. Dnyda hlimiz byle olursa, hrette hlimizin nasl olacan
Allah tel bilir. Siz vilyet shibi ve Allah telnn sevgili kulusunuz, bu melnu kz
ediniz diyerek seslendi. Henz bu szleri bitirmemiti ki, trbenin dndan kulana
byk bir grlt geldi. O zt hemen dar kotu. Bir de ne grsn. O kfirin at yklm
ve iki aya da havada kalmt. Hayret edip nasl olduunu sordu. Orada bulunanlar
dediler ki: O zlim, bu topraklar istil etmek niyetiyle geldi. Birok kimseler nashat
yoluyla onu vazgeirmek istediler. Kibrinden ve gurrundan kimseyi dinlemedi. Pdihn
maln sebepsiz yere niin kalenderler yesin dedi ve zabt ettii topraklar len memura
iret etti. Kendisi de kzp atn ileri srd. Birka adm gitmeden at tkezleyip yere
ykld. O zlim eerden yle bir srad ki, ayaklar havada asl kald. O srada seyyidin
dilinden; Ey hazret, bu ala niin havada durdurursunuz, niin topraa dp boynu
krlmaz? szleri kt. O anda yle bir dt ki, orada bulunanlar topraa akld
zannettiler. nsanlar bana topland. Grdler ki lmek zeredir. Adamlar onu kaldrp,
eyh Behrmn trbesine gtrdler. O seyyid de beraber idi. Kabre yaklanca uuru
biraz yerine gelip gszl ve aczi sebebiyle ban yere koydu ve adamlarna dedi ki:
Ey insanlar beni buradan abuk kaldrn. Siz grmyorsunuz, fakat beni dvyorlar.
abuk, dve dve bu kfiri dar atn diye emreden bir ses iitiyorum. Adamlar bunu
duyunca, hindyu kaldrp eve gtrdler. Bir divann zerine yatrdlar. Biraz sonra divan
zerinde duramayp yere dt ve divann ayaklar havaya geldi. Adamlar divan kaldrp
dzelttiler. Onu tekrar divana yasladlar. Tekrar dt. Tekrar dzeltip oturtmak
istediklerinde, br taraftan ba yere dp ayaklar havada kald. Ne kadar uratlarsa
da dzeltemediler. Haytndan midi kesip, alamaya, feryd etmeye baladlar. O
derghda hizmet edenlerin ayaklarna kapandlar. O kadar yalvardlar ve srar ettiler ki,
hllerine acyp zrlerini kabul ettiler. O zlim, bir para iyileip oralar istenilen ekilde
brakp Delhiye gitti.
1) Siyer-l-aktb; sh. 247
EYH BER AA:
stanbulda yetien evliydan. Arnavutlukda bulunan Gonca kazasnda dodu.
Doum trihi belli deildir. Hamzeviyye yolunun byklerindendir. 1072 (m. 1661)
senesinde 80 yan gemi iken, onu hased edenlerin birisinin yznden ehd edildi.
Bedeni de denize atld.
Beir Aa, nceleri Bostanc ocanda idi. Zhd ve takv shibi idi. Vazifesinden
izinli olduu zamanlarda, vakit namazlarn Ayasofya Cmiinde klard. Bu cmide
bulunan bir gnl ehli, Beir Aann dikkatini ekerdi. Beir Aa birgn o gnl ehli ile
konumak iin bir frsat buldu ve ona; Sultnm benim derdime bir re bulunuz.
Ltfedip beni hizmetilie kabul buyurunuz dedi. O gnl ehli de; nallah! Bakaym,
eer imkan bulursam olur cevbn verdi. Beir Aa bir gece yarsnda Sary-
hmynda bulunan odasnda tefekkr ederken, odann kaps ald. O gnl ehli kapda
ona; Kalk gideceiz dedi. Beir Aa onunla beraber dar karken, saray kapsnn ak
olduunu grnce, hayretler ierisinde kald. Birlikte Ayasofya Cmiine girdiler. Mihrabn
nnde baka bir gnl ehli vard. O mihrbdaki gnl ehli, Beir Aay kabul etmedi.
br gnl ehli onu tekrar odasna gtrd ve; Merak etme, daha byk mertebede
olan birisine balanman sana nasb olacaktr diye teselli etti. Bana gelen bu hdise,
Beir Aann hayretini daha da arttrd. Yannda alanlardan birisinin vastasyla Pr
Sertra isminde bir ztn sohbetinde bulundu. Ona talebe oldu. Bu srada pdih, Beir
Aay, Dvd Paa Sarayna nakletti.
Beir Aa, Dvd Paa Sarayndan iine gidip gelirken, hergn hocasna urard.
Hocasnn yalnz olduu bir zamanda, temin ettii birka kilo eti ona hediye etmeye karar
verdi. Birgn hocasnn yalnz olduunu grerek sevindi. Hocasndan hediyesini kabul
etmesini rica etti. Hocas; Ben, fakir bir kimseyim. Darlm zamnnda benim gibi bir
kimseye bunlar getirmekteki maksadn nedir? diye sul etti. Beir Aa da; Sultnm!
Gnlm size baland. Hakk talep ediyorum. Ltfedin de, hizmetilie beni kabul
buyurun dedi. O zaman Pr Sertra; Madem ki Hakk talep ediyorsun, sen ondan
mahrm olmazsn. Seni evldm yerine kabul ettim. Dnin emirlerine iyi sarl. Dnin
emirlerine sarlmadan kurtulu olmaz dedikten sonra, uzun sre sohbet ettiler.
Birgn Beir Aa, Ftih Cmii erfinin trbe kapsnn Hali tarafndan geerken,
hocas Pr Sertran yannda heybet shibi iki prin oturduunu grd. Derhal atndan
inen Beir Aa, edeple yere bakarak ve yaya olarak onlarn yanndan geerken o iki
prden birisi; Y Sertra bu kimdir? diye sorunca, Pr Sertra; Sultnm, size arz
ettiim evlatlmdr. Kendisi bostancdr cevbn verdi. Yanndaki pr; Edeb shibi bir
adamdr. Bylelerinden sr gizlenmez dedi. Beir Aa bu srada heyecan ierisinde kalp,
saraya nasl dndnn farknda olmad. Ertesi gn Pr Sertran yanna gelip; Dn
sizin yannzda bulunan ztlar kimlerdi? diye sordu. Hocas; Hce drs Ali ve Hc Kuby
isimlerinde iki mbrek zttr dedi. Bundan sonra Beir Aa, bu ztlardan tasavvuf
dbn, mchede yollarn rendi.
Beir Aa sr gizlemekte ok titiz idi. Uzun bir sre feyz kayna o mbrek
ztlardan istifde etti. Hce drs Ali (drs Muhtef) vefat edince, Beir Aa, Hac Kubyn
yanndan hi ayrlmad. Bu srada Sary- hmyndan emekliye ayrld. Hocasnn
Topkap dndaki evine yakn bir yerde ikmet etti.
Beir Aann yazm olduu mektbun bir blm yledir:
Ey Srr- Enbiy ve evliynn srrna k olanlar ve buna kavumay isteyenler!
Nedir bu hliniz? Sizler yalnz istifar okuyup, Allah telnn sevgisini elde etmeye
gayret gsterip, ilh tecellilere kavuuyor musunuz? ilerinizde, szlerinizde dnin
emirlerine uymanz isterim. Sakn ha! Dnin emirlerine muhalif olarak, kendi aklnza gre
konumaynz. Dnin emirlerine uymakta asl ihmalkrlk gstermeyiniz. Zhirinizi dnin
emirlerine uymakta, btnnz Allah sevgisi nru ile sslemeniz gerekir. Birbirinizle
bulutuunuz zaman, birbirinize sevgi ve tevzu gsteriniz. Birbirinizle dnin emirleri ve
tasavvuf yolunun dab gereince fideli eyler konuup, mlyanden (bo szlerden)
saknasnz. Yzbin sz, bir pul kadar etmez. Sz, many bilmek ve bulmak iindir. Cann
kurtuluu, man iledir. Sz ile kurtulu olmaz.
imdi herbiriniz, yolumuzu candan takip edip, manya kavumak, nefs ve eytann
hlesinden kurtulmak iin cenb- Rabb-l-lemne tam bir teveccun ile tevecch
eyleyesiniz (ynelesiniz).
Marifet sanp, sattnz (sarfettiiniz) szlerden saknmanz gerektiini bilmelisiniz.
Haramdan saknmalsnz. Her kim dikkat etmeyip, dnin emrine uymayan bir i yaparsa
bizden deildir. Onun dilini kesmek lzmdr.
EYH EBL-KSIM (Mahdm-zde):
Hindistanda yetien byk evliydan, mm- Rabbn hazretlerinin torunu olan
Kayym-i zaman Muhammed Sibgatullah hazretlerinin ilk olu, Urvet-l-vsk
Muhammed Masm-i Frknin de torunudur. 1055 (m. 1645) senesinde dodu. 1082
(m. 1671) senesinde vefat etti. Dedesi Muhammed Masm-i Frk Serhendnin yannda
medfndur.
Muhammed Masm-i Frk hazretleri, bu torununu kendi oullarndan saymtr.
Hatt kitaplarn ve dier eyalarn oullarna taksim ettii zaman, kendi oullarna
verdii kadar bu torununa da pay verdi. Bu torununa olan efkt ve muhabbeti yaz ile
anlatlacak ekilde deildir. Ebl-Ksm da yksek dedesini yle sever, onu yle arard ki
bundan fazlas tasavvur olunamazd. Seven, sevdiinin her kemlinden pay aldna ve
mahbba (sevdiine) uyma kendine mutlak gerekli bildiine ve ona uymakta elinden
geldii kadar kusur etmediine gre onun kemltna yksekliklerine brnm olur.
Bunun byle olduu pek aktr. nk, uyann, uyduu ztn kemltndan,
stnlklerinden ksa zamanda byk pay almas pek kolaydr.
te eyh Ebl-Ksm da yksek dedesine byle tam uymakla, ona mahss olan
Masm kemltna kavutu. O byk ztn stnlklerinden, yksek derecelerinden pay
alarak, ok ulv makamlara kavutu. Sahip olduu bu yksek kemlt ile insanlara fideli
olmak, onlarn bu yolda ilerlemelerine rehberlik etmek zere, iczet ve hilfet ald. En
yksek mnev derecelere kmak ve insanlar da bu derecelere kavuturmak sadetine
ulat. mm- Muhammed Masm (k.s.) tarafndan yksek iretlere, stn mjdelere
kavutu. Bu mjde ve iretler mm- Muhammed Masmun Mektbtnda bulunan
ve bu kymetli torununa yazlan mektuplardan anlalmaktadr.
Ebl-Ksm, yksek dereceler shibi olan amcas Muhammed Ubeydullah-
Serhendden de okuyup ilim renmiti. Muhammed Ubeydullah (k.s.) buyurdu ki:
nsanlara gre, Ebl-Ksm bu fakirden ders alyor, ilim reniyor. Fakat mdrike kuvveti
yan anlay kabiliyeti ve yaradlndaki istidt sebebiyle yle incelikler buluyor, yle
derin manlara kavuuyor ki, sanki o ders okutuyor gibi oluyor.
Bu amcasndan ve yksek dedesinden baka, zamnnda bulunan baka byk
ztlardan da okuyup ilim renen eyh Ebl-Ksm, madd ve mnev fazlet ve kemlt
kendinde toplad. nce manl ok gzel iirleri de mevct olup, bir beyti yledir:
Gzelliini grmeyen gz skp atarm,
Ka mihrbnn altnda nasl hissiz yatarm.
Rivyet edilir ki: Muhammed Sdk Kbil, mm- Masmun halfelerinden, ird
iin iczet verdii talebelerinden olup, Dehlide talebe yetitirmekle megul oluyordu. Bir
zaman eyh Ebl-Ksmn yolu oraya dt. Muhammed Sdk, Ebl-Ksmn hizmetine
kotu ise de baz kusurlar ileyerek onu zd. mm- Masm hazretleri bu hli haber
alnca, o da zld ve hemen bir mektup yazarak o zt kz etti. Mektup yle
balyordu: Mektbuma besmele ile balyorum. Y Rabb! Bize hidyet verdikten,
kurtulu yolunu gsterdikten sonra kalblerimizi kaydrma! Bize tarafndan rahmet ihsn
eyle, elbette sen byk ihsn shibisin. Bir kimsenin olunu zmek, o kimsenin kendisini
zmek demektir... Bu kz zerine Hfz Muhammed Sdk pimn olup tvbe etti.
eyh Ebl-Ksm (k.s.), yksek dedesi Muhammed Masm hazretlerinin vefatndan
sene sonra, Ekber-bd beldesine gitmiti. Orada vefat etti. Cenzesini Serhende
getirip yksek dedesinin yaknnda defnettiler.
Urvet-l-vsk Muhammed Masm-i Frk hazretlerinin cildlik Mektbt
kitabnda bu torununa yazlm mektuplar vardr. kinci cild, 123. mektup, bu
mektuplardan biridir. Burada buyruluyor ki:
Allah telya hamd olsun! Onun sevdii, setii kullarna selm olsun! Kymetli
mektbunuz geldi. Bizi ok sevindirdiniz. Huzr ve saf hsl olduunu yazyorsunuz. Ne
iyi bir haber! Fitne atei ne kadar sner, bastrlrsa, o kadar iyidir. Dostlardan,
sevdiklerinden insanlk cb bir kusur, sevgiye uymayan, ters den bir ey meydana
gelirse, balamal, iyiliklerini, iyi taraflarn grmelidir. Msra:
Mert isen, ktlk yapana, iyilik yap.
Derler ki, bir kimse, bir kimsenin yannda, bir kimsenin bir ktlnden bahsetmi.
O da; Biz, bize iyiliine bakarz. yilii ktlnden fazla ise, iyiliklerini alr, ktlklerini
geeriz. Nitekim efendi de klesine byledir. O hlde kulun, kula kar nasl olmas
cbettiini bundan kyas etmelidir demitir.
Yazyorsunuz ki, baz slihler, baz haberler getirdi. Hsn-i zan gerei, szlerine
inandm. Bu yzden kalbim arland. Deriz ki: lim shibinin byle sylemesi, hayret
vericidir. Onlarn szlerini, hsn-i zanla kabul etmisiniz ve hsn-i zan etmee lyk olan
dier tarafa da hsn-i zan etmemisiniz. Dedikodu yapann sz kabul edilmez, red edilir.
Kenz-l-haf kitabnda diyor ki: Hlid bin Sinn; Dedikoduyu kabul etmek, dedikodudan
daha ktdr. nk dedikodu; gnaha yol gstermek, onu kabul, yan onu dinlemek
ise, izin vermek, onu tasdk etmekdir. Bir eye dellet eden ile onu kabullenip, hkmeden
bir deildir. O hlde dedikodu yapann azb, sdece dedikodusudur. Eer doru ise,
ayblamasnda, bir kimsenin gizli bir eyini ortaya dkmek, hrmetini gidermek,
namusuyla oynamak vardr. Yalan ise, Allah telya kar gelmek, yalan ve iftir sz ile
eytana uymak vardr. Sana bir kimse gelip, filn kimse, senin hakknda yle yle dedi,
senin iin yle yle yapt dese, bu durumda u alt eyi yapman senin zerine vcib
olur:
1- Tasdk etmemelisin, yan sz getiren kimsenin szlerinin doruluuna
inanmamalsn. nk nemmm, yan dedikodu yapann hidlii, slmda merdddur.
Yan hidlii kabul edilmez. Allah tel, Hucurt sresi 6. yetinde melen; Ey mn
edenler, eer size bir fsk, bir haber getirse, onu aratrn, (doruluunu
anlayncaya kadar tahkk edin). Deilse, bilmeyerek bir kavme satarsnz da,
yaptnza piman olursunuz buyuruyor.
2- Dedikodu yapan men etmelisin. nk dedikodu yapmak mnkerdir. Kt itir.
Mnkerden nehy ise vcibdir. Allah tel, l-i mrn sresi 110. yetinde melen; Ey
Muhammed aleyhisselmn mmeti! Siz beeriyyet iin meydana karlm en
hayrl bir mmetsiniz, iyilii emreder, fenlktan alkorsunuz ve Allaha
mnnzda devam edersiniz! buyuruyor.
3- Dedikodu edene, sz tayana, getirip gtrene, Allah iin kzmalsn. nk o
sdir, gnahkrdr, fsktr. Gnahkra buz ise, vcibdir.
4- Yannda olmayan din kardeine dedikodu yapann sz ile s-i zan etmemelisin.
nk mslmana s-i zan haramdr. Haramdan saknmak ise elbette lzmdr.
5- Dedikodu yapann szne bakp, tecesss etmemeli, aratrmamalsn. nk
Allah tel tecesss nehy ediyor ve Hucurt sresi 12. yetinde melen; Ey
mminler! Zannn oundan saknnz. nk, zan etmenin bazs gnah olur.
Birbirinizin kusurunu aratrmayn buyuruyor.
6- Bu dedikoducunun yaptn, beenmediin eyi sen yapmamalsn.
limlerden biri buyurdu ki: Bu zamanda gnahdan kurtulmak ve din kardeleri ile
kardeliinin devamn isteyen, kendini hkim yapsn, hkimler gibi hkmetsin. Bir kimse
hakknda, tek bir kimsenin szn kabul etmeyip, birden ok hid olmaynca ve hidler
dil olmaynca, bir kimsenin szn tasdk etmesin.
2) Mektbt- Masmiyye
EYH MUHBBDDN (Muhammed bin Eb Bekr):
Hanef mezhebi fkh limi. smi, Muhammed bin Eb Bekr bin Dvd olup, knyesi
Ebl-Fadldr. Muhibbddn bin Takiyyddn diye bilinir. Hulsat-l-eser shibi
Muhbbnin dedesidir. 949 (m. 1542) senesi Ramazan aynda Hamada dodu. 1016 (m.
1608) senesi evval aynn yirminde Dmekda vefat etti.
Muhibbddn Muhammed, babasnn yannda ilimde yksek mertebeye eriinceye
kadar ilim rendi. Babas, artk yallktan ders okutamayacak dereceye gelince de, onu,
evliydan olan eyh Ebl-Vefya gnderdi. Babas da bu zttan ilim ve feyz almt.
Olunu hocas Ebl-Vefya gnderirken u mandaki beytleri yazp gnderdi: ok
yalandmdan, elinizi pmek iin huzrunuza gelmekten mahrmum. Fakat bu def
olumu gnderiyorum. Zt linizden, onu hizmetileriniz arasna kabul etmenizi istirhm
ediyorum. Muhibbddn Muhammed daha sonra, Ebl-Bek diye mehr olan Eb Bekr
Takiyyddnden, Buhrnin kabir bahsine kadar olan ksmn okudu. Allme Ahmed bin
Amsden, Buhrnin kalan ksmn okudu ve iczet ald. Zamnn btn ilimlerinde
mtehasss olan Ahmed bin Ali Yemen, Hamaya geldiinde, ondan; Molla Cmnin Kfiye
erhini, erh-l-akidi, Hayli hiyesi ile beraber, Mifth erhinin ounu ve Beydvi
tefsrinden bir miktar okudu.
Muhibbddn Muhammed, hocalarnn vefatndan sonra Halebe gitti. Burada mehr
lim bn-i Hanbelden ilim rendi. Halebden ayrlarak nce Hmsa, sonra Anadoluya
gitti. Hmsda ihbddn Ahmed tsi, Anadoluda da byk limlerle grt, ilimde
yksek dereceye ulam olan limler hakknda kasdeler yazarak, onlar medheyledi.
Daha sonra, amdaki Kusiyye Medresesine mderris olarak tayin edildi. Bu vazfede
iken, ama gelen eyhlislm Bedrddn Gazzden hads-i erf, tefsr ve dier ilimleri
okudu. ama gelen Kdl-kudt Peev-zde ile grt. Peev-zde ile Msra gitti. Bir
mddet Msrda kaldktan sonra, eitli yerlerde kadlk vazfesinde bulundu. 993 (m.
1585) senesinde Dmeka yerleti. Burada kadaskerlik yapt. Bu vazifesi srasnda;

Kusiyye, Nsiriyye-i Berrniyye, Smiyye-i Berrniyye ve Sultan Selm medreselerinde
mderris olarak ders verdi.
Muhibbddn Muhammed; tefsr, fkh, nahiv, men, feriz, hesap, mantk ve
tasavvuf ilimlerinde mtehasss idi. ok gzel hatt vard. Sultnn emri ile uzun mddet
fetv ileri ile megul oldu. Fetvlar her tarafta mehr oldu. Akl ve nakl meselelere
gayet vkf idi. Fkh meseleleri ile ilgili fkh metinlerini ezberden okurdu. Devaml ders
ve fetv vermekle megul olurdu.
Ebl-Fadl Muhibbddn birok ilim dalna it eserler yazd. Eserlerinden bazlar
unlardr: 1- Umdet-l-Hkkm, 2- Ed-Drret-l-mudiyye fir-rhlet-il-Msriyye, 3erisinde yirmi rislenin topland bir eser.
1)
2)
3)
4)
5)

EYH HASEN BN EYH MUHAMMED:

Osmanllar zamnnda Anadoluda yetien byk slm limlerinden. smi, eyh
Hasen bin eyh Muhammed bin Behdr Bey olup, lakab Necmddndir. Rumeli
beldelerinden Alacahisarda dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1019 (m. 1610) senesi
Rabul-evvel aynn onikinci gecesi sabaha yakn vefat etti.
Necmddn Hasenin babas eyh Muhammed Efendi, mehr lim Sofyal Bl
Efendinin halfelerinden idi. Necmddn ilk tahslini babasnn huzrunda yapt. Sonra
stanbula gelerek mrahordaki zviyeye yerleti. Burada zhir ve btnn toparlamak ve
ilmini arttrmak iin alt. eyh Hasen, gnlerini oru tutarak geirirdi. Rzkn hell
yoldan temin etmek iin ticret yapard. Bir taraftan da ilim ve ihlsta ykselmek iin ok
gayret etti. ok riyzet ve mchede yapt. Yan nefsin isteklerini yapmamak
istemediklerini yapmak iin ok gayret gsterdi. Hocas, eyh Hasen Zarf ve Yakb
Efendi gibi ztlarn ders ve sohbetlerinde bulundu. limde yksek derecelere kavutu.
Khireye gidip birka sene orada kaldktan sonra stanbula dnd. 985 (m. 1577)
senesinde Mustafa Paa Zviyesinde ders vermeye balad. Nice seneler orada vazfe
yapp, ilim erbb nice kymetli talebeler yetitirdi.
Yaradl cb, seyahat etmeyi ve evliynn kabirlerini ziyret etmeyi ok
sevdiinden, birka def hacca gitti. Allah telnn dostlar olan evliy ztlardan hayatta
olanlarla grp sohbetlerinde bulunmak, vefat etmi olanlarn ise kabirlerini ziyret
etmek ak ile mrnn sonlarna doru Badada, oradan Mekke-i mkerremeye daha
sonra da Yemen taraflarna gitti.
eyh Hasen bin eyh Muhammed, lim, rif, fzl, bid ve zhid bir zt idi. ok
ibdet ederdi. Dnyya dkn deil idi. Nefsi ile mcdele etmekte ok ileri idi. Kandil
geceleri arasnda bilhassa Mevlid kandiline ok ehemmiyet verirdi. O geceyi ihy etmeye
baka gecelerden daha ok gayret ve dikkat ederdi. Vaz ve sohbetlerinde, gemi
peygamberlerin kssalarn, menkbelerini anlatr, kendilerine gnderilen peygambere mn
etmeyip, ona eziyet ve ikence eden kavimlerin balarna gelen ibret dolu ac hdiseleri
ok gzel zh eder, anlatrd.
EYH HMMET EFEND:
Anadolu da yetien evliydan. 1026 (m. 1617) senesinde Bolunun Dmeci-zde
mahallesinde dodu. 1095 (m. 1684) senesi Safer aynda stanbulda vefat etti.
skdarda bulunan Abdekr Efendi derghnn bahesine defnedildi.
Himmet Efendi, ilim tahsli iin stanbula gitti. Dvd Paa Medresesinde ilim
rendi. Senelerce altktan sonra, akl ve nakl ilimlerde iczet (diploma) ald. Bu
ilimlerde ok derin bilgiye sahip idi. Szlerinden hikmetler akard. Onun yanna gelen her
kii mnev zevk ve kabiliyetine gre, szlerinden ve hllerinden istifde ederdi.
Himmet Efendi, birgn medresenin odasnda gezinirken, ban nne eip; Ey

Himmet! imdi mderris olacan farz edelim. Mertebeleri yava yava geerek,
kadasker ve nihyet eyhlislm oldun. Ondan sonra olacan hitir. Bu kadar
debdebeden sonra o neticeye ulamaktansa imdiden hi olmaya baksana diyerek
odadan dar kt ve kapsn kapad. Yolda giderken Halvetiyye tarkatnn byklerinden
ve Ukliin kurucusu olan Hsmeddn Ukye rastlad. Hsmeddn Efendi, Allah
telnn kalbine verdii kef kuvveti ile Himmet Efendinin hlini anlad. Ondaki kabiliyeti
grp; Olum Himmet aradn bizdedir buyurdu. Bunun zerine Himmet Efendi,
Hsmeddn Ukye balanarak, talebesi oldu. Uzun sre mchede ve riyzet ektikten
sonra, Hsmeddn Ukden hilfet alan Himmet Efendi, hocasnn izni ile memleketine
gitti. Memleketinde Hac Bayram- Velnin halfelerinden Bolulu Ahmed Efendi ile sohbet
etti. Bir sre Ahmed Efendinin hizmetinde bulunarak Bayram tarkat zerine slkunu
tamamlayarak ondan da hilfet ald. Uklik ve Bayramlik tarkatlarnn srlarn
birletirdi.
Himmet Efendi, banda Bayram tac olduu hlde stanbula gitti. Birgn ilk eyhi
Hsmeddn Uk ile karlat. Himmet Efendi, baka bir hocaya balanm diye ilk
hocasnn kalbine birey gelmemesi iin yanndaki abdest havlusu ile derhal tcn rtmek
istedi. Hsmeddn Efendi bu duruma vkf bir vel olduundan ve Himmet Efendide
tecell eden Rabbn marifet nrlarn grdnden; Olum Himmet! Bayram tarkat
da, bizim yolumuz da senin ictihdn olsun buyurdu. Himmet Efendi, bundan sonra
Bayram tarkatnn Himmet kolunun kurucusu kabul edildi.
Himmet Efendi, Ksmpaa Cmii vizlii vazifesinde bulundu. 1080 (m. 1669)
senesinde bu vazfeyi olu Abdullah Efendiye brakt. Fakat 1090 (m. 1679) senesinde
halkn srr zerine tekrar bu vazfeyi zerine ald. Olu da, Ftihte bulunan Halil Paa
Cmii vizliine tayin edildi.
Himmet Efendi eitli konulara dir eserler yazmtr. Eserlerinden bazlar unlardr:
1- Manzme-i mirciye, 2- Tarkatnme, 3- Zbdet-d-dekik: Bu eserleri Dastanl
Hfz Muhammed Efendi tercme etti. Tertip ettii bir dvn, o zaman meydana gelen
byk bir yangnda yanmtr. Hfz Muhammed, Uklere it olanlar toplayp birka cz
meydana getirmitir.
Ona it iirlerden bazlar:
Sivdan kalbini pak et, gnl mirt- Rahmndr,
Sefdan sineni k et, gnl mirt- Rahmndr.
Srersen msivAllah, bulursun Hakk billh,
Taleb kl vech-i lillah, gnl mirt- Rahmndr.
***
Uyan behey gfil hb- gafletten,
mrn geldi geti haberin var m?
Bir haber aldn m srr vahdetten?
Murg- cnn utu haberin var m?
Azn var mdr yol gitmeye?
Dein hazr m varp yatmaa?
Masiyyet ykn aldn boynuna,
Nefs-i denyi aldn koynuna.
Aldanma sakn onun oyununa,
Yakasz gmlek biildi haberin var m?
Dervi Himmet senden evvel gelenler,
Kimi kul, kimi sultan olanlar.
Dny benim deyip gezenler,

Ecel cmn iti haberin var m?
EYH LH-BAH EL-HND:
Hindistan evliysnn byklerinden, lh-bah diye tannr. lh-bah, Fris bir
kelime olup; Allah telnn atyyesi, ihsn mansna gelmektedir. Kendisine eyhullah
Bah da denilmitir. Tasavvufta Nakbendiyye yoluna mensb yksek bir vel idi. 920 (m.
1514) senesinde dodu. Doum yeri bilinmemektedir. 1002 (m. 1593) senesi Ramazn-
erf aynn ondokuzunda, Pazartesi gecesi vefat etti.
Zamnnda bulunan tasavvuf byklerinin sohbet ve hizmetlerinde bulunarak
yetien lh-bah, stn derecelere sahip idi. Marifet shibi olduu gibi, bakalarn da bu
yksek kemlta eritirebilecek tasarrufa sahip idi. Meczb Seyyid Ali Kavvmn (k s.)
halfesi ve evliynn byklerinden olan Tcddn-i Hind en-Nakibend hazretlerinin
hocalarnn en bata gelenlerindendir. ok kermetleri grlmtr.
Bir defsnda talebesi Tcddni, bir i iin Emrhe beldesine gndermiti.
Tcddnin talebeliinin ilk zamanlaryd. Yolda gzel bir kadn grd. Kalbi o kadna
tutuldu. Hatta yle oldu ki, yapt hizmeti unutup, o kadnn peine dt. Bu hlde iken
aniden o kadnn sa tarafnda hocasnn sretini grd. Sen ne yapyorsun. Nereye
gitmitin? imdi nereye gidiyorsun. Bu ne hldir? der gibi bir tenbh ve taaccb ireti
olarak ba parman azna koymu kendisine bakyordu. Bunu grnce ok utanan
Tcddn yaptna piman olup, derhal geri dnd. Yapt iten dolay kendisini byk
bir mahcubiyet hli kaplamt. Bildirilen yere gidip, o hizmeti yaptktan sonra, hocasnn
yanna dnd. lh-bah, onu grnce glmsedi fakat baka birey sylemedi. Tcddn
anlad ki, hocas o hdiseye iret ediyor, fakat onu mahcb etmemek iin de birey
sylemiyordu.
Rivyet edilir ki: lh-bah hazretlerinin huzruna bir kimse gelerek, fakirlikten ve
geim hussunda ok skntda olduundan ikyette bulundu. Birka gn lh-bahn
huzr ve hizmetinde bulundu. Ondan kendisine yardmc olmasn, mal ve paraya
kavumas iin dua etmesini istedi. lh-bah o kimseye; Sen zengin olmu olsan zekt,
ur vermezsin dedi. O ise, zengin olmas hlinde, zekt ve sadaka vermekte kat olarak
gevek davranmayacan syledi. Bunun zerine lh-bah o kimseyi dny ehlinden
zengin bir kimseye gnderdi. O fakir kimse lh-bahn bereketi ile ksa zamanda ok mal
ve servete kavutu. Zekt vermesi farz olunca lh-bah fakirleri o kimseye gndererek
zektn vermesini istedi ise de o kimse zektn vermedi. Bu hl birka def tekrar etti.
Bu kimsenin mal devaml oalyordu. Aradan bir mddet getikten sonra o kimse,
nceki zekt borlarn da ayrarak lh-baha haber gnderip, bir hizmetisi ile ayrd
zekt mallarn aldrmasn istedi. Bu haber lh-baha ulatnda o ok mteessir oldu.
Bu hl onun gayretine dokundu. ok zld. Bundan birka gn sonra o kimsenin vefat
haberi geldi.
EYH LHDD:
Hindistanda yetien evliynn mehrlarndan. smi eyh lhdddr. Hce
Muhammed Bk-billah hazretlerinden iczet alm olup, onun huss dostlarndandr.
Doum trihi bilinmemektedir. 1049 (m. 1639) senesinde vefat etti.
eyh lhdd, hazret-i Hce Muhammed Bk-billah Lhordan Mvernnehre
gitmeden nce, hizmetinde bulundu. Onun bereketli sohbetlerinde yetiip kemle geldi.
Hce hazretlerinin Mvernnehr seferine bir mni sebebiyle, yine onlarn iretiyle
katlmad.
Hce Bk-billah, Mvernnehre giderken, Hindistanda bulunan birok talebesine

eyh lhddn hizmetinde ve sohbetinde bulunmalarn emir buyurmutu. Bu sefere
kmadan birka gn evvel yakn talebelerinden birine yazd bir mektupdan bu huss
aka anlalmakta olup mektup yledir:
Birka gn sonra gitmeyi md ediyorum. eyh lhdd hazretleri kendilerine bir
yer tayin edip, orada bulunsun ve kalsn. Onun yannda bulunanlara mjdeler olsun ki,
byk kurtulua kavutular. Beyt:
Dayanlmayan yara, ekilmeyen bir derdi,
te, ben bunlar kendime beendim gitti.
Her kim ona hizmet etme erefine kavuursa, hakk sadete ulamtr. Allah
telnn izzetine yemn ederim ki, bunu lf olsun diye zorla sylemiyorum. Beyt:
Aranan hazneden, bir nin verdim sana,
Belki sen kavuursun, biz varamadksa da.
Hazret-i Hce o bereketli seferden dndkten sonra, eyh lhdd; tam bir ballk,
krklk, kendini kusurlu grmek ve tam bir hasret ile Hcenin hizmetlerine koyuldu.
Misfirlerin suyunu ve yemeini temin etmeyi ve hocasnn melekler dergh olan
hnekhndaki hizmetleri yapmay zerine ald. Btn bu zhir hizmetleri yannda, kalb
hllerinden ve zikrinden bir an bile gfil olmad. Bylece yksek stdlarnn huss
tevecchleriyle, lyk olduu nisbetlere, yksek derece ve hllere kavutu.
eyh lhdd (k.s.), zamnnn makbllerinden evliylk yolunun kemltna,
stnlklerine kavuanlardan idi. Bununla beraber, kendini yok ve hi bilme ve inkisra,
yan gnl krklna sahip idi. Yksek std Hce Bk-billah hazretlerine olan
muhabbeti ve ball ve hocasnn yksekliini anlamaktaki yakni, derecesi pek yksek
idi. Hocasnn feyz ve nr salan trbesinde bulunup, hizmet edenlerden dua taleb
ederdi.
Hce Hsmeddn Ahmed, Hce Bk-billahn en yksek talebelerinden ve mm-
Rabbn hazretlerinin bykln herkesten iyi bilenlerden idi. Bu yksekliine ramen,
hizmetinde bulunmak kendisine talebe olmak iin bir kimse gelse, onu eyh lhddn
huzruna gnderirdi. Bu iki mbrek byk zt birbirlerini ok sever ve hrmet ederlerdi.
EYH TCDDN BN ZEKERYY (Tcddn-i Nakibend):
Hindistan evliysnn byklerinden, Hce Muhammed Bk-billah hazretlerinin en
yksek talebelerindendir. smi, Tcddn bin Zekeriyy bin Sultan el-Osmn el-Hind enNakibend olup, Hanef mezhebi limlerindendir. Tcddn-i Nakibend ve eyh Tc gibi
isimlerle tannr. Hindistan asilzdelerinden idi. Doum trihi bilinmemektedir. 1050 (m.
1641) senesi Cemzil-evvel aynn onsekizinde, aramba gn gnein batmasndan
biraz evvel Mekke-i mkerremede vefat etti. Kuaykn Dann Eb Kubeys Da
tarafndaki eteinde, kendisi iin daha evvelden hazrlanm olan trbeye defnolundu.
lk zamanlarnda, kendisini mnev olarak terbiye edip yetitirecek bir rehber bulup,
ona talebe olmak niyetiyle ok seyahat eden eyh Tc, bu vesle ile ok yer dolat.
Tasavvuf yoluna girmesinin ilk zamanlarnda bile, kalbi ok saf, temiz, ak, muhabbet ve
ihls ile dolu olduundan, seyahatleri srasnda kabirlerini ziyret ettii, vel ztlarn
rhniyetleri ile hatt, o velyi ziyrete gelmi olan baka vel ztlarn rhniyetleri ile
grrd. Hindistanda Ecmr ehrine gittiinde, orada medfn olan evliynn
byklerinden; Hce Munddn-i et hazretlerinin kabrini ziyret etti. Bu esnada
rhniyeti ile grt ve o byk vel, eyh Tca nefy ve isbt yan; L ilhe illallah
zikrini etiyye yoluna mahss ekilde retti ve eitli tavsiyelerde bulundu. Yine bu
ziyreti esnasnda Hce Munddn-i et, eyh Tca, evliydan Hamdddn Bkrnin
medfn olduu Bkr beldesine gitmesini, orada bir mddet kalmasn emretmi idi. O da
bir mddet sonra Bkra gidip, orada zikrle megul olmaya balad. Zaman zaman da,
orada medfn olan eyh Hamdddnin kabrini ziyret ederdi. Oradaki bir hlini kendisi
yle anlatr: Bkrda bulunduum zamanlar, ok nrlara, hllere kavutum. Halvete
(yan tenh bir yerde yalnz kalp, ibdet ve zikr ile megul olmaya) girerdim. evin
arasnda tenh bir oda vard. Hibir eyin beni ve zihnimi megul etmemesi iin geceleyin
ge vakitte, zifiri karanlkta o yere girer, kapy kapatrdm. O karanlk vakitte odann
iinde gne misli bir nr zhir olurdu. Sonra o nr artar, duvarlar aydnlatacak kadar
parlard. O nrun aydnl, gneli bir le vaktindeki aydnlk kadar olurdu. Ben bu kta
Kurn- kerm okurdum. Bu nr devaml olarak bana arkada olurdu.
Sk sk seyahate devam eden eyh Tc, o zamanda bulunan birok evliy zt ile
karlat. Nihyet Delhinin yakn kylerinde bulunan eyhullah Bah (eyh lh-bah)
hazretlerinin derghna geldi. eyh lh-bah ona; Ey Tc! Bizim yolumuzun
hussiyetlerindendir ki; bir kimseyi talebelie kabul etmeden evvel ona odun ve su
tatrlar. Bunun iin sen bir mddet mutfaa su tamakla megul ol dedi. O ise asl bir
aileye mensp olup, byle eylere alk olmad hlde nefsi terbiye iin hocasnn bu
emrini seve seve kabul etti ve su tamaya balad. Bu gnlerde onda hrikulde hller
grld. Gcnn stnde yk tard. O beldenin insanlar, onda grdkleri yksek
hlleri anlatrken; Su testisini doldurur, bann zerinde gtrrd. Biz dikkat
ettiimizde testinin, bandan iki kar yukarda, onunla birlikte bolukta hareket ettiini
grrdk demilerdir.
eyh Tc ise bu hizmeti byk bir edeb ve evkle yapp; Byle bir vazfem var iken
baka ileri neylerim derdi. Hocasna hizmet etmesi bereketiyle kavutuu derecelerin
pekok olduunu bildirirdi. Ulatm derecelere hizmetle ulatm derdi. O byk ztn
hizmet ve sohbetinde uzun mddet kalp iczet ald.
Bu srada Hce Muhammed Bk-billah (rahmetullahi aleyhleyh), Mvernnehr
seferinden dnp, Lhorda bir sene kaldktan sonra Delhiye gelerek yerlemi idi. O
zaman eyh lh-bah da vefat etmi idi. eyh Tc ise ondan iczetli idi. Bununla beraber
Muhammed Bk-billahn sohbet ve terbiyesine kavumak evki ve arzusuyla seve seve o
byk ztn erefli huzruna kotu. Aslet ve iczetine ramen byk bir tevzu ve edeb
rnei gstererek, hazret-i Hcenin sohbetine, huss tevecchlerine ve mahrem
halvetlerine kavutu. Yan Hce hazretleri ona ayrca tevecch ve iltiftlarda bulunur,
huss odalarnda onunla babaa kalp ayrca sohbet ederdi. Muhammed Bk-billahn
huss sohbetlerinde, celsi (beraber oturduu) ve ensi (sohbet arkada) idi. Ondan feyz
alanlar arasnda eyh Tc nde gelenlerdendir. Kendisi yle anlatr:
Hz. Hcemiz bana iczet verecekleri zaman, mbrek kalblerinden gemi ki:
Eer o da hl esnasnda, Nakibend byklerinin kendisine iczet verdiini grse ne iyi
olur. O srada hl esnasnda kendimi Buhrnn iftihar kayna olan, Azzn ve Pr-i
Nessc isimleriyle mehr Hce Ali Rmten hazretlerinin huzrunda grdm. zerinde
ismi yazl olan mbrek takkelerini bama koydular. ok tevecchte bulundular. Daha
sonra bu hli Hz. Hcemize arzettiimde tebessm edip, daha evvel hatrna geleni
anlatt ve iczet verdi.
Rivyet edilir ki: Hce Muhammed Bk, eyh Tca iczet verdikten sonra, Allah
telnn ihsn ve o byklerin bereketi ile eyh Tcn nazarnda yle bir bereket ve tesr
hsl oldu ki; her kime bu yksek yolun zikrini telkin eylese, derhal o kimsede cezbe ve
hller hsl olurdu.
Hce Muhammed Bk-billah hrete intikl edince, eyh Tc akna dnd.
Kalbindeki rahatszlktan dolay diyr diyr dolamaya balad. Hindistan ve Kemirin ok
beldelerini gezip, daha sonra hacca gitti. Mekke-i mkerremeye vard. Harem-i erfin
byk limlerinden ilim, amel, riyzet, kanat ve nrlar shibi Ahmed bni Alln da orada
idi. Nakibendiyye yolunun byklerine kar tam bir ihls ve itikd olan bu zt, ak ve
muhabbetle bu bykleri anlatan Reaht ayn-l-hayt kitabn Frisden Arabye
tercme etmi idi. Bu tercmeyi, Arabistan halknn, bu bykleri tanmalar ve onlarn
yolunda yrmeleri iin yapmt.
te Nakibendiyyenin byklerinden olan Tcddn-i Nakibend oraya gelince, yine
bu yolun byklerinden bazlar, mnev iretler ile bn-i Alln onun huzruna
gnderdiler. Tam bir ihlsla ve aradn bulmann nee ve srru iinde eyh Tcn
huzruna gelen bn-i Alln, o byk zt grp sohbetinde bulununca, muhabbet ve
ball ok artt. Tam bir tevzu, istek ve muhabbetle hizmetlerine koyuldu. Onun bu
hli, orada bulunan bakalarnn da, eyh Tca kar muhabbet ve ihlslarnn artmasna
vesle oldu.
eyh Tc, bn-i Alln ok sever; Arabistanda bize Ahmed bni Allnn eyhi
derler buyururdu. bn-i Alln, 1031 (m. 1621) senesinde vefat etti.
eyh Tc, birok deflar Hicazdan Hindistana geldi ve tekrar o erefli diyra gitti.
Son defsnda Lhor ve Basra vilyetlerine gitti. ok insanlar onun veslesiyle evliylk
yoluna katldlar. Hatt o diyrn pdih da, onun hlis talebelerinden oldu. Onlarla
toplanp sohbetlerde bulunurken hac mevsimi yaklat. Fakirlik ve kanate rz iki talebesi
ile birlikte Kbe-i muazzama ve Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i
erfine gitmek zere yola ktlar.
Slihlerden bir zt yle anlatr: O sene hac esnasnda eyh Tc grdm. Bana
buyurdu ki: Senelerdir sahralarda, ehirlerde dolatm. imdi shibimin evinin
sprgecisi olmaya geldim. T ki, ayn yerde toprak olaym. O eikte toprak olan baa ne
mutlu.
Talebelerinden biri yle anlatr: Birgn hocamzla birlikte Emrhe beldesinde
oturuyorduk. O ban emi, murkabe hlinde idi. Biraz sonra ban kaldrdnda
kendisinden bir nr kt ve o nr yaknda bulunan bir nar aacnn zerine gitti. Ertesi
gn baktmzda o aacn, btn meyvelerinin, dal ve yapraklarnn inci hline dnm
olduklarn grdk.
Tcddn-i Nakibendnin kk bir kz vard. Hasta idi. Bir gn eyh Tc abdest
alrken, Allah tel tarafndan bu kzn kalbine ilhm olundu ki, babasnn abdest alrken
kulland sudan artan isin. O hasta kzcaz bu sudan iti ve Allah telnn izni ile
hemen if buldu.
Talebelerinden biri yle anlatr. Bir defsnda hocamzla bir yerde oturuyorduk. O,
feyz salan azlarndan sanki inci ve mercan dklyor, tasavvufa it ince
marifetlerden, yksek hakkatlerden anlatyordu. Bazan da, talebelerin dikkatlerinin
dalmamas ve usanmamalar iin, arada bir latfe ve aka yapyordu. Talebelerden
birinin gnlne geldi ki: Byle yksek bir ztn, byle latfe ve aka ile de megul olmas
mnsib deildir. Allah telnn izni ile kermet olarak o talebenin kalbinden geenleri
anlayan Tcddn buyurdu ki: Mzh (latfe, aka yapma) Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) efendimizin snnetlerindendir. nk O (sallallahu aleyhi ve sellem), ar
olmamak ve yalan olmamak art ile Eshb- Kirm ile akalard. Bunun zerine,
kalbine yle dnceler gelen talebe, dncelerinde hatal olduunu, hocasnn
yaptnn uygunsuz olmadn anlyarak, o hline tvbe etti.
Rivyet edilir ki: Tcddn hazretleri, bir zaman sefere gitmiti. Gittikleri yerde
talebeleri ile oturmu sohbet ederken oraya biri geldi. Tcddnin elini pt. O ise bu
gelen kimseyi hi tanmyordu. Gelen kimse dedi ki: Efendim! Ben cinlerdenim. Buras
bizim kaldmz yerdir. Sizin talebeniz olmak, feyz ve bereketlerinizden istifde etmek
istiyorum. Sizin gibi yksek ztlar pek grmedik. Bunun iin sizi ok sevdik. Cinnin bu
szlerini dinleyen Tcddn onun arzusunu kabul edip, sohbetlerinde bulunabileceini,
bylece arzu ettiklerine kavuacan bildirdi. Cin sevinerek oradan ayrld. Daha sonraki
sohbetlere bu cin gelir, o byk zt dinlerdi. Bu cinniyi Tcddnden bakas grmezdi.
eyh Tcddn-i Nakibend ok byk bir vel idi. stdnn Hce Muhammed Bkbillah olmas buna en gzel delldir. Gayet vakr ve heybetli bir zt idi. Talebeleri
yetitirmesi, mnev olarak terbiye etmesi, Allah telya kavumak arzusunda
bulunanlara yol gstermesi pek gzel idi. ok talebe yetitirdi. ok kermetleri
grlmtr.
Tcddn-i Nakibend ok kitap okumu idi. Tasavvuf ehlinin, zhir ilimlerden,
fenden haberi olmaz. Onlar zikr ve tefekkrden baka birey bilmez diyenlere kar onun
hli ok gzel bir dell, kuvvetli bir senet idi. Btn evliy ztlar gibi o da hem zhiri, hem
de btn ilimlerde lim idi. Baz fenlere it yle szleri var idi ki, bu szler o fende
mtehasss olan ilim sahiplerini dah hayrette brakrd. Birok ilimde ve tb hussunda
ok kymetli eserler telf etmitir.
Bir defsnda yanna tb konusunda mtehasss olan bir kimse gelmiti. O kimseye,
tb ilmine it yle ince meseleler anlatt ki, o kimse bu ilimde ihtisas yapm olduu hlde
bu yksek bilgileri hi duymamt. Bu szler karsnda ok hayrette kald. Tcddne
olan muhabbeti artt.
Tcddn-i Nakibend (k.s.) ok kymetli eserler yazm olup, bazlarnn isimleri

yledir: 1- Tarib-r-Reeht: Reeht kitabnn Frisden Arabye tercmesidir, 2- Taribn-Nefeht: Nefeht kitabnn Frisden Arabye tercmesidir, 3- Nefeht-l-ilhiyye f
mev-zat-in-nefs-iz-zekiyye, 4- Cmiul-fevid, 5- Es-Srt-l-mstekm, 6- Tuhfet-sslikn, 7- Risletn f tark-is-sdt-in-Nakibendiyye, 8- Rislet-t-Tc, 9- db-lMrdn. Son iki eser Konya Ysuf Aa Ktphnesi 695 numarada mevcttur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

zh-l-meknn; cild-1, sh. 356, cild-2, sh. 66, 664
HBDDN ACEM MISR (Ahmed bin Ahmed Vef):

afi mezhebi fkh limi ve vel. smi, Ahmed bin Ahmed bin Muhammeddir. 1014
(m. 1605) senesinde dodu. ihbddn lakab verildi. Acem, Vefi, Msr ve afi
nisbetleri ile tannd. 1086 (m. 1675) senesinde Msrda vefat ederek, Mcvirn
kabristanna defnedildi.
Kk yata, keskin zeks, hfza ve anlay ile dikkati eken ihbddn Acem,
zamnn en mmtaz limlerinden ilim rendi. Nreddn Zeyyd, Ali Haleb, Burhneddn
Lekn, ihbddn Ganm, Kdl-kudt ihbddn Hafc, emseddn evber, Sultan
Mizh, emseddn Bbil, Aleddn ebrmels gibi limler, onun hocalar arasndayd.
Yllarca sren almalar sonunda, akl ve nakl ilimlerde lim oldu. Bilhassa; fkh,
trih ve hads ilimlerinde mehr oldu. Msrda zlemeyen meseleler, ihbddn
Acemye sorulur ve onun tarafndan zme kavuturulurdu.
Zamnndaki limler, onun ilmine ve tevzusuna hayrn kalrlard. Rhle adl eserin
yazar byk lim Hayr, ondan bahsederken yle demektedir: O, ilmi, yumuakl,
zariflii kendisinde toplam, fazlet bakmndan da ok ykselmiti. Akl ve nakl ilimlerde
mtehasss idi. Bu ilimleri bizzat ehli olan limlerden renmiti. Bildiklerini bakalarna
retmek hussunda da ok gayret gsterirdi. ok eser yazd. Msrda ilminin okluu ile
tannd. lm meseleler, onun tasdki alnmadan zlm saylmazd.
Yllarca ilimle megul olan ihbddn Acem Msr, tasavvuf ile de megul oldu. bnl-Vef hazretlerinin yoluna intisb etti. Vefiyye yolunun esaslarn Ebl-Esd Ysuf
Vefden rendi. Ondan hilfet ve iczet ald. Hocasna olan hrmetinden dolay
kendisine ve ocuklarna yllarca hizmet etti. lerini sdece Allah telnn rzs iin
yapmas, Allah telnn emir ve yasaklarna riyet etmesi sebebiyle, insanlar tarafndan
ok sevildi. eyh Hayr ve brhim bin Muhammed Ceynn gibi limleri yetitirdi. Pek
kymetli eserler yazd.
erh-i Slsiyt-il-Buhr, Tenzh-l-Mustafa el-Muhtr mimm lem yesbit min-elahbr vel-sr, Tenbh-l-efkr sbt-u kermt-il-evliy bade mevtihim adl kitaplar
onun eserleri arasndadr.
ihbddn Acem Msr hazretleri; sbt-u kermt-il-evliy bade mevtihim adl
eserinde buyurdu ki:
ldkten sonra evliynn kermetlerinin kesileceini, onlarla tevessl ve onlara
istigsenin ciz olmadn zannetmek doru deildir. in dorusu, onlarn lmeleriyle
kermetlerinin kesilmiyeceidir.
eyhlislm ihbddn Reml Ensrye; iddet ve sknt nnda Enbiyy
mrselne (aleyhisselm) ve meyiha, vefatlarndan sonra istigse edilebilir mi? diye
soruldu. Enbiyya, mrselne, evliyya, ulemya ve slihne istigse cizdir. Hrikulde
iler bunlardan zuhur eder. Allah tel Enbiy (aleyhisselm), evliy ve slih kullar
vastasyla onu cereyan ettirir. lmlerinden sonra istigse vardr. Zr evliynn kermeti,
Enbiynn mucizesi, vefatlaryla kesilmez. Enbiy, kabirlerinde diridirler, namaz klarlar.
Buna Hz. Meryemin kssas, Hz. Eb Bekrin kssas, Hz. merin iki aylk mesafeden
slm askerinin kumandanna yol gstermesi, Hz. Hlid bin Velidin zehiri itii hlde zarar
grmemesi gibi ok sayda szne gvenilir kimselerin bildirdii hller, kermetlerin

mevcdiyetine delldir. Buna benzer eyler, Sahabede, Tabinde ve sonra gelen evliyda
grlmtr. Yalan szde birlemeleri mmkn olmayan birok kimse tarafndan rivyet
edildii iin inkr mmkn deildir. Mucize, nebye ciz olur, kermet velye ciz olur, ikisi
arasndaki fark, inkrclara meydan okumakta ve onlar ikn etmektedir.
Mucizeyi ancak peygamberler (aleyhisselm) gsterirler. Mucizeyi peygamberliklerini
ispat iin dell olarak getirirler ve szlerinde iddialdrlar. Sylediklerinin ve iddia
ettiklerinin aksi olmaz. Evliyda grlen kermetler, mucize deildir ve tehadd (iddi ve
isbat) yoktur. Velden kermet grlmesi art deildir.
1) sbt-u kermt-il-evliy bade mevtihim, Kprl Ktphnesi kinci Ksm. 335
numaral mecmua, vr. 154 a
4) zh-l-meknn; cild-1, sh. 1, 329, 346
HBDDN HAFC:
Msrda yetien Hanef mezhebi limlerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin
mer olup, knyesi Ebl-Abbs, lakab ihbddndir. Msrda bulunan mehr Hafce
kabilesine mensb olduundan, Hafc ve Msr diye nisbet edilmitir. 977 (m. 1569),
baka bir rivayette 979 (m. 1571) senesinde Msrda dodu. 1069 (m. 1659) senesi
Ramazn- erf aynn onikinci gn Msrda vefat etti.
Kendisi yle anlatr: Temyiz yanda (yedi-sekiz yalarnda) iken, zamnn
Sbeveyhi denilen daym Eb Bekr envnden Arab ilimleri okumaya baladm. Daha
sonra ilerleyerek, men, mantk ve baka ilimleri okudum. Ayrca; Hanef ve afi
mezhebi limlerinin yazd kitaplar da okudum. eyhlislm Muhammed Remlnin
derslerinde bulunup, Sahh-i Mslim okudum ve ondan iczet aldm. Bundan sonra uzun
mddet, Nreddn Ali Zeyydnin derslerine devam ettim. brhim Alkamden if-i erf
kitabn okudum ve iczet aldm. Hanef mezhebi limlerinden Ali bin Gnim Makdisden
hads ilmini okudum. Bizzat kendi eli ile bana iczet yazd. Bunlardan baka; Ahmed
Alkam, Muhammed Slih e-m ve baka limlerden de ders aldm.
Msrda eitli limlerden okuyarak ilim rendikten sonra, babas ile birlikte
Haremeyne (Mekke ve Medineye) giden ihbddn Hafc, orada Ali bin Crullah elUsm ve baka limlerden okudu. Daha sonra stanbula gidip, ilim ve fazlet shibi birok
ztlarla grt. bn-i Abdilgan, Mustafa bin Azmi, Hbr (byk lim) Dvd ve Sad-lmilleti veddn ibni Hasen gibi limlerin ders ve sohbetlerinde bulundu. lim ve fazlette
yetiip kemle geldikten sonra, Rumeli beldelerinde kadlk yapt. Hatt skp gibi
mehr byk merkezlerde de vazfe yapt. Fazlet ve stnlkleri her tarafa yayld.
Sultan Drdnc Murd Hn tarafndan Selanik kadlna tayin edildi. Buradan Msr
kadlna gnderildi. Kadl esnasnda da devaml ilim renmek, kitap telf etmek ve
ders vermekle megul oldu. Talebe yetitirdi. Abdlkdir-i Badad ve Seyyid Ahmed
Hamev ondan ilim renip, fazlet ve stnlkte mehr olanlardandr. Daha sonra tekrar
stanbula gelirken ama urad. Orada birka gn kald. amn fdllar, iirlerle onun
stnlklerini anlattlar. am ahlisi ve limler, ona ok alka gsterip, ok ikrmda
bulundular. Halebe urayp sonra stanbula geldi. Bir mddet sonra tekrar Msra dnd.
ihbbddn Hafc, zamnnda bulunan byk slm limlerinin nde
gelenlerinden, gzdelerinden idi. lme ok hizmet etti. ok kitap yazd. Eserlerinden
bazlarnn isimleri yledir: 1- nyet-l-kd: Tefsr-i Beydvye hiyedir. 2- Hadkats-seher, 3- Dvn-l-edeb f zikr-i ar-il-Arab, 4- Rihle, 5- Resil-l-erben, 6- erhu
Drret-l-gavs lil-Harr, 7- erh-ul-feriz, 8- if-l-gall, 9- Nesm-r-riyd f erh-iifi lil-Kd Iyd, 10- Tarr-l-meclis.
1)
2)
3)
4)

5) zh-l-meknn; cild-1, sh. 397, 488, 550, 571, 605, cild-2, sh. 30, 51, 82, 646
6) Kef-z-znn; sh. 699, 741
8) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 409, 1097, 1107
RNBLL (Ebl-hls Hasen bin Ammr):
Hanef mezhebi fkh limi ve Merkl-felh adl kitabn mellifi. smi, Hasen bin
Ammr bin Ali el-Msr e-rnblldir. ernbll de denir. Knyesi Ebl-hls idi. 994
(m. 1586) senesinde Msrda dnyya geldi. Kk yata ilim tahsline balad.
ocukluunda, eyh Muhemmed Hamevden ve eyh Abdurrahmn- Mesrden ders
okudu. Fkh ilmini, mehr Hanef fakhi Abdullah- Nakrrden ve Allme Muhammed
Muhbbden rendi. Onun fkhdaki senedi, bu iki lim ve feyz menb eyh-l-mm Ali
bin Ganim el-Makdisdir. Asrnn en mehr fakihlerinden ve fzllarndan oldu. smi ve
hreti her yerde duyuldu. Mteehhirnin (sonra gelen limlerin) en stn oldu. Fkhta
stn bir melekeye sahipti. Asrnda, fkh meselelerin delli olan nsslar (yet-i kerme ve
hads-i erfleri) ve onlarn kidelerini en iyi bilen o idi. Kalemi kuvvetli olup, en gzel eser
yazanlardan oldu. Herkes, ona gelip fetv sorard. Khirede Cmi-l-Ezher Medresesinde
mderrislik yapt. Devlet erknnn yannda, hep hrmet ve sayg grrd. Uzun zaman
tedrist ile megul olup, byk bir hret kazand. nsanlardan ok kimseler gelip
derslerinde bulunurdu. Kendisinin ilminden istifde edenlerin says oktur. Allme Ahmed
Acem, hocas Seyyid Ahmed Hamev, eyh ahin Ermenv Msrl talebelerindendir.
amdan gelen Allme smil Nabls de onun ilminden istifde etti.
Hulsat-l-eser isimli eserin mellifi Muhbbnin babas, rnbllyi yle anlatr:
eyh-l-umde Hasen e-rnbll, Cmi-l-Ezherin ve parlak sabah yldz idi.
limde parlak kandil shibi bir kimse onu grseydi, elbette onun ndan almaa
alrd. lim shibi olup ortaya kan, onun yannda kendisini elbette gizlerdi. yilik ve
gzellik shibi elbette onu en gzel ekilde medhederdi. O, gzel bir ahlka sahip olup,
feshat ve belgatta stn bir yeri vard. Elden ele dolaan eserleri buna ahittir.
Zamnnn fakhleri, onun stnln itirf ve tasdk etmilerdir. Fkh ve dier ilimlere
dir ok kitap yazd. 1069 (m. 1658) senesinde Ramazn- erf aynn onbirinde Cuma
gn ikindi namazndan sonra Msrda vefat etti.
Eserleri: 1- Nr-l-zh ile bunun erhi olan Merk-l-felh adndaki eseri:
bdetlere it olup, pek makbldr. 2- Gnyet zevil-ahkm f Bugyeti drer-il-hukkm:
Molla Hsrevin Drer ve Gurer adndaki Hanef fkhna it eserine yapt gzel bir
hiyedir. 3- bn-i Vehbnn Manzmesinin erhi, 4- Merk-us-sede: Kelm ilminde
ok kymetli bir eseridir. 5- Ikd-l-ferd f cevz-it-takld. Bunlardan baka risleleri de
vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 292-294
Kef-z-znn; sh. 732, 1193, 1200, 1982
Fideli Bilgiler; sh. 30
TABER:
Mekke-i mkerremede yetien trihi ve afi mezhebi limlerinden. smi, Ali bin
Abdlkdirdir. Sevgili Peygamberimizin soyundandr. Taber diye mehr olmutur.
Doum trihi kesin olarak bilinmemekte olup, Mekke-i mkerremede dodu. 1070 (m.
1659) senesinde Mekke-i mkerremede vefat etti. Muall Kabristannda defnedildi.
Mekke-i mkerremede kk yanda ilim tahsline balad. lk renimini
babasndan grd. Kurn- kermi ezberledi ve tecvid ilmini rendi. Zamnnn
limlerinin ders meclislerinde bulunup, akl ve nakl ilimleri tahsl etti. Sistemli ve dzenli
bir eitim ve retimden sonra, yksek ilm derecelere ulat. lim retmeye ve ders
vermeye balad. Dn konularda kendisine sorulan sorulara cevap vermekle ve fetv
vermekle megul oldu. Bu srada birok kymetli eserler telf etti.
Ali bin Abdlkdir et-Taber, fazlet ve gzel ahlk shibi, zek, ileri grl, akl ve
nakl ilimlerde derin lim idi. Trih ilminde zel ihtisas vard. Mekke trihi ve meliklerle
ilgili geni incelemeleri vardr. Gzel sz ve iir sylemek hussunda mhir idi. 224 (m.
839)de Taberistanda doup, 310 (m. 923)da Badadda vefat eden Trih-l-mem
kitabnn shibi Eb Cafer Muhammed bin Cerr Taber ile bu Taberyi kartrmamaldr.
Yazm olduu kymetli eserlerden bazlar unlardr: 1- Trih-l-Mekk: Mekke-i
mkerreme ehrinin, Harem-i erfin, Kbe-i muazzamnn ve Harem-i erf iinde
bulunan dier ksmlarn trihesini bildiren bir eserdir. 2- Tercm-l-Hulef vel-mlk:
Hz. Eb Bekr Sddkdan mellifn zamnna kadar olan sultan ve melikleri iine
almaktadr. 3- El-Ahvl-l-mualleme f vuk-i Kbet-il-muazzama, 4- Tuhfet-l-kirm 5El-Cevhir-l-munazzama bi-fazlet-il-Kbet-il-muazzama, 6- Risletn f beyn-ilmret-il-vkia: 1039 senesinde Kbe-i muazzamnn yklmasndan sonra, 1045
senesindeki tamiri, kapsnn deitirilmesi ve trihesinden bahseder. 7- erh-s-sudr
ve tenvr-l-kulb fil-alm-il-mkeffire lil-mteehhir vel-mtekaddim min-ez-znb, 8inn-l-gre al mini-i nasb-is-sitre l-Kbe, 9- Fevid-n-neyl bi fedil-il-hayl.
1)
2)
3)
4)
5)

zh-l-meknn; cild-1, sh. 57, 114, 256, 380, cild-2, sh. 45, 58, 211
TABER (Seyyid Abdlkdir bin Muhammed):

Mekkede yetien afi mezhebi limlerinden. smi, Abdlkdir bin Muhammed bin
Yahy bin Mkrm bin Muhbbddn bin Radyyddn bin Muhbbddn bin ihbddn bin
brhim bin Muhammed bin brhim bin Eb Bekr bin Muhammed bin brhim bin Eb Bekr
bin Ali bin Fris bin Ysuf bin brhim bin Muhammed bin Ali bin Abdlvhid bin Ms bin
brhim bin Cafer bin Muhammed bin Ali bin Hseyn bin Ali bin Eb Tlibdir.
(rahmetullahi aleyhnhm). Huseyn Taber ve Mekk nisbetleri ile tannrd. 972 (m.
1564) senesinde Mekkede dnyya geldi ve orada yetiti. Peygamber efendimizin torunu
olan Hz. Hseynin evldlarndan olup, Seyyiddir. Kk yata iken ilim tahsline balad.
Birok limden eitli ilimlere it kitaplar okuyup rendi. Her ilimde mtehasss oldu.
Hicazda bulunan limlerin imm idi. ok kitap yazd. hreti ve eserleri her yere yayld.
1033 (m. 1623) senesinde Mekkede vefat etti. Babas Muhammed bin Yahy da, 1018
(m. 1609) senesinde vefat etmiti.
Seyyid Abdlkdir Taber, daha 12 yanda iken Kurn- kermin tammn ezberledi
ve hatim ile makm- brhimde teravih namaz kldrd. Hads ilminde Erban-i
Nebeviyye ve onun zerine yazlan rt kitab ile Akid-i Nesefiyye, nahivde Elfiyei bn-i Mlik, fkhta eyhlislm Zekeriyynn Minhc kitabnn te birini de
ezberlemiti. 991 (m. 1583) senesinde, ezberledii bu eserlerin her birini, asrnn afi
limi emseddn Muhammed Remlye, Hanef limi Allme emseddn Muhammed
Nehrvye, Abdurrahmn- erbnye, Hanef mezhebi limlerinden eyh-l-mm-lumde Ali bin Crullah bin Zahreye, Mlik limlerinden Yahy bin Muhammed el-Hattba
ve daha pekok lime arzedip dinletti. Hepsi, ona rivyet etmesi, anlatabilmesi iin o
zamanda det olduu ekilde yazl iczet (diploma) tanzim ettiler. Bu seneden sonra,
ilimle daha ok megul olmaya balad. Daha birok limin huzrunda eitli eserlerin
metinlerini okudu. Yine bu senede bereketlenmek iin Mekke-i mkerremeye giderek,
orada mcvir kalp, emseddn-i Remlnin derslerine devam etti. Minhc kitabn
Abdurrahmn- erbnnin yannda okumaya balad ve urt- salt blmne kadar
geldi. Hanef limi Abdrrahm bin Eb Bekr bin Hassnn derslerine devam etti. Ondan
ok ilim tahsl etti. Edb Alma Cemleddn bin smil Asmden de okudu. Ayrca onun
yannda uzun zaman kalarak, db-l-bahsin erhinin okunmas esnasnda hazr
bulundu. bn-i Himn Mugn kitabnn bandan bir blmn, Kfiye zerine yazlan
erh-l-Cmnin bir ksmn, eyh Ebl-Bek el-Gumrden Minhc erhi ile Mahllnin
erh-l-varaktn okudu. tbyye metninin yarsn ezberleyip Ali Hirevden okudu.
Ayrca ondan, Bekra sresinin tammn Krat- seba zere okudu. Kd Zekeriyynn
Tehzb-l-mantk adndaki eserini, eyh Ali bin Zahreden okudu. Bu ztn yanndan
uzun zaman ayrlmayan Seyyid Taber, ondan ok istifde etti. Bu zt, keskin bir zek
shibi olan Taberye her hussta yardmc oldu. Nazm ve nesir olarak kymetli eserler
kaleme alacak bir ekilde yetitirdi.
Arab edebiyt ilimlerinde derin mtlalar oldu. Astronomi ve dier fen ilimlerinde
de ok ykseldi. Astronomiye it erh-l-akmnyi, Ali bin Zahreden okudu. Ali
Kucunun erh-ut-tecrdinin bandan bir blmn, byk lim Nasrddn bin
Muhammed Gysddn Mansrdan okudu. Ayrca ondan namaz vakitlerine it, Risletl-usturlb okudu. Nahsnin tb ilmi hakkndaki Klliyt erh-l-mcezinin bir
blmn de Ysuf Geylnden okudu. Mr Kd Hseynin Hidyet-l-hikme erhini,
Seyyid Gaznferden okudu. Sonra ok kitap yazd. Mekke emri erf Hasen ibni Eb
Nem, ona ok ikrm ve iltiftta bulunurdu. ok gzel iirleri vardr.
Eserleri: 1- erh-ud-drdiyye: yt-l-maksre alel-ebyt-il-maksre kitabnn
erhidir. Bu eserini tamamlad zaman, Mekke emrine arz ettiinde, Mekke emri bunu
ok beendi ve saysz ihsnlarda bulundu. inde emri ven beytleri de vardr. 2- Hsns-serire f hsn-is-sre: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizin sretini
(hayatn) anlatan ok gzel manzm bir eserdir. Mtenebbnin dvnndan bir kta
zerine yazd bir erhtir. 3- Estn--eir-il-slmiyye ve fedil-sseltn vel-meril-Haremiyye, 4- Efhm-l-mecri f ifhm-il-Buhr, 5- kz-s-sim li-cevz-il-istim,
6- El-Estin f hacc-is-seltn, 7- Drret-l-asdf-is-seniyye f zirve-til-evsf-il-hsniyye,
9- Sell-s-seyf al hll-il-keyf, 10- Aris-l-ebkr ve garis-l-efkr: Tefsr ilmine dirdir.
11- Ulvv-l-hucce bi-tehr-i Eb Bekr bin Hucce, 12- Uyn-l-mesil min ayn-ir-resil:
40 eit ilim hakknda bilgi vermektedir. 13- Kef-l-hf min kitb-il-kfi f ilm-il-arz velkavfi, 14- El-Kelm-t-tayyib al kelm-it-tayyib, 15- Nee-ts-selfe bi-mnet-ilhilfe: Trih ilmi hakkndadr. 16- Reful-itibk an tenvl-it-tenbk, 17- Tbyn-l-metn
f beyn-i duhn-il-mbn, 18- Enb-l-beriyye bil-ebn-it-Taberiyye: Tercme-i hl olarak
yazlm bir eserdir. 19- Kef-n-nikb an ensb-il-erbeat-il-aktb. Ayrca onun ok gzel
iirleri de vardr.
Necmddn mer bin Fehd, Tebyn adndaki eserinde, Taber ailesi hakknda u
bilgileri yazmaktadr: Onlardan Mekkeye ilk gelen kimse, eyh Radyyddn Eb Bekr
Muhammed bin Eb Bekr bin Ali bin Fris el-Huseyn et-Taber idi. Bu da, 570 (m. 1174)
veya daha sonraki bir senede vuk bulmutu. Oraya yerletikten sonra Peygamber
efendimizin kabr-i erflerini ziyret etti. Bu ziyreti esnasnda, Allah telya yle
niyazda bulunmutu: Y Rabb! Doru yoldan ayrlmayan ve rz olduun kimselerden
kldn evldlar shibi olmam nasb eyle! Beni bu ihsnna kavutur y Rabb!
duasndan sonra, onun yedi ocuu oldu. Bunlar, Muhammed, Ahmed, Ali, brhim,
smil, shak ve Yakb idiler. Herbiri yksek bir fkh limi ve mderris olarak yetitiler.
Kendisi de 673 (m. 1274) senesinde kadlk vazfesi ile birlikte, Beytullahda Makm-
brhimde immlk yapt. Bu bilgiler yine Necmddn bin Fehdin ttihf-l-ver biahbr-i mm-il-Kura adndaki eserinde ve Fsnin de, Ikd-s-semn f trih-i beledillh-il-emn adndaki kitabnda nakledilmektedir.
Muhibb de yle diyor: Makm- brhimdeki immlk vazfesi onlara tahsis
edilmiti. Taber ailesinden gelenlerden bakas, orada immlk etmedi. Onlardan bu
hizmeti grmeye ehliyet kazanan herbiri, yeni bir izne ihtiy olmakszn bu vazfeyi
deruhte ederdi. Eski sultanlar ve yeni erfler, onlara bu hussta mutlak izin vermilerdi.
1041 (m. 1631) senesinde, burada onlarla beraber immlk yapmak hussunda izin
istemeye gelen ve uzun bir konuma yapan bir ztn isteini, erf Abdullah bin Hasen
hemen red etmiti. Yine bu zamanda Msr beylerbeyi olan Mehmed Paa da bu istei
reddetmiti. Bu yksek hizmet, Taber ailesine mensb ehil ztlarn elinde bugne kadar
yaplagelmitir. Ayrca bu yksek hizmetin yannda, kadlk, mftlik, mderrislik, immlk
ve Mescid-i Haremdeki hatblik vazfelerini de yrttler. Mekke-i mkerremedeki
hatblik; Taberler, Zhirler ve Nveyrler ailesi arasnda birbirine intikal edip durdu. Eski
trih kitaplarndan renildiine gre bu hussta onlarn en eskisi, Taberler ilesidir.
Muhibbullah- Taber ve Behddn-i Taber, bu ailenin mehr hatblerindendir. Hatblik,
hemen herkese verilmezdi. Ancak ilim ve neseb bakmndan ykselmi kimselere tahsis
edilirdi. 1041 (m. 1631) senesinde, Mekke-i mkerreme hatbliine eyh Muhammed
Menf getirilmiti. Mekke vlisi ve kads, buna mni olunca, krllah Efendi tayin
edildi. Bu seneden sonra yine Taber ailesinden yetienlere verildi. Taber ailesinden
yetimi olan hatblerin takv ve vera, fazlet ve iyilikleri oktu. Hayr ve hasenat
ilerinde ok bulunurlard. Ailenin birbirlerine lfet ve muhabbetleri oktu. ok gzel ve
latif iirler yazarak birbirleriyle mektuplarlard. Aralarndaki bu lfet, akrabalar
arasndaki sla-i Rahmi hi terk etmemelerinden ileri geliyordu. Bu hussta iftihar etmeleri
onlarn hakk idi. Mekke vlileri de onlar ok severdi. Bazlar, onlarn kzlar ile evlenip
akrabalk kurmulard. Mekke kadlarndan ihbddn Ahmed bin Cemlddn
Muhammed Tabernin kz Zeyneb; 770 (m. 1368) senesinde Mekke vlisi olan erf
Iclnn hanm idi.
1)
2)
3)
4)
5)

THR- BEDAH:
Hindistanda yaayan evliynn byklerinden. mm- Rabbn hazretlerinin
talebelerinin en nde gelenlerindendir. nce subay idi. Reslullah efendimizin (sallallahu
aleyhi ve sellem) ryda verdii emirle, askerlii brakarak tasavvuf yoluna girdi.
Onbirinci asrn sonlarnda vefat etti.
Thir-i Bedah ilk zamanlar askeriyede alyordu. Askerler kalelerden birini
fethetmek iin yola ktklar srada, bir gece ryda Peygamber efendimizi (sallallahu
aleyhi ve sellem) grd. Hazret-i Sddk-i Ekber, dier halfeler ve Eshb- Kirm
(rahmetullahi aleyhnhm) Reslullahn huzr- sadetlerinde idi. Peygamber efendimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem) kendisine; Bu seferden dndkten sonra, sen bu askerin
arasndan ayrl! Tasavvuf byklerinin sohbetinde bulun. buyurdular. Eb Bekr-i Sddk
(rahmetullahi aleyh), Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) emri ile
kendisine hrka giydirdi. Uykudan uyannca, askerlii brakmaya karar verdi. Bu sefer
dnnde askerler, allar ve aalar arasndan geerken, kendisi attan indi ve aalarn
arasna girdi. Emir eri, abdest bozmaa gittiini zannetti. Bir mddet bekledi. Tandklar
ne kadar aradysalar, bulamadlar. Thir-i Bedah, o havlide bulunan bir iftiye rastlad.
Kendi elbiselerini ona verip onun elbiselerini giydi ve o memleketteki dervilerin sohbetine
katld. Aradan yllar geti. Akrabalar onun hayatta olup olmadn bilmiyorlard. Thir-i
Bedah, eve gelince durumu hanmna anlatt. Hanm; Ben de seninle geleceim dedi.
stne bir rt, eline bir s alp, kocas ile beraber yola kt. O memlekette bulunan,
gnl shibi bir limin hizmet ve huzruna kavutu. Bu zt, kendisine; Senin nasbinin
Nakibend yolunda olan byklerden olacan anlyorum dedi. Delhi ve Lhor tarafna
gitmesini iret buyurdu. Bu zamanda o diyrda Hazret-i Hce Muhammed Bk (k.s.)
vard. Cihn aydnlatan bir gne gibi idi. Szlerini duyanlar, o gnller sultn byk
limin etrfndan ayrlmyorlard. Huzruna kavumadan birka gn nce, Muhammed
Bk-billah hrete intikl eyledi. Thir-i Bedah akn bir hlde kald. Allah telnn
ihsn ile mm- Rabbn hazretlerine gitmeye karar verdi. Huzruna gidip talebesi olmak
ve hizmette bulunmak ile ereflendi. O yksek derghda canla bala alt. Nasbi olan
her eye kavutu. Talebe arkada Him-i Kem yle anlatt: ittim ki, uzun zaman,
yalnz iken ve kalabalkta iken, Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem)
mbrek sretini mhade ederdi. Saf ve temiz rhlu idi. Kendi hllerini ve keflerini
hazret-i mma yle bir eda ile arz ederdi ki, hazret-i mm ister istemez tebessm
ederlerdi. Bazan hazret-i mmdan yksek marifetleri dinlerken, yle bir ekilde; Evet,
yledir deyip ban sallard ki, hazret-i mm; Bu srlar Mevln Thire bildirilmitir, biz
ise bunlarn tercmanyz buyururdu. Tecellye, yksek hllere ve cezbeye kavutuktan
sonra, hazret-i mm kendisine iczet (diploma) verdi ve Cunbr ehrine gnderdi.
Yine Him-i Kem anlatt: Hazret-i mm, Ecmre terf eyledii gnlerde, bu fakr
de hizmetlerinde idim. Bu srada Mevln Thirden mektup geldi. Mektbunda, kendisine
talebe gelmediini yazyordu. Hazret-i mm yle buyurdu: in ess, hlleri muhafaza
etmek, yapaca ileri dnmek, mn zntsnde, hret endiesinde olmaktr. Bu
hlde, her kimi Allah tel gnderirse, talim ve terbiyesine memr ederse, emre
uyarak, Allah iin o ile megul olmak lzmdr.
mm- Rabbn hazretlerinin Thir-i Bedahye yazd mektuplardan birka:

Allah telya hamd--sen olsun! Onun sevdii, iyi insanlara selmetler olsun!
Cunbrdan gnderdiiniz mektup geldi. Rahatsz olduunuzu okuyunca, zldk. Shhat
haberini bekliyoruz. Vazifenize ok alnz! Hsl olan hlleri bize yaznz! Ey sevgili
kardeim! Bu dny, almak yeridir. cret alnacak yer, hrettir. Slih amelleri yapmaa
uranz! Bu amellerin en fidelisi ve ibdetlerin en stn namaz klmaktr. Namaz,
dnin direidir. Mminlerin mircdr. O hlde, onu iyi klmaa gayret etmelidir. Erknn
(yan farzlarn), artlarn, snnetlerini ve edeblerini, istenildii ve lyk olduu gibi
yapmaldr. Namazda tumnnete (yan rkda, secdelerde, kavmede ve celsede, btn
aznn hareketsiz kalmasna) ve tadl-i erkna (yan, bu drt yerde skn ve tumnnet
bulduktan sonra, bir miktar durmaa) dikkat etmelidir. ok kimse bunlara dikkat etmeyip,
namazlarn elden karyor. Tumnneti ve tadl-i erkn yapmyorlar. Bunlara azblar ve
tehddler bildirilmitir. Namaz, doru klnnca, kurtulu midi oalr. nk, dnin direi
dikilmi olur. Sedet-i ebediyyeye umak iin tayyre elde edilmi olur.
kl isen kl namaz, n sedet tcdr,
Sen namaz yle bil ki, mminin mircdr! (2. cild, 20. mektup)
Akll kardeim. smi gibi temiz, olan Molla Thirin kymetli mektbu geldi.
Kardeim! Hads-i erfde; Allah telnn, bir kulunu sevmemesi, onun fidesiz
eylerle uramasndan anlalr. buyuruldu. Bir farz yapmayp, bir nfile ibdeti
yapmak da, bouna uramaktr. Bunun iin, ne ile vakit geirdiimizi incelemeliyiz. Ne ile
uradmz anlamalyz. Nfile ibdet mi, yoksa farz olan ibdet mi yapyoruz? Bir nfile
hac yapmak iin birok yasaklar, haramlar ileniyor. yi dnmelisiniz! Akl olana bir
iret yetiir. Size ve arkadalarnza selm ederim. (1.nci cild, 123. mektup)
lemlerin rabbi olan Allah telya hamd olsun. Peygamberlerin efendisine salt ve
selm olsun. Onun temiz line ve Eshbnn hepsine iyi dualar olsun!
Biz fakirlerin, Allah telya kar, aa ve kklk dncesi iinde olmamz,
hereyi Ondan beklememiz, kalbi krk, hep yalvarc ve Ona snc olmamz, kulluk
vazfelerini yapmamz, slmiyetin dna tamamamz, snnet-i seniyyeye sk sarlmamz
lzmdr. Hayrl ileri yaparken, niyetlerimizi dzeltmeliyiz. Kalblerimizi, dnyya dkn
olmaktan kurtarmalyz. Her uzvumuz slmiyete teslim olmaldr. Ayplarmz grp,
gnahlarmzn okluunu dnp, Allah telnn intikam almasndan korkmalyz.
yiliklerimizi az grmeli, gnahlarmz az olsa da, ok bilmeliyiz. hret shibi olmaktan,
insanlar arasnda iyi tannmaktan ok korkmal, titremeliyiz. Peygamberimiz (sallallahu
aleyhi ve sellem); Din veya dny ilerinde iyi tannarak parmakla gsterilmek,
bir kimseye zarar olarak yetiir. Bu zarardan ancak Allah telnn koruduu
kurtulabilir buyurdu. nsan, niyeti ve ileri, ne kadar hlis ve iyi olsa da, kendini
kusurlu ve kabahatli bilmelidir. Tasavvuf yolunda, ele geen nimetlere, hllere, zevklere
gvenmemeli, ne kadar doru ve slmiyete uygun olsalar da, bunlara zenmemelidir.
Dne yapt hizmetlere, slmiyeti kuvvetlendirmesine ve insanlarn doru yola
gelmelerine sebep olmasna gvenmemeli ve bunlarla vnmemelidir. Bu gzel ileri,
kfirler ve fcirler de yapabilir. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); ok olur ki,
Allah tel bu dnini fcir kimse ile kuvvetlendirir buyurdu. Dnini renmek,
Allah telnn rzsna kavumak iin gelenleri, arslan ve kaplan gibi zararl bilmeli,
bunun kendi harablna sebep olmamas iin ok korkmaldr. Talebe gelince, kendinde
sevin duyarsa, bunu kfr ve irk bilmelidir. Hemen tvbe, istifar ederek bu sevinci
gidermelidir. Onun yerine korku ve znt yerleinceye kadar uramaldr. Hele,
talebenin malnda gz olmaktan, ondan fide beklemekten ok saknmaldr. Byle
olursa, talebe istifde edemez ve prin harab olmasna sebep olur. nk, bu yolda, yalnz
hlis din isterler. Zmer sresinin 3. yetinde; Biliniz ki, Allah tel iin olan din,
yalnz Onun iin olan hlis dindir buyurulmaktadr. Allah telnn katnda irke
hibir sretle yol yoktur. Kalbe gelen her sknt ve karart, tvbe, istifar ve pimanlk ile
ve Allah telya snlarak, kolayca giderilebilir. Fakat, bu alak dny iin gelen karart,
leke, kalbi bsbtn karartr, harab eder. Bunu temizlemek ok g olur. Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem); Dnyya dkn olmak, gnahlarn badr hads-i
erfi ok dorudur. Allah tel, bizi ve sizi, dnyya dkn olmaktan kurtarsn!
Dnyya dkn olanlar sevmekten ve onlarla arkadalk etmekten, dp kalkmaktan

korusun! nk o, ldrc zehirdir, iyi olmaz bir hastalktr, byk beldr ve bulac
hastalktr. Akll kardeim eyh Hamd, yannza gelmektedir. Ondan iiteceiniz yeni,
taze haberlerin kymetini biliniz. Gerisini, buluunca bildiririm. (1. cild, 171. mektup)
Mevln Thir Bedahye yazlan birinci cild, ikiyzonyedinci mektbun bir blm
aadadr:
Sul! Evliynn mahlklara it bilgileri, ok vakit yanl oluyor ve kalbine doan
bilginin tersi hsl oluyor. Mesel, bir kimsenin bir ay sonra leceini veya yolcunun
geleceini haber veriyorlar. Bunlar olmuyor. Bunun sebebi nedir?
Cevap: Velnin kalbine gelen bilgi, haber verilen i, ok def artlara bal olur. O
vel, o nda, o artlar anlayamaz. O eyin artsz olarak, her hlde meydana geleceini
sanr. Bundan baka Levh-i mahfzda yazl, ileride olacak bir ii, rife (yan velye)
gsterirler. Fakat o i, deitirilebilen, silinip yeniden yazlabilen eylerdendir. Kaz-i
muallak gibidir. rif, o iin bir arta bal olduunu, silinebilecek eylerden olduunu
anlayamayp, elbette hsl olacan sanr ve grdn haber verir. Bylece, o i de,
hsl olmayabilir, iittiimize gre, Cebril aleyhisselm birgn, Peygamberimize
(sallallahu aleyhi ve sellem) gelip, bir gencin, yarn sabah, erkenden leceini haber verir.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bu gence acyp, huzr-i sadetlerine
arr. Ne istei olduunu sorar. Bir kz ile evlenmek ve bir de tatl isterim der. Emir
buyurup, ikisini de hemen hazrlarlar. Gen, o gece, odasnda ailesi ile oturmu, tatl
yanlarnda iken, kapya bir fakir gelip; Am, Allah rzs iin bir ey verin der. Gen,
tatlnn hepsini, fakire sadaka verir. Sabah olunca, Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem) gencin lm haberini bekler. Uzun zaman, haber gelmeyince, birini gnderip
sorar. Gencin sa ve keyf yapmakta olduunu sylerler. Hayret eder. O srada, Cebril
aleyhisselm gelir. Ona sorar. Cebril aleyhisselm; Gencin tatly sadaka vermesi,
gelmekte olan bely geri evirdi der ve gencin yast altnda byk bir ylan l olarak
bulurlar. Bu haber, bu fakire ho gelmiyor. Cebril aleyhisselmn yanlmasn ciz
grmyorum. Yhud, Cebril aleyhisselmn masm olmas, emn olmas ve hi
yanlmamas vahy eklinde getirdii eylerdedir. Yan Allah tel tarafndan indirdii
eylerde, yanllk ihtimli yoktur. Bu gen iin getirdii haber ise vahy deildir. Levh-i
mahfzda grp rendii bireyi haber vermitir. Levh-i mahfzda yazl eyler, silinip
deitirilebildiinden, buradan renilen haberler yanl olabilir. Allah tel tarafndan
getirilen eylerin ise, yanl olmak ihtimli yoktur. ehdet ile ihbr arasnda fark vardr.
slmiyette, hid olmak kabul olunur. Haber vermee ise gvenilmez.
Kaza, yan Allah telnn yarataca eyler, iki ksmdr: Kaz-i muallak, Kaz-i
mbrem. Birincisi, arta bal olarak, yaratlacak eyler demektir ki, bunlarn yaratlma
ekli deiebilir veya hi yaratlmaz. kincisi, artsz, muhakkak yaratlacak demek olup,
hibir srette deimez, muhakkak yaratlr. Kaf sresindeki; Szmz deitirilmez
yet-i kermesi, kaz-i mbremi bildirmektedir. Kaz-i muallak iin de, Rad sresinde;
Allah tel, dilediini siler, dilediini yazar buyurmaktadr. Hocam, Muhammed
Bk-billah (k.s.) buyurdu ki: Seyyid Abdlkdir-i Geyln (k.s.) baz kitablarnda
buyurmu ki: Kaz-i mbremi kimse deitiremez. Fakat ben, istersem, onu da,
deitirebilirim. Bu sze aar ve olacak ey deildir derdi. Hocamn bu sz, uzun
zamandan beri, zihnimi kurcalamt. Nihyet, Allah tel, bu fakiri de, bu nimeti ihsn
etmekle ereflendirdi. Birgn, sevdiklerimden birine bir bel gelecei, ilhm olundu. Bu
belnn geri dndrlmesi iin, cenb- Hakka ok yalvardm. Btn varlm ile Ona
sndm. Korkarak, szlyarak ok uratm. Bu belnn, Levh-i mahfzda kaz-i muallak
olmadn, bir arta bal olmadn gsterdiler. ok zldm, midim krld. Abdlkdiri Geylnnin sz hatrma geldi. kinci def olarak tekrar sndm. ok yalvardm.
Aczimi, zavalllm gstererek niyaz ettim. Ltuf ve ihsn ederek kaz-i muallakn iki
trl olduunu bildirdiler. Birisinin arta bal olduu, levh-i mahfzda gsterilmi,
meleklere bildirilmitir. kincisinin arta bal olduunu, yalnz Allah tel bilir. Levh-i
mahfzda, kaz-i mbrem gibi grlmektedir ki, bu kaz-i muallak da, birincisi gibi
deitirilebilir. Bunu anlaynca, Abdlkdir-i Geylnnin szndeki, kaz-i mbremin, bu
ikinci ksm kaz-i muallak olduunu ve kaz-i mbrem eklinde grldn, yoksa
hakk kaz-i mbremi deitiririm demediini anladm. Byle kaz-i muallak, pek az
kimseye tantmlardr. Y, bunu deitirebilecek kim bulunabilir? O sevdiim kimseye,
gelmekte olan belnn, bu son ksm kazadan olduunu anladm ve Hak sbhnehu ve
telnn bu bely geri evirdii malm oldu. Allah telya, bunun iin ok kr olsun!
Ona sevdii ve beendii gibi krler olsun ve btn insanlarn en stn ve
peygamberlerin sonuncusu olan Muhammed Mustafya (sallallahu aleyhi ve sellem), Ona
yakn olanlarn ve Eshbnn hepsine salt, selm ve tehyyetler olsun! Allah tel, Onu
lemlere rahmet olarak gnderdi. Y Rabb! Kalblerimizi Onun sevgisi ile doldur. Hepimizi
Onun yolunda bulundur! Bu duaya mn diyenlere, Allah tel merhamet etsin!
1)
2)
3)
4)

THR- LHOR:
Hindistanda yaayan evliynn en byliklerinden. mm- Rabbn Ahmed-i Frk
Serhend hazretlerinin halfelerinden ve ocuklarnn hocalarndandr. Byk bir lim idi.
1040 (m. 1630) senesinde Muharrem aynn yirmisinde Perembe gn ellialt yanda
vefat etti. Kabr-i erfi Lhorda Meyn tarafndadr.
Thir-i Lhor, kk yata memleketindeki limlerden zhir ilimleri tahsl etmee
balad. Hocalarnn verdii dersleri ksa zamanda eksiksiz olarak yapard. ok zek idi.
Derslerini dinleyenler onun ileride byk bir lim olacan sylerlerdi. Gen yata, tefsr,
hads, fkh ilimlerinde lim oldu. Byk lim Mevln Thir-i Lhornin kalbine tasavvuf
yolunda ilerleyip evliylkdan pay almak ve yksek dereceler shibi olmak arzusu, atei
dt. Allah telnn nihyetsiz ihsn, kalbinde bu yolun zevkini hsl edince, kendini
mm- Rabbn hazretlerinin kapsna att. Senelerce bu kapda canla-bala alt,
hizmet etti. Kendini, derghta bulunan talebe arkadalarnn en aas olarak grrd.
ok def hellarn temizlii iinin kendine verilmesini rica ederdi. Nefsini terbiye etmek
iin ok zor riyzetler ve iddetli mchedeler ekerek, nefsinin istediklerini yapmayp
istemediklerini yapard. yle ki, bir deri bir kemik kalmt.
mm- Rabbn hazretleri, Mevln Thiri ok sever ona huss mumelede
bulunarak ilgi gsterirdi. Oullarnn zhir ilimlerde yetimesi iin, Thir-i Lhorye vazfe
verdi. O da hocasnn yksek oullarn yetitirmekte, onlara ilim retmekte ok urat.
Hatt hazret-i mmn oullar buyurdular ki: eyh Thirin bizim zerimizde o kadar
hakk var ki, ne kadar kretsek yine azdr. Allah tel ona bizim tarafmzdan en iyi
karlklar, hayrlar ihsn etsin!
Birgn hazret-i mm (rahmetullahi aleyhleyh) buyurdular ki: Muhammed Yahyy
da eyh Thire teslim etmek isterim. nk, aabeyleri bu hocann bereketleriyle ilmi ile
mil oluyorlar. lminde ok yksek mertebeye shib olduu hlde, mm- Rabbn
hazretlerinin karsnda edebe mkemmel riyet ederdi. Hazret-i mmn, Mevln
Muhammed Thir zerindeki heybeti o kadar ok idi ki, yaz ile anlatlamaz.
Birgn hazret-i mm, Mevln Thire imm olmasn buyurdu. Mevlnnn
yznn rengi sarard. Vcdu titremeye balad. Kurn- kermi ezbere bildii ve derin
ilme shib olduu hlde, hazret-i mmn heybet ve korkusundan zaman zaman krati
boaznda dmlendi.
Bu tazimi, hrmeti, edebi sayesinde, mm- Rabbn hazretlerinin bakr altn
yapan nazarlar ve tevecchleri bereketiyle keml ve tekmil mertebesine ulat.
Nakibendiyye yolunda kendisine iczet verildii gibi, Kdiriyye ve et yolunda da talebe
yetitirmesine izin verildi. Hazret-i mm, kendisine iczetnme yazp, tliblerin terbiyesi,
yetitirilmesi iin Lhora gnderdi. czetnmesi udur:
Rahmn ve Rahm olan Allah telnn ismi ile balyorum. Allah telya hamd ve
krden, Reslne salt selmdan, Allah iin insanlar selmet yeri olan Cennete davet
eden line ve Eshb- kirmna en iyi dualardan sonra, Allah telnn rahmetine muhta
bu zavall kul Ahmed bin Abdlehad Frk Nakibend (Allah tel gnahlarmz
mafiret, ayblarmz setreylesin) derim ki: Kardeimiz lim, mil, fdl, kmil, eyh
Muhammed Thire, Allah tel evliys yolunda ilerlemeyi nasb etti ve tam bir gayretle
yksek Nakibend yoluna girdi. Bu yolda huzra, mhedeye, yaknla ve cemiyyete
kavutu. Nihyetin iinde bulunduu hidyet el verdi. Bu hller iinde iken bir zaman
getikten sonra, byk bir belya tutulacan anladm. yle ki, doru yoldan ayrlp, Ehl-i
snnetten kaca ve btl bir yol tutaca bana bildirildi. Kendisine bildirdim, bu belnn
kaldrlmas iin, Allah telya yalvarmam iin bana snd. Allah telya tam
sndktan sonra bu belnn yaknda ondan kaldrlacan anladm. Bunun iin Allah
telya hamdettim. Ksa bir zaman sonra benim grdklerim meydana kt. Hatt doru
yoldan ayrlp, eri patikalara sapt, haktan btla kayd. yle ki, tekrar hak yola
dneceinden midimiz kesildi. Onu bu bozuk yoldan inyet ve tevfki ile karmas iin
Allah telya tam bir acz ile yneldim. Bu yolun sanki kapal olduu ve bir daha buraya
dnmiyecei anlald. Aradan epey zaman geti. Rabbime bir daha sndm ve ikinci
grdm tahakkuk etti. Hakka dnp, srt- mstakime geldi. Sonra cezbe ve slk
mertebelerinden kalm olanlar tamamlad ve bu yolun talimine ve talebenin terbiyesine
ehil oldu. stihre ve Allah telya tevecchden sonra bu iczetnmeyi kendisine
verdim. Allah teldan, istikmette olmasn ve Reslullaha tam olarak uymasn bunda
sebat etmesini dua ederim. eyh Thir, Kadir ve et yollarndan da byk pay ve nasb
alnca, talebelere Kadirde irde, etde teberrk hrkas vermek iin, kendisine iczet
verdim. Allah teldan ismet ve tevfk isteriz. Velhamdlillahi rabbil lemin evvelen ve
hran vessalt vesselm al seyyid-il-mrseln dimen sermeden ve al lih-il-zm
ve eshbih-il-kirm.
Mevln Thir hazretleri, Lhorda talebeye faydal olmakla megul oldu. Lkin
inziv ve yalnzl seviyordu. Kapy herkese amazd. Hele zenginlere ve devlet
adamlarna hi amaz, onlarla grmek istemezdi. mrnn uzun zamnn bekr olarak
geirdi. Sonunda, Reslullahn snnetini yerine getirmek iin evlendi. Senede bir yhut iki
senede bir bazan da senede birka def hazret-i mmn huzruna gider, sohbet ve
tevecchlerinin bereketlerinden nasbini alr, sonra hocalarnn izni ile yurduna dnerdi.
Bedenen ayr olduu zamanlar, hllerini, makamlarn baz mektuplarla hazret-i mma
arzederdi.
Birgn hazret-i mm, meln blsi grp; Benim eshbmdan kime
hkmedemezsin buyurdukta; eyh Thire, a olduu zaman hkmedemem dedi.
Bunun iin eyh ok etin riyzetler ve iddetli mchedeler ekti. Riyzetin okluundan
bedeni kurumu, bir deri bir kemik kalm idi. Ak kef ve kermetler shibi idi.
Thir-i Lhornin, hocas mm- Rabbn hazretlerine gnderdii, onun yksek
hllerini anlatan mektuplarndan biri yledir:
Hizmetilerinizin en aas Muhammed Thir yksek makmnza arz eder: O
yksek kapnn eiinden ayrlp bu tarafa doru yola knca, her admda kendi kendime;
Ey chil! Maksdunu arkada brakp da nereye gidiyorsun? diyordum. Ama ardmdan bir
ses; Yoluna devam et diyordu. Velhsl, eke eke bu ehre getirdiler. Bir kede akn
hlde otururken, aniden h- Nakibend Muhammed Buhr hazretlerinin rhniyeti zhir
oldu. Emr olduum ii yapmam syledi. Onun ve sizin emrinize uyarak, bir mddet
tliblerle (talebelerle) megul oldum. Bu arada yksek kabiliyetli bir gen geldi.
Kendisine, megul olmas iin verdiim vazfe nnda, byklere olan muhabbet, onun
btn vcduna yayld. Tepeden trnaa kendisini huzr ve uyanklk hli kaplad. Dier
tlibler de, huzr ve cemiyyete kavuuyorlar.
Baz ekemeyenler, yksek mridimize, makamlar hakknda, bilhassa Sddk-i
Ekberin (rahmetullahi aleyh) makm hakkndaki yazlarnz syleyip, kendinden baz
eyler ilve ederek, hazretinize dil uzattlar. Mevln Hmid, o mektbu, derin lim
Mevln Abdsselma gtrd. Mevln okuduktan sonra, hibir phe edilecek yeri
olmadn syledi ve ok hsn-i zan gsterdi. ekemiyenlerin, dilleri baland.
Hadart-l-Kuds shibi der ki: eyh Thir-i Lhor, kendi memleketinin kutbu idi.
Nitekim hazret-i mmn olu Hce Muhammed Sad hazretleri bildirdiler ki: Bir gece
yats namazndan nce, eyh Muhammed Thir, hazret-i mmn meclisinde
bulunuyordu. Hazret-i mm, eyhe hitaben buyurdular ki; Sizi o memleketin kutbu
ettiler bununla Lhoru kasdettiler.
mm- Rabbn hazretleri, Thir-i Lhorye zaman zaman mektuplar yazp
haberleirlerdi. Bu yazd mektuplardan bazlar aadadr:
Allah telya hamd ederiz. Onun Peygamberine, line ve Eshbna salt ve selm
ederiz! Kymetli mektuplarnz, ard arda geldi. Talebenin ilerlemekte olduklar, bizi ok
sevindirdi. Bu yolun sonu balangta yerletirilmi olduundan, bu yksek yola
balayanlarda, sona varm olanlarn hllerine benzeyen hller hsl olur. Bunlarn,
hllerini, o byklerin hllerinden, ayrmak gtr. Ancak, keskin grl rif ayrabilir.
Byle olunca, hllerin grlmesine gvenerek, hl shibine yol gsterici olarak izin
vermemelidir. zin verilirse, onun zarar, talebelerinin zararndan daha ok olur. Belki de,
kendini olgun sanarak, ilerlemesi bsbtn durur. Belki de, ird sahiblerine hsl olan
mevk ve sayg toplamak, onu bsbtn belya sokar. nk, nefs-i emmresi, daha
mna gelmemitir ve tezkiye bulmam, temizlenmemitir. Olan olmutur. czet, izin
verdiiniz kimselere, tatllkla anlatnz ki, byle izin almak, olgunluu gstermez. Daha
yaplacak ok i vardr. in banda ele geenler, sondakilerin balangca
yerletirilmesindendir. Uygun grdnz nashatlar yaparsnz. Eksik olduklarn
kendilerine bildiriniz. czet vermi olduklarnzn bu yolu retmelerini nlemeyiniz.
Belki, sizin nefesinizin bereketi ile hakk rehber olmakla ereflenebilirler. Bu byk ie
balam bulunuyorsunuz. Mbrek olsun. ok alnz! Sizin almanz, tliblerin de
almalarn arttrr. Vesselm. (1. cild, 225. mektup)
Allah telya hamd olsun. Onun setii ve sevdii iyi insanlara selm olsun! Hfz
Beheddn ile gndermi olduunuz kymetli mektup geldi. Bizleri ok sevindirdi. Ne
byk nimettir ki, yannzda olanlar ve sevdikleriniz, btn gleri ile Reslullahn
snnetlerinden bir snneti diriltmee almaktadrlar ve btn varlklar ile kt ve
beenilmiyen bidatlerden bir bidat yok etmee uramaktadrlar. Snnet ile bidat,
birbirlerinin zdddr, tersidir. Birinin bulunduu yerde, ikincisi bulunamaz, gider. Birini
diriltmek, tekini yok etmektir. Snneti diriltmek, bidati yok eder. Bidat diriltmek de,
snneti yok eder. ster hasene, yan gzel desinler, ister seyyie, irkin desinler, her
bidat, snneti yok eder. Belki, bir bakmdan gzel denilmi olabilir. Hibir bidatin kendisi
gzel olamaz. nk, Allah tel, snnetlerin hepsini beenir. Snnetlerin zdd ise,
eytann beendii eylerdir. Bugn, bidatler her yere yaylm olduundan, bu szmz
ok kimseye ar gelir. Fakat, hrette, hangimizin doru olduunu anlyacaklardr.
ittiimize gre, hazret-i Mehd, hkm srd zaman, dni yayarken ve snneti
diriltirken, bidat ilemee alm olan Medinedeki lim, bidat gzel sand ve ibdet
olarak yapt iin, hazret-i Mehdnin emirlerine aarak; Bu adam, bizim dnimizi yok
etti ve milletimizi ldrd diyecektir. Hazret-i Mehd, bu limi ldrecektir. Onun gzel
sand bidatin, kt olduunu bildirecektir. Bu, Allah telnn nimetidir. Dilediine verir.
Onun ihsn oktur. Size ve yannzda olanlara selm ederim. ok unutkan oldum.
Mektbunuzu kime verdiimi hatrlyamyorum. Sullerinize cevap veremediim iin
affnz dilerim. Meyan eyh Ahmed-i Garmel, sevdiklerimizdendir. Size yakndr.
Kendisine tevecch buyurunuz! (1. cild, 255. mektup)
TAKIYYDDN- TEMM:
Hanef mezhebi fkh limi ve mehr Tabakt-s-seniyye f tercim-il-Hanefiyye
kitabnn shibi. smi, Takyyddn bin Abdlkdir et-Temm ed-Darr el-Gazz el-Msrdir.
Baz kaynak eserlerde 950 (m. 1543) senelerinden sonra doduu rivyet edilmektedir.
Hanef limlerinin byklerinden olup, kadlk hizmetinde de bulundu. Arab edebiyatnda
stn bir yeri vard. iirleri ve kasdeleri mehr olup, pek kymetlidir. Kymetli kitaplar
yazd. 1010 (m. 1601) senesi Cemzil-hr aynn beinde Msrda vefat etti. Vefatnda 50
yalar civarnda idi. Vefatnn 1005 (m. 1596) senesinde olduunu bildiren kaynaklar da
vardr.
Takyyddn-i Temm, daha kk yata ilim tahsline balad ve birok limden ilim
rendi. ok yerleri dolap, oradaki limlerden ders okudu. Bu arada Anadoluya da
gelip, birok limin derslerinde bulundu. Hocalarnn ve kendisinden ilim tahsl eden
talebelerinin isimleri, kaynaklarda zikredilmemektedir.
emsddn-i Hafc diyor ki: Benimle, Takyyddn-i Temm arasnda salam bir
sevgi vard. O, Anadoluda iken birbirimizle haberleip mektuplardk.
Takyyddn-i Temm, uzun bir zaman kadlk vazfesinde bulundu. O, Cizre ve
etrfndaki beldelere kad olarak tayin edilmiti. Onun 979 (m. 1571) senesinde Sultan
nc Murd Hn zamnnda Fvve (veya Konya) ehrinde kad iken, Tabakt-sseniyye kitabn tamamlad, kaynaklarda zikredilmektedir.
Yine Hafc, Reyhne adndaki eserinde Takyyddn-i Temmyi ok medhederek
diyor ki: O, nceleri hep ibdetle megul idi. Zhd ve takv shibiydi. Dny malna ve
mevkiine hi dkn deildi. Seccadeden ban kaldrmazd. Sonra kadlk vazfesine
tayin edildi. Allah telnn takdrine rz olup, lyk olduu ekilde kadlk hizmetini
yrtt.
Eserleri: 1- Tabkt-s-seniyye f tercim-il-Hanefiyye: En kymetli eserleri
arasnda yer alan bu kitabn banda, nce Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
efendimizin hayt ve ahlk anlatlmaktadr. Sonra mm- azam Eb Hanfenin ve onun
mezhebindeki yzlerce limin hayt ve menkbeleri hakknda geni bilgi verilmektedir. Bu
eser baslmtr. simler harf sras iledir. Bu eser, Kef-z-znnda, Tercim-s-seniyye
f tabakt-il-Hanefiyye ad ile zikredilmektedir. 2- Tezkire, 3- Hiyetn al erh-il-Elfiye
li-bn-i Mlik, 4- Es-Seyf-l-berrk f unuk-l-veled-il-k, 5- Muhtasaru Yetmet-d-dehr:
Selebnin Yetmet-d-dehr adndaki eserinin muhtasar, zetidir.
Tabakt-s-seniyye isimli eserden baz blmler:
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) gzel ahlk: ie
vlidemize (rahmetullahi aleyhnh) Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) ahlk
sorulunca, yle anlatt: Onun ahlk Kurn- kerm ahlkdr. Allah telnn gazab
ettii eyden dolay gazab eder, Onun rz olduu eyden dolay rz olur, ahsna it bir
eyden dolay gazablanmazd. Allah telnn emirlerine uyulmad, bunlara riyet
edilmedii zaman gazablanrd. nsanlarn en ecatlisi, en cmerdi idi. Kendisinden
birey istendii zaman asla yok buyurmazd. Evinde dinar ve dirhem olduu hlde asla
gecelemezdi. Yannda para olup, onu verecek birisini bulamadan akam olursa, onlar
muhta olanlara vermeden evine dnmezdi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
insanlarn en halmi idi. Bkire kzlardan daha hay shibi idi. bret nazar ile bakard. ok
tevzu shibi idi. Zengin, fakir, hr, kle herkesin davetini kabul ederdi. ok merhametli
idi. Kedilerin iebilmesi iin su kabn temizlerdi. Onlar imeden su kabn kaldrmazd.
Bunu onlara olan merhametten dolay yapard. nsanlarn en affi idi. Eshbna ok ikrm
ederdi. Onlar arasnda mbrek ayaklarn uzatmazd. Yer dar olunca onlara yer aard.
Dizi yannda bulunanlarn dizinden ileri gemezdi. Eshbn arayp sorard. Hasta olanlar
ziyret ederdi. Yannda olmayanlara gyablarnda dua ederdi. Eshb ile beraber bahelik
olan yerlere giderlerdi. zr dileyenin mazeretini kabul ederdi. Hak olan hussta fakir ile
zengin, Reslullah efendimizin huzrunda eit idi. Yrrken beraber yrd kimseyi
geride brakarak ne gemezdi. Kendileri bir binee bindiklerinde, bakas yryor ise
mutlaka onu da binein terkisine bindirirlerdi. Kendisine hizmet edenlere o da hizmet
ederdi. Hizmetilerinden ayr yemez ve giymezdi.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) Eshb ile beraber bir yolculukta
bulunuyorlard. Bu srada bir koyun kesilecekti. Eshb- Kirmdan birisi; Bu koyunu
kesmesi bana it, dieri, Onu yzmesi bana it, bir bakas, Piirmek bana it dedi.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) de; Odunu da ben toplarm
buyurdu. O zaman Eshb- Kirm (rahmetullahi aleyhnhm): Y Reslallah! Biz senin
yerine toplarz dedikleri zaman, Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem);
(Evet) Biliyorum. Siz benim yerime toplarsnz. Fakat, kendimi sizden farkl
grmek istemiyorum. nk Allah tel, arkadalar arasnda kendisini
onlardan farkl ve ayr gren kulunu sevmez buyurup, odun topladlar.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) oturup kalktnda dima Allah
tely zikrederdi. Bir meclisin bulunduu yere varnca, meclisin en sonuna otururlard ve
byle yapmay emrederlerdi. Huzrunda bulunanlara lzm gelen mumeleyi yaparlard.
Huzrunda bulunanlardan herbiri, Reslullah efendimizin kendisinden daha kymetli
birisinin olmadn sanrd. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), beraber
oturduklar kimselerin yannda cil bir i olmadan veya onlardan izin almadan kalkmazd.
Hi kimseye holanmyaca bir ekilde mumele etmezdi. Kendisine yaplan ktle
ktlkle mumele etmezdi. Bilkis kendilerine yaplan ktl af ederlerdi.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) hastalar ziyret eder, fakir ve
yoksullar sever, onlarla birlikte oturur, cenzelerinde bulunur, hibir fakiri fakirliinden
dolay aa grmez, hibir g, kuvvet ve mlk shibinden; gl, kuvvetli ve mlk

shibi olduundan dolay korkmazd.
Nimet, az bile olsa hrmet ve sayg gsterirdi. Nimeti ktlemezdi. Hibir yemei
ayplamazd. Hangi yemek olursa olsun, onu yemek arzusu duyarsa yer, yoksa yemezdi.
Yemei ayplyacak szlerde bulunmazd.
Komusunu muhafaza eder, misfire ikrm ederdi. nsanlar tebessm ve gler
yzle karlard. Btn vakitlerini Allah telnn rzsna uygun ve lzumlu ileri
yapmakla geirirdi.
Elbiselerini, ayakkablarn yamar, ata, katra ve merkebe binerlerdi. Arkalarna
hizmetisini veya bakalarn bindirirlerdi. Atnn yzn silerlerdi. Holarna giden birey
olunca; Elhamdlillahi Rabbillemn holarna gitmeyen birey meydana gelince;
Elhamdlillah al klli hl derlerdi.
Ekseriyetle kbleye dnerek otururlard. Allah tely ok zikrederdi. Namaz uzatr,
hutbeyi ksa okurlard. Bir mecliste, yz kere istifar okurlard. ok ibdet etmekten
dolay mbrek ayaklar ierdi.
Pazartesi, Perembe, her aydan gn (13.14.15. gnleri) ve ra orularn
tutarlard. (Yalnz ra orucunda birgn evvel ve birgn sonra da oru tutmak snnettir.
Yalnz ra gn oru tutmak mekrhtur) Ekseriya abn aynda oru tutard.
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) gzleri uyur, fakat kalbleri
uyumazd. Uyurken horlamazlard. Rylarnda hoa gitmeyen birey grdkleri zaman;
Hvallah l erike leh buyururlard. Yatana yataca zaman; Rabb kn
azbeke yevme tebas ibdeke, uyandklar zaman; Elhamdlillahillez ehyn
bade m emten ve ileyhinnr buyururlard.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) zekt kabul etmezdi. Fakat hediye
kabul eder, ondan yerdi. Hediyeye karlk hediye verirdi. En tatl ve lezzetli eyi yiyeyim
diye dnmezdi. Bazan alktan mbrek karnna ta balard. Hlbuki, kendisine
yeryznn hazneleri verildii hlde kabul etmemi, hreti tercih etmiti. Ekmekle sirke
yerdi. Sirke ne iyi katktr buyurdu. Ne bulursa onu yerdi. Sofraya geleni
reddetmezdi. Getirilmiyeni istemezdi. En sevdii, serin erbetti. Yaslanarak yemezdi.
Yaplan davete giderdi. Kle, hr, herkesin davetini kabul ederdi. Zeytinya yiyiniz.
nk o mbrek bir aatandr buyurmutur. Oturarak ierdi. solukta ier,
nefeslerini kabn iine vermezdi. Su datrken, sanda bulunanlardan balard.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) gm yzk takarlard.
Yzklerinde Muhammedn Reslullah yazl idi.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) gzel kokular severdi. Tiksindirici
kokulardan holanmazd. Yrrken, nalinlerini giyerken, ykanrken, hlsa btn ilerini
sadan yapard. Aynaya bakarlard. Ayna, tarak, makas, misvak, ine ve iplii yolculuk
srasnda yanndan ayrmazlard. Geceleyin uyumadan nce, kalktktan sonra, zikr
yapaca zaman, sabah namazna giderken ve hacamat yapaca zaman da mbrek
dilerini def misvak ile temizlerlerdi. Konuurken ve hatt latfe yaparken hak szden
bakasn sylemezlerdi.
1)
2)
3)
4)
5)

Kef-z-znn; sh. 152, 385, 394, 1017, 1098, 1099
Tabakt-s-seniyye (Mukaddimesi)
TAKPR-ZDE KEMLEDDN EFEND:

Osmanllar devrinde yetien limlerden. akyk- Numniyye ve Mifth-s-sede
adl eserlerin mellifi Takpr-zde Muhammed Efendinin oludur. 959 (m. 1552)
senesinde stanbulda dodu. 1032 (m. 1622) senesinde stanbulda vefat etti. kpaa
Cmii bahesinde, babasnn kabri yannda medfndur.
lk renimini babasndan ald. Akl ve nakl ilimlerde ykseldikten sonra, birok
medreselerde de eitli ilimleri tahsl edip, eyhlislm Ebssd Efendinin hizmetine
kavutu. Uzun mddet tefsr okudu. 976 (m. 1568)da mlzim (stajyer) oldu. 984 (m.
1576) senesinde Unkapan Medresesine mderris olarak tayin edildi. Daha sonra ayn
medresede ba mderris oldu. Srasyla, 990 (m. 1582) senesinde Yeni Ali Paa
Medresesine, 993 (m. 1585)de Haseki Medresesine, 996 (m. 1587)de Sahn- semn
medreselerinden birine mderris olarak vazifelendirildi. 998 (m. 1589) senesinde
ehzde Medresesi mderrisliine tayin olundu. 999 (m. 1590) senesinde Selanik
Medresesine nakledilip, 1001 (m. 1592) senesinde skdar kadlna getirildi. Bu yer
deiikliine rz olmad anlalnca, Knal-zde Hasen elebi yerine Haleb kadlna
nakledildi. 1004 (m. 1595) senesinde am kadlna tayin edildi. ama geldii zaman
am ahlisine ikrm ve iyilikle mumele etti. lminin ykseklii ve ycelii karsnda o
beldenin limleri ap kaldlar. 1005 (m. 1596)de tekrar Haleb kadlna getirildi. 1007
(m. 1598) senesinde Bursa kadlna getirildi ise de, ayn sene iinde, Khire kadlna
nakledildi. Ayn sene iinde stanbul Galata kadlna getirildi. 1008 (m. 1599) senesinde
ikinci def Selanik kadlna vazfelendirildi. 1011 (m. 1602) senesinde stanbul
kadlna terf ettirildi. 1012 (m. 1603) senesinde Anadolu kadaskerliine tayin olundu.
1021 (m. 1612)de Rumeli kadaskerliine tayin edildi. 1022 (m. 1613) senesinde
Gelibolu kadlna nakledildi. 1024 (m. 1615)de Bostan-zde Mehmed Efendi yerine
ikinci def Rumeli kadaskerliine getirildi. 1030 (m. 1620) senesinde Sadr-l-lem oldu.
Ayn sene iinde pdih ikinci Osman Hnn Lehistan seferine katld. Bodana
vardklarnda hastaland, stanbula dnmek zere yola ktklarnda, shakc denilen
yerde vefat etti. stanbula getirilip defnedildi.
Takpr-zde Kemleddn Efendi, akl ve nakl ilimlerde derin lim, btn gzel
huylarla ahlklanm fazletli bir zt idi. Necmddn el-Gazz, Kemleddn Efendi hakknda
yle der: Anadoluda yetiip de Arapay ondan fasih konuan birini grmedim. Temiz
yaradll, gizli meziyetler , nrn yzl kmil bir zt idi.
Birok eseri tercme ettii gibi, iirle de megul olmutur. Kemli mahlasn kullanan
Takpr-zde Kemleddn Efendinin trih yazarl da vardr.
Eserleri: 1- Mevdt-l-ulm: Babas Takpr-zde Muhammed Efendinin yazm
olduu Mifth-s-sede adl eserin Trkeye tercmesidir. ki cild hlinde baslm olan
bu eser, Osmanl-Trk dilinde kitbiyt ilmine dir yazlan eserlerin en nemlilerindendir.
Mevdt-l-ulm 1313 (m. 1895) senesinde kdam Gazetesi matbaasnda baslmtr.
Piyasada mevcttur. Bu kitab okuyan, anlayl ve insafl bir kimse; slmiyetin yirmi ana
ilmini ve bunlarn kollar olan seksen ilmi, bu ilimlerin limlerini ve herbirinin yazd
kitablar grerek, durmadan ylmadan yazan slm limlerinin okluu ve her birinin ilim
derysna dalmadaki mehretleri karsnda hayrn kalmakdan kendini alamaz. 2- Kehf
sresinin tefsrine hiyesi vardr. 3- Risle-i Hseyn-i viz tercmesi, 4- Tercme-i
Trih-i kaht- Msr, 5- ddet- eshb-il-Bidye ven-Nihye f tecridi Mesil-il-Hidye:
Sultan kinci Osman Hnn emriyle yazd fkh ilmine dir olan ve Hidyenin
meselelerinin tecrid edilerek yazld eseridir. 6- Kasde-i Brdeye yazd tahmisi,
(Beleme), 7- Trih-i Sf: bab zerine tertiplenmi olup, a- Osmanllar, b- Abbsler, cMuhtelif hkmdrlar ve baz garb hikyelerden bahseder. 8- Tuhfet-l-ahbb: Baslm
olan trihesidir. 9- Kitb-l-istib f Marifet il-Eshb tercmesi: binbeyz sahbnin
hl tercmesini ihtiv eden bu eser, Sultan Birinci Ahmed Hnn emriyle pdih hocas
Mustafa Efendi tarafndan balanm, H harfine kadar gelmi ve mr vefa etmedii iin
yarm kalmtr. Bundan sonra Takpr-zde Kemleddn Efendi devam etmise de
bitirememitir. 10- hnme: Sultan kinci Osmann emri zerine yazmtr. Yalnz bugn
elde mevcd deildir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Evliy elebi Seyahatnmesi; cild-1, sh. 360, 375
VAN MEHMED EFEND:

Hads, tefsr ve fkh limi, viz ve hatb. Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi
ve sellem) soyundan olup seyyiddir. Aslen Vann Hoab (Bugnk Gzelsu)
kasabasndandr. Babas Van Bistm Efendidir. Vanda domu olup, doum trihi
bilinmemektedir. Babasndan dolay Van-zde, kendisi Vanda doduu iin de Van

nisbetleri ile mehr oldu. 1096 (m. 1685) senesinde Bursa yaknlarnda Kestel kynde
vefat edip, orada kendi yaptrd cminin giriine defnedildi.
Van Seyyid Mehmed Efendi, ilk tahsline Vanda balad. Dounun belli bal ilim
merkezlerini dolat. Gence, Karaba ve Tebrz gibi baz beldeleri ziyret edip limlerden
ilim tahsl etti. Nreddn irvnden Halvet yolunun tasavvuf bilgilerini ald. Daha ok
tefsr, hads, fkh ve trih bilgileri zerinde alan, edebiyat ve belgatta ykselen
Mehmed Efendi, Erzurumda yerleti. Cmilerde vaz ve nashatler ederek, insanlara
Allah telnn emir ve yasaklarn bildirirdi. Erzurumda bulunduu srada evlenip olukocuk shibi oldu. Daha sonra yetien iki kzndan birini talebelerinden eyhlislm
Seyyid Feyzullah Efendiye, dierini de, yine talebelerinden Bursa Sultniyesi
mderrislerinden Mustafa Efendiye verdi. Bu dmd daha sonra Vandmd diye
tannd.
Bilgisi ve hitbetiyle, herkesin hayrnlna mazhar olan Mehmed Efendi, Erzurum
beylerbeyi Kprl-zde Fzl Ahmed Paa ile sohbet edip, nashatlerde bulundu. Fzl
Ahmed Paann babasnn vefat zerine sadrzam tayin olunarak stanbula
arlmasndan sonra Mehmed Efendinin nm stanbulda da duyulmaya balad.
Pdih Drdnc Mehmed Hnn emriyle stanbula arld. 1072 (m. 1661) senesinde
stanbula geldi. Pdih hocas (Hnkr eyhi) ve Yeni Cmide ilk krs vizi oldu.
ehzde Mustafann da hocaln yapt. Pdih vizi olunca, ehzde Mustafann
terbiyesini talebesi ve dmd Feyzullah Efendiye brakt. Pdih hocas olmas
dolaysyle eyh Mehmed nmyla anlmaya balanan Mehmed Efendinin Yeni Cmi
krssnden ettii vazlar, byk itibr grd. Zhd ve takvs, dnyya ehemmiyet
vermeyip, Allah teldan ok korkmas, itibrn ykseltti. Vaz ve nashatleri pek tesrli
oldu. 1076 (m. 1665) senesinde baz sahte tarkatlarn rdan kan, zaman zaman
slmiyetin dna taan hl ve hareketlerinin durdurulmas iin fermn kartt.
Babaeskide hurf sapklarnn igal edip kirlettikleri medreseyi yktrd. 1094 (m. 1683)
senesinde Sadrzam Merzifonlu Kara Mustafa Paa komutasndaki ikinci Viyana seferine
ordu eyhi olarak katld. Seferden sonra Bursa yaknlarndaki Kestel kyne gnderildi.
stanbulda boazda kendi adyla anlan Vankyde bir cmi ve medrese yaptrd gibi,
Kestelde de byk bir cmi ve mektep yaptrd. 1096 (m. 1685) senesinde orada vefat
etti. Cmi giriinde defnedildi.
Pekok talebe yetitiren Van Mehmed Efendi, birok kymetli eser kaleme ald.
Aris-l-Kurn, Hlsat-t-tefsir, Risle-i mebde vel-med, Aml-l-yevm velleyl adl eserleri ve ayrca devlet byklerine gnderdii nashat mektuplarn ihtiv eden
bir mnet vardr. Eserleri eitli ktphnelerde mevcuttur.
1) Trih-i Rid; cild-1, sh. 483
2) Gldeste-i riyz- irfn; sh. 409
4) Kms-l-alm; sh. 4679
5) Tam lmihal Sedet-i Ebediyye; sh. 1081
6) Vekyi-l-fudel, niversite Ktphnesi, Trke Yazmalar Blm No: 3216,
cild-2, vr. 218 a
7) Hadikat-l-cevmi; cild-2, sh. 168
VEYS (Molla veys bin Muhammed Rm):
Osmanllar zamnnda yetien lim ve irlerden. smi, Uveys bin Muhammed olup,
Veys ve Molla veys isimleri ile tannr. ir Maklnin hemre-zdesidir. Babas
Manisaya bal Alaehir beldesinde kad idi. 969 (m. 1561) senesinde Alaehirde dodu.
1037 (m. 1627) senesinde skpde kad iken vefat etti. Kabri oradadr.
Hanef mezhebi limlerinden olan Veys, Muradiyede Molla Slimin derghna
devam ederek yetiti. Onun ilim ve feyzinden ok istifde etti. Anadolu kadaskeri olan
Molla Ahmed Efendinin derslerine de devam ederek ilmini ilerletti. czet ald.
Bundan sonra talebe okutmaya balad. Msrda Ben Hrm beldesine kad olarak
tayin edildi. Vezr Ali Paa zamnnda dvn ktibi oldu. Akhisar, Tire, Alaehir ve Trhle
gibi beldelerde kadlk yapt. Baz kazalarn ml ilerinde mfetti olarak vazfe yaptktan
sonra, Siroz kadlna getirildi.
Vezr-i azam Ali Paa, Macaristana yapt sefer esnasnda Sofya ovasna varnca,
Veysyi Orduy-u hmyn kadlna tayin etti. Vezr-i azam Ali Paa bu seferde ehd
olunca, Veys de bu vazfesinden ayrlp stanbula dnd. Dvn- hmyn tarafndan
Rodoscuk kazsna kad olarak tayin edildi. 1013 (m. 1604) senesinde skp kadlna
tayin olundu. ki sene sonra Muharrem aynda Sakz kazas kadl verildi ise de, birka
ay sonra tekrar skpteki vazfesine getirildi. Buna; Yine Veys Efendi hkim oldu ehr-i
skpe (1015) msra trih drlmtr. 1015 (m. 1606) senesi Safer aynda Rumeli
beldelerinden Trhleye kad oldu. nebaht, Eriboz tefti ve tahsl-i emval
memriyetlerinde de bulunduktan sonra, nc def skp kadlna tayin olundu.
1032 (m. 1622) senesine kadar Gmlcine kadl dhil eitli vazfelerde bulundu. Bu
arada birka def skp kadlna getirildi. 1034 (m. 1624) senesinde Cemzil-evvel
aynda yedinci def skp kadlna getirildi. ki sene sonra ayrld. Ayrldktan bir sene
sonra, Zilhiccenin ondrdnc gn vefat etti. Nr dolu kabri skp beldesinin dndadr.
Veys Efendi, gzel yazmakta nc, dni savunmak ve kelimeleri kullanmakta pek
mhir idi. Gzel hasletleri ile kendisini herkese sevdirdi ve kabul ettirdi. fde kabiliyeti
fevkalde idi. Bazlar Veys iin; lminden iiri stn, iirinden nesri stn, sohbeti ise
nesrinden daha stn ve gzel idi demilerdir.
stn yaratl, ahlknn fevkalde olmas ve baka gzel hasletleri kendisinde
toplamas sebebiyle, herkes tarafndan sevilip saylan pek kymetli bir zt idi. airlii de
ok kuvvetli idi. ir Bknin vefatndan sonra; Sultn--ar yan irlerin sultn
nvan buna verilmitir. Eline kalem ald zaman, hi dnmeden ve zahmet ekmeden
ok gzel, kafiyeli iirler yazar, maksadn ok gzel anlatrd. Feshat, belgat ve edeb
lisn ile eitli eserler telf etmi olup, bazlarnn isimleri yledir: 1- Hbnme (Trke),
2- Drret-t-tc f sreti shib-il-mirc (Trke): Buna, Siyer-i Veys de denir, 3- Dstrl-amel: Bu eserinde islamn be artn ve bunlarn ehemmiyetlerini anlatr. Bu kitap,
ehdetnme-i Veys ismiyle de tannr. 4- Fth-u Msr, 5- Ecvibe li-shib-il-Kms an
itirdtih alel-Cevher, 6- Hediyyet-l-muhlisn, 7- Dvn.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; sh. 1308, 2042
YABU (Muhammed bin Mahmd):

Mlik mezhebi fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Mahmd bin Eb Bekr olup,
nisbeti, Venker, Sdn, Tnbkt, Vatr ve Magribdir. Yabu veya Bayu isimleriyle
tannp mehr oldu. Bat Sdann ortasnda, Nijer Irma yaknnda bulunan Tnbkt
ehrindendir. Venker isminde mehr bir kabileye mensbtur. 930 (m. 1524) senesinde
dodu. 1002 (m. 1593) senesi evval aynda bir Cuma gn Tnbktte vefat etti.
Fkh ve Arab ilimleri, fakhayn- slihayn diye bilinen babas ve daysnn huzrunda
yapan Muhammed Magrib, bundan sonra Tnbktte Ahmed bin Sadden ders ald.
Sonra hacca gitti. Yol esnasnda Msra urad. Lekn, Tcr, erf Ysuf Ermiyn ve
Muhammed Bekr gibi ztlarn sohbetlerinde bulundu. Onlardan ok istifde etti. Hacca
gidip geldikten sonra yine Ahmed bin Sadin derslerine devam etti. Hads, fkh ve usl
ilimlerinde derin lim oldu.
Muhammed bin Mahmd, bilhassa fkh ilminde yksek lim, slih bir zt idi. ok
ibdet ederdi. Allah telnn slih kullarnn seilmilerinden, ilmiyle mil olan limlerin
nde gelenlerinden idi. ok saf ve tertemiz kalbi vard. Hay, hasenat, iyilik, ihsn ve
hsn-i niyet shibi idi. Fakirlerin, garblerin ve ihtiy sahiplerinin yardmlarna koar,
herkese faydal olmaya gayret ederdi. Kendisi ise, sde bir ekilde ve skntl olarak
yaamay tercih eder, bunu hi kimseye belli ettirmezdi. Kendi hlini gizlerdi. Hayr zere
yaratlm idi. yle iyi niyet ve hsn-i zan shibi idi ki, istisnasz herkes hakknda iyi
dnrd. Herhangi bir kimseye kar ktlk nedir bilmedii gibi, onlarn ihtiylarn
gidermeye koard. Hatt bakalarna faydal olaym derken, kendisi zarar ve sknt
grrd ve bunlarn hepsine sabrederdi.
Muhammed bin Mahmd, insanlar arasndaki anlamazlklar gidermeye gayret eder,
aralarn dzeltirdi. lim renmenin nemi ile ilgili ve ibdete tevik edici nashatlarda
bulunurdu. Btn vakitlerini bunlar iin harcar, evi ile de ilgilenirdi. Tam bir tevzu shibi
idi.
O zamanda bulunan slih bir zt yle demitir: limler; Zemzem suyu hangi
niyetle iilirse, Allah tel onu mutlaka nasb eder diye bildirmilerdir. Muhammed bin
Mahmd, ok ders okutmakta, ok ibdet etmekte, ok gzel ahlk shibi olmakta, ok
hayr ilemekte ve bu gibi gzel hlleri kendinde toplamakta ve bunlara devam etmekte
yle sebat, sabr ve tahamml shibi idi ki, ben zannediyorum ki, o zemzem suyundan
ierken btn bunlara niyet etmi idi.
Gayet ar bal, vekar ve heybet shibi, sakin bir zt idi. Edeb ve hays ok
yksekti. Sabah namazn evvel vaktinde klar, bu vakitten kuluk vaktine kadar
talebelere ders verirdi. Sonra evine gider, le namaz vaktinde tekrar gelir namaz
kldrr, ikindiye kadar ders okutmaya devam ederdi. kindi namazndan sonra baka bir
yere gider, akama az bir zaman kalana kadar orada bulunan talebelere ders verirdi. nce
meseleleri ok gzel zh eder, anlatrd. Sorulan sullere dnmeden, hemen ve ok
gzel cevap verirdi. Akam namazndan yatsya kadar cmide ders vermeye devam eder,
yats namazndan sonra evine giderdi. Btn bu gayretlerine ramen gecenin sonlarnda
(sabaha kar) uyank bulunur, ibdet ve tatla megul durdu. Bunu hi aksatmazd. Ders
haricindeki zamanlarda gayet sakin, hi konumayan bir zt idi. ok ndir olmak zere
insanlarla akalar, latfe ederdi. Anlay ve idrkinin kuvvetliliinde ve sratliliinde
bambaka bir hli vard. Bu yksek halleriyle tannm idi. Muhtasar-l-Hall ve baka
eserlere hiye ve talikleri vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Neyl-l-ibtihc; sh. 341
YAHY BN DERV EFEND:

Hanef mezhebi fkh limi ve kadasker. Tekirda yaknlarnda Malkara kasabasnda
dodu. 1013 (m. 1604) senesinde mcvir olarak bulunduu Mekke-i mkerremeden
stanbula deniz yoluyla dnerken, hal korsanlar tarafndan ehd edildi. Cenzesi
denize brakld.
Genliinde lzumlu ilimleri tahsl ettikten sonra, krat ilmi ile megul oldu. Daha
sonra Tekirda yaknlarndaki Malkara kasabasnda Pr Ali Efendinin yaptrd Sibyan
mektebine muallim oldu. Bir mddet muallimlik yaptktan sonra, anlaynn kuvvetli, zek
ve hfzasnn gl olmas sebebiyle, byklerinin tavsiyesi zerine stanbula gidip,
medreselerde ilim tahsline devam etti. Ebssd Efendinin hizmetine girdi. O mbrek
ztn yannda yetitikten sonra, eitli medreselerde talebelerine ilim retti. Sitti Htun,
Mahmd Paa ve Eyyb Sultan medreselerinde mderrislik yaptktan sonra, 1000 (m.
1591) senesinde Sahn- semn Medresesine, iki sene sonra Yavuz Sultan Selm
Medresesine bir sene sonra Edirnede Selmiye Medresesine mderris tayin edildi. 1003
(m. 1594) senesinde Sultan nc Mehmed Hn pdih olunca, Mekke-i mkerreme
kadlna tayin edildi. Bu vazfede iken hnkr eyhi oldu. Daha sonra Anadolu
kadaskeri, ayn sene Rumeli kadaskeri oldu. 1006 (m. 1597) senesinde emekli oldu.
1010 (m. 1601) senesinde tekrar Mekke-i mkerreme kads oldu. ki sene bu vazfede
kald. Bir sene de Mekke-i mkerremede ibdetle megul olup, deniz yoluyla stanbula
gitmek iin bir gemiye bindi. Gemi denizde korsanlarn saldrsna urad. Yahy Efendi de
kfirlere kar kahramanca arpt. Birok yerinden yaralanp ehd oldu.
Yahy Efendi, iyilikseverlii, mahlkta kar efkat ve merhameti, salam itikd,
temiz kalbi ile tannrd. Gndzleri devaml oru tutar, gecelerini ibdetle
kymetlendirirdi. Eline geenle kanat eder, daha fazlas iin uramaz; Hazrnn
krn eda edemiyorum, fazlasn ne yapaym derdi. Bir defsnda da; Bu dny
bahesi, sknt dikenleri ile dolu ekip-biilen bir tarla gibidir. Hergn bir dikenin batp
actmamas tasavvur edilemez buyurdu.
YAHY EFEND:
Osmanl devletinin yirmiyedinci eyhlislm. smi Yahy olup, eyhlislm Bayramzde Zekeriyy Efendinin oludur. Annesi Rukiyye hanmefendidir. 961 (m. 1554)
senesinde stanbulda dodu. 1053 (m. 1644) senesi Zilhicce aynn sekizinci gecesi
stanbulda vefat etti. Ftih Sultan Mehmed Hn Cmiinde cenze namaz klnp,
babasnn arambadaki trbesine defnolundu. Trbesi, Kovac Dede mezarlnn kar
tarafnda idi. Orada Dr-l-hads Medresesi de vard. Ftih Cmiinden gelip arambaya
giden cadde, Kovac Dede kabristanl ile eyhlislmlarn gml bulunduu etrf
duvarla evrili mezarl birbirinden ayrr idi. Bilhare yolu geniletmek iin Zekeriyy
Efendi ile Yahy Efendinin mezarlar yklp yola evrildi. Halk eyhlislmlarn
mezarlarndan kan kemik paralarn hrmetle toplayp, yolun kar tarafndaki Kovac
Dedenin mezarnn yanbana defnettiler. Bu sebeble her iki eyhlislmn mezarlarndan
bugn iz dah kalmamtr. Kovac Dede kabristanl da, Ftih Sultan Mehmed Hnn
kovacbas medfn olduu iin bu isimle anld. Mezarlk, vaktiyle ok geniti.
Yahy Efendi ilk tahslini lim bir zt olan babasndan yapt. lim ve feyz ald. Devrin
byk limi Abdlcebbr-zde Dervi Mehmed Efendiden de dersler alarak bilgisini
geniletti. Araba ve Farsay mkemmel rendi. Gen yanda limler arasna girdi.
eyhlislm Mall-zde Mehmed Efendi zamnnda Vlide Medresesine mderris oldu.
Daha sonra kadlk vazfesiyle Edirne, Haleb ve amda bulundu. Bu vazfeleri mteakip
1012 (m. 1603) senesinde stanbul kadlna tayin edildi. lmi, fazleti ve diryetiyle
herkesin takdrini kazand. Anadolu kadaskerlii ve alt ay sonra da Rumeli
kadaskerliine getirildi. Tc-t-tevrih mellifi Hoca Sadddn Efendinin olu
eyhlislm Mehmed Esad Efendi makmndan ekilince, 1031 (m. 1622) senesinde
eyhlislmla tayin edildi. O srada 69 yanda idi. lk eyhlislmlk mddeti bir sene
drt ay ondrt gn srd. 1034 (m. 1625)de ikinci def eyhlislmlk makmna
getirildi. Bu da alt sene, sekiz ay ondokuz gn srd. 1043 (m. 1634) senesinde nc
def eyhlislmla tayin edildi. Son vazfesi 1053 (m. 1643) trihine kadar devam etti.
nc eyhlislmlk mddeti on sene, bir ay yirmibir gndr.
Yahy Efendi din ve devlet iin byk hizmetlerde bulundu. ok doru ve fazletli bir
zt idi. mrn, iyilii retmek ktlkten sakndrmakla geirdi. Yirmi seneye yakn
fetvlar verip herkesin mkllerini zp kolaylatrd. Drst karakterli, ilmi, irfn,
adlet ve ihsn ile devrinin Ebssdu vasfn kazand. lim, fazletli, edb, ir bir
ztt. iirlerinde Nefyi ve slupta ir Bkyi andrrd. Zamnnn ounu Sultan
Drdnc Murd Hn ile geirirdi. Pdih kendisine; Baba diye hitab ederdi. Gerek
sultanlar yannda gerekse halk arasnda pek rabet ve hrmet grd. Vefatnda btn
stanbul halk dkknlarn kapayarak cenzesine itirk etti. Mbrek cenzesini tayp
bereketlendiler.
Yahy Efendinin din ve hukuk ilimlerinde derin bilgisi vard. ok cesur idi.
Zamnndaki devlet adamlarna, hatt sultanlara, emr-i marfda bulunup yol gsterirdi.
Birok hatal iin yaplmasna mni oldu.
Yahy Efendi, Sultan kinci Osman Hn, Sultan Drdnc Murd Hn, Sultan Birinci
brhim Hn devirlerini yaad. Revn ve Badad seferine katld. Pdihn yanndan hi
ayrlmad.
Yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- Muhsin-i Kaysernin Feriz
manzmesine erhi, 2- bn-i Kemlin Nigeristnnn tercmesi, 3- Dvn, 4- Kasde-i
Brde tahmsi, 5- Mecma-i Fetv isimli hukuk kitab, 6- Sultan kinci Osman Trihesi.
Fetvlar, Fetv-i Zekeriyy Efendi isimli eserde toplanmtr.
YAHY V:
Fkh, kelm, tefsr ve nahiv limi. smi, Yahy bin Muhammed bin Muhammed bin
Abdullah bin s olup, lakab Eb Zekeriyydr. 1030 (m. 1621) senesinde Milynda
dodu. 1096 (m. 1685) senesinde Hacca giderken gemide vefat etti. Gemiyi; Resu Eb
Muhammed denilen yerde durdurup, Yahy vyi oraya defnettiler. Vefat haberi Msra
ulanca olu s gelip babasnn cenzesini oradan Msra nakletti. Byk Karfe denilen
yerde, Mlik byklerinin bulunduu ksma defnedildi.
Yahy v, Milyn ve Cezayirde; Allme Muhammed Ebhell, Cezayir mftsi eyh
Sad, Ali bin Abdlvhid Ensr, eyh Mehd ve daha baka birok byk ve slih
limlerden ders ald. Bu limlerden, hads-i erf, fkh ve daha baka ilimlere dir
nakillerde bulundu. Bu hocalar kendisine iczet verdiler.
Yahy vnin ok kuvvetli hfzas vard. 1074 (m. 1663) senesinde hacca gitti.
Hac farizasn eda ettikten sonra Khireye dnd. Khirenin ileri gelen limleri Yahy
vden istifde etti. Yahy v de, eyh Sultan emsddn Bbil, Nreddn ebrmels
gibi Khirenin nde gelen limlerinden rivyette bulundu. Bu limler Yahy vye
kendilerinden rivyet etmesi hussunda iczet verdiler.
Eb Zekeriyy Yahy, Cmi-l-Ezherde ders verdi. Burada ilim ve fazleti ile tannd.
Devlet erkn yannda kymet ve itibr shibi oldu. Yahy v burada da ilim renmeye,
limlerden ders almaya devam etti. Burada Muhtasar Halili ve Murdnin Elfiye erhini,
Akid-i Sensyi ve erhlerini, bn-i Arafenin manta dir olan erhu Cemel-il-Hncsini
okudu. Daha sonra Anadoluya gitmek zere yola kt. Yolculuu srasnda ama urad.
Ben meyye Cmiinde am limleri ile grt. amdan stanbula geen Yahy v,
burada ok izzet ve ikrm grd. Sadr- azam Kprl-zde Fzl Ahmed Paa, Yahy
vye ok hrmet gsterdi. Yahy v, limlerin sultann huzrunda yaptklar derslerde
bulundu. stanbulda ilminin okluu ile mehr olan Yahy v, bir sre sonra tekrar
Msra dnd. Msrda iken, Erefiyye, Sleymniyye ve baka medreselerde mderrislik
yapt. Daha sonra tekrar stanbula gitti. Vezr-i azam Kara Mustafa Paa, Yahy vyi
evinde misfir ederek ok ikrmda bulundu. Yahy v daha sonra tekrar Msra gitti.
Burada vakitlerini ders vermek ve eser yazmakla geirdi.
Tarf-l-halef bi ricl-is-selef kitabnn yazar Ebl-Ksm Muhammed Hafnv
yle anlatr: Ben, Yahy vi stanbula geldii zaman fakir birisi idim. Ondan
arkadalarmla beraber bize ders vermesini istedim. Yahy v de bu teklilimizi kabul
etti. Ben ve eitli beldelerden gelen arkadalarm ondan ders aldk. Beydv tefsrinden
Ftiha sresini Usmn Beydv tefsrine yapt hiyesi ile beraber, belgatta Muhtasarl-menyi Hafd hiyesi ile beraber, Hat, Elfiyye ve erh-d-Devvn alel akid-iladdiyyenin bir ksmn okuduk. Sonra bizim hepimize nazm hlinde yazd iczetlerimizi
(diplomalarmz) verdi.
Yahy vnin yazm olduu eserlerinden bazlar unlardr: 1- Hiyetn al
mm-l-berhin lis-Sens, 2- Nazm- lmiyetin, 3- erh-t-teshl li bn-i Mlik fin-nahvi,
4- Kurret-l-ayneyn f cem-il-beyn min ilm-it-tevhd, 5- En-Neyl-r-rekk.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Trih-ul-Halef; cild-1, sh. 190
YR MUHAMMED KADM TALKN:

Hindistanda yaayan evliynn byklerinden. (mm- Rabbn hazretlerinin
talebeleri arasnda Yr Muhammed isminde bir kimse daha vard ki, sonra talebe olmutu.
kincisine; Cedd yan yeni ismi verildi. Yr Muhammed Cedd, mm- Rabbn
hazretlerinin Mektbt- erfinin birinci cildini toplamakla ereflendi.) Yr Muhammed
Kadm onbirinci asrn sonlarnda vefat etti.
Yr Muhammed Kadm, mm- Rabbn hazretlerine ok hizmet ederek
tevecchlerine kavutu. Gecelerini Kurn- kerm okuyarak, namaz klarak, cenb-
Hakkn ismini anarak hep ibdetle geirirdi. Gndzleri de oru tutard. ok murkabe
eder, Allah telnn mahlklar hakknda tefekkre dalard. Haramlardan ve bidatlerden
aslandan kaar gibi saknr, pheli korkusuyla mbahlarn dah fazlasn terkederdi. Yz
ok gzel olup, grenler hayrn kalrd. Birgn arkada Him-i Kem hazretlerine;
Yzmn gzellii ve sakalmn dzgnl iin krediyorum. Sahralarda gezdiim
zamanlar, halktan kim beni grrse hemen salavt- erfe okur dedi.
Yr Muhammed Kadm, hocasndan izin alarak tam bir fakirlik ve garblik ierisinde
Haremeyn-i erfeyni ziyrete gitti. Bu bereketli seferden dnte Him-i Kemye;
Kbe-i muazzamnn Rkn-i yemni tarafnda Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi
ve sellem) mbrek nrunu grdm. Onun lezzet ve tatllndan kendimden getim.
Kendime geldiimde tuhaf bir hlde idim. nsanlar etrfma toplanmlar hayretle bana
bakyorlar, bir taraftan da; Bu kimse herhalde mecnndur diyorlard. Benim lisn-
hlim, senin u beytine uygun idi:
Bin Leyl adrdan karsa eer,
Da ve sahrlar mecnn olsa, deer.
mm- Rabbn hazretleri, Yr Muhammed Kadme iczet vererek, insanlarn
Cehenneme dmekten kurtulmasna vesle olmasna izin verdi. Mektbtn birinci
cildinde 117. ve 211. mektuplarn Yr Muhammed Kadme yazd. Birinci cild,
yzonyedinci mektup yledir:
Mevln Yr Muhammed bizi unutmam. Kalb, ok zaman his organlarna baldr.
Duygu organlarndan uzak olanlar, kalbden de uzak olur. Hads-i erfde; Gz
grmeyince, gnlden de uzak olur buyuruldu. Bu hads-i erf, kalbin duygu
organlarna bal bulunduu mertebeyi gstermektedir. Tasavvuf yolunun nihyetine
varlnca, kalbin his organlarna ball kalmaz. Hisden uzak olmak, kalbin yakn olmasn
bozmaz. Bunun iindir ki, bu yolun bykleri, balangta ve yolda olanlarn, olgun bir
rehberin yanndan ayrlmalarna izin vermemilerdir. Bireyin hepsi yaplmazsa, hepsini
de elden karmamaldr! Bu sze uyarak, bulunduunuz yolu deitirmeyiniz! Uygunsuz
kimselerle arkadalk etmekten, elden geldii kadar saknnz! Meyan eyh Mzzemmilin
yannza gelmesini, sadete kavumanzn balangc biliniz! Onun sohbetinde, yannda
bulunmay byk nimet biliniz! Vakitlerinizin ounu onun yannda geiriniz! nk,
kendisi, ele az geen nimetlerdendir. Vesselm.
2) Tezkire-i mm Rabbn; sh. 340
YAYABAI-ZDE (Hzr bin lyas bin Abdlvehhb):
Osmanllar zamnnda yetien hads ve fkh limlerinden. smi, Hzr bin lyas bin
Abdlvehhbdr. Yayaba-zde ismiyle tannr. stanbulda Eyyb Sultan semtinde doup
yetiti. Doum trihi bilinmemektedir. Osmanl ordusunda bulunup, Allah yolunda gaz
etmenin fazletine dir vaz ederdi. Sultan nc Mehmed Hn ile gittii Eri seferinde,
Tabur cenginde, 1005 (m. 1596) senesi Rabul-evvel aynn yirmisekizinci gn ehd
oldu. Cenzesini stanbula getirmek istediler ise de, grdkleri bir ry zerine, Tatar
Pazarc beldesinde, Dlbend-zde Cmii avlusunda defnettiler.
Yayaba-zde, ocukluunda yenieri ocana kaytl iken orada verilen ders
esnasnda ilim renme istiddnn fazla olmas dikkatleri ekti. Bunun zerine ilmiye
snfna geti. Mall-zde Nakb Efendiden ders almaa balad. Zhir ilimlerdeki tahslini
bu ztn huzrunda tamamladktan sonra, o zamanda bulunan Halvetiyye byklerinden
Vine Efendinin sohbetlerine devam etti. Tasavvufta yksek derecelere kavutu.
Kendisine yenierilerin orta mescidinde vizlik vazfesi verildi. Orada yenierilere vaz ve
nashat etmeye balad. 980 (m. 1572) senesinde skdarda emsi Paann; cmi, drl-hads ve tekkesinde viz ve muhadds (hads limi) oldu. Tekkenin bana geip,
talebeleri tasavvuf yolunda yetitirmeye balad. skdarda on sene vazfe yapt.
Dr-s-sade aalarndan (stanbul vlilerinden) Mehmed Aa, Ftihte aramba
ile Draman arasnda kendi ismi ile Mehmed Aa Cmii ve cminin avlusu yannda sebl,
cminin karsnda da Halvet tekkesi, dr-l-hads ve ifte hamam yaptrmt. Bunlarn

inat 993 (m. 1585) senesinde tamamlannca, Yayaba-zde Hzr Efendi buraya
gelerek yerleti. Dr-l-hadsde, hads dersleri vermeye balad. Burada talebelere fideli
olmakta iken Sultan nc Mehmed Hn, Eri seferine kt. Orduyu vaz ve nashat ile
takviye etmesi iin Yayaba zde Efendiyi de beraber gtrmek istedi. O da Allah
telnn dnini yaymak niyetiyle sefere katlmay kabul etti.
Sefere kmadan evvel, kendisinin olan Beydv tefsrini talebelerinin byklerinden
Bosnal Hseyn Efendiye gnderip; Mtla ettike bize dua etmeyi unutmasn dedi.
Bundan sonra pdih ile birlikte sefere kt. Yol boyunca askeri ok gzel bir ekilde
muharebeye hazrlad. Muharebe esnasnda, kendisi de, kalabalk dman karsnda
byk kahramanlklar gsterdi. Nihyet ehd oldu. ehd olduunda mbrek vcdunda
birok kl ve mzrak yaras vard.
Talebelerinin byklerinden olan Bosnal Hseyn Dede, Yayaba-zdenin stn
hllerini, kermetlerini uzun uzun anlatrd.
Rivyet edilir ki, Yayaba-zde Hzr bin lyas Efendinin, talebesi Hseyn Dedeye
gnderdii Beydv tefsri cildli deil, nshalar hlinde idi. Tefsrin bir ksm Yayabazdenin vaz antasnda kalm idi. ehd olan Yayaba-zdenin vaz antasn btn
aramalara ramen muharebe meydannda bulamamlard. Bundan epey mddet
getikten sonra hi tanmad bir kimse Hseyn Dedeye gelerek, tefsrin noksan olan ve
kaybolan czn getirdi ve; Ben bu cz size ulatrmaya memr edildim dedi. Sonra
da gzden kayboldu. Ap baktklarnda, sahifelerin baz yerlerinde kan izleri grld.
Bylece muharebeye gitmeden evvel Beydv tefsrini Hseyn Dedeye gndermesinin
hikmeti anlald. Bu cz, Tatar Pazarc beldesinde muhafaza edilerek, senelerce o
civarda bulunan mslmanlar tarafndan ziyret edilmitir.
Hzr bin lyas Efendi, dnimizin emirlerine uymakta ve bu emirleri yaymakta ok
gayretli idi. Kalbindeki mn ak ve insanlara olan merhameti sebebiyle, btn mrn
insanlarn sadete kavumalarna vesle olmak iin harcad. Btn gc ile insanlarn Ehl-i
snnet itikdnda olmalar ve bu yolda ilerlemeleri iin alt. ok gayret ederek, vaz ve
nashatleri ile insanlara hizmet etti. Vaz ve nashatlerinde, her sylediini kalbden
gelerek ve ihls ile sylerdi. Riydan, gsteriten uzak olduu iin szleri ok tesrli olur,
dinliyenleri cezbederdi. lim ve irfn klar onun sohbetinde, vazlarnda bulunmak iin
can atarlard.
ZKR-ZDE ABDULLAH EFEND:
Anadoluda yetien byk vellerden. smi Abdullah bin abndr. Mahlas
Bredir. Doum trihi ve yeri bilinmemektedir. 1068 (m. 1657) senesinde stanbulda
vefat etti. Kabri skdardaki Karaca Ahmed mezarlnn ilerisinde bulunan Miskinler
kabristanndadr.
Zkir-zde Abdullah Efendi, Azz Mahmd Hdy hazretlerinin talebelerinden
Ahmed Efendiden ilim ve tasavvuf yolunun edebini rendi. Tahslini tamamladktan
sonra, insanlar doru yola sevketmek iin Manisaya gitti. Sonra stanbuldaki Zeyrek
Cmiinde vaz ve nashat etmekle vazfelendirildi. Daha sonra Ali Paa derghna eyh
olarak tayn edildi. Sal gnleri skdar eyh Cmiinde ve Ftih Cmiinde vazlar verirdi.
Konuma ve hitbet kabiliyeti ok yksek idi. Tasavvuf yolunun ince meselelerinden
bahsederdi. Vazlarna uzaktan ve yakndan ok sayda kimseler gelirdi. Onun zamnnda
evliyya dil uzatan ok idi. Zkir-zde Abdullah Efendi birgn krsye kp, tenkid
edenleri de ikn edecek tarzda beli bir vaz verdi. eyh Osman Fadl ve Selmi Ali Efendi
yetitirdii byk talebelerindendir. Abdullah Efendinin ok gzel ilhileri vardr.
smil Hakk hazretleri, Silsilenmesinde, Zkir-zde Abdullah Efendi hakknda
yle anlatmaktadr: Zkir-zde Abdullah Efendi, stanbulda Ali Paa derghnda eyh,
Ftih ve ehzde cmilerinde Sal vizi idi. Zeyrekde bulunan ve kiliseden cmiye
evrilen Zeyrek Cmiinin yanndaki medresede otururlard. Bazan da derghnda ikmet
ederdi. Bir iiri:
lh fazl ve ltfunla bana bir feth-i bb eyle,

Eritir vahdet-i zta kavlin nimel-meb ile.
Vcdum nshasn yazdn, yed-i kudretle n Y Rab!
Senin zt u sfatndan, ibret bir kitap eyle.
Senin klarn alsn, ziyam f tbmdan,
Hill-i klbini yarp, alarak mhitb eyle.
Kabul eyle kulun Brenin hcetini lutf et.
Kermen mahz- fazlnla onu sen kmyb eyle.
ZEYNELBDN AYDERS:
Yemende yetien evliynn byklerinden ve tefsr limi. smi, Ali bin Abdullahtr.
984 (m. 1576) senesi Zilhicce aynda Yemenin Term ehrinde dodu. 1041 (m. 1631)
senesinde vefat etti. Vasiyyeti zerine vefat ettii gn techizi yapld. Cenze namazn
kardeinin olu Abdurrahmn Sekkf kldrd. Cenn Berdaki babas iin yaplan
trbeye defnedildi. Sultan Abdullah bin mer de, Zeynelbidn Aydersnin cenzesinde
bulundu. Cenzesi ok kalabalk oldu.
Zeynelbidn Ayders, kk yata Kurn- kermi ezberledi. Babasnn
terbiyesinde yetiti. Meseleleri ok abuk anlar ve kavrard. Babasnn huzrunda
oturmaz ayakta dururdu. Zeynelbidn Ayders, zhir ve btn ilimleri babasndan
rendi. Babas ona tasavvuf hrkas giydirdi. Zeynelbidn Ayders ayrca, eyh
Zeynddn bin Hseyn, Seyyid Cell Abdurrahmn, Abdurrahmn bin Muhammed bin
smil, Abdurrahmn bin Ali, Abdurrahmn bin Muhammed ve daha birok limden ilim
rendi. lim tahslinden sonra, ders vermeye balad. Tefsr dersleri verdi. Ders ald
hocalardan bir cemat istifde etmek iin onun derslerine gelir, dinlerlerdi. Hocas
Abdurrahmn Berm, byk bir lim olmasna ramen kitabn alr, Zeynel bidn
Aydersnin derslerini dinlemeye gelirdi.
Zeynelbidn mrnn sonlarna doru tb ilmi ile megul olup, bu ilimde sz shibi
oldu. Asrndaki ilim ve fazlet sahipleri, onun ilim meclisinde toplanrd. Zeynelbidn
Ayders, onlara ancak keskin zek sahiblerinin hlledebilecei konular anlatrd. Tefsr,
hads ve tasavvuf mevzlarn ak, kolay ve anlalr bir ekilde ortaya koyard. ok ndir
ve duyulmam lgat ve nahiv meselelerini bilirdi. Onun yazm olduu pekok eseri
kaynaklarda yazlmakta ise de, eserlerinin isimleri belirtilmemektedir.
ZEYYD:
Msrda yetien afi mezhebi fkh limlerinden. smi, Ali bin Yahydr. Lakab
Nreddndir. Zeyyd diye mehr olmutur. Doum yeri ve trihi kesin olarak
bilinmemekte olup, 1024 (m. 1615) senesi Rabul-evvel aynn beinde Cuma gecesi
Khirede vefat etti.
Zamnn limleri olan ihbddn Ahmed bin Hamza er-Reml, ihbddn miretul-Berls, bn-i Hacer el-Heytem, Nreddn Ali Tanted, Ezher Medresesi
mderrislerinden rif-i billah ihbddn el-Blkn gibi ztlardan akl ve nakl ilimleri
tahsl etti. ihbddn Hamza er-Remlden Muvatt okudu.
mm- Kastalnnin Mevhib-i Lednniyye adl eserini Ebl-Hasen el-Bekrden
okudu. mm- Sytnin Cmi-us-sagrini, Seyyid erf Cemlddnden okudu. 952 (m.
1545) senesinde Msrda eyhlislm Bedreddn el-Gazz ile karlap, onun ilim
meclisinde bulundu. Akl ve nakl ilimlerde yksek derecelere ulap hreti her tarafta
duyuldu. Ezher Medresesinde ders vermeye balad. Zamnndaki limlerin en yksei
oldu. Ders ve ilim meclisinde zamnndaki byk limler dah hazr bulunur, edeble onun
huzrunda halka meydana getirirlerdi. Onlar kendi aralarnda; Filan kimse birinci
tabakadandr, filan kimse ikinci tabakadandr, filan kimse nc tabakadandr diyerek
onun yanndaki derecelerini sylerlerdi. Ders esnasnda her biri bu dereceye uygun olarak
otururlard. Bazlar uzun mddet ilim tahsl edip sohbetlerinde bulunmulard. Bunlardan
birisi Allme Slim e-ibrdir. Slim e-ibr onunla baba-oul gibi idi. kisinin
arasnda son derece muhabbet vard. Slim e-ibr, hocasnn salnda vefat etti.
Vefatndan sonra Zeyyd, derslerinde onu hatrlayp yksekliini ve kymetini anlatrd.
Dersi dinleyenler bir yerde taklp cevap veremedikleri zaman onu hatrlar; Slimin
lm bizi yordu diye h ekerdi. Burhan el-Lakn, Nreddn el-Haleb, Nreddn elEchr, emseddn e-evber, emseddn el-Bbil, ihbddn Kalyb, Abdl-Berr elEchr, mir--ibrv, ihbddn Hafc gibi ztlar da ondan ilim renip istifde eden
kimselerdendir.
Taybersiyye Medresesinde Receb, abn ve Ramazan aylarnda usl okutur,
mslmanlarn sullerine cevap vermekle ve fetv ile megul olurdu. Dersi bitirdii
zaman fetv makmnn yaknnda bir dkkann kaps nnde oturur, daha sonra Ezher
Cmiinde imm olup namaz kldrr idi. lim retmekle megul iken Khirede vefat etti.
Ali bin Yahy Zeyyd akl ve nakl ilimlerde yksek lim, ilmiyle mil, fazlet ve gzel
ahlk shibi bir zt idi. Zamnndaki limlerin en yksei idi. rfan shibi de olan Zeyyd,
haytn ilim renmek, retmek ve Allah adamlaryla birlikte bulunmakla
kymetlendirirdi. Birok yksek hller ve kermetler shibi idi. Bir defsnda baz
akrablarn ziyret etmek zere, bulunduu yerden ayrld. Akrabalarnn yanna vard
zaman onlar kuyunun banda kova ile su ekiyorlard. Onu grnce heyecanlandlar,
ellerindeki su ektikleri kova kuyuya dt. Buna akrabalar ok zldler. Ali bin Yahy
Zeyyd hazretleri kuyunun bana vard. Zahmetsiz olarak, eilmeden kuyudan kovay
ald ve akrabalarna verdi.
Birok kymetli eseri olan Ali bin Zeyydnin Minhc erhine yazm olduu hiyesi,
limler arasnda ok kymetlidir. afi mezhebi fkh limlerinden Abdlkerm-i Rafnin,
Muharrer adl eserini erh etmitir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Kef-z-znn; sh. 1613, 1876
zh-ul-meknn; cild-2, sh. 443
HCR ONKNC ASRIN LMLER

ABDLAZZ DEBBA:
Evliynn byklerinden. smi, Abdlazz bin Mesd Debbadr. Soyu Hz. Ali
efendimize dayanmakta olup, hem erf hem de seyyiddir. 1090 (m. 1679) senesinde
dodu. 1132 (m. 1720) senesinde vefat etti. Fasda yaad.
Seyyid Ahmed bin Abdullahn talebesi olan Abdlazz Debban hayt hakknda
fazla bilgi yoktur. Talebesi Ahmed bin Mbrek, hocasnn menkbelerini, kermetlerini,
El-brz adl eserde toplamtr. Bu eserde Ahmed bin Mbrek, hocasnn baz kermet
ve menkbelerini yle nakletti:
Bir erkek evldm lmt. Bu sralarda hocam Abdlazz Debba hazretleriyle
daha yeni tanmtm. Ailem, ocuumun lmne ok zld. nk daha nce de bir
ocuumuz lm, hanmm da hayatta kalan bu olumuzla teselli bulmaya almt.
Hanmma; Seyyid Ahmed bin Abdullahn yle buyurduunu iittim: ocuklara ve
gelecek olan husslara ve inecek olan musbet ve bellara baktm, o ocuklara acyp
merhamet ettim. Hangi ocuk lrse, phesiz ki dert ve musbetlerden kurtulup gvene
kavumutur. Bizim de olumuz ld. Buyurulan huss sana bir teselli olmaldr dedim.
Sabah olunca hocamla bulutum. Bana; Ey Ahmed! Akam hanmna yle yle dedin
diyerek, akam hanmmla aramda geen konumay nakletti. O zaman hocamn kef
yoluyla o akam evimizde olan konumay duyduunu anladm.
Sultan Nasrullah bana bir mektup yazarak gndermiti. O srada Bisemde
bulunuyordum. Mektupta, derhal Meknseye gidip Riyad Cmiinde imm olmam
emrediliyordu. Hocamdan ayrlmak bana ar geleceini ve bu vazifeyi lyk ile
yapamyacam dnerek ok zldm. Hocam bu durumu haber alnca; Korkma! Zr

sen Meknseye gidecek olursan, biz de seninle beraber gideriz. Fakat sen hi zlme,
sana bir zarar gelmiyecek ve senden istedikleri de olmayacaktr buyurdu. Bunun zerine,
sultnn adamlaryla yola ktk. Meknseye vardmzda immlk vazifesinin bakasna
verildiini rendim. Oradan ayrlarak hemen evime dndm. Kaynpederim Muhammed
bin mer bu durumu renince, bana yle bir mektup yazd: Meknseye geldin. Fakat
sultan ile grmeden ayrldn. Senin dnmenden sonra bamza neler geleceini
bilmezsin. Benim dncem udur: Hemen Meknseye gelip sultanla grmelisin ve
belirtilen Cmide, verilen vazfeye balamalsn. Ben de bu mektbu hocama gtrdm
ve okudum. Bana; Sen git evinde otur, hibir fenlktan korkma. Sana sultnn bir zarar
dokunmaz buyurdu. Durum tamamen hocamn buyurduu gibi oldu. Bu mesele de
ylece kapand.
Bir grup arkadam ile hocam ziyret etmee gittik. Bir mddet derghnda
kaldktan sonra evlerimize gitmek zere yola ktk. Yanmzda, ekya saldrsna kar
koyacak hibir silhmz yoktu. Geceyi tenh ve korkun bir yerde geirdik.
Arkadalarmzn hepsi uyudu. Sdece ben ve bir dostumuz uyumadk. Bir ara ok
yaknlarmzda bir arslann olduunu fark ettik. Dostuma; Kimseyi uyandrma. Sonra
panie kaplabilirler dedim. Zr onlarn arasnda bu konuda hi tecrbesi olmayanlar da
bulunuyordu. Sabah olunca yaknlarmzda l bir tavan grdk. Bu hdiseden bir
mddet sonra yine arkadalarmla beraber hocamn yanna gitmitik. Bir gece nce yolda
arkadalarm tehlikeden korumak iin uyumamtm. Hocamn huzrunda uykum geldi;
Efendim! Msade ederseniz biraz uyumak istiyorum. nk dn gece hi uyumadm
dedim. Hocam; Neden uyumadn diye sordu. Arkadalarm korumak iin diye cevap
verdim. Bunun zerine; Senin gece uyumayp, arkadalarn beklemen bir fayda
salamaz. Falan gece yol kesiciler size geldiklerinde arslan ve sizi koruyan hatrlyor
musun? dedi. Ben hemen o geceyi hatrladm ve; O gece ne oldu? diye sordum.
Hocam; O gece falan yere vardnz zaman, kii gelip, size katlmadlar m? diye
sorunca; Evet dedim. Bunun zerine hocam; Onlar sizden ayrldktan sonra, oradan
gelip geeni gzleyen drt kii ile bulutular ve sizin yakn bir yerde konakladnz onlara
haber verdiler. Sizin yaknnza bir yere gelip uyumanz beklediler. Uyuduunuza kanat
getirdikten sonra soymak iin size yaklatlar. Yaknnzda bir arslann dolatn grnce
ok ardlar. Kendi aralarnda yle konutular: Arslan ldrsek bunlar uyanacak.
Soygun yapmaya kalksak arslan engel olacak. Bir kar yol bulamaynca, baka bir
kervan soymaya gittiler. Orada birey bulamaynca, baka bir ynden size yaklamak
istediler. O tarafta da bir arslan olduunu grdler, sonra aralarnda yle konutular;
Bunlar nasl insanlardr ki, hangi ynden yaklamaya altysak orada bir arslan kt.
Bunun i yzn renmek istediler. Allah tel onlarn kalblerini mhrledi diye
anlatt. Ben; Yolda rastladmz l olan tavan ne idi? diye sorunca; Arslann bir
onuru vardr. Bir insan, yzne sinek konsa nasl eliyle kovalarsa, arslan da sizi korurken,
bir tavan gelip nnde durdu. Sen onu grmedin. Arslan bir pene vurup onu ldrd
buyurdu.
Bir def yine ziyretine gitmitim. Yolculuumu bir katr zerinde yapm, tehlikeli
bir yere gelince, bineimden inip, yle gemeye almtm. O yeri yaya olarak getikten
sonra, tekrar bineime bineceim srada, hayvan kat ve yakalamam mmkn olmad.
Ne yapacam armtm. O anda hatrma hocam geldi. Ondan meded umarak; Ey
hocam, Abdlazz Debba! dedim. Bu srada Allah tel baz insanlar yardmma
gnderdi. Onlar hayvan yakalayp bana teslim ettiler. Hocamn yanna geldiimde,
glerek bana; Falan yerde eyh Abdlazzi ne yapacaktn? Senin yannda olsaydm,
herhalde sana yardmda bulunurdum dedi. Ben de; Ey Efendim! ahsen bulunmanzla
rhen bulunmanz arasnda, sizin iin hibir fark yoktur ve ikisi de mmkndr dedim.
Baz tandklarm bana, bir miktar paray dn olarak, bir miktar paray da emnet
olarak verdiler. Bir sre sonra gelip, emneti istediler. Emnet olan paray verdim. Fakat
borcumu o anda deyecek hi param yoktu. Satlacak bir eyam da mevct deildi.
Borcum konusunda, kalben hocam hatrladm ve ondan alacakllarn imdilik bu paray
istememeleri iin yardm talep ettim. Onlar emnet braktklar paray aldktan sonra,
benim borcumu istemeden yanmdan ayrldlar. Uzun mddet alacaklarn istemediler.
Allah telya hamd olsun ki, bu i hocamn bereketiyle olmutu.
Birgn yine kendisini ziyret ettiimde, evimi bir bir anlatt ve sonra; Neden atn
falan yere balyorsun? Oraya slih bir zt defnedilmitir. Kabri tam senin atnn ayann
altnda bulunuyor dedi. Hlbuki biz oralarda bir kabir izine rastlamamtk. Oraya yakn
bir kabristanlk da yoktu. Sonra hocam; Senin avlunda yedi kabir bulunuyor. Fakat sen
sdece atnn ayaklar hizasnda bulunan ztn kabrine dikkat et. Atn oradan uzaklatr, o
zta saygl ol! Mmknse kabirle at arasnda bir duvar ek buyurdu. O srada mecliste
bulunan talebelerden biri; Efendim o zt kimdir? diye sordu. Hocam Abdlazz Debba;
Arabdr. Tilmsna yakn yerde bulunan el-Lesbaat kablesindendir. Bu kabile onu sdece
bir talebe olarak bilir. Bir vel olarak onlar arasnda tannmamtr. Vefat edince,
bahsettiim o yere defnettiler dedikten sonra, bana dnerek; stersen bahsettiim yeri
kaz. Onun bedenine rastlarsn dedi. Oradan ayrlp eve gittiim zaman, hocamn dedii
yeri kazdm. Oradan hocamn bildirdii ztn mbrek bedeni kt. Oraya hemen bir kabir
yaptrdm. Tekrar Abdlazz Debba ziyrete gittiimde ona yle sordum: Efendim!
Bizim avluda bulunan dier kabirleri deil de, neden sdece atn ayaklarnn hizasna
gelen kabir zerinde durdunuz ve onun ortaya kmasn istediniz? Bunun zerine
hocam; nk bu zt, Allah telnn vel kullarndandr. Rhu serbest ve hareket
halindedir. Dierleri ise Berzah leminde bekliyorlar. Oradaki llerin vefatndan bu yana,
yz yla yakn bir zaman gemi bulunuyor dedi.
Hocamla beraber temiz haval bir yere gitmitik. Yanmzda baz talebeler de vard.
Sohbet ettiimiz esnada birisi geldi ve; Efendim! Kardeim, sultnn olu Abdlmelik ile
beraberken ortadan kayboldu. Ondan bir haber bekliyoruz. Kendisini sevdiim bir zt,
kardeimin sa olduunu syledi. Siz bu hussta ne dersiniz? diye sorunca, Abdlazz
Debba hazretleri hibir ey sylemedi. Gelen kii srar edince; Sen muhakkak benden
haber almak istiyorsan, shhatli haber al. Allah, Hac Abdlkerme rahmet eylesin. O hem
garb, hem de gibdir. Onun cenze namazn klan sana haber verecektir. Sultnn olu
onu ldrmtr dedi. Birka gn sonra hocamn verdii haberin ayns geldi.
Vli ve hkimlerden bir ksm, Sultan Nasrullah tarafndan vazifeden alnd.
Onlardan birisi vazifeye tekrar dnmek istiyordu. Abdlazz Debbadan yardm istedi.
Abdlazz Debba hazretleri de ona yardm etti. Sultan o kiiyi tekrar vli olarak tayin
etti. Bir sre sonra hocam, vliye haber gndererek, Allah telnn kitabn kalbinde
tayanlara msamaha edip, iyilik etmesini, vergileri demede kolaylk gstermesini rica
etti. Fakat makmn verdii gurra kaplan vli, bu ricay kabul etmedi. Vli de bir sre
sonra tekrar vazifeden alnd.
Abdlazz Debba buyurdu ki: Firdevs Cennetinde, bu dnyda iitilen veya
iitilmeyen btn nimetler mevcttur. Cennetin rmaklar, Firdevs Cennetinden kaynayp
kar. Bir rmaktan su, bal, st ve arap olmak zere drt trl merbat akar. Nasl
gkkuandaki renkler birbirine karmadan durursa bu drt merbat da birbirine
karmadan akar. Bu rmaklar mminin isteine gre akar. Hangisini isterse o akar ve
onu ier. Btn bunlar, Allah telnn irdesiyle olmaktadr.
Kulun dncesi Allah teldan bakasna doru ynelince, Allah teldan
uzaklam olur.
nsanlar, varlk leminin efendisi Muhammed aleyhisselm tanmadka, ilh
marifete kavuamaz. Hocasn bilmedike, varlk leminin efendisini tanmaz. Kendi
nazarnda insanlar l gibi kabul etmedike, hocasn bilemez.
3) brz
ABDLEHAD SERHEND:
Hindistanda yaayan evliynn byklerinden. mm- Rabbn hazretlerinin olu
olan Muhammed Sadin beinci oludur. 1045 (m. 1635) senesinde dodu. Hazret-i
Vahdet ismi ile mehr oldu. Tefsr, hads, fkh gibi zhir ilimlerde ve fen ilimlerinde
byk bir lim idi. Babas Muhammed Sad ve amcas Muhammed Masm hazretlerinin
tevecch ve sohbetleri ile olgunlap, tasavvuf yolunda pek byk makamlar shibi oldu.
Abdlehad hazretlerinin, evliylkta daha yksek makamlara kavumas iin, amcas

Muhammed Masm, kendisine krk def tevecch yapacana sz vermiti. Muhammed
Masm hazretleri otuzdrt def tevecch ettikten sonra vefat etti. Yeeni Abdlehad ise,
hergn amcasnn kabrine gitti. Amcas, Abdlehadn her geliinde Allah telnn izni ile
kabirden kalkar, yeenine tevecch ederdi. Yaptklarn da bir kda yazp, onun eline
verirdi. Bu ekilde tevecch adedini krka tamamlayarak szn yerine getirdi.
Abdlehad, hdiseyi Muhammed Masm hazretlerinin oullarna anlatt ve elindeki alt
adet yazy gsterdi. Onlar babalarnn bizzat kendi el yazsn grnce; Bu byk
kermet ancak ona yakr, elhak dorudur dediler.
Abdlehad Serhend, babasndan sonra onun yerine geip, talebeye ilim retti ve
feyz vererek, tasavvuf yolunda ilerlemelerini salad. Kardeleri arasnda, Meyn Gl
ismi ile anlrd. Allah telnn birliini anlatan Vahdet bilgilerinde o kadar derine dald
ve o kadar tannd ki, Vahdet, sanki lakab oldu. ki def hacca gitti. Birinci gidiinde
babas ve amcas Muhammed Masm hazretleriyle beraberdi ve onsekiz yanda idi.
Orada Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) huss iltiftlarna mazhar
oldu. Abdlehad hazretleri buyurdu ki: Peygamber efendimizin kabr-i sadetlerinin
yannda, zerime gzel bir hilt giydirildi ve; Seni kardeinle kuvvetlendireceiz diye
bir nid iittim. Babasnda meydana gelen evliylk hllerini gzel bir lisan ile yazp,
smini Letif-i Medne koydu. ok kitaplar yazd. Bunlardan bazlar unlardr: Mevedde,
Menur d-drer f fedil-is-sver, Sehif-i tisa, Brhn- Cel, Bedyi--er, Cennt-i
semniyye, Sebl-r-red, Esrr-l-Cuma, Risle-i meni sebbe, evhid-t-tecdd,
Hayr-l-kelm, Mnct-i kebir, Mnct-i sagr, Ksas ber hak, Ner-l-tr, erh-i kelime-i
tesbih, erh-i kelime-i tehll, erh-i Mektbt- Mceddid, Esrr-l-Fakr...
Vefat ettiinde drt olu vard. Hepsi de lim ve veli idi. En byk olu Eb Hanfe,
dierleri Muhammed Nab, Muhammed Murd ve Nr-ul-Hak idi.
Abdlehad hazretlerinin Mektbtnda yzondokuz mektup vardr. Bunu
halfelerinden Muhammed Murd Kemir toplam, Mevln Abdullah Cn Frk tertip
etmitir. Ekserisi Frisdir. eitli mektuplarndan alnan paralar aadadr:
Bize ve size lzm olan; slmiyete uymak ve byklerin yolu zere istikmette
olmaktr. Bu istikmete, kermetten stn demilerdir. Byklerden biri talebelerinden
birine, vazfe verip gnderirken buyurdu ki: Allahlk ve peygamberlik davsnda
bulunma! Talebe; Bundan Allaha snrm deyince, o byk buyurdu ki: Ben ne
istersem, o olsun demek Allahlk, beni inkr eden, kabul etmeyen kfirdir demek,
peygamberlik iddia etmektir. (13. mektupdan)
Ey can kardeim! Bu dny amel yeridir. Karlk yeri hrettir. Ameli, ii bitirmeden
cret, karlk istemek yersizdir. yapma ve amel etme bittii gn, yaplan iin karl
ihsn olunacaktr. (46. mektupdan)
Lkin zararl kimselerin sohbetinden, arkadalndan, bheli yiyeceklerden ve
eitli eyleri istemek arzularndan saknnz. Bu kelimenin bildirdii manlar iyi
dnnz. (49. mektuptan)
Azzim, nashatimi can kula ile dinle! Allah tel hzr ve nzrdr. Her iini
grmekte, her yaptn bilmektedir. O hlde bilerek, anlyarak syle. Bilerek anlyarak
dinle. Bilerek anlyarak i yap. Bunu bilerek dur. Bunu bilerek yr. Ksaca bugn yle ol
ki, yarn mahcb olmayasn. Birka gece rahatsz ol, sonsuz olarak rahata kavu.
Vesselm. (51. mektuptan)
yi ameli tehir edenler helk oldular. Sen dersin ki, yarn yaparm. Ya yarna
kavuamazsan! Yhud kavuur da, bu imkn, shhat, kuvvet ve rahatl bulamazsan. O
zaman ok piman olursun. Beyt:
al, ibdet et, brak emeli,
Son nefese kadar brakma ameli.
nsan kendi bana deildir ki, istediini yapsn, her bulduunu alsn. Allah tel
maher yerinde, herkese amelini gsterecektir. Hareketlerinden, hareketsizliklerinden,
yaptklarndan ve sylediklerinden herkes hesap verecektir. in essn dnmelidir.
efkatli bir ana gibi daha ne kadar kendi zerine titreyeceksin. Ne zamana kadar, kymetli
cevherleri brakp, ocuklar gibi ceviz, kozalak peine koacaksn.
Azzim! Evvelkiler ok amel etselerdi, az kabul ederlerdi. imdikiler az birey

yapsalar, ok kabul ediyorlar. Bir gm verseler, bir altn verdik diyorlar. nk imdi
bidatler oald, nefsin arzular her yerde mevcd, zulmet dalgalar ise, birbiri ardnca
gelmektedir. Heybetinden ncekilerin ve sonrakilerin titredii, cinlerin, insanlarn ve
hayvanlarn dehetinden ard byk korku geldi. Hair ve neir gn ok yaklat. Bir
blk Cennete, bir blk Cehenneme gitsin denecek gn geldi att. te bunlar
dnp uyanmal, hakkatleri gren gzleri amaldr. Akll genlere, dnen yallara
yazklar olsun ki, gaflet pamuunu kulaklarndan karmyorlar ve gurr perdesini basret
gzlerinden uzaklatrmyorlar (53. mektuptan)
Azzim! Genlik en byk nimettir. Elden geldii kadar en iyi vakitleri, en iyi ilere
sarf etmelidir. Kymetli cevherleri, ocuklar gibi oyuncaklarla deimemelidir. stidd
topranz temiz ve yksektir. Sakn onu bo koymayn. Yhud bozuk tohum ekmeyin.
(79. mektupdan)
1) Glen-i Vahdet Mukaddimesi,
ABDLKDR SIDDK:
Hanef mezhebi limlerinden ve tasavvuf byklerinden. smi Abdlkdir, nisbeti
Sddk ve Badad olup, ilmi ve evliyl kendinde toplam byk bir zt idi. Hazret-i
Eb Bekr-i Sddkn soyundandr. Buna nisbetle Sddk denilmitir. Doum trihi
bilinmemektedir. 1148 (m. 1735) senesinde Kudsde vefat etti.
Aslen Badatl olan Abdlkdir Sddk, daha sonra Kudse yerleti. O zamanda
bulunan byk limlerin ders ve sohbetlerinde bulunarak yetiti. Zamnnda bulunan lim
ve vellerin nde gelenlerinden oldu. Fazletler shibi, lim, mil, rif, bid ve vel bir zt
idi. nsanlara slmiyetin doru bilgilerini retmek iin gayret ederdi. Kef ve kermet
shibi idi.
Seyyid Muhammed bin s el-Kuds yle anlatr: Ben Abdlkdir Sddk
hazretlerini ok grdm. Meclisinde bulundum. ok kermetlerine hid oldum.
Kalbimden geen gizli dnceleri kermet olarak anlar ve haber verirdi. Huzr ve
sohbetlerinde bulunduka, ona olan muhabbet ve ballm daha da artard. Onu
tandm ilk zamanlarda kendisiyle birlikte Dvd aleyhisselmn makmn ziyrete
gittik. Ziyretten sonra, Dvd aleyhisselmn rhniyeti ile bulutuunu bildirip,
vasflarn da, u u ekilde diye anlatt. Bunun zerine, acaba nasl oluyor ki diye
kalbimde bir phe hsl oldu. Daha sonra Memenullah kabristanna geldik. Orada; bn-i
Battal, Eb Abdullah Kure, bn-i Arsln ve eyh Birmv gibi lim ve evliy ztlarn
kabirlerini ziyret ettik. Abdlkdir Sddk herbir kabri ziyret ettikten sonra, o kabirde
bulunan zt ile grtn sylyor, sfatlarn sayyordu. Benim ise phelerim iyice
artyordu. Nerede ise, byle ey olmaz diye onu yalanlyacak duruma geldim. Nihyet
babamn bulunduu kabrin bana geldik. O daha nce babam hi grmemiti. O kabrin
babama id olduunu da kendisine haber vermedim. Babamn kabrine gelince ben
durdum. O da durdu. Oturduk, ben Kurn- kerm okuyup dua ettim. Kalktktan sonra;
Bu kabirde lim, mil, erefli bir zt vardr. Seni grmekle, senin gelmen ve Kurn-
kerm okuman sebebi ile ok sevindi, mesrr oldu. Rhniyeti ile bulutum. Sfat yle
yledir. Fazletleri de yle yledir. Bu zt senin babandr. Niin bana daha nceden
haber vermedin? dedi. Ben onun hakkndaki itirzlarma hemen tvbe ettim ve; Haber
vermeme lzum yoktur. Maksadmz ziyretti dedim. Grdm bu apak kermet
karsnda ona olan muhabbet ve ballm daha da artt.
Yine Seyyid Muhammed bin s yle anlatr: Bir mkl meselem olduu zaman
Abdlkdir Sddk hazretlerine sul ederdim. O da ban eer, bir mddet dndkten
sonra; mid olunur ki, bu sulin cevb yledir derdi. Verdii cevap da kalbimi
rahatlatrd. Efendim! Mademki bu sulin cevb byledir. O hlde niin kat olarak deil
de; mid olur ki diyerek tahminli bir ifde kullanyorsunuz? diye arzettiimde, cevap
olarak; ok biliyorum durumuna dmemek, bbrlenmemek iin yle sylyorum
derdi.
Muhammed bin s (rahmetullahi aleyhleyh) yle anlatr: Birgn Abdlkdir
Sddk (rahmetullahi aleyhleyh) bana; Bana amcamn olu Seyyid Mustafa Sddkyi
ar dedi. ardm. Seyyid Mustafa gelince, orada bulunan bir sandn anahtarn ona
vererek buyurdu ki; Ey amcamn olu! Allah tel bilir ama benim hrete gitme vaktim
yaklat. Vefatmdan sonra beni en gzel ekilde techiz et. Seyyid snn (yan bu
hdiseyi nakleden ztn babasnn) yanna defnet. nk onun rhniyeti u anda burada
bulunuyor ve benim kabrimin onun kabrine yakn olacan haber veriyor. G (vefatm)
bu gnn akamnda olacaktr. dedi. Hakkaten bildirdii gibi olup, o gn akam vefat
etti. Amcasnn olu da vasiyyetlerini aynen yerine getirdi.
Abdlkdir Sddk hazretlerinin, eyh Abdlgan Nablsnin Kasdesine erhi,
Vahdet-i vcd hakknda bir rislesi ve baka risleleri vardr.
1)
2)
3)
4)

Silk-d-drer; cild-3, sh. 61
ABDULLAH HADDD:
Evliynn byklerinden. smi, Abdullah bin Alev bin Ahmed Muhacir bin s bin
Muhammed bin Ali Ard bin Cafer-i Sdk bin Muhammed Bkr bin Ali Zeynelbidn bin
Sbt mm- Hseyn bin Ali bin Eb Tlibdir. Evld- Resl olup, seyyiddir. 1044 (m. 1634)
senesi Safer aynn beinde Pazartesi gn Yemenin Term ehrinde dodu. 1132 (m.
1720) senesi Zilkade aynn yirminde Sal gn akam Termde vefat etti.
Abdullah Haddd kk yata Kurn- kermi ezberledi. Sonra ilim tahsline balad.
Zamnnn byk limleriyle grp derslerini dinledi. Fkh ilmini Kd Sehl bin Ahmed
ve bakalarndan rendi. Kk yata ilimde sz shibi oldu. ok zek ve hfzas ok
kuvvetli idi. Okuduunu ve grdn bir daha unutmazd. Bu durumu sebebiyle ilim
kaplar kendisine ald. ok ibdet eder, rendikleriyle mutlaka amel ederdi. limdeki
stnl herkesi hayrn brakrd.
Abdullah Haddd 1079 (m. 1668) senesi Haremeyn-i erfeyne (Mekke-i
mkerreme ve Medne-i mnevvereye) gitti. Daha birok yerlere ilim renmek iin
yolculuklarda bulundu. Kabirleri ziyret eder, buna ok nem verirdi.
Seyyid Abdullah uzun boylu ve gr sal idi. ok kermetleri grld. Kermetlerini
gstermekten ok ekinirdi. Baz talebeleri kermetleri hakknda risleler yazmlard. Bu
durumdan haberi olunca onlar arp dedi ki: Yazdnz ktlar suya koyun. Yazdan
hibir eser kalmasn. Onlar da hocalarnn dediini yaptlar, sonra talebelerine buyurdu
ki: Byle eyleri yazacanza dn nashtleri, mn bilgilerini, fkh bilgilerini, fetv
kitaplarn ve bunlar gibi faydal olan kitaplarla megul olmanz yazmanz daha uygun
olur.
Talebesi Sel onun hakknda yle bildirdi: Seyyid Abdullah bin Alevnin yanna her
kim gelirse onun kalbinden ve hatrndan geenleri bilir ve haberdr olurdu. Yanna
gelenin nesebini (soyunu) ve ne i iin geldiini nceden sylerdi. Birgn bir kimse gelip
bir sul sormak istedi. Ona; Senin sulin yledir, fakat daha zamn deildir buyurdu.
Birgn Hacer denilen yerde iken, yanna erf Berekt bin Muhammed gelip,
isteinin kabul iin dua etmesini istedi. erf Berekt o zaman Mekke emri deildi.
Haddd de dua etti. O gidince dua isteyen kiinin kim olduunu sordu. Oradakiler,
Efendim bu zt Mekkenin erafndan bir kimsedir dediler. Abdullah Haddd buyurdu ki;
O bizden Mekkenin emri olmak iin dua istedi. Biz de dua ettik, Allah tel duamz
kabul etti. Bu vazfe ona myesser olacak. 1082 (m. 1671) senesi sonunda erf
Berekt, Mekke-i mkerreme emirliine tayin edildi.
Seyyid Abdullah Haddd birgn talebesi eyh Hseyn bin Muhammed ile birlikte
hac iin yola ktlar. Medne-i mnevvereye vardklarnda talebesi orada hastaland.
Yakaland hastalk ok iddetli idi. Talebe nerede ise vefat edecekti. Seyyid Abdullah,
hastann ba ucuna oturduunda onun mrnn bittiini anlad. Oradaki talebelerinden
bir cemati toplad ve; Her biriniz mrnzden bir miktarn ona verin buyurdu. Seyyid
mer Emin isimli talebe; Efendim ben mrmden onsekiz gn ona hbe ettim dedi. Bu
yetmez buyurup dierlerinden de birer ikier gn hbe etmelerini istedi. Herbirinin
mrnden hbe ettikleri miktarlar bir kda yazd. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) Kabr-i erfine gidip dua etti ve efat istedi. Ziyretten sonra Seyyid Abdullah
Haddd sevinle; Allah tel duamz kabul etti. O istediini yapmaa kadirdir. mml-kitb ondadr buyurdu. Allah telnn izni ile talebesi eyh Hseyn hastalktan
kurtuldu. Bir zaman sonra Seyyid Abdullah, Yemenin Term ehrinde iken buyurdu ki: Bu
sene eyh Hseyn vefat edecek. Buyurduu gibi o sene eyh Hseyn Mekke-i
mkerremede vefat etti.
Abdullah Haddd ok eser yazd. Bunlardan bazlar unlardr: 1- thfs-Sil bi
ecvibet-il-mesil, 2- Dvn (Drr-l-manzm li zevil fdl vel-fhm.), 3- Davet-ttmme vet-tezkirat-l-mme fil-vaz, 4- Nesih-d-dniyye, 5- El-Mvenet velmzert lir-rgbn.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

zh-l-meknn; cild-1, sh. 4, 69
ABDULLAH-I KAGR:
stanbulda yetien byk vellerden. 1100 (m. 1688) senesinde Kagarda dodu.
1174 (m. 1760) senesi Safer aynn yedinci gnnde stanbulda Eypdeki derghnda
vefat etti. Ders verdii ve immlk yapt cminin yanna defnedildi. Sonra zerine bir
trbe yaptrld.
Abdullah- Kagr, stanbula gelince Eyyba yerleti. Bal-zde Abdlbk
Efendinin yaptrd derghta talebe yetitirip, insanlara doru yolu gstermeye alt.
Buradan, Nakibendiyye yolunda olan Hac Mrtez Efendinin yaptrd cmiye tayin
edildi. Burada onalt sene insanlara doru yolu gstermekle megul oldu.
Abdullah- Kagr vefat edince, yerine, olu Ubeydullah Efendi geerek, on sene
babas gibi insanlara doru yolu anlatt. Onlara Allah telnn emir ve yasaklarn bildirdi.
Ubeydullah Efendi ok gen yata iken vefat etti. Ubeydullah Efendinin vefatndan sonra
derghn imml s Efendiye verildi. s Efendi insanlara vaz ve nashatleri ile faydal
olurken, ayn zamanda ilim tliblerine de ilim retti. s Efendi, 1207 (m. 1792)
senesinde vefat eyledi. eyh s Efendi, derghn yan tarafna defnedildi. Sultan nc
Selm Hn, kabrin zerine bir trbe in ettirdi.
eyh s Efendiden sonra, Abdullah- Kagr Efendinin dmd olan, elebi
Mehmed bu derghda hocalk yapmaya balad. elebi Mehmed Efendi 1208 (m. 1793)de
vefat etti. Yerine Hac smil Efendi geerek insanlara doru yolu gstermeye alt. Hac
smil Efendi 1212 (m. 1797) senesinde vefat etti. Hac smil Efendiden sonra Seyyid
Abdullah Efendi bu derghta hocalk yapmaya balad. Bu zt 1213 (m. 1798) senesinde
gen yata vefat etti. Bu ztn yerine s Efendi-zde Ltfullah Efendi hocalk yapmaya
balad. Ltfullah Efendi, 1216 (m. 1801) senesinde bu vazfeden alnd. Hdverdi Efendi
vekl hoca olarak dergha tayin edildi. Sultan Vahdeddn Hn zamnnda bu dergha,
zhir ve btn ilimler haznesi Seyyid Abdlhakm-i Arvs Efendi imm-hatb olarak
bizzat Sultan tarafndan tayin edildi. Seyyid Abdlhakm Efendi bu derghda insanlara ilim
retti. Feyz ve bereket sat.
1) Hadkat-l-cevmi; sh. 260
ABDURRAHMN BAL:
Fkh limi. smi, Abdurrahmn bin Abdullah bin Ahmed bin Muhammed Hanbeldir.
1110 (m. 1698) senesinde dodu. 1192 (m. 1778) senesinde Halebde vefat etti.
Abdurrahmn Bal, yedi yana gelince, ksa bir mddet ierisinde babasndan
Kurn- kermi rendi ve ezberledi. 1120 (m. 1708) senesinden itibren ilim ile megul
olmaya balad. eyh Avvd Hanbelden fkh ve nahiv ilimlerini rendi. Kardeleri eyh
Ahmed ve eyh Muhammed ile beraber yaklak be sene Ebl-Mevhip Hanbelnin fkh
ve hads derslerine, onbe sene de eyh Abdlkdir Taglibnin; hads, fkh, nahiv, feriz,
hesab ve dier ilimlere it derslerine devam etti. Abdlkdir Taglibden btn ilimleri
rendiine dir iczet (diploma) ald. Sonra onun torunu Allme eyh Muhammedin
yannda da, dokuz sene hads ve fkh ilmi ile megul oldu. Sonra ondan da iczet ald.
Daha sonra eyh Abdlgan Nablsden, Muhyiddn-i Arabnin Fss-l-hikem kitabn,
Muhammed Murdden de eitli ilm eserleri okudu. Muhammed Murd, ona kendi
hattyla yazd bir iczet verdi. eyh Muhammed bin sdan da ilim rendi. Onun
veslesiyle Halvetiyye yoluna girdi. Abdurrahmn Bal, yirmibe sene Muhammed bin
snn yannda ilim ile megul oldu.
Abdurrahmn Bal mrnn sonuna kadar hi durmadan ilim renmeye alt, ilim
renmek iin eitli yerlere gitti. Kendisi ilim ve fazlet ehli bir zt idi. ok ibdet ederdi.
Abdurrahmn Balnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- Muhtasar-lcmi-is-sagr lis-Syt, 2- Feth-us-settr ve kef-l-estr, 3- Menr-l-isd f tarik-ilind. Ayrca iirlerinin topland bir dvn vardr.
1)
2)
3)
4)

AHMED BEKR:
Dmekda (amda) yetien Hanef mezhebi limlerinden. smi, Ahmed bin
Kemleddn bin Muhyiddn bin Abdlkdir bin Hasen bin Bedrddn bin Nsruddn bin
Muhammed ihbddn Ahmed bin Nsruddn bin Muhammed ed-Dmek olup, hazret-i
Eb Bekr-i Sddkn soyundandr. Kdl-kudt idi. 1042 (m. 1632) senesinde Dmekda
dodu ve orada byd. 1117 (m. 1705) senesi Muharrem aynda Msr Khirede vefat
etti. Karfe kabristannda medfndur.
eyh Ramazan el-Akkr, Muhammed Mehsin, Mensr el-Mahall, Abdlbk elHanbel, Necmddn-i Gazz ve daha baka limlerden ilim renerek yetien Ahmed
Bekr, ilim ve fazlette ok ykseldi. Kendisinden ok gzel hller sdr oldu. Allah tel
ona ok feyz ve bereketler ihsn etti. eitli idri ve asker vazfelerde bulunduktan sonra
Anadoluya g etti. stanbula geldi. Bir mddet eyhlislm Muhammed Esrnin
yannda kald. Bundan sonra Dmekda bulunan akmakyye Medresesine mderris
olarak tayin edildi. Orada uzun mddet vazfe yapt.
1094 (m. 1683) senesi Receb aynda ikinci def Anadoluya geldi. Bu geliinde
kendisine, Molla Hsrev Medresesinde mderrislik vazfesi verildi. Bundan sonra srasyla;
Mehmed Paa, Pri Paa, Sahn- semn, tekrar Pri Paa ve h Sultan medreselerinde
mderrislik yapt.
1102 (m. 1690) senesi Receb aynda Medne-i mnevvere kadlna tayin edildi. ki
sene sonra am eyleti kadlna getirildi. Daha evvel Dmek ehrinin ve am eyletinin
kadlklar birlikte ayn zta verilmemiti. Uzun mddet bu vazfeyi muvaffakiyetle yrtt.
Bulunduu makmn hakkn gzetti. nsanlara dima iyi mumelede bulundu.
Dmekdaki kadlk vazfesinden ayrldktan sonra tekrar Anadoluya gelen Ahmed
Bekr, Bursaya kad oldu. Bir mddet sonra, Bursadan alnp stanbula getirildi ve
Mekke-i mkerreme kadlna tayin edildi. Oradaki vazfesine giderken Dmeka urad.
ehir halk onu byk bir sevgi ve muhabbetle, kasdeler syleyerek karladlar. O
zamanda Dmekda bulunan lim ve evliynn en byklerinden olan Abdlgan Nabls
hazretleri de, Ahmed Bekr iin yazd bir iiri iki byk tabak tatl ile kendisine
gndermitir.
Hac kfilesi ile birlikte Dmekdan ayrlp Mekke-i mkerremeye gitti. Orada
vazfeye balad. 1017 (m. 1608) senesi Muharrem aynn yirmibeinde Khireye gitti.
Ayn sene vefat etti. Karfe kabristannda, Bekrlerin yan hazret-i Eb Bekr-i Sddkn
nesebinden olan byk limlerin bulunduu trbede, Zeynelbidn es-Sddk el-Msrnin
(rahmetullahi aleyhleyh) yanna defnolundu.
1) Silk-d-drer; cild-1, sh. 149
AHMED BN MUHAMMED:
Evliynn byklerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin Ksbet-il-Haleb elKdiridir. Doum ve vefat trihi kaynaklarda belirtilmemektedir. eyh Mustafa, EsSuyf-l-haddd isimli eserinde, Ahmed bin Muhammedin 1122 (m. 1710) senesinde
ama geldiini bildirmektedir. Buradan anlald zere Ahmed bin Muhammed, onikinci
asrn ilk yarsnda vefat etmitir.
eyh Mustafa yle anlatr: Grtm ztlardan birisi de eyh Ahmed bin
Muhammeddir. O yalnzl, insanlardan uzak kalmay ve devaml Allah tel ile beraber
olmay arzu ederdi. 1122 (m. 1710) senesinde ama geldi Bir grup cemaat ile Ahmed bin
Muhammedin ziyretine gittim. Bana dnerek yle buyurdu: Allah tel bir kimseye
gerek nazm gerekse nesir yazma kabiliyeti verdii zaman, o kimsenin bunlardan dolay
byklenmemesi, kalbini bunlarla megul etmemesi gerekir. Byle hller ve dnceler
meydana gelirse, onlar yakmal ve paralamaldr. nk Allah telnn katnda, daha
yksek dereceli ve kymetli olanlar vardr. Onun szlerini duyduktan sonra ved edip
huzrdan ayrldm. Yazdm kasdeleri ve tertip ettiim virdlerin hepsini para para
ettim. O sohbetinden sonra bir daha Ahmed bin Muhammed hazretlerinin sohbetinde
bulunmam nasb olmad. nk insanlarn arasna kmyordu.
Ahmed bin Muhammed Kurn- kermi ezberlemiti. Akl ve nakl ilimlerde ok
yksek derecelere kavumutu. Konuurken mnev hller iine girer, bu hli aka
grlrd. Onun yanna devaml gidip gelen fazlet shibi bir zt yle anlatt: Birgn
onun yannda bulunuyordum. Konumalarnda Araba gramer hatlar yapyordu. O
zaman kendi kendime; Herhalde eyh Efendi Arabay iyi bilmiyor, onun iin byle
hatlar yapyor diye dndm. Bu srada bana dnp; Allah tel Ecrmiyyenin
mellifne rahmet eylesin buyurdu. O ztn hayt hakknda baz eyler anlatt. Sonra;
Ben Ecrmiyyeyi, nahiv limlerinin bildirdii ekilde erhettim buyurup, nahiv ilmine
dir ince bir meseleden bahsetti. Ben onun nahiv ilmine dir bu izhlarn dinleyince
hayretler ierisinde kaldm.
Bir baka zaman onun yanna gitmitim. O srada; Ey Efendim! Niin namazdan
alkoyan dnceler insann hatrna geliyor? Bu hussta ne dersiniz? diye sordum.
nsan, namaz klarken Allah teldan gfil olmazsa, ne trl olursa olsun, kalbine gelen
dnceler yok olur buyurdu.
Bir kere de dnyev bir ihtiy iin onun yanna gitmitim. Yanna vardmda;
Senin yle bir ihtiycn var. ki veya gn sonra o ihtiycn giderilecek buyurdu.
Onun dedii gibi gn sonra ihtiycm giderildi.
AHMED GAZZ:
Hads limi. Kudse bal Gazze kasabasnda 1054 (m. 1644) senesinde dodu.
1150 (m. 1737) senesinde Bursada yaptrm olduu derghnda vefat etti. Kabri
derghn iindedir. Aslar, sandukasnn yannda muhfaza olunmaktadr.
Ahmed Gazz ok kk yata zhir ilimleri tahsl etti. Onsekiz yanda iken hads
limi oldu. Khiredeki Cmi-l-Ezherde, eyh Ahmed Beden yedi sene din ilimlerini
okudu. Daha sonra ders vermee balad. eyh Ahmed Bein ireti ile 1087 (m. 1676)
senesinde Bursaya gitti. Ulu Cmide ders vermeye balad. Bir sre sonra Molla Fenr
Medresesi mderrisliine tayin edildi. Hads limlerinin resi oldu. 1094 (m. 1683)
senesinde hacca giderken, yolda baz mnev srlara kavutu. 1103 (m. 1691) senesinde
Niyz Msrye mracaat ederek, ona talebe oldu. Bir sene sonra Niyz Msr
hazretlerinden hilfet ald. Kabri Bursada olan byk vel ftde hazretleri ve hocasnn
mnev iretleri ile 1114 (m. 1702) senesinde Bursada gzel bir dergh yaptrd.
Ahmed Gazz, gerek Bursa Ulu Cmiinde, gerekse Cmi-l-Ezherde be def
Kurn- kermi, tefsri ile hatmetti. Zhir ve btn ilimlerde ok yksek derecelere
kavutu. Ahmed Gazz, yaptrm olduu derghnda, krk seneye yakn bir sre inziv bir
hayat yaad. Hi dar kmad. ok kermetleri grld. Kermt- Gazziyye diye byk
bir eser yazlmtr.
1120 (m. 1708) senesinde ran seferi fetihlerinden, Ahmed Gazzye krk kese ake
gaz mal geldi. Fakat o bunlar kabul etmeyip, bunlarn hepsini Ulu Cminin tamirine
sarfetti.
Ahmed Gazznin bir tefsri, Mizh-l-akidi ve Talikt- Gazziye adl eserleri vardr.
Bu eserler matb deildir. Kblenm-y Kbet-il-uak isimli bir eserinin de olduu
sylenir.
AHMED KEVKB:
Hanef mezhebi fkh limi. smi, Ahmed bin Muhammed bin Hasen bin Ahmed
Kevkibdir. 1054 (m. 1644) senesinde Halebde dodu. 1124 (m. 1712) senesi Receb
aynn onnde aramba gn stanbulda vefat etti. Edirnekap dnda bir yere
defnedildi.
Ahmed Kevkib, Halebde yetiip oradaki limlerden ilim rendi. Tefsr ilmini, vel
ve muhakkik bir zt olan babasndan, fkh ilmini; Fetv emni Zeynddnden, akl ilimleri,
Nakib-zde diye tannan Seyyid Eb Bekrden, hads ilmini; eyh Ebil-Vef el-Aradden,
let ilimlerini; eyh Osman uayf, eyh brhim bin Hasen Grnden ve baka
limlerden rendi. limde derinleip emslinden stn bir dereceye ykseldi. hreti her
yere yayld.
Ahmed Kevkib, eyhlislm Yahy bin mer Minkrnin derslerine devam etti.
Sonra da mderrislik mesleini seip, stanbuldaki Sleymniye Medresesinde mderris
olarak vazfeye balad. 1096 (m. 1685) senesinde lim bir zt olan babas vefat etti.
Onun yerine memleketi olan Halebdeki fetv makmna tayin edildi. Ayn zamanda
Sleymniye Medresesindeki rtbe ve derecesiyle, Halebdeki Hsreviyye Medresesinde
ders verdi. eitli ilim merkezlerinde deiik vazfelerde bulundu. Srasyla, 1106 (m.
1694) senesi Zilhicce aynda Kuds kadl, 1120 (m. 1706) senesi aban aynda znik
kadl, 1121 (m. 1709) senesi Cemzil-evvel aynda am Trablus kadl vazfesinde
bulundu. eyh Muhammed Tedmir Trablus, onu medheden ok gzel bir kasde syledi.
Daha sonra bu vazfelerden ayrlp stanbula gitti. stanbuldaki limlerle eitli ilim
dallarnda nefis mzkere ve mbhaselerde (ilim alveriinde) bulundu.
Ahmed Kevkibnin kymetli eserlerinden bazlar unlardr: 1- Hiye al czn
Nebe, 2- Hiye al ird-t-Tlib li-vlidihi, 3- Hiye alel ferid-is-seniyye li-vlid.
1)
2)
3)
4)

El-Alam; cild-1, sh. 240
AHMED MENN:
Hads limi. smi, Ahmed bin Ali bin mer bin Slih bin Ahmeddir. Knyesi, EbnNech ve Ebl-Abbs olup, lakab ihbddndir. 1089 (m. 1679) senesinde
Trablusamn Menn kynde dodu. 1172 (m. 1759) senesinde amda vefat etti.
Ahmed Menn ok kk yata Kurn- kermi rendi. On yana gelince ama
gitti. Aabeyi eyh Abdurrahmnn kald emstiyye Medresesinde kald. Ahmed
Menn, amda Hanbel mftsi Ebl-Mevhib, eyh Abdlcell, eyh Muhammed Kmil,
eyh lys Krd, eyh Abdlgan Nabls, eyh Ynus Msr, eyh Abdrrahm Kmil,
eyh Abdullah Acln, eyh Muhammed emseddn Reml ve daha birok limden ilim
rendi. Nakibendiyye byklerinin yolunu ve baz ilimleri, eyh Murd Buhrden,
Halvetiyye byklerinin yolunu, Tabbk diye mehr olan eyh Hasen Mercnden,
Kdiriyye byklerinin yolunu, eyh Seyyid Ysin Hamevden rendi.
Ahmed Menn ilim ve fazlet bakmndan yksek derecelere kavutu. lim rettii
talebeleri her tarafa yayld. Silk-d-drer adl eserin mellifi Muhammed Hall Murdnin
babas da Ahmed Mennden hads-i erf ve daha baka ilimleri rendi ve ondan
rivyette bulunmas hussunda iczet ald. Ahmed Menn, Silk-d-drer mellifnin
babasn ok severdi.
Ahmed Menn, hocas Hanbel mftsi eyh Ebl-Mevhibin olu eyh Abdlcell
vefat edince, hocasnn emri ile Emev Cmiinde ders vermeye balad. Hocasnn vefatna
kadar burada ders vermeye devam etti. Hocas vefat edince, hocasnn yerine
Semstiyye Medresesinde ders verdi. diliyye-i Kbr Medresesine mderris olarak
tayin edilinceye kadar bu vazfede kald. diliyye-i Kbr Medresesinde ve Emev
Cmiinde, mrnn sonuna kadar ders verdi. Adiliyye-i Kbr Medresesinde aramba
gn, Beydv tefsrinden, Cuma gn Cuma namazndan sonra, Sahh-i Buhrden,
akam ile yats arasnda, baz ilimlere dir dersler verirdi.
Ahmed Mennden birok kimse faydaland. lim ve fazlet shibi kimseler onun
yannda toplandlar. Btn bunlara ramen ok tevzu shibi ve hosohbet idi. ki sefer
stanbula gitti. stanbulda ok hrmet grd. Trih-l-Utbye yazd erhden dolay
mehr oldu. Ona ilm bir rtbe olan Sleymniye rtbesi verildi. Semstiyye ve
meriyye medreselerinde idrecilik yapt. Ayrca kadlk ve hatiplik vazfelerinde de
bulundu. Hac farizasn da yerine getirdi.
Ahmed Mennnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- det-id-derr f
erh-i Sahh-il-Buhr, 2- erh risleti Ksm Kutluboa f usl-il-fkh, 3- El-Feth-l-vehb
f erh-i Trih-i Eb Nasr-il-atb, 4- Dvn- ir, 5- En-Nesemt-s-sehriyye f medh-i
hayr-l-beriyye.
1)
2)
3)
4)

AHMED MRD EFEND:

Evliynn byklerinden. smi, Ahmed Mrddir. Doum trihi bilinmemektedir.
Diyarbakrda dodu. 1174 (m. 1760) senesinde Diyarbakrda vefat etti. ehre bir saat
uzaklktaki Ali Pnar ky ile ehir arasnda defnedilmitir.
Ahmed Mrd Efendi, Birecikli Eb Bekr Efendinin talebesi olup, ondan ok istifde
etti. Sonunda hilfet ald. Kaynaklarda, Ahmed Mrd Efendinin hayt hakknda fazla
bir bilgiye rastlanamamtr. Yazm olduu Ahmediyye isimli eser ok mehrdur. Bu eser
Ahmed Bcan hazretlerine it olduu sanlmsa da, Ahmed Bcanla Ahmediyyenin
aslnda hibir ilgisi yoktur. Ahmed Mridnin ayrca; Ysuf ve Zleyha ile Mevlid-i Neb
manzmeleri vardr.
Ahmediyyeden baz blmler:
Y Rabb! Senden niyazm udur: Bize dnyy sevdirme. Sana yakn olmak
zevkinden bizi mahrm etme. Azblarn en iddetlisi senden uzak kalma azbdr.
Ey Ahmed! u fn mlkn durumunu anlat. Mal ve mlk denilen o zehirli ylandan
bahset. Bu dnyda birok kimseler mal ve mlkleri ile marur oldular. Bu yzden de Hak
telnn yolundan ayrldlar. Bu geici leme aldanan, tl-i emel shibi olarak Allah
teldan uzak kalanlarn sonlarn dndn m? O kadar gayret gsterip biriktirdikleri
mallar ne oldu? Ey insanolu! Bil ki, o sakladn mallar senin deil, hepsi emnettir.
Birgn sen br dnyya gersin onlar burada kalr. Oraya bir kefenden baka birey
gtremezsin. Birgn biriktirmi olduun mallar miraslarna brakp gidersin. Btn mal
ve mlkn elinden gidip, o benim malm dediin eyler, yeni sahiplerinin eline geer. Her
topladn maln hesabn yarn kymet gnnde vereceksin. Bu hlinle kymet gn
hlin nice ola? Sana sylenecek en tesrli sz u olsa gerek: Sen bu geici dnyy bak
mi sandn? Hlbuki bunlarn hepsi fn idi. ok mal toplayanlar yarn kymet gnnde
hepsinin hesabn vereceklerdir. Birok soru ve sulden sonra malnn hell olduu
anlalan kimse kurtulur. Haram ise, elbette azb ederler. Hell maln zekt sorulur. Eer
hesab kolay verirsen kurtulursun.
Ey Ahmed! Asl dny malna meyletme. Ancak kimseye el amayacak kadar maln
olsun yeter. Bilmez misin her iin hayrls ortasdr. Dny hretin tarlasdr. Sen bu
leme para ve mal toplamak iin gelmedin. yi ameller yapmak iin geldin. Kimseye el
amayacak ve yetecek kadar mal kazandktan sonra, vaktini Hak telya ibdet ederek
geir. Ondan sonra yat ve istirahat et. Unutma, nefsinin de sende hakk vardr. Topladn
o mal ve mlk senin deil mraslarnndr. Senin rzkn, ancak lemlerin rzk vericisi olan
Allah tel tarafndan sana yemen imen iin verilenden ibrettir.
Fazla mal istemek: Bir zamanlar, Allah telya kullukla ve cenab- Hakkn ismini
zikrle mrlerini geiren bir kar-koca varm. Geimleri skntl imi. lmeyecek kadar bir
rzkla geinirlermi. Birgn kadn kocasna; Efendim! Bizim ektiimiz bu skntya ve
yoklua artk dayanma gcm kalmad. Allah teldan biraz dnyalk istiyelim demi.
kisi birlikte Allah telya niyazda bulunup, bolca rzk ve dnyalk istemiler. Allah
tel bu bid kullarnn duasn kabul buyurarak bunlara biraz dnyalk vermesi iin bir
melei vazifelendirmi. Bu melek sabah olunca bir dervi klnda kapy alm. O bid
kii kapy anca, dervi klndaki melek ona bir kese verip gitmi. bid kii ieri girip
keseye baktnda, altn ve gm ile dolu olduunu grm. Kar-koca duruma ok
sevinmiler. O gece yattklarnda yle bir ry grmler. Kymet kopmu, maher
yerinde her ikisinin hesab grlm, slih birer kul olduklarndan, iyi amel shibi
olduklar anlalm. Cenab- Hak onlara Cenneti nasb eylemi. Cennete girdiklerinde
hriler onlar karlayarak, meknlarn gstermiler. Evleri ok gzel bir kk imi. Onlar
kkn gzelliine hayrn kalmlar. Ancak kkn damnda bir delik olduu dikkatlerini
ekmi. Buna ok zlmler. Bu kadar gzel olan kkmz ne yazk ki, aypl demiler
ve Allah telya; Y Rabb! Ne olurdu, kkmzdeki u noksan olmasayd diye
yalvarmlar. O srada u nid gelmi: Siz fn lemde talepte bulundunuz. Kknzn
damnn ak olmas bundandr. Elbette fn lemde isteyen bak lemde noksan mkfat
grr. Bu hitba ok zlp mell olmular, birbirlerine; Meer biz bilmeden kendi
kendimize ktlk etmiiz demiler. Uyandklar zaman her ikisi de ayn ryy
grdklerini anlayp uzun uzun dnmler. Bu rydan gerekli dersi alarak bir anda
gafletten uyanmlar. Kadn kocasna; kimiz de ayn ryy grm bulunuyoruz. Gel bu
fn lemde sknt ekmeye katlanalm da bak lemi kazanalm. Bu paralar Allah rzs
iin datalm. Bylelikle kkmzdeki noksanlk giderilir demi. Altnlar ve gmleri
sadaka olarak fakirlere datmlar. Ertesi gece yine ikisi de rylarnda Cenneti ve
kklerindeki deliin kapandn grmler. Sevinle uyanarak Allah telya
kretmiler.
te durum bundan ibrettir. Bu dnyda bulamayanlar, bak lem olan Cennette
bulurlar. Dny nimetleri ile llemeyecek nimetlere ve haddi hesab belli olmayan
ltuflara kavuurlar. Allah tel herkesin hlini bilir ve ona gre rzk verir. Bir kula
haddinden fazla verseydi, belki o kul ahlk bozukluuna urard. Allah telnn her
iinde bir hikmet vardr. Onun hikmetine kimsenin akl ermez. Buna it u hikye ok
ibret vericidir.
Ms aleyhisselm, Tr Dana giderken, yolda kendisi ile konumak isteyen
birisine rastlad. O kii Hz. Msya (aleyhisselm); Ey Allah telnn elisi Sen Hak
telnn sevgili peygamberisin. Cenb- Hakka malmdur ki, ok byk bir fakirlik
iindeyim. Artk geimimi salayamyorum. Alktan geceleri uyuyamyorum. Gnlerdir
karnmn doyduunu hatrlamyorum. Hazneleri sonsuz olan Allah telya, beni
yoksulluktan kurtarmas iin niyazda bulun. Bana dny mal ihsn ederek bu fakirlikten
kurtarsn. Herkes gibi rahat geineyim der. Tr dana varan Hz. Ms, cenb- Hakka bu
dilek shibinin, yalvarn iletir. Allah tel, Ms aleyhisselmn niyaz zerine; Madem
bu kadar yalvardn, ona dny mal vereyim buyurdu. Ms aleyhisselm yolda bekleyen
adama Allah telnn ilh vadini iletti. Aradan bir sre getikten sonra, Allah tel bu
fakire zengin bir hanm nasb etti. Bu sayede zengin oldu. Fakat zenginlik onu azdrd.
Adam zenginliin verdii marklkla haksz yere adam ldrd. Ms aleyhisselm bir
gn o yoldan geerken adamn aslm olduunu grd. Orada bulunanlara onun ne
yaptn sordu. Onlar da u cevb verdiler: Bu zavall adam nceleri fakirdi. Mal, mlk
shibi olunca gurrland. Haksz yere susuz birisini ldrd. Hkim de aslmasna karar
verdi. Ms aleyhisselm Tr dana gittii zaman Hak telya; Y Rabb! bu ne
hikmettir? diye sul etti. Bunun zerine yle nid geldi: Y Ms! Ben srf senin duan
zere ona dny mal verdim. O ise mal hazmedemedi. Gurra kaplp, azd. Y Ms!
Ben o kulumu biliyordum. Onun iin fakir yapmtm. O, fakirlii ile rahatt. Daha fazla
dny mal verirsem, sonunun byle olacan biliyordum. Bizden fn lemin maln
istedi. Fakat sonu, hakknda hayrl olmad.
Zenginliin baz hastalklar vardr. Bu anlattmz kii o hastala tutuldu. Bak, iki
cihnn serveri Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) ne buyurdu: Allah teldan
hereyin hayrlsn dileyin. Her iinizi Ona brakn. Onun emri zere yryn.
Zr, Allah telnn yaptklarn anlamazsnz ve hereyin sonunu bilmezsiniz.
Ey bu fn mlkn rabetlisi olan insan! Kalbini durmadan, uzun uzun, bitmez
tkenmez emellerle dolduruyorsun. Akln varsa ihtiycndan fazlasna heveslenme. Bu
fn lemde kimse bk kalmaz. imdi elinde tuttuun iin, shibi olduunu sandn
eylerin hibirisi aslnda senin deildir. Birgn bu yerden elbette ayrlacaksn.
Topladklarnn hibiri bu dnydan seninle beraber gitmez. Mezara bir kefenle girersin. O
gznden bile kskandn malnn sefsn miraslarn srer. ou zaman seni rahmetle
anmak akllarna bile gelmez. Bu fn dnynn malna itibr etme. yi kimselerin yolunda
yr. Maln varsa bile sakn ona muhabbet eyleme. Sana emnet olan mallara benim
deme gafletini gsterme. Bilirsin ki bu fn lem bir misfirhnedir. Bir an nce yolculuk
hazrl yapmayan divnedir. Bu dnynn deimez deti udur: Gelen gider konan ise
ger. nk yaknda sen de bu dnydan gideceksin. Gnl vermen bouna, abuk
unutursun. Birisi ile ok dostluk edip ona iyice alrsan, ayrlmas da ok g olur. Kim,
bu yer benim dedi ise, sonunda o yer onu yedi.
Alak dny, malnn tellaldr. Sana seni hem aldrr, hem sattrr. Sonunda seni
mflis yaptktan sonra da, hesabn ver diyerek yerin altna hapseder.
Ey Ahmed! Sen, malm mlkm yok deme. Olmad diye gam ekme. Bu benim
mlkmdr diyene, birgn ecel gelir. Bu srette o maln shibi olduuna dir iddis da
yalan olur. Bu yalan dny, dima insanlara gaflet gmlei giydirir. Bu fn mlk
elimizden alr. Kendini ona sahip sanacak bir yalanc mteri bulur. O da lr, yerine
bakas kar. Dnynn deti byledir. Verir alr, alr verir.
Ana-baba hakk: Ey Ahmed! Ana-baba hakkn anlatp, onlarn sevgisini, evkini
kalblere sal. Vaktiyle onlarn bize gsterdikleri efkat nedir, onlar bir dn. Bizi
beslediler. Her ne syledilerse ancak bizim faydamz iin sylediler. Hibir ana-baba
evldnn ktln istemez. Kt birey de dnmez. Onlarn rzsn kazanan kimse,
Allah telnn rzsn kazanm olur.
Ms aleyhisselm birgn; Y Rabb! Cennette benim komum kim olacak? Bana
bildir de onu bulup greyim diye Allah telya mncaatta bulundu. Cevben emir
olundu ki: Falan beldeye var. Orada arnn banda bir kasap dkkan var. O dkkann
shibi olan kasab gr. O vel kulumdur. Yalnz bilesin ki, onun ok nemli bir ii vardr.
arrsan gelmez, ite senin Cennetteki komun o olacaktr. Ms aleyhisselm hemen
denilen yere gitti. Kasab buldu ve ona; Ben sana misfir geldim dedi. Kasap, gelen
ztn Hz. Ms olduunu bilmeden; Merhaba, ho geldin diyerek onu evine gtrd.
Ms aleyhisselm ba keye oturtup, ok ikrmda bulundu. Ms (aleyhisselm)
kasabn ocakta bir mlek iinde et piirdiini grd. Et piince mlekten bir parasn
kararak, ufak paralar hline getirdi. Bir anaa koyup hazrlad. Bir para daha karp
bir anakta misfirine ikrm etti. Misfirine kendisinin nemli bir ii olduunu, yemek
yemek iin kendisini beklememesini syledi. Sonra duvarda asl byk bir zenbili indirdi.
inde bulunan mecalsiz, yal kadna paralad kk paralar yedirdi. Kadnn kirlettii
bezleri temizledi. Yeni bezler koyduktan sonra yerine ast. Ellerini ykayp misfirinin
yanna geldi. Hz. Ms (aleyhisselm) bu durumu hayretle takib etti. Kasap sofraya gelip,
misfirinin yemee balamadn grnce, yine buyur etti. Ms aleyhisselm; Sen bana
bu zenbildeki srr sylemedike bir lokma bile yemem deyince. Kasap; Ey misfirim! Bu
zenbilin iinde bulunan yal kadn annemdir. ok yal olduu iin tkati kalmamtr.
Evde ona bakacak bir mahremim yok. Evleneceim hanm, annemi incitir diye
evlenmiyorum. Evde yalnz braktmda herhangi bir hayvann ona zarar vermesinden
korkuyorum. Gnde iki n yemek yediriyorum. Onun hizmetini grdkten sonra iime
gnl rahatl ile gidiyorum dedi. Bunun zerine Hz. Ms (aleyhisselm); Ancak
anlayamadm birey daha var. Sen anana su iirdikten sonra, dudaklar kprdayp
bireyler mrldand. Sen de mn dedin. O ne idi? diye sordu. Kasap; Anam her
defsnda; Allah seni Ms aleyhisselma Cennette komu eylesin diye dua eder. Ben
de olamayacan bildiim hlde bu gzel duaya mn derim. Bende nerede yle bir amel
ki, o byk peygambere komu olabileyim deyince, o zamana kadar kimliini saklayan
Hz. Ms (aleyhisselm); Y Vel! te ben Msym. Beni sana Allah tel gnderdi.
Anann rzsn kazandn iin Cennet-i aly ve orada bana komu olmay kazandn
dedi. Kasap hemen kalkarak Hz. Msnn (aleyhisselm) elini pt. Sevin iinde birlikte
yemek yediler.
te ana hakk gzeten byle olur. Ey Oul! Sen de annene sayg gster. Bu yolla
Cennet-i alya kavuursun. Ana-baban adlar ile armayasn. Yiyecek ve ieceklerini
ver. Senden bir ii yapman istedikleri vakit koarak yap. slm dnine uygun isteklerini
sakn geri evirme. Onlar kracak sz syleme. Ana-babaya el kaldrma. Anasna ve
babasna el kaldran yedi kere Kbeyi ykm olur. Bu fn dnyda ne yapsa ii ters
gider. Bandan yoksulluk ve bel eksik olmaz. Anan-baban kfir bile olsa onu kiliseden al
gel. Tkati yoksa srtnda ta. Gece-gndz onlara hizmet et. Asla onlar incitme. Sana
yaptklar byk hizmeti unutma. Senin yznden ekmi olduklar eziyeti hi hatrndan
karma. Anan seni tam sene kucakta besledi. Pisliini ve kirini temizledi. Gece tatl
uykular haram olmutu. Sen de imdi onlarn kymetini bil, incinmemeleri iin gayret et.
Cimrilik Bahsi: u nashati can kula ile Ahmedden dinle! Senden bir dilekte
bulunana cmert ol. Cimrilii brak. Cmertlik dalna yap. Dar zamnnda fakire yardm
eden kii, her iki cihnda, iyiliklerinin karln bulur. hls ile yaplan amel, Allah tel
indinde kabul olunur. Allah telnn rzs iin btn varn veren mmin, yarn Onun
ddrn grr.
Ey Kardeim! Bizim hlimiz nasl olur? Kt huy olan cimrilikle sonumuz nereye
varr? Cimrilik aac btn lemi sarm. Gariptir ki, cimrilii hep zenginler satn almtr.
Ellerindeki bunca mal ve mlk kullanmaya kymamlardr. Hat olan, gnl verilen bu
dnynn bak sanlmasdr. Cmertlik, hret meyvesi olup, onu ancak er kiiler alr. Ey
kardeim! Cimri olma. Cmert ol. Sakn hasislik etme.
Ey Ahmed! Sakn kapna gelen fakirleri bo evirme. Varsa bireyin, gizleyip yok
deme. Verdiin sadakay da nme vstas yapma. Sa elinin verdii sadakay sol elin
bilmesin. Cmertlik tacn giymek istiyorsan, Allah telnn a ve muhta kullarn
kollamalsn. ndi ilhde makbl olmak istersen, herkes iin hayr dile, insanlar efkatle
sev. Kimsenin iliyecei hayra man olma. Ne kadar iyilik etsen, yaptklarn sayma. En
kk hayr da, er de, amel defterine yazlr. tenlikle ve riydan uzak ilediin bir
amelin olsa, Allah tel onu amel defterine dalar kadar byk olarak geirtir. yilik
ettiin kimseye yaptn baa kakc olma. yilik ettiin kimseden sana mihnet
beslemesini istersen, yaptn iyiliin bir kymeti kalmaz. Bana iyi desinler diye yaplan
iyilikler riy eseridir.
Y Rabb! Bizi kt huylardan koru. Bize, ilerimizi ihls ve itenlikle yapmay nasb
eyle. Y Rabb! Bize ihls ile amel etmeyi nasb kl! mn.
Kssa: Bir zamanlar Basra ehrinde bir yahdi kar-koca yaard. Adam ok cimri ve
kt kalbli idi. Kadn ise kocasnn tam tersi iyi kalbli ve ok cmerd idi. Adam hanmna
kapsna gelen fakirlere hibir ey vermemesini devaml tenbh ederdi. Birgn kadn taze
ekmek piirmiti. O srada kapy bir fakir ald ve bir para ekmek istedi. Kadn
dayanamayarak fakire bir para ekmek verdi ve hemen gitmesini, yoksa kocas gelince
kendisine kzacan syledi. Tam bu srada adam geldi ve fakiri grd. Karsna, Ben
sana hibir fakire ekmek verme demedim mi, niin verdin? diyerek azarlad. Kadn; Beni
affet! ok yalvard. Yce Allahn ismini verdi. Yalvarmasna dayanamayarak verdim.
Bugn ben ekmek yemiyeyim dedi ise de, hiddetinden kadnn bir elini keserek sokaa
att. Varn-younu elinin iyi olmas iin bir doktora veren kadn, yokluktan dilenmee
balad. Birgn yine bir evin kapsn alarak; Allah rzs iin bir dilim ekmek diye
yalvard. Kapya kan kii; Y htun! Senin hlin pek dilenciye benzemiyor. Sende
grm, geirmi bir insann hli var. Sonra bu gzellikle dilenmek sana yakr m? dedi.
Kadn; Y Efendi! Bir elim kesik olduu iin, bir ide alamyorum. deyince, o kii;
Yoksa hrszlk yaptnda m elini kestiler? diye sordu. Kadncaz bandan geen
hdiseleri bir bir anlatt. Kapdaki kii; Y htun! Beni can evimden vurdun. Szn
dorudur. O gn ekmek verdiin fakir benim. Bunca sknty benim yzmden ektin. Gel
dnim olan hak dne gir mslman ol, seninle evleneyim dedi. Kadn slmiyeti kabul etti
ve o ztla evlendi. Zifaf gecesi, ettikleri duann bereketi ile kadn sabahleyin kalktnda,
Allah telnn izni ile elinin yerine gelmi olduunu grd. Aradan uzun bir mddet
geti. Kar-koca mutluluk iinde yayorlard. Birgn kap alnd. Kapda kr bir fakir
duruyordu. Kadn hemen bu fakiri tanyarak, eski kocas olduunu grd. Allah tel, o
cimri yahdinin gzlerini kr etmiti. Kocas hanmna; Eski kocana kendini tantma. Ben
ona; Mal ve mlk ne olmu ve gzleri neden kr olmu, soraym dedi. Dilenciye; Ben
seni tandm. Sen vaktiyle ok zengindin. O mal mlk ne oldu? diye sordu. Zavall
yahdi; Bama bir kaza geldi. Hkim bana ceza verdi. Cezadan kurtulabilmek iin
malmn yarsn verdim. Geri kalan yars da gemide giderken denize batt. Alaya alaya
gzlerim kr oldu. Btn bunlar aldm kt dualarn sonucudur. Vaktiyle benim ok iyi
kalbli cmerd bir hanmm vard. Ben ise fakir dman bir adamdm. Birgn hanmm bir
fakire ekmek verdi diye, elini keserek kap dar ettim. Vaktiyle ben fakirlerin elini
tutmazken imdi ben de fakir oldum. Bu bellar bama geldikten sonra, fakirlerin hlini
ve durumunu anladm, fakat i iten geti dedi. Yeni kocas kadna durumu anlatnca
kadn; Buna iyilik edelim, aybn yzne vurmayalm. Zten bizim ondan intikam
almamza lzum yok. Allah tel intikamn alm. Onu fakir klarak kapmza gnderdi.
imdi bize den, onun elinden tutmaktr dedi. Yeni kocas da, kadnn dedii gibi
yaparak biraz para ile bir elbiseyi sadaka olarak yahdi fakire verdi.
Y Rabb! Sen ayblarmz gizleyicisin. Kullarn gnahlarn balayacak da sensin.
eitli sular ile Ahmed kapna geldi. Btn sevb, senin vahdaniyetini bilmesinden
ibrettir. O senin sevgili Habbinin (sallallahu aleyhi ve sellem) mmetindendir. Btn
gece ve gndz istei, rahmetinle Cennetindir. Ettiim isynlara piman olarak sana
snp umut kapsna geldim. Ey yceler ycesi Rabbim! Sen bizi kapndan ayrma.
Kendini Beenmek ve Hased: Ey Ahmed! Gnah ve hatlarn oktur. Kendini
beenecek neyin var! Nefsin seni esir etti. Kalbini tl-i emel kaplad. Yarar amelin nerede?
Ucb (kendini beenmek); ibdet eden bir kulun Allah tel iin u kadar ibdet ettim
demesidir. Ey kardeim yaptn iyilii unut. syan ve gnahlarn ise sakn unutma.
Ey ibdet edip benim ibdetim vardr diye vnenler! bdetin okluuna, gnah ve
hatlarn azlna gvenme, yle ibdetler vardr ki, Allah telnn katnda kabule yakn
olamamtr. Amel defterine de gememitir. Riy ile yaptn ibdetlerin sevbn Allah
tel darmadan etmitir. Dnyda riy ile yaptn ibdetlerle; Amma dindar adam
dedirttin ama hretini kaybettin. O ibdet sayesinde dnyda hret shibi oldun,
bdetim var diye kendini beenmek, her trl ibdeti perdeler.
Y Rabb! Bize doru yolu gster. Sen kermsin. Kt hllerden bizi selm kl.
Nefsimize rhsat verme. Akl ile selmete erelim. Dima alak gnll olmamz nasb
eyle! mn.
Kul bu dnyda hangi ameli ilerse, yarn hret gnnde karsnda onu bulur.
Herkes ilhi adlete uygun ibdet gtrr. Bende sana lyk bir amel yok ki sana
kavuaym. Y Rabb! Nefsimin esiri olmuum. Dny ehli olmuum. Gaflet iinde
kalmm. Senden hidyet ermezse, hsran iinde kalacama yanarm. Y Rabb! Bize ve
btn din kardelerimize yardmc ol.
Nefsin dokuz mertebesi:
Ahmed kalbe devlar eyledin,
Kalbi onunla mzeyyen eyledin.
Her dev bahrna daldn misli ht,
Pendi senlarla verdin cana kt.
Syledin kalbin devlarn fash,
Eyledin std kl, halka nash.
Bilmez std kadrini ill fisn,
Ya ne bilsin nimeti akli cnn.
Ehli irfna hazne bu kitap,
Nef eder bundan cevhir ibusab.
Kalbe atn bu tabb dkknn,
Cemi kldn her devlar tnn.
Lk kalbe var dah ulu maraz,

Kalbe oldur eyleyen dim garaz.
Anlar bir bir bize yd eyle sen,
Bilmeyen mmine imdt eyle sen.
Kalb eer olmazsa Hakka mstakm,
Bin nashat eyle olmazsn fehim.
Kalbe niin kalb dedi kil dn,
Kalb demek yan nder yandan yn.
Akl ile nefs eylemitir kalbe yol,
Her biri der bana gelsin uysun ol.
Aklna uyarsa hayr hh olur,
Nefsine uyarsa teni gmrh olur.
Kalbi mmine girer nice ayar,
Bir mihenk kldm ona ho ydigar.
Ur ona kalbi gr ol ayrn,
Kalb midir, hlis midir gr hlini.
Bil ne olmu kalbine ondan adv,
Kl ilcn tabib dkkn bu.
Yetmiiki gy zerri kalbi bozar.
Dinle kldm onu sana ihtisar.
bu mmet rh- Hakka vardlar,
Sonra yetmiiki frka oldular.
Her biri bir rh kld ihtiyr,
Baz gizli, baz kld ikr.
Bilmek istersen bu fenni y rical,
Ver akid dersini stda l.
Yetmiiki frka hod meshrdrr,
Halk iinde dokuzu menrdrr.
Onlar bilmez mnsip mminn,
Olmaya ta itikd tedrign.
Onlar bil, ilmini etme amel,
Ermesin ki, itikdna halel.
Hak sana tevfk versin Ahmed,
Bildir onlar klalm uzlet.
Dokuz aksan oldu nefs-i nbekr,
Her biri, bir nefsi klm ihtiyar.
Haktan azb nefsi rha vardlar,
Ehl-i bidat oldu hizlan buldular.
Dinle ey canm ahi her d kulak,

Gel mmet bezmine olma rak.
Nice azd, rh- eriden azn,
Dinle bir bir onlar edem beyn.
Aklamas: Y Ahmed! Nashatlarnda kalblere dev sundun. Btn kalbleri onlarla
ssledin. Denizin en derin yerlerine dalglar gibi daldn. Nashatlarnla canlara can kattn.
Ak-seik olarak kalbin illarn syledin. stdn kadrini ve kymetini ancak erbb bilir.
Mecnn olanlar nimetin deerini ne bilir. rfn ehli iin bu kitap bir haznedir. Btn
insanlar bunda kymetine deer biilmeyecek hazneler bulur. Kalblere bu tabib dkkann
atn. Btn hastalklarn devasn orada topladn. Fakat vazfen burada bitmi deildir.
zellikle iin burada balyor. Kalbin byk bir hastal vardr ki, kalb o hastalktan
kurtulmadan, ona hibir nashat fayda vermez. te sen bunlar teker teker anlatarak
mminlerin yardmna koacaksn. Kalbe, kalb denilmesinin sebebini, limlerin onu byle
anlatmalarnn hikmetini izh et. Kalb, her tarafa dnme kabiliyeti olan mnev bir
cevherdir. rde-i cziyye ona zem olmutur. Ama nefs de bir taraftan onu kendine
evirmeye alr. Akla uyarsa doru yolu bulur. Nefse uyarsa yolunu arr. Mslmann
kalbi iin yle bir ayar, bir mihenk ta buldum ki, bu mihenk ta hi amaz. O ta
sayesinde bozuk olan ile hlis olan derhal ayrlr. Kalb denen altnn ayarn bozan yetmi
iki bozuk frkadr. Muhammed aleyhisselmn mmeti yetmiiki bozuk frkaya ayrlmtr.
Gizli veya ak halkn ou bunlardan birini tutmutur. Bu bozuk yetmiiki frkaya it
bilgilerin hemen hemen tamm, akid kitaplarnda yazldr. Ben halk arasnda ok yaygn
olan dokuzunu akladm. Mminler bunlar asl hviyetleriyle bilmediklerinden zaman
zaman itikdlarna sarsnt gelir. Onlar tan ki, onlarn sapk yolundan gitmiyesin.
Y Ahmed! Allah tel sana baar ihsn etsin de, bunlar tek tek anlatabilesin.
Nefs dokuz ksma ayrlmtr. Bunlara nefsin dokuz derecesi demek de mmkndr.
Halkmzdan herbiri, bunlardan birini tutmu gitmektedir. Cenb- Hakkn yolundan
ayrlanlar nefslerine uymulardr. Sonuta bidat ehli olanlar her iki dnyda rezl rsv
olmulardr.
Ey canm! Can kula ile beni dinle, Ehl-i snnet yolunu tut. slm dninden sapp
azanlarn nasl azdn anla. Bunlar sana birer birer anlatacam.
Nefs-i emmre:
Bir blk rh- Hdy attlar,
Nefs-i emmre yolunu tuttular.
Oldu mstanak bu dny malna,
hret hi gelmez onun ydna.
Halk olundu sanki dny iine,
Ssl dnyy yptr bana.
Ne ibdet var, ne hat ilm amel,
Balam hr yolu tl-i emel.
Emr-i Hakkn aksini onlar tutar,
Dilleri bu halka mminlik satar.
Halk iinde syleir mmin sz,
Gittii rh- mnfklar izi.
Glib oldu akl zre nefsleri,
Dima fska yeter hevesleri.
Akln ol nefsine klm niker,

Her fen ise an cebri yeder.
ehveti, hrs ile dolmu gzleri,
Kimseden asl utanmaz yzleri.
Fiili fitne, zrk bile ileri,
Hi lmden yokdrr tevileri.
Bu gruh oldu bu mmet yavuzu,
Addr mmin, mnfk kendz.
Aklamas: Bu nefs derecesinde olan insanlar, Allah telnn hak olan yolundan
sapp, nefs-i emmre yolunu tutmulardr. Bunlar hreti unutup, dny mal ve mlkne
dalmlardr. Sanki kendileri sdece bu dny iin yaratlm gibi tavr taknmlardr.
Bunlarn, ne ibdetleri, ne de Allah rzs iin yaptklar bir ileri vardr. Tl-i emel bunlarn
kalblerini kaplamtr. Zhiren bunlar mslman sanrsn. Fakat Allah telnn
emirlerinin tersini ilemeyi kendilerine iar edinmilerdir. simleri mslmandr, ancak
yollar mnfklk yoludur. Hevesleri devaml fsk ve fcrdur. Nefisleri akllarna galip
gelmitir. Nerede kt birey varsa, adet onu ilemee srklenirler. Gzlerini hrs
brm, kimseden utanmaz olmulardr. leri devaml fitne ve hledir. lecekleri
akllarna bile gelmez. Bu mmetin en azgnlar bunlardr. Bunlara mminlerin mnfklar
denilerek en gzel isim verilmitir.
Nefs-i levvme:
Bir blk nefs-i levvm ehlidir,
Bu Muhammed mmetinin cehlidir.
Tat edben eder rabet dne,
Fsk eder olur peiman iine.
Nefsine verir baz ite kendini,
Levm eder o ite yine kendini.
Fsk eder amm olur ona lehm,
Tvbe ider stne olmaz mukm.
Baz kerre de ider fsk inad,
Lk fskn kadri yannda kesad.
Tat erse eli tat eder,
Fska olsa frsat rabet eder.
Bu yolun bu mmetin arasatdr,
Mni olan ona seyyiatdr.
Ahmed bundan fergat eyle sen,
Her d lem ire rhat olasn.
Tvbe kl gir tvbenin pervzna,
Girmeden ol desti ecel bzna.
Aklamas: Bu tifeye girenler mmet-i Muhammed chilleridir. Bazan ibdet edip
dnin gereini yerine getirir, bazan da fitne ve fesada meyl ederlerse de hemen bu kt
iten piman olurlar. Zten nefs-i emmreden nefs-i levvmeyi ayran bu zelliktir. Nefs-i
emmredeki kii kendisini yle dnyya kaptrmtr ki, tvbe etmek, pimanlk duymak
aklna bile gelmez. Nefs-i levvmeye erince, bu nedamet hsl olur. Fakat bu mertebede
nefis kararszlk gsterir. nk bunlar tvbe de etseler tvbelerinde durmazlar. Bunlarn
terakkilerine, yaptklar kt iler engeldir. Ey Ahmed! Sen tvbelerini byle sk sk
bozanlardan da olma. Ancak bu takdirde iki lemde rahat edersin. Tvbe et, amma ecel
gelinceye kadar tvbende sabit kal.
2) Ahmediyye
AHMED NAHLV:
amda yetien evliydan. smi, Ahmed bin Murd bin Ahmed olup, nisbeti Nahlv
ve Dmekdir. 1081 (m. 1670) senesinde dodu. 1157 (m. 1744) senesi Cemzil-hr
aynn onyedinci gnnde vefat etti. amda Htuniyye Medresesinde medfndur.
Sevenleri tarafndan kabri ziyret edilmekte, bereketlerinden istifde olunmaktadr.
Kendisi kk yata iken babas vefat eden Nahlv, anneannesinin yannda yetiti.
Nahlv biraz byynce ilk olarak Kurn- kermi okumay rendi. Mektebe gidip
gelirken, edeb ve terbiyesinin gzellii ve derslerine ok gayretli almasyla dikkatleri
ekmeye balad. Emsl ve akranndan ileri geti. Daha kk yata, byklk, stnlk
hlleri kendisinde grlmeye balad. On yanda iken, dier ocuklar gibi koup
oynamaz, bir kenarda sessizce oturup, ban nne eerek tefekkr ederdi. Fkh ilmini
eyh Ahmed Dskden okudu. amda Nriyye ve Htuniyye medreselerine devam etti.
Bir mddet ev ileri ile megul oldu. Bu arada ibdetlere devam etmeyi ihml etmedi.
Birgn zeytin toplamak zere, merdivenle zeytin aacna kyordu. O srada
kendisini, evliynn, tasavvuf byklerinin sohbetlerinde bulunmaya tevik eden gizli
sesler duymaya balad. Bunun zerine tasavvuf yolunda bulunmak arzu ve istei
kendisini kaplad. Btn varl ile bu yola yneldi. Dnyalk ne mal varsa, hepsini Allah
telnn rzs iin ihtiy sahiplerine datt. Kendisi de, kalbini kaplayan cezbe
(kendinden geme) halleriyle sahralara dt. Zaman zaman Bb-s-sagr denilen yere
gider, orada ellerini aarak Allah telya dua ederdi.
Kardei eyh Muhammed anlatr: Bir def eve geldiimde, kardeim Ahmed evde
yoktu. Nerede olduunu sordum. Bir mddet nce ktn, Slihiyye mahallesine doru
gittiini sylediler. Hemen o tarafa gittim. ok aradm, izini bulamadm. Yedign sonra
bana bir kimse gelerek, kardeim Ahmedin Slihiyyede bir yerde olduunu syledi.
Sratle oraya gittim. Tarf edilen yerde, bir da eteinde durduunu grdm. A ve bitkin
bir hli vard. Ey Ahmed! Neredesin? dedim. yle, cevap verdi: Baz byk ztlar beni
alp Badata, Allah telnn ism-i erfinin zikredildii bir meclise gtrdler. Sonra beni
yalnz bir yere brakp; Burada zikirle megul ol dediler. Daha sonra da bir kimse erbet
getirerek, imemi syledi. tim. Sonra beni buraya (ama) getirdiler. Ondan bunlar
dinledikten sonra; Haydi kalk. Eve gidelim dedim. Gelmek istemedi ise de zorla kabul
ettirip bir hayvana bindirdim. Ben de bindim. Bb-s-sery denilen yere geldiimizde,
evliynn byklerinden eyh Hall ile karlatk. O byk zt grnce beni de, kardeimi
de bir cezbe hli kaplad ve ikimiz de hayvandan dtk. Kardeim Ahmed bundan sonra,
o ztn talebesi oldu.
Tasavvuf yolunda kendisini mnev olarak terbiye edip, bu yolda yetitirecek ve
kabiliyeti nisbetinde yksek makamlara kavumasna vesle olacak bir rehbere de
kavutuktan sonra, bu yolda ilerleyen Ahmed Nahlv, yksek dereceler shibi oldu.
stnl her tarafa yayld. Etrfta onun ykseklii konuulur oldu.
Evliydan eyh Esad el-Cbbv isminde bir zt vard. Birgn le vakti sohbet
esnasnda bu zt bir hl kaplad. Biraz sonra bu hl geince, olu Ahmed, bu hlin
sebebini sul etti. Buna cevap olarak buyurdu ki: Bugn, ehl-i btndan olan byk
ztlar toplanp bir araya geldiler ve eyh Ahmed Nahlvye tc giydirdiler. Allah tel
ihsn ederek, onlarn bu toplantlarn bana da gsterdi.
Rivyet edilir ki, Ahmed Nahlvnin Slihyye, Meydn ve Bb- Tm
mahallelerinden olan talebesi birgn bir araya gelmilerdi. Onlardan birisi, nee ve
srr ile ve dierlerine gzel bir haber vermek iin; Elhamdlillah dn akam hocamz
bize terf etti ve bizde kald dedi. Talebelerin ikincisi dedi ki: Hayr. Hocamz dn akam
benim yanmdayd. Bunlar hayretle dinleyen nc talebe; Sizin ikinizin syledii de

doru deil. nk dn akam hocamz benim yanmda idi dedi. Bundan sonra her
de yemn ederek kendi szlerinin doru olduunu iddia etti. Bunun zerine talebelerin
hepsi, bu hlin hocalarnn bir kermeti olduunu, evliynn, Allah telnn izni ile bir
anda eitli yerlerde grlebileceini, buna benzer menkbelerin baka byk ztlardan
da nakledildiini, hepsinin sylediklerinin doru olduunu anladlar.
Dmek vlisi ve ayn zamanda Hac emri olan Vezr Sleymn Paa, hid olduu
bir hli yle anlatr: Hac iin Mekke-i mkerremede bulunduum bir gece, Harem-i
erfe girdiimde, Ahmed Nahlv ve yannda bulunan bir grup cematin Allah tely
zikretmekle megul olduklarn grdm. Hlbuki o, normal olarak o sene hacca
gelmemiti. Bu hlin onun bir kermeti olduunu anladm.
Yine Cafer diye bilinen zt, hocasnn bir taa nazar etmesiyle, tan altn hline
dnmesi menkbesini yle anlatr: Hocamz Ahmed Nahlv ve arkadalarmzla
(talebeleriyle) birlikte Byezd-i Bistm hazretlerinin kabr-i erfini ziyrete gitmitik.
Ziyretten sonra hocamz kabrin yanna oturdu. Bu srada arkadalarmzdan birisi, elinde,
byke ve yuvarlak bir ta getirerek hocamzn nne koydu ve; Ey Efendim! u ta
altn olmu olsa, bizler onunla ihtiylarmz karlar, rahat ederdik dedi. Ahmed Nahlv
(rahmetullahi aleyhleyh) taa bakarak; Allah telnn yle kullar vardr ki, bir taa
nazar etseler, o ta altn olur buyurdu. O ta o anda Allah telnn izni ile altn oluverdi.
Sonra ta getiren talebeye; Onu al gtr buyurdu. Talebe almak istedi ise de yerinden
kmldatamad. Durumu Nahlvye arzedince tekrar nazar etti. Bu sefer de altn tekrar ta
oldu. Bundan sonra o talebe ta rahata alp gtrd. Biz bu hlden anladk ki; bykler
Allah telnn izni ile tan altn olmasna vesle olurlar. Bununla beraber byle eylere
kymet ve itibr etmezler. nsanlarn, byle hlleri ile deil, slmiyete tam uymalar ile
kymet kazanacaklarn bildirirler.
Yine Cafer (r. aleyh) yle anlatr: Bir defsnda arkadalarla birlikte oturuyorduk.
Orada yksek bir yerde bulunan bir ocuk birden bire bulunduu yerden aaya
dverdi. Durumu ar olan ocuun yaamasndan mit kesildi. Sanki son nefesini
veriyor gibiydi. Hemen ocuu alarak Ahmed Nahlvnin huzruna gtrdler. Nahlv
(rahmetullahi aleyhleyh) ocuu tutup sallad, baz hareketler yaptrd. Bir taraftan da
okuyup dua ediyordu. O anda ocukta yaama almetleri grlmeye balad. ocuk
iyileti. Bu hdiseye hid olanlar, Nahlv hazretlerinin bu apak kermetini grmekle,
ona olan muhabbetleri daha da artt.
Ahmed Nahlv (rahmetullahi aleyhleyh) Allah tely tanyan riflerin
mehrlarndan idi. Allah teldan ok korkard. Bu korku, Allah telya olan
muhabbetinin okluundan hsl olan bir korku idi. Allah telnn ak ile adet
kendinden gemi hlde bulunurdu. Kef, mhede, irfn ve hrikalar shibi, olgun ve
yksek bir vel idi. nsanlarn onun hakkndaki itikdlar ok kuvvetli olup, onun iin;
amn bereketi ismini kullanrlard. Bykln, stnln setreder, gizlerdi. Hlleri
ve tavrlar ok garb idi. Kendi hllerini yle rter, gizlerdi ki, onu tanmayan bir kimse ilk
grdnde, onun tasavvuf hllerinden habersiz, gaflet iinde bir kimse olduunu
zannederdi. Bununla beraber stnln anlayanlar pekok idi. nsanlardan pekok
kimse, yanna, sohbetine gelirler, onunla bereketlenmek, istifde etmek arzusuyla yanp
yaklrlard. Allah telnn kendilerine evliyln kemltn, yksekliini verdii bir
byk vel idi. Evliylk yolunda, aydnlatc, nurlu bir gne misli idi.
Talebelerinin nde gelenlerinden Muhammed Cafer (rahmetullahi aleyhleyh) bir
mukaddime, be fasl ve bir de hatime zerine tertb ettii ve; Tabb-ul-mdv bi
menkb-i-eyh Ahmed Nahlv ismini verdii bir kitapta, Ahmed Nahlvnin hllerini,
kermetlerini, uzun uzun anlatarak, okuyanlarn istifdesine sunmu idi. Mukaddime
ksmnda, Ahmed Nahlvnin doumunu, yetimesini, tasavvuf yoluna girip, bu yolda
ilerlemesini anlatr. Birinci faslda, dnyya meyletmekten kanmasn, dnyya dkn
olmamasn, sde giyinmesini, kendisine yetecek kadar az bir eye rz olup, kanat
etmesini anlatr. kinci faslda, yaayn, hl ve gidiatn, Allah telya ve Onun
dostlarna olan sevgi ve muhabbetini, insanlarn onun sohbetlerine komalarn ve onun
insanlara olan efkat ve merhametini anlatr. nc faslda, talebeleri yetitirmesini v.s.
anlatr. Drdnc faslda, eitli ziyretlerini ve baz kermetlerini anlatr. Beinci faslda,
Dmekn fazletlerini anlatr. Kitabn hatime ksmnda ise, tasavvuf yoluna girip, yetimi
ve yksek derecelere kavumu olanlar anlatr.
Rivyet edilir ki: Vezr Sleymn Paa, Nahlvnin bulunduu yere vazfeli olarak
gelmiti. Bunu haber alan Nahlv, talebeleri ile birlikte vezrin ziyretine gitti. Vezr,
onlarn kendisini ziyrete geldiklerini duyunca, ok memnun oldu ve onlar bizzat kendisi
karlad. ok ikrmlarda bulundu. Bir mddet oturup sohbet ettikten sonra vezr burada
iinin bittiini bildirerek ayrlmak iin Nahlvden izin istedi. O da, nereye gideceini
sordu. Vezr, sultnn fermn olduunu, emredilen yere gideceini ve orada baz ilerinin
bulunduunu syleyince, Nahlv (r. aleyh) vezre; ... Hi kimse yarn ne
kazanacan (bana ne geleceini) bilmez. Hi kimse hangi yerde leceini de
bilmez... (Lokman-34) melindeki yet-i kermeyi okudu. Nahlv ve talebeleri de
dergha dndkten onbe gn sonra vezrin vefat ettii ve amda Bb-s-sagr denilen
yerde defnedildii haberi geldi.
Slihlerden bir zt, Nahlv hazretlerinde grd bir kermeti yle anlatr: Birka
arkada ile birlikte eyh Hayt bin s Harrnnin ziyretine gitmitik. Nahlv de bizimle
beraber idi. aramba gn idi. O gece ve ertesi gn akam (Cuma gecesi) da orada
kaldk. Cuma gecesi ilerinden Abdurrahmn Gals isminde bir zt sabah namaznn vakti
girdi zannyla herkesi namaza kaldrd. Haydi kalkn. Fecir dodu dedi. Biz de kalkmaya
baladk. Bu srada Nahlv, ban kaldrp, daha fecrin girmediini, sabah namaznn
klnamayacan syledi. Buna ramen, onlar sabah namazn klp, yola ktlar. Fakat
yolda, fecrin ancak iki saat sonra doduuna ahit oldular. Bunun zerine bir nehrin
kenarnda konaklayp, sabah namazlarn kldlar.
AHMED SAD MURD:
Hanef mezhebi limlerinin byklerinden. smi, Ahmed Sad bin Ali bin Muhammed
bin Murd bin Ali bin Dvddur. Knyesi, Ebl-Mecd olup, lakab Redddndir. Seyyid
olup, soyu Hz. Hseyne dayanr. 1150 (m. 1737) senesinde Dmekda (amda) dodu.
1180 (m. 1766) senesi evval aynn drdnde aramba gn sabah Dmekda vefat
etti. Saruca mahallesinde Berniyye Medresesi bahesine defnedildi.
Ahmed Sad Murd, eyh Sleymn bin Muhammed Ebid-Dny ile ihbddn
Ahmed bin Abdllatf Tnusden Kurn- kermi rendi. lim kitaplarndan bir ksmn
ezberledi. Zamnn byk limlerinden; fkh, tefsr, nahiv, mantk okudu. Hocalarndan
bazlar unlardr: Alddn Ali bin Sdk bin Muhammed Dastn, eyh Ahmed Esrddn
bin Ubeydullah bin Abdullah Attr, Ebl-Fth Brhnddn brhim bin Abdullah Sveyd
Badad, ana tarafndan byk dedesi Ebn-Nech Ahmed bin Ali Mneyn Hanef, eyh
Muhammed bin Hseyn Hsr Hanef.
Ahmed Sad Murd ilimde stn bir dereceye ykseldi. Keskin bir zeks ve kuvvetli
bir hfzas vard. ok zek olup, okuduu veya dinlediini hemen ezberlerdi. Gzel ahlkl
olmann yannda, metnet shibi idi. Tabaten yumuak huylu olup, temiz giyimli, sohbeti
dinlenir bir zt idi. Sratli ve dzgn yaz yazard. drki tam ve gzel, tedbir shibi idi.
Silk-d-drer kitab mellifi Seyyid Muhammed Hall Murd der ki: Babam, Ahmed Sad
Murdyi ok severdi. Onu ver ve stn tutard. Maln onun iin sarfetti. lerinin
idresini ona verdi. O da babamn rzsna uygun i grd ve emrinden dar kmad.
Kendisine ne kadar g iler verdiyse gleryzle kabul edip yerine getirdi. Ders okutmak
ve dinlemekten hi geri kalmad. Babam Sleymniyede Hidyeyi okutur, dersleri ona
tekrar ettirirdi. Ahmed Sad, edebi ve fazletleriyle hret buldu. Allah tel insanlarn
kalbine onun sevgisini yerletirdi.
Ahmed Sad, stanbul, Kuds, Urfa ve baka yerlere gitti. iir ve nesir hlinde
yazlar vardr. Babam, 1180 (m. 1669) senesinde hac iin izin talebinde bulundu.
Kendisine izin verilip fetv meselelerini Ahmed Sadin yazmas bildirildi. Yol
hazrlklarnn yapld gnlerde Ahmed Sad iddetli bir hastala yakalanp sonra da
vefat etti. Dmekn limleri, devlet adamlar ve ileri gelenleri cenzesinde hazr
bulundular. Babam kendi elleriyle onu kabre koydu. Vefatna ok zld, fakat sabretti.
Yerine amcam Mevln Hseyn Murd bakt. Babamla birlikte haccettik. Ahmed Sad
asrnn mmtaz bir kiisi idi. Edibler, onun hakknda mersiyeler ve kasdeler sylediler.

AHMED KR EL-HAMEV:
Hanef mezhebi limlerinden ve tasavvuf byklerinden. smi, Ahmed bin mer bin
Osman el-Hamev olup, lakab Ebs-Safdr. Ahmed kir Hamev veya sdece kir
Hamev isimleriyle tannr. Aslen, Suriyede bulunan Hama ehrindendir. 1121 (m. 1709)
senesinde dodu. Irak, Hicaz, Msr, Fas ve baka yerlere uzun seyahatler yapt. Sonunda
Dmekda yerleti. 1193 (m. 1779) senesi Safer aynn birinde aramba gn orada
vefat etti. Selmiye Cmiinde cenze namaz klnp, Sifh- Kasyn kabristannda
defnedildi.
lim tahsline Kurn- kermi okumay renmekle balayan Ahmed kir el-Hamev,
bulunduu beldedeki limlerden, nakl, fenn ve edeb ilimleri okudu. lmini ilerletmek
maksadyla bulunduu yerden ayrlp eitli beldelere gitti. ok yer dolat. Haleb, Badat,
Musul, Trablus, Lazkiye, Kuds, Msr, Mekke, Medine, Hind, Acem ve Rum beldelerine
gitti. Halebe gittii zaman, orann ahlisinin ona ok alka gsterdii, aralarnda yaknlk
ve muhabbet hsl olduu, orada hrete kavutuu mehrdur. Msra gidince, orann
limlerini ve evliysn medhedici gzel iirler syleyip, onlarn da muhabbetini kazand
bilinmektedir. Uzun ve eitli seyahatler yaptktan sonra Dmeka yerleti. Evi,
Slihyyede, Selmiye Cmiinin yaknnda idi. Fazlet, edeb ve itibr bakmndan mehr
oldu. Sdece amda deil, gezip dolat birok beldede pekok lim ile grp,
sohbetlerinde bulunmu, onlarn nezdinden de kymet ve itibra sahip olmu idi. ok
iirleri ve bunlar toplad bir dvn vardr.
amdan ve baka yerlerden birok kimse yanna gelerek ondan ilim rendiler ve
tasavvuf yolunda kendisinden feyz aldlar. mrnn sonlarna doru kendi evinde ders
okuturdu. Dar ve kifyetsiz evlerinde, yksek ilimler, stn hakkatler anlatlrd.
Son zamanlarnda daha ziyde tasavvuf byklerinin kitaplarn okumakla megul
oldu. Abdlgan Nabls ve Muhyiddn-i Arab gibi ztlarn eserlerini okurdu. Uzleti, yan
yalnz bana kalp, srf ibdet ve tatle megul olmay tercih ederdi.
Silk-d-drer kitabnn shibi olan Seyyid Muhammed Hall Murd diyor ki:
Babamn sohbet meclislerinde ve babamn vefatndan sonra Ahmed kir el-Hamev ile
birok def beraber oldum. Slihiyyeden gelir, beni ziyret ederdi. Beni medheden kasde
ve beytler sylerdi. Bana eitli vaka ve menkbelerini anlatrd. Ben kendisini ok
severdim. O, tasavvufta, ceddim Muhammed Beheddn-i Buhrnin (k.s.) yoluna
mensb idi.
iir ve edebiyt sahasndaki ihtisas ve mahreti de pekok olan Ahmed kirin;
Hnet-l-uk ve reyhnet-l-evk isminde cildlik bir dvn vardr. Yedi bb olan
bu dvnn birinci bbnda iirin incelikleri anlatlr. kinci bb Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem) efendimizi medheden iirlere ittir. nc bb Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) efendimizin Ehl-i beyti ve Eshb ile byk vellerin medhi hakkndadr. Drdnc
bb, byklere olan yksek ak ve muhabbeti anlatan iirlere ittir. Beinci bb, ilim ve
fazlette nde gelen, ileride olanlara ittir. Altnc bb, muamm gibi anlalmayacak
szlere, yedinci bb, eitli iirlere ittir.
Ahmed kir el-Hamev, lim, fzl ve stn bir vel idi. Sevilen, beenilen, stn
vasflar kendinde toplamak hussunda emsl ve akrnndan ileri gemi idi. eref, n ve
hret shibi idi.
1)
2)
3)
4)
5)

Brockelmann; Gal-1, sh. 283
AHMED YEKDEST CRYN:

Evliynn byklerinden. smi, Ahmed Yekdest Cryndir. Doum trihi
bilinmemektedir. 1119 (m. 1707) senesinde Mekkede vefat etti.
Ahmed Yekdest Cryn, mm- Rabbn hazretlerinin olu olan Muhammed

Masm hazretlerinin talebelerindendir. Muhammed Masm hazretlerinin dokuzyzbin
talebesi iinden yetitirdii yedibin mrid-i kmilden biridir. 1069 (m. 1658) senesinde
ticret iin Cryandan Hindistana giderken, oluk-ocuunun tn hastalndan vefat
ettiklerini haber ald. Bu ac haberden sonra, yolda ekya kfileyi basp, yanndaki
mallarn aldlar ve sol elini bileinden kestiler. Kendisine, Yekdest (tek elli) denmesinin
sebebi de budur. ok zgn bir hlde Hindistann Serhend ehrine gitti. Orada
Muhammed Masm hazretlerini tanyp ona talebe oldu. Sohbetlerinde ve derslerinde
bulunup, tasavvufta yetiti. Onbir sene hocasnn kahvesini piirip ona hizmet etmekle
ereflendi. Bundan sonra hocas onu insanlar ird etmek (doru yolu gstermek) zere
Mekkeye gnderdi. Otuzdokuz sene bu vazfeyi yapp orada vefat etti.
Yetitirdii limlerin en mehrlar: Mehmed Emn Tokd, Tatar Ahmed Efendi, Hac
Muzaffer Efendi, eyhlislm Seyyid Mustafa Efendi, Drdnc Mehmed Hnn ba
uhadar Kahramanaa, Kd Ziyuddn Efendi, Rznmeciba Muhammed Kumul Bey,
Muhammed Semerkand ve Dr-s-sade aas Beir Aadr.
AKKERMN MEHMED EFEND:
Osmanl Devletinde yetien limlerden. Akl ve nakl ilimlerde lim, kad. smi,
Mehmed bin Mustafa bin Hamddir. Bugn Ruslarn igali altnda bulunan Krmn
Akkermn ehrinden olduu iin Akkermn nisbet edildi. Kefev de denildi. 1174 (m.
1760) senesinde Mekke-i mkerreme kads iken vefat etti.
Zamnnn limlerinden ilim tahsl edip iczet alan Akkermn, eitli yerlerde
mderrislik ve kadlklarda bulundu. Saray- hmyn hocas oldu. 1166 (m. 1752)
senesinde zmir kads, 1172 (m. 1758) senesinde Msr kads, 1173 (m. 1759) senesinde
de Mekke-i mkerreme kads oldu. Mala, mlke kymet vermeyen Akkermn Mehmed
Efendi, mr boyunca hep fakr-u zarret iinde yaad. Eline geeni fakirlere datr, bir
mslmann hcetinin (ihtiycnn) grlmesini ncelikle arzu eder, kendi ihtiylarna
ancak haytn devam ettirebilecek kadar harcama yapard. ok sevdii Mekke-i
mkerremede Hakkn rahmetine kavuan Akkermn, zhd ve takvs, ilim ve irfn,
eserlerinin okluu ile tannd. Yazm olduu kitaplarndan bazlar unlardr:
1- kll-t-tercim, 2- Abb-l-Kefev, 3- Tarft-l-fnn ve tercim-l-musannifn,
4- Hiye al Envr-it-tenzl lil-Beydv, 5- Hiye al Cmi-is-sahh lil-Buhr, 6- Hiye
al erh-il-Kazbd, 7- Hiye al Mr Ebil-Feth, 8- Risle fil-edyyet-il-mesre, 9erh-i mkn-il-m vel-hs, 10- erh-il-Besmele, 11- erh-il-Hamdele, 12- Ikd-l-li f
beyn ilmillhi tel bi-gayr-il-mnteh, 13- Ikd-l-kalid al erh-il-akid, 14- El-Frakd-dlle, 15- Fevid-s-sivk, 16- Kitb-t-tahre min-el-irb vel-lugat vel-man, 17Tercme-i zikr-i sbhnellahi ve bi-hamdih, 18- erh-i tahms-i Kasde-i Dimytiyye, 19rde-i cziyye rislesi, 20- erh hilyet-in-Neb (sallallahu aleyhi ve sellem)
1)
2)
3)
4)
5)
6)

zh-l-meknn; cild-1, sh. 354, cild-2, sh. 109, 110
AK-MAHMD-ZDE MEHMED ZEYN EFEND:

Osmanl limlerinden. Altmaltnc Osmanl eyhlislmdr. smi, Mehmed
Zeynelbidndir. Kadasker Manisal Ak-Mahmd Efendinin oludur. Peygamber
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) soyundandr. Ak-Mahmd-zde veya Mehmed
Zeyn Efendi diye bilinir. 1078 (m. 1667) senesinde stanbulda dodu. 1164 (m. 1751)
senesinde stanbulda vefat etti. Eyyb Sultan civarnda babasnn kabri yanna defnedildi.
Zamnnn limlerinden eitli ilimleri tahsl edip, yksek ilm dereceye ulatktan
sonra, mderrislik diplomasn ald. eyhlislm Ankarav Mehmed Efendinin zamnnda
hri rtbesine nail oldu. Kadlk mesleini tercih edip, Selanik ve Msr kadl
vazfelerinde bulundu. 1127 (m. 1715) senesinde stanbul kadlna nakledildi. 1130 (m.
1717)da Nakb-l-Erafla (Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem)
soyundan gelen seyyid ve erflerin ileriyle ilgilenen makam) getirildi. 1134 (m. 1721)
senesinde Anadolu, 1140 (m. 1727)de de Rumeli kadaskerliine ykseltildi. 1159 (m.
1746) senesinde, eyhlislm Hayt-zde Mehmed Emn Efendinin yerine eyhlislmlk
makmna tayin edildi. 1 yl 8 ay 26 gn bu vazfeyi yrttkten sonra, ihtiyrl
sebebiyle 1161 (m. 1748) senesinde bu vazfeden alnp emekli oldu. stanbul
Kanlcadaki evine ekilip istirahat ve Allah telya ibdet etmekle megul iken, 1164
(m. 1751) senesinde vefat etti.
Mehmed Zeyn Efendi, ilim, fazlet ve gzel ahlk shibi bir zt idi. Temiz itikdl,
dny ve dny zevklerinden uzak idi. Zaf ve kimsesizlere kar son derece merhametli
idi. Fakir-fukarya yardm etmeyi severdi. nsanlara kar gzel huylu, tatl dilli ve gler
yzl idi. Bu yzden herkes onu severdi. Her iinde Allah telnn rzsn gzetir, haram
ve phelilerden iddetle saknrd. Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgiye rastlanmamtr.
2) lmiye Slnmesi; sh. 522
LEMGR H (Muhammed Evrenkzb):
Hanef mezhebi fkh limi, yksek tasavvuf bilgileri mtehasss, Hindistandaki
Bbr (Grgniyye) Devletinin en byk hkmdr. 1028 (m. 1618) senesinde dodu.
Cihngir ahn torunu, Cihn hn oludur. Annesi, adna Ta Mahal gibi bir trbenin
in edildii, Mmtaz Mahal lakabyla tannan Ercmend Bn idi. Knyesi Eb Zafer,
lakab Muhyiddndir. ehzdeliinde Evrenkzb, hkmdrlnda Alemgr nmlaryla
anld. 1068 (m. 1657) senesinde hkmdr oldu. Elli sene hkmdrlktan sonra, 1118
(m. 1706) senesinde doksan yanda iken Dekkende Ahmedbd ehrinde vefat etti.
Evrenkbd yaknndaki Huldbd kasabasnda, eyh Zeynddn trbesi yaknlarnda
defnedildi.
ehzde Muhammed Evrenkzb, h Cihnn nc olu idi. Devletin banda
Cihngir h bulunmaktayd. Mceddid-i elf-i sn mm- Rabbn Ahmed Frk
Serhend hazretlerinin olu ve halefi Muhammed Masm-u Frk hazretleri, bu kk
ehzdenin terbiyesini zerine ald. ehzde Muhammed Evrenkzbin saltanatta hibir
iddias yoktu. Daha srada; babas, amcas ve aabeyleri vard. Saltanatn onlardan veya
onlara uramadan kendisine gelmesi ok zordu. Muhammed Masm hazretleri gibi
zamnn en byk lim ve evliysnn terbiyesinde ilim rendi. Kurn- kerm okudu.
Fkh bilgilerine vukfiyeti artt. Akl ve nakl ilimlerde ilerledi. Ata binmek, ok atmak,
tfek kullanmak gibi mevzlarda eitildi.
Cihngirin vefat zerine Evrenkzbin babas h Cihn tahta geince, Dekken
vliliine tayin edildi. Askerlik ve komutanlk kabiliyetlerini gelitirdi. Halk iinde, Hak ile
beraber oldu. dre ettii insanlara Allah telnn rzs iin gzel mumelede bulundu.
Onun gzel idresi sayesinde, pekok gayr-i mslim mslman olmakla ereflendi.
Alemgr hdan nce, Bbr Devletinin bana geen babasnn dedesi Ekber h,
memlekette dinsizlik tohumlarn ekmiti. Kendi uydurduu sapklklar, din diye insanlara
kabul ettirmeye kalkmt. Saltanat boyunca mslmanlar skntya sokmu, evresini
gayr-i mslim ve ahsiyetsiz kimselerle doldurmutu. Mslmanlara yaknl ile bilinen
olu Selm Cihngiri yerine geirmemek iin elinden geleni yapt. Hatt adamlar
vastasyla, Cihngirin 18 yandaki olu Hsrevi yerine geirmek istedi. Ama mm-
Rabbn hazretlerinin talebelerinin byklerinden olan eyh Ferd (rahmetullahi
aleyhleyh), Cihngirden slmiyete hizmet edeceine dir sz alp onu destekledi.
Cihngir, babas Ekber hn yerine hkmdr oldu. Bir mddet vadinde duran Cihngir
h, saray ve evresinin debdebe ve entrikalar iinde benliini kaybedip, vadini unuttu.
Babas gibi onun zamnnda da mslmanlara eziyet edildi. Hatt o kadar ileri gitti ki,
Mceddid-i elf-i sn mm- Rabbn hazretlerini bile iki sene hapsettirdi. Daha sonra
doru yola meyletti. Bilhare tekrar eski hline dnd. ki lemleriyle megul olup,
milletini unuttu. Olu h Cihn (Hrrem), babasnn lm ile hkmdr oldu.
Balangta mslmanlarla ibirlii yapt. Hatt hind mabetlerini ykt. Ekber h
zamnnda balatlan mslman ocuklarn dinsiz yetitirme gayretlerine son verip,
mslmanlarn dier dinlere geebileceklerine dir knunu iptal etti. Mrtedlerin
cezlandrlmasn emretti. slmiyet lehindeki bu kadar faliyetlerine ramen,
saltanatnn sonuna doru, byk dedesi Ekber hn sapk fikirlerinin tesrlerinde kalm
olan olu Dara ikhun kontrolne girdi. slmiyetin lehine olan politikasn deitirip,
mslmanlara dman bir politika takibine balad.
h Cihnn iktidarnn son zamanlarna doru, sapk kimseler faaliyetlerini
arttrdlar. Hindular glenmeye, devlet idresinde sz shibi olmaya, mslmanlara
zulmetmeye, insanlara eziyet etmeye baladlar. Hindular ii o kadar ileri gtrdler ki,
Rn ismindeki bir hind kumandan, bir mslmann evini basp, hanmn zorla elinden
ald. Rn, ileri gelen kumandanlardan olduu iin, o garb mslman kimseye derdini
anlatamad. Hemen, yakn zamanda Delhiye gelmi olan Muhammed Masm hazretleri
ile aabeyi Muhammed Sad hazretlerine kotu. Hlini arzetti. Allah telnn o mbrek
evliylar, mm- Rabbn hazretlerinin kerm evldlar, bu alaka ii iitince birden
deitiler, celllendiler; Sultnn yanna gidip, senin hlini anlatacaz. Senin lehine
dnr, hanmn ide eder ve adama gerekli cezay verirse ne l. Yoksa onun
saltanatn Allah telnn izniyle deitireceiz. Byle eylere gz yummak saltanata
yakmaz! buyurdular. Hemen kalkp Sultnn yanna gittiler. O sralarda, h Cihnn
byk olu Dara ikh, babasnn hastalndan istifdeyle idreyi ele alm ve
veliahtln da ln ettirmiti. Dara ikh, o mbrek insanlarn ikyetlerini dikkatle
dinledi. Ama, saltanat atmalarnn yaklat bir zamanda, Rn gibi gl bir
kumandanyla aray amak istemedi. O adama istediiniz kadar altn vereyim, istedii bir
kadnla yeniden evlensin. Ama bir kadn iin byle bir kumandanla aram aamam
eklinde acayip bir cevap verdi. O mbrek kimseler, bu duruma ok zldler. Eer bu
mslmann ii ile ilgilenmez ve o kfire gereken cezay vermezsen, ktmz bu hac
yolculuundan, sen burada hkmdr olduun mddete geri dnmeyeceiz dediler.
Dara ikh; stediiniz yere gidin, serbestsiniz. Kardeim Muhammed Evrenkzb,
hazrlad askeriyle zerime gelirken, Rny incitemem dedi. Muhammed Masm
hazretleri de; Rn ve ona yardm edenler, lyk olduklar cezalar bulmadan, inallah
biz Hindistana gelmeyeceiz buyurup, Dara ikhun yanndan ayrldlar. mm-
Rabbn hazretlerinin iki mbrek oullar, bu hle ok zlp, hac yolculuklarna devam
ettiler. Dekkene vardklarnda, ehzde Evrenkzb tarafndan hrmetle karlandlar.
ehzde, aabeyi Dara ikhun Muhammed Masm hazretlerinin emrine itat
etmemekle tc ve tahtn kaybettiini anlamt. O mbrek ztn dua ve tevecchne
kavuarak, dounun en byk slm devletinin sultanlna lyk oldu. Hazrlam olduu
ordunun bana geti. Saltanat iddiasyla ortaya kp, Alemgr h nmyla sultanln
iln etti. Muhammed Masm hazretlerine; Kuvvetim azdr. Aabeyim Dara ikha kar
koyabilecek orduya ship deilim. Ancak, ztnzn dua ve himmetleriyle bu iin
stesinden gelebilirim dedi. Muhammed Masm (rahmetullahi aleyhleyh) de; Hi
korkma! yet-i kermede melen; Allah telnn izniyle, nice az bir topluluk,
daha ok bir toplulua stn gelmitir (Bekra-249) buyuruldu. Allah telnn
yardm ile sen glip gelip, saltanat elde edinceye kadar, ben Hindistana dnmeyeceim.
Biz hac farzasn eda edip, mbrek yerleri de ziyretten sonra Hindistana dnnceye
kadar herey bitecek ve saltanata geeceksin buyurdu. Bu mjdeyi alan Alemgr h,
askerini toplad, onlar tefti edip, konumalar ile cesretlendirdi. ktidr ele geirip
Allah telnn dinine hizmet, mslmanlara efkat ve merhamet etmek iin, daha ok
alt.
Muhammed Masm hazretleri haccn ed ettikten sonra Medine-i mnevvereye
gitti. Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) huzr-u sadetlerine vard.
Murkabe esnasnda, Reslullah efendimize Alemgr ha Hindistanda verdii sz
arzetti. Reslullah efendimiz; Saltanat Evrenkzbe ihsn eyledik buyurdu.
Muhammed Masmun (rahmetullahi aleyhleyh) ayrlmasndan sonra, Hindistanda
byk hdiseler oldu. Bir taraftan ktlk, bir taraftan veb, bir taraftan saltanat savalar
halk g durumda brakt. Alemgr h, ilk nce babasnn bulunduu Agra ehrini ele
geirdi. Daha sonra Dara ikhun elindeki Delhi ehrini ald. Aabeyi ve kardeleriyle
birok savalar yapt. Devlete tamamen hkim oldu. Bu srada krk yanda idi. Dnynn
incisi, Allah dostlarnn sevgilisi Urvet-l-vsk Muhammed Masm hazretleri de hac
farizasn yerine getirmi, yksek derecelere kavumu, dn iin hazrlk yapyordu.
Alemgr hn zafer haberini ald. Hindistana geri dnd. Alemgr h, o mbrek zt
karlamak iin yollara dt. ok hrmet ve tazimde bulundu. Baehri Frzbdda
(Delhi) kalmasn istirhm etti. Muhammed Masm hazretlerinin gelmesiyle, Hindistana
rahmet ve bereket yamaa balad. nsanlar, marz kaldklar beldan, o mbrek ztn
yz suyu hrmetine kurtuldular.
Muhammed Masm (rahmetullahi aleyhleyh) yksek oullar Muhyissnne
Muhammed Seyfeddni (rahmetullahi aleyhleyh) Alemgr ha ilim retip, emr-i marf
yapmakla vazfelendirdi. Seyfeddn (rahmetullahi aleyhleyh) Delhiye gelirken, ehrin
giriinde fil ve arslan resimlerini grd. Hemen Alemgr ha haber gnderdi. Bunlar
ortadan kaldrlmadan ehre girmem dedi. Hemen emri yerine getirildi. Sultan Alemgr
h, Muhammed Seyfeddni sarayna alp, talebesi olmakla ereflendi. Ya ilerlemi
olmasna ramen, Kurn- kermi batan sona ezberledi. Arabca, Farsa, Urduca ve
Trke dillerini ok iyi konuur ve yazar hle geldi. O mbrek ztn sohbetleri
bereketiyle olgunlat. Fkh ve dier din bilgilerinde mtehasss oldu. Ahlkn Resl-i
ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) gzel ahlkna benzetmeye, hareketlerini Allah
telnn emir ve yasaklarna uydurmaya alt. Kalbini tasfiye ve nefsini tezkiye edip,
Muhammed Masm-i Frk hazretlerinin halfesi olmakla ereflendi. Hocas ve mridinin
tavsiyeleriyle, Hindistanda yaylm olan birok ktlkleri, bidat ve sapklklar devlet
eliyle ortadan kaldrd. Peygamber efendimizin unutulmu snnetlerinin yaygn ekilde
ortaya kmasna vesle oldu. evresindeki devlet adamlar, vli ve kumandanlar,
slmiyetin emir ve yasaklarn renip yerine getirmekle ereflendiler. Hindistann her
tarafnda slmiyet yaylp, mslmanlar kuvvetlendi. Azgn kfirler hor ve hakr oldular.
Muhyissnne Muhammed Seyfeddn hazretleri, taht merkezi Firzbdda (Delhi),
insanlara vaz ediyor, kalabalk topluluklar halindeki cematine itirk eden fsklar tvbe
ediyor, kfirler mnla erefleniyorlard. Yanl grd bireyi ekinmeden aka syler,
hemen Allah telnn emrini bildirirdi. Yine birgn saray bahesinde grd uygunsuz
bir duruma hemen mdhale edip ortadan kaldrtt. Bunu haber alan Sultan Alemgr h,
Allah telya hamd edip; Benim saltanatm zamnnda byle kymetli kullarn
gnderdiin iin, sana krler olsun, y Rabb diyerek kr secdesi yapt. Bir defsnda
da olu Muhammed Azam h, Seyfeddn hazretlerinin derghna ziyrete gitmiti.
nsanlar, Seyfeddnin (rahmetullahi aleyhleyh) ilim ve feyzinden istifde iin
toplanmlard. Derghn iinden t darlara tayorlar, adet st ste oturup, evkle o
mbrek ztn sohbetini dinliyorlard. ehzde Muhammed Azam h, insanlarn
arasndan glkle geti. Bandan sar dt. Seyfeddnin (rahmetullahi aleyhleyh)
duasn aldktan sonra, babas lemgir Shn huzruna kp hli arzetti. lemgr h
kendi zamnnda byle kymetli bir evliynn bulunmasna ve halknn ona bu kadar itibr
etmesine ok sevinip Hak telya krler etti.
lemgr h, tahta getikten ksa bir mddet sonra memlekette sulh ve sknu
salad. Mslim ve gayr-i mslim herkesin, huzr iinde yaamasn temin etti. Zulm ve
ktlkleri bidat ve sapklklar ortadan kaldrd. Doru yolda bulunan, doruyu gren ve
doru yolu gsteren limlere byk itibr gsterdi. Deiik kitaplarda bulunan Hanef
mezhebi fkh hkmlerini toplattrp, gnlk hayatta rahata kullanlabilecek ekilde
yazdrd. Bir nevi yazl anayasa hazrlatt. Daha sonra ayn ey, Mecelle ile Osmanl
Devletinde yapld.
lemgr h, ayak altna dme ihtimline binen, paralara Kelime-i ehdetin
yazlmasn kaldrd. Atee tapan mecslerin dn bayram olan Nevruz (21 Mart) ve
Mihrican gnlerinin, mslmanlar tarafndan resm bayram olarak kutlanmasn yasaklad.
Allah telnn emir ve yasaklarnn, memleketin her tarafnda tatbik edilmesini emretti.
Tatbikin kontrol iin, Molla vaz Vecih isimli limi vazfelendirip, emrine mffettiler
verdi. Molla vazn emirlerine aynen kendi emirleri gibi itat edilmesini, memleketin her
kesindeki idr mirlere fermnlarla bildirdi.
Memleketteki btn cmi ve derghlar, eski ve yeni, cematli ve cematsiz fark
gzetmeden tamir ettirip; imm, mezzin ve hatip tayin etti. slmiyetin msadesi
dnda alnan seksen eit vergiyi kaldrd. Mslman ve kfir herkesin gnln ald.
Haznenin zayflamas beklenirken, aksine daha ok para birikti.
Mekke ve Medinedeki Beytullahn ve Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem)
komular olan mslmanlara datlmak zere, herbiri onbir gram gmten yaplan
660.000 rupi gnderdi. Memleketindeki fakirlerin de sknt ekmesine meydan vermemek
iin eitli veslelerle hayratta bulundu, sadaka datt. Bilhassa Ramazan aynda, 90.000
rupi datrd. Bata Agra olmak zere Osmanllardaki imretin vazfesini gren
Bulgurhneler atrd. Yolcu ve misfirler iin han ve kervansaraylar yaptrd.
lim ve ilim ehline ok kymet verip, talebelerin ve mderrislerin, vazfelerini rahat
yapmalar iin maa verdi. Kitap yazp eser takdim eden limleri mkfatlandrd. Din ve
fen ilimlerinin herkes tarafndan renilmesine byk gayret sarfetti.
Gvendii adamlarn memleketin her tarafna Vekl-i Pdih nvanyla gnderip,
ikyetilerin ikyetlerinden haberdr oldu. Halknn huzr ve sadet iinde yaamasnn
temini iin elinden geleni yapt.
Memleketin en ileri gelen ulemsndan meydana getirdii kalabalk bir heyete her
trl imknlar verip, byk bir ktphne kurarak Fetv-y lemgriyye ve Fetv-y
Hindiyye adlar verilen knun kitabn ve devletinin anayasasn, Hanef mezhebi
hkmlerine gre hazrlatt. Bu hkmler, yetitirilmi olan dil kadlar tarafndan
memleketin her tarafnda tatbik edildi.
nsanlarn huzru iin elinden gelen hibireyi esrgemeyen lemgr h, halk
tarafndan ok sevildi. Ona birok kermetler atfedilip, lemgr Zinde Pr nmyla anld.
Hindular, byle bir sultnn dnine girmek iin adet yaryorlard. Bunu vesle bilen
lemgr h, mslman olanlar mkfatlandrd. Onlara zulmedenleri cezalandrd.
Hindlarn, len kocalar ile birlikte kadnlar diri diri yakmalar gibi iren detlerini
yasaklatt. Kendi btl dinlerini brakp hak din slmiyeti semelerini tevik iin, baz
imtiyazlar verdi. lerinden atlan gayr-i mslim devlet memrlar, mslman olmalar
artyla eski vazfelerine dnebileceklerdi. Mslman olmayan mahkmlar, mslman
olduklar takdrde serbest braklacaklard. Baz makamlar, yeni mslman olanlara
hasredildi.
erde huzr ve sknu temin eden lemgr h, Allah telnn dnini yaymak,
duymayan insanlara Hakkn dnini tebli etmek iin, uzunluu alt aylk, genilii iki aylk
yol olan Tibet zerine sefer at. Tibet kralna eli gnderip; Ya mslmanl kabul edip
kardeimiz ol, ya cizye (hara) verip vatandamz ol, ya da savaa hazr ol! dedi. Kral,
bu gl hkmdr karsnda cizye vererek lemgr hn vatanda oldu. Tibette cmi
yaplp, lemgr h adna hutbe okundu, para basld. Tibet seferi ile Gzlik nvann
alan lemgr h, daha ok, kendi devletine zayf bir ekilde bal olan blgelerde Eshb-
Kirm dman sapk kimseler ve hindlar zerinde devletin nfuzunu arttrmak ve Allah
telnn dnini yaymak iin urat.
Asker kayna olan Orta Asya mslmanlarna byk itibr gsterdi. nk insanlar
Hindistana gelince, hava artlar sebebiyle bir nesil sonra, cevvlliklerini kaybediyorlard.
Ordunun gl kalabilmesi iin, Orta Asya Trkleri arasndan gelecek elik yrekli ve elik
bilekli kimselere ihtiy vard. Memleketin asl unsuru olan mslmanlarn glenmesi iin
de elinden geleni yapan lemgr h, baz sihirbaz ve hokkabazlarn, mslmanlar
kandrmak iin kendilerini kermet shibi evliy gibi gstermelerine kar tedbirler ald.
Kkrtmalar neticesinde zaman zaman ayaklanan hind ve sihler, devletin bana bir hayli
gaileler ayorlard. 1086 (m. 1675) yllarnda sihlerin lideri olan Guru Teg Bahdr,
kendisine tbi olan baz sihlerin mslman olmasn hazmedemeyip, isyna kalkt.
Kendisinin ermi bir kii olduunu, kermetler gsterdiini iddia etti. Chil kimseleri
kandrd gibi, mslmanlar da inandracan zannetti. Yakalanp Delhide lemgr
hn huzruna getirildi. Ya mslman olmas veyhut da, sih inancnn doruluunu
isbat edecek bir dell getirmesi istendi. Kabul edip, kt kalem istedi. Bireyler yazp; Bu
kd boynuma asacam ve boynumu kl kesmeyecek dedi. Syledii gibi kd
boynuna ast. Zlimlerin boynunu vurmakta usta bir cellat getirildi. Cellat, Teg Bahdrn
arzu ettii gibi boynuna kl ald. Adamn kellesi bir tarafa, boynuna ast kt bir
tarafa utu. Kd ap baktlar ktta; Ser verir, sr vermem yazlyd. Teg Bahdr,
sapkl ile birlikte Cehenneme yuvarlanmt. Halbuki lemgr h, mmkn olduu
kadar adam ldrmee yanamaz, ii sulhla halletmeye alrd. Ama Teg Bahdr, klcn
boynuna alnmasn kendisi istemiti. Artk i onun kellesini vurmaktan ok sapkln

isbat ekline dnmt.
Ekber h zamnndan beri yaklak yz senedir kaldrlm olan kfirlerden alnan
cizye ve harac tekrar koyan lemgr h, Hindistan yava yava smrmeye balam
olan ngilizlerden de hara alnmasn istedi. Birok gayr-i Mslim, cizyeden kurtulabilmek
iin mslman olmakla ereflendi. Ksa zamanda gerekleri renerek, eski dinlerinin
sapkln ve kendilerinin nasl kandrldn anladlar. slmiyete daha sk sarldlar.
Mslmanlarn oalmasn ve kendi oturduklar yerlerde cmi ve mescid yapmalarn
hazmedemeyen hind ve sihler, cmileri ykp, mslmanlara zulmetmeye kalktlar.
lemgr h, onlara ok gzel cevap verip hadlerini bildirdi. Onlar kkrtp, devleti
kartrmak, mslman-hind atmas kartmak isteyen ngilizlere kar tedbirler ald.
Elli senelik iktidr doksan senelik mr boyunca, Allah telnn dnine hizmet,
Onun kullarna ihsn ve merhametle vakitlerini deerlendiren lemgr h, dnynn her
yanndaki mslmanlara para yardmlarnda bulundu. Osmanl Devletinden eliler geldi.
ranla zaman zaman arpmalar oldu. Ancak memleket ii meseleler kendisini fazlaca
megul ettii iin, dar ile alkadar olamad. Hep Hindistan iinde, ulalamayan yerlere
ulamaya gayret etti. nsanlarn zlimlerin elinden kurtarlmasna alp, ktlerin basks
altnda, slmiyetten habersiz yaamalarna mni oldu.
Devlet haznelerini altnlarla dolduran lemgr h, kendi nafakasn, yazd
kitaplar satarak temin ederdi. Zten senenin birok gnn orula geirirdi. Arpa ekmei
yer, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) snnet-i erfine harfiyen uymaa alrd.
Namazlarn devaml cematle klar, hibir zaman abdestsiz olmazd. Gecelerini ibdetle
kymetlendirir, ilimle megul olurdu.
Tasavvufta Muhammed Masm-u Frk (rahmetullahi aleyhleyh) gibi bir zta
talebe ve halfe olmakla ereflenen bu byk hkmdr, limlere hazrlatt Fetv-y
lemgriyye ile fkha byk hizmet etmi, hads ilminde pek kymetli bir eser kaleme
alm, ayn eseri erhettikten sonra yine kendisi Farsaya evirmiti. Ayrca belgat yn
ok stn olan, hatt Belgat aheserleri denilebilecek olan pek kymetli risleler de
kaleme almt. Bylesine stn vasflara sahip olan lemgr h hakknda, Mntehab-llbb adl eserin shibi Hf Hn yle demektedir: Tmroullar arasnda, belki de
Delhinin gelmi gemi pdihlar arasnda lemgr h gibi, ibdet, riyzet ve adlet
bakmndan mmtaz bir pdih yoktur. Hindistanda skender Lodden sonra byle
pdihlar pek az gelmilerdir. Bu pdihlar, ecatta, skntlara tahamml ve
sabretmekte, grnde isbet etmekte esiz idiler. Allah telnn emir ve yasaklar
hricine kmazlar, siyset cb kan dkmekten holanmazlard.
Dmanlarn bile hrmet ve takdrini kazanan lemgr h, dnynn en byk
hkmdrlar arasnda belki de banda saylmaya lyk olan bir ahsiyettir.
Devlet idresine ilk girdii gnde, Allah telnn rzs iin cihadla megul olan
lemgr h, vefat ettii zaman da, saraydaki rahat yatanda deildi. Marata ad verilen
isynkr hindlarla savayordu. 1118 (m. 1706) senesinde Bombayn kuzey dousuna
den Evrenkbd yaknlarnda, Ahmednagarda vefat etti. Elli sene hkmdrlktan
sonra; Er kii niyetine! sesleri arasnda klnan cenze namazn mtekib, Huldbd
(Ravza) denilen yerde defnedildi.
Her mslman gibi, vefatndan nce bir vasiyyetnme hazrlayan lemgr h,
cenzesinin nasl defnedileceini vasiyyet etti. Cenzesinin, Reslullah efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) snnet-i erfine uygun olarak kaldrlmasn, cenzesinde,
tegann ile mersiye syleyenlerin bilhassa bulunmamasn vasiyyet etti.
lemgr hn vefatndan sonra, taht kavgalar balad. On senede on ehzde
baa geti. Devlet zayflad. Baz devletikler ortaya kt. ranl Ndir h, Hindistan
yamalad. Avrupann a gzl smrgecileri, mnbit Hindistan topraklarna tler.
Bilhassa zalimlikleri lsnde gaddar ve sinsi olan ngilizler, ticret bahnesi ile girdikleri
Hindistanda, olmadk zulmler ettiler. Yamyamlar imrendirecek katliamlar yaptlar.
Mslman-Hindu atmalarn kkrtp, insanlarn birbirini katletmelerini zevkle
seyrettiler. Bu vahetlerini, dnyya medeniyetin bir nmnesi olarak ln ettiler.
Zamnn en byk lim ve evliys olan Muhammed Masm-u Frk hazretleri,
zaman zaman devrinin en byk hkmdr olan Muhammed lemgr ha pek kymetli
mektuplar yazd. Bu mektuplarndan bazlar yledir:
Rahmn ve Rahim olan Allah telnn mbrek ismi ile bu mektbu yazmaa
balyorum. Allah telya hamd olsun. Setii, sevdii kullarna selmlar, iyilikler olsun...
Bu fakr, huzrunuza arzederim ki, hliniz ho, vakitleriniz gzel olsun. Bu byk i ve bu
ehemmiyetli kr, gzel huzrunuzda, gayret ile yaplmaktadr. Hakkatte hayr ve bereket
olan, senelerce sren bu iyi niyetli skntl sefer, derecenizin ykselmesine sebep
olmutur.
Peygamber efendimiz, (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Cennette yz
derece vardr. Allah tel onlar Allah yolunda cihd edenler iin hazrlamtr.
ki derece arasnda gkle yer aras kadar mesafe vardr. Bu hads-i erf Buhrde
vardr. Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) buyurdu ki: Allah yolunda (dman karsnda) bir mddet durmak, Kadir
gecesini, Mekke-i mkerremedeki Kbedeki Hacer-i Esvedin yannda sabaha
kadar ibdetle geirmekten hayrldr. Bu hads-i erfi Beyhek rivyet ediyor. bn-i
Hibbn Sahhinde diyor ki: limler: Bir mddet ksa bir zaman, Allah yolunda bulunmak
(dmann karsnda durmak) ierisinde byle bir zaman bulunmayan milyonlarca ay
ihy ile geirmekten hayrldr buyuruyor.
Enes (rahmetullahi aleyh), Peygamber efendimizden (sallallahu aleyhi ve sellem)
rivyet etti: Allah iin bir kimse, bir gece slm snrlarn bekler, mslmanlar
muhafaza ederse, onlarn oru ve namaz sevbna kavuur. Bu hads-i erfi
Tabern salam dell ile bildiriyor. limlerimiz buyuruyor ki: Bu hads-i erf, kendi
vilyetlerinde korkudan emn olarak yaayan insanlarn amellerinin sevbn, Allah tel
onlar himye eden vlilerin, mirlerin de defterine yazar. Bundan daha byk fazlet olur
mu?
Ne yazk ki, bu maksattan uzak, byle lezzetli nimetlerden zhiren mahrmum.
Baz mni ve engeller sebebiyle, Allah yolunda arpmaktan uzak kalmaktaym. Keki,
onlarla Allah yolunda cihd edenlerle bulunsaydm. Bu, byk bir kurtulua vesledir.
Fakat kalbden, beni sizinle beraber biliniz. Fakirlerin yapaca i olan dua ve tevecch ile
size yardmc olduumu kabul ediniz. Uzlette bulunanlar, senelerce riyzet ekseler ve
krk gn ala katlansalar, bu byk iin yanna yaklaamazlar. Hele o cihd esnasnda
eda edilen ibdet ve tatler, uzlette yaplanlardan kal kat stndrler. Orada yaplan zikir
ve tesbihlerin sevblar da byledir. Hele oradaki namazn derecesi, stnl
bambakadr. Orada yaplan iyilikler, ikrmlarn derecesi yksek, o harb meydannda
hasta olanlarn hli ok deiiktir. Nitekim. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem);
Allah yolunda yaplan cihdda, Allah tely ok zikredenlere, mjdeler olsun.
nk, onun herbir kelimesine, yetmibin sevb verilir. Her sevb da on misli
yazlr buyuruyor. Bu hads-i erfi Tabern bildirmektedir.
Yine bir hads-i erfde; Benim mescidimdeki namaz, onbin namaza, Mescid-i
Haramdaki bir namaz yzbin namaza, muharebe meydanndaki namaz ise bir
milyon namaza mukbildir buyurduunu, Eb-eyh ve bn-i Hibbn bildiriyor. Yine
bir hads-i erfte Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Muharebe
meydanndaki namaz, beyz namaz gibi olup, orada verilen altn ve gm,
baka yerde verilenden yediyz def fazletlidir buyurdu. Yine buyurdu ki: Allah
yolunda cihd eden veya bir gaziye yardm eden, yhud azd olmak iin mktip
kleye yardm eden, kymet gn, hibir yerde glge bulamad zaman arn
glgesinde bulunur. mm- Ahmed ve Beyhek bu hads-i erfi bildirmilerdir. Yine bir
hads-i erfte; Allah yolunda durmak, kl ekilmese de sng kullanlmasa da,
ok atlmasa da, iinde bir an Allah telya isyn edilmeyen altm senelik
ibdetten daha fazletlidir buyuruyor. Bu hads-i erfi bn-i Neccr bildirmitir. Yine
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Bir kimse Allah yolunda bir gn,
veya bir gnden az yhud daha da az hastalk ekse, mafiret olunur. Yzbin
azd edilmi kle sevbna kavuur. Her klenin kymeti milyonlar
deerindedir. Bu hads-i erfi bn-i Rehviyye bildiriyor. Hi phe yoktur ki, sizin
hazrlandnz bu cihd, Allah yolunda olan bir cihddr.
Hads-i kudsde; Nefsine dman ol. Zira o, bana dmandr buyuruldu. Kalb,
mn tasdk ve dil de ikrr eder iken, insann nefs-i emmresi, kendi kfr ve inkrnda
srar eder. Ahkm- semviyyeye inanmaz. Allah telnn emirlerine uymak istemez.
Hatt hi kimseye itat etmek, uymak istemez. Bakan olmak ve hep kendisi hkmetmek
ister. Aslndan; Sizin Rabbiniz benim nids duyulur. Bunun iin nefse dmanlk, makbl
ve beenilir yol oldu. Parlak dnimizin dhilinde, ona muhalefet etmek ve onunla cihd
etmek, onu yenmee uramak, onun emrine girmemek Cihd- ekber oldu. Dardaki
din dmanlar ile cihd her zaman olmaz. Rast gelmez. Ama insann kendi iinde olan
dman ile cihd daimdir. Acmas ve esirgemesi pek fazla olan Allah tel, refet ve
rahmetinin okluundan, mnn hsl olmasn ve ebed azbdan kurtulma, kalbin
tasdkinde kfi olduunu buyurdu. Nefsin de tasdkini, teklif etmedi. Beyt:
Umarm kabul ede gz yam,
O ki inci yapar, su damlasn.
Evet, baz kmil insanlar vardr ki, nefsleri emmrelikten kurtulmu, itminana
kavumutur. Allah telnn emirlerine ve yasaklarna uymu, kendinde muhalefet
etmek, kar gelmek kuvveti kalmamtr. Bu nefs, Allah teldan rzdr. Allah tel da
ondan rzdr. yet-i kermede melen; Ey, mutmeinne olan nefs, rz olmu ve rz
olunmu olarak Rabbine dn (Fecr-27, 28) buyurulmas, bu nefs hakkndadr. Kmil
olan mn ve slm- hakk, bu makamda hsl olur. Bu mn, zevalden mahfzdur. Halel
bulmaz. Halel ve zevlden mahfz olmayan, bundan evvelki mn, byle deildir.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) mmetine retmek iin, bu mn
istemilerdir: Allahmme inn eselke mnen, leyse badeh kfrn. Mans
Y Rabb, senden sonu kfr olmayan bir mn istiyorum. yet-i kermede
melen; Ey mn edenler! mn ediniz... (Nis-136) buyuruluyor. Bir yet-i
kermede de melen; Allah telya ve peygamberlerine inananlar, sddklardr.
ehidler Rablerinin indindedir (Hadd-19) buyurulmas, bu mna irettirler. Hads-i
erfte; Benim getirdiklerime tbi olmayan biriniz, mmin olmaz buyurulmas
da, ayn mn gsteriyor. Sofiyye-i liyyenin yolunda ilk maksat, nefs-i emmrenin teslim
olmasna bal olan slm- hakknin elde edilmesidir. tminndan nceki, yan yalnz
kalbin tasdkiyle olan slama, slm-i mecz denir. Buna ise slm-i hakk denir. Mecz
olan gider. Hakkat ise sabittir, kuvvetlidir, yok olmaz, gitmez. slmn artlar ki, namaz,
zekt, oru, hac, cihd ve dier ilerdir, nefsin itminnndan evvel yaplrlarsa, sanki o
amellerin sretleri yaplm olur. Eer namaz klarsa, namazn sretidir. Oru tutarsa
orucun sretidir. Dierleri de bunun gibidir. nk, nefs-i emmre henz isyn ve
inkrdadr. O hlde, ilerin hakkati nasl ele geer. Nefs itminna kavuunca, isyn, inkr
ve serkeliinden vaz geerse, amellerin hakkati yerine gelir. Namazn, orucun ve
dierlerinin hakkati hsl olur. Bu sret ve hakkatin farklar mikdrnca, Cennet ve
nimetler farkl olur. Yaknlik mertebeleri ve hrette Allah tely grmek, bu fark ile
tasavvur olunabilir. Mukarreblerin (Allah telya yakn olanlarn) bulunduklar Cennet ile
avvmn bulunduklar Cennetin ne ilgisi olabilir? Her ne kadar ayn cinsten iseler de bir
damla su ile koskoca denizin mnsebeti ne kadardr? Fark azlk ve oklukdadr. Hlbuki,
sretin hakkatle hi ilgisi yoktur. mm- Gazl (rahmetullahi aleyhleyh) bunu gzel
aklamtr. O hlde nasl olduu bilinmiyen ryet (grmek), sret shibine ve hakkat
shibine ayn olur mu? Buradan kyas etmek lzmdr ki, mnsebet ne kadardr? Beyt:
Makbller derghnn banda oturanlar,
Belki saff- nile yle bir gz atarlar.
(Saff- nil: En aadakiler)
Bu sylediimiz sret ve hakkat, yksek dnimizin iinde bulunmaktadr. Peygamber
efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) sr snnetinden (slmiyetin d, zhir emir ve
yasaklarndan) ve mnev nrlarndan alnmtr. Sret slmiyettir. Hakkat de
slmiyettir. O hlde btn olgunluklarn madeni, parlak slmiyettir. slmiyet hricinde
hibir keml yoktur. (Birinci cild, 64. mektup)
Muhammed Masm hazretleri, Mektbtnn ikinci cildindeki beinci mektbu
lemgr ha yazd. Bu mektbunda buyurdu ki: Her nimetin shibi olan Allah telya
hamd olsun, insanlarn efendisi olan Onun Reslne, Onun kerm olan Ehl-i beytine ve
stnlkler shibi Eshbna salt ve selm olsun.
Fakirlerin en aas, yce makmnza arzeder ki, bu duacnz her ne kadar zhiren
hizmetinizden uzak ise de byle mhim ilerde ve bugnlerde niyet ettiiniz byk
cihdda man ve btn yoluyla sizin hizmetinizde ve huzrunuzdadr ve fakirlerin vazfesi
olan fetih ve nusret dualaryla meguldr. Msra:
Gzm ve gnlm seninledir.
Hads-i erfte; Kii sevdii ile beraberdir buyuruldu. ten size olan sevgimiz
hibir yerde sizden ayr olmayp, dima sizinle mnev bir birlik iindedir. u beytte ne
gzel buyurulmutur:
Derndan in ol zhirden bgne sansnlar,
Ne gzel bir hldir ki kl ol dvne sansnlar.
Allah adamlar, srette halk ile olup, hakkatte ve manda onlardan ayrdr. Zira
onun hakkati bu btn, kendi zhirinden ve hatta Allah teldan baka hereyden
ayrlp, merhalelerce uzaklamtr. Gayb-l-gaybe (telerin tesine) yaklamtr. Onun
zhirinin gfil olmas btnna sirayet etmez. Avvmn btn zhir ile karmtr. Ve
zhirlerinin gafleti btnlarna sirayet eder. Btnlar zhirlerinden merhalelerce ayrlm
olan seilmilerin hli byle deildir. Onlarn zhirlerinin gafleti btnlarna yol bulamaz ve
onlarn huzr ve aghlerine (uyank olmalarna) noksanlk getirmez. (Onlar bir an Allah
teldan gfil klamaz). nk huzr ve agh, onlarn bir melekesi ve ayrlmaz bir sfat
olmutur. Nasl ki iitme, grme gibi sfatlar kendisinden hibir ekilde ayrlmazsa bu hl
de byledir. Bu yolun sliklerinden bazlarna bu eit inktn (kesintinin) biraz nasb olur
ve msivy (Allah teldan baka herey) unutmak hsl olur. Eer ona msivy
hatrlatmak iin urasalar asla muvaffak olamazlar. Zira gnl msivdan yle ayrlmtr
ki, eer bilfarz Nhun (aleyhisselm) mrn (950 sene peygamberlik zamnn) ona
verseler, asla msiv onun kalbine yol bulamaz. Vilyet yolunun ilk kemltndan olan bu
kemle, kalbin fni olmas denir. Bu hl, eyaya olan husl ilmin gitmesine baldr. Bu
makamdan terakki vki olur ve buradaki ilim ve limin birlemesi olan huzr-i ilim de
husl ilim gibi yok olursa, nefsin fni olmas hsl olur. Bundan sonra nefs itminn
makmna ular ve Allah telnn ahkmna tam balanr. Hakki slm ile ereflenir.
Rd ve merd olur. Bu mmin lrken; Ey emn ve mutmeinne nefs! Rabbinin
nimetine kredici ve ibdetlerin mihnetine sabredici olman sebebiyle, sen
Allah telnn verdii nimetten rz ve Allah tel da senden rz olduunuz
hlde Rabbin tarafna dn melindeki Fecr sresi 28 ve 29. yet-i kermelerinde
buyurulan hle kavuur. Bu iki kemlin stnde de dier kemlt (stnlkler) daha
vardr ki, bu iki kemle baldr. O kemlt nasl beyn edeyim. Msra:
Gl bahemi gr de bahrm anla.
Muhammed Masm Frknin (rahmetullahi aleyhleyh), yksek oullarndan ve
zamn evliysnn byklerinden olan Muhammed Ubeydullah Frk (rahmetullahi
aleyhleyh) de, lemgr ha mektuplar yazp nashatta bulundu. Mektbtnn
altmaltnc mektbunu da lemgr ha yazd. Bu mektbunda buyurdu ki:
Mektbuma Besmele ile balyorum. Yan bu mektbu yazbilmek iin, rahmeti,
ihsn bol olan Allah telya snyor, Ona gveniyorum. Her hamd, kr Onun
hakkdr. Onun setii, sevdii iyi insanlara selm ederim. Kymetli mrmz, gnah
ilemekle, kusur, kabahat yapmakla, yanlmakla geip gidiyor. Bunun iin; tvbeden,
Allah telya boyun bkmekden sylememiz, vera ve takvdan konumamz ho olur.
Allah tel, Nr sresi, 31. yetinde melen; Ey mminler! Hepiniz, Allah telya
tvbe ediniz! Tvbe etmekle kurtulabilirsiniz buyuruyor. Tahrm sresi, 8. yetinde
melen; Ey mn eden seilmiler! Allah telya dnnz! Hlis tvbe edin!
Yan tvbenizi bozmayn! Byle tvbe edince, Rabbiniz, sizi belki affeder ve
aalarnn, kklerinin altndan sular akan Cennetlere sokar buyuruyor. Enm
sresi, yzyirminci yetinde; Akta olsun, gizli olsun gnahlardan saknnz!
buyuruyor. Gnahlarna tvbe etmek, herkese farz- ayndr. Hi kimse tvbeden

kurtulamaz. Nasl kurtulur ki, peygamberlerin (aleyhimsselm) hepsi tvbe ederdi.
Peygamberlerin sonuncusu ve en yksei olan Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem)
buyuruyor ki: Kalbimde (envr- ilhiyyenin gelmesine engel olan) perde hsl
oluyor. Bunun iin hergn, yetmi kere istifar ediyorum. Yaplan gnahda, kul
hakk bulunmayp, zin yapmak, alkoll iki imek, alg dinlemek, yabanc kadnlara
bakmak, Kurn- kermi abdestsiz tutmak ve bozuk inanlara saplanmak gibi, yalnz
Allah tel ile kendi arasnda olursa, byle gnahlara tvbe etmek, piman olmakla,
istifar okumakla, Allah teldan utanp, sklp, Ondan af dilemekle olur. Farzlardan
birini zrsz terk etti ise, tvbe iin, bunlarla birlikte, o farz da yapmak lzmdr.
Gnahda kul hakk da varsa, buna tvbe iin, kul hakkn hemen demek, onunla
helllamak, ona iyilik ve dua etmek de lzmdr. Mal shibi, hakk olan lm ise, ona
dua, istifar edip, ocuklarna, vrislerine verip demeli, bunlara iyilik yapmaldr.
ocuklar, vrisleri bilinmiyorsa, mal ve cinyet miktar paray, fakirlere, miskinlere
sadaka verip, sevbn hak shibine ve eziyet yaplana niyet etmelidir. Ali (rahmetullahi
aleyh) buyuruyor ki: Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) doru szldr. Ondan iittim ki,
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Gnah ileyen biri, piman olur, abdest alp
namaz klar ve gnah iin istifar ederse, Allah tel, o gnah elbette af eder.
nk, Allah tel, Nis sresi yzdokuzuncu yetinde melen; Biri gnah iler veya
kendine zulmeder, sonra piman olup, Allah telya istifar ederse, Allah
tely ok merhametli ve af ve mafiret edici bulur. buyurmaktadr dedi. Bir
hads-i erfte; Bir kimse, bir gnah iler, sonra piman olursa, bu pimanl
gnahna keffret olur. Yan, affna sebeb olur buyuruldu. Bir hads-i erfte;
Gnah olan kimse, istifar eder ve tvbe eder, sonra bu gnah tekrar yapar,
sonra yine istifar syler, tvbe eder. ncye yine yapar ve yine tvbe
ederse, drdnc olarak yapnca, byk gnah yazlr buyuruldu. Bir hads-i
erfte; Msevvifler helk oldu buyuruldu. Yan, ileride tvbe ederim diyenler,
tvbeyi geciktirenler ziyan etti. Lokman Hakm, vel veya peygamber idi. Oluna nashat
ederek; Olum, tvbeyi yarna brakma! nk, lm anszn gelip yakalar dedi. mm-
Mchid buyuruyor ki: Her sabah ve akam tvbe etmeyen kimse, kendine zulmeder.
Abdullah ibni Mbrek buyurdu ki: Haram olarak ele geen bir kuruu, shibine geri
vermek, yz kuru sadaka vermekten daha sevbdr. limlerimiz buyuruyor ki: Haksz
alnan bir kuruu shibine geri vermek, kabul olan altyz nfile hacdan daha sevbdr.
Y Rabb! Kendimize zulmettik. Bize acmaz, af etmezsen, hlimiz pek fen olur.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Allah tel buyurur ki:
Ey kulum! Emrettiim farzlar yap, insanlarn en bidi olursun. Yasak ettiim
haramlardan sakn, vera shibi olursun. Verdiim rzka kanat eyle, insanlarn
en gansi olursun, kimseye muhta kalmazsn. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem) Eb Hreyreye buyurdu ki: Vera shibi ol ki, insanlarn en bidi olursun!
Hasen-i Basri (rahmetullahi aleyhleyh) buyurur ki: Zerre kadar vera shibi olmak, bin
nfile oru ve namazdan daha hayrldr. Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) buyurdu:
Kymet gn, Allah telnn huzrunda kymetli olanlar, vera ve zhd sahibleridir.
Allah tel, Ms aleyhisselma buyurdu ki: Bana yaklaanlar, sevgime
kavuanlar iinde, vera sahibleri gibi yaklaan olmaz. Byk limlerden bazs
buyurdu ki: Bir kimse, u on eyi, kendine farz bilmedike, tam vera shibi olmaz:
Gybet etmemeli, mminlere s-i zan etmemeli, kt bilmemeli. Kimse ile alay
etmemeli. Yabanc kadnlara, kzlara bakmamal. Doru sylemeli. Kendini beenmemek
iin, Allah telnn kendisine yapt ihsnlar, nimetleri dnmeli. Maln hell yere
harc edip, haramlara vermemeli. Nefsi, keyfi iin, mevki makam istemeyip, buralar
insanlara hizmet yeri bilmeli. Be vakit namaz vaktinde klma birinci vazfe bilmeli. Ehl-i
snnet limlerinin bildirdii mn ve ileri iyi renip, kendini bunlara uydurmal. Y
Rabb! Bizlere ihsn ettiin nru, hidyeti arttr. Bizi affet! Sen hereyi yapabilirsin.
Kerem, efkat ve ihsn shibi kymetli efendim! Btn gnahlara tvbe etmek nasb
olur ve vera ile takv (yan haramlarn ve pheli olanlarn hepsinden saknmak)
myesser olursa, byk nimet, yksek devlet ele gemi olur. Bu, ele gemezse, baz
gnahlara tvbe etmek ve baz haramlara vera eylemek de nimettir. Bu bazlarn bereket
ve nrlar, belki hepsine sirayet eder de, btn gnahlara tvbe etmee ve tam vera
shibi olmaa yol aar. Bireyin btn ele gemezse, hepsini elden karmamaldr
buyuruldu. Y Rabb! Bize beendiin eyleri yapmak nasb eyle! Peygamberlerin en
yksei, efendisi, izzet, eref yolcularnn resi olan Muhammed Mustafnn (sallallahu
aleyhi ve sellem) sadakas olarak, bizleri senin dninde bulunmaktan ve sana itat
etmekten ayrma!
Otuzdokuzuncu mektbunda buyurdu ki:
Mektbuma Allah telnn ismi ile balyorum. lemlerin Rabbi olan Allah telya
hamd olsun. Peygamberlerin efendisine salt ve selm olsun.
Sevgili hret kardeim! Kymetli mektbunuzdan anlalyor ki, kavutuunuz huzr
ve o byklerimizin nisbeti sizde o kadar kuvvetli bir hle gelmitir ki; gafletin youn
olduu meknlarda ve gfil insanlar arasnda, bu huzr ve nisbet daha ok zuhr
etmektedir. Bu nimet, Allah telnn en byk ihsnlarndandr. Nefeht-l-ns
kitabnda Hce-i Nakibendin (rahmetullahi aleyhleyh) hayt ve menkbeleri anlatlrken
diyor ki: Bir ahs Hce hazretlerinden sordu ki: Sizin yolunuzda name, sim ve mzik
var mdr? Hce hazretleri buyurdular ki; Hayr yoktur. O zt tekrar sordu: Sizin
yolunuzun ess nedir? Hce hazretleri dediler ki: Yolumuzun ess; Halvet der
Encmen yan kalbi ve rhu Hak ile megul edip, zhirde bedeni ile insanlar arasnda
bulunmaktr. Allah tel Nr sresi 24. yet-i kermesinde melen buyuruyor ki: O
yksek insanlara, ticret, alveri, Allah tely unutturmaz.
Bu byklerin yoluna girmi olan mbtedlerle, nihyete varm olan mntehlerin
huzr ve nisbetleri arasnda ok byk fark vardr. Mbtednin nisbeti zayftr. eitli
meguliyetler arasnda ayn hlde kalmaz. Hatt gittike azalabilir. Fakat yolun sonuna
kavumu olan mntehye yle bir huzr ihsn ederler ki, bu huzr ok kuvvetli, tam ve
devamldr. Gafletin youn olduu yerlerde ve mekanlarda, bu huzr gittike artar.
Byklerimiz bu huzra, kendi kendine huzr demilerdir. Yan slikin kendi irdesi
olmadan, huzr-u ilhiyyeye kavumasdr. Bu huzr, bu yolun yolcularna, fn olduktan
sonra, merhamet-i ilh olarak ltfedilmektedir. Mbtednin nisbeti bunun aksinedir.
Mbtedde nefsin zulmeti henz mevcttur. Nisbeti ve huzru o kadar kuvvetli deildir ki,
bakalarnn zulmetine tahamml edebilsin. Bylece mbted ile mntehnin huzrlar
arasndaki fark aklanm oldu. Allah telnn size ihsn ettii bu byk nimetin
krn eda etmelisiniz. nk Allah tel, sre-i brhimin yedinci yet-i kermesinde
melen; Nimetlerime krederseniz elbette artrrm buyurmaktadr. Vesselm
evvelen ve hiren.
Yine lemgr ha yazd, Mektbtnn yetmialtc mektbunda buyurdu ki: Bu
fakr byk zaferinizi tebrik eder, manen yksek derecelere kavumanz iin dua ederim.
Rn mihrcesi, Hind Yanmadasnda mslmanlarn en byk dmandr. Bu kfire kar
kazanm olduunuz zafer, bu duacnz ve btn mslmanlar byk sevince gark
etmitir. Bu sevinci anlatmak kitaplara smaz. phe yoktur ki, Rn mihrcesinin kesin
malbiyeti ve onun vergiye balanmas, Hindistanda slmiyetin tam hkimiyeti
demektir. slmn zuhurundan bugne kadar, Rn eyleti, Hindistanda kfrn merkezi
olmutur. Bugne kadar hibir slm pdih bu ekilde kat bir netice alarak Hind
Yarmadasnda tam hkmrn olamamtr. imdiye kadar Rnnn vergiye balanmas
yle dursun, hibir Hind eyletinden muntazam bir vergi alnamamtr. Sizin bu fthat
ve zaferiniz hads-i erflerde aka bildirilen, mm- Mehdnin gelmesini hatrlatan ve
hazrlayan hdiseler zincirinden biridir. Btn slm dnysn ilgilendiren bu nimete
kretmekten btn diller ciz kalr. Bekra sresi 251. yet-i kermesinde melen;
Eer Allah tel mslman ordularla kfirleri malb etmeseydi, mminler
ehd edilir, memleketleri harb edilirdi. Fakat Allah tel ihsn shibidir.
Mminler sebebiyle kfirlerin, slihler sebebiyle de gnahkrlarn ktlklerini,
zulmlerini defeder buyurulmaktadr. Hlen slmiyeti kuvvetlendirmek iin, Dekken
blgesine yeni bir sefere kmak zere olduunuz renilmitir. Bu teebbsnz byk
cihddr. slm lkelerini, silerin ktlklerinden ve erlerinden temizlemek, bu seferin
mhim neticelerinden olacaktr. Hicaz yolunun almas da bu seferi gerektirmektedir.
Allah tel sonsuz ihsnyla bu seferinizi de zaferle bitirmek nasb eylesin. Ne byk bir
bahtiyarlktr ki, byle byk bir sefere azmetmi bulunuyorsunuz. Bu trih sefer, iyi bir
niyetle, ok hayrl ve bereketli meyveler verecektir. Ebed sadet yolunda yksek mnev
derecelere kavumanza vesle olacaktr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
Mntehak-l-lbb (Haf Hn); Kalkta 1869, cild-1, sh. 395, cild-2, sh. 1
Tzk-i Cihngr (Cihngir Bdh), Aligarh 1864
Trih-i Nim; cild-6, sh. 348
Mektbt- Masmiyye
Haznet-l-merif (Muhammed Ubeydullah Frk); Karai 1973, sh. 92
Mektbt- erfe (Seyfeddn Frk), Karai 1331
AL KILN:
Evliynn byklerinden. smi, Ali bin Yahy bin Ahmed bin Alidir. Abdlkdir-i
Geyln hazretlerinin soyundandr. 1040 (m. 1630) senesi Receb ay ortalarnda Hamada
dodu. 1113 (m. 1701) senesinde Hamada vefat etti.
Babas Yahy bin Ahmed, onun doduu gece rysnda Abdlkdir-i Geylnyi
grd. Elinde etrf aydnlatan bir kandil vard. Abdlkdir-i Geyln (rahmetullahi
aleyhleyh); Ey Yahy, Aliyi al deyip ona elinde etrfa k saan kandili verdi. Yahy
Efendi sabahleyin kalknca, hanmnn uyanm ve divann stnde oturuyor hlde grd.
Hanmna; Bak anlatacaklarm tasdk et. Sakn phe etme deyip, ryda grdklerini
olduu gibi anlatt. Sonra; Eer bir ocuumuz olursa ismini Ali koyacaz dedi. Bir sre
sonra Ali Kln dodu.
Ali bin Yahy, slih ve bid bir insan olarak yetiti. ok kk yata iken Kurn-
kermi, tecvd zere okudu. Fkh, hads, mantk, lgat, sarf, nahiv ilimlerini ve tasavvuf
yolunun edebini zamnn byk limlerinden okudu. Birok limden iczet ald. nce ve
derin meseleleri renmeye ok merakl idi. lim ve fazlet ehli dhil kk byk herkes
onu severdi. Akl, zek, fazlet, vera ve dindarlk bakmndan derecesi ok yksekti. kil
bali olmadan, babas ile beraber hacca gitti. Hacdan nce, Medne-i mnevverede Harem
denilen yerde iken, rysnda Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) grd.
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) ona; Y Ali! Bu sene hac edersin. Hama ve
Humustaki nakblik vazfesini sen zerine alrsn buyurdu. Bir sre sonra Ali Kln
nakblik vazfesine tayin edildi. Bir sre bu vazifede kaldktan sonra, am blgesinde
Kdiriyye yolunu insanlara anlatmak iin nakblikten ayrld.
Ali Kln, insanlara Allah telnn emir ve yasaklarn, iyi ve kt ahlk retti.
ok talebe yetitirdi. Misfirlerine ok ikrmda bulunurdu. 1090 (m. 1679) senesinde
hacca giderken Dmeka urad. Yannda oluk-ocuu da bulunuyordu. am halk ve ileri
gelenleri, onlar byk bir hrmet ve ikrm ierisinde karlad. amdaki lim, meyh
ve askerlerden onun yanna gelmeyen hi kimse kalmad. Bu srada Dmek vlisi Osman
Paa da ona lzm gelen hrmeti gsterdi. Hacdan sonra memleketi Hamaya dnd. Bir
mddet sonra Trablus, am ve Halebe gitti. Urad her yerde ikrm ve iltift grd. Ali
Kln ayn zamanda edb idi. ok gzel iirlerinin topland bir dvn vardr.
1)
2)
3)
4)
5)

AL MURD:
Hanef mezhebi fkh limi. smi, Ali bin Seyyid Muhammed bin Murddr. Murd
diye bilinir. Aslen Buhrldr. 1132 (m. 1719) senesinde Dmekda (amda) dodu.
1184 (m. 1770) senesi evval aynn yirmiikisinde Dmekda vefat etti. Sarca arsnda
bulunan medresenin bahesine defnedildi.
li Murd, babasnn terbiyesinde ve himyesinde yetiti. Kurn- kermi eyh Ali
Msrden rendi. eyh Muhammed Deyr, Muhammed Gazz, Muhammed Menn, smil
Acln, Ali Dastn, Ms Mehsin, Abdlgan Nabls, Muhammed Hayat Sind, Esad
bin Ank, eyh Ali, mer Balev, Abdullah bin Slim Mekk, Muhammed bin Tayyib
Magrib, Abdullah Rm gibi limlerden ve babasndan ilim rendi. lim ve fazlet
bakmndan ok ykseldi. lim tahslini tamamladktan sonra, Kuds ve Dmekda Hanef

mezhebi kadl yapt. Dmek Sleymniye Medresesinde fkh dersleri verdi. ok talebe
yetitirdi.
Ali Murd def hacca gitti. ok hayr ileri yapard. Gzel ahlk shibi idi. ok
sabrl idi. Dima hakk sylerdi. Bu hussta knayann knamasndan ekinmezdi. Dnin
emir ve yasaklarna uymakta ok dikkatli idi. limleri ok severdi. Misfirlerine ikrmlarda
bulunurdu. Cmert idi. Her zaman Allah telnn murkabesinde olduunu asla
hatrndan karmazd. Zamnndaki, ilim ve fazlet ehli ztlar ona ikrm ve hrmette
bulunurlard. Garblere yardm ederdi. Zengin fakir ayrmadan herkese iyilik eder ve
tevzu gsterirdi. nsanlar gler yzle karlard. Meclisinde ilim ve fazlet sahipleri
bulunurdu.
Ali Murd hazretlerinin ismi her tarafta duyuldu. Baka memleketlerde, bilhassa
stanbulda bulunan ilim ve fazlet shibi ztlar onunla mektuplarlard. Muhtelif
yerlerden onu grmek iin gelenler ok idi. Devlet ileri gelenleri, hatt Sultan kinci
Mustafa Hn bile, amn mhim meseleleri hakknda ona mracaat ederdi. Ondan dua
isterler, ona lzm gelen ikrm ve hrmeti gstermelerini amllara tavsiye ederlerdi. Ona
gnderdikleri mektuplarda; Vera sahiplerinin, zhidlerin, zhir ve btn ehlinin nderi,
ird ve doru yolun mealesi hocamz diye hitb ederlerdi. Devlet yetkilileri onun
gr zerine hareket ederlerdi.
Ali Murdnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr. 1- erhun al salevti
vlid, 2- Er-Ravd-r-rid f ademi shhati nikl- Ehl-is-snnet lir-revfd.
ARAB-ZDE AHMED ATULLAH EFEND:
Osmanl limlerinden. Seksenaltnc Osmanl eyhlislmdr. Sultan nc Ahmed
Hnn imm, Rumeli kadaskeri Arab-zde Abdurrahmn Bhir Efendinin olu ve
doksanyedinci eyhlislm Mehmed rif Efendinin babasdr. Arab-zde diye mehr
olmutur. 1132 (m. 1719) senesinde stanbulda dodu. 1199 (m. 1785) senesinde
stanbulda vefat etti. stanbulda Sedefiler ars iinde medfndur.
lk tahslini babasndan grdkten sonra, zamnn limlerinden ilim rendi. 18
yandayken, 1150 (m. 1737) senesinde mderris oldu. Onyedi yl mddetle skdar,
Gzelhisar, Gelibolu ve Turnevi kad veklliklerinde bulundu. 1170 (m. 1756) senesinde
Haleb kadlna tayin edildi. 1183 (m. 1769)de am kadl, 1188 (m. 1774)de Mekke
kadlklarnda vazfelendirildikten sonra, 1193 (m. 1779) senesinde stanbul kadlna
nakledildi. 1195 (m. 1780)de Anadolu kadaskeri oldu. Ayn sene iinde Rumeli
kadaskerliine ykseltildi. Bir mddet geince res-l-ulem (limlerin resi, en kdemlisi)
oldu. 1199 (m. 1785) senesinde vz-zde brhim Efendi eyhlislmlktan ayrlnca,
Sultan Birinci Abdlhamd Hn tarafndan eyhlislmlk makmna getirildi. Fakat
ihtiyrlnn etkisiyle hastaland. Altm gn bu vazfeyi yrttkten sonra vefat etti.
Arab-zde Ahmed Atullah Efendi; insaf shibi, haram ve phelilerden iddetle
saknan, arbal, kibir ve gurrdan uzak, tevzu shibi bir zt idi. Yumuak huylu ve ileri
grl olan Atullah Efendi, zamnnn meselelerini bilen gzel ahlkl ve lim bir kimse
idi.
BERNZ:
Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, Ahmed bin Mustafa bin eyh Muhammed
bin Mustafadr. Bernz ismiyle mehr oldu. bn-i Kara Hoca diye bilinir. Tunusta ikmet
eden Trk sllesindendir. 1074 (m. 1663) senesinde Tunusta dodu. 1138 (m. 1725)
senesinde yine Tunusta vefat etti.
Bernz, ilim ehli olan bir ailede dodu ve yetiti. Kkken dedesinin hads ilmine
dir verdii derslerine devam etti. eyh Mahcz, Ali Sf, Mustafa bin Abdlkerm,
brhim Endls, brhim Ceml Safks ve Muhammed Fettteden ilim rendi. Sonra
Ezher limleri ile grmek zere Msra gitti. eyh Muhammed Huraden, Sahh-i
Mslimin bir ksmn okudu. Abdlkdir Zerkn, brhim rhayt, Yahy v Cezir,
Ahmed eref Safks, Abdlhay rnbll ve baka limlerden ilim rendi. Oradan, hac
farizasn yerine getirmek iin Hicaza gitti. Hicazda; eyh Hasen bin Murd Tuns, eyh
Ahmed ebs, Ahmed Kettn, Merhum ve daha baka limlerden ilim rendi. Hac
dn memleketinde bir sre kaldktan sonra Cezayire gitti. Cezayirde; Ahmed ,
Ramazan bin Mustafa Arab, Ali bin Hall, Muhammed bin Sad, eyh Muhammed Fs,
Ahmed bin Abdlazmden ilim ald. Kurn- kermi krat- sebaya gre Muhammed bin
Savleden okudu.
Bernz, ilim renmek iin yapt uzun ve yorucu yolculuklardan sonra Tunusa
dnd. Dedesinin ders verdii umiyye Medresesinde mderrislik yapt. Bir mddet
sonra buradan ayrlp, Ysuf Day Medresesinde, hocas ve Hanef mftsi olan Muhammed
Mahcba yardmc mderris oldu. Hocasnn bulunmad zamanlarda Mahrez bin Halefin
makmnn karsnda bulunan cmide immlk yapt ve vaz verdi. Hocasnn vefatndan
sonra, yerine geti. Bu arada Anika Medresesinde mderris oldu. Zeytne Cmii ve daha
baka yerlerde ders verdi. Ayrca huss olarak, Hseyn bin Ali Beyin yaptrd iki
medreseden birisinde hads mderrislii vazfesi verildi.
Bernz, asrndaki Hanef mezhebi fkh limlerinin byklerinden idi. Muhtelif
ilimlerde mtehasss idi. Trke ve Farsay gayet gzel biliyordu. Eser hazrlama
hussunda ok gayretli idi.
Bernzn yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- lm-l-ayn bi tahffti-eri alel-bidi ves-sbyan: Geni bir kitap olup, eserde, ocuklarn terbiyeleri, haklar,
fazleti, yetimlere iyilik, hocalarn ve ocuklarn birbirine ehdetlerinin hkm, bula
erme vakitleri, bula erdiklerinde onlarn mn etmelerinin farz olduu konular
anlatlmaktadr. Kle ve hizmetilere yumuaklkla mumele etmenin lzumundan,
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem); Kleleriniz sizin
kardelerinizdir. Onlara yediinizden yediriniz hads-i erfinden bahsetmektedir.
ki nshas Tunusta Mill Ktphnede mevcttur. 2- Tezyn-l-gurre bi mehsn-id-drre
fil-krat-is-selsis zaide es-seb, 3- Hiyetn al erh-il-menr li bn-i Ferita: Hanef
mezhebi usl-i fkhna dir bir eserdir. Bir nshas Tunus Mill Ktphnesi 4411
numarada mevcuttur. 4- Havi alel Murd rih-i Elfiyeti bn-i Mlik, 5- erhun alettarkat-l-Muhammediyye, 6- E-hb-l-muhrika f men iddeal-ictihd: Bu eserin iki
nshas Tunus Mill Ktphnesi 18584 ve 12364 numaralarda kaytldr. Eser; trih
konular ve limlerin hl tercmelerinden bahsetmektedir. 7- Kasdetn Biyyetn: Bernz
bu kasdeyi Ebl-Hasen zil hazretlerinin krk kadar talebesi hakknda yazd. 8- Ktatn
min hiyetin al erh-il-rpurd li fiyeti bn-il-Hcib fis-sarf, 9- Kitbetn
mteferrikatn al Sahh-il-Buhr, 10- Nebzetn al Makmt-il-Harr, 11- Nketn alelHazreciyye fil-arz.
1) Tercim mellifn et-Tnusiyyn; cild-1, sh. 122
CAFER MEKK:
Evliynn byklerinden. smi, Seyyid Cafer Mekkdir. Mekke-i mkerremede
dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1134 (m. 1721) senesinde Mekke-i mkerremede
vefat etti.
Cafer Mekk, evliydan eyh Muhammed Veld ile ayn zamanda yaad. Her ikisi de
lim, kmil, slih ve vel kiilerdi. Talebelerinden Abdlkerm irbt, yazm olduu bir
eserinde nce Muhammed Veldnin sonra da Cafer Mekknin stnlklerini ve
kermetlerini bildirdi.
irbt eserinde yle anlatr: Cafer Mekknin saylamayacak kadar ok
kermetleri vardr. Cafer Mekk, Mekke-i mkerremede iken yanna bir kervancba gelip,
Medne-i mnevvereye gitmek iin izin ve dua istedi. O da; imdi gitmeyiniz buyurdu.
Birka gn sonra tekrar gelip izin istedi. Cafer Mekk izin vermedi. Kervanaba sz
dinlemeyip yola kt. Yolda ekyalar yollarn kesip birka kiiyi ldrdler. Mallarn da
aldlar. Kervancba o zaman Cafer Mekkyi hatrlayp ondan yardm istedi. Ekyalar da
ona dokunmadlar. O da Mekkeye dnd ve Cafer Mekknin huzruna gitti. O zaman ona
buyurdu ki; Medneye gitmeyiniz dedim sz dinlemedin ve gittin. Birka kiinin katline
ve mallarnn telef olmasna sebeb oldun. Hem bizden izinsiz gidersin hem de bizden
yardm istersin. Madem ki kendi fikrine gre hareket ettin. Niin bizden yardm istedin?
Bunun zerine o ahs tvbe etti ve bir daha evliynn sznden dar kmad.
Yine irbt eserinde yle anlatr: Bir zaman baz hasetiler, Cafer Mekkyi
katletmek istediler. Gizlice Harem-i erfe gittiler. Cafer Mekk, her gn talebeleri ile gelip,
minbere yakn bir yerde namazn klard. Onlar da oraya gittiler. Lkin o gn Cafer Mekk
gelmeyip, sdece talebelerini gnderdi. Bir Cuma gn o hasetiler, onun evi civarna
gidip saklandlar. Cuma namazna kmasn beklediler. ok sonra, talebeleri ile Cuma
namazn klm olduu hlde geri dndn grdler. Evinden karken kimse
grmemiti. Bunun zerine tvbe edip, dvlarndan vaz getiler.
irbt eserinde yine yle anlatr: Cafer Mekk hrikulde hller shibi idi. Ona
ok kerre gaybdan rzk gelirdi. Yanndakiler bunu aka grrlerdi. Onun bir seccadesi
vard. Her zaman zerine oturur, sohbet ederdi. Hizmetileri ihtiy iin para
istediklerinde, alacaklar eyleri sorar, o kadar paray seccade altndan alr onlara verirdi.
Baka zaman hizmetiler seccadenin altna baktklarnda birey bulamazlard.
CRULLAH VELYYDDN EFEND:
Mfessir, Hanef mezhebi fkh limi. smi, Veliyyddn bin Mustafadr. Bugn
Yunanistan snrlar dahilindeki Yeniehirde dodu. Doum yerine nisbetle Yeniehir
Fenr nisbet edilip, Mekke-i mkerremede yedi sene kalp, ibdetle megul olduu iin,
Crullah lakab verildi. 1151 (m. 1738) senesinde stanbulda vefat edip, Ftihde kendi
yaptrd ktphne ve medreseden mteekkil klliyenin bahesine defnedildi.
Zamnnn ulemsndan akl ve nakl ilimleri tahsl ettikten sonra, eitli
medreselerde mderrislik yapt. Hac iin gittii Mekke-i mkerremede yedi sene kald.
Kbe-i muazamada ibdetle megul oldu. Bu arada slm leminin her tarafndan gelen
limlerle grme imkn buldu. Muhammed Masm-i Frk hazretlerinin talebelerinden
olan Ahmed-i Yekdest hazretlerinin sohbetleriyle ereflendi. O byk zttan
Nakibendiyye yolunun db ve erknn rendi. Ald feyz ve himmetle kalbi nrlanp,
nefsini tezkiye, kalbini tasfiye eyledi. ini Allah telnn ak ve Reslullahn sevgisiyle
doldurup, dn da Allah telnn emir ve yasaklarna, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) snnet-i erfine uymakla ssledi.
Tefsr, hads, krat ve fkh ilimlerinde lim, tasavvuf ehli bir mbrek kimse olarak
hacdan dnen Crullah Veliyyddn Efendi, Ftih civarnda bir medrese ve bir ktphne
yaptrd. Ktphneyi faydal kitaplarla doldurdu. Bu ktphneyi vakfederek
mslmanlarn istifdesine sundu. Ktphnedeki eserler arasnda bizzat kendi yazd
eserler de vard. stanbula dndkten sonra daha ok, insanlara nashat edip talebe
yetitirmek, kitap yazmak ve ibdet etmekle megul oldu. Edirne ve Galata kadlklarnda
bulundu.
Crullah Veliyyddn Efendi, eitli ilim dallarnda pek kymetli eserler yazd.
Bunlardan bazlar unlardr.
1- yzondokuz hads-i kudsyi iinde toplayan bir eser. 2- El-Frkn isimli,
Kurn- kerm krati, Arab dilinin gramer zellikleri, krat limlerinin hl
tercmelerinden bahseden eseri, 3- agminnin erhine hiye, 4- Kavl-i Ahmede
hiye, 5- Hseyniyyeye hiye, 6- Tasdkta hiye, 7-db- Mrye hiye, 8Takprl Efendinin eserine hiye, 9- erh-i Meksda hiye, 10- Tefsr-i Kd Beydv
hiyesi, 11- Mirta hiye, 12- rb-l-Kurn, 13- Fedil-i cihd, 14- db- Birgivye
erh, 15- Kprl-zde Numn Paann, Rislet-l-adl f hl-il-hadr rislesine erh ve
hiye. 16- sma hiye.
1)
2)
3)
4)
5)

CEMLEDDN UAK:
Anadoluda yetien byk vellerden. smi Muhammed olup, knyesi Eb
Nizmeddndir. Uk Seyyid Muhammed Efendi diye de bilinir. Doum trihi belli deildir.
Edirnede dodu. Halvetiyye yolu byklerinden olup, Uklik tarkatnda pr-i sn saylr.
1164 (m. 1751) senesinde stanbulda vefat etti. Erikapda bulunan derghnn avlusuna
defnedildi.
Cemleddn Uk, ilim ve edebi ilk olarak Edirnede medfn bulunan Hamdi
Baddden rendi. Hamdi Baddnin vefatndan sonra Sez ismindeki mnev ilimlere
sahip olan zta talebe oldu. ok yksek mnev mertebelere kavutu. eyh Sezde
bulunan mnev srlar elde etti. lk hocas Hamdi Baddnin vefatlarndan ondokuz,
eyh Seznin vefatndan drt sene sonra, mnev bir iretle, 1155 (m. 1742)
senesinde stanbula gitti. Erikap dndaki Savaklar mevkiinde bulunan Hrmi Ahmed
Paa derghna, vefat eden Muhammed Efendinin yerine tayin edildi. Cemleddn Uk,
vefatna kadar bu derghta tliblerine ilim ve tasavvuf yolunun edebini retti.
Zamnnda kaybolmaya yz tutan Ukiyye tarkatn ihy ederek, bu yolda ok talebe
yetitirdi. Yetitirdii talebelerin en by Selhaddn Ukdir.
Vefatndan sonra, trbesinin yannda bulunan mescid ve iki katl ev, bir gece kan
yangnda yand. Bu yangn srasnda trbenin ats da yand. atdaki tahtalarn korlar
paralar hlinde kabrinin etrfna dt. Hikmet-i ilh o kor paralarndan bir tanesi
kabrinin zerine dmedi. Sandukann zerinde bulunan rtye ve ba tarafndaki beyaz
sara hibirey olmad. Hatt beyaz sark dumandan ve isten renk bile deitirmedi.
Vefatndan sonraki bu kermetini gren birok gayrimslim mn ederken, onu
anlayamayanlar da bu hdiseden ibret alp tvbekr oldular.
Cemleddn Uknin ok sde bir dille yazlm dvn ve birok ilhileri vardr.
Dvnndan baz blmler:
Sohbeti nln ile bignelikten al bizi,
Sohbeti rif ile et indan ey alab.
Bu Cemlnin vcdu perdesini ref edip,
Bir dem ayrma an zevki cemlinden ey alab.
Hakkn yolun arar isen, dilde nihn iindedir,
Andan nin sorar isen, her bir nin iindedir.
Senden yakndr ol sana, sanma n senden cd,
Sen de yr sen var ana, ol sende can iindedir.
Onsuz deil arzu sem, onunla oldu her ara,
Zannetme bir yerde ola, ol bimekn iindedir.
Her yerde Odur grnen, her gzden Odur hem gren,
Hereyi Odur bryen, her anda an iindedir.
it Cemlnin szn, anla hakkatca zn,
Ko gafleti a can gzn, gr hak ayan iindedir.
*****
Bir er ararm hldatan olsun,
Hak yola girmi yoldatan olsun.
Klde bir olsun hlde bir olsun,
Esrr duysun srdatan olsun.
Ol cemi bilsin hem sonra fark,

Tatt ann her atan olsun.
ncitmesn hi, incinmesn hi,
Ol nak koyup, nakkatan olsun.
Irma glden gesn Ceml,
tii ann t batan olsun.
CBL:
Tunusta yetien fkh limlerinden. smi, Abdlkdir bin Hlid bin Eb Zeyddir.
Tunusun dousundaki Matmata Danda yaayan soullar kablesindendir. O blgede
dodu. Doum trihi bilinmemektedir. 1122 (m. 1710) senesi Zilkade aynn yirmisinde
Cumartesi gn gne doarken Tunusta vefat etti. ziliyye maaras yaknnda, Zellc
denilen yerde defnedildi.
Cibl kk yata Tunusa gitti. Orada Kurn- kermi ezberledi. Sonra Gammd-
Kebir ve Muhammed bin brhimin de aralarnda bulunduu, Zeytne Medresesi
mderrislerinden ilim rendi. Birok ilimde yksek derecelere kavutu. Cibl, ilim
tahslini tamamladktan ve iczet (diploma) aldktan sonra, birok yerde ders verdi. Sonra
Zeytne Cmiine mderris olarak tayin edildi. Sad erf Muhammed Zevbi Kayrevn,
amcasnn olu Muhammed, Muhammed Munsetr, Ahmed Birnz, Ahmed Saddam
Kayrevn ve daha baka birok lim ondan ilim ald.
Cibl, derslerini fasih bir lisanla verirdi. Gayet kolay ve anlalr bir ekilde anlatrd.
Hlis niyet shibi, dnin emir ve yasaklarna uymakta ok dikkatli ve iffet shibi idi.
Ciblnin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1- Tuhfet-l-habb al
evhid-il-Mun-il-lebb: Munnin evhidi zerine yaplm bir erhtir. Kitap drt
czdr. Eserin bir nshas Tunus Mill Ktphnesindedir. 2- Tahmsn al kasdeti
Abdlkerm Tarif, 3- Selsete aer tahmsen al Brded-il-bsr, 4- Havsin al resili
kesretin, 5- erhi evhidi Kavid-il-irb, 6- Kasidu f medh-in-Neb.
1) Tercim-l-mellifn-it Tnusiyyn; cild-2, sh. 12
CMMEN:
Mlik mezhebi fkh limi. smi, brhim bin Abdullah bin brhim Cimmendir.
Soyu, Eshb- Kirmdan Mikdad bin Esvede ular. 1037 (m. 1628) senesinde
Cimmnede dodu. Cimmne, Nefavenin kylerinden olup, Tunustadr. 1134 (m. 1722)
senesi Rabul-evvel aynn onbeinde Cuma gecesi Cerbede vefat etti. Ders verdii
medresenin bahesine defnedildi.
Cimmen, ilim tahsli iin Cezayire gitti. Orada eyh Abdullah bin Eb Ksm
Cllden ilim rendi. Sonra Zevveye giderek, orada alt sene kald. Zevvede;
Muhammed Sad, Muhammed Magrib, Eb Ksm Kd ve birok limden ilim rendi.
Khireye de ilim renmek iin giden Cimmen, orada dokuz sene kald. Ezherin ileri
gelen limlerinden ders ald. Krat ilmini, Sultan Mezzh, brhim ebrhayt ve Ahmed
ebbden rendi. Abdlbk Zerknden; nahiv, beyn, usl-i fkh, tevhd, mantk
ilimlerine dir iczetnme ald. eyh Muhammed Harnin yannda uzun mddet ilimle
megul oldu. Ondan hads ilmi hussunda iczet ald. Ezherde talebe iken hacca gitti.
Cimmen, birok ilim elde edip, iczetnmeler aldktan sonra, memleketine gitmek
zere skenderiyyeden gemiyle yola kt. Gemi yolda batt. Fakat Cimmen kurtuldu.
Kyya knca bayld. Aylnca yannda bulunanlara kitaplarnn ne olduunu sordu.
Kitaplar ok idi. Fakat kitaplarnn hepsi sulara gmlp gitmiti. Sonra Khireye dnd.
Yine birok kitap temin etti. Memleketine gitmek zere ikinci kere yola kt ve sa slim
memleketine vard. Kabsin yaknnda bulunan Hamrane derghnda kald. nsanlar
kendisinden ok istifde ettiler. Sonra Cerbe denilen yere gitti. Gurab Cmiinde ders
verdi ve insanlara din bilgileri retti. Baz hasedcilerin yznden bu cmiden ayrlmak
zorunda kald. Talebeleri baka bir yerde yerletiler. Fakat buras msait bir yer deildi.
Cerbeye, Murd bin Hamda Paann vekli gelmiti. Bu zt Tnusa dnnce, Murd
Paa onun kendi yerine vekl olarak hacca gitmesini emretti. Bunun zerine o zt Murd
Paaya; Efendim! Eer hayrl bir i yapmak isterseniz, Cimmen iin bir medrese
yaptrrsanz ok iyi olur dedi. Cimmennin durumunu Murd Paaya tafsilatyla anlatt.
Murd Paa ona bu hussta izin verdi. Bunun zerine, Murd Paann vekli olan zt,
medrese yaptrmak iin Cerbeye gitti. Medreseyi yaptrmaya balad. 1115 (m. 1714)
senesinde medrese tamamland. Medresenin yannda Cimmennin kalmas iin bir de ev
yaptrld. Cimmen bu medresede ilim yayd. Her taraftan ilim renmek iin onun yanna
geldiler.
Cimmen, Muhtasar- Hall ismindeki eseri talebelerine anlatarak, dokuz ay ierisinde
bitirirdi. Senenin geri kalan ksmnda hads-i erf okuturdu. Kardeinin olu brhim bin
Muhammed Cimmen, Ali hid, Ali Fercn ve Muhammed Garyn, ondan ilim alan
limlerdendir.
Emr Ali bin Hseyn, Cimmennin ders okuttuu medreseye ok nem verirdi.
Burada ders alan talebelere ve kalanlara yiyecek ve daha baka husslarda yardm
ederdi.
Cimmen, ok oru tutard. Sabah namazndan nce kalkar, talebelerini, namaz klp
derslerini mtalaa etmeleri iin kaldrrd. htiylarn medresenin vakfndan temin
etmez, memleketinde babasndan kalan mras ile geimini salard. Cimmen, Muhtasar-
Hall isimli kitaba erh yazm, fakat bu erhini tamamlayamamtr.
1) Tercimu mellifn-it-Tnusiyyn; cild-2, sh. 56
ATALCALI AL EFEND:
Osmanllar dneminde yetien Hanef mezhebi fkh limlerinden. Krknc
Osmanl eyhlislmdr. smi Alidir. eyh Muhammed bin Hasen-i linin oludur.
atalcal Ali Efendi diye tannr. 1041 (m. 1631) senesinde atalcada dodu. 1103 (m.
1692) senesinde Edirnede vefat etti. Orada defnedildi.
Kk yandan itibren ilim tahsline ynelip, ilk renimini babasndan grdkten
sonra stanbula geldi. Minkri-zde Yahy Efendiden uzun mddet ilim tahsl etti ve
onun hizmetinde bulundu. Akl ve nakl ilimlerde ykselip mlzim (stajyer) olduktan
sonra, limler arasna dhil olup, 1073 (m. 1662) senesinde mderris oldu. Baz
medreselerde mderrislik yaptktan sonra, Girit seferinde ordu kads olarak
vazfelendirildi. Bir mddet sonra Selanik ve daha sonra Msr kadlklarna tayin edildi.
1081 (m. 1670) senesinde Rumeli kadaskerliine terf ettirilerek stanbula getirildi. 1084
(m. 1673) senesinde bu vazfeden alnd. Ayn sene iinde hocas Minkr-zde Yahy
Efendinin eyhlislmlk vazfesinden alnmas zerine, eyhlislmlk makmna getirildi.
Pdih Drdnc Mehmed Hnn iltift ve ihsnlarna kavutu. On seneye yakn bu
erefli vazfeyi doruluk ve adlet zere yrttkten sonra, 1097 (m. 1685) senesinde bu
vazfeden alnd. Bursada kesine ekilerek, tat ve ilm mtlalarla megul oldu. Bir
mddet sonra stanbula gelerek istirahat etti. Sultan kinci Ahmed Hn devrinde ikinci
def eyhlislmlk makmna getirildi. ki ay kadar bu vazfeyi yrttkten sonra vefat
etti.
atalcal Ali Efendi akl ve nakl ilimlerde derin lim, akll, zek ve ileri grl bir
zt idi. Vermi olduu kararlarnda ve szlerinde doru ve dil olan atalcal Ali Efendi,
karrnda kimsenin etkisi altnda kalmazd. Devlet ilerinde iltimas ve uygunsuz
hareketlere iddetle kar idi. Btn gzel huylarla ahlklanm fazletli bir zt idi.
Ali Efendi, Osmanl ulems arasnda mehr ve muteber fetv kitablarndan biri
olan Fetv-i Ali Efendi adl eserin yazardr. atalcal Ali Efendinin bu kymetli
eserindeki fetvlardan bazlar yledir:
zr shibinin abdesti, bir namaz vaktinin kmas ile mi, yoksa namaz vaktinin
girmesi ile mi bozulur?
Cevap: Namaz vaktinin kmas ile bozulur (Bidye)
zr shibi olan kimse gne doduktan sonra abdest alsa, bu abdest ile le vakti
kncaya kadar le namaz, nfile ve kaza namazlar klmas ciz olur mu?
Cevap: Olur (Bidye)

Bir kadn doum yaptktan sonra krk gnden nce lohusa kan kesilip nifastan
temizlense, gusledip namaz klmas lzm olur mu? Yoksa krk gn tamamlamas m
lzmdr?
Cevap: Gusledip namaz klmak lzm olur. (Hlsa, el-Bahr-r-rikda Nihyeden
naklen)
Yarasndan dolay zr shibi olan bir kimse, yarasn ap silip hibir ey akmaz
iken abdest alsa, yine akmadan mestlerini giyse, mestleri zerine mesh etmesi ciz olur
mu?
Cevap: Olur? (El-Bahr-r-rik)
zr shibi olan bir kimse, baka bir eyden dolay abdesti bozulunca, abdest
almak isterse, bu srada zrne sebep olan aknt kesilse, aknt kesik iken abdest alsa,
daha sonra zrne sebeb olan yerden kan aksa abdesti bozulmu olur mu?
Cevap: Olur. (erh-i Mnyet-il-musall lil-Haleb)
Bu ekilde olan bir kimsenin, kan yukarda yazld gibi aktktan sonra, tekrar
abdest almadan namaz klsa, namazn idesi lzm olur mu?
Cevap: Olur.
kindi namaz klndktan sonra, gnein plak gzle baklabilecek ekilde
kzllamas vaktine kadar olan zamanda, gemi namazlarn kaza edilmesine kerahet
(mekrhluk) var mdr?
Cevap: Yoktur. (Mltek el-ebhur)
zr shibi olmayan kimselerin, zr shibi olan bir kimseye uyup namaz klmalar
ciz olur mu?
Cevap: Olmaz. (Kdhn)
Misfire, (Kurban bayram rife gn sabah namazndan, bayramn drdnc gn
ikindi namazna kadar yirmi vakit farz namazdan sonra) terik tekbiri sylemek vcib
olur mu?
Cevap: Olur. (Mltek el-ebhur)
Misfir olan bir kimse, hl ve vakti msait iken snnet-i mekkedeyi klmak m
evldr, yoksa terk mi?
Cevap: Klmak evldr. (Bezzziyye)
Zengin bir kadn lnce, techiz ve tekfin masraflar kendi malndan m karlanmas
lzm olur, yoksa kocasnn m vermesi lzmdr?
Cevap: Kocasnn vermesi lzmdr. (Kdhn)
Bir kimse lnce geriye bir kz ve hanm kalsa, kz, babasnn techz ve tekfinine
kendi malndan belli bir miktar harcama yapsa, harcad kadar paray babasnn
mirasndan almaa kdir olur mu?
Cevap: Olur.
Zengin bir adamn fakr olan zevcesine, bakasnn zekt vermesi ciz olur mu?
Cevap: Olur. (Kdhn)
Zeyd, malnn zekt olan belli bir miktar paray, fakir olan Amra vermesi iin
Bekre teslim etse, Bekr de Amra verse, Zeyd bu duruma piman olsa, vermi olduu
paray Bekrden geri almaya muktedir olur mu?
Cevap: Olmaz. (erh-t-Tahtv)
Nisaba mlik olmayan fakir bir kimsenin, sadaka- fitr vermesi lzm olur mu?
Cevap: Olmaz. (Mltek el-ebhur)
Sefer mesafesinde bir belde ahlisinden olan ellibe yandaki bir kadn, yannda
kocas veya mahremi bir erkek yok iken hacca gitmesi ciz olur mu?
Cevap: Olmaz. (Hniyye)
zerine hac farz olan bir kadn, ana-baba bir kardei ile birlikte hacca gitmek
isteyince, kocas mni olabilir mi?
Cevap: Olamaz. (El-ihtiyr erh-il-Muhtr.)
Elli-altm yanda olup, kocas olmayan bir kadnn, dmd ile birlikte hacca
gitmesi ciz olur mu?
Cevap: Olur.
Bir kadnn, kz kardeinin kocasna (enitesine) grnmesi ciz olur mu?
Cevap: Olmaz. (Cmir-rumz)
Zeyd vefat edince geriye zevcesi Hind ve dier miraslar kalsa, Zeyd ile Hindin
oturduklar evde bulunan kadn ve erkek eyalar iin; Hind, benimdir deyip, dier
miraslar da Zeydindir deseler, iki tarafn da hidleri olmasa, kimin sz muteberdir?
Cevap: Hindin sz muteberdir. (Hniyye)
Zeydin zeytin bahesindeki olgunlamam meyveyi, Amra satmas sahih olur
mu?
Cevap: Olmaz. (Et-Ttrhniyye)
Zeyd, banda hsl olacak zm, iek iken Amra u kadar liraya satsa, sat
sahih olur mu?
Cevap: Olmaz.
Zeyd, ksrandan doacak olan tay daha domadan Amra satsa, bu sat sahih
olur mu?
Cevap: Olmaz. (Bedyi)
len Zeydin vrislerinden Amr, Zeydin ne kadar olduu bilinmeyen mirasndan
hissesine decek ksmn Bekre satsa, sat sahih olur mu?
Cevap: Olmaz. (El-Muht-l-Burhan)
Zeyd, bahesindeki olgunlamam elmay, olgunlanca aacnda terk artyla
Amra satsa, sat sahih olur mu?
Cevap: Olmaz. (Hidye)
Zeyd tarlasna buday ekse, yeerdikten sonra daha imen iken, olgunlanca
tarlada terk etmek artyla Amra satsa, sat sahh olur mu?
Cevap: Olmaz (El-Bezzziyye)
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Fetv-i Ali Efendi, stanbul 1324
ELEB-ZDE SML SIM EFEND:

Osmanl trih ve fkh limlerinden. Yetmidrdnc Osmanl eyhlislmdr. smi,
smil smdr. Osmanl trihilerinden, Res-l-kttb (Dileri bakan) olan ve Kk
elebi diye bilinen Mehmed Efendinin oludur. Bu sebeple elebi-zde diye mehr
olmutur. stanbulda dodu. Doum trihi kesin olarak bilinmemektedir. 1173 (m. 1760)
senesinde stanbulda vefat etti. Molla Grn mahallesindeki medresesinin bahesinde
medfndur.
lk eitim ve reniminden sonra, eyhlislm Ebe-zde Abdullah Efendiden akl ve
nakl ilimleri tahsl edip mlzm oldu. Yaplan imtihan baaryla kazanp, 1120 (m.
1708)de medrese rusunu (mderrislik diplomas) ald. Bu srada eyhlislm Eb shak
Kara smil Nim Efendinin kzyla evlendi. Birok medreselerde mderrislik vazfesinde
bulunduktan sonra, Yeniehir Fener kadlna tayin olundu. 1152 (m. 1739) senesinde
Bursa, 1157 (m. 1744) senesinde Medne-i mnevvere kadlklarnda bulundu. 1161 (m.
1748) senesinde stanbul kadlna ykseltildi. 1170 (m. 1757)de Anadolu
kadaskerliine getirildi. Bir mddet sonra bu vazfeden alnp, Rumeli kadaskerliine
getirildi. 1172 (m. 1759) senesinde Sadr- azam Koca Rgp Paann tevkiyle, Sultan
nc Mustafa Hn tarafndan eyhlislmla tayin edildi. Yaklak sekiz ay kadar, bu
yksek vazifeyi doruluk ve adlet zere yrtt. Bu vazfeye devam ederken vefat etti.
elebi-zde smil sm Efendi, akl ve nakl ilimlerde derin lim ve gzel ahlk
shibi bir zt idi. Bu ilm stnl yannda, nazm ve nesirde yksek derece shibi idi.
Araba, Farsa ve Trke dillerinde yazd birok kymetli iirleri var idi. Vakanuvis
(trih hdiseleri nnda kaydeden kimse) ve trihi de olan elebi-zde smil sm
Efendinin eserlerinin bazlar unlardr: 1- elebi-zde Trihi (sm trihi): 1135 (m.
1722) ile 1146 (m. 1733) seneleri arasndaki Osmanl trihi ile ilgili hdiseleri anlatr. Bu
eseri baslmtr. 2- Dvn: Araba, Farsa ve Trke iirleri bu eserinde toplanmtr.
iirleri ummiyetle hikmetli szleri ihtiv etmektedir. 3- Htay Seyahatnmesi: Bu eser,
ahrh zamnnda 822 (m. 1419) senesinde ine sefirlik vazfesiyle giden ve iki sene 15
gn kalan, sonra yine Herata dnen Hoca Gysddn Heff adl ztn, Acib-l-letif
adl seyahatnmesini Dmd brhim Paa adna tercmesidir. 4- Mnet (Mektuplar):
234 para mektbunun ktibi tarafndan derlenmi hlidir. 5- Trih-i Nevdir-i in-i Main
tercmesi: nc Murd Hn devrinde yaayan bir ztn Farsa olarak yazd kitabnn
tercmesidir.
1)
2)
3)
4)

Osmanl trih ve mverrihleri; sh. 45
DMD-ZDE EBL-HAYR AHMED EFEND:

Osmanl limlerinden. Altmnc Osmanl eyhlislmdr. smi Ahmeddir. Krkikinci
Osmanl eyhlislm Minkri-zde Yahy Efendinin dmd ve Anadolu kadaskerlerinden
olan ankrl Dmd Mustafa Efendinin oludur. Bu sebeple Dmd-zde diye hret
bulmutur. 1076 (m. 1665) senesinde stanbulda dodu. 1154 (m. 1741) senesinde
stanbulda vefat etti. Eyyb Sultanda Nianclar mahallesinde, evliynn byklerinden
olan Murd- Mnzev hazretlerinin dergh bahesindeki babasnn kabri yannda
defnedildi. imdi kabrinin bulunduu yer harabe hldedir.
Kk yandan itibren ilim renmeye merakl olan Ahmed Efendi, ilk eitim ve
renimini grdkten sonra, eitli medreselerde zamnnn limlerinden akl ve nakl
ilimleri tahsl etti. limde yksek dereceye ulatktan ve det olduu zere deiik
medreselerde mderrislik yaptktan sonra, kadlk mesleine yneldi. lk nce Selanik
kadl vazfesinde bulundu. 1112 (m. 1700) senesinde Bursa kadlna nakledildi. Bu
vazfede alt sene kaldktan sonra, 1118 (m. 1706) senesinde stanbul kadlna
ykseltildi. 1122 (m, 1710) senesinde Anadolu kadaskerliine terf ettirildi. Drt yl
mddetle bu vazfeyi yrttkten sonra, 1126 (m. 1714) senesinde Rumeli
kadaskerliine tayin edildi. Onbe ay sonra bu vazfeden alndysa da, 1130 (m. 1717)
senesinde tekrar Rumeli kadaskerliine ide edildi. Bir yl sonra emekliye ayrld. 1136
(m. 1723) senesinde nc def Rumeli kadaskerlii vazfesine getirildi.
eyhlislm Pamak-zde Abdullah Efendi vazfeden alnnca, 1144 (m. 1732)
senesinde eyhlislmlk yksek makmna getirildi. htiyrl ve hastal sebebiyle
vazfeden alnarak emekli edildi. nce Bykderede Kefeli kyndeki evinde, sonra
Rumeli Hisarnda ve daha sonra da Stlcedeki evinde oturdu. Bu son evde vefat etti.
Olu Feyzullah Efendiye de Dmd-zde denir. Bu olu, eyhlislmlk yapm, 1175 (m.
1761)de Stlcede vefat etmi ve yaptrd derghn bahesinde defnolunmutur.
Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgi bulunmayan Dmd-zde Ebl-Hayr Ahmed Efendi,
lim, fzl ve hayrsever bir zt idi. Stlcede bir eme yaptrmtr.
DMD-ZDE FEYZULLAH EFEND:
Sultan nc Osman ve nc Mustafa Hn zamanlarnda yaayan Osmanl
limlerinden. Yetmibirinci Osmanl eyhlislmdr. smi Feyzullahdr. Altmnc
eyhlislm Dmd-zde Ebl-Hayr Ahmed Efendinin oludur. 1112 (m. 1700)
senesinde Bursada dodu. 1175 (m. 1761) senesinde stanbul Stlcede vefat etti.
Stlce deresinde yaptrd derghn bahesinde medfndur.
Zamnnn limlerinden ilim tahsl ettikten sonra, birok medreselerde mderrislik
yapt. Daha sonra kadlk mesleine geerek, ilk nce Galata kadl vazfesine tayin
edildi. 1143 (m. 1730) senesinde Bursa kadlna nakledildi. stanbul kadl vazfesinde
de bulunup, 1152 (m. 1740) senesinde Anadolu kadaskerliine getirildi. 1163 (m. 1750)
senesinde Rumeli kadaskerliine ykseltildi. Sultan nc Osman tarafndan 1169 (m.
1755) senesinde, Vassaf Efendinin yerine eyhlislmlk makmna getirildi. Doruluk ve
adlet ile 1 yl 1 ay 18 gn mddetle yrttkten sonra, 1169 (m. 1756) senesinde bu
vazfeden ayrld. ncir kyndeki evine ekilip, ibdet ve tatle megul oldu. Kendi yerine
tayin edilen Drr-zde Mustafa Efendinin vazfeden ayrlmas zerine, 1170 (m. 1757)
senesinde ikinci def eyhlislmla getirildi. Bu def 11 ay 6 gn bu erefli vazfeyi f

etti. Daha sonra bu vazfeden tekrar ayrlarak Stlcedeki evine ekildi. bdet ve tatle
megul iken vefat etti.
Akl ve nakl ilimlerde lim olan Feyzullah Efendinin; lm-i Ebdna isimli bir eseri
vardr.
3) lmiye slnmesi; sh. 528
DEBBA-ZDE MEHMED EFEND:
Osmanllar dneminde yetien tefsr, hads ve Hanef mezhebi fkh limlerinden.
Krkbeinci Osmanl eyhlislmdr. smi Mehmeddir. Debba eyh Mahmd Efendinin
oludur. Bu sebeple Debba-zde diye bilinir. Doum trihi bilinmemektedir. stanbulda
dodu. 1114 (m. 1702) senesinde stanbulda vefat etti. Sultan Selm civarnda yaptrm
olduu medresenin bahesinde defnedildi.
Kk yandan itibren ilim tahsline ynelen Mehmed Efendi, zamnnn
limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsl etti. Yksek ilm derecelere ulatktan sonra,
birok medreselerde mderrislik yapt. 1077 (m. 1666) senesinde am, 1081 (m. 1670)
senesinde Edirne ve 1085 (m. 1674)de stanbul kadlklarna tayin edildi. 1090 (m. 1679)
senesinde Anadolu kadaskerliine ykseltildi. 1098 (m. 1687)de Rumeli kadaskerliine
getirildi. Ayn sene iinde, Ankarav Mehmed Efendinin vefat zerine, eyhlislmlk
makmna getirildi. Sultan Drdnc Mehmed Hnn tahttan indirilmesiyle neticelenen
yenieri ayaklanmasnda, yenierilerin Sadrzam Kprl Fzl Mustafa Paann dm iin
istedikleri fetvy vermeyip huzrundan kovduu iin, yenierilerin basksna
dayanamayan Sultan kinci Sleymn Hn tarafndan, 1099 (m. 1688) senesinde
vazfeden alnd. Bu birinci eyhlislml ay onbir gn srd. Yerine getirilen
eyhlislm Eb Sad-zde Feyzullah Efendinin yirmi gn sonra bu vazfeden alnmas
zerine, ikinci def eyhlislmlk makmna getirildi. Bu vazfede iki yl, ay 24 gn
kaldktan sonra, vazfeden ayrlp emekli oldu. Her iki eyhlislmlk mddeti 2 yl 7 ay 5
gndr. Vazifeden ayrldktan sonra evine ekilip, ilim ve ibdetle megul olduu srada,
stanbulda vefat etti.
Sultan Drdnc Mehmed Hn ve ikinci Sleymn Hn zamanlarnda eyhlislmlk
vazfesini yrtm olan Debb-zde Mehmed Efendi, akl ve nakl ilimlerde derin lim
ve fazlet shibi bir zt idi.
Fkh, tefsr ve hads ilmine dir yazd eserleri unlardr: 1- Fetv-i Numniye, 2Fetv-i Mecma-i Cedde, 3- Resht-n-nash min-el-hads-is-sahh, 4- Et-Tertb-lCeml f erh-i terkb-il-cell lit-Teftzn: Nahiv ilmine dirdir. 5- Tibyn f tefsr-il-Kurn,
6- Hiyet al Czn-Nebe min Envr-it-tenzl lil-Beydv ft-tefsr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
DLGER-ZDE MUSTAFA RIZEDDN EFEND:

stanbulda yetien lim ve vellerden. smi, Mustafa bin brhimdir. Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) klarndan idi. 1090 (m. 1679) senesinde Beiktata
dodu. Babas mmr olduu iin Dlger-zde denildi. Mustafa Rzeddn Efendi dnyya
gelmeden nce, babas bir ry grd. Ryda kendisine; Senin slih bir olun dnyya
gelecek. limlerden ve riflerden olacaktr. smini Mustafa koy ve terbiyesine ehemmiyet
ver! denildi. Babas ryda kendisine yaplan tavsiyeye uyarak olunun ismini Mustafa
koydu. Fakat brhim Efendi, olunun doduu sene vefat etti. Mustafa Rz Efendi ksz
byd. 1157 (m. 1744) senesinde Dlger-zde Rz Efendi hastaland. 1159 (m. 1746)
senesi Muharrem aynn nde talebelerinden birinin evinde iken hastal iddetlendi.
Hemen Beiktataki evine nakledildi. Bir mddet sonra yksek bir sesle; Allah diyerek
rhunu teslim etti. Cenzesinde, zamnn limleri ve velleri hazr bulundu.
Mustafa Rz Efendi, ilk tahslini tamamladktan sonra, Sinn Paa Medresesine
devam etti. Bu srada, Azz Mahmd Hdy hazretlerinin derghnda talebe yetitirmekle
vazifeli Yakb Efendinin emri ile Odaba eyhi Fen Efendinin derslerine devam edip,
Celvetiyye yoluna girdi. Mustafa Rz Efendinin hllerinde keml almetleri grlmeye
balaynca, hocas tarafndan hilfet verildi. Bu derece ile yetinmeyen Dlger-zde, Fen
Efendinin kendisine verdii mjde zerine, bir ara Beikta Mevlevhnesi eyhi Muhsin
Efendinin derslerine ve sohbetlerine katld. Bu arada Mesnevyi okudu. Riyzet yoluna
giren Dlger-zde, Sinn Paa Cmiinde cemate vaz ve nashat vermeye balad. Bir
sre Mesnevyi ders olarak okuttu. Ayrca, Telhs Abdullah Aann evinde immlk yapt.
Osmanl-Rus savanda gazya katld. Edirnede Nakibendiyye yolunun byklerinden
Arab-zde Allme Efendi ile grt. Slk mertebesine gemeye muvaffak olup,
Nakibendiyye yolunun dabn da rendi.
Beiktata Kanun Sultan Sleymn Hn zamnnda limlerden birisi tarafndan
yaplp, Halvetiyye yolunun mensplarna tahsis edilen bir dergh bulunuyordu. Zamanla
bu dergh ykld. Dlger-zde Mustafa Efendi, bu dergh yeniden yaptrd. Derghn
yeniden yaplmasna 1114 (m. 1702) senesinde baland. 1151 (m. 1738) senesinde
tamamlanan bu dergh, bugn Neccar-zde dergh diye tannmaktadr.
Dlger-zde, 1152 (m. 1739) senesinde Mekke-i mkerreme ve Medne-i
mnevvereye gitti. Mekke-i mkerremede iken, Muhyiddn-i Arab hazretlerinin
stnln anlatan Zuhrt- Mekkiyye kitabn yazd. Hicaza giderken Msra urad.
Yannda olu eyh Muhammed Sddk Efendi vard. O srada Msr vlisi olan Hekimolu Ali
Paa, Dlger-zdeyi, huss hazrlatt konakta misfir etti. Ali Paa, Mustafa Efendiye
son derece hrmet ve ikrmda bulundu. Msrdan Hicaza giderken, gemi Kzldenizde
karaya oturdu. Mustafa Rz Efendinin duas ile Allah tel gemiyi kurtard. Medne-i
mnevverede iki ay halvette (yalnzlkta) kalan Dlger-zdede fevkalde hller grld.
Dnerken Konyaya urad. Mevln Celleddn-i Rmyi ve Nasreddn Hocay ziyret
etti. Sonra Seyyid Battal Gzyi ziyret etti. Buradan znike geti. Kdiriyye yolunun
eyhi olan Eref-zde Abdullah Rmnin kabrini ziyret etti. Buradan da stanbula gitti.
Mustafa Rz Efendinin dvn ok kymetli bir eserdir. Dlger-zdenin szleri
knedir. Bilhassa Mekke-i mkerreme ve Medne-i mnevverede yazd iirler, onun, o
mbrek yerlerde daha fazla cezbe ve vecd hline geldiini gsterir. Dier eserleri
unlardr: 1- Muhtasar-l-vilye tercmesi, 2-Zuhrt- Mekkiyye.
DRR MEHMED EFEND:
Osmanllar zamnnda yetien Hanef mezhebi fkh limlerinden. Altmikinci
Osmanl eyhlislmdr. smi Mehmeddir. Babasnn ismi lysdr. Doum yeri ve trihi
kesin olarak bilinmemektedir. 1149 (m. 1737) senesinde stanbulda vefat etti.
skdarda Karacaahmed Kabristannda defnedildi.
Zamnnn limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsl etti. limde yksek dereceye
ulatktan sonra, eitli medreselerde mderrislik yapp, talebe yetitirdi. Kadasker
Abdlkdir Efendiye dmd oldu. Fkh ilminde ihtisas shibi olup, kadlk mesleine
yneldi. Haleb kadl vazfesinde bulundu. 1121 (m. 1709)de Haleb kadlndan MsrKhire kadlna nakledildi. 1129 (m. 1716) senesinde Mekke-i mkerreme, 1132 (m.
1719) senesinde stanbul kadlklarna tayin edildi. 1138 (m. 1725) senesinde Anadolu
kadaskerliine getirildi. 1143 (m. 1730) senesinde Rumeli kadaskerlii vazfesine
ykseltildi. Sultan Birinci Mahmd Hn tarafndan, eyhlislm shak Efendinin vefat
zerine, 1147 (m. 1734) senesinde eyhlislmlk vazfesine tayin edildi. 1 yl 5 ay 13
gn bu yksek vazfeyi doruluk ve adletle yerine getirdi. Fel hastalna tutulup, imza
atamayacak derecede rahatszland. Pdih Birinci Sultan Mahmd Hn tarafndan, imza
yerine mhr kullanmasna izin verildi. Ancak ihtiyarl ve hastal sebebiyle vazfe
yapamayacak duruma geldiinden, 1148 (m. 1736) senesinde vazfeden ayrlp emekli
oldu. skdardaki evinde istirahata ekildi. 1149 (m. 1737) senesinde tutulduu fel
hastalndan kurtulamayarak vefat etti.
Drr Mehmed Efendi; akl ve nakl ilimlerde derin lim, insaf ve merhamet shibi,
ince rhlu, gzel ahlk shibi bir zt idi. Drr Mehmed Efendi, Sultan Birinci Mahmd
Hn zamnnda, yaklak birbuuk sene eyhlislmlk vazfesini adlet ve dorulukla
yrtt. Drr-zde ailesi, devletin ilmiye tekiltn uzun mddet ellerinde tutmutur.
Yetmiikinci eyhlislm Drr-zde Mustafa Efendi olu, seksenbeinci eyhlislm
Mehmed Atullah Efendi ve Seksenyedinci eyhlislm Mehmed rif Efendi torunlardr.
Drr-zde ailesinden daha sonra birok kadasker ve kadlar da yetimitir. Bu aileden en
son yetien, yzyirmisekizinci eyhlislm Drr-zde Abdullah Efendidir. Drr Mehmed
Efendinin, kaynaklarda eserine rastlanmamtr.
DRR-ZDE ES-SEYYD ATULLAH EFEND:
Osmanl limlerinden, Seksenbeinci Osmanl eyhlislmdr. smi, Mehmed
Atullahdr. Yetmiikinci eyhlislm Drr-zde Mustafa Efendinin oludur. eyhlislm
Mehmed rif Efendinin byk kardei, doksansekizinci eyhlislm Abdullah Efendinin
amcasdr. Drr-zde es-Seyyid Atullah Efendi diye mehr olmutur. 1142 (m. 1729)
senesinde stanbulda dodu. 1199 (m. 1785) senesinde hacca gitmek zere yola kp
Geliboluya geldii zaman, tutulduu hastalktan kurtulamyarak vefat etti. Cenzesi
stanbula getirilip, Yazc-zde Mahmd Efendinin kabri yannda defnedildi.
Kk yandan itibren babasndan ve zamnnn limlerinden akl ve nakl ilimleri
tahsl etti. Baz medreselerde mderrislik ve Selanik kadl vazfelerinde bulundu. 1178
(m. 1764) senesinde Mekke-i mkerreme kadlna tayin edildi. 1183 (m. 1769)
senesinde stanbul kadlna, 1188 (m. 1774) senesinde Anadolu kadaskerliine
ykseltildi. 1192 (m. 1778) senesinde Rumeli kadaskeri olduysa da, ksa bir mddet
sonra vazfeden alnd. 1197 (m. 1783) senesinde tekrar ayn vazfeye getirildi. Ksa
zaman sonra Res-l-ulemla ykseldi.
eyhlislm Karahisri brhim Efendinin vefat zerine, 1197 (m. 1783) senesinde
pdih Sultan Birinci Abdlhamd Hn tarafndan eyhlislmlk makmna tayin edildi. 1
yl 10 ay 12 gn eyhlislmlk yapt. 1199 (m. 1785) senesinde vazfeden ayrld. Drrzde es-Seyyid Atullah Efendi; lim, fzl ve gzel ahlk shibi bir zt idi. Yumuak
huylu, tevzu ve hogr shibi idi. Cmert ve kerem shibi olan Drr-zde es-Seyyid
Atullah Efendinin, kaynaklarda eserine rastlanmamtr.
DRR-ZDE MUSTAFA EFEND:
Osmanllar zamnnda yetien Hanef mezhebi fkh limlerinden. Yetmiikinci
Osmanl eyhlislmdr. smi, Mustafa olup, Drr Mehmed Efendinin oludur. Drr-zde
diye bilinir. 1114 (m. 1702) senesinde stanbulda dodu. 1188 (m. 1774) senesinde
stanbulda vefat etti. Edirnekap civarnda medfndur.
ocukluundan itibren babasndan eitim ve retim grp, akl ve nakl ilimlerde
ykseldi. eitli medreselerde mderrislik yapt. Babas eyhlislm olduktan sonra,
kadlk mesleine ynelip, ilk nce Galata kadlna getirildi. Daha sonra, Edirne ve
Mekke-i mkerreme kadlklar vazfesinde bulundu. Babasnn vefatn mtekib, 1152
(m. 1739) senesinde stanbul kadlna ykseltildi. 1159 (m. 1746) senesinde Anadolu
kadaskerliine tayin edildi. 1164 (m. 1750) senesinde Rumeli kadaskerliine ykseltildi.
Sultan nc Osman Hn zamnnda, 1169 (m. 1755) senesinde eyhlislm Dmdzde Feyzullah Efendinin yerine eyhlislmlk makmna tayin edildi. Sekiz ay kadar bu
vazfeyi yrttkten sonra, 1170 (m. 1756)de vazfeden ayrlp Geliboluya gitti. Sultan
nc Mustafa Hn zamnnda, eyhlislm Tirev Eb Bekr Efendi-zde Ahmed
Efendinin vazfeden ayrlmas zerine, 1175 (m. 1762) senesinde ikinci def
eyhlislmla tayin edildi. 4 yl 11 ay 24 gn mddetle bu yksek vazfeyi adlet ve

dorulukla yrtmekteyken, zel bir durum zerine, 1180 (m. 1767) senesinde tekrar
vazfeden ayrld. Yedi yl kadar devlet hizmetinden ayr kaldktan sonra, Pdih Birinci
Abdlhamd Hn zamnnda 1187 (m. 1774)de nc def eyhlislmla getirildi. Bu
vazfeyi yedi ay kadar yrttkten sonra, ihtiyrl sebebiyle vazfeden ayrlp emekli
oldu. Ayn sene iinde stanbulda vefat etti. eyhlislmlk mddeti, toplam 6 yl bir ay
17 gndr.
Drr-zde Mustafa Efendi, lim, fzl ve gzel ahlk shibi bir zt idi. Allah
telnn emirlerine bal, haram ve phelilerden kanr, dil ve nezket shibi idi. Akam
namazndan sonra yatsya kadar seccade zerinde oturup, Allah tely zikreder ve dua
ederdi.
Drr-zde Mustafa Efendinin, fkh ilmine dir yazd Drre-i Beyz adl bir eseri
vardr. Bu eserin yazma bir nshas, Esad Efendi Ktphnesindedir.
EBE-ZDE ABDULLAH EFEND:
Osmanl limlerinden. Osmanl eyhlislmlarnn ellibirincisidir. smi, Abdullahtr.
Babas, Kd Mustafa Efendidir. Annesi, Sultan Drdnc Mehmedin doumunda Haseki
Sultana ebe olduundan, Ebe-zde diye bilinir. Balkda dodu. Doum trihi
bilinmemektedir. 1126 (m. 1714) senesinde Trabzona giderken, Karadenizde kan
iddetli frtnada bindii gemi batt. Ebe-zde Abdullah Efendi, bu gemide boularak vefat
etti.
Ebe-zde Abdullah Efendi, zamnnn limlerinden, akl ve nakl ilimleri tahsl etti.
limde yksek dereceye ulatktan sonra, eitli medreselerde mderrislik yapp talebe
yetitirdi. Sultan Drdnc Mehmed Hn devrinde, 1096 (m. 1684) senesinde Haleb
kadlna tayin edildi. Sultan nc Sleymn Hn devrinde, 1100 (m. 1688) senesinde
Msr kadlna, 1103 (m. 1691) senesinde Edirne kadlna tayin edildi. 1106 (m. 1694)
senesinde stanbul pyesiyle Mekke-i mkerreme kadlna gnderildi. Sultan kinci
Mustafa Hn pdih olunca, Abdullah Efendiyi Edirneye davet edip, 1106 (m. 1694)
senesinde Anadolu kadaskerliine tayin etti. ki sene sonra 1108 (m. 1696) senesinde
Rumeli kadaskerliiyle vazfelendirildi. Daha sonra Kbrsa gnderildi. Bir sre sonra
Kbrstan Bursaya dnerken, Eskiehire gelince, Sultan nc Ahmedin pdih
olduunu rendi. Bursaya gitmeyip, stanbula gitti.
1117 (m. 1705) senesinde yeniden Rumeli kadaskerliine tayin edildi. 1119 (m.
1708) senesinde eyhlislm Sadreddn-zde Mehmed Sdk Efendinin vazfeden
ayrlmas zerine, eyhlislmlk makmna getirildi. Bu erefli vazfeyi 2 yl 5 ay 27 gn
mddetle doruluk ve adlet zere yrtt. 1122 (m. 1710) senesinde vazfeden ayrld.
Yerine Pamak-zde Ali Efendi getirildi. Ali Efendinin ksa bir mddet sonra vefat
zerine, 1124 (m. 1712) senesinde tekrar eyhlislmla getirildi. 1 yl 1 ay mddetle bu
vazfeyi yrttkten sonra 1125 (m. 1713) senesinde tekrar vazfeden ayrld. Her iki
eyhlislmlk mddeti toplam 3 yl 6 ay 22 gndr. Rumelihisarndaki evine ekilip,
gelen giden ziyretilerle ve ibdetle megul oldu. Bir mddet sonra Sultan nc
Ahmed tarafndan Trabzona gnderildi. Trabzona giderken kan iddetli frtnada bindii
gemi batt. Ebe-zde Abdullah Efendi boularak vefat etti.
lim bir zt olan Ebe-zde Abdullah Efendinin, kaynaklarda eserleriyle ilgili bilgiye
rastlanmamtr.
1)
2)
3)
4)
lmiye slnmesi; sh. 499
Rid Trihi; cild-4, sh. 23-27
EB SHAK SML EFEND-ZDE SHAK EFEND:

Osmanl limlerinden. Altmbirinci Osmanl eyhlislmdr. smi shakdr. Eb
shak smil Efendinin oludur. Eb shak smil Efendi-zde diye bilinir. 1090 (m. 1679)
senesinde stanbulda dodu. 1147 (m. 1734) senesinde stanbulda vefat etti. Sultan
Selm Cmii civrnda babasnn yaptrd smil Aa Cmiinin bahesinde defnedildi.
Kk yandan itibren babasndan ve zamnnn dier limlerinden ilim tahsl etti.
Zamnndaki limler derecesinde yksek ilme sahip oldu. 1111 (m. 1699) senesinde,
eyhlislm Seyyid Hac Feyzullah Efendinin huzrunda yaplan bir imtihanda yksek
baar gsterip, limlerin dikkatini ekti. Mderrislik pyesine ulat. Kadlk mesleini
seip, 1128 (m. 1715) senesinde zmir ve Mekke kadlna tayin edildi. 1135 (m. 1722)
senesinde de stanbul kadlna tayin edildi. Bu srada brhim Mteferrikann kurduu
matbaada musahhihlik yapt. 1141 (m. 1728) senesinde Anadolu kadaskerliine tayin
olundu. 1143 (m. 1730) senesinde stanbulda kan Patrona Halil ayaklanmasndan sonra
vazfesinden ayrlarak evine ekildi ve sessiz bir hayat yaamaa balad. 1146 (m. 1733)
senesinde Rumeli kadaskerliine tayin edildi. 1146 (m. 1722) senesinde eyhlislm
Ebul-Hayr Ahmed Efendinin vazfeden alnmas zerine, eyhlislmlk makmna tayin
edildi, 1 yl 9 gn mddetle eyhlislmlk vazfesini doruluk ve adletle yrtt. Bu
vazfeye devam ederken, stanbulda vefat etti.
Eb shak smil Efendi-zde shak Efendi, akl ve nakl ilimlerde derin lim, fazletli
ve kltrl bir zt idi. Fetv makmna yaplan mracaatlardan har almaz ve hediye
kabul etmezdi. Baz ihtiy shibi kimselerin kalem masraflarn kendi kesesinden
deyecek kadar cmert ve iyiliksever bir zt idi. Araba ve Farsa lisnlarna tam
hkimdi. eyhlislm Mehmed Esad Efendinin byk kardei ve eyhlislm Pamakzdenin dmd idi. lm stnl yannda, airlii ve hattatl da var idi.
Eserleri: 1- if-i erf tercmesi: Bu esere stisfa ad verilmitir. 2- Kasr-lmetin: Bostn-l-rifn tercmesi. 3- Bisetnme, 4- Dvn: Trke, Arapa ve Farsa
yazlm iirlerini toplad eseridir. Onun iirlerinden baz beytler:
Hlimi arz et sab dildre Allah akna,
Szi-i dilden haber ver yre Allah akna.
Ey tabb-i hazk nabz iyn- derd-i dil,
Hasta-i hicrem bana bir re Allah akna.
Yukardaki beytlerin alnd gazelin bir msra Kef-i esrr eyleme, ayre Allah
akna atasz hline gelmitir.
EB SAD-ZDE FEYZULLAH FEYZ EFEND:
Osmanl lim ve irlerinden. Osmanl eyhlislmlarnn krkyedincisidir. smi
Feyzullahtr. Eb Sad-zde Feyzullah Efendi diye tannmtr. iirlerinde Feyz mahlasn
kullanmtr. Yirmialtnc eyhlislm Esad Efendinin torunu, yirmidokuzuncu eyhlislm
Eb Sad Efendinin oludur. 1040 (m. 1630) senesinde stanbulda dodu. 1110 (m.
1698) senesinde stanbul Fndkldaki evinde vefat etti. Eyyb Sultan civarndaki aile
mezarlna defnedildi.
Kk yandan itibren babas Eb Sad Efendiden ve zamnn dier limlerinden
akl ve nakl ilimleri tahsl edip, ksa srede ilm stnle ulat. Mderris olup, 1055 (m.
1645) senesinde stanbulda Mihrimh Sultan Medresesi mderrisliine tayin edildi. 25
yana gelince, 1065 (m. 1655) senesinde Galata mevleviyyesine, daha sonra stanbul
kadlna getirildi. Ayn sene vazfeden alnd. Uzun bir mddet devlet memriyetinden
uzak kald. 1077 (m. 1666) senesinde Anadolu, 1097 (m. 1685) senesinde Rumeli
kadaskerliine ykseltildi. Bir yl kadar bu vazfeden alndysa da, 1098 (m. 1686)
senesinde tekrar ide edildi. Sultan kinci Sleymn Hn zamnnda, 1101 (m. 1689)
senesinde eyhlislmlk makmna getirildi. 1 yl 8 ay 14 gn sren eyhlislmlk
vazfesinden sonra, 1103 (m. 1691) senesinde Sultan kinci Ahmed Hn zamnnda
vazfeden ayrlp Bozcaadaya gnderildi. Bir mddet sonra stanbula dnd. Beiktataki
evinde ikmet etti. eyhlislm atalcal Ali Efendinin vefat zerine, 1103 (m. 1691)
senesinde yeniden eyhlislmla getirildi. 2 yl 2 ay 3 gn mddetle bu erefli vazfeyi
yrttkten sonra, 1105 (m. 1693) senesinde vazfeden ayrlp, Sakz Adasna gitti. Sakz
Adas dman tarafndan igal edilince, Msra gitti. Ksa bir mddet sonra stanbula
dnd. stanbula dnp Kandillideki evinde ikmet etmekteyken, 1110 (m. 1698)
senesinde vefat etti. Her iki eyhlislmlk mddeti, 3 yl 10 ay 17 gndr.
Eb Sad-zde Feyzullah Efendi, akl ve nakl ilimlerde derin lim, astronomi ve
edebiyatta ihtisas shibi idi. iir ve inda yksek idi. Ak szl, fakat sert bir mzca
shib idi. limle uram olmasna ramen, belirli bir eser brakmamtr.
1)
2)
3)
4)
EBL-MEVHB EL-HANBEL (bn-i Bedr el-Mft):

amda yetien Hanbel mezhebi limlerinden ve mft. smi, Muhammed bin
Abdlbki bin Abdlbki bin Abdlkdir bin Abdlbki bin brhim bin mer bin
Muhammed el-Bal ed-Dmek olup, dedelerine nisbetle; bn-l-Bedr ve bn-i Fakh diye
tannr. Knyesi, Ebl-Mevhibdir. 1044 (m. 1634) senesi Receb aynda Dmekda
(amda) dodu. Orada yetiti. 1126 (m. 1714) senesi evval aynn yirmidokuzunda
aramba gn ikindi vakti orada vefat etti.
lk olarak babasndan Kurn- kerm okumay renen Ebl-Mevhib, bundan sonra
tecvd ilimlerini de rendi ve Kurn- kermi ezberledi. lim renmek maksadyla,
Dmekdan baka, Msr, Mekke, Medne ve baka yerlerde bulundu. Necmddn-i Gazz,
Muhammed Habbz el-Batnn, eyh brhim el-Fettl, smil Nabls, Zeynelbidn elGazz, Molla Mahmd el-Krd, eyh Eyyb Halvet, eyh Ramazan Akkr, Muhammed
Necmddn el-Farad, Muhammed stvn, bn-i Hamza, Abdsselm el-Lekn,
Abdlbki bin Muhammed ez-Zerkn ve daha birok limden ders okudu. oundan
iczet (diploma) ald. Msrda ilim tahsl ederken, babas Dmekda vefat etti. Bunu haber
alnca Dmeka geldi. Babasnn yerine geip, talebelere ders vermeye balad. Sabah
vaktinde huss, akam ile yats arasnda da umm olarak, talebelere ders verirdi. Akam
derslerinde Sahh-i Buhr ve Sahh-i Mslimi, mm- Sytnin Cmiu kebr ve Cmiu
sagr isimli eserlerini, if-i erfi, mm- Nevevnin Riyz-us-slihn isimli eserini,
bn-i Miskeveyhin Tehzb-l-ahlkn ve daha baka kitaplar okuttu. Hads, usl-i hads,
krat, feriz, fkh, nahiv men, beyn ve daha baka ilimlerde ders verdi. nsanlar
ondan ok istifde ettiler. Talebeler ok olduundan grublar hlinde gelip ders alrlard.
Rivyet edilir ki: 1108 (m. 1696) senesinde amda mthi bir ktlk oldu. Uzun bir
mddet yamur yamad. nsanlar susuzluktan ok muzdarib oldular. ok kimse, Allah
rzs iin gn oru tutup, drdnc gn orulu olarak yamur duasna ktlar. Herkes
namaz klp, yamur yamas iin Allah telya dua ettiler. Ayrca dua etmesi iin, EblMevhibe de n tarafta bir krs hazrladlar. Oraya kp dua etmeye balayan EblMevhib, sonunda alayarak ve sakaln tutarak; Y Rabb! Bu ihtiyr kulunu halk
arasnda mahcb etme! diye yalvard. Tam bu esnada hava kararmaya, bulutlar
grnmeye balad. Allah telnn izni ile gn devaml olarak yamur yad. Herkes
suya doydu. Allah tel onun duasn kabul etmi onun hrmetine insanlar byk bir
skntdan kurtarmt.
Ebl-Mevhib el-Hanbel, nafakasn temin etmek iin ticretle urard. lim
renmek ve slihlerin sohbetlerinde bulunmak husslarnda ok gayretli idi. Al-veri
mumelelerini tam uygun yapard. lim talebelerine, gizli olarak, ok sadaka verirdi. Her
iini Allah telnn rzsna uygun olarak yapmaya dikkat eder, bu hussta knayanlarn
knamalarna aldrmazd. Menkbe ve kermetleri pek okdur.
Rivyet edilir ki: Ebl-Mevhib el-Hanbelnin zamnnda bulunan vlilerden birisi,
bz hakszlk ve zulmler yapmt. O zamanda bulunan baz tccrlar, vlinin bu hlini
Ebl-Mevhibe anlattlar. O da bir mektup yazarak vliye gnderdi. O mektbunda,
zulm ve hakszlklardan vazgemesini tavsiye edip, baz nashatlerde bulundu. Fakat vli
bu mektbu pek dikkate almad. Bu hl devam edince, tccrlar ikinci def EblMevhibe mrcaat ederek artk dayanamayacaklarn, bir re bulmasn sylediler.
Bunun zerine vliye ikinci bir mektup yazarak, tekrar nashat ve tavsiyelerde
bulundu. Bu mektbu hizmetisi ile gnderdi. Hizmeti mektbu gtrd srada,
askeriyenin ileri gelenlerinden bir zt ve daha bakalar da vlinin yannda bulunuyorlard.
Mektup vliye ok tesr etti, ar geldi. Orada bulunanlar da Ebl-Mevhibin hlini,
dnimizin emirlerine balln, ilmini, ibdetini ve evliylk yolundaki yksekliini
anlattlar. Bu szler, vliyi skinletirdi. Ebl-Mevhibin szleri (mektbu) sebebiyle,
kendisinde bir yumuama hli hsl oldu. Bundan sonra artk kimseye zulmetmemeye
dikkat etti.
Ebl-Mevhibin eserlerinden bazlarnn isimleri yledir: 1- Feyz-l-vedd (bu
kitabn 1094 (m. 1682) senesinde yazm olup, hocalarnn isimlerini ve hl tercmelerini
anlatr), 2- Kavid, 3- Kitbetn al Sahh-il-Buhr, 4- Kevkib-z-zhire f sr-il-hre.
Ayrca, baz yet-i kermeler hakknda risleleri ve baka eserleri vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

ESAD EFEND (Eb shak Efendi-zde Muhammed):

Osmanl limlerinden. Altmyedinci Osmanl eyhlislmdr. smi, Muhammed
Esaddr. eyhlislm Eb shak smil Efendinin olu, yine eyhlislm shak Efendinin
birderidir. Eb shak Efendi-zde diye bilinir. 1096 (m. 1685) senesinde stanbulda
dodu. 1166 (m. 1753) senesinde stanbulda vefat etti. stanbulda Sultan Selm
civarnda babas tarafndan yaptrlan smil Aa Cmiinin bahesinde, babasnn kabri
yanna defnedildi.
Kk yatan itibren, babasndan ve Mutavvelci Mehmed Efendi gibi birok limden
ilim tahsl etti. Akl ve nakl ilimlerde ykseldikten sonra mlzim (stajyer) olup, 1122 (m.
1710) senesinde yirmialt yandayken hri rtbesiyle mderris oldu. Birok
medreselerde mderrislik yapp, ilim retmekle megul oldu. Babas eyhlislm olunca,
tefti-i haremeyn ve fetv emnlii vazfesine getirildi. Daha sonra Selanik kadlna tayin
edildi. Mekke-i mkerreme kadlna gnderildi. 1147 (m. 1734) senesinde Sadrzam
Mehmed Paann Adakale (Birinci Mahmd Hn devri Osmanl-Avusturya harbi) seferinde
ordu kadl vazfesini yapt. 1150 (m. 1737) senesinde Anadolu, 1157 (m. 1744)
senesinde Rumeli kadaskerliklerine getirildi. 17 ay sonra bu vazfeden alndysa da, ksa
bir mddet sonra tekrar ide edildi. 1161 (m. 1748) senesinde eyhlislm Ak Mahmdzde Mehmed Zeynelbidn Efendinin ayrlmas zerine, eyhlislmla tayin olundu, 1
yl 22 gn bu vazfeyi yrttkten sonra, 1162 (m. 1748) senesinde vazfeden ayrld.
stanbula dnp ncir kyndeki evinde ikmet etmekte iken vefat etti.
Esad Efendi, akl ve nakl ilimlerde derin lim, cmert bir kimse idi. Ata binmek ve
silah atmak hussunda mahret shibi idi. airlii de olan Esad Efendinin kasde ve
iirleri vardr.
Muhammed Esad Efendinin, deiik konulara dir yazd eserlerinin bazlar
unlardr: 1- Lehcet-l-lgat: Trkeden, Arapa ve Farsaya hazrlam olduu lgattir.
Bu eseri 850 sahife olup, 1210 (m. 1795) senesinde baslmtr. 2- Tefsr-i sre-i Ysn, 3Tefsr-i yet-el-Krs, 4-Tefsr-i yet-in-Nasr, 5- Nazre-i Etvk-z-Zeheb liz-Zemaher,
6- Glzr- brhim, 7- Hemziyye ve Lmiyye kasdeleri, 8- Zbdet-l-lehe: ki cildlik bir
lgattir. 9- Dvn, 10- Blbl-nme.
1)
2)
3)
4)

5) Kef-z-znn; sh. 1349

ESAD HOCA EFEND (Yanyal):
Osmanl Devletinde yetien din ve fen limi. smi, Muhammed Esad bin Ali veya
Esad bin Muhammed bin Alidir. Bugn Arnavutluk snrlar dahilindeki Yanya ehrinde
dodu. Doum trihi bilinmemektedir. Yanyal Hoca Esad Efendi nmyla mehr oldu.
lim shibi bir aileye mensb olan Hoca Esad Efendi, din ve let ilimlerini,
memleketinde, mft Mehmed Efendi ve mderris brhim Efendiden rendi. 1098 (m.
1688) senesinde stanbula geldi. Akehirli-zde brhim Efendinin talebeleri arasna
katld. Arkadalar arasnda ilk sray ald. Akehirli-zde brhim Efendiden iczet alarak
mezn oldu. Mderrislik vazfesi verildi. Fen ilimlerine meraknn okluundan, bir
taraftan mderrislik yaparken, dier taraftan eski Tekirda mftsi Mehmed Efendiden
matematik ve kozmorafyay, Mneccimba Mehmed Efendiden de irtif usln
rendi. Rumca ve Arabcay Yanyada renmiti. Molla Mncelden de Farsay rendi.
Din ve fen ilimlerinde ok ilerledi. Fkh, kelm, astronomi ve matematik bilgilerinde lim
oldu. Onun ilimdeki ykselmesi dikkate alnarak, 1111 (m. 1699) senesinde, yksek
medreselere talebe hazrlayan Eyyb Sultan Medresesine mderris tayin edildi. 1138 (m.
1725) senesinde de Galata kadl verildi. Bu sralarda brhim Mteferrika, Trkiyede ilk
matbaay kurmak iin hazrlk yapyordu. O zamana kadar stanbulda ok sayda hattat
bulunmas (baz aratrclara gre doksanbin) ve o zamanlar ok ibtid olan matbaadan
daha ser kitap yazlmas sebebiyle, matbaaya rabet edilmemiti. stelik bal bana bir
sanyi kolu denilebilecek hattatln (kitap yazma iinin) ve yan kollar olan cildcilik,
nakkalk gibi meslek erbbnn birden bire aa kp isiz kalmas, memleket iinde
ekonomik buhranlara sebep olabilirdi. Hlbuki Avrupada ilimle uraanlarn says ok
olmad gibi, kitap yazma iinde alan fazla kimse de yoktu. Dolaysyle Avrupal iin
matbaa, ekonomik bir knt getirmiyordu. Ancak papazlarn muhalefeti ile
karlalyordu. Hatt Cizvit (katolik) misyonerlerinin kkrtmasyla yenieriler, RumOrtodoks Patriinin kurdurduu matbaay, kuruluundan bir sene sonra, 1038 (m. 1628)
senesinde tahrib ettiler. Mslman ahli, matbaay bir ihtiy olarak grmedii iin o
zamana kadar kurmadlar. Matbaann ge gelmesi, mslmanlarn kar kmasndan
dolay deildir. Osmanl Devletinin en yksek dn makm olan eyhlislmlk makmnda
bulunan Yeniehirli Abdullah Efendinin, Sadrzam Nevehirli Dmd brhim Paann ve
pdihn, matbaay tasvip edip, kurucusu brhim Mteferrikay tevik etmeleri,
mslmanlarn lzmunda bu ie nasl gnl ve destek verdiklerini gstermektedir. Yalnz
fen ve let ilimlerine dir eserlerin baslmasna msde edilerek, dn eserlerin hattatlara
braklmas da, yaz yazarak geimini temin edenlerin korunduunu gstermektedir.
lk def matbaa kurmak iin brhim Mteferrika teebbs ve mracaat etmi ve
kendisine hem eyhlislmn fetvs hem de pdihn fermn verilmiti. Ayrca, Osmanl
Devletinin en yksek dn hizmetlerini f etmi olan, eski Galata kads Yanyal Hoca
Esad Efendi ile eski stanbul kads Molla shak Efendi ve eski Selanik kads Molla Shib
Efendi gibi her ilimde sz shibi kimselerden musahhihler tayin edildi. brhim
Mteferrikann bast eserlerin, bu sekin kimselerin kontrolnden gemesi, baslan
kitaplarn halkn itimdn temin etmesinde mhim rol oynad.
Matbaann ilk kuruluunda byle mhim bir ite alan Esad Hoca Efendi, ayn
zamanda, Sadrzam Dmd brhim Paann kurduu yirmibe kiilik tercme heyetinde
de ye idi.
Esad Hoca Efendi, din ve let ilimlerinde ok ilerlemi, Arab, Fars, Latin, Trk ve
Avrupada yeni yeni ortaya karlan bilgiler ve bulularla birlikte, klasik kaynaklar da
tarayarak, her hussta bilgi shibi olmutu. Esad Hoca Efendi, baz klasik kitaplar
Trkeye tercme etti. bn-i Sinann tbba dir, E-if adl eserini Trkeye evirdi.
Hikmet-l-irk kitabn erhetti. Metlil-envr Ktb-i semviyye ve hikmet-i
tabiiyye ve erh-l-Envr adl eserleri Trkeye tercme etti. ok gzel iirler yazp,
iirlerini Dvnnda toplad. Ayrca Sadrzam Dmd brhim Paa ve eyhlislm
Yeniehirli Abdullah Efendinin tevikiyle, Aristonun Fizik adl kitabn, Yunancadan
Arabaya tercme ve erhetti. Bu eserlerden baka, Manzme-i ehdye bir erh yazp,
Rumcaya tercme etti. Hiye-i sbt- vcib ve Risle-i thtiye adl kitaplar da onun
eserleri arasndadr.
Her mslman gibi, Allah telnn rz olduu yolda bulunmak iin rpnan Esad
Hoca Efendi, Allah telnn emir ve yasaklarna riyette ok titiz davranrd. Kalbini
tasfiye ve nefsini tezkiye iin Nakibendiyye yoluna mensb byklerin sohbetlerinde
bulundu. Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) gzel ahlkyla ahlkland.
Herkese iyilik yapar, elinde olan Allah rzs iin vermekten saknmazd. Devaml ilim ve
ibdetle megul olur, insanlara Allah telnn emir ve yasaklarn anlatarak vakitlerini
kymetlendirirdi.
Esad Hoca Efendi, yazm olduu pek kymetli eserler yannda, mmtaz talebeler de
yetitirdi. Olu matematik limi Mehmed Efendi ve mehr fen limi Vesim Abbs Efendi,
onun talebeleri arasndadr.
Esad Hoca Efendinin beytlerinden biri yledir:
Anlamaz feyz-i Hdy, srrn idrk eylemez,
Girmeyenler halkay- tevhde Allah akna.
1)
2)
3)
4)

Mucem-l-mellifn; cild-2, sh. 248, cild-9, sh. 49
FAKRULLAH:
Anadoluda yetien evliynn byklerinden. smi, smil bin Ksm bin
Abdlcemldir. Fakrullah diye tannr. 1067 (m. 1656) senesinde Siirtin Tillo kasabasnda
dnyya geldi. Babasnn yerine mderrislik yaparak binlerce talebe yetitirdi. Tasavvuf
yolunda ykselerek evliylkta Gavs makm denilen stn derecelere ship oldu. 1147
(m. 1734) senesinde doduu yer olan Tilloda vefat etti.
Dedesi Molla Abdlceml, Peygamber efendimizin amcas Hz. Abbsn (rahmetullahi
aleyh) torunlarndandr. Zhir ilimlerde lim idi. Tilloda mderrislik vazifesi yapyordu.
Olu Mevln Ksm yetitirerek lim olmasna vesle oldu. Ksm da babasnn
vefatndan sonra yerine geerek talebe okutmaa balad. 1067 senesinde Receb-i erfin
ilk Cuma gecesi, yan Regib gecesi bir olu dnyya geldi. smini smil koydular.
Annesi ona, besmelesiz st emzirip, yemek yedirmedi. Babas Mevln Ksm onu kk
yata yetitirmeye, ilim retmee balad. smil Fakrullah yirmidrt yana kadar zhir
ilimlerde lim ve btn ilimlerde mtehasss bir vel olarak yetiti. bdetlerinden byk
bir lezzet alr, zevk ile yapard. Anne ve babasnn hukukunu gzetir dua ve rzlarna
kavumak iin ok gayret gsterirdi.
1071 (m. 1660) senesinde babas Mevln Ksm hazretleri vefat edince, yerine
geerek mderrislik yapmaa balad. O sene evlendi. smil Fakrullah hazretleri
haramlardan ok saknr, hatt pheli korkusuyla mbahlarn dah fazlasndan kanrd.
Tarlasn abdestli olarak eker, bier, hasadn kaldrr, rn verdikten sonra un hline
getirmek iin el deirmeninde bizzat kendisi alrd. O undan hamur yourup ekmek
yapar, bylece yiyeceklerine hibir phe karmamasna ok dikkat ederdi. zm bann
ilerini dah kendisi grr, olgunlaan zmleri hayvanlarn hakk geer korkusuyla bizzat
kendi srtnda tard. Yiyecek olarak taze veya kuru zm ile iktifa ederdi. Her Cuma
gn gusl abdesti almay yaz, k hi aksatmazd. Gecelerini hep ibdetle, gndzlerini
orulu olarak geirirdi. Allah tely bir an unutmaz, gfil olmazd. Rabbini hatrlamak
onun gdas ve en byk zevki idi. Krk yana kadar byle devam etti. Krk yanda iken
latf mizac deiip krk gn yemedi, imedi ve konumad. Kendinden habersiz olarak
yatt. Krk gn sonra mbrek gzn ap bir tas su iti ve eki nar isteyip ekmekle yedi.
Ondan sonraki gnler her eit yemekten orta derecede yiyerek krksekiz yana kadar
byle devam etti.
Krksekiz yanda olduu 1114 (m. 1702) senesi abn aynn ilk Cuma gecesi idi.
Akam namazndan sonra komularndan birine taziyeye gitmiti. Yats olmadan cmiye
gitmek iin ayrlan smil Fakrullah hazretleri karanlkta evin avlusuna kt. Avluda,
iinde su olmyan onbe metre derinliinde ii bo ve az ak bir kuyu vard. smil
Fakrullah, karanlkta bu kuyuyu takdr-i ilh farkedemiyerek iine dt. Fakat Allah
telnn korumas ile vcdunun hibir yerine birey olmad. Sdece sol kann zerinde
ince bir syrk vard. Burada kendisini Allah telnn cell sfatyla imtihan ettiini anlyan
smil Fakrullah, bu kadar yksekten bir syrk ile kurtulmasna hamd ederek Allah
telya secdeye kapand, huls- kalb ile Rabbine snd. O anda etrfnda mnev bir
meclis kuruldu. Hzr aleyhisselm, Abdlkdir-i Geyln, Cneyd-i Badad hazretleri gibi
pekok velnin rhlar orada hazr oldular. Kuyunun ii genileyip yemyeil bir nra
garkoldu. Evliylkta Gavs makm denilen derecelere kavutuu mjdelendi. Kendisine
muhabbet erbeti iirdiler. Bylece zamnn evliysnn sultn oldu. O, bu hlde iken
saatler geti. Cmide yats namazn klmak iin bekliyen cemat, smil Fakrullah
hazretlerinin gelmediini grnce evinden ve komularndan soruturdular. Bulamaynca
da aramaya baladlar. Dokumaclk yapan bir usta, kuyunun iinden tatl bir sesin
geldiini farkedince komularna haber verdi. Herkes kuyunun bana mumlarla birikti ve
kuyuya inerek smil Fakrullah oradan kardlar.
smil Fakrullah, kuyuda itii muhabbet erbetinin tesriyle sekiz sene istirak
(dnyy unutarak kendinden geme) hlinde devaml mest olup kald. nsanlardan
tamamen uzlet edip, hanm ve evldndan bile ayr kalmaya balad. Sdece byk olu
Abdlkdir Efendi huzruna girip hizmetiyle ereflendi.
smil Fakrullah, bu istirak hlinde iken syledii bir kasdede kuyuda olanlar
yle anlatt:
Allah telnn ak ile kendimden gemi bir hlde iken, duvar mermer talarla
rlm kuyuya dtm.
Onbe metre kadar derin olduu hlde, kendimi bir kar yerden dm gibi
hissettim.
Dtm an, kuyudan ilh yeil bir nr ykseldi. yle ki, verdii aydnl birok
nrlar veremezdi.
O gece, benim iin Kadir gecesi kadar kymetlidir. nk, Allah tel bana orada
pekok ltuf ve ihsnlarda bulundu.
Bu ltfun bereketiyle okyanuslarn dibinde ve semvtda bulunan herey gzlerimin
nne getirilerek gsterildi.
Allah tel bana o gece yle byk nimetleri ihsn etti ki, onu, daha nce yayan
evliysnn ouna vermedi.
Bir anda etrfmda kurulan mnev mecliste, Hzr ve lyas aleyhisselm,
Abdlkdir-i Geyln, Ahmed Rf ve Cneyd-i Badad hazretleri bana ok ikrmlarda
bulundular ve mjdeler verdiler.
eyh Hamza Kebr hazretleri elinde yeil ssyla, arkasnda da ona mensp
olanlarn hepsi geldi ve hlimin gzelliine hayrn kaldlar.
Yannda yldz gibi parlyan olu eyh Mchid, eyh Ms ve eyh Muhammed Rad
de vard.
ok sevdiklerimden ve makamlar yksek olan eyh Burhn, eyh lemeyn ve Halil
Ferd dah yanma gelerek bu meclisin sonuna kadar bana izzet ve ikrmlarda bulundular.
nlerinde eyh Hasenin bulunduu Fatiriyynlar da ziyretime geldiler. Hepsi
cbbelerini giymi bir hlde idiler.
Ayrca Veysel Karn hazretleri, eyh Hasen Hutv, eyh Mustafa Krd ve eyh
Neccr bin Neccr de orada hazr oldular.
Hlid bin Veld hazretleri elinde demir bir s ile terf buyurdu. Hepsi de bana ihsn
edilen nimetlere hayrn oldular.
Etrfma saf saf dizilip ellerinde ilh erbetle dolu kadehler tutuyorlard. Ben ise,
onlarn ortasnda ve baklar altnda olduum hlde, Allah telnn zikri ile megul olup
tefekkr ediyordum.
Hepsi de, ellerindeki erbeti imemi bekliyorlard.
smil Fakrullah hazretleri, istirak hlini braktktan sonra dostlaryla grmee
balad. Onlara, Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin yoluna ok benziyen kendine mahss
veysiyye yolunun dabn retmee balad. Pekok talebeleri arasnda enok sevdii
ve hizmetine msade ettii Molla Osman (brhim Hakk hazretlerinin babas) ve Molla
Muhammed idi. Bu talebeleri kendisine on sene hizmet etmekle ereflendiler. Molla
Osman, hocas smil Fakrullah hazretlerinin tevecchlerine kavumas ve onun duasn
alp talebesi olmakla ereflenmesi iin memleketi Erzurumdan henz kk olan brhim
Hakky da getirtti. O da hizmet etmeye balad. Molla Osman ve Molla Muhammed
hocalarna hizmetin onuncu ylnda, her ikisi de bir hafta iinde vefat ettiler. Cenze
namazlarn hocalar kldrd.
Onlardan sonra daha kk yata olan brhim Hakk, smil Fakrullaha hizmet
etmeye, onun hasta kalblere if olan szleri ile olgunlamaa ve yetimee balad.
Erzurumlu brhim Hakk hazretleri anlatt: Hocam smil Fakrullah hazretlerine
hizmetimin nc senesi idi. Babozumu zamn Sonbahar aylarnda idik. Tillo
kasabasnn kuzey tarafnda drt saatlik mesafede bir kale vard. irvn beyi bu kaleyi
mdfaa ediyordu. Van paas itatsizlii sebebiyle irvn beyine ceza vermek iin bin
kadar askerle kaleyi kuatt. Topa tutmak istiyordu. irvn beyi durumu hazret-i
Fakrullaha bildirerek paaya mni olmasn istirhm etti ve dua talebinde bulundu.
Bunun zerine hocam, paaya bir mektup gnderdi. Mektupda; mmet-i Muhammedin
fukarasna merhamet edesin. Balarn yama etmeden ekip gidesin. O s olan beyin
cezasn hrete brakasn yazyordu. Mektup paaya ulatnda kuluk vakti idi. Paa
mektbu okudu. Fakat hocamn ricasna hi aldr etmeyip; Ben buraya sultnn emriyle
gelmiim. Kaleyi, bu s beyin bana ykmalym dedi. Geri dnp gitmedi.
Paa, topularna Ate emri verdi. Atlan toplardan bir tanesi kale duvarna
arpnca paraland. Paralardan biri geri teperek paann atna isbet etti. O anda
altndaki at ld. Arkasndan gkyznde bulutlar toplanmaya, ksa bir mddet sonra da
iddetli ve iri iri dolu yamaa balad. ki saat aralksz yaan dolu, kale dnda ne kadar
insan varsa peran etti. Doludan hayvanlar kaacak, snacak yer aramaa baladlar.
Askerler, kaan atlarn yakalamak iin peinden kotular. Bu srada kabarp byyen
seller askerlerin adrlarn skp gtrd. te bu hdiselerden sonra paann akl bana
geldi. Yakaladklar bir ata binip yanna sekiz asker ald. Doru Tilloya hocam Fakrullah
hazretlerinin huzruna gitmek zere yola kt. Ancak akam zeri Tilloya girdi. nce
babam ile kaldmz bizim hcreye geldi. Babamla, hocamzn huzruna ktlar. Paa kan
ter iinde, peran bir hlde idi. Boynu bkk bir vaziyette stdmzdan zr dilemeye
balad. Hocamz ise hi iltift etmedi, sdece; Ey zlim! Sen Allah teldan korkmaz
msn? buyurdu. Paa stmaya tutulmu gibi titremeye balad ve babamn ireti ile
geldii gibi peran bir hlde huzrdan ktlar. O gece bizim hcrede kald. Sabaha kadar
babamla hi uyumadlar. Bir ara Paa dedi ki: Ben, Sultan Ahmed Hnn sohbetinde
bulunur, hizmetiyle ereflenirdim. Yemn ederim ki, sizin hocanz gibi heybetli bir kimse
grmedim. Bir musbet, bin nashattan daha tesrlidir szne uygun olarak sabahleyin
geldii gibi geri gitti. Hocamzn himmeti ve dualar bereketiyle irvn beyi, paann
errinden kurtuldu. Paa da, Allah telnn sevdii bir vel kulunun szn dinlememenin
cezasn fazlasyla ekti.
Yine smil Fakrullah hazretlerinin talebesi olan Marifetnme shibi brhim Hakk
anlatt: Hocamn huzrunda hizmetle ereflenmemin drdnc senesi sonbaharyd.
Evlerin damlar zerinde bir miktar bulgurumuz serilmi, kurutuluyordu. Ayn onikinci
gecesi mehtapl bir havada Cuma akam yats vaktini bekliyordum. Vakit girince
minreye Ezn- Muhammedyi okumak zere ktmda Tillonun dou tarafnn yamur
bulutlar ile kaplanm olduunu ve herkesin kendi zhirelerini damlardan toplamak iin
acele ettiklerini grdm. Ezn- erfi acele ederek okudum. Hocamzn bulgurlarn
toplamak iin yardma gitmek istiyordum. Minreden aa indiimde stdmz, erkek
ocuklarn, torunlarn, hizmetilerini toplam bekliyorlard. Onlara; Efendim! Yukar
mahalledekiler yamur yaabilir korkusuyla bulgurlarn topluyorlar dedim.
Hizmetilerden biri yavaa; Biz de o tedbire bavurmak istedik. Fakat hocamz bize
mni oldu. Bulguru, yamuru brakp cmiye gidiniz, Cuma gecesine tazim edip hrmet
gsteriniz buyurdu dedi. Hep birlikte cminin sofasnda yats namazn kldk. Sonra
gkyzn incelemeye koyulduk. Tillo zerinde bulut ikiye ayrld. Evlerin bulunduu
ksmda zerre kadar bulut kalmad. Biraz sonra iddetli bir yamur balad. Tillonun
etrfnda seller akt hlde kasabamzn zerine bir damla bile yamur dmedi. Bylece
Allah tel, o sevdii kulunun hrmetine kasabamzn halkna aydnlk ve rahatlk ihsn
eyledi.
brhim Hakk hazretleri anlatt: Hocamn hizmetine geliimin altnc senesi ki,
onbe yanda idim. Bir bahar gn idi. Akl dengesini kaybetmi deli bir bey, otuz kadar
hizmetisiyle hocamz ziyrete geldi. Derghn kapsndan izin almadan ieri girip
herhangi bir edebe riyet etmeden, hocamza; Gzel canm! Seni nasl bulacam merak
eder, dururdum. Meer ki buradasn. Allah rzs iin bir kalk da gzel boyunu greyim.
Sonra bu tatl canm sana kurban edeyim dedi. Mbrek hocamz Allah telnn ism-i
erfini duyar duymaz ayaa kalkt. Bey ise hocamzn hemen ellerine sarld, pmee
balad, sonra da dt bayld. stdmz hizmetilere iret edip; Bu emri misfir
odasna gtrp yatrnz. zerine de ok yorgan rtnz, uyusun ve akl bana gelsin
buyurdu. Hocamzn emrini derhal yerine getirdik. Gnlerdir uyku uyuyamyan bey, alt
yorgan altnda alt saat uyudu. Bu srada hocamz bir tabak iinde kuru zm getirtti.
zmlere Kurn- kermden baz yet-i kermeler ve dualar okudu. Sonra da bana; Molla
brhim! O mecnnun yatann baucuna otur. Uyandnda ne isterse onu sana verelim
gel, gtr buyurdu. Bunun zerine misfirin odasna girdiimde o da uyand ve; Ben,
eyhin nnde tabak iinde bulunan kuru zmleri isterim dedi. Hocamn huzruna
gidip, durumu arzettim. Taba verdiler, gtrdm. Hi kalmayncaya kadar yedi, bitirdi.
Sonra kalkp abdest ald. Akl bana geldi. Altm gndr namaz klmayan mecnn, o
gnn le namazn kld. O gece bizimle beraber kald. Sabahleyin babamn yannda
hocamzn huzruna ved etmek zere gittiler. Fakat cesret edip ieri giremedi.
Utancndan ieri dahi bakmayp, ayak zerinde kararsz bir hlde durdu. Bir mddet sonra
kapnn eiini pp, srr ile memleketine gitti. Hocamzn himmeti ve duas bereketiyle
akl bana gelip beyliini devam ettirdi.
Yine brhim Hakk hazretleri anlatt: Onalt yanda idim. Bir yaz gnyd. Shranl
eyh Ali Efendi isminde mbrek bir zt elliiki talebesiyle hacdan geldi. leye yakn
hocamz smil Fakrullah hazretlerinin huzruna girdiler. Ali Efendi ieriye girince selm
vermedi, konumad, el pmedi, msfeha yapmad. Edeb ile bir keye oturdu, ban
nne emi olduu hlde le namazna kadar huzrda kald. Namazdan sonra da
Allaha smarladk demeden, selm vermeden huzrdan ayrld ve bizim kaldmz odaya
geldi. Yine selm vermeden, konumadan, ban nne eip oturdu. kindiye kadar
babam ile murkabe yaptlar. Akam iftarnda her yemekten birer lokma veya kak ald.
Babam, Ali Efendiye ok hrmet gsterdi ve hizmet etti. Gece babam ile sabaha kadar
murkabe edip i lemlerine daldlar. O geceyi de byle ihy ettiler. Sabahleyin yine
hocamzn huzru ile ereflendi. Yine sessizce oturdu, dinledi ve bir mddet sonra ayaa
kalkt. Hocam da ayaa kalkp ona dua etti. Hac Ali Efendi el pp, konumadan dar
kt. Biz de Ali Efendiye hrmet edip, elini ptk. Atna bindirerek Tillodan kncaya
kadar arkasndan gidip onu uurladk. Orada bizimle vedlat ve talebeleriyle
memleketine gitti. Eve gelince babama; Efendim! Bu nasl misfirdir ki, herkesten ok
izzet ve hrmet bulmutur? dedim. Babam da; Bu misfir dierlerine benzemez. Kmil,
olgun bir vel olup gnl shibidir. Bizim muhterem hocamzn hl ve nna yakn bir
derecesi vardr. Zr bu halini merak ettiin zt dedi ki; Uzun zamandan beri lemi
dolarm. ok memleketler gezdim. Elli seneden beri pekok evliyy ziyret ettim.
Zhirde bilinmeyen evliy ile mnev meclislerde grtm. Ancak bu mbrek ztn
cmlesinden stn derecelere sahip, Gavs- azam makmnda olduunu mhede ettim.
Bu muhterem hocamzn vcd-i erfini Allah telnn ak yakmtr. Buraya gelip
smil Fakrullah hazretlerinin mbrek yzn grdmde, kendimi onun gnl
aynasnda grdm. te benim seyahatim tamam oldu ve muradma kavutum. Babama;
Bu hi konumayan misfir, bunlar size ne zaman syledi? diye sordum. Cevbnda;
Biz kalblerimizle konutuk. Hatt bundan baka daha pekok hikmetler zerinde uzun
uzun sohbet ettik dedi.
brhim Hakkk hazretleri anlatt: Hocamn hizmetiyle ereflenmemin sekizinci
senesiydi. Tilloya saat mesafedeki bir kyde hocamn ok sevdii bir talebesi vard.
Onun banda misbak zm bulunurdu. Bu eit zm, dierlerinden yirmi gn nce
olgunlard. O kimsenin ilk olgunlaan zmleri bir sepete doldurup, hi kimseye
vermeden getirip nce hocama ikrm etmek deti idi. O sene detinden bir hafta sonra
geldi ve ge gelmesinden dolay zrler dileyerek unlar syledi: Muhterem efendim!
Adetim zere ilk olgunlaan zm zt- linize getirirdim. Bu sene de zmleri toplayp
yola ktm. Yolda komu kyden oban bir dostumla karlatk. Bu tarafa geldiini
anlad. O da benimle bir mddet yol ald. Bir su kenarna geldiimizde; Gel u suyun
yannda biraz istirahat edelim dedi. Oturduk. Konuma srasnda; Anan-baban hayrna
u sepetten bir iki salkm zm ver de yiyeyim dedi vermemek iin ne kadar mazeretler
bulduysam da onunla ba edemedim. Nihyet onun isteini yerine getirmek iin sepeti
nne koydum. Yarsna kadar yedikten sonra beni azarlayp hakaret etti ve; Allah sana
mal vermi, fakat akl vermemi. oluk-ocuunu bundan mahrm edip, maln lyk
olmayanlara bu kadar zahmet ekerek gtrp vermen doru mudur? Benim aklsz
dostum, eyh olmak kolay mdr? eyhin bir sr dostu vardr. Ona herkes izzet ve
ikrmlarda bulunur, zm getirirler. Onu, senin bir sepet zmne muhta m sandn.
Zten yars bitti. Gel u yarm sepet zm bu fakir obana ver ki, sevb anannbabann canna desin deyip zm tammiyle ald. Ben de mecbr kaldm, zm verip
bo sepetle kye dnmeye karar verdim. Oturduumuz yerden bir yokuu trmanyordum.
Bir ara; mdat! Kurtarn! feryadn iittim. Geri dnp baktmda, o oban kendi kpei
yatrp altna alm sivri dilerini shibinin boazna geirmiti. Sratle kotum, oban
kpein elindem kurtardm. Fakat ok ge kalmtm. oban ok yara alm, beni hocama
hizmetten alkoymann cezasn bulmutu. Ky halkna haber verdim. Yarasna baz
illar, merhemler yaptlar. Yara iyi olmaya yz tuttu. Bu sebeple hizmetinizden bir hafta
geciktim. Kusurumun affn istirhm ediyorum efendim. Hocam bu talebesinin zrn
kabul buyurup ona; Allah telnn yolunda olana, Allah tel yardmcdr. Cenb- Hak
sana hayrl karlklar ihsn eylesin diyerek dua etti.
brhim Hakk hazretleri anlatt: Onsekiz yanda idim. Hocamn akrabalarndan
Abbs isminde yal bir kimse, stdmn huzruna geldi. Az eilmi, dudann bir taraf
kulana bitimiti. Sol yzn cildi kat kat krp dudayla kula arasnda buruup
grnmez olmutu. Sa yznn cildi de aksine yle gerilip almt ki, gnete kalan def
gibi gergin ve parlak olmutu. Konutuu da anlalmyordu. O merhamet menba olan
mbrek hocam, akrabasnn o hlini grnce alad. Sonra da mbrek eliyle azn
mesh etti. Ftiha sresini okudu. El kaldrp, duada bulundu. Bundan sonra Allah
telnn izniyle az dzeldi, eski hline geldi. Hocamn elini ptkten sonra; Hocam,
beni affetmeni istirhm ediyorum. Bu gece arkandan uygun olmayan szler sarfederek
gybetini yapmtm. Uyuduumda gibden bir sille gelip, bir vuruta azm bu hle
getirdi. Tvbeler olsun deyip tekrar tekrar af diledi. Merhameti bol olan hocam da; Bize
kar olan kusurun bizden yana hell olsun. Hak tel sana hidyet versin. Bundan sonra
sakn bir kimseyi gybet etmeyesin. Mminin mmini gybet etmesi kesin olarak
haramdr. Bizi gybet etme ki, bizim gibi zell kulun shibi, azzdir ve intikam alcdr.
Dikkatli ol buyurdu.
Yine brhim Hakk hazretleri Marifetnme isimli eserinde hocasnn
kermetlerinden birisini de yle anlatt: Birgn Tilloya bir saat yaknlkta bulunan
kylerin birinden, Kurn- kermi ezberlemi, fkh ilminde lim olan bir ahs geldi. Bu
zt, hocam smil Fakrullah hazretleririnin baz hl ve hareketlerini, dnin emirlerine
uymuyor sanarak beenmezdi. Huzrda iken hocama; Ey eyh! Sen niin cmiye
gitmiyorsun? diye sordu. O hilim derys olan hocam ltfederek; Ey Hfz! Bizim bu
derghmz mescid niyetiyle yaplmtr ve burada dny kelm konumak mekrhtur.
diye cevap verdi. O zt; Peki, niin cemat sevbna kavumak istemezsin? diye tekrar
sordu. Hocam; Be vakit namazda evlt ve talebelerim cemat olup, farzlar onlarla
beraber eda ediliyor. diyerek cevap verdi. Ezna niin riyet etmiyorsun? sorusuna
kar da; Bu mescidin minresi u kerpi kadar tatr. Onun zerinde be vakitte de ezn
okunuyor. Burada okunan ezn- erfe icabet ediyorum. Cuma namazn ise gidip cmide
klyoruz buyurdu. O zt; Niin ok cematin fazletine kavumak istemezsin? diye
sordu. Hocam bu soruya tebessm ederek yle cevap verdiler: Kuyu hdisesinden nce
cematin okluunu canma minnet bilirdim ve o sevba kavuurdum. Ancak kuyu
hadsesiyle kalabalkta huzrum kayor, huzrsuz oluyorum. Bundan dolay mazrum.
Allah teldan bu sevbtan beni mahrm etmiyeceini umarm. nk, sevgili
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Mminin niyeti, amelinden hayrldr
buyurdu. Bu hads-i erften mitvrz. O zt edebe riyet etmiyerek sorduu bu
sorulardan ald cevap zerine huzrdan ayrlp giti. O gece evinde yatp uyudu. Fakat
sabahleyin uyandnda Kurn- kermi ve fkh ilmini tamamen unuttuunu farketti. kinci
gn abdest almay ve namaz klmay da unutmu. nc gn ise gz nimeti elinden
alnp kr oldu. Drdnc gnde akl bana gelip, yanna birka kimse alarak doru
hocamn huzruyla ereflendi. Merhamet menba olan hocam, onu, kr olarak grnce
ok alad ve gznn almas iin dua etti. Mbrek elini gznn zerine srd. O
anda Allah telnn izni ile gzndeki perde kaldrld ve eskisi gibi grr hle geldi.
Hocamdan ok zr diledi, hatsnn aff iin yalvard. Hocam ise ona; Sen o gn
doruyu syledin. Emr-i marf eyledin. Sayin mekr olsun, Allah tel gayretini
makbl eylesin diyerek o ztn gnln ald. Hfz efendi de haddini bilip bu byk
velnin Allah tel katnda makbl bir zt olduunu anlad. O gece bizim odada yatt.
Sabahleyin kalktnda unutturulan btn ilimlerin hatrna yeniden geldiini grd. ok
memnun oldu. Allah telya hamd- sen edip kr secdesine kapand. Hocamza ok
dualar ederek oradan ayrld.
Siirt civrnda smil Fakrullah hazretleri hakknda anlatlan menkbelerden iki
tanesi de yledir:
O civarda smil Fakrullah hazretlerine muhabbeti olan zengin bir bey vard.
Birgn hizmetilerinden birine, bir kese dolusu gm para verip, smil Fakrullah
hazretlerine hediye olarak gtrmesini istedi. Hizmeti; Peki deyip yola koyuldu. Yolda o
byk velnin, Allah telnn sevdii kullardan olup olmad hakknda tereddtlere
dt. smil Fakrullah imtihan etmek maksadyla keseden bir gm kard. Bir
tarafn kendi grecei kadar iretledikten sonra; smil Fakrullah eer Allah telnn
evliysndan ise bu iretlediim gm bana versin diye kendi kendine sylendi. Uzun
yolculuktan sonra Tilloya gelip, smil Fakrullahn huzruna kt. Beyinin hrmet ve
selmn bildirdikten sonra hediyesini takdim etti. Fakrullah hazretleri hayr duadan sonra
keseyi at. inden bir gm para karp hizmetiye hediye etti. Hizmeti gme
dikkatle bakt ve yolda iretledii para olduunu grnce ok ard. Bu ztn, normal
insanlardan olmadn Allah telnn katnda yksek derecelere sahip olduunu anlad.
smil Fakrullah hazretleri tevekkl shibi olup, kazaya rz gsterirdi. Allah
teldan gelen derd ve bellar sevgilinin kemendi olarak kabul eder, severek karlard.
Btn yapt ileri Allah telnn rzs iin yapar, dnyya hi meyletmezdi. Dnin
emirlerinden kl ucu kadar ayrlmazd.
Orta boylu, buday benizli, ok gzel bir grn vard. Kalar yay gibi olup, aras
ak idi. Gzlerinin grnm gzel, yz nurlu ve mtebessim idi. Burnu dz ve ince
olup dileri beyaz ve salam idi. Sakalnn tamm ak olup, snnet-i erfe uygun
uzunlukta idi. Avucunun ii yumuak, parmaklar uzun idi. Teri gzel kokard.
smil Fakrullah hazretleri, sultnn adlet ve insaf zere olmas ve dmana galip
gelmesi iin dua ederdi. ocuklarna dn ilimleri retir ve akrabalarna ziyrete giderdi.
Ziyretine gelemiyenlerin kusurlarna bakmaz, gelenlere dnin emirlerini bildirir,
yasaklardan saknmalarn emrederdi. Tebessm ederek konuur, sul soranlarn
cevaplarn gayet ak olarak zh ederdi. Ziyretine gelenlerin yzne bir geldiinde, bir
de giderken bakard. Edebinden karsndakinin yzne pek bakmazd.
ou zaman vecd hlinde bulunur, ban nne eip, gzlerini yumar, sessiz kalrd.
Btn bidatlerden saknr, snnetleri en ince teferruatna kadar yapard. Be vakit
namazn kendi derghnda ezn ve cematle eda ederdi. rk, kuluk, evvbin ve
teheccd namazlarna devam ederdi. Pazartesi ve Perembe gnleri oru tutard. Her
Cuma gn namazdan nce Kehf sresini okurdu. Her sz, hareketi, ahlk ve tavr
Peygamber efendimize uygun idi. Temizlie ok dikkat eder, gsterie sse bakmazd.
Mhrnn ta yemen, ekli bdem, halkas gm idi. Her an leceini dnd iin
zemzemle ykanm kefenini ve dier buhur ve levazm bir sandkta hazr bulundururdu.
Cuma akamlar odasnda buhur yakarlard. Abdest ve gusl etmek iin beyaz topraktan
yaplm drt ibrii vard. Yannda devaml misvak ve tesbih bulundururdu. Kitaplar
pekoktu. Odasnda kendi gzel el yazs ile yazd Kurn- kermi vard. Ayrca, Tefsr-i
Melim-t-Tenzl, Mesbih-i erf kitaplarn kendi el yazsyla yazmt. Babasnn
elyazsyla yazd drt cildlik hy- ulm ve iki cild Envr- Fkh- afi kitaplar,
dedesinin yazd drt ciltlik Kmus- ekber birer ciltlik if-i erf ve irat-l-slm
kitaplarn yanndan ayrmazd.
Haytn insanlara ilim retmek, onlara dn-i slm anlatmak ile geiren smil
Fakrullah hazretlerinin son gnlerini talebesi ve yerine brakt halfesi Erzurumlu
brhim Hakk hazretleri Marifetnme isimli kitabnda yle anlatr: O temiz rh, beden
sarayna girip yeryzne indi. Kemle gelip olgunlat. Allah tely tand, insanlar
tarafndan da tannd. Ezel ihsnlara kavuup sonsuz feyzlere menba oldu. ki cihn da
gnl aynasnda grp, yalnz Rabbine dnd. Onun emirlerine sarld. Bylece bu
dnynn zevk ve safsna aldanmayp, hakk lemde huzrlu olmann yolunu tuttu. Bu
dnynn zulmetinden usanp bir an nce ebed leme kavumay arzulad. Dier canllar
gibi nbetini savmak istiyordu. Zr pak rhu beden mezarnda mahpus gibi kalm idi.
Ya sekseni geince 1147 (m. 1734) senesi evval aynn ortasnda bir hafta kadar hi
kimse ile grmeyip mnev lemi mkefe edip seyr eyledi. nsanlar onu hastalktan
dolay byle kendinden gemi sandlar. Ancak Cuma gecesi yatsdan sonra o hlden bu
his lemine dnd. Evlt ve torunlarn yanna arp ilim renmelerini ve slih ameller
ile uramalarn vasiyyet eyledi. zerindeki emnetlerin sahiplerine verilmesini istiyerek
oradakilerle vedlat. Sonra Ysn-i erf okumalarn emretti. Ysn-i erf okunurken
odann iine yle gzel kokular doldu ki, sanki d ve anber yaklmt. ocuklar ve
torunlar znt iinde idiler. Onun iin ise o gece bayram ve srr gecesi oldu. Ysn-i
erfin Selmn kavlen... yet-i kermesi okunurken Allah diyerek cann Hakka
teslim eyledi. Mbrek rhu gidip, latf cismi kald. O huzr shibi bu fni dnyy brakp,
hakk leme gidince evlatlar babalarnn vasiyyetini yaptlar, sabaha kadar ykayp
kefenlediler. evre kylere haberler gnderdiler. Sabahleyin herkes geldi, ok cemat
topland. Olu Abdlkdir Efendi imm olup cenze namazn kldrd. Mezr babam Molla
Osman Efendi ile Molla Muhammed Efendinin trbeleri nne kazld ve oraya defnedildi.
Mezr zerine byk bir sanduka ve gzel bir trbe yapld. Gnlerce yakn evreden
gelenler ziyret edip, kabri banda Kurn- kerm okudular.
smil Fakrullah hazretleri buyurdu ki: Allah telya tevekkl et, iini Ona teslim
et. brhim aleyhisselm, Allah telya yle tevekkl etti ki, atee atld hlde Cebril
aleyhisselm dhil hi kimseden yardm istemedi. Cebril aleyhisselm kendisine; Bir
ihtiycn var m? diye sorunca, Sana yok, Ona var dedi. Ondan iste deyince, brhim
aleyhisselm; O hlimi biliyor, o bana yetiir, istememe gerek yok buyurdu. Ysuf
aleyhisselm, zindandaki arkadandan yardm isteyince, Rabbi kendisine; Aciz bir
mahlka dayandn ve bandan geenleri ona anlattn, ihtiycn ona syledin. Hlbuki
veren ve vermiyen benim. Fayda ve zarar veren de benim buyurdu.
Tevekkl etmek, teslim olmak, sabretmek ve rz gstermek, Allah telya varan
yolun esaslardr.
Sabrn balangc ok ac, sonu bal gibi tatldr.
Allah teldan rz olandan, Allah tel da rzdr. Kazaya rz, evliynn
nndandr.
Sevgiliden gelen bel, bahitir. Bahii kabul etmemek hatdr.
Ey Molla brhim Hakk! Allah telya btn arzularn sana kolayca vermesi iin
yalvardm ve dua ettim. Allah telnn, btn maksatlarna kavuturmasn mid
ederim.
Allah tel bir kulunun marifet shibi olmasn isterse, kendi nrunu o kulunun
kalbine koyar ve kul o nr ile Rabbini tanr.
Marifet, iki dny sadetidir. Muhabbet ise gz bebeidir. Muhabbet, marifetin
meyvesidir. Marifet ise ezel hidyettir.
klarn kalbleri, Allah telnn nru ile aydnlanr. Konuurlarsa, dudaklarndan
nr salr.
Allah tel gibi sevgilisi olan, bakasna nasl bakar. Allah tel gibi habbi olan,
bakasna nasl gvenir. Allah tel gibi dostu olan bakasndan nasl korkar. Allah tel
gibi shibi, ahbab olan, bakasyla nasl megul olur! Allah tel gibi gzeli olan,
bakasna nasl gnl verir. Nitekim Allah tel; Beni sevdiini syleyip de kalbinde
benden bakas olan, iddiasnda yalancdr buyurdu.
Allah tely seven, Habbullah da (sallallahu aleyhi ve sellem) sever. Habbullah
seven ona salevt ok okur, snneti ile amel eder.
bdetlerin en stn mslmanlara din ilmi retmektir. limlerin en stn de
namaz ilmidir. nk o, mminin mircdr. Sen farzlar vaktinde, snnetleri ile beraber
kl. Mmknse cemati de karma.
Dny, ocuklarn oyuncadr, hayldir, btl bir rydr; harbdr... Hereyi brak
Allaha dn.
Yemei ve imei azaltmak shhat ve rahatlktr. Uykuyu azaltmak huzr ve

srrdr. Susmak ak bir hikmet ve gzel bir haslettir. Dilin susmas, kalbin susmasna,
kalbin susmas Rabbin marifetine yardmc olur.
1) Marifetnme; sh. 520
3) Tezkiret-l-ahbb f menkb-l-aktb
FEYZULLAH EFEND:
Osmanl limlerinden ve eyhlislmlarndan. smi Feyzullahtr. ems-i Tebrz
hazretlerinin soyundandr. Seyyid olup, Erzurum mfts Seyyid Muhammed bin
Muhammedin oludur. Pdih ve ehzde hocal ile eyhlislmlk vazfelerinde
bulunduu iin, Cmi-ur-riyseteyn nvanyla tannmtr. 1115 (m. 1703) senesinde
Edirnede Yenieriler tarafndan ehd edildi.
Kk yandan itibren ilim tahsline ynelip, babasndan ve daysnn olu Molla
Abdlmnimden; Kurn- kerm, Araba, Farsa lisanlarn, fkh usl ve fkh ilmini
rendi. Days, Molla Murtaz bin smilden; sarf, nahiv, men, beyn gibi edebi ilimleri
ve fen ilimlerini tahsl etti. Daha sonra Vn Mehmed Efendiden; tefsr, mantk,
matematik, geometri ve astronomi ilimlerini rendi. Muhammed Zhir bni Abdullah elMagribden hads ilmini okudu. lm ykseklii her tarafta duyuldu. Bu srada stanbula
yerleen hocas Vn Mehmed Efendinin daveti zerine, 1074 (m. 1663) senesinde
stanbula geldi. Van Mehmed Efendinin kz Aye htunla evlendi. eyhlislm Minkrizde Yahy Efendinin hizmetinde bulunup, onun yannda mlzm (stajyer) olarak vazfe
yapt. 1678 (m. 1667) senesinde hac ibdeti iin Hicaza gitti. Hac ibdetini if edip,
sevgili Peygamberimizin kabr-i erfini ziyret etti. Orada bir mddet mcvir olarak kald.
Hac dnsnde Yeniehire gelip, kaynpederi tarafndan pdihn huzruna karld.
Pdihla birlikte 1080 (m. 1669) senesinde Selnike gidip, ayn sene iinde
ehzde Mustafann vefat eden hocas Seyyid Muhammed Efendi yerine ehzde
hocalna tayin edildi. Bundan sonra srasyla, 1081 (m. 1670) senesinde Haydarpaa,
ayn sene iinde skdarda Mihrimah Sultan, Ftihde Sahn- semn medreselerinde
mderris olarak vazfelendirildi. 1083 (m. 1672) senesinde Ayasofya Medresesi
mderrisliine, 1084 (m. 1673) senesinde Sleymniye Dr-l-hadsine ve Sultan Ahmed
Medresesine mderris tayin edildi. 1089 (m. 1678) senesinde Rumeli kadaskerlii
pyesiyle ehzde nc Ahmedin hocalna tayin edildi. 1097 (m. 1686) senesinde bir
meseleden dolay bu vazfeden alnd. Ancak pdih konuyla ilgili olarak yapt
aratrmada Feyzullah Efendinin susuz olduunu anladndan vazfesine ide edildi.
1097 (m. 1685) senesinde vefat eden Esd-zde Seyyid Mehmed Efendinin yerine
Nakb-l-Erfla (sevgili peygamberimizin soyundan gelen seyyid ve erflerin ileriyle
ilgilenen kimse) tayin olundu.
Yenierilerin ayaklanmas zerine tahttan indirilen Drdnc Mehmedin yerine
pdih olan ikinci Sleymn Hn tarafndan, 1099 (m. 1687) senesinde eyhlislmlk
makmna tayin edildi. Onyedi gn bu vazfede kalp daha sonra ayrld ve Erzuruma gitti.
Yedi yl kadar memleketinde kald. Sultan kinci Mustafa, 1106 (m. 1694) senesinde tahta
knca, daha nce hocaln yapan Feyzullah Efendiyi stanbula davet etti ve
eyhlislmlk makmna tayin etti. Pdihn iltift ve ihsnlarna kavutu. 8 yl 2 ay 3
gn bu makamda kald. 1115 (m. 1703) ylnda Yenieriler ayaklandlar. Bu srada pdih
ve eyhlislm Edirnede bulunuyordu. Edirne Vakas diye bilinen byk ayaklanma
sonucunda, yenieriler tarafndan ok eziyet edilerek ehd edildi. Edirnedeki mallar ve
evi, isynclar tarafndan yama edildi. Oullar Yedikuleye habs edildi.
eyhlislm Feyzullah Efendi, akl ve nakl ilimlerde derin lim, fazlet ve gzel
ahlk shibi bir zt idi. Keskin zekya sahip idi. Allah telnn dnine bal, ilmiyle mil
idi. Kendisi, aslen Erzurumun asil ilelerindendir. lm stnl yannda hat sanat ile
uram idi. Nesih stilinde gzel yaz yazard. Cmert ve kerem shibi olan Feyzullah
Efendi; Erzurum, am, Medine ve stanbulda, dr-l-hads, cmi, medrese ve ktphne
gibi hayrl eserler yaptrm idi.
Feyzullah Efendinin, vakfa dayal olarak brakt hayr eserleri unlardr: 1Erzurumda yaptrd Feyziyye medresesi ile Dr-l-kurr ve bir Cmi. Halk arasnda
Kurunlu Cmii ve Medresesi olarak bilinir. 2- amda yaptrd Dr-l-hads, 3stanbulda iinde ndir kitaplarn bulunduu bugn Millet Ktphnesi adyla hizmet
gren ktphnenin de yer ald Feyziyye Medresesi. 4- Edirnede Cebehne yaknnda
grd ry zerine yaptrd bir sebil, eme. 5- stanbulda yaptrd Fevziyye
Medresesinin d duvarna bitiik hazneli (sarnl), nefis mermer kitbeli eme. 6Mekke-i mkerremedeki Mescid-i Cini tamir ettirmitir. 7- Medne-i mnevvere de bir
medrese, bir ktphne ve bir muallimhne in ettirmitir.
Feyzullah Efendinin yaptrd ktphne vakfiyesinden bir ksm Feyzullah
Efendinin ilme ve dne hizmetini ok iyi anlattndan aaya alnmtr:
... Mfredt defteri mucibince, vakfe tammen riyet ederek vakfedilen ktphne
iin, Hfz- ktb tayin edilmitir. Bunlar kitaplar iyi muhafaza edecekler, ktphneyi
ak tutacaklardr. Ak olduu gnlerde talebe-i ulm (ilim renenler) gerek mtla
(inceleme-aratrma), gerekse istinsah (aslna bal olarak yazma) edebilecekler, darya
asla bir kitap karlmayacak. Ktphne anahtar ikinci hfz- ktbde bulunacak,
ktphne kapandktan sonra birinci hfz- ktb, kapy mhrleyecek ve bir arada
olmadan ktphne almayacaktr. Senede kerre umm temizlik yaplacak, 12 ake
yevmiye memriyet iin, 3 ake de temizlik iin olacaktr. Cildci altrlacak, ypranm
ve eskimi kitaplar tamir ettirilecektir denmektedir.
Eserleri: Deerli bir lim, fazlet sahibi, gler yzl, zek bakl, heybetli ve vakr,
olduka nktedn, mfessir ve muhaddis olan eyhlislm Erzurumlu Feyzullah Efendinin
eserleri unlardr:
1- Hiyet al envr-t-tenzl ve Esrr-t-tevl: Kd Beydv hazretlerinin mehr
tefsrine yazd hiyedir. 2- sm hiyesi, 3- Nesyih-l-mlk, 4- Halhlnin erh-i
akidi zerine talkt. 5- Kitb-l-ezkr, 6- Mecma-i hikyt, 7- Fetv-i Feyziyye:
Feyzullah Efendinin verdii fetvlarnn topland eseridir. 8- Hatib Kzmn Ravda adl
eserinin tercmesi, 9- Riyz-r-Rahme, 10- Dvn, 11- Feyzullah Efendinin kendi
kaleminden tercmesi hli (otobiyografisi), 12- Feyzullah Efendi vakfiyesi.
Feyzullah Efendinin Fetv-i Feyziyye adl fetv kitabnda yer alan fetvlarndan
bazlar:
Bir kimse, shhatde iken evini vakf ve zevcesinin (hanmnn) oturmasn, o vefat
edince, kirasnn Medne-i mnevvere fukarasna verilmesini art etse, mtevellye teslim
edip mahkemede tescil ettirdikten sonra lse, vrisleri bu vakf bozamazlar. Bir kimse,
evini vakf edip, bunun satlarak parasnn fakirlere datlmasn art etse, byle vakf ciz
olmaz, btl olur. nk, vakf mal satmak sahh deildir. Mlkm vakf ettim diyen
kimse, tescil ettirmeden nce vazgeebilir. Tescil ettirdikten sonra vazgeemez. Bir kimse,
birisinde olan alacan bir cihete (yan bir yere) vakf etse, paray almadan nce lse,
vrisleri bu vakf bozabilirler. Bir kimse, evini vakf edip kiraya verilmesini ve kirasnn,
oullarndan yalnz Ahmede verilmesini art etse, dier ocuklarna birey verilmez. Bir
kimse, mtevellsi bulunduu vakf parann bir ksmn tccra ve esnafa mudrebe
(ortaklk pay) ve sermye olarak verip, birka sene bunlardan yalnz krlar alp vakfn
masraflarna harc etse, sonra yerine bakas mtevell olsa, tccrlar ifls veya firar
etseler, yeni mtevell, eskisine sermyeleri tazmin ettiremez. Vakf parann mtevellsi,
bunlar tccrlara mumele ile dn verse, sonra azl olsa, yeni gelen mtevell bu
paralar geri isteyince, buna vermee mecbrdurlar. Rehin alarak mumele ile dn
vermesi art edilmi olan vakf paray, mtevellsi, rehinsiz dn verip, dn alan, ifls
ederek lse, para geri alnmasa, bunu mtevell der. Bunun gibi, vekl shibinin bildirdii
arta uymayarak zarara sebeb olursa, bu zarar tazmin eder. Mtevell, mm- Eb
Ysufa gre (rahmetullahi aleyhleyh), vakf shibinin veklidir. mm- Muhammede gre
(rahmetullahi aleyhleyh), fakirlerin veklidir. Belli bir yerde saklanmas art edilmi
olmayan vakf para, mtevellnin evinde yangnda zy olsa, mtevell demez. Vakf
paray, ekya mtevellden zor ile alsa, mtevell tazmin etmez. Veda olan eya da (Bir
kiiye saklamak zere verilen ey) byledir. Mtevell, vakfn kirasn almak iin birini vekl
etse, vekl ald kiray kendi ihtiylarna sarfetse, bunu mtevell deil, bu vekl tazmin
eder. Kad, vakfda art edilmi olmayan bir vazfe ihdas edemez. Mesel, vakf cmide bir
mezzin varken, ikinci mezzin bert veremez. Zeyd, bir vakfa birka sene mtevell
olup, kad o senelerin hesaplarn tedkk ile kabul ve tasdk eylese, ciz olur. phe eden
olursa, cevap taleb eder. Bir vakfn nzr, bunun tevliyetini de kendi zerine alamaz. Vakf
shibinin tayin ettii mtevell, nzrn bilgisi altnda, vakf idre eder.
trl vakf vardr: Yalnz fakirler iin olur. nce zenginler, sonra fakirler iin olur.
Hem zenginler, hem de fakirler iin olur. Mektebler, hanlar, hastahneler, kabristanlar,
cmiler ve emeler hem fakirler, hem de zenginler iin vakf edilmilerdir.
Mehr-i muaccel, eyiz masraf olarak dnden nce verilir. Mangr (yan fls)
rayi (geer ake) iken, mehr olarak u kadar bin mangr diyerek nikh yaptktan sonra,
mangr ksid (gemez) olsa, zevce vefat etse, vrislerine kesd gn olan kymetleri
kadar altn, gm kymetleri verilir. Mangr adedince gm verilmez. (Kd lira da,
fls demektir.) Zevc (erkek) nikhdan sonra gnderdii eya iin, mehr idi dese, zevce
de, hediyye idi dese, hidleri yok ise, zevcin sz kabul edilir.
Zevci zengin olan kadn, olundan nafaka isteyemez. Bali ise de, farz olan ilimleri
tahsl ettii iin, fakir olana, zengin olan babas bakar.
Bir baba, kk ocuklarn paralarn, ihtiyc yok iken, kendisi iin kullansa,
ocuklar bali olunca, bunu tazmin etmesini isteyebelirler. Baba muhta olsayd,
kullanmas ciz olurdu.
Kadn kendi malndan zevcine (kocasna) verip; Bunu sat, semeni (paras) ile
nafaka al dese, zevcini (kocasn) onu satmaa vekl etmi ve semeni ona riyet (dn)
vermi olur. riyet olarak verilen misli mal, karz (bor) olur.
Zeyd kendi arsasnda kendi malzemesi ile eni, boyu ve ykseklii belli bir oda
yapmas iin bir usta ile belli cretle szleme ve cretini pein verse, oday yaptktan
sonra, ustann daha para istemesi ciz olmaz. Usta kendi malzemesi ile yapsayd, (yan
istisn (smarlama) szlemesi olsayd) ciz olurdu. Bir kimsenin, kendi arsas zerinde,
istisn yolu ile ev yaptrmasnn ciz olduu bu mislden anlalmaktadr.
Beyde (satta) olduu gibi, icre (kiralama) de, lzm olmayan art ile fsid olur.
Mesel, deeri malm olan maln gemi ile belli iskeleye gtrmesi iin, belli cret ile
szleirken, gemicinin maln gmrn kendi malndan vermesini art etmek fsid olur.
Fsid icrelerde, szleilen cret deil, ecr-i misi verilir. Beyde olduu gibi, icreyi de
ikle ve fesh etmek cizdir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
Sicilli Osman; cild-4 sh. 33
Lgt-i trihiyye ve Corfiyye; cild-2, sh. 226
Fetv-i Feyziyye, stanbul 1324
FEYZULLAH EFEND-ZDE ES-SEYYD MURTAZ EFEND:

Osmanllar devrinde yetien limlerden. Osmanl eyhlislmlarnn
altmdokuzuncusudur. smi Murtazdr. Krkaltnc eyhlislm Feyzullah Efendinin olu
ve altmnc eyhlislm Feyzullah Efendi-zde Mustafa Efendinin kardeidir.
Feyzullah Efendi-zde diye bilinir. 1106 (m. 1694) senesinde stanbulda dodu. 1171 (m.
1757) senesinde stanbulda vefat etti. Eyyb Sultan civrnda, annesinin kabri yanna
defnedildi.
lk eitim ve renimini babasndan grd. Zamnn limlerinden akl ve nakl
ilimleri tahsl etti. Behet-l-fetv adl eserin mellifi Yeniehirli Abdullah Efendinin
hizmetinde bulunup, huss meclisinde ilim tahsl etti. Onun huzrunda ilm stnle
ulap, 1138 (m. 1725) senesinde mderris oldu.
Birok medreselerde mderrislik yapp talebe yetitirdi. Galata kadl vazfesinde
bulundu. 1154 (m. 1741) senesinde stanbul kadlna getirildi. 1160 (m. 1747)
senesinde Anadolu kadaskerliine ykseltildi. Sresi dolunca bu vazfeden alnd. Evine
ekilip ibdet ve tatla megul oldu. eyhlislm Mehmed Sad Efendinin vazfeden
ayrlmas zerine, Sultan Birinci Mahmd Hn tarafndan 1163 (m. 1750) senesinde
eyhlislmla tayin edildi. Bu vazfeyi 4 yl 7 ay 12 gn mddetle adlet ve dorulukla
yrtt. Ancak hastal ve zayf olmas sebebiyle, 1168 (m. 1755) senesinde bu
vazfeden ayrlmak zorunda kald. Bu ayrl trihi, Sultan nc Osman Hnn tahta
geiinden bir ay sonraya rastlar. Vazifeden ayrldktan sonra evinde istirhate ekilip,
Allah telya ibdet etmekle megul iken stanbulda vefat etti.
Feyzullah Efendi-zde Murtaz Efendi, akl ve nakl ilimlerde derin lim, fazlet ve
gzel ahlk shibi bir zt idi. Allah telnn dnine sk bal, haramlardan ve
phelilerden iddetle kanr, vakitlerini ibdet etmekle kymetlendirirdi. Sde bir yaay
tarzn benimseyen, kanaatkar bir kimse idi. Yapt her hareketi ll olup, herkesle iyi
geinir ve kimseyi krmamaya dikkat ederdi. Dny malna gnl vermez, makam ve
mevkyi, insanlara hizmet ve Allah telnn rzsna kavumak iin vsta kabul ederdi.
Hatt, emekli maa olarak kendisine tahsis edilen arpalklar kabul etmemiti.
Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgiye rastlanmamtr.
3) Kms-l-Alm; cild-6, sh. 4257
FEYZULLAH EFEND-ZDE ES-SEYYD EYH MUSTAFA EFEND:
Osmanllar devrinde yetien limlerden. Osmanl eyhlislmlarnn
altmncsdr. smi Mustafadr. Krkaltnc eyhlislm Erzurumlu Seyyid Feyzullah
Efendinin oludur. Feyzullah Efendi-zde diye bilinir. 1090 (m. 1679) senesinde
stanbulda dodu. 1158 (m. 1745) senesinde yine stanbulda vefat etti. skdarda,
Mirz-zde Mehmed Efendinin kabrinin yannda medfndur.
lk eitim ve renimini babasndan grdkten sonra, zamnnn limlerinden ilim
tahsl etti. lmi, yksek derecelere ulap, limler arasnda mehr oldu. Birok
medreselerde mderrislik yapp, talebe yetitirmekle megul oldu. Otz yandayken
kadla geip, 1113 (m. 1701) senesinde Mekke-i mkerreme kadlna tayin edildi.
1114 (m. 1702) senesinde Anadolu kadaskerliine ve arkasndan Rumeli kadaskerliine
getirildi. 1115 (m. 1703) senesinde meydana gelen Edirne vakasnda, babas Feyzullah
Efendi, yenieriler tarafndan eziyet edilerek ehd edildikten sonra, dier kardeleriyle
birlikte Yedikuleye hapsedildi. Hapis cezas srgn cezasna evrilerek Kbrsa gnderildi.
Bir mddet Kbrsta kaldktan sonra, Bursaya gelmesine msade edildi. Bursada
yirmisekiz yl kadar kaldktan sonra, 1143 (m. 1730) sen esinde Sultan Birinci Mahmd
Hn tahta geip, ayaklanmalar bastrdktan sonra, Mustafa Efendinin stanbula
gelmesine izin verip davet etti. Pdihn ltuf ve ihsnlarna kavutu. 1145 (m. 1732)
senesinde Rumeli kadaskerliine tayin edildi. 1147 (m. 1734) senesinde eyhlislmlk
yksek makmna getirildi. Bu erefli vazfeyi dokuz sene iki ay mddetle adlet ve
dorulukla yrtt. Ya ilerlemi olan Mustafa Efendi, fel hastalna tutularak vefat etti.
Feyzullah Efendi-zde es-Seyyid eyh Mustafa Efendi, lim ve fazlet shibi bir zt
idi. Nakibend yksek yolundan da feyz alm idi. Allah telnn dninin emirlerine bal,
haramlardan ve phelilerden iddetle kanr, herkesle iyi geinmeye alr, kimseyi
krmamaya dikkat ederdi. ir, ince rhlu, cmert, kerem shibi ve yardmsever bir zt
olan Feyzullah Efendi-zde eyh Mustafa Efendi, Eyyb Niancasnda bir dergh ve
Sarahnede bir eme yaptrmt. Kaynaklarda eserleriyle ilgili bilgiye rastlanmamtr.
GULM MUHAMMED MASM:
Evliynn byklerinden. Muhammed Masm Frknin torunlarndan eyh
Muhammed smilnin ikinci oludur. Doum trihi bilinmemekte olup, 1161 (m. 1748)
senesinde doksan yan gemi olduu hlde, Ramazn- erf bayram gecesi vefat etti.
Tasavvufda pek yksek derecede olup, Kutb-l-aktb idi. mm- Rabbn
Mceddd-i elf-i sn hazretlerinin evldndan bu torununun, zamnnda bulunanlar
arasnda yksek bir yeri vard. Kayymluk, gavslk ve kutbluk mansblarna sahipti.
Asletten de pay alm idi.
Kutb-l-aktb ismi ile mehrdur. mm-l-evliy da denir. Yllar nce mm-

Muhammed Masm Frk, Kayym- zaman olan byk olu Muhammed Sbgatullaha
buyurmutu ki: Senin neslinden ok yksek bir oul dnyya gelecektir. ster olun,
ister torunun olsun. O dnyya gelince, onu benim kim makmm biliniz ve benim
ismimi veriniz. nk Mceddid ve Masm nisbetinin asleten vrisi o olacaktr. Onun
feyz ve bereketi kymete kadar evld ve mntesiblerinde (onun yolunda bulunanlarda)
devam edecektir. Bu yolumuzu, o kuvvetlendirecek, baka bir itibr verecektir.
Daha dnyya gelmeden nce hakknda bildirilen bu mjde; kendisinden yllar sonra
dnyya gelecek olan Ebl-Hasen-i Harknyi mjdeleyen, medheden Byezd-i
Bistmnin mjdesine benzemektedir.
lmi, babasndan rendi. Akl ve nakl ilimlerde arkadalar arasnda birinci oldu.
Yirmi yanda tahsli bitirip, Kayym- zamnn huzrunda, kalbe id nrlar elde etmeye
balad. Ksa zamanda tasavvufda ok derecelere kavutu. Keml ve ikml shibi oldu.
Dedesinden mutlak hilfet ald ve nrlarn cihna yaymaya balad. Yksek dedelerinin
nisbeti yeniden tazelendi. rd cihna yayld. ok yksek derecelere, feyzlere, nrlara,
marifet, tecell ve tam huzra, mm- Rabbn Mceddd-i elf-i snnin nisbetine
kavutu. Sohbetinde ve murkabe meclislerinde, binlerce talebe toplanrd. Pekok
kimseyi tasavvufta yetitirip kemle ulatrmtr. En mehr talebelerinden drt tanesi u
ztlardr: Mirz mer Hn, Hce Nizm, Hce Hudr ve Hce Habbullah. Bu drt talebesi
vastasyla pek ok kimse tasavvufda yetiip, kemle gelmitir.
Gulm Muhammed Masmun talebelerinden biri yle anlatmtr: Pever
limlerinden biri, talebelerinden bir cematle birlikte Gulm Muhammed Masm
hazretleri ile ilm mnzara yapmak zere huzruna gelmiti. Huzruna girince, btn
ilmini birdenbire unutuverdi. Gulm Muhammed Masm ona, talebelerin oturduu yere
gemesini iret etti. Tek kelime konuamad. Sonra meclisinden kalkp gitti. Gulm
Muhammed Masm ile mnzaraya girmek iin ilmin ince meselelerini yeniden rendi.
Bir gn yine ayn niyetle huzruna gitti. Fakat huzruna girince, rendiklerini gene
unuttu. Tekrar dnp gitti. nc sefer tekrar hazrlanp, kitaplarn da yanna alp
huzruna gitti. Bu sefer de bildiklerini unuttu. O hle gelmiti ki gtrd kitaplardan bir
harfi bile okumaya kadir olamad, okumay dah unuttu. Bu durum karsnda talebeleri ile
birlikte, Gulm Muhammed Masmun huzrunda zr beyn edip af diledi. Kendisini de
talebelie kabul etmesini arzetti. Bundan sonra Gulm Muhammed Masm o lim zta;
Sen bize mnzara iin gelirken, falan falan bahisleri ezberlemitin. Baz sorular da
hazrlamtn. Bu sorularn cevb yle yledir buyurup, herbirini tek tek izh ederek
cevap verdi. Sonra o mehr limi talebelie kabul edip, tasavvufda yetitirerek kemle
ulatrd ve iczet verdi.
Umdet-l-makmt kitabnn mellifi, Gulm Muhammed Masmun bir
talebesinden naklen yle anlatmtr: Hocam Gulm Muhammed Masm hazretlerinin
vefatna yakn bir zamanda, ziyretine gitmek zere kymden yola ktm. Giderken iki
rubiyye (Hindistanda kullanlan para birimi), miktarndaki paray hocama vermeyi
adamtm. Yolda iken hocam bana rymda; Yarn ftr bayram gecesidir. Kabrime gel
orada bir kii bulursun. Benim ona iki rubiyye borcum vard. Adadn o iki rubiyyeyi ona
vererek benim borcumu de buyurdu. Yolculuumu tamamlayp hocamn ehrine girince,
hocam Gulm Muhammed Masmun vefat ettiini rendim. Hemen kabrine gidip
ziyaret ettim. Kabrinin yanna varnca orada birisini grdm. Bana dedi ki: Bu ztn bana
iki rubiyye borcu vard, oullarndan isteyeceim. Ben nezrettiim iki rubiyyeyi karp
ona verdim. Artk oullarndan isteme dedim.
HACI VELYYDDN EFEND:
Osmanl sultanlarndan nc Mustafa Hn devrinde iki def eyhlislmlk
makmna getirilmi olan Osmanl limlerinden. Yetmibeinci eyhlislmdr. smi
Veliyyddn olup, Silivrikapnn Yayla semtinde ikmet eden Solakba-zde Hac Mustafa
Aann oludur. Doum trihi kesin olarak bilinmemektedir. stanbulda dodu ve yine
orada 1182 (m. 1768) senesinde vefat etti. Otaklar yaknnda, Murd Efendi dergh
bahesinde defnedildi.
Kk yandan itibren ilim tahsline ynelen Veliyyddn Efendi, ilk nce babasnn
medresesinde ilim tahsl etti. Zamnnn dier limlerinden akl ve nakl ilimleri tahsl
ederek mderris oldu. Birok medreselerde mderrislik yaparak talebe yetitirdi.
Haremeyn mfettiliine getirildi. Srasyla; Haleb, Galata, Msr ve Medne-i mnevvere
kadlklarnda bulundu. stanbul pyesine ulat. 1169 (m. 1755) senesinde Anadolu
kadaskerliine, 1171 (m. 1757) senesinde Rumeli kadaskerliine ykseltildi. Alt ay
kadar sonra bu vazfeden ayrlp Manisaya gitti. Manisada bir yl kadar kaldktan sonra
stanbula dnd. 1173 (m. 1759) senesinde, elebi-zde smil sm Efendiden boalan
eyhlislmlk makmna getirildi. Bu makama tayin edildii gn hasta olduundan, bu
vazfeden affn diledi. Ancak Pdih nc Mustafa Hn iyileinceye kadar izin verip,
eyhlislmlara giydirilen Ferve-i beyz adl beyaz krk evine gnderdi. 1 yl 6 ay 18
gn eyhlislmlk vazfesini yrtt. 1175 (m. 1761) senesinde bu vazfeden ayrlp,
Bursaya gitti. Bu arada Hicaza gidip, hac ibdetini f etti ve sevgili Peygamberimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i erfini ziyret etti.
Hac dn bir mddet Bursada kald. Daha sonra stanbula gitti. 1180 (m. 1767)
senesinde Drr-zde Mustafa Efendinin yerine ikinci def eyhlislmla getirildi. Bu
vazfeye devam etmekteyken vefat etti. ki eyhlislmlk mddeti toplam, 3 yl yirmi
gndr.
Veliyyddn Efendi, lim, cmert, kerem shibi ve yardmsever bir zt idi. Asab
mizal olup, gzel yaz yazard. Talik ve cel stilinde gzel yazlar vardr. Kitap
toplamakta hevesli olduundan, Byezd Cmii iinde el yazmas ok kymetli eserlerin
bulunduu bir ktphne meydana getirdi. Bu ktphneye; Veliyyddn Efendi
Ktphnesi ismi verilmitir. Olu Kadasker Mehmed Efendinin balaryla, ktphne
daha da zenginlemitir. Ayrca stanbulda rpc ayr yaknlarnda bir eme
yaptrdndan, at yarlar yaplan bu yere Veli Efendi ayr ismi verilmitir. Kaynaklarda
eserleriyle ilgili bilgiye rastlanmamtr.
HDM:
Anadoluda yaayan fkh ve tasavvuf limlerinin byklerinden. smi, Muhammed
bin Mustafa olup, Konyann Hdim kasabasnda 1113 (m. 1701) senesinde dodu.
Knyesi Mevln Eb Saddir. nce babasndan, sonra zamnn byk limlerinden ilim
tahsl etti. Pdih nc Ahmed Hnn iltiftna mazhar oldu. 1176 (m. 1762)
senesinde doduu yer olan Hdimde vefat etti.
Mevln Eb Sad Muhammed Hdimnin dedeleri Buhrldr. Dedelerinden
Hsmeddn Efendi, Buhrnn tannm asl ailelerinden olup, lim ve vel bir zt idi.
Anadoluya gelerek, Hdim kasabasnda yerleti. Muhammed Hdimnin babas Fahr-erRm (Rm diyrnn seilmii, herkesin onunla vnd) nmyla mehr Kara Hac
Mustafa Efendidir. Mustafa Efendi, bulunduu evrede tannm limler arasnda idi.
Muhammed Hdim, ilk tahslini babasndan grd. On yanda Kurn- kermi ezberledi.
Arab ve Frisyi rendi. Babasnn emriyle Konyada Karatay Medresesine yazld.
Burada be sene ilim rendikten sonra, hocas brhim Efendinin tavsiyesi ile stanbula
gitti. stanbulda zamnn mehr limlerinden Kazbd Ahmed Efendiden ilim
renerek iczet ald. Yirmiyedi yanda yksek tahslini bitiren Muhammed Hdim, drt
katr yk kitap ile Hdime dnd. Babasnn bo brakt Hdim Medresesinde ders
vermee balad.
Ksa zamanda nm stanbula kadar varan Muhammed Hdim hazretleri, nce
Pdih nc Ahmed Hn, sonra da Birinci Mahmd Hn tarafndan stanbula davet
edildi. kinci gidiinde, Pdihn da bulunduu Ayasofya Cmiindeki bir toplantda,
Ftiha-i erfenin tefsrini yapmas istendi. eyhlislm ve mehr limlerin de bulunduu
o mecliste Muhammed Hdim, Ftihay ok gzel tefsr edip, bata Pdih olmak zere,
herkesin takdrine mazhar oldu. Bunun zerine stanbulda kalarak, Osmanl Devleti
iinde yazlan dn eserlerin, kendi tetkikinden getikten sonra yaynlanmas vazifesi teklif
edildi. Fakat Hdim, Hdimdeki medresesinde talebe okutma, bu vazfe teklifine tercih
ederek memleketine dnd. Medresesinde Arab, Fris, usl- fkh, fkh, tefsr, hads,
kelm, edebiyat gibi dersler okuttu. Pekok limin yetimesine vesle oldu. Bunlarn iinde
bata oullar Sad, Abdullah, Emn, Numn gelmekte idi. Ayrca Ayakl Ktphne
lakabyla anlan Mft-zde Muhammed Antk, smil Gelenbev, Mehmed Krkaac,
Hfz Osman skb, Ahmed rgb, Konyal smil Hakk, Hac smil Kayser gibi limler
mehr oldular.
Hdim hazretleri talebelere ders vermenin yansra, insanlarn hidyete gelmesine,
slm ahlkn ve hukukunu renmesine vesle olmak iin ok alt. Pekok kitaplar
yazd. Bu yazd eserlerden, mm- Birgiv hazretlerinin Tarkat- Muhammediyye isimli
eserine yapt erhi ok kymetlidir. Bu erhe Berka ismini vermitir. Muhtelif trihlerde
sk sk baslmtr.
Muhammed Hdim hazretleri, eserlerine ald hads-i erflerin, sahih olup
olmadn iyice aratrrd. Eer sahih olduunda phe ederse, bizzat Peygamber
efendimizden (sallallahu aleyhi ve sellem) sorup renirdi. Medne-i mnevverede,
Ravda-i mutahhera harem aal vazfesini yapan Beir Aa, bu mevzu yle anlatt:
stanbula gelmitim. Pdih Birinci Mahmd Hn, Harem-i erften malmt almak iin
huzruna armt. Hl hatr sorduktan sonra; Haremeyn-i erfeynde nelere muttali
oldun? diye sul ettiler. Ben de grdklerimi yle anlattm: Hayretle grdm
hdiselerden biri udur: Ravda-i mutahherada (Peygamber efendimizin mbrek kabr-i
erflerinde) gece temizlik yapmak iin alyordum. Gece yarsna doru Cebril
aleyhisselmn Reslullah efendimizle grmek iin geldii Cibril kaps birden ald. Bu
saatte gelen kimdir? diye kapya kotum. Sakall, nr yzl bir kimse ile karlatm. Bana
selm verdi. Selm aldm ve; Hogeldiniz efendim dedim. Bana, gayet sessiz bir ekilde
cevap verdikten sonra, Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek
kabrinin ayak ucuna doru gitti. Arkasndan bakakalmtm. Orada bir mddet bekledi.
Kabr-i erfe kar baz eyler syledi. ok dikkat etmeme ramen anlayamadm. i
bitince arka arka giderek huzrdan ayrld. ok merak etmitim. Yanma geldiinde byk
bir edeble; Siz kimsiniz ve nerelisiniz? diye sordum. O da; smim Muhammed, Diyr-
Rmdanm. Hdimde ikmet ediyorum dedi. Bu gece yars ziyretinizin hikmeti nedir?
diye sul edince de; mm- Birgivnin Tarkat- Muhammediyye isimli kitabn erh
ediyorum. Bir hads-i erfin sahih olup olmadnda pheye dtm. Hemen gelip
grdnz gibi, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) huzr- erflerinde,
bunu sul eyledim. Sahih olduu buyuruldu dedi. Ondan sonraki gnlerde yine ayn
saatlerde zaman zaman geldi. Geldiinde odama gtrr ksa bir sre de olsa sohbet
ederdik. Artk onunla dost olmutuk. Beir Aann konumasn hayretle dinleyen
Pdih Birinci Mahmd, Hdime bir haberci gndererek, Muhammed Hdimyi
stanbula davet etti. O geldii gn, ona sim olarak ok benzeyen birka kimse daha
saraya getirtti. Maksad Beir Aay imtihan etmek idi. Beir Aay da huzruna ard.
Misfirlerin huzra gelmesi bildirildi. Biraz sonra Muhammed Hdim ve ona ok
benzeyenler odaya girdiler. Beir Aa, girenlerin arasndan Muhammed Hdimyi
gstererek; Bahsettiim zt ite budur dedi. Birinci Mahmd Hn, Hdim hazretlerine
ok iltift edip ihsnlarda bulundu.
Muhammed Hdim hazretleri anlatt: Rm diyrnn seilmi limlerinden olan
mbrek babam Mustafa Efendinin kabrini ziyrete gitmitim. Kabrinin banda Ysn
sresini okuyup sevbn, Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem), btn
peygamberlere (aleyhimsselm) Eshb- Kirma (rahmetullahi aleyhnhm) ve btn
ehl-i mnn rhlaryla birlikte, babamn da rhuna hediye ettim. Sonra murkabeye
dalm hlde beklerken, Allah telnn izni ile babam aniden mezarndan kalkt. ok
heyecanlandm. Onu bu ekilde ilk def gryordum. Sessizce bir mddet bekledikten
sonra, ondan nashat istedim, te beni gryorsun ya; dnynn sebep ve alkalarndan
hibir ey fayda vermiyor. Geim hussunda hrs ve kt emelden saknarak, cenb-
Hakka tevekkl et ve Onun verdiklerine rz ol! Dnyda sebeplerini yaratan unutup,
ihtiycn, grnte buna sebep olan kula bildirirsen, cenb- Hak seni elinden birey
gelmeyene muhta eder. Eer ihtiycn herkese sylemeden sdece Allah telya
arzedersen, dny bile sana muhta olur dedi.
Muhammed Hdim hazretleri, 1176 (m. 1762) senesinde Hdimde, son hastalna
yakalanmt. ocuklarn, talebelerini ve dostlarn arp herbiriyle helllat, vedlat.
ocuklarna ve talebelerine vasiyyetini bildirdikten sonra; Vefat ettiimde, daha nce

vasiyyet edip anlatm kimse gelene kadar beni soyup gaslimi yapmayn buyurdu. O
gece sabaha kar, talebelerinin Ysn-i erf kratlar arasnda mbrek rhunu teslim
eyledi. Kuluk vakti sralarnda daha nce anlat Trabzonlu Hac Mehmed Efendi gelip,
gasil, techiz ve tekfin ilerini yapt. Kabrini babas Mustafa Efendinin yannda kazdrd ve
oraya defni yapld. klar uzak yerlerden gelerek kabrini ziyret etmektedir.
Mezar tanda unlar yazldr: Btn dn bilgileri kendisinde toplayan ve Tarkat-i
Muhammediyye kitabn erheden, riflerin kutbu, Allah telya kavumak istiyenlere
yardm eden Eb Sad Muhammed Hdimnin rhuna Ftiha.
Muhammed Hdim hazretlerinin, Peygamber efendimizi medheden manzmesi
aadadr:
Fakrem kapna geldim,
efat y Reslallah!
Mukrrim suum bildim,
efat y Reslallah!
Gnahkrm, yzm kara,
Korkarm atarlar nra,
Meer sende ola re,
efat y Reslallah!
Okundu nna Levlk,
Ki, sensin h Erselnk,
Dedi, Hak sana teynk
efat y Reslallah!
Habbsin, cmleden evl,
Seni medh eyledi Mevl!
Makmn senin al,
efat y Reslallah!
Nice Medh eyleye insn,
Mrekkep nk nisyndan,
Meer senden ola ihsn,
efat y Reslallah!
Benim muhta serdergn,
Tvbe et, tenin uryn,
Meer senden ola dermn,
efat y Reslallah.
Okudum ok tahyyt,
Salt ile salevt,
Akabinde mnct,
efat Y Reslallah!
Kat oktur tahyytn,
Dah crm ceneytm,
Kapna arz- hctm,
efat y Reslallah!
Meer hep isyndaym,
Gulam- ayn- noksnm
Ve lkin ehl-i mnm,
efat y Reslallah!
Gnlde evki derdime,

Mecl kalmad terkime,
Ceman asl u ferime,
efat y Reslallah!
Cehennem kaynayp taa,
Bilinmez ne gelir baa,
Zkr ins karndaa,
efat y Reslallah!
Kerem klagel sen efrda,
Eer hasm eer yra,
Hussan ehl-i evlda,
efat y Reslallah!
Gzmz kaplad perde,
Davsndan kam dertde,
Bize, stda, kirde,
efat y Reslallah!
Atlar kl garbana,
Bizi gnderme nirna,
Btn ahbb u cirna,
efat y Reslallah!
Kebap olur beher cna,
Cierler tutuup yana,
Umman ehl-i mna,
efat y Reslallah!
Nazar kl ayn- refetten,
Nasb eyle efatten,
Fakrim cmle mmetten,
efat y Reslallah!
mmetin Hdim-i ahkar,
lende nks- ebter,
Meer ltf olmasa her,
efat y Reslallah!
Muhammed Hdim hazretlerinin mhrlerinde u yaz vard:
Ey br-i Huda be Hakk hest,
e z mer medet firist,
mnu emn, ten drst,
lim-u amel, fer- dest.
Mezhebi Numn, Es-Seyyid Muhammed.
Mans: Y Rabb! Varln hakk iin u alt eyi bana ihsn eyle: mn, vcd
shhati, ilim, amel ve ihls, cmertlik ve emirlerini yapabilmek. Hanef mezhebinden
Seyyid Muhammed.
Muhammed Hdim hazretlerinin insanln sadeti iin hazrlad eserler pekoktur.
Bunlardan bazlar unlardr: 1-El- Berkat-l-Mahmdiyye f erhi Tarkat-ilMuhammediyye, 2- Drer hiyesi, 3- Hiyetn al Tefsr-i sret-in-Nebe lil-Beydv, 4Risletn f slk-in-Nakibendiyye, 5- Rislet-l-Hui fis-salti, 6- Risletn f Hakk-l-
istihlf, 7- Aryis-n-Nefisi f ilm-il-mantk, 8- Menfi-ud-dekik f erhi Mecmi-lhakik. Bu eseri Mecellenin kll kidelerine kaynak olmutur.
Muhammed Hdim hazretlerinin Berka isimli kitabndan, Kt Huylar
blmnn bir ksm aaya alnmtr:
nsann kt ey yapnca, arkasndan riyzet ekmei, nefse g gelen ey
yapma det edinmesi de, fideli ildr. Mesel, bir ktlk yaparsam, u kadar sadaka
vereceim, veya oru tutacam, gece namazlar klacam diye nezr etmeli, adamal veya
bunlar yapmak iin yemn etmelidir. Nefs, bu g eyleri yapmamak iin, onlara sebeb
olan kt detini yapmaz. Kt huylarn zararlarn okumak, iitmek de, fideli ildr.
nsanda olan kt huylarn bazlar:
Kt huylardan Riy iin Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem)
buyurdular ki: Bakalarna gsteri iin namazn gzel klan, yalnz olduu
zaman byle klmayan, Allah tely tahkir etmi olur. ve Sizde
bulunmasndan en ok korktuum ey, irk-i asgara yakalanmanzdr. irk-i
asgar, riy demektir. ve Dnyda riy ile ibdet edene, kymet gn; Ey
kt insan! Bugn sana sevb yoktur. Dnyda kimler iin ibdet ettin ise,
sevblarn onlardan iste denir ve Allah tel buyuruyor ki: Benim erikim
yoktur. Bakasn bana erik eden, sevblarn ondan istesin, ibdetlerinizi ihls
ile yapnz! Allah tel, ihls ile yaplan ileri kabul eder. bdet, Allah telnn
rzsna kavumak iin yaplr. Bakasnn muhabbetine, ihsnna kavumak iin yaplan
ibdet, ona tapnmak olur. Allah telya ihls ile ibdet etmemiz emrolundu. Hads-i
erfde; Allah telnn birliine mn edenden, namaz ve zekt ihls ile
yapandan Allah tel rz olur buyuruldu. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem),
Muz bin Cebeli Yemene vli olarak gnderirken; bdetlerini ihls ile yap. hls ile
yaplan az amel kymet gn sana yetiir. ve bdetini ihls ile yapanlara
mjdeler olsun. Bunlar hidyet yldzlardr. Fitnelerin karanlklarn yok
ederler. ve Dnyda haram edilmi olan eyler melndur. Ancak Allah iin
yaplan eyler kymetlidir. buyurdu. Dny nimetleri geicidir. mrleri pek ksadr.
Bunlar ele geirmek iin dnini vermek ahmaklktr. nsanlarn hepsi cizdir. Allah tel
dilemedike, kimse kimseye fide ve zarar yapamaz. nsana Allah kfidir.
Tl-i emel: Zevk ve saf srmek iin ok yaama istemektir. bdet yapmak iin
ok yaama istemek, tl-i emel olmaz. Tl-i emel sahipleri, ibdetleri zamnnda
yapmaz. Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: nsanlarn en
iyisi, mr uzun ve ameli gzel olan kimsedir. ve nsanlarn en kts, mr
uzun ve ameli kt olandr. ve lmek istemeyiniz. Kabir azb ok acdr.
mr uzun olup slmiyete uymak, byk sadettir. ve Mslmanlkta
beyazlaan kllar, kymet gn nr olacaklardr.
Tl-i emelin sebepleri, dny zevklerine dkn olmak, lm unutmak ve
shhatine, genliine aldanmaktr. Tl-i emel hastalndan kurtulmak iin, bu sebepleri
yok etmek lzmdr. lmn her an geleceini dnmelidir. Shhatin ve genliin, lme
mni olmadn unutmamaldr. ocuklardaki ve genlerdeki lm saysnn, yallardaki
lm saysndan ok olduunu istatistikler gstermektedir. ok hastalarn iyi olup
yaadklar, ok salam kiilerin abuk ldkleri her zaman grlmektedir. Tl-i emel
shibi olmann zararlarn ve lm hatrlamann fidelerini renmelidir. Hads-i erfte;
lm ok hatrlaynz. Onu hatrlamak, insan gnah ilemekten korur ve
hrete zararl olan eylerden saknmaa sebep olur buyuruldu. Eshb- Kirmdan
Ber bin zib diyor ki: Bir cenzeyi gtrdk. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
kabir bana oturdu. Alamaa balad. Mbrek gzyalar topraa damlad. Sonra; Ey
kardelerim! Hepiniz hazrlannz buyurdu. mer bin Abdlazz, bir limi grnce,
nashat istedi. O da; imdi halfesin, istediin gibi emredersin. Yarn leceksin dedi.
Biraz daha syle deyince; dem aleyhisselma kadar btn dedelerin lm tatt. imdi
sra sana geldi dedi. Halfe, uzun zaman alad. Hads-i erfde; nsanlara viz
olarak lm yetiir. Zenginlik isteyene, kaz ve kadere mn etmek yetiir
buyuruldu. Yine; nsanlarn en aklls, lm ok hatrlayandr. lm ok
hatrlayan insana, dnyda eref, hrette yksek dereceler nasb olur. ve
Allah teldan hay ediniz. Bakalarna kalacak olan eyleri toplamakla
vaktinizi kaybetmeyiniz. Kavuamyacanz eyleri ele geirmek iin
uramaynz. htiycnzdan fazla binalar yapmakla haytnz harcamaynz ve

Evlerinizi haram malzeme ile yapmaynz. Dininizin ve dnynzn harb
olmasna sebep olur ve ok sevdii sme bin Zeydin bir ay sonra demek zere yz
altna bir kle satn aldn iitince; Siz buna hayret etmediniz mi? sme tl-i
emel shibi olmu buyurdu. htiy maddelerinin veresiye de alnmalar cizdir. Bir
hads-i erfde; Cennete gitmek isteyen, uzun emel shibi olmasn. Dny ileri
ile uramas, lm unutturmasn. Haram ilemekte Allahdan hay etsin
buyuruldu. Haram olan lezzetlerin iinde yaamak iin, uzun emel shibi olmak haramdr.
Mbhlarla lezzetlenmek iin tl-i emel shibi olmak, haram deil ise de, iyi deildir. ok
yaama deil, shhat ve afiyet ile yaama istemelidir.
Tama: Kalb hastalklarnn birisi de tamadr. Dny lezzetlerini haram yollardan
aramaa tama denir. Taman en kts, insanlardan beklemektir. Kibre, ucba sebep olan
nfile ibdetleri ve hreti unutturan mbhlar yapmak da tama olur. Taman zddna
aksine tefviz denir. Tefviz; hell ve fideli eyleri kazanmaa alp da, bunlara
kavuma Allah teldan beklemektir.
eytan, riyy ihls olarak ve tama tefviz olarak gstererek, insan aldatmaa
alr. Allah tel, herkesin kalbine bir melek vazfelendirmitir. Bu melek, insana iyi
dnceler ilhm eder. eytan da, insann kalbine kt dnceler, vesveseler getirir.
Hell yiyen kimse, ilhm ile vesveseyi birbirinden ayrr. Haram yiyenler ayramaz. nsann
nefsi de, kalbine kt dnceler getirir. Bu dncelere ve arzulara hev denir. lhm ve
vesvese devaml olmaz. Nefsin hevs ise devamldr ve gittike artar. Vesvese, dua
ederek, zikrederek azalr ve yok olur. Hev ise ancak kuvvetli mchede ile azalr, yok
olur. eytan, kpek gibidir. Kpek kovalaynca kaar ise de, baka taraftan yine gelir.
Nefs, kaplan gibidir. Saldrmas, ancak ldrmekle biter. Bunun iin, insanlara vesvese
veren eytana hanns denilmitir. nsan, eytann bir vesvesesine uymazsa, bundan
vazgeer. Baka vesveseye balar. Nefs-i emmre, dima zararl eyler ister. eytan ise,
ok hayrl ie mni olmak iin, az hayrl olan eyi de vesvese yapar. Byk gnaha
srklemek iin, kk hayr yapma da vesvese eder. eytann vesvesesi olan hayrl i,
insana tatl gelir ve acele ile yapmak ister. Bunun iin hads-i erfte; Acele etmek
eytandandr. Be ey bundan mstesnadr: Kzn evlendirmek, borcunu
demek, cenze hizmetlerini abuk yapmak, misfiri doyurmak, gnah yapnca
hemen tvbe etmek buyuruldu. lham olunan hayr, Allah korkusu ile yava yava
yaplr ve sonu dnlr. Bir hadsde; Melekten gelen ilhm, slmiyete uygun
olur. eytandan gelen vesvese slmiyetten ayrlmaa sebeb olur buyuruldu.
nsan, ilhm olunan eyleri yapmal. Vesveseyi yapmamak iin cihd etmeli, almaldr.
Nefse uyan kimse vesveselere tbi olur. Nefsin hevsna uymayann, ilhma uymas kolay
olur. Bir hads-i erfte; eytan, kalbe vesvese verir. Allahn ismi sylenince
kaar. Sylenmezse vesveselerine devam eder buyuruldu. Kalbe gelen htrann
cinsini anlamak iin, slmiyete uygun olup olmadna baklr. Byle anlalamazsa, slih
olan bir lime sorulur. Slih olmayan, dni, dny kazanlarna let eden kt din
adamna sorulmaz. Yhud, Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) kadar stdlarnn
hepsi malm olan hakik bir rehbere sorulur. Kutb-i medr denilen evliy, az olsa da,
kymete kadar mevcddur. Kutb-i ird denilen slm limi her zaman ve her yerde
bulunmaz. Uzun zaman aralklar ile ve ndir olarak bulunur. Her yerde ok bulunan chil
tarkatlar ve yalanc eyhleri, hakk rehber sanmamaldr. Bylelerin tuzaklarna
derek dnyda ve hrette sadetten mahrm kalmamak iin ok uyank olmaldr.
Kalbe gelen htra, nefse ac gelirse, hayr olduu anlalr. Tatl gelir, hemen yapmak
isterse, er olduu anlalr.
eytann hleleri oktur. Mhim olanlardan birincisi; Allahn senin ibdetine ihtiyc
yoktur demesidir. Buna kar; Amel-i slihin fidesi, bunu yapanadr. melindeki
yet-i kermeyi hatrlamaldr.
eytann ikinci hlesi; Allah rahimdir, kermdir, seni de af eder, Cennete kor
demesidir. Buna kar; Allahn kerm, olmas, seni aldatmasn ve Cennette
kullarmzdan mtteki olanlar vris klarz. melindeki yet-i kermeleri
hatrlamaldr.
nc hlesi; Senin ibdetlerin hep kusurludur; riy karktr. Byle ibdetlerle
mtteki olamazsn. Allah tel melen; Allah, yalnz mtteklerin ibdetlerini
kabul eder buyuruyor. Senin ibdetlerin kabul olmaz. Bouna urayorsun. Bo yere
sopa yiyen hayvan gibi eziyet ekiyorsun demesidir. Buna karlk; Ben, Allahn
azbndan kurtulmak ve emrine uymak iin ibdet ediyorum. Benim vazfem, emri yerine
getirmektir. Kabul olup olmayaca, Onun bilecei eydir. artlarna uygun olan ve farzlar
yaplan ibdetin sahih olmas muhakkakdr demelidir. Farzlar terk etmek byk gnahtr.
Bu gnahlardan kurtulmak iin ibdetleri yapmak lzmdr. bdet yapmadan Cennete
girmek iin dua etmek gnahtr. Hads-i erfte; Akl olan kimse, nefsine uymaz ve
ibdet yapar. Ahmak olan nefsine uyar, sonra Allahn rahmetini bekler
buyuruldu. Ahret iin lzm olan eyleri, bu fni dnyda hazrlamak lzmdr.
eytann hlelerinden drdncs; imdi dnyy kazanmak iin al da, rahata
kavu, o zaman rahat rahat, huzr iinde ibdet edersin. diyerek ibdet yapmaa mni
olmasdr. Buna cevap olarak; Ecel benim elimde deildir. Herkesin mrn Allah tel
ezelde takdr etmitir. Belki yaknda lrm, ibdet vazfelerini vaktinde yapmalym
demelidir. Hads-i erfte; Helekel-msevvifn. buyuruldu ki: Bugnk
vazfelerini yarna brakanlar zarar ettiler demektir.
eytann hlelerinden beincisi; bdetleri terk ettiremeyince; abuk kl, vaktini
karma diyerek artlarn, farzlarn tamam yaptrmamak istemesidir. Buna karlk;
Farzlar ok azdr. Bunlar yava yava ve artlarna uygun olarak yapmak lzmdr. Farz
olmayanlar da, artlarna uygun olarak az yapmak, artlar noksan olarak ok yapmaktan
iyidir demelidir.
Altnc hle olarak riyy tavsiye etmesidir. Herkes grsn de, beensin der. Buna
cevap olarak; Kendine fide ve zarar vermek, kimsenin elinde deildir. Bakalarna ise,
hi veremezler. Byle olan kimselerden birey beklemek abes olur, btl olur. Fide ve
zarar veren ancak Allah teldr. Yalnz onun grmesi, bana yetiir demelidir.
Yedinci hle olarak, ibdetlere mni olamayacan anlaynca, insana ucb, yan
ibdetlerini beenmek vesvesesi vermesidir. Senin gibi akll, uyank kimse var m? Bu
zamanda, herkes gaflet uykusunda iken, sen ibdet yapyorsun der. Buna karlk; Bu
akl ve intibh benden deildir. Rabbimin ihsndr. Onun ihsn olmasa, ibdet yapamam
demelidir.
Sekizinci hle olarak; bdetlerini gizli yap. Allah tel, senin sevgini ve erefini
insanlarn kalbine yerletirir diyerek gizli riyya drmek istemesidir. Buna karlk,
Ben Allahn kuluyum. O, benim shibimdir. bdetimi isterse beenir, isterse red eder.
nsanlara bildirip bildirmemesine karamam demelidir.
Dokuzuncu hle olarak da; bdet yapmaa ne lzum var? insanlarn Sad ve ak
olacaklar ezelde takdr edilmitir. Sad olan, ibdeti terk edince, affedilir, Cennete gider.
Ezelde ak olan, ne kadar ibdet yaparsa yapsn, fidesi olmaz, muhakkak Cehenneme
gider. O hlde, kendini bouna yorma! Rahatna bak demesidir. Buna cevap olarak; Ben
kulum, kulun vazfesi, shibinin emrini yapmaktr demelidir. Buna karlk; Emri
yapmaynca, azb korkusu olursa, emri yapmak lzm olur. Ezelde sad olan iin bu korku
yoktur derse, buna cevap olarak da; Rabbim hereyi bilir ve dilediini yapar. Dilediine
hayr, dilediine er verir. Kimsede Ona sul sormak hakk yoktur demelidir. bls, s
aleyhisselma grnerek; Ezelde Allah telrun takdr ettikleri hsl olur diyorsun, yle
mi? dedi. Evet, yledir buyurdu. yle ise, kendini u dan tepesinden aa at. Eer
ezelde selmetin takdr edilmi ise, sana birey olmaz dedi. Cevbnda; Ey meln!
Allah, kullarn imtihan eder. Kulun, shibini imtihan etmee hakk yoktur buyurdu.
eytann bu hlesine kar; bdet yapmak fidelidir. nk, ezelde sad isem, sevblarn
artmas derecelerin ykselmesi iin ibdetleri yapmak lzmdr. ak isem, ibdet
yapmamak azbndan kurtulmak iin, ibdet yapacam demelidir. bdet yapmann
bana hibir zarar da olmaz. nk, Allah tel hakmdir, ibdet yapanlara azb etmesi,
onun hikmetine yakmaz. bdeti terk etmenin, ezelde sad olana zarar olmasa bile,
fidesi yoktur. Byle olunca, terk etmek nasl tercih edilir? Akl olan kimse, fideli olan
yapar, fidesiz olan terk eder. Ezelde ak isem, Rabbime itat etmi olarak Cehenneme
girmei, s olarak girmee tercih ederim. Bundan baka, Allah tel, ibdet edenleri
Cennete sokacan, ibdet etmiyenlere Cehennemde azb yapacan vad etmitir.
Allah tel vadine sdktr. Vadinden dnmeyecei, sz birlii ile bildirilmitir.
Kibir: Kalb hastalklarnn birisi de kibirdir. Kibir, kendisini bakasndan stn
grmektir. Kendini ondan stn grmekle, kalbi rahat eder. Ucb da kendini ondan stn
bilmektir. Burada bakasn dnmez. Kendini ve ibdetlerini beenir. Kibir, kt huydur.

Haramdr. Hlikn, Rabbini unutmann almetidir. ok din adam, bu kt hastala
yakalanmdr. Hads-i erfte; Kalbinde zerre kadar kibir bulunan kimse Cennete
girmez. buyuruldu. Kibrin aksine Tevzu denir. Tevzu kendini bakalar ile bir
grmektir. Bakalarndan daha stn ve daha aa grmemektir. Tevzu, insan iin ok
iyi bir huydur. Hads-i erfte; Tevzu edene mjdeler olsun. buyuruldu. Tevzu
shibi, kendini bakalarndan aa grmez. Zell ve miskin olmaz. Maln helldan kazanp
ok hediye verir. limlerle ve fen adamlar ile tanr. Fakirlere merhamet eder. Hads-i
erflerde; Tevzu eden, hell kazanan, huyu gzel olan, herkese kar yumuak
olan ve kimseye ktlk yapmayan, ok iyi bir insandr. ve Allah iin tevzu
edeni, Allah tel ykseltir. buyuruldu. Tekebbr edene, yan kibir shibi olana
kar tekebbr etmek cizdir. Allah tel, kullarna kar mtekebbirdir. Allah tel,
kibriy shibidir. Kibir shibine tekebbr etmek, sadaka vermek gibi sevbdr. Kibir
shibine kar tevzu eden kimse, kendisine zulm etmi olur. Bidat sahiplerine ve
zenginlere kar da tekebbr etmek cizdir. Bu tekebbr, kendini yksek gstermek iin
deildir. Onlara ders vermek, gafletten uyandrmak iindir. Harbde dmana kar
tekebbr etmek sevbdr. Hads-i erflerde; Kibri, hyneti ve kul borcu olmayan
mmin, hesabsz Cennete girecektir. ve Kul hakk, mminin ayb,
kusurudur. buyuruldu. Nafaka iin dn almak ve mal olunca, hemen demek
lzmdr. Yukardaki hads-i erfte, ihtiy olmadan alnan ve mal olunca denmeyen ve
haram yollarla alnan bor bildirilmektedir. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem) vefat edecei zaman; Y Ali! Filan yahudiye borcum vardr. Onu de!
buyurdu. Yahudiden dn arpa almt. denmesi iin vasiyyet buyurdu. Yahudi
limlerinin byklerinden iken, Reslullah ile (sallallahu aleyhi ve sellem) bir kerre
konumakla, hak peygamber olduunu anlayarak mna gelen Abdullah bin Selm,
srtnda odun demeti tayordu. Bunu grenler; O kadar ok maln paran var iken, niin
bu zahmeti ekiyorsun? dediklerinde; Nefsimi kibirden kurtarmak iin dedi. Zenginin,
hamal creti vermemek iin, maln kendi gtrmesi, tezellldr, aalktr. Snnete
uymak ve nefsini krmak iin gtrmesi iyidir ve sevbdr. Hads-i erfte; Allah tel
kymet gn, kimse ile konumayacak, hepsine ok ac azb yapacaktr:
Zin eden ihtiyr, yalan syleyen hkmet resi ve kibirli olan fakir. buyuruldu.
mer (rahmetullahi aleyh) ama gelince, Eb Ubeyde bin Cerrh hazretleri, emrinde
olanlarla birlikte karlad. Halfe devesinden indi. Yerine klesini bindirdi. nk, klesi ile
nbetlee biniyorlard. O saat, binme sras kleye gelmiti. Kendisi yular tuttu, su
kenarndan geerken mestlerini kard. Ayaklarn suya soktu. am ordusunun
kumandan olan Eb Ubeyde; Y halfe! Byle ne yapyorsun? Btn amllar, bilhassa
rumlar, mslmanlarn halfesini grmek iin toplandlar. Sana bakyorlar. Bu yaptn
beenmeyecekler deyince; Y Eb Ubeyde! Senin bu szn, burada toplananlar iin ok
zararldr. itenler insann erefini, vstaya binerek gitmekte ve ssl elbise giymekte
sanacaklar. erefin, mslman olmakta ve ibdet yapmakta olduunu anlamayacaklar.
Biz aa, baya insanlardk. (Acem ahlarnn elinde esir idik.) Allah tel mslman
yapmakla bizleri ereflendirdi. Allah telnn verdii bu lezzetten, bu ereften baka
eref ararsak, Allah tel bizi yine zell eder, hereyden aa eder. zzet, slmdadr.
slmn ahkmna uyan, azz olur. Bu ahkm beenmeyip, izzeti, huzru, sadeti baka
eylerde arayan zell olur dedi. slmn emirlerinden biri tevzudur. Tevzu gsteren azz
olur, ykselir. Tekebbr eden zell olur.
Bir hads-i erfte; Kymet gn, dnydaki kibir sahibleri kk karnca
gibi zell ve hakr olarak kabirden karlacaktr. Karnca gibi, fakat insan
eklinde olacaklardr. Herkes bunlar hakr greceklerdir. Cehennemin en derin
ve azb en iddetli olan Bolis ukuruna sokulacaklardr. Buraya girenler
kurtulmaktan meys olduklar iin Bolis denilmitir. Ate iinde gayb
olacaklardr. Su istediklerinde kendilerine Cehennemdekilerin irinleri
verilecekdir buyuruldu. Medine vlisi olan Eb Hreyre hazretleri, odun demeti
tayordu. Muhammed bin Ziyd onu tanyarak, yanndakilere; Yol verin, emr geliyor
dedi. Genler, vlinin byle tevzuuna hayret ettiler. Hads-i erfte; nceki
mmetlerde kibir shibi birisi, eteklerini yerde sryerek yrrd. Gayret-i
ilhiyyeye dokunarak, yer bunu yuttu. ve Merkebe binmek, yn elbise giymek

ve koyunun stn samak, kibirsizlik almetidir. buyuruldu.
Hased: Kt huylarn biri de haseddir. Hased; Allah telnn bir kuluna ihsn ettii
nimetin ondan kmasn istemektir. Fideli olmayan, zararl olan bireyin ondan
ayrlmasn istemek, hased olmaz. Gayret olur. lmini, mal, mevki ele geirmek, gnah
ilemek iin kullanan din adamndan, ilmin gitmesini istemek, gayret olur. Maln
haramda, zulmde, slmiyeti ykmakta, bidatleri ve gnahlar yaymakta kullanann
malnn yok olmasn istemek de, hased olmaz, din gayreti olur. Bir kimsenin kalbinde
hased bulunur, kendisi buna zlr, bunu istemezse, bu gnah olmaz. Kalbde bulunan
htra, gnah saylmaz. Htrann kalbe gelmesi insann elinde deildir. Kalbinde hased
bulunmasndan zlmezse veya arzusu ile hased ederse, hased olur, haram olur. Bu
hasedini szleri ile hareketleri ile belli edene, gnah daha ok olur. Hads-i erfte;
nsan eyden kurtulamaz: S-i zan, tayere, hased. S-i zan edince, buna
uygun harekette bulunmaynz. Uursuz zannettiiniz eyi, Allaha tevekkl
ederek yapnz. Hased ettiiniz kimseyi hi incitmeyiniz buyuruldu. Tayere,
uursuzlua inanmaktr. S-i zan, bir kimseyi kt zan etmektir. Bu hads-i erfden
anlalyor ki, kalbde hased hsl olmas, haram deildir. Bundan rz olmak, devamn
istemek, haram olur. Hads-i erfte; Kalbe gelen kt ey sylenmedike ve buna
uygun hareket edilmedike affolur. buyuruldu. nsann kalbine, kfre sebep olan bir
dnce gelince, bundan zlr ve hemen red ederse, bu ksa dnce, kfr olmaz. Farz
yapmamak veya bir haram yapmak dncesi de byledir. Fakat, senelerce sonra kfir
olmaa karar verirse, hatt bunu bir arta balarsa dah, kfir olur. Senelerce sonra
haram ilemee niyet ederse, karar verirse, o anda gnaha girer.
Hads-i erfte; nsan, haram ilemei kalbinden geirir, Allahdan korkarak
yapmazsa, hi gnah yazlmaz. Haram ileyince, bir gnah yazlr. buyuruldu.
Kalbinden geirmee himmet etmek denir. Geip gitmeyip, kalbinde devaml kalan
dnceye azm ve karar denir. Karar vermenin gnah olduu yukarda bildirilmiti. Bu
gnah cenb- Hak affetmektedir.
Kfir olmaa ve bidat shibi olmaa niyet etmek haramdr. O anda, yle olur.
nk, bu iki niyetin kendileri ktdr. Kendileri haramdr. Haram ilemek dncesi ise,
harama sebeb olduu iin ktdr. Dncenin kendisi kt deildir, bunu ilemek,
yapmak ktdr. Ktl ilemeyince, haramln ve gnahn kalkmas, Allah telnn
merhametindendir ve Muhammed aleyhisselm hrmetine, bu rahmet-i ilhiye onun
mmetine mahsstur.
nsan bir kimsede bulunan nimetin ondan gitmesini istemeyip, kendisinde de
bulunmasn isterse, hased olmaz. Buna gpta denir. Gpta, imrenmek demektir. Gzel
huydur. slmiyetin ahkmna, yan farzlar yapmaa ve haramlardan saknmaa riyet
eden, gzeten slih kimseye gpta etmek vcibdir. Dny nimetleri iin gbta etmek
tenzihen mekrh olur.
Hads-i erfte; Allah tel, mmin kuluna gayret eder. Mmin de
mmine gayret eder buyuruldu. Allah tel, gayretinden dolay, fuhu haram
etmitir. Allah tel bir hads-i kudsde; Ey demoullar! Sizi kendim, iin
yarattm. Hereyi de sizin iin yarattm. Senin iin yarattklarm, seni, kendim
iin yaratlm olduundan men ve gfil ve megul etmesin buyurmutur. Baka
bir hads-i kudsde; Seni kendim iin yarattm. Baka eylerle oyalanma! Rzkna
kefilim, kendini zme! buyurmutur. Ysuf aleyhisselmn; Sultnn yannda benim
ismimi syle demesi gayret-i ilhiyyeye dokunarak, senelerce zindanda kalmasna sebeb
oldu. brhim aleyhisselmn, olu smilin dnyya gelmesine sevinmesi, gayret-i
ilhiyyeye dokunarak, bunu kurban etmesi emrolundu. Allah telnn ok sevdiklerine,
baz evliyya byle gayret etmesi ok vki olmutur. Gayret, bir kimsede olan hakkna,
onun bakasn ortak etmesini istememektir. Allah telnn gayret etmesi, kulunun kt,
irkin ey yapmasna rz olmamasdr. Kulun vazfesi, dilediini yapmak deildir. Ona
kulluk etmektir. Onun emirlerine ve yasaklarna uymaktr. Her dilediini yapmak, Allah
telya mahsstur. Yalnz Onun hakkdr. Kulun kendi dilediini yapmas, gnah ilemesi,
Allah telnn hakkna ortak olmak olur. Mminin, gnah ilemekte, kendisine gayret
etmesi lzmdr. Bu da gnah ilerken heyecanlanmas, kalbinin arpnts, sklmas ile
olur. Mminin kalbi, Allah telnn evidir ve gzel huylarn yeridir. Kalbinde, kt, irkin
dncelere yer vermek, irkinleri gzellere ortak etmek olur. Kalbin buna rz olmamas,
rpnarak mni olmas, gayret olur. Ensrn resi olan Sad bin Ubde hazretleri; Y
Reslallah! Zevcemi yabanc erkekle bir yatakta grsem, drt hid grmeden ldremez
miyim? dedikte; Evet, ldremezsin. buyurdu. Sad buna cevaben; Drt hid
lzm ise de, buna tahamml edemem. Hemen ldrrm deyince, Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem); Resinizin szn iitiniz! O ok gayrdur. Ben ondan daha ok
gayrum. Allah tel, benden daha ok gayretlidir buyurdu. Yan byle gayret
olmaz. Ben ondan daha gayretli olduum hlde, slmiyetin dna kmam. Allah tel,
en ok gayretli olduu hlde, bu fuhuun cezasn hemen vermez, demek istedi. Sadn
hakl olan cezay vermekte acele etmesinin doru olmadna iret buyurdu. Fkh
kitaplar bildiriyor ki: Haram ilerken gren her mslmann tazr cezas yapmas
lzmdr. Grenlerin iledikten sonra tazir yapmalar ciz deildir. Bu zaman, ancak
hkmetin ve hkimin tazir etmesi lzm olur. Zin yaparken grp ldrenin,
mahkemede drt hid gstermesi lzmdr. Yalnz yemn etmesi kabul olunmaz. Zin
yaparken grm olan, drt hid gsteremezse, ktil, hkim tarafndan mahkm edilir.
nsanlarn Allah telya gayret etmeleri, haram ilenmesini istememekle olur.
Hads-i erfde; Mslmanlara yardm etmeyen, onlarn iyilikleri ve rahatlar
iin almayan, onlardan deildir. Gece ve gndz, Allah iin ve Kurn- kerm
iin ve Reslullah iin ve devlet resi iin ve btn mslmanlar iin nashat
etmeyen kimse de, bunlardan deildir buyuruldu.
Hased, ibdetlerin sevbn giderir. Hads-i erfde; Hased etmekten saknnz.
Biliniz ki, ate odunu yok ettii gibi hased de hasenat yok eder. buyuruldu.
Hased eden, onu gybet eder, ekitirir. Onun malna, canna saldrr. Kymet gn, bu
zulmlerinin karl olarak, hasenat alnarak ona verilir. Hased edilendeki nimetleri
grnce, dnys azb iinde geer. Uykular kaar. Hayr hasenat iliyenlere, on kat
sevb verilir. Hased bunlarn dokuzunu yok eder, birisi kalr. Kfrden baka hibir gnah,
hasenatn sevblarnn hepsini yok etmez. Gnah olduuna inanmyarak veya slmiyete
ehemmiyet vermeyerek haram ilemek ve kfre, irtidda sebep olan ileri yapmak,
sevblarn hepsini yok eder. nk, byle yapanlar mrted olurlar. Hads-i erfde;
Gemi mmetlerden iki ktlk sizlere bulad: Hased ve kazmak. Bu
szmle onlarn balarn kazdklarn anlatmak istemiyorum. Dinlerinin kkn
kazyp yok ettiklerini sylyorum. Yemn ederim ki, mn olmayan Cennete
girmeyecektir. Birbiriniz ile sevimedike, mna kavuamazsnz. Sevimek
iin, ok selmlanz buyuruldu. Bir hads-i erfte; Mslmanlar hayrl olur.
Hased edince hayr kalmaz buyuruldu. Dier bir hads-i erfde; Hased, nemme
ve kehnet sahibleri benden deildir buyuruldu. Nemme, fitne karmak iin, ara
amak iin, insanlar arasnda sz tamaktr. Kehnet, bilmediini syliyerek, bundan
hkm, man karmaktr. (Bilinmeyen eyleri haber veren, falclara khin denir. Khine
inanmamaldr.) Bu hads-i erfden, hased edenin efatden mahrm kalaca
anlalmaktadr. Yan efat istemee hakk olmayacaktr.
Hads-i erfde; Alt kimse, alt eyden hesaba ekilip, maher yerinde azb
grdkten sonra, Cehenneme gireceklerdir: Devlet resleri zulmden, Arablar
kavmiyyet gayretinden, ky muhtarlar kibirden, tccrlar hynetten, kyller
cehletten, limler hasedden. buyuruldu. Ticret ile megul olann, yalan sylemek,
faiz ve hle, bakasnn maln armak ne demek olduklarnn ve bu haramlardan
kurtulmann relerini renmesi lzmdr. Kyllerin, yan her mslmann, Ehl-i snnet
itikdn ve ilm-i hlini bilmesi lzmdr. Bu hads-i erf, hasedin din adamlarnda daha
ok bulunduunu haber vermektedir. Tefsr-i kebrde diyor ki; Hased on ksmdr.
Bunlarn dokuzu din adamlarnda bulunur. Dny skntlar on eittir. Bunlarn dokuzu
slihlerde bulunur. Zillet on ksmdr. Dokuzu yahudilerdedir. Tevzu on ksmdr. Dokuzu
nasrdadr. ehvet on ksmdr. Dokuzu kadnlarda, biri erkeklerdedir. lim on ksmdr.
Biri Irakdadr. mn on ksmdr. Dokuzu Yemendedir. Akl on ksmdr. Dokuzu
erkeklerdedir. Yeryznn bereketi on ksmdr. Dokuzu amdadr. Fahreddn-i Rz
hazretleri, bu tefsrinde, kendi zamnnda olanlar bildirmitir. Reslullah dnyya terf
etmeden evvel, yahudiler harb edecekleri zaman; Y Rabb! Gndereceini vad ettiin
ve en ok sevdiini bildirdiin, o erefli peygamber hrmetine diyerek dua ederlerdi.
Dualar kabul olup, Allah tel kendilerine yardm ederdi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) insanlar mslman olmaa davet edince, kendisinin vad edilen peygamber
olduunu anladlar. Fakat hased ederek, kskanarak inkr ettiler. Hasedleri kendilerinin ve
gelecek olan nesillerinin ebed olarak felkete, zblara srklenmelerine sebep oldu.
Allah tel, eytann errinden korunmamz emrettii gibi, hased edenin errinden
de, saknmamz emretti. Hads-i erfde; Nimet sahiblerinden ihtiylarnz, gizli
olarak isteyiniz. nk, nimet sahiblerine hased edilir buyuruldu. htiylarnzn
karland meydana knca, hased olunursunuz. Srrn saklayan kimse, isterse aa
karr, isterse karmaz. Srrn aklayan kimse, ok def sylediine piman olur, zlr.
nsan, sylemedii szne hkimdir, isterse syler, istemezse sylemez. Sylediinin ise,
mahkmudur. Keki sylemeseydim, der. Mala, eyaya emn olan kimselerin ou, esrra
emn olmazlar. Zehebini, zihbini ve mezhebini gizli tut! sz mehrdur. (Zeheb, altn;
zihb, itikd; mezheb de, ilerde tutulan yol demektir.)
Hased etmek, Allah telnn takdrini deitirmez. Bouna zlm, yorulmu olur.
Kazand gnahlar da, cabas olur. Hz. Muviye oluna nashat olarak; Hasedden ok
sakn! Hasedin zararlar, sende, dmanndan daha nce ve daha ok hsl olur dedi.
Sfyn- Sevr; Hased etmeyenin zihni ak olur demitir. Hibir hasedci muradna
kavumamtr. Kimseden hrmet grmemitir. Hased, sinirleri bozar, mrnn
azalmasna sebeb olur. Esma diyor ki: Bir kylye rastladm. Yzyirmi yanda idi. ok
yaamasnn srrn sordum. nk, hi hased etmedim dedi. Ebl-Leys-i Semerkand
diyor ki: kimsenin duas kabul olmaz! Haram yiyenin, gybet edenin, hased edenin.
Hasedden kurtulmak iin, yukarda yazl zararlarn bilmek lzmdr. Hased olunann,
dnyda ve hrette, bundan hi zarar olmaz. Hatt fidesi olur. Hased edenin mr
znt ile geer. Hased ettii kimsede nimetlerin azalmadn, hatt arttn grerek,
sinir buhranlar geirir. Hasedden kurtulmak iin, ona hediye gndermeli, nashat vermeli,
onu medh etmelidir. Ona kar tevzu gstermelidir. Onun nimetinin artmasna dua
etmelidir.
Hkd: Kalb hastalklarndandr. Hkd; bakasn aa grmek, ondan nefret etmek,
kalbinde ona kar dmanlk beslemektir. Kendine nashat verenlere byle kin beslemek
haramdr. Ona hkd deil, itat etmek lzmdr. O, Allahn emrini yerine getirmitir. Onu
sevmek, hrmet etmek lzmdr. Zulm edene kar hkd haram deildir. Bir alacakl lse,
bunun hakk vrislerine denmese, kymette detilir. Zlimi af etmek efdaldr. Uhud
Gazsnda Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek yz yaralanp, mbrek
dii krlnca, Eshb- Kirm ok zldler. Dua et, Allah tel, cezlarn versin dediler.
Lanet etmek iin gnderilmedim. Hayr dua etmek iin, her mahlka merhamet
etmek iin gnderildim ve Y Rabb! Bunlara hidyet et. Tanmyorlar,
bilmiyorlar buyurdu. Dmanlarn affetti. Lanet etmedi. Onlara merhamet ederek,
hayr dua etti.
Hads-i erfte; Sadaka vermekle mal azalmaz. Allah tel, af edenleri azz
eder. Allah rzas iin af edeni, Allah tel ykseltir buyuruldu. Glbd diyor ki:
Bu hads-i erfte bildirilen sadaka, farz olan sadaka demektir. Yan zekt demektir.
Tevzu edenin tatlarna, ibdetlerine, daha ok sevb verilir. Gnahlar, daha abuk
affolunur. nsann yaratlnda, hayvan rhun arzular bulunmaktadr. Mal, paray sever.
Gadab, intikam, kibir sfatlar grnmee balar. Bu hads-i erf, bu kt huylarn ilcn
bildiriyor. Sadakay, zekt emrediyor. Af ederek, gadab, intikam temizliyor.
Hads-i erflerde; ey kendisinde bulunan kimse, Cennete diledii
kapdan girecektir. Kul hakkn deyen, her namazdan sonra onbir def ihls
sresini okuyan, katilini affederek len ve eyden biri bulunmayan
kimsenin btn gnahlarnn af ve mafiret olunmas umulur: irke, kfre
yakalanmadan lmek, sihir yapmamak ve din kardeine hkd etmemek
buyuruldu.
Hkdn sebeblerinden biri, gadabdr. Gadab eden, kzan kimse, intikam alamaynca,
gadab, hkd hlini alr. Gadab, kann hareketinin artmasndan (tansiyonun artmasndan),
meydana gelir. Allah iin gadaba gelmek, iyidir. Dne olan gayretindendir.
emtet: emtet; bakasna gelen belya, zarara sevinmektir. Hads-i erfte;
Din kardeinize emtet etmeyiniz! emtet ederseniz, Allah tel bely
ondan alr size verir buyuruldu. Zlimin zulmnden, errinden kurtulmak iin, onun
lmne sevinmek, emtet olmaz. Dmann bana gelen lmden baka bellara
sevinmek, emtet olur. Hele bellarn gelmesine kendisinin sebep olduunu dnerek
sevinmek, mesel duasnn kabul olduuna sevinmek daha fendr. Ucb kt huyuna
yakalanmasna sebep olur. Ona gelen belnn, kendisi iin mekr ve istidrc olabileceini
dnmelidir. Ondan belnn giderilmesi iin dua etmelidir. Hads-i erfte; Mminin
din kardei iin, arkasndan yapt hayr dua kabul olur. Bir melek, Allah, bu
iyilii sana da versin. min, der. Melein duas reddedilmez buyuruldu. Dman,
zlim olup da, kendisine gelen bel, bakalarna zulm etmesine mni olursa belnn
gelmesine deil de, gitmesine sevinmek, emtet olmaz, gnah olmaz. Din gayreti olur.
Din gayreti, mnn kuvvetli olduunu gsterir. Allah iin gayret etmek iyidir. Hayvan
arzular iin gayret etmek iyi deildir. Zlime bel gelmesine sevinmek, yine iyi deildir.
Hicr: Hicr; dostluu brakmak, dargn olmak demektir. Hads-i erfte; Mminin
mmine gnden fazla hicr etmesi hell olmaz. geceden sonra ona gidip
selm vermesi vcib olur. Selmna cevap verirse, sevbda ortak olurlar.
Vermezse gnah, ona olur buyuruldu. Erkek olsun, kadn olsun, dny ileri iin,
mminin mmine darlmas, yan onu terk etmesi, aradaki ball kesmesi ciz deildir.
Zmm, yan gayr-i mslim mumeltda mslman gibidir. bdetlerden ve nikhdan
baka olan ilere Muamelt denir.
(Gayr-i mslim vatandalara da, dny ileri iin, dargn olmak ciz deildir. Onlarn
da, gler yzle, tatl dille gnllerini almak, incitmemek, haklarn demek lzmdr.
Mslman olsun, kfir olsun, slm memleketinde olsun, dr-l-harbde olsun, nerede
olursa olsun, hibir insann malna, canna ve rzna, namusuna dokunmak ciz deildir.
slm memleketinde yaayan kfirler ve baka memleketlerden gelen kfir turistler, kfir
tccrlar, mumeltda, mslmanlarn hak ve hrriyetlerine mlikdirler. Kendi dinlerinin
cblarn yapmakta, ibdetlerini yapmakta serbesttirler. slmiyet, kfirlere de, bu
hrriyeti vermitir. Mslman, Allahn emirlerine uymal, gnah ilememelidir. Hkmetin
knunlarna kar gelmemeli, su ilememelidir. Fitne kmasna sebep olmamaldr.
Mslmanlara ve kfirlere her yerde iyilik yapmal, herkesin hakkn gzetmelidir. Hi
kimseye zulm, ikence yapmamaldr. Mslmanln gzel ahlkn, erefini, her yerde
herkese gstermeli, her milletin slm dnine sevgili ve saygl olmasna sebeb olmaldr.)
Dargn olana, gnden nce gidip barmak, daha iyidir. Glk olmamas iin
gn msade edilmitir. Daha sonra gnah balar ve gn getike artar. Gnahn artmas,
barncaya kadar devam eder. Hads-i erfte, Sana darlana git, bar! Zulm
yapan affet. Ktlk yapana iyilik et! buyuruldu. Esselm aleykm diyene on
sevb verilir. Esselm aleykm ve rahmetullah diyene yirmi sevb verilir. Esselm
aleykm ve rahmetullah ve berekth diyene otuz sevb verilir. Cevap vermek de
byledir. gnden fazla dargn duran kimse, efat olunmazsa, affolunmazsa,
Cehennemde azb grecektir. Gnah ileyene, ona nashat olmak niyeti ile hicr eylemek
cizdir, hatt mstehabdr. Allah iin darlmak olur. Hads-i erfde; Amellerin
ibdetlerin en kymetlisi, hubb-i fillh ve bud-i fillhdr buyuruldu. Hubb-i fillh,
Allah iin sevmek demektir. Bud-i fillh, Allah iin sevmemek, dargn olmak demektir.
Gadab: Gadab yenmee kzm denir. Kzm etmek ok sevbtr. Gayz, gadab
yenene Cennet mjdelendi. Allah rzs iin kzm olan kimse, karsndakini affedip, ona
karlk yapmaz ise, Allah tel onu ok sever. Cennetin bunlar iin hazr olduunu
bildirmitir. Hads-i erfte; Bir kimse, Allah telnn rzs iin gadabn
defederse, Allah da, ondan azbn defeder buyuruldu. Hads-i erfde; Bir
mslmanda ey bulunursa, Allah tel onu muhafaza ve himye eder onu
sever, merhamet eder. Nimete kretmek, zlimi affetmek, gadaba gelince,
gadabn yenmek buyuruldu. Nimete kretmek, onu slmiyete uygun olarak
kullanmak demektir. Hads-i erfte; Gadaba gelen bir kimse, dilediini yapmaa
kdir olduu hlde yumuak davranrsa, Allah tel, onun kalbini, emniyet ve
mn ile doldurur ve Bir kimse gadabn rterse, Allah tel onun ayblarn,
kabahatlarn rter buyuruldu. mm- Gazl hazretleri; Hilm shibi olmak, gadabn
yenmekten daha kymetlidir buyurdu. Hads-i erfte; Y Rabb! Bana ilim ver, hilm
ile znetlendir, takv ihsn eyle. Afiyet ile beni gzelletir buyuruldu. Abdullah
bni Abbsa (r. anhm) bir kimse sd. Buna karlk olarak; Bir ihtiycn varsa, sana
yardm edeyim buyurdu. Adamcaz ban nne eerek ve utanarak zr diledi.
Hazret-i Hseynin olu Zeynel bidn Aliye bir kimse sd. Elbisesini karp ona hediye
eyledi. s aleyhisselm, yahudilerin yanndan geerken, kendisine ok kt eyler

sylediler. Onlara iyi ve tatl cevaplar verdi. Onlar, sana ktlk yapyor, sen onlara iyi
sylyorsun dediklerinde; Herkes, bakasna, yannda bulunandan verir buyurdu.
Halm, selm kimse, dima neeli, rahat olur. Kendisini herkes metheder. Kymet gn,
Allah telnn mafiretine ve sevblarna kavuur.
Hads-i erfde; Gadab, eytann vesvesesinden hsl olur. eytan, ateten
yaratlmtr. Ate, su ile sndrlr. Gadaba gelince, abdest alnz! buyuruldu.
Bunun iin gadaba gelince, Ez Besmele ve iki Kul ezy (Felak ve Ns sreleri)
okumaldr. nsan, gadaba gelince, akl rtlr. slmiyetin dna kar. Gadaba gelen
kimse, ayakta ise oturmaldr. Hads-i erfde; Gadaba gelen kimse, ayakta ise
otursun. Gadab devam ederse, yan yatsn! buyuruldu. Ayakta olann intikam almas
kolaydr. Oturunca, azalr. Yatnca, daha azalr. Gadab, kibirden doar. Yatmak, kibrin
azalmasna sebeb olur. Gadab edince; Allahmmagfirli-zenb ve ezhib gayza kalb
ve ecirn mineeytan okumak, hads-i erfde emrolundu. Mans; Y Rabb!
Gnahm affeyle. Beni kalbimdeki gadabdan ve eytann vesvesesinden kurtar demektir.
Gadaba sebeb olan insana yumuak davranamayan kimse, onun yanndan ayrlmal,
onunla bulumamaldr.
Chiller, ahmaklar, gadaba ve tehevvre, atlganla, ecaat ve erkeklik, izzet-i nefs,
gayret ve hamiyyet diyorlar. Bu, gzel isimlerle gadab kt huyunu sslyorlar.
Gzelletiriyorlar. Gadab etmenin iyi olduunu anlatyorlar. Bunu methetmek iin,
byklerin gadab ettiklerini gsteren hikyeler de, anlatyorlar. Byle yapmak, cahilliktir.
Akln noksan olduunu gsterir. Bunun iindir ki, hasta, salam olandan, kadn, erkekden,
ihtiyar da, genden daha abuk kzmaktadr. Otuz yandan kk olana gen, otuz ile elli
arasnda olana yetikin adam, elli yandan yukar olana eyh, yan ihtiyar (yetmiden
sonra pr-i fn) denir.
slmiyetden, kitapdan almayp da, kendi kafasndan karp, sert, hiddetli vaz
vereni dinlemek de, bunun gadabna sebeb olur. Bunun ilc, ar, yumuak ve tatl
sylemektir. Hazret-i Hasen ve Hseyn, lde gidiyorlard. Bir ihtiyrn abdest aldn
grdler. Abdesti doru almyor, artlarna uymuyordu. Yal olduu iin, byle abdest
sahih olmaz demee skldlar. Yanna giderek; Mbrek efendim! Birbirimizden daha iyi
abdest aldmz sylyoruz. Bir abdest alalm. Hangimizin hakl olduunu bize bildir
dediler, nce Hasen, sonra Hseyn gzel bir abdest aldlar. htiyr, dikkatle bakt.
Evldlarm! Abdest almasn imdi sizden rendim dedi. brhim aleyhisselm, ikiyz
mecsiye ziyfet verdi. Bize ne emredersen yapalm dediler. Sizden bir dileim var
buyurdu. O nedir? dediklerinde; Benim Rabbime bir kerre secde etmenizi istiyorum
dedi. Aralarnda konutular. Bu ihtiyrn ihsnlar, ziyfetleri mehrdur. Bunu krmayp,
bir secde eder, sonra gidip yine tanrlarmza tapnrz. Bir zarar olmaz dediler. Bunlar
secdede iken, brhim aleyhisselm; Y Rabb! Gcmn yettii bu kadar! Daha fazlasn
yaptrmak elimden gelmiyor. Bunlar hidyete, sadete kavuturmak, ancak senin
kudretindedir. Bunlara mslmanlk nasb eyle! dedi. Duas kabul olup, hepsi mslman
oldu.
Haram ileyecek kimseye gizlice nashat edilir. Haram ilemekte olana, tatllkla
orada sylenir. Herkese nce gizli, tenhda nashat vermek, daha tesrli olur.
Bir ile megul olana, dnceli olana, zntl olana, skntda olana birey
sylemek, birey sormak, onu gadaba getirmee sebep olabilir. ocuun alamas,
barmas, hayvann barmas da byledir. Byle gadaba gelmek ok irkindir. Canszlarn
hareketinden gadaba gelenler grlmtr. Bu, daha ktdr. Koyduu yerden kayarsa,
keseri vurunca krlmazsa, kzarak sven, vuran, helk eden, yakan kimseler grlmtr.
Kendi yaptna kzan, bunun iin kendine sven, kendine vuran da yok deildir. bdetde
kusur ettii iin, kendine kzmak iyidir. Dninde gayret olur, sevb olur. Emirleri ve
yasaklar sebebi ile hkmete, hkmet resine, Reslullaha ve hatt Allah telya kar
gadaba gelmek, hepsinden fendr. Kfre sebep olur. Gadab, mn bozar. hads-i
erfi, Allah telya, Reslullaha kar gadabn kfr olduunu gstermektedir.
Haram ileyeni grnce, gadaba gelmek iyidir. Din gayretinden ileri gelir. Fakat,
kznca akln ve slmiyetin dna tamamak lzmdr. Ona, kfir, mnfk, deyyus ve
dier fuhu, irkin eyler sylemek, haram olur. Syleyenin tazir edilmesi,
cezalandrlmas lzm olur. Haram ileyeni grenin, buna chil veya ahmak demesine izin
verilmi ise de, yumuak, tatl syleyerek nashat vermek, iyi olur. Hads-i erfte;
Allah tel, her zaman yumuak sylemei sever buyuruldu.
Gadabn mukabili, karl hilmdir. Hilm, gadabn yenmekten daha efdaldir. Hilm,
gadaba gelmemek demektir. Akln okluuna almettir. Hads-i erfte; Gadaba sebep
olan ey karsnda hilm gstereni, Allah tel sever ve Allah tel, hay,
hilm ve iffet sahiplerini sever. Fuhu syliyenleri ve sarkntlk yaparak
dilenenleri sevmez buyuruldu. ffet, bakasnn malna gz dikmektir. Fuhu, irkin ve
ayp eylerdir. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Y Rabb! Bana ilim, hilm,
takv ve afiyet ihsn eyle! duasn ok sylerdi. lm-i nfi; kelm, fkh ve ahlk
ilimleridir. Afiyet, dnin ve itikdn bidatlerden, amelin ve ibdetin fetlerden, nefsin
ehvetlerinden, kalbin hev ve vesveseden ve bedenin hastalklardan selmet bulmas,
kurtulmas demektir. Reslullahdan dualarn efdali hangisidir diye soruldukta; Allah
teldan afiyet isteyiniz, mndan sonra, fiyetden daha byk nimet yoktur
buyurdu. (Afiyete kavumak iin, ok istifar etmelidir.) Hads-i erfde; lim ve sekne
shibi olunuz! renirken ve retirken yumuak syleyiniz! lim ile tekebbr
etmeyiniz! buyuruldu. Sekne, ar bal, vekar shibi olmaktr. Hads-i erfde;
slmiyete uyan ve yumuak olan kimseyi, Cehennem atei yakmaz ve
Yumuak olmak, bereket getirir, iinde taknlk ve geveklik yapmak, gaflete
sebep olur buyuruldu. Hads-i erfte; Rfk shibi olmayan kimseden hayr
gelmez! ve Rfk, insana znet verir, kusurlarn giderir buyuruldu.
Hads-i erfte; lim, renmekle, hilm de gayretle hsl olur. Allah tel,
hayrl ey iin alan, maksadna kavuturur. Ktlkten saknan, ondan
korur buyuruldu.
Gadr: Gadab meydana getiren sebeblerden birisi de, gadr yan ahdinde ve
msknda durmamaktr. Bir tarafn sz vermesine vad denir. ki kimsenin szlemelerine
ahd denir. Yemn ile kuvvetlendirilen vade misk denir. Karlkl szleilene, nceden
haber vermeden szn bozmak gadr olur. Devlet resi, kfirlerle yapm olduu
muahedeyi bozmak lzm geldiini anlarsa, onlara haber vermesi vcibdir. Haber
vermeden evvel bozmas ciz deildir. Hads-i erfte; Gadr eden kimse, kymet
gn kt ekilde cezasn grecektir buyuruldu. Gadr etmek, haramdr. Kfirlere
verilen ahdi dah korumak vcibdir.
Hads-i erfte; Emin olmayan kimsede mn yokdur. Ahdini bozan kimsede
din yoktur buyuruldu. Bu hads-i erf emnete hynet edenin mn kmil olmaz, buna
ehemmiyet vermezse, mn kalmaz, demektir.
Hynet: Kalb hastalklarndandr. Hynet etmek de, gadaba sebeb olur. Hynet de
haramdr. Mnfklk almetidir. Hynetin zdd emnettir, emn olmaktr. Hynet; birine
kendini emn tanttktan sonra, o emniyeti bozacak i yapmak demektir. Mmin, herkesin
maln, cann emniyet ettii kimsedir. Emnet ve hynet, malda olduu gibi, szde de
olur. Hads-i erfde; Meveret edilen kimse emndir buyuruldu. Yan onun doruyu
syliyeceine ve sorulan bakalarndan gizliyeceine emnet olunur, gvenilir. Onun,
doru sylemesi vcibdir. nsan, maln, emniyet ettii kimseye brakt gibi, doru
syliyeceine emn olduu kimse ile istire eder, danr. Allah tel melen;
Yapacan ii nce meveret et (l-i mrn-159) buyuruyor. Meveret, yan
danmak, insan piman olmaktan koruyan bir kale gibidir. Meveret olunacak kimsenin,
insanlarn hlini, zamnn ve memleketin artlarn bilmesi lzmdr. Buna siyset bilgisi
denir. Bundan baka, akl, fikri kuvvetli, ileriyi gren, hatt shhati yerinde olmas
lzmdr. Meveret olunan kimsenin, bilmediini veya bildiinin aksini sylemesi gnahdr.
Hat ile sylemesi gnah olmaz. Yukardaki artlar tamayan biri ile meveret edilirse,
her iki tarafa gnah olur. Din ve dny ilerinde bilmiyerek fetv verene, melekler lanet
eder. Bir kimse zararl olduunu bilerek bir emir verse, hynet etmi olur.
Vadini bozmak: Vadinde durmamak da, gadaba sebep olur. Bir taraftan verilen
sze vad iki taraftan yaplan szlemee ahd denir.
Hads-i erfde; Mnfklk almeti tr: Yalan sylemek, vadini if
etmemek, emnete hynet etmek buyuruldu. Vadinde durmaa gc yetmezse,
mnfklk almeti olmaz. Kendisine mal veya sz yhud sr emnet olunan kimsenin
bunlara hynet etmesi, mnfklk olur.
Buhrde yazl olan, Amr ibni s hazretlerinin olunun bildirdii hads-i erfte;
Drt ey mnfklk almetidir: Emnet olunana hynet etmek, yalan
sylemek, vadini bozmak ve ahdine gadr etmek ve mahkemede doruyu
sylememek buyuruldu. bn-i Hacer buyurdu ki: Nifk yan mnfklk, zhirin btna
uymamas demektir. Sz, zne uymaz, tikd edilecek eylerde mnfklk yapmak,
kfrdr. lerinde ve szlerinde mnfklk yapmak, haram olur. tikdda, mnda
mnfklk, dier kfrlerden daha fendr. f etmek yerine getirmek niyeti ile vad
yapmak cizdir, hatt sevbdr. Byle vadi f etmek vcib deildir, mstehbdr. f
etmemek tenzhen mekrh olur. Hads-i erfde; Bir kimse, yapmak niyeti ile verdii
sz tutamazsa gnah olmaz buyuruldu.
S-i zan: Gnhnn af olunmayacan zannetmek, Allah telya s-i zan olur.
Mminleri haram ileyici yan fsk zannetmek, s-i zan olur. S-i zan haramdr. Haram
ilediini renerek, bilerek onu sevmemek, s-i zan olmaz. Bud-i fillh olur, sevb olur.
Din kardeinin aybn grnce, ona hsn-i zan etmeli, teviline almaldr. Onu slh
etmelidir. Kalbe gelen htra, dnce, s-i zan olmaz. Zan etmek, yan kalbin o tarafa
kaymas, s-i zan olur. yet-i kermede melen, Ey mn edenler! S-i zan
etmekten kendinizi koruyunuz! Zan etmenin bazs gnahdr (Hucurt-12)
buyuruldu. Hads-i erfde, S-i zan etmeyiniz. S-i zan, yanl karar vermee
sebeb olur. nsanlarn gizli eylerini aratrmaynz, kusurlarn grmeyiniz,
mnkaa etmeyiniz, hased etmeyiniz, birbirinize dmanlk etmeyiniz,
birbirinizi ekitirmeyiniz, karde gibi seviiniz. Mslman mslmann
kardeidir. Ona zulmetmez, yardm eder, onu, kendinden aa grmez
buyuruldu. Mslmann mslman ldrmesi haramdr. Bir hads-i erfde; Mslman
mslmann canna, malna ve rzna saldrmaz. Allah tel bedenlerinizin
kuvvetine, gzelliine bakmaz. Amellerinize de bakmaz. Kalblerinize bakar
buyuruldu. Allah tel kalblerde olan ihlsa ve Allah korkusuna bakar. Amellerin,
ibdetlerin kabul edilmesi iin, yan sevb verilmesi iin, hem artlarna uygun olmas,
hem de ihls ile niyet edilmesi lzmdr. bdet sahih olursa, kabul edilir. Niyete
baklmaz demek, ilhd olur, zndklk olur. Allah rzs iin yaplmayan hayrat, hasenat ve
ibdetler, kabul edilmez. Allah tel, kalbe bakar. yi niyetle yaplan hereyi kabul eder
demek de, chil eyhlerin, tarkatlarn szleridir.
Hads-i erfde; Allah telya hsn-i zan ediniz buyuruldu. yet-i kermede
melen; Ey gnah ok olan kullarm! Allahn rahmetinden midinizi
kesmeyiniz. Allah, gnahlarn hepsini affeder. O, sonsuz mafiret ve nihyetsiz
merhamet shibidir (Zmer-53) buyuruldu. artlarna uygun tvbe yaplnca, her trl
kfr ve her trl gnah muhakkak affeder. Dilerse, kfrden baka gnahlar tvbesiz
de affeder. Hads-i kudsde; Kulum beni nasl zan ederse, ona zan ettii gibi
mumele ederim buyuruldu. Kabul edeceini zan ederek tvbe edeni affeder.
Hads-i erflerde; Allah telya hsn-i zan etmek, ibdettir ve
Kendisinden baka ilh olmayan Allah telya yemn ederim ki, Allah tel
kendisine hsn-i zan ederek yaplan duay, elbette kabul eder ve Kymet
gn, Allah tel bir kulunun Cehenneme atlmasn emreder. Cehenneme
gtrlrken arkasna dnerek, y Rabb! Dnyda sana hep hsn-i zan ettim,
deyince, onu Cehenneme gtrmeyiniz! Kulumu, bana olan zann gibi karlarm
buyurur buyuruldu.
Slih veya fsk olduu bilinmeyen mmine hsn-i zan etmelidir. Fsk ve slih
olmasnn ihtimli msv ise ek, phe denir. Msav deil ise, fazla olana zan, az
olana vehm denir.
Mala muhabbet: Mal, haram yoldan kazanmak, haramdr. Hell mala dkn
olmak, sevmek mekrhdur. Hads-i erfde; Altna ve gme tapnanlara lnet
olsun! buyuruldu. Dny peinde komak, ehvetleri peinden komaktan daha fendr.
Mal, para peinde komak, Allah telnn emirlerini unutturursa, bundan byk felket
olmaz. Allah zikri, dncesi bulunmayan kalbe eytan yerleir. eytann en byk hlesi,
insana hayrl iler yaptrarak kendisini slih, iyi zan ettirmesidir. Byle kimse, kendisinin
kulu olur, kendine tapnr. Hads-i erfde; Geen mmetlerin herbirine fitneler
verildi. Benim mmetimin fitnesi; mal ve para toplamak olacaktr buyuruldu.
Dnylk peine derek, hreti unutacaklardr.
Hads-i erfde; Allah tel, insanlar yaratrken, ecellerini, mrlerini ve

rzklarn takdr etmitir buyuruldu. nsann rzk deimez, azalmaz ve oalmaz ve
zamnndan geri kalmaz. nsan, rzkn arad gibi, rzk da, shibini arar. ok fakirler
vardr ki, zenginlerden daha iyi, daha mesd yaar. Allah tel kendisinden korkanlara,
dnine sarlanlara, ummadklar yerden rzk gnderir. Hads-i kudsde; Ey dny! Bana
hizmet edene hizmeti ol! Sana hizmet edene glk gster! buyuruldu. Hads-i
erfde; Y Rabb! Beni sevenlere, hayrl mal ver. Bana dmanlk edenlere,
mallarn ve ocuklarn dman eyle! buyuruldu. Bir yahudi ld. Bir kk ile iki
olu kald. Kk taksimde anlaamadlar. Duvardan yle bir ses geldi: Benim iin
birbirinize dman olmaynz. Ben bir pdih idim. ok yaadm. Mezarda yzotuz sene
kaldm. Sonra, topramla anak mlek yaptlar. Krk sene evlerde kullandlar. Krldm.
Sokaa atldm. Sonra, benimle kerpi yaptlar. Bu duvarn insnda kullandlar.
Birbirinizle dvmeyiniz. Siz de, benim gibi olacaksnz.
Hasen elebi, Mevkf kitabnn hiyesinde diyor ki: Hazret-i Hasen ve hazret-i
Hseyn hasta oldular. Hz. Ali, Hz. Ftma ve hizmetileri kz, ocuklar iyi olursa, gn
oru tutacaklarn adadlar, iyi oldular. ftarda yiyecekleri yoktu. Bir yahudiden s arpa
dn aldlar. (Bir s 3500 gramdr.) Hazret-i Ftma, bir s arpay un yapd. Bununla be
ekmek piirdi. nk, be kii idiler. ftar yaklanca, bir fakir gelip; Ey Reslullahn
evldlar! Ben bir fakir mslmanm. Bana bir yiyecek veriniz. Allah da, sizi Cennet
nimetleri ile doyursun! dedi. Ekmekleri buna verip, a yattlar. Ertesi gn oruca niyet
ettiler. Hazret-i Ftma (rahmetullahi aleyhnh), ikinci s arpadan be ekmek daha
piirdi. ftar zamnnda bir yetim geldi. Bunlar da ona verip, yine a yattlar. nc gn
de, oruca niyet ettiler. nc sdan be ekmek daha hazrlad. ftar zamn bir esir gelip
yiyecek istedi. Bunlar da, ona verdiler. Allah tel, Reslullaha yet-i kerme
gndererek, bunlarn nezrlerini ve srlarn medh ve sen buyurdu.
Mdhene ve mdr: Kudreti olduu, gc yettii hlde, haram iliyene mni
olmamak mdhene olur. Haram ileyene veya yannda bulunanlara olan saygs yhud
dne olan ballnn geveklii, mdheneye sebeb olmaktadr. Fitne olmad, yan
dinine veya dnysna veya bakalarna zarar olmad zaman, haram ve mekrh iliyene
mni olmak lzmdr. Mni olmamak, susmak haram olur. Mdhene etmek, haram
ilemee rz olma gsterir. Susmak ok yerde iyidir. Fakat, hakk, hayr syliyecek
yerde susulmaz. Y Reslallah! Gemi mmetlerden bir ksmna zelzele ile azb yapld.
Toprak altnda kaldlar. Bunlarn arasnda slihler de vard denildikde; Evet, slihler de
birlikte helk oldular. nk, Allaha isyn olunurken susmulard. Onlardan
ayrlmamlard buyurdu. Hads-i erfde; mmetimden bir ksm, kabirlerinden
maymun ve hnzr eklinde kalkacaklardr. Bunlar Allah telya isyn edenlerin
arasna karanlar, onlarla beraber yiyip ienlerdir. ve Allah tel, bir lime
ilim ihsn edince, peygamberlerden ald gibi, bundan da misk alr. buyuruldu.
lmini, lzm olduu zaman sylemekten ekinmeyeceini sz verir. Bir kimse, Allah
telnn ihsn ettii ilmi, lzm olduu zaman sylemezse, kymet gn
boynuna ateten tasma taklacakdr. hads-i erfi ve; Kendilerine ilim ve
hidyet verdiimiz kimseler, ilimlerini insanlardan saklarlarsa, Allahn ve lnet
edenlerin lnetleri bunlarn zerine olsun! melindeki Bekra sresi 159. yet-i
kermesi mdhene etmenin haram olduunu gstermektedir. Mdhenenin zdd,
karl, Gayret ve salbetdir. yet-i kermede; Allah yolunda cihd ederler,
ktlenmekten korkmazlar buyuruldu. Dinde, gayret ve salbeti olanlarn; mallar,
canlar, szleri ve kalemleri ile Allah rzs iin cihd etmeleri lzm olduu, bu yet-i
kermede bildirilmektedir. Hads-i erfde; ok ac olsa da, hakk syleyiniz.
buyuruldu. Bir zhid, Mervan halfenin yannda alg alanlar grnce, alg letlerini
krd. Mervan, bunun, arslanlarn arasna braklmasn emretti. Arslanlarn yannda,
hemen namaza durdu. Arslanlar, bunu, yalamaa baladlar. Sabah olunca, bunu
arslanlarn yanndan alp halfeye getirdiler. Arslanlardan korkmadn m? dedi. Hayr,
onlardan korku, hatrma gelmedi. Btn geceyi dnceli geirdim dedi. Ne
dndn? dedi. Arslanlar beni yalaynca, tkrkleri temiz midir, necis midir? Allah
tel, namazm kabul etti mi, etmedi mi? diye dndm dedi.
Kendisine veya bakalarna zarar gelmek korkusundan dolay iyilii emretmek ve
haram menetmek mmkn olmazsa, byle fitneye mni olmak iin susmaa, mdr
etmek denir. Kalbi, haram menetmek istedii hlde, mdr yapmak cizdir. Hatt,
sadaka sevb hsl olur. Mdr ederken, tatl dilli ve gler yzl olmak lzmdr.
Talebeye ders verirken de, mdr yaplr. mm- Gazl buyurdu ki: nsanlar,
ksmdr: Bir ksm, gda gibidir. Herkese, her zaman lzmdr, ikinci ksm, il gibidirler,
ihtiy zamnnda lzm olurlar. nc ksm, hastalk gibidir. Bunlara ihtiy olmaz.
Fakat kendileri insanlara musallat olurlar, bularlar. Bunlardan kurtulmak iin, mdr
etmek lzmdr. Mdr, cizdir. Bazan da mstehb olur.
Evinde, zevceye mdr etmeyen kimsenin rahat, huzru kalmaz. Reslullaha bir
misfir geldi. eri alnz! O, kt bir insandr buyurdu. eri girince, onunla tatl ve
neeli konutu. Gidince, yumuak konumasnn sebebi soruldukda; Kymette, en
kt yerde bulunacak kimse, dnyda zararndan korunmak iin ikrm
olunandr buyurdu. Hads-i erfde; Sklmadan aka haram ileyen kimseyi
gybet etmek ciz olduu gibi, erlerinden korunmak iin bunlara mdr etmek
de cizdir. Fakat mdr, mdhene eklini almamaldr buyuruldu. Mdr, dni
veya dnyy zarardan kurtarmak iin, dny menfeatinden vermektir. Mdhene, dny
ele geirmek iin, dinden vermektir. Zlime mdr ederken kendisi ve zulmleri medh
olunmaz.
Gybet etmek: Belli bir mminin veya zimm kfirin aybn, onu ktlemek iin
arkasndan sylemek, gybet olur. Gybet, haramdr. Dinleyen, o kimseyi tanmyorsa,
gybet olmaz. Gybet olunan kimse bunu iitirse, zlr. Bedeninde, nesebinde, ahlknda,
iinde, sznde, dninde, dnysnda, hatt elbisesinde, evinde, hayvannda bulunan bir
kusur, arkasndan sylendii zaman, bunu iitince zlrse, gybet olur. Kapal sylemek,
iret ile hareket ile bildirmek, yaz ile bildirmek de, hep sylemek gibi gybettir. Bir
mslmann gnah ve kusuru sylendikde, hfzlarn, din adamlarnn, elhamdlillah biz
byle deiliz demeleri, gybetin en kts olur. Birisinden bahsederken; Elhamdlillah!
Allah, bizi haysz yapmad gibi, onu ktlemek, ok irkin gybet olur. Falanca kimse ok
iyidir, ibdetde u kusuru olmasa, daha iyi olurdu demek, gybet olur. Allah tel
Hucurt sresi 12. yet-i kermesinde melen; Birbirinizi gybet etmeyiniz!
buyurdu. Gybet; adam ekitirmek demektir. Birisini gybet etmek, lm insann etini
yemek gibi olur buyuruldu. Hads-i erfde; Kymet gn, bir kimsenin sevb
defteri alr. Y Rabb! Dnyada iken, u ibdetleri yapmtm. Sahifede bunlar
yazl deil, der. Onlar, defterinden silindi, gybet ettiklerinin defterlerine
yazld, denir. ve Kymet gn bir kimsenin hasenat defteri alr. Yapmam
olduu ibdetleri orada grr. Bunlar seni gybet edenlerin sevblardr, denir
buyuruldu. Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) diyor ki: Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) ile oturuyorduk, iimizden birisi kalkp gitti. Y Reslallah! Rahatsz olup gitti
denildi. Arkadanz gybet ettiniz, etini yediniz buyurdu. ie (rahmetullahi
aleyhnh) diyor ki: Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) yannda, bir kadnn uzun
olduunu syledim. Aznda olan kar! buyurdu. Tkrdm. Azmdan et paras
kt. Allah tel sfatlar, zellikleri, cisim eklinde gstermee kdirdir. Gybet, din
kardeinin, bir zimmnin iitince zlecei bir kusurunu arkasndan sylemektir. Allah
tel, Ms aleyhisselma vahy eyledi ki: Gybet edip, tvbe etmeyen kimse,
Cehenneme en nce girecektir. brhim Edhem hazretleri bir yemee davet edilmiti.
Sofrada, arlanlardan birinin bulunmad sylenince; O ar kimsedir denildi. brhim
bin Edhem; Gybet edildi buyurdu ve kp gitti. Hads-i erfde; Bir kimse iin
sylenen kusur, onda varsa, bu sz gybet olur. Yoksa bhtan yan iftir olur.
buyuruldu. Dindeki kusurlar sylemek mesel namaz klmaz veya arab ier veya sirkat
eder veya sz taycdr demek ve dnydaki kusurlarn sylemek, mesel sardr,
adr demek, gybet olur. Dindeki kusurlar, onu ktlemek iin sylenirse, gybet olur.
Onun slhn dnerek sylerse gybet olmaz. Acyarak sylemek de, gybet olmaz
denildi. Bu kyde, namaz klmayan var veya komnist var, hrsz var demek, gybet
olmaz. nk, belli bir ahs sylenmemitir.
Bir kimse, namaz klar, oru tutar, hem de insanlara eli ile zarar verir. Mesel dver,
mallarn gasb eder, sirkat eder, yhut dili ile zarar verir. Mesel sver, iftir eder, gybet
eder, sz tar. Aikre yaplan fsk ve haramlar ve bidatleri sylemek, gybet olmaz.
Bunlar men etmesi iin hkmete haber vermesi, gnah olmaz. Bir kimse, babasndan
gizli haram ileyince, babasnn mni olacan bilenin, babasna sylemesi veya yazarak
bildirmesi lzmdr.
Mni olaca bilinmiyorsa, haber vermek ciz olmaz. nk, dmanla sebep olur.
Birinin zararlarn, ona acd iin veya bakalarnn ondan saknmas iin sylerse, gybet
olmaz. Onu ktlemek iin sylerse, gybet olur. Alt kiinin kusurlarn, ayplarn
arkasndan sylemek, gybet olmaz. Ona acd iin sylemek, ona mni olunmas iin
sylemek, fetv almak iin sylemek, mslmanlar onun errinden korumak iin
sylemek, o kusur, ona isim olmu ise, onu bu isim ile tantmak mecbriyetinde olmak.
Aikre, herkese bilinen fsk, bidati ve zulm sylemek. Kzarak, onu ktlemek niyeti
ile sylenen, gybet olur. Satlmakta olan maln kusurunu mteriye sylemek, satcy
gybet etmek olmaz. Evlenecek erkee, nikh edecei kzn aybn, kusurunu haber
vermek, gybet olmaz, nashat olur. Bireyi bilmeyene nashat vermek vcibdir. Aka
haram ileyenin ve zulmedenin, ak olmayan baka ayplarn bildirmek, gybet olur.
Hads-i erfde; Hay cilbbn karan kimseyi sylemek gybet olmaz.
buyuruldu. Cilbb, kadnlar rten eylerin ismidir. Hay cilbbn karmak, aka haram
ilemek demektir. Hads-i erf, byle kimsenin hays olmadn iret etmektedir.
mm- Gazl ve baz limler, ak gnah ileyenin ve bakalarnn kusurunu sylemenin
gybet olmasnda, onu ktlemek, art deildir, dediler. Bunun iin gybet etmekten ok
saknmak lzmdr.
nsan gybet etmee srkleyen sebepler oktur. Burada onbiri bildirilecektir: Ona
kar dmanlk, yannda olanlarn fikirlerine uymak dncesi, sevilmiyen bir kimseyi
ktlemek, kendisinin o gnahda bulunmadn bildirmek, kendinin ondan stn
olduunu bildirmek, hased etmek, yannda bulunanlar gldrmek, akalamak, onunla
alay etmek, ummad kimsenin haram ilemesine hayretini bildirmek, buna zldn
ona acdn bildirmek, haram iledii iin onu sevmediini bildirmek.
Gybet, insann sevblarnn azalmasna, bakasnn gnahlarnn kendisine
verilmesine sebep olur. Bunlar, her zaman dnmek, insann gybet etmesine mni olur.
Gybet, trldr: Birincisinde, ben gybet etmedim, onda bulunan eyi syledim,
der. Byle sylemek kfr olur. nk, harama, hell demi olur. kincisinde, gybet
olunana duyurmaktr. Byk haram olur. Tvbe etmekle affedilmez. Onunla helllamak
da lzm olur. ncsnde, gybet olunann bundan haberi olmaz. Tvbe ve istifar
etmekle ve ona hayr dua etmekle affolur.
Yannda gybet yapldn iiten kimse, buna hemen mni olmaldr. Hads-i
erflerde; Din kardeine, onun haberi olmadan yardm eden kimseye, Allah
tel, dnyda ve hretde yardm eder. ve Yannda, din kardeine gybet
edilince, gc yettii hlde ona yardm etmeyen kimsenin gnah, dnyda ve
hrette kendisine yetiir. ve Bir kimse, dnyda din kardeinin rzn korursa,
Allah tel, bir melek gndererek, onu Cehennem azbndan korur. ve Bir
kimse, din kardeinin rzndan bir eyi korursa, Allah tel, onu Cehennem
azbndan korur. buyuruldu. Gybet yaplrken, orada bulunan kimse, korkmazsa, sz
ile korkunca, kalbi ile reddetmezse, gybet gnahna ortak olur. Szn kesmesi veya
kalkp gitmesi mmkn ise, bunlar yapmal. Eliyle, bayla, gzyle menetmesi kfi
gelmez. Aka, sus, demesi lzmdr.
Gybet etmenin keffreti, zlmek, tvbe etmek ve onunla helllamaktr. Piman
olmadan helllamak, riy olur, ayr bir gnah olur.
Muhammed Hdim hazretleri, Berka kitabnda, el fetlerini anlatrken diyor ki:
nsana ve yemeklere zarar veren karncalar, eziyet etmeden ve suya atmadan ldrmek
cizdir, iinde karnca bulunan odunu, yere vurup silkeledikten sonra yakmak cizdir.
Fare, bit, pire, akrep ve ekirgeyi her zaman ldrmek cizdir. Biti diri olarak yere atmak
ve her canly yakmak mekrhtur. Zarar veren kediyi, kuduz kpei ve yrtc hayvanlar
keskin bakla kesmek, vurmak ve zehirlemek cizdir. Dmek ciz deildir. Dmek,
terbiye iin olur. Hayvann akl olmad iin terbiye edilmez, ldrlmesi vcib olan,
baka re bulunmad zaman yakarak ldrmek ciz olur.
Haramlara bakmak ksmnda buyuruyor ki: ey, gze cil verir: Yeillie,
akarsuya ve gzel yze bakmak. ve ey gz kuvvetlendirir: Srme
ekmek, yeillie ve gzel yze bakmak. hads-i erfleri, bakmas hell olan
kimselere bakmann fidesini bildirmektedir. Yoksa, yabanc kadnlara, kzlara bakmak,
gz zaifletir ve kalbi karartr. Hkim, Beyhek ve Eb Dvd bildiriyorlar ki: Eb

mmenin (rahmetullahi aleyh) bildirdii hads-i merfda; Yabanc bir kz grp de,
Allah telnn azbndan korkarak, ban ondan eviren kimseye Allah tel
ibdetlerin tadn duyurur. buyuruldu. lk grmesi af olunur. Bir hads-i erfde;
Allah iin yaplan cihdda dman gzleyen veya Allah korkusundan alayan
veya haramlara bakmayan gzler, kymetde Cehennem ateini
grmeyeceklerdir. buyuruldu.
Berka kitabnn yzonuncu sahifesinde diyor ki: Buhrde ve Mslimdeki
hads-i erfde; nsanlarn en hayrls, benim asrmda bulunan mslmanlardr
(Yan Eshb- kirmdr). Onlardan sonra en iyileri, onlardan sonra gelenlerdir.
(Yan Tbindir). Onlardan sonra da en iyileri, onlardan sonra gelenlerdir.
Onlardan sonra gelenlerde, yalan yaylr. Bunlarn szlerine ve ilerine
inanmaynz! buyuruldu.
Berkann yzseksenbeinci sahifesinde diyor ki: Tasavvuf byklerinin ou,
derin lim ve mctehid idiler. Kutb-i irdlarn hepsi byle idi. Buhrdeki hads-i erfde;
lim stddan renilir. buyuruldu. Marifet ise, kef ve ilhm ile hsl olur. lim, kef
ile ilhm ile hsl olmaz, ilmin kayna Kurn- kerm ve hads-i erflerdir.
yzyetmiyedinci sahifesinde diyor ki: Tasavvuf byklerinin ou mtehid idi.
Gazl, Sevr ve brhim bin Edhem byle idi. Kutb-i irdlar byle idi.
Berkada, mide fetlerinde diyor ki: Yemesi, imesi haram olan eyler unlardr:
Harm- li-aynihi denilen, kendileri haram olan eylerdir. Le, hnzr eti, arab
byledir. ok iince sarho yapan svlarn, azn imek de haramdr. Mahmasa hlinde
olan, yan alktan lmek zere olan ve ikrah edilen, yan ldrmekle korkutulan
kimseden bakalarnn bunlar yimeleri, imeleri haramdr.
Kendileri haram olmayp, Dr-l-harbdeki kfirlerden dah gasb, sirkat, rvet yolu
ile alnan veya Dr-l-slmda kfirden dah fsid akd, yan artlarna uymadan yaplan
szleme ile satn alnan ey. Bu ey, mlk olur ise de, mlk-i habsdir. Kullanmas
haramdr. Geri vermek, alnm olan bulunmazsa, fakirlere sadaka olarak vermek lzmdr.
Doyduktan sonra yemek haramdr. Toprak, amur gibi zararl ey yemek. Zehirli
eyler. Bakr al, zehir kardrlm yemek, zehirli ot, kokmu et. Kurtlanm et, meyve,
peynir de byledir. Alkanlk yapan uyuturucu maddeler. Esrr otu, afyon, morfin,
benzin byledir. Bunlar il olarak tabbin kullanmas cizdir. Necset, idrr, damardan
kp akan kan, pislik byledir. Temiz, fakat iren olan eylerdir. Smk, kurbaa, sinek,
yenge, midye gibi eylerdir.
Berka kitabnda diyor ki: Kalb fetlerinin otuzaltncs, vekhetdir. Vekhet, haynn
az olmas demektir. Hay, irkin ey yapmaktan, ayplanmaktan ekinmektir. Trkede,
utanmak, sklmak denir. Hads-i erfde; Allah teldan hay ediniz! buyuruldu.
Allah teldan hay etmek, ehvetlerini, yan nefsin isteklerini terk etmekle olur. Hays
olan, Allah teldan korkar. Onun, rz olmad ilerden ve szlerden kanr. Bir hads-i
erfte; Hay mndandr. Fuhu sylemek, cefdandr. mn Cennete, cef
Cehenneme gtrr. buyuruldu. hay ve mn birlikte bulunur. Biri yok olursa, dieri
de yok olur. Kadn hays, erkek haysndan dokuz kat fazladr. Bir hads-i erfde;
Fuhu insann lekesi, hay, znetidir. buyuruldu. Haynn en kymetlisi, Allah
teldan utanmaktr. Ondan sonra, Reslullahdan (sallallahu aleyhi ve sellem) haydr.
Daha sonra insanlardan hay etmektir.
1) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 39, 159, 373, 415, 587, 837, 854, 855,
873, 1009
2) Tabakt-l-usliyyn; cild-3, sh. 116
4) slm Ahlk
7) Mucem-l-matbt; sh. 808
HASEN SEZ: Bkz. SEZ GLEN:

HATTAT HFIZ OSMAN EFEND:
Osmanl Devletinde yetien lim, vel ve byk hattatlardan. 1052 (m. 1642)
senesinde stanbulda dodu. Babas, Haseki Cmiinin mezzini Ali Efendi idi. Zamnnn
hat std olmas sebebiyle, ilm ynnden ok hattatl ile mehr oldu. Osmanl
Devletinin en mehr hattd eyh Hamdullah Efendiden yz sene sonra gelip, onun gibi
yeni bir r at iin; eyh-i sn (ikinci eyh) nmyla anld. 1110 (m. 1698)
senesinde stanbulda vefat edip, mdavimi olduu Koca Mustafa Paadaki Snbl Efendi
dergh bahesinde defnedildi.
Kk yata, Allah telnn yce kitab Kurn- kermi ezberleyen Osman Efendi,
Hfz Osman nmyla anlmaya baland. Kck yanda Kurn- kerme saygs ve
edebi ile dikkatleri ekti. Sadrzam Kprl-zde Fzl Mustafa Paa tarafndan himye
edildi. Kurn- kerm yazsna istidt ve hevesi dikkate alnarak, hat ustalarndan Dervi
Ali Efendiden ders almas temin edildi. Dervi Ali Efendi kendisinin yallk devresinde
olmas sebebiyle byle kabiliyetli bir talebeyi oyalamak istemedi. Kendi talebelerinin ileri
gelenlerinden olan Suyolcu-zde Eyyblu Mustafa Efendiye havale etti. Suyolcu-zdeden,
aklm- sitte ad verilen; sls, nesih, muhakkak, reyhn, tevk ve rika adndaki alt eit
yaz eklini rendiine dir iczet ald. Bu srada onsekiz yandayd. 1070 (m. 1659)
senesinde eyh Hamdullahn yaz stilini zamnnda en iyi bilen hattat Nefes-zde smil
Efendiye talebe oldu. Yeniden Elif-beden balad. eyh Hamdullahn yaz slbunun
btn inceliklerine vkf oldu. eyh-i sn nmyla hret buldu. Yazlar eyh
Hamdullahn yazlarna o kadar benzerdi ki, iin mtehasss olan kimseler bile, imzasz
yazlarn kime it olduunu ayrt edemezlerdi. Hfz Osman, krk yana kadar eyh
Hamdullahn uslnde yaz yazmaya devam etti. 1090 (m. 1679) senesinde sls ve
nesihte kendi uslnde eserler vermeye balad. eyh Hamdullahn yedinci asr
hattatlarndan Ykut-l-Mustasamyi unutturduu gibi, Hfz Osmann n de be sene
gibi ksa bir sre ierisinde eyh Hamdullah insanlarn zihninden sildi. Hattan (gzel
yazdan) bahsedilen her yerde Hfz Osman akla gelirdi. Devrin ileri gelen hattatlarndan
Aakapl smil Aa, Hfz Osman Efendinin stnln kabul ederek; Hsn-i hatt biz
bildik, Osman Efendi yazd derdi. Zamnn pdih Sultan kinci Mustafa Hna 1106
(m. 1694) senesinde hat dersleri vermeye balad. Hfz Osman Efendi, Pdihn arzu
ettii yazlar yazar, Pdih da o yazlar takld ederdi. Hfz Osman Efendi yaz yazarken,
Pdih hokkasn tutard. Sultan nc Ahmed Hn da, Hfz Osmann hat dersi verdii
talebeleri arasndayd.
Snbl Efendi dergh eyhlerinden Seyyid Aleddn Efendiden ald ilim ve feyzle,
kalbini tasfiye ve nefsini tezkiye eden Hcz Osman Efendi, ilim ve ibdette zhd ve
takvda ok ilerlemiti. Hl ve hareketlerini, ahlk ve tabiatn Allah telnn emrine,
Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) snnet-i erfine uydurmakta byk
mesafeler katetmiti. Her hafta Cuma gnleri Snbl Efendi derghna gider, dervilere
zikr esnasnda nezret eder, onlara yol gsterirdi. Zikr esnsnda kendisinden geer,
koynuna koyduu varaklar hlindeki yazlar, ortala yaylrd. zerinde fevkalde
gzellikte yazlar bulunan bu varaklar, orada bulunanlar tarafndan toplanr, daha sonra
Hfz Osmann msdesiyle arzu edenlere datlrd. htiyc olan derviler, kendisine
verilen varak satarak ihtiycn grr, ihtiyc olmayan da teberrken o varak saklar,
evinin en gzel kesine asard.
Hfz Osman Efendi, gayet mtevz ve cmert idi. Allah telnn bir kulunu
memnun etmekten bir mslmann iini grp, duasn almaktan ok holanrd. Mek
(Hat) dersi almak iin gelen hevesli ve istidtl olan herkesle ilgilenirdi. Pazar ve
aramba gnleri umm ders yapard. Bir gnn zenginlere, bir gnn de fakirlere
ayrmt. Cuma gnleri Snbl Efendi derghna giderken evinden erken vakitte kar,
yolu stnde, elindeki yazsn tashh ettirmek iin bekleyen talebelerle tek tek ilgilenirdi.
Bekliyeni grdnde hemen atndan iner, yol stndeki bir taa oturur, gerekli
dzeltmeyi yapard. Talebelerinin zrlerini kabul eder, onlar skntya sokmazd. Birgn
talebelerinden biri pei sra geldi. Takib edildiini anlayan Hfz Osman Efendi, dnp ona
ne arzu ettiini sordu, O da, rahatszl sebebiyle birka gndr dersine gelemediini,
mekini tashh ettirmek iin de frsat bulamadn syledi. Osman Efendi, talebenin
zrn kabul edip, hemen atndan indi. Yol stnde bir taa oturup, gerekli tashhi
yaparak talebenin gnln ve hayr duasn eld.
Hfz Osman Efendinin bu hlleri pdih hocas olduktan sonra da deimedi. Ayn
tevzu ve ayn alakgnlll devam etti. Eline geen mal Allah yolunda, fakir
fukaraya harceder, kendisi eski hlinde devam ederdi.
Hfz Osman Efendi, vakitlerini bir an bo geirmez, ya ilim renmekle, ya ibdet
etmekle, ya ilim retmekle, veya hat dersleri vermekle geirirdi. Elinin alkanlnn
bozulmamas iin hergn mutlaka yazard. Hacca giderken de her konaklayta yaz
yazm, el alkanlnn bozulmamasna ok dikkat etmiti.
mrnn sonuna doru hastalanp fel hli vki oldu. Pdih bizzat ilgilenip, kendi
doktorlarn gnderdi. Yaplan tedvi neticesi, Allah telnn izniyle nisb if bulup
sene daha yaad. Mek almalarna ara vermeden, hastalnda bile devam etti.
Vefat etmeden nce, en son dersini Yedikuleli Emr Efendiye verdi. Emr Efendinin
mm- Zeynelbidn hazretlerinin bir iirinden; Ve eykne enneh yevm-el-firk (O,
ayrlk gnnde olduunu kat olarak bildi) msra zerindeki hat almasn tashh edip,
dzeltti. ki saat sonra vefat eyledi. Snbl Efendi dergh bahesinde defnine mtekib
imm efendi telkin vermek iin kalknca, orada bulunan zamnn evliysndan Siphi
Mehmed Dede, hemen mdhale edip; Hac Efendi, zahmet ekme! Merhmun ii oktan
tamam oldu. Rhu illiyyne ykseldi. Hak tel efatini myesser eyleye! dedi.
Krk sene boyunca durup dinlenmeden alan Hfz Osman Efendi; yirmibe Mshaf erf, ok sayda Enam- erf, Delil-i hayrat, yaz ktalar, karalamalar, murakkalar
yazd. Bir gece rysnda Resl-i ekrem efendimizi grmekle ereflenerek ald emir
zerine, ilk def levha eklinde Hilye-i sedeti yazd. Bu hilyelerde Resl-i ekremin
(sallallahu aleyhi ve sellem) emil-i erflerini, mbrek yzlerinin ekillerini, Hz. Alinin
rivyetine gre tarf etti. Asrlarca elden ele duvardan duvara dolaan Hilye-i sedet
levhalar, ceml-i Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) k insanlarn yetimesine
vesle oldu. Onun (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek emil-i erflerini geceleri
rylarnda, gndzleri aikre gren bu mbrek insanlar, Hfz Osman Efendiye
binlerce dualar gnderdiler.
Hattat Osman Efendi, zenerek, btn ustaln kullanarak nna lyk edeb ve
saygya riyet ederek yazm olduu Mshaf- erfleri; zamnn en usta nakka ve
tezhibilerine teslim ederdi. Onlar da ayn edeb ve sayg ierisinde vazfelerini icra ederler,
asrlara ml olacak, binlerce mslman tarafndan kopye edilip yazlacak, milyonlarca
mslman tarafndan okunacak aheserler vcda getirdi. Hfz Osman Efendinin
eserlerini, yeeni Bayrampaa trbedr Hfz Mehmed elebi ve Ahdeb Hasen elebi gibi
tezhib ustalar sslerlerdi. stanbulun, zamnn hilfet merkezi olmas sebebiyle, Hfz
Osman hatt ile baslan Kurn- kermler btn dnyya yayld. Hfz Osman Efendi de
btn dnyda rahmetle anld.
Birok talebe yetitiren Hfz Osman Efendi, hibir talebesinden cret almaz, bilakis
talebesinin kt ve kalem ihtiycn da kendisi tedrik yoluna giderdi. Kendisinden iczet
alan talebe, tam bir ahlk ve edeb numnesi olarak mezn olurdu. Hfz Osman
Efendinin, elli civarnda talebesi kitaplarda kaydedilmitir. Yedikuleli Seyyid Abdullah
Efendi, Anbri-zde Dervi Ali Efendi, Hasen skdr, Bursal Mehmed Efendi, Krt-zde
Bursal brhim, Dervi Mehmed Kevkek ve Ysuf-i Rm, Hfz Osman Efendinin ileri
gelen talebeleri arasndadr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Tuhfe-i hatttn; sh. 301

Hat ve hatttn (Habib Efendi), stanbul 1305, sh. 121
Sefnet-l-evliy; cild-3, sh. 297
HAYT-ZDE MEHMED EMN EFEND:

Osmanl limlerinden. Altm beinci Osmanl eyhlislmdr. smi, Mehmed
Emndir. Sultan nc Ahmed Hnn bahekimi Hayt-zde Mustafa Efendinin oludur.
Hayt-zde Mehmed Emn Efendi diye bilinir. Doum trihi bilinmemekte olup,
stanbulda dodu. 1160 (m. 1748)da amda vefat etti.
lk eitim ve renimini grdkten sonra zamnnn limlerinden akl ve nakl
ilimleri tahsl etti. limde ykselip mderrislik diplomasn aldktan sonra, Yeniehir
kadlna tayin edildi. 1147 (m. 1734) senesinde Edirne kadlna nakledildi. Tb ilmini de
tahsl edip ihtisas kazanm olan Mehmed Emn Efendi, 1149 (m. 1736) senesinde
kadlktan baka ek olarak pdihn bahekimliine de getirildi. Ksa zaman sonra
stanbul pyesine ulaarak 1150 (m. 1737)de stanbul kadlna tayin edildi. Ayn sene
iinde Anadolu ve Rumeli kadaskerlii vazfelerine ykseldi.
Pdih Sultan Birinci Mahmd Hn tarafndan 1159 (m. 1746) senesinde
eyhlislmlk makmna tayin edildi. 6 ay 20 gn bu vazfeyi yrten Mehmed Emn
Efendi, 1159 (m. 1746) senesi iinde vazfeden ayrlarak Bursaya gitti. 1160 (m. 1747)
senesinde Mekke-i mkerreme kadlna gnderildi. Mekke-i mkerremeye gitmek zere
yola kp ama vard zaman hastaland. Bu vazfeden affedilip, stanbula dnmeyi
istediyse de, ksa zaman iinde amda vefat etti.
Hayt-zde Mehmed Emn Efendi, akl ve nakl ilimlerde derin lim, tb ilminde
ihtisas shibi idi. Meslei hekimlik olduu hlde, eyhlislmla ykselen ondan baka
kimse olmamtr. Hogrl, nzik, iffet shibi, fazletli bir zt idi. Kaynaklarda eseri
hakknda bilgiye rastlanmamtr.
HSEYN HAMEV:
Evliynn byklerinden. smi, Hseyn el-Hamevdir. Doum yeri ve trihi
bilinmemektedir. 1106 (m. 1694) senesi Cemzil-evvel aynn yirmisekizinde Cuma gecesi
Dmekda (amda) vefat etti. Cenze namazn Cuma namazndan sonra, eyh
Abdlgan Nabls kldrd. Cenzesi byk bir kalabalk tarafndan tanp trbesine
defnedildi.
Hseyn Hamev, sonradan Dmeka gelip yerleti. Kef ve kermetler shibi
evliynn byklerinden idi. Yumuak elbise giymezdi. Hayvanlara merhameti oktu.
Onlara yiyecek vermeyi ihml etmezdi. Emev Cmiinde ibdetle megul oldu. Herkes
tarafndan sevgi ve hrmet grd. Kermetleri oktur. Kermetlerinden bazlar yle
rivyet edilir:
Hseyn Hamev birgn elinde st kab ile giden birini yanna ard. St dolu kab
alp oradaki bir yere dkt. Kabn shibi bu ie ok hayret etti. Sonra kabn iinden bir
ylann yere dt grld.
Hrszn biri, ieride kadnlardan baka kimsenin olmad bir eve girip gizlendi. Az
sonra Hseyn Hamev o eve geldi ve kapy ald. Hamevnin geldiini anlayan kadnlar
evde erkek olmadn sylediler. Hamev onlar dinlemeyip oradaki bir dolabn nnde
durup; Ey falan dar k buyurdu. Oraya gizlenen hrsz dar frlad. Hamev de
arkasndan takib etti ve hrsz yakalad. Bu durum karsnda, hrsz, bir daha byle bir
ey yapmamak zere tvbe etti.
Dmeka tayin olunan Osmanl vlisi vazfeye balaynca, Hseyn Hamevnin
fazletlerini iitti. Ona muhabbet edip bir hizmetisi ile alt tane aba, elbise gnderdi.
Hizmeti Hseyn Hamevnin huzruna gitti. Edeble elini pt ve vlinin selm ve
hrmetlerini arzetti. Gnderdii hediyelerin kabuln ve vlinin dua istediini bildirdi.
Hamev hizmetiye; Yavrum, hediyeleri geri gtr. Biz onun Dmekda kalmasna izin
verdik. Burada kalmas her elbise iin bir senedir buyurdu. Buyurduu gibi vlinin
Dmekta ikmeti tam alt sene srd.
Allme Ahmed Mihendrnin fazlet shibi olu Abdurrahmn Mihendr yle
anlatr: Allah telnn sevgili kulu Hseyn Hamevye ballm oktu. Sohbetlerine
gider gelirdim. Bir gece rymda insanlarn korku ve tella Slihiyye tarafna kotuklarn
grdm. am sular kaplad diye feryd ediyorlard. Ben de onlara katlp birlikte
Kasyn dana ktk. ehrin dedikleri gibi su ile kaplandn grdm. Su, daa
trmanyordu. Helk olacamzdan ok korktuk. O srada eyh Hseyn Hamevyi grdk
ki, insanlar yararak ortaya kt. Dizleri zerine oturup suyu imeye balad. Suya
baktmzda seviyenin dtn grdk. O itike su azalyordu. ok gemeden sular
yok oldu. O zaman Huseyn Hamevnin am ehlinin ykn zerine aldna inandm.
BRAHM GRN:
Badatn kuzeyindeki ehrezr beldesinde yetien afi mezhebi limlerinden ve
evliynn byklerinden. smi, brhim bin Hasen bin ihbddn el-Grn e-ehrn eSehrezr olup, lakab Burhneddndir. Knyesi; Ebl-rfn, Eb shak, Eb Muhammed
ve Ebl-Vakttir. 1025 (m. 1616) senesi evval aynda dnyya geldi. 1101 (m. 1690)
senesi Rabul-hr aynn yirmisekizinde, aramba gn Medne-i mnevverede vefat
etti. Bk kabristannda medfndur.
ok gzel bir aile terbiyesi grerek yetien Grn, ilk tahslini baba ocanda yapt.
Bulunduu beldedeki limlerden okudu. Daha sonra Medne-i mnevvereye giderek orada
yerleti. Orada, Dmekda, Msrda ve baka yerlerde ilim rendi. Ahmed bin
Muhammed Ku, Ebl-Mevhib Ahmed bin Ali e-env, Molla Muhammed erf bin
Ysuf Grn, Abdlkerm bin Eb Bekr el-Hseyn, Hfz Necmddn-i Gazz, Ebl-Azyim
Sultan bin Ahmed, Muhammed bin Alddn el-Bbil, Takyyddn Abdlbk el-Hanbel
ve daha baka limlerden okudu. Tefsr, hads, fkh, Arab ilimler, mantk, hesab, heyet,
hendese, men, beyn, usl ve baka ilimlerde byk lim oldu. Bir taraftan da tasavvuf
byklerinin sohbetlerinde bulunarak, evliylk yolunda ilerledi. Tasavvufta Mceddidiyye
yksek yoluna mensb idi. lim ve evliylk yolundaki dereceleri pek yksek oldu. hreti
her tarafa yayld. Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) mescid-i erfinde
ders verirdi. lim talebeleri ok uzak memleketlerden gelerek, onun derslerinde
bulunurlard. ok talebe yetitirdi.
Hakk slm limlerinin nde gelenlerinden ve Allah tely tanyan riflerin
byklerinden olan brhim Grn (rahmetullahi aleyhleyh) ok talebe yetitirmekle
birlikte ok da kitap yazd. Yazd kitaplarn saysnn seksenden ziyde olduu
bilinmektedir. Bu kitaplardan bazlarnn isimleri yledir: 1- bd-n-nimeti bi-tahkki
sebk-r-rahmeti, 2- thf-l-halef bi-tahkki mezheb-is-selef, 3- thf-z-zek bi-erh-ittuhfet-il-mrseleti ilen-Nebiyyi, 4- El-sfr an asli istihreti aml-il-leyli ven-nehr, 5lrk-u-ems bi-tarf-il-kelimt-il-hams, 6- El-ln bi-deft-tenkud f sret-il-ayn, 7Aml-l-fikri ver-rivyt f erhi Hadsi nnemel-aml bin-niyyt, 8- El-lmm, 9mdd zev-il-istidd, 10- nb-l-enbi al tahkki irb L ilahe illallah, 11- Tekml-ttarf, 12- Tenbh-l-ukl, 13- El-Cevb-il-mekr anis-sl-il-menzr, 14- evrik-ulenvar fil-meslek-il-muhtr, 15- Dy-l-misbh f erhi Behet-il-ervh, 16- Kasd-s-sebl
il tevhd-il-hakk-l-vekl, 17- El-Kavl-l-mbn f meselet-it-tekvn, 18- El-Lemat-sseniyye f tahkk-l-ilki fil-emniyeti, 19- El-Levmiul-lel fil-erban-el-avl, 20- Meslikl-ebrr il ehds-in-nebiyy-il-muhtr, 21- Meslek-l-itidl il yeti halk-l-aml, 22- ElMeslek-l-cel f hkmi ath-l-vel, 23- Meslek-s-sedd il meseleti halk-l-bd, 24- ElMeslek-l-garb, il slt-il-habb, 25- Matlaul-cd bi-tahkk-t-tenzh f vahdet-il-vcd,
26- En-Nebrs li-kef-il-iltibs, 27- erhu Kasdet-il-Endelsiyye, 28- erh-l-Avmil-ilCrcniyye, 29- erh-i akdet-is-sahha.
5) Brockelmann; sup-2, sh. 520
6) zh-l-meknn; cild-1, sh. 10, 17, 18, 78, 87, 104, 105, 111, 122, 126, 128,
159, 194, 265, 317, 326, 337, 363, 364, 369, 370, 372, 373, 403, 609, cild-2, sh.
58, 76, 92, 248, 252, 367, 415, 426, 432, 455, 472, 479, 481, 487, 500, 619, 682
BRHM HAKKI:
Anadoluda yaayan evliynn ve ulemnn byklerinden. Babas Osman Efendi de
evliydan bir zt idi. brhim Hakk 1115 (m. 1703) senesinde Erzurumun Hasankale
kasabasnda dodu. Tilloda smil Fakrullah hazretlerinden ilim rendi. Onun
sohbetleriyle kemle geldi. Sofiyye-i aliyye ismi verilen evliynn bykleri arasna girdi.
Kdir idi. Bir ilim ve marifet haznesi olan Marifetnme isimli eseri pek kymetlidir.
1195 (m. 1781) senesinde Siirtin Tillo kasabasnda vefat etti. brhim Hakk hazretleri
kendisini ksaca yle anlatmaktadr:
Hicretin trihi binyzonbe oldu ol bahr,
Kalay ahsende brhim Hakk dodu zr.
htiyr ilm idi, t sl-i binyzkrka dek,
Aka dt, rif oldu, vecd hli kld kr.
Sl binyzyetmi oldu, sinn-i Hakk ellibe,
Kendi kr br u vr ihtiyr kld yr.
Mans: Hicr binyzonbe trihinde bir bahar gn, brhim Hakk, Hasankale
kasabasnda dodu. Binyzkrk senesine kadar ilim renmek iin alt. rif olup
dnyy unutarak, Allah telnn akyla yanp kavruldu. ini, gcn, maln, mlkn
hereyini brakarak cenb- Hakka yneldi.
brhim Hakk, yedi yana geldiinde annesi Seyyide Hanfe Htunu kaybetti.
Babas Osman Efendi, brhimi amcasna emnet etti ve tasavvufda kendisini yetitirecek
bir rehber, lim aramaya balad. Ksa srede Siirtin Tillo kasabasnda smil Fakrullah
hazretlerinin bykln, Allah tel katndaki yksekliini anlad. Ondan ilim
renmek ve hizmet etmek iin geceli-gndzl alt. Dokuz yana basan ksz
brhim Hakk, babasnn hasretiyle yanyordu. Amcas Molla Ali Efendi, brhim Hakky
alarak Tilloya babasnn yanna gtrd.
brhim Hakkk hazretleri Tilloda babasna kavumasn yle anlatt: Ben dokuz
yanda idim. Ali amcam beni babamn yanna gtrd. Bir ikindi vaktinde Tilloya girdik.
Dergha vardmzda, babam ile hocas namaz klyorlard. lk bakta smil Fakrullah
hazretlerinin mbrek yz, bana, pederimden daha yakn geldi. O anda yznn cezbesi
gnlm ald. Aklm, onun gzelliine, duruundaki heybete ve olgunlua hayrn kald.
Gnlm ona kaptrdm. Babam beni kendi odasna gtrd. efkat ile ilim retip, ltf
ile terbiye etmeye balad.
brhim Hakkk; babasndan, tefsr, hads, fkh gibi zhir ilimleri rendi. Babasnn
arkada Molla Muhammed Shrn hazretlerinden de, astronomi, matematik gibi zamnn
fen ilimlerini tahsl etti. Allah telnn ztnda ve sfatlarnda marifet shibi olmak, hasta
kalbine if bulmak iin de smil Fakrullah hazretlerinin sohbeti ve hizmetiyle ereflendi.
brhim Hakkk hazretleri, Tilloya geldii gnlerde grd bir ryy yle anlatt:
Rymda gkyzn beyaz serelerle dolu hlde grdm. Bir ara sereler hepbirden
halkn zerine doru saldrdlar. Bana saldranlar babam uzaklatrd. Ancak bir sere
frsat bulup, sa koltuuma sokuldu. Sabahleyin rym babama anlattm. Babam
koltuumun altna baktktan sonra, orada tn, veb hastalnn belirtilerini grd.
Hastala yakalandm ilk be gn kendimden habersiz olarak yattm. Altnc gece
gzm atmda babam baucumda alyor grdm. Muhterem hocamz smil
Fakrullah hazretleri de yannda idi. Mbrek ellerini kaldrd. Bana uzun uzun dua ettikten
sonra babama; brhimin ii bitmi iken Allah tel ihsn ederek onu yeniden diriltti
buyurarak mjde verdi.
Yine yle anlatmtr:
Yaz mevsimiydi. Bir Cuma gecesi babam murkabe yapyordu. Ben de yatp uykuya
dalmtm. Rymda Tillonun harman yerine bir anda binden ok svari ve piyade asker
geldi. Atl olanlar attan inerek bir yere toplandlar. Boylar iki adam yksekliinde olan bu
askerler, at ve dier malzemelerini harman yerine brakp, stdmz smil Fakrullah
hazretlerinin dergh kapsnda saf saf dizildiler. Ben byk kalabal seyrederken,
dergh kapsnn sa yannda duran saftan birisi eilip beni kucana ald. Tebessm
ederek pt ve sol tarafnda olann kucana verdi. O da alp muhabbetle pt ve solunda

durann kucana verdi. Bu ekilde sra ile sekizinci kimsenin kucana geldim. O da beni
pt, onun solunda derghn kaps vard. Beni yavaa efkatle yere brakt. Kap akt,
ieri girdim. Mbrek hocamz Fakrullah hazretlerinin huzrunda sekiz seilmi ztn
ayakta durduunu grdm. Hocamz da ayaa kalkt ve onlarla msfeha edip sarldlar.
Ben bu hle armtm. O srada uyandm. Bu rynn lezzeti canma can katmt.
Sevincimden rym hemen babama anlattm. Meer babam, uyank olduu hlde, benim
ryda grdklerimi grm, hdiseye muttali olmu ve onlarla konumutu. Babam
bana yle tembih etti ve; Bu ryy kimseye syleme. Bu rhlar iin iyi olmaz
buyurdu. Sabah oldu Cuma namazndan sonra derghn kaps nnde oturmu
duruyordum. Siirt tarafndan at zerinde ak sakall bir ihtiyr geldi. Kapnn nne gelince
atndan indi. Benim yanma gelip elimi tuttu ve pt, ardm kaldm. Zr bu kimseyi
tanyamamtm. Hocamzn huzruna girmek iin izin istedi. Verdii hediyeleri ieri
gtrdkten sonra hocamn yanna gittim ve; Kapda yal bir kimse huzrunuza kmak
iin izin istiyor efendim dedim. Gelsin buyurdular. Misfiri buyur ettim. eri girince
oturmas iret edildikten sonra; Ve aleykm selm ey Seyyid Hamza! Bu Cuma gecesi
bize ok misfir geldi buyurdu. Hocamzn bu tatl hitabndan Seyyid Hamza ok ard.
lk def grd bu kimse kendi ismini nereden bilmiti. Ve gece gelen misfirlerin
arasnda olduunu nasl anlamt.
Bunlar hem dnd, hem de kalkp hocamn elini pt. Bir mddet alad, izin
isteyip dar kt. Bizim odaya buyur ettim. erde babama hlini yle anlatt: Ben
Siirtin ileri gelenlerinden Seyyid Hamzaym. Bu na kadar Tilloya hi gelmedim. Bu
byk lim ve evliyy da hi ziyret etmemitim. Bu gece rymda beyz kadar nr
yzl atl lim ile beyz piyade evliyya Siirt nnde kartm. Onlarla birlikte eyh
smil Fakrullah hazretlerini ziyrete geldik. Bu kasabay ve yolunu ryda grerek
rendim. Harman yerine geldiimizde atllar atndan indi. Beraberce bu derghn
kapsna saf saf dizildik. Sra ile bu mbrek hocanz ziyret ettik. Bu derghn kaps
nnde u kk olunu grdm. Evliylar kucaklarna alp sra ile sevdiler. Kapnn nne
gelince ocuk ieri girdi. Ben de kapnn nne geldiimde uyandm. Hl o rynn tesri
altndaym, duyduum o lezzet hl devam ediyor. Sabah olunca atma binip ryda
geldiim yol ile doru buraya geldim. Kimseye sormadan dergh bulup, sizleri tandm.
Hazret-i eyhe geldim. Bu grdm ryy anlatacaktm. Birgn sonra da ona talebe
olup hizmetiyle ve sohbetiyle ereflenecektim. Ben daha anlatmadan; Ey Seyyid Hamza!
Bu gece bize ok misfir geldi diyerek hem ismimi hem de ryda olanlar anlad. arp
kaldm. Seyyid Hamzann bu armasna babam yle cevap verdi: Senin bu grdn
rynn aynsn bu olum da grd. Lkin avvmn grd rylar, seilmi evliy
uyank iken grp mhede etmitir. Allah telnn ihsnlar sonsuzdur.
brhim Hakk hazretleri onyedi yanda yetim kalmasn yle anlatt: 1132 (m.
1719) senesinde, benim ok sevdiim babam ve anam, dert ortam, zntlerimin
gidericisi, hcredm, gurbet yoldam Dervi Osman Efendi, Cuma gecesi sabaha yakn
dnydan hrete gt. Hak yolunda can verip Allah telya kavutu. Maksad hsl
olarak rahmet derysna dald. Bu yetim o gece baka misfir odasnda yatt. Sabahleyin
kalkp, hasta babam grmek istediimde, oradakiler bana; Git, nce namazn kl, sonra
gel. Hasta imdi rahatlad dediler. Bu sze inanp mescide gittim. Herkes burnunu
tutuyordu. Hepsinin nezle olduunu sandm. Namazdan sonra odamza geldiimde
babamn vefat ettiini grdm. Benim de rahatm gitti. Gnl evim karard. Bir anda
babamn ayrlk hasretiyle virnelerdeki kulara dndm. yle feryd etmek istedim ki,
sesim gklere kacakt. Ben bu hlde iken o merhamet menb mbrek hocam geldi.
Benden o znt ve elemi ald. Ben de kalkp kendi kendime; imdi ayptr, sabredeyim.
Hocam gittikten sonra nasl alyacam ben bilirim dedim. Mbrek hocamz herkese
selm verip, garb olu Dervi Osman Efendinin ba ucunda oturdu. ehid olan rhuna
bir Ftiha okuyup, sevbn balad ve murkabeye dald. Ben hocamn karsnda
babamn da ayak ucunda idim. Bir anda Allah telnn inyeti eriti, ihsnlarna
kavutum. Vefat eden babam, mbrek ban kaldrd. Kimy tesri olan nazaryla
yzme bakp, tebessm ederek taziyede bulundu. O anda mbrek gsnden imek
gibi bir nr parlad. Kalbim titredi, znt ve elem gidip, yerine srr ve lezzet doldu.
Babam bu hlde grnce, bayramlklarn giymi bir ocuk gibi sevindim. zntl duran
ahbablar bu sevincime bir man veremeyip hayret ettiler. Allah telnn ihsn ve
mbrek hocamn himmeti bereketi ile olan bu hdiseyi oradakiler grememiti. Hocamz
oradan ayrldktan sonra babamn yzn ap baktm. Glm bir hli vard. Yz nurlu,
bedeni scak ve yumuak idi. Sanki uyuyordu. Cenze namazna evre kyler ve btn
Siirt halk geldi. Namazn hocamz kldrd. Onun vefatna benden baka herkes zld.
lemin babas olan hocamz, bu yetimine efkat edip iltift eylediinden, merhum
babamdan sonra onun hizmetleri bize mras kald. O mbrek hocam, bu bozuk huyluyu
nice hikmet uruplar ile terbiye eyledi. Kalb hastalklarndan beni kurtardktan sonra,
kendi muhabbeti ile yakt. Bylece bende, hret hllerinde yakn hsl oldu. Tevekkl
etme, dert ve bellara, ibdete srarla devam etmeye tahamml, her ie rz gsterme
hli hsl oldu. Pek kymetli, lezz nimetler ihsn edildi. Hepsinden daha evls, kymetlisi
ise, Allah telnn ztnda ve sfatlarnda bilgi shibi olmaya, marifetullaha kavutum.
brhim Hakk hazretleri, hocas smil Fakrullaha olan balln u iirinde
anlatmaktadr ki, bu manzmeyi Vird-i Cn olarak adlandrmtr:
Sen ayn- aynmsn vrmdasn ey Rh,
Bil Rh- revnmsn, yrmdasn ey Rh.
Sen baht- sadimsin hem vad u vadimsin,
Bil mr-i mezdimsin, krmdasn ey Rh.
Sen cn u cihnmsn hem emn emnmsn,
Bil genc-i nihnmsn, drmdasn ey Rh.
Sen rahat u rhumsuri hem feth fthumsun,
Bil cm u sabhumsun, grmdasn ey Rh.
Sen kadr bertmsn hem b- haytmsn.
Bil ayn- nectmsn, brmdasn ey Rh.
Sen zevk- huzrumsun hem hzn srrumsun,
Bil gzdeki nrumsun, nrmdasn ey Rh.
Hakk dedi dervim ferydna dilrim,
mddna b-him, crmdasn ey Rh.
Mans:
1- Ey rha id olan sevgili! Sen grnmn t kendisisin ve benimle birliktesin,
benden ayrlmazsn. nk dncemde sen varsn, beni Hakka sen gtrrsn. Ve sen
benim sevgilimsin, ayrca akan rhumsun (ruhumu harekete getiricisin).
2- Ey madde dnysndan uzak olan sevgili hocam! Sen benim mutlu bahtm, hem
vefm, elest bezminde de verdiim szsn. Ziyde olan mrm ve tek kazancm sensin.
3- Ey sevgili! Sen benim cnm ve cihnmsn. Neyim varsa sendedir. Btn dnym
sensin. Emn--emnmsn, gizli bir hazne olarak her zaman evimdesin.
4- Sen benim huzrumsun ve yolumsun. Gnlm fetheden ve ferahlandransn.
Benim iin ilh akn kadehi de sensin ve seninle maara arkadayz. Tpk hazret-i
Muhammed aleyhisselmla hazret-i Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) gibi. O Peygamber
(sallallahu aleyhi ve sellem) nasl hazret-i Eb Bekre gnlndekini akttysa, sen de bana
ylesin.
5- Sen benim hem Kadir, hem de Bert gecemsin. Kurtuluumun veslesisin ve
diriliimin suyusun. Ve sen kurtuluumun da t kendisisin, tadm tek sevgisin.
6- Sen gnl holuumun zevkisin. Gnl seninle zevk alr. (Byle olunca) hem
elemim hem neemsin; ve sen benim gzmn nrusun (seninle grrm). Sen benim
teimi yakansn.
7- Hakk dervi olduunu ve ferydnla gnlnn yaralandn sylerim. (Bu dervi
Hakk, senin zlmenle zlr.) imddna kaytsz deilim (seninle ilgilenir hizmetine
koarm). nk sen benim yaknmdasn.
brhim Hakk hazretleri, babasnn vefatndan sonra hocasnn emriyle Erzuruma

gitti. Amcalarnn da tevikleriyle sekiz sene ilim tahsl etti. Burada tahslini bitirdi. Fakat
gnl, hocas smil Fakrullah hazretlerinin ateiyle yanyordu. 1140 (m. 1728)
senesinde yirmibe yanda iken tekrar Tilloya geldi. Burada hocasnn 1147 (m. 1734)
senesinde vefatna kadar hizmetiyle ereflendi. Sonra Erzuruma dnd. Kk yata
ayrld Hasankaleye gelip yerleti. Buray ok sevdiini u manzmesiyle anlatmaktadr:
Mbrek mekndr Hasankalesi,
Kamu zevka kndr Hasankalesi.
Suyu ho, havas, ta mutedil,
remden nindr Hasankalesi.
Deirmenleri ho, o ermikleri,
Pr b- revndr Hasankalesi.
O bostanlar ba u da- Hasan,
Mekn- Hisndr Hasankalesi.
Ta aac nerm ve hki kav,
Metn kahramandr Hasankalesi
Yeri mrtefi yan dz ak,
Ki taht- hndr Hasankalesi.
Burc dizilmidir inci misl,
Iraktan ayndr Hasankalesi.
Deli k olmu bahr ana,
Ki pr hsn ndr Hasankalesi.
Gndz ku seds, gece kurbaa,
Ne tesbh-hndr Hasankalesi.
Gelir seyre uk etrftan,
Gl-i kndr Hasankalesi.
O ermik sefsn srer ehl-i dil,
Acep kmrndr Hasankalesi.
ou arzu eyler olmaz nasb,
Bize ryegndr Hasankalesi.
Kubr veller yatadr ol,
Riyz- cihndr Hasankalesi.
Ahlisi alep, seci ve sah,
Ne z-nm ndr Hasankalesi.
Kamu halk zeyrek, rif zarf,
Dolu ak cndr Hasankalesi.
Ar uslu, ho huylu halk mut,
Pr emn emndr Hasankalesi.
Bir yinedir yahiye yahi,
Yamana yamandr Hasankalesi.
Gel ey Hakk bunda huzr eyle kim,
Huzr- cihndr Hasankalesi.
brhim Hakk hazretleri, Hasankalede evlendi, sonra stanbula gitti. kinci
Mahmd ile grt ve saray ktphnesinde almalar yapt. Bir sene sonra talebe
yetitirmek iin Abdurrahmn Gz zaviyesine tayin edilerek Erzuruma geldi. Talebe
yetitirmek iin, uzun ve yorucu bir almaya girdi. Hanm Firdevs Htundan, smil
Fehim ve Ahmed Nam isminde iki olu dnyya geldi.
1169 (m. 1755) senesinde tekrar stanbula gitti. Sarayda, dvn ktibi Ali Efendi
bata olmak zere, pekok kimselerle dost oldu. Sultan nc Mustafa Hn zamnnda
da Abdurrahmn Gz zaviyesinin bert yenilendi.
brhim Hakk hazretleri, 1177 (m. 1763) senesinde htralara ball ve vef
duygusunun okluundan, hocasnn memleketi olan Tilloya gitti. smil Fakrullah
hazretlerinin torunu Ftma Htunla evlendi. Orada kald. Talebe yetitirmeye burada da
devam eden brhim Hakk (r. aleyh) bir sene sonra hacca gitti. Dnnde tekrar talebe
okutmaya devam etti.
brhim Hakk hazretleri, zaman zaman Tilloda, Cebel-i Rasil Kuv ismindeki
tepeye kard. Talebelerine de; Bu tepe, yaknda byk bir nma kavuacaktr derdi.
Bu tepeye bir musalla ta yaptrd. Her uradnda oraya otururdu. lm, hreti ve
hesab dnrd. Yine birgn talebesi ile bu tepeye kt. nn de ismi Mahmd idi.
Onlara; Sbhnallah! Hepinizin ad da Mahmd. Herbiriniz de amcalarnzn kz ile
evleneceksiniz. Fakat sdece biriniz Allah telnn evliy kullar arasnda yksek
derecelere sahip olup; Memduh lakabyla isimlendirilecektir. Ona her taraftan akn akn
talebe ilim renmeye gelecektir. O, bu tepeye bir ev yaptrp herkesin hidyete
kavumasna vesle olacaktr buyurdu. Talebeler de kendi kendilerine; Mbrek
hocamzn mjde verdii o kimse ben olsam diye temenn ettiler. Bir mddet sonra
ilerinden iki tanesi oradan ayrld. brhim Hakk hazretleri yannda kalan Mahmda;
Biraz nce mjde verdiim Mahmd sensin. Fakat bu srr, ben sa olduum mddete
kimseye syleme buyurdu.
1192 (m. 1778) senesinde mrnn sonlarna yaklaan brhim Hakk,
vasiyyetnmesini yazd. Sk sk hastalanmas sebebiyle bizzat kendisi kitap yazmak iin
uraamyordu. Ancak yazdrmak sretiyle kalan mrn bereketlendirmek istiyordu. Bu
sebeple oullarnn ktip olarak yardm etmelerini istedi. Kendisi syleyip oullar yazdlar.
Nihyet 1195 (m. 1781) trihinde Cemzil-hr aynda bir Perembe gn vefat etti.
Tilloda, hocas smil Fakrullah hazretlerinin kabrine komu olacak ekilde defnedildi.
lm iin de; Hudy bilmee ancak cihne geldi sultnm msra trih olarak
drld.
Haytn ilim renmek, retmek ve kitap yazmakla geiren brhim Hakk
hazretlerinin vefatnda, iki olu ve iki kz vard. Oullar, smil Fehim ve Muhammed
kirdir. Babasnn neslinin devamn Muhammed kir salad. Kzlar ems ie ile
Hanfe Htundur. brhim Hakk hazretlerinin Hanfe Htun iin yazd bir iir yledir:
Gnlden n dile vardr yol ey cn,
Mlyim syle, rn sz bul ey cn,
Ac sz deme, hilm ile dol ey cn,
Gle yzl, gzel szl ol ey cn.
Namazlarn vaktinde ed et,
Hem ehlin her szn tut, devlete yet,
Ne yol kim gsterirse ol yola git,
Bynle her ite meveret kl,
Ki aklna uyan pimn olur bil,
Szn tut grme sen, bir ii mkl,
Byndr azz ana niyt et,
Sakn nz etme hizmetli firz et,
Szn az et heme ketm-i rz et,
Sakn nmahreme, sen de bad ol,
Hemen ehlin safsiyle sad ol,
Murdn terk edip sz tut red ol,

Dilin hfz eyle, gybet etme ey yr,
Ve ykma bir gnl bir szle zinhr,
Sen etme srrna nsa izhr,
Gzel szlerle tatyb- kulb et,
Skt u samt ile setr-i uyb et,
Yeterse kudretin kef-i krb et,
Kula hizmetdir Allaha ibdet,
Kusurun afvdr hakka riyet,
Hudnn ltfudur sabr u kanat,
Seni Allah ltfundan yaratm,
Sana ltfuyla Cennette yer etmi,
Dah dnyda halka srr etmi,
Gzel Allah senden rz olsun,
Gle yzn grenler zevki bulsun,
Sznden her gnl lezzetle dolsun,
n Allah seversin bil ki ol hem,
Seni sevmitir ey cn senden erhm,
Sen ey mahbb- Hak ol d u hurrem,
Sakn bir kimseyi incitme, svme,
Ve sen bir kimseden incinme, dvme
Dah sen kendini sohbetde vme,
Hanfe Hanmn atas Hakk,
Der ey kzm hemen Kurn- oku,
Seninle bile bil her hlde Hakk,
brhim Hakk hazretleri, tefsr, hads, fkh gibi nakl ilimlerin yannda, akl ilimlerle
de uram, canllar hakknda eitli teoriler ileri sren Fransz doktoru Lemarck, ngiliz
Ch. Darvin, Hollandal Hugo de Vries gibi batl ilim adamlarndan ok nce, canllar
hakknda, en basitinden en mkemmeli olan insana kadar dzgn bir tekml
bulunduunu yazmtr. Bu konuyu ele alrken, bu tekmlde arada grlen belli
noktalar, huss zellikleri ve her birinin hudutlarn tesbit etmi, hepsinin ayr ayr cinsler
olduunu ayrca belirtmitir. O sdece biyoloji ilmi ile deil; fizikten kimyaya,
matematikten astronomiye kadar, devrindeki btn ilimlerle uram, bir ilim ve marifet
haznesi olan Marifetnmesinde, btn bunlara yer vermitir. Mevldi, yan canl cansz
btn varlklarn yaradl srrn bilmek ve irfn tahsl etmek, onda pek ak olarak
grlmektedir.
Haytnda hibir zaman okumay ve okutmay elden brakmayan brhim Hakk
hazretleri, ideal insan tipi olarak, rif insan gstermitir. Kendisi de bu l iinde
kalmtr. Ona gre, rif; gnlle ve aklla bilendir. Fakat gnlle bilmek rifin yegne
hussiyetidir. Bu yzdendir ki o, gnle, eserlerinde byk yer vermitir. Gnl, sevgilinin

mekndr. Ak sayesinde bu sevgi vardr. Bu yollarda hikmet (fen ve sanat) vardr.
Mevld (varlklarn srrn anlama) bu yolla olmaktadr. Ksaca sylemek gerekirse
brhim Hakk; gnl shibi olan, fen ve sanata yer veren byk bir lim, hakka rz
gsteren bir veldir. Eserlerinin ismine ve mahlasna baknca, btn bunlarn hepsi
grlr. Dvnnn ad lhnmedir. Bu ismi bouna koymamtr. Hakkaten hepsi
ilhidir. Marifetnme ise rifin kitab demektir.
brhim Hakk (rahmetullahi aleyhleyh) mrnn sonlarna doru, eserlerinin dille
deil gnlle okunmasn istemitir. brhim Hakk hazretleri, ak fikirli, neeli bir rif idi.
Bilhassa bu husslar, yakn dostu ir Hzkla olan yrenliklerinde ve kendi hanmlarna
yazd mektuplarnda grlmektedir. Bir de annesinin ismini koyduu kz Hanfeye
syledii manzm dnde bunlara yer vermitir. Kzna:
Gle yzl, gzel szl ol ey cn
derken, mutlaka kendi tecrbelerini ve hllerini de aktarmaktadr.
O htralara ok bal idi. Hemen her hdisenin trihini drrd. Bunu daha ok
yaknlar iin yapmtr. 1172 (m. 1759) ylnda olu Osman Nedmin lm iin;
Hasretiyle alad halk- cihn,
Geldi trih gitti vy Osman cvn,
Hanmlarndan Zleyh Htunun vefat iin de;
Dua eyle Hakk ana syle trih,
Di firdevs-i aly bula Zleyh trihlerini drd.
brhim Hakk hazretleri iin iir, bir vstadr. Ona gre iir Hakk anlatmaldr. Edebi
bildirmelidir. Hakk anlatmak iin, kalemin kn elinde olmas gerekir. Ancak o zaman
Hak , Hakk anlatacaktr. iirde sevgiliye (Allah telya) yer verilince, o kymet
kazanr. Sevgiliden bahsetmeyen iirde gzellik aramak bounadr. iir byle olunca
hikmettir.
iirleri, Dvnnda ve yer yer Mrifetnmesinde yer almaktadr. Mrifetnmedeki
iirlerin pek ou dvnndan alnmtr. Yalnz bu eserde yer alan ve mevzlar toplayarak
anlatt iirler, retmek iindir ve bir bakma iledii konularn zeti durumurdadr. O, bu
iirlerinde hep Hakk mahlasn kullanm ve hep kendisine tlerde bulunmutur.
iirlerinin byk bir ksmn Trke ile yazmtr. Ayrca Araba ve Farsa ile yazd iirleri
de vardr. Daha ok bu iirlerde; Hakk mahlas yannda Ferd mahlasn da kullanm
olmasna ramen, en fazla Fakr mahlasn kullanmtr. brhim Hakknn bu mahlas
kullanmas hocasna olan ballnn tezahrdr. Bir de insann aczini bu kelimede
grmtr.
smil Fakrullah hazretleri, talebesi brhim Hakk iin pekok szler sylemi,
ondan iftihrla bahsetmitir. Bunlardan bazlar aadadr:
Molla brhim! Ben babamdan, o da dedemden btn ilimleri okutmaa meznuz.
Mesbihin talmi, Melim-t-tenzl tefsri ve din ilimlerini retmekte seni mezn kldm.
Molla brhim! Esas olan kalbdir, art olan muhabbettir. Kalbinde arzusu olan
Mevly bulur. nk o kuluna yakndr ve onunladr.
Molla! Ben Fakrullahm. Allah telnn sevdiini severim.
Molla! Gkler ve yerler yaratlaldan beri sen bizim sevgilimizsin.
Molla! Cennet ve Cehennem iin deil, belki Allah yolunda muhabbetimiz iinsin.
Molla! Sen bizim ocuumuzsun. Sen benim yanmda Abdlkdir gibisin. Evldm
gibisin.
Molla! Benden hay etmeyi brak. Bana dn. Sen bendesin. Ne yaparsan
kabulmdr.
Molla brhim! Bize yakn olan uzak, uzak olan yakndr. Sen nerede olsan benim
yanmdasn. Seni denize atsam, Allah tel tekrar seni bana verir.
Molla! Burada biz seni terbiye ederiz. Allah tel seninledir. O, senin yardmcndr.
O seni korur. Sana uzun mr, ok evld versin ve sonunu hayr eylesin.
Molla! Allah telya, btn arzularn sana kolayca vermesi iin yalvardm ve dua
ettim. Allah teldan, btn maksadlarna kavuman md ederim.
brhim Hakk hazretlerinin eserleri:
1- Tecvd kitab: brhim Hakknn ilk eseridir. 1163 (m. 1750) ylnda yazlm olup,
Trkedir.
2- Tertb-l-Ulm: 1165 (m. 1752) senesinde yazd bu eser, onun ilk Trke
manzmesidir. Okuyucu iin t rislesi durumundadr. Yan bir nevi pendnmedir (t
kitabdr).
3- Dvn (lhnme): lk ana eseridir. brhim Hakknn tasavvufun yannda
felekiyytla (fen, astronomi) uramas, muhakkak, Allah telnn bykln
anlamak iindir. Hz. Mevln, Mesnevsine nasl vahy-i ilh demise, o da, Dvnna
lhnme adn vermitir. Bu eserinde bir yln gnleri saysnca gazel yazmtr. Nihyet
bunu 1168 (m. 1754) senesinde tamamlamtr. Dvnndaki baz iirleri daha sonra
Marifetnmesine alm, hatt bundan sonra yazd iirlere sdece bu eserinde yer
vermitir.
4- Marifetnme ikinci ana eseridir. Bu eseri, Erzuruma dnnde Hasankalede
iken yazmaya balam, 1170 (m. 1756) senesinde tamamlamtr. fen zere kurulmu
bir kitaptr. Birinci fenne gemeden nce, drt faslda heyet-i slm anlatr. Bunlardan
birinci faslda, derli toplu bir ekilde lemin yaratl ve ar- azam, ikinci faslda,
Cenneti, nc faslda melekleri, drdnc faslda yerin tabakalarn, Cenennemi,
kymet almetlerini ve maheri anlatmtr. Ana blmlere fen adn vermitir. Fenleri,
bblara, bblar da fasllara ayrarak kitabn tertb etmitir.
Birinci fende bb bulunmaktadr. Birinci bbda drt, ikincide alt, ncde ise on
fasl mevcttur. Birinci bbda; kinatn yaratlmasndaki dzeni, cevher ve arazn
mhiyetini, deiiklikleri, akl, nefsi, ilm-i hesab ve hendese yan geometriyi
anlatmaktadr. kinci bbda; lemin yuvarlak oluunu, yldzlar, oniki gezegeni, ayn
menzillerini, sabit yldzlarn uzaklk ve byklklerini, Zuhal Yldzn, Mteri Yldzn,
Merihi, Gnei, Zhreyi, Utaridi, Ay ve tesrlerini bulunduu gklerle anlatr. nc
bbda; ansr- erbaya yer verir ve cisimleri ayrntlar ile anlatr.
kinci fen; be bb onsekiz fasldr. Birinci bbda; terih ilmini, insan vcdunu,
bedenin terkbini, uzuvlarn durumuna yer verilmitir. kinci bbda; kemikler, omurga, bel,
boyun halkalar ve yaplar, el ayak kemikleri ve hussiyetleri bildirilmitir. nc bbda;
kaslar, adaleler, bel, karn, ayak kaslar ele alnmtr. Drdnc bbda ise; sinirler ve
damarlar anlatlm, karaciere yer verilmi, nefsi anlatm ve uzuvlarn ekilleri zerinde
durulmutur. Beinci bbda; lme yer vermitir.
nc fen; be bbdan ve yirmiyedi fasldan ibrettir. Bunlardan birinci bbda,
kitap ve snnete uyma, dny sevgisini terk etme, rhun kalbin hakkatini; ikinci bbda,
irfn yolunun esslarn; nc bbda, rh makamlarn, tevekkl, tefvzi, sabr, rzy;
drdnc bbda, marifeti ve muhabbeti; beincide, Allah telnn derghna slku
bildirmektedir. Beinci bbn sekizinci ve son faslnda eyh smil Tillovnin (Fakrullahn)
hllerini anlatmakta, bu fasln dokuzuncu nevinde babasn ve ksmen de kendisini ele
almaktadr.
Kitabn htimesinde drt fasla yer vermitir. Burada Peygamber efendimizi
(sallallahu aleyhi ve sellem), Onun ve Eshbnn hllerini, herkesle iyi geinmeyi; Hlka
ve halka davran ve bu davrann edeblerini ve bunlarla olan irtibt anlatr.
Ksaca sylemek gerekirse, Marifetnme, yaratl, kint, bu yaratmann
dayand incelikleri, lemleri birinci ana blmde; tp ilmini ve insan vcdunu ikinci ana
blmde; insann insan olarak ne yapmas gerektiini ve onun ycelmesini nc ana
blmde; db- muaereti de son blmde iiemitir. brhim Hakk hazretleri bu eserini
olu Ahmed Nam iin yazmtr.
(Eserin 1836, 1864 yllarnda Msrda 1868, 1893 ve 1914 yllarnda stanbulda
olmak zere be basks yaplmtr. Ta basklar da vardr. Dernek tarafndan tpkbasm
da yaplmtr.)
5- rfniyye: brhim Hakk hazretlerinin Dvn ve Marifetnmeden sonra nc
ana eseri olup, 495 sahifeyi bulmaktadr. Eserin 220. sahifeye kadar olan ksm Araba,
410. sahifeye kadar da Farsadr. Geriye kalan 85 sahifelik ksm ise Trkedir. 1174 (m.
1761) ylnda telf edilen eser, Men arefe nefseh fekad arefe Rabbeh. hadsini
aklamaktadr.
bin yz yetmi drtte bunun cemi tamm oldu.
Cihnda senden ey Hakk bu mecma mdm oldu.
beytinde eserin mecma olduunu belirtmitir.
6- nsniyye: Drdnc byk eseridir. 722 sahife olup, ba ksmnda 16 sahifelik
Araba bir ksm vardr. eyhi olan smil Fakrullah iin yazd sekiz kasde buradadr. Bu
eserin byk bir ksm Farsadr. Bu eseri, tasavvuf ilminin z olup, hikmet lkesidir.
bin yz yetmi altda bunun cemi tamm oldu.
Cihnda senden ey Hakk bu ho tuhfe kirm oldu.
beytinde grld zere, bu eserini 1176 (m. 1763) ylnda tamamlamtr.
7- Mecmat-l-Men: Msveddelerini Erzurumda hazrlad bu eserini Tilloda
tamamlamtr. Beinci ana eseridir ve 1178 (m. 1765) ylnda tasnif etmitir. 8- Lb-lulm: limlerin z mansna gelen bu eseri Mecmat-l-Mennin iinde yer almaktadr.
9- Vusltnme: Manzm bir eserdir. Yine Mecmat-l-Mennin iinde bulunmaktadr.
10- Trke-Araba-Farsa szlk: Kk apta bir szlk olup Mecmat-l-Men adl
eserinin iinde yer almaktadr. Szln tertbi kendisine hastr. 11- Sedetnme:
Rublerinden meydana gelmitir. Hemen hemen btn rublerinde kendini muhtab alan
tlere yer vermitir. Eseri meydana getiren rublerin says 82dir. Bu eser Dvnnda
yer almaktadr. 12- Vaslnme: Derviane manzm mektuplarndan meydana gelmitir.
Dvnda yer almaktadr, 13- krnme: Bu kk manzmede verilen nimetlere kar
krn dile getirmitir. Dvnnda bulunmaktadr.
Sonra yazd eserlerine Evld eserleri adn veren brhim Hakk, Dvnnda ve
Mecmat-l-Mensinde yer alan kk eserlerden bunlar ayrmtr. Bunlar da kk
eserler olup eitli eserlerinden alnarak tertb edilmilerdir. 14- Mesrk-ul-Yuh: 1185 (m.
1771) ylnda yazlmtr. Fakat bulunamamtr. 15- Sefne-i Nh: Zamnnn tfnnda
boulmamak iin bu eserin okunmas gerektii belirtilmitir. Eseri iin;
Bu on detle ehl-i kalbi hfzeyler bu hsnr-rh,
Ki tfn- zamandan dhilin saklar Sefne-i Nh.
demektedir. Eser tam bir nashatnmedir. 16- Kenz-l-Fth: 1188 (m. 1774)
ylnda rfniye adl eserinden alnarak ortaya konmutur. Arapa ve Trke manzmelere
yer verilmitir. 17- Definet-r-rh: 1189 (m. 1775) ylnda yazlmtr. 190 sahifedir.
Mevzu, insn- kmil zerinedir. Ayrca dostlarna yazd mektuplar da vardr. Rznme
adl nc mektup Trkedir. 18- Rh-u-rh: Dvndan alnma bir kk eserdir.
1189 (m. 1775) ylnda tasnif edilmitir. 19- lfet-l-Enm: 1189 (m. 1775) ylnda
yazd bu eseri de Marifetnmeden alnm olup Arapadr. Fakat ele gememitir. 20Mahzen-l-Esrr: lhnmeden seilen 1200 beyt ile nsniyye adl kitabnn
birletirilmesi sretiyle ortaya konmutur. Bunun iin Dvninin z denilse yeri vardr.
Tilloda tam onbe sene kalm olan brhim Hakk bu zaman zarfnda da 10 kitap
telf etmitir. Fakat bunlarn beini yazmaktan vazgemitir. Bunlar: 21- Tuhfet-l-Kirm:
1190 (m. 1776) ylnda yazlmtr. 22- Nhbet-l-Kelm: 1190 ylnda ortaya konmutur.
23- lfet-l-Enm: Bu eser de ayn yl 1190da yazlmtr. 24- Urvet-l-slm: 1191 (m.
1777) ylnda yazd bu eseri, kendisinin en ok beendii eseridir. Etrfndaki kimselere
iirlerini brakp, bu eserini okumalarn tavsiye etmitir. Kendisinin hidyet bulmasn
burada anlatr. Marifetnmeden alnmtr. Arapa ve Trkedir. nsznde olu
Muhammed kire dualar etmektedir. Bu ksm Arabadr. 25- Heyet-l-slm: Sonuncu
kk eseridir. Bu cins eserlerin onuncusudur. Urvet-l-slmla birlikte 1191 (m. 1777)
ylnda yazlmtr. Arabadr. Marifetnme ile hads ve tefsrlerden meydana getirilmitir.
O; Kymet almetlerini, maheri, Cenneti, Cehennemi, ar, melekleri, Allah telnn
verdii btn nimetleri hatrlayp, Onun yarattklar zerinde tefekkr ettiimde,
hayretten hayrete dtm. Allah telnn bu bykl karsnda, kalbimde en kk

bir gurr ve kibir kalmad. Tevekkl ederek Allah teldan baka hibireyi istemedim.
Ancak tam bir teslimiyetle evk ve srra, gnl huzruna kavutum demektedir. Bu
ibreden onun kitaplarna ne kadar dkn bir slm by olduunu da sylemek
gerekir. Zten mrnn sonunda kendisine arkada olanlar da bunlardr. Bunu yalnz
kendi nefsi iin deil; Bu szlerim iftihr deil tahdis-i nimettir. Byle bilmiimdir ve her
dostuma bu devlet-i huzru dua ile Mevldan taleb klmmdr diyerek bakalarnn
sadetini de dnm, gerekten herkese yol gstermi ve kendisini bakalarnn doru
yola gitmesi iin adamtr. Bunlara ilve olarak mektuplarn ve baka yazlarn da
zikretmek gerekir. 26- Miyr-l-evkt: Vakitlerin tayini hussunda yazlm olan bu eserin
ismini de bizzat kendisi koymutur.
brhim Hakk hazretlerinin Marifetnmesinden alnan baz hads-i erfler
aadadr:
Mesd o kimsedir ki, dny onu terk etmezden nce, o dnyy terk
etmitir.
Arzusu hret olup, hret iin alana, Allah tel dnyy hizmeti
yapar.
Yalnz dny iin alana, yalnz kaderinde olan kadar gelir, ileri kark,
znts ok olur.
hretin sonsuz olduuna inanan kimsenin bu dnyya sarlmas, ok
alacak eydir.
Dny sizin iin yaratld. Siz de hret iin yaratldnz! hrette ise,
Cennetten ve Cehennem ateinden baka yer yoktur.
Paraya, yiyecee tapnan kimse helk olsun!
Sizlerin fakir olacanz dnmyor, bunun iin zlmyorum. Sizden
nce gelmi olanlara olduu gibi, dnynn elinize bol bol geerek, Allah
telya s ve birbirinize dman olmanzdan korkuyorum.
Mal ve hret hrsnn insana zarar, koyun srsne giren iki a kurdun
zararndan daha oktur.
Dnyy terk eyle ki, Allah tel seni sevsin, insanlarn malna gz dikme
ki, herkes seni sevsin!
Dny, geilecek bir kpr gibidir. Bu kpry tamir etmekle uramayn.
Hemen geip gidin.
Dnyya, burada kalacanz kadar, hrete de, orada kalacanz kadar
alnz!
Dnyya balanmann ktl hakknda da yle buyuruyor:
Dny zll-i zildir. Ona gvenen ndimdir. O seninle kalsa da, sen onunla
kalmazsn. Dnydan kmadan nce, kalbinden dny sevgisini kar. Dny lezzetlerine
aldanmayan, Cennet nimetlerine kavuur. ki lemde azz ve muhterem olur. Dny
harabdr. erbetleri serabdr. Nimetleri zehirli, saflar kederlidir. Bedenleri ypratr.
Emelleri artrr. Kendini kovalayandan kaar. Kaan kovalar. Dny bala, iine denler de
sinee benzer. Nimetleri geici, hlleri deiicidir. Dnyya ve buna dkn olanlara
inanlmaz. nk, bunlarda vef ve sef bulunmaz. Fni olan ver ki, bki olan alasn.
Kendini bilen kiinin bu dnyya dkn olmasna alr. akler dnyya sarlr. Sadler
bak olana sarlr. Bedeninle dnyda ol, kalbinle hreti bul! Nefsin arzularn terk eden
pk olur, fetlerden selmet bulur. Allah telnn rz olmadn terk edene, Allah tel
ondan iyisini ihsn eder. Dnyy anlayan, onun skntlarndan zlmez. Dnyy anlayan,
ondan saknr. Ondan saknan, nefsini tanr. Nefsini tanyan, Rabbini bulur. Mevlsna
hizmet edene, dny hizmeti olur. Dny insann glgesine benzer. Kovalarsan kaar.
Kaarsan, seni kovalar. Dny, klarna mihnet yeridir. Lezzetlerine aldanmayanlara,
nimet yeridir. bdet edenlere kazan yeridir, ibret alanlara hikmet yeridir. Onu
tanyanlara selmet yeridir. Ana rahmine nisbetle, Cennet gibidir. hrete nisbetle plk
gibidir.
lmden nce olan hereye dny denir. Bunlardan, lmden sonra fidesi olanlar,
dnydan saylmaz. hretten saylrlar. nk, dny hret iin tarladr. hrete
yaramayan dnyalklar, zararldr. Haramlar, gnahlar ve mbhlarn fazlas byledir.
Dnyda olanlar dnimize uygun kullanlrsa, hrete fideli olurlar. Hem dny lezzetine,
hem de hret nimetlerine kavuulur. Mal iyi de deildir, kt de deildir. yilik, ktlk,
onu kullanandadr. O hlde, meln olan kt olan dny, Allah telnn rz olmad,
hreti ykc yerlerde kullanlan eyler demektir. Kendini ve Rabbini unutup, lezzetlerine,
ehvetlerine dkn olanlar, yolda hayvannn ss ile palan ile otu ile urap,
arkadalarndan geri kalan yolcuya benzer. lde yalnz kalp, helk olur. nsan da ne iin
yaratlm olduunu unutup, dny znetlerine aldanr, hret hazrl yapmazsa, ebedi
felkete srklenir. Dny sevgisi hrete hazrlanmaa mni olur. nk, kalb onu
dnmekle, Allah unutur. Beden, onu elde etmee uraarak ibdet yapamaz olur.
Dny ile hret, dou ile bat gibidir ki, birine yaklaan, tekinden uzak olur. Bir kimse
ibdetini yapmaz ve geiminde, kazancnda, Allah telnn emirlerini ve yasaklarn
gzetmezse, dnyya dkn olmu olur. Allah tel herkesin kalbini bundan soutur.
Bunu kimse sevmez.
Marifetnmeden bir blmde de yle buyurdu:
Ey Azz! nsan kendi vcduna dikkatle baksa, yaratcsnn ztn renir. rif-i
billah (Allah bilen) olur. nk bir insan dnse ki; vcdundan eser yokken, bedenine
ve yaradlna dikkatle baksa, evvelinde iki damla myi idi. Ne kemii, ne eti, ne
damarlar, ne de kan vard. Ne rhu, ne akl ve ne izn vard. Fakat sonradan, ii ve d
hrikalarla dolu, nice akl artc organlar ve gnl sevici gzel ahlk ile bezenmi olan
bu vcd ve rhun bir yaratcs olduunu idrk eder. Bu yaratc, kinatn btn
zerrelerine hkim olur, onlara diledii gibi tesr eder. Grnen ve grnmeyen her eyi
bilir. Her vcd, her organ ve her czi, hep, onun kudret, hikmet ve rahmetine gmlr.
nsan, bedeninin mkemmeliyetine ve organlarnn yap inceliine, ileyiine ve
faydalarna dikkatle baknca yaratcsnn kudretini, bykln daha iyi anlar ve Ona, o
derece sevgiyle balanr ve bilir ki; btn bu ince yapl makina, duyu organlar ve
kuvvetleriyle, ilim ve tekniiyle cenb- Hakkn ltuf ve inyetinin, rahmetinin eseridir.
Marifetnmede erkein kadna kar olan vazfelerini yle yazmaktadr: Ona kar
her zaman, gzel huylu olmaldr. (Allah tel iyi huylu olanlar sever. Huysuzlar
sevmez. Bir insan incitmek haramdr, ikence yapann evlenmesi haramdr.) Ona kar her
zaman, yumuak davranmaldr. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki:
Mslmanlarn en iyisi, en fidelisi, zevcesine kar iyi ve fideli olandr. Eve
gelince zevceye selm vermeli yan selmn aleykm demeli ve naslsn? diye hatrn
sormaldr. Tenhda zntl grnce, onu ok sevdiini, acdn syleyip hlini sormal,
tatl eyler sylemelidir. Yapamayaca eyleri bile sz vererek gnln almaldr. nk
o, evinde kapal, bakalarndan mitsiz ve yalnz kendisine alm olan dostu, dert orta,
ekmek vericisi, kendini neelendiricisi, ocuklarn yetitiricisi ve ihtiylarn gidericisidir.
ocuklar terbiyede ona yardm etmelidir. nk bebek, gece-gndz alayp, anasna hi
rahat vermez. Onu insafszca zen bir alacakldr. O hlde, ona imdd edene, Allah tel
yardm eder. Zevcesine, memlekette det olan elbisenin, amarn en kymetlisini
giydirmelidir. Ev iinde, her istedii, gzel eyleri giydirmelidir. Sokaa karken, bunlar
da rtmeli, yabancya gstermemelidir. yi eyler yedirmelidir. Zengin ise, hell olan
herey almaldr. Ona geni, kullanl, shh ve slm hanmna yakan elbise ve nefis
taam temin etmei, kendine bor bilmelidir. Zevcesini dvmemelidir.
Allah telnn emirlerini yapmak hussunda olan kusuru iin, birgnden ok dargn
durmamaldr. Zevcesinin huysuzluklarn yumuak karlamaldr. nk, kadnlar eri
kaburga kemiinden yaratlmtr. Akllar ve dinleri erkeklerden azdr. Erkee emnet
olunmulardr. Glerek, tatllkla geinmek iin alnmlardr.
(Akl olan zevc ve zevce, birbirlerini zmezler. Hayat arkadan zmek, incitmek,
ahmaklk almetidir. Zlim, huysuz kimsenin hayat arkada devaml zlerek asb
bozulur. Sinir hastas olur. Sinirler bozulunca, eitli hastalklar hsl olur. Hayat arkada
hasta olan bir e, mahvolmutur. Sedeti sona ermitir. Einin hizmetinden,
yardmlarndan mahrm kalmtr. mr, onun dertlerini dinlemekle, ona doktor
aramakla, ona, almam olduu hizmetleri yapmakla geer. Btn bu felketlere,
bitmeyen skntlara kendi huysuzluu sebeb olmutur. Dizlerini dvmekte ise de, ne yazk
ki, bu pimanlnn fidesi yoktur. O hlde, ey mslman! Hayat arkadana yapacan
huysuzluklarn, ikencelerin zararlarnn kendine de olacan dn! Ona kar, hep gler
yzl, tatl dilli olmaa al! Bunu yapabilirsen, rahat ve huzr iinde yaar, Rabbinin
rzsn da kazanrsn!)
Zevcesinin ahlknda bir deiiklik grrse, kabahati kendinde bulup, ben iyi
olsaydm, o da byle olmazd, diye dnmelidir. Evliydan birinin zevcesi, huysuz idi.
Buna hep sabreder, soranlara derdi ki, eer onu boarsam, ona sabr edemeyen biri alr
da, ikisinin birden felkete dmelerinden korkarm. Bykler buyurmu ki: Bir kimse
ailesinin huysuzluuna sabrederse, alt ey, ziyndan kurtulur: ocuk dayaktan, tabak,
bardak krlmaktan, ahrdakiler dlmekten, kendi svlmekten, misfir
gcendirilmekten, elbise yrtlmaktan kurtulur. Ehli kznca susmaldr. Bylece kadn,
piman olup, zr dilemee balar. nk o, zayftr. Susunca malub olur. Ehlinin iyilii
oalp, her ii seve seve yapnca, ona dua etmeli ve Allah telya kretmelidir. nk,
uygun bir kadn byk nimettir. Zevcesi ile yle olmaldr ki, zevcim beni herkesten ok
seviyor, bilsin. Bakkal, kasab, ar, pazar ilerini asla ona brakmamal, evin idresinde
onun fikrini sormal, dardaki byk ileri syliyerek, onu zmemelidir. Zevcesinin chilce
hareketleri iin dima uyank bulunmaldr. nk, dem babamz, ehli Havva anamzn
daveti zerine, yanl i iledi. Evde hkim, mir erkek olmaldr, kadn deil. Zevcesinin,
gnah olmayan kusurlarn grmemezlikten gelmelidir. Gnah i ve szden vazgemesini
ve namaza, oruca ve gusl abdesti almaa devam etmesini tatl ve yumuak szlerle
nashat etmelidir. Kymetli elbise ve znet eyas alacan vad ederek ibdetleri
yaptrmal, gnahlarn nlemelidir. Zevcesinin ayplarn, srlarn, herkesten gizlemelidir.
Zevcesine latfe, aka sylemeli ve kadn gibi olup, oyunlar yapmaldr. Nitekim, Allah
telnn Habbi (sallallahu aleyhi ve sellem) ezvc- mtahhersna kar, insanlarn en
zarfi idi. Hatt bir kerre ie (rahmetullahi aleyhnh) ile yar etti. ie vlidemiz geti.
Bir daha yar ettiklerinde, Server-i lem (sallallahu aleyhi ve sellem) geti. Mslmann
ehli ile oynamas, bo ve gnah deildir, sevbdr.
Zevcesine Kurn- kerm okumasn, farzlardan, haramlardan, ona lzm olanlar
retmelidir. Allah telnn emirlerini ve yasaklarn bilmeyen, zevcesine ve ocuklarna
retmeyen, Cehennemde azb ekecektir.
Zevce, yalnz evde zevcine kar sslenip, baka kimselere sslenmemelidir. Zevcesi
ve kzlar dinimizin bildirdii gibi giyinmeyen erkekler onlarla birlikte Cehenneme gidecek,
ok ac azb ekeceklerdir. Zevcesinden izinsiz sefere, hatt nfile hacca gitmemelidir.
Zevceye, gamn, kederini, dmanlarn, borlarn sylememelidir. Ona, yannda ve
olmad zamanlarda, hep hayr dua etmeli, fen dua etmemelidir. nk, gece gndz
onun iin almaktadr. Onun ekmekisi as, terzisi ve malnn bekisi, yolda, mnisi,
yr ve nigrdr.
brhim Hakk hazretlerinin Tefvznme isimli iiri aadadr:
Hak, erleri hayr eyler,
Zannetmeki gayr eyler,
rif n seyr eyler,
Mevl grelim neyler,
Neylerse, gzel eyler...
Sen Hakka tevekkl kl,
Tefvz et ve rahat bul,
Sabr eyle ve rz ol,
Mevl grelim neyler,
Kalbin ana berd eyle,
Tedbrini terk eyle,
Takdrini derk eyle,
Mevl grelim neyler,
Hallku Rahm oldur,
Rezzku Kerm oldur,
Fel- Hakm oldur,
Mevl grelim neyler,

Bil kdy- hct,
Kl ana mnct,
Terk eyle mrdt,
Mevl grelim neyler,
Bir i stne dme,
Olduysa ind etme,
Haktandr o, red etme,
Mevl grelim neyler,
Haktandr btn iler,
Botur gam-u teviler,
Ol, hikmetini iler,
Mevl grelim neyler,
Hep ileri fyktr,
Birbirine lyktr,
Neylerse, muvfktr,
Mevl grelim neyler,
Dilden gam dr eyle,
Rabbinle huzr eyle,
Tefvz-i umur eyle,
Mevl grelim neyler,
Sen adli zulm sanma,
Teslim ol nra yanma,
Sabret, sakn usanma,
Mevl grelim neyler,
Deme u niin yle,
Bir nicedir ol yle,
Bak sonuna, sabr eyle,
Mevl grelim neyler,
Hi kimseye hor bakma,
ncitme, gnl ykma,
Sen nefsine yan kma,
Mevl grelim neyler,
Mmin ii, renk olmaz,
kl huyu cenk olmaz,
rif dili tenk olmaz,
Mevl grelim neyler,
Ho sabr-i cemlimdir,
Takdri keflimdir,
Allah ki veklimdir,
Mevl grelim neyler,
Her dilde Onun ad,
Her canda Onun yd,
Her kuladr imdd,
Mevl grelim neyler,
Nr kalacak yerde,
Ngh aar, ol perde,
Derman eder ol derde,
Mevl grelim neyler,
Her kuluna her nda,
Geh kahru geh ihsnda,
Her anda, o bir nda,
Mevl grelim neyler,
Geh muti geh mni,
Geh darr gehi nfi,
Geh hfid geh rf,
Mevl grelim neyler,
Geh abdin eder rif,
Geh emn geh hif,
Her kalbi odur srif,
Mevl grelim neyler,
Geh kalbini bo eyler,
Geh hulkunu ho eyler,
Geh akna d eyler,
Mevl grelim neyler,
Geh sde vgh rengin,
Geh tabin eder sengin,
Geh hurrem geh gamgin,
Mevl grelim neyler,
Az ye, az uyu, az i,
Ten mezbelesinden ge,
Dil glenine gel g,
Mevl grelim neyler,
Bu ns ile yorulma,
Nefsinle dah kalma,
Kalbinden rak olma,
Mevl grelim neyler,

Gemile geri kalma,
Mstakbele hem dalma,
Hl ile dah olma,
Mevl grelim neyler,
Her dem onu zikreyle,
Zeyreklii koy yle,
Hayrn- Hak ol, syle,
Mevl grelim neyler,
Gel hayrete dal bir yol,
Kendin unut Onu bul,
Koy gafleti hzr ol,
Mevl grelim neyler,
Her szde nashat var,
Her nesnede zynet var,
Her ite ganmet var,
Mevl grelim neyler,
Hep remz u irettir,
Hep gamz u berettir,
Hep ayn inyettir,
Mevl grelim neyler,
Her syleyeni dinle,
Ol syleteni anla,
Ho eyle, kabul canla,
Mevl grelim neyler,
Bil elsine-i halk,
Aklm- Hak ey Hakk
ren edeb hulk,
Mevl grelim neyler,
Vallahi gzel etmi,
Billahi gzel etmi,
Tallahi gzel etmi,
Allah grelim netmi,
Netmise gzel etmi...
Bir baka manzmesinde de yle buyurdu:
Cnn elinden gelmiim,
Fni mekn neylerim,
Ol mlke meylim salmm,
Ben bu cihn neylerim.
Dnyya geldim gitmeye,

lm ile hilme yetmee,
Ak ile can seyretmeye,
Ben iyn-u n neylerim.
Devr-i zamandan doymuum,
Kevn-u fesd kovmuum,
Dr-l-emn duymuum,
Ben sicn-i cn neylerim.
Hep itibrm atmm,
kla el katmm,
Ben nefsi dosta satmm,
Bu dmn neylerim.
Akn erbetin imiim,
Dil glenine gmm,
Ben varlmdan gemiim,
Nm-u nin neylerim.
Ak tabbim klmm,
Derdinde derman bulmuum,
in zn bilmiim,
Ynniyn neylerim.
Enfs-i k derikem,
Mal-u menli tarikem,
Genc-i nihn mlikem,
Nakd-i revn neylerim.
Marifet tadn almm,
Fen tahtna varmm,
Mahfce sultan olmuum,
Dny varln neylerim.
Her ne gelirse yahdir,
Zira o dostun bahidir,
n cmle Onun iidir,
Ben bed gmn neylerim.
lm onunla kalmm,
Ayn-i hayta dalmm,
Kendim bilip gm almm,
Vehm-u yalan neylerim.
Geri zaman devrn ile,
Pr etti cismim n ile,
Gnlm civndr cn ile,
Pr- civn neylerim.
Yri bana bes grmm,
Ayr dilden srmm,
nsle tenh durmuum,
Ben ins- cn neylerim.
Dilden dile bin tercmn,

Varken ne syler bu lisn,
n cn- dildir hem zebn,
Nutk-u beyn neylerim.
Hakk cem-i halktan,
Mstagnyem billahi ben,
Hallk- lem var iken,
Halk- zamn neylerim.
brhim Hakk hazretleri kadnn kocasyla sohbet ve lfetinin edeblerini yle
bildirmektedir: Kocas ieri girince, ayaa kalkmal, kocasn gler yzle karlamaldr.
Zevcine (kocasna), merhaba (ho geldin) efendim demeli, paltosunu almaldr. Her
emrinde ve iinde, kocasna itat etmelidir. Ondan izinsiz, evinden bir yere gitmemelidir.
Kocasnn elbisesini temizlemeli, yemeini ve ekmeini piirmelidir. Kocasna gusl ve
abdest iin leen ve ibrik getirmelidir. Minder zerine oturtmal, eer isterse, gusl ve
abdestte ona hizmet etmelidir. Kocasndan izinsiz oru tutmamaldr. Gzellii ve mal ile
kocasna vnmemeli, giyinme ve yeme ilerinde kocasna znt vermemelidir. Sesini
kocasnn sesinden yksek karmamal, ona eziyet edip, canndan, haytndan
usandrmamaldr. Kocasnn yannda ve arkasnda ona dua etmeli, onu vmelidir. Kocas
iin gzlerine srme ekmeli, kna yakmal ve dier mbh olan eylerle sslenmelidir.
Kocasnn rz ve maln gece-gndz korumaldr. Yan kendi nmahreme grnmeyip,
ondan izinsiz hi kimseye bir eyini vermemelidir.
brhim Hakk hazretleri insann kendi ocuklar ile sohbetinin edeblerini de yle
bildiriyor: Baba, ocuunun doumuna sevinmelidir. Nitekim hazret-i Habb-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: ocuk dnyda srr, ahrette nrdur. Kz
ocuu olursa, daha ok sevinip, onlara hrmet etmelidir. Zira evldn hayrls kz
olmaktr. Nitekim Habb-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Kadnn
bereketlisi kz dourmakla balyandr. Zr ben Allah teldan arl ve
zahmeti olmayan evld istedim, bana kz ocuklar verdi. ocuuna gzel isim
vermelidir. Yedinci gnnde veya daha sonra olan iin iki koyun, kz iin bir koyun, akka
niyetiyle kesip, taksim etmeli yhut piirip yedirmelidir. Yedinci gnden, on yana kadar
olunu snnet ettirmelidir. Olu yhut kz alt yana gelince, onlara Kurn- kerm, farz
ve dnin edeblerini retmelidir. Oluna okumay, yazmay ve kolay bir sanat
retmelidir. Zr hads-i erfde; Sanat fakirlikten emniyettir. buyuruldu. lme
rabet ederse, ona hidyet olmutur. Oluna iyi isim vermeli, kzna yemek piirme, yn
eirme ve diki dikmei retmelidir. Btn ocuklarn ssleme, giydirme, yedirme,
hediyede beraber tutmaldr. Turfanda meyveyi nce kz ocuuna vermelidir. Zr onlarn
yrekleri daha ince ve zayftr. ocuklarn efkatle pmeli, acyarak kucana almal ve
onlara ok merhametli davranmaldr. Onlarla oynayp, gler yzle konumal, onlara
beddua etmeyip, hayr dua etmelidir. nk beddua fakirlik sebeblerindendir. Bazan kabul
olur ve onlara zarar verir. On yana gelen ocuklarn, erkek ve kz diye ayrp, baka
baka yataklarda yatrmal, odalarn ayrmaldr. nk onlar beraber yatrmak, fitneye
batrmaktr. Ergenlik ana gelen ocuklarn, rzlar ile evlendirmelidir. ocuunun
yapamyaca ii ve hizmeti, ona emretmemelidir ki si olmalarna yardm edilmi
olunmasn. Yannda olanlarna kendi yediinden yedirmeli, giydiinden giydirmelidir. Hi
kimsenin evld iin kt dnmemelidir ki, bylece onun zarar kendi ocuuna
dnmesin.
Kiinin komusu ile grmesinin edebleri yle olmaldr:
Komunun ehline hiynet etmeyip, rzlarn korumaldr. nk, hads-i erfde;
Komuya hrmet, anaya hrmet gibidir. buyuruldu. Yakn komusu a iken, kendi
tok yatmamaldr. Komusunu eliyle yhut diliyle incitmekten saknmal ve onlarn evine
izinsiz bakmamakdr. Gayr-i mslim de olsa, az veya ok komusuna hediye vermelidir.
Evde iyi bir yemek piirdii zaman, yakn komusuna da vermelidir. Satn ald
meyveden, grd komusuna hediye etmeli, komusu bor isterse bor vermelidir.
Komusu muhta ise, ilerini ve ihtiylarn grmelidir. Onu bayramlarda ziyret
etmelidir. Komusunun hayvanlarn dvmemeli, evldn kendi evldna dvdrp,
svdrmemelidir. Komusundan izinsiz kendi binasn onun binasndan yksek ve zerine

gelir ekilde yaptrmamaldr.
Komusuna kiremit oluklarnn suyu, kar ve toprak birikintisi ile sknt vermemelidir.
Komusunun gizli eylerini ve ayblarn sormamal, onun ilerini ve hllerini de
bakalarna sylememelidir. Komusuna yolda rastladkta, nce selm vermelidir. Sz
kendisi uzatmayp, z konumaldr. Komusundan su, tuz ve ate gibi, ev ihtiylarn
esirgemeyip vermeli, hediyesini, az ise de, kabul edip, ok grmelidir. Komunun aybn
rtmeli ve onu iyi idre etmelidir. Evini komusunun izni ile bakasna satmaldr.
Komusu bir yerden gelince ziyret etmeli, sevindii eyler iin gz aydna gitmelidir.
Komusu zgn olunca, gidip teselli etmeli ve kendisini davet edince gitmelidir. Komusu
bir ey isteyince, severek vermelidir. Komu kusur edince, af ile mumele etmeli, hasta
olunca, varp grmeli, vefat edince, cenzelerinde bulunmaldr. Komusunun yetim
ocuklarn sevmeli ve okamaldr. Komusuna rastlaynca, gler yzle, tatl szle
konumal, nasl mumeleden holanyorsa, yle mumele etmeli, sert syliyenlere
yumuak sylemelidir.
brhim Hakk hazretleri Marifetnmesinde arkadalk haklarn bildirirken buyurdu
ki: Dostluk hukukunun edasnda birok edebler, dikkat edilmesi lzm gelen artlar
vardr. Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Kardelik iki el
gibidir. Birbirlerini ykarlar. Sevgili Peygamberimiz baz eshbyla bir aala girdi.
Erak aacndan iki misvak kesti. Biri doru, dieri eri idi. O kerem menb, dorusunu
arkadana verip, eriyi kendisi ald. Eshb; Y Reslallah! Dorusuna siz benden
mstehak iken, bana vermenizdeki hikmet nedir? diye sordu. Cevbnda; Eer
misvak sen bulup kesmi olsaydn, o zaman doruyu bana vermen sr (tercih)
ve mrvvet saylrd. nk iki arkadatan hangisi dierine daha efkatli ise
Allah tel katnda o daha makbl olur buyurdu. Byle kardeliin, arkadaln
edebleri unlardr:
Mal ve mlkn arkadana balayp rzsna kavumaldr. Bu mmkn olmazsa,
kendi malnn fazlal ile onun ihtiycn gidermektir. Arkadann bir ihtiyc varsa, o
bavurmadan, yardm edip iini grmelidir. Arkadann (kardeliinin) her srrn,
herkesten saklamal ve ayplarn rtmelidir. Halkn onu ktlemesinden zlecei sz
ondan saklamal, halkn onu medhinden sevinecei eyi ona sylemelidir. Arkadann
szn can kula ile dinlemektir. Onun szne karmamak skt edip dinlemektir.
Arkadan, gzel ismi ile yan kendine ho gelen lakabyla armaldr. Ona nashat
gerekirse, ltf ve rfk (yumuaklk) ile nashat eylemelidir. Arkadann iyilikleri iin onu
medh sen etmeli, gybeti yaplnca, onu himye etmelidir. Arkadann kusurlarn
grmemezlikten gelmeli, kzmayp af eylemelidir. Arkadana salnda ve ldkten sonra
her namazdan sonra dua etmelidir. Arkada zntl ise zlmeli, neeli ise
sevinmelidir. Arkadann yalnzken kendisine syledii srrn saklayp, kimseye
sylememelidir. Onun yannda ve arkasnda gizli ve ak ona hep hayr dnmelidir.
Arkadana kendi iinde bir klfet yklemeyip, kendi ihtiylarndan onun kalbini rahat
eylemeli, o gelince, gler yzle kalkp, seve seve selmn almaldr. Arkadana, mecliste
geni yer vermeli, yhut kendi yerini ona vermelidir. Arkadann hl ve hatrn,
ocuklarn, yaknlarn sormaldr. Onun szn tasdk edecek sz sylemelidir.
Arkadann kalkmas zamnnda, onu tey edip uurlamaldr. Velhsl, kendine sevdii
eyi ve mumeleyi, arkadana yapmaldr. Bylece dostluunda sdk olur. Zr kendisi
iin dndn, dostu iin dnmeyenin dostluu bozuk olur. Arkadann lmnden
sonra, ehli, ocuklar ve sevdii akrabas ile hsn-i vef etmeli, onlar aramal, sormaldr.
Beyt:
Gelir zevk u saf dostun, bana cevr cefsndan,
Muhibb-i sdk yedir, kiinin akrabsndan.
brhim Hakk hazretleri, insandaki btn azlarn gnah fetlerini, ezberleme,
unutma, fakirlik ve zenginlik sebeblerini ksaca yle bildiriyor: Bir mslman yedi
uzvuyla btn bedenini yz adet gnah fetlerinden koruduysa, takv ehli zmresine
dhil olur. ki dny meakkatinden selmet ve rahat bulur. Belki; Allah tel
katnda sizin en kerminiz, en mttek olannzdr (Hucurt 13. yet-i kermesinin
meli) kermetini bulur. te gnahlardan korunacak uzuvlar (organlar) yedidir. Kulak,

gz, dil, el, mide, ferc ve ayaktr. Ayrca bir de btn bedendir. ok eyler vardr ki,
ezberlemeye, unutmaya, fakirlie ve zenginlie sebep olduklar eserleri ile isbt olunup,
tecrbe edilmitir.
Kulan fetleri: Sylemesi ciz olmayan sz dinlemek. alg letlerini dinlemek.
ark ve nameli sesler dinlemek. Konuanlar onlardan habersiz dinlemek. Kurn- kerm
ve hutbeyi dinlememek. Kad, emr, emr-i marf ve nehy-i mnker yapan, std,
anneyi, babay, kocay ve mir gibi byklerin szn dinlememek. Fetv sorulan
mftnin szn dinlememek. Kad, hasm ve ahidin szlerini dinlememek. Kendisinden
birey isteyenin szn dinlememek. Yallarn szne kulak asmamaktr.
Gzn fetleri: Kasden nmahrem, yabanc kadnlara bakmak. Kasden bakasnn
avret yerine bakmak. Fakir ve zaflere hakaret gzyle bakmak. Gnah ileyenlere
zarretsiz bakmak. Dny iinde, kendinden yksek olanlara rabet gzyle bakmak. Din
ilerinde, kendinden aa olanlara, uymak gzyle bakmak. Bakasnn evine, izinsiz
bakmak. Namazda gzn yumup bakmamak (zihnin dalmamas iin ise ciz olur).
Dilin fetleri: Kfr olan sz sylemek. Kfr ihtimli olan sz sylemek. Yanl
sz sylemek. Yalan sylemek. Gybet etmek. Kouculuk etmek. Alay etmek. Kt, fuhu
sylemek. Svmek. Lanet etmek. Tariz (kinye) ile yalan sylemek. nd eylemek. Srr
ifa etmek. Btl, bo szlere dalmak. Dilenerek mal almak. Seyyieye, ktle yardm
etmek. Emr-i mnker (ktl emr) ve iyilii yasaklamak. Sz sertlikle sylemek,
insanlarn ayblarn aratrmak. Byklerin yannda sze kendisi balamak. Bidat
kartrlmayan ezn okunurken konumak. Namaz iinde dny kelm konumak. Hutbe
esnasnda konumak. Fecrin domasndan, gnein douuna kadar dny kelm
konumak. Helda konumak. Mslmana beddua etmek. Kurn- kerm okunurken
konumak. Cmide dny kelm konumak, (itikfa niyet ederse cizdir.) Halka kt
lakab sylemek, Allahtan bakasyla yemn etmek. ok yemn etmek. Kendine beddua
etmek. nsanlarn zrn kabul etmemek. Kurn- kermi kendi reyi ile tefsr eylemek.
Mmini beenmeyip hakaret etmek. Birinin szn kesmek. Bir eyin hell ve temizliini,
ilgililerden deil de bakasndan sormak. Mizh eylemek, alay ederek aka yapmak,
insan yzne kar medh etmek. Bakalaryla alay edecek, iirler sylemek. Bo sz
konumak. ki kii bir kimsenin yannda, birbirinin kulana gizli sylemek. Byk ve
kk abdestini bozana selm vermek. Gnah yolunu gstermek ve gnaha izin
vermektir.
Elin fetleri: Haksz yere bir kimseyi ldrmek. Bir kimseyi yaralamak. Bir ey
almak. Bir kimsenin yzne vurmak. Hayvann kulan bkmek. Hayvann yzne
vurmak. Haksz yere insanlar dvmek. Halkn maln ekip almak. Ganmet malndan
almak. Zenginin; zekt, r, ftra, keffret ve lukatay (bulduu eyi) almasdr. Sahih
vakftan, hizmet grmedii hlde almak. Le, kan, arab gibi ayn- haram olan eyleri
eline almak. Mecnnun ve sabnin maln almak. Kendi maln isrf ve telef etmek, gnah
yoluna harcamak. Canl hayvanlar niana balayp; ok, kurun, yhut ta atmak.
Hayvanlar birbirleri ile dtrmek. Cnb, abdestsiz, hayz ve nifs olann mshaf ve
tefsre dokunmas ve bu drt kiinin Kurn- kerm yazmas. Sylemesi haram olan eyi
yazmaktr. Cmide veya cmiye giderken parmaklarn trdatmak. Bakasnn malndan
bir mddet faydalanp, yine ona vermek iin, ondan izinsiz almak. Ona bir ayb ve noksan
gelmese de, yine bakasnn mlknde izinsiz tasarruf klmak tehlikelidir. Bir mmini silh
ile korkutmak. Bir kimsenin bir eyini, akadan almak. Bir tutamdan ksa olan sakaln
biraz daha ksaltmak. Kesilmi trnak ve kllar helya atmak. Kabir zerindeki yeillikleri
koparmak. Mezarn lahdini kasden amak. Sa eliyle (zarretsiz) burnunu temizlemek.
Sa eliyle istinc etmek. Parman nne veya arkasna sokmak. Gmten baka yzk
takmak. Rvet verip, almak hep tehlikelidir. Gasb olunmu maldan verilen hediye ve
sadakay almaktr. Elinden gelen kimsenin mazlumu kurtarmaktan el ekmesidir.
Trnaklarn kesmemektir. Bulunan zayi olacak eyay almamaktr. Mal ve hayvan
yanmaktan ve teleften kurtarmay terketmektir. Gne batnca, ocuk ve hayvanlar ieri
almay terketmektir. Gece olunca kapy kapamamak. Kaplarn stn rtmeyi terk
etmek. Mumu, lmbay sndrmeyi terk etmektir.
Karnn fetleri: Zarretsiz haram yemek. Doyduktan sonra, yemee devam etmek.
Bedene zarar veren eyi yemek. arda ve yolda ekmek yemek. Kabristanda yemek
yemek. Altn ve gm kaplardan yemek ve imek. Oyun ve alg bulunan ziyfetten

yemek. ftihar, vnmek iin yaplan yemei yemek, zrsz sol eliyle yemek. Yemein
ortasndan yemek. Beraber yedii kimsenin nnden yemek. Krk bardaktan su imek.
Yemeyi, imeyi hasta oluncaya veya lnceye kadar terk etmek. Yemek ve imei terk
etmekle, anaya babaya si olmak. Krk gnden ok orba yemei terk etmektir.
Fercin fetleri: Zin ve livta etmek. Abdest bozarken kbleye, gnee veya aya
yzn, yhut arkasn dndrmek. nsan ve hayvan yiyecei ile istinc etmek. Ayakta su
dkmek, (kk abdestini bozmak). Suya abdestini bozmak. Birikintilere bevl etmek.
Gusl abdesti alnan yerde bevl etmek (kk abdest bozmak). Leene kk abdest
bozup, evin iinde brakmak. Snnet olmamaktr.
Ayaklarn fetleri: Gnah meclisine gitmek. Ana, baba ve hanmndan izinsiz gazya
gitmek. Tn salgn hastalk olan yerden kamak. Bakasnn mlkne, izinsiz gitmek.
Kabirler zerinde yrmek. Kadnlarn cenze ile gidip mezarlar ziyret etmesi. Cnb,
hayz ve nifslnn mescide girmesi. Kbleye, mshafa ve kitaba doru ayak uzatmak.
Zarretsiz zlimlerin kapsna gitmek. Kymetli yerlere sol ayakla girmek ve oralardan sa
aya ile kmak. Aa yerlere sa ayakla girmek ve onlardan sol aya ile kmak.
Yolculuktan dnnce ehlinin yanna habersiz gelmek. Cmide insanlarn boyunlarndan
ap ileri gemek. Cuma ve cemaata gitmeyi terk etmek. renme ve retmeye gitmeyi
terk etmek. Farz olan cihd ve hacca gitmeyi terk etmek. Gnah olmayan davete gitmeyi
terk etmek. cizin hizmetine gitmeyi terk etmek, lnn ykama ve defnine gitmeyi terk
etmek. cretle alann, alt kimseye gitmeyi terk etmesi. ocuun, ana ve
babasnn huzruna gitmeyi terk etmesi. Kadnn ev ii ilerini grmemesidir. Yedi uzvun
fetleri bunlardr.
Btn bedenin fetleri unlardr: Avret yeri ak olmak. pek elbise giymek.
Bedenini harama dedirmek. Anaya babaya si olmak. Sla-i rahmi terketmek. Kocann
hakkn gzetmemek. Evldn zayi etmek. Komu komuya eziyet etmek. Kt insanlarla
arkada olmak. Esneyince azn amak. Yol zerinde oturmak. Bakasnn yerinde
oturmak. Cmide dny ii ilemek. Eilerek selm alp vermek. nsanlara by yapmak.
Byklarn snnet olandan fazla uzatmak. Hr kadn mahremi olmadan yolculua gitmek.
arkada, aralarnda birini emir edinmemek. Arkada geri kalnca, onu beklememek.
Yz koyun yatmak. Sipersiz, korkuluksuz dam stnde uyumak. Eli yal yatmak.
Abdesti, gusl terk etmektir. Namaz, oru gibi Allah telnn emir ve yasaklarna
uymamak. Tehlikeli gemilere, vstalara binmek.
abuk ezberlemek iin: Az yemeli, ok tekrar etmeli. Geceleri namaz klmal ve
ibdet etmeli. Salt selm ok sylemeli. Kurn- kermi ok okumal. Btn
gnahlardan el ekmeli. Misvak kullanmal. Her sabah a iken bal yemeli. Her gn a
karnna yirmibir tne kuru zm yemeli. Balgam gideren eyleri yemelidir.
Unutmay hzlandran eyler: ok gnah ilemek. ok dnmek ve zlmek, i ve
meguliyeti ok ve dank olmak. Eki elma yemek. Ense ukurundan kan aldrmak.
Mezar talarndaki yazlar okumaktr.
Fakirlie sebep olan eyler: Gnah ilemek. Yalan sylemek. Birgn bir gecede sekiz
saatten ok uyumak. Soyunup plak yatmak. plak iken abdest bozmak. Bir yan zerine
yaslanp ekmek yemek. Ekmek krntlarn yere dkmek. Cenbet iken azn ykamadan
yemek. Soan ve sarmsak kabuklarn yakmak. Yandan byklerin nnden yrmek.
Anne ve babasn isimleriyle armak. Eline geen er-ple dilerini kurcalamak. Kendi
evldna beddua etmek. Gece kaplarn azn ak brakmak. Mumu, kandili nefesle
sndrmek. Anne, baba ve stdna duay unutmak. Ksp ihtiycndan az harcamak, isrf
edip, haddinden ok harcamaktr. Bunlarn fakirlie sebep olduu eserler ile sbittir.
Zenginlie sebep olan eyler: Fakirlere sadaka vermek. Herkese tatl sz sylemek.
Herkese kar gler yzl olmak. Kaplar iyice temizlemek. Be vakit namazn farzlarn
tadil-i erkn ile vaktinde klmaktr. Kuluk namaz klmak. Her gece Tebreke sresini
okumak. Ezndan nce mescide gitmek. Hep abdestli durmak. Bo sz konumamak. Az
konumak. Her Cuma gn yetmi kerre Allahmmegnin bi-hallike an harmike vekfin
bi fadlike ammen sivke duasn okumaktr. Bunlar yaknen tasdk etmek lzmdr. Hepsi
dorudur.
2)
3)
4)
5)
6)
Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 39, 40

Sefnet-l-evliy; cild-2, sh. 148
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 74, 75, 547, 1054
Marifetnme

İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 16

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 16

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

16.

3) Tarf-l-halef; cild-1, sh. 82

Mucem-l-mellifn; cild-2, sh. 277

akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 660

KALYB (Ahmed bin Ahmed el-Msr):

Eserleri: 1- Tuhfet-r-rgb f sreti cematin min ayni Ehl-i Beyt-il-etyib: Bu

Mucem-l-mellifn; cild-1, sh. 148

KARAELEB-ZDE ABDLAZZ EFEND:

Ka, kk yata Kurn- kermi ezberledi. Hocas Muhammed bin s Tilmsn,

Yra yol iki kademdir birisi cna bas,

emseddn Sivs hazretlerinin bu cevbna sevinen pdih, kendi zerindeki

10- Sllem-l-vsl il tabakt-il-fhl: Alfabetik sraya gre tertiplenmi Araba bir

El-Alm; cild-7, sh. 236

Mucem-l-mellifn; cild-4, sh. 7

Mucem-l-mellifn; cild-1, sh. 192

KERMDDN BB HASEN EBDAL:

Kendisi anlatr: Hazret-i mmdan bu yolu aldktan ikibuuk yl sonra, onun

Kermddnin oluk-ocuu ve eshb ile hazret-i mma geldii gnler, hazret-i

lim tahslini tamamlayp, kemle geldikten sonra, o zamnn usulnce medresede

akyk- Numniyye zeyli (At); sh. 491

KU (Seyyid Ahmed bin Muhammed):

Mucem-l-mellifn; cild-5, sh. 222

Mucem-l-mellifn; cild-8, sh. 155

MARB (Abdurrahmn bin Ahmed):

ves-semn ver-ress ve semn, 9- Ravd-l-s-il-tr-il-enfs f zikri men lakth min

Mucem-l-mellifn; cild-2, sh. 78

MEHMED BEH EFEND

Hulsat-l-eser; cild-4, sh. 2

Mucem-l-mellifn; cild-12, sh. 218

MEVLN KSIM AL BEDAH:

MNKR-ZDE YAHY EFEND:

Mucem-l-mellifn; cild-13, sh. 216

Muhammed Numn Serhende gtrd. Mr Muhammed, uzun seneler mm-

Bundan sonra Mr Muhammed Numna olan yardmlar ve onu ilerletme vesleleri

irkinliine bakmyor, ileri yapann gzelliine bakmaktadrlar. O, gzellerin gzelidir.

Hadart-l-Kuds; sh. 299

MRZ HSMEDDN AHMED:

gn orada Kurn- kerm okumakla ve ibdetle geirirdi. Hergn Kurn- kermden

Bu rubaimi de ok beendi. Birgn onlarn yannda idim. Orada bulunanlardan biri,

sofrasndan, rzkn ve nasbini almasna yardm ederdi. Gelen talebelerin metnetini,

Ne taleb dile gelir, ne matlb anlatlr,

Vefat haberlerini duyunca, ok zldm ve imdi hastaym. Bu hastalm ve harab

md ipinin ucunu hibir zaman elden brakmamaldr.

byklerinden bazlarnn bereketli sohbetlerinde bulunmutum. Fakat yaradlm

Vcdumun her kl gelse de dile,

Him-i Kem anlatt: mm- Rabbn hazretleri, muhlislerinden herbirinin ismine

vardr? Rabbimin huzrunda kalrm. Oradan yerim ve ierim. buyurdu. Grlyor

Gzm kse yapp, altn gm ister gibi.

Yine buyurdu ki: Kbede idim. Hazret-i brhimi (aleyhisselm) makm-

eden mbrek evld brhimin (rahmetullahi aleyh) ve dier byklerin rhniyetini

Birgn ran kumandanlarndan rfz itikdl bir kumandan, Hindistann baehrine

heybetinden alamaktaym dedi. Semya neden bakmyorsun? diye sorulunca da;

Hllerini anlat da, misfirlerimiz dinlesinler buyurdu. Mahdm-zde (Muhammed Sdk)

gnbegn, artmakta ve ykselmekte olduunu mid ediyorum. Sabah, le ve ikindiden

Pazartesi gn vefat eylediler. Bundan sonra, oradaki tn hastal hafifledi, tn

Babas mm- Rabbn hazretlerinin bu oluna ve dier oullarna yazd birok

Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 1046

perde olan eitli balardan ve alkalardan alp, darlkta ve genilikte, zenginlikte ve

Hadart-l-Kuds; sh. 234

MUHAMMED SIDDK KEM:

Anladma gre bana vrid olanlar,

Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 1046

MUHAMMED UBEYDULLAH SERHEND:

tamamlandysa da peygamberlik keml ve olgunluklarndan hisse almak mmkndr,