Güç Elektroniği 2

1.
BLM: ENDSTRYEL ELEKTRONK UYGULAMALARI

A. ISI VE IIK KONTROL ELEMANLARI
1. Is kontrol elemanlar
Elektronik devrelerle scaklk kontrol (denetimi) yapabilmek, ortam scakln belirlemek,
alclar yksek scaklktan korumak vb. gibi amalar iin s kontrol elemanlar (sensrler ve
transdserler) kullanlr.
a. Termistrler (sya duyarl direnler, sl direnler)
Ortam scaklna bal olarak diren deerleri deien elemanlara termistr denir.
Termistrler, nikel oksit, kobalt, manganez oksitleri, bakr, demir, baryum titanit vb. maddelerden
yaplm elemanlar olup, boncuk, disk, rondela vb. eklinde retilirler. Uygulamada kullanlan
termistrler eitli diren deerlerinde (10 W, 100 W, 500 W, 1000 W, 3000 W, 5 kW 10 kW, 20 kW)
retilmektedir.
PTC ve NTC rnekleri
I. PTC (positive temperature confient)

Scaklk arttka diren deerleri artan ve zerinden geirdikleri akm azaltan elemanlara
PTC denir. PTC'ler, otomatik s kontrol cihazlarnda, scaklk lme aletlerinde, renkli TV'lerin
tplerinde d manyetik alanlardan dolay ortaya kan renk karmalarnn nlenmesinde vb.
kullanlr.
PTC'nin salamlk testi
Ohmmetreyle yaplan lmde soukta dk diren, stldnda ise yksek diren deeri
grlmelidir.
II. NTC (negative temperature confient)
Yap olarak PTC'ye benzer.
Isndka direnci azalr ve zerinden
geirebildii akm artar.
NTC'nin salamlk testi
Ohmmetreyle yaplan lmde
soukta yksek diren, stldnda ise
dk diren deeri grlmelidir.
R (W)
NTC
PTC
T (C)
Yandaki ekilde PTC ve NTC'nin

direnlerinin scakla bal olarak
deiimini aklayan eriler verilmitir.
PTC ve NTC
sembolleri
1
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
PTC ve NTC'lerin diren deerlerinin

scakla gre deiim erileri
PTC ve NTC'lerin baz kullanm alanlar

Isya duyarl devre yapm,
Demanyetizasyon (televizyon ekranlarnda grnt bozulmasnn nlenmesi) ilemi,
Scaklk lm,
Transistrl devrelerde scaklk dengeleme,
l aletlerinin korunmas,
Buzdolaplarnda scaklk kontrol,
+12 V
Zaman geciktirme,
R3
Byk gl elektrikli motorlarn sya
1 kW
kar korunmas
NTC
1-10 kW
NTC termistrl soukta alan -T
R2
L
devre
1-10 kW
1-10 kW
T2
Yandaki ekilde verilen devrede, ortam
R1
soukken NTC'nin direnci yksek olacandan
A
T1 transistrnn beyzine bal olan potta
BC547
gerilim olumaz ve T1 kesimde kalr. T1'in
T1
kesimde olmas A noktasndaki gerilimin
P
BC547
yksek olmasna neden olur. A noktasnn
geriliminin ykselmesi T2'yi iletime sokar ve
10-100 kW
led yanar.
Ortam sndnda NTC'nin direnci azalr ve
ki transistr ve NTC'li soukta alan devre
pot zerinde oluan gerilim T1'i srer. T1'in
iletken olmas A noktasndaki gerilimin dmesine neden olur. A noktasnn geriliminin dmesi
ise T2 transistrn kesime sokar ve led sner.
Termokuplun yaps
Yksek scaklklar lmede

kullanlan termokupl rnekleri
b. Termokupllar (thermocouple, sl ift)

Yksek scakla sahip bir ortamn (frn, ocak, kazan vb.) scaklk deerini klasik
termometrelerle belirleyemeyiz. Bu gibi durumlarda kullanabileceimiz iki eleman, termokupl
temelli lme devresi ve diren temelli (termorezistans) lme devresidir.
Termokupl temelli lme sisteminde sy gerilime eviren bir yap vardr.
Diren temelli lme sisteminde ise sya gre direnci deien elemanlar mevcuttur.
Diren temelli lme sistemi daha ok dk scaklklarn (-200 il +850 C) llmesinde
kullanlmaktadr.
Termokuplun yaps
Yukardaki ekilde grld gibi bir ular birbirine balanm iki farkl metalin (demir ve
2
konstantan gibi) birleim yzeyleri stlarak elektrik akm elde etmede kullanlan cihazlara
termokupl denir. Termokupllar -200C il +2000C arasndaki scaklk lmlerinde kullanlan
gvenilir ve ekonomik endstriyel alglayclardr. Termokuplda oluan elektrik akm, birleim
noktasnn scaklna bal olup, metallerin farkl elektriksel ve termik zelliklerinden ileri
gelir. Baka bir deyile, yksek scaklk olan blmdeki elektronlar yksek termik enerji
iermekte ve bu elektronlar souk blgeye doru hareket etmektedir. Bu ilem sonucunda ise
k ularnda mikrovolt ile milivolt dzeyinde bir gerilim domaktadr.
silikon+cam elyaf+kalayl bakr
klf
silikon+silikon
Termokuplun anmay
nleyici klf iine konmas
Termokuplun rettii gerilimin lme dzeneklerine

ulatrlmasnda kullanlan yksek scakla
dayankl kablolara ilikin rnekler
Termokupllarn lm yapan ksm ak (plak) olarak frn iine konmaz. nk, oksidasyon
(kflenme) ve dier d etkenler eleman abuk bozar. Bu nedenle sy alglayan ksm,
yukardaki ekilde grld gibi iine oksidasyonu (kflenmeyi) nleyici gaz doldurulmu
koruyucu boru (klf) iine yerletirilir.
Termokuplun sya maruz kalan ksmn koruyan silindirik yapl tp 1200 C'a kadar
metalden, 1200 C'n zerindeki scakln sz konusu olduu yerlerde ise seramik malzemeden
retilir.
Koruyucu tplerin baland alminyum dkmden retilmi kafa ksmnda termokupl
telleriyle kompanzasyon (dengeleme) kablosunun balantlarnn yapld terminaller bulunur.
Termokuplda retilen gerilimin, lm yapan cihaza kadar ulatrlmasnda yukardaki
ekilde grld gibi zel yapl kablolar kullanlr. Kullanlan kablolarn yaltkan tabakas
sya dayankl silikon-kauuk, cam elyafasbest vb. gibi malzemelerden retilir.
sya dayankl kablolar
Termokupl seimi rastgele deil,
llecek olan scakln deeri gznne
terminal kutusu
alnarak yaplr. yle ki; plastik retim
terminal
balant
endstrisinde scaklk 0 il 400 C
terminal soketi
kutusu
arasnda, demir elik sanayiindeki scaklk
ise 0 il 1800 C arasndadr. Bu scaklk
balant arac
farkll nedeniyle seilecek termokupl da
tutturma borusu
ayr tipte olacaktr. rnein dk
scaklklarn lmnde kromeld koruyucu tp
konstantan, demir-konstantan, bakri koruyucu tp
konstantan ikilisiyle yaplm termokupllar
C
kullanlr.
izolatr
analog ya
Yandaki ekilde termokuplun lme
da dijital
sistemine balan gsterilmitir.
yapl
termokupl
gsterge
Termokuplun lme dzeneine

balannn basit olarak gsterilmesi
3
Uygulamada kullanlan baz termokupl tipleri

Bakr-konstantan birleimi termokupl
Demir-konstantan birleimi termokupl
Nikel krom-nikel birleimi termokupl
Platin radyum-platin birleimi termokupl
Kromel-konstantan birleimi termokupl
Kromel-alumel birleimi termokupl
eitli tip termokupllarn kullanld scaklklar
Termokupl tipi
Scaklk
Cu-CuNi
-200 il +300 C
Fe-CuNi
-200 il +800 C
NiCr-Ni
0 il +1200 C
Termokupllarn kullanm alanlar
Termokupllar uygulamada ok yksek scaklklarn llmesinde
kullanlr. Yani, demir-elik, imento, seramik, cam, kimya, petrol,
gda, kt vb. sektrlerde termokupllu scaklk lme dzeneklerine
rastlarz..
balant bal
koruyucu
boru
Rezistans (diren) tipi scaklk sensrleri

Btn metaller elektrik akmn az ya da ok iletir. letkenlerin
scaklkla
her birinin akma kar gsterdii diren deeri farkl olmaktadr.
direnci
Bir metalin akma kar gsterdii diren deeri,
deien
eleman
R = r.l / S [W] denklemiyle bulunur.
(diren)
Denklemde,
r (ro): Maddeye gre deien zdiren deeri,
Rezistans tipi scaklk
sensrnn yaps
l: Uzunluk,
S: Kesit [mm2]'dir.
Diren deiimine gre scaklk lmnde kullanlan metaller genellikle, platin ve nikeldir.
Bu metallerin avantaj diren deiim karakteristiklerinin iyi olmasdr. Baka bir deyile platin,
yksek zdirence sahip olmas nedeniyle deil, almasndaki dengesi sebebiyle diren
termometrelerinde kullanlan standart bir metaldir.
Platin ve nikelden yaplm rezistans termometrelerin zellikleri yledir:
PT100
lme sahas
-200 il +550 C
Direncin deiimi (W/C) 0,42...0,39...0,32
NI 100
lme sahas
Direncin deiimi (W/C)
-60 il +180 C
0,47...0,55...0,81
Yar iletken maddelerden yaplan sya duyarl devre elemanlar

Yar iletken temelli scaklk alglama sensr ve transdserleri germanyum, silisyum gibi
maddelerden retilirler. Yap olarak mercimek kondansatr ya da plastik gvdeli transistrlere
benzerler. PTC, NTC, termokupl gibi elemanlarla ok dk scaklk deiimlerini doru olarak
alglamak mmkn deildir. te bu noktadan hareketle hassas scaklk alglama ilemlerinde
yar iletkenlerden yaplm kaliteli elemanlar kullanlr.
4
Vbesleme
klf 1
Vbesleme
Yar iletkenden yaplm

sya duyarl eleman rnekleri
I. LM 35 (klf 1)
Isya bal olarak gerilim retir. 55C il +l50C'lk scaklklarn
alglanmasnda kullanlr. Her
1C'lk scaklk artnda yaklak 10
mV retir.
klf 2
Uk
adj.
ase
(ayar)
adj.
Vk ase
alt
(ayar)
alt
alt
alt
II. LM235 (klf 2)

LM35 ve LM235 tipi scaklk alglayclarnn ayaklarnn dizilii
Isya bal olarak gerilim retir. 40C il +125C'lk scaklklarn alglanmasnda kullanlr. Her 1C'lk scaklk artnda yaklak
10 mV retir.
Termistrl scaklk kontrol devreleri
Endstriyel uygulamalarda scaklk derecesinin llmesi iin bir ok dzenek mevcuttur.
Scaklk lmnde kullanlan baz elemanlar: PTC, NTC, yar iletken s sensr, dtan
stmal bimetal, diren teliyle stmal bimetal, kuyruklu (gazl) termostat ve termokupldur.
I. Dijital yapl scaklk lme devresi
Aadaki ekilde verilen devrede scaklk, KTY10 adl NTC termistr tarafndan alglanp
ICL 7106 entegresine elektrik sinyali olarak uygulanr. ICL 7106 entegresinin iinde analog/
dijital evirici (ADC) ve display src devreleri mevcuttur. Bu sayede ortam scakl
gstergede (display) okunabilir. Devrede kullanlan R1 trimpotu devre iin referans gerilim
KTY10 (NTC)
1,5 k
150 k
ICL 7106
100 nF
100 k
R1 R2
10 nF
220 nF
100 k 220 k
100 k 470 k
100 k
100 pF
5,6 k
9V
100 nF
IC 4030
3,5 hneli
standart LCD
display
Dijital yapl scaklk lme devresi

5
ayarn yapar ve "mV/C" orann belirler. R2 trimpotu giri dzeyini ayarlamaya yarar. Devrenin
doru alabilmesi iin R1 ve R2 trimpotlar ok hassas ayarlanmaldr.
Scaklk lme devresi -40 il +125 C arasndaki deerleri lebilir. Devrenin harcad
enerjinin minimum seviyede olabilmesi iin LCD gsterge kullanlmtr. Devrede ledli display (anodu ase tip yedi paral gsterge) kullanlmak istenirse ICL 7107 entegresi
kullanlmaldr. Bu iki entegrenin ayak balantlar tamamen ayndr.
II. Scakl gerilime eviren devre
Aadaki ekilde verilen devrede ortam sndka NTC'nin direnci azalr ve zerinde oluan
gerilim der. Bunun sonucunda op-ampn 2 numaral giriinin gerilimi azalr. 741'in 3 numaral
giriinin gerilim deeri sabit olduundan, iki giri ucu arasndaki gerilim fark byr. Giri
gerilimleri arasndaki farkn bymesi k geriliminin seviyesini ykseltir. kn ykselmesi
ise tetiklenen sistemde (ampermetre, voltmetre, analog-dijital evirici vb.) deiiklie neden olur.
470 W
10 k
100 nF
+12 V
zener diyot 6,8 V
10 k
680 W
10 k
100 k
100 k
7
-2
741
10k
-T
Vk
0,5 V/C
680 k
+3
1-10k
Scakl gerilime eviren devre
Dijital yapl scaklk lme aygt
III. Dijital yapl scaklk lme aygt

Santigrad (C) cinsinden scaklk lm iin retilmi cihazdr. Prob iindeki sensr NiCrNi tipidir. lme snrlar, 0-1200 C arasnda deimektedir.
Not: Yukardaki ekilde grlen aygt, Meter firmasnca retilen D145MF model portatif
scaklk lme cihaz iin geerlidir.
Motor ve transformatr gibi aygtlarn ar
scaktan korunmas
fazl asenkron motorlarn byk gl ve pahal
modellerinin arzalanmasn (sarglarnn yanmasn)
nlemek iin termistrlerden de yararlanlr. Korunacak
motorun statorunun oyuklarna yerletirilmi olan
sarglarn arasna konulan termistrler yksek scaklk
olumas durumunda elektronik devreyi altrarak
motorun durmasn salar.
sarg
oyuklarna
konulan
termistr
stator
Isya duyarl elemann
stator oyuuna yerletirilmesi
I. Termistrl (PTC, NTC) motor koruma rlesi

Termistrl motor koruma rlesinde
alcya kumanda eden kontaktrn
devre d edilmesini salayan sistem
elektronik yapl bir devredir.
Kk gl ve ucuz tipdeki
motorlarda termistrl koruma rlesi
yoktur. Bu yntem daha ok byk
gl, hassas ve pahal motorlarn
korunmasnda kullanlmaktadr.
c. Termostatlar
Is etkisiyle kontaklarn konum
deitirmesini salayan cihazlara
termostat denir. Bu elemanlar, stma,
soutma, havalandrma vb. yerlerde
scaklk derecesini istenilen deerde
tutmak amacyla kullanlrlar.
elektronik
devreli
rle
AA
3xPTC
Mp
Termistrl motor koruma rlesinin devreye balants
ayar
dmesi
Direkt stmal, bimetalli termostat
Mekanik yapl (bimetalli)

oda termostat
Termostatlar kullanldklar yere gre e ayrlr:

I. Oda termostat,
II. Sv termostat,
III. Kat madde termostat
Oda termostatlar ortam scaklnn sabit tutulmasn kontrol etmede kullanlrlar. Bunlar,
gazl, bimetalli ya da elektronik yapl olabilir.
Sv termostatlar akkan zellikli (sv) maddelerin scaklnn kontrol edilmesinde
kullanlr. Yaplar oda termostatlaryla hemen hemen ayndr.
Kat madde termostatlar alternatr ve pahal tip motorlarn sarglarnn yksek scaklklardan
korunmasnda, scaklk lme, kontrol cihazlarnda vb. kullanlrlar.
Mekanik yapl termostatlar yaplar bakmndan e ayrlr.
Bimetalli termostatlar
Istldnda genleme katsaylar farkl olan iki ince metal plaka birbirine yaptrlarak bimetal elde edilir.
Birbirine yaptrlm olan metalleri A ve B olarak adlandralm. Bu birleime s verdiimiz
7
bimetal
bimetal
ebekeden
ebekeden
souk
durum
scak
durum
kontak
kontak
stc
diren
bimetal
alcya
(a)
alcya
bimetal
(b)
(c)
()
a. Direkt stmal tip bimetalin yaps b. Endirekt stmal tip bimetalin yaps
c. Endirekt stmal bimetalin grn . Bimetalin souk ve scak ortamdaki davran
bimetal
bimetal
kontak
s
scaklk ayar vidas
alc
alc
V
Bimetalin s ile bkl
Bimetalli termostatlarda s ayarn yapabilmek iin

bir dme (ayar vidas) mevcuttur. Bu vida saat ibresi
ynnde evrildii zaman, dmenin u ksm
bimetale yaklar. Bu da bimetalin daha yksek
scaklkta devreyi amasna neden olur.
lamba2
lamba1
bimetal
zaman genleme katsays yksek olan metal fazla uzamak ister. A ve B birbirine yapk
olduundan ok uzayan metal ksa kalan metalin zerine doru eilir. te bu prensip, maliyeti
ucuz, termostatlarn yaplmasn salamtr.
Yukardaki "a" eklinde t, elektrik sobas, sa kurutma makinesi vb. gibi cihazlarda
kullanlan direkt stmal tip bimetalli termostatn yaps verilmitir. Bu modelde bimetal dardan
gelen syla bklerek kontaklarn konumunu deitirmektedir.
Yukardaki "b" ve "c" ekillerinde termik ar akm rlelerinde kullanlan endirekt stmal tip
bimetalli termostat (ya da termik ar akm rlesi) verilmitir. Bu tip termostatlarda bimetal kk
gl bir stcnn iine yerletirilmitir. Alcnn ektii
akm normal snrlar iindeyken rezistans az
sndndan bimetal bklmez. Alcnn ektii akm
artacak olursa rezistanstan geen akmn artmas bu
elemanda oluan scakl artrr. Bunun sonucunda bimetal bklerek kontaklarn konumunu deitirir.
kontaklar
R
Mp
stc
Bimetalli oda termostatnn
devreye balan
Yandaki ekilde bimetalli oda termostatnn i yaps
ve devreye balants verilmitir. Bu eleman oda scakln istenilen deerde tutmak iin
kullanlr. Termostatl stc altrld zaman, ortam soukken alc almaya balar. Bu
srada termostat zerindeki birinci lamba yanar. Ortam scakl istenen deere ykseldiinde
bimetal bklerek kontaklarn konumunu deitirir.
Gazl (krkl,
kuyruklu) termostatlar
Gazl termostatlar hzl
genleen gazn bulunduu
hazne, krk ve
kontaklardan oluur.
Termostatn haznesi,
scakl kontrol edilecek
blgeye monte edilir. Hazne
iinde R-12, N2 ya da baka
bir gaz bulunur. Ortam
souyunca gazn hacmi
azalr. Esnek yapl krk
ieri ekilerek kontaklarn
konumunu deitirir. Ortam
snnca ise gaz genleerek
kr iirir ve kontaklar
tekrar eski konumuna gelir.
Yandaki ekilde gazl
(kuyruklu) termostatlar
kullanlarak soutucunun
kontrolne ilikin ema
verilmitir.
kontaklar
kontaklar
krk
gaz
haznesi
gaz haznesi
gaz haznesi
kontak
ular
gaz haznesi
Gazl (kuyruklu) termostatlarn yaps
buzdolabnn
buzluk
blm
gazl termostatn
krk ve kontak
blm
gaz
220 V
Civa tpl bimetalli

haznesi
termostatlar
Yandaki ekilde
motor
grld gibi bu tip
Gazl termostatn soutucu motorunu kontrol edii
termostatlar ierisinde
kontaklar ve civa bulunan
bimetal erit
cam tp ile spiral eklindeki
bimetalden oluur.
Ortam soukken spiral
biimindeki bimetal
kvrlarak civann iki
kontaklar ak
konta birbirine
Cam tpl ve bimetalli termostatn yaps
balamasn salar. Bu
durumda cam hazneden
akm geer. Ortam sndnda bimetalden yaplm spiral alarak cam hazneyi dikey hle
getirir. Bu durumda civa akarak akm geiini sona erdirir.
2. Ik kontrol (fotoelektrik) elemanlarnn tantlmas ve incelenmesi
nsan gz, dalga boyu 380 nanometreden 780 nanometreye kadar olan elektromanyetik
dalgalar k olarak alglar. Gzn en yksek duyarll yeil ile sar renkleri arasndadr.
Ultraviyole (mor tesi), ve enfraruj (kzl tesi) nlar ise insan gz tarafndan alglanamaz.
Aydnlatma iddeti kavram
Ik aksnn, dikey olarak aydnlanan yzeye oranna aydnlatma iddeti denir. Aydnlatma
9
alternatif akm
radyo dalgalar
enfraruj nlar
ultraviyole nlar
k
rntgen nlar
gamma nlar
kozmik nlar
iddetinin birimi lux'tr. (Lux: k,

parlaklk)
a. LDR'ler (light dependent

resistance, fotodiren)
Ikta az diren, karanlkta
yksek diren gsteren devre
elemanlarna LDR denir. Baka bir
deyile aydnlkta LDR'lerin
zerinden geen akm artar,
karanlkta ise azalr.
Elektromanyetik nlar ve dalga boylar
LDRlerin karanlktaki direnleri
yaklak 1 MW aydnlktaki
R (W)
direnleri ise 100 W ile 5 kW
1 MW
dzeyindedir.
10 kW
Yandaki ekilde LDR'lerin
100 W
k
direncinin a gre deiimine
iddeti
ilikin eri verilmitir.
1 10 100 lux
LDR'ler, CdS (kadmiyum slfr),
CdSe
(kadmiyum
selinr),
LDR sembolleri
LDR'nin direncinin n
iddetine gre deiim erisi
selenyum, germanyum ve silisyum
vb. gibi a kar ok duyarl
maddelerden retilmektedir.
LDR yapmnda kullanlan
madde, alglaycnn hassasiyetini ve
alglama sresini belirlemekte,
oluturulan yar iletken tabakann
ekli de alglaycnn duyarlln
LDR rnekleri
etkilemektedir. LDR'ye gelen n
odaklamasn salamak iin st ksm cam ya da effaf plastikle kaplanmaktadr.
LDR'ler eitli boyutlarda retilmekte olup, gvde boyutlar bydke g deeri
ykselmekte ve geirebilecekleri akm da artmaktadr.
Uygulamada yaygn olarak kullanlan baz LDR tipleri: LDR03, LDR05, LDR07, OPR60...
LDR'ler, endstriyel kumanda sistemlerinde, otomatik gece lambalarnda, dijital sayclarda,
brlrlerde, kann renk younluunu belirleyen tbb cihazlarda, flal fotoraf makinelerinde,
hareket dedektrlerinde, zil butonlarnda vb. kullanlrlar.
b. Fotodiyotlar (photodiode, a duyarl diyot)
zerine k dtnde iletken olarak katot ucundan anot ucuna doru akm geiren
elemanlardr.
Fotodiyotlar dorultma diyotlarna benzerler. Tek fark fotodiyotlarn birleim yzeyinin
aydnlatlm (k alabiliyor) olmasdr.
Bu elemanlar devreye ters balanrlar ve k ile ters yndeki sznt akmlarnn artmas
suretiyle kontrol yaparlar. Bu kontrol, kla yar iletkenin kristal yapsndaki balarn baz
noktalarda kopmas sonucu elektron ve oyuklarn hareketiyle doan akmn oalmasyla olur.
Fotodiyotlarda mercekli ksma gelen a gre katotdan anota doru akan dk deerli
akm deiir. Geen akm, n iddetine bal olarak 100 mA-150 mA, gerilim ise 0,14-0,15
10
40
Iters (mA-mA)
35
mercek
30
10 kW
K
gvde
25
20
15
P-N
eklemi
V = 12 V
A
10
k iddeti
lks (lux)
5
Fotodiyodun yaps
K
A
10 15 20 25
30 35 40
Ia bal olarak fotodiyodun zerinden geen akmn erisi
BPW 34
BP104
BPX633
BPW 43
Fotodiyot sembolleri
eitli fotodiyotlar
volt arasnda deimekte olup ok kktr.

Fotodiyotlarn alma hz son derece yksektir (yaklak 1 ns ile 0,2 ms). Bu hzl davranlar
ve boyutlarnn kk olmas sayesinde fiber optik kabloyla veri iletiminde kullanlmaktadrlar.
Bu elemanlar, hem bir gerilim reteci hem de k alglayc olarak kullanlabilir.
Fotodiyotlar enfraruj nlara kar da duyarldr. Bunu
salamak iin, diyodun gvdesindeki alc ksmn mercei
renkli cam ya da plastikten yaplarak normal nlarn
+
etkide bulunmas nlenir.
+
Yaygn olarak kullanlan fotodiyot tipleri: BPW12,
BPW20, BPW30, BPW33, BPW34, BPW63, BPW65.
Fotopil sembolleri
c. Fotopiller (solar cell, fotosel, gne pili,

photo voltaic cell)
Gne enerjisini (gn n) elektrik enerjisine
dntren elemanlara fotopil denir.
Fotopillerin yaps ve almas yledir: Foton
absorblanmasyla (emilmesiyle) oluan yk tayclar
ounlukta olduklar blgelere srklenirler. Birleim
yzeyinden "I" akm geer ve N tipi madde eksi (-), P
tipi madde ise art (+) yklenmi olur. I akm, birleim
yzeyinin ileri ynde kutuplamasna ve birleimin
gerilim settinin alalmasna neden olur. D devre ak
Fotopiller ve fotopil paneli
ise (alc yoksa) Pden Nye akm geer ve birleim
yzeyindeki gerilim setti tekrar ykselir ve P blgesi
eksi (-), N blgesi art (+) yklenir. Sonra tekrar foton absorblanarak olay devam eder.
D devreden akm ekilirse P-N birleim yzeyindeki potansiyel, elektronlar daha yksek
11
potansiyele karan batarya (pil) rol

k
effaf yaltkan yzey
oynamaktadr.
ince metal zgara
Enerjisi yeterli bir k demeti P-N
kadmiyum (fosfor karml)
birleim yzeyine drlecek olursa,
selenyum (bor karml)
foton, elektronlarla karlap enerji
gvde
verebilir. Serbest hldeki elektronlar valans
Fotopilin yaps
elektronlarnn ancak 1/10 4 ' kadar
olduundan, bu ihtimal zayftr. Foton,
muhtemel (olas) valans elektronu ile
karlar ve ona enerjisini brakarak
iletkenlik bandna karr. Valans bandna
kan elektron arkasnda bir boluk (art
yk) brakr. Sonu olarak P tipi blge art
(+), N tipi blge eksi (-) yklenerek bir
elektriksel potansiyel farknn olumasna
Gne pili paneliyle alan televizyon
yol aar. Bu da elektrik akmn dourur.
Foton aks, birim yzeyden, birim zamanda geen foton says olarak tanmlanr. Ik nlar
(fotonlar) fotopil zerine dtnde kk yar iletken temelli hcrelerde yaklak 0,4-0,5 V
ve 8-100 miliamperlik akmn olumasn salarlar.
Gne pilleriyle 3 V gerilim elde etmek isteniyorsa 6 tanesi birbirine seri olarak balanr.
Sistemden alnan akm ykseltilmek istendiinde ise, elemanlar paralel balanr. Yksek gerilim
ve akm elde etmek iin yaplm gne enerjisi panellerinde yzlerce gne pili seri-paralel
bal durumdadr. Gne pili zerine den n iddeti bir noktadan sonra artrlsa da (rnein
4000 luxten sonra) alnan gerilim sabit kalmaktadr.
Bu elemanlar, gne yla alan, saat, radyo, TV, hesap makinesi, otomobil, sokak lambas,
uydu vericisi, uak vb. gibi aygtlarda kullanlmaktadr.
. Fototransistrler (phototransistor)
Beyz ucuna k dtnde C-E
fotodiyot
C
arasndan akm geiini salayan
elemanlardr. Fotodiyotlardan farkl olarak
k
kla retilen akm ykseltme yaparlar. Bu
zellikleri sayesinde fotodiyotlardan ok
B
stndrler.
yar iletkenin birleiminden oluan
E
fototransistrlerin C-B ular arasna
Fototransistr sembolleri
Fototransistrn yaps
balanm olan fotodiyoda yandaki ekilde
grld gibi k enerjisi (foton) gelebilmesi iin beyz ucunun bulunduu ksma mercek
eklinde cam yerletirilmitir. Mercek, n ieriye odaklanarak girmesini salamaktadr.
Fototransistrler iki ya da bacakl olarak retilir. bacakl olan modellerde mercek
boyanacak olursa eleman normal transistr hline geer. Mercek boyanmaz ve beyz ucu da
devreye balanacak olursa beyze iki etki sz konusu olacandan C-E arasndan geen akmn
miktarndaki deime daha fazla olur. ki bacakl fototransistrlerde (kullanm kolayl
bakmndan) beyz ucu darya karlmaz.
Bu elemanlar, TV, video, mzik seti, klima gibi cihazlarn uzaktan kumanda devrelerinde,
gn na duyarl olarak eitli aygtlarn ve alarm sistemlerinin altrlmasnda vb.
kullanlmaktadr.
Fotodiyotlarn zerinden geirebildii akm mikroamper (mA) dzeyindedir.
12
Fototransistrler
ise miliamper
dzeyinde bir akm
geiini mmkn
klarlar. Akmn
byk olmas baka
bir devreyi
altrmada
Fototransistr rnekleri
Darlington fototransistr sembol
(srmede) kolaylk
salar.
Baz fototransistrler: BP103B, BPW40, SFH309, BPY62-2, BPX99...
BP103B tipi fototransistrn karakteristik zellikleri: Kolektr-emiter gerilimi (VCE): 35 V,
Kolektr akm (IC): 100 mA, Kolektr-emiter sznt akm (ICEO): 5 nA.
Darlington fototransistrler
Bir fototransistr ile normal transistrn arka arkaya balanmasyla elde edilen devre
elemanlarna darlington fototransistr denir. Bu elemanlarn a kar duyarllklar normal
fototransistrlere oranla ok fazladr.
Ik kontroll devre rnekleri
I. Kaskad balantl karanlkta alan
devre
Yandaki ekilde verilen devrede LDR'ye k
gelince direnci azalr ve zerinden geirdii akm
artar. LDR'den geen akmn pot zerinde
oluturduu gerilim T1 transistrn iletime sokar.
T1 iletime geince A noktasndaki gerilim azalr ve
T2 kesime gider. Ortam karardnda LDR akm
geirmez. T1 kesime gider. A noktasnn gerilimi
ykselir. T2 iletime geer ve led yanar.
Not: Led yerine rle balanaca zaman 1 kW'luk
R3 direnci iptal edilir.
+12 V
1k
R3
R2
led
10 k
10 k A
R1
T2
T1
BC547
P
100 k
BC547
Kaskad balantl karanlkta alan devre
+12 V
II. Darlington balantl karanlkta alan

devre
Yandaki ekilde verilen devrede ortam
karardnda LDR'nin direnci artar. Direncin
artmas bu eleman zerinde oluan gerilimin
ykselmesine neden olur. LDR'de den gerilimin
ykselmesi T1 ve T2 transistrlerini iletime sokar.
letime geen transistrler rleyi altrr. Ortam
aydnlandnda LDR'nin direnci der. zerinde
oluan gerilim azalr. Transistrler kesime gider.
Pot ile devrenin a duyarllk derecesi
deitirilebilir.
470 k
P
rle
1N4001
R
33 k
T1
T2
2x BC547
Darlington balantl karanlkta alan devre
13
III. Fotodiyotlu basit devre

Yandaki ekilde verilen devrede fotodiyoda k geldiinde
zerinden geirdii akm artar. Bundan dolay transistrn
beyzine giden akm azalr ve bu eleman kesime gider.
Transistrn kesime gitmesiyle Vk gerilimi maksimum olur.
Ortam karardnda ise fotodiyot kesime, transistr iletime
geeceinden Vk gerilimi en dk (minimum) deere iner.
ka bir led ya da rle balanacak olursa karanlkta alan
devre elde edilir.
IV. Fototransistrl basit a duyarl devre
Yandaki ekilde verilen devrede ortam aydnlkken
fototransistr iletimde olduundan Vk gerilimi ok kktr
Ortam karardnda fototransistr kesime gider ve Vk gerilimi
maksimum deere ykselir.
ka (A-B arasna) bir led balanacak olursa kta alan
devre elde edilir.
+12 V
22 kW
1k
BC237
Vk
fotodiyot
Fotodiyotlu a
duyarl devre
fototransistr
+12 V
1k
A
Vk
B
-
Fototransistrl basit
V. Fototransistrl a duyarl devre
a duyarl devre
Yandaki ekilde verilen devrede fototransistre k geldiinde
bu eleman iletime geerek BC547
transistrn iletime sokar. BC547 iletim
+ 9-12 V
olunca rle eker ve lamba yanar.
Fototransistre gelen k kesildiinde
rle ilk hline geri dner.
R1 trimpotuyla devrenin almas
istenen aydnlk iddetinin deeri
ayarlanabilir.
Grld zere verilen devre gn
na duyarl olarak almaktadr. Bu
100 k-470 k
devrenin sadece enfraruj nlara kar
duyarl olmasn istersek fototransistrn
Fototransistrl basit a duyarl devre
mercek ksmn koyu renk effaf plastik
ile kapatmamz gerekir. Bunu yaptmz
zaman fototransistr sadece enfraruj diyotlu
+ 9-12 V
vericiler tarafndan yaylan nlar alglar.
220 W
220 W
rnein bir odaya alarm kurmak iin ne
10 k
10 k
yapmamz gerektiini dnelim. Bu ilem
yaplrken odann bir tarafna yandaki ekilde
470 n
470 n
verilen enfraruj diyotlu verici devresi monte edilir.
Bu vericinin tam karsndaki duvara ise
fototransistrl devre yerletirilir. ki devre arasna
bir cisim girdii anda fototransistre gelen enfraruj
nlar kesilir. Bu ise, fototransistrn BC547
transistrn kesime sokmasna yol aar. Kesime
Astable multivibratrl basit
enfraruj verici devresi
giden BC547 rlenin kontaklarnn konumunu
deitirir ve yanmakta olan lamba sner.
14
Arka sayfada verilen astable multivibratrl enfraruj verici devresinde transistrler srayla
iletim kesim olarak A noktasnda kare eklinde bir sinyal oluturur. A noktasnda oluan sinyal
sayesinde enfraruj diyot belli frekansta bir n yayar. Enfraruj ledin yayd nn frekans
deeri P ile deitirilebilir.
d. Optokuplrler (optik kuplaj,
optoizolatr, optik bala)
Ik yayan eleman ile k alglayan elemann
ayn gvde iinde birletirilmesiyle elde edilen
elemanlara optokuplr denir. Bu elemanlarda
k yayan eleman olarak led, enfraruj led
kullanlrken, k alglayc olarak fotodiyot,
fototransistr, fototristr, fototriyak vb. gibi
elemanlar kullanlr.
Optokuplrler daha ok, k yoluyla iki ayr
zellikli devre arasnda elektriksel (galvanik)
balant olmadan irtibat kurulmasn salayan
devrelerde kullanlr. yle ki; dk gerilimle
Uygulamada kullanlan baz
alan bir devre ile yksek gerilimli bir g
optokuplrlerin i yaps
devresine optokuplr araclyla kumanda
edilebilir.
Optokuplrler 2000 V - 5000 V'luk gerilimlere dayankl olduundan en hassas kontrol
sistemlerinde gvenle kullanlr.
Burada verilen voltaj (gerilim) deerleri iki ayr zellikli devrenin birbiri arasnda akm
geiinin olabilmesi iin uygulanmas gereken deeri belirtir. yle ki; kumanda devresi 5 V
ile alsn. Bu devrenin tetikleme akm gndermesiyle enfraruj led n yayarak karsnda
bulunan a duyarl eleman tetikler. Tetiklenen eleman ise iletime geerek yksek voltajl
devrenin almasn salar.
Optokuplrler, TV, bilgisayar, PLC cihaz, fotokopi makinesi vb. gibi cihazlarda yaygn
olarak kullanlmaktadr.
yark
enfraruj led
fotodiyot
fototransistr
fototransistr
yzeyden yansyan sinyallerle

alan optointerraptr
fototransistr
enfraruj
diyod
delikli diskin
optointerraptr
yarndaki
hareketi
yanstc yzey
Optointerraptrlarn yaps
15
e. Optointerraptrlar (optointerrupter, ak tip optokuplr)

Optointerraptrlar optokuplrlere ok benzeyen devre elemanlardr. Tek fark, k yayan
eleman ile alglayan eleman arasna bir cisim girmesi mmkn olacak ekilde (ak gvdeli)
dizayn edilmi olmalardr. Bu elemanlarda k yayan elemana akm uygulandnda oluan
k, alglaycya ular. Alglaycnn knda maksimum deerde akm oluur. Araya bir cisim
girdiinde k geii sona ereceinden alglayc elemann k akm da sfr olur.
Optointerraptrlar, bilgisayar faresi (mouse), robot kontrol devresi, fotokopi makinesi vb.
gibi cihazlarda kullanlmaktadr.
B. TRANSSTR UYGULAMALARI
1. Transistrl anahtarlama devrelerinin incelenmesi ve uygulanmas
yar iletkenin birleiminden olumu devre elemanna transistr denir. Bu elemann, Beyz
(B), emiter (E) ve kolektr (C) olmak zere aya vardr. NPN ve PNP olmak zere iki tipte
yaplan transistrler, kk deerli beyz akmna bal olarak C-E arasndan byk akm geiine
izin verirler.
B C E
Yzey temasl transistrlerin
yapsnn basit olarak gsterilmesi
NPN
PNP
NPN ve PNP transistr

sembolleri
Transistr rnekleri
Transistr kelimesi, transfer (aktarma) ve resistor (diren) szcklerinin ksaltlmasyla

ortaya kmtr. Transistrlerin ayak adlarnn anlamlar: Emiter (emitter): Yayc, Kolektr
(collector): Toplayc, Beyz (base): Taban, giri, kontrol eklindedir.
beyz (B)
beyz (B)
NPN tipi transistrlerin yaps

NPN transistr yaplrken iki adet N tipi zellie sahip yar iletken malzemenin arasna ince
bir katman hlinde P tipi malzemeden beyz tabakas yerletirilmitir. Araya yerletirilen beyz
tabakas iki byk tabaka arasndaki elektron - oyuk geiini kontrol etme bakmndan grev
yapmaktadr.
kolektr (C)
kolektr (C)
Transistrleri muslua (vana)
benzetmek mmkndr. Musluk, akan
svy denetler (ayarlar). Transistr ise
N
geen akm denetler. Bu zellii
P
sayesinde kk akmlar ayn biimde
olmak kaydyla bytlebilecei gibi,
P
N
kk bir akm ile byk bir alcnn
almas da salanabilir.
N
P
PNP tipi transistrlerin yaps
PNP transistr yaplrken iki adet P tipi
emiter (E)
emiter (E)
zellie sahip yar iletken malzemenin
PNP transistrlerin
NPN transistrlerin
arasna ince bir katman hlinde N tipi
yar iletken yaps
16
yar iletken yaps
malzemeden beyz tabakas yerletirilmitir. Araya yerletirilen beyz tabakas iki byk tabaka
arasndaki elektron - oyuk geiini kontrol etme bakmndan grev yapmaktadr.
yk direnci
Ykselte olarak kullanlan transistrler

Transistrler kullanlarak teyplerin okuyucu kafas, mikrofon vb. gibi dzeneklerin rettii
zayf elektrik sinyalleri
glendirilebilir.
DC polarma
rnein mikrofon
Ck
Cgiri RB direnci
T
ses dalgalarn, iindeki
mini bobin sayesinde
elektrik sinyallerine
NPN
TR
Vk
eviririr. Bu sinyaller
Ykseltilecek
V
ok kk deerli
CC
sinyal buradan
olduundan hoparlr
uygulanr.
Ykseltilmi
besleyemez (sremez).
Vgiri
sinyal buradan
te bu nedenle araya
alnr.
transistrl (ya da
entegreli) ykselte
Transistrlerin ykselte olarak
devresi
konulur.
kullanlnn basite gsterilmesi
Aadaki ekilde NPN
transistrn ykselte olarak altrlmasna ilikin temel devre verilmitir.
Not: Transistrl ykselte devreleri hakknda ek bilgi alabilmek iin temel elektronik
kitabna baknz.
Anahtar (on-off eleman) olarak kullanlan transistrler
Transistrn kesim (yaltm) ve doyum (tam iletim) durumunda olmas, elemann anahtarlama
yapc olarak altrlmasdr. Aktif blgedeki alma ise ykselte devrelerinde geerlidir.
Anahtarlama eleman olarak kullanlacak transistrn ama kapama (on-off) zamanlarnn
ok ksa olmas gerekir. zellikle yksek frekansl devrelerde, zaman rlelerinde, periyodik
alan sistemlerde, dijital dzeneklerde ama kapama srelerinin ksa olmas ok nemlidir.
Alclar mekanik anahtarlarla ve alterlerle altrp durdururuz. Yk (Ry) bydke yksek
akml anahtar (alter) kullanmak gerekir. Bu ise devrede hem ok yer kaplar hem de maliyeti
artrr. te bu nedenle uygulamada, transistr, tristr, triyak vb. gibi elemanlar kullanlarak
kk bir anahtarla byk alclara kumanda edilebilmektedir.
Byk akmn getii alterlerin olumsuz ynleri
I. alter alp kapatlrken byk fiziksel kuvvet gerekir.
II. Alp kapanma esnasnda grlt, kvlcm, ark olur.
III. Kontaklar ark nedeniyle belli bir sre sonra geirgenliini
kaybeder (bozulur).
Yandaki ekilde verilen devrede S mini anahtaryla L alcs
(led, lamba, stc, motor vb.) altrlabilir. yle ki; S
kapatlnca transistrn beyzine kk bir akm gider. Bu akm
transistrn C-E ular arasndan yksek deerli bir akm
gemesine neden olur. Bu sayede L alcs almaya balar.
Aslnda anahtarlama ilemi yalnzca alc altrmayla snrl
deildir. yle ki; baz devrelerde osilasyonlu (salnml)
17
+
5-12 V
330 W
33 kW
L
NPN
BC547
10 kW
Transistrn anahtar
olarak altrlmas
S
22 kW
12 V
Transistrl rle ve kontaktr kumandas

Transistrlerle sadece DC ile alan alclar
besleyebiliriz. Yani AC ile alan bir motoru transistre
balamak mmkn deildir. Ancak araya yandaki ekilde
grld gibi bir rle ya da DC kontaktr balanrsa,
transistr ile her trl alcya kumanda edilebilir.
12 V rle
sinyaller elde edebilmek iin transistrl a kapa (on-off) yapc devreler kullanlr. Yani
transistr, C-E arasndan geen akm srekli verir keser. Bu ileme de anahtarlama denir.
NPN
BC547
T
BC547
+
-
5-12 V
R1
3,3kW
S
R2 1 kW
Transistrn ayarl diren

olarak kullanlmas
+12 V
100 k
10-33 k
T2
NPN
10-33 k
C
-T
NTC
220-1000 W
Transistrl s alarm devresi

Yandaki ekilde verilen iki transistrl, kaskat
balantl sya duyarl devrede ortam sndnda
NTC'nin direnci azalr. Direnci azalan NTC zerinde
oluan gerilim klr. Klen gerilim T1
transistrnn kesime gitmesine neden olur. T1 kesime
gidince bu elemann C noktasndaki gerilim ykselir ve
T2 iletime geer.
Ortam souduunda T1 iletim, T2 ise kesim olur.
P 10-100 kW
Transistrlerin ayarl diren (reosta) olarak

kullanlmas
Byk gl alclarn akm ayar, yksek akml ve
byk gvdeli reostayla yaplabilir. Fakat reosta hem ok
yer kaplar, hem de ek bir enerji tketir. Ancak, pot ve
transistr temeli zerine kurulu devrelerle daha iyi akm
kontrol yapmak mmkndr.
Yandaki ekilde verilen devrede Pnin deeri
deitirildike beyze giden tetikleme akm deiir ve buna
bal olarak Cden Eye geen akm ayarlanarak Lnin gc
kontrol edilmi olur.
5-12 V
Transistrle rlenin altrlmas
T1
NPN
Transistrl s alarm devresi
+12 V
100 k
10-33 k
10-33 k
LDR
T2
NPN
C
220-1000 W
Transistrl k alarm devresi

Yandaki ekilde verilen iki transistrl, kaskat
balantl a duyarl devrede ortam aydnlandnda
LDR'nin direnci azalr. Direnci azalan LDR zerinde
oluan gerilim klr. Klen gerilim T1
transistrnn kesime gitmesine neden olur. T1 kesime
gidince bu elemann C noktasndaki gerilim ykselir ve
T2 iletime geer.
Ortam karardnda T1 iletim, T2 ise kesim olur.
T1
NPN
Transistrl k alarm devresi

18
220-1000 W
Transistrl hrsz alarm

devresi
+12 V
Yandaki ekilde verilen
devrede ince tel kopuk deilken
10-47 k
T1 iletimdedir. T1 iletimdeyken T2
transistrnn E-B ular arasnda
pencerenin i ksmna
oluan gerilim ok dktr. Bu
balanm ince tel
T1
NPN
nedenle PNP tipi T2 transistr
BC547
kesimde kalr. Baka bir deyile
T2
PNP
T1 iletimdeyken T2'nin E-B
BC308
ekleminden akm gemez.
Penceredeki ince tel kopunca
10-47 k
siren
T1 kesime gider. T1'in kesim
olmasyla birlikte T2'nin E-B
Transistrl hrsz alarm devresi
ekleminden kk deerli bir
polarma akm gemeye balar ve T2 iletim olur. T2 iletim olunca rle eker, led sner, siren
almaya balar. Devrenin 12 V'luk beslemesi kesilene kadar sirenin almas devam eder.
2. Transistrl zaman gecikme devresinin incelenmesi ve uygulanmas
a. R-L zaman sabitesi hesab
Bir bobin ya da kondansatre gerilim uyguland ya da uygulanm olan gerilim kesildii
zaman devrenin akmnda hemen ykselme veya dme olmaz. Akmn kararl (sabit) hle
gelmesi belli bir zaman sonra olur. Geici rejim ad verilen bu olay dorusal deil logaritmik
(erisel) zellik tar.
Baka bir deyile zerinden 3 A geirebilen bir bobine akm uygulanr uygulanmaz bu elemandan
geen akm annda 3 A olamaz. Bobinin etrafnda oluan manyetik alan geen akma ters ynde
bir kuvvet oluturduundan 3 A dzeyine belli bir sre sonra eriilir. Akmn 0 A'den 3 A'e
ulamas iin geen sre bobinin indktans (L) deerine bal olarak deiim gsterir.
ndktans (endktans, induktance, self)
z indkleme EMK's, Lenz kanununa gre kendisini oluturan manyetik kuvvet izgilerindeki deiiklie kardr. Bobinden geen akmdaki herhangi bir deiiklie bobinin kar koyma
yeteneine bobinin z indktans ya da indktans denir. ndktans L ile gsterilir. Birimi
Henry (Henri, H)'dir.
Bir bobinde saniyede 1 A'lik akm deiiklii, 1 V'luk EMK (elektromotor kuvvet) indklyorsa, bobinin indktans 1 H'dir.
Henry (H) biriminin ast katlar, milihenry (mH), mikrohenry (mH), nanohenry (nH), pikohenry
(pH) eklindedir.
Henry (H) biriminin st katlar, kilohenry (kH), megahenry (MH), gigahenry (GH)
eklindedir.
Uygulamada en ok milihenry (mH) ve mikrohenry (mH) deerine sahip bobinlerle
karlalmaktadr. kH, MH ve GHlik indktans deerine sahip bobin uygulamada yoktur.
Bobinlerin birimleri 1000'er 1000'er byr ve klr.
rnek: 1 H ka mH'dir.
zm: 1000 mH
19
rnek: 220 mikrohenry ka milihenry'dir.

zm: 0,22 mH
N sarml bir bobinin indktans deeri, L = N.
denklemiyle hesaplanr..
Denklemde,
L: Bobinin indktans, N: Bobinin sarm says, Df : Manyetik alandaki deiim (Weber,,
Wb), D i: Akmdaki deiim (A)'dir..
A
Bobinli devrede akmn ykselii

Yandaki ekilde bobinli bir DC devresi
grlmektedir. Devrede bobin bulunmasayd
anahtar kapatlnca geecek akm,
I=
V
R
eitliiyle bulunacakt.
Devrede bobin olduu iin akm
DC ile beslenen R - L seri devre
V
R
deerine belli bir zaman sonra ulaacaktr. Bu gecikmenin
nedeni, anahtar kapatlnca devreden geecek

olan akma, bobin indktansnn kar
i
koymasdr. Bu kar koyma bobinde
indklenen z indksiyon EMK'syla
V
I=
R
salanmaktadr.
t (s)
z indksiyon EMK's kendisini oluturan anahtarn kapatld an
5t
akmn ykselmesini nlemeye alacak ve
DC ile beslenen R - L seri
akm yandaki ekilde grld gibi bir sre
devrede akmn ykseli erisi
sonra normal (anma) deerine ulaacaktr.
Yukardaki L-R seri devredeki EMK (gerilim) denklemi Kirof'un gerilim kanununa gre
gre yazlrsa bu deer, diren ularndaki gerilimle indktans ularndaki gerilimin toplamna
eit olur. Yani,
V = i.R + vL ya da V = i.R + L.
Di
'dir..
Dt
Bu denklemde R, L, V sabit olduuna gre akmn zamanla deiecei grlr.

V = i.R + L.
Di
denkleminden i'nin formln, i =
Dt
V
R
.(1 - e
R
- .t
L
) eklinde karabiliriz.
Denklemde, i: Herhangi bir andaki devre akm (A), V: retecin EMK's (V), R: Bobinin
direnci (W), t: Zaman (saniye, s), L: Bobinin indktans, (H)e: Doal (tabii, Neper) logaritmadr.
(Neper logaritmann taban e = 2,718'dir.)
Bu denklem yukardaki ekilde verilen erinin matematiksel karldr.
V
R
R
- .t
L
i = .(1 - e
) eklindeki akm denkleminde
devresinin zaman sabitesi (t) denir.
t=
L
R
R
L
'nin tersi olan
eklindeki zaman sabitesi denkleminin birimi saniye (s)'dir..
20
L
R
ifadesine seri R - L
Not: Grek (Yunan) alfabesinde kullanlan t harfi tau eklinde okunur. Baz kitaplarda t
simgesi T ile gsterilmektedir. Ancak bu doru deildir. nk T periyodun gsterilmesinde
de kullanldndan karkla yol alm olmaktadr.
Bobinli bir devrede,
L, Rye gre kkse zaman sabitesi de kk olur. Devrenin zaman sabitesinin kk
V
R
olmas akmn da
deerine (maksimum deer) ksa zamanda ulaacan gsterir..
L, Rye gre bykse zaman sabitesi de byk olur. Devrenin zaman sabitesinin byk
V
R
olmas akmn da
i=
V
R
.(1 - e
R
- .t
L
deerine (maksimum deer) uzun zamanda ulaacan gsterir..
) denkleminde zaman sfr (t = 0) olduunda akm ise sfr (i = 0) olacaktr..
Zaman sonsuz (t = ) olduundaysa akm (i = I =

t=
L
R
i=
V
R
eklindeki zaman sabitesi, i =

.(1 - e
1
- .t
t
V
R
.(1 - e
) elde edilir..
V
R
R
- .t
L
) deerini alalacaktr..
) denkleminde yerine yazlrsa,
e-u u
e-u
e-u
e-u
1
eitlikleri de
t
kullanlarak, i = I.(1-e-u ) denklemi yazlabilir.
Burada I =
V
R
ile u =
e-u stel fonksiyon deerinin bulunabilmesi

iin yandaki izelgede verilen hazr cetvel ya
da trigonometrik ilevli hesap makinesi
kullanlr.
rnek: Gerilimi (EMKs) DC 12 V olan
bir retecin ularna yandaki ekilde grld
gibi direnci 3 W, indktans 2 H olan bobin
balanmtr.
a. Devrenin zaman sabitesini (t) bulunuz.
b. Devre akmnn denklemini yaznz.
c. Akmn ilk andaki (t = 0 s) deerini
bulunuz.
. Akmn 1 saniye sonra alaca deeri bulunuz.
d. Akmn maksimum (
V
R
stel fonksiyon cetveli

A
V
12 V
L
R
) deerini alma zamann bulunuz.
zm
a. t =
2
3
= = 0,66 s
b. Devre akmnn denklemi,

21
L
2H
R
3W
e-u
e-u
i=
V
R
.(1 - e
R
- .t
L
)=
12
.(1
3
- e
3
- .t
2
) = 4.(1 - e
-1, 5. t
c. t = 0da,
i = 4.(1 - e
-1, 5. t
) = 4.(1 -
e -1, 5.0 ) = 4.(1 - e 0 ) = 4.(1 - 1) = 4.(0) = 0 olur..
. t = 1 olduunda,
i = 4.(1 - e
-1, 5. t
) = 4.(1 -
e -1,5.1) = 4.(1 - e - 1 , 5 )
u = 1,5 olduundan e -1,5 stel fonksiyonunun stel deeri arka sayfadaki izelgeden 0,2231
olarak bulunup i = 4.(1 - e -1,5 ) denkleminde yerine konulursa,
i = 4.(1 - 0,2231) = 4.(0,7769) = 3,1076 A bulunur.
V
12
d. Devre akmnn deeri 3 = 4 Adir. Bu deer,, i = 4.(1 - e
R
yerine konulduunda elde edilen,
-1, 5. t
-1, 5. t
4 = 4.(1 - e
) eitliinde e
gerektirir. Buradan t = s bulunur..
-1, 5. t
) denkleminde i'nin
= 0 olmas gerekir ki bu da -1,5t = (sonsuz) olmasn
-1, 5
Not: e
deerinin e tabanna gre
logaritmasnn bilgisayarda bulunan hesap
makinesiyle tespit etmek iin, Balat/
Programlar/Donatlar/Hesap Makinesi komutlarna tklanarak Hesap Makinesi uygulamas
alr. Grnm mensnden Bilimsel
komutuna tklanarak gelimi zellikli hesap
makinesinin arayznn almas salanr. -1,5
rakam girildikten sonra Inv (invert, tersi)
kutucuu iaretlenip ln tuuna baslrsa
0,2231 sonucu grntlenir.
Bilgisayarda bulunan hesap

makinesinin kullanc arayz
Bobinli devrede akmn azal

A
a
Yandaki ekildeki devrede srekli olarak "I"
b
R
akm geerken anahtar alacak olursa akm
+
i
V
azalmaya balar ve bu srada bobinde akmn
L
azalmasn nleyecek ynde bir z indkleme
EMKs oluur. Bu z indkleme EMKs
Bobinli, DC beslemeli devrenin almas
retecin EMKsyla ayn yndedir.
Devre anahtar aldnda akmn azalmas yalnz devrenin R direncine ve bobinin L
indktansna bal olmayp, devrenin al ile de ilgilidir. Devre anahtar ok an alrsa ok
yksek bir z indkleme EMKs oluur. Bu EMK, anahtar ularnda kvlcmn (ark, erare)
olumasn ve akmn ksa bir sre daha gemesini salar. ndktif zellikli olan bobin devresine
22
bal olan anahtar ark nedeniyle daha ksa srede eskir. z indkleme EMKsnn yksek olduu
hllerde bobinin tellerinin yzeyindeki yaltkan tabaka da bozulabilir. Bobin ieren alclarn
akmn kesilmesi annda ksa sreli olarak rettikleri yksek EMKnn baka alclara (zellikle
yar iletkenlerden yaplan elektronik devre elemanlarna) zarar vermesini nlemek iin akm
kesilir kesilmez bobin ular ekil de grld gibi bir tel paras ya da diren zerinden ksa
devre edilir.
Devrede anahtar a konumundan b konumuna getirildiinde sadaki gzn gerilim
Di
dmleri toplam, i.R + L
= 0 olur..
Dt
Bu denklemin zmnden akmn denklemi, i = I. e
Denklemde,
i: Akmn herhangi bir t anndaki deeri (A),
I: Anahtarn ald andaki akm deeri (A)dir.
t=
L
R
i = I. e
R
- .t
L
olarak bulunur..
zaman sabiti denklemi yukardaki formlde yerine konularak,

1
- .t
t
ve u =
t
olduundan, i = I.e-u yazlabilir..
t
i
Yandaki ekilde grld gibi bobinli devre

ald anda akm
V
R
deerindedir. Zaman
getike sfra doru dmektedir.

Bobin bulunmayan omik direnli bir
devrenin almas hlindeyse akm anden sfra
iner.
Sonu olarak bobinin indktans, anahtarn
kapatlmas annda akmn hemen
V
R
I=
V
R
5t
t (s)
anahtarn ald an
DC ile beslenen R - L seri

devrede akmn azal erisi
deerine kmasn nlyorsa, anahtarn almas annda
da akmn hemen sfra dmesini nlemektedir.

Baka bir deyile anahtarn almasndan sonra akmn bir sre daha srmesi, bobinde
depolanm olan enerjinin boalmasndan baka bir ey deildir.
Hatrlatma
Bobine akm uyguland zaman bu elemann etrafnda belli bir iddette elektromanyetik
alan oluur. Alann bykl elemandan geen akma, sarm saysna, nvenin ekli ve cinsine
gre deiir. Bobinin akm kesildii anda elemann evresinde bulunan manyetik alan ok
hzl bir ekilde maksimum hlden minimum hle doru deiim gsterir. Deiken manyetik
alan bobinin iindeki elektronlara kuvvet uygulayarak akm oluturur. Baka bir deyile akmn
kesilmesi manyetik alann azalmaya balamasna, o esnada da bobinde z indkleme EMKsnn
domasna sebep olur.
rnek: zerinden 15 A akm geen bir bobinin omik direnci 2 W, indktans ise 0,2 Hdir.
Bobin ular ksa devre edildikten 0,5 saniye sonra akmn deeri ne olur? Hesaplaynz.
zm
Bobinin zaman sabitesi,
23
t=
L
0,2
=
= 0,1 s
2
R
1
- .t
.0 ,5
- 10.0 , 5
= 15.e -5
i = I.e t = 15.e 0,1 = 15.e
u = 5 olduundan stel fonksiyon cetvelinden ya da hesap makinesi kullanlarak,
e-u = e-5 = 0,006738 bulunup, i = 15.0,006738 = 0,10107 A olarak hesaplanr.
b. R-C zaman sabitesi hesab
Kondansatr (kapasitr, sa, capacity, meksefe)
ki iletken levha arasna konulmu yaltkan plakadan oluan pasif devre elemanna
kondansatr denir. Kondansatrn sembol
(simgesi) C, birimi farad (F)dr. Farad ok
byk bir birim olduundan daha ok milifarad
(mF), mikrofarad (mF), nanofarad (nF) ve
pikofarad (pF) kapasitelere sahip kondansatrler
kullanlr.
Kilofarad (kF), megafarad (MF), gigafarad
(GF) gibi deerlere sahip kondansatrler
Kodansatr birimlerinin birbirine dnm
uygulamada
(pratikte)
olmadndan
kondansatrlerin st katlar yok saylr.
rnek:22 mFlk kondansatr ka nanofarad (nF)dr.
zm: 22 000 nF
rnek: 330 pFlk kondansatr ka mikrofarad (mF)dr.
zm: 330.10-6 mF = 0,00033 mF
Kondansatrlerin baz kullanm alanlar unlardr:
Diyotlu dorultma devrelerinde ktan alnan salnml sinyallerin filtre edilip
dzgnletirilmesi (szlmesi)
ndktif zellikli alclarn akmla gerilim arasnda faz fark oluturarak ebekeden reaktif
(kr) g ekmesinin nlenmesi (kompanzasyon)
Ykselte devrelerinde mikrofon ve hoparlre doru akm gitmesinin nlenmesi (kuplaj
ilemi)
Bas ve tiz seslerin elde edilmesi iin yaplan pasif ya da aktif filtreler
Rezonans devreleri
Osilatr devreleri
Anahtar, alter, rle gibi a-kapa yapan elemanlarn kontaklarnda oluan arkn (kvlcmn)
azaltlmas
Kondansatrn dolmas (arj)
Bir kondansatrn levhalar arasnda yaltkan madde (dielektrik) olduundan, elemana DA
uygulanrsa devreden srekli olarak akm geii olmaz. Sadece kondansatr dolana kadar
kaynaktan akm ekilir. ekilen akmn miktar kondansatrn kapasite deerine baldr.
C zerinde biriken elektrik yklerinin potansiyel fark (gerilimi) retecin gerilimine eit
olduu anda ekilen akm sfr (0) olur.
24
Bo bir kondansatr retece baland anda

R
A
ortaya kan elektriksel olaya kondansatrn
dolmas (arj) denir.
+
+
V
Yanda verilen devrede A anahtar
C
i
kapatldnda devreden geen akmn ve
eleman ularndaki gerilimin deiim erisi
Kondansatrn dolmas
yandaki ekildeki gibi olur. Eleman dolduunda
akm sfra iner, gerilim ise maksimum deere
i
ular.
Kondansatrn nne hi diren balanmasa
bile dolmas belli bir zaman alr. nk Cye
Cnin ektii
V
akmn azal
seri bal diren yokken de kondansatrn
I=
R
balant ularnn, plakalarnn gsterdii belli
bir omik diren sz konusudur.
5t
t (s)
Sonu olarak kondansatrn dolma zaman
anahtarn kapatld an
a
(a)
tamamen nne konan omik dirence bal
olmaktadr. Eer kondansatrn nne ok
i
yksek deerli bir diren balanacak olursa bu
elemann dolma zaman da ona gre uzar.
Yandaki devrede A anahtar kapatlarak Cye
V
Cnin geriliV gerilimi uygulandnda C hemen dolamaz.
minin art
Burada dolma zamann uzatan eleman R
5t
direncidir. te yandan kondansatrn kapasite
t (s)
(b)
b
deerinin bykl de dolma zamannn anahtarn kapatld an
belirlenmesinde etken durumundadr. Yani
Kondansatrn dolmas annda
akmn ve gerilimin deiim erileri
byk kapasiteli kondansatr daha ge
dolmaktadr.
Kondansatrn dolmas (ya da boalmas) iin geen zamana zaman sabitesi (time constant) denir. Zaman sabitesi t (tau) harfiyle gsterilir. R - C seri devrede denklemi,
t = R.C, birimi saniye (s)dir.
Denklemde,
R: Kondansatre seri bal direncin deeri (W), C: Kondansatrn kapasite deeri (F),
t: Zaman sabitesi (s)dir.
Kondansatrle yaplan deneyler sonucunda bu elemann,
t (zaman sabitesi)
I (arj akm)
V (arj gerilimi)
1 t sonra
% 36,8
% 63,2
2 t sonra
% 13,5
% 86,5
3 t sonra
% 4,98
% 95,02
4 t sonra
% 1,83
% 98,17
5 t sonra
% 0,67
% 99,33
eklinde tepki gsterdii grlmtr.
Verilen deerlerden grld gibi bir C, kendisine uygulanan gerilimin tamamna hemen
hemen 5 t (zaman sabitesi) sresinde arj olmaktadr.
25
Yandaki ekilde bir kondansatrn arj ve

dearj erileri birlikte verilmitir.
U
V
R-C seri devrede
akmn art
erisi
Not: Pratikte kullanlan kondansatrler hi

bir zaman uygulanan gerilimin tamamna arj
olamaz. Bunun nedeni kondansatr plakalar
arasndaki ok kk deerli olan sznt
akmdr. Ancak aradaki fark ok ok kk
olduundan anlatmlarda Cnin % 100 olarak
dolduu kabul edilir.
R-C seri devrede

akmn azal
erisi
55tt
t (s)
Kondansatrn 5 tluk zaman iinde

dolduunu ve boaldn gsteren eriler
rnek: 30 kW (30000 W)luk bir diren 0,2

mF (0,2.10-6 F)lk bir kondansatr seri olarak balanm ve bu devreye DC 10 V uygulanmtr.
Kondansatrn gerilimi ka saniye sonra uygulanan gerilimin seviyesine ular hesaplaynz.
zm
Zaman sabitesi, t = R.C = 30000.0,2.10-6 = 6.10-3 s = 6 ms
Kondansatrn dolma zaman (DZ), DZ = 5.t = 5.6.10-3 = 30.10-3 s = 30 ms
rnek: 1 mFlk kondansatr ile 1 kWluk diren bir anahtar zerinden 100 Vluk DA
kaynana seri olarak balanmtr. Anahtar kapandktan 2 ms sonra C zerindeki gerilim ka
volttur.
zm
Devrenin zaman sabitesi,
t = R.C = 1.103.1.10-6 = 1.10-3 s = 1 ms
2 ms, zaman sabitesinin 2 kat olduundan, C 2t sresinde kaynak geriliminin % 86sna
arj olacaktr.
100 Vun % 86s,
100.
= 86 V
Kondansatr arj olurken herhangi bir andaki gerilim ve akm deerlerini

bulmada kullanlan denklemler
Kondansatrn akmyla eleman ularndaki gerilimin deiim miktar arasndaki iliki,
Dv
denklemiyle ifade edilir..
Dt
R-C seri devre iin Kirofun gerilim kanununa gre yazlacak denklem,
V = i.R + v eklinde olur.
i = C.
V = i.R + v denkleminde i yerine i = C.
Dv
Dv
eitlii konulursa, V = R.C.
+ v elde
Dt
Dt
edilir.
Denklemde, i: Herhangi bir andaki akm,C: Kondansatrn kapasitesi (F),
Dv
: Gerilimin
Dt
zamana gre deiimi (volt/saniye, V/s), R: Devre direnci (W), V: rete gerilimi (V),
v: Kondansatrn ular arasndaki gerilim (V)'dir.
26
V = R.C.
Dv
+ v denklemindeki zaman sabitesi, t = R.C formlnde yerine konularak
Dt
-
ilem yaplrsa, kondansatr ularndaki gerilim, v = V.(1 - e t ) denklemiyle hesaplanabilir..

Logaritma bilgisi
Bir saynn logaritmasn bulmak, o saynn ait olduu say sisteminde tabann kanc kuvveti
olduunu belirlemektir. Desimal (on tabanl) say sisteminde kullanlan logaritmaya ad
logaritma denir. rnein, Log10 = 1, Log100 = 2, Log1000 = 3'tr.
Taban 2,718 olan Neper logaritmas ise "Ln" ile gsterilir. Bir saynn Neper logaritma
deeri bulunurken 2,718'in ka kat olduu belirlenir.
rnein;
Ln3 = 1,09,
Ln5 = 1,60,
Ln10 = 2,3,
Ln100 = 4,605'tir.
Baka bir ifadeyle:
3 = e1,09,
5 = e1,6,
10 = e2,3,
100 = e4,605'tir.
Logaritma hesaplar iin ya hazr logaritma cetvelleri ya da hesap makinesi kullanlr.
i = C.
t
Dv
ve v = V.(1 - e t ) eitliklerinden yararlanlarak devrenin akmn hesaplamada
Dt
t
V -t
. e denklemi elde edilebilir..
R
kullanlan, i =
Eitlikteki
V
R
deeri anahtar kapatld andaki akm deeridir..
rnek: Kapasitesi 1 mF (1.10-6 F) olan bir kondansatre seri olarak 2000 Wluk diren
balanm ve devreye DC 12 V uygulanmtr.
a. R - C seri devrenin zaman sabitesini bulunuz.
b. Gerilim ve akmn denklemlerini yaznz.
c. Anahtar kapandktan 0,0015 s (1,5 ms) sonraki gerilim ve akm deerlerini hesaplaynz.
zm
a. R - C seri devrenin zaman sabitesi,
t = R.C = 2000.1.10-6 = 0,002 s
b. Gerilimin denklemi,
-
v = V.(1 - e t ) = 12.(1 - e
Akmn denklemi,
t
0, 002
) = 12.(1 - e -500. t )
i=
t
V -t
- 500. t
. e = 12 . e 0, 002 = 0,006. e
2000
R
27
c. Anahtar kapatldktan t = 0,0015 s sonraki gerilim ve akm deerleri,

-
v = V.(1 - e t ) = 12.(1 - e 0, 002 ) = 12.(1 - e -500. t ) = 12.(1 = 12.(1 - 0,4724) = 6,3312 V
e - 500.0 ,0015 )
= 12.(1 - e -0, 75 )
i=
t
V -t
- 500. t
. e = 12 . e 0 ,002 = 0,006. e
= 0,006. e -500 .0 , 0015 = 0,006. e -0, 75 = 0,006.0,4724
2000
R
= 0,0028344 A
Kondansatrn boalmas (dearj)

Dolu bir kondansatrn levhalar ekil 9daki
+
gibi bir diren zerinden ya da tel parasyla
C
V
i
R
ksa devre edilerek birbirine balanacak olursa,
eksi (-) ykler (elektronlar) dier levhaya doru
giderek oyuklarla (art yklerle) birleirler. Bu
Kondansatrn boalmas (dearj)
ilem sonucunda plakalar yksz (ntr) hle
uv
gelir. Yani kondansatr boalr.
Yandaki ekilde anahtar akken
kondansatrn zerindeki elektrik yklerinin
V
potansiyel farknn (geriliminin) V olduunu
5t
t (s)
kabul edelim. Anahtarn kapatlmasyla R
direnci zerinden boalan kondansatrn anahtarn kapatld an
(a)
a
gerilimi sfra doru der. Gerilimin dmesi
anahtarn kapatld an
devre akmn da ayn ekilde drr.
t (s)
5t
Kondansatr ularndaki gerilimin ve
V
boalma akmnn zamanla olan deiimlerine
I=
R
ilikin logaritmik eriler yandaki ekilde
grld gibidir.
i
Kondansatrn dolma zaman 5t kadar
b
srerken boalma zaman da 5t srmektedir. O
Kondansatrn boalmas annda
nedenle dolma zamanyla ilgili denklemler
akmn ve gerilimin deiim erileri
aynen boalma zaman iin de geerlidir.
Kondansatrn boalmas annda gerilimin deimesine ilikin denklem,
v = V. e
t
R .C
= V.. e
t
t
Kondansatrn boalmas annda akmn deimesine ilikin denklem,

t
i=-
V - R .C
V .e
= - . e t eklindedir..
R
R
zet olarak, dolu bir kondansatrn ular birletirildiinde geen akm, daha nce
kondansatrde depo edilen enerjinin boalmasnn bir sonucudur.
rnek: Kapasitesi 2 mF (1.10-6 F) olan bir kondansatre seri olarak 6000 Wluk diren
balanm ve devreye DC 12 V uygulanmtr.
a. Kondansatrn geriliminin deiiminin denklemini yaznz.
28
b. Kondansatrn akmnn deiiminin denklemini yaznz.

c. Kondansatrn ular diren zerinden ksa devre edildikten 0,018 saniye (s) sonra gerilim
ve akmn deerini hesaplaynz.
zm
a. Kondansatrn geriliminin deiiminin denklemi,
v = V. e
t
R .C
= V.. e
t
t
= 12. e
t
6000.2.10-6
= 12. e
t
0 , 012
= 12. e
- 83, 33. t
b. Kondansatrn akmnn deiiminin denklemi,

t
- 83, 33. t
-6
12
V . e 6000.2.10 = -0,002. e 0,012 = -0,002. e
i = - . e R .C = -V.. e t = 6000
R
c. Kondansatrn ular diren zerinden ksa devre edildikten 0,018 s sonra gerilim ve
akmn deeri,
v = 12. e
- 83, 33. t
i = -0,002. e
= 12. e
- 83, 33. t
-83, 33.0 , 018
= -0,002. e
= 12. e -1, 4999 = 12.0,2231 = 2,6772 V
-83, 33.0 , 018
= -0,002. e -1,4999 = -0,002.0,2231 = 0,0004462 A
Kondansatrlerin alma voltaj

Kondansatrlerin kapasitesinin yannda alma voltaj (gerilimi) da ok nemlidir.
Uygulamada kullanlan kondansatrler standart voltaj deerlerindedir.
12 Vta alan bir elektronik devrede 10 Vluk kondansatr kullanmak doru deildir.
zellikle elektrolitik tip kondansatrler ar gerilim altnda altklarnda snarak patlarlar.
Kondansatrlerin standart voltaj deerleri: 3-6,3-10-16-25-35-50-63-100-160- 250-350-400450-630-1000 V... eklindedir.
AC alma gerilimi belli olan bir devreye balanacak kondansatrn alma voltaj:
VC = Vetkin.1,41 denklemiyle bulunur.
(Vetkin = Vebeke = Vefektif)
rnek: 12 V kl bir dorultma (DC g kayna) devresinde kullanlacak filtre
kondansatrnn alma gerilimi ka volt olmaldr?
zm
VC = Vetkin.1,41 = 12.1,41 = 16,92 V
Bu sunuca gre kullanlacak kondansatrn alma gerilimi en az 16 V ya da 25 V olmaldr.
Baz kondansatrlerin maksimum alma voltaj DC cinsinden, bazlarnnki ise AC cinsinden
belirtilir. rnein, 250 V DC, 400 V AC gibi. Bu noktadan hareketle, zerinde 250 V DC
yazan bir kondansatr 220 V AC devrede kullanamayz. nk, 220 Vluk ACnin maksimum
gerilim deeri, Vmaks = Vet.1,41 = 220.1,41 = 310,2 Vtur.
Bu nedenle AC 220 Vluk devreye balanacak kondansatr en az 350 - 450 Vluk olmaldr.
Baz kondansatrlerin zerinde 250 V deerinin yannda ~ (alternans) iareti bulunur. Bu
iaret kondansatrn 220 Vluk alternatif akma dayanabileceini belirtir.
29
zerinde 100 V DC- (ya da =) yazan bir kondansatr ise en fazla 63 Vluk AC gerilime
dayanabilir.
Ek bilgi: Etkin (efektif, RMS) deer
Sinsoidal biimli olan alternatif akm, alternatrn devir saysna bal olarak belli frekansta
bir gerilim retir. Trkiye'de kullanlan iki kutuplu alternatrler dakikada 3000, saniyede 50
devir yaptndan rettikleri alternatif akmn frekans da 50 Hz'dir. Alternatif akm sfr ekseninin
iki yannda pozitif ve negatif deerler alr. AC retecinin verebildii en yksek gerilim deerine
maksimum gerilim denir. rnein, evlerde kullanlan 220 Vluk gerilimin maksimum deeri
310,2 Vtur. Maksimum gerilimin 0,707 rakamyla arplmasyla elde edilen deere etkin deer
denir. Etkin deer, alternatif akmn doru akm e deeri olarak da tanmlanabilir. zet
olarak 100 Vluk AC'nin yapt etkiyi 70,7 Vluk DC yapabilmektedir.
l aletleri elektriin etkin deerini lerler.
Kondansatrler AC'nin maksimum deerine kadar dolar. 220 Vluk ebekeye balanan bir
kondansatr en fazla 310,2 Va arj olur. te bu nedenle, AC besleme geriliminin maksimum
deeri hesaplanarak kondansatr seimi yaplr.
Kondansatr balantlar
Kondansatrler devrede kullanlrken eitli
ekillerde balanr. imdi bunlar inceleyelim.
Paralel balant
Paralel balantda toplam (edeer) kapasite
Kondansatrlerin paralel balanmas
artar, alma gerilimi ayn kalr.
Paralel bal C devresinde toplam (edeer) kapasiteyi hesaplamada kullanlan denklem,
CT = C1 + C2 + ... + Cn
eklindedir.
Paralel bal kondansatr devresinde tm kondansatrlerde ayn deerde gerilim vardr.
VT = V1 = V2 = Vn
rnek: C1 = 22 mF, C2 = 47 mF CT =?
zm: CT = C1 + C2 = 69 mF
Birden fazla kondansatr paralel balandnda devreye uygulanabilecek maksimum gerilim,
paralel bal kondansatrlerin alma gerilimi en dk olannn gerilim deerini amamaldr.
rnein; paralel bal olan iki kondansatrden birinin alma gerilimi 16 V, dierinin
alma gerilimi ise 25 V olsun. Bu devreye uygulanacak maksimum gerilim 16 V olabilir.
Seri balant
Seri balantda toplam kapasite azalr,
alma gerilimi ykselir. yle ki; 10 mF ve
16 Vluk iki kondansatr seri balandnda
toplam kapasite 5 mF olurken, alma gerilimi
32 V olur.
Seri balantda toplam (edeer) kapasiteyi
hesaplamada kullanlan denklem,
Kondansatrlerin seri balanmas
30
eklindedir..
Yalnzca iki kondansatr seri balysa bu durumda toplam kapasite,
denklemiyle bulunabilir..
rnek: Seri bal devrede C1 = 10 mF, C2 = 10 mF, CT = ?
zm
1
1
1
=
+
= 1 + 1 = 2
CT C1 C2
10 10 10
10
= 5 mF
2
Birden ok kondansatr seri balandnda devreye uygulanabilecek maksimum gerilim ise
seri bal kondansatrlerin alma gerilimlerinin toplamna eittir.
VT = VC1 + VC2 + VC3 + ... + VCn [V]
CT=
Kark (seri - paralel) balant

Hesaplama yaplrken paralel bal olan
ksmlar seri hle indirgenir. Daha sonra seri
devrenin toplam kapasitesi bulunur.
rnek: Yandaki ekilde verilen devrede
Kondansatrlerin kark balanmas
C1=20 mF, C2=10 mF, C3 = 10 mF'dr. Toplam
kapasiteyi (CT) bulunuz.
zm: lk nce paralel bal C2 ve C3 kondansatrleri seri hle indirgenir.
CT1 = C2 + C3 = 20 mF
Sonra C1 ve CT1 'in toplam bulunur.
=
1
1
2
+
=
20 20 20
20
CT =
= 10 mF
2
c. Transistrl merdiven k otomatii devreleri
ok katl yaplarda merdiven boluklarn istenilen sre kadar aydnlatmak iin gelitirilmi
cihazlara merdiven k otomatii denilmektedir.
Merdiven k otomatiklerini yap bakmndan yle snflandrabiliriz.
Mekanik yapl
Bunlarn iinde motor ve yay dzenei vardr. Butona baslnca kontak kapanr, lambalar
yanar. Ayarlanan sre sonunda ise sner. Mekanik yapl k otomatikleri uygulama alanndan
kalkmtr.
Elektronik yapl
Bu tip otomatiklerin iinde eitli biimlerde dizayn edilmi elektronik devreler mevcuttur.
31
C2
10 k
470 mF
6/25 A
BC547
220/12 V
4W
trafo
0
R
B
L
470 mF
C1
1N4001
1N4001
60 W
100 k
I. Tek transistrl merdiven k

otomatii devresi
Yandaki ekilde verilen devrede butona
basldnda yarm dalga dorultma
devresinin kndaki DC 12 voltluk
gerilim ntr (0) hatt zerinden geerek C2
kondansatrn doldurur. Dolan C 2
transistr srer. Rle eker ve lamba
yanar. C 2 boalnca transistr kesime
gider. Lamba sner. C2'ye paralel bal
olan pot ile C 2 'nin boalma zaman
ayarlanabilir.
Tek transistrl merdiven k otomatii devresi
lamba
faz
ntr
12 V
C1
C2
10 W
4,7 k
buton
BC547
10-22 k
zaman
ayar
470 k
5,6 k
T2
BC547
T1
5,6 k
1N4001
ki transistrl merdiven k otomatii devresi
II. ki transistrl merdiven k otomatii devresi

stteki ekilde butona basldnda trafo almaya balar. Sekonderde oluan AC diyot
tarafndan DC'ye evrilir. lk anda C2 bo olacandan T1 kesimde olur. T1 kesimde olduu iin
T2 iletime geer. T2 iletken olunca rle eker. Rle iki kontan da kapatr. Birinci kontak
lambay besler. kinci kontak trafonun primerine gelen akmn srekli olmasn salar. Bir sre
sonra C2 dolar. T1 iletken, T2 kesim olur. Rle kontaklarn aar ve lamba sner.
III. PNP transistrl merdiven k otomatii devresi
devre tesisata balandktan
sonra butona baslrsa C 2
dolar. C 2 'nin gerilimi PNP
transistr srer, rle eker ve
lambalar yanar. C2 boalnca
lambalar sner. 100 kW'luk pot
ile lambalarn yanma zaman
ayarlanabilir.
12 V
220 V
Elektronik merdiven
k otomatii
PNP transistrl merdiven k otomatii devresi

32
1,5 k
R 2 27 k-270 k BC547
R4
T1
100 k
C2
2,7 k
470 mF
R1
T2
BC308
IV. NPN ve PNP

transistrl merdiven k
otomatii devresi
devrede butona basldnda A
noktasndaki doru akm C2'yi
arj eder. Dolan C2, T1'i srer.
T1'in iletime gemesi PNP tipi
T2 transistrnn beyz ucunun
eksi (-) alarak iletime gemesine
neden olur. T2 iletime getiinde
ise rle lambay/lambalar
altrr. C2 boaldnda
lambalar sner.
R3
2,7 k
A
1000 mF16 V
C1
klemensler
buton
lamba
V. Transformatrsz
220 V
merdiven k otomatii
NPN ve PNP transistrl merdiven k otomatii devresi
devresi
Trafolar devrede ok yer
kapladndan ve maliyeti artrdndan trafosuz tip merdiven k otomatikleri gelitirilmitir.
Trafosuz tip otomatiklerde gerilimin drlmesi iin AC 220 V'luk girie 220-470 nF/350
V'luk kondansatrler seri olarak balanmaktadr. Bu sayede gerilimin byk bir blm kapasitif
reaktans (XC) yksek olan kondansatr zerinde dmekte, 12-48 V'luk ksm ise zaman rlesi
devresine gitmektedir.
lamba
100-330 nF
400 V
1N4007
faz
250 W
C2
ntr
C1
T2
BC308
BC308
T1
33-100 mF
100 V
1N4007
buton
5,6 k
470 mF / 25 V
5,6 k
27 k
470 k
5,6 k
1N4001
12 V rle
Transformatrsz merdiven k otomatii devresi
Yukardaki ekilde verilen devrede 100-330 nF'lk kondansatr diren grevi yaparak gerilimi
drr. Butona basldnda devre ntr alarak almaya balar. C2 dolunca T1 iletime, T2
kesime gider ve lamba sner.
33
R1
100 k
470 k
100 k 10 k
1k
BT136
10 k
2,2-10 k
BC308
BD135
BC547
6,8 k/1 W
BC547
C1
1000 mF
16 V
10 k
1k
10 k
1N4007
12 V
470 nF
47 mF/16 V
1A
sigorta
lamba
R
Mp
buton
ekil 6.18: Transistr ve triyakl merdiven k otomatii devresi
VI. Transistr ve triyakl merdiven k otomatii devresi

Yukardaki ekilde verilen devrede B'ye basldnda C1 kondansatrnn iki ucuna da eksi
(-) gideceinden bu eleman dearj olur ve P ile R1 zerinden tekrar dolmaya balar. C dolana
kadar T1 kesimdedir. T1'in kesimde olmas nedeniyle T2 ve T3 de kesimde kalr. T3'n kesimde
olmas T4'n iletim olmasn salar. T4 iletken olduu anda triyakn G ucuna eksi (-) gider ve
bu elemann A1-A2 ular arasndan geen akm lambalar altrr. C dolduu anda T1, T2,
T3 iletime geer. T3 iletken olduunda T4 kesime gider ve lambalar sner.
1N4001
. Zaman gecikmeli alan (turn-on tipi) devreler

I. Tek transistrl, alcy gecikmeli olarak altran (turn-on tipi) zamanlayc
devresi
Yandaki ekilde verilen devrede besleme
5,6-47 kW
gerilimi devreye uygulandnda R ve P zerinden
geen akm C'yi doldurmaya balar. C'nin gerilimi
belli bir seviyeye (0,6-0,7 V) geldiinde transistr
L
iletime
geerek,
rlenin
bobinin
AC ya da DC
mknatslanmasna yol aar. Rle bobinin
10-470 kW
mknatslanmasyla palet ekilir ve kontaklar
BC547
konum deitirerek lambay altrr. B'ye
basldnda C boalacandan lamba sner.
Devrenin besleme gerilimi devam edecek olursa
10-1000 mF/16 V
B'den elimizi ektikten bir sre sonra lamba tekrar
yanar.
Tek transistrl turn-on tipi zaman rlesi
Devredeki elemanlarn grevleri:
R direnci: Potun deeri sfr yapldnda transistrn beyzini ar akma kar korur.
Pot (P): Devrede kondansatrn dolma zamann ayarlar. Yani gecikme sresini
belirlememizi salar.
Kondansatr (C): Devrenin gecikmeli olarak almaya balamasn salar.
Transistr: Beyz ucuna gelen kk deerli akm ile kolektr-emiter ular arasndan
daha yksek bir akm geirerek rleyi altrr.
Rle: Bobini enerjilendiinde kontaklar konum deitirir ve yksek akml bir alcnn
kumanda edilmesini salar.
34
Diyot: Rlenin bobinin oluturduu yksek deerli indksiyon gerilimlerinin transistr

bozmasn engeller. Yani, yksek deerli gerilimlerin rlenin kendi bobini zerinden dolamasn
salar.
Not: Devrede rle yerine led ya da 12 V'luk flamanl lamba da balanabilir. Eer alc
olarak led kullanlacaksa, lede seri olarak 470 W-1 kW'luk seri bir diren balanmaldr.
10-470 kW
1N4001
d. Zaman decikmeli duran (turn-of tipi) devreler

I. Tek transistrl alcy bir sre altrp durduran (turn-off tipi) zamanlayc devresi
Yandaki ekilde verilen devrede B'ye
+12 V
baslnca C dolar. Butondan elimizi
ektiimizde C'nin zerinde biriken
elektrik yknn akm R direncinden
B
geerek transistr tetikler. letime geen
L
5,6-47 kW
transistr rleyi altrr.
AC ya da DC
Bir
sre
sonra
kondansatr
R
plakalarndaki elektrik yk biteceinden
BC547
transistr kesime gider, rle ilk konumuna
dner ve lamba sner.
10-1000 mF/16 V
Devredeki elemanlarn grevleri:
R direnci: Butona basld anda
Tek transistrl turn-off tipi zaman rlesi
transistrn beyzine yksek akm gitmesini
engeller. Yani, beyz ucunu yksek akma kar korur.
Pot (P): Kondansatrn boalma zamann ayarlar. Yani, alcnn alma sresini
belirlememizi salar.
Kondansatr (C): Devrenin bir sre almasn salar.
100 k-470 k
II. Darlington balantl, uzun zaman gecikmeli turn-on tipi zaman rlesi devresi
Transistrlerin ard arda
balanmasyla daha gl, hassas
+12 V
ve yksek kazanl transistrler
1 k-10 k
yaplabilir.
L
220 V
Yandaki ekilde verilen turn-on
tipi zaman rlesi devresinde S
T1
anahtar kapatldnda R1 ve P
T2
zerinden geen akm C'yi
47 k-470 k
BC547
doldurmaya balar. C'nin gerilimi
BC547
belli bir seviyeye geldiinde T1
transistr iletime geer. T 1
iletime geince T2 de iletime geer
ve rle alr.
Darlington balantl uzun zaman gecikmeli
turn-on tipi zaman rlesi devresi
B'ye baslrsa C boalacandan
devre baa dner. Yani alc bir sre
almaz. Belli bir zaman getikten sonra tekrar almaya balar.
35
III. ki transistrl kaskad

balantl turn-off tipi zaman
rlesi
baslnca C dolar ve T1'i tetikler. T1'in
iletime gemesiyle R3 direnci zerinde
bir gerilim oluur. R3'te oluan gerilim
T2 transistrn srerek ledi altrr.
C boalnca T1 ve T2 kesime gider, led
sner.
1 kW
10-22 kW
10-470 kW
R2
R4
BC547
10 kW
T1
T2
BC547
10-22 kW
10-1000 mF/16 V
R1
R3
ki transistrl kaskad balantl

turn-off tipi zaman rlesi
R1
R2
1 MW
1N4001
10-1000 mF/16 V
+12 V
10-470 kW
IV. Darlington balantl uzun

zaman gecikmeli turn-off tipi
zaman rlesi devresi
Yandaki ekilde verilen devrede
B'ye basldnda kondansatr (C)
boalr ve yeniden dolmaya balar. Bu
srada P ve R1 zerinde oluan polarma
gerilimi T1 transistrn srer. letime
geen T1 ise T2'yi srer ve rle alr.
Kondansatr tam olarak dolunca akm
ekmez. Kondansatrn akm
ekmemesi nedeniyle P ve R1 zerinde
gerilim dm olmaz ve transistrler
kesime gider.
+12 V
B
L
T1
BC547
BC547
T2
10-22 kW

turn-off tipi zaman rlesi devresi
10-470 kW
V. Darlington balantl uzun

zaman gecikmeli turn-off tipi
zaman rlesi devresi
basldnda kondansatr (C) dolar.
L
1N4001
220 V
Butondan elimizi ektiimizde C'nin
zerinde biriken elektrik yknn akm
T1
R direncinden geerek T 1 ve T 2
transistrn tetikler. letime geen T2
100 k-500 k
T2
BC547
transistr rleyi altrr. Bir sre
BC547
sonra kondansatr plakalarndaki
100-470 mF
elektrik yk biteceinden transistrler
kesime gider, rle ilk konumuna dner
ve lamba sner.
Devrede T1 transistrnn beyzine
turn-off tipi zaman rlesi devresi
balanan direncin deeri ok byk
olduundan beyz ucu ok kk bir akm eker. Bu sayede kondansatr ok uzun srede boalr.
VI. Schmitt trigger (tetiklemeli) balantl turn-off tipi zaman rlesi devresi
Transistrlerin schmitt tetiklemeli balanmas ksaca yle aklanabilir: Rlelere uygulanan
gerilim hemen sfr ya da maksimum deere ulamazsa, rlenin bobininin oluturduu
mknatslk yetersiz olacandan, kontaklar titreir. te bu durum rleli devrelerde hi istenmez.
36
1N4001
1,8 kW
390 W
33 W
10-470 mF
33-47 W
10-470 kW
270 W
10-33kW
nk titreim erareye
+12 V
(kvlcm) sebep olarak rlenin
R1
R2
kontaklarnn
abuk
bozulmasna neden olur. Rle
A
kontaklarndaki titreimi en az
R4
R3
P
deere
indirmek
iin
L
transistrler schmitt (imit)
tetiklemeli olarak balanr.
BC547
BC547
T1
Schmitt tetiklemeli turn-off
T2
zaman rlesi devresi yle
B
C
alr: Yandaki ekilde verilen B
R5
R6
devreye enerji uygulandnda
C henz bo olduundan T1
Schmitt tetiklemeli turn-off tipi zaman rlesi devresi
kesimdedir. Dolaysyla T1'in
kolektr ucundaki (A noktas)
gerilimin deeri aseye gre maksimum seviyededir. Bundan dolay T2 hemen iletime geerek
rleyi srer ve alc alr. R1 ve pot zerinden arj olmaya balayan C, bir sre sonra dolarak
T1i iletime sokar. letime giren T1in kolektrndeki (A noktas) gerilim azalrken emiterine
bal olan R3 direncinde (B noktas) den gerilim ykselir. Bu da T2 transistrnn (iki
elektriksel etki sebebiyle) hzlca kesime gitmesine neden olur.
yle ki;
I. T1'in kolektrndeki gerilim derek T2'yi kesime gtrr.
II. T1 ve T2nin emiterlerinin bal olduu R5 direncinde oluan gerilim, T2'nin beyz akmn
azaltc etki yapar. (Negatif geri besleme)
Devrede bulunan B butonuna baslacak olursa C boalacandan, T1 hemen kesime gider.
Bu da T1'in kolektr (A noktas) geriliminin ykselmesine neden olarak T2'yi iletime sokar.
Sonu olarak schmitt tetikleme yntemi, rlenin ok hzl olarak iletim ya da kesime gitmesini
salar.
e. Transistrl flip-flop (multivibratr) devreleri
Bilgileri ka aktarrken klardan birisini lojik 1, tekini lojik 0 yapan devrelere
multivibratr (MV) denir.
Multivibratrler bilgi saklamada, sayclarda, kare (ya da dikdrtgen) dalga retelerinde
vb. yaygn olarak kullanlr.
Multivibratr devreleri ilk nceleri
tamamen transistrlerle yaplyordu.
Ancak gnmzde bu devreler
entegrelerle yaplmaktadr.
k
I. Transistrl kararsz
(astable) flip-flop
(multivibratr) devresi
Yandaki devrede ilk anda T2'nin
iletken olduunu varsayalm. Bu
durumda, L 2 alrken, C 2 , T 2
transistr zerinden eksi (-) alp ters
olarak, C1 ise, T2nin beyzi zerinden
22 k
22 k
BC547
BC547
NPN
NPN
Kararsz multivibratr (flip-flop) devresi

37
VCE1
VCE2
VBE1
VBE2
T1
T2
5,6-22 k
+5-12 V
Kararsz multivibratr devresinin

eitli noktalarndaki dalga ekilleri
4,7-22 k
BC547
BC547
1k
Tek kararl multivibratr
flamanl
lamba
flamanl
lamba
+5...12 V
II. Monostable (tek kararl) multivibratr

Bu tip devreler alcy belli bir sre
altrabilmektedir. Yani tek kararl
devrelerde ka bal alcnn alma sresi
geici bir durum arz etmektedir.
Baka bir deyile bu devreler, uygulanan
tetikleme palsinden sonra belirli bir sre
devam eden tek pals retirler.
Yandaki ekilde verilen devreye DC
uygulannca ilk anda T2 transistr iletken
olur. L yanar. R6 direnci zerinde oluan
gerilimin geri besleme etkisiyle T1 iletime
geemez. T2 iletimdeyken C kondansatr
T2'nin B-E eklemi zerinden geen akmla arj
olur. Bir sre sonra butona baslrsa T1 iletime
geer. C'de biriken elektrik yknn akm
T2'nin B-E eklemini ters ynde polarize eder
ve T 2 kesime gider. C bir sre sonra
boalacandan T2 tekrar iletime geer.
2,2 k
doru olarak arj olmaya balar. Bir sre sonra dolan

C2, T1i iletime sokar. T1 iletime geince doru arj olan
C1'in akm T2yi hzlca kesime sokar.
T1in iletime gemesi L1i altrr. L1 alrken
biraz nce boalan C1 bu kez ters, C2 ise doru polariteli
olarak dolmaya balar. C1 dolunca T2 yi srer. C2
zerinde birikmi olan elektrik yk ise T1 'i kesime
sokar. Devre bu ekilde almasn srdrr.
Ledlerin yanma sresi R2, R3 ya da C1, C2nin
deerleri deitirilerek ayarlanabilir.
zetlersek, kararsz multivibratrlerde T1 ve T2
transistrleri diren ve kondansatr ikilisiyle srekli
olarak iletim kesime sokulduundan devre klar
srekli konum deitirir. Bu tip devreler alabilmek
iin, herhangi bir tetikleme palsine gerek duymazlar.
Devrenin Q ve klarna osilaskop balanacak olursa
kare dalga eklinde sinyaller grlr.
1,5 k
4,7 k
III. Bistable (iki kararl) multivibratr
Bistable
tip
multivibratrlerde
transistrlerden biri kesimdeyken dieri
doyumda beklemektedir. Dardan giri (S ve
S
R) ularna tetikleme sinyali uygulandnda
R
1k
1k
ise devredeki transistrler konum
deitirmektedir.
ki kararl multivibratr devresi
Yandaki ekilde verilen devrede S'ye
baslnca T1 kesime gider. Q noktasnda oluan yksek deerli polarma gerilimi T2'yi tetiklemeye
noktasnn gerilimi azaldndan T1 kesinlikle iletime
balar ve L2 yanar. T2 iletimdeyken
38
geemez. R'ye baslrsa T2 kesime gider. noktasnda oluan yksek deerli polarma gerilimi
T1'i tetikler ve L1 yanar.
Bu devrede iki transistrn de ayn anda iletime gemesi mmkn deildir. Yani devrenin Q
ve noktalarnda iki durum vardr. Bunlar, 1 ve 0 bilgilerini saklayan noktalar olarak tanmlanr..
Not: Devrede L1 ve L2 lambalarnn yerine 1 kW'luk direnler balanabilir.
f. Ayarlanabilir flar
(periyodik altrma)
devreleri
Endstriyel retim
srelerinde baz
makinelerin periyodik
olarak almas istenir.
te bu gibi durumlar iin
mekanik ya da elektronik
yapl sistemler
gelitirilmitir.
I. Alcy aralkl
(periyodik)
olarak
altran devre
Alcy aralkl (periyodik) olarak altran devre
devre astable multivibratr (flip flop) temellidir. Devrenin almasn basit olarak aklayacak
olursak: lk anda T1'in iletimde olduunu varsalm. Bu durumda C1 arj olmaya balar. C1
dolunca T2'yi srer. T2 iletimdeyken bu kez de C2 dolmaya balar. C2 dolduunda T1 iletime
geer.
Grld gibi devre srekli olarak konum deitirmektedir. rnek olarak verilen devrede
T2 transistrnn kolektrne rle bal olduuna gre alc aralkl olarak alp durmaktadr.
Alcnn alma zamann deitirmek istersek C1, C2, R2, R3'ten herhangi birisinin deerini
deitirmemiz gerekir.
g. Entegreli zamanlayclar
I. 555 entegreli turn-off tipi zaman rlesi
devresi
Yandaki ekilde verilen devre alcnn 1 s-15 dakika
sreli olarak almasn salar. Butona basldnda
rle alr. Bir sre sonra C kondansatr dearj
olduundan rle eski konumuna dner. Devrenin
alma zaman, T = 1,1.R.C [s] denklemiyle bulunur.
Denklemde, R: Diren (ohm), C: Kondansatr
(farad) cinsindendir.
555 entegreli turn-off tipi

zaman rlesi devresi
39
. Op-amp ile yaplan zamanlayclar

Op-amplarda 2 giri ucu bulunmaktadr. (+) giri
ile (-) giri, uygulanan sinyalleri kyaslar ve buna
gre k verir. Eer, (+) giriin gerilimi (-) giriin
geriliminden biraz byk olursa op-amp k
vererek rleyi srer.
+12 V
220 kW
1N4001
470 kW
II. 555 entegreli periyodik olarak alan

rle devresi
Yanda verilen ekilde kullanlan kondansatr ve
direnlerin deerine gre entegrenin knn
konum deitirme zaman ayarlanabilir.
220 V
555
10 mF
555 entegreli periyodik

olarak alan rle devresi
100 mF
I. 741 op+
ampyla yaplan
+12 V
turn-off tipi
B
1N4001
zaman rlesi
100 k
devresi
Yandaki ekilde
BC547
10-470
k k
100-500
verilen devrede
+3
butona basld
-2
anda kondansatr
10 k
100C
mF
besleme gerilimi
1,5 k
100 k
kadar bir deere arj
olur. Bunun
sonucunda 3
Op-ampl turn-off tipi zaman rlesi devresi
numaral (+) giriin
gerilimi 2 numaral
(-) giriin geriliminden yksek olacandan op-amp k verir ve rle eker.
C'nin zerindeki gerilim pot zerinden yava yava boalmaya balar. Bu deer 2
numaral giriin geriliminden aa deere dt anda op-amp kesime gider.
Not: Op-ampn 2 numaral eksi (-) giriinin gerilimi iki adet gerilim blc diren ile besleme
geriliminin yarsna drlmtr.
h. Dijital entegreli zamanlayc devreleri
Lojik (mantk) kap entegreleri kullanlarak da eitli zamanlayclar yaplabilmektedir. Bu
devrelerin tam olarak anlalabilmesi iin dijital elektronik konularn bilmek gerekir.
I. VEDEL (NAND) kaplaryla yaplan flip-flop devresi

VEDEL kapsnn iki giriine de lojik 1 yani 5 V geldiinde k ularnn gerilimi 0 V
olur. ki girie de lojik 0 uygulandnda ise k 5 V olur.
Devrenin alma ilkesi:
N1 kapsnn knn 0 V olduunu kabul edelim. Bu durumda led1 yanar. N1 kapsnn
knn 0 V olabilmesi iin R2 direnci zerinde lojik 1 sinyalinin bulunmas gerekir. Bu da
ancak C1 kondansatr arj olurken mmkn olur.
40
C1 kondansatr tam olarak

dolduu anda R 2 zerinden
R 1 270 W
C1
led1
akm gemeyeceinden, bu
led2
elemanda 0 V grlr. R2'nin
100 mF
geriliminin 0 V olmas N 1
100 mF
kapsnn kn lojik 1 V
5V
N2
yapar ve led1 sner.
C2
N1
N1'in knn 1 olmas C2
R3
R2
kondansatrnn arj olmaya
Devrede 7400 VEDEL lojik
3,3
k
3,3
k
balamasna yol aar. Bu ise R3
kap entegresi kullanlmtr.
zerinde bir gerilim oluturur.
R3 zerinde oluan gerilim ise
VEDEL kapl flip flop devresi
N2'nin kn lojik 0 V yapar.
N2'nin knn 0 V olmasyla led2 alr. Devre bu ekilde almasn srdrr.
Devrede led yerine dk akml 5 V'luk mini rleler kullanlrsa periyodik alan bir sistem
oluturulabilir. (Bu durumda, ledlere seri bal 270 W'luk diren iptal edilmelidir.)
R1 100 kW
I. NPN transistr ve tristrl

gecikmeyle alan (turn-on tipi)
zaman rlesi devresi
Yandaki ekilde verilen devrede S
anahtar kapatlnca C dolmaya balar. Cnin
gerilimi 0,6-0,7 V dzeyine ulanca
transistr iletime geer. R3 zerinde oluan
gerilim tristr tetikler, lamba yanar. Pot ile
Lnin almaya balama zaman
ayarlanabilir.
470 k
+12 V
. Tristrl zamanlayc devreleri

S
47 W
R2
C 100 mF
47 W
R3
Transistr ve tristrl turn-on

tipi zaman rlesi devresi
41
AC ya da DC
BC547
MCR100
TIC106
3. JFET (FET)lerin yaps ve karakteristii

Transistr (BJT, bipolar junction transistor) hakknda temel bilgi
Transistr B (beyz) ucuna uygulanan akma gre C (kolektr)-E (emiter) ular arasndan
geen akm kontrol eder. Baka bir deyile
transistr alabilmek iin belli bir IB akmna
gerek duyar. te bu nedenle transistrlere akm
kontroll aktif devre eleman denir.
Yandaki ekilde NPN ve PNP tipi transistr
PNP
NPN
sembolleri verilmitir.
ekil 1: NPN ve PNP transistr sembolleri
JFET (FET)ler
G (gate, geyt, kap) ucuna uygulanan ters polariteli gerilimin deerine gre D (drain, dreyn,
oluk)-S (source, sors, kaynak) ular arasndan geen akm kontrol edebilen elemanlara ise
JFET (junction field effect transistor, birleim yzeyli alan etkili transistr) denir.
JFETlerin zellikleri
TV, video, kamera, bilgisayar, kesintisiz g kayna, anten ykselteci, verici, alc vb. gibi
hassas yapl elektronik devrelerde yaygn olarak kullanlan JFETlerin baz zellikleri unlardr:
Giri empedanslar 100 MW dolaynda olup ok yksektir. Transistrn (BJT) giri
empedans ise ok dk olup 2 kW dolayndadr.
Radyasyon (nm) etkisi yoktur..
Anahtar olarak kullanldklarnda kontrol edilmeleri kolaydr. Yani D-S ular arasndan
geen akm kk bir VGG polarma (n gerilimleme) voltajyla denetlenebilir.
Transistrlerden daha az grltl (parazitsiz) alrlar..
Scaklk deimelerinden daha az etkilenirler..
Gvde boyutlar transistrlerden daha kktr..
Giri empedanslarnn yksek, elektrotlar (ayaklar) aras kapasitenin (sann) dk olmas
nedeniyle yksek frekansl elektronik devrelerde yaygn olarak kullanlrlar.
Bant genilikleri (alabildikleri frekans aral) dardr..
Alan etkili transistr eitleri
Alan etkili transistrler iki gruba ayrlr:
I. JFET (junction field effect transistor, birleim yzeyli alan etkili transistr),
II. MOSFET (metal oxide semiconductor field effect transistor, metal oksit yar iletken
alan etkili transistr)
JFETlerin yaps
P ve N tipi iki yar iletkenin birlemesinden
oluan JFETlerin D, S, G adl aya vardr.
N kanal
P kanal
ekil 2de N ve P kanall JFET sembolleri,
ekil 2: JFET sembolleri
ekil 3te ise N kanall JFETin yar iletken i
yaps verilmitir.
JFETte D-S arasndaki kanal maddesi byk, kap (G) maddesi ise kktr.
N kanall JFET ile P kanall JFET arasnda bir fark yoktur. Sadece ID akmnn yn terstir.
42
Bu blmde, anlalmas daha kolay olduu

iin N kanall JFETlerin almas
aklanacaktr.
B F2
45
SD
JFETlerin alma ilkesi
ekil 4te grld gibi N kanall JFETin
G ucu ters, D-S ular ise doru polarlmtr.
JFETin D ucuna balanm olan RD, yk
direnci olarak grev yapmaktadr.
G-S ular arasna balanm olan VGG
ekil 3: N kanall JFET'in yar iletken i yaps
kayna JFETin G-S ular arasndaki yar
iletkenleri ters polarr. Bilindii gibi P-N
RD
ID
eklemine ters polarma uygulandnda birleim
(junction, jonksiyon) blgesinde, elektron ve
oyuk bakmndan fakirlemi bir blge (alan)
oluur. Fakirlemi alann genilii ekil 5te
VDD
grld gibi G ucuna uygulanan ters polarma
G
geriliminin deeri artrldka artar.
JFETin G-S ularna ters polarma
uyguland iin G ucundan hi akm geii VGG
olmaz. te bu nedenle JFETler gerilim
kontroll eleman olarak tanmlanrlar.
S
Transistrlerin B ucu akm ektii iin bu
elemanlar akm kontrolldr.
ekil 4te verilen devrede ilk anda VGG
ekil 4: N kanal JFET'in polarlmas
geriliminin 0 (sfr) volt olduunu varsayalm:
D
Bu durumda VDD kayna, RD direnci ve D-S
ular arasndan belli bir akm geirir.
RD
VGG kaynann gerilimi 0 (sfr) voltken
G
geen akm JFETin D-S ularnn ve RDnin
+
P
P
VDD
diren deeri tarafndan snrlanr.
N
ekil 6da verilen deney balant emasnda
VGG
G ucu aseye balyken (VGG = 0 V) VDD
+
S
kaynann gerilimi 0 volttan itibaren artrlacak
olursa ID akm da ekil 7de grld gibi
artmaya balar. Akmn dorusal (lineer) olarak ekil 5: JFETin G-S ular arasna ters olarak baart gsterdii A-B noktalar arasndaki bu lanan VGG kaynann gerilim deeri arttka fakirlemi
blge geniler. (JFETin akm geiren kanal daralr.)
ksma omik blge denir.
JFETe uygulanan VDD gerilimi dorusal bir
ekilde artrlmaya devam edilirse ID akmnn ekil 7de grld gibi dorusal olarak artmad
grlr.
ekil 6da VDD gerilimi 0 Vtan 4 Va doru artrldnda ID akmn ekil 7de grld
gibi dorusala yakn dzgnlkte artt grlr. VDD gerilimi 4 volttan itibaren artrlsa bile ID
akmndaki art durur. ID akmnn artnn durduu noktaya doyum (saturasyon, kstrma,
pinch-off) noktas denir. Doyum noktas kritik gerilim deeri olarak da adlandrlr ve VP ile
gsterilir.
JFETin G ucuna uygulanan ters polarma gerilimi VGG=0 voltken D-S ular arasndan geen
ID akm, VDD gerilimi artrlsa bile belli deerde sabitleir. Akmn sabit olduu bu deere IDSS
43
ID
D
G
S
V
mA
VDD
VDS
VGS
ekil 6: JFETin G ucuna uygulanan gerilim 0 Vken

ID akmnn ve VDS geriliminin deiiminin incelenebilmesi iin kurulan deney balant emas
ID (mA)
IDSS
1
C
B
JFETin krlma
(bozulma)
noktas
omik blge
0,5
JFETin saturasyon (doyum,

kstrma, pinch-off) blgesi
0
A
JFETlerin elektriksel karakteristikleri
BF245
0-15 V
(D-S ular arasndan geen doyum akm)

denir.
JFETin D-S ular arasndan geen akm,
VDS ular arasndaki gerilim artrlmaya devam
etmesine karn pek fazla artmaz. ekil 7de
verilen karakteristik eride doyum (pinch-off)
blgesi olarak adlandrlan blgede JFETten
geen IDSS akm hemen hemen ayn deerde
kalr.
ekil 6da verilen deney balant emasnda
VDD kaynann gerilim deeri artrlarak D-S
ular arasndaki VDS gerilimi ykseltilecek
olursa ID akm yksek bir deere kar. ID
akmnn ar artmas ise JFETin bozulmasna
yol aar. ekil 7deki karakteristik erisinde
krlma (breakdown, bozulma) noktas (C)
olarak gsterilen bu deeri JFETe
uygulamamak gerekir.
VP 4 V
8V
12 V
15 V V
DS (V)
ekil 7: JFETin G-S ular arasna uygulanan gerilim 0 Vken D-S ular arasna balanan VDD kaynann gerilim deeri 0dan itibaren artrldnda I D
akmnn karakteristik erisi
0 - -2 V
0-15 V
I. JFETin k (VDS-ID) karakteristii

JFETin G ucu ekil 6da grld gibi
aseye balyken VDS kaynann gerilim deeri
ID
belli bir noktaya ulatnda D-S ular
- mA +
BF245
D +
arasndan belli byklkte bir akm geer. Buna
G
+
IDSS akm denir.
V
VDD
G ucuna uygulanan VGS ters polarma gerilimi
S - V
VGG
DS
ekil 8de grld gibi artrldnda (rnein
V
V
GS
-1 V yapldnda) I D akm ekil 9da
+
+
grld gibi azalr.
VGG kaynayla G ucuna uygulanan ters ekil 8: JFETin G ucuna uygulanan gerilim 0 volttan
polarma gerilimi biraz daha artrldnda yksekken ID akmnn ve VDS geriliminin deiiminin
incelenebilmesi iin kurulan deney balant emas
(rnein -1,5 V yapldnda) ID akm ekil
9da grld gibi daha da azalr. VGS=-2 V yapldnda ise ID akm 0 A dzeyine iner.
Sonu olarak VGG kaynayla G ucuna uygulanan ters gerilim -0,5, -1, -1,5, ..., -2 V eklinde
artrlmaya devam edilirse ID akm 0 A dzeyine doru iner. ID akmnn azalmasnn nedeni
kanal blgesinin iletkenlii salayan elektronlar ve oyuklar bakmndan fakirlemi bir hle
gelmesidir. Kanal blgesinin fakirlemi hle gelmesini salayan etken ise bilindii gibi G-S
ular arasnn ters polarmalanm olmasdr.
b. JFETin transfer (VGS-ID) karakteristii
JFETin transfer karakteristii, sabit bir VDS gerilimi altnda VGS geriliminin deiimine
gre ID akmnn deiimini gsterir.
Baka bir deyile VDS gerilimi sabitken G ucuna uygulanan ters polarma (VGG) gerilimi
artrldka ID akm ekil 10da grld gibi IDSS deerinden 0 mA deerine doru iner.
44
ID (mA)
denklemiyle
ID akmnn deeri,
bulunur.
0,5
ekil 10da verilen karakteristik erisinden

u sonulara (yarglara) varmak mmkndr:
I. VGS gerilimi 0 Vken JFETten maksimum
dzeyde bir akm geii olmaktadr. Bu akm
IDSS (saturasyon, doyum) akm olarak nitelenir.
II. JFETin G ucuna uygulanan ters polariteli
VGS gerilimi V GG ile 0 Vtan itibaren
artrldnda D-S ular arasndan geen ID
akm IDSS deerinden daha kk bir deere
inmektedir.
III. JFETin G-S ular arasna uygulanan
ters polarma gerilimi belli bir dzeye (VP
deerine) ulatnda D-S ular arasndan
geen ID akm 0 (sfr) seviyesine inmektedir.
JFETin Transfer karakteristiiyle ilgili
rnekler
rnek: Bir JFETin VP gerilimi -3 V, IDSS
akm 10 mAdir. Buna gre,
a. VGS gerilimi 0 voltken ID akmn,
b. VGS gerilimi -1 voltken ID akmn,
c. VGS gerilimi -3 voltken ID akmn bulunuz.
zm
a.
b.
c.
VGS = 0 V
kstrma (sabit akm, pinch-off) blgesi
omik blge
ekil 10da verilen transfer karakteristii

erisinde herhangi bir -VGS gerilimi deerinde
VGS = -1 V
VGS = -1,5 V
VGS = -2 V
12 V
8V
VP 4 V
b.
VDS (V)
ekil 9: JFETin G-S ular arasna uygulanan gerilim -1 voltken D-S ular arasna balanan VDD kaynann gerilim deeri 0 Vtan itibaren artrldnda
ID akmnn deeri IDSS deerinin altna iner.
IDSS
ID (mA)
1
0,8
0,6
0,4
0,2
-V GS (V)
VP
-2
-1,5
-1
-0,5
ekil 10: N kanal JFETin transfer karakteristii
rnek: Bir JFETin VP gerilimi -4 V, IDSS akm 20 mAdir. Buna gre,

a. VGS gerilimi 0 voltken ID akmn,
b. VGS gerilimi -2 voltken ID akmn,
c. VGS gerilimi -4 voltken ID akmn bulunuz.
zm
a.
15 V
5 mA
45
c.
JFETlerin elektriksel parametreleri (byklkleri)

JFETe uygulanan gerilimlerin deitirilmesiyle bu elemann gsterdii tepkiye parametre
(byklk) denir. Elektronik devre eleman reten firmalar kataloglarda her JFET iin parametre
deerlerini bildirirler. rnek olarak BF245 adl JFETin baz zellikleri aada verilmitir.
VDSmaks = 30 V
VGSmaks = - 30 V
gm = 5,5.10-3 (mho, Siemens, S)
IDSS = 10 mA
B F2
45
GS
D
JFETlerin zellikleri aklanrken kullanlan baz teknik parametrelerin (byklklerin)

anlamlar yledir:
I. D-S doyma akm (IDSS)
G-S eklemi (jonksiyonu) ksa devre edildiinde (yani G ucuna 0 V uygulandnda) D-S
ular arasndan geen maksimum akmdr.
II. G-S kapama gerilimi (kritik gerilim, VP)
D-S kanalnn tamamen kapand (hi akm geirmedii) gerilim deeridir. Bu deer VGS-off
(VGS-kesim) ile de gsterilir.
III. G-S krlma gerilimi (BVGSS)
Bu parametre belirli bir akmda D-S ksa devreyken llr. Uygulamada bu deerin zerine
klmas hlinde JFET bozulur.
IV. D-S krlma gerilimi (VDSmaks)
JFETin D-S ular arasna uygulanabilecek maksimum gerilim deerini bildirir. Bu deerin
zerinde bir gerilim JFETi bozar.
V. Gei iletkenlii (gm)
JFETler sabit akm eleman olduundan D ucundaki gerilimin deiimi ID akmnda pek bir
deiiklie yol amaz. ID akm genellikle G
m
V =15 V
ucuna uygulanan gerilimle kontrol edilir. Bu
nedenle
JFETlerin
en
nemli
6.0
parametrelerinden biri ID akmndaki deiime g 5.0
gre G voltajnn deiimidir. Bu parametre mV
4.0
geirgenlik
(transkondktans,
3.0
transconductance) olarak tanmlanr.
Yandaki ekilde BF245 adl JFETin gei
2.0
iletkenlii karakteristik erisi verilmitir.
1.0
Geirgenlik, VDS gerilimi sabitken ID akm
0
0,1
1
10
100 mA
deiiminin G-S aras gerilim deiimine
I
orandr.
DS
46
gm =
DI D
DVGS
(VDS = sabit)
Geirgenlik, direncin tersi olduu iin birimi (mho, mo) ya da Siemens (S) ile ifade edilir..
gm=
2.I DSS
VP
VGS
1 VP
ve gm=
2.I DSS
VP
ID
I DSS
denklemleri kullanlarak JFETin geirgenlik deeri
hesaplanabilir.
rnek: Bir JFETin VGS gerilimi 0 Vtan -0,6 Va kadar deitiinde ID akm 1 mAden 0,2 mAe
doru bir azalma (deiim) gstermektedir. JFETin geirgenliini (transkondktansn) bulunuz.
zm
DI D
gm= DV =
GS
(1.10 -3 - 0,2.10 -3 ) 0,8.10 -3

=
= 1,33.10 - 3 ohm
=
(0,6 - 0)
0,6
1,33 m (milimho)
rnek: Bir JFETin IDSS akm 10 mA, VP gerilimi -6 V, VGS gerilimi -1 V olduuna gre
JFETin iletkenliini (transkondktansn) bulunuz.
zm
gm =
2.I DSS
VP
VGS
1 VP
= 2.10.10
-6
-3
-1
-3
1 = 3,33.10 .0,834
-6
= 2,78.10-3
= 2,78 m
VI. D-S iletim direnci (rds)

Bu byklk, belirli bir G-S gerilimi ve ID akmnda llen gerilim D-S iletim direnci,
JFETin anahtar olarak kullanlmasnda nem tar. Bu deer on ile bir ka yz arasnda deiir.
47
4. MOSFETlerin yaps ve karakteristii

JFETlere gre daha stn zelliklere sahip
olan MOSFET (metal oxide semiconductor
field effect transistor, metal oksit tabakal alan
etkili transistr)lerde G ucu gvdeden
tamamen yaltlmtr.
O
nedenle
MOSFETlerin giri empedans (Zgr, Zin) ok
N kanall
P kanall
yksek olup 1014 W dolayndadr.
MOSFET
MOSFET
Bant genilii ve alma frekans JFETlere
ekil 11: Azaltan kanall MOSFET sembolleri
oranla daha yksek olan MOSFETler entegre
yapmnda ve hassas elektronik devrelerin
retiminde kullanlmaktadr.
Hassas yapl olan MOSFETlerin G
ucundaki ince silisyum (silikon) oksit tabakas
N kanall
insan bedenindeki statik elektrik ykyle bile
P kanall
MOSFET
MOSFET
delinebilir. O nedenle bu elemanlara el ile
dokunmadan bedendeki durgun (statik)
ekil 12: oaltan kanall MOSFET sembolleri
elektrik yknn boaltlmas gerekir. Ayrca
MOSFETlerin lehimlenmesinde dk gl (fazla snmayan) ve toprakl havyalar
kullanlmaldr. ekil 11de azaltan kanall, ekil 12de ise oaltan kanall MOSFET sembolleri
verilmitir.
MOSFET eitleri
Uygulamada kullanlan MOSFET eitleri unlardr:
a. Azaltan kanall (depletion tipi, D-MOSFET) MOSFET,
b. oaltan kanall (enhancement tipi, endksiyon tipi, E-MOSFET) MOSFET
MOSFETlerin yaps
I. Azaltan kanall MOSFETler
ekil 13te yaps verilen azaltan kanall
MOSFETte G ucu N tipi kanal maddesinden
silisyum oksit ve silisyum nitrat tabakalaryla
ayrlmtr.
Azaltan kanall MOSFETin G ucuna
uygulanan gerilim 0 voltken, D-S ularna bir
gerilim uygulandnda N tipi kanaldan belli
deerde bir akm (IDSS) geii olur.
G ucuna uygulanan ters polarma geriliminin
deeri artrldka D-S kanalndan geen akm
(ID) azalr.
metal
silisyum
nitrat
silisyum
oksit
P
SS
substrate (SS, bulk, alt katman)
ekil 13: Azaltan kanall MOSFET'in yaps
II. oaltan kanall MOSFETler

ekil 14te yaps verilen oaltan kanall MOSFETte D-S ular arasnda kanal maddesi
yoktur. G ucuna herhangi bir gerilim uygulanmadnda D-S ular arasndan bir akm geii
olmaz. G ucunun bal olduu metal para ile P tipi gvde (substrate) bir kondansatr zellii
gsterir. Bilindii gibi iki iletken ve bir yaltkan kondansatr oluturur. oaltan kanall
MOSFETin G ucuna (+) polariteli gerilim uygulandnda kapasite zelliinden dolay P tipi
48
gvdeye bal iki N maddesinin arasnda ekil

15te grld gibi (-) ykler toplanr. D-S
ular arasndaki blgede toplanan (-) ykler P
tipi maddenin iinde az sayda bulunan aznlk
tayclardr.
D-S ular arasnda biriken (-) ykler doal
bir kanal oluumunu salar. Bu sayede D-S
ular arasndan akm geii balar.
G ucuna uygulanan (+) polariteli gerilimin
deeri artrldka D-S ular arasnda biriken
(-) ykler oalr ve ID akm da artar.
oaltan kanall MOSFETin G ucuna
gerilim uygulanmad zaman D-S arasndan
akm geii olmaz.
MOSFET karakteristikleri
I. N tipi, azaltan kanall MOSFETlerin
karakteristikleri
ekil 16da N tipi, azaltan kanall
MOSFETin deney balant emas verilmitir.
Bu devre kullanlarak ekil 17de verilen ID-VDS
statik karakteristik erisi ve ekil 18de verilen
transfer karakteristik erisi elde edilebilir.
ekil 17de verilen ID-VDS statik karakteristik
erisi incelenecek olursa MOSFETin G ucunun
polarma gerilimi negatif (-) ve pozitif (+)
polariteli olarak uygulanmtr. VGS gerilimi
negatif polariteli olarak artrldka D-S ular
arasndan geen ID akm azalmaktadr. Negatif
polariteli VGS gerilimi belli bir VP deerine
ulatnda D-S ular arasndan geen ID akm
0 (sfr) deerine iner. ID akmnn 0 A deerine
inmesini salayan VGS gerilimine kstrma
(pinch-off) gerilimi (VP) denir.
ekil 17de kesik izgiyle gsterilen k
erisine kadar her bir eri VP (pinch-off)
gerilimine ulancaya kadar ID akm da artar.
Bu deerden sonra gerilim artsa bile ID akm
sabit kalr.
Azaltan kanall MOSFETlerin D-S ular
arasndan geen akmn herhangi bir V GS
deerindeki miktarn bulmak iin kullanlan
denklem JFETlerde olduu gibi,
eklindedir. Buna gre azaltan
kanall MOSFETler JFETlerle ayn biimde
metal
silisyum
nitrat
silisyum
oksit
SS
ekil 14: oaltan kanall MOSFET'in yaps
metal
silisyum
nitrat
silisyum
oksit
- -- - - -- - -- - - -- -
SS
ekil 15: oaltan kanall MOSFETte D-S
ular arasnda (-) yklerin toplan
RD
+
RG
+
ekil 16: N tipi, azaltan kanall
MOSFETin devre balant emas
ID (mA)
gerilim
kontroll
diren
blgesi
gerilim kontroll
akm kayna blgesi
VGS = 1 V
VGS = 0 V
VGS = -1 V
VGS = -2 V
VDS (V)
ekil 17: N tipi, azaltan kanall MOSFETin ID-V DS karakteristik erisi
49
alrlar.
ID (mA)
II. N tipi, oaltan kanall

MOSFETlerin karakteristikleri
ekil 19da N tipi, oaltan kanall
MOSFETin deney balant emas verilmitir.
Bu balant emas kullanlarak ekil 20de
verilen ID-VDS statik karakteristik erisi ve
ekil 21de verilen transfer karakteristii
erisi elde edilebilir.
ekil 20de verilen ID-VDS statik karakteristik
erisi incelenecek olursa MOSFETin G ucuna
uygulanan VGS polarma gerilimi artrldka DS ular arasndan geen ID akm artmaktadr.
oaltan kanall MOSFETlerde VGS gerilimi
ekil 21de grld gibi VT eik gerilim
deerini ancaya kadar ID akm akmaz. Eik
geriliminden byk (pozitif polariteli) VGS
gerilimlerinde D-S ular arasndan geen ID
akm artar.
oaltan kanall MOSFETlerin transfer
karakteristiinin denklemi,
ID = k.(VGS-VT)2 eklindedir.
Bu denklemde k deeri MOSFETin
yapsyla ilgili bir deer olup tipik olarak 0,3
mA/V2 deerindedir.
oaltan kanall MOSFETte VGS = 0 V
durumunda hi ID akm gemeyeceinden IDSS
deeri de olmayacaktr.
oaltan kanall MOSFETler kk boyutlu
olduklarndan daha ok entegre (tmleik devre,
yonga, ip, chip) yapmnda kullanlrlar.
MOSFET parametreleri
JFET parametrelerinde aklanan D-S doyma
akm (IDSS), G-S kstrma (pinch-off) gerilimi
(VP), gei iletkenlii (gm), D-S iletim direnci
(rds) MOSFETler iin de geerlidir.
MOSFETlerin ID akmn bulmada kullanlan
denklemler:
IDSS
-V GS (V)
VP
+V GS (V)
ekil 18: N tipi, azaltan kanall MOSFETin transfer karakteristii erisi
RG
ekil 19: N tipi, oaltan kanall

MOSFETin deney balant emas
ekil 20: N tipi, oaltan kanall MOSFETin ID-V DS karakteristik erisi

(mA)
IIDD (mA)
ID = k.(VGS-V T)2
ve I D = k.(V GS -V T) 2
eklindedir.
MOSFETlerin gei iletkenliini (g m )
bulmada kullanlan denklem,
gm = 2.k.(VGS-VT) eklindedir.
50
VT
VGS (V)
ekil 21: N tipi, oaltan kanall MOSFETin transfer karakteristii erisi
MOSFETlerle ilgili rnek sorular

rnek: Azaltan kanall MOSFETte IDSS akm 12 mA, VP gerilimi -3 Vtur.
ID akmn,
a. VGS = 0 V,
b. VGS = -2 V iin hesaplaynz.
zm
2
a.
=12.10-3. 1 - - 3 =12.10-3 A
b.
= 12.10-3. 1 - - 3 = 12.10-3.0,111= 1,33.10-3 A = 1,33 mA
-2
rnek: Azaltan kanall MOSFETin IDSS akm 12 mA, VP gerilimi -6 Vtur. ID akmn,
a. VGS = -3 V,
b. VGS = -6 V deerleri iin hesaplaynz.
zm
2
=12.10-3. 1 - - 3 =3.10-3 A = 3 mA
a.
-6
rnek: N tipi, oaltan kanall MOSFETin eik gerilimi VT = 3 Vtur.

a. VGS = 3 V,
b. VGS = 5 V deerlerinde ID akmn bulunuz.
Not: k=0,3 mA/V2 = 0,3.10-3 A/V2 olarak kabul edilecektir.
zm
a. ID = k.(VGS-VT)2 = 0,3.10-3.(3-3)2 = 0 A
b. ID = k.(VGS-VT)2 = 0,3.10-3.(5-3)2 = 1,2.10-3 A = 1,2 mA
rnek: Eik gerilimi VT = 5 V olan N tipi, oaltan kanall MOSFETin gei iletkenliini,
a. VGS = 6 V,
b. VGS = 8 V deerlerine gre hesaplaynz.
Not: k=0,3 mA/V2 = 0,3.10-3 A/V2 olarak kabul edilecektir.
zm
a. gm = 2.k.(VGS-VT)=2.0,3.10-3.(6-5) = 0,6.10-3 = 0,6 m
b. gm = 2.k.(VGS-VT)=2.0,3.10-3.(8-5) = 1,8.10-3 = 1,8 m
rnek: Azaltan kanall MOSFETin IDSS akm 12 mA, VP gerilimi -4 V, VGS gerilimi 0
volttur. Buna gre MOSFETin gei iletkenlii (gm) deerini bulunuz.
zm
JFETlerdeki gm =
gm =
2.I DSS
VP
VGS
1 VP
2.I DSS VGS

1
VP VP
denklemi azaltan kanall MOSFETler iin de geerlidir..
2.12.10-3
0
=
1
4
4
= 6.10-3 = 6 m
51
JFET ve MOSFETlerin polarlmas (n gerilimlenmesi)

JFETlerin polarlmas (n gerilimlenmesi)
I. Sabit (fixed) DC reteli polarma
+V DD
ekil 22de N kanall, ekil 23te ise P kanall
JFETin sabit polarma yntemiyle polarlmasna
RD
(n gerilimlenmesine) ilikin devre emalar
Vk
BF245
C2
C1
verilmitir.
Vgiri
Yukarda verilen iki devre emas ykselte
VDS
(amplifikatr) olarak kullanlabilir.
RG
Ykseltilecek sinyal C1 kuplaj (balam)
V GG - VGS
+
kondansatr araclyla JFETin G ucuna
uygulanr. Ykseltilmi sinyal ise JFETin D
ucuna bal C2 kuplaj kondansatr zerinden
ekil 22: N kanall JFETin sabit polarmas
alnr.
ki devrede de S ucu ortak (ase) olarak
-V DD
kullanld iin bunlara S (source) ucu ase
RD
(ortak) ykselte ad verilir.
Vk
JFETli, S ucu ase ykselteler yap olarak
C1
C2
transistrl emiteri ase ykseltelere benzerler.
Vgiri
S (source) ucu ase ykseltelerde G-S ular
RG
VGG kaynayla ters polarlr. VGG kayna
VDS
+ VGS
JFETe polarma gerilimi salayarak D ucundaki
V GG
VD geriliminin VDD geriliminin yars (V2 ) kadar
+
olmasn salar. Bilindii gibi bir ykselte
devresinin dzgn (distorsiyonsuz, krplmam)
ekil 23: P kanall JFETin sabit polarmas
k veren bir devre olarak alabilmesi iin
D ucundaki gerilimin VDD geriliminin yars kadar olmas gerekir.
S ucu ase ykselte devresinde G ucu akm ekmedii iin RG direnci zerinde gerilim
dm olumaz. Buna gre VGG geriliminin tm G-S ular arasnda grlr. Yani,
VGG = VGSdir.
ID akmnn bulunmasnda kullanlan denklem ise,
DD
eklindedir..
ekil 22 ve 23te verilen ykselte devrelerinde ID akmnn RD direnci zerinde oluturduu
gerilim,
VRD = ID.RD
denklemiyle hesaplanr.
Sabit polarmal JFETli ykseltecin k blmnn denklemleri,
VDD = VRD + VDS
VDD = ID.RD + VDS
VDS = VDD - ID.RD
ID =
VDD - VDS
RD
eklinde yazlabilir..
52
rnek: Yanda verilen S ucu ase (ortak) N

kanal JFETli, sabit polarmal ykselte
devresinde,
a. ID akmn,
b. VDS gerilimini bulunuz.
Not: Devrede IDSS = 10 mA (0,01 A), VP = - 5
volttur.
VDD
+10 V
1,8 kW
C2 0,1mF
Vk
C1
0,1mF
BF245
Vgiri
680 kW
-
2V
VGS
VDS
zm: JFETin G ucu hi akm

ekmediinden VGG kaynann geriliminin tm
G-S ular arasnda der. RG direnci zerinde
hi gerilim dm olmaz.
VGS = VGG = -2 V
a.
= 0,01.(1-
-2 2
)
-5
= 0,0036 A = 3,6 mA
b. VDS=VDD-ID.RD=10-(0,0036.1800)
=10-6,48 = 3,52 V
-12 V
2 kW
C1
0,1mF
C2 0,1mF
Vk
BF245
Vgr
rnek: Yanda verilen S ucu ase (ortak) P

kanal JFETli, sabit polarmal ykselte
1,5 MW
VDS
VGS
devresinde,
+
3V
a. ID akmn bulunuz.
b. VDS gerilimini bulunuz.
Not: Devrede IDSS = 10 mA (0,01 A), VP = 6
volttur.
zm: JFETin G ucu hi akm ekmediinden VGG kaynann geriliminin tm G-S
ular arasnda der. RG direnci zerinde hi gerilim dm olmaz.
VGS = VGG = +3 V
a.
3
6
= 0,01.( 1- )2 = 0,0025 A = 2,5 mA
b. VDS=VDD-ID.RD=12-(0,0025.2000) = 7 V
II. Kendinden (sfr, self, RS direnli) polarma
Bu yntemde VGG kayna kullanmaya gerek yoktur. G-S ularnn ters polarma ilemini RS
direnci zerinde oluan gerilim salar.
ekil 24teki devrede, VG=0 V, VRS=ID.RS olduundan, VGS = VG-VS = 0-ID.RS
VGS = -ID.RS olur.
+V DD
rnein, ID= 2 mA, RS = 1 kW ise
VGS = -ID.RS = -2.10-3.1.103= -2 V olur.
RD
C
2
Grld gibi JFETin S ucuna balanan

R S direnci sayesinde G-S ularna gelen
gerilimin polaritesinin ters olmas
salanmaktadr.
C1
Vk
Vgr
RG
RS
ekil 24: Kendinden (sfr) polarmal JFET devresi
53
ekil 24teki devrede, k blmnn denklemi ise yle yazlabilir:

VDD = ID.RD + VDS + ID.RS
VDD = ID.(RD + RS) + VDS
III. Gerilim blc direnli (ideal) polarma
Gerilim blc direnlerle yaplan polarma devresinde, ekil 25te grld gibi bir tek
rete (VDD) vardr.
+V DD
G ucuna gelen polarma gerilimi RG1 ve RG2
RD
RG1
gerilim blc direnleri tarafndan belirlenir.
Vk
Devrede G noktasndaki gerilim u ekilde
C1
C2
G
bulunur:
Vgr
Polarma direnlerinin toplam deeri,
RG2
RS
RT = RG1 + RG2
ekil 25: Gerilim blc direnli polarma
Polarma direnlerinden geen akm,
IT = VDD/RT
G noktasndaki gerilim,
VG = IT.RG2
JFETin G-S ular arasndaki gerilim,
VGS = VG-VRS = VG-ID.RS
Gerilim blc direnli polarma devresinin k ksmnn denklemi Kirofun gerilim kanununa gre,
VDD = ID.RD + VDS + ID.RS ya da
VDD = ID.(RD +RS) + VDS eklinde yazlabilir.
ID akmn bulmak iin,
VDD = ID.(RD+RS) + VDS denkleminden ID deeri ekilecek olursa,
eitlii bulunur..
Devrenin kndan alnan gerilim ise,
VD = VDD - ID.RD denklemiyle hesaplanr.
+ 10 V
rnek: Yanda verilen devrede VP = - 4 V,

IDSS = 8 mA (0,008 A), VRS = 3 V olduuna gre,
ID ve VDS deerlerini bulunuz.
zm: VRS deeri 3 V olduuna gre ID
akmn,
ID = VRS /RS denklemiyle bulabiliriz.
ID = VRS/RS = 3 / 1000 = 0,003 A = 3 mA
2,2 kW
2,2 MW
C1
0,1mF
Vgr
ID akm bulunduktan sonra VRD gerilimi de bulunabilir.

VRD = ID.RD = 0,003.2200 = 6,6 V
VDD geriliminin denklemi,
VDD = VRD + VDS + VRS eklinde yazlabilir.
54
270 kW
C2
BF245
0,1mF
1 kW
Vk
Bu denklemeden VDS ekilerek,

VDS = VDD - VRD - VRS eitlii yazlabilir.
VDS = VDD - VRD - VRS
VDS = 10 - 6,6 - 3 = 10 - 9,6 = 0,4 V bulunur.
+ 20 V
2,2 kW
rnek: Yanda verilen N kanal JFETli, S ucu ase ykselte 910 kW

Vk
BF245
devresinde VP = -3,5 V, IDSS = 10 mA (0,01 A), VDS = 9,11 V
0,1mF
0,1mF
G
Vgr
olduuna gre, a. ID, b. VGS c. VD deerlerini bulunuz.
1,1 kW
zm
110 kW
a. Devrede VDS gerilimi belli olduuna gre direnler
zerinde den toplam gerilimi bulabiliriz. RD ve RS direnleri zerinde den gerilim,
VRD + VRS = VDD - VDS =20-9,11 = 10,89 Vtur.
Buna gre devrenin k ksmndan geen ID akmnn deeri,
ID =
=
VDD -V DS
20 - 9,11
=
2200 + 1100
R D + RS
10,89
=0,0033 A=3,3 mA olarak bulunur..
3300
VGS
b.
= 0,0033=0,01.(1-- 3,5)2
0,0033
0,01
VGS
= (1-- 3,5)2
VGS
0,33 = (1-- 3,5)2

=
VGS
= (1-- 3,5)
VGS
0,57 = (1-- 3,5)

VGS
- 3,5
= 1 - 0,57
VGS
- 3,5
= 0,43
VGS = -3,5.0,43 = -1,505 V

c. VD=VDD-ID.RD = 20-(0,0033.2200) = 20-7,26=12,74 V
MOSFETlerin polarlmas
I. Sabit polarma
MOSFETlerin sabit polarmas JFETlerin sabit polarmasnda akland gibidir. ekil 22
ve ekil 23e baknz.
II. Sfr polarma
ekil 26da verilen sfr polarma devresinde tek kaynakl besleme yntemi kullanlmaktadr.
55
+V DD
RD
C2
C1
Vk
Vgr
RG
RS
ekil 26: Sfr polarmal azaltan kanall

MOSFETli ykselte devresi
rnek: Yanda verilen sfr polarmal, S ucu ase, azaltan

kanall MOSFETli ykselte devresinde IDSS = 9 mA (0,009
A), VP = - 4 Vtur. Devrenin ID akmn ve VD gerilimini bulunuz.
zm
VGS = VG - VS = 0 - 0 = 0 V
+ 15 V
1,2 kW
Vk
Vgr
50 MW
MOSFETin G ucunun polarma gerilimi RG

ve RS direnleri ile oluturulmaktadr. yleki;
MOSFETin G ucu akm ekmediinden RG
direnci zerinde bir gerilim dm olumaz.
Yani, VRG = 0 volttur.
VRG = 0 V olduu iin MOSFETin G ucunda
da 0 V grlr.
RS direnci zerinde den VRS geriliminin
deeri,
VRS =ID.RS denklemiyle bulunur.
VGS geriliminin denklemi,
VGS = VG - VRS olduuna gre,
VGS = 0 - VRS
VGS = -VRS = -ID.RS
eklinde yazlabilir.
denkleminde VGS = 0 V olduu iin

ID = IDSS = 0,009 A = 9 mA kar.
VD = VDD - ID.RD = 15 - (0,009.1200) = 4,2 V
III. Gerilim blc direnli (ideal) polarma
MOSFETlerin gerilim blc direnli polarmas ekil 27de
grld gibi JFETlerdekiyle ayndr.
rnek: Yanda verilen azaltan kanall MOSFETli, gerilim blc
direnli, S ucu ase ykselte devresinde VRS gerilimi 3,9 volttur.
Buna gre VGS, ID ve VDS deerlerini bulunuz.
zm
Polarma direnlerinin toplam deeri,
RGT = RG1 + RG2 = 47 000 000 + 10 000 000 = 57 000 000 W = 57
000 kW
Polarma direnleri zerinden geen toplam akm,
+VDD
RD
RG
Vgr
RG
RS
+12 V
1,3 kW
47 MW
Vgr
MOSFETin G ucundaki polarma gerilimi,

VG = IGT.RG2 = 0,21.10-6 . 10.10+6 = 2,1 V
MOSFETin G ucundaki gerilim aadaki denklemle de bulunabilir:
56
Vk
ekil 27: Gerilim blc

direnli polarmal azaltan
kanall MOSFETli ykselte
0,1mF
10 MW
12
IGT = VDD =
= 0,21.10-6 A
57
000
000
RGT
C2
C1
Vk
0,1mF
1,3 kW
VG=
VDD
12
.10000000 = 2,1 V
.R =
RG1 + RG2 G2 47000000 + 1000000
VGS = VG - VRS = 2,1 - 3,9 = -1,8 V

VRS = ID.RS olduuna gre, buradan IDyi ekersek,
ID =
VRS
yazlabilir..
RS
ID = 3,9/1300 = 0,003 A = 3 mA bulunur.

ID akm bulunduuna gre VRD gerilimini bulabiliriz.
VRD = ID.RD = 0,003.1300 = 3,9 V
VDD, VRD, VRS deerleri belli olduuna gre,
VDD =VRD + VDS + VRS eitlii kullanlarak VDS deeri bulunabilir.
VDS =VDD - VRD - VRS = 12-3,9-3,9) = 4,2 V
57
ID (mA)
ID (mA)
VGS=0 V
IDSS
VGS=0 V
IDSS
VGS=-0,5 V
VGS=-1 V
VGS=-1,5 V
VDS (V)
ekil 28: VGS=0 Vken JFETin

VDS-ID karakteristik erisi
VGS=-2 V
VP
VDS (V)
VP
ekil 29: VGS gerilimi artrldka JFETten geen ID

akmnn azalna ilikin karakteristik eri
JFET'le ilgili deneyler

ID =f(VGS)
I. JFETin zelliklerinin incelenmesi

Bu deneyde, gerilim kontroll aktif devre
eleman olan JFETin baz elektriksel
zellikleri incelenecektir.
JFETin G ucuna uygulanan VGS geriliminin
deeri 0 voltken D-S ular arasndan ekil
28deki karakteristik eride grld gibi
maksimum deerde ID akm akar.
VGS=0 Vken JFETin D-S ular arasndan
geen akma IDSS akm denir.
VDS gerilimi 0 Vtan itibaren artrlrken ID
akm da artar. VDS gerilimi belli bir deere
ulatnda ID akmnn art durur. ID akmnn
durduu noktadaki VDS gerilimi deerine VP
(pinch-off gerilimi) denir.
JFETe uygulanan gerilim, bu elemann
dayanabilecei VDSmaks deerinin zerine
karlacak olursa JFET bozulur. BF245 tipi
JFET iin VDSmaks deeri 30 Vtur.
JFETin G-S ular arasna uygulanan ters
polarma gerilimi artrldka D-S ular
arasndan geen akm ekil 29da verilen
karaktersitik erideki gibi azalr.
Deneyde kullanlan BF245 tipi JFETin
elektriksel zellikleriyle ilgili karakteristik
erileri ekil 30da verildii gibidir.
ekil 30da verilen karakteristik erilerden
yararlanlarak BF245 tipi JFETin eitli akm,
gerilim deerleri bulunabilir. rnein ekil
31de verilen devrelerde ID akmn ekil 30bye bakarak belirleyebiliriz.
ekil 31de VGG kayna -1 V olan devrede
VGS=-1 V ve VDS=10 Vtur. Bu durumda ekil
100 mA
VDS =15 V
10 mA
1 mA
0,1 mA
0
-VGS
3V
(a)
ID =f(VGS)
VGS =0 V
10 mA
VGS =-1 V
5 mA
VGS =-1,5 V
0
0
10
15 V
VDS
(b)
rds
VDS = 0 V
f= 1 kHz
100 kW
10 kW
1 kW
100 W
0
(c)
ekil 30: BF245 tipi JFETin
elektriksel karakteristik erileri
58
-VGS
4V
30-bdeki grafikten ID=4,3 mA bulunur.
BF245
+
ekil 31de VGG kayna 0 V olan devrede

VGS=0 V ve VDS=10 Vtur. Bu durumda ekil
30-bdeki grafikten ID=9,7 mA bulunur.
VGG
BF245
VDD
1V
VDD
10 V
10 V
ekil 31: VGG=-1 V ve VGG=0 voltken ID akmnn

karakterisitik eriye bakarak belirlenmesi
Grld zere VGG kaynann deeri 0

voltken I D akm 9,7 mA, VGG kaynann
deeri -1 V olduunda ise ID akm 4,3 mA
olmaktadr. Yani G ucuna uygulanan ters
polariteli gerilim artrldka D-S ular
arasndan geen ID akm azalmaktadr.
JFETin k karakteristiini (VDS-I D )
karmak iin ekil 32de verilen devre
kurulduktan sonra izelge 1de verilen
deerlere gre ID akm llmelidir.
ID akmlar lldkten sonra VGSnin 0, 0,5, -1, -2 V deerleri iin ekil 33te verilen
k karakteristii izilebilir.
k karakteristiinde grlen erilere gre
BF245 tipi JFETin,
VP gerilimi yaklak 2 volttur.
VGS=0 voltken D-S arasndan geen IDSS
akm yaklak 6,8 mAdir.
VGS gerilimi -2 V olduunda ID akm 0 A
olmaktadr.
mA
ID
BF245
VDD
VGG
ekil 32: JFETin k karakteristiini karmak iin kullanlan deney balant emas
ekil 33e bakarak BF245 tipi JFETin

hangi aralklarda gerilim kontroll diren
ve gerilim kontroll akm kayna olarak
alt da belirlenebilmektedir.
izelge 1: JFETin k karakteristiini izebilmek
iin farkl VDS ve VGS deerlerine gre bulunan ID
akmlar
izelge 1deki deerlere bakarak herhangi

bir VDS deerine gre BF245 tipi JFETin
transfer karakteristiini de izebiliriz.
Burada rnek olarak VDS deerini 10 V
kabul edip transfer karakteristiini izelim.
VDS = 10 V olduunda,
VGS = 0 V iin
ID = 6,8 mA,
VGS = -0,5 V iin
ID = 5,2 mA,
VGS = -1 V iin
ID = 1,7 mA,
VGS = -2 V iin
ID = 0
ID
gerilim kontroll
diren olarak
alma blgesi
VGS=0 V
7
gerilim kontroll akm kayna
olarak alma blgesi
6
5
VGS=-0,5 V
4
3
2
VGS=-1 V
0 1
VP
3 4
6 7
VGS=-2 V
10 11 12 13 14 15 VDS
ekil 33: JFETin k karakteristii
II. JFETin DC adan incelenmesi

Transistrlerde olduu gibi, bir JFETe giri sinyali uygulamadan nce onu DC ile uygun
59
biimde polarmak (n gerilimlemek) gerekir.

JFETlerin G-S ular arasnn mutlaka ters
polarlmas gerekir. Yani N kanal JFETin G
ucuna (-), P kanal JFETin G ucuna ise (+)
gerilim uygulanmaldr.
ekil 35-ada tek direnli sfr (self) polarma,
ekil 35-bde ise gerilim blc direnli (ideal)
polarma devresi verilmitir.
ekil 35-adaki devrede, VG=0 V, VRS=ID.RS
olduundan,
VGS = VG-VRS = 0-ID.RS
VGS = -ID.RS
olur. Eer ID= 2 mA, RS = 1 kW ise
VGS = -ID.RS = -2.10-3.1.103= -2 V olur.
IDSS
ID (mA)
6,8
5,2
VP
-V GS (V)
-2
1,7
-1
-0,5
ekil 34: BF245 tipi, N kanall

JFETin transfer karakteristii
+20 V
(+10 V)
BF245
VDD
VDD
RD
2,2 k
(1 k)
RD
RB1
BF245
Grld gibi JFETin S ucuna balanan

RS
RS direnci sayesinde G ucuna gelen gerilimin
RG
RB2
RS
1k
polaritesinin ters olmas salanmaktadr.
270 k
(2,2 k)
ekil 35-adaki devrede, k blmnn
(a)
(b)
denklemi ise yle yazlabilir:
ekil 35: a. Sfr (self) polarmal, b. Gerilim
blc direnli polarmal JFET devresi
VDD = ID.(RD + RS) + VDS
ekil 35-bdeki devrede JFETin G noktasna gelen polarma geriliminin deeri,
VG =
VDD
.R denklemi kullanlarak hesaplanabilir..
R G1 + R G2 G2
RS direnci zerinde den gerilimin denklemi, VRS = ID.RSdir.

JFET iki adet gerilim blc diren ile DC gerilimle polarldnda dzgn almann
gerekleebilmesi iin,
VGS = VG-VRS 0 koulunun gereklemesi gerekir. Bu koulu salamak iin VRS VG olacak
biimde diren seilmelidir.
ekil 35-ada verilen sabit polarmal, S ucu
ortak JFETli devrenin I D -V GS transfer
ID (mA)
karakteristii ekil 36da verildii gibidir.
9
8 I
JFETin VGS gerilimi R S direncinin deeri
DSS
7
deitirilerek ayarlanmaktadr.
6
5
ekil 35-ada verilen deney devresinde
4
VDD=20 V olarak uygulandktan sonra yaplan
3
lmde I D =1,2 mA, V DS =16,2 V olarak
2
belirlenmitir.
1
-V GS (V)
0
AVOmetre volt kademesine alnarak yaplan
-2,5 -2 -1,5 -1 -0,5
lmlerde VG = 0 V, VRS = 1,2 V olarak
ekil 36: Sabit polarmal N kanal
saptanmtr. Buna gre VGSnin -1,2 V olduu
JFETin transfer karakteristii
anlalr.
Deney devresindeki RD direncinin deeri 1 kW yapldnda,
ID = 1,2 mA, VGS = -1,2 V, VDS = 17,6 V olarak llmtr.
RDnin azalmas ID akmn pek deitirmemitir. nk RDnin VGS zerinde pek etkisi yoktur.
60
RDnin azalmas sadece VDSnin artmasna yol amtr.

nk,
eitliinde herey aynyken RDnin klmesi VDSnin bymesine neden olur.
Deney devresindeki RD direncinin deeri 1 k, RS = 2,2 k yapldnda,
ID = 0,63 mA, VGS = -1,38 V, VDS = 18 V olarak llmtr.
RSnin bytlmesi VGSnin artmasna, IDnin ise azalmasna yol amtr.
Sonu olarak ekil 35-ada verilen sfr polarmal, 20 V beslemeli devrede RD ve RS
direnlerinin deeri deitirilerek JFETin alma noktasn kontrol altnda tutmak mmkndr.
RDnin deimesi IDyi etkilememekle birlikte VDS gerilimini deitirmektedir. RSnin deimesi
ise hem IDyi, hem de VDSyi etkilemektedir.
Deney devresindeki RD direncinin deeri 2,2 kW, RS = 1 kW, VDD = 10 V yapldnda,
ID = 1,1 mA, VGS = -1,2 V, VDS = 6,4 V olarak llmtr.
VGSde ve IDde nemli bir deiim olmamtr.
VDDnin 10 V yaplmas deimesi, devrenin alma noktasnn deimesine neden olmutur.
Bu deiim VDSnin deimesinden kaynaklanmtr.
gr(t-t)
Av=
Vk(t - t) 0,8
=
= 1,6 olarak bulunur..
Vgr(t - t) 0,5
61
BF245
BF245
BF245
III. JFETin AC adan incelenmesi

Transistrde olduu gibi JFETe de biimde giri sinyali uygulanabilir. Bunlar,
S ucu (kayna) ortak balama,
VDD
VDD
VDD
D ucu (oluu) ortak balama,
RD
RD
RD
R
R
V
R
G ucu (kaps) ortak balama eklindedir..
B1
B1
k
B1
V
k
Yaygn olarak kullanlan devre S ucu ortak
balant olduundan dier (G ucu ortak ve D
V
k
R
R
RS
R
B2
B2
RS
V
B2
gr
ucu ortak) balantlarn zerinde ayrntl olarak
V
gr
V
gr
durulmayacaktr.
a. S ucu ortak
b. D ucu ortak
c. G ucu ortak
ekil 37-a ve bde verilen emalarda RS
ekil 37: JFETin ykselte olarak kullanlmas
direncine paralel olarak C S adl dekuplaj
durumunda yaplan balant ekilleri
kondansatr balanrsa AC zellikli sinyaller
RS zerinden deil CS zerinden geer. Bu
+15 V
VDD
(+20 V)
sayede AC sinyallerin R S zerinde gerilim
RD
2,2 k
dm oluturarak ykseltecin kazancn
(5,6 k)
0,1 mF
drmesi nlenir.
V
k
C1
C2
ekil 38de verilen S ucu ortak ykselte
BF245
devresinin giriine genlik deeri tepeden tepeye V =0,5 V
0,1 mF
5 kHz
0,5 V, frekans 5 kHz olan sinsoidal biimli
R
RS
G
+ CS
bir sinyal uygulandnda ktan girie gre
270 k
1k
10 mF
180 faz farkl, genlik bakmndan daha byk
(Vk(t-t) = 0,8 V) bir sinyal alnr.
ekil 38: JFETli, S ucu ortak ykselte devresi
Bu deerlere gre ykselte devresinin
gerilim kazanc,
Devredeki RD direnci 5,6 k yapldnda ykseltecin k gerilimi Vk(t-t) = 2 V olmaktadr.

Bu deere gre devrenin gerilim kazanc,
Av=
Vk(t - t)
Vgr(t - t)
2
= 4e ykselir..
0,5
Devredeki RD direnci 2,2 k yapldnda ve RS direncine paralel olarak 10 mFlk kondansatr

balandnda ykseltecin k gerilimi Vk(t-t) = 3 V olmaktadr. Bu deere gre devrenin
gerilim kazanc,
Av=
Vk(t - t)
Vgr(t - t)
3
= 6 olur..
0,5
RS direncine paralel olarak 10 mFlk bir kondansatr balandnda ykseltecin gerilim

kazanc 1,6dan 6ya ykselir.
MOSFET'le ilgili deneyler
ift kapl MOSFETler konverter, kartrc

(mikser) ve AGC (Automatic Gain Control,
OKK, Otomatik Kazan Kontrol) devrelerinde
kullanlr.
3N211
I. MOSFETin DC adan almasnn incelenmesi

G ucu kanal maddesinden yaltlm olan MOSFETlerin alma ilkesi JFETlere ok benzer.
Azaltan (depletion) kanall MOSFETlerde G ucuna uygulanan polarmann deeri 0 voltken
D-S arasndan belli deerde bir akm geii olur.
oaltan (enhancement) kanall MOSFETlerde G ucuna uygulanan polarmann deeri 0
voltken D-S arasndan akm geii olmaz. G ucunun polarma gerilimi belli bir VP deerine
ulatnda ID akm artmaya balar.
Uygulamada tek ve ift kapl MOSFETler
D
3N211 D
G2 G1
kullanlmaktadr. ekil 39da ift kapl, G2
G2
MOSFETlerin sembolleri verilmitir.
G1
a. oaltan tip
G1
b. azaltan tip
c. ayaklarn dizilii
ekil 39: ift kapl, N kanall MOSFET sembolleri

ve iki kapl MOSFETin ayaklarnn dizilii
MOSFETleri statik elektrik yklerinin zararlarndan korumak iin u nlemler alnmaldr:

zel ambalajnda muhafaza edilmelidir..
Bacaklar, devre dndayken birbiriyle irtibatl (bal) hlde olmaldr..
MOSFETe dokunulmadan nce beden topraklanarak vcutta birikmi statik elektrik ykleri
boaltlmaldr.
MOSFETe dokundurulacak her el takm toprakl olmaldr..
ift kapl MOSFETlerde kullanlmayan kap (G) varsa bu mutlaka dorudan veya 1
kWluk diren zerinden topraa ya da VDD kaynana balanmaldr.
ift kapl MOSFETlerin polarlmas ekil 40-a-bde verilen balant yntemlerinden birisi
kullanlarak gerekletirilir.
ekil 40-ada verilen azaltan kanall, S ucu ortak MOSFETli devreye 12 voltluk besleme
gerilimi uygulandnda VDS = 8,3 V llmtr.
Devrede RS zerinde oluan gerilim G ucunu ters polarmaktadr.
62
RD direnci 1 kW yapldnda,
ID akm 1,555 mA llr. Art olduka
az (0,01 mA)dr. (deal MOSFETte herhangi
bir art olmaz. nk RDnin VGS gerilimi
zerinde etkisi yoktur.)
VDS = 10,08 V llr. RDnin klmesi
sonucu IDde nemli deiiklik olmaynca VRD
gerilimi RDnin kld oranda klr ve
dolaysyla fark D-S arasnda grlr.
+12 V
VDD
+12 V
VDD
3N211
G1
R
470 k
G2
R
G2
G1
RS
270 W
(100 W)
RS
270 W
(100 W)
270 k
(100 k)
(a)
RD = 2,2 kW, RS = 100 W yapldnda,

ID = 2,57 mA llr. nk RS klnce
VGSnin negatiflii azalr ve ID artar.
3N211
2,2 k
(1k)
G2
RD
2,2 k
R
G1
RD
(b)
ekil 40: ift kapl, N kanall, azaltan tip

MOSFETin polarlma yntemleri
ekil 40-bde verilen ift kapl, azaltan kanall, iki kaps ayr ayr polarlan, S ucu ortak
MOSFETli devreye 12 voltluk besleme gerilimi uygulandnda,
ID = 2,7 mA,
VDS = 6,5 V,
VG2S=3,73 V,
VG1S=-0,6 V llmtr.
Bu sonulara gre G2-S aras dz, G1-S aras ters polarlmtr.
RG2 direnci 100 kW yaplarak G2-S arasndaki pozitif polarma azaltldnda,
ID = 2,78 mA olarak llmtr.
RG2 direnci 270 kW, RS = 100 W yaplarak ID akm lldnde 4,27 mA olarak llmtr.
Arta G1-S arasndaki ters polarmann azalmas neden olmutur.
G2
C1
0,1 mF
3N211
Vgr(t-t) =100 mV
1-3000 kHz
II. MOSFETin AC adan almasnn incelenmesi

ift kapl MOSFETin kaplarndan birine AC giri sinyali uygulanr. Dierine ise DC
polarma yaplr.
ekil 41de verilen devrenin AC gerilim
+ 12 V
kazanc RD ile doru, RS ile (CS yoksa) ters
VDD
orantldr. Ayrca g m (transkondktans)
2,2 k
RG1
RD
(1 k)
deerinin de gerilim kazanc zerinde etkisi
470 k
C2
vardr.
V
G1
0,1 mF
56 k
RG2
270 k
RS
1k
(0,5 k)
CS
47 mF
ekil 41: ift kapl, N kanall, azaltan tip

MOSFETli, S ucu ortak ykselte devresi
63
Devrenin elemanlarnn deerlerine gre gerilim kazanc deerleri aadaki izelgede

verilmitir.
izelge 2: ift kapl MOSFETli ykseltecin kazan deerleri
izelgede grld gibi RDnin artrlmas gerilim kazancnn artmasna neden olmaktadr.
RS direncine paralel olarak CS kondansatr kullanlmad zaman ykseltecin kazanc
dmektedir.
ekil 41de verilen devrenin giriine uygulanan sinyalin frekans 1 kHz ile 3000 kHz arasnda
deitirilse bile k geriliminin deeri pek deime gstermez. te bu zellik sayesinde
MOSFETler kararl alma istenen RF (radyo frekans) ykselte devrelerinde tercih edilir.
64
C. Operasyonel amplifikatrler (op-amp, ilemsel ykselteler)

ok yksek kazanl DC ykseltelere opamp denir. Op-amp her trl elektronik
741
devrenin (zamanlayc, kare/gen dalga
reteci, ses frekans ykselteci, transdserli/
sensrl devre, lojik kap, filtre vb.) yapmnda
kullanlabilir.
lemsel ykselteler 1940'l yllardan beri
bilinmekle beraber, yaygn olarak 1960'l
yllarn sonuna doru kullanm alanna girmitir.
Op-amp sembol ve yaygn olarak kullanlan
Giri sinyali DC iken kazanc ok yksek
741 adl op-ampn ayaklarnn dizilii
olan op-ampn kndan alnan gerilimin
deeri geri besleme (Rgb) direnci kullanlarak
istenilen seviyeye ayarlanabilir.
Op-amplarn yaps
Op-amplar, plastik ya da metal gvdeli olarak
retilir. Bu elemanlarn gvdelerinin iinde
bulunan ykselte says bir ya da birden ok
olabilmektedir. rnein, 741 adl op-ampta 1
adet, 747 adl op-ampta 2 adet, LM324 adl opampta 4 adet ilemsel ykselte vardr.
Op-amplarn art (+) ve eksi (-) olmak zere
iki girii ve bir k ucu bulunur. Bu
747 adl op-ampn ayaklarnn dizilii
elemanlarda NC ile gsterilen ular botadr.
(Hi bir yere bal deildir.)
Op-amplar konusunu iyice renen teknik eleman bir ok devrenin tasarmn en az malzeme
kullanarak yapabilir.
Op-amplarn kazanc (AK, AV)
Girilere uygulanan gerilimlerin seviyeleri arasndaki farkn ykseltme miktaryla arpmna
kazan denir.
yle ki; op-ampn kazanc 100.000, giri ularna uygulanan gerilimlerin fark 1 mV ise
geri besleme direnci (Rgb) bal deilken kta 100.000 mV grlr.
Devre anlatmlarnda,
Op-amplarn (+) giri ucuna faz evirmeyen (evirmeyen, non-inverting) giri, (-) giri ucuna
ise faz eviren (eviren, inverting) giri denir.
Op-amplarn k ucu bir adettir. Yk, k ucu ile devrenin ase (toprak, ground, gnd.)
ucu arasna balanr. Alcda oluan k geriliminin seviyesi op-amp besleme geriliminden
0,1-2 V daha dktr. kta grlemeyen 0,1-2 voltluk gerilim, op-ampn i elemanlar
zerinde dmektedir. Op-amplarda alcya giden akm ise 10-100 mA dolayndadr. Alc
akmnn yksek seviyelere kmamas iin genelde 1-10 kW'luk diren k ucu ile alc arasna
seri olarak balanr.
Op-amplarn DC ile beslenmesi
Op-amplarn beslemesi pozitif kl ya da simetrik (+, 0, -) kl DC reteleriyle yaplr.
Uygulamada en ok simetrik kaynakl besleme yntemi kullanlr.
65
Simetrik g kayna basit olarak ekil 13'te

grld gibi birbirine seri bal iki pil
(rete) ile elde edilebilir. yle ki; pillerin st
ve alt ucu (+) ve (-)'yi oluturken, birleim
noktalar ise ase (toprak, ground, gnd.) grevi
yapar.
Op-amplarn beslenmesinde en ok 5, 9,
12, 15 ve 18 voltluk simetrik kl DC
(DA) reteleri kullanlr.
VCC
741
VCC
Op-ampn simetrik kl DC g
Op-amplarn baz zellikleri
kaynayla beslenii
Op-ampn baz elektriksel zellikleri
unlardr:
Gerilim kazanc 45.000-200.000 arasndadr..
Giri direnci (empedans) 0,3-5 MW arasndadr..
k empedans 50-100 W arasndadr..
Bant genilii 1 MHz dolayndadr..
k akm (Ik) 10-100 mA dolayndadr..
Giri ularna 0 V uygulandnda k ularnda da 0 V olumaktadr..
Karakteristikleri scaklkla ok az deimektedir..
Giri ularnn ektii akm sfra yakndr..
Geri besleme direnci kullanlmamas durumunda op-amp kazanc (ak evrim

kazanc)
Op-amplarn kndan giri ucuna doru geri besleme yaplmazsa kazan ok yksek olur.
Bu deer 200.000 gibi yksek rakamlara ulaabilir.
rnein, (+) girie Vgr1 = 4 mV, (-) girie Vgr2 = 1 mV uyguladmz varsayalm. Op-amp
bu iki gerilimi kyaslar. Aralarnda ne kadarlk fark olduunu belirler. Daha sonra bunu 45.000
- 200.000 kez bytr.
Bizim kullandmz op-ampn kazancnn 100.000 olduunu kabul edelim. Buna gre
ykseltecin knda,
Vk = (Vgr1 - Vgr2).Kazan = (4-1).100000 = 300.000 mV'luk gerilim oluur.
Grld zere geri besleme elemanlar kullanlmazsa ok yksek kazanl ykselte devresi
elde edilir. Bu ilk anda iyi bir zellik gibi grlebilir. Ancak bir ok devrede bu kadar ykseltme
(kazan) olmas istenmez.
Giri sinyalini geri besleme direnci kullanmadan ok yksek deere karmay istemeyiin
nedenini yle aklayabiliriz: (+) girie 5 V, (-) girie 2 V'luk sinyal uyguladmz varsayalm.
Geri besleme direnci kullanmadmzda op-amp iki sinyalin farkn belirler (bu 3 V'tur) ve 3
V'u 100.000 kez ykseltmek ister. Ykseltme hesabna gre kn 3.100000=300000 V olmas
imknszdr. nk ykseltecin besleme gerilimi en fazla 36 V olabilmektedir. O hlde bu
rnekte verilen devrede girie uygulanan gerilimler en ok 34-36 V seviyesine karlabilir. Bu
ise k sinyalinde distorsiyon (bozulma, krplma) olmas sonucunu dourur.
O nedenle, op-amplarn kazanc teorik bir deerdir. Uygulamada daha dk kazanl olarak
altrlan ykselteler kullanlmaktadr.
66
Op-amplarda off-set gerilimi (Vio)

Op-amp ne kadar kaliteli yaplrsa yaplsn,
giri ular bota olduu hlde bile klarnda
belli bir gerilim oluabilir. Yksek kaliteli
Vk
lme, kontrol ve kumanda devrelerinde bu durum istenmeyen sonular yaratr. te bu
sakncay gidermek iin off-set (sfrlama) ayar
yaplr.
Yanda verilen devrede grld gibi
Op-ampn off-set ayarnn yapl
ykseltecin 1 ve 5 numaral ayaklar arasna
ayarl bir diren balanr. Daha sonra bu
direncin orta ucuna retecin eksi (-) ucundan besleme yaplr. Ayarl direncin mili evrilerek
kn 0 V olmas salanr.
Scakln, giri off-set gerilimi zerinde etkisi vardr. Transistr tekniiyle retilen opamplarda scakln 1 C artmas, giri off-set gerilimini 5-10 mV artrr. 741 adl op-ampn Vio
deeri yaklak 1 mV'tur.
Op-amplarn i yapsndaki devre katlar
inde 20'nin zerinde transistr bulunduran op-amplarn i yapsn tamamen bilmek, pratik
uygulamalarda pek bir fayda salamaz.
O nedenle op-ampn i devreleri ksaca aklanacaktr.
Op-ampn iinde bulunan devreler ksmdr.
+VCC
fark
ykselteci
kat
Vgr1
Vk
Vgr2
off-set
-V CC
off-set
kazan kat
k kat
Vgr1
fark ykselteci kat
kazan kat
k kat
Vk
Vgr2
Op-ampn i yaps
I. Fark ykselteci (dif-amp) kat: Giri sinyallerinin uyguland kattr. (+) ve (-) eklinde
iki giri sz konusudur.
67
II. Kazan kat: Fark ykseltecinden gelen sinyalleri ykselten kattr.

III. k kat: Yk besleyebilmek iin gerekli akm ve gerilimin alnd kattr.
Op-amplarn bant genilii
kazan (A )
Alak frekansl ya da DC gerilimlerde opampn kazanc en yksek dzeyde (yaklak
45.000-200.000) iken, giri sinyalinin frekans
ykseldike kazan dmektedir.
Giri sinyalinin frekans
Bu yaklama gre frekans ile bant
1 MHz oldugeniliinin (BG, BW) arpm daima eittir.
unda A =1
olur.
Yani,
Kazan x bant genilii = 106 Hz olarak
Op-ampn bant genilii-kazan karakteristii
kabul edilebilir.
Bu aklamalardan sonra op-amplar iin
maksimum kazancn, giri sinyalinin DC olmas durumunda elde edilebilecei ifade edilebilir.
Yanda op-amplarn "bant genilii-frekans karakteristii" verilmitir.
V
Op-amp parametreleri
I. Op-amplarn giri polarma akm (Ib)
Her iki giriten op-amp devresine akan
akmlarn ortalama deeridir. Vio (off-set)
gerilimi gibi, kta istenmeyen DC seviye
oluumuna yol aar.
Yandaki ekilde Vgr = 0 voltken op-ampn
akm ynleri verilmitir. Burada Ib = I1 + I2
olmaktadr.
Ib=
Vb Vk - Vb
+
R1
R gb
I2
I1
Vk
Ib
Vb
Vgr=0 V'ken op-ampn akm ynleri
olur..
Vb'nin ok kk olduu gznne alnrsa, Vk = Ib.Rgb eklinde yazlabilir.

Giri polarma akmnn kta yol aaca
off-set gerilimi oluumunu en az (minimum)
dzeye indirmek iin yandaki ekildeki "a",
"b"deki balant yntemleri kullanlabilir.
741 adl op-ampn Ib akm deeri yaklak
30 nA'dir.
Rgb
R1
Vgr
Rp
Vk
Rp
Rgb
R1
Rp =
R 1.R gb
R 1 + R gb
Vgr
Vk
Giri polarma akmnn kta yol aaca off-set

gerilimini azaltmak iin kullanlan balant ekilleri
II. Op-amplarn giri off-set akm (Iio)

Vk=0 V olduunda her iki giri polarma akm arasndaki farktr ve kta,
Vk = R2.Iio kadar ek bir off-set geriliminin olumasna yol aar.
741 adl op-ampn IO deeri yaklak 7 nA'dir.
III. Op-amplarn giri empedans (Zgr)
Op-amplarda iki adet giri empedans vardr.
68
Fark giri empedans: (+) ve (-) giri

arasnda llen toplam empedanstr. Fark giri
geriliminin deiiminde, polarma akmnn
deiimi llp oranlanarak giri empedans
belirlenir.
Ortak mod giri empedans: Girilerle
toprak arasnda llr.
741 adl op-ampn Zgr deeri yaklak 2
MW'dur.
IV. Op-amplarn k empedans (Zk)
ktan bakldnda grlen empedanstr.
Deeri dktr.
741 adl op-ampn Zk deeri yaklak 75
W'dur.
Zgr
Zgr
Op-amplarn giri empedans
Zk
Op-amplarn k empedans
V. Op-amplarn k ksa devre akm (Iosc)

Op-amp devresinden ekilebilecek maksimum akmdr.
741 adl op-ampn IOSC akm deeri yaklak 25 mA'dir.
VI. Geri besleme direnci yokken gerilim kazanc (AVO)
Op-amp devresine dardan herhangi bir geri besleme salanmad zamandaki k
geriliminin, giri gerilimine oranna denir.
741 adl op-ampn AVO deeri yaklak 200.000'dir.
VII. Ortak mod tepki oran (common mode rejection ratio, CMRR)
Op-amp devresinin her iki giriine de ortak uygulanan sinyali kabul etmeme zelliidir. Bu
deer her iki girie ayn anda uygulanan sinyalin, k sinyaline oranna eittir.
741 adl op-ampn CMRR deeri yaklak 90 dB'dir.
VIII. Kanal ayrm
Baz op-amp entegrelerinde birden ok op-amp bir arada bulunabilir. rnein 747 op-ampnda
iki adet birbirinden bamsz op-amp vardr. Bu tr entegrelerde op-amplarn birinin giriine
uygulanan sinyal, dierinin knda ok kk de olsa bir sinyal oluturur. Bu sinyal ne kadar
kk ise kanal ayrm o kadar iyidir. Genellikle dB cinsinden oran ifadesi kullanlr.
741 adl op-ampn kanal ayrm deeri yaklak 120 dB'dir.
IX. Slew rate
Op-ampn bant geniliiyle ilgili bir parametredir. Bu deer, V/ms (volt/mikrosaniye)
cinsinden ifade edilir. Op-ampn ne kadar abuk durum deitirecei hakknda bilgi verir. V/
ms deeri ne kadar bykse op-amp o kadar geni bantldr ve giriine uygulanan, hzl deien
sinyalleri bozmadan ykseltip ka aktarma yaplabilir.
741'in slew rate deeri yaklak 0,5 V/ms'dir.
69
Op-ampl uygulama (deney) devreleri

I. Op-ampl gerilim izleyici (voltage
follower) devresi
k empedans yksek olan bir devrenin
dk empedansl bir devre ile uyumlu
almasn salamak iin kullanlan devredir.
Vk
Vgr
Op-ampl gerilim izleyici devresi
Yandaki ekilde grlen balantda giri empedans (Zgr) yaklak 100 MW, k empedans
(Zk) yaklak 0,1 W kadardr. Devrenin bant genilii ise 1 MHz dolayndadr.
Gerilim izleyici devresinde giri empedansnn ok yksek olmas, girie balanan sisteme
fazla bir yk binmesini engeller. Yani, girideki devreden ok ok az bir akm ekilir. te
yandan k ucu ise alcya maksimum dzeyde bir akm gnderebilir.
Ykseltecin kndan (-) girie yaplan kpr (balant) sayesinde devrenin k gerilimi
giri gerilimine eit dzeyde olur. Yani, Vgr =Vk'dr.
V
Devrenin kazanc ise Av= Vk denklemine gre 1 olacaktr..

gr
Gnmzde sadece gerilim izleyici olarak kullanlmak zere yaplm op-amplar da

mevcuttur. rnein LM110 adl op-ampn k ile (-) girii arasndaki balant entegrenin
iinden yaplmtr.
LM110'un baz zellikleri unlardr:
Giri empedans: 106 MW
Giri akm: 1 nA
k empedans: 0,75 W
Bant genilii: 10 MHz
Kazanc: 0,9997 (yaklak 1)
Not: Dtan balant yaplarak gerilim izleyici olarak altrlan op-ampl devrelerin
karakteristik zellikleri de LM110'a benzer.
Not: x noktasndaki Vx gerilimi
V olarak kabul edilir. Bu

II. Op-ampl faz eviren (eviren, in- 0noktaya
zahr toprak da denir.
verting, ters evirici, tersleyen)
ykselte devresi
Girie uygulanan AC ya da DC zellikli
x
sinyalleri 180 ters eviren devredir. Yandaki
Vgr
ekilde verilen op-ampl faz eviren ykselte
devresinde giri sinyali (-) utan uygulanr.
Op-ampl faz eviren ykselte devresinde
kazan,
Op-ampl faz eviren ykselte
R gb
Av = denklemiyle hesaplanr..
R1
Op-ampn k ucundaki gerilimin bulunmasnda kullanlan denklem ise,
Vk = -Av.Vgr eklindedir.
Vk
devresi
Yukarda verilen iki denklemde kullanlan eksi (-), girie uygulanan sinyallerin ters evrildiini
belirtmektedir.
70
Op-ampn (+) ve (-) giri ular arasndaki potansiyel fark 0 volttur. Bunu u ekilde aklamak
mmkndr: Op-ampn giri empedans ok yksek olduundan (+) ve (-) ularndan akm
akmad kabul edilirse, (+) ve (-) giri ular arasndaki gerilim fark da 0 V olacaktr. Bu
nedenle op-amplarda devreye giren akm, op-ampa girmez eklinde bir kabul yaplarak
hesaplama yaplr.
Op-ampn girii akm ekmedii iin faz eviren ykselte devresinde "x" noktasnn aseye
gre potansiyel fark Vx = 0 V olarak kabul edilebilir. Baka bir deyile "x" noktas "zahir
toprak" olarak nitelenir. Bu nedenle,
Igr=Igb eitlii yazlabilir. Bu denkleme gre giriten gelen akm Rgb direnci zerinden
akacaktr.
R1 direnci zerinden akan Igr akmnn denklemi,
Vgr - Vx
'tir. Vx gerilimi 0 V olduundan
R1
Igr =
Igr =
Vgr
olur..
R1
Rgb direnci zerinden geen akmn denklemini ise,

Igb=
Vx - Vk
R1
- Vk
R gb
eklinde yazmak mmkndr..
Igr = Igb olduuna gre,

Vgr
R1
- Vk
R gb
yazlabilir. Bu eitlikte iler dlar arpm yaplrsa,
-Vk.R1 = Vgr.Rgb elde edilir. Bu eitlik,

Vk
Vgr
=-
R gb
R1
eklinde yazlabilir. Denklemde k geriliminin giri gerilimine oran
ykseltecin kazancn (AV) verecei iin,

=AV =
R gb
R1
eitlii bulunur..
Op-ampl faz eviren ykselte devresinde R1=Rgb olarak seilirse kazan 1'e eit olur. Yani
bu durumda ykselte sadece faz evirme (polarite deitirme) ilemi yapar.
rnek: Vgr = +0,5 V, R1 = 10 kW,
Rgb = 100 kW, Vk = ?
zm
AV = -
Rgb
R1
= 100/10 = -10
Vk = -Av.Vgr = -10.0,5 = -5 V
71
III. Op-ampl faz evirmeyen

(evirmeyen, non-inverting) ykselte
devresi
Yandaki ekilde verilen devrede giri ile k
Vk
sinyalleri ayn fazldr (polaritelidir). Faz
Vgr
evirmeyen ykseltecin giri ucunun
empedans (direnci) yaklak 100 MW olup ok
yksektir. Bu nedenle girie balanan sinyal
kaynandan (sinyal jeneratr, mikrofon vb.)
akm ekilmez.
Op-ampl faz evirmeyen ykselte devresi
deal bir op-ampn giri empedans sonsuz
ohm olduundan, (+) ve (-) giri ular arasndan geen akm 0 A olur. Akmn gemedii bir
yerde gerilim dm olumayacandan (+) ve (-) giri ular arasndaki potansiyel fark 0 V
olarak kabul edilebilir. te bu nedenle Vgr gerilimi R1 direnci zerinde den gerilime eit
olur.
R1 direncinden geen akm bulmay salayan denklem,
Vk
IR1 = R + R eklindedir..
1
2
R1 direnci zerinde oluan gerilim ise,
VR1 = IR1.R1 denklemiyle bulunur.
Op-ampn giri ularnn zelliinden dolay R1 zerinde den VR1 gerilimi Vgr gerilimine
eit olacandan,
Vgr = VR1
Vgr = IR1.R1
Vgr =
Vgr
Vk
Vk
R1 + R2
.R1 yazlabilir. Bu denklemde eitliin her iki tarafn Vk'a blersek,
R1
R 1 + R gb bulunur..
Kazan, Av =
Av =
R1 + Rgb
R1
Av =1+
R gb
R1
Vk
Vgr
olduundan,
R1 R gb
+
R1
R1
denklemi bulunur..
Op-ampl faz evirmeyen ykselte devresinde k geriliminin deeri ise,

Vk = Vgr.[1+(
)] ya da Vk = Vgr.AV denklemleriyle hesaplanabilir.
rnek: R1 = 1 kW, Rgb = 10 kW, Vgr = 2 V

zm
a. Vk = Vgr.[1 + (
a. Vk=? b. AV=?
)] = 2.[(1 + (10 / 1)] = 22 V
72
) = 1 + (10/1) = 111
b. AV = 1 + (
Ya da, AV = Vk/Vgr = 22/2 = 11

IV. Op-ampl faz eviren toplayc ykselte (summing amplifier) devresi
Girie uygulanan sinyalleri (gerilimleri)
topladktan sonra ykselten ve ykseltii sinyali
ters eviren devredir.
Yandaki ekilde verilen devrede grld
gibi toplanacak sinyaller op-ampn (-) giriine
uygulanmaktadr.
Vk
x
Faz eviren toplayc ykselte devresinde
Vg1
toplanacak gerilim says istenildii kadar
Vg2
artrlabilir. Yani (-) girie uygulanan sinyal
says 2 adet olabilecei gibi 10 adet de olabilir.
Yandaki ekilde verilen devrede op-ampn
Op-ampl faz eviren toplayc ykselte devresi
(-) girii akm ekmediine gre,
Igb = IR1+IR2 eitlii yazlabilir.
Direnler zerinden geen akmlarn denklemleri,
IR1=
IR2=
Igb=
Vg1 - Vx
R1
Vg2 - Vx
R2
Vx - Vk
eklindedir..
Rgb
Yandaki ekilde "x" ile gsterilen noktann aseye gre potansiyel fark (gerilimi) 0 V
olduundan direnler zerinden geen akmlarn denklemleri,
IR1=
Vg1
R1
, IR2=
Vg 2
R2
, Igb= -
Vk
Rgb
eitlikleri bulunur.
Igb = IR1+IR2 eitliine akmlarn denklemleri yazlacak olursa,
Vk
Rgb
Vg1 Vg 2
+
ortaya kar. Bu denklemden Vk ifadesi ekilirse,
R1 R2
Vk = -Rgb.(
Vg1 Vg 2
+
)
R1 R2
Faz eviren toplayc ykselte devresinde girie balanan R1, R2, R3, ... , Rn birbirine eit
olarak seilirse denklem,
73
Vk = - .(Vg1+Vg2+...+Vgn)
eklinde yazlabilir.
Faz eviren toplayc ykselte devresinin k gerilimini hesaplamada kullanlan
denklemlerdeki (-) iareti, giri ile k gerilimleri arasnda 180'lik faz fark olduunu belirtir.
rnek: Faz eviren toplayc ykselte devresinde Vg1 = + 1 V, Vg2 = -3 V,
Rgb = 220 kW, R1 = 100 kW, R2 = 200 kW Vk =?
zm: Vk = -Rgb.(
=(
Vg1 Vg2
1 + - 3 ) = ( - 220000 + 660000 )
+
) = -220000.(
R1 R2
100000 200000
100000 200000
- 22 66
+ )= -2,2 +3,3 =1,1 V
10 20
rnek: Faz eviren toplayc ykselte devresinde Vg1 = + 2 V, Vg2 = + 3 V,

Rgb = 10 kW, R1 = 10 kW, R2 = 10 kW Vk =?
zm: Vk = - .(Vg1+ Vg2) = - 10000 .(2+3) = -5 V
10000
V. Op-ampl fark ykselteci (difference

amplifier) devresi
Girilere uygulanan sinyallerin farkn bulup
sonra bu fark ykselten devredir.
Yandaki ekilde verilen fark ykselteci
devresinin k gerilimini bulmada kullanlan
denklemler karlrken u yntem izlenir:
nce (+) giri ve buraya bal direnler yok
saylarak (-) girie gelen sinyalin ters evrildii
dnlp buraya gelen sinyale gre k
gerilimini hesaplamada kullanlan denklem,
Vk == -
R gb
R1
Vk
Vg2
Vg1
Op-ampl fark ykselteci devresi
.Vg1 ya da Vk = -AV.Vg1
eklinde yazlabilir.
Daha sonra (-) giri ve buraya bal direnler yok saylarak (+) girie gelen sinyalin ters
evrilmedii dnlp buraya gelen sinyale gre k gerilimini hesaplamada kullanlan
denklem,
Vk = (1+
).Vg2 ya da Vk = AV.Vg1
eklinde yazlabilir.
Ancak Yandaki ekilde grlecei gibi op-ampn faz evirmeyen (+) giriine uygulanan
sinyal R3 direnci zerinde oluan Vx gerilimi kadardr.
R3 direnci zerinde oluan Vx gerilimi,
Vx = I.R3 ile bulunur.
74
R3 direncinden geen akmn bulunmasnda kullanlan denklem ise,

I=
Vg2
R2 + R3
eklindedir..
Bu denklem,
Vx = I.R3
eitliinde I'nn yerine konulursa,
Vx =
Vg2
R2 + R3
.R3 bulunur..
Op-amp faz evirmeyen ykselte olarak altnda R3 direnci zerindeki Vx gerilimini,

gerilim kazanc (AV) kadar ykseltecektir. O hlde,
Vk = (1+
Vk = (1+
R gb
R1
R gb
R1
).Vg2 eklindeki denklem,

).Vx olarak deitirilebilir..
Bu denklemde Vx deerinin yerine yukardaki

Vk = (1+
R gb
R1
).(
Vg2
R2 + R3
.R3 deeri yazlacak olursa,
V2
.R ) eitlii bulunur..
R 2 + R3 3
Fark ykseltecinin iki girii iin bulunan denklemler birletirilecek olursa,

Vk == -
R gb
R1
.Vg1 + (1+
R gb
R1
).(
Vg2
R2 + R3
.R3)
Op-ampl fark ykselteci devresinde R1=R2=R3=Rgb olursa,

Vk == -
R gb
R1
.Vg1 + (1+
Vk = -1.V1 + (1+1).(
Vk = -V1 + (2).(
Vg2
2
R gb
R1
Vg2
2
).(
Vg2
R2 + R3
.R3)
.1)
Vk = -Vg1 + Vg2
Vk = Vg2 - Vg1
denklemi yazlabilir. Bu denkleme gre fark ykselteci devresinde kullanlan direnlerin
tmnn deeri ayn olduunda girie uygulanan gerilimlerin fark kta grlr.
Op-ampl fark ykselteci devresinde R1=R2 ve R3=Rgb olarak belirlenirse,
Vk == -
R gb
R1
.Vg1 + (1+
R gb
R1
).(
Vg2
R2 + R3
.R3)
75
Vk == Vk == Vk == Vk =
R gb
R1
R gb
R1
R gb
R1
R gb
R1
.Vg1 +(
R gb
1 R1
(R1 )
).(
(1)
R gb
).Vg2
R 1 + R gb
.Vg1 +
.Vg1 +
.Vg2
R gb
R1
.Vg2
.(Vg2-Vg1) eitlii bulunur..
rnek: ekil 25'te verilen fark ykselteci devresinde R1 = 10 kW, R2 = 10 kW, Rgb = 33 kW,
R3 = 20 kW, Vg1 = 1 V, Vg2 = 2 V olduuna gre k gerilimini (Vk) bulunuz.
zm
Vk == -
R gb
R1
.Vg1 + (1+
R gb
R1
).(
Vg2
.R ) = 2,43 V
R2 + R3 3
rnek: ekil 25'te verilen op-ampl fark ykselteci devresinde R1 = 10 kW, R2 = 10 kW,
Rgb = 33 kW, R3 = 33 kW, Vg1 = 1 V, Vg2 = 2 V olduuna gre k gerilimini (Vk) bulunuz.
zm
Vk =
R gb
R1
.(Vg2-Vg1) =
33
.(2-1)
10
= 3,3 V
VI. Op-ampl karlatrc (kyaslayc,

komparatr) devresi
Girilerine uygulanan gerilimlerin farkn
alarak ykseltme yapan devredir.
Vg1
Bu tip balantda Yandaki ekilde grld
Vk
gibi geri besleme direnci yoktur.
Karlatrc olarak kullanlan op-ampl
devre simetrik kl g kaynayla
Vref
beslendiinde,
zener
I. (+) girie uygulanan gerilim (-) girie
diyot
uygulanan gerilime eit ise, k gerilimi 0 V
Op-ampl karlatrc devresi
olur.
II. (+) girie uygulanan gerilim (-) girie
uygulanan gerilimden byk ise, k gerilimi pozitif ynde maksimum deerde olur.
III. (+) girie uygulanan gerilim (-) girie uygulanan gerilimden kk ise, k gerilimi
negatif ynde maksimum deerde olur.
Not: Op-amplarn karlatrc zelliinden yararlanlarak scaklk, k, ses, dokunma ile
ilgili devreler yaplabilir.
rnek: Yandaki ekilde verilen op-ampl kyaslayc devresinde (-) girie uygulanan Vref
gerilimi 3 V, (+) girie uygulanan Vg1 gerilimi ise +5 V olduuna gre Vk gerilimi ne olur
76
yaznz.
zm: Vg1>Vref olduundan Vk gerilimi yaklak +12 V olur.
Not: Aslnda Vk gerilimi 10-12 V olur. 1-2 V'luk gerilim op-ampn iinde der.
VII. Op-ampl integral alc (zaman gecikmeli) devre
Yandaki ekilde verilen op-ampl devre,
giriine uygulanan kare dalgay gen dalga
hline getirir.
Matematik dersinde aklanan integral, bir
erinin altnda kalan alandr. Baka bir deyile
kare dalgann integrali gen dalgadr.
Op-ampl integral alc devresinde C 1
kondansatrne paralel bal olan R gb
Vgr
direncinin grevi giri ular arasndaki off-set
10 kHz
geriliminin op-amp doyuma sokmasn
nlemektir.
Op-ampl integral alc devresindeki R 2
Op-ampl
direncinin grevi ise giri polarma akmlarnn
eit olmamasndan kaynaklanabilecek off-set
Vgr
geriliminin etkisini ortadan kaldrmaktr.
Op-ampl integral alc devresinin, giriine
+
uygulanan kare dalgay gen dalgaya
evirebilmesi iin,
I. fgiri fc=
olmaldr. Yani, girie
100 k
R gb
10 nF
Vk
integral alc devre
+
-
Vk
uygulanan kare dalga eklindeki sinyalin

+
+
+
frekans kritik frekans (fc) deerinden byk ya
da kritik frekans deerine eit olmaldr.
II. Devrenin zaman sabitesi (t = R1.Cgb) ile
girie uygulanan kare dalga eklindeki sinyalin
ntegral alc devrenin giriine uygulanan kare
dalgann ktan gen dalga olarak aln
periyodu birbirine eit ya da yakn bir deerde
olmaldr.
Eer yukarda belirtilen koullar salanmamsa girie uygulanan kare dalga biimli sinyalin
integrali alnamaz ve kta gen biimli dalga olumaz. Bu durumda devre faz eviren
ykselte gibi alr.
rnek: Yandaki ekilde verilen integral alc devrede Rgb = 100 kW, Cgb = 10 nF, R1 = R2 =
10 kW'dur. Devrenin giriine 10 kHz'lik bir kare dalga uygulanrsa ktan gen dalga alnabilir
mi? Hesaplaynz.
zm
ntegral alc devrenin kritik frekans deeri,
fc=
1
=159,2
2.3,14.100.103.10.10-9
Hz
I. fgiri fc
77
Devrenin giriine uygulanan kare dalgann periyodu,

Tgr = 1/fgr = 1/10000 = 0,0001 s = 0,1 ms
Devrenin zaman sabitesi,
t = R.Cgb=10.103.10.10-9 = 0,1 ms
II. Devrenin zaman sabitesi ile girie uygulanan kare dalga eklindeki sinyalin periyodu
birbirine eit kmtr.
Bu sonulara gre devrenin giriine uygulanan kare dalga ktan gen dalga olarak alnr.
Yani devre integral alc olarak alr.
Op-ampl integral alc devresinde herhangi bir sre sonra ktan alnan gen dalgann
gerilim deerini hesaplamak iin,
Vk = -[
].Vgr.t
ya da Vk = -( ).Vgr.t denklemleri kullanlr..
Yukarda verilen denklemlerde, t: Saniye, t = R.C zaman sabitesidir.

rnek: ntegral alc devresinde R1 = 10 kW, C1 = 100 nF Vg1 = 0,2 V ise, 10 ms sonra k
gerilimi ne olur? Hesaplaynz.
zm
t = R1.C1 = 10.103.100.10-9 = 1.10-3 s
1
).0,2.10.10-3 = -2 V
1.10 - 3
Vk = -( ).Vgr.t = -(
VIII. Op-ampl trev (differentiator)

devresi
Giriine uygulanan gen dalgay kare
dalgaya eviren devredir.
Yandaki ekilde verilen devrenin, giriine
uygulanan gen dalgay kare dalgaya
evirebilmesi iin,
I. fgiri fc=
Vx
Vgr
Vk
1 mF
220-1000 W
olmaldr. Yani, girie
uygulanan kare dalga eklindeki sinyalin

frekans kritik frekans (fc) deerinden kk ya
da kritik frekans deerine eit olmaldr.
II. Devrenin zaman sabitesi (t = Rgb.C1) ile
girie uygulanan gen dalga eklindeki
sinyalin periyodu birbirine eit ya da yakn bir
deerde olmaldr.
Eer yukarda belirtilen koullar
salanmamsa girie uygulanan gen dalga
biimli sinyalin trevi alnamaz ve kta kare
biimli dalga olumaz. Bu durumda devre faz
eviren ykselte gibi alr.
rnek: Yandaki ekilde verilen devrede
Op-ampl trev alc devre
+Vgr
+
+
-V gr
+Vk
+
-
-V k
Trev alc devrenin giriine uygulanan gen
dalgann ktan kare dalga olarak aln
78
girie 1 kHz'lik gen dalga uygulandnda ktan kare dalga alnabilir mi? Hesaplaynz.
zm
fc=
1
= 1592,3 Hz
2.3,14.1.103.100.10 -9
fgr=1 kHz = 1000 Hz

fc = 1592,3 Hz
fgr fc koulu salanmtr..
Trev alc devrenin zaman sabitesi,
t = Rgb.C1=10.103.100.10-9 = 1 ms
Trev alc devrenin giriine uygulanan gen dalgann periyodu,
Tgr = 1/fgr = 1/1.103 = 1 ms
Girie uygulanan gen dalgann periyoduyla, devrenin zaman sabitesi birbirine eittir.
Bu sonulara gre devrenin giriine uygulanan gen dalga ktan kare dalga olarak alnr.
Yani devre trev alc olarak alr.
Op-ampl trev alc devresinde herhangi bir sre sonra ktan alnan kare dalgann gerilim
V
deerini hesaplamak iin, Vk = -Rgb.C1.( gr ) denklemi kullanlr..
t
rnek: Rgb = 10 kW, C1 = 100 nF, Vgr = 4 voltken 8 ms sonra k gerilimi ka volt olur?
Hesaplaynz.
zm: Vk = -Rgb.C1.(
Vgr
t
) = -10.103.100.10-9.( 8.10 -3 ) = - 0,5 V
IX. Op-ampl dorultma (redresr, dorultucu) devreleri

Op-ampl hassas yarm dalga dorultma devresi
Sadece diyotlarla yaplan dorultma
R
devreleriyle milivolt dzeyinde DC k veren
Vk
devreler yaplamamaktadr. nk 1N4001
olarak bilinen silisyumdan yaplm diyodun Vgr
iletime geebilmesi iin en az 0,6 V (600 mV)'a
x
gerek vardr. Buna gre, 1N4001 ile yaplan
V
dorultmacn 600 mV'un altnda DC gerilim
vermesi mmkn deildir. (Germanyumdan
R
yaplm diyotlarn iletime geme gerilimi ise
0,2 V dolayndadr.)
Op-ampl hassas yarm dalga dorultma devresi
te bu nedenle op-amplar kullanlarak dk
voltajl DC reteleri yaplmaktadr.
Yandaki ekilde verilen devre, dk voltajl AC gerilimleri DC'ye evirebilir. Bu devrenin
giri sinyali op-ampn (-) giriinden uyguland iin faz eviren karlatrc ykselte gibi
alr. Bu tr almada,
2
ref
79
Vgr > Vref ise Vx = -V

Vgr < Vref ise Vx = +V olur.
Vgr sinyalinin pozitif alternansnda k geriliminin polaritesi (-) olur. Yani "x" noktasnn
gerilimi 0'dan kk olur. Bu durumda D1 diyodu kesimde kalrken, D2 diyodu iletime geer.
D2 iletime geince ktan girie negatif geri besleme olur. Op-ampn faz eviren (-) giriinin
potansiyeli yaklak 0 V olduundan "x" noktasnda -0,6 V grlr.
Vgr sinyalinin negatif alternansnda k geriliminin polaritesi (+) olur. Yani "x" noktasnn
gerilimi 0'dan byk olur. Bu durumda D1 diyodu iletime geerken, D2 diyodu kesime gider. D1
iletime geince R2 direnci zerinden devrenin giriine geri besleme olur. Ayn zamanda ktan
girile ayn genlikte ancak ters fazl bir DC gerilim alnr.
Op-amp kullanlarak yaplan yarm dalga dorultma devresiyle girie uygulanan mikrovolt
dzeyindeki AC sinyalleri bile dorultmak mmkndr.
R4
-2
10 k
R1
-2
10 k
741
osilaskop
kanal 1
+3
R3
R6
10 k
R2
Vgr
Vgr
D1
+12 V
7
6
4
-12 V
R5 5 k
V1
741
+3
1N4001
10 k
+12 V
7
6
Vk
4
osilaskop
-12 V kanal 2
R7
1N4001
D2
3.2 k
(2.2+1 k)
5.6 k
Op-ampl tam dalga dorultma devresi

Devre, op-ampl yarm dalga dorultma ile op-ampl faz eviren toplayc ykselte
devresinin birleiminden olumutur.
Giri sinyali pozitif polariteli olduunda birinci op-ampn k 0 V olur. kinci op-ampn
giriine R4 zerinden gelen pozitif polariteli sinyal ykseltilip ters evrilerek negatif ynl
olarak ka aktarlr.
Giri sinyali negatif polariteli olduunda birinci op-ampn k pozitif maksimum olur.
Birinci op-ampn kndan gelen pozitif polariteli sinyal ile R4 direnci zerinden gelen negatif
polariteli sinyal ikinci op-amp tarafndan toplanr. Dikkat edilirse bu anda ikinci op-ampn
giriine pozitif ve negatif polariteli iki sinyal gelmektedir.
Birinci op-ampn kndan gelen pozitif polariteli sinyal, R4 direnci zerinden gelen negatif
polariteli sinyalden byktr. (R4 direnci R5'ten byk seildii iin.) Dolaysyla toplayc
olarak alan ikinci op-ampn giriine pozitiflii fazla olan bir sinyal uygulanm olacaktr.
te bu sayede op-ampn kndan yine negatif polariteli bir sinyal alnr.
X. Op-ampl aktif alt geiren (low pass) ve st geiren (high pass) filtre devreleri
Yalnzca diren, kondansatr ve bobin kullanlarak yaplan filtrelere pasif filtre denir. Bu tip
devreler basit yapldr ancak, kendilerine uygulanan sinyalleri bir miktar zayflatrlar. Bu
80
istenmeyen bir durumdur.

Not: Pasif filtreler temel elektronik kitabnda aklanmtr.
Op-amplar kullanlarak yaplan aktif filtrelerde ise giri sinyallerinde zayflama deil
ykselme olmaktadr.
Op-ampl aktif filtrelerin iyi ynleri unlardr:
Filtrenin geirgen olduu frekanslarda herhangi bir zayflama olmaz. nk devredeki
op-amp, giri sinyallerini ykselterek ka aktarr. Pasif szgelerde ise ise szgecin geirgen
olduu frekanslarda az da olsa sinyal zayflamas olmaktadr.
Aktif filtrelerde bobin kullanlmadndan, retilmeleri kolaydr..
Aktif filtrelerin giri empedans ok yksek, k empedans ok dk olduundan, girie
ve ka bal olan devrelerin sinyallerinde bozulma olmaz.
Op-ampl aktif filtrelerin olumsuz ynleri ise unlardr:
Pasif filtreler DC besleme kaynana gerek duymaz. Aktif filtrelerde (szgelerde) ise DC
besleme kaynana gerek vardr.
Aktif filtrenin yapsndaki op-ampn bant genilii snrl olduundan her frekansta
alabilen filtre yapmak zordur.
Op-ampl alak (low) frekanslar
geiren aktif filtre devresi
Yandaki ekilde verilen devrede op-amp faz
evirmeyen ykselte olarak almaktadr.
Bu devrenin kesim frekans,
fc=
1
2 R1R 2 C1C2
C2
Vgr
2 V(t-t)
100 Hz
10 kHz
Vk
R2
R1
denklemiyle hesaplanabilir..
Devrede R 1 =R 2 , C 1=C 2 seildiinde

denklem,
Rb
C1
Ra
AV
1,5
1,25
1
fc= 2pR C
1 1
eklinde yazlabilir..
1
0,75
Aktif filtrenin geirgen olduu blgede

frekans karakteristiinin dz olabilmesi iin opampn kazanc 1,58 olmaldr. Buna gre,
AV=1+
0,50
BG (BW)
0,25
f (kHz)
fc
0,1 0,2
0,5
1,5
10
Op-ampl alak frekanslar geiren filtre devresi

ve devrenin kazancnn giri sinyalinin frekans
ykseldike azaln gsteren eri
Rb
=1,58
Ra
Buradan da,
Rb
=0,58 olmaldr..
Ra
Op-ampl alak frekanslar geiren devrede girie tepeden tepeye genlii 2 V, frekans 100
Hz olan bir AC sinyal uygulandnda ktan tepeden tepeye deeri 3 V, frekans 100 Hz olan
bir sinyal alnr.
Giri sinyalinin frekans 100, 200, 500, 1000, 1500, 2000, 5000 ve 10000 Hz yaplarak k
geriliminin deeri lldnde, frekans ykseldike gerilim deerinin aadaki izelgede
grld gibi 0,08 V, kazancn ise 0,04 seviyesine indii grlr.
81
rnek: Alak frekanslar geiren aktif filtre devresinde R1=R2=1 kW, C1=C2=0,1 mF, Ra=10
k, Rb=5,6 kW olduuna gre,
a. Devrenin kesim frekansn bulunuz.
b. Devrenin hangi frekans aralndaki sinyalleri ka aktardn yaznz.
c. Devrenin karakteristii "geirgen olduu frekans aralnda" dzgn mdr?
zm
1
a. fc= 2pR C =
1
1
=1,6 kHz
2.3,14.1.103.0,1.10-6
b. Bu sonuca gre devre 0-1,6 kHz arasndaki frekansa sahip giri sinyallerini ka aktarr.
c.
Rb
=0,56
Ra
0,58 olduundan, devre geirgen olduu blgede dzgn bir karakteristie
sahiptir.
Op-ampl yksek (high) frekanslar
geiren aktif filtre devresi
Yksek frekanslar geiren filtre devresi,
alak frekanslar geiren filtreye ok benzer.
Sadece diren ve kondansatrler yer
deitirmitir.
Yksek frekanslar geiren devrede giri
sinyalinin frekans 100, 500, 1000, 1500, 2000,
3000, 4000, 5000 ve 10000 Hz yaplarak k
geriliminin deeri lldnde, frekans
ykseldike gerilim deerinin aadaki
izelgede grld gibi 2,9 V, kazancn ise
1,5 seviyesine kt grlr.
Vgr
Vk
2 V(t-t)
100 Hz
10 kHz
AV
1,5
BG (BW)
0,50
f (kHz)
0
1
10
Op-ampl yksek frekanslar geiren filtre devresi

ve devrenin kazancnn giri sinyalinin frekans
ykseldike artn gsteren eri
rnek: Yandaki devrede R1=R2=1 kW, C1=C2=0,1 mF, Ra=10 kW, Rb=5,6 kW olduuna gre,
a. Devrenin kesim frekansn bulunuz.
b. Devrenin hangi frekans aralndaki sinyalleri ka aktardn belirtiniz.
82
zm
1
a. fc= 2pR C =
1
1
=1,6 kHz
2.3,14.1.103.0,1.10-6
b. Bu sonuca gre devre 1,6 kHz ile op-amp zelliklerinin (slew-rate parametresinin)
belirledii st snr arasndaki frekans bandn geirir.
XI. Op-ampl voltaj (gerilim) reglatr devresi
Yanda verilen devrede Vgr gerilimi 0 V'tan
Vgr
itibaren artrlrsa kta oluan gerilim de art
gsterir.
R2
k gerilimi 3 V'un altndayken zener diyot
R
Vk
yaltmdadr. kta oluan gerilimin deeri 3
voltu geince zener diyot iletime geerek
zerinde hep 3 V'luk gerilim dm oluturur.
R3
R1
te bu 3 V'luk zener diyot gerilimi op-ampn
R
3 numaral (+) girii iin referans gerilimi (Vref)
grevini yapar.
Op-ampn k gerilimi, V1 noktasnn
Op-ampl voltaj reglatr devresi
gerilimi 3 V oluncaya kadar ykselir. Ykseli,
V1'in gerilimi 3 V olunca durur. nk, op-amp knn daha fazla ykselerek V1 geriliminin
+3 V'un zerine kmas durumunda eksi (-) giriin gerilimi art (+) giriin geriliminden daha
pozitif olacandan kyaslayc olarak alan op-ampn k hemen de geer.
V1 noktasnn gerilimi 3 V'un altna decek olursa op-amp yine kyaslayc olarak almaya
balar ve k hemen 3 V dzeyine ykseltir.
s1
s2
ekil 35'te verilen op-ampl gerilim reglatr devresinde Vk gerilimini R1 ve R2 direnlerinin

deerini deitirerek ayarlamak mmkndr.
Rs1 ve Rs2 direnleri ise op-ampn girilerini korumak iin kullanlmtr.
XII. Op-ampl logaritmik ykselte devresi
Yanda verilen devreye dikkat edilirse faz
eviren ykseltece benzedii grlr. Tek fark,
geri besleme direnci yerine NPN tipi bir
transistrn balanm olmasdr. Bu balant
sayesinde T1 transistrnn B-E birleimindeki
polarma gerilimden yararlanlarak logaritma
ilemi yaplmaktadr.
Logaritmik ykselteler, analog esasl
bilgisayarlarda matematiksel ilemler yapmada
kullanlmaktadr.
Transistrn B-E eklemindeki gerilimin
denklemi,
Vk = VBE = (60 mV).Log (
IC
Vk
Vgr
Op-ampl logaritmik ykselte devresi
) eklinde yazlabilir..
83
Denklemde IC =
Vgr
'dir..
R1
Ik akm sabit olup oda scaklnda 1.10-13 A dolayndadr.

Logaritmik ykseltete, Vgr gerilimindeki ve dolaysyla IC akmndaki dorusal deiimler,
kta ve B-E ekleminde logaritmik bir arta neden olmaktadr.
Yukarda verilen denklemdeki logaritma 10 tabanldr. Vgr geriliminde 10 katlk bir art
olduunda kolektr akm da 10 kat artar.
Log 10 = 1 olduundan kta da 10 kat art olur.
Vgr gerilimi 100 kat artrldnda kta,
60.2 = 120 mV'luk art gerekleir.
rnek: R1= R2 = 5,6 k, Vgr = 0,056 V olduunda,
a. Vk gerilimini bulunuz.
b. Vgr 10 kat artrlarak 0,56 V, 100 kat artrlarak 5,6 V yaplrsa Vk ne olur? Bulunuz.
zm
a. Vk=VBE=(60 mV).Log (
IC=
Vgr
R1
IC
I k
0,056
= 5,6.103 =0,01 mA = 1.10-5 A
Vk = (60 mV).log (
1.10 -5
)
1.10-13
= (60 mV).Log 108
log 108 = 8 olduundan, Vk = 480 mV olur.

b. Vgr= 0,56 V yapldnda,
IC=
Vgr
R1
0,56
= 5,6.103 =0,1 mA = 1.10-4 A
Vk=(60 mV).log (
1.10-4
)
1.10-13
= (60 mV).Log 109

Giri 5,6 V yapldnda ise,
IC=
Vgr
R1
5,6
= 5,6.103 =1 mA = 1.10-3 A
Vk= (60 mV).log (
1.10 -3
1.10-13
) = (60 mV).Log 1010
84
XIII. Op-ampl kare dalga reteci

(astable multivibratr) devresi
Yanda verilen devrede op-amp kyaslayc
(karlatrc) olarak almaktadr. lk anda (+)
giriteki gerilimin daha pozitif olduunu
varsayalm. Bu durumda Vk gerilimi pozitif
maksimum deerdedir.
B noktasnn gerilimi,
VB =
Vk
R1 + R2
Vk
.R2 kadardr..
Bu srada C kondansatr R gb direnci

Op-ampl kare dalga reteci devresi
zerinden dolmaktadr. Kondansatrn A
noktasndaki gerilim B noktasnn gerilimine eit olduunda Vk gerilimi eksi (-) polariteli olur.
kn eksi (-) polariteli olmas A noktasnda ve kondansatr zerinde bulunan gerilimi de
eksi (-) polariteli yapar. (k gerilimi Rgb zerinden girie geri besleme yapmaktadr.)
Kondansatre bir ncekinin tersi polaritede bir gerilimin gelmesi bu eleman dearj etmeye balar.
Kondansatr belli bir srede dearj olduktan sonra bu kez bir ncekinin tersi polaritede
tekrar arj olmaya balar. Kondansatrn gerilimi A noktasndaki gerilime eit olduu anda opamp k tekrar konum deitirir. Devre bu ekilde almasn srdrr.
ekil 37'de verilen devrenin kna led, rle, lamba gibi alclar balanarak periyodik alan
sistemler oluturulabilir.
XIV. Op-ampl gerilim kontroll osilatr devresi
Yandaki "a" ve"b" ekillerinde verilen op-ampl gerilim kontroll, testere dii biiminde
sinyal reten osilatr devresinde geri besleme eleman olarak PUT ve kondansatr kullanlmtr.
PUT adl elemann A ucuna uygulanan
10 k
gerilim G ucuna uygulanan gerilimden 0,6-0,7
2N6027 G
R2
PUT
V fazla olduunda A'dan K'ya doru akm
Vp
A
K
geirir. rnein PUT'un G ucuna 2 V
7,5 V
C
uygulanmsa, A ucuna uygulanan gerilim 2,6
1-10 nF
R1
+
V olduunda A'dan K'ya akm geii olur.
741
100 k
Gerilim kontroll osilatr devresinin k
Vk
Vgr
1-3 V
geriliminin seviyesi PUT'un iletime geme
+
deerine ulatnda kondansatr zerinde (a)
+15 V
biriken elektrik yk A-K ular arasndan
R 3 10 k
geerek boalr ve devre resetlenir (sfrlanr).
C'nin boalmas PUT'un A ucuna gelen gerilimi
2N6027
+7,5 V
PUT
dreceinden bu eleman kesime gider. PUT
kesime girince C tekrar dolmaya balar. PUT'un
-15 V
R 4 10 k
C
srekli olarak iletim ve kesim olmas kta
1-10 nF
R1
68 k
testere diine benzer bir sinyalin olumasn
+15 V
salar.
Vgr
100 k
741
Vk
Yandaki "a" eklinde gerilim kontroll
R
-15
V
osilatr devresinde giri ucuna negatif gerilim
2 10 k
uygulandndan ktan pozitif polariteli (b)
testere diine benzer bir sinyal alnr. Baka bir
Op-ampl gerilim kontroll osilatr devreleri
deyile devre integral alc gibi alr.
85
B RX
49
MC R
100
A
K
GA
G
K
A
G
AKG
G
A
K
K
yaltkan
G
Tristr sembolleri
eitli tristrler
Tristrn yar iletken i yaps
. Tristrler (thyristr, SCR, silicon controlled rectefier)

1. Tristrlerin yaps ve alma karakteristii
ki yar iletken ile diyotlar, yar iletken ile transistrler, drt yar iletken ile ise tristrler
yaplmtr.
Tristr kavram, thyratron (gazl triyod) ve transistr szcklerinin birleiminden ortaya
kmtr. PNPN eklinde birletirilmi olan drt yar iletkenden karlan anot (A), katot (K)
ve gate (G) ular olan tristr, doru ve alternatif akmda alabilen bir g kontrol elemandr.
Tristrlerin iletime geirilebilmesi iin G ucuna ksa sreli olarak akm (sinyal) uygulamak
yeterlidir. Tetikleme akm uygulandnda tristr saniyenin 1/1000'i kadarlk bir srede iletime
geer.
Tristr kesimdeyken A-K ularnn direnci ok yksektir. letim annda ise A-K aras diren
0,2 W gibi ok dk bir dzeye iner. Tristr iletimdeyken A-K arasndan geen akmn
maksimum deere kmamas iin devreye mutlaka yk balanmas gerekir. Yksz altrma
yaplrsa ar akm geii olur ve eleman bozulur.
Uygulamada kullanlan tristrlerin akmlar 0,1 ile 3000 A, gerilimleri 10 ile 5000 V arasnda
deimektedir.
AC gerilim ile altrlan tristrl devrelerde, G ucuna gelen tetikleme akmna bal olarak
Adan Kya geen akm deiir. (Diyotlar ise Adan Kya doru geen akm denetleyemezler.)
Herhangi bir alcya uygulanan enerji ayarl bir transformatrle (varyak) ya da yk devresine
seri olarak balanan bir reosta (ayarl diren) ile kontrol edildiinde byk bir g kayb ortaya
kar. Ayn zamanda bu elemanlar hem fazla yer kaplar, hem de pahalya mal olurlar. G
kontrolnde tristr kullanldnda ise, hem g kayb azalr, hem de maliyet der.
Tristrler, demir elik endstrisinde, kaynak makinelerinde, yksek gl redresrlerde,
motorlarn devir kontrollerinde, ak arj cihazlarnda, aydnlatma, stma donanmlarnda vb.
kullanlr.
Tristrlerin doru ve ters polarma durumundaki elektriksel karakteristik erileri
Endstriyel donanmlarda yaygn olarak kullanlan elemanlardan biri olan tristrlerin doru
ve ters ynl gerilimlere kar davrann anlayabilmek iin arka sayfada verilen karakteristik
eriyi incelemek gereklidir..
86
Karakteristik
erilerdeki kavramlarn
aklanmas:
I. Ters polarmada
bozulma (krlma,
delinme) gerilimi:
Tristrn ters ynl olarak
uygulanan gerilime
dayanabildii son
noktadr.
II. Ters polarmada
kesim blgesi:
Tristrn ters ynl
polarmada kesimde
olduu gerilim araldr.
+I (A)
doru polarmada
iletim blgesi
tutma akm
doru polarmada iletime

geme noktas
ters polarmada bozulma

(krlma) gerilimi
-V (V)
ters polarmada
kesim blgesi
doru polarmada
kesim blgesi
-I (A)
+V (V)
Tristrn iletim ve kesim durumundaki

davranlarn gsteren karakteristik eriler
III. Doru polarmada kesim blgesi: Tristrn doru polarma altnda kesimde kald
blgedir.
IV. Doru polarmada iletime geme noktas: Tristrn iletime getii deerdir.
V. Tutma akm: Tristrn iletime getikten sonra iletimde kalmasn salayan anot-katot
aras akm deeridir.
Tristrn iletime geebilmesi iin gereken koullar unlardr:
I. Anot ucuna art (+), katot ucuna eksi (-) gerilim uygulanmaldr.
II. Tristrn A-K ular arasndan geen akm en az tutma akm kadar olmaldr.
III. G ucuna uygulanan polarmann gerilim ve akm deeri tristrn katalounda verilen
deerde olmaldr. Yani G ucuna uygulanan tetikleme akm ok kk olursa eleman almaz.
Tetikleme akm byk olduunda ise tristr bozulur.
Tristrlerin salamlk testi
AVOmetre komtatr ohm kademesine getirilerek (x1 kW konumu) yaplan lmde, AK: kW-kW (byk ohm - byk ohm), A-G: W - kW (kk ohm-byk ohm), K-G: W - kW
(kk ohm-byk ohm) olacak ekilde deerler okunuyorsa eleman salamdr.
2. Tristr tetikleme devreleri ve kap (G) kontrol (Tristrleri tetikleme
yntemleri)
a. G ucuna ksa sreli akm (pals) uygulayarak tetikleme
Bu yntemde G ucuna ksa sreli olarak tetikleme akm uygulanarak A - K arasnn iletken
olmas salanr.
Tetikleme sinyali ise,
87
S1
L
S2
R
BRX49
MCR100
VG
AC ya da DC
I. Bamsz DC retecinden salama

Yandaki ekilde verilen bu yntemde S1 anahtar
kapatldnda lamba yanmaz.
S2 anahtar ksa sreli olarak kapatlp alrsa tristrn
davran yle olur: V gerilimi AC ise S2 ald anda
tristr tekrar kesime gider ve lamba sner. V gerilimi DC
ise S2 alsa bile tristr srekli olarak iletimde kalr.
AC ya da DC
II. Ana besleme kaynandan salama

Tristrn DC rete ile tetiklenmesi
Yandaki ekilde verilen devrede S anahtar kapatld
anda diren zerinden geen kk deerli akm tristr
srer. Devre DC ile besleniyorsa S anahtar alsa bile
L
tristr iletimde kalr. Devre AC ile besleniyorsa S anahtar
aldnda tristr kesime gider. Devrede kullanlan diyot,
1-22 k BRX49
MCR100
tristrn G ucundan ters ynde akm dolamasn nler.
Yani bu eleman tristr koruma amacyla balanmtr.
G ucuna uygulanan akmn minimum deeri nemli
bir husustur. Yani G ucuna rastgele akm uygulanrsa
eleman bozulur. Teknik bilgi kataloglarnda her tristrn
Tristrn ana besleme
kaynandan tetiklenmesi
geyt ucuna uygulanacak akm (IGmin) belirtilir. rnein
iletime geebilmesi iin G ucuna 10 mA uygulanmas
gereken bir tristre 5 mA uygulanrsa A - K aras iletken olmaz. Ya da G akm 10 miliamperin
ok zerinde olursa eleman bozulabilir.
Tristrn G ucuna uygulanacak tetikleme akmnn katalogda verilmi olan snrn zerine
kmamas iin tetikleme ucuna seri olarak diren balanr. Direncin ka ohm olmas gerektiini
bir rnekle aklayalm.
b. Tristrlerin izolasyon (pals, darbe) transformatrleriyle tetiklenmesi

Birbirinden yaltlarak (bamsz) almas istenen
devrelerde tetikleme palsi ile tristr arasna yandaki
ekildegrld gibi dntrme oran 1:1 olan minik
boyutlu bir pals transformatr balanr. Pals devresinin
primerden dolatrd akmn yaratt manyetik alan
sekonder sarglarnda V2 gerilimini oluturur. V2 gerilimi
tristrn G ucunu tetikleyerek tristr srer. Bu ynteme
manyetik kuplajl tetikleme de denir.
88
AC ya da DC
rnek: Bir tristrn G tetikleme akm katalogdan baklarak 10 mA olarak belirlenmiir.

Tristr DC 12 voltluk bir devrede kullanldna gre G ucuna seri balanmas gereken direncin
deerini hesaplaynz. (Vgeyt = 1 V)
zm
IG = 10 mA = 0,01 A
R = (Vebeke-Vgeyt) / IG = (12-1) / 0,01=1100 W
R
BRX49
MCR100
V2
pals
trafosu
pals
reteci
V1
Tristrn pals trafosuyla tetiklenmesi
+5-12 V
S
220 W
c. Tristrlerin optokuplr
ile tetiklenmesi
Yandaki ekilde grlen
devrede S anahtar kapatldnda
enfraruj diyot k yayarak
fototransistr srer. letime
geen fototransistr ise tristr
tetikleyerek rleyi altrr.
Grld zere kumanda
devresiyle g devresi optokuplr
sayesinde birbirinden elektriksel
bakmdan yaltlmtr.
+12 V
optokuplr
R1
R2
4N25
1-10 kW
BRX49
MCR100
Tristrn optokuplrle tetiklenmesi
. A-K ular arasna yksek gerilim uygulayarak tetikleme

G ucu botayken A-K arasna uygulanan gerilim artrlrsa tristrn iindeki transistrlerden
akan sznt akmlarnn deerleri ykselerek A-K arasnn iletken hle gelmesine yol aabilir.
Pratikte tercih edilen bir yntem deildir. nk, tristre kataloglarda belirtilen dayanma
gerilimlerinden yksek gerilim uygulamak sakncaldr.
d. Yksek scaklk ile tetikleme
SCRnin scakl artrlrsa P-N eklemlerinden geen sznt akmlar ykselir. Bu da elemann
A-K arasnn iletken olmasna yol aar. Uygulamada tercih edilen bir yntem deildir.
3. Tristrn DC'de kullanlmas
Tristrlerin i yapsndaki 4 yar iletken ard arda bal iki transistr gibi davranr. Bunlar
yandaki ekilde grld
gibi T 1 ve T 2 ola rak
A
A
A
+ A
PNP
adlandrrsak,
T 2 nin
T1
tetikleme ucuna (G ucu)
G
G
G
G
kk deerli bir pozitif (+)
T2
+
akm uygulandnda C-E
NPN
aras iletken olur ve T1 in
- K
K
K
K
beyz ucuna eksi (-) ular.
Tristrn yar iletken i yaps
Tristrn transistr edeeri ve
T1in beyzinin eksi (-) almas
tristr DC ile altrma
bu transistrn de iletken
olmasna yol aar. T1 iletken olunca emiterinden kolektrne doru akan akm T2nin B ucuna
tetikleme akm gelmesine yol aar. Bunun sonucunda dardan uygulanan IG tetikleme akm
kesilse bile T2 iletimde kalr. T2nin iletimde kalmas ise T1in iletimde olmasn salar.
zetlersek: G ucuna gelen ksa sreli polarma (tetikleme, uyartm) akm tristrn srekli
olarak Adan Kya doru akm geirmesine yol aar.
Tristrn DC ile bir kez tetiklendikten sonra srekli olarak alyor vaziyette kalabilmesi
iin bir koul vardr. O da, elemandan geen akmn tutma akmndan fazla olmasdr.
Uygulamada kullanlan tristrlerde tutma akm modele gre 2 mA-200 mA arasnda
deiebilmektedir.
89
4. Tristrn AC'de almas

~
~ A
PNP
Yandaki ekilde T2nin tetikleme ucuna (G) uygulanan
T1
L
kk deerli akm bu elemann C-E ular arasndan akm
gemesini salar. T2nin C'den E'ye akm geirmesi zerine
T2
G
~
T1in B ucu eksi (-) polarma alr ve iletime geerek T2 yi
NPN
tetiklemeye balar. Pozitif ynl alternans maksimum deere
~ K ~~
ykselir ve tekrar sfr (0) deerine iner. te tam bu srada
Tristrn AC'de almas
tristrn anot (A) ucuna gelen akm 0 deerine indii iin T1
ve T2 kesime girer ve alc almaz olur. Gye pozitif tetikleme
sinyali verilince tristr yeniden iletime geer.
Grld zere pozitif alternansn her 0 V deerine iniinde tristr kesime girmektedir.
te bu nedenle AC ile alan devrelerde kullanlan tristrn G ucuna srekli olarak tetikleme
sinyali uygulamak gerekir.
T2 transistrnn G ucuna negatif sinyal geldiinde bu transistr iletime geemez. T2 kesimde
kalnca T1'de kesimde kalr. T1 ve T2'nin kesim olmas alc zerinden akm gememesine
neden olur. Yani negatif alternansta L almaz.
5. Tristrl faz kontrol devreleri
Tristrler kullanlarak endstriyel amal bir ok devre yaplabilmektedir.
Yksek akm eken endstriyel sistemlerin doru akm gereksinimi diyotlarla deil tristrlerle
karlanr. nk diyotlar, alcya giden akm ayarlayamazlar. Tristrler ise G ucuna uygulanan
tetikleme sinyalinin ekline gre Adan Kya geen akm kolayca ayarlayabilirler. Ayrca
tristrlerin harcad z g (disipasyon gc) diyot ve transistrlere nazaran daha az olmaktadr.
Tristrl dorultma devrelerinde kn dzgn DC olmas iin, alc akmnn dk olduu
devrelerde filtre olarak kondansatr kullanlrken, byk akml devrelerde ise sac nveli
bobinlerden yararlanlr.
TIC106
AC 220 V
I. SCRli yarm dalga dorultma

devresi
Yandaki ekilde verilen devrede potun
diren deerini deitirmek sretiyle Cnin
dolma zaman ayarlanr. Bu da SCRnin
tetiklenme asn (zamann) kontrol ederek
alcya giden gerilim ve akmn deerini kontrol
eder. Tristrn G ucuna giden akmn deerine
bal olarak alcya giden sinyallerin krplma
durumu deiir. G akm pot, diren ya da
kondansatrn deeri deitirilerek
ayarlanabilir.
1k
1N4001
S
AC 12 V
1k
1 mF Ry
Tristrl bir fazl yarm dalga

dorultma devresi
V, I trafonun sekonderindeki AC sinyal

t (s)
V, I
+
t (s)
tristrn kndaki DC sinyal

Tristrl bir fazl yarm dalga dorultma
devresinde giri ve k sinyalleri
90
SCR1
TIC106
1k
AC 12 V
1k
AC 220 V
II. Orta ulu trafolu, tam dalga

kontroll dorultma devresi
Yandaki ekilde verilen devrede iki
adet tristr kullanlmaktadr. Trafonun
sekonder sarmnn A noktasnn
polaritesi pozitif olduunda SCR1, B
noktasnn polaritesi pozitif olduunda
ise SCR2 iletime geer.
Ry
1N4001
1k
AC 12 V
1k
Tristrn G ucuna giden akmn

deerine bal olarak alcya giden
sinyallerin krplma durumu yandaki
ekilde grld gibi deiir. Geyt (G)
akm direnlerin deeri deitirilerek
ayarlanabilir.
1N4001
SCR2
TIC106
Tristrl orta ulu trafolu bir fazl

tam dalga dorultma devresi
V, I
trafonun
sekonderindeki
AC sinyal
t (s)
III. fazl dorultmalar

fazl ACnin dorultulmasnda ve
k akmnn kolayca kontrol
edilmesinde kullanlan devrelerdir. 3
fazl dorultmalarda SCRleri
tetiklemede kullanlan devreler, ekli
fazla kark gstermemek iin genelde
blok ema olarak ifade edilir. Byle bir
ema ile karlaldnda kutu
biiminde izilmi ksmda, UJT, PUT,
SUS, diyak vb. gibi elemanlarla yaplm
tetikleme devrelerinin bulunduu
bilinmelidir.
V, I
+
t (s)
tristrlerin kndaki DC sinyal

Tristrl orta ulu trafolu bir fazl tam dalga
dorultma devresinde giri - k sinyalleri
tristrler
R
S
T
fazl trafo
SCRli fazl yarm dalga

dorultma devresi
Yandaki ekilde verilen tristrl
fazl yarm dalga dorultma devresi
Tristrl fazl yarm
yap olarak tristrl yarm dalga
dorultma devresine benzer. Bu
devrede ACnin sadece pozitif alternanslar alc zerinden geer.
Mp
tetikleme
devresi
dalga dorultma devresi
UJT tetiklemeli fazl tam dalga dorultma devresi

Arka sayfada verilen devrede P2 zerinden geen akm C'yi doldurmaya balar. C'nin gerilimi
6-9 V olduunda UJT iletime geer. R7 zerinde oluan gerilim tristrleri iletime sokar. P2
potuyla k geriliminin deeri ayarlanabilir.
91
R4 6,8 kW / 2 W
R8 33 k
R5
3x1N4007
TIC106D
R1
R2
R3
27 W
27 W
27 W
10 k
P1
0-220 V
3x1N4007
100 k
P2
390 W
R6
Ry
470 W
2N2646
20 V
R7
100 nF
100 W
UJT tetiklemeli, tristrl fazl tam dalga dorultma devresi
+12 V
6. Tristrleri durdurma devreleri (yaltma, kesime sokma yntemleri)

a. Seri anahtarla durdurma
DC ya da AC ile alan
kk akml devrelerde
+12 V
S1
kullanlan
tristrleri
S1
L
+12 V
durdurmak iin kullanlan
S2
L
yntemdir. Yandaki ekilde
verilen emada S1 anahtar
R
R
S2
ald anda alcnn akm
1k
1k
kesilir.
BRX49
MCR100
BRX49
MCR100
b. Paralel anahtarla
Tristrn seri anahtarla
Tristrn paralel anahtarla
(buton) durdurma
durdurulmas
durdurulmas
DC ile alan tristrl
devrelerin durdurulmasnda kullanlr. Yandaki ekilde verilen emada S2 anahtar kapatlnca
tristrden geen akm anahtar zerinden gemeye balar. Bu da tristrn iinde bulunan T1 ve
T2 transistrlerini kesime sokar. S2 anahtarn asak bile tristr iletime geemez.
92
+12 V
S1
R1
1k
-
L
10 mF
c. Kondansatr ile kapasitif durdurma

I. Buton kumandal (manuel) kapasitif durdurma
DC ile alan tristrl devrelerin durdurulmasnda
kullanlan yntemdir. Yandaki ekilde verilen devrede S1e
baslnca tristr (SCR) iletime geer. A-K arasnn iletken
olmasyla birlikte C kondansatr R2 zerinden art (+), SCR
zerinden eksi (-) alarak yava yava dolmaya balar. S2
butonuna basld anda C zerinde biriken elektrik yk
tristrn katoduna uygulanm olur. Tristr tam iletimdeyken
A-K ular arasnda den gerilimin deeri ok az (0,6-2,4
V) olduu iin, kondansatrden gelen ters ynl polarma
R2
1k
- +
S2
BRX49
MCR100
Tristrn kapasitif (buton

kumandal) durdurulmas
7. Tristrl uygulama devreleri

a. Tristrlerin anahtar (alter) olarak
kullanlmas
Yandaki ekilde verilen devrede S anahtar bir kez
kapatlp alrsa tristr iletme geerek L'nin srekli olarak
yanmasn salar. Devrenin besleme gerilimi AC olursa
alc, S kapal olduu srece alr. Devrede kullanlan
tristrn gc artrlarak ok yksek akm eken alclar
minik bir anahtarla altrlabilir.
R1
R3
R2 1k
S1
10 mF
II. ki tristrl otomatik kapasitif durdurma

DC ile alan tristrl devrelerin durdurulmasnda
kullanlan yntemdir. Yandaki ekilde verilen devrede S1 e
baslnca SCR1 iletime geer. SCR1'in iletken olmasyla
C kondansatr R2 zerinden yava yava dolmaya balar.
Bir sre sonra S2 butonuna baslnca SCR2 iletime geer.
SCR2'nin iletime gemesiyle C zerinde biriken elektrik
yk SCR2 zerinden geip SCR1 i ters ynl olarak
polarr. Ters polarma ise SCR1 i kesime sokarak lambay
sndrr.
+12 V
gerilimi, A-K ular arasndan akm geiini durdurur.

1k
S2
1k
BRX49
SCR1 MCR100 SCR

2
ki tristrl otomatik kapasitif

durdurma devresi
+12 V
S
R
1k
L
BRX49
MCR100
Tristrn anahtar olarak

kullanlmas
b. Tristrlerle motorlarn dn
MCR100
AC 12 V
ynnn deitirilmesi
Mp
SCR1
Sabit kutuplu DC motorlarda devir ynnn R
deimesi iin besleme ularnn yer deitirmesi
S1
yeterli olmaktadr. Bu kuraldan hareketle DC
1N4001
motora seri olarak birbirine ters paralel iki tristr
balanp devir yn kontrol yaplabilir.
1k
1k
1N4001
Yandaki ekilde verilen devrede besleme
DC motor
S2
gerilimi AC'dir. Bu gerilim direkt olarak motora
uygulanrsa alc almaz. Devrede bulunan
SCR2
tristrler tek ynde akm geirdiinden, AC
MCR100
besleme gerilimi DC'ye evrilir. lk nce S1
Tristrlerle DC motorun devir ynnn
anahtarn kapatarak SCR 1 'in G ucunun
deitirilmesine ilikin devre rnei
tetiklenmesini salayalm. Bu durumda motor
zerinden sadan sola doru bir akm geii olur ve DC motor belli bir ynde dnmeye balar.
Daha sonra S1 anahtarn ap S2 anahtarn kapatalm. S2'nin kapanmasyla SCR2 iletime
geer. SCR2'nin iletken olmasyla DC motor zerinden soldan saa doru bir akm geii olur
ve motor nceki dn ynnn ztt ynde dnmeye balar.
c. Tristrlerle motorlarn devir saysn deitirme (tristrlerle yaplan AC faz
kontrol devreleri)
AC zellikli sinyaller srekli olarak yn deitirirler. Yani akm pozitif tepe ile negatif tepe
arasnda deiim gsterir. Akmn sfr deerinden getii anlarda tristr kesime girer. Ayrca
bir tristr sadece pozitif alternanslar geirdiinden bir periyodun sadece 180'lik ksm alc
93
zerinden dolar.
te 180'lik pozitif alternansn balangc ile bitii arasnda tristrn hangi ada (anda)
iletime geeceinin tetikleme devresi yardmyla belirlenmesine faz kontrol denir.
Faz kontrol yaplrken G ucuna balanan diren fazla azaltlrsa ar akm geii olacandan
tristr bozulur. Bu durumu nlemek iin G ucuna gitmesi gereken akm hesap yoluyla belirlenir.
Geyt (G) direncinin minimum deerini bulmada kullanlan denklem:
Rgeyt = (Vebeke - Vgeyt) / Igeyt [W]
Denklem yle de yazlabilir: Rg = (V - VG) / IG [W]
rnek: Besleme gerilimi Vebeke = 12 V olan bir tristrn tetiklenme gerilimi VG = 2 V,
tetiklenme akm ise IG = 20 mA = 0,02 A'dir. G ucuna balanmas gereken direncin (RG)
deerini bulunuz.
zm: Rg = (12 - 2) / 0,02 = 500 W
8. Tristrlerle yaplan yarm ve tam dalga faz kontrol devreleri
I. Tristrl yarm dalga kontroll dimmer devresi
Devre, ACnin pozitif sinyallerini kontrol ettii iin
yarm dalga dimmer olarak anlmaktadr.
Yandaki ekilde verilen devreye AC uygulandnda pot
ve R zerinden geen akm Cyi arj etmeye balar. Cnin
BRX49
gerilimi yaklak 0,6-2 V'luk deeri anca tristr iletime
MCR100
geer ve L yanar.
Potun diren deeri bytlrse C ge dolacandan
tristr ge iletime geer. Lnin zerinden geen akm azalr.
Potun deeri ok fazla artrlrsa C hi dolamadan alternans
biteceinden L hi yanmaz.
Tristrl yarm dalga
Potun diren deeri kltlrse C abuk dolacandan
kontroll dimmer devresi
tristr hemen iletime geer. Lnin zerinden geen akm
oalr.
V
Yandaki ekilde grld gibi yarm dalga dimmer devresi
negatif alternanslar tamamen krpmakta, pozitif alternanslar
ise istenilen miktarda krparak alcya vermektedir.
Tristrlerin G ucu sadece pozitif polariteli akmlarda
tetiklenir. Negatif polariteli sinyaller G ucunu ters polarize
edeceinden tristr yaltkan kalr. Negatif polariteli sinyallerin
tristrn G-K aras eklemini zorlamamas (bozmamas) iin
G'ye seri olarak koruma amal diyot (1N4001-1N4007 vb.) Yarm dalga kontroll dimmerde
giri ve k sinyalleri
balanr.
Yarm dalga kontroll dimmer (ksc) devresi uygulamada
pek kullanlmaz. nk bu devre ile alcy tam gte altrmak mmkn deildir. nk,
tristr AC'nin sadece pozitif alternansnn gemesine izin vermektedir.
II. Tristrl tam dalga kontroll dimmer devresi
Devre, ACnin pozitif ve negatif sinyallerini kontrol ettii iin tam dalga dimmer olarak
anlmaktadr.
94
Yandaki ekilde verilen devreye AC uygulandnda

pot ve diren zerinden geen akm Cyi arj etmeye
balar. Cnin gerilimi yaklak 0,6-2 V'luk deeri
anca tristr iletime geer, L alr. Potun diren
deeri bytlrse C ge dolacandan, tristr ge
iletime geer. Lnin zerinden geen akm azalr. Potun
diren deeri kltlrse C abuk dolacandan
tristr abuk iletime geer. Lnin zerinden geen akm
oalr.
Bu devreyle DC ya da AC ile almas gereken
alclarn gc kontrol edilebilir. Eer alc DC ile
alyorsa, kpr diyotlarn kna (tristrn
anoduna, A-B aras) balanr. Alc AC ile alyorsa
kpr diyotlardan nce (devrenin giriine, C-D aras)
balanr.
BRX49
MCR100
Tristrl tam dalga kontroll dimmer devresi
Yandaki ekilde grld gibi tam dalga dimmer

devresi negatif alternanslar diyotlar araclyla
dorultarak tristre vermektedir. Tristr ise G ucuna
gelen polarma gerilimine gre pozitif ynl
alternanslar krpmaktadr.
Tam dalga kontroll dimmerde

giri k sinyalleri
Not: Tam dalga kontroll dimmer devresinde

diyotlardan sonra filtre kondansatr kullanlmad iin tam doru akm yoktur. Buna gre
diyotlarn kndaki gerilim sfr ile pozitif maksimum arasnda deimektedir. Tam dalga
dimmer ite bu sayede alabilmektedir.
9. Tristrl invertr (konvertisr) devreleri
I. ki tristrl DC-AC konvertisr devresi
Yandaki ekilde verilen devrede,
SCR'leri tetiklemede kullanlan pals
+12 V
reteci, UJT'li, 555'li, transistrl
AC
SCR 1
tetikleme palslerini
kararsz (astable) multivibratrl vb.
reten devre
N1
olabilir.
+
N3
C
DC besleme ile alan devrede
N2
tristrler
C
kondansatryle
SCR 2
durdurulmaktadr
(kesime
sokulmaktadr). ekilde pals devresi
V,I
tristrleri srayla iletime geirir. SCR1
k sinyali
iletime geince C zerinde birikmi olan
t (s)
+
+
elektrik yk SCR2'yi kesime sokar. C
boaldktan sonra bu kez dier ynde arj
olur. SCR 2 'ye tetikleme gelince bu
ki tristrl DC-AC konvertisr
eleman iletime geer. SCR 2 iletime
geince C zerindeki elektrik yk
SCR1'i kesime sokar. Devre bu ekilde almasn srdrr. Orta ulu olarak sarlm olan
trafolar primerden geen akmlarn iki ynl olarak akmas sekonderde AC gerilim oluturur.
95
10. Ia duyarl tristr kontrol devreleri

I. LDR ve tristrl karanlkta alan devre
Yandaki ekilde verilen devrede ortam karardnda
LDR'nin direnci artar ve zerinde den gerilim byr. LDR
zerinde oluan gerilim tristr srerek lambay altrr.
Ortam aydnlannca LDR'nin direnci azalr. LDR zerinde
oluan gerilim azalnca tristr iletime geemez.
220k-1MW
220 V/15 W lamba
AC
220 V
11. UJT (unijonksiyon transistr, tek eklemli

transistr) ve tristrl yk kontrol devreleri
UJT, yandaki ekilde grld gibi iki yar iletkenin
birleiminden olumu tetikleme elemandr.
UJT'nin ayaklar E, B1, B2 eklinde
adlandrlmtr.
BRX49
MCR100
LDR ve tristrl karanlkta

alan devre (gece lambas)
B2
B2
E
UJT'de E ucuna uygulanan pozitif gerilimin

deeri 6-9 V olduunda B2'den B1'e doru akm
geii olur.
P
N
B1
B1
Baka bir deyile UJT'nin E ucundaki gerilim

E-B1 eklem blgesinde den gerilimden 0,2-0,7
V fazla olduunda B2'den B1'e doru akm geii
olur.
UJT'nin i yaps, kolay anlalmas iin yandaki
ekilde grld gibi diyot ve direnlerle ifade
edilebilir. Bu yaklama gre RB1 ve RB2 ilk anda
akma yksek diren gsterir. E ucunun gerilimi
RB1 zerinde oluan gerilimden 0,2-0,7 V fazla
olunca E ucundaki diyot iletime geer. Bunun
sonucunda da RB2, RB1 direnlerinin deeri hemen
en dk seviyeye iner.
UJT, dimmer, zamanlayc, osilatr vb.
devrelerinde kullanlmaktadr.
UJT'nin yar iletken yaps
UJT sembol
B2
RB2
E
VBB
RB1
VE
B1
UJT'nin diyot-diren edeeri
E
B2
B1
B2
E
B1
2N2646
2N2647
2N4870
2N4871
Baz UJT'lerin ayaklarnn dizilii
96
a. UJT'li pals reteci (gevemeli osilatr)

Yandaki ekilde verilen devreye DC uygulannca pot
ve R1'den geen geen akm kondansatr doldurmaya
balar. C'nin gerilimi 6-9 V aras bir deere ulanca UJT
aniden iletken olur. B2'den B1'e doru geen akm R3
zerinde gerilim olumasn salar. Emitere bal olan C
ok kk kapasiteli olduundan hemen dearj olarak
devrenin balang noktasna dnmesine neden olur.
R1 22-100 k
R2 100-220 W
+12 V
P 100-470 k
V (V)
t (s)
C 1 mF
2N2646
+
k
R3 100-220 W
47 W
R2
470 k
c. UJT ve tristrl gecikmeyle alan

(turn-on tipi) zaman rlesi devresi
Yandaki ekilde verilen devrede S anahtar
kapatlnca C dolmaya balar. Cnin gerilimi 6-9
V dzeyine ulanca UJT aniden iletime geer.
R3 zerinde oluan gerilim tristr tetikler, lamba
yanar. Pot ile Lnin almaya balama zaman
ayarlanabilir.
2N2646
12 V
flamanl
lamba
+12 V
4x1N4001
AC 12-15 V
b. UJT ve tristrl tam dalga kontroll dimmer

(ksc) devresi
UJT'li pals osilatr devresi
Yandaki ekilde
verilen devre AC
sinyallerin pozitif
ve negatif
12 V
flamanl
alternanslarn
lamba
kontrol eder.
R
4
1k
9,1 V
Devrede, kpr
47 W
bal diyotlar
2N2646
470 k
AC'yi DC'ye
BRX49
MCR100
evirir. Fakat bu
+
tam DC deildir.
UJT
R3
1 mF
Srekli olarak sfr
47 W
ile tepe deer
arasnda
UJT ve tristrl tam dalga dimmer devresi
deimektedir. n
direnle korunmakta olan zener diyot UJT iin
gereken sabit besleme gerilimini salar. UJT'li
L
S
pals reteci ise tristr tetikler.
R 100 kW
BRX49
MCR100
UJT
C 1 mF
47 W
R3
UJT ve tristrl turn-on zaman rlesi devresi
12. Tristrlerin korunmas

Her tristrn alma gerilim ve akmyla ilgili karakteristik deeri kataloglarda bildirilir.
Teknik verilere bakmadan yaplan devrelerin dzgn almas mmkn deildir.
Bir tristr, ar akm, yksek tetikleme akm, yksek ters A-K gerilimi gibi nedenlerle
bozulur. Kataloglarda VR (Vreverse) olarak verilen deer, tristre ters olarak uygulanabilecek
97
maksimum gerilimi belirtir. VF, (Vforward) ise ileri ynde uygulanabilecek maksimum gerilimi
bildirir. Ters dayanma gerilimi alacak olursa elemandan geen sznt akmlar aniden
ykselerek arzaya neden olur.
Sonu olarak, tristrlerin devrede uzun sre grev yapabilmesi iin karakteristik deerlerinin
uygun olup olmadna ok dikkat edilmelidir.
13. Uygulamada kullanlan baz tristrlerin zellikleri
TIC106M: 600 V/3,2 A, letimde tutma akm: 8 mA, Tetiklenme akm: 0,2 mA
TIC126D: 400 V/7,5 A, letimde tutma akm: 40 mA, Tetiklenme akm: 20 mA,
letimdeyken A-K arasnda den gerilimin deeri: 1,4 V
BRX49: 400 V/0,8 A, Ksa sreli olarak geirebilecei akm: 6 A, Tetiklenme akm: 20 mA
TIC106D: 400 V/3,2 A
TIC116E: 500 V/5 A
BRX49: 400 V/0,8 A
14. Silisyum (silikon) anahtarlarnn incelenmesi
a. PUTlar (programlanabilen UJT'ler)
Drt yar iletkenin birleiminden olumu, yap olarak tristre benzeyen, tek ynde akm
geiren tetikleme elemanlarna PUT denir. PUT'larn ayaklar, A, K, G eklinde adlandrlmtr.
Bu elemanlarn iletime geme geriliminin deeri G ayana balanan iki adet gerilim blc
polarma direnciyle deitirilebilir.
PUT'larn iletken olabilmesi iin A-K arasna uygulanan gerilim G ucunun geriliminden 0,6
volt daha fazla olmaldr.
Yani, VAK > VG + 0,6 V
letime geme noktas deitirilebilen (programlanabilen) PUTlar, UJTlerden daha
stndr. Besleme gerilimleri DC 40 volta kadar ykseltilebilir. Ayrca PUTlarn rettii
palslerin genlik deeri de UJT'lere oranla daha yksektir.
Vk
PUTlu pals reteci devresi

Yandaki ekilde verilen devre
emasnda R1 ve R2 gerilim blc
direnleri araclyla PUTun G ucuna
C
100 nF
PUT sembol
98
R3
100 W
10-100 k
10-100 k
Hatrlatma: Gerilim blme

Kirchhoff'un gerilim yasasna gre seri bal direnler zerine den gerilimlerin toplam
devreye uygulanan gerilime eittir. rnein 1 kW'luk adet direnci seri olarak balayp 12 V
uygulayalm. Bu durumda direnlerin zerindeki gerilimler voltmetre ile llecek olursa her
bir diren zerinde 4 voltluk gerilim dm olduu grlr. Buna gre VT=VR1+VR2+VR3
denklemi sz konusudur. Ayn ekilde
birbirine seri bal iki direncin zerinde
den gerilimlerin toplam da besleme
R4 100-470 k
gerilimine eittir. te bu zellikten
2N6027
yararlanlarak yksek deerli gerilimler
seri direnlerle kk paralara
A
G
ayrlabilmektedir.
PUT'lu pals (darbe) reteci
sabit bir polarma gerilimi uygulanr. 100 kW'luk diren (R4) zerinden geen akm ise
kondansatr arj etmeye balar. C zerinde biriken ykn gerilim deeri G ucundaki gerilimden
0,6 V fazla olduu anda PUT iletime geer. R3 zerinde testere diine benzeyen gerilim oluur.
G ucuna polarma gerilimi salayan R1 ve R2nin deeri deitirilirse PUTun iletime geme
dzeyi ayarlanabilir (programlanabilir).
rnein PUTlu darbe reteci devresi 12 V ile alsn. Gerilim blc direnler ise, R1 = R2 =
100 kW olsun. Bu durumda PUTun G ucundaki polarma gerilimi VG = 6 V olur. Dolaysyla,
kondansatrn gerilimi 6,6 V'u at anda PUT iletime geerek R3 zerinde palsler oluturmaya
balar.
anot (A)
anot (A)
geyt (G)
R
15 kW
geyt (G)
6,8 V
katot (K)
katot (K)
SUS sembol
SUS'un transistr edeeri
SUS'un tetiklenme gerilimi deerinin

zener diyot ile deitirilmesi
b. SUSlar (silicon unidirectional switch,

silikon tek ynl anahtar)
Tek ynde akm geiren tetikleme elemanlarna SUS
denir. SUS'larn ayaklar A, K, G eklinde
adlandrlmtr. G ucu anoda yakn olan yar iletkenden
karld iin bu elemanlar anot kapl tristrlere
Vters
benzerler.
SUSun iletime geirilme yntemleri unlardr:
I. G ucuna eksi (-) tetikleme uygulayarak.
II. SUSun anoduna aseye gre 7,4-7,5 V aras bir
gerilim uygulayarak.
SUSun daha dk gerilimlerde tetiklenmesi
SUS'un
istenirse G-K arasna ekilde grld gibi dardan
zener diyot ya da diren eklenir.
G-K arasna balanan 3 V'luk bir zener diyot SUSun iletime
geme geriliminin yaklak 3,7 volta inmesine neden olur.
G-A ve G-K ular arasna eit deerli iki diren eklenirse (rnein
33 kW ya da 100 kW) SUSun tetiklenme gerilimi yaklak 4 V olur.
I (mA)
Vileri
I (mA)
elektriksel karakteristik erisi
+12 V
R1 10 k
P 100 k
SUSlu pals reteci devresi

Yandaki ekilde verilen devrede R1 ve P'den geen akm C'yi
doldurmaya balar. C'nin gerilimi 7,4-7,5 V olunca SUS iletime
geerek R y zerinde gerilim oluturur. C kk kapasiteli
olduundan hemen boalr, SUS kesime gider. Ardndan C tekrar
dolmaya balar.
G
A
100 nF
-
2N4987
K
Ry
SUS'lu pals reteci devresi
99
SUS ve tristrl tam dalga

kontroll dimmer
devrede R1 ve P zerinden arj
olan kondansatrn gerilimi
yaklak 7,4-7,5 V olunca SUS
iletime geerek tristr srer.
Tristrn iletime geme an potun
deerine bal olarak deiir ve
lambann verdii k pot ile
ayarlanm olur.
12 V flamanl lamba
AC 12 V
4x1N4001
R1 1-10 kW
TIC106D
P 10-100 kW
G
2N4987
A
K 1-10 kW
100 nF
c. SBSler (silicon bidirectional switch, silikon iki

ynl anahtar)
ki ynde akm geirebilen tetikleme
elemandr. Birbirine ters paralel bal iki
SUStan olumutur. G ucu hem (+) hem
de (-) polarma ile tetiklenebilir. Tetiklenme
gerilimi 6-10 V arasnda deiir. Darbe
reteci olarak triyaklarn tetiklenmesinde
vb. kullanlr.
2N4991 tip SBSnin baz elektriksel
zellikleri: Tetikleme gerilimi yaklak: 6
- 10 V, tetikleme akm: 0,5 mA.
SUS ve tristrl tam dalga dimmer devresi
Idoru (mA)
Vdoru (V)
Vters (V)
(mA)
IIters
(mA)
SBS sembol
SBS'lerin elektriksel karakteristik erisi
SBS ve triyakl dimmer devresi

Yandaki ekilde verilen devrede R ve P'den geen akm
C'yi doldurmaya balar. C'nin gerilimi SBS'nin iletime
geme deerine ykseldiinde bu eleman akm geirerek
triyak srer.
470 k
. SCS'ler (iki kapl tristrler)

P ve N tipi drt yar iletken maddenin birletirilmesiyle
elde edilmi, iki tetikleme ucu olan elemanlara SCS denir.
SCS'de G1 kaps art (+) polariteli akmla, G2 kaps ise
eksi (-) polariteli akmla tetiklenir. SCSyi yaltm
durumuna sokmak iin ise G1 kapsna eksi (-) ya
da G2 kapsna art (+) ynl akm uygulamak
yeterli olmaktadr.
Baka bir deyile SCS, kaplarndan herhangi
katot
geyt
birine doru polarmal gerilim uygulanarak iletime,
ters polarmal gerilim uygulanarak ise kesime
SCS
sokulabilmektedir.
100
SBS ve triyakl dimmer
anot
geyt
sembol
SCS'nin yar iletken yaps
SCS'li scaklk alarm devresi

Yandaki ekilde verilen devrede ortam scakl
artnca NTC'nin direnci azalr. Pot zerinde oluan
gerilim SCS'yi srer. Rlenin kontaklar konum
deitirir.
Ortam scakl azalsa bile rle almaya devam
eder. B butonuna basldnda ise SCS kesime
giderek rleyi ilk konumuna getirir.
SCS'nin transistr edeeri
SCS rnei
100 kW
15. Diyaklar (diak, diac)

ki ynde de akm geirebilen tetikleme
elemanna diyak denir. Diyak szc alternatif
akmda kullanlan diyot anlamna gelmektedir.
Diyak aslnda tetikleme (G) ucu olmayan iki
tristrn birleiminden olumutur.
470 k
SCS'li scaklk alarm devresi
Diyak rnei
Diyakn yar iletken yaps
iletime
geme
deeri
V (V)
iletime
geme
deeri
V (V)
I (A)
Diyakn elektriksel karakteristik erisi
1N4007
R 100-470 kW
a. Diyakl pals reteci (pals osilatr)

Yandaki ekilde verilen devreye DC ya da AC
uygulandnda R ve Pden geen akm Cyi
doldurmaya balar. Cnin gerilimi yaklak olarak
20-50 V olduunda diyak iletkenleir. R y
zerinde bir gerilim oluur. Kk kapasiteli olan
C hemen boalacandan diyak tekrar kesime
gider ve devre baa dner. Pot ile Cnin dolma
zaman ayarlanabilir. Potun deerine bal olarak
ktan alnan palslerin frekans deiir.
Devrenin kndan alnan sinyaller
osilaskopla incelenecek olursa testere diine
I (A)
P 100-470 kW
Diyak, bir sinyali (akm) belli bir seviyeye

kadar bloke eder (geirmez). Baka bir deyile
diyak, herhangi bir ucuna uygulanan gerilim 2050 V olduunda aniden iletkenleen elemandr.
Diyaklar, SCR ve triyakl devrelerde ok
yaygn olarak kullanlmaktadr.
Uygulamada kullanlan baz diyaklarn iletime
geme deerleri yledir: BR100: 28..36 V,
DB4: 35...45 V
AC 220 V
Diyak sembolleri
V (V)
k
sinyali
t (s)
BR100
100 nF/400 V
Ry
100 W
Diyakl pals (testere dii sinyal) reteci devresi
101
benzer palslerin olutuu grlr.

AC 220 V
220 kW-470 kW
b. 220 V'ta alan diyakl flar devresi
BR100
R1
Yandaki ekilde verilen devreye AC 220 V
1-10 mF
C
uygulandnda R 1 direnci zerinden yava
1N4007
led
yava arj olan Cnin gerilimi 20-50 V olduunda
diyak iletime geerek ledi altrr.
C'nin led zerinden boalmasyla diyak tekrar
Diyakl flar devresi
kesim durumuna geer ve devre baa dner.
Devrede kullanlan 1N4007 diyodu, ledi negatif alternanslara kar korur.
R2
100820 W
Diyaklarn salamlk testi: Ohmmetreyle yaplan diyak lmde her iki ynde de yksek
diren (200-500 kW) gstermelidir.
16. Drt tabaka (shockley, PNPN, 4D) diyotlar
Drt yar iletkenin birlemesinden
olumu elemanlardr. Bu elemanlar
doru polarma altnda alrken
ularna uygulanan gerilim iletim
seviyesine ulancaya kadar, ters
A
K
polarmalanm normal diyot gibi
Drt tabaka (4D) diyot
Drt tabaka (4D) diyodun
alr. Uygulanan gerilim ykselerek,
sembolleri
yar iletken i yaps
iletim gerilimi seviyesine ulatnda
ise, diyot aniden iletime geerken, eleman
I (A)
zerinde den gerilim de azalmaya
Imaks
iletkenlik
(50mA/5A)
blgesi
balar. Gerilim, belirli bir deere
azaldktan sonra, tekrar ykselmeye
balar. Bu noktadaki gerilime tutma
tutma
Itutma
noktas negatif
gerilimi denir.
(1mA/50mA)
diren
Drt tabaka diyot, tutma geriliminden
blgesi
sonra, gerilimini ve akmn artrarak dz
polarmal normal diyot gibi alr. Baka
bir anlatmla, drt tabaka diyotlar,
kesim blgesi
15 mA/35 mA
V (V)
balangta ters polarmal normal diyotlar
gibi, tutma geriliminden sonra ise dz
Vtutma
Valma
0,5 V/1,2 V
20 V/200 V
polarmal normal diyotlar gibi alr. Bu
iki alma noktas arasnda gerilim
Drt tabaka diyodun elektriksel karakteristik erisi
derken akmn artt bir karakteristik
gsterirler.
Yandaki ekilde 4D diyotlarn elektriksel karakteristik erisi verilmitir.
Drt tabaka diyotlarn iletim gerilimleri 10-100 V arasnda, iletim akmlar ise 1-50 mA
arasnda deimektedir. Bu tip diyotlar, tristr, triyak gibi elemanlarn tetiklenmesinde, pals
jeneratrlerinde, rlesiz telefon sistemlerinde, AC sinyalleri krpma devrelerinde vb. kullanlr.
Drt tabakal diyot rnekleri: 1N5159, 1N5160, 1N5779, 1N5780, 1N5793...
102
Neon lamba sembol
R1
AC ya DC
Drt tabaka diyotla yaplan pals osilatr

Yandaki ekilde verilen devreye akm
uygulandnda kondansatr R1 direnci zerinden arj
olmaya balar. Cnin gerilimi PNPN diyodun tetiklenme
gerilimi seviyesine ulatnda eleman iletime geerek
Ry zerinde gerilim oluturur. Devrede kullanlan
kondansatr kk deerli olduundan abucak dearj
olarak PNPN diyodun kesime gitmesine neden olur.
PNPN diyot kesime gittiinde C yeniden dolmaya
balar. Devre bu ekilde almasn srdrerek Ry
zerinde palsler oluturur. Palslerin frekans R 1
direncinin deeri deitirilerek ayarlanabilir.
PNPN
diyot
C
V (V)
Ry
k
sinyali
t (s)
Drt tabaka diyotlu pals reteci devresi
Neon lamba rnekleri
17. Neon lambalar

Flamansz, souk katotlu gazl lambalara neon lamba denir. Neon lambalar cam gvde iindeki
gazn zelliine gre krmz, yeil, sar, turuncu vb. renklerde k yayarlar. Bu lambalar
altrmak iin uygulanmas gereken gerilim cam gvde iindeki gazn (argon, helyum, sodyum
vb.) cinsine ve elektrotlar arasndaki mesafeye baldr. rnein lamba iinde neon gaz varsa,
21,5 V uygulandnda gaz iyonize olarak turuncu k verir.
Neon lambalarn ateleme gerilimleri modeline gre 90 V'a kadar kar.
220 V ile neon lamba altrlaca zaman 1/4 W gcnde 100-150 kW'luk diren lambaya
seri balanr. Neon lambalar, karakteristik olarak diyaklara benzediklerinden, tristr ve triyaklarn
tetiklenmesinde, elektrik enerjisinin olup olmadn gsteren pano tipi gz lambalarnda, kontrol
kalemlerinde, gece lambalarnda, kl anahtarlarda vb. kullanlr.
Kk boyutlu tip neon lambalarn akm 0,6 mA iken, duya monte edilerek kullanlan neon
lambalarn akm 1,9-2,5 mA dolayndadr.
Neon lambal pals reteci devresi
Yandaki ekilde verilen devreye AC
uygulandnda diyot, R1 ve P zerinden geen
akm C'yi doldurmaya balar. C'nin gerilimi neon
lambann iletime geme gerilimi seviyesine
ulanca bu eleman iletime geer ve ktaki
diren zerinde gerilim oluur. Kk kapasiteli
olan C hemen boalacandan neon lamba
kesime gider ve devre balang noktasndaki
durumuna dnm olur. Sonuta ktaki diren
(R2 ) zerinde testere diine benzer palsler
oluur.
V,I
470 k
Neon lambal pals reteci
103
A2
A2
A1
A2
G
A1
A1
Triyak sembolleri
G
Triyakn yar iletken i yaps
eitli triyaklar
D. TRYAKLAR (TRIAC, TRAK)

1. Triyaklarn yaps ve almas
Sekiz yar iletkenin birleiminden olumu, iki ynde de akm geirebilen g kontrol
elemanlarna triyak denir.
Triyaklarn ayaklar A1-A2-G (T1-T2-G ya da MT1-MT2-G) eklinde kodlanmtr. G ucu
A1-A2 arasndan geen akm denetler. A2 ucu ise ykn baland utur.
iletim blgesi
+I (A)
iletime
geme
noktas
A2
-V (V) kesim blgesi
+V (V)
kesim blgesi
A1
iletime geme
noktas
iletim blgesi
Triyakn tristr edeeri
tutma akm
-I (A)
Triyakn elektriksel karakteristik erisi
Triyak, iki adet tristrn ters paralel balanm hline benzetilebilir.

Triyak DCde alrken G ucu bir kez tetiklendiinde A2-A1 aras srekli, ACde alrken
ise G ucu tetiklendii srece A2-A1 aras iletken kalr.
Triyak AC beslemeli devrelerde kullanlrken G ucuna balanan diyak, UJT, PUT, SUS,
SBS, neon lamba gibi elemanlarla tetiklenme as (an) daha iyi ayarlanabilir. Bu sayede A2A1 arasndan geen akm kontrol edilerek alcnn istenilen g deerinde almas salanabilir.
Triyaklarn tetiklenmesi
Triyaklarn alcy altrabilmesi iin G ucuna belli bir
tetikleme akm vermek gerekir.
Tetikleme akm (IG) ise eitli ekillerde salanabilir.
Vebeke
BT136
I. DC rete ile tetiklemesi

Yandaki ekilde verilen devrede grld gibi bu
yntemde triyakn geyt akm bir DC retecinden salanr.
alc
A2
A1
VG 1-2 V
Triyakn DC rete ile
tetiklenmesi
104
alc
R
A2
10-82 k
BT136
II. G ucunun ana besleme kaynana bal diren

zerinden tetiklenmesi
Yandaki ekilde verilen emada grld gibi geyt ucu
kk akmlarla altndan akm snrlayc R direnci
zerinden tetikleme yaplr. R direncinin tam doru olarak
seilebilmesi iin,
R = (Vebeke - VG) / IG [W] denklemi kullanlr.
G ucuna balanan R direncinin deeri bytldke
tetikleme akm kleceinden triyak, daha ge iletime
geecek, bu ise alcnn gcn azaltmamz salayacaktr.
Vebeke
A1
Triyakn ana besleme

alc
A2
DC 12 V
Triyaklarn alma modlar (durumlar)

a. Mod I (+)
Yandaki ekilde grld gibi triyakn G ucu (+), A2
ucu (+), A1 ucu (-) gerilimle tetiklenir. Bu durumda A2den
A1e akm geii olur. Mod I (+) alma biimi tristrn
almasnn aynsdr. Bu modda triyak tam iletimdedir.
BT136
rnek: Besleme gerilimi (Vebeke) 12 V olan bir devrede kullanlan triyakn G ucunun
iletime geme gerilimi (VG) 1 volttur. G ucunun ektii akm (IG) 1 mA (0,001 A) olduuna
gre, G ucunu ar akma kar korumak iin kullanlmas gereken direncin deerini bulunuz.
zm: R = (12-1)/0,001 = 11/0,001 = 11000 W
A1
R
DC 1-2 V
b. Mod II (-)
Triyakn mod I (+) olarak altrlmas
Triyakn G ucu (-), A2 ucu (+), A1 ucu (-) gerilimle
tetiklenir. Bu durumda A2den A1e doru akm geii olur.
Mod II (-) tipi almada mod I (+)'ya oranla daha yksek tetikleme gerilimine ihtiya vardr.
c. Mod III (+)

Triyakn G ucu (+), A2 ucu (-), A1 ucu (+) gerilimle tetiklenir. Bu durumda A1den A2ye
doru akm geii olur.
Mod III (+) modunda G ucuna uygulanan polarma akm Mod I (+) yntemindeki akmdan
daha yksek olmaldr.
. Mod III (-)
Triyakn G ucu (-), A2 ucu (-), A1 ucu (+) gerilimle tetiklenir. Bu durumda A1den A2ye
doru akm geii olur.
Yukarda aklanan alma ekilleri iinde I (+) ve III (-) modlarnda alma ok iyi olup,
alak gl devrelerde tercih edilir. Bu modlarda tetiklenen triyakn iletime gemesi iin G
ucuna verilmesi gereken akmlar kktr. I (-) ve III (+) modlarnda altrlan triyaklarda
tetikleme akm ile A1-A2 arasndan geen akmlarn ynleri birbirine zttr. Bu da verimi drr.
O nedenle bu iki yntem pek kullanlmaz.
Triyaklarn kesime sokulmas
almakta olan bir triyak durdurabilmek iin eitli yntemler kullanlr.
105
Triyak DC ile alyorsa kesime sokma ekilleri

I. Seri anahtarla (devre akm kesilerek)
II. Paralel anahtarla
III. Kapasite (kondansatr) ile
Triyak AC ile alyorsa kesime sokma ekilleri
I. Seri anahtarla
II. G'nin tetikleme akm kesilerek
III. Triyakn A2-A1 ular arasndan geen yk akmn tutma akmnn altna indirerek
Ek bilgi: Tutma akm
Her triyakn tayabilecei maksimum akm deeri bellidir. Bunun yannda triyaklarn
zerinden geen akm belli bir alt deere indirilirse eleman birden kesime gider. rnein 10 A
tamakta olan bir triyaktan geen akm sfra doru azaltrken akm mA seviyesine indiinde
aniden sfr olur. te triyakn kesime girdii bu ana tutma akm denir.
2. Triyakn salamlk testi
Ohmmetre ular A2 - A1 arasna balanr. 100 W - 10 kW aras deere sahip direncin bir ucu
G ucuna, dier ucu l aletinin problarndan herhangi birine dedirilir. Bu durumda triyakn
A2 - A1 aras gsterdii yksek diren sfra doru azalrsa elemann salam olduu anlalr.
Ohmmetre ile yaplan lm her zaman doru sonu vermeyebilir. Bundan dolay basit
devreler kurularak salamlk testi yapmak daha dorudur.
3. Triyakl faz kontrol devreleri
Triyaklar kullanlarak lamba, AC seri motor, stc vb. gibi alclarn zerinden geen akmn
miktar kolayca ayarlanabilmektedir.
Bilindii gibi triyaklar G ular tetiklendiinde her iki ynde de akm geirebilirler. Bunun
yannda G ularna uygulanan tetikleme sinyalinin zaman deitirilerek A1 - A2 ular arasndan
geen akmn deeri kontrol edilebilmektedir.
alc
15-100 W
AC 220 V
100-470 k
22-56 k
BT136
a. Triyakl basit dimmer (ksc) devresi

Yandaki ekilde verilen dimmer devresinde
kullanlan pot ile Cnin dolma zaman
ayarlanabilmektedir. Buna bal olarak da C'nin
zerinde oluan gerilim sonucunda iletime geen
diyak triyak srmektedir.
BR100
A2
A1
G
100 nF/400 V
Devrede potun deeri kltlrse, C hemen

dolar, diyak abuk iletime geerek triyak tetikler
ve alcdan yksek deerli bir akm geer.
Triyakl basit dimmer devresi
Potun deeri byltlrse C ge dolar, diyak gecikmeli olarak iletime geip triyak ge
tetikleyeceinden alcdan dk deerli bir akm geer. Verilen dimmer devresinde alc eer
omik (akkor lamba, halojen lamba, stc vb.) zellikli ise alma gayet dzgn olur. Alc
eer indktif (bobin, trafo, motor vb.) zellikli ise triyaktan geen akm ile gerilim arasnda
bir miktar faz fark olacandan, triyak iletime getii anda zerinde yksek gerilim oluturabilir.
106
Bu yksek gerilim ise triyak tekrar iletken durumuna geirir.

te bu sakncay ortadan kaldrmak iin triyakn A2-A1 ular
arasna paralel olarak yandaki ekilde grld gibi R ve C
balanr.
Triyaka R-C filtrenin balan
V,I
A2
t (s)
A1
AC 220 V
BT136
BT138
c. Triyakl AC seri (niversal) motor hz kontrol devresi

parazit nleyici bobin
devre ile AC seri motorlarn
devir ayar yaplabilir.
100 mH
AC seri
L
S motor
22-56 kW
Potun deeri
100-470 kW
deitirildike
kondansatrlerin dolma
BR100
1-22 kW
zaman deitiinden
triyakn tetiklenme an da
C1
C2
deiir. Bu ise motordan
22-100 nF/400 V
geen akm ayarlayarak
Triyakl AC seri motor hz kontrol (dimmer) devresi
hz deitirir.
100 W
Triyakl dimmer devresinde alc

zerinden geen krplm sinyalin ekli
100 nF/400 V
kalite dimmer devresi
100 nF
400 V
parazit nleyici R-C filtre
AC 220 V
BT136
b. Triyakl geri u etkili iyi kalite dimmer devresi

Yandaki ekilde verilen dimmer devresinde iki adet
kondansatr
kullanldndan pot
15-100 W
az evrilmesine
22-56 kW
alc
ramen lambann
R1
nn aniden
100-470 kW
P
azalmas ya da
1-22 kW
G
oalmas sorunu
ortadan kalkar. Yani
R2
BR100
C1
n iddeti dzgn
22-100 nF/400 V C 2
bir biimde azalp
Triyakl geri u etkili iyi
oalr.
100 W
Devrede triyakn dzgn olarak alabilmesi ve yaknda bulunan radyo, TV gibi cihazlarn
parazitik sinyallerden etkilenmemesi iin iki adet filtre kullanlmtr.
Motora seri balanan bobin yksek frekansl sinyalleri zerinden geirmeyerek bastrr.
Triyaka paralel balanan R-C filtre ise yksek frekansl sinyalleri kendi zerinden geirerek
triyakn bu tr sinyallerden olumsuz etkilenmesini engeller.
107
+12 V
4. Triyakl uygulama devreleri

a. Triyaklar anahtar ya da alter olarak kullanma ile
ilgili devreler
1k
-
BT136
2
1N4007
AC 220 V
Triyakn anahtar olarak

kullanlmas
S
1
BT136
I. Triyakn basit anahtar olarak kullanlmas

Yandaki ekilde verilen devrede S anahtar bir kez kapatlp
alrsa triyak iletme geerek L'nin srekli olarak yanmasn salar.
Devrenin besleme gerilimi AC olursa alc, S kapal olduu srece
alr. Devrede kullanlan triyakn gc artrlarak ok yksek akm
eken alclar mini bir anahtarla altrlabilir.
II. Triyakn iki kademeli anahtar olarak
kullanlmas
Yandaki ekilde verilen devrede S anahtar, 1
konumundayken alc tam gte alr. Anahtar 2
konumuna alndnda G ucuna sadece pozitif alternanslar
gittiinden triyak tek ynde akm geirir. Alc zerinden
besleme geriliminin yars getiinden L yarm gte alr.
22-56 kW
Triyakn iki kademeli anahtar
(alter) olarak kullanlmas
AC 220 V
c. Triyakl AC motor hz kontrol devresi

Yandaki ekilde verilen triyakl motor hz kontrol devresi
500-2000 W aras gce sahip niversal motorlarn devir
saysn istenilen ekilde ayarlayabilir.
Devrede potun diren deeri drlrse C
daha abuk dolar ve diyak iletime sokar. letime
geen diyak triyak tetikleyerek motor zerinden
yksek deerli bir akm dolatrr. Bu sayede motor hzl dner. Potun deeri bytldnde ise
motorun devir says azalr.
33-100 kW
BT136
diyak
LDR
Triyakl karanlkta alan devre
500-2000 W
10-33 kW
100-470 kW
pot
BR100
BT138
I. Triyakl karanlkta alan devre

Yandaki ekilde verilen devrede ortam karardnda
LDRnin direnci artar. zerinde den gerilim ykselir.
Diyak iletime geerek triyak tetikler ve lamba yanar.
Aydnlk ortamda L sner.
AC 220 V
b. Triyak ile k kontrol devreleri
A2
A1
G
100 nF/400 V
5. Triyak ve tristrlerin karlatrlmas

Triyakl AC seri motor hz kontrol devresi
Endstriyel sistemlerde ve eitli elektronik
cihazlarda ska karmza kan tristr ve triyakn
birbirinden en nemli fark, tristrn tek ynde, triyakn ise iki ynde akm geirebiliyor
olmasdr.
Tristrler, yksek gl dorultmalarda, kaynak makinelerinde, vinlerdeki DC ile alan
motorlarn hznn kontrolnde vb. karmza kar.
108
Triyaklar ise k iddetini kontrol eden devrelerde, merdiven k otomatiklerinde, AC motor kontrol devrelerinde, k, s kontrol devrelerinde vb. kullanlr.
Tristr kullanlarak triyak yapmak mmkndr. yle ki; iki adet tristrn A-K ular birbirine
ters paralel olarak balandnda iki ynde de akm geirebilen bir triyak elde edebilirir. Ancak
bu yntem uygulamada kullanlmaz.
6. Tristr ve triyaklarn korunmas
a. Parazitik gerilimlerin olumasna kar yaplan koruma
Tristr ve triyaklar indktif zellikli alclar kontrol etmede kullanldklarnda, iletim ve
kesime gittikleri anlarda yk olarak kullanlan bobinlerin ularnda besleme geriliminin yaklak
kat genlie sahip, yksek frekansl gerilim oluur. Bobinin etrafnda oluan manyetik alann
yaratt yksek indksiyon gerilimi ksa bir sre iinde olumasna ramen tristrn
bozulmasna yol aabilir. te yandan bobinin oluturduu gerilim radyofrekans (RF) paraziti
olarak ebekeye bal dier alclar (radyo, TV vb.) olumsuz etkileyebilir.
Bobinli alclardan kaynaklanan parazitik (istenmeyen) sinyaller tristr, triyak gibi elemanlarn
istenildii anda durdurulmasna da engel olur.
Parazitik sinyalleri yok etmek iin,
I. Tristr ve triyakn iki ana ucu (A-K ve A2-A1) arasna R-C (diren-kondansatr) balanr
II. Yke seri olarak bobin (indktans) balanr.
III. Tristrl devrelerde indktif yke (rle, motor vb.) ters paralel olarak diyot balanr.
b. Ar geyt akmna kar koruma
Tristr ve triyaklarn geyt akmlarnn hangi dzeyde olmas gerektii kataloglarda
belirtilmitir. Devre retimi yaplrken katalog verileri gz nne alnarak Gye uygun deerli
diren balants yaplr.
c. Ar scaa kar koruma
Tristr ve triyaklar alrken snr. Elemann gvde scakl 130 C'n zerine ktnda
bozulma sz konusu olabilir.
Devre alrken s ortadan kaldrlmazsa gvde scakl daha da artarak elemanlar abucak
tahrip edebilir. O nedenle ok snan elemanlarn gvdesine alminyum soutucular balanr.
Eer soutucu, devrenin asesine balysa eleman ile soutucu arasna amyanttan yaplm
yaltkan plakann konulmas gerekir.
Tristr ve triyaklarn gvdelerindeki sy datmak iin kullanlan alminyum plakalar snn
iyi emilebilmesi iin elektroliz yntemiyle siyahlatrlr. (Siyah eloksal yaplr.) Alminyum
plakann et (cidar) kalnl soutulacak elemann zelliine gre 3-10 mm arasnda deiir.
Plakann yeterli olmad durumda ise fleyici mini fanlar kullanlr.
Not: Ar snn olumamas iin yaplmas gereken ilk i, elemandan katalogta verilen
deerin zerinde akm geirmemektir.
7. Tristr ve triyak seimi
Herhangi bir devrede kullanlan tristr ya da triyak DC ile alacaksa, elemann maksimum
dayanma gerilimi ile devrenin besleme gerilimi birbirine yakn deerde olabilir. rnein BT136
triyak DC 400 V'luk gerilimlere kadar dayanabilir.
Tristr ya da triyak AC ile beslenen bir devrede alacaksa, elemann maksimum dayanma
109
gerilimi AC besleme geriliminden % 40-45 fazla olmaldr. nk AC'de tepe deer (maksimum
deer) gerilimi sz konusudur. yle ki; voltmetreyle 220 V olarak ltmz AC deer
aslnda etkin deerdir. Bu deerin bir de maksimum deeri vardr.
220 V'luk AC gerilimin maksimum deeri: Vmaks = Vetkin.1,41 = 220.1,41 = 310,2 V'tur.
Buna gre 220 V'luk bir devrede kullanlacak tristr ya da triyak gibi elemanlarn maksimum
dayanma gerilimleri 310,2 V olmaldr. Piyasada ise yaygn olarak 30-50-100-200-300-400500-600-700-800...V gibi snflandrmalar sz konusu olduundan kullanacamz elemann
dayanma gerilimi en az 400 V olmaldr.
Ka amperlik eleman seeceiz sorusuna gelince
Bu deer tamamen kullanacamz alcnn ektii akma baldr. rnein 220 V'luk tristrl
devrede 100 W gcnde bir lambay alc olarak seelim. Bu eleman 220 V altnda yaklak
olarak, I=P/V = 100/220 = 0,45 A eker. Buna gre doru olan BRX49 (400 V/0,8 A) adl
eleman semektir. Devrede Uygulamada kullanlan
geirebilecei maksimum akm: 30 A,
TIC106D (400 V/3,2 A) adl baz triyaklarn zellikleri
letimde tutma akm: 30 mA, alma
modlarna
gre triyakn tetiklenmesi iin
400 V/4 A
tristr de seebiliriz. Ancak bu -BT136:
uygulanmas gereken akm deerleri: 5 mA -BT137: 400 V/6 A, Ksa sreli olarak
5 mA - 5 mA - 10 mA
maksimum akm: 55 A,
durumda maliyet artar. nk geirebilecei
-TIC236D: 400 V/12 A
letimde tutma akm: 20 mA, alma
yksek akml elemanlar dk modlarna gre triyakn tetiklenmesi iin -TIC253D: 400V/20 A
-BTA06-200: 200 V/6 A
uygulanmas gereken akm deerleri: 25
akml olanlardan daha pahaldr. mA-60 mA-25 mA-60 mA
-BTA06-400: 400V/6A
-TIC206D: 400 V/4 A, Ksa sreli olarak
-BTA13-400: 400V/13A
E. Kuadraklar (quadrac, ditriac)

Diyak ve triyakn bir gvde ierisinde
birletirilmesiyle yaplm elemanlara kuadrak denir.
Bu elemanlar geyt tetikleme gerilim seviyesi yksek
olan triyak gibi dnlebilir. Devre retiminde
kuadrak kullanm montaj kolayl salar ve cihazda
kullanlan eleman says daha az olur.
Kuadrak sembol
b. Kuadraklarn salamlk testi

AVOmetre ile yaplan lmde elemann ucu
arasnda yaplacak alt lmn sonular da yksek
ohm (50 kW-200 kW) kmaldr.
c. Baz kuadraklarn akm ve gerilim deerleri
Q4003LT: 400 V/3 A
Q4004LT: 400 V/4 A
110
Kuadrak rnei
100-470 k
a. Kuadrakl karanlkta alan devre

Yandaki ekilde verilen devrede ortam
karardnda LDR'nin direnci artar ve zerinde
den gerilim byr. LDR zerinde den gerilim
20-50 V aras deere ulatna kuadrak iletime
geerek lambay yakar. Ortam aydnlandnda
LDR'nin direnci azalr ve zerinde den gerilim
der. Bu ise kuadrak kesime sokar.
A1 A2 G
Kuadrakl karanlkta alan devre
F. Fototristr ve fototriyaklar
1. Fototristrler (LASCR)
G ucuna k geldiinde A ucundan K ucuna
doru tek ynde akm geiren devre elemandr.
Fototristr uygulamada ok az kullanldndan
ksaca anlatlmtr. nk, a duyarl
devrelerin byk bir blm LDR ya da
fototransistr kullanlarak yaplmaktadr.
ekil 1.6'da verilen basit devrede fototristre
k geldiinde A-K aras iletken olur, rle
kontan kapatr ve lamba yanar. Ortam
karardnda lamba snmez. nk DC ile
beslenen devrelerde tristr bir kere iletken hle
getikten sonra besleme kesilene kadar bu
durumunu korur.
2. Fototriyaklar
G ucuna k geldiinde A 1 -A 2 ular
arasndan her iki ynde de akm geirebilen
devre elemandr. Fototriyak uygulamada az
kullanlmaktadr.
cam
A
katot
kap
ucu
G
G
K
a
duyarl
blge
Fototristr
sembol
silisyum
ekirdek
Fototristrn yaps
+12 V
A
L
G
rle
Fototristrl kta alan devre
A2
A1
Fototriyak sembol
111
G. G EVRCLER (KONVERTSR, KONVERTER, NVERTR)

ACyi DCye dntren devrelere dorultma denilirken, DCyi ACye eviren devrelere
ise g evirici (konvertisr, konvertr, invertr) denir.
Konvertisrler, osilatr devresi, trafo ve
trafo
k nitelerinin birleiminden oluur.
k
DCyi, AC'ye eviren devreler
osilatr
nitesi
transistrl, tristrl ya da entegreli
olabilir.
Konvertisr devresinin blok emas
Osilasyonlu sinyalleri ykseltip
alaltmaya yarayan transformatr nveleri ise, alak frekansl olarak retilen (50 Hz-1 kHz)
devrelerde elik sacdan, yksek frekansl (1 kHz ve zeri) devrelerde ise ferritten yaplr. nk,
yksek frekanslarda elik saclar byk kayplara ve snmalara yol amaktadr. Ferrit nve ise
yksek frekansl manyetik kuvvet izgilerini daha iyi geirerek verimi ykseltmektedir.
Konvertisrlerin kullanm alanlar
ACnin depolanmas
mmkn
olmadndan, bu gerilim redresrlerle
dorultularak akmlatrlere doldurulur.
Daha sonra konvertisrlerle ACye
evrilerek alclar altrlr.
Yolcu otobslerinde bulunan TV'lerin,
seyyar floresan lambal el fenerlerinin
(ldak), kesintisiz g kaynaklarnn
altrlmasnda vb. konvertisrler
kullanlr.
Konvertisr devrelerinin kndan
Transistrl konvertisr devresi rnei
alnan gerilimin frekansnn ayarlanabilir
olmas da ayr bir stnlktr. Frekansn deimesi AC ile alan motorlarn devir saysn
dorudan etkilediinden, devir ayar yaplmak istenen yerlerde bu tip cihazlar kullanlmaktadr.
ACnin ykseltilip alaltlma ekli
AC sinyaller transformatrlerle ykseltilir ya da alaltlr. Yani trafolar zamana gre yn
ve iddeti deien akmlarla alrlar.
DC'yi ykseltmek iin bu akmn AC sinyal hline getirilmesi gereklidir. nk
transformatrler tek ynl olarak akan bir akmda almaz.
Konvertisrlerin alma ilkesi
trafo
S
alma gerilimi 220/12 V olan bir trafonun
primerine nce yandaki ekildeki gibi DC bir gerilim
+
V2
V1
uygulandn varsayalm. Bu durumda sekonder
V
V
sarmn ularna bal olan voltmetre hi bir gerilim
- 220 V
12 V
deeri gstermez. Eer DC rete ile primer sargs
arasna bal olan S anahtar hzl biimde alp
Konvertisrn alma ilkesinin basit
kapatlrsa voltmetre ibresi sapmaya balar.
anahtarlama devresiyle aklanmas
Bunun nedeni: S kapatlnca geen akm sfrdan
maksimum deere doru ykselir. Anahtar alnca ise geen akm maksimum deerden sfra
doru der. te primerden geen akmn ykselip alalmas bu sargnn etrafnda oluan
112
manyetik alann da deiken olmasn salar. Deiken manyetik alan ise trafo nvesi zerinden
dolaarak sekonder sarglarnda AC gerilim oluturur.
Sekonder sargsna bir ampermetre, voltmetre ya da osilaskop balanacak olursa S anahtarnn
alp kapanmas srasnda oluan sinyaller grlebilir. S hzl kapatlp alrsa oluan sinyalin
frekans ve gerilim deeri de yksek olur. Ancak, oluan sinyal sinsoidal biimli deildir.
Yukarda anlatlan anahtarl ilkel yntem uygulamada kullanlmaz. Onun yerine ayn ilemi
otomatik olarak yapan transistr, tristr ya da entegreli devreler gelitirilmitir.
AC-AC, DC-AC ve DC-AC-DC (DC-DC) konvertisrler
Uygulamada kullanlan konvertisrlerin kndan alnan gerilimin ekli istee gre AC ya
da DC olabilmektedir. imdi giri k gerilimine gre yaplan snflandrmalar inceleyelim.
a. AC-AC konvertisrler
Devrede girie uygulanan AC akm diyotlarla DC'ye evrildikten sonra akler arj edilir.
Daha sonra bu akm konvertisre uygulanarak AC'ye evrilir. Kesintisiz g kaynaklar bu
prensibe gre almaktadr.
b. DC-AC konvertisrler
Bu tip devrelerde giri akm akden alnarak
konvertisre uygulanr ve ktan AC elde edilir.
Tatlarda bulunan TV'lerin altrlmasnda kullanlan
konvertisrler bu prensibe gre almaktadr.
DC-DC konvertisr
+12 V
R1
N1
AC
c. DC-AC-DC (DC-DC) konvertisrler

Bu tip devrelerde giri akm akden alnarak
konvertisre uygulanr. Konvertisrn kndan alnan
AC akm diyotlarla tekrar DC'ye evrilerek altrlmak
istenen alcya uygulanr. 12 V'luk DC'nin 24 V'luk
DC'ye evrilmesinde kullanlan devreler bu prensibe
gre almaktadr.
1. Transistrl konvertisrler
N3
T
a. Tek transistrl DC-AC konvertisr
N2
R2
Yaandaki ekilde verilen devreye DC uygulannca
R1 ve R2 direnleri zerinden alnan polarma akm
N2 zerinden geerek transistrn beyz ucuna ular.
V,I k sinyali
Bobin, akmn geiine indktif reaktans gsterdiinden
t (s)
+
+
beyzden geen akm bir sre sonra tepe deere ular.
Beyz akmnn sfrdan maksimuma yava yava artarak
ulamas sonucu kolektrden emitere geen akm da
yava yava artar. Bu da N1 bobininden geen akmn
Tek transistrl AC-AC
yaratt manyetik alann deiken olmasn salar. N1
konvertisr devresi
bobininin manyetik alan gl olduundan N 2
bobininin zerinde etki yaparak N2 zerinde oluan E2 zt EMK gerilimini yok eder. Bu da N2
bobininden geen akmn biraz daha artmasna yol aar. IB akmnn artmas ise IC akmn
daha fazla artrr. Ancak, bobinlerden ve transistrden geen akmlar maksimum deere ulaarak
sabit akm hline gelirler.
113
Not: Devrenin kna dorultma devresi

eklenirse DC-DC konvertisr yaplm olur.
AC 220 V
Akmlarn sabit hle gelmesi, oluan manyetik alanlarn da sabit olmasn salar. N1 bobininin
alannn sabitlemesi bu alann N2 zerinde yapt bozucu etkinin ortadan kalkmasna neden
olur. N2nin oluturduu alann etkisinin ortadan kalkmas ise N1den geen akmn normal
deerine doru dmesine yol aar. N2den geen IB akmnn azalmas, transistrn IC akmnn
azaltmasna neden olur. IC akm azalrken N1 bobininin zerinde nceki alann tersi ynde bir
manyetik alan oluturur. Ters ynl manyetik alan ok gl olduundan bu, N2 bobininin
zerinde oluan zt EMK gerilimini artrc etki yapar. E2 zt EMK geriliminin artmas ise IB
akmn sfr deerine doru azaltr. IBnin sfr deerini almas IC akmn da sfr yapar. Bu
sayede devre baa dnm olur. Yukarda anlatlan durumlar srayla tekrar tekrar oluur.
N2 ve N1 bobinlerinden geen akmlarn srekli olarak oalp azalmas bu bobinlerin etrafnda
deiken manyetik alanlar meydana getirdiinden sekonder sarmnda (N3) ACye benzeyen gerilim
oluur.
b. ki transistrl DC-AC konvertisr

devresi
Yandaki ekilde verilen devreye DC
1-10 k
1-10 k
uygulandnda ilk anda N 2 ve R 1 direnci
zerinden geen akmla T1 transistrnn
iletime getiini varsayalm. R1'den gelen akm
N1 'den geerken hemen maksimum deere
ulaamaz. (Maksimum deer ancak 5 t'luk
V,I
zaman sonra olur.) N 2 'den geen akm
k sinyali
maksimum deere doru ykselirken, T1 iletime
t (s)
+
+
getii iin, N1 bobininden de yksek deerli
bir akm akmaya balar. N1'den geen akmn
yaratt deiken manyetik alan, N3 bobininde
ki transistrl DC-AC konvertisr devresi
bir gerilim indkler. Bunun yannda N 2
bobininde oluan manyetik alan da zayflatarak
N2 sarmndan geen akm daha yksek bir seviyeye karr. N1 ve N2 sarmlarndan geen
akmlar doyma (maksimum) noktasna ulanca N1'in etrafnda oluan manyetik alan durgunlar.
N1'in alannn durgunlamas sekonderde oluan gerilimi sfra indirir. Bunun yannda N1'in
yaratt alann N2 bobininde yapt bask ortadan kalkar ve N2'nin akm azalmaya balar.
N2'nin akm azalrken bu kez de N1 zerinde az ncekinin tersi ynde bir manyetik alan
kuvveti doar. N1'de doan ters manyetik kuvvet N2 zerinde bu kez yine etkide bulunarak
N2'den geen akm sfr deerine doru bastrr.
N2'den geen akmn sfra inmesi N1'den geen akm da sfr yapar. Bu ekilde devre baa
dnm olur. Ardndan N1 zerinden geen kk deerli akm T2 transistrn srer. Devre
biraz nce anlatld ekilde almasn srdrr.
c. Astable (kararsz) multivibratrl basit DC - AC konvertisr
Aada verilen devrede C1 ve C2 kondansatrleri sayesinde srayla iletim ve kesime giren
transistrler trafonun primer (N1 ve N2) sarglarndan srayla akm gemesini salar.
Primer sarmlarndan geen zt ynl akmlar sekonder sarmnda AC zellikli bir gerilim
oluturur. Aada verilen devre deneysel amaldr. Trafo 220/2x12 V'luk olabilir. Sekonderde
oluan gerilim tam sinsoidal deildir. Ancak AC ile alan sistemlerde kullanlmaya uygundur.
114
Alnan ACnin frekansn R2 ve

R3 e seri balanacak potlarla
ayarlamak mmkndr.
AC
N3
2x12/12 V 4 W
220 W-1k
220 W-1k
1
2
. 12 V DC / 220 V AC
R2
R3
R4
R1
+12 V
konvertisr devresi
0,1-1 mF
0,1-1 mF
10 -100k 10 -100k
Aada verilen devrenin
multivibratr (flip-flop) ksm 40C2
C1
60 Hz aras frekansta kare dalga
BD135
BD135
retir. Multivibratr devresinin A
ve B noktalarndan alnan kare
T2
T1
dalgalar src transistrlerini
tetikler. Src transistrleri ise
g transistrlerini besler. G
Astable multivibratrl basit DC-AC konvertisr devresi
transistrleri trafonun primer
sarglarndan (N1 ve N2) yn srekli deien bir akm dolatrr. N1 ve N2'den geen akmlar
ise sekonderde AC zellikli bir gerilim dourur.
Devrede k katndaki transistrlerin ve trafonun gc devreden alnmak istenilen gce
gre deitirilebilir. kta bulunan birbirine paralel bal nF deerli kondansatr elde
edilen AC'nin sinsoidale benzemesine yardmc olur. k transistrlerinin soutuculu
olmas verimi artrr. Bu konvertisr devresiyle akkor lamba, mini motor vb. altrlabilir.
20 A
+ 12 V
g transistr
BD135
470 W
src
transistr
10 k
470 W
8,2 k
1W
BD241
N1
k
220 V
N2
BD135
src
transistr
100 W
2x1N4148
BC547
5A
100 W
8,2 k
1 mF
1 mF
4x2N3055
12 V/220 V
50-250 W trafo
120 W
1W
BC547
BD241
g transistr
3x150 nF/400 V
12 V DC - 220 V AC konvertisr devresi
2. Tristrl konvertisrler
a. ki tristrl DC - AC konvertisr devresi
Aada verilen devrede, SCR'leri tetiklemede kullanlan pals reteci, UJT'li, 555'li,
transistrl astable (kararsz) multivibratrl vb. olabilir. DC besleme ile alan devrede
tristrler C kondansatryle durdurulmaktadr. Pals devresi tristrleri srayla iletime geirir.
SCR1 iletime geince C zerinde birikmi olan elektrik yk SCR2'yi kesime sokar. C
boaldktan sonra bu kez dier ynde arj olur. SCR2'ye tetikleme gelince bu eleman iletime
geer. SCR2 iletime geince C zerindeki elektrik yk SCR1'i kesime sokar. Devre bu ekilde
115
almasn srdrr. Orta ulu olarak

sarlm olan primerden geen akmlarn iki
ynl olarak akmas sekonderde AC gerilim
oluturur.
+12 V
tetikleme palslerini
veren devre
N3
N2
SCR 2
V,I
k sinyali
t (s)
-
ki tristrl DC-AC konvertisr
1N4001
DC
1k
8
trafo
AC
7
6
555
470 mF
a. 555 entegreli kk gl DCDC konvertisr devresi

Yandaki ekilde verilen devre deneysel
amal olup dk akml (50-100 mA) ve
kk gldr. Ayarl diren
kullanlarak 555'in kndan istenilen
frekansta bir kare dalga elde edilir. 3
numaral ayaktan alnan kare dalga ile
iletim kesim yaplan transistr trafonun
primerinden deiken bir akm geirir.
Bu akmn oluturduu manyetik alan
+5-12 V
sekonderde AC'ye benzeyen bir gerilim
oluturur. Sekondere balanan
dorultma devresi ise ykseltilmi
100 k
k tekrar DC'ye evirir.
Devrede kullanlan elemanlar
deitirilerek kn akm gerilim
deerlerini istenilen seviyeye
ykseltmek mmkndr.
N1
+
3. Entegreli konvertisrler
AC
SCR 1
10 k
1N4001
BC547
BD135
1n
ekil 7.8: 555 entegreli DC-DC konvertisr
AC
330 nF 400 V
10-47 W
BD135
10-47 W
1N4007
10 n
BD135
1N4007
b. 555 entegreli kk gl DC - AC konvertisr devresi

Yandaki ekilde
verilen DC-AC
+12 V
220/2x12 V trafo
12 V 12 V
konvertisr
47 k
devresinde 555
10 k
4
8
entegresi kare
10 k
7
3
dalga retir.
100 k
555
Entegrenin 3
5
220 p
numaral ucundan
6
alnan kare dalga
10 k
1
2
27 V
transistrleri
srekli olarak
1-470 n
iletim ve kesime
sokar.
555 entegreli DC-AC konvertisr
Transistrlerin
iletim kesim olmas trafonun 12 V'luk sarmlarndan deiken akm geiini balatr.
Trafonun primer sarmlarndan geen deiken akmlar deiken manyetik alan oluturur.
Primerde oluan deiken manyetik alan ince kesitli ok sarml sekonder sarmnda yksek
116
AC gerilim oluturur.
Not: Devre deneysel amaldr.
4. Elektronik devreli flalar
Cisimlerin grntlerinin optik yolla a duyarl filmlere aktarlmasyla elde edilen resimlere
fotoraf denir. Fotoraflkta cismin grntsn net bir ekilde a duyarl materyale
aktarabilmek iin yeterli dzeyde k kaynana gerek duyulur. te fotoraf ekimi esnasnda
kullanlan yapay k retelerine fla denir.
Flalarda, havas alnm ve asal gazlar doldurulmu bir cam gvde iine karlkl olarak
yerletirilmi iki elektrotlu lambalar kullanlr. Lamba 300-400 V civarndaki gerilimlerle alr.
Ayrca, elemann k yaymaya balayabilmesi iin gvdeye nc bir elektrot (yardmc
elektrot) daha yerletirilir. Bu elektrot tp boyunca uzanmakta ve kenardaki elektrotlara yakn
mesafede bitmektedir. Lambaya gerilim uygulannca dearj balamakta, elektrotlar arasnda
oluan elektron hareketinin etkisiyle yksek bir k domaktadr.
Yksek bir k yayan flalar fotoraf ekilirken 1/500 - 1/5 s kadar alr.
Flalarda lambann almasn salayan yksek DC gerilim, konvertisrlere benzer devrelerle
retilip kondansatrlere doldurulmakta ve fotoraf makinesindeki ekme butonuna (deklanr)
basld anda kondansatrn yk fla lambasnn elektrotlarna uygulanmaktadr.
2x1N4007
TR1
R4
1k
C3
R3
470 k
S2
250 V
P1
R1
22 W
C2
fla lambas
250 V
3-9 V
yardmc elektrot
1k
deklanr butonu
220 mF C 1
220 mF/800 V
R2
500 V
470 k
neon
lamba
TR3
C4 10 nF
TR2
S1
elektrotlar
fla
lambas
rnei
+
3-9 V
cam gvde
Fla devresi
Yukarda verilen devrede transistrl basit osilatr devresi ile girie uygulanan DC gerilim
yksek frekansl bir AC'ye evrilerek trafonun primer sarglarna uygulanr. TR1 trafosunun
primerinden geen deiken akmlar sekonder sargsnda yksek deerli bir AC oluturur.
Sekonderden alnan yksek gerilim diyotlar tarafndan dorultularak flan alabilmesi iin
gereken yksek DC elde edilir. Neon lamba k yaydnda flan almaya hazr olduu
anlalr.
117
Deklanr butonuna dokunulunca TR3 trafosunun primer akm ok hzl olarak sfr deerine
ineceinden bu elemann sekonder sarmnda yksek deerli bir gerilim oluur. Bu gerilim fla
lambasnn orta elektrodunu (yardmc elektrot) etkileyerek iyonizasyona neden olur. Tp
iindeki gazn iyonlamas ise kenarlardaki iki u arasndan akm geiini balatr ve geen
akm yksek bir k meydana getirir.
5. SMPS sistemli g kaynaklar (switching mode power supply, anahtarlamal
g kayna, KGK)
Bilgisayar, TV, video, mzik seti, tbb cihaz vb. gibi gelimi yapl elektronik sistemlerin
altrlmasnda anahtarlamal g kaynaklar kullanlmaktadr.
SMPS esasl devrelerin alma ilkesi
I. Girie uygulanan AC gerilim DC'ye evrilir.
II. DC enerji anahtarlama (a kapa) yapan transistrl devreye uygulanr.
III. Transistrl anahtarlama (osilatr) devresi sayesinde DC sinyal 15-70 kHz aras frekansl
kare dalgaya dntrlr.
IV. Kare dalga switch mode (sivi mod) adl trafonun primerine uygulanr.
V. Switch mode (sivi mod) trafosunun primerinden dolaan akm sekonder sarglarnda
gerilim indkler. Sekonderden alnan yksek frekansl AC gerilim dorultma devresiyle
dorultulur.
VI. ebeke gerilimi azalnca osilatr devresinin oluturduu kare dalgal sinyallerin frekans
otomatik olarak ykselir. Sinyalin frekansnn ykselmesi switch mode (sivi mod) trafosunun
knn geriliminin ayn seviyede kalmasn salar.
VII. ebeke gerilimi artnca anahtarlama transistrl devrenin oluturduu kare dalgal
sinyallerin frekans otomatik olarak azalr. Sinyalin frekansnn azalmas sivi mod trafosunun
knn ayn seviyede kalmasn salar.
VIII. Sekonder sargsndan ekilen akm ar ykselirse geri besleme devresi sayesinde
osilatr devresinin oluturduu sinyallerin frekans sfra der. Frekansn sfra dmesi primer
sargda oluan alann sabit olmasna sebep olarak k sfr seviyesine indirir. Osilatr
kndaki sinyalin sfr olmas, trafonun k vermemesine neden olur. nk trafolar DC
benzeyen akmlarla almazlar.
IX. Anahtarlamal g kaynaklarnda trafonun sekonderi tek kademeli olarak sarlrsa bir
tek gerilim alnr. ok kademeli sarm yapldnda ise, 5, 9, 12, 24...V gibi eitli gerilimler
alnabilir.
SMPS esasl g kaynaklarnn iyi ynleri
I. ebeke gerilimiyle devrenin asesi arasnda yaltkanlk salanr. Yani devrenin tek hattna
dokunulduunda bedenden akm dolam olmaz.
II. Trafoya uygulanan sinyalin frekans yksek olduundan kk nveli trafoyla alc
beslenebilir.
III. Bu tip devreler ebeke geriliminin 160-260 V arasnda deimesine ramen ktan hep
ayn gerilimi verirler. Ayn zamanda yk herhangi bir nedenle ar akm ekecek olursa k 0
V olur ve alc korunur.
IV. Verimleri % 85 dolaynda olup ok yksektir.
118
AC giri
D1
N1
kpr diyot
N3
T1
optokuplr
R2
L1
T2
C1
R1
R5
D2
N4
+12 V
SCR
R3
R4
Z1
C1
Z2
+5 V
C2
osilatr
(anahtarlama)
devresi
N2
C3
D3
-5 V
optokuplr
T3
N5
N6
D4
C4
-12 V
trafo
Anahtarlama (SMPS) esasna gre alan g kaynaklarna ilikin devre rnei
SMPS esasl devre rnei

Yukardaki ekilde verilen devrede ebekeden alnan AC gerilim dorultularak osilatr devresi
yardmyla 25-35 kHz'lik sinyal hline getirilir ve kk nveli trafonun primer sargsna
uygulanr. Trafonun primer sarglarna seri bal durumda olan T1 transistr iletimdeyken N
1
sargsndan akm geer. T1 kesime gidince ise N1 sargsnn akm sfr deerine iner.
Akmn azalp oalmasndan dolay ortaya kan deiken manyetik alan, sekonderde gerilim
indkler. ndklenen gerilimin deeri sarmlarn sipir saylarna gre +5, +12, +24 V eklinde
deiir.
G kaynandaki regle devresinin alma ilkesi
Yukardaki ekildeki devrede T2 transistr karlatrc olarak +5 V devresinde grev
yapmaktadr. R2 direnci ve Z1 zener diyodu +12 V devresinden bir referans gerilimi almakta
ve bu referans, T2 transistrnn beyzine uygulanmaktadr. T2nin emiteri R5 direnciyle -5
V'luk gerilime baldr. T2 iletime geince kolektrnden geen akm L1 ledinden geecektir.
L1 ledi primer devresinde bulunan T3 fototransistryle ayn gvde iinde olup optokuplr
olarak almaktadr.
+5 V ile +12 V klar arasndaki 7 V'luk gerilim farknda oluacak deiim, L1 ledinin
verecei n iddetinin deimesine yol aar. Sistemdeki entegreleri besleyen -5 V'luk gerilim,
fazla akm ekilmesinden tr azalrsa +12 ile +5 V aras gerilim fark artar ve ledin nn
iddeti oalr. Ledin nn artmas ise optokuplrn dier paras durumunda olan T3
fototransistrden geen akm artrr. Bu kontrol mekanizmas sayesinde yaplan geri besleme
T1 transistrnn iletimini artrp, trafonun primerine daha ok akm gitmesini salarlar.
Trafonun primerine gelen akmn artmas dolaysyla sekonderde oluan akm ve gerilim de
artarak, k iin gerekli dzeltmenin yaplmas salanr.
Devreye uygulanan ebeke gerilimi ykselirse:
ebekede oluan ani gerilim art +12 V knda kendini gsterir. Z2 zener diyodu iletime
geip SCRnin G ucuna tetikleme akm gnderir. SCR iletime geerek +12 V ile topra ksa
devre eder. Bu olay, kontrol devresinin osilatrn durdurup girii kapatmasna, dolaysyla
119
k geriliminin kesilmesine neden olur. ok ksa zaman aralnda oluacak bu kesilme,

kondansatrler araclyla bilgisayarlardaki RAM (geici) belleklerin korunmasn salayabilir
ise de akm kesilmesi uzun srdnde bilgisayarn almas anormalleebilir. Fakat bilgisayarn
hassas devreleri yksek voltajn ortaya karaca sakncaya kar korunmu olur. (Gerilim
normale dnene kadar baz SMPS modellerinin iinden klik-klik sesleri duyulur.)
zet olarak, SMPSlerde ebeke gerilimi, nce DCye, sonra yksek frekansa evrilip bir
trafoya verilmekte, istenen gerilimler regle ve koruma devrelerinden geirilerek alcya
aktarlmaktadr.
6. Kesintisiz g kaynaklar (KGK, UPS)
Tbb cihaz, bilgisayar gibi an enerji
kesilmelerinde alma sistematii ok kolay
bozulabilen aralar ebeke akm kesildikten
sonra belli bir sre daha altrabilmek iin
yaplm devrelere kesintisiz g kayna denir.
Bu cihazlar,
Dorultma + reglatr + ak arj devresi +
akmlatr + konvertisr + filtre + dorultma
devresinin birleiminden oluur.
KGK'larn gleri watt cinsinden deil VA
Kesintisiz g kayna rnekleri
cinsinden belirtilir. nk alclarn hepsi omik
tip deildir. ndktif zellikli alclar ektikleri enerjinin bir ksmn reaktif g olarak harcar.
Bu nedenle 250 VA'lik bir KGK ile indktif (bobinli) zellikli bir alc beslenecek olursa,
KGK'nn verebilecei aktif g 250 W'tan % 10-40 kadar daha az olur.
KGK, bilgisayarn olumsuz enerji koullarndan korunmas iin grlty (ebekedeki
dalgalanmalar) filtrelemenin yan sra AC kesintisi srasnda dzenli enerji salama yoluyla
bilgi aktarma ilemlerinin devamllna imkn vererek veri hatalarn nleyen bir cihazdr.
KGKlarn ilevinin anlalmasndaki en byk yanllardan biri jeneratrlerle
kartrlmalardr. u bilinmelidir ki KGK (UPS) kesinlikle jeneratr deildir.
KGKlarn kullanm amac elektrikler kesildikten sonraki 5-30 dakika iinde acil ilemleri
tamamlamak iin kullancya zaman kazandrmaktr. Yani KGKlar, jeneratrler gibi uzun sreli
enerji salamazlar ve kullanm amalar da zaten bu deildir.
KGKlarn yararlar
lkemiz enerji asndan olduka sorunludur. Her ne kadar sk elektrik kesintileriyle
karlamasak da uzun sreli yksek ya da dk gerilim, an voltaj sramalar ve frekans
deiiklikleri gibi sorunlarla sk sk karlamaktayz.
Yeterli korumas bulunmayan cihazlar bu durumlarda u sorunlarla karlalr:
G kartlar yanabilir..
Ekranlar bozulabilir..
Sabit diske yazarken elektrikler kesilirse tm bilgiler yok olabilir..
Bilgisayarda kurulu yazlmlar bozulup kullanlamaz hle gelebilir..
Karlalan tm bu sorunlarn giderilmesi, arzalarn onarlmas iin katlanlan madd kayplar
KGKya verilecek tutarn ok zerinde olabilir. yi bir KGK ise sadece elektrik kesildiinde
enerji salamakla kalmaz, saylan bu sorunlar da zer. ebeke koullarnn yetersiz olduu
yerlerde ise KGK kesinlikle bir lks deil, ihtiyatr.
120
KGK'larda bulunan elemanlarn grevleri

I. Redresr: Aky arj etmek amacyla alternatif akm doru akma evirir.
II. Ak: Elektrik enerjisini depolar ve kesinti annda devreye girerek enerji verir.
III. Konvertisr: Ak kndaki doru akm alternatif akma evirir.
IV. Yksek gerilim bastrc devresi: ebekeden kaynaklanabilecek anlk yksek
gerilimleri bastrarak cihazlar iin tehlikeli olmayacak seviyelere indirir.
V. Filtre devresi: ebekeden ya da elektronik dzeneklerden kaynaklanabilecek bozuk
iaretleri (grlt) szerek temiz bir k iareti verir.
VI. Otomatik voltaj reglatr (OVR): Voltaj regle eder.
Dzensiz ebeke gerilimine neden olan unsurlar unlardr:
I. Doal afetler
Frtna, yldrm ve elektrik oklar, tayfun, deprem gibi doal afetler enerji sorunlarna yol
aar.
II. Kt kablolu tesisatlar ve evredeki indktif tip alclar
Endstriyel alanlarn, ya da tesislerin evresinde motor, kaynak makineleri ya da dier
makinelerin kullanlmas sonucu ortaya kan ok yksek ya da alak gei voltajlar ve
grltler.
KGK satn alrken dikkat edilmesi gereken noktalar unlardr:
Elektrik kesilmesinde yeterli bir sre enerji salamal ve voltaj dmesi sorununu
zebilmelidir.
stikrarl enerji ve filtreleme salayabilmeli, anlk voltaj ykselmelerini bastrabilmeli ve
grlty (elektriksel parazitleri) bastrabilmelidir.
Ar yklemeye, ak zayflamasna kar korumalar iermeli, kl ya da sesli uyar
vermelidir.
Giri voltajnn en az % 10luk deerlerini regle edebilmelidir..
ebeke enerjisi kesildikten sonraki dayanma sresi en az 5-30 dakika arasnda olmaldr..
TV, UL, CSA, EMI, FCC gibi gvenlik onaylar olmaldr..
Seilecek KGKnn gc cihaza balanacak aygtlarn toplam gcnn 1,25 kat olmaldr..
Teknik servis destei bulunmaldr..
Yksek kaliteli KGK'da bulunmas gereken zellikler unlardr:
Transfer (devreye girme) sresi ok ksa olmaldr..
Voltaj reglatrleri sayesinde giri geriliminde % 25lik bir deiiklik olmas durumunda
dzenli almaldr
Voltaj sramalarna kar koruma ve fltreleme yapabilmelidir..
Giri frekansnn % 5 arasndaki deerlerini regle edebilmelidir..
k voltaj sabit olmaldr..
Mkemmel k frekans reglasyonu % 0,5 Hz olmaldr..
Aks kuru tip olmal ve bakm istememelidir..
Ak kullanldnda, zayfladnda ya da ar yk uygulandnda sesli uyar vermelidir..
Ar yk seviyesi % 130 olduunda ebekeye transfer, % 150 olduunda kapanma zellii
bulunmaldr.
121
ebekeyle e zamanl dzgn bir sinsoidal dalga retmelidir..

KGK kullanrken dikkat edilmesi gereken noktalar unlardr:
KGK'lar temiz, tozdan uzak ve havadar bir ortamda kullanlmaldr..
KGK'lara kesinlikle lazer yazc ya da fotokopi makinesi balanmamaldr. Bu cihazlar
zellikle ilk aldklarnda fazla akm ektiklerinden KGKya zarar verebilirler.
Cihaz kullanlmadan nce kullanma klavuzu mutlaka okunmaldr..
Cihaz mutlaka toprakl prize balanmal ve balanmadan nce toprak hatt kontrol
edilmelidir.
Cihaza kesinlikle besleyebileceinden fazla yk balanmamaldr..
Baz elektronik aygtlarn grnr g (S) deerleri u ekildedir:
15''-17'' renkli ekran: 80 - 150 VA
A
Belgegeer (faks): 50 - 200 VA
A
Vurmal yazc: 100 - 150 VA
A
Tarayc: 10 - 200 VA
A
Yazar kasa: 50 - 100 VA
A
ok ilevli (multimedya zellikli) bilgisayar: 500 VA
A
122
. Yar iletken (solid state, SSR, kuru tip) rleler

Son yllarda yaygnlamaya
bir fazl yar iletken rle
balayan rle eididir. Tamamen
yar iletken temelli elektronik devre
elemanlar kullanlarak retilen bu
rleler modern sanayi tesislerinde
gittike artan oranda kullanlmaya
balamtr.
Sessiz
almalar,
ark
oluturmamalar, etrafa istenmeyen
manyetik alanlar yaymamalar, g
harcamalarnn dk oluu,
maliyetlerinin kontaktrlerle hemen
hemen ayn dzeyde olmas, yar
bir fazl yar iletken rle
iletken rlelerin iyi ynleri olarak
sralanabilir.
fazl yar iletken rle
D C be s
le me
Yar iletken rle rnekleri
fototransistr
DC besleme
yk
led
DC besleme
tetikleme
devresi
k
devresi
R-C filtre
giri
devresi
led
H. Civa kontakl rleler

Otomasyon sistemlerinde kullanlan basit yapl
rle eididir.
Cam muhafaza iinde bulunan kontaklarn konum
deitirmesi iin rlenin gvdesinin yatay hle
getirilmesi gerekir. Yatay hle gelme ilemi, snan
bimetalin bklmesi, mekanik kollarn hareketi vb.
ile salanabilmektedir.
triyak
tristr
U
S
k
Yar iletken rlelerin alma ilkesi

Bir lambaya enerji uygularsak k yayar. Bu k,
LDR, fotodiyot, fototransistr, fotodiyak gibi a
duyarl elemanlarn iletime gemesini salar. Ia
duyarl elemann zerinden geirdii akm ile tristr
ya da triyak tetiklenecek olursa yksek akm eken
alc almaya balar. te bu prensip yar iletken
rlelerde kullanlmaktadr.
Yandaki ekilde bir ve fazl yar iletken rlelerin
yaps grlmektedir.
fotodiyak
V
T
W
Bir ve fazl yar
iletken rlelerin yaps
civa
cam tp
kontaklar kapal
bimetal erit
cam tp
cam tp
civa
kontaklar ak
kontaklar
kontaklar kapal
Civa kontakl rleler
123
kontaklar ak
I. Elektronik devreli yaklam anahtarlar (proximity switch)

Metal gvdeli ya da yaltkan zellikli nesneleri dokunma (temas) olmadan alglayarak bir
alcy altran aygtlara yaklam anahtar denir. Mekanik yapl snr anahtarlar fiziksel temas
ile konum deitirirken elektronik yapl yaklam anahtarlarnn deme olmadan alglama
yapabilmesi endstriyel otomasyon sistemlerinde nemli bir kolaylk salamaktadr.
Elektronik devreli yaklam anahtarlarnn stnlkleri unlardr:
Mekanik bir etki (kuvvet) gerekmeden anahtarlama ilemi salanabilir..
Anahtarlama frekans yksektir..
Anahtarlama olduunda kvlcm (ark) olumaz.
Nem, kir, oksitlenme gibi sorunlar nedeniyle arza olumaz.
Anahtarlama annda kontak sramas olumad iin birden fazla pals k sz konusu
olmaz.
1: Ferrit nve (ekirdek) 2: Sarm 3: Muhafaza 4: Elek tromanyetik alan
Resim 1: Elektronik devreli yaklam anahtarlar
ekil 1: ndktif yaklam anahtarnn

etrafnda oluan elektromanyetik alan
alglama
mesafesi
1. ndktif (endktif) yaklam anahtarlar (sensrleri)

Metal gvdeli cisimler sensre yaklatnda k konum deitiren (elektriksel olarak)
aygtlara indktif yaklam anahtar denir.
Bu elemanlar iletken malzeme ierisinde girdap akm kayplarnn neden olduu bir rezonans
devresinin kalite faktrndeki deiikliin fiziksel etkisinden yararlanarak alrlar. Cihazn
devresinde yer alan L-C osilatr 1 kHz ile 1 MHz arasnda deien yksek frekansl bir
elektromanyetik alan oluturur. Eer bir iletken cisim oluan elektromanyetik alan iine girerse,
indksiyon nedeniyle cisim iinde girdap akmlar doar ve osilatr devresinin ektii akmn
artmasna yol aar. Bu yntem primer ve sekonder sarglar olan bir trafo gibi dnlebilir.
ndktif yaklam anahtarnn alglayc blmne yaklaan cismin oluturduu etki, yaklaan
cismin uzakl, konumu, boyutlar, ekli, iletkenlii ve manyetik alana kar tepkisi
(geirgenlii) gibi unsurlara gre deiiklik gsterir.
Sensre yaklaan
iletken cismin
sensr ksm
ledli gsterge
gvde
oluturduu
elektriksel deiiklik
op-amp'l ya da lojik
devreler kullanlarak
baka bir alcy
indktif yaklam
anahtarnn gvdesi
srebilecek (kontrol
balant kablolar
devre elemanlar ekranlayc
edebilecek) hle
getirilebilir.
ekil 2: ndktif yaklam
ekil 3: ndktif yaklam
anahtarnn alglama mesafesi
anahtarnn i yaps
ndktif yaklam
124
anahtar tm iletken cisimleri alglayabilir. Bu aygtn alglayc ksm birka mikrowatt

dzeyinde gce sahip olduundan evreye yayd yksek frekansl elektromanyetik alann
etrafta yer alan baka devrelere zarar olmamaktadr.
ndktif yaklam anahtar ekil 3'te grld gibi gvde, balant kablolar, devre kart,
ferrit nveli sargdan oluur.
2. Kapasitif yaklam anahtarlar (sensrleri)
Yaltkan ve metal olmayan cisimleri yakn mesafeden
alglayan aygttr. Gda, plastik, kimya, inaat vb. gibi
sektrlerde kullanlan otomasyon aygtlarnn kontrol
edilmesinde kullanlan bu elemanlar ok nemli grevler
yaparlar.
Bir kondansatrn elektrik alanna yaklaan cismin neden
olduu kapasite (sa) deiikliinin alglanmas esasna gre
alan bu anahtarlarn knda baka bir alcy srebilecek
akm gerilim oluur. Baka bir deyile, elektromanyetik alan 1: Ko mpanz asyon elekt rodu 2: Etkin
elektrot 3: Gvde 4: Topraklama elektrodu
iine yaklaan bir nesnenin yaratt 0,1 pF'lk kk kapasite 5: Elektromanyetik alan
deiimleri elektronik devreler tarafndan alglanarak k
ekil 4: Kapasitif yaklam
anahtarnn yaps
sinyali elde edilir.
Sensrn devresinde kullanlan kullanlan
kompanzasyon elektrodu
kondansatrn deeri yle bir ekilde seilmitir
led
ayar potansiyometresi
gvde
ki bir cisim alglama aralna girdiinde
kapasite hafife art gsterir ve osilasyon koulu
gerekleir. Yani osilatr yksek genlikte
salnmaya balar. ndktif yaklam
anahtarlarnda olduu gibi dk ve yksek
devre
toprak
salnm genlii arasndaki fark ya da bozulan balant kablosu
etkin elektrot
elektrodu
salnm elektronik devre tarafndan
ekil 5: Kapasitif yaklam anahtarnn paralar
deerlendirilip saysal (dijital) ka evrilir.
Normal evre koullarnda ve ak alanda, etkin yzey zerinde nem ile toz birikmesi sz
konusu olur. Bu nedenle kapasitif yaklam anahtarlarnda birletirilmi iki elektroda ek olarak
nemin ya da kirlenmenin oluturaca kapasite deiimlerini kompanze etmek (dengelemek)
iin devreye bir de kompanzasyon elektrodu eklenmektedir.
Kapasite deiikliinin bykl u etkenlere baldr:
Etkin yzey nndeki cismin uzakl ve konumu
Cismin boyutlar ve ekli
Cismin dielektrik katsays
Kapasitif yaklam anahtar, plastik, cam, seramik ya da su, ya gibi maddeleri alglayabilir.
Yaltkan maddenin topraklanm ya da topraklanmam olmas alglama zerinde bir deiiklik
yapmaz. Sensrn gvdesi zerinde yer alan bir potansiyometre (trimpot) yardmyla ince ayar
yaplarak belirli cisimleri alglamas salanabilir.
Dielektrik katsaysna bal olarak kapasitif yaklam anahtar iletken olmayan ya da iyi
iletken olmayan tm maddeleri alglayabilir. Belirleyici olan uzaklktr. Hedef cismin yzeyinin
biimi nemli deildir. Sensrn harcad enerji ok az olduundan ortaya kan statik
elektriklenme evrede bulunan kii ya da devrelere hi bir zarar vermez.
125
yk iki biimde
de balanabilir
yk iki biimde
de balanabilir
yaklam sensr
+ besleme
+ besleme
yaklam sensr
yk
yk
-
a. ki kablolu yaklam anahtar
yaklam sensr
yk
b. kablolu yaklam anahtar
yk iki biimde
de balanabilir
+ besleme
yk
c. ki kablolu yaklam anahtar
ekil 6: Kapasitif yaklam anahtarnn paralar
3. Yaklam anahtar tipleri

Uygulamada iki, ya da drt kablolu yaklam anahtarlar mevcuttur. ekil 6'da yaklam
anahtarlarnn balant ekilleri verilmitir.
Gnmzde kullanlan otomasyon sistemlerinin nemli bir blm PLC (programlanabilir
lojik kontrol) aygtlaryla kurulmaktadr. Bu aygtlarn giri (input) ularna elektronik devreli
yaklam anahtarlar baland zaman kumanda sistemi ok dzgn almaktadr. Mekanik
anahtar, buton, snr anahtar gibi giri birimleri hassas ve hzl almaya uygun deildir.
ekil 6-a-b-c'de yk alt ksma balanrsa sensrn k lojik 1 olduunda almas sz
konusu olur. Yk st ksma balandnda ise k lojik 0 olduunda yk zerinden akm
geii olur.
diyot
diyot
a. kablolu yaklam anahtarlarnn paralel balanmas

2-30 adette
kablolu yaklam
+ besleme
anahtarn paralel
+
+
1. sensr
n. sensr
+
2. sensr
balayarak kumanda
k
k
k
sistemi kurmak
mmkndr.
Sensrlerin klarna
balanan dorultma
diyotlar (rnein
1N4001, 1N4002 gibi)
ekil 7: kablolu yaklam anahtarlarnn paralel balanmas
sensr klarnn
birbirini etkilememesini salamaktadr (ekil 7).
diyot
4. Elektronik devreli yaklam anahtarlarnn seri ya da paralel balanmas

Otomasyon devrelerinin giriine balanan yaklam anahtarlar seri ya da paralel balanarak
kullanlabilir.
yk
b. kablolu yaklam anahtarlarnn seri balanmas

kablolu yaklam anahtarlar seri olarak balandnda zerlerindeki 1-2,5 Vluk gerilim
dmleri toplanr. Bu gerilim dmnden sonra da ykn sorunsuz olarak almas
salanmaldr. Ayrca ilk yaklam anahtar dier tm anahtarlarn ektii akm
karlayabilmelidir. Alt ksmdaki yaklam anahtarlarnn alma gerilimleri alp kapatld
iin gecikme zamannn (birka 100 msye kadar) sz konusu olaca gz nne alnmaldr.
Bu hususlara dikkat edilirse 2-10 adet yaklam anahtar seri balanarak otomasyon sistemleri
kurulabilir (ekil 8).
126
+ besleme
+ besleme
1. sensr
1. sensr
k
-
2. sensr
2. sensr
+
k
-
n. sensr
n. sensr
+
k
-
yk
-
yk
-
ekil 8: kablolu yaklam

anahtarlarnn seri balanmas
ekil 9: ki kablolu yaklam

anahtarlarnn seri balanmas
c. ki kablolu yaklam anahtarlarnn seri balanmas

Normal olarak iki kablolu yaklam anahtarlarnn ekil 9'daki gibi seri balanmas nerilmez.
nk yaklam anahtarlar zerindeki gerilim toplanarak yk zerine uygulanan gerilimi azaltr.
ndktif zellikli ykler (rle, bobin vb.) anahtarland zaman faz farkndan dolay sorunlar
ortaya kabilir. 2-3 adet iki kablolu yaklam anahtar seri balanarak kumanda sistemi
tasarlanabilir .
+ besleme
1. sensr
n. sensr
2. sensr
. ki kablolu yaklam anahtarlarnn
paralel balanmas
ki kablolu anahtarlar paralel balandnda
kaak akmlar toplanr. Kaak akmlarn
toplam yk iin gerekli olan en az akmn ok
yk
altnda olmaldr. Ayrca bir yaklam anahtar anahtarladnda (on-off ilemi) dier
ekil 10: ki kablolu yaklam
anahtarlar zerindeki alma gerilimini
anahtarlarnn paralel balanmas
kaldrr ve bu anahtarlar kendi konumlarn
gsteremez. ki kablolu yaklam anahtarlarnn 2-10 adedini paralel balayarak kumanda devresi
tasarlamak mmkndr (ekil 10).
5. Elektronik devreli yaklam anahtarlarnn baz kullanm alanlar

Mekanik yapl snr anahtarlar (limit switch) fiziksel temas olmadan anahtarlama ilemini
yapamazlar. Ayrca bunlarn alma hz, mr, hassasiyeti dktr. O nedenle elektronik
devreli yaklam anahtarlarnn uygulama alan her geen gn genilemektedir.
127
g
ekil 11
ekil 11-ada retim bandnda borunun gelii indktif yaklam anahtar tarafndan
alglanmaktadr.
ekil 11-bde dairesel hareketin hz ya da dnme as indktif yaklam anahtar tarafndan
alglanmaktadr.
ekil 11-cte indktif iki adet yaklam anahtar ile hareketin istenilen aralkta olmas
salanmaktadr.
ekil 11-'de ielerin metal kapaklarnn taklp taklmad indktif yaklam anahtarlaryla
denetlenmektedir.
ekil 11-d'de iki adet kapasitif yaklam anahtaryla silonun (deponun) iindeki yaltkan
maddenin (rnein buday) seviyesi llmektedir.
ekil 11-e'de yryen bant zerindeki cam kapasitif yaklam anahtar tarafndan
alglanmaktadr.
ekil 11-f'de tankn iindeki svnn seviyesi iki adet kapasitif yaklam anahtaryla
denetlenmektedir.
ekil 11-g'de deponun dolup dolmad bir adet kapasitif yaklam anahtaryla
denetlenmektedir.
128
6. ndktif yaklam anahtarlarnn alglama mesafesi

Bu tr aygtlarn alglama mesafesi cihaz iindeki bobinin boyutuyla orantldr. Daha uzak
alglama mesafesi iin daha byk boyutlu trler kullanlr. En uygun hedef indktif sensrn
apna eit ya da alglama mesafesinin kat byklkte olmaldr. Bu ltlerden (kriterlerden)
en byk olan, hedefin bykl olarak seilir. Hedef kalnl minimum (en az) 1 mm'dir.
Kullanm klavuzlarnda verilen alglama mesafesi genellikle yumuak elik iindir. Eer farkl
bir nesne alglanacaksa alglama mesafesi "drme faktr" ile arplr.
rnek: ndktif yaklam anahtarnn ap: 18 mm. Alglama mesafesi (Sn): 5 mm ise
alminyum folyo hedefin bykl en az ne olmaldr?
zm: 3 x alglama mesafesi = 3x5 = 15 mm < 18 mm.
Hedef nesne en az 18x18x1 mm boyutlarnda olmaldr.
rnek: ndktif yaklam anahtarnn ap: 18 mm. Alglama mesafesi (Sn): 20 mm ise
alminyum hedefin bykl en az ne olmaldr?
zm: Gerek alglama mesafesi = Nominal alglama mesafesi x 0,4 =,8 mm
3 x gerek alglama mesafesi = 3x8 = 24 mm > 18 mm.
Hedef nesne en az 24x24x1 mm boyutlarnda olmaldr.
. Optik sensrler (alglayclar)
ndktif ve kapasitif yaklam anahtarlarna ek olarak otomasyon sistemlerinde optik (n)
esasl sensrler de yaygn olarak kullanlmaktadr.
ndktif ve kapasitif yaklam anahtarlar en fazla 10 cm (100 mm) uzaklktaki nesneleri
alglayabilirken optik esasl alglayclarla birka metrelik uzaklktaki nesneler bile
alglanabilmektedir.
Uygulamada kullanlan optik alglayclar farkl yapdadr. Bunlar, karlkl yanstcl,
yanstcl ve cisimden yansmal olarak sralanabilir.
verici
alc
cisim
ekil 12
1. Karlkl optik alglayclar

Bu yntemde verici olarak enfraruj diyot, alc ksmda ise fototransistr (ya da fotodiyot)
129
kullanlr. Verici ile alc arasna mat ya da yar mat bir cisim girdiinde fototransistr kesime
gider.
Fototransistrn normal gn ndan etkilenmemesi iin mercek koyu renkli bir cam ya da
fiberglas ile kapatlr. ekil 12de tat retim bandnda karlkl alglaycnn tat alglayna
ilikin izim verilmitir.
prizmatik yanstc
2. Yanstcl (reflektrl) optik alglayclar

verici
Bu yntemde verici olarak enfraruj diyot, alc ksmda
ise fototransistr (ya da fotodiyot) kullanlr. ekil 13'te
grld gibi vericiden yaylan enfraruj nlar yanstc
zellikli, prizmatik yzeyli plakadan geri dnerek
alc
fototransistre ular. Yanstc olarak dz bir plaka
kullanlrsa geriye dnen nlar fototransistre ulatrmak
ekil 13
iin ok hassas konumlandrma yapmak gerekir. te bu
nedenle prizmatik yzeyli yanstc kullanlarak gelen nla ayn dorultuda dnen n elde
edilebilir.
3. Cisimden yansmal optik alglayclar
Bu tip optik alglayclarda verici ve alc ayn gvde zerine monte edilmitir. Vericinin
yayd nlar cisme arpp geri dnerek alc devresinin konumunun deimesini salar.
zellikle effaf ve przsz yzeyli nesnelerin alglanmasnda cisimden yansmal alglayclar
kullanlmaktadr.
ekil 14'te cisimden yansmal alglayc ile kopan kdn alglanna ilikin izim verilmitir.
cisim
ekil 14
130
P 10-100 kW
flamanl lamba
10 kW-100 kW
J. Endstriyel elektronikle ilgili temrinler (uygulamalar, deneyler, gzlemler)

Uygulama 1: Transistrn anahtar (on-off, a-kapa eleman) olarak
kullanlmasn salayan devre
Ama: Transistrl devrelerle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
+
lem basamaklar
5-12 V
S
1. Devreyi defterinize iziniz.
220-560 W
2. Devrede kullanlan elemanlar temin ediniz.
3. Devreyi okul imknlarna gre delikli pertinaks / delikli
L
bakrl plaket / bakrl plaket / bread board (deney tahtas), deney
seti zerine kurunuz. Ya da Electronic Workbench (Multisim) /
Proteus (ISIS) / Circuit Maker vb. yazlmlarndan birini
NPN
kullanarak bilgisayar ortamnda oluturunuz.
BC547
10 kW
BC237
4. Devreyi retmenin denetiminde altrnz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
Transistrn anahtarlama (on1. Devrenin alma ilkesini aklaynz.
off, a-kapa) eleman olarak
2. Devreyi PNP tipi transistr kullanarak iziniz.
kullanlmasna ilikin devre
3. Devrenin bask devresini (PCB) elle ya da bilgisayar
ortamnda (Board Maker, Eagle, Proteus/ARES vb. kullanarak) iziniz.
4. Devrede transistrn beyzine bal olan direncin grevi nedir? Yaznz.
5. Ohmmetreyle ledin salamlk testi nasl yaplr? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 2: Transistrn ayarl diren (akm ve gerilim ayarlayc) olarak
kullanlmasn salayan devre
lem basamaklar
R1
+5-12 V
3,3kW
L
3. Devreyi okul imknlarna gre delikli pertinaks /
delikli bakrl plaket / bakrl plaket / bread board (deney
tahtas), deney seti zerine kurunuz. Ya da Electronic Workbench (Multisim) / Proteus (ISIS) / Circuit Maker vb.
T
yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar ortamnda
BC547
S
oluturunuz.
R2 1 kW
5. Devreyi sknz.
Sorular
Transistrn ayarl diren
1. Devrenin alma ilkesini aklaynz.
olarak kullanlmas
3. Devrenin bask devresini (PCB) elle ya da bilgisayar
ortamnda (Board Maker, Eagle, Proteus/ARES vb. kullanarak) iziniz.
4. Devrede transistrn beyzine bal olan ayarl direncin (potun) grevi nedir? Yaznz.
5. Transistrn ohmmetreyle salamlk testi nasl yaplr? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 3: 7812 adl reglatr entegresiyle yaplm +12 V kl DC g
kayna devresi
Ama: DC g kayna devreleriyle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
131
7812
k
+12 V
4x1N4001
+
-
C3 100 nF
ase
C2 100 nF
AC
12 V
C 470-1000 m F
trafo (220/12V/4-10 W)
AC 220 V
giri
7812'li +12 V sabit kl g kayna devresi
132
+5-12 V
220-560 W
BC547
P=10-470 k
R1=1-33 k
lem basamaklar
3. Devreyi okul imknlarna gre delikli pertinaks / delikli bakrl plaket / bakrl plaket /
bread board (deney tahtas), deney seti zerine kurunuz. Ya da Electronic Workbench (Multisim)
/ Proteus (ISIS) / Circuit Maker vb. yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar ortamnda
oluturunuz.
4. Devrede kullanlan 7812 adl reglatr entegresinin zelliklerini temel elektronik kitabna
bakarak reniniz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
1. Devrede kullanlan kondansatrn grevi nedir? Aklaynz.
2. Kpr diyodun salamlk testinin ohmmetreyle nasl yapldn aklaynz.
3. Zener diyot nedir? Aklaynz.
4. Transistrn ohmmetreyle tipi nasl tespit edilir? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 4: Transistr ve NTC'li scakta alan devre
Devrenin alma ilkesi: Ortam scakl arttnda NTC'nin direnci azalr. NTC'den
geen akmn artmas pot zerinde oluan gerilimi artrr. Pot zerinde oluan gerilim NPN
transistr srer ve led yanar. Ortam souduunda NTC'nin direnci ykselir, transistr kesime
gider. Pot ile devrenin scakl alglama hassasiyeti ayarlanabilir.
lem basamaklar
bakrl plaket / bakrl plaket / bread board (deney tahtas) ya
da deney seti zerine kurunuz.
NTC
L
5. Devreyi sknz.
1-10 k
-T
Sorular
3. NTC nedir? Aklaynz.
NPN
4. Devrede ledin nne bal olan direncin grevi nedir?
Yaznz.
5. Ohmmetreyle NTC'nin salamlk testi nasl yaplr?
Transistr ve NTC'li
scakta alan devre
Aklaynz.
133
+5-12 V
BC547
220-560 W
R1 = 1-10 k
P = 10-470 k
Uygulama 5: Transistr ve PTC'li scakta alan devre

Devrenin alma ilkesi: Ortam scakl arttnda PTC'nin direnci ykselir. Direncin
ykselmesi bu eleman zerinde oluan gerilimi de artrr. PTC zerinde oluan gerilim NPN
transistr srer ve led yanar. Ortam souduunda PTC'nin direnci azalr, transistr kesime
gider. Pot ile devrenin scakl alglama hassasiyeti
ayarlanabilir.
lem basamaklar
L
bakrl plaket / bakrl plaket / bread board (deney tahtas) ya
da deney seti zerine kurunuz.
PTC
NPN
1-10 k
5. Devreyi sknz.
+T
Sorular
1. PTC nedir? Aklaynz.
Transistr ve PTC'li
2. Devrede kullanlan ayarl direncin grevi nedir? Yaznz.
scakta alan devre
3. Ohmmetreyle PTC'nin salamlk testi nasl yaplr?
Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 6: Ledin AC 220 V ile altrlabilmesini salayan devre
Ama: Ledin eitli gerilim deerlerinde altrlabilmesiyle ilgili bilgi beceri kazanmak.
Devreyle ilgili n bilgi: Devrede kullanlan sabit diren gerilim blme ilemi yapar. Baka
bir deyile 220 V'luk gerilimin yaklak 218 V'u diren zerinde, 2 V'luk ksm ise led zerinde
der. Lede ters paralel bal 1N4007 (1000 V, 1 A) adl dorultma diyodu negatif alternanslarn
led zerinden deil kend zerinden gemesini salayarak ledin bozulmasn nler.
Lede seri balanmas gereken direnci deeri,
R = (Vebeke - Vled) / Iled
denklemiyle hesaplanabilir. Denklemde Iled akm deeri 0,01 A
(10 mA), Vled gerilim deeri 1,5-2,2 V arasnda bir deer alnabilir.
lem basamaklar
3. Devreyi okul imknlarna gre delikli pertinaks / delikli bakrl
plaket / bakrl plaket / bread board (deney tahtas), deney seti zerine
Ledin AC 220 V ile
kurunuz. Ya da Electronic Workbench (Multisim) / Proteus (ISIS) /
altrlabilmesini
salayan devre
Circuit Maker vb. yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar
ortamnda oluturunuz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
1. Ohmmetreyle dorultma diyodunun salamlk testi nasl yaplr? Aklaynz.
2. Doru akm ve alternatif akm kavramlarn aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 7: ki transistr ve NTC'li (kaskad balantl) soukta alan devre
lem basamaklar
BC547
P=10-470 k
R1=10-33 k
+2-3 V

3. Devreyi kurunuz.
4. Devreyi retmenin denetiminde
+12 V
altrnz.
R3
5. Devreyi sknz.
1 kW
Sorular
NTC
-T
1-10 kW
R2
2. Devreyi PNP tipi transistrler kullanarak
L
1-10
kW
iziniz.
1-10 kW
T2
_____________________________________________________________________
R1
A
Uygulama 8: LDR'li kta alan
BC547
devre
T
Ama: Transistrl devrelerle ilgili bilgi ve
1
beceri kazanmak.
P
BC547
lem basamaklar
10-100 kW
2. Devrede kullanlan elemanlar temin
ediniz.
ki transistr ve NTC'li soukta alan devre
3. Devreyi kurunuz.
4. Devreyi retmenin
denetiminde altrnz.
5. Devreyi sknz.
LDR
Sorular
LDR
led
L
1. Devrenin alma
L
ilkesini aklaynz.
2. Devreyi PNP tipi
R1
transistr kullanarak
iziniz.
NPN
3. Ohmmetreyle
NPN
LDR'nin salamlk testi
P
nasl yaplr? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 9: ki
transistr ve LDR'li
LDR'li kta alan devre
(kaskad balantl)
karanlkta alan devre
+12 V
beceri kazanmak.
R3
1k
lem basamaklar
10 k
led
R2
3. Devreyi kurunuz.
10 k A
T2
R1
5. Devreyi sknz.
T1
Sorular
BC547
P
BC547
_____________________________________________________________________
100 k
Kaskad balantl karanlkta alan devre
134
Uygulama 10: Darlington balantl

karanlkta alan devre
Ama: Transistrl devrelerle ilgili bilgi ve beceri
kazanmak.
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
+12 V
470 k
P
rle
1N4001
R
33 k
T1
T2
2x BC547
Darlington balantl karanlkta alan devre
_____________________________________________________________________
Uygulama 11: Fototransistrl a duyarl devre
lem basamaklar
+ 9-12 V
2. Devrede kullanlan elemanlar
temin ediniz.
3. Devreyi kurunuz.
BPW14
ya da herhangi bir
altrnz.
fototransistr
5. Devreyi sknz.
Sorular
1. Devrenin alma ilkesini
aklaynz.
100 k-470 k
2. Fotodiyot nedir? Aklaynz.
3. Fotopil nedir? Aklaynz.
Fototransistrl basit a duyarl devre
4. Ohmmetreyle fototransistrn
salamlk testi nasl yaplr? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 12: Optokuplrl kumanda devresi
Devrenin alma ilkesi: Optokuplrler elektronik devrelerde (TV, PLC cihaz, bilgisayar
vb.) yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu elemanlarn salad en nemli avantaj iki ayr devreyi
birbirinden elektriksel olarak yaltmasdr. Yani kumanda devresi, g devresinden hi
etkilenmez. Kumanda devresinde ortaya kan elektriksel deiiklikler a dnr ve g
devresini kontrol eden k alglayc eleman srer.
Verilen devrede S anahtar kapatldnda enfraruj diyot n yayar. Bu nlar fototransistr
srer. letime geen fototransistr ise BC547'yi tetikleyerek rlenin almasn salar.
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz.
5. Devreyi sknz.
135
1N4001
Sorular
+5-12 V
1. Optokuplr (optik bala)
+5-12 V
nedir? Aklaynz.
S
TIL111
2. Optointerraptr (yarkl
ya da
optik
bala)
nedir?
220 W
4N25
Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 13: Kopmayla
L
NPN
alan alarm devresi
Ama:
Transistrl
devrelerle ilgili bilgi ve beceri
10-33 k
BC547
kazanmak.
Devrenin alma ilkesi:
Optokuplrl kumanda devresi
Devrede ince tel kopartld
zaman T1in kolektrnden geen akm T2nin
A
+12 V
beyzinden gemeye balar ve T2 iletime geerek
rleyi altrr. Rle kontan kapatt zaman
ince tel
alarm almaya balar.
lem basamaklar
zil
BC547
12 V
BC308
T
3. Devreyi kurunuz.
10 k
T
10 k
5. Devreyi sknz.
Sorular
Kopmayla alan alarm devresi
1. Rleye ters paralel balanan diyodun grevi
nedir? Aklaynz.
2. Transistrlerde beta (b) akm kazanc nedir? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 14: Hrsz alarm devresi
Devrenin alma ilkesi: Yandaki ekilde verilen devrede ince tel kopuk deilken T1
iletimdedir. T1 iletimdeyken T2 transistrnn E-B ular arasnda oluan gerilim ok dktr.
Bu nedenle PNP tipi T2 transistr kesimde kalr. Baka bir deyile T1 iletimdeyken T2'nin EB ekleminden akm gemez.
Penceredeki ince tel kopunca
+12 V
T1 kesime gider. T1'in kesim
olmasyla birlikte T2'nin E-B
ekleminden kk deerli bir
10-47 k
polarma akm gemeye balar ve
pencerenin i ksmna
T2 iletim olur. T2 iletim olunca
balanm ince tel
T1
rle eker, led sner, siren
NPN
almaya balar. Devrenin 12 V'luk
T2
beslemesi kesilene kadar sirenin
PNP
almas devam eder.
lem basamaklar
10-47 k
siren
Hrsz alarm devresi
temin ediniz.
1
220-1000 W
136
3. Devreyi kurunuz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
1. Rleye ters paralel balanan diyodun grevi nedir? Aklaynz.
2. Transistrlerde beta (b) akm kazanc nedir? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 15: Dokunmayla alan rle devresi
Devrenin alma ilkesi: Dokunma
ularna parmak dedirildiinde T1, T2 ve T3
iletime geerek rleyi altrr.
lem basamaklar
ediniz.
3. Devreyi kurunuz.
altrnz.
Dokunmayla alan rle devresi
5. Devreyi sknz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 16: Transistrl DC motor hz kontrol devresi
Ama: Transistrl devrelerle ilgili bilgi ve beceri
+3-12 V
kazanmak.
Devrenin alma ilkesi: Devrede potun deeri
deitirildike transistrn beyzine giden akm deiir. Buna
bal olarak DC beslemeli mini motorun devir says artar ya
da azalr.
lem basamaklar
BC237
BC547
10-470 k
BD135
3. Devreyi kurunuz.
Transistrl, DC motor
hz kontrol devresi
5. Devreyi sknz.
Sorular
1. Sabit mknatsl DC beslemeli mini motorlarn yapsn ve almasn aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 17: Optokuplr tetiklemeli transistrl devre
Devrenin alma ilkesi: Devrede S anahtar kapatlnca optokuplrn fototransistr
iletime geer. T1 kesim, T2 iletim olur. Rle eker ve lamba yanar.
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz.
5. Devreyi sknz.
137
+12 V
1N4001
S
1-10 k
1-10 k
BC547
220-470 W
1-10 k
1-10 k
BC547
4N25
Optokuplr ile tetiklemeli transistrl devre
+2-3 V
Uygulama 18: Bir sre alp duran led (turn-off zaman rlesi) devresi
Ama: Transistrl
devrelerle ilgili bilgi ve
beceri kazanmak.
L
L
138
1N4001
BC547
100 k
470 mF
BC547
Dev renin alma

P = 10-470 k
R1
ilkesi: B'ye basldnda C
arj olur. C'nin gerilimi
NPN
NPN
P
C
transistr tetikler. letime
C = 10-1000 mF
geen transistr ledi yakar.
Bir sre sonra C
Bir sre alp duran led (turn-off zaman rlesi)
boalacandan transistr
kesime gider ve led sner.
Devre 2-3 V ile alr. 9 V ile besleme yaplaca zaman lede seri olarak 220-1000 ohmluk
diren balanmaldr.
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz. Ya da Electronic Workbench (Multisim) / Proteus (ISIS) / Circuit Maker
vb. yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar ortamnda oluturunuz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
3. Devredeki potun grevi nedir?
Yaznz.
L
1N4001
B
60 W
4. R-C zaman sabitesi nedir?
C1
Aklaynz.
_____________________________________________________________________
0
220/12 V
Uygulama 19: Tek transistrl
4W
R
10 k
C2
merdiven k otomatii devresi
trafo
B
470 mF
Ama: Transistrl devrelerle ilgili
L
6/25 A
bilgi ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
0 R
Tek transistrl merdiven k otomatii devresi
R1 = 1-10 k
10-470 kW
1N4001

3. Devreyi kurunuz. Ya da Electronic Workbench (Multisim) / Proteus (ISIS) / Circuit Maker
5. Devreyi sknz.
Sorular
2. Devredeki potun grevi nedir? Yaznz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 20: Tek transistrl turn-on tipi (alcy bir sre sonra altran)
zaman rlesi devresi
5,6-47 kW
beceri kazanmak.
lem basamaklar
L
3. Devreyi kurunuz. Ya da Electronic WorkAC ya da DC
10-470 kW
bench / Proteus (ISIS) / Circuit Maker vb.
yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar
BC547
5. Devreyi sknz.
10-1000 mF/16 V
Sorular
Tek transistrl turn-on tipi zaman rlesi
2. Devredeki potun grevi nedir? Yaznz.
3. Devredeki butonun (B) grevi nedir? Yaznz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 21: Tek transistrl turn-off tipi (alcy bir sre altrp durduran)
zaman rlesi devresi
Not: Verilen devre 18. uygulamayla ayn
+12 V
zelliktedir. Tek fark, bu uygulamada rle
kullanlm olmasdr.
Ama: Transistrl devrelerle ilgili bilgi
B
ve beceri kazanmak.
L
lem basamaklar
5,6-47 kW
AC ya da DC
R
BC547
ediniz.
3. Devreyi kurunuz. Ya da Electronic
10-1000 mF/16 V
Workbench / Proteus (ISIS) / Circuit Maker
vb. yazlmlarndan birini kullanarak
Tek transistrl turn-off tipi zaman rlesi
bilgisayar ortamnda oluturunuz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
139
140
10-22 kW
10-1000 mF/16 V
1 kW
10-470 kW
10-22 kW
100 k-470 k
Uygulama 22: Darlington

balantl, uzun zaman
1 k-10 k
gecikmeli turn-on tipi zaman
rlesi devresi
L
220 V
T1
lem basamaklar
T2
47 k-470 k
BC547
BC547
temin ediniz.
3. Devreyi kurunuz. Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS) /
Circuit Maker vb. yazlmlarndan
Darlington balantl, uzun zaman
gecikmeli turn-on tipi zaman rlesi devresi
birini kullanarak bilgisayar ortamnda
oluturunuz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
___________________________________________________________________
Uygulama 23: ki transistrl kaskad balantl turn-off tipi zaman rlesi
+12 V
ve beceri kazanmak.
Devrenin alma ilkesi: Devrede B'ye
R2
R4
B
baslnca C dolar ve T1'i tetikler. T1'in iletime
gemesiyle R3 direnci zerinde bir gerilim
BC547
10 kW
oluur. R3'te oluan gerilim T2 transistrn
T1
srerek ledi altrr. C boalnca T1 ve T2
T2
R1
kesime gider, led sner.
BC547
lem basamaklar
R3
ediniz.
ki transistrl kaskad balantl
turn-off tipi zaman rlesi
Workbench / Proteus (ISIS) / Circuit Maker
5. Devreyi sknz.
___________________________________________________________________
Uygulama 24: Darlington balantl uzun zaman gecikmeli turn-off tipi zaman
rlesi devresi - I
Devrenin alma ilkesi: Devrede B'ye basldnda kondansatr (C) boalr ve yeniden
dolmaya balar. Bu srada P ve R1 zerinde oluan polarma gerilimi T1 transistrn srer.
letime geen T1 ise T2'yi srer ve rle alr. Kondansatr tam olarak dolunca akm ekmez.
Kondansatrn akm ekmemesi nedeniyle P ve R1 zerinde gerilim dm olmaz ve
transistrler kesime gider.
lem basamaklar
R1
balantl uzun zaman gecikmeli

turn-off tipi zaman rlesi devresi - II
R2
1 MW
1N4001
10-1000 mF/16 V
+12 V
10-470 kW

temin ediniz.
Workbench / Proteus (ISIS) / Circuit
Maker vb. yazlmlarndan birini
kullanarak bilgisayar ortamnda
oluturunuz.
altrnz.
5. Devreyi sknz.
___________________________________________________________________
Uygulama 26: Darlington
L
T1
BC547
BC547
T2
10-22 kW

turn-off tipi zaman rlesi devresi - I
10-470 kW

Dev renin alm a ilkesi:
Devrede B'ye basldnda kondansatr
(C) dolar. Butondan elimizi
L
1N4001
220 V
ektiimizde C'nin zerinde biriken
elektrik yknn akm R direncinden
T1
geerek T1 ve T2 transistrn tetikler.
letime geen T2 transistr rleyi
100 k-500 k
T2
BC547
altrr. Bir sre sonra kondansatr
BC547
plakalarndaki
elektrik
yk
100-470 mF
biteceinden transistrler kesime gider,
rle ilk konumuna dner ve lamba
sner.
Devrede T1 transistrnn beyzine
turn-off tipi zaman rlesi devresi - II
balanan direncin deeri ok byk
olduundan beyz ucu ok kk bir akm eker. Bu sayede kondansatr ok uzun srede boalr.
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz. Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS) / Circuit Maker vb.
yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar ortamnda oluturunuz.
5. Devreyi sknz.
___________________________________________________________________
Uygulama 27: Schmitt trigger (tetiklemeli) balantl turn-off tipi zaman rlesi
devresi
n bilgi: Transistrlerin schmitt tetiklemeli balanmas ksaca yle aklanabilir: Rlelere
uygulanan gerilim hemen sfr ya da maksimum deere ulamazsa, rlenin bobininin oluturduu
mknatslk yetersiz olacandan, kontaklar titreir. te bu durum rleli devrelerde hi istenmez.
nk titreim erareye (kvlcm) sebep olarak rlenin kontaklarnn abuk bozulmasna neden
olur. Rle kontaklarndaki titreimi en az deere indirmek iin transistrler schmitt (imit)
tetiklemeli olarak balanr.
Devrenin alma ilkesi: Yandaki ekilde verilen devreye enerji uygulandnda C henz
bo olduundan T1 kesimdedir. Dolaysyla T1'in kolektr ucundaki (A noktas) gerilimin deeri
141
1,8 kW
390 W
1N4001
33-47 W
33 W
10-470 mF
10-470 kW
270 W
10-33kW
aseye gre maksimum

+12 V
seviyededir. Bundan dolay T2
R1
R2
hemen iletime geerek rleyi
srer ve alc alr. R1 ve pot
A
zerinden arj olmaya balayan
R4
R3
P
C, bir sre sonra dolarak T1i
L
iletime sokar. letime giren
T1 in kolektrndeki (A
BC547
BC547
T1
noktas) gerilim azalrken
T2
emiterine bal olan R 3
B
C
direncinde (B noktas) den B
R5
R6
gerilim ykselir. Bu da T 2
transistrnn (iki elektriksel
Schmitt tetiklemeli turn-off tipi zaman rlesi devresi
etki sebebiyle) hzlca kesime
gitmesine neden olur.
yle ki;
I. T1'in kolektrndeki gerilim derek T2'yi kesime gtrr.
II. T1 ve T2nin emiterlerinin bal olduu R5 direncinde oluan gerilim, T2'nin beyz akmn
azaltc etki yapar. (Negatif geri besleme)
Devrede bulunan B butonuna baslacak olursa C boalacandan, T1 hemen kesime gider.
Bu da T1'in kolektr (A noktas) geriliminin ykselmesine neden olarak T2'yi iletime sokar.
Sonu olarak schmitt tetikleme yntemi, rlenin ok hzl olarak iletim ya da kesime gitmesini
salar.
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz. Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS) / Circuit Maker vb.
5. Devreyi sknz.
___________________________________________________________________
Uygulama 28: Transistrl kararsz multivibratr (flip-flop) devresi
lem basamaklar
temin ediniz.
3. Devreyi kurunuz.
22 k
22 k
k
k
altrnz.
Q
Q
5. Devreyi sknz.
Sorular
1. Devrenin alma ilkesini
NPN
NPN
aklaynz.
2. Devreyi PNP tipi transistr
kullanarak iziniz.
3. Devrenin bask devresini (PCB)
Kararsz multivibratr (flip-flop) devresi
142
+5-12 V
lem basamaklar
ediniz.
3. Devreyi kurunuz.
altrnz.
5. Devreyi sknz.
5,6-22 k
2,2 k

ve beceri kazanmak.
4,7-22 k
elle ya da bilgisayar ortamnda (Board Maker, Eagle, Proteus/ARES vb. kullanarak) iziniz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 29: Transistrl tek kararl (monostable) multivibratr (flip-flop)
devresi
BC547
BC547
1k
Tek kararl multivibratr

ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
ediniz.
3. Devreyi kurunuz.
altrnz.
5. Devreyi sknz.
flamanl
lamba
flamanl
lamba
+5-12 V
Sorular
3. Devrenin bask devresini (PCB) elle ya da bilgisayar ortamnda (Board Maker, Eagle,
Proteus/ARES vb. kullanarak) iziniz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 30: Transistrl iki kararl (bistable) multivibratr (flip-flop) devresi
1,5 k
4,7 k
1k
1k
ki kararl multivibratr devresi
Sorular
_____________________________________________________________________
Uygulama 31: Alcy aralkl olarak altran devre
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz.
143
4. Devreyi retmenin
denetiminde altrnz.
5. Devreyi sknz.
____________________________________________________________________
Uygulama 32: ki
renkli ledli flip-flop
devresi
Ama: Transistrl
devrelerle ilgili bilgi ve
beceri kazanmak.
lem basamaklar
1. Devreyi defterinize
iziniz.
2. Devrede kullanlan
Alcy
elemanlar temin ediniz.
3. Devreyi kurunuz.
altrnz.
5. Devreyi sknz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 33: 555 entegreli turnoff tipi zaman rlesi devresi
aralkl (periyodik) olarak altran devre
+3-12 V
Ama: Entegreli devrelerle ilgili bilgi

ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
ediniz.
3. Devreyi kurunuz.
5. Devreyi sknz.
ki renkli ledli flip flop devresi
10-100 k
_____________________________________________________________________
Uygulama 34: 555 entegreli periyodik
555
10-100 mF
Ama: Entegreli devrelerle ilgili bilgi ve beceri

kazanmak.
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz.
144
555 entegreli turn-off tipi

zaman rlesi devresi
5. Devreyi sknz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 35: 555 entegreli flip-flop
devresi
220 kW

kazanmak.
470 kW
1N4001
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz.
5. Devreyi sknz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 36: 555 entegreli kta ses
reten devre
+12 V
L
3
12-220 V
555
10 mF
555 entegreli periyodik

+5-12 V
Devrenin alma ilkesi: Ortam

aydnlandnda devre ses retmeye balar.
Devrenin a kar hassasiyeti pot ile ayarlanabilir.
Pot ile LDR'nin yeri deitirilecek olursa
karanlkta ses reten devre yaplm olur.
kazanmak.
lem basamaklar
555 entegreli flip-flop devresi
3. Devreyi kurunuz.
5. Devreyi sknz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 37: 555 entegreli ses reteci (siren) devresi
Ama: Entegreli devrelerle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
Devrenin alma ilkesi: Devrenin rettii sesin tonu R1, R2 ya da C'nin deeri
+5-12 V
+5-12 V
2,2k
33 W/1 W
33 k
33 k
10 k
33 W/1 W
8W
0,5 W
8W
0,5 W
555
22 k
555
555'li kta ses reten devre
555 entegreli ses reteci devresi
145
deitirilerek ayarlanabilir.
+5-12 V
L
lem basamaklar
ediniz.
3. Devreyi kurunuz.
altrnz.
5. Devreyi sknz.
_____________________________________________________________________
B
1k
BF245
100 k
1M
470 mF
100 k
BC547
10 k
JFETli turn-off tipi zamanlayc devresi
Uygulama 38: JFET'li turn-off tipi zamanlayc devresi

Devrenin alma ilkesi: Devrede Bye baslnca C dolar. Cnin zerinde biriken ykn
gerilimi JFETin G ucunu polarr. JFETin S ucuna bal diren zerinde oluan gerilim ve G
ucuna gelen gerilim bu eleman iletime sokar. JFET iletime getiinde 10 klk RS direnci
zerinde oluan gerilim transistr iletime sokar ve led alr. JFETin G ucu akm ekmedii
iin C zerindeki elektrik yk pot ve diren zerinden uzun srede boalr. C boaldnda
JFET ve transistr kesime gider led sner.
Not: JFET'ler hassas yapl olduundan hatal balant durumunda kolay bozulurlar. Ayrca
bu elemanlarla yaplan deneylerde doru sonular almak gtr. O nedenle JFET ve MOSFET'li
deneylerin bilgisayar ortamnda Electronic Workbench (Multisim) ya da Proteus (ISIS) ile
yaplmas daha verimli olmaktadr.
Ama: JFET'li devrelerle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
bread board (deney tahtas), deney seti zerine
kurunuz. Ya da Electronic Workbench
(Multisim) / Proteus (ISIS) / Circuit Maker vb.
altrnz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
1. JFET nedir? aklaynz.
2. N kanall JFET'in yar iletken i yapsn
iziniz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 39: JFET'li S ucu ase
ykselte devresi
n bilgi: Devre giriine uygulanan 1 mV,
10 kHzlik sinsoidal biimli sinyali
ykseltmi ve 180 ters evirmitir.
Ama: JFET'li devrelerle ilgili bilgi ve
beceri kazanmak.
JFETli S ucu ase (ortak) ykselte devresi
146
lem basamaklar
bread board (deney tahtas), deney seti zerine kurunuz. Ya da Electronic Workbench (Multisim)
/ Proteus (ISIS) / Circuit Maker vb. yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar ortamnda
oluturunuz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
1. JFET'li S ucu ase ykselte devresini alma ilkesini aklaynz.
2. P kanall JFET'in yar iletken i yapsn iziniz.
_____________________________________________________________________
BF245
Uygulama 40: N kanal JFET'li G ucu
ase ykselte devresi
n bilgi: ekil 1de verilen basit ykselte
devresinin giriine 1 mV, 10 kHzlik bir AC
+
giri sinyali uygulandnda ktan ayn fazl
AC sinyal alnr.
beceri kazanmak.
lem basamaklar
2. Devrede kullanlan elemanlar temin N tipi JFET'li G ucu ase ykselte devresinin EWB
(Electronic Workbench) yazlmyla yapl ve
ediniz.
devrenin giri-k sinyallerinin osilaskoptaki ekli
3. Devreyi okul imknlarna gre delikli
pertinaks / delikli bakrl plaket / bakrl plaket / bread board (deney tahtas), deney seti zerine
kurunuz. Ya da Electronic Workbench (Multisim) / Proteus (ISIS) / Circuit Maker vb.
5. Devreyi sknz.
Sorular
1. N kanal JFET'li G ucu ase ykselte devresini alma ilkesini aklaynz.
2. JFET'lerin G ucuna niin ters polarma uygulanr? Aklaynz.
3. JFET'in be zelliini yaznz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 41: N kanal JFET'li D ucu ase ykselte devresi
n bilgi: Devre giriine uygulanan 1 mV, 10 kHzlik sinsoidal biimli sinyali faz evirme
yapmadan ka aktarr.
D ucu ase ykselteler uygulamada S izleyici olarak da adlandrlr ve empedans uygunlatrma amacyla kullanlr.
147

beceri kazanmak.
lem basamaklar
ediniz.
pertinaks / delikli bakrl plaket / bakrl plaket
/ bread board (deney tahtas), deney seti
zerine kurunuz. Ya da Electronic Workbench
/ Proteus (ISIS) / Circuit Maker vb.
N kanal JFETli D ucu ase ykselte devresi
altrnz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
1. JFET'in G ucu neden akm ekmez? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 42: Azaltan tip, N kanal MOSFET'li S ucu ase ykselte devresi
n bilgi: Devre giriine giriine uygulanan sinsoidal biimli (1 mV, 10 kHz) sinyali
ykseltir ve 180 ters evirir.
MOSFETlerin drain (D), source (S), gate
(G) ve substrate (SS) olmak zere drt aya
(terminali) vardr. SS ucu S ucuna baland
zaman MOSFET JFET gibi davranr.
JFETlerle yaplabilen tm devreler
MOSFETlerle de yaplabilir.
Ama: MOSFET'li devrelerle ilgili bilgi
ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
ediniz.
Azaltan tip, N kanal MOSFETli
S ucu ase ykselte devresi
/ bread board (deney tahtas), deney seti zerine kurunuz. Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS) / Circuit Maker vb. yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar ortamnda
oluturunuz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
1. MOSFET nedir? Aklaynz.
2. Azaltan kanall MOSFET'in almasn i yapsnn eklini izerek aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 43: Orta ulu trafolu ve kpr diyotlu, simetrik kl DC g kayna
devresi
n bilgi: Op-amplarn beslemesi pozitif (+) ya da simetrik () kl bir DC g kaynayla
yaplabilir. Op-ampl basit devrelerde pozitif kl bir kaynak yeterli olur. Ancak "gerilim
148
AC 2x12 V
2x12 V
izleyici, "faz eviren ykselte", "faz

+12 V
evirmeyen ykselte" vb. gibi uygulamalarn
doru alabilmesi iin simetrik kl kaynaa
1N4001
gerek vardr.
220 V
470-1000 mF
Ama: Simetrik kl g kayna
devreleriyle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
0
lem basamaklar
470-1000 mF
ediniz.
-12 V
3. Devreyi kurunuz.
12 V simetrik kl g kayna devresi
altrnz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
1. Trafonun alma ilkesini aklaynz.
2. Trafonun giriine DC 220 V uygularsak ktan hi bir gerilim alamayz. Bunun sebebini
aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 44: Orta ulu trafolu, kpr diyotlu, 78xx ve 79xx reglatr entegreli,
simetrik kl DC g kayna devresi
n bilgi: 78xx ve 79xx reglatr entegreli
ka sabit (deeri deimeyen) DC
1N4001
gnderirler. Bu sayede giri gerilimindeki
deiimler alcy etkileyemez. Gnmzde
retilen endstriyel amal cihazlarn hemen
7812
hemen tmnde reglatr entegreli g
kayna vardr.
1000 m F/25 V
Ama: Simetrik kl g kayna
devreleriyle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
1000 m F/25 V
7912
12 V simetrik kl, regleli g kayna devresi
ediniz.
3. Devreyi kurunuz.
5. Devreyi sknz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 45: Orta ulu trafolu, kpr diyotlu, LM317 ve LM337 reglatr
entegreli, simetrik kl, ayarl DC g kayna devresi
n bilgi: Verilen devrede k geriliminin deeri istenilen seviyeye ayarlanabilir.
Ama: Simetrik kl g kayna devreleriyle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz.
149
giri
5-32 V
Devrenin
giriine
uygulama
43'te grlen
simetrik kl
g kayna
devresi
balanmaldr.
1000 m F
50 V
LM317
ayar
270 W
5-10 k
stereo (iki
yollu) pot
LM317T
1: giri
3: k
A: ayar
5-10 k
1000 m F
50 V
5-32 V
giri
270 W
ayar
LM337
1,2-32 V ayarl kl, regleli g kayna devresi

5. Devreyi sknz.
_____________________________________________________________________
sinyal jeneratr
Uygulama 46: Op-ampl gerilim

Vk
izleyici devresi
Ama: Op-amplarla ilgili bilgi ve beceri
Vgr
kazanmak.
lem basamaklar
Op-ampl gerilim izleyici devresi
3. Devreyi okul imknlarna gre bread board (deney tahtas) veya deney seti zerine kurunuz.
Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS) vb. yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar
5. Devreyi sknz.
Not: Op-amplar hassas yapl olduundan hatal balant durumunda kolay bozulurlar. Ayrca
bu elemanlarla yaplan deneylerde doru sonular almak gtr. O nedenle op-amp deneylerinin
bilgisayar ortamnda Electronic Workbench ya da Proteus (ISIS) ile yaplmas daha verimli
olmaktadr.
Sorular
1. Op-amp nedir? Tanmn yaznz.
2. Op-ampn giri ularnn zelliklerini yaznz.
3. Gerilim izleyici ne amala kullanlr? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 47: Op-ampl faz eviren ykselte devresi
Ama: Op-amplarla ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
5. Vgr gerilimini AC 10 mV, AC 100 mV, AC 1 V deerlerine ayarladktan sonra k
geriliminin ka volt olduunu dijital AVOmetre kullanarak lnz.
150
6. Giriteki AC g kaynan (sinyal Not: x noktasndaki V gerilimi

V olarak kabul edilir. Bu
jeneratrn) skerek bir DC g kayna 0noktaya
zahr toprak da denir.
balaynz. Vgr gerilimini DC 10 mV, DC 100
mV, DC 1 V deerlerine ayarladktan sonra
Vk
k geriliminin ka volt olduunu dijital
x
AVOmetre kullanarak lnz.
Vgr
7. Rgb direncinin deerini 10 k yaptktan
sonra k gerilimini tekrar lnz.
8. Rgb direncinin deerini 10 k yaptktan
sonra k gerilimini tekrar lnz.
Op-ampl faz eviren ykselte devresi
9. Devreyi sknz.
Sorular
1. Op-ampn k ucunun zelliklerini yaznz.
2. Faz eviren ykselte ne amala kullanlr? Aklaynz.
3. Rgb = 22 k, R1 = 10 k ise op-ampn kazanc nedir? Hesaplaynz.
4. Rgb = 22 k, R1 = 10 k, Vgr = 2 V ise op-ampn k gerilimi nedir? Hesaplaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 48: Op-ampl faz evirmeyen ykselte devresi
lem basamaklar
ediniz.
3. Devreyi okul imknlarna gre bread board
Vk
Vgr
(deney tahtas) veya deney seti zerine kurunuz.
Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS)
vb. yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar
altrnz.
Op-ampl faz evirmeyen ykselte devresi
5. Vgr gerilimini AC 10 mV, AC 100 mV,
AC 1 V deerlerine ayarladktan sonra k geriliminin ka volt olduunu dijital AVOmetre
kullanarak lnz.
6. Giriteki AC g kaynan (sinyal jeneratrn) skerek bir DC g kayna balaynz.
Vgr gerilimini DC 10 mV, DC 100 mV, DC 1 V deerlerine ayarladktan sonra k geriliminin
ka volt olduunu dijital AVOmetre kullanarak lnz.
7. Rgb direncinin deerini 10 k yaptktan sonra k gerilimini tekrar lnz.
8. Rgb direncinin deerini 10 k yaptktan sonra k gerilimini tekrar lnz.
9. Devreyi sknz.
Sorular
1. Faz evirmeyen ykselte ne amala kullanlr? Aklaynz.
3. Rgb = 33 k, R1 = 10 k ise op-ampn kazanc nedir? Hesaplaynz.
4. Rgb = 33 k, R1 = 10 k, Vgr = 2 V ise op-ampn k gerilimi nedir? Hesaplaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 49: Op-ampl faz eviren toplayc ykselte devresi
lem basamaklar
sinyal jeneratr
151

R3
Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS)
R4
Vk
x
Vg1
altrnz.
5. Devreyi bilgisayar ortamnda
Vg2
R5
oluturduysanz R3, R4, R5 direnlerini iptal
ederek girilere pil balayabilirsiniz
Op-ampl faz eviren toplayc ykselte devresi
6. Vg1 ve Vg2 gerilimini ltkten sonra Vk
geriliminin ka olmas gerektiini nce hesaplaynz. Sonra dijital AVOmetreyle lnz.
7. Rgb direncinin deerini deitirerek k geriliminin deiip deimediini gzlemleyiniz.
8. Devreyi sknz.
Sorular
1. Rgb = 22 k, R1 = 10, R1 = 3,3 k, Vg1 = 1 V, Vg2 = 2 V ise op-ampn k gerilimi ka volttur?
Hesaplaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 50: Op-ampl fark ykselteci devresi
kazanmak.
lem basamaklar
R3
R4
ediniz.
Vk
R5
Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS) V
Vg2
g1
Op-ampl fark ykselteci devresi
altrnz.
5. Devreyi bilgisayar ortamnda oluturduysanz R3, R4, R5 direnlerini iptal ederek girilere
pil balayabilirsiniz
6. Vg1 ve Vg2 gerilimini ltkten sonra Vk geriliminin ka olmas gerektiini nce
hesaplaynz. Sonra dijital AVOmetreyle lnz.
7. Rgb direncinin deerini deitirerek k geriliminin deiip deimediini gzlemleyiniz.
8. Devreyi sknz.
Sorular
1. Rgb = 10 k, R1 = 1k, R1 = 2,2 k, Vg1 = 2 V, Vg2 = 3 V ise op-ampn k gerilimi ka volttur?
Hesaplaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 51: Op-ampl karlatrc (comparator, kyaslayc) devresi
lem basamaklar
152
100 mF
altrnz.
5. Devreyi bilgisayar ortamnda
oluturduysanz zener diyodu iptal ederek
Vg1
yerine pil balayabilirsiniz.
Vk
6. Devredeki potun deerini deitirerek
k geriliminin durumunu gzlemleyiniz.
8. Devreyi sknz.
Vref
Sorular
1. Op-ampn art giriininin gerilimi eksi zener
giriininin geriliminden byk olursa ne olur? diyot
Aklaynz.
Op-ampl karlatrc devresi
2. Op-ampn eksi giriininin gerilimi art
giriininin geriliminden byk olursa ne olur? Aklaynz.
3. Op-ampn art giriininin gerilimi eksi giriininin gerilimine eit olursa ne olur? Aklaynz.
______________________________________________________________________
Uygulama 52: Op-ampl turn-off tipi zaman rlesi devresi
Devrenin alma ilkesi: Devrede op-amp karlatrc olarak almaktadr. Butona
basld anda kondansatr besleme gerilimi kadar bir deere arj olur. Bunun sonucunda 3
numaral (+) giriin gerilimi 2 numaral (-) giriin geriliminden yksek olacandan op-amp
k verir ve rle eker.
C'nin zerindeki gerilim pot zerinden yava yava boalmaya balar. Bu deer 2 numaral
giriin geriliminden
aa deere dt
+
+12 V
anda op-amp kesime
B
gider.
1N4001
100 k
Devrede opampn 2 numaral
BC547
100-470
k k
eksi (-) giriinin
100-500
+3
gerilimi iki adet
+3
741
gerilim blc
-2
-2
10 k
100C
mF
diren ile besleme
1-10 k
100 k
geriliminin yarsna
L
drlmtr.
-Ama: OpOp-ampl turn-off tipi zaman rlesi devresi
amplarla ilgili bilgi
ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
5. Devredeki potun deerini deitirerek alcnn alma sresinin deiip deimediini
gzlemleyiniz.
8. Devreyi sknz.
______________________________________________________________________
153
BC547
+ 12 V
Uygulama 53: Op-ampl kta alan devre

Devrenin alma ilkesi: Devrede op-amp karlatrc olarak almaktadr. LDR'ye
k geldiinde geen
akm pot ve diren
33 k
1N4001
zerinde den
gerilimi artrr. 3
2 +
numaral giriin
+
10 k
3
gerilimi 2 numaral
100 k
k
33 k
giriin geriliminden
1,5 k
yk
byk olduunda op10 k
amp k vererek
AC 220 V
rleyi altrr.
LDR'ye gelen k
ekil 11.4: Op-ampl uzaktan kumanda devresi
kesildiinde rle ilk
konumuna dner.
Devrede op-ampn 2 numaral eksi (-) giriinin gerilimi iki adet gerilim blc diren ile
besleme geriliminin yarsna drlmtr.
lem basamaklar
5. Devredeki potun deerini deitirerek alcnn alma sresinin deiip deimediini
gzlemleyiniz.
8. Devreyi sknz.
______________________________________________________________________
Uygulama 54: Op-ampl a/sya duyarl devre
Devrenin alma ilkesi: Devrede op-amp karlatrc olarak almaktadr. Bu devreyle
bir ok tasarm yaplabilir.
I. A-B arasna diren, C-D arasna NTC balanrsa: Ortam scakl artnca NTC'nin
direnci azalr ve zerinde den gerilim klr. Op-amp 2 ve 3 numaral girilerindeki
gerilimleri kyaslar. 3 numaral giri gerilimi 2'de bulunan gerilimden byk olduu anda 6
nolu ayak k akmn transistre verir. Transistr iletime geerek alcy altrr. Ortam
scakl azalnca NTC'nin direnci artar ve bu elemann zerinde den gerilim byr. Opampn 2 numaral ayana gelen gerilim 3 numaral ayaktaki gerilimden byk olduu anda
k akm sfr (0) olur ve transistr kesime gider.
II. A-B arasna diren, C-D arasna LDR balanrsa: Ortam aydnl artnca LDR'nin
direnci azalr ve zerinde den gerilim klr. Op-amp 2 ve 3 numaral girilerindeki
gerilimleri kyaslar. 3 numaral giri gerilimi 2'de bulunan gerilimden byk olduu anda 6
nolu ayak k akmn transistre verir. Transistr iletime geerek alcy altrr. Ortam
aydnl azalnca LDR'nin direnci artar ve bu elemann zerinde den gerilim byr. Opampn 2 numaral ayana gelen gerilim 3 numaral ayaktaki gerilimden byk olduu anda
k akm sfr olur ve transistr kesime gider. Devrede LDR ile diren yer deitirirse alc
karanlkta alr.
Devrenin C-D noktalar arasna kondansatr A-B noktalar arasna ise diren balanrsa
turn-on tipi (gecikmeli alan) zaman rlesi devresi elde edilir.
154
+9-12 V
A
220W-820 W
33 k
LDR
10 k
B
10 k
10 k
10 k
741
10 k
LDR
C
-T
BC547
1-10 k
33 k
NTC
D
Op-ampl a/sya duyarl devre

lem basamaklar
3. Devreyi okul imknlarna gre bread board veya deney seti zerine kurunuz. Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS) vb. yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar ortamnda
oluturunuz.
5. Devreyi sknz.
______________________________________________________________________
Uygulama 55: Op-ampl integral alc devre
lem basamaklar
100 k
Vgr
R gb
10 nF
Vk
Vk
Vgr
10 kHz
ntegral alc devrenin giriine uygulanan kare

dalgann ktan gen dalga olarak aln
Op-ampl integral alc devre
155
Ya da Electronic Workbench (Multisim) / Proteus (ISIS) vb. yazlmlarndan birini kullanarak

Vx
Vk
1 mF
220-1000 W
Vgr
altrnz.
5. Devreyi sknz.
______________________________________________________________________
Uygulama 56: Op-ampl trev alc
devre
Op-ampl trev alc devre
+Vgr
kazanmak.
lem basamaklar
+
+
ediniz.
-V gr
3. Devreyi okul imknlarna gre bread
+Vk
board (deney tahtas) veya deney seti zerine
kurunuz. Ya da Electronic Workbench / Pro+
teus (ISIS) vb. yazlmlarndan birini kullanarak
-V k
Trev alc devrenin giriine uygulanan gen
altrnz.
dalgann ktan kare dalga olarak aln
5. Devreyi sknz.
______________________________________________________________________
Uygulama 57: Op-ampl hassas yarm
R
Vk
dalga dorultma devresi
Ama: Op-amplarla ilgili bilgi ve beceri Vgr
kazanmak.
x
lem basamaklar
V
R
ediniz.
3. Devreyi okul imknlarna gre bread
board (deney tahtas) veya deney seti zerine Op-ampl hassas yarm dalga dorultma devresi
kurunuz. Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS) vb. yazlmlarndan birini kullanarak
5. Devreyi sknz.
______________________________________________________________________
Uygulama 58: Op-ampl tam dalga dorultma devresi
lem basamaklar
5. Devreyi sknz.
2
ref
156
R4
-2
10 k
R1
-2
10 k
741
osilaskop
kanal 1
+3
R3
R6
10 k
R2
Vgr
Vgr
D1
+12 V
7
6
4
-12 V
R5 5 k
V1
741
+3
1N4001
10 k
+12 V
7
6
Vk
4
osilaskop
-12 V kanal 2
R7
1N4001
3.2 k
D2
(2.2+1 k)
5.6 k
AC ya da DC 12 V
_______________________________________________________________________
Uygulama 58: Tristrn ana besleme kaynandan tetiklenmesi
Ama: Tristrl devrelerle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
L
bakrl plaket / bakrl plaket / bread board, deney seti zerine
1-22 k BRX49
MCR100
kurunuz. Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS) / Circuit
Maker vb. yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar ortamnda
oluturunuz.
4. Devreye DC 12 V uyguladktan sonra S anahtarn ap
kapatarak lambann durumunu gzleyiniz.
Tristrn ana besleme
5. Devreye AC 12 V uyguladktan sonra S anahtarn ap
6. Devreyi sknz.
Sorular
1. Tristr nedir? Tanmlaynz.
2. Tristr DC beslemeli devrede nasl alr? Aklaynz.
3. Tristr AC beslemeli devrede nasl alr? Aklaynz.
4. Tristrn iki transistrden oluan edeerini iziniz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 59: Reed (dil) rleyle alan tristrl devre
Devrenin alma ilkesi: Devrede reed rlenin kontann konumu elektromknats ya
da sabit mknats ile deitirilecek olursa tristrn G ucu tetiklenir, L yanar.
Devre DC ile besleniyorsa lamba snmez. AC ile besleniyorsa mknats uzaklatrld zaman
lamba sner.
lem basamaklar
bread board ya da deney seti zerine kurunuz.
157
220 W
158
AC ya da DC
MCR100
TIC106
+12 V
mknats
reed rle
AC ya da DC 12 V
4. Devreye DC 12 V uyguladktan
sonra S anahtarn ap kapatarak
L
lambann durumunu gzleyiniz.
2,2-100 k
5. Devreye AC 12 V uyguladktan
sonra S anahtarn ap kapatarak
lambann durumunu gzleyiniz.
N
BRX49
6. Devreyi sknz.
MCR100
Sorular
TIC106D
S
1. Reed rle nedir? Tanmlaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 60: Transistr ve
tristrl turn-on tipi zaman
1-10 k
rlesi devresi
Dev renin alm a ilkesi:
Devrede S anahtar kapatlnca R1 ve P
Reed rle ile alan tristrl devre
zerinden geen akm C'yi doldurmaya
balar. Bir sresonra C'nin gerilimi 0,60,7 V olunca transistr iletime geer.
S
R1 100 kW
1-10 k
Transistrn E ucuna bal olan R3 direnci
zerinde oluan gerilim tristr iletime sokar,
470 k
R2
rle eker, lamba yanar.
P
L
Ama: Tristrl devrelerle ilgili bilgi ve
beceri kazanmak.
lem basamaklar
BC547
1-10 k
C 100 mF
R3
ediniz.
Transistr ve tristrl turn-on
/ bread board ya da deney seti zerine kurunuz.
tipi zaman rlesi devresi
4. Devreyi sknz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 61: Tristrn optokuplrle tetiklenmesi
Devrenin alma ilkesi: Devrede S anahtar kapatldnda enfraruj diyot k yayarak
fototransistr srer. letime geen fototransistr ise tristr tetikleyerek rleyi altrr.
Grld zere kumanda devresiyle g devresi optokuplr sayesinde birbirinden elektriksel
bakmdan yaltlmtr.
Ama: Tristrl devrelerle
+5-12 V
ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
S
lem basamaklar
+12 V
optokuplr
L
R1
2.
Devrede
kullanlan
3. Devreyi okul imknlarna
gre delikli pertinaks / delikli
R2
bakrl plaket / bakrl plaket /
BRX49
MCR100
bread board ya da deney seti
4N25
1-10 kW
zerine kurunuz.
Tristrn optokuplrle tetiklenmesi
4. Devreyi sknz.
Sorular
1. Optokuplr nedir? Aklaynz.
AC 220 V
TIC106
1k
1N4001
Uygulama 62: Tristrl yarm dalga

S
1 mF Ry
1k
dorultma devresi
AC 12 V
Devrenin alma ilkesi: Devrede potun
Tristrl bir fazl yarm dalga dorultma devresi
diren deerini deitirmek sretiyle Cnin
trafonun
dolma zaman ayarlanr. Bu da tristrn
V, I
sekonderindeki
tetiklenme asn (zamann) kontrol ederek
AC sinyal
alcya giden gerilim ve akmn deerini kontrol
t (s)
eder. Tristrn G ucuna giden akmn deerine
bal olarak alcya giden sinyallerin krplma
durumu deiir. G akm pot, diren ya da
V, I
kondansatrn deeri deitirilerek
ayarlanabilir.
+
+
t (s)
Ama: Tristrl devrelerle ilgili bilgi ve
beceri kazanmak.
tristrn kndaki DC sinyal
lem basamaklar
Tristrl bir fazl yarm dalga dorultma
devresinde giri ve k sinyalleri
ediniz.
S1
bakrl plaket / bakrl plaket / bread board ya da deney seti
zerine kurunuz.
+12 V
S2
4. Devreyi sknz.
L
_____________________________________________________________________
R
Uygulama 63: Tristrn seri anahtarla
1k
durdurulmas
BRX49
MCR100
lem basamaklar
Tristrn seri anahtarla
durdurulmas
bakrl plaket / bakrl plaket / bread board, deney seti zerine kurunuz. Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS) vb. yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar ortamnda oluturunuz.
4. S1 ve S2 anahtarlarn kapatnz.
5. S2 anahtarn aarak lambann snmediini grnz.
6. S1'i aarak lambann sndn grnz.
7. Devreyi sknz.
Sorular
1. S2 alnca lamba neden snmemitir? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 64: Tristrn paralel anahtarla durdurulmas
lem basamaklar
bread board (deney tahtas), deney seti zerine kurunuz. Ya da Electronic Workbench / Proteus
159
160
R2 1k
10 mF
+12 V
10 mF
BRX49
MCR100
+12 V
(ISIS) vb. yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar

+12 V
S1
L
4. S1 ve S2 anahtarlarn kapatnz.
5. S2 anahtarn aarak lambann snmediini grnz.
6. S1'i aarak lambann sndn grnz.
7. Devreyi sknz.
R
S2
Sorular
1k
1. S2 alnca lamba neden snmemitir? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 65: Tristrn buton kumandal kapasitif
durdurulmas
Tristrn paralel anahtarla
durdurulmas
lem basamaklar
+12 V
L
R2
S1
1k
- +
R
1
kurunuz. Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS) vb.
C
S2
1k
yazlmlarndan birini kullanarak bilgisayar ortamnda
BRX49
oluturunuz.
MCR100
4. S 1 anahtarn kapatp aarak lambann yanmasn
salaynz..
Tristrn buton kumandal
5. S2'yi kapatp aarak lambann sndn grnz.
kapasitif durdurulmas
6. Devreyi sknz.
Sorular
1. S 2 kapatlp alnca lamba neden snmtr?
Aklaynz.
L
R3
____________________________________________________________________
S1
1k
Uygulama 66: ki tristrl otomatik kapasitif
durdurma
- +
R1
C
S2
Ama: Tristrl devrelerle ilgili bilgi ve beceri
1k
kazanmak.
lem basamaklar
BRX49
SCR1 MCR100 SCR
2
ki
tristrl
otomatik
kapasitif
durdurma devresi
kurunuz. Ya da Electronic Workbench (Multisim) / Proteus (ISIS) vb. yazlmlarndan birini
4. S1 anahtarn kapatp aarak lambann yanmasn salaynz..
5. S2'yi kapatp aarak lambann sndn grnz.
6. Devreyi sknz.
Sorular
1. S2 kapatlp alnca lamba neden snmtr? Aklaynz.
____________________________________________________________________
Uygulama 66: Tristrl yarm dalga dimmer (ksc) devresi
lem basamaklar
V
3. Devreyi okul
imknlarna gre delikli
BRX49
pertinaks / delikli bakrl
MCR100
plaket / bakrl plaket /
bread board, deney seti
zerine kurunuz. Ya da
Electronic Workbench /
Proteus (ISIS) vb.
Tristrl yarm dalga
Yarm dalga kontroll dimmerde
yazlmlarndan birini
kullanarak bilgisayar
4. Potun deerini deitirerek lambann nn azalp artn gzlemleyiniz.
5. Lambann ularna osilaskop balayarak alc zerinden geen krplm sinyalleri grnz.
6. Devreyi sknz.
Sorular
1. Devrenin alma ilkesini? Aklaynz.
____________________________________________________________________
Uygulama 67: Tristrl tam dalga dimmer
(ksc) devresi
Ama: Tristrl devrelerle ilgili bilgi ve beceri
BRX49
kazanmak.
MCR100
lem basamaklar
Tristrl tam dalga kontroll dimmer devresi
3. Devreyi okul imknlarna gre delikli pertinaks
/ delikli bakrl plaket / bakrl plaket / bread board,
V
deney seti zerine kurunuz. Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS) vb. yazlmlarndan birini
4. Potun deerini deitirerek lambann nn
azalp artn gzlemleyiniz.
5. Lambann ularna osilaskop balayarak alc
zerinden geen krplm sinyalleri grnz.
6. Devreyi sknz.
Tam dalga kontroll dimmerde
Sorular
____________________________________________________________________
Uygulama 68: LDR ve tristrl karanlkta alan devre
lem basamaklar
bread board ya da deney seti zerine kurunuz.
5. Devreyi sknz.
161
4x1N4001
AC 12-15 V
2N2646
R2 100-220 W
220k-1MW
Sorular
220 V/15 W lamba
____________________________________________________________________
BRX49
MCR100
Uygulama 69: UJT'li pals osilatr devresi
Ama: UJT'li devrelerle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
AC
lem basamaklar
220 V
bakrl plaket / bakrl plaket / bread board (deney tahtas),
deney seti zerine kurunuz. Ya da Electronic Workbench
(Multisim) / Proteus (ISIS) vb. yazlmlarndan birini
LDR ve tristrl karanlkta
alan devre (gece lambas)
5. Devreyi sknz.
+12 V
Sorular
R1 22-100 k
2. UJT'nin yar iletken i yapsnn eklini iziniz.
_____________________________________________________________________
P 100-470 k
Uygulama 70: UJT ve tristrl tam talga
V (V)
t (s)
+
Ama: UJT'li devrelerle ilgili bilgi ve beceri
k
kazanmak.
C 1 mF
R3 100-220 W
lem basamaklar
UJT'li pals osilatr devresi
3. Devreyi okul
imknlarna gre
delikli pertinaks /
delikli bakrl
12 V
plaket / bakrl
flamanl
lamba
plaket / bread
R
4
1k
board (deney
9,1 V
47
W
tahtas), deney seti
2N2646
zerine kurunuz.
470 k
BRX49
Ya da Electronic
MCR100
Workbench / Pro+
UJT
teus (ISIS) vb.
R3
1 mF
yazlmlarndan
47 W
birini kullanarak
bilgisayar
UJT ve tristrl tam dalga dimmer devresi
ortamnda
oluturunuz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
162
10-100 k
10-100 k
+12 V
Uygulama 71: UJT ve tristrl turn-on

(bir sre sonra alan) zaman rlesi
L
S
R1 100 kW
devresi
47 W
Ama: UJT'li devrelerle ilgili bilgi ve beceri
470 k
12 V
R2
flamanl
kazanmak.
P 2N2646
lamba
lem basamaklar
BRX49
UJT
MCR100
ediniz.
47 W
C 1-10 mF
R3
/ bread board (deney tahtas), deney seti zerine
kurunuz. Ya da Electronic Workbench / Proteus
UJT ve tristrl turn-on zaman rlesi devresi
(ISIS) vb. yazlmlarndan birini kullanarak
5. Devreyi sknz.
Sorular
_____________________________________________________________________
Uygulama 72: PUT'lu pals reteci devresi
Ama: PUT'lu devrelerle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
R4 100-470 k
pertinaks / delikli bakrl plaket / bakrl plaket /
2N6027
bread board, deney seti zerine kurunuz. Ya da
A
G
Workbench / Proteus (ISIS) vb. yazlmlarndan
birini kullanarak bilgisayar ortamnda oluturunuz.
Vk
K
4. Vk noktasna osilaskobun probunu
R3
C
balaynz.
100 W
100 nF
6. R4 direncinin nne 100 k'lk bir pot balaynz.
PUT'lu pals (darbe) reteci
Potun deerini deitirdike ktan alnan testere
diine benzer sinyali frekansnn deiip deimediini
gzleyiniz.
+12 V
7. Devreyi sknz.
Sorular
R1 10 k
2. PUT nedir? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
P 100 k
Uygulama 73: SUS'lu pals reteci devresi
G
2N4987
Ama: SUS'lu devrelerle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
A
K
lem basamaklar
100 nF
Ry
C
SUS'lu pals reteci devresi
163
164
R 100-470 kW
P 100-470 kW
AC 220 V
kurunuz. Ya da Electronic Workbench (Multisim) / Proteus (ISIS) vb. yazlmlarndan birini

4. Ry direncinin ularna osilaskobun probunu balaynz.
6. Potun deerini deitirdike ktan alnan testere diine benzer sinyali frekansnn deiip
deimediini gzleyiniz.
7. Devreyi sknz.
Sorular
2. SUS nedir? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 74: SUS ve tristrl tam dalga kontroll dimmer devresi
Ama: SUS'lu devrelerle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
12 V flamanl lamba
AC 12 V
4x1N4001
gre delikli pertinaks / delikli
R1 1-10 kW
bakrl plaket / bakrl plaket /
bread board, deney seti zerine
TIC106D
kurunuz. Ya da Electronic WorkP 10-100 kW
bench / Proteus (ISIS) vb.
G
2N4987
yazlmlarndan birini kullanarak
A
K 1 kW
bilgisayar ortamnda
100
nF
oluturunuz.
4. Ry direncinin ularna
osilaskobun probunu balaynz.
SUS ve tristrl tam dalga dimmer devresi
5. Devreyi retmenin
denetiminde altrnz.
6. Potun deerini deitirdike ktan alnan testere
diine benzer sinyali frekansnn deiip deimediini
1N4007
V (V) k
gzleyiniz.
sinyali
7. Devreyi sknz.
t (s)
Sorular
BR100
2. SUS nedir? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Ry
Uygulama 75: Diyakl pals reteci devresi
100 W
100 nF/400 V
Ama: Diyakl devrelerle ilgili bilgi ve beceri
kazanmak.
Diyakl pals (testere dii
lem basamaklar
sinyal) reteci devresi
3. Devreyi kurunuz.
4. Ry direncinin ularna osilaskobun probunu balaynz.
6. Potun deerini deitirdike ktan alnan testere diine benzer sinyali frekansnn deiip
deimediini gzleyiniz.
AC 220 V
AC 220 V
7. Devreyi sknz.
Sorular
R2
220 kW-470 kW
100BR100
R1
2. Diyak nedir? Aklaynz.
820 W
1-10
mF
_____________________________________________________________________
C
1N4007
Uygulama 76: Diyakl flar devresi
led
Ama: Diyakl devrelerle ilgili bilgi ve beceri
kazanmak.
Diyakl flar devresi
lem basamaklar
ediniz.
3. Devreyi kurunuz.
altrnz.
5. Devreyi sknz.
V,I
Sorular
470 k
_____________________________________________________________________
Uygulama 77: Neon lambal pals
reteci devresi
Ama: Neon lambal devrelerle ilgili bilgi
ve beceri kazanmak.
Neon lambal pals reteci
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz.
100 k
5. Devreyi sknz.
Sorular
470 k
neon
2. Neon lamba hakknda bilgi veriniz.
lamba
_____________________________________________________________________
330 nF
Uygulama 78: Neon lambal flar devresi
350 V
Devrenin alma ilkesi: AC uygulandnda R ve P zerinden
Neon lambal
geen akm C'yi doldurmaya balar. C'nin gerilimi neon lambann
flar devresi
alma gerilimi deerine ulatnda bu eleman zerinden akm geirir
ve elektrotlar arasnda k oluur. C boalnca neon lamba kesime gider
(sner) ve devre baa dner. Potun deeri deitirilerek neon lambann yanp snme hz
ayarlanabilir.
Ama: Neon lambal devrelerle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz.
5. Devreyi sknz.
165
166
BT136
BT136
AC 220 V
AC 220 V
BT136
Uygulama 78: Triyakn ana besleme kaynandan tetiklenmesi devresi

Ama: Triyakl devrelerle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
3. Devreyi okul imknlarna gre delikli pertinaks / bakrl
plaket / bread board, deney seti zerine kurunuz. Ya da Elecalc
R
10-82 k
A2
tronic Workbench / Proteus (ISIS) vb. yazlmlarndan birini
Vebeke
5. Devreye DC 12 V uyguladktan sonra S anahtarn ap
G A1
6. Devreye AC 12 V uyguladktan sonra S anahtarn ap
Triyakn ana besleme
7. Devreyi sknz.
Sorular
1. Triyak nedir? Tanmlaynz.
2. Triyak DC beslemeli devrede nasl alr? Aklaynz.
3. Triyak AC beslemeli devrede nasl alr? Aklaynz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 79: Triyakl basit dimmer (ksc) devresi
Ama: Triyakl devrelerle ilgili bilgi ve beceri
kazanmak.
alc
lem basamaklar
15-100 W
22-56 k
A2
100-470 k
BR100
A1
bakrl plaket / bread board, deney seti zerine
G
kurunuz. Ya da Electronic Workbench / Proteus (ISIS)
220 nF/400 V
Triyakl basit dimmer devresi
5. Potun deerini deitirerek lambann nn azalp artn gzlemleyiniz.
6. Devreyi sknz.
Sorular
____________________________________________________________________
Uygulama 80: Triyakl geri u etkili iyi kalite dimmer (ksc) devresi
15-100 W
kazanmak.
22-56 kW
alc
lem basamaklar
R1
A2
100-470 kW
P
1-22 kW
G A1
pertinaks / bakrl plaket / bread board, deney seti
R2
BR100
C1
zerine kurunuz. Ya da Electronic Workbench /
22-100 nF/400 V C 2
Proteus (ISIS) vb. yazlmlarndan birini
Triyakl geri u etkili iyi
kalite dimmer devresi
AC 220 V
lem basamaklar
Triyakl flar devresi
167
AC 220 V
BT136
AC 220 V
BT136
5. Potun deerini deitirerek lambann nn azalp

artn gzlemleyiniz.
S
L
6. Devreyi sknz.
____________________________________________________________________
1 2
1N4007
Uygulama 81: Triyakn iki kademeli anahtar
olarak kullanlmas
22-56 kW
kazanmak.
Triyakn iki kademeli anahtar
lem basamaklar
(alter) olarak kullanlmas
3. Devreyi okul imknlarna gre delikli pertinaks / bakrl plaket / bread board yada
deney seti zerine kurunuz.
5. S anahtarn 1 ve 2 konumuna alarak lambann nn iddetinin deiip deimediini
gzlemleyiniz.
6. Devreyi sknz.
____________________________________________________________________
Uygulama 82: Triyakl karanlkta alan devre
L
33-100 kW
kazanmak.
lem basamaklar
diyak
bakrl plaket / bread board ya da deney seti zerine
LDR
kurunuz.
Triyakl karanlkta alan devre
5. LDR'nin zerini kapatnca lambann yanp
yanmadn gzlemleyiniz.
6. Devreyi sknz.
Sorular
____________________________________________________________________
Uygulama 83: Triyakl flar devresi
Devrenin alma ilkesi: Devreye AC
uygulandnda 1N4007 diyodunun kndaki doru
akm Cyi doldurmaya balar. Cnin gerilimi 20-50 V
seviyesine ykseldiinde diyak iletime geerek triyak
15-100 W
srer ve lamba yanar. C boalnca triyak kesime gider
ve lamba sner. Potun deeri deitirilerek Cnin
BT136
dolma zaman ayarlanabilir. Potun deeri
470 k
kltldnde C abuk dolacandan lambann
yanp snme hz artar.
diyak
kazanmak.
15-100 W
15-100 W
L
L
22 k
gre delikli pertinaks / bakrl
plaket / bread board, deney seti
BT136
BT136
zerine kurunuz. Ya da Electronic Workbench (Multisim) /
470 k
Proteus (ISIS) vb.
diyak
diyak
yazlmlarndan birini
kullanarak bilgisayar ortamnda
oluturunuz.
4. Devreyi retmenin
Triyakl karlkl kararan lambalar devresi
denetiminde altrnz.
5. Devreyi sknz.
____________________________________________________________________
Uygulama 83: Triyakl karlkl kararan lambalar devresi
Devrenin alma ilkesi: Devrede potun orta ucunun konumuna gre L1 ya da L2 lambas
k verir.
Ama: Triyakl devrelerle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
3. Devreyi okul imknlarna gre delikli pertinaks / bakrl plaket / bread board, deney seti
zerine kurunuz.
5. Devreyi sknz.
____________________________________________________________________
Uygulama 84: Astable (kararsz) multivibratrl DC-AC konvertisr devresi
Devrenin alma ilkesi: Devrede C1 ve C2 kondansatrleri sayesinde srayla iletim ve
kesime giren transistrler
trafonun primer (N 1 ve N 2 )
AC
sarglarndan srayla akm
N3
2x12/12 V 4 W
gemesini salar.
Primer sarmlarndan geen zt
220 W-1k
N1
N2
220 W-1k
ynl akmlar sekonder sarmnda
R2
R3
R4
R1
+12 V
AC zellikli bir gerilim oluturur.
0,1-1 mF
0,1-1 mF
10 -100k 10 -100k
Aada verilen devre deneysel
amaldr. Trafo 220/2x12 V'luk
C2
C1
olabilir. Sekonderde oluan
BD135
BD135
gerilim tam sinsoidal deildir.
Ancak AC ile alan sistemlerde
T2
T1
kullanlmaya uygundur. Alnan
ACnin frekansn R2 ve R3e seri
balanacak potlarla ayarlamak
Astable multivibratrl basit DC-AC konvertisr devresi
mmkndr.
Ama: Konvertisr devreleriyle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
lem basamaklar
AC 220 V
168
zerine kurunuz.
5. Devreyi sknz.
Sorular
1. Konvertisr nedir? Aklaynz.
____________________________________________________________________
Uygulama 85: 555 entegreli DC-DC konvertisr devresi
470 mF
Devrenin alma ilkesi: Devre deneysel amal olup dk akml (50-100 mA) ve
kk gldr. Ayarl diren
1N4001
kullanlarak 555'in kndan istenilen
frekansta bir kare dalga elde edilir. 3
DC
1k
numaral ayaktan alnan kare dalga ile
iletim kesim yaplan transistr trafonun
trafo
AC
8
4
primerinden deiken bir akm geirir.
7
Bu akmn oluturduu manyetik alan
+5-12 V
sekonderde AC'ye benzeyen bir gerilim
3
6
555
oluturur. Sekondere balanan
2
10 k
100 k
dorultma devresi ise ykseltilmi
1
k tekrar DC'ye evirir.
Devrede kullanlan elemanlar
1N4001
BC547
deitirilerek kn akm gerilim
1n
BD135
deerlerini istenilen seviyeye
ykseltmek mmkndr.
555 entegreli DC-DC konvertisr
Ama: Konvertisr devreleriyle ilgili bilgi ve beceri kazanmak.
Devrenin alma ilkesi: Depo

iinde bulunan svnn seviyesi
ykseldike transistrler iletime geerek
ledlerin almasn salar.
metal depo
lem basamaklar
zerine kurunuz.
5. Devrenin k gerilimini hassas bir analog voltmetreyle lnz.
5. Devreyi sknz.
____________________________________________________________________
sv (su)
1-22 k
Uygulama 86: Sv seviyesini
gsteren transistrl devre
3xNPN
1-10 k
Ama: Elektronik devrelerle ilgili bilgi

ve beceri kazanmak.
Sv seviyesini gsteren transistrl devre
169
2-5 V
+
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz.
5. Devreyi sknz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 87: Transistrl nem alglama devresi
Devrenin alma ilkesi: Ne
alglama elektrodundaa su ya da nem
olduunda geen akm iki transistrl
osilatr devresini altrr. Ortamn nem
durumuna gre osilatrn k frekans
deiir. Buna gre ses de farkllar.
nem alglama elektrodu
S
100 k
Ama: Elektronik devrelerle ilgili bilgi

ve beceri kazanmak.
1k
5-12 V
BC547
BC308
47 mF
10 nF
lem basamaklar
8W
Transistrl nem alglama devresi
ediniz.
3. Devreyi kurunuz.
5. Devreyi sknz.
_____________________________________________________________________
Uygulama 88: ki transistrl FM verici devresi
Devrenin zellikleri: Devre 100-400
m2lik ak alanda yayn yapabilir. Tank
devresindeki bobin 0,8 mm apl telden kurun
kalem zerine 8 sipir olarak sarlmal, 30
cmlik bir tel anten olarak bobinin ortasna
lehimlenmelidir.
2N2222
BC547
2N2222
BF257
Ama: Elektronik devrelerle ilgili bilgi ve

beceri kazanmak.
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz.
5. Devreyi sknz.
ki transistrl FM verici devresi
170
33 k
NPN
555
33 k
10-33 k
1k
nem test
ular
bask devre
10 mF
5-12 V
555'li nem alglama devresi
Uygulama 89: 555'li nem alglama devresi

Devrenin alma ilkesi: Devrede bakrl plaket zerine yaplan nem lme sensr nem
oran artnca akm geirerek transistr srer. Transistrn iletime gemesi 555'e besleme
geriliminin gitmesini salar. Bunun sonucunda ise 555'in knda bulunan led yanp snerek
ortamn neminin arttn bildirir.
lem basamaklar
3. Devreyi kurunuz.
5. Devreyi sknz.
_____________________________________________________________________
171
Endstriyel elektronikle ilgili eitli (ek) uygulama devreleri

1. 555'li konvertisr devresi
Devre florean lambal portatif
aydnlatma cihazlarnda (ldak)
kullanlmaktadr. Devrede kullanlan 555
entegresinin 3 numaral ucunda kare dalga
oluur. Kare dalgann frekansn pot ile
ayarlamak mmkndr. 555'in kna bal
soutuculu transistr srekli olarak iletim
ve kesim olarak trafonun primerinden
deiken akmlarn gemesine neden olur.
Trafonun primer sarmndan geen deiken
akmlar sekonder sarmnda yksek deerli
AC'nin olumasna yol aar. Sekonderde
oluan yksek deerli AC
floresan lambay yakar.
6 W floresan lamba
PNP
BD135
555
6V
trafo 5-10 W
Konvertisr (invertr) devresi
2. 12 V'luk DC ile 220 V'luk

floresan lambay
altran DC-AC
konvertisr devresi
Devre 12 V'luk DCyi 220
V'luk ACye evirebilir.
soutucu
10 k
2N3055
L1
L2
C1
C2
12 V'luk DC ile AC 220 V'luk floresan lambay

altran DC-AC konvertisr devresi
+5-12 V
1k
10 k
3. Triyakl flar devresi

Devrede multivibratr devresinin rettii kare dalga triyak
iletim ve kesime sokarak lambann yanp snmesini salar.
BT136
A1
1k
10 k
G
10 k 1-100 mF
A2
L
NPN
NPN
10 n
220 V
1-100 mF
Triyakl flar devresi
A
56 k
10-56 k
220 V
BD135
Triyakl turn-on tipi zamanlayc devresi
172
220 V
BT136
4. Triyakl turn-on tipi (gecikmeyle alan)

zamanlayc devresi
Devrede A anahtar kapatlnca C
kondansatr dolmaya balar. C'nin
gerilimi belli bir seviyeye ulatnda
transistr iletime geer. Transistrn C-E
470 k
ayaklar arasndan geen akm triyak
srer ve lamba yanar.
100 k
10 k
B butonuna baslnca C boalr.
Transistr kesime gider. Lamba sner. Bir
B
sre sonra yeniden dolan C transistr ve
triyak iletime sokar.
5. Transistr ve triyakl
turn-off tipi (bir sre
alan) zamanlayc
devresi
Devrede Bye baslnca C
dolar. Cnin zerindeki elektrik
yk
transistr
srer.
Transistr iletime geince
triyak srer ve lamba yanar. C
boalnca transistr ile triyak
kesime gider ve lamba sner.
+12 V
R
1k
1k
15-100 W
A2
BT136
220 V
10
10 kk
A1
G
BC547
10-100 mF
Mp
100 -470 k
Transistr ve triyakl turn-off tipi zamanlayc
6. Triyakn optokuplrle srlmesi

Devrede S anahtar kapatldnda
enfraruj led k yayarak fotodiya iletime
sokar. Fotodiyak iletken olunca triyak
tetiklenir ve lamba yanar. S anahtar
alnca lamba sner.
15-100 W
4,7 k
A2 BT136
220 V
A1
Triyakn optokuplrle srlmesi
7. Optokuplrl flar devresi

Devrede 555 entegresi ayarlanan frekansta
k sinyali retir. Bu entegrenin verdii
akm MOC3010 optokuplrnn ledini
altrr. Ik yayan led fotodiya srer.
letime geen fotodiyak triya srer ve lamba
yanp sner. Devrede kullanlan optokuplr
sayesinde DC ile beslenen kare dalga rete
devresiyle 220 V'luk triyakl devre
birbirinden yaltlm durumdadr.
10-56 k
+5-12 V
R
220 V
10-56 k
4,7 k
555
MOC3010
220 V
A2
BT136
G
A1
220-820 W
4,7 mF
Mp
Optokuplrl flar devresi
1k
100 k
10 k
100 k
10 k
8. Kararsz (astable) multivibratr ve

tiryakl flip flop (multivibratr)
devresi
Kararsz multivibratr
devresinde kullanlan diren
15-100 W
ve kondansatrlerin deerine
R
bal olarak lambalar yanp
A
sner.
1k
15-100 W
R
1-100 mF
1-100 mF
A2
BT136
BT136
A1
BC547
BC547
Mp
A1
Mp
Kararsz multivibratr ve triyakl flip flop devresi
173
9. ki transistrl konvertisr devresi

+12 V
Devreye DC 12 V uygulandnda ilk anda T1'in iletime
220/2x12 V
10-20 W
T 2N3055
getiini varsayalm. T1'in beyzi R1 ve L2 zerinden +12
1k 1 W
trafo
volta balanm olur. T1'in beyz akm yava yava (L2 ilk
L
anda akmn artna engel olduu iin) artmaya balar.
L
220 p
L
T1'in beyz akmnn yava yava artmas L1 zerinden
gelen kolektr akmnn da yava yava artmasna sebep
8-20 W
1k 1 W
floresan
olur. L1'den geen deiken akmn yaratt manyetik
T 2N3055
lamba
alan L2'yi etkileyerek beyzden geen akmn daha ok
ykselmesine neden olur. T1 transistrnn kolektrnden
ki transistrl konvertisr devresi
geen akm doyum deerine ulatndan L1 zerinde
oluan manyetik alan sabitleir. L1'in alannn sabit hle gelmesi L2 zerindeki etkisini ortadan
kaldrr. L1'in L2 zerinde yapt basknn ortadan kalkmas L2'den geen beyz akmnn
azalmasna yol aar. Beyz akm azalmaya balaynca L1'den geen kolektr akm da azalr.
Kolektr akmnn azalmaya balamas L1 zerinde oluan manyetik alann yn deitirmesine
sebep olur. Yn deitiren manyetik alan L2 bobininden geen akm 0 seviyesine doru indirir.
T1'in beyz akm 0 deerine indiinde bu eleman kesime gider.
T1 kesime gidince T2 iletime geer ve yukarda aklanan ilemlerin benzeri meydana gelir.
L1 ve L2 sarmlarnda oluan manyetik alanlar L3 sarmnda AC'ye benzeyen bir sinyal olumasn
salar.
1
174
Dijital yapl multimetrelerle ilgili bilinmesi gereken baz temel hususlar

a. Digit
Dijital yapl bir multimetrede deerler gstergede ondalk say sistemine gre grntlenir.
Yani direkt olarak byklk okunur. Gstergedeki hane says o multimetre iin digit saysn ya
da o gstergede okunabilecek maksimum bykl ifade eder. rnein 3. digit = 1999
bykln, 4. digit = 19999 bykln ifade eder. Burada tam say gstergede 0'dan 9'a
kadar saylar gsterebilen hane says ise 0 ya da 1 saysn gsterebilen haneyi ifade eder.
Hane saysnn bykl multimetrenin hassasiyetini ve doruluunu da belirler. 4. digit
multimetreler 3. digit multimetrelerden daha hassas ve dorudur. nk digit says multimetreyi
oluturan analog/dijital evirici (ADC) entegresine
baldr. Gnmzde retilen multimetreler en az 3.
digit gstergelidir.
b. Count
Digit ifadesinin farkl bir ifade eklidir.
Gnmzde 3. ve 4. digit gibi yarml tam
saylardan oluan gstergelere ek olarak 3. ve 4.
gibi eyrekle ifade edilen gstergeler de retilmeye
balanmtr. Ancak bu eyrekli gsterge sistemi
nceleri 3200 gibi saylar ifade ederken gnmzde
3200 ile 4000 arasndaki saylar ifade eder oldu. te
bu karmaay ortadan kaldrmak iin digit yani hane
says yerine gstergede grntlenebilecek en byk
sayy ifade eden rakam olarak count deeri
kullanlmaya baland.
rnein, 3. digit = 1999 count, 4. digit = 19999
count, 3. digit = 4000 count, 4. digit = 40000 count
olmaktadr.
Count ifadesi dijital multimetrelerin zelliklerini
ifade etmede daha salkl bilgi verdiinden ok tercih
edilmektedir.
c. Resolution (znrlk)
znrlk deeri dijital multimetre seiminde yaplacak ilere bal olarak byk nem tar.
Count ya da digit saysna bal olarak multimetrenin gsterebilecei en kk deeri znrlk
kavram bildirir.
znrln yksek olmas yaplacak lmlerde detaylarn daha salkl llmesini salar.
Bir dijital multimetrenin znrln bilmek yaplan o lm iin okunabilecek minimum
deeri bilmek demektir.
znrlk kademeye ve count saysna baldr. rnek olarak 3,123456 V gibi bir deerin
lldn varsayalm.
Kademe
4000 count
40000 count
4V
3,123 V
3,1234 V
40 V
3,12 V
3,123 V
400 V
3,1 V
3,12 V
olarak grntlenir. Yani znrlk kademeye ve count saysna bal olarak 0,0001 V ile 0,1
V arasnda deimektedir. Bu nedenle bir multimetre seilirken count saysnn bykl yannda
175
kademeler de nem tar. st deerler genellikle belli bir standarda oturmutur (1000 V DC, 750
V AC). Ancak alt snrlar aygta bal olarak deiir. Dk kademelere sahip multimetreler
dk seviyeli ve hassas lmlerde byk nem tar.
. Accuracy (doruluk)
zel koullar altnda izin verilen en byk hatadr. Dijital multimetrelerde lm hatas iki
temel sebepten kaynaklanr. Bu hatalar o dijital multimetrede kullanlan analog/dijital eviriciden
ve kademelerin oluturulmas iin kullanlan gerilim blc diren gruplarndan kaynaklanr.
Hata miktar teknik bilgi belgelerinde % 1 ya da (%1 + 2) eklinde verilir.
rnein;
* lm hatas % 1 olarak verilmi bir multimetreyle 100 V olan bir gerilim llrken
multimetrenin ekrannda okunacak deer 99 ile 101 V arasnda olabilir.
* lm hatas (% 1 + 2) olarak verilmi bir multimetreyle 100 V olan bir gerilim llrken
ise multimetrenin ekrannda okunacak deer 98,8 V ile 101,2 V arasnda olabilir.
Dijital multimetrelerde yaygn olarak kullanlan ifade (% 1 + 2) eklinde olandr. nk
dijital gstergeli tm cihazlarda son hanedeki say l aletinin yapsna, kademesine ve llen
birime gre sapma ya da deim gsterir.
d. RMS lm
Bu ifade alternatif gerilim ve akmlarn lmnde kullanlr. RMS deer, efektif ya da DC
deerine e deer AC deeridir. rnein 12 V'luk bir DC gerilim uygulanm lambann verdii
k miktarn veren AC RMS gerilimdir denir. Tm analog ve dijital l aletleri RMS deeri
lebilecek ekilde retilir.
Dzgn sinsoidal bir AC deerin RMS deeri, tepe deerin 1,41 saysna blnmesiyle bulunur.
Tepeden tepeye (Vp-p) deeri verilen bir sinyalin RMS deeri ise 2,82 saysna blme yaplarak
bulunur.
Multimetrelerde AC lmler iin hata paylar belirtilirken bu hata paynn hangi frekanslar
arasnda olduu belirtilir. nk multimetrelerin temel llendirme blmleri DC gerilimle
alr. Bu nedenle tm fonksiyonlar cihaz iinde DC gerilime evrilirler. evirme ileminin
doru olabilmesi iin uygulanan sinyallerin frekansnn cihazn donanmna uygun olmas gerekir.
Ucuz tip multimetreler 50-60 Hz'lik ebekelerin RMS deerlerini doru lebilirler. Orta kalite
multimetreler 400-500 Hz arasndaki sinyalleri doru lebilir. Yksek kaliteli multimetreler ise
20 kHz lik sinyallerin RMS deerlerini bile doru olarak belirleyebilirler.
e. AC true RMS lm
Dzgn sinsoidal sinyallerin RMS deerlerini belirlemek yukarda akland gibi kolaydr.
Ancak sinsoidal olmayan ya da bozulmu sinsoidal gerilimlerin RMS deerinin hesaplanmas
zel yntemler kullanlarak yaplabilmektedir. Bu nedenle llecek AC deerler dzgn sinsoidal
olmayan ya da kare dalga, gen dalga gibi farkl dalga formlarndaki AC deerlerin lm iin
dzgn sinsoidal gerilime balanm indktif ya da kapasitif yklerden dolay Cos j sz konusu
ise lm iin cihazn mutlaka AC/DC eviricisinin true RMS evirici olmas gerekir.
f. AC+DC true RMS
Dijital multimetrelerin iinde AC lmler iin kullanlan AC/DC eviriciler kapasitif kuplajldr.
Eer llen byklk iinde hem AC hem de DC byklk var ise true RMS multimetreler bu
byklklerden sadece AC bykl ler. nk kapasitif kuplaj devresi DC bykl
geirmez.
176
rnein yarm dalga dorultulmu dalga formlar, tristr tetiklemeli klar, DC motor
srclerinin klar darbeli DC gerilim ya da akm eklindedir. Bu nedenle hem AC hem de
DC bileenleri ierir ve bu deerler ne DC kademesinde ne de AC kademesinde llemez. Bu
tip dalga ekillerinin olduu sistemlerde AC+DC true RMS zellikli multimetrelerin kullanlmas
gerekir. Multimetre bu moda alndnda AC/DC seimi yaplmakszn lm yaplr. nk llen
deerin yapsna baklmadan sadece deer llr.
g. Multimetrelerde dikkat edilmesi gereken hususlar ve koruma
Multimetrede deiik zellikler bir arada kullanlyorsa, kullancnn proplar yanl konumda
unutmas ya da yanl konumdayken lm yapmas olasl sz konusudur. Bu nedenle lm
yapmadan nce iki kez kontrol ilemi yaplmaldr.
Switch mode olarak ifade edilen yksek frekansl ve anahtarlamal devrelerde lm yapmak
dijital multimetreler iin tehlike arz eder. O nedenle bu tip lmlerde ucuz tip analog multimetreler
kullanlmaldr.
ndktif zellikli (balast, trafo, bobin, kontaktr, rle, motor vb. gibi) alclarn lmlerinde
de dijital multimetrelerin kullanlmamas gerekir. nk indktif alclar akmn kesilmesi annda
yksek deerli gerilim (zt EMK) retirler. Bu gerilim ksa srelidir ancak dijital elektronik devre
elemanlarn tahrip edebilir.
Multimetrelerin bozulmasnn birka nedeni vardr: Mekanik zorlanmalar, toz, nem, lme
snrlarnn zerine klmas ve yanl konumda yaplan lmlerdir.
. Dijital multimetreleri koruma yntemleri
Standart multimetrelerde hzl (abuk) atan koruma sigortalar vardr. Ancak hzl olmalarna
karn bunlar da yeterli korumay salayamazlar.
yi kalite multimetrelerin giri blmnde yksek voltajlara kar atlama elektrotlar yer alr.
Proplara lme snrlarnn zerinde bir voltaj geldiinde atlama ular arasnda ark yoluyla bir
atlama olur ve yksek gerilim cihazn dier blmlerine ilerleyemez.
Tannmam, yedek paras, teknik servis destei olmayan multimetreler arzaland zaman
para ve emek kaybna neden olurlar. O nedenle biraz pahal olmasna ramen tannm, kalite
belgeli l aletleri yelenmelidir.
177
Elektronik devrelerin kolayca kurulabilmesini salayan 5x17 cm llerindeki bread

board'un (deney tahtas, deney tablas, deney bordu, project board) stten ve alttan
grnm
orta kanal
Daha byk bread board elde etmek iin yaplan

eklemelerde bu girintiler kullanlr.
st grnm
bread board'n orta ksmna

kadar alttan balantl ayaklar
bread board'n orta ksmna

kadar alttan balantl ayaklar
alt grnm
Elemanlarn yerletirildii ksmdaki delikler alttan dikey

olarak beerli gruplar hlinde birbirine balanmtr.
Bread board'un kullanm kurallar

1. Deliklere kaln bacakl elemanlar yerletirmeye almaynz. Bunu yaparsanz deliklerin
iindeki tutucu kanatlar geniler ve igrmez hle gelir.
2. Alt ksmdaki yapkanl, yaltkan zellikli plastii kaldrmaynz. Bunu yaparsanz alt
ksmda yer alan kk metal balant paralarnn yerinden kmasna neden olursunuz.
3. Kuracanz devrenin elemanlarn mmkn olduu kadar birbirinden uzak olacak biimde
yerletiriniz.
4. Bread board'un mr kullanma sklna bal olarak 2-3 yldr. Uzun yllardr kullanlan
elelmanlarn tutucu metalleri geveyeceinden devre tasarmlarnda yanl almalar
grlebilmektedir.
178
Transistrler
Elemann
kodu
Tipi
Gerilimi Akm Gc Frekans Ayaklarn

(V)
dizilii
(A)
(W) (MHz)
Elemann
kodu
Tipi
179
Gerilimi Akm Gc Frekans Ayaklarn

(V)
dizilii
(A)
(W) (MHz)
Transistrler
Elemann
kodu
Tipi
Gerilimi Akm
(V)
(A)
Gc Frekans Ayaklarn
dizilii
(W) (MHz)
Elemann
kodu
Tipi
180
Gerilimi
(V)
Akm Gc
(A)
(W)
Frekans
(MHz)
Ayaklarn
dizilii
Transistrler
Elemann
kodu
Tipi
Gerilimi
(V)
Akm
(A)
Gc Frekans
(W) (MHz)
Ayaklarn
dizilii
Elemann
kodu
Tipi
181
Gerilimi
(V)
Akm
(A)
Gc Frekans
(W) (MHz)
Ayaklarn
dizilii
Transistrler
Elemann
kodu
Tipi
Gerilimi
(V)
Akm
(A)
Gc Frekans
(W) (MHz)
Elemann
kodu
Ayaklarn
dizilii
Tipi
182
Gerilimi
(V)
Akm
(A)
Gc Frekans
(W) (MHz)
Ayaklarn
dizilii
Sabit kl reglatr entegreleri
UJTler
Elemann
kodu
zellikleri
Elemann
kodu
Ayaklarn
dizilii
k
gerilimi
k
akm (A)
Ayaklarn
dizilii
ase
giri
k
giri
ase
k
Tipi
PUTlar
Elemann
kodu
zellikleri
Ayaklarn
dizilii
Ayarl kl reglatr entegreleri

Elemann
kodu
SUSlar
zellikleri
Elemann
kodu
Ayaklarn
dizilii
V
V
V
V
183
k
gerilimi
k
akm (A)
Ayaklarn
dizilii
Tristrler
Elemann
kodu
Gerilimi
(V)
Akm
(A)
Triyaklar
Tetiklenme akm (Igt)
Tutma akm (Ih)
Ayaklarn
dizilii
Elemann
kodu
184
Gerilimi
(V)
Akm
(A)
Tetiklenme akm (Igt)

Tutma akm (Ih)
Ayaklarn
dizilii
74xx serisi TTL tipi lojik kap entegrelerinin yaygn olarak kullanlanlarnn ayaklarnn dizilii
VCC
VCC
VCC
7412
7401
7400
ase
(gnd.)
VCC
ase
VCC
ase
VCC
7405
7404
7403
ase
VCC
ase
VCC
7406
ase
VCC
7408
7407
ase
VCC
ase
VCC
ase
VCC
7411
7410
7409
ase
VCC
ase
VCC
VCC
7412
ase
7414
7413
ase
ase
185
ase
40xx serisi C-MOS tipi lojik kap entegrelerinin yaygn olarak kullanlanlarnn ayaklarnn dizilii
VCC
VCC
VCC
4001
4000
ase
VCC
4002
ase
VCC
ase
VCC
4012
4011
ase
VCC
4017
ase
ase
VCC
VCC
4023
4025
4020
ase
ase
4028
ase
VCC
VCC
VCC
4040
ase
4047
ase
ase
VCC
4049
VCC
4050
ase
4060
ase
VCC
187
ase
Uygulamada yaygn olarak kullanlan baz entegrelerin ayaklarnn dizilii

ase (-)
reset
kontrol gerilimi
+giri A
ase (-)
k B
-k B
NC (bo)
+ k B
-giri 1
-giri 2
+giri 1
LM358
k 2
-Vcc
+ giri 2
ase (-)
+Vcc
+giri
-giri
balans
+giri
balans
ase (-)
LM311
RL
+Vcc
-giri 1
-Vcc
NC
+Vs
k 1
-giri
yava RC
ase (-)
+Vs
ase (-)
741
hzl RC
k 1
+giri 1
-Vcc
+Vcc
LM393
giri A
+giri
LM3909
eik
+Vcc
LM1458
k A
-giri
dearj
k 2
-giri 2
+ giri 2
strobe
offset
CA3140
555
tetikleme
+Vcc
+Vs
offset
+giri
-Vcc
kompanzasyon 2
LM308
kompanzasyon 1
-Vcc
ase (-)
-giri
+Vcc
+Vcc
+Vcc
giri
+giri
NC (bo u)
ase (-)
188
LF357
+giri
LM386
-giri
-giri
LM387
+giri
+Vcc
k

Güç Elektroniği 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Güç Elektroniği 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1.

BLM: ENDSTRYEL ELEKTRONK UYGULAMALARI

PTC ve NTC rnekleri

I. PTC (positive temperature confient)

Yandaki ekilde PTC ve NTC'nin

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

PTC ve NTC'lerin diren deerlerinin

PTC ve NTC'lerin baz kullanm alanlar

Yksek scaklklar lmede

b. Termokupllar (thermocouple, sl ift)

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Termokuplun rettii gerilimin lme dzeneklerine

Termokuplun lme dzeneine

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Uygulamada kullanlan baz termokupl tipleri

Rezistans (diren) tipi scaklk sensrleri

Yar iletken maddelerden yaplan sya duyarl devre elemanlar

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Yar iletkenden yaplm

II. LM235 (klf 2)

Dijital yapl scaklk lme devresi

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

zener diyot 6,8 V

Scakl gerilime eviren devre

Dijital yapl scaklk lme aygt

III. Dijital yapl scaklk lme aygt

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

I. Termistrl (PTC, NTC) motor koruma rlesi

Termistrl motor koruma rlesinin devreye balants

Direkt stmal, bimetalli termostat

Mekanik yapl (bimetalli)

Termostatlar kullanldklar yere gre e ayrlr:

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Bimetalli termostatlarda s ayarn yapabilmek iin

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Civa tpl bimetalli

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

iddetinin birimi lux'tr. (Lux: k,

a. LDR'ler (light dependent

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Ia bal olarak fotodiyodun zerinden geen akmn erisi

volt arasnda deimekte olup ok kktr.

c. Fotopiller (solar cell, fotosel, gne pili,

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

potansiyele karan batarya (pil) rol

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Kaskad balantl karanlkta alan devre

II. Darlington balantl karanlkta alan

Darlington balantl karanlkta alan devre

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

III. Fotodiyotlu basit devre

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

yzeyden yansyan sinyallerle

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

e. Optointerraptrlar (optointerrupter, ak tip optokuplr)

NPN ve PNP transistr

Transistr kelimesi, transfer (aktarma) ve resistor (diren) szcklerinin ksaltlmasyla

NPN tipi transistrlerin yaps

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

yar iletken yaps

Ykselte olarak kullanlan transistrler

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Transistrl rle ve kontaktr kumandas