Ahmed Refik ve Lle Devri

Trk okuyucusuna tarih okuma zevkini veren Ahmet Refik istanbul'da

dodu. Beikta Askeri Rtiyesi'ni ve Kuleli Askeri dadisi'ni
bitirdi. Babas Sultan Abdulaziz'in Vekilharc rgpl Ahmet
Aa'dr. Grlkoullar lakabyla tannrlard.
Ahmet Refik, Topta Askeri Rtiyesi ile Soukeme Askeri
Rtiyesi'nde corafya retmenlii yapmtr. Drt yl sren bu
grevden sonra 1902 ylnda Harbiye Mektebi Franszca retmenliine
nakledildi. 1903'de birinci mlazm, 1907'de yzba oldu.
Bu yllarda baz gazete ve mecmualarda ilk yazlarn yaynlamaya
balad. "rtika, Malumat, Hazine-i Fnun, Mecmua-i Ebuz-ziya"
bunlarn bahcalarm tekil eder. Ayrca Tercman- Hakikat ve
Millet gazetelerinin bayazarln yapt. Balkan sava srasnda
Askeri Sansr Mfettil'nde bulundu. Sava sonrasnda kendi
isteiyle emekliye ayrld. Birinci Dnya Sava'nda ayn rtbeyle
tekrar orduya alnd. Trkiye-Rusya mnasebetlerine dair makaleler
yazmakla grevlendirildi. Msr meselesiyle ilgili olarak yazd
bir yazda Kavalal Mehmet Ali Paann ihanetinden sz etmesi
devrin sadrazam Said Halim Paa'y kzdrd. Bir alayl yzbann
maiyyetinde arpa ve saman memurluu ile
8

LALE DEVR

AHMED REFK

Ulukla'ya srld. Ancak bu durum tarihinin Anadolu'yu yakndan

tanmasna yardm etmitir.
Birinci Dnya Sava esnasnda, Eskiehirde sevk komisyonu reisiyken
hastaland ve istanbul'a getirildi. Enver Paa'nn araya girmesiyle
Sadrazam Said Halim Paa'nn fkesi teskin edildi.
Sava sonrasnda, Dou Anadolu'nun Rus istilasndan kurtulduu
yllarda Ermeni mezalimini tesbit etmek zere yabanc gazetecilerden
oluan bir heyetin bakan olarak Dou Anadolu'ya gitti. Kars,
Ardahan, Batum, Erzurum, Erzincan, Trabzon illerini grevle dolat.
Bu srada toplad notlarla "Kafkas Yollarnda" isimli eserini
hazrlad. Daha sonra baz ilavelerle "iki Komite ki Ktal" adl
eserini meydana getirdi.
Vak'anvis Abdurrahman eref Efendi'nin lm zerine Tarih Encmeni
Bakanl'na seildi.
nl tarihi hayatnn son yllarn sefalet iinde geirdi.Deerli
ktphanesini para para satt. Sonunda 10 Ekim 1937'de ld.
Vasiyeti gerei cenazesi Bykadann Tepeky mezarlna
defnedildi.

adalar tarafndan "Tarihi Sevdiren Adam" diye nitelendirilen

Ahmet Refik, dnya tarihinden ocuk kitaplarna kadar geni bir
sahada kalem oynatt. Akc bir slupla yazd ve "Gemi Asrlarda
Trk Hayat" bal altnda yaynlad "Bizans Karsnda
Trkler", "Sokullu", "Cem Sultan", "Alimler ve Sanatkarlar",
"Kadnlar Saltanat", "Felaket Seneleri", "Lle Devri" gibi
eserleriyle byk bir n kazand.
dede akc bir slubu ve kolay anlatma yntemini tercih etti.
Kitabn tamamn okurken greceiniz gibi eserini yer yer iirlerle
ssledi, nesrini de adeta iirlerdi. Okuyucuyu yaad ortamdan
karp gemi zamann lle bahelerinde gezdirmek iin kendine
mahsus bir yol izledi.
Yazarn amac, dier eserlerinde olduu gibi Lle devrinde de
okuyucuya tarih uurunu vermekten ibarettir.
Okuyucularmza takdim ettiimiz Lle Devri, yazarn adyla zde
hale gelen bir eserdir. Baka bir ifadeyle sylemek gerekirse, Ahmed
Refik'in bu eseri sahasnda kaleme alman ilk orjinal bir almadr.
nce 1908 ylnda kdam gazetesinde tefrika edildi, daha sonra kitap
halinde yaynland.
Ahmed Refik, halka tarihi sevdiren adam olarak, bu eserinAhmet Refik Altnay (1880-1937)
Lale Devri

ONYEDINCI YZYIL, Osmanllar iin, elemli bir felket yzylyd. Bu

musibet Viyana surlarndan balam, Tuna sahillerine kadar devam
etmiti. Osmanllar byle bir felketle karlaacaklarm asla
dnmemilerdi. Sultan III. Mehmed devrinden itibaren Osmanl
saltanatnn i kuvveti rm, tefessh etmiti.
Memleketin geleceini salam temeller zerine kurmaktan ok, kendi
askeri ereflerine eref katmak isteyen sadrazamlar, Osmanl
ordularn halen uzakta grlen zaferlerin peinde srklemekten,
lkenin geni snr boylarnda kanl insan ynlar oluturmaktan
usanmamlard. Sava, bandan sonuna kadar Osmanl saltanatnn
yegane kuvvetim tekil etmiti. Tuna'nn bir sahilinde balayan cenk
ve cidal Budin zerinden bir yldrm hzyla geerek Uyvar'a kadar
devam ediyor, on onbe sene sren harp ve ktal, memleketin ilim ve
marifet, sanat ve kltr hayatm perian ediyordu. Birka Osmanl
veziri, sava lkenin huzurunu ve saadetini salayan bir grnme
sokmak istemiler, bu hususta teebbsde bulunmulard. Fakat
Sadrazam Kara Mustafa Paa, Viyana'ya kar at seferle hret
hrsn tatmin etmekten baka bir ey dnmemiti.
12

LALE DEVR

Kara Mustafa Paa'nn Viyam nnden ekilii ok ac ve ok kanl

olmutu. Geri bir bucak asr nce Kanuni Sultan Sleyman'n ordusu
da Viyana nnden ekilmiti. Fakat o hne ric'at ile bu zelil
hezimet arasnda byk bir fark vard. Eyll'n on ikinci gn
(1683) Jan Sobyeski'nin ordusu gelecekten bihaber, vatann yarnki
dmanlarn Trk topularnn kzgn gllelerinden kurtarmak iin
Dou'dan yldrm hzyla yetitii zaman, Sadrazam Kara Mustafa
Paa ne yapacan armt. Muni bir ihanet, Trk vezirini
byk bir felaketle kar karya getirmiti. Bu felket
malubiyetten ok, aknlkla ve hayretle ortaya kan bir bozgun
hareketiydi. Osmanlln ric'at demleri bu dakikadan itibaren
balamt. Asrlardan beri Osmanl klcnn altnda boyun een,
afak bulutunun iinde parlayan hilli, kin dolu gzlerle takip eden
Avrupa, artk ilmiyle, fenniyle m-, cehhez bir halde btn
Osmanllardan intikam almak iin harekete gemi, ve azminde
baarl olmutu. Bu baar Dou Avrupa'nn tarihinde nemli bir
devre oluturuyordu. Artk bir buuk asrdan beri yorgun ve takatsiz
kalan, duraklamaya balayan Osmanl hakimiyeti, imdi kesin bir
ekilde ric'at etmeye balamt.
Bu geri ekili, mthi bir kayaya arpan cokun bir selin, btn
kuvvetiyle geriye ekiliini andryordu. Osmanl ordularnn Viyana
nlerine kadar ilerlemesi, zevale dr olan bir kuvvetin son
faaliyetiydi. Bu durum, tpk uzun sahillere doru birden bire
atlan dalgalarn metruk ve geni kumsallar bir an istil ettikten
sonra hemen orada durup ekilmesinden baka bir ey deildi.
1683'ten 1699 tarihine kadar devam eden savalar hep bu ric'atn
muhtelif kanl safhalar idi. Osmanl ordusu adeta korkun bir
panie kaplmt. O zamana kadar hasmlarn srekli firar etmek
zorunda brakan yenieriler, birbirlerinden kopuk bir durumda,
perian ve yava hareket eden insan kmeleri halinde
yuvarlanyorlar; ne zaman dmanla kar karya gelseler
cesetlerinden ynlar oluturuyorlard. Avusturya ordular ani bir
saldryla Tuna vadisini takip ederek Budin'i, OsmanLALE DEVR 13
linin Avrupa'daki bu son merkezini de geri almlard. Budin'in ele
geirilmesiyle Osmanllk bir buuk asr ncesine geri dnm
bulunuyordu. Bu byk ve hazin felaket, Budin'in balarndan,
gnlleri okayan ovalarndan ve dalarndan ayr den Osmanllarn
kalplerinde, anl bir devrin, imdi uzaklarda kalan hatralarn
canlandrrd.
Osmanllar, Kanuni Sultan Sleyman'n en parlak bir zamannda, bu
muhteem bakentte, talar ve tahtlar datmlar, krallar ve
imparatorlar himayelerine almlard. imdi iki asrlk hayat, iki
asr kalplerde iz brakan gelenekler, kan tufannn iinde boulup
gmlyorlard. Maziye evrilen bu bak ok elem vericiydi.
Osmanllar Budin'de geirdikleri hayat, Avusturyallara kar
asrlardan beri kazandklar zaferleri, imdi byk bir zntyle
dnyorlard. Allah'm, o ne devirdi! Bir taraftan Kanuni Sultan
Sleyman Han'n tular ve altnlar iinde yeil ovalara doru
ilerleyen ota- hmayunu karsnda btn Macaristan ba eiyor,
Tuna sahralarnda yanklanan zafer enlikleri, Sleymaniye Camii'nin

kubbelerinin ve saaklarnn altnda ilahi sesler karyordu.

Devrin btn airleri Osmanlln, Osmanl hakannn zaferini ve
ann tebcil iin kasideler inad eyliyordu.
Ol ehsvr- mlki saadet ki, rahna Cevdn- deminde arasa-i lem
gelirdi tenk. Ba edi b- fiine a'day- engrs, emr-i
cevherini pesend eyledi frank!
tarznda yazlan medhiyeler, zamann Sleyman'nn meziyetlerini
tekrim iin az grlyordu.
Artk o eski evketten ve azametten eser kalmamt. Bir Mo-ha
btn Osmanll Uy var nlerine kadar ilerletmiti. imdi bir
Viyana, Yenieri cesetlerinden Salankamen ve Zenta ovalarnda iki
byk, kanl bide meydana getiriyordu. Mamafih Osmanllar bu ric'al
hareketinde yine bir satvet harikas gstermilerdi. Zabitleri ve
vezrleriyle canlarn feda etmedike hakimi14

LALE DEVR

yetlerinin devam ettii her avu topra Osmanl kanyla boyamadka bir adm bile geri atmamlard. Hatta Viyana hezimetini
takip eden iki senelik harp ve cidal esnasnda baz baarlar da
gstermileri nihayet Karlofa Antlamasyla bu ktal devrine son
vermilerdi.
Karlofa Antlamasndan itibaren Osmanl mparatorluu'-nun
paylalmas balamt. Fakat Trkiye'de bu paylamn baladn,
lkenin byk bir tehlikenin karsnda bulunduunu kimse
anlayamamt. Byk Avrupa devletleri, bu antlamadan sonra ortak
karlar iin, Trkiye'nin ilerine karma hakkna sahip
olduklarm Babli'ye kabul ettirmilerdi. Antlamann sonucu
Osmanllar iin ok zararl olmutu, imparatorluun snr Eri'nin
kuzeyinden Kumran'a uzanyor, Istoni Belgrad'n batsndan gneyine
doru geiyordu. Bu on alt senelik malubiyet neticesinde,
Tamevar'dan baka, Tunann te yakasnda bulunan memleketler
tamamen Avusturya'ya terk ediliyordu. Felaket yalnz bununla da
kalmamt: Ruslar, Almanla-! rn Osmanl ordusuna kar
kazandklar zaferler zerine Hal' lara katlmlar, neticede
onlar da Azak kalesini almay baarmlard.
Karlofa Anlamas'm takip eden yirmi be yl iinde Osmanllar,
Avusturya ve Rusya ile hep tek balarna arpmlard: Osmanl
ordusu bu iki byk hasmndan birini tepelemi, brne kar daima
baarszla duar olmutu.
Byt Petro, Rusya'y vahet hayatndan kurtararak Hristiyanlk
namna silh kullanmaya balad tarihten itibaren, Osmanllara
kar da dmanlk gstermekten geri kalmamt. O zamanlar Byk
Petro'nun yegne rakibi, isve Kral Demirba arl idi. Fakat Petro,
bu hasmndan kendisine hi bir felketin gelmeyeceine inanm,
Dou'daki Hristyanlar kurtarmak gibi, Ruslarn biricik emellerim
gerekletirmeye teebbs etmiti. Petro, Osmanllar yava yava
malup ederek ilerleme yntemini izlemekten ok, Osmanl

Imparatorluu'nu birdenbire mahvetme hlyasna kaplmt. Fakat bu

elim hlya zelil bir esaretle
LALE DEVR 15
neticelenmi, Byk Petro, Prut anlamasyla Azak kalesini de elden
karmt. O zaman bozguna urayarak malup olmuken karsnn
sadakati sayesinde esir olmaktan yakasn kurtarmay baarmt.
Bu srada Avusturya imparatoru Altnc Kari, Osmanllara kar
komusundan daha baarl bir ekilde hareket ediyordu. Prens
jen'in galip ordusu Osmanllar Petervaradin'de malup ettikten
sonra Belgrad' kuatm, artk bu kere Balkanlar'dan hi kmamaya
karar vermiti. Pasarofa Antlamasndan sonra Belgrat ile
Srbistan'n byk bir ksm Aluta nehrinin batsndaki Ulah ktas,
Sava nehrinin gney sahilinde bulunan Bosna arazisinin bir blm
tamamen Avusturya'ya terk ediliyordu. Avusturya'nn igal ettii bu
yerlerden anlalyordu ki, Avusturyallar, gelecekte de taarruza
gemelerini kolaylatracak saldrya elverili noktalar elde
etmilerdi. Gerekten de Belgrat, Avusturya iin ele geirilmesi
imkansz bir kprba durumundayd. Srbistan'n bir ksmnn
zapt, Avusturya'y Trkiye'nin ortasna yerletiriyor. Avusturya
ordularn ayn zamanda Selanik ve istanbul'u tehdit edecek bir
vaziyette bulunduruyordu. Sava nehrinin her iki sahilini elde
etmesi, Bosna'y tabi snrlarndan mahrum ederek btn vilayeti
Avusturya'nn saldrsna maruz brakyordu. Avusturyallarn
Romanya topraklarna kadar ilerlemeleri ise Tuna sahillerindeki
hakimiyetlerini kuvvetlendirecek, Avusturya hakimiyetim Karadeniz
sahillerine kadar yaklatracakt. Avusturya'nn douda, bu kadar
krl, bu derece korkutucu bir vaziyet ald asla vaki olmamt.
Artk iki devlet, Rusya ile Avusturya, Osmanl devletinin arazisini
paylamaya balamlard. Yalnz Rusya'nn istilkrne hareketi,
Prut hezimet iyle hayli gecikmeye uramt.
Avusturya, douda parlak ve devaml galibiyetler kazanyor, fakat
btn dikkatini sadece douya evirmek istemiyordu. Habsburg
hanedannn douda bir hasm III. Ahmed ise, batda dier hasm da
XIV Lui'nin gen halefi idi. Avusturya yalnz Tuna ve Balkanlar'da
Cermen rknn mmessili olmakla yetinmi16

LALE DEVR

LALE DEVR

1 7

yordu. Batda Avrupa hegemonyasnda Burbon hanedannn elinden almak

istiyordu. Bu vaziyet, zor bir durumda brakyordu. Ruslar, Byk
Petro ile birinci Katerina zamannda Ondr-dnc Lui ile birlemenin
yolunu tutmular, fakat bu tekliflerinin mtemadiyen reddedildiini
grmlerdi. Bunun zerine Avusturya ile ibirliine gitmiler,
Osmanl topraklarn paylamak iin kesin ve samimi bir ittifak
akdetmilerdi. Yaplan bu andlama gereince, her iki taraf
kendisine ynelecek bir saldrya kar otuz bin kiilik bir kuvvet
hazr bulunduracakt. Bundan baka, hangisi Osmanl Devleti ile
savaa giriecek olursa, br btn kuvvetiyle ona yardm edecekti.
Bu siyasetten maksat, gerektiinde Rus kuvvetlerinden bir ksmm

imparatorun Fransa'ya kar kullanmasna meydan vermekti. Dier

taraftan da Rusya'y Babli'ye kar devaml olarak serbest
brakmakt. Bu suretle Avusturya'nn batda, Rusya'nn da douda
serbeste hareket etmeleri salanm oluyordu.
Rusya ile Avusturya'nn bu ittifak, Osmanl Devleti iin byk bir
tehlike idi. Babli, bu iki devletten herhangi birine harp ilan
etse, her ikisinin de taarruzuna uram olacakt. Fakat bu taarruz,
Osmanl'nn mevcudiyetini zedeleyebilecek bir mahiyetteydi. Artk
Osmanl Devleti iin, Avrupa devletleriyle boy lmek imkan
haricinde kalm bulunuyordu. O zamana kadar Osmanllarn zaferden
zafere komalarn salayan sebepler ve unsurlar, ordularnn
intizam, harp sanatna olan vukufiyetleri, hasmlarnn askerlik
bakmndan iptidai ve dank bir halde bulunmalaryd. Bali Bey'in
maiyetinde hareket eden Osmanl aknclaryla, Fazl Mustafa
Paa'nn kumandasnda bulunan asker arasmda byk bir fark vard.
Ordunun tekilat tamamen bozulmutu. Osmanl tahtnda, zengisini
tamir eden bir neferi: "Orduya esnaf girmi" diye asker saflarndan
karan padiahlarn yerine, gnlerini zevk ve elence iinde
geiren sultanlar gemiti. Bunlar, dedelerinin kulaklarm dolduran
cenk ve cidal seslerine karlk, ney ve tanbur namesyle, prevk
ve neat, kadnlarn ve cariyelerin arasnda gnlerini
geiliyorlard. Artk
orduyu, zaferi, vatann kurtuluunu dnen kalmamt. Eski
devirlerin zafer miras, sarayn zevk ve sefahat masraflarna bile
yetmiyordu. Askere dzenli maa vermek yle dursun, dzensiz bir
ekilde verilen para bile ayar bozuk para ile deniyordu. Devletin
bu insafsz hareketi, zaten terbiyeden ve disiplinden mahrum bulunan
askerler arasnda taknca hareketler meydana getirmiti. Bu
taknlklar sonucunda, Osmanl tahtnn birka defa yenieri
mzraklanyla kanlar iinde yuvarland, Osmano-ullarnn kendi
yetitirmeleri olan yenieriler tarafndan kanl cezalara
uratldklar grlmt.
Osmanl idaresi, kararsz ve perian bir halde gnden gne
zayflad srada hillin Avrupa ufuklarndan ekilip batmasna
btn gayretleriyle alan Avrupal devletler, Osmanllarn harp
sanatna da vakf olmulard. Hatta ileri seviyede bulunan fen ve
teknikten istifade ederek, Osmanllarn silahlarndan daha stn
silahlar da elde etmilerdi. Montekukulli'nin Sengator baarsndan
sonra balayan bu alma yllarca devam etmi, en parlak
meyvelerini Salankamen, Zenta ve Petervaradin muharebelerinde
vermiti. Artk Trkiye iin harp ve cidal siyasetini brakmak,
insanlk iin faydal, gelecei temine hizmet edecek bir siyaset
takip etmek; Avrupa'ya ilim ve sanat silahyla mukabele etmek
gerekliydi. Bu siyasetin tevikisi, nc Ahmed'in veziri,
Nevehirli ibrahim Paa olmutu.
18

LALE DEVR

Damd ibrahim Paa (1670-1730)

19

Ne\ehirli brahim Paa

1 BRAHIM PAA, Nevehir'de domutu. Babas izdin Voyvodas diye
bilinen Ali Aa idi. 1688'de hemerilermi ziyaret etmek iin
istanbul'a gelmi, akrabalarndan birinin yardmyla Saray- Hmayun
helvaclarnn arasna katlmt. brahim Bey, ftri zekasna ilave
olarak dirayeti ve gayreti sayesinde bakaclk. evkaf katiplii,
yazc halifelii yaptktan sonra, nc Ah-med'in olaanst
tevecchn kazanmt.
ibrahim Bey, padiahn ehzadelii zamannda daima yannda bulunur,
adeta srda saylrd. Sultan III. Ahmed byk ve kanl bir
ihtilalden sonra clus ettii zaman brahim Bey de Da-rssaade
aasnn katiplik hizmetine tayn edilmiti. Bu sre iinde
fikirleriyle, grleriyle padiaha mstearlk grevinde
bulunmutu. Hatla kendisine mteaddit defalar vezirlik teklif
edildii halde kabul etmemi, bylece deerini ve itibarn bir kat
daha artrmt. Fakat bir sre sonra gzden derek Edirne'ye
srlmt. brahim Bey, Silahtar Al Paa'nn vezirlii zamannda
Mora'ya gitmi, daha sonra Ni defterdarlnda bulunmutu/1'1 Son
Avusturya selen srasnda Petervaradin'de bulunan
1
20

Tarh-i At: c. 2, s. 152

LALE DEVR

ibrahim Bey, seferden sonra yazlan raporlar nc Ahmed'e takdim

etmek iin grevli olarak Edirne'ye geldii zaman padiah,
bendesinin eski hizmetlerini hatrlam, brahim Bey'i, birbiri ard
sra ruznme, birinci mirahur ve rikb- hmayun kaymakaml
hizmetlerinde kullanmt. Bir sre sonra da kz Fatma Sultan
kendisine nikahlayarak damatla kabul etmiti. brahim Paa
Pasarofca andlamasmdan sonra Osmanl siyasetini idare etmeye bu
tarihten itibaren balamt.
brahim Paann, sadrazamlk mevkiine geldii tarihten itibaren
lkenin i ilerinde iyimserlik havas kendini gstermeye
balamt.
Sultan III. Ahmed savatan asla holanmazd. Savan getirecei
felketlerden, sebep olaca masraflardan son derece sak-',
nrd. Paraya muhabbet etmek Sultan III. Ahmed'in en belirgin
zelliklerindendi. Tamahkrl o kadar ileri gtrmt ki,
kendisinden ncekilerden hibiri bu derecesini gstermemiti.
Vezirleri padiahn bu zelliini bildikleri iin fazla masraf
yapmaktan kanrlar, gelirin oalmas iin srekli gayret
gsterir-lerdi. Fakat artrlan gelirler, umumun menfaati iin
harcanmaktan ok, Sultan III. Ahmed'in hazinelerini doldururdu.
nc Ahmet son derece hasis bir yaratla sahipti:
Ezcmle ehzadelere cep harl olmak zere ok az para verirdi:
Bir gn ehzadelerinden biri parasn bitirmi, brahim Paa'ya
gidip istemiti. Daha sonra ald paralan, huzurunda cirit oynayan
iolanlara ihsan etmiti. Sultan III. Ahmed, ehzadesinin bu
cmertliini grnce hayret etmi, paray nereden bulduunu

sormutu. ehzade cevaben; ibrahim Paa'dan aldn sylemiti.

Sultan III. Ahmed, brahim Paa'y derhal artm, fkeli bir
sesle azarlayarak ehzadeleri ok para harcamaya altrmamasn,
zaten kendisinin ok para harcadndan haberdar olduunu
sylemiti. brahim Paa, padiaha byk bir cesaretle u cevab
vermiti:
- evketmeb! Tedbiriniz sizi hazineler ymaya mecbur
NEVEHRL BRAHM PASA

21

ediyor, eh, fena da etmiyorsunuz. Para hkmdarlarn kuvveti ve

dayanadr. Fakat benim baka ekilde hareket etmem, sizden
grdm ihsanlar da halka bol bol datmam gerekir. nk baka
trl hareket edecek olursam ne sz tahtnz ne de ben mevkiimi
koruyabilirim. Padiahn hazinesi, milletin mal demektir. Hi
olmazsa bu paradan bir ksmnn padiahn veya vezirlerin eliyle
kendilerine verilmesi gerekir. Bir memlekete, nizam, intizam ve
ekonomi ne kadar lazmsa cmertlik de o derece lzumludur.
Bunun zerine Sultan III. Ahmed sakinlemi, derhal hazine
kaytlarn getirtmiti. Defterdar ibrahim Paann bor olarak bin
kese ake aldna dair bir kayt grm, derhal bu kayd sildirmi
ve parann senedini de kendisine iade etmiti. brahim Paann
sadrazamlna gelinceye kadar Sultan III. Ahmet hayli iddet
gstermi, sekin devlet adamlarm hasislik ve tamahkrlk urunda
kurban etmiti. lkenin gelirlerini hazinelerine doldurarak, halk
fakirlikle ve zaruretle yzyze brakmt. brahim Paa ise
Sultann III. Ahmed'in ihtiraslarna hakim olmu, tabiatnn daha
ok yumuaklk kazanmasna vesile olmutu. Fakat padiahn hasislii
ile halkn honutsuzluuna sebep olmamak iin hkmdarn yerine
kendisi sarfiyatta bulunarak tebasm memnun etmeye almt.
brahim Paa mevkiini salamlatrmak iin uram, en nemli
makamlara kendi adamlarn yerletirmiti.'31
brahim Paa bu ihtiyac tam anlamyla idrak ediyordu. Aslnda
salam ve srekli bir mevkiye sahip olmak iin sadrazamla geecei
zaman bile byk bir dikkatle kollamt. Paa daha Rikab- Hmayun
kaymakam iken byk bir nfuza ve yetkiye sahipti. Devleti
tavsiyeleri ve fikirleriyle kendisi idare ediMarki d Bonnak'n Sefaretnamesi. s. 154.
Fakat hkmetin menfaatlerine ve ayn zamanda da kendi menfaatine
hizmet ederek btn ilerinde imparatorluun karna hizmet etmek,
gvenilir ve faydal teebbslerde bulunmak, frsat zuhur ettii
zaman daha byk iler grmek arzu-sunda bulunduu grlyor "Marki
d Bonnak'n Sefaretnamesi. s. 161
Um
22

LALE DEVR

.....;

'

yordu. O srada Varadin muharebesinde bulunan Ali Paa da bu hle

vkft. Bu sebepten dolay, sava tamamlar tamamlamaz, istanbul'a
dnecei zaman, kafas kesilecek seksen kiinin iine ibrahim
Paa'y da dahil etmiti, ibrahim Paa bu gerei Fransa sefiri
Marki do Bonnak'a bizzat sylemiti. brahim Paa, Silahtar Ali
Paa'nn ehadeti zerine serbest kalm, o tarihten itibaren
sadrazamhk makamn elde etmeye karar vermiti.
Fakat bu mevkiin son derece tehlikeli olduunu bildii iin
Pasarofa antlamasnn imzalanmasn beklemiti. Bu mevkiy nce
Batancba Halil Paa'ya verdirmi, onun da azledilmesi zerine
dostu ve hemerisi Nianc Mehmed Paa sadrazam olmutu. Bu srada
kendisi Rikb- Hmayun kaymakam kalmt. Fakat btn sefirler
biliyorlard ki, en nemli iler iin ibrahim Paa'ya mracaat
edilir, sadrazamla da usulen grlrd. Mehmet Paa, barn
yaplmas belli oluncaya kadar sadrazamlk makamnda kalm, bar
imzalanr imzalanmaz sadaret makamn ibrahim Paa igal etmiti,
ibrahim Paa, memleketi perian bir halde bulmutu: Damat Ali Paa
en tecrbeli zatlar ldrtm, yenierilerde nizam ve intizam
kalmamt. "Askerler, balarnda iyi kumandanlar olmad iin
savaa korka korka gidiyorlard. Bu korkaklk Saray- Hmayuna kadar
sirayet etmiti. Esasen padiah, yaratl itibariyle sava
olmad iin, Avusturyallar payitahtn kapsnn nnde grmekten
srekli bir korkuya kaplyordu. O hale gelmiti ki, Avusturya
imparatoru yeni bir sefere devam edecek olursa Orsmanhlar
istanbul'dan da karabilirdi. Fakat sadrazam imparatorun
sarayndaki nifak ve padiahn barsever bir insan olduunu
bildii iin bu durumdan yararlanm, kendisine sunulan teklifleri
tamamen kabul etmi, aslnda utan verici olan, fakat o srada
muhakkak gerekli bulunan anlamay imzalayarak barn
gereklemesini salamt."'4'
O srada Fransa sefiri do Bonnak, ibrahim Paa'y Edirne'de, 4
Marki do Bonnat'n Sefaretnamesi. s. 139
NEVEHRL BRAHM PASA

23

adrnda ziyaret ettii zaman, brahim Paa Pasarofa andla-mas

hakknda sefire u mtalaada bulunmutu.
- u grdnz askerle, zellikle btn devletlerin bizden yz
evirdii bir zamanda, er ge bize samimi bir sevgi gstereceinden
emin bulunduumuz Fransa'nn Avusturya imparatoru hesabna
ispanya'ya kar savala megul olduu bir zamanda, biz nasl harp
edebiliriz? Ali Paa bu memleketi perian etli. Bu zarar gidermek
iin zamana ve skunete ihtiya vardr. Dmana verdiimiz yerleri
almak, sonra dnlecek bir itir. Fransa yine eski prensiplerine
dnecek, Trkiye'nin klmesinin kendisi iin ne kadar zararl
olacan anlayacaktr. Daha imdiden harikulade ilerinden
bahsedilen gen kralnz da hakkmzda ecdad gibi dnecektir. O
zaman o da anlayacaktr ki, Fransa ile bizim dmanlarmz ayndr.
Onlarn kuvvet kazanmalar, her iki devlet iin de zararldr. Bu
sebeple, iki devletten birinin veya her ikimizin bu tehlikenin nn
aldrmak, yahut durdurmak iin teker teker veya birlikte hareket
etmemiz lazmdr.

ibrahim Paa'nn bu mtalaasn Marki d Bonnak da tasvip

etmiti.15 ibrahim Paa siyasette byk bir itidal gstermiti.
Zaten sadrazamlk makamnn erefini koruyacak btn zelliklere
sahipti. Bilhassa saray entrikalarnn btn inceliklerini
biliyordu. Karakter itibariyle sevimli fikri ynden cevval son
derecede anlay ve kavray sahibi, yumuak tabiatl ve skunete
mtemayil, iddet gstermede bile maharet sahibiydi. Yabanclara
gzel davranr, Avusturya ile sava sona erince Trkiye'ye komu
devletlerle bar iinde yaayacan, memlekette birtakm projeler
uygulamak suretiyle Osmanlla eski ann ve erefini kazandrmay
baaracan kesin bir dil ile sylerdi.^> Gerekten de brahim Paa
lkede bar yerletirmek istiyor, Hotin ve Ben-der'de istihkmlar
ina ettirerek bu taraflar kapamak, hatta Rusya ile de uyumak
isliyordu. brahim Paa, Hristiyanlarn
Sefer, istanbul'da Fransa Sefaretlerine Dair Tarihi Muhtra, s. 3
Sefer, istanbul'da Fransa Sefaretlerine Dair Tarihi Muhtra, s. 3
I
24

LALE DEVR

harp sanatnda Osmanllara stn geldiini anlam, yeniden asker

yetitirmek, Avrupa Devletleri arasnda daha sonra ihtilal meydan
gelirse bundan istifade etmek arelerine tevessl etmiti:'7'
brahim Paa, Pasarofa antlamasndan sonra, Osmanl Dev-leti'nin
maruz kald tehlikeleri tam manasyla anlamt. Vatan bu
tehlikeden kurtarmak iin ibrahim Paann dnd tek kar yol
dmanlaryla anlaarak yaamakt.
brahim Paa, Osmanl vatann on yl geen bir sre iinde
Avusturya ve Rusya taarruzundan kurtarmak iin bu siyaseti takip
etmiti. brahim Paa gerekten akll, ileri grl, sanal
zevkiyle beslenmi bir vezirdi. Bar ortamnn gzelliklerinden
istifade etmeyi bilir, Bat medeniyetine kar hibir dmanlk
gstermezdi, ibrahim Paa, dirayetiyle gnlk hertrl problemi
zme kavuturuyor, fakat ertesi gnn tehlikelerini ve
zorluklarn ortadan kaldrma maharetini gsteremiyordu.
ibrahim Paann bu siyaseti, lkeyi ancak bir sre Rusya'nn ve
Avusturya'nn istilsndan kurtarmt. Daha dorusu Rusya ile
Avusturya arasnda, Osmanl Devleti'nin aleyhinde akdedilen 1725
ittifaknn etkisini birka yl geciktirmi, fakat bu srada
Fransa'nn karlarn dorudan doruya sonusuz brakmt. Bir
Fransz sefirinin dedii gibi, bu devirde "Osmanllar dostluktan
ziyade korkuya tabi" olmulard. Babali Fransa'nn Avusturya ile
rekabetinden istifade edecek yerde, gcnden ve nfuzundan korktuu
dmanlarla birlemiti. Bu tarihten itibaren Rusya ve Avusturya
hkmetleri, Babli zerinde icra ettikleri nfuz sayesinde, Sultan
III. Ahmed'in eslf zamannda Fransa'ya verilen msaadelerin bir
ksmn iptal ettirmilerdi. Ezcmle Franszlar douda ticari ynden
en msait bir konumda bulunduklar halde. Pasarofa antlamasndan
sonra Avusturyallar da ayn msaadeleri elde etmilerdi. Rusya ile

Avusturya'nn Trkiye'ye kar kurduklar ittifaktan sonra Fransa

sefiri7

Marki do Bonnat'n Sefretnmesi s

NEVEHRL BRAHM PASA

153

25

nin istanbul'daki nfuzu gittike azalmt. Keza Avusturya'nn ve

Rusya'nn nluzu artt iin Fransz sefirleri Katoliklerin
hukukunu da savunmaktan aciz kalmlard. Ezcmle "Osmanl mlknde
Efren rahipleri cinsinden baz insan eytan kimseler, fesat bir
maksatla, byk ehirleri ve beldeleri taraf taraf dolap, Rum ve
Ermeni takmndan Hristiyan teb'ay bo ve btl bir Frenk yinine
ve mezhebine davet etmek suretiyle, bazlarnn ilerine byl
tesir ve muhabbetleri, Frengi hastal gibi sirayet ettii iin
"konsolos bulunmayan yerlerde Katolik rahiplerinin ikamet etmeleri
yasaklanmt."(I 725) Osmanllarn bylece Katolik propagandasna
engel olmalar Franszlarn iine gelmemiti. Gmrk vergilerinin
artrlmas ise, Fransa'nn ticaretini etkilemi, bu lkenin
Trkiye'ye olan ithalt on milyon kadar azalmt.
ibrahim Paann bu konuda ald tedbirler, Osmanl Devleti'nin
banda dolaan frtnalar bir sre erteleyebilirdi. Fakat bu
frtnalarn kesin olarak yn deitirmesi imkanszd. Daha dorusu
ibrahim Paann siyaseti Osmanl Devleti'ni idare etmek iin kesin
bir yol deildi. Daha ok tehlikeyi ertelemi, bu sre iinde
dahilde tekilat ve tensikat ile megul olmu, fakat en ok sanat
evkiyle Osmanl tarihinde nemli bir r amt.
ibrahim Paann devrinde Saray- Hmayn'un serveti ve ihtiam ok
parlakt. O kadar ki Pasarofa antlamasndan sonra, Viyana'ya sefir
gnderilmesi icabettii zaman Padiah tarafndan son derece pahal
hediyeler yollanmt. Miktar hayli yekun tutan bu hediyelerin
iinde zellikle elmaslar, inciler ve zmrtlerle ssl adrlar ve
kllar, stanbul dibasndan batan baa altn eerler bulunuyordu.
O zaman kk- sn defterdar bu hediyelerle Viyana'ya gitmi,
devletin namusu iin gsterilmesi gereken her eyi gzler nne
sermiti.
brahim Paa, sadrazamlk makamn elde ettii zaman memleketin
dahili ve siyasi durumunda da byk deiiklikler meydana gelmiti.
Sultan III. Ahmed'in veziri, Rusya ile Avusturya arasnda rekabet
ortam oluturmak iin Rusya ve Polonya ile iyi
26
'

LALEDEVR

/^p"'v. '''.''
'

ilikilerin kurulmasna almt. Ezcmle Macarl Rakoi'nin

tevikiyle ilk defa Prusya ile dostane balar kurmak iin gayret
gstermiti. Trkiye'nin bu teebbsn Fransa, sve ve Napoli
hkmetleri memnuniyetle karlamlard. Avusturya, Rusya ve
ingiltere ise Prusya'y kendilerine rakip saymlard, ibrahim Paa
bir taraftan Rus Kap Kethdas Daskov'u kabul etmi, dier taraftan
Fransa sefiri Marki do Bonnak'la iliki kurmaktan geri durmamt.
Hatta Avrupa siyasetine, Batl devletlerin vaziyetine daha fazla

vakf olmak iin Fransa'ya sefir gndermeye karar vermiti. Bu

sefarete, Hristiyanlarn hileleri hakknda bilgi elde etmi,
incelikleri bilen ve iten anlayan bir kimse olmas dolaysyla
Yirmi Sekiz elebi Mehmet Efendi seilmiti.(1719) Meh-med Efendi
Paris'te parlak bir ekilde karlanm, fakat rahip Dbuva'nn
idaresizlii yznden faydal bir netice elde edememiti.
ibrahim Paa devletin erefini ve haysiyetini korumak iin hibir
masraftan kanmyor, memleketin gelirini artrmak amacyla her yola
bavuruyordu. Mesela sadrazamlnn ilk yl iinde kimsesiz
olarak len yenierilerin aylklarnn hazineye kalmas iin aba
gstermi, maliye hazinesinin yedi milyon kuru tasarruf etmesine
vesile olmutu. Bundan baka Sakz'da nfus saym yaptrm, bu
yrede imal edilen kemerlerden teden beri alman on ake gmrkten
fazla olarak, her birinin deerine gre, 40-60 ake tahsiline karar
vermiti. Devlet hazinesi, bylece servetle dolduktan sonra snrda
yalnz Ni ve Vidin kaleleri ina edilmi, geri kalan da memleketin
imarna tahsis edilmiti. Petervaradin hezimetinden sonra Avusturya
seferlerinin kanl safhalar da unutulmutu. Bar, artk asrlardan
beri dmanlarnn hcumlar karsnda geri ekilen, iki asrlk
hkimiyet mirasn on onbe yl iinde kahredici bir hezimee terk
eden Osmanllarn geleceini de garanti altna almt. Oysa
Osmanllar fen ve sanata ynelmedike, zihinlerini dnce ynnden
e-litirmedike bu yenilgilerin daha ac bir ekilde
tekrarlanaca, hatta Osmanlln da tehlikeye maruz kalaca
kimsenin aklna
"
PAA

NEVEHRL BRAHM
27

gelmemiti. Son Avusturya seferinden sonra memleketin geleceini

salayacak baz tedbirler alnmt. Fakat onlar da sonusuz
kalmt. Yalnz iir ve sanat, o da brahim Paann teviki ve
himmetiyle ilerlemi, on yl uzayan sulh ve selamet devresi zevk
ve sanatla gemiti. Bu zevk ve nee leminin kutbunu Sultan III.
Ahmed oluturuyordu. Padiah, savan felaketli devirleri geer
gemez kzlarnn dnlerini yaptrm, halk evk ve ahenk iinde
yaatmt. Clusunun ilk on yl iinde Sultan III. Ahmed'in kz ve
erkek yirmi drt ocuu dnyaya gelmiti. nc Ahmed, kzlarndan
Atike, Hatice ve mm Glsm sultanlarn nikahlaryla,
ehzadelerinden drdnn snnet dnlerini yaptrmt. Bu
dnleri bakenti gnlerce evk ve etaret iinde yaatmt. Daha
nce Fatma Sultan'm Sadrazam brahim Paa ile icra edilen dnleri
de gayet parlak olmutu. Hatta o zaman ibrahim Paa, Fatma Sultan'm
akyla nln olarak manzumeler okumu, gen Sultana kar kalbinde
hsl olan akane zevki Doululara mahsus nazikane bir ed ile
tasvir etmiti.
Yeni Saray
C>ULTAN III. AHMED devrinde, stanbul tabii gzelliklerini hemen
tamamen muhafaza ediyordu. Boazii mavi ve ahenkli sularnn
okamasyla titreen yeil sahillerinde drt be beyaz, sanatkarca
yaplm kkten baka, kayda deer binalar ihtiva etmiyordu.
Beikta sahillerinin amlklar altnda vezir saraynn muhteem

binas, Anadolu sahillerinde kk bir ka caminin beyaz minareleri;

sonra, etraf ieklerle ssl, kokularla dolu mavi bir deniz,
Boaz' btn gzellikleriyle sslyordu.
Sarayburnu ile istanbul semtleri, bu tabii gzelliklerin arasnda
mstesna bir mevki oluturuyordu. Sarayn sahilden balayarak
Ayasofya nlerine kadar uzayan surlarnn ortasnda yksek
servilerin, ulu aalarn arasnda, kubbeleri ve revakla-ryla sahil
boyunu ssleyen Yal kkleri ve incili kkler, btn bu kklerin
zerinde kademe kademe ykselen Badat kknn zarafetine ve
sanatna, deien renklerle nazireler tekil eden lle baheleri
grlyordu.
Sarayn d ksm, sade ve tabii gzelliklere sahip olduu gibi, ii
de gl baheleriyle sslyd. Sarayn hemen btn salonlar
rengarenk inilerle altn ve sse boulmutu. Saray her devirde
tamir edilmi, her padiah zamannda bir daire ile geniletilmiti.
zellikle Sultan Drdnc Mehmed. saray hemen tamamen ihya etmiti.
30

LALEDEVR!

Sarayn en mstesna dairesini, yksek kubbeli Hnkr sofas tekil

ediyordu. Bu sofa, Osman mimari sanatnda bedii bir rnek tekil
edecek mineli inilerle sslenmiti. Otuz adm uzunluunda, yirmi
k adm geniliinde ina edilen bu byk salon, kemerleri
zerindeki mzeyyen ve mlevven kubbesiyle gerekten seyrine doyum
olmayan bir manzara oluturuyordu. Salonun Halice bakan
pencerelerinin nne yksek bir sofa teras yaplm, parmaklklar
mozaik ii sedeflerle ilenmiti. Terasn sa tarafnda balklar
yaldzdan, stunlar gl rengi mermerden, padiahn ikametine mahsus
bir at meydana getirilmiti. Bu atnn nne ssl bir billur top
aslmt. Salonun sol tarafnda hamama, hamam koridoruna, dier
dairelere ayr ayr kaplar almt. Kaplarn stnde, krmz
zemin zerine vg dolu beyitler, kasideler yazlmt. Salonun
duvarlar boydan boya aynalarla, inilerle ve emelerle sslyd.
Aynalarn ereveleri girift asma dallaryla tezyin edilmi, iniler
Osmanl sanatna numune olabilecek bir nezihlikte, beyaz zemin
zerine mavi, mine renkli ieklerle telvn olunmutu. Duvarlar yer
yer ssleyen dolap kapaklar tamamen hendesi ekillen iine alan
sedefli ieklerle ve kabartmalarla mzeyyendi. Salonun Halic'e
bakan pencerelerinden, yksek servilerin ve hlamurlarn arasndan
gz atld zaman, denizin mavi sularnn stnde Beyolu
srtlarnn gz okayc yeillikleri grlyordu.
Sultan III. Ahmed genellikle bu salonda fasl ettirir, terasta
oturan hanende kzlarn ney ve santur seslerinden kubbelere yansyan
namelerle kendinden geer, sarn cariyelerin, uh ve tur
kahkahalaryla billur topu tutmak iin sraylarn, byk bir
evkle birbirleriyle yarmalarn mest olmu baklarla takip
ederdi.
nc Ahmed, k mevsimini bu sarayda geirirdi. lkbaharn parlak
gnei, stanbul'un parlak ve taze yeilliklerini yaldzlamaya
balar balamaz, bazen Karaaa Kk'ne, Tersane Bah-esi'ne bazen

de Eyb'e, Valide Sultan Kk'ne giderdi. Bu padiah dneminde kr

gezintileri ve elence lemleri o kadar yay'
'
YEN SARAY 31

'"

gm hale gelmiti ki, stanbul'un en gnl okayc noktalan zarif

kklerle, cennet gibi bahelerle sslenmiti. Zeyrek'te Aye
Sultan, Paakaps'nda Fatma Sultan Saraylar ile Kandilli Saray ne
kadar muntazam ve mkemmel ise, stanbul'un en ferahfeza
mevkilerinde yaplan kkler ve baheler de ayn intizam ve
mkemmellikteydi. Bunlardan Salpazar'nda Emnbd, Cgala Saray
civarnda Ferhbd, Albeyky yaknnda Hsrevbd, Bebek'te
Hmynbd, Defterdar'da Neatbd, Kathane'de Sa'dbd kasrlar
hep Sultan Ahmed devrinin yadigrlaryd.
skdar ve Kadky sahilleri de tamamen kklerle sslenmiti.
Yalnz bu sahilde yzden fazla zarif ve gz alc saray vard.
Mesela Silahtar Ali Paann Fatma Sultan ile evlenmeden nce
yaptrd saray gerekten seyretmeye deerdi: Saray deniz kenarnda
ve son derece elverili bir noktada bulunuyordu. Arkasnda
ormanlarla kapl bir tepe vard. Saraym odalar say itibariyle yz
geiyordu. Hemen hemen hepsi harikulade bir ekilde sslenmiti. Her
odada mermerler, yaldzlar, gayet ince resimler bol miktarda
mevcuttu. Pencerelerin camlar ngiltere'nin en gzel
billurlarndan seilmiti. Bu sarayda muhteem bir imparatorlua
sahip, her trl ziynete malk bir sultann temaa edebilecei
azamet ve tantana tam anlamyla mevcuttu. zellikle hamam dairesi
ok gzeldi. Kurnalar, emeler, demeler, tamamen mermerdendi.
Tavan yaldzlarla, duvarlar zarif inilerle sslyd. Hamamn
yannda iki geni daire vard. En yksekteki bir set eklindeydi.
Drt kesinden elleler eklinde sular akyor, uiak mermer
kurnalara dklyor, sonra byke bir kurnada toplanyor, bu
kurnann etrafndaki deliklerden dar doru serpiliyordu.
Sarayn duvarlarnn etrafna dikilen hanmelleryle asmalar yeil
bir rt meydana getiriyor, binay ho bir glgenin altnda
brakyordu. Sarayda sultan III. Ahmed'm ikametine tahsis edilen
odann duvarlar hep sedefle sslenmi, aralarna ivi yerine
zmrtler serpilmiti. Daha birok oda vard ki, duvarlar hep
zeynaac kapl ve sedefle mzeyyendi. Bazlarna ini kaplan32

LALE DEVR

mt. Sarayda birok sofa grlyordu ki, etraflar iek

sakslar, meyve vazolaryla sslenmiti. Bunlarn hepsi aldan
yaplmt. Fakat naklar o kadar ince, renkler o derece koyu idi
ki, bunlarn bir sanat eseri olduuna bir trl marnlamyordu.
Bahelerin letafeti de saraylarn tantanasyla doru orantlyd.
Her bahede birok aalk, koruluk ve fskiyeler vard. Saray
erkn bu aalarn altnda, sularn zemzemesi karsnda mutlu bir
mr geiriyordu.(8)
Btn bu kasrlar, nc Ahmed'in zevke ve safaya son derece dkn
olduunu anlayan ibrahim Paa'nn sanatkrca gayretiyle ina

edilmiti, ibrahim Paa nc Ahmed'in ruhuna vkft. zellikle

kendisi de zevke ve sefaya meyyaldi.
ibrahim Paa mtenasip bir vcuda, ok kibar bir incelie ve
davranlarnda yumuak bir vakara sahipti. Ziynet ve debdebeye,
sanata dknl kiiliinde de kendini gsteriyordu. Elleri tpk
zarif ve yumuak bir kadn eli gibi elmas ve zmrt yzklerle
mzeyyendi. Elbiseleri batan ayaa elmaslarla ve incilerle
bezenmiti. Sadrazamn ziynete olan dknl ile beraber padiahn
da zevk ve safaya iptls bu devre baka bir renk vermiti. Devlet
ilerinden usanan nc Ahmed, sknet ve ahenk iinde kafasn
dinlendirmek istiyordu. Hatta btn elencelerin eitli, sanatkrca
ve muntazam olmasn istiyordu. Srekli yenilenen elencelerden zevk
ald iin gzel bir sarayda tertiplenen lemler onu son derece
mutlu ediyordu.
Zevk ve safaya bu kadar dkn olan padiah ayn zamanda servet
toplama konusunda da byk bir hrs sahibiydi. brahim Paa,
padiahn bu iki zelliini byk bir dirayetle idare ediyor, hatta
bu iki zt temayln fena bir tesir hasl etmesine meydan
vermiyordu. Ahaliden vergiler almyor, umumi menfaatlerle ilgili
masraflar azaltlyor, bylece byk bir servet biriktiriliyordu.
brahim Paa, bu vastayla Hazine-i Hmayun'un gelirlerini
artryor, nc Ahmed'in arzularn yerine getiriyordu. Sadra8

Madam Monteg. ark Mektuplar, s. 140-144

YEN SARAY

33

zam bylece mevkiini salamlatryor, ayn zamanda hkmdarnn

istirahatn salamak iin btn nfuzunu kullanyordu.
brahim Paa, Sultan nc Ahmed'in inaata kar olan merakn
cidden takdir etmiti. Bunun iin ilk nce bakentin eitli
binalar tamir edilmiti. Geri nceki sultanlarn ina ettirdikleri
gibi muhteem kubbeli mteaddit minareli camiler ina
ettirilmemiti. Fakat istanbul'un her kesi Osmanl sanatnn
zarafetim yanstacak emelerle, kklerle, havuzlarla,
ktphanelerle, medreselerle ve abidelerle sslenmiti. Bu
abidelerin en gze arpan, Osmanl sanatnn renkli bir cevheri
denilmeye layk olan eme idi. Bu eme, Saray- Hmayun'un
kapsnn nne ina edilmiti. emenin evresi ve ssleri Bat
tarzmday-d. zerindeki iek sslemesi ark sanatnn en sekin
rnekle-rindendi. Muhtelif renkte ve yaldzlarla bezenmi olan
ssleri gnein domasyla birlikte tatl glgeler brakan
saaklarn altnda ahenkli bir manzara oluturuyordu. inileri
Tekfur Saray'nda alan fabrikada yaplmt.
Sultan nc Ahmed emeyi ina ettirdikten sonra: A besmeleyle i
suyu Han Ahmed'e eyle dua (1141) tarihini bulmu, emenin etrafna
yazlmak zere, bu msra'm bir kaside ile talanmasn arzu etmiti.
O zaman Seyyid Vehbi'nin:
ehinh- li nesep Sultn- memdhl'l-haseb Fermandeh-i Rm
Areb Han Ahmed-i kiverg

msralaryla balayan parlak kasidesi emenin etrafna, renkli bir

zemin zerine yazlmt. Asl tarihi iine alan:
Trihi Sultan Ahmed'in cri zebn- lleden A Besmeleyle i suyu
Han Ahmed'e eyle dua
beyti ise nc Ahmed'in elyazsyla bu sanat aheserinin tam
cephesine yazlmt. emenin yuvarlak keleri, altn yaldzl
parmaklklarnn sanatkrca birletirilmesi, saandan kaidesine
kadar emeyi ssleyen ince. narin, zarif bir dantela gibi ilenen
oymalarn sanat; beyaz, pembe ve yeil talarn gnl aan
34

LALli DEVR

yaldzlarn kaynamas hemen her gn zarif bir sanat demeti gibi

gzleri neelendirmeye balamt. Sultan nc Ahmed'in emesi
artk rnek alnm, daha sonra, ayn modelde Azapka-psnda,
skdar'da ve Tophane'de de birer eme yaplmt.
Sultan nc Ahmed ehrin sanat abidelerini oaltt gibi,
brahim Paa da Kathane'de, Hocapaa'da, vatan olan Nevehir'de;
camiler, mektepler, hamamlar ve ktphaneler yaptrm, Baltaclar
Oca'm tamir ettirmiti.^1 Sonra "Pide-i Res-l's-sakaleyV'i'^1
Osmanl sanatkrlarna imal ettirerek Mbarek Belde'ye gndermi,
bylece din hayatn tezahrlerinden birini gstermiti. Fakat
tbrahim Paann en ok nem verdii inaat, zevk ve sanat iin
sayfiyelerin oaltlmas, kklerin imar idi. nc Ahmed en
fazla Sdbd'dan holand iin Sadrazam brahim Paa da en ok bu
gnl alc mevkinin ihyasyla megul oldu.
9
10

Tarih-i Ata: c

2, s. 157

Peygamberimizin trbesine rtlen rt

Sdbd ve Lle Saf alan

IvAlTHANE, stanbul'un fethinden beri Trkler tarafndan elence
yeri olarak kabul edilmiti. Burada Bizansllardan kalma bir kat
fabrikas vard. Kathane civarnda birok allar tesis edilmiti.
ayrlarnn bolluu, toprann feyiz ve bereketi mehurdu. Derenin
kenarn ssleyen byk narlarn altnda, kmelerle koyun
srlerinin dolat grlrd. Fakat mevkii uzak olduu iin
Kathane'den yeteri kadar istifade edilemiyordu.
Kathane'den en ok istifade edilmeye onyedinci yzylda
balanmt. Drdnc Murad zamannda buras en nl gezinti
yerlerinden saylyordu. stanbul'un zevk ve safa erbab ilkbaharn
mehtapl gecelerini, hemen birok gnlerini; sar, pembe ve mor
ieklerle ssl, kokulu ayrlarn stnde Kathane'de
geirirlerdi. Kathane deresini!1, kenarndaki narlar, derenin
berrak sularn yeil glgelerle enlendirdikleri zaman, ayrlara
yzlerce adr kurulur, ahali akn akn Kathane'ye dklrd.
Kathane elencelerine nezaret etmek zere Dergah- Ali'den drt
oda yenieri orbacs tayin edilir, ara sra Yenieri Aas da

gelir, ortal tefti ederdi. Kathane lemi muazzam bir elence

tekil ederdi.
36

LALE DEVR

Nedim (1681-1730)
SADABAD VE LALE SAFALARI 37
Geceleri her adrdan kan cenk ve rbap, santur ve tambur, ut ve
keman sesleri, zurna vzeleri ortal nlatrd. Sabahlara kadar
fiekler ve toplar atlr; 'her tarafta binlerce kandil, mum ve
fenerler ile raan ederlerdi. Halkn ihtiyacn salamak iin her
tarafta dkkanlar alr, yiyecek ve iecek satlrd. Geceleri saz
ve name ile vakit geiren halk, gndzleri de hokkabaz, atebaz,
sihirbaz, sinibaz, ay, maymun, kpek oyunlar, pehlivan greleri
seyrederek elenirlerdi. Devrin en mehur oyuncular Samurba kolu,
Nazl kolu, Akide kolu gibi oyuncu kollarnn bu mevsimde
Kathane'de hner sergiledikleri grlrd. Evliya elebi'nin
yaad devirde Kathane, zevkleri ve elenceleriyle mehurdu.
Hatta Evliya elebi "yrn- safnn birinden, Kathane lemlerini
sorduu zaman u cevab almt:
- Ey gam kesinde gnl perian olan biare! Akln, fikrini
yitirmi vre! Niin gam lnde Mecnun gibi mahzun olup bu ak ve
heves dolu Kathane'den haberdar deilsin? Bu yce Osmanl
devletinin zuhurundan beri hibir mesire yerinde bu Kathane
elenceleri gibi enlikler olmamtr. Bu bayram yerini grmeyen
dem, dnyada bir ey grm deildir:
istanbul halknn Kathane'ye olan ilgisi yllarca devam etti.
Damat ibrahim Paann sadrazaml srasnda da Kathane, yksek
tabakann ve halkn gezinti yeri olan gnl ac, latif bir mesire
ve hibir lkede benzeri olmayan, neelendiren sevin dolu yerlerden
saylrd. Dolaysyla stanbul'un mevki ve manzara bakmndan en
nemli noktalarna Neatbd, Asafbd, Hsrevbd, erefbd,
evkbd, Emnbd gibi kkler ina edilirken, Kathane'ye de kasr
yaplmas isabetli olacakt. Fakat brahim Paa, bu kasrn hepsinden
stn olmasn istedi. Esasen Eyp civar bu devirde son derece
rabet gryordu. Bahariye sahilleri, muhteem Sultan saraylanyla
sslyd. brahim Paa, inaat sr'atli bir ekilde bitirmek
istedi. Devrinin usta mhendislerini bu grevle grevlendirdi. nce
Kathane deresinin akt yeri temizletti! Mimarlarla ve dier
ustalarla Katha38

I.ALE DEVR

SADABAD VE LALE SAFALARl 39

neye gitti. (22 aban 1134) Ogn yaplacak kasrn ilk temel ta
atafatl bir surette konuldu. Kathane kasrnn inas iin
gerekli olan malzeme kolayca tedarik edildi. O srada, engelky'ndeki Kuleli Bahe Kanuni Sultan Sleyman zamanndaki hretini
kaybetmiti. Bahedeki kale yklm, harap bir hale gelmiti,
ibrahim Paa, Kuleli Bahe'deki yontulmu ve perdahlanm mermerleri

ekiri gemiler ile Kathane'ye getirtmiti. Kasrn mmkn olduu

kadar sr'atli ina edilmesi iin, mimarlar, talar ve iiler
toplatmt.
Paa, Kathane deresinin yatan deiti itmiti. Dere, Bahariye
sahillerini takip ediyordu, ibrahim Paa Kumbarahane tarafnda da
eski mecradan daha geni ve daha muntazam bir mecra atrmt.
Kumbarahne'den sekiz yz arn mesafeye kadar iki taraf mermer
rhtmlarla ssl bir mecra kazdrmt. Nehrin kenarna otuz stun
dikilmi, bu stunlarn zerine bir Kasr- Hmayun ina edilmiti.
Kasrn nne gayet byk bir havuz yaplmt. Nehrin havuza
dklecei yerde byk setler, mermer teknelerle alayanlar
oluturulmutu. Bu devirde Karaaa bahesi mamur haldeydi. Sultan
nc Ahmed genellikle bu bahede vakit geirirdi, ibrahim Paa,
Karaaa bahesine gelen suyu borularla mermer setten Kasr-
Hmayun'un beri tarafna geirtmiti. Byk havuzun ortasna yaplan
ejder azl fiskiye-nin suyunu bylece temin etmiti. Havuzun
iine, ayrca iki fskiye, nehrin kenarna da iki eme yaplmt.
Kathane kasr ve havuzlar bu ekilde ina edildikten sonra
kasrdan Baruthane'ye kadar dere kenarna yal tarznda kkleri,
ayrca hamamlar havi bir harem dairesi ina edilmiti, iiler gece
gndz alyorlard. yle ki bu kadar inaat, srf brahim
Paann gayretiyle, altm gnde son bulmutu. Bu srate herkes,
hatta Nedim bile hayret ediyor:
Cend m ah ire bu denl eser-i v l nn, Hele bilmem nice tecviz
olunur imkn
diyordu. Kathane kasrnn tamamlanmas, airlere latif bir konu tekil etmiti. Kasrn bitirilmesine tarihler syleniyordu.
Sadrazam ibrahim Paa bu eserinin tarihini hibir aire brakmam,
bizzat kendisi:
Mbarek ola Sultan hmed'e devletle Sdbd tarihiyle bu yksek
kasra, Sdbd nmn vermiti. Artk kasrn her ksmna; kprlere,
havuzlara, hep airane isimler veriliyor, edebiyatta olduu gibi, bu
isimlendirmelerde bile ran etkisi kendini gsteriyordu.
Gerek Sdbd'daki kasrlar, gerek derenin zerindeki kprler,
gerekse civardaki tekkeler hep airane isimlerle isimlendiriliyordu:
Kasr- Net, Kasr- Cinan, eme-i Nur, Hrrem-bd, Cisr-i Srr,
Cedvel-i Sm, Cisr-i Nrn, Hayrbd, Nev-peyd gibi isimler,
prskn sularn zerinde, yeil narlarn altnda Sdbd ve
teferruatn tekil eden kasrlara, kprlere ve tekkelere verilen
isimlerdi.
brahim Paa, Sdbd' ina ettikten sonra al treni parlak bir
ekilde yaplmt. (27 evval 1134) O gn kasrn iki tarafna da,
ssl ve muhteem otaklar, Kumbarahane civarna srma ilemeli
adrlar kurulmutu. nc Ahmed, parlak bir alayla Sdbd'
ereflendirmiti. Al treninde devlet erkn hemen hemen tamamen
hazrd. Devlet erknna ziyafetler verilmiti. At koular
yaptrlmt. Kouda kazananlara "nd namna kumalar", altnlar

verilmiti. Atl ciridi, piyade koular tertiplenmiti. Ay ve

samsun greleri seyredilmiti. Akamlara kadar ziyafetler verilmi,
oyunlar oynanmt. Devlet erknna, seraser'e kapl erkn krkleri
ihsan olunmutu. O gn Damat brahim Paa iin anl bir baar
gnyd. Padiahn Kathane'yi tebcili, airler taralndan da
vlyordu.
Ey ehinh- cihan, ltjunla Sdbd' n, Eyleyb terif verdin
taze nevnk snna, Llezrm da acaip zevki var, hasrettedir. Ol da
yz srmeli diler Hnkrmn dumanna
40

l^LE DEVRt

'

-'

nki S'dbd' seyrettim ehinha buyur, tzz devletle rn'n

dahi seyrnna
Sdbd civar en ksa zamanda enlenmiti. Derenin iki sahili,
zarif ve beyaz kklerle dolmutu. Bu kkler hep saray er-knmnd.
On drdnc Lui'nin Versay'na, Sdbd adeta naz-re tekil
ediyordu. ayrlarn ieklerini perek akan derenin zerinde Cisr-i
Srr, yksek narlarn dallarnn altnda Cisr-i Nurn, ho bir
manzara ortaya koyuyordu. Fransz sefirinin padiaha takdim ettii
krk kadar portakal aac, koyu yeil, parlak yapraklaryla byk
sakslarn iinde Sdbd'm kymetli sslerini oluturuyordu.
Sdbd'm inas nemli bir olayd. Byk eliler, krallarna
yazdklar raporlarda; bu yksek kasrdan bahsettikleri gibi Pariste yaynlanan Merkr gazetesi bile, Sdbd'm tasviriyle ilgili
olarak istanbul'dan gnderilen bir mektubu nerediyordu. Fakat btn
tasvirler iinde yine en sekini milli airimizin eserleriydi. Sair
Nedim:
Gm renginde bir dlb biinmi Cedvel-i Simin Ve lkin hre gibi
mevti var effaf nrnl
msralaryla cetdvel-i sm'ini tasvir etmekle kalmyor, uzun kasdelerle Sdbd' edebiyyen gelecek nesillerin hatrasnda yaatacak
tasvirler de meydana getiriyordu. O tarihten itibaren Sdbd, zevk
ve ferahlk, raks ve nee yeri olmutu, ilk baharda iekli
ayrlarn stnde, renkli glgeli sahillerinde, zurna seslerinin
ortasnda, garip endaml kadnlarn kol kola oynadklar bu sulh ve
huzur devrini aklaryla, rakslaryla, nameleriyle vdkleri
grlyordu. Sdbd, gnl ehli kimselerin, safa dostlarnn ve
airlerin toplanma yeriydi. Bahar, iekleri ve renkleriyle
istanbul'un gzel ufuklarn ssledii zaman, ruhta, Sdbd
sahillerine derin bir ekicilik hasl olurdu. Nedim bile bu
tutkunluunu, u parlak msralarla tasvir etmiti:
ektirip pek seheri doruca Sdbd'a Tutaym zinde iken cennct-i
lda makam
''<
SADABAD VE LALE SAFALAR1

41

Varaym hb-i tarbnkine yzler sreyim. Bir gn olsun, alaym

brijelekten bir kam Havzdan kevser-i pkizeyi n eyliyeyim Kasrdan
by- cinn edeyim istimm d ola, fasl- bahar ola da, Sdbd'm
Zevkim eylemeyim, shhat olur bana haram Hurrembda varnca gideyim
zevrk ile, Bkusar eyliyeyim seyr-i kusuru itmam
Bir mnasipe refik ile girersek kaya *'
kullanrz, gayri bizimdir eyyam
..-.
Sonra havdn te yanna kp zevrkdan

,,

evkile
.:. , ,,

;.

Bir diraht altna fer eyliyeyim. bir ihram

,.., >
Ke edp ge-i destnm rindne gep
Oturup eyliyeyim bir iki saat rm
demiti.^1
Artk istanbul'un her tarafnda inaata devam ediliyordu.
Avrupa'dan, Asya'dan istanbul'a birok mimar arlyor, btn
binalar muhtelif mimari tarzlarda ina ediliyordu. Bylece meydana
getirilen binalarda kh Versay, kh Isfahan mimari tarz
uygulanyordu. Kklerin planlarn Paris'ten Fransz sefareti
tercman Msy Lnuvar getirmi, hatta o devirde stanbul'un
tavsifine dair bir de eser yazmt, istanbul'da yle bir faaliyet
gsterilmiti ki, ksa bir zaman iinde, Kathane srtlarnn
arasndan skunetle cereyan eden akar sularn etrafnda,
Bahariye'nin pembe erguvanlarla gz alan sahillerinde, birok ssl
ve renk renk byk konaklar vcuda getirilmi, nehrin her iki
tarafndaki arazi ve dalar ileri gelen devlet adamlarna ve hizmet
ehline ihsan Duyurulmutu.
Boazii'nin zmrt gibi sahilleri yeryer kklerle, zarif ve
sanatkarca tanzim edilmi bahelerle sslenmiti. Hatta ehrin
dahili temizliine de nem verilmi, Balkpazar civarnda oturan
Musevilerin "sokak ve arlarn pislenmesine sebep olmala11

Tarih-i Raid, c. 1, s. 443

42

LALE DEVR

SADABAD VE LALE SAPALARI

43

n hasebiyle ve Mslmanlara rak ve arap gibi eyleri satma

kabahatlerini irtikba cesaretleri dolaysyla, dinen yasak olan
nice fesatlklar meydana gelmi olduu iin(l2' haneleri ksmen asl
Hatlaryla satn alnm, ksmen de Mslmanlara icar edilerek,
ehirden uzak yerlerde isknlarna yce ferman sdr olmutu.
stanbul, bylece parlak bir semann altnda, nilgn ufuklarn
zerinde ykselen kubbeleri ve minareleri, Marmara'nn parlak
sularnn zerinde renk renk yanklar meydana getiren inili

kkleri, denizin kucanda yeni tamir edilen Kzkule-si'nin gnl

okayc akisleriyle bir gzellik tablosu halini almt. Bakentin
tabiat eliyle ve sanat zevkiyle zinetlenen manzaras, btn
airlerin duygularn tahrik etmiti.
Artk istanbul'un gzelliklerini tasvir etmek iin gazeller
okunuyor:
Bu ehr-i Stanhul ki bl misi bahdr Bir sengine yekpare Acem
mlk fedadr Bir gevher-i yekpare iki bahr arasnda Hurid-i
cihantb ile tartlsa sezadr Her baesi bir emenistn- letafet
Her gesi bir meclis-i prfeyzi safadr nsaf deildir, n dnyaya
deimek Clzrlarn cennete tebih hatdr
tarznda vcuda getirilen manzumeler btn dillerde terennm
ediliyordu.
brahim Paa stanbul'un tezyin edilmesi iin yalnz kasrlar ina
etmekle, sayfiyeler meydana getirmekle kalmamt. ehrin tabi
gzelliine zengin, fakat msrifne bir bedia daha ilave etmek
istemiti. Sadrazamn bu yeni icad, Osmanlnn sanat zevkini
yllarca megul eden llelerdi. Hibir devir de llenin bu derece
reva bulduu grlmemiti. stanbul'un hemen hemen en gzel
bahelerini lleler sslyor, birok evin pencerelerinde,
12

Tarih-i Raid, c. 5, s. 468

sakslarn zerinde llelerin renkli endam sanat gzn nurlandryordu. stanbul'da olduu kadar hemen hibir yerde, Fele-menk'te
bile, llenin bu kadar dikkatle ve muhabbetle arand, bahelerde
ve glistanlarda ilgiyle karland grlmemiti.
Lle yetitirmek iin baheler dzenleniyor, risaleler yazlyor,
stanbul'da mevcut lle trleri gnden gne oaltlyordu. Bunun
iin msabakalar alyordu. Boazii'ni ve Kthane sahillerini
tezyin eden Kasr- Hmyn baheleri Topkap Sara-y'nn en mstesna
bir noktas, renk renk llelerle sslenmiti. Saray- Hmayun'un
lle bahesi btn stanbul'da en renkli bir iir ve renk gldestesi
saylabilirdi.
istanbul semasn, ruha neeler saan bir bahar kokusu sarar;
aalar filizlenir, erguvanlar pembe renkleriyle gzleri
enlendirir, ite o zaman Saray'n Boaz'a kar ykselen itlenbik
aala- .' nmn altnda uzanan yemyeil tarlalar zerinde, renk renk
lleler i tanelerinin iinde gzleri kamatrrd.
Lle, stanbul'a Drdnc Mehmed zamannda Avusturya sefiri, Simit
Von ivarnhorn tarafndan getirilmiti. Daha nce Drdnc Murad'm
Badat seferinden dnnde, tarihi Hoca Hasan Efendi vastasyla
yaylmt. brahim Paa yaratl itibariyle gzellie ve sanat
zevkine tutkun olduu iin llenin yaylmas iin byk bir gayret
gstermiti. O kadar ki Felemenk'ten gelen lleye "L'l-i Erzak"
nm verilmi, ibrahim Paa bu lleden yetitirenlere mkfat
vaadinde bulunmutu. L'l-i Erzak en fazla raan, Sdbd ve

Neatbd bahelerinde yetitirilir, hava scak olduu zaman

renkleri umasn diye zerine beyaz rt rtlrd.
stanbul'da kendini gsteren lle merak hemen btn dnyaya
yaylmt. Dnyann her kesinden stanbul'a muhtelif cinste ve
muhtelif renkte laleler getiriliyordu. ran'n Lle-i Duh-terisine
stanbul'da Mahbb Lle ad verilmi, bir soan beyz ila bin
altna, Ruman lle de drt yz altna satlmaya balamt
Nihayet bu fiyat ok grlm, Mahbb lle m bin kuru
44

LALE DEVR

narh konulmutu. Daha sonra sefirlerden biri de Tc- Kayser adyla

bir lle getirmi, soan bh' sre sonra kaybolmutu. Llenin
zarafeti rengi ve tazelii o kadar ilgi ekmiti ki, brahim Paann emriyle btn sokaklara tellallar karlm, istanbul'un
hemen her kesi aranm, fakat soan bulmak bir trl mmkn
olmamt.
Llelerin bu kadar rabet grmesi halk arasnda da msabaka
duygusunu uyandrmt. Hemen her bahede ayr ayr cins lleler
yetitiriliyor, her birine, airane isimler veriliyordu. Laleler
almaya balad zaman istanbul'un zevk ehli halk, llelerin
aln seyretmeye gidiyordu. Lle ticareti istanbul'da cevahircilik gibi bir sanat haline gelmiti.
Artk lle ticareti yapanlar her tarafta oalmt. Hemen herkes
yetitirdii cinsi bir dieriyle dei toku etmeye balam,
bylece llenin eitleri de oalmaya balamt. O kadar ki, en
ksa zamanda istanbul'da 839 eit lle yetitirmek gibi bir baar
elde edilmiti.(1726) Llenin fiyat son derece artt gibi baz
esnaflar karaborsaya bile balamt, ibrahim Paa suiistimallerin
nn almak iin her bahede, her esnafta bulunan llenin emsini ve
miktarn tayin ettirmeye, her biri iin bir fiat koymaya mecbur
olmutu. Hatta hkmet tarafndan eyh Mehmed Lle-zar'yi
"Serkfeci" tayin ederek belirli fiyatndan fazla lle satanlarn,
Mrden ieklerin zaptedilmesi ve sahiplerinin srgne gnderilmesi
hakknda ferman karlmasn salamt.
zellikle bahar airler iin feyizli bir mevsimdi. Fakat baharn
btn iekleri iinde en fazla terennm edilen de lle idi. Ali
Paa:
Renkden renge hulul eylemese bulmaz idi. Eller stnde gezib revnk zb lle
beytini iine alan uzun bir gazelle lleyi tasvir ettii gibi, Sm
de baharn terifini alklarken:
Her lle-i yakut gn olmaktadr, sgarnmn Mnend-i bld sernign,
dnsn srahiler mdm
SADABAD VE LALE SAFALARl

45

tarznda bahan mestane duygularla vmt. Llelerin renkli

.
manzaralarnn arasnda, airlerin nc Ahmed'den sz etmemeleri
mmkn deildi.
Vaht-i gidgeti emen sevr-i nigr eyyamdr
Lle fasl, id hengm, bahar eyyamdr.
l'tidal revnak- leyl nehr eyyamdr
Lle fasl, id hengm, bahar eyyamdr
evk ile meyletmede diller glistan seyrine zz nz- gl, niyz-
andelibn seyrine
;
h- lem dahi gelmez mi raan seyrine
hengm, bahar eyyamdr

:i Lle fasl, d

Bu devrin airleri arasnda, arklarnda lleyi en renkli bir

ekilde tasvir eden Nedim'di:
Eridi nevbahr eyyam; ald gl glsen ragan vakti geldi,
lleznn didesi ren. emenler dnd ry-i yre rengi lle v
glden raan vakti geldi, lleznn didesi ren
Ald dilberin rahsn gibi lleler gller Yakt zlf-i hban ve
zemine sal snbller Nevasz olmada evk ile afte blbller;
ragan vakf geldi; lleznn didesi ren
nc Ahmed'in lleye olan tutkusu, zellikle ragan safa-lar,
llenin deerim bir kat daha artrmt. Bata vezir-i azam olmak
zere; vezirler ve devlet erkn, bahelerini llelerle sslyoiard. Hazine-i Evrak'la kan lle puslalarna baklacak
olursa en ok rabet gren lle, Cm- Hurid, Mcella Turuncu, Ho
Turuncu, Zb-i Hmyn, Mensb-i Ferah, Sun'- H-d, Nevvr- eyh,
Rek-i Elmas, Yegne, l-i Hailde, Ah- Ft-de, Hadenk, Kt'a-i
Ykt, Nize-i Lleyin, 'le-i emen. Simen46

LALE DEVR

'

SADABAD VE LALE SAFALAR1

47

dm, Dilc, Mcessem Turuncu, Teselli-i Hatr, Nah!-i Erguvan,

Kerem-i Bari, Saye-i Elmas't. Bunlardan Mensb-i Ferah, G-vez,
Sun-i Hd ile Sye-i Elmas, leylk idi. Bununla beraber beyaz,
sar, mor, krmz, el renkler vard. Drr-i yekta unvanl beyaz
bir lle vard ki, olduka rabet grrd.
Lle puslalarnda, llelerin adedi, rengi, kuzusu, kimde bulunduu
yazlrd. Bazlarnn kenarna "eski katta", " katta" diye
iaret konulurdu. Ismarlanan lleler her renkten ve cinsten, elli
il yz krk tane olmak zere, be alt yz soan birden
smaiamrd. Yalnz bir bahede bu kadar eitli lle emsi grlr,
her birinin yetitirilmesine son derece itina edilirdi.

Laleler alrken, nc Ahmed'in yal safalan, binileri, btn

tantanasyla balard. Zaten nc Ahmed'i ibrahim Paa da rahat
brakmazd. Paa, baharn gneli ve ho kokulu gnlerinden hemen
hemen hibirini kaybetmek istemezdi. Aralarnda geen
haberlemelerin byk bir blmn, shhat, afiyet ve raanlara
ait manasz szler tekil ederdi. Bir bahar, lleler en cazip
renkleriyle almt. Nedim'in:
Olmad tenhda bir iret emende yr ile stme gz dikdi nergisler
nigeh-bn oldu hep ikayetini mucip olacak derecede nergisler ve
fulyalar, gl bahelerini sslyordu. Yeil tarhlarn ortasnda
alan laleler, birer Nz- emen gibi, gklere baharn yaylan
gzel kokusunu, gz alc renklerle sayordu, ibrahim Paa
dayanamad. nc Ahmed'i lle seyranna davet etti. Yazd telhis
uydu:
"evketin, keramet efendim. Yannki perembe gn yahut cuma ve
cumartesi gnlerinin herhangisinde terifi hmynlar buyurulur
ise, asla bir man olur halet yoktur. Lalelerin dahi temaa olunacak
zaman olup, vakti gemeden ve havalar dahi byle letafet zere
iken, devlete ikbl ile saye endaz icll olmalar mnasiptir.
Inaallah dahi yannki gn hava byle ltif olursa, terif-i
hmayunlar tamam vaktine tesadf eder. Kulunuza gre bugn-yarn ol
bir gn buyurmalardr. Bu gn iinde
I
H
herhangi bir gn arzu-yu ahanelerine uygun gelrse, ol gn terif-i
hmaynlanyla bu zerre deerindeki kulu topraktan kaldrmalar
babnda emir ve ferman, evketl kermetl, meha-betl. vel-i
nimetim, efendim, padiahm hazretlerinin dr." Bazen nc Ahmed
de coar:
Mrd, aeyr-i makmt- ak ise ey dil emen emen yr gez
andelbin ardnca gibi manzumeler yazp damadna gnderirdi.
Llelerin miktar, muhtelif renkteki cinsleri, gnden gne
artyordu. Mesela sarayn bahesinde yeni iki lle ortaya kar; o
zaman devrin en sekin iri, ona bir isim koymak ister:
.,,.
Hemiebu mferrih lle-i dilcy-ihsnmlz Ola ismi gibi bezm-i
ehenah'a ferhengz Bu nzik lle-i ziba ki, olmu nm Glruhsr
Ola hnkrmzn bezminde sad evk ile hizmetkr
kt'asyla airane ve ubdiyetkrne, duygularm ifade ederdi.
stanbul, az zaman iinde, yeil korular, muntazam baheleri, renk
renk laleleriyle bir gl bahesi haline gelmiti. Baharn
yeillikler sunan feyzi, bakent bahelerinde canlanmaya balaynca
aalar tomurcuklanr, erikler ve eftaliler alr, smbllerin ve
fulyalarn sar, pembe, mor ve ate gibi renkleri, karanfillerin ve

llelerin binlerce eit renklerine rekabet etmeye balard.

Tabiatn bu baha gzelliklerinin iinde lale baheleri, mstesna
bir renk ve tazelikle gzleri bylerdi. O zamanlar bahelerin yeil
imenlerinin, kokulu ve iekli aalarnn arasnda Srh-i Nahid'in
siyah mzrakl, tein yapraklar; ah Bn ile Pehlev'nin efltun
ve gm renkleri; Tutipee'nin aas sa-r,ular yeil;
Dize'nin ak pembe, ii beyaz iek talan; gnein sat alln
yaldzlar ve ufuklarda kaynaan altn parltlar karsnda cill
bir renk alp; Hrmz'n elmas paras gibi beneklerle parldayan
ak mavi yapraklan Tc- Kayser'in gm gibi parlaklklar saan
renkleriyle kararak bukalemuna benze48

LALE DEVR

yen renkli bir rt gibi t uzaklardan gzleri sslerdi.

Lle mevsimi girince btn bahelerde renk renk tarhlar grlrd.
Bir tarafta Sarkz, Zerefn, Sanel, Zertar gibi renkli llelerin
sarn, gz alc renkleriyle Glbahr, Kadeh-i Zerrin, Glendam,
Da- Dil, afakgn, Cm- Cemlerin afak bulutlan iinde parlayan
ateli ve pembe renklerinin birbiriyle kaynat grlr; dier
tarafta Ars- Bahar, Simendm, Fewre-i Bahar, eh-i Hbn, Nman
Paa, Reyhan, brahm Hibetullah, El-maspre ve Sneplarn ruhu
etkileyen gzellikleriyle gzlere nee verdikleri grlrd.
Llelerin bu renkli ve eitli gzellikleri karsnda, yeni alm
karanfillerin zarif ve katmerli nergislerin; ezcmle Dilg ve
Zeheb'lerin, Hekimba Sans'nn sa-rn tebessmleriyle tarhlar
enlendirdikleri grlrd.
Bu mevsimde halk, kalabalk gruplar halinde lle gezintilerine
kar; kayklar akn akn Sdbd safasma dklrd. stanbul renkli
ve iekli bir bahar neesi iinde bir hayat geirirdi. airlerin
bahar manzumeleri, kh bir ak namesi eklinde, kh sanat eseri bir
kaside tarznda kula okard.
Btn bu gl bahelerinin bu hassas ve en k bir eyd blbl
vard. O da air Nedim Efendi idi. Bahar bu hassas airin ruhu
okayan iirlerine bir ayna olurdu. Sdbd'n yeil sahilleri, ulu
narlarla salkm stler altndan zmrt renginde akan sularnn
zerinde, ney ve tambur sadalarnm arasnda, Nedim'in gazelleri
okunurdu. teden bir ses, mesela Bekir a-vu'un Hseyn Faslndan:
Dil, ryne bakmaktan usansn m efendim? Nezzre- ruhsnna kansn
m efendim? Derler ki sem mihr vefa semtim bilmezi Ak hu sze
hi inansn m efendim?
arksn yava ve yorgun namelerle terennm ederken, bende cesim
bir top narn taze ve parlak yapraklarnn altnda Nedim'in, evk
ve ne'e ile dolu bir arks iitilirdi:
SADABAD VE LALE SAFALAR1

49

Bir safa bahedelim gel, u dil-i nde, Gidelim serv-i revanim,

yr Sdbd'e ite ifte kayk, iskelede mde, Gidelim serv-i
revanim, yr Sdbd'e

Glelim, oynayalm., km alalm dnyadan M'-t teriim ielim emei Nevpeyd'dan Grelim b- hayat aktn Ejderh'dan Gidelim serv-i
revanim, yr Sdbd'e
Geh varub havz kenarnda hrmn olalm; Geh gelb Kasr-i Cinan
seyrine hayran olalm; Gh ark okuyuh, gh gazelhan olalm;
Gidelim serv-i revanim yr Sdbd'e.
Nedim, bu devrin bahar airiydi. iirlerinde sakl halde bulunan
nee duygusu hemen hemen herkesin hissine tercman olurdu. Tahsil ve
terbiye grm hibir zata tesadf edilmezdi ki, Nedim'in
gazelleriyle huzur ve nee duymu olmasn. Sdbd'n hemen her
kesi eyd Nedim'in h ve ferydyla dolard. Mesel sahilin bir
kesinde:
Kimlerin emine ol sine bu eb nr oldu.
Nereye gitti o herca, o mehpre aceb?
Kimlerin yresine merhem-i kfur oldu?
,
Kandedir kande, o zlim, o sitemkre aceb?
kt'as uzun bir hasret iniltisi eklinde yankland srada,
beride daha neeli, daha mutlu bir kalbin:
Glzra saln, mevsimidir get gznn, Ve hkmn ey nehl-i emen
khne baham
Dk zlfn samur gibi, arzn zerine
Ver hkmn ey nahl-i emen khne baharn
eklindeki ktasnn cazip, neeli, dilruba, fte bir meserret
sadas gibi dalarn yksek ufuklarna aksettii iitilirdi.
Sdbd'n hemen her kesi stanbul halkyla dolard. Yeil
50

LALE DEVR

narlarn geni glgeleri pembe iekli erguvan aalarnn kokulu

glgelikleri aklar meclisi iin hep birer iltica yeri tekil
ederdi:
air Nedim bile:
id ola,fasl- bahar ola da Sdbd'n Zevkini eylemeyim; shhat olur
bana haram
eliyordu.

Ahaliden bazlar arabayla gelirlerdi. Arabalarda boyal ve yaldzl

kafesler vard. leri iek sepetleriyle ve iirlerle sslyd.
zerleri ipek astarl, krmz uha rtl, kenarlar gayet ar
ilemeliydi. Kenarlarnda zarif saaklar vard. Bir araba, drt
kiiden fazla almazd. Arabalarn iine oturmaya mahsus yastklar
konurdu. Her tarafta yarlar yaplr, at koular tertip edilirdi.
Kathane safasma en ok parlaklk veren, nc Ahmed'in
sadrazamn, veya elilerin ziyaretleri idi. lkbaharda nc Ahmed, zamannn byk bir blmn Sdbd'da geirir; sadrazam
brahim Paa'ya veya elilere burada ziyafetler verirdi.
Sdbd ziyafetleri resmi bir mahiyet kazanmt. Her ziyafette,
devlet erkn davet edilmeden hazr bulunur, gereken kimselere
davetiyeler gnderilirdi. eyhlislm', Reislkttap ve Yenieri
Aas'ndan baka btn devlet erknn kethda bey davet ederdi.
Ziyafetlerde her gnk sark ile ferace samur krk giyilir; atlara
kemerraht vurulurdu. Btn devlet erkn, nc Ahmed'in
teriflerini Mirahor Kk'nde beklerdi. Sultan nc Ahmed,
Mirahor Kk'ne son derece ssl ve mkemmel bir alayla gelirdi.
Alayn nnde klavuz avu; sonra srasyla Dergah- Ali
avularyla, Silahtar avular, gnll Zeamet sahipleriyle drt
blk ve Sipahi aalan, Samsunlu neferler, Rikb- Hmyn aalan.
Zt- $hne, Enderun aalar, be yz kadar dalfes nefer, ondan
sonra da Mehterhane takm gelirdi. Sultan nc Ahmed, devlet
erkn tarafndan parlak bir trenle karlanrd.
Ziyafetler son derece gsterili olurdu. Sultan nc AhSADABAD VE LALE SAFALARl

31'

med, Sdbd safasna bazen de byk saltanat layklaryla gelirdi.

Mesirenin tabii gzelliklerinin arkasnda, yksek narlarn
altnda, uzun ve beyaz kavuklar, renk renk cbbe ve kirileri,
geni alvarlar, ktibi sarklar, samur, kakum ve zerdeva krkleriyle padiah maiyetinin, yenieri tayfasnn, cebecilerin ve
kumbaraclarn, baltac ve bostanc neferlerinin kap yoldalarnn
dolatklar, hanmlarn kafeslerine baladklar ince tl
yamaklar, skma feracelerle bu bahar enliine baka bir tatllk
yeni bir cazibe kattklar grlrd. nc Ahmed, Kthane'ye
geldii zaman, her tarafa adrlar kurulurdu.
Ziyafetin sonunda nian talimleri, at yarlar, pehlivan greleri,
ay ve kpek kavgalar icra olunurdu. Bazen top talimleri de
yaplr, niangahlar "yldrm gibi hareket eden gllelerin isabetiyle, ehl-i imana dman olanlarn evleri barklar gibi berbat
edilirdi. "Nianclkta maharet gsterenlere padiah tarafndan
altnlar, damatlara samur krkler, elmasl hanerler ihsan buyurulurdu. Padiahn huzurunda yarlar yapld, nian msabakalar
gerekletirildii srada, airler de padiahn terifini vmek iin
kt'alar, kasideler sylerlerdi. Mesel devrin sekin airi Seyyid
Vehb, Sultan nc Ahmed ile vezirinin bir kaykta, aalarn
altnda dolamasn tasvir etmek iin:
Bindi bir zevraka dmd ile Hazret-i h

Burc- Ahi'de kran eyledi san mihr ile mh

beytini syledii srada, Nedim daha nezih, daha airane tebihlerle
dolu kasideler tanzim ederdi. Btn airler, nc Ahmed ile
vezirinin takdirine mazhar olur, airlere hediyeler ihsan edilirdi.
O gn davet, ya Mirahor Kk'ne, .ya Karaaa Bahesi'ne veya Eyp
civarnda bulunan Valide Sultan yalsna gerekletirilirdi .
Lle devrinin birka Ramazan, bahara tesadf etmiti. 1726 ylndan
balayan ilkbahar Ramazanlar her sene Hsrevbd'n veya
Ferhbd'n pembe erguvanlarnn henz tomurcuklanan
52

\AU\ DEVR

asrlk aalarnn altnda- llelerin, gllerin, ebboylarn,

nergislerin ve menekelerin arasnda, son derece parlak iftarlarla
geti. lkbahar ramazanlar 1730 ylma kadar, Lle Devri ricalinin
son raanlarn grd ve o tarihten itibaren, raan salalarnn
zevki de Lle Devri'nde yaayanlarn mrlerinin era gibi snd
gitti.
Bahar Ramazanlar airler iin bedi bir sermaye idi. Bahariyeler,
Ramazaniyeler; raan salalarnda Tc- Bahar, Ab- emen ve
Tvus- Glen'lerin mor ve leylki, sar ve yakut renkleri
karsnda, Hali veya Boaziinin glbahelerinde okunurdu.
Nedim'in, Vehb'nin, Sami'nin, Lle Devrini yaatan birok airin
Ramazaniyeleri, bahara rastlayan Ramazanlarn gzide mahslleridir.
Sam'nin:
Sazdr her giyeh-i taze kenr- cda; Bdi-i name olup na nesm-i
eshr.
Blbln 1 n esidir kse-i tanbra bedel; Taycran etse olur ekl-i
Peri muskar
msralaryla tasvir etlii baharn en gzel gnlerine rastlayan bir
Ramazan Nedim zevk ve srr gnleri iin zaruri bir ara verme
saym:
Olacak oldu; hemen re ne simden sonra? Edelim hkm-l gaza destine
teslim-i zimm evkimiz imdi ana dsd ki inallah Ola shhatle,
selmetle meh-i rze temam Kla crh.b- dili Ab- Hayat'a slrb;
Eib Hz gibi h mbarek bayram Ibtidd gn, icrv-i merasimle
geb. Gecesi dahi olub maslhat- hb temam; n ikinci gn ola,
bylece ahdeylemisim Ki ne sabrevleyim ol gn, ne direng rm.
ektirb pek sehei doruca Sdbd'a;
SADABAD VE LALE SAPALARI 53
Tutaym zinde iken Cennet-i A'l'da makam. Varaym hfe-i
tarbnkine yzler sreyim. Birgun olsun alaym bari felekten bir
km,

diyerek kendisim bayramda, Sdbd'da "Sarn kesini yana eerek"

srecei zevk ve salalarla kendine teselli vermiti.
Ramazann ilkbaharda geliinden memnun olmayan yalnz Nedim deildi.
Bata nc Ahmet olmak zere, btn devlet ricaliydi. O yl (1726)
Ramazan, Lle Devri'nin zevk ve sel erbabn, raan saflarmn
ortasnda apanszn bastrmt.
aban aynn son gnleri idi. nc Ahmed, Beikta'a, Sa-ray-
sf'ye gelecek; baharn gzel gnlerini orada geirecekti. Fakat
kalabalk bir maiyette Beikta'a gitmektense, alazde Saray'nn
civarnda Ferahbd'da raan yapmay daha uygun grd. Ferbbd
aalolu'nda, en ltif ve en geni bahelerle ssl bir kasrd:
Divr- tbdrn zahneyleme mnakka; Dm behitin na aks-i
kfezn. Bir yana llezun kit-i piyle-i Cem Bir yana gl sitn
knn hazinedar. Bir yana emesn etmi beyna az Evsj- tab'-
sf- Vassj- rzgr.
aban'm yirmi altnc Cuma gnyd. Ferhbd muhteem bir gn
yayordu. nc Ahmed, Vezir-i Azam, eyhlislm, Kazaaskerler,
Defterdar, Reislkttb, Defteremin, ksacas lkenin btn gelir
kaynaklarn avularnn iinde tutan, halkn skntsna ve
sefaletine yabanc, geceleri saz ve ahenk iinde raan
fasllaryla geiren devlet ricali, hep oraya toplanmlard. nc
Ahmed, Cuma'dan ben Ferhbd'dayd. Vezirler ve devlet erkn ise
Pazartesi gn gelmilerdi. Mneccimlerin hesabna gre Ramazann
Pazarlesi gn olmas imkan haricin-deydi.
Gece, raan elenceleri yaplmaya, llelerin karsnda ka54

LALE DEVR

SADABAD VE LALE SAFALAR1

55

dehler dnmeye, "def, tanbur ve keman" Ferhbd korularn

inletmeye balamt. Kimsenin bir eyden haberi yoktu. Yatsya
doruydu. Devlet ricalinin iki arzusuyla sarho baklar, birden
bire hayretler iinde kalmt. Minarelerin kandilleri tamamen
yanmt. stanbul Ramazan neesi iindeydi. Meclise n bir
soukluk gelmiti. Baharn en safal bir gnnde, devlet ricalini
anszn bastran bu Ramazan kimseyi memnun etmemiti. Devrin
vak'anvisi Kk elebizde Asm Efendi'nin de can sklmt.
Diyor ki:
"Byk Ayasofyann ba kayyumu olan mr, kimsenin istemedii,
mutaassp Arnavud'un iyi ve kt her szn tasdik etmeye alkn
olan bir iki rgat ile elhamdlillahi tel, Ramazan hilli grnd
diye yolda rastladklar kimselerin arasnda yayarak; erkeklerden ve
ocuklardan kalabalk bir gruh ile kad efendinin huzurunda ehdet
etmeleri zerine, Ramazan sabit oldu. Hemen imdi kandil yaklsn ve
teravih namaz klm-sn, diye her kafadan bir sad ve her azdan
bir ses iitilmesinden dolay; sorulmakszm kandillerin yaklmasna
emir verildii bildirilince; ehir ahlisi, btn o gece mescitlerde
ve camilerde teravih namazn klmaya kalkmlard.

Gerekten de kimsenin istemedii mr Arnavud'un, sim Efendi'nin

tabiriyle, sorulmadan kandillerin yaklmasna cr'et etmesi,
ahitleri "rat'lkla tavsif ettirecek derecede memnuniyetsizlii
mucip olmutu. Mesele "halkn halifesi"nden sorulsayd, o gecenin
zevkinin ve huzurunun erefine, Ramazan bir gn sonraya da
kalabilirdi. Hem aban da tamam olmamt. Buna Nedim de ehdet
ediyordu.
Bilemem bende mi, ahidde mi, takvimde mi? Hele bir kizb var ortada,
budur sdk- kelm Ehl-i keyfin birisi der ki: "Behey Sultanm!
Aydn ay, bell hesb, olmad a'bn temam. Bi iki mibl- ber
ile urup ldrecek Geldiler eylediler byle cihn- senam.
Hakikaten stanbul halknn da ounun Ramazandan haberleri yoktu.
Heyet ilminin (astronominin) bu kadar ileri bir derecede olmasna
ramen, Mslmanlarn Ramazan ve bayram yzyllardan beri bir
trl tespit edilememiti. Bu, acnacak bir durumdu. Bozuk havalarn
Ramazan bayrama, bayram ramazana kartrd ok olurdu. O yl da
byle olmutu.
Bateten sabit olub gurre; jirnda imm,
Hb in yatm iken etdi teravihe kyam
Ramazan iin baz icraata teebbs edilmiti. O tarihte cuma
vaizleri yalnz Eyp, Sultan Selim, Ftih, Byezid, Sleymaniye,
Sultan Ahmed, Ayasofya camilerinde mevcuttu. Vaizler silsile
itibariyle Eyp'ten balar, Ayasofya'da en yksek dereceye ulard.
Bu vaizlere "Seltin eyhi" unvan verilmiti.
O yl eyhlislm arzetti: Sultan nc Ahmed validesi Glnu
Sultan'm Galata'da ve skdar'da yaptrd camilerle, byk
validesi Turhan Sultan'm Bahekaps'nda tamamlatt Yenicami'nin
genilii ve cemaatin okluu dolaysyla; "sair seltin
camilerinden aa olmayub, belki her biri abid ve zahitlerin secde
yeri" olduunu bildirmiti. Ramazann onuncu gn, bu camilerdeki
vaizler de Seltin eyhi mertebesine ykseltilmiti. O tarihten
itibaren vaizlik silsilesi su sra ile kararlatrlmt. Galata
Camii, skdar Camii, ehzade Camii, Yeni Cami, Eyp, Sultan Selim,
Fatih, Bayezid, Sleymaniye, Sultan Ahmed, Ayasofya.
Fakat Ramazan mehtab yaklayordu. Baharn bu mehtabn raansz
geirmek devlet iin nemli bir kaypt. brahim Paa bu kere zel
bir raan hazrlamt. Kzlar Aas Sleyman Aa'nn ktibi iken
oturduu evi uygun grmt. Bu ev o tarihte brahim Paa'nn damad
ve kethdas Mehmet Paa'ya, Vezir-i Azam tarafndan ihsan
buyurulmutu.
Ramazann onbinnci perembe gecesiydi. Mehmet Paa'ya haber
gnderilmiti. O gece ibrahim Paa:
"Teklife ne hacet varrz hne bizimdir." teranesiyle damad56

LALE DEVR

nn evine gelmiti. Davetliler genellikle brahim Paa'nn akrabas

ve sekin devlet adamlarndan bazlaryd, ilerinde en nemli
smalar; ibrahim Paa'nn dier damad Kaptan Kaymak Mustafa Paa,
olu Musahip Mehmet Paa, Dmd- ehriyr Nianc Ali Paa ve
saire idi.
Bahara rastlayan Ramazan mehtab, son derece parlak olmutu. "O gece
saat e kadar, son derece zevk, nee ve sevin ile raan tem
buyurdular."
ibrahim Paa, o yl keyif srmekte bir hak gryordu. lkede sava
endiesi tam anlamyla ortadan kalkmt. brahim Paa, Trkiye'nin
kltr hayatna hizmet edecek icraata adamakll hazrlanmt.
Nitekim istanbul'da ilk Trk matbaas alm, brahim Paa, btn
hatalarn unutturacak ilk irfan messesesini kurmutu.
"Benim vezirim, ukadaiardan ve sayirlerden be on dem tebdl edb
Saray- Hmayun etrafnda olan yerler ve bayrlar zerinde bulunan
evlere gezdirib avretlerden ve uaklardan ve erkeklerden gzleri
kestikleri demlere atlan talarn sohbeti yollu szler ile sual
ederek ve baz korkutucu szler ile konuulursa, belki bir sz
alalar, yolu hatrma geldi. Fideden hli deildir. Bir gzelce
gezsnler; bakalm ne cevab alurlar?"
Fakat brahim Paa kimseyi bulduramamt. Nedim, Vezir-i A'zam
teselli etmek iin u kt'ay yazmt.
Sary- ehnyn bir aceb b- meserctdir. Kurulmutu ess izz u
ch u jhr zre. O ban her diraht, miyvedr- izz devletdi:
"Atalar ta elbette diraht- miyvedr zre"
Lle devrinin son yllarnda, bahara rastlayan bayram da, devrin
airlerine sekin iirler ilham etmiti. Btn airler, Vezir-i
Azam'a yazacaklar "'diyye'lere nefis bahariyelerle mukaddime
yapmlard.
O zamanlar bayram tebrine Ramazann yirmi beinde baSADABAD VE LALE SAFALAR1

57

lanrd. nce eyhlislm "rf ve izafet ile" Vezir-i Azam' ziyaret

ederdi. O dnp evine geldikten sonra, ikinci vezir gelir, nce
Vezir-i A'zam', sonra eyhlislm ziyaret eder; ondan sonra
kimseyi ziyarete gitmezdi. Btn vezirler, yedinci kubbe vezirine
kadar, bylece hareket ederlerdi. Bir Kubbe Veziri sadrazamn
sarayndan kmadka br vezir evinden hareket edemezdi.
Ertesi gn, Kazaskerlikten ve istanbul kadlndan azledilenler ile
beylerbeyiler ve beyler, bayrama gn kala da ulema efendiler,
bayram tebrikinde bulunurlard. Bayrama iki gn kala, yenieri
oca, divan esvbyla Divanhne'ye gelirdi. Sadrazam Divan a gelir
gelmez nce yenierilerin, sonra Blk halknn, Cebeci Ocann ve
Topu Ocann tebriklerini kabul ederdi. Ocak halk sadrazamn

yanndan ktktan sonra, eyhlislm ile vezirlere ve kazaskerlere

tebrike giderlerdi.
Arefe gn, Vezir-i Azam, sabah namazndan sonra odasnda oturur, i
banda olmayan kazaskerlerin, istanbul kadsnn, mderrislerin
tebriklerini kabul ederdi. kindiye doru da Sel-mi ve erkn
krkyle eyhlislm ziyarete giderdi.
Bayramn nc gn sadrazam, Eyp Sultan trbesini ziyaret eder,
ikindi namazn orada klard. Edirne Kaps'ndan ehzade Cam'nin
nne geldii zaman eski odalardan Altm bir Solaklarn Odabas,
kendisine bir kse erbet sunard. Vezir-i Azam erbeti ier ve
altnlar ihsan ederdi. Kara Mustafa Paa'nn koyduu kanun buydu.
Vezir-i Azamla eyhlislm ve dier vezirler padiah bayramn
birinci gn tebrik ederlerdi.
O yl bayram Maysa rastlamt. Lleler ve erguvanlar Sd-bd
bahelerini sslyordu. stanbul'un btn baheleri ve gllkleri,
aalarn krpe yeil filizlen ve mor salkmlanyla gzleri
okuyordu. Zevk ve Sefa erbab, Ramazann geliinden hi memnun
olmamt. Hele "Kuzattan Nedim Ahmed Efendi" o kadar bizard ki,
Vezir-i Azam brahim Paa'ya takdim ettii "Ra-mazaniyye" de bile.
58

LALE DEVR

SADABAD VE LALE SAFALAU

39

Kla erbb- dili b- Hayt'a srb Erib Hzr gibi h mbarek

bayram demekten kendini alamamt.
Ramazan raan elencelerine, lle saflarma, Sdbd seyranlarna
engel oluyordu. Nedim ise zamann ounu raan safalarnda
geiriyor, "srmeli gzl, gzel yzl ceylnlara":
Sen dolu def ack ek cam da, sonra senin Vuslatn muhtc-
ibram oha da mn' deil.
tarzndaki tekliflerle hayat geiriyordu. Onun iin:
Neler eker Ramazan ire id'e dek gresin, Nedim terk-i mey-i
hogvr edinceye dek.
demekte haklyd. Fakat artk bayramd. Istanbulda atafatl bayram
alaylar yaplyor, halk akn akn Sdbd'a dklyordu. Saray
erkn alaylarla meguld. Vezir-i A'zam bayramn nc gn Eyp
Sultan'a gelmi, sarayna dnte Alay K-k'nn nnden geerken,
halka avu avu, herkesin sevdii altnlar, il akalar serpmiti.
Nedim, Ramazan'dan beri Sdbd'm hasretini ekiyordu. u nl
arksn, bahara rastlayan o Ramazanda yazdn. hi phe yoktur:

id erisn b'is-i evk-i cedid olsun da gr Seyr-i S'dbd' sen,

bir kerre d olsun da gr Ge gse mihrler, mehler pedld olsun da
gr Seyr-i Sdbd' ten bir kerre id olsun da gr
Anda seyr et kim, ne frsatlar girer cana ele: Gr ne dilclar, ne
mehrdar, ne ahular gele. Tfl- nzm, sevdiim bir iki gn sabret
hele Seyr-i Sdbd' sen bir kerre id olsun da gr
Geri kim vardr ann her demde baka zlneti; Rf^e eyymmda da
inkr olunmaz haleti.
I
t
Simdi anlanmaz hele bir hoa kadr kymeti; Seyr-i S'dbd' sen
bir kere id olsun da gr
Dur zuhur etsn hele her geden bir dilrub, Kimi gitsn baa
doru, kimi sahradan yana; Bak nedir dnyada resm-i sohbet-i zevk u
safa, Seyr-i S'dbd' sen bir kerre id olsun da gr:
Sultan nc Ahmcd yalnz S'dbd'a gitmezdi. Bazen Bentler'de,
ifte Havuzlar'da, Defterdar'da, Netbd Kasr'nda da elenirdi.
Sadrazam Paa da Topkap'da Vezir Bahesi'nde, Kandilli Bahesi'nde
ziyafetler tertip ederdi.
brahim Paann elilere ve devlet erknna verecei ziyafetlerde
de ayn ekilde merasime riyet edilirdi. Boazn mavi sularna
bakan ziyafet odalar, ieklerle ve meyvalarla sslenir, elinin
kabul edilecei odann direklerine murassa kllar; yastklar
zerine, mcevherli hanerler konulurdu. Enderun aalar kareli
kaftanlar giyerler, bellerine mcevherli hanerler takarlard.
Ziyafet padiaha verildii zaman sadrazam padiah gelirken ve
giderken zel bir merasimle karlard. Elilere ziyafet verildii
zaman, ziyafet dairesine sadrazamn gelii, son derece parlak olur,
odada herkes ayaa kalkar; Selm Aas yksek sesle selm alrd.
Ziyafet esnasnda daima fasl devam ederdi. Saz takm genellikle on
hanende, sekiz neyzen, drt tanbr, iki sant-r, kemani, bir
ddk, iki nefir, bir cenk, iki miskalden meydana gelir; bazen
okuyucularla algclarn toplam altm kiiye ulard. Ziyafetin
sonunda btn davetlilere, hatta darda zel merasim ile bekleyen
avulara, samur veya kakum krkler, hediyeler ve hil'atlar
verilirdi. eride devlet erkn samur krk giyerlerken, darda
avulara iaret edilir, derhal alk sesleri gklere ykselirdi.
Ziyafet esnasnda, ou zaman denize testi dikerek, sadrazam ve
misafiri kurun atarlar, Trklerin askerlie ve niancla olan
meraklarn bylece isbat ederlerdi. Daha sonra kukla ve hokkabaz
oyunlar verilir; o zaman hayli
60

LALE DEVR

hret bulan Bahvan Kolu tarafndan kekler oynatlrd.

Ziyafet sadrazam tarafndan nc Ahmed'e verildii zaman,

sadrazamn hediyesi kethda bey vastasyla Darssade Aas'na
teslim edilirdi. Sonra padiahn dn ok parlak olurdu. Sadrazam
padiahn nnde yer per bu srada askerler alk tutarlard. Bu
alklar sadrazam, padiahn maiyetinden ayrlp makamna dnd
zaman da tekrar edilirdi.
ibrahim Paa, bu ziyafetlerde byk bir debdebe ve ihtiam
gsterirdi. Genellikle parmaklarna gayet kymetli elmas ve zmrt
yzkler, beline murassa hanerler takar, en ok sevdii kimselere
her zaman kulland Cevahir Macunu'ndan ikram ederdi. Bazen ferace
krk giyer, bazen de krmz uha konto krk giydii grlrd.
Hava serince olduu zaman, dizlerinin zerine gayet ar, srma
ilemeli, neft! ipek bir rt koyar, denizin sakin sularna bakan
bir pencerenin nnde vakur bir azametle kendini gsterirdi.
Her ziyafeti, her eli kabul ediliini mteakip hkmet erkanna,
avulara ve btn saray ricaline verilen samur krkler, hil'atler
yirmiden yz kurua kadar balar, byk bir yekuna ulard.113)
Yenieri Aas, Nakka Paa Saraynda ibrahim Paa'ya bir ziyafet
vermi, ziyafetin sonunda yalnz sadrazamn Yenieri aasnn
maiyetindekilere verdii ihsanlar, o zamann parasyla 6521 kuruu
bulmutu.
O devirde baharn gndzleri gzel sanat eserleri seyretmekle
getii gibi, geceleri de raan safalanyla deerlendiriliyordu.
raan elenceleri Topkap Saray'nn bahelerinde icra edildii
zaman, bu enlie sarn hasekiler ve cariyeler de katlrd. Gece,
mehtabn gmten parltlar, Boaz'm sarho ve
13 Ziyafetlerde terifatlara da hil'at verilirdi. Sefirlerden
birinin erefine verilen bir ziyafette terifatya hil'at
verilmemi; o da terifat defterinde, ziyafetin sonuna u satrlar
ilave etmitir: "Sair ziyafetlerde bu hakire ve elinin zerine
memur orbacya birer donluk uha ve birer donluk kuma verilp
lakin mumaileyh efendi hazretleri tarafndan verilmedi. Galiba
hatrndan kmtr. Bu denetin hsn- tabiri ile iktifa olundu."
Terifat Defteri (1130-1137)
SADABAD VE LALE SAFALAR1

61

durgun sular zerine elmas paralar serptii zaman, sarayn Lle

Bahesi de renk renk nurlara gark olurdu. Btn lalelerin arasna
eitli renklerde ekerler konur; aralar kandillerle ve mumlarla
donatlrd. Sonra ahenk, zevk ve sevin iinde btn cariyelerin
kumral ve siyah salarn dkerek, billr ve cazip kahkahalarla
llelerin arasnda koutuklar, eker kapmak iin birbirleriyle
rekabet ettikleri grlrd.
Genellikle padiah, raan Bahesi'ne, Salpazarndaki Em-nbd
Saray'na, brahim Paann Beikta'taki sfbd Kas-n'na raan
temaas iin gelirdi. Gece yarlarna kadar ahenk ve srr ile
vakit geirilir, iirler okunur, sohbetler yaplrd. raan
safalan Ramazana tesadf ettii zaman, btn ehrin bahelerin ve

minarelerin mahyalarla donatld grlrd. O zaman ehrin bu

parlakl ve safas btn airlere sz sermayesi olurdu.
Nedim bir arksnda raan mevsimini yle tasvir etmektedir:
Yine hezm-i emene lle frzan geldi; Mjdeler glene kim, vakt-i
eran geldi. Blbl jtelenb bezme gazelhan geldi; Mjdeler
glene kim, vakt-i raan geldi.
Seyrolub raks yine dilber-i mmtazlarn Yine eflke kar nlelen
sazlarn; Cana ate brakur ulesi avazlarn; Mjdeler glene kim,
vakt-i raan geldi.
Ney santur u rebb a dej tanbr ile ceng, Name-i blbl
kumriye olub hem heng, Pr eder lemi sevk u tarb- rengreng,
Mjdeler glene kim, vakt-i raan geldi.
Saltanat ve htiam
1
BRAHM PAA zevk ve elence lemlerinde byk bir debdebe
gsterdii gibi, elilerin kabul merasiminde de o devrin fevkalade
atafatl merasimini, kendisine zg bir ihtiam ile yerine
getirirdi. Bu devirde eliler iin bir sra tanzim edilmiti.
Sadrazamla tebrik iin gelecek olan eliler u sray takip
ederlerdi: Fransz elisi, ngiltere elisi, Venedik balyosu,
Felemenk elisi, sve beyzadeleri, Neme ve Moskof kapkahyalar.
Her elinin stanbul'a geliinde ayr ayr karlama treni
yaplrd. Mesela stanbul'a Fransa elisi geldii zaman, merasim
yaplmazd. Yalnz, geliinin ertesi gn Sadrazam, Divn- Hmayun
tercman vastasyla mrvveten meyva ve iek gnderir, bazen de
elinin hatrn sorma ltfunda bulunurdu.
Venedik balyosu geldii zaman, Boaz'a iki ekdiri gnderilir,
alayla konana gtrlrd.
Elilerin mektup takdimi iin sadrazamla mlakat da hayli debdebeli
olurdu.
O gn elinin binmesi iin bir at, maiyetinde bulunanlar iin de
ayrca atlar gnderilirdi. Elinin binecei ata abyi kumatan Divan
takm vurulurdu. Karlanmas iin gidenler, avuba i-le
avular katibi ve yirmi otuz kadar avutu. Bunlarn hepsi byk
niforma, balarna mcevveze, arkalarna erkn krk
64
'

LALE DEVR

giyerlerdi. Sarayn nne, balarnda keeler, Muhzr Aa neferleri

ile Deliler, gnlller ve satrlar dizilirdi.

Arz odasnn nnde mcevveze ve erkn krkleriyle, vezir kapcba

aalan bulunurdu.
Eli avular katibi vastasyla getirilir, misafir odasnda bir
sre sohbet ettikten sonra Arz Odas'na girer, bir iskemleye
otururdu. Bir sre sonra sadrazam ibrahim Paa byk bir tantana ile
oday ereflendirirdi. Sadrazam o gn bana kallav, arkasna
da erkn krk giyerdi.
Sadrazamn nnden Reislkttb ile avuba Aa girerdi. Daha
sonra sadrazam, Selm kavuklar ve erkn krkleri ile Khya,
solunda kapclar ba olduu halde kendine mahsus bir vakar ile Arz
Odas'na gelir, Reislkttap ile avuba Aa'ya selm verirdi. Bu
srada Selm Aas yksek sesle selm alrd, Artk Sadrazam
makamna oturur, o zaman Divan avularnn alk sadalar etrafa
yansrd.
Sadrazam makamna oturduu zaman sanda Reislkttap, avuba
Aa, Tezkereci, Mektb ve Terifat!; solunda Kethda Bey, Muhzr
Aa ile Bostanclar Odabas, arkada Enderun Aalar dururdu.
Sadrazam yerine oturduktan sonra mektubu vermek iin eli ayaa
kalkar, Reislkttap mektubu alr, sadrazamn yanndaki yastn
zerine kordu.
Bu merasim icra edildikten sonra nce sadrazam hazretlerine, daha
sonra eliye tatllar ve kahveler ikram edilirdi. Bu srada elinin
maiyetinde bulunanlara ve divan tercmanna hil'atlar giydirilir,
hil'at giyenler birer birer dar karlr, odada yalnz
tercmanlardan birka kii braklrd. Daha sonra eliye erbetler
ve buhurlar takdim edilirdi.
Bu merasimden sonra eliye hil'at giydirilir, koynuna kapclar
kethdas vastasyla boyama ve yalk konulurdu. Elinin dnnde
dier devlet erkn kalrlar, eliyi avular ktibi ile divan
avular iskeleye kadar yolcu ederlerdi.
SALTANAT VE HTAM

65

brahim Paa, Fransz elisini bu suretle kabul etmi, Avusturya

kap kethdasn kabul ettii zaman merasim baka trl yaplmt.
Kap kethdasna aby kumatan divan takm vurulmu bir at
gnderilmi, bu defa kap kethdasn, mcevve-zeler giymi avular
katibi ile avular emiri, yirmi kadar avu, divani esvaplanyla
Asesba ve suba karlamaya gitmilerdi. Gelen kap kethdas
olduu iin ibrahim Paa o gn kallav giymemiti.
. Bu devirde devlet erkan protokol hususunda geleneklere, eski
satveti ve debdebeyi gstermeye son derece nem verirler, protokol
usuln mkemmel, dikkatli bir ekilde yazya geirirlerdi.4)
stanbul'da saray halk ile birlikte eliler heyeti de, zevk ve
sefadan, parlak ziyafetlerden geri durmuyorlard. Fransa'da Versailles saraylarnn geni gl bahelerinde, ulu aalarn altnda,

rltl fskiyelerin karsnda geirilen hayatn kk bir rnei

de istanbul'da hkm sryordu. nc Sultan Ahmed'in tahta kt
gnden beri istanbul'a Ferriol, Des Alleurs, d Bonnak, Andrezel
gibi nemli eliler gelmiler, Beyolu'nda Onbeinci Lui'nin
sefarethanesine pek ziyade revnak vermilerdi, ingiltere'de
Montagu'dan sonra Stannian' gndermi, o da tab bulunduu
hkmetin erefim korumak iin enlikler vermekten geri durmamt.
Eliler arasnda hkm sren bu rekabete itirak etmekten Venedik ve
Felemenk elileri de geri durmuyorlard.
Saray halk raan safalar, Kathane ziyafetleri ile megulken,
eliler de hemen btn bir yl enlikler, balolar, komediler, akam
ziyafetleri ve ky gezintileriyle geiliyorlard. O devirde Belgrad
Ky stanbul'un en nemli sayfiyesiydi. Yazn hemen hemen btn
kibarlar buraya ekilirler, Franszlarn ve ingilizlerin en
zenginleri buralarda otururlard. En ziyade, ehirde otur14

Hazine-i Evrak: Terifat Deften (1130-1137)

66

LALE DEVR

SALTANAT VE IHT1 SAM

6 7

maktan can sklan kadnlar, burada zevk ve sefa lemine daldka

dalarlar, btn meclisleri gzellikleri ve tebessmleriyle
enlendirirlerdi.
Bazen Karadeniz sahillerinde kr gezintileri dzenlenir, zel olarak
kurulan adrlardan, denizin hrm dalgalan, sahillerde yank yapan
hrulan iitilirdi. Bu sesler, cemiyetin hengine ve neesine
ilve olarak gayet ltif bir name meydana getirirdi. Bazen Belgrad
Bentleri'ne giderler, geliigzel minderlerin zerine uzanarak,
sularn rltsn dinlerlerdi. Eliler bu kr gezintilerinin
hepsinde Dou'nun gzide manzaralarn tasvir etmek iin yanlarnda
birer ressam bulundururlard. Bu ressamlardan biri de Jean Baptiste
Van Mour'du.
Van Mour, Flandr'da Valenciennes'de domu.(1671) Memleketinde sanat
sahibi olduktan sonra Felemenk elilerinden biriyle stanbul'a
gelmi, Dounun renk renk muhtelif kyafetlerini izmeye balamt.
Van Mour, nc Sultan Ahmed ile saray erkannn birok resimlerini
vcuda getirmiti. Bylece ihtisas kazandktan sonra, elilerin
evresinde byk bir hret elde etmiti. Van Mour yalnz elilerle
dp kalkmaz, Osmanl muhitlerine de devam ederdi. Lle devrinin
hkm srd bu zamanda Osmanllar ile Batllar, zellikle
Franszlar arasnda samimi bir hava meydana gelmiti. brahim
Paann ilen gr ve siyasi tedbirleri sayesinde Paris'e,
Viyana'ya gnderilen eliler lkelerine dndkleri zaman Avrupa
medeniyetinin eserlerini de yaymaya almlar, elilerle dp
kalkmlard.
Bu sebepten Lle devri Osmanllar iin parlak uyan devri olmu,
Avrupa medeniyetinin ark'ta tam anlamyla yaylmas iin ilk
safhay tekil etmiti. Ezcmle Sdbd kasrlarnn inasnda
Fransz zevkinin byk etkisi grlm, stanbul'un siyasi

evrelerinde hep Franszlk taklit edilmeye balanmt. Fransz

elisi. Sultan nc Ahmed'e krk kadar zarif portakal aac takdim
etmi; bu parlak ve yeil yaprakl fidanlarn taptaze manzaras
Sultan nc Ahmed'i son derece memnun etmi.
btn sakslar Sdbd kknn nne dizdirmiti.-^1
Van Mour srekli bu gzel manzaralar tablolatrmakla megul
olmutu. Hemen hemen btn eliler Von Mour'a mracaat etmiler,
zel olarak tablolar sipari vermilerdi.
Van Mour, stanbul'da otuz yl oturmu, yetmi yanda l-mtr.G
737) Van Mour Lle devrinde stanbul hayatn ve manzaralarn btn
tablolarnda yaatmt. arkn bu usta ressam stanbul'un genel
manzarasyla ilgili olarak nefis tablolar ortaya koymutu. Fakat en
ok, Osmanllarn bu dvirde hayli parlak ve muhteem olan
terifatn (resmi trenlerini) tasvir eden tablolarla hret
kazanmt. Ressam bu tablolarda ark'm renk renk kyafetlerini,
durumlarn ve davranlarm tasvir etme konusunda byk bir maharet
gstermiti. Bu merasim hep ayn salonda, ayn tarzda ve ayn
kyafetlerle icra edildii iin Van Mour, bu gizli, kabul resmi
tablolarn ok kolay bir ekilde vcuda getiriyor, kendisine
verilen siparileri en ksa zamanda hazrlamasn biliyordu.
stanbul'da Sultan nc Ahmed veya sadrazam tarafndan
gerekletirilen kabul resimlerinin yapl biimleri Van Mour'un
tablolarndan btn ayrntlaryla anlalyor, elilerin
devletlerine gnderdikleri raporlardan daha ak bir surette
vak'alar gzlerde canlandryordu.
Mesela Fransz elisi do Bonnak, huzura kabul edilecei uada, iki
olunun da beraber gelmesi iin msaade alm, fakat huzura gelecei
gn ne dnmse dnm, ocuklarn getirmemiti. Kabul
resminden nce divanda verilen ziyafet esnasnda sadrazam brahim
Paa elinin ocuklarn aram, bir trl grememiti. Nihayet
eliye sormu, d Bonnak da nezaket gstererek: "Bu kalar debdebeyi
ve saltanat grmeye onlarn gz tahamml edemez. Madam, onlarn
yerme kardei rahip d Biron'u gnderdi." demiti.

brahim Paa da, bilmukabele, rahip do Biron'un teriimden

15 A. Roppe: On Sekizinci Asrda Boazii
68

Ressamlar, s. 1 2-35

LALE DEVR

son derece memnun olduunu, fakat ehzadelere ocuklarn geleceini

haber verdii iin derhal onlarn da getirilmesini, hatta beklemek
cab ederse Divan' daha saat uzattrabileceini sylemiti.
Bunun zerine Marki d Bonnak ocuklarn getirtmi, onlar da huzura
kabul edilmiti. Arkalarna birer krk uydurulmu, bylece ibrahim
Paann arzusu yerine gelmiti.

Van Mour, bu tabloyu yle byk bir dikkatle tasvir etmi ki,
ocuklarn arkalarnda krklerin uzun kollarn, vcutlarnn
krklerin iinde kaybolularn olanca dikkatiyle gzler nne
sermiti. Dier bir tablosunda da sarayda verilen ziyafetleri
canlandrmt. Ziyafet iin be sofra kurulmutu. Ortadaki sofrada,
sadrazamn karsnda eli, solunda Anadolu ve Rumeli kazaskerleri
oturmulard. Fakat bunlar, Hristiyanlarla bir sofrada oturmu
olmamak iin, ayr kapta yemek yemilerdi. Dier sofrada da Kaptan
Paa, Niancba ve Defterdar ile birlikte dier sefaret erkn
oturmulard.
Von Mour'un bu tablolar Lle devrinde Osmanllarn klk
kyafetlerini ve yaay tarzlarn tetkik etmek iin byk bir
deer tayordu. Sultan nc Ahmed devrinin bu mahir ressam tam
132 para eser meydana getirmiti. Bunlarn en mehurlar; padiahn
Marki d Bonnak' huzura kabul etmesi, Sultan nc Ahmed
tarafndan Madam Markiz d Bonnak'a ziyafet ekilmesiydi. Keza
Fransz elileri Vikont Andrezel ile Felemenk elisi Kalkoenin
nc Ahmed tarafndan kablul ekline Sadrazam brahim Paa
tarafndan Beikta Saray'nda verilen ziyafetlerle ilgili olarak da
birok tablolar yapmt. Bunlardan Patrona Halil'in tablosu ile,
istanbul hayatna ve manzaralarna; saray erknnn vilyet halknn
kyafetlerine dair birok tablolarla Sultan nc Ahmed'in ve
Ibrahin Paann da resimlerini yapmt. Von Mour'un bu tablolar o
devirde byk ilgi grm, her biri Avrupa salonlarn sslemiti.
brahim Paann sanatkr ruhuyla parlayan Lle devri bylece
Fransa'da byk yanklar meydana getiriyor, kalc eserler
brakyordu. brahim Paa asaletli tavrlaryla, nazik szleriyle
b.

SALTANAT VE HTAM

69

tn elileri aklna ve irfanna hayran brakyordu. Birok sefirler,

krallarna yazdklar raporlarda Sadrazam ibrahim Paann
asaletinden, nazik davranlarndan sz ediyorlard. brahim Paa,
elilere ve sanatkarlara iltifat edici davranlarda bulunuyor,
bylece hem devletin siyasetini idare ediyor, hem de mevkiini
korumasn biliyordu.
*

Sultan nc Ahmed gecelerini zevk ve safa ile gndzlerini Tersane

Bahesi'nde, Karaaa Kk'nde, Sdbd'da, Ok Meydan'nda ok
talimleriyle geirdii srada, veziri brahim Paa da devlet
ileriyle megul oluyor, zevk ve safay disiplin altna almaya
alyordu.
Gerekten de dokuz yl geen bir zaman iinde stanbul'da artk
barut kokusu, kan lekesi grlmemeye balam, fikirlerde bir
nezket, ahlakta ve yaayta bir deiiklik kendini gstermiti.
Herkes sse ve debdebeye olan dknln gsteriyor, Boaz'm ve
Halic'in mavi sularnn stnde, rek renk atlas deli kayklarla
Sdbd'a, Kandilli Bahesi'ne veya Byk Dere sahillerine gitmek
iin halk birbiriyle rekabet ediyordu. Her taraftan altn ve gm

eerlerle, elmaslarla ve yakutlarla ssl alnlklar, son derece

ar koum takmlar grlmeye balamt. Kathane mevsimi gelir
gelmez herkes olanca servetini zinete ve ihtiama sarfetmek hissine
kaplyordu, ibrahim Paa, bu zevk ve elence masraflarnn nne
gemek iin, her zmreye zg kyafetler belirlemiti. Sadrazam
tarafndan konan kurallar gereince herhangi bir kimse ve esnaf,
yksek tabakaya mahsus kakum krklerden giyemeyeceklerdi, ibrahim
Paann en ok dikkatim eken ey, kadnlarn kyafetiydi. Paa
hanmlarn kyafetini belli bir snrla snrlamak istemiti.
Hanmlar, bundan sonra uzun yakal ferace giyemeyecekler;
deirmiden fazla yemeni, belirlenen miktardan fazla ende kordela
balayamayacaklard.
Dorusunu sylemek gerekirse erkeklerin lleye ve gzellie
70

LALE DEVR

, , ,

olan dknlklerinin yan sra, hanmlarn da sse ve lkse kar

ilgilen artmt. Kadnlarn latif endamlarn, btn cazip ve
sihirli izgileriyle gzler nne seren kyafetleri o derece israfa
sebep olmutu ki, stanbul'da dn merasimi iin byk bir servet
harcanmasna lzum hissedilmiti. Sonuta birok hanmn zevk ve
ziynete olan ar dknlkleri yznden kocalarndan ayrldklar
grlmt.
Bu devirde zellikle sultan dnleri gayet parlak olur, damatlar
ok fazla masraf ederlerdi. Ali Paann mm Glsm Sultan ile
dnleri yapld zaman Damat Ali Paa, gelin sultana zifaf gecesi
bir mcevher kuakla bir mcevher saat takdim etmi; nc Sultan
Ahmed, btn saray erkanna, mesela ehzadelerden Sleyman, Mehmed,
Mustafa, Bayezid ve Numan ile Fatma, Hatice, Atika, Saliha, Zeynep,
Aye, Emetullah, Safiye ve Emine Sultanlara ba kadn efendi ile
ikinci, nc, drdnc ve beinci kadm efendilere, Saliha ve Aye
Sultanlarn validelerine; Reyhan, Rukiye ve Rabia sultanlarn
validelerine ki, yekn olarak be ehzade, on iki sultan, be kadn
efendi, sekiz sultan ve ehzade valideleri ve bundan baka khya
kadn, haznedar usta ve Drssade Aas'na birer dzine Diby-
Rm, birer dzine Nevzuhur Hty, birer dzine de sde Hty
hediye olarak vermiti.
Hanmlarn ev iindeki elbiseleri ve kyafetleri, Sultan nc
Ahmed devrinde hayli renkli ve gzeldi. Mesela sultanlar arkalarna,
batan aa incilerle ssl, dmeleri elmas, uzun bir entari
giyerlerdi. Sonra bellerine gayet geni ve elmaslarla sslenmi bir
kemer balarlar: boyunlarna zinet yerine saf inciden yumurta
byklnde zmrtlerle ssl bir kordon, kulaklarna fndk
byklnde armud elmas kpe takarlard. Hotozlarn etraf
yakuttan yaplm gllerle ve incilerle sslenirdi. Salara
ilitirilen ineler, tamamen elmasl ve zmrdyd. zellikle
yzkler benzeri grlmemi byklkte iri elmas talarla sslyd.
Vezir hanmlarnn kyaletlerinin de ayrca bir zarafeti vard.
SALTANAT VE HTAM

71
Hanmlar, ou zaman topuklarna kadar pembe, kenar ilemeli,
ipekten zarif bir alvar; ayaklarna srma ilemeli beyaz terlik
giyerlerdi. alvarn zerine giyilen gmlek, beyaz ipekten, etraf
ilemeli, kollar yar bilee kadar uzun ve geniti11 iV
Gmlein yakas bir elmas dme ile iliklenir, gssn btn
beyazl, gmlein altndan grlrd. Sonra zerine kollu, srma
ilemeli, dmelen inciden entari giyilir, zerine drt parmak
kalnlnda kemer balanrd. Zenginlerin kemerleri daima
elmaslarla ve incilerle ssl bulunurdu. Fazla masraf etmek
istemeyenler, kemerlerini beyaz setenden yaptrrlard. Hanmlarn
balarna giydikleri hotozlar, kadifeden olup etraf elmaslarla ve
incilerle sslyd. nciler, iek taklidi yaplr, muhtelif renkte
yakutlardan gller, elmastan yaseminler, sar yakuttan fulyalar
vcuda getirilirdi. Saa elmas takmak, kibarlar arasnda modayd.
Salar daima rlr, kalara tri ahiler srlrd. Genellikle
sarn sa rglerinin gzalc bir parlaklkla topuklara kadar
srnd grlrd.
Ev iindeki bu kyafet, darda da ayn zarafetle kendini
gsterirdi. Lale Devri'nde ise hanmlarn mesire kyafetleri,
llelerin zarafeti nisbetinde zarafet kazanmt. Fakat bir sre
sonra, bu durumun devam etmesi mmkn olamad. nce hanmlarn skma
feraceleri, yakalarn uzunluu, feslerine sardklar yamaklarn
incelii dikkati ekti. Nihayet zarafeti arttrarak, gzellii
parlak bir ekilde ortaya koymak isteyen hanmlarn, hrriyeti
ktye kullanmalarna kar mdahale zorunluluu ortaya
kt.
Lle devrinin devlet adamlar edebiyat ve sanatta da byk bir
incelik gstermilerdi. Fakat kalplere iir ve sanat ilham eden
gzellikleri, bencil bir gayretle incitmeyecek kadar ykseklik
gsterememilerdi. Bununla beraber zevk ve elence, det olduu
zere devam etmiti. Yazn raanlar, kn Helva Sohbetleri yine
yaplyordu. airler:
16

Madam Montagu: ark Mektuplar, 1717

72

LALE DEVR

Nevbahann geri seyr-i glsen sahras var

Fasl- sermnn ve lakin sohbet-i helvas var.
nktesiyle zevk ve gnl adamlarn gece salalarna, Helva
sohbetlerine davet etmilerdi. Bu sohbetler kn, raan
elencelerinin yerine yaplyordu. Helva sohbetleri saraylarda
yaplr; kh Sultan nc Ahmed tarafndan devlet erkanna, kh
devlet erkan tarafndan padiaha verilirdi. Sadrazamna olan fazla
sevgisini isbat etmek iin:

ramsen benim sen, hem vezr-i nktednmsn

Nazrin yok, sadkat ile mehr- cihnmsn. tarznda tevecch
beyan eden Sultan nc Ahmed'i, Helva sohbetine davet etmek iin,
brahim Paa da,
Ezelden abd-i memlkn, era- hssnn zr;
Sebeb sensin beni ihyaya devletle, se'detle.
Senindir hne, yoktur minnetin evketl Hnkrm
Kerem, kl, sohbet-i helvaya gel, ikbl evketle. tarznda
duygularn anlatrd.
Baz geceler, devlet erknyla airler, Sadrazam ibrahim Pa-ann
Beikta'taki saraynda toplanrlar, yeni bir nktenin mnsn
amak veya yeni tarzda ve slupta bir kt'adaki his ve haylin
inceliini tahlil etmek suretiyle vakit geirirlerdi. Bu sohbetlerin
sonunda, her zamanki gibi damatlara veya devlet erknna samur
krkler, kymetli h'atlar ihsan edilirdi.
ou zaman zel olarak, Fransz elisi d Vilnr, ingiliz elisi
Stagnian, Felemenk elisi Kornelius, Nemse kap khyas Tal-man,
Rusya kap khyas Nepluyef erefine de ziyafetler verildii
grlrd.
Sultan nc Ahmed'm son yllarn tekil eden Lle devri sanat
zevkiyle de gelimiti. Duygularda meydana gelen gzellik sanat ve
edebiyatta da gzel eserlerin ortaya konmasn salamt. Etrafta
grlen bahar parlakl, sadrazamn tabii meyli en ok edebiyatn
yenilenmesine hizmet etmiti. Bu yeniliin byk dhisi ise
Nedim'di.
SALTANAT VE HTAM

73

Nedim, Beikta'ta, Tekerlek Mustafa elebi Mahallesinde oturuyordu.

Sair sevgilisini evine yle davet ediyordu:
Aman pek yrelendim ol nigh- uh u ev baa, Kapldm dorusu ol
yal bale ol gzel kaa Geersen semtimizden, yolun urarsa
Beikta'a, Efendim gel, mrvvet kl, senindir bende v hne.
Dier bir yerde de yle diyordu:
Mnsiptir sana tjl- nzm hccetin al gel; Beikta'a yakn bir
hne-i viranmz vardr. '
Nedim, brahim elebi'nin kz mm Glsm'le evlenmi, ondan bir
kz dnyaya gelmiti. de kz kardei vard. Ruki-ye, Hamide,
Aye hanmlar...
Nedim, Fikret'in de dedii gibi, "iirimizin ihre-i cevnsi" idi.
Kadlardan Ahmed Nedim Efendi, iirlerinde tabiatnn dzgnl ve

ifadesinin akl ile stnlk elde etmiti. Nedim, kendinden

nceki airler kadar Farsaya hayranlk duyduu halde, iirlerinde
Trk dilinin ivesinden ayrlmamt. Nedim'in airlik tabiatna,
iinde yaad yzyln, etrafn eviren gl ve smbl, lle ve
karanfil bahelerinin, Sdbd elencelerinin, saz ve ahenk iinde
yaplan raan saflarmm byk etkisi olmutu. zellikle her parlak
kaside okuyuunda, devrin vezirinin takdirini kazanmak, aznn
cevahirle doldurulmas, airin mcevher tarihler, grlmedik
mazmunlar ortaya koymasn salyordu. Bundan dolay Nedim, Sultan
nc Ahmed devrinin btn debdebe ve ihtiamm, saraylarn zinet
ve renklerini, bahelerin renk renk ieklerini; raanlarla,
ziyafetlerle ve helva sohbetleriyle geen hayatn, iirlerinde
yaatmt.
istanbul'un bu uh yaratll airi, zellikle rlerindeki ahenk
ve zarafetle gze arpyordu. Nedim'in iirlerinde Fuz-l'nin
ateli ak, Nef''nin yksek ifadesi bulunmuyorsa da, kulland
mce ve ahenkli kelimelerle, gzellikleri tasvir ederken gsterdii
olaanst yetenee, hibir air yetiememiti. Lle devrinin bu
sekin airi, baz gazellerinde pek ak sak tasvir74

LALE DEVR

lerde bulunmakla beraber, ayn zamanda tabiata kar byk bir sevgi
gsteriyor, vatannn bakentini, her noktasndaki gzellii ile ve
btn incelikleriyle tasvir ederek lkeye kar sevgi duygularn
uyandrmaktan da geri kalmyordu.
Nedim'in hayl kuvveti ok parlakt. Ruhunun arkadana glden
elbise, yasemin kokusundan gmlek tasavvur eden hassas air, "Kemer
gste, perakende ge-i destr", mrnn zevk ve elence
lemlerinde geirmi, uh ve gzel benzetmele-riyle zamannn en
kalender tabiatl airleri srasna girmiti. Nedim, kasrlar
tasvir ederken, bahariyeler sylerken de byk bir ustalk
gstermiti. vglerinde bile bile glden ve bahardan, lleden ve
ysemenden, renk ve rayihadan ayrlmamt. Bazen kalbinin itiyak
duyduu bir gzeli tasvir ettii srada, derin bir airlik
heyecanna kaplr.
Serp hsn ansn, dilsitnsn, nazperv ersin; Cevn-
mihribnsn, uhsun nzende dilbersin!
tarznda, ruhundan kopan btn zellikleri bol bol vermi, fakat
kalbini yaralayan ayrlk aclarm ve ka temennilerini de:
Yeniden eski muhabbetleri tecdd edelim. Gel, benim ka hillim
bize, bir id edelim. Seni bir cm- musaffa ile hurd edelim. Gel,
benim ka hillim bize, bir d edelim.
Yeter, alatt firakn bu dil-i bimn, Yeter etdindi haylin bana h
u zn, Kmkr et, bizi bir grmek ile gel bari Gel benim ka
hillim bize, bir id edelim.
tarznda btn hznleryle tasvir etmede byk bir ustalk
gstermiti. Damat brahim Paa'ya kitaplk ve musahiplik yapan

Nedim, daha sonra Mneccimbann Sahif'l-Ahbr'n da Trkeye

tercme etmiti.
Nedim'in ada olan airlerin iinde Seyyid Vehbi ile Ah-med
Neyl, Nahifi, Saf iirde stadhk makamn igal etmilerdi.
Seyyid Vehb, Halep Mevlevyetinde bulunmu, stanbul'a
SALTANAT VE IHTIAM 75
dnnce de vefat etmiti.(1736) Vehb, ou zaman Sdbd saflarna katlr, ortama uygun iirler kaleme alrd. Devrinde,
airlerin reisi olan Seyyid Vehbi, Sultan nc Ahmed devrinde icra
edilen ve Sr- Hmyn denilen padiah dnn tasvir ederek, bir
surnme yazmt. Sultan Ahmed emesi'nin zerindeki nefis kasideyi
tanzim ederek, nmna edeb bir bide dikmiti. Seyyid Vehbi, ak
yolunda iirler de sylemi, bu sebeple gazellerinde:
Bizden kesilme, sne-i ayar etme ca; Ey tg-i yr, dilde yerin yok
mudur senin?
gibi nice hislerle dolu gzellikler meydana koymutu. Osman-zde
Ahmed Tib Efendi, ehzade brahim'in doumu zerine padiaha,
makbule geen bir tarih takdim etmiti. Sultan nc Ahmed:
"Makbul-i Hmayunum olmutur. Asrn melik'-u'aras olduu her
ynden ortaya km ve istei olmutur" diye kendisini ltufla
sevindirmiti.
Gerekten de Lle devri, birok air yetitirmi, fakat bu devirde
Drr Efendi gibi limler Rid ve Sami gibi tarihiler, Durmuzde
Ahmet Bey gibi hattatlar da grlmt.
ibrahim Paa, asrnda ilimlere ve fenlere byk bir ilgi gstermi,
fikir hayatnn ykselmesi iin elinden gelen gayreti gstermiti.
Paa en kaim ve en ciddi eserleri en ksa zamanda tercme ettirmek
iin devrin limlerinden, airlerinden ve fazilet sahibi
kimselerinden oluan ilmi komisyonlar tekil ettirmiti. Bu
komisyonlar da air Nedim, Neyl Ahmed, Seyyid Vehb, Mirza
Efendizde Mehmed Salim ve-Nahifi gibi devrin en byk airleri ve
limleri de hazr bulunurdu. Bylece Edirne Camii ktphanesinde tek
nshas bulunan mam Bedrddn-i Ay-n'nin "Ikdu'l- Cuman fi Trh-i
Ehli'z-Zamn" lim ve fzl kiilerden meydana gelen otuz kiiye,
daha sonra Hondmr'in "Ha-bb's-Siyer"ini sekiz kiiye, beer onar
forma taksim ederek, en ksa zamanda tercme ettirmiti.*17'1
17

elebizade Asm Tarihi, s. 538

76

LALE DEVR

brahim Paa ilmi ve cdebiya-. koruduu gibi, matbaacln da, ilk

defa olmak zere yurdumuzda faaliyet gtermesine yardm etti.(1728)
Buna da sebep, vaktiyle (1719) Fransa'ya eli olarak giden Yirmi
Sekiz elebi Mehmed Efendi'nin olu Mek-tb-i Sadr- li
hulefasmdan Mehmed Said Efendi olmutu. Sa-d Efendi, o zamanlar
babasyla birlikte Paris'e gitmi, ilimlerin ve fenlerin, ezcmle

matbaacln hangi seviyede bulunduunu inceden inceye grmt.

Memleketine dnd zaman Der-gh- Ali mteferrikalarndan Macar
brahim Efendi'yi bu sanata vkf bulmu, kendisiyle mavere ederek
istanbul'da bir matbaa amaya karar vermiti.
Gerekten de ibrahim EFendi, matbaaclk sanatna tam manasyla
vkft. Macaristanda Kolojvar ehrinde fakir bir aileden dnyaya
gelen (1674) ibrahim Mteferrika, memleketinde laykyla tahsil
grmt. Sonra Orta Macar Kral Tkli Imre'nin Osmanllarla
yapt savata esir edilmiti (1693). ibrahim Aa istanbul'a
gelerek (1694) Islmiyeti kabul etmi, Islm ilimleri ve usulleri
renerek "Risle-i Islmiyye" adyla bir de eser yaz-mt.(1714)
iki yl sonra Avusturya ile yaplan sava srasnda Belgrad'a gelen
Macarlara tercmanlk etmi, harbin bitiminden sonra, Rakoi'nin
Tekirda'nda ikameti esnasnda kendisine katiplikte bulunmutu.
Rakoi'nin Yeniky'de ikameti srasnda ise Hazine-i Amire'den
maan almt. Pasarofa Antlamasndan sonra brahim Efendi
sadrazamla iliki kurmu, o srada Yirmi Sekiz elebi Mehmed
Efendi'nin olu Sad Efendi'nin delaletiyle matbaa kurmak iin
harekete gemiti.
Gerekten de bu devirde Trkiye'de bir matbaann almasna son
derece ihtiya vard: Evvel, yazma eserler ok pahal olduu gibi,
bir ok nefis eserler de pepee gelen yangnlar srasnda
mahvoluyordu. zellikle Kamus ve Gevheri gibi hacimli kitaplar
medrese talebelerinin elde etmesi imkanszd. Bu sebepten brahim
Efendi, "Veslet't-Teb'a" adndaki eserini brahim Paa'ya takdim
etmi btn masraf kendinden denmek zere bir matbaa almasn
rica etmiti. Fakat dini kitaplarn basm
SALTANAT VE HTIJAM 77
hakknda, er' ynden msaade olup olmadn ilan etmek iin
eyhlislm'a mracaat etmek lzumu ortaya kmt.<18>
brahim Paa fetvay elde ettikten sonra devrin limlerinden birka
zat musahhih olarak tayin etmi; brahim Mteferri-kann Sultan
Selim'de kendi evinde kitap basmasna izin vermiti. Bu matbaada ilk
defa olarak, Sultan nc Murad zamannda Vankulu Mehmet Efendi
tarafndan Trke'ye tercme edilen "Shah- Cevheri", ksa zaman
sonra da Ferhengi u'ri, Naima Tarihi, Rid Tarihi, Cihannma,
Takvim't-Tevrih, Tuhfet'l-Kibar f Esfri'l-Bihar, Glen-i
Hulef, Tarh-i Timur, Tarih-i Msr, Tarh-i Efgniyn, Tarih-i
Bosna, Tarih-i Hind'l-Garb, Fyzt- Mknatsiyye, Usl'l-Hikem
gibi eserler baslmt. Bu eserlerden Tarh-i Efgniyn (Tarih-i
Seyyah) Polonyal jezvierden ve Rakoi'nin rakibi Kruzinski
tarafndan ibrahim Paa iin Trke yazlmt.

Holderman'm Sarf- Trk'si de bu matbaada baslm, Franszca

harfler Paris'ten getirilmiti.<g)
brahim Paa bu gayretiyle Osmanl mlknde gerekten faydal bir
uyan devrinin balamasn salamt.

18
"Basma sanatnda
maharet iddia- eden Zeyd, lgat ve mantk ve
hikmet ve . hey'et ve bunlarn emsali ulm-u liyeden te'lif olunan
kitaplarn huruf ve kelima-tnn suretlerini bir kalba nakedp
evrak zerine basmala ol kitaplarn misillerini tahsil ederim dese,
Zeyd'in bu vehile amel- kitabete mbaeretine er'an ruhsat var
mdr?
El-cevap: Basma sanatnda mahareti olan bir kimesne musahhah kitabn
huruf ve kelimatn bir kalba samihan nak edp evrakna basmayla
zaman- kalilde bi-l meakkat nsah- kesire hsl olup kesret-i
ktp rahis baha ile temlike bais olur. Bu vehile faideyi azimeyi
mtemil olmala ol kimesneye msaade olunup bir ka lim kimesneler
sureti nak olacak kitab tashih iin tayin buyumlursa gayet
mstahsene olan umurdan olur." Tarih-i sim, c. 5.
19
ibrahim Mtferrika daha sonra Kumbarac Ahmed Paa ile beraber
siyasi ilere de karm, Birinci Sultan Mahmud zamannda
gerekletirilen Avusturya savandan sonra siyasi konumalar iin
memur olmutu. Vefat ettii zaman (1745) Kasm Paa'da idris-i
Muhtefi'nin kabrinin civarna gmlmt. lm tarihi mezar tann
zerinde yazldr. Hasb-i hli ola Nevres msr- trih ann, Basd
ibrahim Efendi sahn- Firdevs'e kadem.
78

LALE DEVR

Lale devrinde yalnz edebiyat ve matbaaclk terakki etmemiti,

inaata duyulan meraktan dolay inicilik de ileri bir seviyeye
ykselmiti. Ksaca sylemek gerekirse, ini imalat Osmanl
mlknde son derece reva bulmutu. Ezcmle Yavuz Sultan Selim Han
aldran zaferinden sonra ranl sanatkrlardan birka ini ustasn
znik'e yerletirmiti. znik inileri en ksa zamanda yurdumuzda
ilgi grmeye balamt.
Fakat zaman getike ini imalt da yz st braklm, dounun
nefis inileri eski binalarn duvarlarndan baka yerlerde grlmez
olmutu. brahim Paa gzel sanatlara kar olan sev-: gisini, bu
sanat tevik etmek suretiyle isbal etmiti. Sadrazam Tekfur
Saray'nda bir ini fabrikas ina ettirdii gibi, binalar
yangndan korumak iin bir de tulumbac oca kurmu, zabitliine
Fransz dnmelerinden Gerek Davut AgaV tayin etmiti.
ibrahim Paann para basma iinde de gayreti grlmt, ibrahim
Paa'nn zamannda btn sarraflar ve para eriticileri Hazine-i
mire'ye her ay elli bebin dirhem halis gm veriyorlard. Gm
dirheminin halk arasnda yirmi akeden yirmi iki akeye kmas
zerine de Darphne-i mire'ye gm gelmemeye balamt. Bu
sebepten Zolata, Para ve il aka basla-mam, neticede ticari
hayat aksamt. Bunun zerine bedesten ve sarraf kethdalarndan
bir meclis kurularak gmn dirhemi iin kanunen yirmi iki aka,
yeni kesilen zolatalara doksan aka (otuz para), altn iin drt
yz, yeni kuru iin yz yirmi aka fiyat konulmutu.
Tebriz'in igali zerine orda da bir darphane alm, byk bir
faaliyetle Sultan altnlar baslmt. Bu altnlarn her biri yirmi
drt ayar halis altnd. Her yz adedi, yz on dirhem olacak, her

birinin deeri drt yz akeden ibaret bulunacakt. Bu altnlardan

birka tanesi tedavl ede ede stanbul'a kadar gelmi, sonunda
Sadrazam brahim Paa'nn eline gemiti. brahim Paa altnlarn
kenarlarnn dzgn ve zincirlerini ', muntazam olmadnn farkna
varm, intizama olan dikkatini burada da gstermek suretiyle
Islan'.-ul'dan Tebriz'e rnek altnlar gndermSALTANAT VE HTAM

79

ti.^Bu devirde Osmanllarda hekimlik iptida bir halde bulunuyordu.

Bununla beraber, baz hastalklarn tedavisi, baka memleketlerle
kyaslanmayacak kadar ileri bir seviyedeydi. Ezcmle iek
hastalnn as olduka pratik bir ekilde uygulanyordu. A
yntemi Trkiye'de kefedildii iin, iek hastalndan kimsenin
korkusu yoktu. Birok kadn vard ki, sanatlar aclkt. A iin
en uygun zaman, scaklarn sonu, yani son baharn balangc idi. Bu
mevsimde iek hastalna yakalananlar olup olmadn her aile
birbirine sorar, birka aile toplanr, toplam onbe, onalt kiiyi
bulunca ac kadnlardan birisi davet edilirdi. Kadm nce bir ceviz
kabuu dolusu en iyi bir a getirir, hangi damara alanacan
sorar, ald cevaba gre byk bir ine ile istenilen damar izer,
oraya trmk gibi bir iaret yaptktan sonra, inenin ucu ne kadar
alrsa o kadar a kor, sonra ay balar, zerine bir ceviz kabuu
yaptrrd. Daha sonra dier be alt damara da ayn ilemi
yapard.
Rumlar, genellikle biri alnlarna, biri her iki kollarna, biri de
gslerine olmak zere ha eklinde alanmay uur sayarlard.
Fakat bu yaralarn izleri kaybolmad iin bu yntem fena bir tesir
hasl ederdi. Bu sebepten en ok kollar ve bacaklar gibi, vcudun
kapal ksmndaki damarlarndan alanrlard. Alanan ocuklar,
bir haftaya kadar iyi olup oynamaya balarlar, sonra biraz stmaya
tutulurlar, o zaman iki, nadiren gn yatakta kalrlard. Bu
srada yzlerinde yirmi otuz kadar iek kar, hi bir eser
brakmazd. Sekiz gn sonra, sanki hi hasta olmam gibi gezmeye
balarlard. Her yl, binlerce ocua bu ekilde a yaplrd.
Bundan dolay iek hastaln herkes bir elence kabul ederdi.
Hastalk esnasnda yaralar btn cerahati loplar, iek hastalnn
zehirin eker, iddetle yaylmasna engel olurdu. Adan dolay,
hemen hi kimsenin ld grlmezdi^2!! brahim Paa, lkede
tabiplerin mesleklerinde uzman
20
21
80

Tarh-i elebizde, s. 338

Madam Montagu: ark Mektuplar, s. 224
LALE DEVR

olarak yetitirilmelerinde de gerekli gayreti gstermiti.

Ehliyetsiz hekimlere iten el ektirirdi. Bu konuyla ilgili olarak
ald Hatt- Hmyn'u hekimbaya tebli ettirmekten de geri
durmazd, ibrahim Paa'nn buna nem vermesinin bir sebebi vard.
nk, Sultan nc Ahmed de, kz Fatma Sultan da hastalktan epey
ekmilerdi.

Devlet daresi
I BRAHIM PAA memleketin fikr terbiyesine hizmet edecek
almalardan da geri durmamt. Sadrazam'm bu gayretini Sultan
nc Ahmed de tevik etmiti. Padiah ile veziri sayesinde
bakentin her kesinde imar eserleri kendini gstermeye balamt.
Bir taraftan yallar, kkler ve baheler yaplyor, dier taraftan
mektepler ve ktphaneler ina ediliyordu. Saray- Hmyn
dahilindeki ktphane de bu srada yaplmt. Ktphaneye drt
binden fazla kitap konmu, i sslemesine byk zen gsterilmiti.
Ktphanenin tavanna sanat deeri yksek bir kandil ile bir fanus
aslmt. Kitaplarn btn ciltleri Osmanl sanatna rnek olacak
bir zarafette ilenmiti. Lle devrinin sanat incelii ve temizlii,
yaldzl ciltlerin naklarnda ve ieklerinde de kendini
gstermiti.
brahim Paa, herkesin yararlanabilecei ktphaneler ve mektepler
ina ettirdii gibi, ehrin darya kar intizamn salamaya da
gayret ediyordu. Ezcmle sarayn etrafndaki surlar 227.748 kuru
sarfetmek suretiyle Yedikule'den Erikap'ya kadar tamamen tamir
olunuyor, Beikta'tan Kabata'a rhtmlar ina ediliyordu. Beikta
Saray ile Dolmabahe arasndaki Arap iskelesine gelen Fndkl
ahalisine Dolmabahe iinden yol veriliyordu.
82

LALE DEVR

DEVLET DARES

83

brahim Paa, ehrin tanzimine, sk sk meydana gelen yangnlarda

yaylmaya engel olmak iin ahap ksmlarn ina edilmemesine dikkat
ettii gibi ara sra arlar dolayor, eksik ekmekle karlar
karlamaz derhal istanbul kadsn grevden alyordu. Bu devirde
ekmek terazi ile tartlp satlyordu.
brahim Paa, istanbul'da ok fazla sari edilen kahve ticaretini de
disiplin altna almaya gayret etmiti. stanbul'a gelen kahve
Yemen'den Cidde ve Msr yoluyla ulatrlrd. Bir sre sonra,
Msr'dan Avrupa'ya kahve ihracat yasaklanmt. O zaman
Avrupallar Yemen'e gemiler sevk ederek kahveyi yerinden yksek
fiyata satn almlar, Msr'a kahve ihracna mni olmulard,
ibrahim, bunun nn almak iin Yemen mam'na Dergh- li
avularyla Name-i Hmyn gndermi, Avrupallara kahve
satlmasn engellemeyi baarmt.'22'
brahim Paann sadrazaml zamannda Fransa ile olan ticari
mnasebetler hayli ilerlemiti. Fransa'nn yalnz Langedok ehrinde
imal edilen Geni Londra, Mahut Londra, Birinci Londra ve Ad Londra
denilen kumalar yurdumuzda ok tutuluyordu. Langedok'tan her yl
istanbul ve dou lkelerinin iskelelerine be bin balyadan fazla
kuma gnderiliyordu. Sonra Li-yon'un srmal kumalar,
Marsilya'nn boyal kumalar, tbbi ecza ve zinet eyas da
gnderiliyordu. Bu ithalat on be milyon liray bulurdu.
Osmanl lkesinden Fransa'ya hububat, pamuk iplii, kahve ve Fransa
sanayiine ait iptida maddeler gnderilirdi. Ezcmle Mora, Selanik

ve Golos'tan buday; Msr'dan pirin, bakla, kahve, sinameki,

safran ve ksele; izmir, Selanik ve Akka'dan pamuk ve yn; Sayda'dan
pamuk iplii, Trablus- am, Kbrs, izmir, Mora ve Halep'ten ipek
ile hindistan cevizi sevk edilirdi. Fransa tebaas Dou'da on yldan
fazla oturamazd. Ticaret erbab kimseler, genellikle elileri
vastasyla ilerini grdrrlerdi. Her yl Fransa ile Osmanl
Devleti arasnda be yz ticaret gemisi gelir giderdi.
22

Tarh-i Rid, c. 5, s. 144

ibrahim Paa zamannda Marki d Bonnak saray ile sk bir iliki

kurmu, Kamame Kilisesi kubbesinin tamirini baarmt, ibrahim
Paa, Fransa ile iyi ilikilerin kurulmas iin msaade etmi, hatta
Rumlar ve Ermeniler hakknda da msamahal davranmt. Kamame
Kilisesi hakkndaki msaadelerinden sonra, Fransa ile mnasebette
bulunmak iin yirmi sekiz Celebi Mehmet Efendi'yi eli olarak
Fransa'ya gndermiti.
Bu devirde Trkiye'de en zengin tacirler Museviler idi. Yahudilerin
nfuzu ok bykt. Osmanllar son derece ilgisiz olduklar ve
sanayiden nefret ettikleri iin btn ticaret Yahudilerin elindeydi.
Her paann maiyetinde mutlaka bir Musevi bulunur, btn ilerini o
dzene kordu. Paann memur olduu vilayetlerde piyasay tefti
etmek, hediyeleri almak, ithalat ve ihracat mallarn tetkik etmek
hep onun elindeydi. Tabipler, vekilharlar, tercmanlar hep
Yahudilerden seilirdi. Ticaretle ilgili herey onlarn elinden
geiyordu.
Nevehirli brahim Paa, sanat ve edebiyata, itima hayatn
slhna da olduka nem vermiti. Fakat yzyllardan beri
memlekette hkmran olan itima hastal, cehalet ve taassup
hislerini temizlemeye, hatta bir dereceye kadar hafifletmeye bile
muktedir olamamt. Geri btn ehir, zarif bahelerle, gz
okayc kklerle tezyin edilmiti. Fakat kafalarda, onlarn
devamn salayacak deiiklikler meydana getirilememiti.
ibrahim Paa, her trl gayretine ramen, memlekette medeniyet
fikrinin yerlemesini baaramamt. Btn terakki ve tekml geici
ve gsteriten ibaretti. Lle bahelerinin gz kamatrc
gzellikleri arasnda her zaman isyan etmeye, her dakika kaynayp
tamaya hazr bir isyan ve cehalet ktlesi yine yaamaya devam
ediyordu.
ibrahim Paa bu ktleyi slh etmekten ok ahsi zevkini tatmin
etmi, devrin zevk erbab bir ricaline:
ivesi, naz, edan, handesi pek bbedel, Gerdeni pskrme benli,
gzleri gayet gzel;
84

LALE DEVR

Srma kkl, sim gerden, zlf tel tel, ince bel, Gl yanakl,
glgl kerrakeli, mor hareli

dilberler elinden badeler n ettirerek tatl ve ahenkli bir hayat

geirtmiti. Geri yabanc memleketlerden gelen elilere devlet
erefinin gerei byk bir tantana ve ihtiam ile gsterilmi,
sarayn olanca ss ve zineti ayaklar altna denmiti. Fakat
memleketin geleceini kuvvetlendirecek siyasi ve salam bir tedbir
alnamamt. On yldan fazla bir zamandan beri devlet idaresiyle
megul olan Damat brahim Paa, mevkiini bile muhafaza edecek
metaneti gsterememiti. yle ki birka yl sonra ortaya kan
Patrona Halil isyan, kahveci ile birka manavn isyan Osmanl
tahtn sarsm, Sultan nc Ah-med'in muhteem vezirini, altna
ve zinete boulmu olan erknn kanlar iinde yere sermiti.
Zevkin Sonu
1BRAHIM PAA'nn, sonuta Sultan nc Ahmed'in dn hazrlayan
1730 isyan, Orta Asya'da zuhur eden siyasi deiikliklerin
neticesiydi. Sultan nc Ahmed ile veziri Sd-bd'da vakit
geirirlerken, Byk Petro fabrikalarda alarak, amelelik yaparak
Rus milletini kurtarm, milletine Asya'da yeni servetler tedarik
etmenin arelerini gstermiti. Geri stanbul'un uh merep
airleri:
Ahl izz devletde, re'ya emn rhatde Hner erbab rifatde,
cihan yekpare nrnl
namesiyle zevk alarak renk renk llelere bakmaktan her taraf afak
renginde gryorlard. Fakat iin gerei bunun tamamen aksiydi.
airlerin grdkleri parlaklk, stanbul'un saraylarnda ve
mesirelerinde, hanmlarnn apkn ve batan karc baklarndayd. Vilayetler sefil ve perian, halk ekmek parasna muhta,
mstebit valilerin zulm altnda inliyordu. ran snr srekli bir
arpma iinde bulunuyordu. Byk Petro durmadan ran' istil
ediyor, ran saltanatnn darmadan enkaz zerinde kuvvet
gsterisinde bulunmann yollarn aryordu.
Rusya'nn bu istil hareketine ran'da ortaya kan ihtill sebep
olmutu. Safev Hanedn'ndan ah Hseyin, Afgan Emri Mr Mahmud'a
saltanat terk etmiti. Bunun zerine Afganllar
86

LALE DEVR

ZEVKN SONU

87

ran' istil ederek sfahan' yama etmiler, Safevi hanedanndan

Tahmasb' firar etmek zorunda brakmlard. Bir sre sonra Mir
Mahmud'un biraderzdesi Eref, btn akraba ve yaknlarn kltan
geirerek devlet idaresini elde etmiti. Byk Petro, bu ihtillden
istifade ederek Kafkas dalaryla Hazer Denizi arasndaki araziden
ran'a girmiti. Daha sonra seri bir yryle Hazar Denizinin Bat
sahillerini tamamen igal etmiti. Byk Petro'nun bu istildan
maksad ok akt:
Petro, btn askerlerine syledii nutukta, karlarna kan yaln
kayalarn gerisinde aydnlk ve harika ehirler bulunduunu
anlatyor, Hindistan'a ancak ran'dan geilebileceini dile

getiriyordu. Petro'nun amac, ran'dan Hindistan'a yol amak,

Asya'nn bu zengin yarmadasndan Rus milletini faydalandrmakt.
Petro, Avrupa hkmetlerini yzyllardan beri igal eden,
Venedik'in, Felemenk'in ve ngiltere'nin bir biri ardna zengin olma
emellerini gerekletiren Uzak ark ticaretini Rusya'ya dndrmek
istiyor, maiyetindeki askerlere: "te bizim Hindistan yolumuz... Bu
yolu kimse bizden alamaz!" diyordua23) Byk Petro'nun bu hareketi,
o civarda yaayan Mslman ahaliyi, ran'n yardmndan mitsiz
brakm, hemen hepsi de stanbul'a, slm halifesine mracaat
etmiti. Sultan nc Ahmed, bu mracaat zerine ranllar
savunmaya meyletmiti. Fakat Damat brahim Paa, teden beri takip
ettii bar siyasetten ayrlmayarak, ran'n savasz
paylalmasn Sultan nc Ah-med'in halet-i fikriyesine daha
uygun grmt.
brahim Paa, ran'n Byk Petro ile beraber paylalmasn
stanbul'da eitli konferanslarda mzakere ettirmiti. Bu
mzakereler, Defter Emini Hac Mustafa Efendi ile Reislkttap Mehmed Efendi, Rusya kap kethdas Nepluyef arasnda uzun uza-dya
icra edilmiti.^41 brahim Paann maksad ran yznden Byk
Pelro ile savamamakt. nk Osmanl ordusunun durumuna tam
anlamyla vakf olduu gibi, ar'm mkemmel bu23

Valizevski, Byk Petro, s. 37

24 elebizde sim, 128,/Marki do Bonnak'n Sefretnmesi, s. 201212

lunduunu da biliyordu. Dolaysyla on iki bin kiilik bir Ni-zam-
Cedit askeri tekil etmek, onlar Arnavutlarla Bonaklar-dan
oluturmak istiyordu. "ayet bu maksada muvaffak olur ve yenieriler
tarafndan direnme grmezse o zaman kendi askerleri daha mkemmel
olur, brahim Paa da ran seferinden dnte olanca gayretiyle
Hristiyanlar zerine atlabilirdi."us;
Fakat brahim Paa ok zor durumdayd: Halk, Ruslarn, snnilerin
oturduu topraklara tecavz ettiim ekemediinden savaa taraftar
bulunuyor, Sultan nc Ahmed ise para sarfet-memek iin kesinlikle
sava arzu etmiyordu. Bu sebepten brahim Paa, bu iki zt cereyan
birletirmek zorunda bulunuyordu. brahim Paa, bu zor grevi yerine
getirmek ve ran'a sefer amamak iin olaanst bir meclis
toplamt. Bu mecliste btn devlet erkn, "eyhlislm, vezirler,
Anadolu ve Rumeli kazaskerleri, ulema, stanbul, Mekke ve Medine
kadlklar ile isim yapm, emeline erimi hrmete layk mevli,
ocaklarn aalan, zahitlerin ileri gelenleri ve btn devlet
memurlarnn bykleri, saltanat tahtnn erkn sadrazam sarayna
davet edilmiti.(2rt
Meclis toplandktan sonra brahim Paa Fransz elisi do Bonnak'a
Divan tercmann gndermi, Rusya ve ran hakkndaki fikrini
sormutu. brahim Paann bundan maksad byk bir ksm sava
taraftan olan meclis erknm, en ok dost bildikleri Fransz
elisinin lisanndan siyasi vaziyetin tehlikelerine vkf etmek,
bylece bar ortamn salamakt. Barn imzalanmasnda Fransa'nn
da alkas vard: nk Osmanl Devleti ran ve Rusya ile

savamayacak olursa, kuvvetlerini muhafaza edecekler, bu kuvvetler

Avusturya'ya kar daima tehdit grevim grecekti. brahim Paa da
kendine gre baka bir menfaat dnyordu. O da Fransa ve Rusya ile
beraber l bir ittifak oluturulmas fikrindeydi. Bu amacn
gerekletirdii takdirde Avusturya'dan artk korkusu kalmayacakt.
Binaenaleyh o gn
25
Marki do Bonnak'n Fransa Hariciye Nazr'na mektubu, 13 Ikna
Knun (ocak) 1724
26

elebizde sim, s. 145.

88

LALE DEVR

Divan tercman gelir gelmez brahim Paa btn meclis erknn

gstermi:
- Fransz elisi ne sylediyse aynen anlat. Herkes bilir ki, bu zat
bizim byk bir dostumuzdur. Bize iyi nasihatlerde bulunacandan
hepimiz eminiz, demiti.
Bunun zerine tercman elinin szlerini, yani Devlet-i Ali-ye'nin
bu kanuna hazml davranmasnn ve ihtiyatl hareket etmesinin
gerektiini, ar ile bozumann mnasip olmayacan sylemi,
brahim Paa da meciistekilere ne fikirde olduklarn sormutu. O
zaman herkes, hi tereddt etmeden bar fikrini tercih etmidi. O
gn Meclis dalm, ibrahim Paa devlet erkanndan bazlaryla
konana dnmt. Sultan nc Ahmed orada brahim Paa'y
bekliyordu. Bara karar verilmesi onu da son derece sevindirmiti.
Hatta bu sevincini gstermek iin:
- Ben de sizinle ayn fikirdeyim. ar ile yaplan anlamay, ciddi
bir sebep olmadan, hi bir ekilde bozma taraftar deilim, demiti.
brahim Paa barn imzalanmasn baardktan sonra ertesi gn
Fransz elisiyle Rus kap kethdasn davet etmi, paylama
konusunu gndeme getirerek harita zerinde snrlar belirlenmiti.
Alman kararlara gre, Hazar Denizi'nin bat sahili ile Derbent
havalisi ar'a, Kafkasya'nn orta ksmlanyla, Tiflis ve Revan
nc Ahmed'e terk edilmiti. Geri kalan ksmlar da Afgan Emiri'ne
braklmt.
Rusya ile Osmanl Devleti arasnda imzalanan bu bara "ebedi sulh"
ad verilmiti. Fakat bu anlama ancak iki yl yrrlkte
kalabilmiti.
O gn brahim Paa baarsndan dolay son derece memnun, fevkalade
neeliydi. Barn gzelliklerinden bahsediyor, Fransz elisine
unlar sylyordu:
- Ebedi sulh, srf benim eserimdir. Buna da yle basit fikirlerle
teebbs etmedim. Maksadm Osmanl Devleti ile Moskof-lar arasnda Fransa ile olduu gibi- bir ittifak meydana getirmek, bylece
gerekleecek l bir pak ile dnyay titretmek-

ZEVKN SONU

89

tir. Bu projeye o kadar k, sulh ve skuna o derece balym ki,

ayet birisi, bu bar ortamn ihll edecek olursa, gsne
hanerimi saplamakta tereddt etmeyeceim.
brahim Paa bu maksada nail olduunu isbat etmek iin eyhlislmn
fetvasn gsteriyor, sonra Rusya kap kethdasna hitap ederek:
- Gryorsunuz ya, diyordu. likilerin kopmamas iin ne kadar
alyoruz. Size bunun yeni bir delilini daha gstereyim. ah
Hseyin bizim de, sizin de dostunuzdu. Bu mnasebetle kendisini bir
baba farz edelim. ah Hseyin vefat etmi, de evlt brakm:
Devletimiz, ar, ah Tahmasab... imdi mirasm bunlarn arasnda
taksim etmek gerekiyor. Dostumuz Fransz elisi de bize taksimcilik
grevini veriyor. Sonra, glerek ilave ediyordu: - Taksim etsin,
fakat r almasn!
ibrahim Paa, bu szleri fevkalade bir asaletle, merte ve samimi
bir eda ile sylyordu.(27) O gn toplant drt saat srm, ikisi
sadrazamn szleriyle gemiti.
brahim Paa, bu baardan sonra Fransz elisiyle Rus kap
kethdasnn erefine Beikta'taki saraynda bir ziyafet vermi, bu
ziyafette ikinci Mustafa'nn damad erke Osman Paa ile kendi
damad Kaymak Mustafa Paa, olu Mahmud Paa ve daha bir takm zevat
hazr bulunmutu. Yemekten sonra herkes km, brahim Paa eliyle
yalnz bana kald zaman Rusya kap kethdasna:
- Gryorsunuz ya, barn devam etmesi iin ne kadar ak ve samimi
hareket ediyorum. ayet ar, bu iyi niyetime karlk vermezse, o
zaman da yine ayn samimiyetle savaa devam edeceim. ar'n
durumunu onun zannettiinden daha fazlasyla biliyoruz. Hatta
komularnn hakkndaki dncelerinden bile haberimiz var, demiti.
27
Marki do Bonnak'n Fransa Hariciye Nazrna Mektubu, 22 ikinci
Knun 1724.
90

LALE DEVR

Bunun zerine Rusya kap kethdas. ar'n sve'le dost olduunu

sylemek istemi, fakat Fransz elimi d Bonnak derhal szn
keserek:
- Bana kalrsa Ruslarn sadrazam hazretleri kadar salam dostlar
olamaz. ar, bu iyi niyetten emin olarak, komularnn
kskanmalarna ramen ran'da istediini yapabilir. Fakat Babli'yi
ihmal edecek olursa, o zaman herkes bilir ki sadrazam hazretleri
imdiye kadar Devlet-i Aliyye vezirlerinden hibirine nasip olmayan
vastalarla hareket edebilir, demiti.
ibrahim Paa, Ruslarla ebedi sulh imzalam,^*1 bir hafta sonra da
parlak bir kabul resmi icra edilerek, alt madde ve bir hatime
zerine tertip edilen barnameler teati edilmiti. Fransz elisi

ile Rusya kap kethdasna samur krkler ihsan olunduu gibi, Byk
Petro tarafndan da teekkr edilmiti. Hatta Fransz elisi daha
ileri giderek, bu hizmetinin mkfat olmak zere, Ege Denizi
adalarnda konsolosluklardan aarak, Sakz Ada-s'ndaki Kapusenler
aleyhinde verilen hkmleri iptal ettirmiti. Fakat Rusya ile Fransa
arasnda Trkiye hakknda mevcut fikir ayrlndan dolay bu bar
anlamasnn mr ok fazla olmamt.
stanbul'da bu taksim yapld srada ran'da bir hayat eseri
kendini gstermiti. Bu srada Iran, fedakr bir kurtarcya sahip
olmutu: di bir kervancnn olu iken ekiya reislii yapan Nadir,
bu srada byk bir ordu ile Horasan dalarndan inmiti.

Nadir, birok ordular sevk ve idare edecek meziyetlere sahipti.

Mahareti, hilekrl, zulm, hret hrs, kadere boyun emesi, o
srada ran' kurtaracak bir kurtarc iin en nemli zelliklerden
saylabilirdi.
Nadir, nce tacndan ve tahtndan ayr den Tahmasb' himaye etmi,
kendisine Tahmasb-Kulu Han unvann vermiti. Sonra Salevlere sadk
ranllar maiyetine alarak sfahan'a yrmt. Eref Han kamak
zorunda brakmt. ehri, kan ve
28
18 Temmuz 1 724, Rebiulhir 1 137/Tarih-i Celebizde sim , s.
1 58-169
ZEVKN SONU

91

ate iinde bomutu. Artk o tarihten itibaren sfahan'da zahiren

Tahmasb Han, fakat gerekte Tahmasb-Kulu Han hkm sryordu.
Nadir, Afganllar kltan geirdikten sonra, karsna Ruslarla
Trkler kmt. Fakat her iki devlete birden saldrmay uygun
grmemiti. nce Ruslarla anlam, igal ettii yerleri brakmt.
Byk Petro, esasen Trkiye'ye kar gaddarca bir siyaset takip
ettii iin, brahim Paa ile yapt anlama hkmlerine hi nem
vermiyordu. Bu anlamadan iki yl sonra, Avusturya ile Trkiye'ye
kar gizli bir ittifak imzalamt. Ondan sonra Trklere mracaat
ederek Babli'nin istils altnda bulunan yerleri istemi,
stanbul'a eli gndermiti. Hatta cevap beklemeden Tebriz'i basm,
btn kuvvetiyle Trkleri kana bomutu. stanbul'da btn bu
felketler haber alnmt. Bir sre sonra ranllarn Tebriz'deki
zulmleri de renilince, iran'a sava ama lzumu ortaya kmt.
Sultan nc Ahmed, savaa girmeyi kesinlikle istemiyordu. Fakat
ibrahim Paa, Osmanllara yaplan bu saldrnn, ieride isyanlarn
domasna sebep olacan anlamt. Hi olmazsa halk
sakinletirmek ve yattrmak iin aldatc bir seferberlik
hazrlna gerek duymutu. brahim Paann maksad, ii bar
yoluyla bitirmekti. Paann tedbiri olarak, Padiah skdar'a
geecek, ordugah kurulacak, bir taraftan da bar grmelerinde
bulunularak ran meselesi yat-trlacakt.

Sultan nc Ahmed, sadrazamnn bu teklifini istemeyerek kabul

etmi, Austosun ilk gnlerine doru parlak bir alay ile skdar'a
gemiti. Sultan nc Ahmed'in bu hareketi ok muhteem ve ok
aldatc idi. Padiah saltanat kadrgasyla Boaz'a doru alm,
btn donanmann skdar sahilini dolat grlmt. Bu geit
resmi tam drt saat srm, skdar'da ahaliyi kandrmak iin her
trl tedbire bavurulmutu.
Padiahn nnden tular ekiliyor. nc Ahmed, uzun sorgulu
peyklerin ssleri ve bezekleri ortasnda, at stnde ilerliyordu.
Arkada sarayn ileri gelen erkn, padiahn deerli
92

LALE DEVR

talarla ssl klcn, yedek sarn, abdest ibriini tayordu.

Halkn sava ilan edildiine inanmas iin her trl yola
bavuruluyordu. Uzaktan, padiahn yedekte sevk edilen beygirinin
zerinde mzraklar ve kalkanlar grlyordu. Sarayn ince ve
kadnlam erkn, ssl ve hibir ie yaramayan kymetli bir takm
silahlarla halkn, nnden geiyorlard. O gn Ak Aalar ve Harem
Aalan da zrhlar ve miferler giymilerdi. Bunlar da davullarla,
zurnalarla geiyorlard. Daha sonra eyhlislmn, ulema ve devlet
erknnn, i olanlarnn silahlarla getikleri grlyordu. Alaya
en ok revnak veren, i olanlaryd. Hemen btn olanlar,
zrhlarn stne ipekli sarglar sarmlar; omuzlarna altnlar,
sedefler ve incilerle ssl silahlar almlar, kadifeli ve srmal
okdanlklarma yaldzl oklar doldurmulard. Alay btn
parlaklyla, olanca debdebesiyle skdar'dan gemi, fakat
Kadky'e geldii zaman birdenbire dalmt. O zaman devlet
erkn, civardaki saraylara, bazlar da Boazii'ndeki yallarna
gitmilerdi. Askerin bir blm ehre gnderilmi, bir blm de
ordughn muhafaza edilmesi iin braklmt. Daha dorusu, btn
bu alay, halk aldatmak iin bir tiyatro sahnesi olarak ortaya
kmt.
skdar alaynn zerinden birka hafta gemiti, ibrahim Paa,
mtemadiyen mzakerelerle megul oluyor, Babli'nin kurnazl,
herkesin dikkatini ekmeye balyordu. Ordughtan, ran snrndan
gelen yenierilerin dmandan grdkleri zulmler hakkndaki
rivayetleri, halkn taassubunu galeyana getiriyordu. Yenierilerin
bir ou esasen hazar vaktinde esnaflk yaptklar iin szlerini
halk arasnda pek abuk yayyorlard. ehirde yava yava bir
kaynama hissi belirmiti. Devlet adamlarnn skdar'da bulunmalar,
isyana hazrlananlarn cr'elini bir kat daha artryordu.
Patrona syan
GEREKTEN DE bakentte, devlet erkn, hatta Sultan nc Ahmed
aleyhinde alttan alta bir kaynama kendini gstermeye balamt.
Fakat bu kaynamann sebebi, yalnz devlet adamlarnn zevk ve
sefaya olan dknl deildi. Trkiye'de itima hayat hemen hemen
hibir ilerleme gstermemiti. Btn halk bir padiahn nfuzuna ve
istibdadna, keyfine ve heveslerine tabi gibi yayordu. Memleketin
birok yerinde medreseler almt. Fakat bunlardan srf hoca
yetimi, onlarn da bir ksm anlaytan yoksun olanlar, halk

arasna taassup tohumlar samaktan baka bir eye hizmet

etmemilerdi.
Mesela, terifatnn kk bir hatasyla Hrka-i Sadet'e davet
edilmeyen Ayasofya Krs eyhi'nin hemen ertesi gn devlet aleyhinde
fikirler ileri srd, halka din hkmleri telkin etmek iin
vicdanndan ok menfaat duygusunu rehber kabul ettii grlmt.
Halkn birinci tabakasn hoca snf tekil ediyordu. Bu snf
manevi silahlarla, yenieriler de madd silahlaryla halk ktlesi,
hatta saray erkn zerinde nfuz icra etmilerdi. ou zaman ayak
takmnn himayesinde, isyanlar sonunda, yksek mevki igal edenler,
bir ahs grleriyle en salam messeseleri ykacak tesirler
meydana getiriyorlard. Gerek manada lim olan hocalardan ilim ve
sanat dnyas byk istifadeler grmt. Hatta btn airler,
tarihiler ve edebiyatlar
94

LALE DEVR

hocalardan yetimiti. Bunun g:bi, halk genellikle tahsilden mahrum

olduundan hocalara aer tarafta byk bir sayg ve hrmet
gsteriliyordu. Halkn ilme ve dine besledii hrmet, duygusu, bu
snfa kar kalplerinde daima byk bir ballk meydana
getirmiti. Fakat bu his, bir ok defalar dini tesirleri, ahsi
menfaatlere alet edenler tarafndan, bir ihtille sebep olmak zere
kullanlmtr.
Halkn dier bir ksmn ise esnaf ve aa tabaka oluturuyordu. Bu
snfta, temiz yreklilikten ok taassup ve cehalet olanca
iddetiyle hkm sryordu. Ekserisi byk tmar sahiplerinin
yannda alan, yenierilik, esnaflk ve renberlik yapan halk,
tahsilden refah ve medeniyetten mahrum yayordu. Bunlarn biricik
hizmetleri, harp ve darptan, sefer zamannda yamaclktan ibaretti.
Doudan Iran, gneyden Arabistan, kuzeyden Tuna ve Rusya'ya, hatta
Macaristan ilerine kadar yaylan bu insan ktlesi, Sarayburnu'nu
ssleyen kubbelerin ve revakla-rn altnda zevk ve sefa ile megul,
be-on kiinin eseriydi.
Avrupa'da toplum hayat hakknda kanunlar karld srada, btn
bu halk ktlesi, insanlk haklarndan mahrum, mstebit bir paann
veya yenieri aasnn keyfine tbi, kahrolmu ve perian bir mr
geiriyor, bu esaret hayatna kar hi kimsenin ikyet ettii
grlmyordu. Yzyllardan beri lkede hkm sren istibdat, halkn
fikirlerinin ve beyninin zerinde uyuturucu bir tesir meydana
getirmiti. Halkn bu elinde olmayan alkanlk haline gelen ba
emesine kar, dnya ahvalinden haberi olan devlet adamlarnn
grevi, yllardan beri Avusturya hcumlar karsnda ezilen vatan
kurtarmak, memleketin geleceini salama alacak bir kuvvet meydana
getirerek, keyif ve istibdada boyun ememiti. Oysa, devlet
adamlarnn bir oklar bu noktay anlyamyor, iinde bulunulan
durumun korunmasn, gelecein garanti altna alnmasna tercih
ediyordu.
ibrahim Paa gerekten on yla yakn bir sre iinde memleketin
fikri ynden gelimesine hizmet etmiti. Fakat yzyllardan beri
ryen muhiti, tam anlamyla dzeltmeyi baara-

PATRONA SYANI

95

mami. brahim Paa, bu srada 64 yandayd.(1668-1730) Paann

hatalarna karlk, pek ok iyilikleri de grlmt. Evvela saray
ile devlet adamlar arasnda denge kurarak, on yl ileri idare
etmi, hatta nisbeten zulmedilmesine mani olmutu. Valilerin
zulmlerine mmkn olduu kadar engel olmaya almt. Anadolu'yu
ekiyadan temizlemi, yalanc ahitlerin ahitliini yasaklam,
kadlklar layk olanlara verdir-miti. Son ran hadiseleri
srasnda Badat valisine gnderdii mektupta, hkmet idaresi ve
harp usul hakknda ok nemli ve akllca nasihatler vermiti. Ayn
zamanda mevkiini korumak iin padiahn arzusunu yerine getirmekten,
temayllerine uygun hareket etmekten de geri durmamt. Sultan
nc Ah-med, lleleri ve smblleri arasnda kadnlarla dantela
rmek, diki dikmek, raan safalarnda bulunmakla megulken
brahim Paa kadn nfuzuna engel olmu, devlet idaresini tek bana
yrtmt. Daha dorusu, Sultan nc Ahmed saltanat srm,
ibrahim Paa ise devleti idare etmiti.
brahim Paa zamannda Ksem ve Turhan Sultanlar devrinde olduu
gibi, sultanlarn devlet idaresine kartklar grlmemi, yalnz
Fatma Sultan^29' bir defa Fransz elisi Milnv'n ikayetlerini
dinlemiti. Franszlara bir iyilikte bulunmak istemiti: 1729
ylnda Milo konsolosu, korkun bir gemi kazasndan sonra, bir
Ceneviz gemisinin kaptann himaye ettii srada, yenierilerin
saldrsna uram, konsolos bu hakaret zerine haklarn korumak
iin stanbul'a gelmiti. Fakat kaptan paa konsolosun arzusunu
yerine getirmek yele dursun, kendisini hapse attrmt. Hatta
bununla da kalmam, Ege Denizi adalarndaki ve anakkale'deki
Fransz konsolosluklarn da kapa29 Fatma Sultan, Silahtar Ali Paa'ya drt yanda nianlanm
(1709) Paa'nn Peter-varadin'de ehit dmesi zerine ibrahim Paa
ile evlendirilmitir (1716). Bu srada Fatma Sultan 13, ibrahim Paa
50 yandayd. O zaman istanbul'da bulunan ingiltere elisinin
kars Madam Montagu bu evlenmeden sz ederken diyor ki: "Fatma
Sultan 50 yanda bulunan kocasn grr grmez gzyan tutamad.
Bununla birlikte ibrahim Paa deerli kimselerden ve padiahn
gzdelerindendi." Montagu, ark Mektuplar, s. 184
96

LALE DEVR

tmt. Bu durum, Fransa'nn dou ticaretini alt st etmiti. P

Vilnv, bu hakareti temizlemek iin sadrazamdan birok defa grme
talebinde bulunmu, fakat bir trl sonu alamamt. Bir ok
kimseler, para almadka hibir yol gstericilikte
bulunmayacaklarn sylemilerdi. Nihayet Vilnv dnm, dorudan
doruya sarayla ilikisi olan Cenevizli bir kadn elde etmiti,
ibrahim Paann zevcesi Fatma Sultan'a mracaat eylemiti.'30)
Gerekten de bu devirde sarayn en nfuzlu simas, padiahn kz
Fatma Sultan idi. Fatma Sultan dantelaya ok meraklyd. Fransa'nn
himayesinde yaayan Cenevizli bir kadn bu sanatta pek usta olduu
iin kendisini genellikle saraya arr, kadndan dantela

renirdi. Vilnv, nihayet bu kadn vastasyla konsolos meselesini

Fatma Sultan'a bildirmiti:
Bir n, Cenevizli madam, Fransa ile Babli'nin barmasnn yakn
olduunu, bir Fransz konsolosunun hapsedilmi bulunduunu, ayet bu
gerginlik devam ederse Franszlarla Osmanllar arasnda sava
kmasnn bile mmkn olduunu anlatm, Fatma Sultan pek mteessir
olmutu. Bu devirde, Osmanl saraynda Franszlara devaml sempati
gsteriliyordu. Mesela sarayllar vaktiyle padiahlardan birinin bir
Fransz kralnn kzn denizde korsanlar elinden aldn, sonra
onunla evlendiini anlatrlar, Sultan Drdnc Mehmed zamannda
Valide Sul-tan'n gnln kazanmak iin toplar atan Fransz
gemilerinden sz ederlerdi.
Bu siyasi ve latif hikayeler Fatma Sultan'm kafasnda silinmesi
mmkn olmayan izler brakmt.
Bu sebepten Cenevizli madam dinler dinlemez can sklm, "Benim
Franszlara pek ok sevgim vardr. Hele babam, Franszlarla son
derece dosttur!" diye barm, btn bunlarn bir kada yazlp
kendisine getirilmesini emretmiti. Fatma Sultan'm emri yerine
getirilmi, bir sre sonra da brahim Paa sefaret ter30 Vandal, Vilnv'n Sefareti, s. 110
I
PATRONA SYANI

97

cmanna iltifatta bulunmu, hatta eliye selamlar gndererek:

"Kendisinin kat'i surette memnun olmasn arzu ederim!" demiti.
Vilnv, Fatma Sultan'm bu asl davranndan son derece '
etkilenmi, kendisine ok deerli elmas dme takdim etmiti.
Fatma Sultan bu hediyeleri almamak iin ok srar etmi, nezaket
icab kabul etmek zorunda kalmt.
Sultan nc Ahmed zamannda saray nfuzu sadece bu gibi ufak tefek
tesirlerden ibaret deildi. Sarayda, byk lde entrikalardan da
eser kalmamt. Bu sebeple brahim Paa hakknda ortaya kan
husumet, paann aczinden veya istidadndan ziyade kazand parlak
mevkii rakiplerinin ekememesin-den ileri geliyordu.
Ahalinin ran seferini bahane etmeleri ise olduka zahiri bir
sebepti, iran'dan gelen askerlerin szleri, halk arasnda hayli
etkili oluyordu; fakat bu tabakann kendi kendine isyan etmesi
imkanszd. Byle bir isyanda baar, ancak yenierilerin
katlmasna balyd. O tarihe gelinceye kadar yenierilerin ve
sipahilerin dnda kalanlar isyan etmemilerdi. Btn tahtlar
yenieri silahlaryla devrilmi, kazan kalkmadka padiah
kuvvetinin sukut ettii grlmemiti. Bu srada yenierilerin
itirak etmeleri iin de nemli sebepler yok deildi: brahim Paa
"Ni-zam- Cedit" askeri yetitirmeye balam,'3" ticaret vergisi
olmak zere "Bid'at" adyla bir vergi koymutu.'32'

Yenierilerin byk bir blm sava olmad zamanlarda ticaretle

urayorlard. Bu sebepten yenieriler arasnda derhal honutsuzluk
ba gstermiti. Sava meydanndan gelenler ise esnaf arasna
sokulmular, onlar da tevik etmeyi baarmlard. Su halde halkn
esnaf takm ile yenieriler, tamaya hazr bir vaziyette
bulunuyorlard. brahim Paann rakipleri, Lle devrinde kk ve
bahe sahibi olanlar ekemeyenler, bu zmreyi elde ettikten sonra,
devlet erknn istedikleri gibi mahvetmeyi
31

D Bonnak'n Sefretnmesi: s. 233

32

At Ederun Tarihi, c. 1, s. 153.

98

LALE DEVR

baarabilirlerdi. Zaten yenieriler elde edildikten sonra, onlar

iin padiah tahttan indirmek iten bile deildi. Btn Osmanl
topraklarnn kalbini saray tekil ediyordu. Fakat Bb- Hm-yn'a
vurulan kuvvetli bir darbe btn imparatorluun sinirleri zerinde
hibir tesir icra etmezdi. Sarayda meydana gelen oldu bitliye kar
koca Osmanl imparatorluunun vilyetlerinden hibir itiraz veya
kabul sesi ykselmezd.
Memlekette esasen tahsil ve terbiye, dncelerde ve duygularda
birlik ve beraberlik meydana getirmemiti. Karlkl yardm ve hak
gzetmek duygulan, Trkiye'de hibir zaman geliememiti. Hibir
kimse, hatta sadrazamlar, yenieri aalar ve Da-rssade aalar
bile kendilerini mdafaa edecek durumda deillerdi. Padiahn her
emri yldrm hzyla yerine getirilir, bu felketten hi kimse
yakasn kurtaramazd, ibret talan, devlet adamlar iin en son
hrmet yerine geerdi. Sarayda meydana gelen deiiklikler meru ve
itaati gerektiren bir oldu bitti saylrd. Halk, esasen yardma ve
korunmaya muhta bir durumda bulunuyordu. Memlekette ahsi
teebbslerle, ferdi servetler ortaya kmamt. Herkes hkmetin
verecei ulufeye, efendilerinin ihsanna muhta durumdayd, iki yz
yl nce, 3 aka eden bir dirhem gmn deeri, zamanmzda krk
para iken, bu devirde 20 akaya verilen bir dirhem gm, ancak alt
para edebiliyordu. Hkmet, halk teden beri bu para ile bask
altnda tutuyordu. Bu sebepten her hkmet ister mstebit, ister
dil olsun, ahali iin birdi. Halkn tek dncesi ahsi refahm
temin etmekti. Bu his, halkn yaama zevkinden, memleket sevgisinden
habersiz bulunmasndan ileri geliyordu.
Trkiye'de birka defa ihtilller olmu, padiahlar ldrlmt.
Fakat btn bu kargaalklar hemen istisnasz birer isyandan ve
ekiyalktan baka bir mahiyet gstermemiti. Hibir ayaklanma,
hibir hareket, lke iin faydal ve medeniyete yarar bir netice
vermemiti. Esasen bu isyanlara, hocalarla yenierilerin katlmas,
memlekette taassubun ve hkmetsizligin bulunduuna ak bir
delildi. Byle isyanlar karmak iin ihtirasl bir
PATRONA iSYANI 99
paann veya zorba birka ahsn ortaya kmas yeterliydi. Cahil ve
hrsl eller kullandrlarak yaptrlan bu taknlklar, kesinlikle

bir inklap olamazd. nk memlekette dnce tekam- l, itima

deiiklik olmamt ki siyas inklaplar kendini gs-terebilsin.
Bununla beraber, Osmanoullarn keyiflerine ba edirmek isteyen
yenieriler, kendilerini idare etmek iin, daima Kahveci Al veya
Patrona Halil bulmakta zorluk ekmezlerdi. Bb- Hmyn, pekok
defalar isyanc ekiya kafilelerinin hcumlarna, balta ve grz
vurularna hedef olmutu. Fakat ieride padiahlar ve sadrazamlar,
cellatlar vastasyla bodurulur veya hanerlerle
paralattrlrken, darda daima tekbir sadasmm Bizans ufuklarna
ykseldii iitilirdi. Btn taknlklar halkn cahil snfna
kar meru gstermek ve byle kuvvet kazanmak iin onlarn
saflndan, dine olan ballklarndan yararlanmann yollar
unutulmazd.
1730 isyan da ayn dnceler ve ayn tesirler altnda icra
olunmutu. syan hazrlayan kahveci, manav, bakkal, tellak ve
kayk esnaf arasnda, hoca kyafeti de grlyordu. Esasen,
isyana n ayak olan cahil kimse vard: ar telll Arnavut
Patronu Halil, Manav Muslu, Kahveci Ali... Bu kii, btn
stanbul'un avam tabakasn aldatmlard. Fakat Sultan nc
Ahmed'i drmeye azmeden halk ktlesini alttan alta iki kii idare
ediyordu ki, onlar da Ayasofya vaizi lspirzde ile, istanbul kads
Arnavut Zll Flasan Efendi idi. Ulema snfna mensup olan bu iki
zat, cehaletin kararsz kalplerde meydana getirdii ballk
duygusunun tesiriyle, hoca sarnn peinde ihtirasla koan cahil
kimseler zerinde, byk bir tesir icra ediyorlard. Halkn bir
ksm da devlet erkannn stn mevkiini ekemedikleri iin zaten
isyana hazr bulunuyorlard, istanbul halkm, saltanat erknna
kar isyan ettiren bu hocalar vatanseverlik duygularndan ok ahs
ihtiraslara tabi oluyorlar; hoca kyafetiyle halk zerinde ntuz
icra ediyorlard. zellikle Zlli Hasan Efendi, iki yl nce
kadlk zamannda stanbul'da bereket olma100

LALE DEVR

PATRONA SYAN!

101

di diye iinden karlm,-33- sonra bunun intikamm almay biricik

gaye haline getirmiti. Hasan Efendi'yle Ispirizde, silerin
zerinde manevi bir tesir icra ediyorlard. Zaten yenieri
isyanlar, daima bu gibi tesirler altnda meydana gelmi, halkn
yrtclk damarlar bu vasta ile uyandrlm, yamacla ve
ekyala hep bu dini hisler siper yaplmt.
Bu srada ran'dan gelen askerler, hamamlar dolayorlar,
ranllarn igal ettikleri kalelerde, muhafz askerlerin
burunlarn kestiklerinden; iki ellerini brlerine soktuklarndan;
ms-lman ocuklarn havaya atarak, klla paraladklarndan
bahsediyorlard. Arnavut tellaklarla yenierileri "Sizde yce din
gayreti yok mudur?" diye tevik ediyorlard.^41 syan iin bu
tevikler yapld srada, hocalardan brahim Paann yaknlarn
ekemeyenler, isyan iddetli hale getirmek ve hareketlerini meru
gstermek iin paann israflarndan, servetinden, kadnlara laf

attndan, Damad brahim Paann milletin hukukunu ayaklar altna

aldndan ve daha bunun gibi birok iftiralardan bahsediyorlard.
Halbuki inklaptan sonra paann serveti toplanm, kendisinin 2004
kese, 61 kuru; Kaptan Mustafa Paa'nnki 365 kese, 375 kuru;
Mehmed Kethda'nnki ise, 32309 kese, 3365 kuru tutmutu.1351
stanbul'da isyan almetleri balad zaman, mevsim sonbahard,
ibrahim Paann zorunlu olarak, halka sava ilan sahnesi
gstermesinden tam iki ay gemiti. Bizans'n sakin ve uyuuk
havasnda yine bir isyan bulutu dolamaya balamt. Yenierilerin
arasnda, halkn arasnda altlan alta fsltlar iitiliyordu. Bu
trl gelimeler baz devlet adamlarna, bu arada Sadrazam
Kethdasna da anlatlmak istenmiti. Fakat ne o, ne de brahim Paa
byle bir hareketin ortaya kacana kesinlikle inanmamlard. Bir
sabah, (Perembe, 15 Rebiulevvel) sonbahar gnei
sarayn karanlk servilerini, plak ve kocam narlarn
yaldzlad srada, arya doru Arnavutlardan oluan velvelel
bir kalabaln ilerledii grlmt. Onbe, onalt kiiden ibaret
olan bu kalabal Patrona Halil (3! Manav Muslu, Kahveci Ali idare
ediyordu. 1730 isyannn bu zorba elebalar, Ayasolya vaizi
spirizde ile Arnavut Zlli Hasan Efendiden alm olduklar
talimata gre hareket ediyorlar arlar ve sokaklar dolaarak,
taraftarlarn artrmaya alyorlard. Asiler kuluk vakti
Parmakkap'da toplanmlar, sonra Bedesten'e yryerek "D-vy-
Serimiz vardr. mmet-i Muhammed'den olan, dkknlarn kapayp
bayrak altna gelsin!" diye barmlard. Bir dakika sonra esnaf,
dkkanlarn grltlerle kapamlar, silahlarm kaparak Etmeydamna
komulard. Kafile Etmeydan'na doru ilerledike bir kat daha
oalyordu. Btn asiler, ellerinde parlak silahlar, esnaf tehdit
ediyorlar, dkkanlar kapatyorlar; Levent, cebeci, top arabas,
ksacas kime rast gelirlerse yoldan eviriyorlar, korkun ve her an
deien bir sel gibi Etmeydan'na doru ilerliyorlard/371
Byk bir kargaalk iinde koldan ilerleyen kafile, Etmeydan'na
gelir gelmez byk bir kalabalk oluturdular. Sonra. Birinci Cemaat
ile Cebecilerden Beinci Bln kazann ve bayran kardlar.
Yenierilerin de kendilerine katlmasyla bsbtn kuvvet
bulmulard. Artk btn sokaklarda davullar almyor, halk isyana
davet ediliyordu. syana katlmak istemeyenler, evlerinden kmaya
cesaret edemyorlard.1-38' Katlanlar da ya Lle devri erkanna
dmanlklarndan veya merak sebebiyle ve seyirci olarak iltihak
ediyorlard. Biroklar da saray erkanna iten besledikleri
intikamdan dolay seviniyorlar, hallerinden memnun olmayanlar ise,
yeniden devlet erknyla evirecekleri frldaklarn, elde
edebilecekleri mevkilerin hayalleriyle
33

e-ebzade, s. 61 5/stanbul inklaplar, s. 36.)

34

am Ruznmesi Mehmet Efendi'nin Defteri. 1143)

35

Subhi Tarihi, c. 1, s. 43/lstanbul inklaplar, s. 46.)

36
Patrona Halil'in vaktiyle levent iken bulunduu geminin addr.
"Donanmay- Hmayun gemilerinden Riyale ve Patrona... lh" Tarh-
Asm, s. 316
37

Subhi Tarihi, c. 1, s. 6

38
Mnyo, Devlet-i Osmaniye Tarihi, c. 4 am Ruznmesi Mehmed
Efendi'nin Defteri 1143
102

LALEDEVR!

, .<'.

isyana itirak etmek iin kendilerinde kuvvet bulabiliyorlard.

Szn ksas, btn bu sarkl, kavuklu, keeli, cbbeli, manav,
kahveci, tellk, telll, cahil, a, ihtirasl, azgn ktleyi iki
kuvvet idare ediyordu. Menfaat ve intikam...
Menfaat duygusu, Trkiye'de her trl duyguya galip gelmiti. Dm
gayreti ise, srf aldatc, zahiri, gerektiinde kar iin
kullanlan bir vastadan baka bir tarzda aa vurulmazd.
stanbul'da yenieri aas ile sadrazamn kethdasndan baka kimse
kalmamt. Btn devlet erkn, skdar sahilindeki ordughta,
yallarnda sakin ve rahat, sonbaharn gzellikleriyle meguldler.
isyan ehirde ba gsterir gstermez, sadrazam kethdas Mehmed Paa
yola km, fakat dostlarna rastgelerek, onlarn zoruyla geri
dnmek mecburiyetinde kalmt. Mehmed Paa, sadrazamn damad idi.
brahim Paa'nn veudunu ortadan kaldrmak isteyen asilerin
"Kethdy- Sadr- li"yi ilk grte paralayacaklar kesindi.
Hatta yenieri aas da maiyetine birka kii alarak, Etmeydam'na
kadar ilerlemi, silere ricalarda, tehditlerde bulunmutu.
Kendisinin yama sayg gsterilmesini istemi, fakat hibir netice
elde edememiti. Patrona Halil, yenieri aasna doru ilerlemi,
maksatlarnn hkmetin slh ve zalimlerin cezalandrlmas
olduunu, bu sebeple kendisinin de Muhammed mmetine katlmas
gerektiini anlatmt. Yenieri aas, Patrona takmndan bir
kiinin bu hitabndan dolay ok mteessir olmutu. Evvel,
yanndaki zabitlere kar nfuzunu muhafaza iin Patrona ile
iddetli konumak istemi, fakat Patrona tehdit edici bir grnme
brnerek, aaya susmasn, aksi takdirde elbisesini kanlara
boyayarak Muhammed mmetine sancak yapacan syleyince, yenieri
aas bu tehdit zerine ne yapacam armt. Bu srada yenieri
aasnn maiyetindeki zabitlerden bir ou silere katlmt.
Yenieri aas da tehlikeyi hisseder etmez, asilere daha iyi meram
anlatmak iin atndan inmi, nihayet uygun bir frsat bulur bulmaz
kyafet deitirerek kam, derhal limanda bir kaya binerek,
skdar'a gePATRONA SYANI

103

misti. Fakat durumu sadrazama haber verecek yerde, korkusundan

dolay urayaca tehlikeyi dnerek evinden kmamaya karar
vermiti.

Bu srada yz kadar si, Aa Kapsna geliyor, hapishanelerden

katilleri ve canileri karyor, bylece kuvvet temin eder etmez
Sipahi pazarm yama ediyor, ele geirdii silahlar kaparak
serdengeti aalar davet ediyordu. Fakat bu isyan byk bir
disiplin iinde yaplyor, isyan idare eden vaiz ile kadnn byk
tesirleri grlyordu. Bir taraftan halk dalga dalga hareketli,
velveleli, ihtirasl korkun bir ktle halinde Etmeydam'na doru
koarken br taraftan asiler aralarnda eyhlislmlar, cebeci
baslar, kul kethdalar tayin ediyorlard.
Sonra sokak sokak mnadiler: "Ekmeki, bakkal, kasap, manav
dkkanlarn ap herkes iiyle megul olsun. Namuslu kimselere
herhangi bir saldr olmaz!" diye baryorlard. Gerekten de
hibir dkkan yama edilmiyor, Hristiyanlara hibir saldr da
bulunulmuyordu.<-39> Patronann, Muslu'nun ve Ali'nin yegane
dnceleri kuvvetlerim ve taraftarlarn artrmak gayesine
ynelikti. Zaten devlet erkn, bu kuvveti toplamak iin asilere bol
bol vakit brakyorlard. O gn isyan sabahtan akama kadar devam
etmi, sileri yattrmak iin devlet erknndan henz hi kimse
gzkmemiti.
stanbul kaymakam, brahim Paann damad Kaymak Mustafa Paa o
sabah Boazii'ne, engelky'ne, "B- Ferah" adn verdii kke,
llelerle megul olmaya gitmi, reis efendi de bu vakay ancak
Boaziindeki yalsnda haber alabilmiti. Fakat ikisi de byle bir
hadisenin meydana gelmesine bir trl ihtimal verememilerdi.
Etmaydan'na birka kii toplanm ise de bunlarn az bir kuvvetle
oktan dalm olduuna hkmetmilerdi. Fakat bir sre sonra olay
bizzat gren kimselerden iin nemini, asilerin gittike
oaldklarm haber alnca, akama doru skdar'a gemiler, Sultan
nc Ahmed ile beraber ibrahim
39
"Askerler isyan esnasnda bile disiplini muhafaza ediyorlard."
Albert Vandal, Vil-nv'n Sefareti, s. 152.
104

LALE DEVR

Paa'ya kar karya geldikleri tehlikeyi anlatmlard. Reis

Efendi ile Kaptan Paa kendilerim sorumluluktan kurtarmak iin
vak'ay ok nemsiz gstermeye almlard. Fakat Sultan nc
Ahmed'in byk korkuya ve dehete kaplmasna engel olamamlard.
brahim Paa ise kaymakam ile Reis Efendi'nin gevekliinden son
derece mteessir olmutu: Hibir disiplini olmayan bu ekiya
etesini kk bir askeri kt'a ile datmak mmkn iken, hibir
harekette bulunulmamasn bir trl affe-dememi, hatta Sultan
nc Ahmed'e: "te imdi saltanatnz ve hayatnz tehlikeye
sokan bu sersemlere nasl ceza verilmez?" diye ikayet etmiti.
Fakat ceza vermenin zaman oktan gemiti, ibrahim Paa, bsbtn
midini kesmeyerek skdar sahilindeki sarayda devlet erknndan
oluan bir meclis toplam, sultan nc Ahmed'in Sanca- erifi
alarak istanbul'a dnmesine karar vermiti. Sultan nc Ahmed,
kendisinin nasl hareket edeceini hemiresi Hatice Sultan'dan
sormutu. Hatice Sultan ise vkelay kesinlikle yanndan
ayrmamasn, hayatm muhafaza iin icabnda onlar feda etmesini

tavsiye etmi, hatta ilveten: "Kulun istemediklerini ver!" demiti.

Devlet erkn gece ge vakte kadar mzakerelerle megul olmutu.
O gece, ayn on altnc gecesiydi. Karda Topkap Saraynn siyah
ve yksek servilerinin etrafnda ykselen binalardan ve kubbelerden
snk ziyalar saan birka k, Kz Kulesi'nin solgun fenerleri,
mehtaba kar parlyordu. stanbul'da, Etmeydam ve civan byk bir
grltyle kaynyordu. Artk skdar'da durmak imkan hariciydi.
Sultan nc Ahmed, kalben byk bir strap iinde, brahim Paa
dehete kaplm, btn vezirler zgn, gece yarsna doru
kayklara binmiler, mehtabn Marmara'ya nur saan aydnl iinde
yola kmlard.
Sarayburnu'na kld zaman gece yars olmutu. Sultan I 'nc
Ahmed, Yal Kk'nn nnden, Has Bahe'den ge-ms. Hrka-i Saadet
yanndaki daireye gelmiti. Orada, Etmeyda-n'ndak asilerin
miktarm, ne kadar dikkatli hareket ettiklerini,
PATRONA SYANI

105

btn sokaklara karakollar karldn haber alm, derhal gece

yars btn devlet erkanna byk bir Divan kurdurmutu. Bu divanda
btn devlet adamlar bulunmu, yalnz kapc ba aa gelmemiti.
brahim Paa, onu da bir fermanla saraya davet etmiti.
Divanda devlet erknnn ileri grl ve akll olanlar, imdiye
kadar ok fazla zaman kaybedildiini, dolaysyla sarayda ve
klalarda mevcut askerle kar konulmasnn her zaman kabil
olduunu sylemilerdi. Devlet erknnn bu kararm brahim Paa da
tasvip etmi, durumu padiaha arzetmiti. Sultan nc Ahmed zayf
yaratllyd. Sadrazam'm bu teklifine kar:
- imdi gece yars, nereden asker bulacaz? siler hep silahl.
Bize bal askerleri toplamak iin bunlarn arasndan nasl geilir?
Geri sarayda be alt yz bostanc ile bir o kadar i olan var.
Fakat bunlar silah kullanmasn hi bilmezler. Mademki ekiya gece
bir ey yapmyor. Brakalm, sabah olsun. O zaman ben kendilerine
emreder, datrm. O da olmazsa Sanca- erifi karr, mmet-i
Muhammedi davet eder, kuvvete kar kuvvetle karlk veririz,
demiti.
Devlet erknn tekil eden ricalin hepsi bu olaydan sorumlu
olduklar iin hibir kimse Sultan nc Ahmed'in grlerine
aykr fikir beyan edememiti.
Cuma sabah olmutu. brahim Paa, isyann tevikilerinden Zlli
Hasan Efendi'yi Filorya'daki sayfiyesinden saraya getirtmiti.
Sonra, Sanca- erifi alp asilerin zerine yrmeyi dnmt.
Fakat o srada sarayda hazr bulunan yenieri aas, bu hareketin
makul olmadn, kendisine hibir ferdin katlmayacan
anlatmt. Dier taraftan Sultan nc Ahmed de bostancbay
yirmi kii ile silerin yanma gndermi, derhal dalmalarm aksi
takdirde de hepsini perian edeceini haber vermiti. Fakat siler,
maksatlarnn memleketin selmeti olduunu, padiahlarna

durumlarn arz edeceklerini, istekleri yerine getirilmedike bir

adm bile atmayacaklarm sylemiler:
106

LALE DEVR

- evketin padiahmzdan honuduz. Vezirini, kethdasn ve kaptan

paay istemiyoruz diye cevap vermilerdi.
Babli bu ekiya etesine kar iddet ve metanet gsterecek yerde,
onlarla uzun uzadya mzakerelere girimiti. Sonra San-ca- erif
Orta Kap'ya dikilmi, Livy- Muhammedi altna toplananlara yirmi
beer kuru verilecei halka iln edilmiti. Fakat mnadiler
Ayasofya Camii'nden teye seslerini iittirmeyi baaramamlard. O
gn bylece gemiti. Btn vezirler geceyi sarayda geirmiti.
Damad brahim Paa ile vezirler, Arz Aala-n'nn odasnda kalmlar,
dierleri Sultan Murad odasnda, Bostanclar dairesinde
sabahlamlard.
O gece mft efendi, isyann gerek tevikiler ile, sarayda ulema
meclisine gelmi, mrnn son gnlerinde grd bu felaketten
dolay zgn, gz yalan dkmeye balamt. Sonra nefsini her eye
tercih ederek Sultan nc Ahmed'in hal' edilmesinden bahsetmi:
Toplananlarn maksad, nce, fiillerinde vlm bir halife
isteriz, diye yazdklar tezkereden malum iken, bo yere niin
zahmet ekeriz ve aresi ortada olan bir husus iin neden zlrz?
Hemen sabah namazm klar, hepimiz, Ayasofya'ya gidip padiah
tahtndan indirir, bylece hepimiz kurtuluruz^+0) demiti.
Ertesi sabah Patrona Halil, saraya doru geldii srada ikinci kap
zerinde Sanca- erifin dalgalandn grmt. Bu srada
asilerin says gittike artyordu. Patrona Halil, maiyetinde-kilen
oaltmak iin, Kahveci Ali'nin maiyetine alt yz kii vererek
Sanca- erife kar gnderiyordu. Ali'nin grevi, Sanca- erif
altna toplanacaklar rica ile, tehdit ile, para ile kandrmak;
toplananlarn says artacak olursa zerlerine derhal saldrmakt!
Ali, bu sayede anca- erif altna toplananlar da kendisine
ekmiti.
Patrona Halil, artk stanbul'un tek hkimi olmutu. Yaln
40

Tarih- Subhi, c. 1, s.

PATRONA SYANI

107

ayak, yrtc bir hayvan gibi, babo bir kalabala bakanlk

eden, stanbul'a iki gndr heyecanl saatler yaatan bu trediyi
ortadan kaldracak hibir kuvvet, hibir yrekli kimse ortaya
kmyordu. Patrona ve adamlar hep baldr plak takmndan ve
mevki hrsna kaplm kimselerden ibaretti. stanbul'un hibir
zmresi, b.akenti kartran bu ekiyay tepelemek cretini
gsteremiyordu. Bu cr'et daha nce defalarca meydana gelen
isyanlarda da gsterilememiti. Trkiye'de si kuvvetler daima

gelecek midiyle ve menfaat duygusuyla okanm, bu kuvvetlerin

vahice hcumlarna kar daima tarafsz kalnmt.
Patrona Halil'in ahs, nasl bir insan olduu, meslei herkes
tarafndan biliniyordu. Memlekette Patrona'y hizmeti olarak bile
kullanmayacak ok sayda zeki insanlar, hamiyetli vicdanlar vard.
Fakat herkes alkanlk haline gelmi bir tesire, sefil bir menfaat
duygusuna tabi olarak yaamak, cahillerin elinde bile olsa yine
yaamak, zelil de olsa yine yaamak istiyordu. Hatta bir sre sonra
Patrona'ya vatann kurtarcs nazaryla da bakmaya balamlard.
nk istanbul'da isyan olduu halde nizam ve intizam yine hkm
sryordu. Herkes yama ile servetlerinin mahvolacandan korkmutu.
Halbuki henz bir saldrya uradklar szkonusu deildi.
Menfaatleri kurtulduktan sonra, lkeye az ok hizmet eden adamlarn
yok edilmesi onlar iin ok basitti.
Asiler, saray kaplarnn nne geldikleri halde, kendilerini
datmak iin hi kimse dar kmyordu. Sarayn yksek mazgall
kaplar, bask kubbeli binalar, derin ve dehet verici bir
sessizlik iindeydi. Sarayda hibir hayat eseri grlmyordu. Yalnz
koca koca narlarn altnda, kirli mavi kuleleriyle ykselen bir
kap, Bizans'n saf ve mavi semasnn altnda dalgalanan Sanca-
erif, sonra sarayn siyah ve can skc ta binalarnn ortasnda
ruha l kokular saarak uzanan birka servi, daha sonra derin bir
sessizlik! Btn faaliyet, sarayn iindeydi. brahim Paann
bakanlnda toplanan Divan'da byk bir korku havas kendini
gsteriyordu. Nihayet, bu Divan'da da hayli za108

LALE DEVR

man kaybedilmi, neticede bostanclar toplamaya karar verilmiti.

Fakat o srada bu korkak herifler birer delie kamlard. O kadar
ki alt yz kiiden ancak otuz kii toplanabilmiti. o-lanlannn
says son derece azd. Mevcutlar ise silah bulmaktan acizdi. Bu
zayf ve ilkel kuvvetle Kahveci Ali'nin azgn, haan, Sanca- erif
nnde, saray kaplarna her an hcuma hazr duran askerlerine kar
koymak imkanszd.
Bu srada brahim Paa, Kaptanpaal Abdi Kaptan'a tevcih
ettirmiti. Abdi Kaptan, saray erkan iinde en cesuiarmdand.
Paa, leventleri toplamak iin kayklar getirtmi, Sarayburnu'na
kadar inerek bizzat gitmek istemiti. Fakat Patrona, Kaptan Paa'nn bu hareketini haber alr almaz, derhal muntazam askerle
Sarayburnuna gelmi, paann maiyetindeki Leventlere otuz kii
telefat verdirmiti. Sonra byk bir metanetle direnen Abdi Paaya
doru ilerleyerek:
- Abdi! Zalimleri himaye iin bu apknlar nereden buldun? te
hayatn elimde. Fakat ben levent iken, benim hayatm kurtarmtn.
Bu iyilii unutmuyorum. Emin ol. Kaptan paalk yine sende kalacak.
Fakat gel, bizimle beraber ol. Memlekete hizmet et, demi/4" Kaptan Derya da bu teklife raz olmutu.

Patronann maiyeti bylece bir kat daha kuvvet bulmutu. Bu srada

saray, henz kuatlmamt. Fakat sarayn iinde mthi bir heyecan
vard. Darda, asiler arasnda da byk bir faaliyet grlyordu.
Sultan nc Ahmed'in henz cevab gelmemiti. Asileri beslemek
iin para lazmd. Patrona, derhal vezirlerden beinin konan
yama ettirmi, altnlar ve gmleri kendi defterdarna teslim
etmiti. Btn eya, yok pahasna satlmt. Sonra vezirlerin
yaknlar da ayn felakete uramt. Ezcmle Galata ve Beyolu
muhafznn kona yama edilmiti. Patrona, Hristiyanlarn
sempatisini kazanmak iin, konaktan alman paralar Hristiyan
mahallelerine dktrm:
- ite bu hrsz herifin sizden ald paralar. Alnz, diye bartmt.
41

Tarih-i Suphi, c. 1, s.

PATRONA SYANI

109

Sarayn tereddt ve endiesi hl devam ediyordu. O gn bostanclar

topland srada sabaha doru brahim Paa da Revan Kk'ne
gelmi, vezirlere hitaben:
Ben nasl olursa olsun, artk ldm, demektir. Fakat hepimizin
selameti, velinimetimizi dnmektir, demiti.
Sonra mftye doru dnerek gerekli tavsiyelerinin karl olmak
zere, krgn bir sesle:
- Padiah seni de, kaptan Paay da, kethday da azletti, demiti.
O zaman yeni atamalar balam, yeni bir mft tayin edilmi,
sarayda beyaz libas bulunmad iin, yeil kuma kapl bir krkle
yetinilmiti. Keza sekbanbamm da yenieri aas yaplmas arzu
edildi. Fakat bu zat, asilerden korkarak bu mevkii kabul etmemiti.
Sarayda mevkiler datld srada, Patrona, Sultan nc
Ahmed'den bir cevap gelmediini grm, derhal saray kuatmaya
karar vermiti. Fakat bu karar uygulamaya gemeden, frnlarn,
kasaplarn, zaruri ihtiyalara cevap verecek dkkanlarn almasn
emretmi, ufak bir yolsuzlukta bulunacaklarn cezalandrlacaklarm
ilan etmiti: Keza Hristiyanlarn bu harekete katlmalarn
engellemek iin kendilerine hibir ktlkte bulunulmayacam haber
verdirmiti. Patronann bu tedbirleri almaktan maksad, saray
erknnn Hristiyanlardan yardm grmelerine meydan vermemekti.
Bu sradayd ki: Sarayda uzun uzadya mavere edildikten sonra
silere ulemadan iki zat gnderilmiti. Bunlar ekiyanm ileri
gelenlerine, arzu ettikleri vezirlerin azledileceim, fakat mftnn
katline erl ynden imkn olmadn, dier vezirlerin ise padiaha
byk hizmetlerde bulunduklarndan bunlarn katledilmelerinin uygun
olamayacan beyan etmilerdi. Asiler, bu haber zerine Orta
Cami'ye toplanmlar yaplan mzakere neticesinde mftnn

katledlmemesine, fakat dierlerinin mutlaka katlolunmasma karar

vermiler, bu kararlarn Sultan
110

LALE DEVR

nc Ahmed'e bildirmek iin kendi reis efendileri ile kadlarn

saraya gndermilerdi. Fakat bu teklif silerin ilk artlaryd:
Patrona ile Muslu'nun ve Ali'nin fikri, Sukan nc Ahmed'i de
tahtndan indirmekti. Bunlar, Sultan nc Ahmed'in bu tekliflerini
reddetmesini istiyorlard. nk o zaman padiah tahtndan indirmek
iin ellerinde ciddi bir sebep bulunacakt. Onlarn fikrince, Sultan
nc Ahmed'i tahtndan indirmedike kendilerinin varlklarn
devam ettirmeleri mmkn deildi. Zira, Sultan nc Ahmed, daha
nce, kardei kinci Mustafa'y halederek kendisini tahta
karanlar birer birer mahvetmiti.
O gn akam olmutu. Sultan nc Ahmed, asilerin son tekliflerini
alm, gnderdikleri kimseleri gzel bir ekilde kabul etmi, hatta
rtbelerini teyid etmek iin fermanlar vermiti. Sonra, gece yars,
baz devlet erkann odasna ararak gizli mzakerelerde
bulunmutu. Sultan nc Ahmed'in o dakikada gzlerinin nne
llelerle, karanfillerle ve raanlarla geen gnler gelmiti.
Nihayet bu renkli ve iekli hayattan uzak kal-maktansa, vezirlerini
feda etmeyi uygun grmt. Gecenin karanlklar, sarayn korkun
sessizlii iinde brahim Paa ile kethdasn ve kaptan paay Orta
Kap'ya gndermiti. O gece Orta Kapnn karanlk odalarnda
rutubetli duvarlar arasnda Sultan nc Ahmed'in raan
arkadalar cellatlarn elinde bouluyordu. Sarayn bask kubbeleri,
karanlk keleri, baltaclar dairesi, kubbe alt civar skunet
iinde uyuyor gibiydi. Ay, btn hznyle Bizans semasna
ykseliyor, Orta Kapnn nndeki siyaset (lm) emesinin kanl
talarn, ibret talarnn kara ve lekeli yzlerini aydnlatyordu.
Artk sabah oluyordu. Ortalk aarmaya, sisli ufuklardan pembe bir
gne ykselmeye balamt. Sarayburnu'nun sular hafil bir hlt
ile akyor, sarayn iki sra halinde bulunan uzun servilerinin,
yksek'narlarnn altnda, harem Daresi'nin nnde yksek
klahlar ile aalarn ve baltaclarn dolatklar grlyordu.
Sarayn bo muhitinde, lm kokular hissediliyordu.
PATRONA

HALL SYANI 111

Birka dakika sonra saray kaplar ni ve ar bir grlt ile

almt. eride ise isyana n ayak olanlardan bazlar bo yere
telalarla, Sultan nc Ahmed'i korkutmak, vezirlerin katlini bir
an nce gerekletirmek istiyorlard. Fakat o srada sarayn byk
kapsndan, kz arabasnn kulaklar trmalayc gcrtlarla
kt grlyordu. Arabalarn nnde bostancba, sakin ve zgn
admlarla yryor, ilerinde brahim Paann, Kaymak Mustafa
Paann ve kethdann sapsar, boyunlar sklm, mosmor cesetleri
boylu boyunca uzanm yatyordu. Arabalar, sabah vaktinin sessizlii
iinde, Ayasofyann yksek duvarlarnn nnden aheste aheste
ilerliyorlar, Etmeydam'na doru gidiyorlard. Uzaktan arabalarn
geldiini sezen yetmi bin si vezirlerin cesetlerini grmek iin
kouyorlard.

Artk herkes memnun olmutu. Patrona kaptan paa ile kethdann

cesetlerini Etmeydam'na astrmt. Fakat siler, brahim Paann
cesedini Krkba Manol'a benzetmiler, Sultan nc Ahmed'in
vezirine kyamadn sanmlard. Halbuki brahim Paann Manol'a
benzemesi mmkn deildi. Sadrazam al sakall, krk Manol ise sar
bykl, gk gzl, sakalsz bir adam idi.<42) Oysa ekya brahim
Paann cesedini srklemeye, nc Sultan Ahmed'i tahtndan
indirmeyi bahane olmak iin bunu ileri srmler ve derhal brahim
Paann boynuna ip takarak saray kapsna kadar srkleyip gtrmek
istemilerdi. Daha sonra Paann boynuna bir ip geirerek bir atn
kuyruuna balamlar, Divanyolu'ndan srkleye srkleye, paralaya
paralaya Bb- Hmyun nne brakmlar, tekrar "Allah Allah!"
diye bararak Etmeydam'na gelmilerdi.
Bu srada sarayda sprizde huzura km, isyanclarn Padiah da
istemediklerim sylemiti. Sultan nc Ahmed, sapsar kesilmiti.
Sonra spirizde'ye: "Peki, bunu bana daha nce niin sylemediniz?"
demi, hayatna ve ocuklarna doku42
Divn- Hmyn Mhimme Defteri 136, s. 216: "Ad geen, Rum
taifesinden, sar bykl, gk gzl, tral, Hristiyan
olmakla...")
112

LALE DEVR

nulmamak artyla saltanat brakmaya raz olduunu beyan etmiti.

Artk Ispirizde ile Zll Hasan Efendi olanca faaliyetlerini
gsteriyorlard. Etmeydan'na gidiyorlar, padiahn saltanat terk
etmeye raz olduunu haber veriyorlar, aldklar kabul cevabn
Sultan nc Ahmed'e bildiriyorlard.
Gece saat drde gelmiti. Sarayn yaldzlarla ve inilerle ssl lo
odalarnda derin bir sessizlik hkm sryordu. Darda denizin
fsrtlar, arada srada kaldrmlar zerinde dolaan saray
aalarnn ayak sesleri iitiliyordu. Sultan nc Ahmed, bu srada
kardeinin olu ehzade Mahmud'u kafesten karyor, Mabeyin
Kapsnn yanma getirtiyordu. Sonra, btn saray erkn karsnda
yaral ve mteessir bir kalple alnndan pyor, saltanat teslim
ediyordu.
Sultan nc Ahmed, bu elem verici grevi derin bir hzn ile
yerine getirmi, mell baklarn kardeinin ocuuna ynelterek,
titrek ve pr heyecan bir sesle:
- Olum! Baban, cennetmekn Sultan ikinci Mustafa Han hazretleriyle
ben, srf vezirlerimize teslim olduumuz, her ii onlara
braktmz iin u senin ktn tahttan indik. Sen bizden ibret
al. Kendini vezirlerin nfuzunun altna sokma. Here-yi onlara
brakma. Kendin gr ve anla. Bizi berbd ve perian eden hallerden
sakn. iddetli, fakat dil ol. Allah'a smarladk. Hayatm ve
evlatlarm sana emanettir, demi, gzleri yala dolu, kalbi yaral,
dar koridorlardan ehzadeler dairesinin basit ve karanlk odalarna
doru yrmt.

Sultan nc Ahmed, bu feci dten son derece etkilenmiti.

Hanedannn byle ac darbelere uramas nefsine ok ar gelmiti.
Fakat, halefini olsun bu felaketlerden korumay dnm, Sultan
Mahmud'a gnderdii bir manzumede duygularn yle dile getirmiti:
Hayrend ey vcd- kerim, Kimseye etme kendini teslim
PATRONA SYANI

113

Hacet eshbna adalet kl;

Fukara hline riyet kl.
Kimsenin inkisarn alma,
Benim ettiklerime hem kalma.
Sana ehzadeler emanettir,
Lyk- an olan siyanettir.
Daima saltanatta var olasn.
Ferr evketle ber karr olasn.
Eyleye bahtn kde Huda
Hayme-i mrn ola pberc
Fer bulup necm-i baht- mes'dun

Ola mehur nm- Mahmd'un 3>

O gece hem clus, hem biat merasimi yaplmt. Bir taraftan devlet
erkan Hrka-i Saadet odasnda biat ediyor, dier taraftan ulema ve
meayihten tarada bulunanlara biat iin tezkereler yazlyordu. w+)
O sabah biat treni iin asilerin elebalar da davet edilmiti.
Fakat sarayda lm hazrlanm diye, aralarnda kan havadis
zerine ieri girmekten kanmlard. Daha sonra kendilerine
teminat verilince, silahlaryla ve bayraklaryla Saray- Hmyn'a
gelmiler, biat merasiminde bulunmulard.
Bu srada istanbul'un hemen her tarafnda dkkanlar ve maazalar
kapalyd. Sarayda aziller ve tayinler icra edilirken Horhor
emesi'nin ve Atpazar'nn nnde, Kaymak Mustafa Paa
43
Ey iyilik dnen ba sahibi varlk. Kendini kimseye teslim
etme. ihtiya sahiplerine adaletli davran. Fakirlerin durumunu
gzet. Kimsenin bedduasn alma. Benim yaptklarmla da yetinme.
ehzadeler sana emanettir. Sana yakan onlar korumaktr. Herzaman
padiahlk tahtnda olman temenni ederim. Srekli iktidar ve evket
sahibi olasn. Huda bahtn ak etsin. mrnn adr ayakta

dursun. Mesut talihinin yldz parlasn. Mahmud (vlmeye layk)

adam mehur olsun.)
44
izzetl Bakapucu aa! Salt- Subhi Ayasofya'da ed eyleyb
evketlu kermetl, kudretlu, mehbetl padiah- lem Penah Sultan
Mahmud Han Efendimiz hazretlerinin taht- cihandriye cls-
hmynlar vuku' bulman mu'tad- kadfm zere biat ve dmen bsi
j'n cmle kapusu aalan saray? hmayunda mevcd bulunalar dey u"
am Rznmecisinin Defterinden, 1143.)
114
'

LALE DEVR
'

ile Kethda Bey'in cesetleri hakaretlerle srkleniyor, Damat

ibrahim Paann Bb- Hmyn nne braklan, kpekler tarafndan
paralanan, plak bir iskelet halinde yatan cesedi1-45) sarayn
faaliyetlerine kar souk ve srtm dileriyle korkun bir
eklde glmsyordu.
45 "Marn ileyhin zasndan geriye kalanlarn mmkn olanlarn,
bu haydutlarn arsndan satn almak suretiyle toplayp, byk bir
gizlilik iinde, gecenin ortasnda, ehzade Cami-i erifi'nin
yaknnda, kendisinin yaptrd sebilin bitiiinde bulunan
hazireye gmmlerdir." Ata Tarihi, c. 2, s. 158
syandan Sonra
t) R GN SONRA, Sultan Mahmud'un Eyb'de kl kuanma treni
yaplyordu. O gn btn halk Eyb'e toplanmt. Sultan Mahmud asil
bir tavrla at stnde sorgulu peyklerin ve solaklarn arasnda
tantanal ve muhteem bir alay ile ilerliyordu. Sarayn altnlar ve
elmaslar halkn gzlerini kamatryor, Sultan Mahmud'un mtenasip
simasnda hilim ve skn mahede ediliyordu.
Padiahn vcudu gayet
dairesinin karanlk ve
renkler iine knca,
Alayn nnde aalk

zayf, tavrlar ekingendi. ehzadeler

rutubetli odalarndan birden bire klar ve
kendini byk bir aknlk iinde bulmutu.
bir sima grnyordu. Patrona Halil!..

1730 isyannn bu cahil serserisi, baldr plak, yenieri

kyafetiyle gidiyor, ahaliye para datmaya urayordu. Dardan
baknca yle grnyordu ki, sanki btn bu muhteem alay kendi
hazrlam, milleti felaketten o kurtarmt. Fakat derinden duyduu
hisler, bir haydudun hak yemekten, rz ve namusu inemekten duyduu
ekyalk zevkinden baka bir ey deildi. syan hazrlayanlar
arasnda Patronann simas en belirgin izgileriyle kendini
gsteriyordu. Patrona, btn istanbul'un ve sarayn zorbas
kesilmiti. Ekiya gruhu tamamen onun emrinin altndayd.
116

U\LE DEVR

Bu sebepten Sultan Mahmud Patrona'y bir sre iin okamak istemi,

kendisine vastal olarak rtbe teklif etmiti. O zaman Patrona,
deerini ve meziyetini kendi de takdir ederek:

- mrmn nasl sona ereceini bilmiyor deilim. imdiye kadar

padiah tahta karanlardan hi kimse yatanda lmemi-tir ki, ben
leceim, demiti. Sonra yenieri aas, Patrona'ya bir jest olmak
zere para banda bulunulmasn ortaya atm, Patrona buna da
cevaben:
- stanbul'un btn hazineleri benim. Bana bak, yenieri aas! Hem
sen, benim iime karma. Sonra sen de tekilerin yanma gidersin
demiti.
Patrona Halil, bana gelecek felaketleri tam anlamyla biliyordu.
Fakat geici hayatn hi olmazsa zevk ve sefa iinde geirmeyi
dnm, bir sre sonra vezirlii kabul etmek zorunda kalmt. Ona
gre devlet idaresi iin cesaret ve gz peklik en byk meziyetti.
Zaten hempalarndan Sara Mehmed, yenieri aas; Urlu. Sekbanba;
Deli Mustafa, kap kethdas; Deli ibrahim istanbul kads olduktan
sonra, Etmeydan'na toplanan ekya gruhu iinde, olanca hamiyet
duygusuyle temeyyz eden Patrona Halil'in vezir olmas byk bir ey
deildi.*401
Hamamlarda toplanan yenieriler: "Sizde din gayreti yok mudur?".diye
tahriklerde bulunduklar zaman ilk nce onun hamiyet duygulan
kabarmt. Dolaysyla kendisi iin vezirlik, ihtilali idarede
gsterdii parlak hizmetlerin hakl bir mkafat idi. Zaten o tarihe
gelinceye kadar Osmanl Devleti, fikirden ok pazu kuvvetiyle
hareket edenlerin, medeni fikirleri yaymaktan ziyade ldrmeyi ve
yok etmeyi prensip haline getirenlerin kurban olmutu.
Patronann hakimiyeti hkmn srdrd srada tstanbul byk bir
karklk iindeydi. Dkknlar kapal, ticaret hayat durmu, ahali
heyecan iinde yayordu. Sultan nc Ahmed dneminde devlet adam
olarak grev alanlarn yaknlar birer
46

Tarih-i Subhi", c. 1, s. 8

SYANDAN SONRA

117

birer srlyor, aziller ve tayinler birbirini kovalyordu. Mesela

Patronann adamlar kendilerine birer at tedarik etmek istiyorlar,
saray erkanna derhal arzularn bildiriyorlard. Ekiya talep
konusunda o kadar ileri gitmiti ki, stanbul kads Deli ibrahim'in
itihad ile Sdbd kklerinin yaklmasna bile karar verilmiti.
Asilerin bu istei Sultan Mahmud'a bildirildii zaman, fena halde
can sklmt. Fakat bu arzuyu yerine getirmemenin de byk bir
tehlike oluturacan dnmekten kendini alamamt. Dolaysyla
kklerin yaklmasna raz olmam, yalnz yklmasna izin
vermiti.w
O gn btn sokaklara mnadiler karlyor, kklerin yklmas
emrediliyordu. Ekiya ise, sahiplerinden nce saldrarak kkleri
ykyorlar, baheleri bozuyorlar, aalan skerek gasp ve yamaya
devam ediyorlard. O kadar ki gn iinde, Sd-bd'm mzeyyen ve
ma'mur sahilleri bir harabeye evrilmiti.

Ekya gruhu artk btn nfuzu ve kuvveti eline almt.

Tellaklardan ve kaldrmclardan meydana gelen bu grubun ileri
gelenlerinden "ou, kendisini devlet idarecisi ve padiahn naibi
yerine" koyduklar iin istediklerine tmar ve zeamet veriyorlar,
rak ediyorlar; kendilerine tenezzl etmeyen "tmar, zeamet, mukata
ve tevliyet sahiplerinin, eriat ve kanuna aykr olarak, bir para
ekmeklerini ellerinden zorla alyorlard. Sonra dkkanlar birer
birer yama ediyorlar, devlet byklerinden "kimini korkutarak ve
tehdit ederek, kimini baz mnasip hizmetlere ynelterek"'-48'
taraftar elde etmek, para toplamak arelerine bakyorlard. F"Wt
cahillikleri yznden lkenin urayaca felaketi asla
dnmyorlard. Bir taraftan stanbul kads Deli brahim Yetmi
Dokuzuncu Cemaat Odas'n mahkeme yerine koyarak hkmler veriyor,
dier taraftan Patrona Halil, ihtilal esnasnda kendisine para ve et
tedarik eden bir kasap katilini
47
"ihtirakna
rzy- hmynum yoktur. Bu kadar o'day- din
ve devlet olan milel-i nasaraya bais-i hande olacak bir mevad
olmala ancak hedm ve tahribine ruhsat ve iznim olmutur. "Tarih-i
Subhf, s. 11
48
Subhf Tarihi, c.1, s. 16: Patrona'nn idamndan daha sonra
serveti hesap edilmi buuk milyon frank kmtr." stanbul
inklaplar, s. 95
118

LALE DEVR

Bodan Voyvodas tayin etmekten geri durmuyordu. Hatta Mus-lu bile

yenieri aasna kethda tayin ediliyordu. Ekya reisleri
kendilerini o derece byk ve asil grmeye balamlard ki,
ocuklar dnyaya geldii zaman Valide Sultan'a erbet gndermeye
kadar cesaret etmiler, kendilerini Osmanoullar ile bir tutma
cr'etini gstermilerdi.
Artk bu tredilerin istibdad ekilmez bir dereceye gelmiti. O na
kadar memleketi idare edenler, hep devletin mevki ve memuriyet
derecelerinden geerek, ilim ve tecrbe ile kendini tantan
kimselerdi. Devletin byk mevkilerine ulamak, sarayda uzun sre
tecrbe grmek, orduda iyi hizmet etmekle mmknd. imdi bir sr
serseri, en yksek mertebeleri zorla elde etmiler, namuslu
insanlara tahakkm etmeye balamlard.
Ezcmle Patrona, hibir meziyeti, hibir resmiyeti haiz olmad
halde, belinde palas Vezirler Divam'na geliyor, devletin siyaseti
hakknda grlerini belirtmek kstahlnda bulunuyordu. Bunun
gibi, Muslu da dorudan doruya sadrazamn huzuruna giriyor,
istediini azlettiriyor, istediini tayin ettiriyordu. Patrona,
ulufe verilecei gn saraya geliyor, yenieriler tarafndan
selamlanyor, Kzlar Aas vastasyla Valide Sultan ile
gryordu. <49)
Devletin caniler ve haydutlar elinde duar olduu knt, insaniyet
ve medeniyet fikirleriyle beslenen hamiyet sahiplerini derinden
yaralyordu. Avusturya ve Rusya ittifak, memleketin dtan
karlat tehlike btn deheti ile gz nnde dururken, devlet

ilerinin ilim ve marifetten, hkmet hissinden mahrum, kalpleri

mevki hrsyla hasta, btn gayeleri para toplamak olan bir ekya
grubunun elinde oyuncak olmas, Osmanl Devleti iin felaketti.
Bu gerei Sultan Birinci Mahmud da anlamt. Hatta birka defa
ekya topluluunun datlmas iin teebbslerde bulunmak istemi,
fakat Sadrazam tedbir ve ihtiyat tavsiye ederek pa49

istanbul inklaplar: s. 78

SYANDAN SONRA 119

diahn bu teebbslerim ertelettirmiti. Nihayet Darssade Aas
Beir Aa, Etmeydan'na toplanan ekiya gruhunun mahiyetini
Padiah'a anlatm, o dakikadan itibaren Sultan Mah. mud, byk
bir azimle hareket etmeye karar vermiti.
Gerekten de Beir Aa'nn dnd gibi, ekya gruhunu oluturan
ahslar, hamal ve tellak takmndan, menfaatlerine dkn a ve
hrsl kimselerden, orduda ibrahim Paann kurmak istedii
disipline dman olan yenierilerden, Laz ve Arnavutlardan meydana
gelmiti.*30) Yegne balan da kendilerini idare eden, her trl
rtbe ve memuriyete kavuturan, icabnda cr'et gstererek devlet
erknnn azlini ve katlini salayan elebalara itimatlar idi.
ou a ve sefil olduklar iin, azlarna atlacak ekmein kt
yerden daha uzak bir uiuk grmeye muktedir deillerdi. Devlet ve
memleket, haysiyet ve namus on-': larm yannda bir hiti. Bu sebeple
elebalar ortadan kaldrldktan sonra, hepsinin perian
olacaklar kesindi. Zaten elebalar da onlara gvendikleri iin
basknlk yapyorlar, cr'et gsterisinde bulunuyorlard. Hatta
Patrona Halil, ekyann datlmasn uygun grmemi, gerektiinde
kendisine dayanak olmak zere hibir kimsenin Etmeydan'ndan
ayrlmamasn istemiti. Bundan dolay Patrona'y ve etrafmdakileri
ortadan kaldrmak, lkeyi alaklarn tasallutundan ve zorbalndan
kurtarmak iin, azimlice salam bir kuvvete ihtiya vard.
Sultan Birinci Mahmud, bu zellikleri yeteri kadar gsterecek bir
yaratln sahibiydi. O, arzu ettii takdirde Topal Osman Paa,
Said Efendi, kk- Evvel Defterdar Ali Efendi ve dier vatan
sevgisi ve medeniyet fikriyle yetien zatlarn fikirlerinden
yararlanarak, Patrona ve adamlarn, saray erknyla ve namuslu
yenierilerle istedii zaman tepeler; lkede bir huzur devrinin
almasn baarrd. Gerekten de Birinci Mahmud, Beir Aa'nn
tavsiyesi zerine sadrazam ve dier devlet erkanm toplatm,
kaptan- derya Canm Hoca ile Krm Han'n da srda
50
120

SubhTarihi, c. 1, s. 16
LALE DEVR

ederek, ekyann elebalarn idam etmeye karar vermiti. Toplanan

mecliste uzun uzadya mzakerelerde bulunulmu, neticede ekya
elebalarnn saraya davet edilerek katledilmeleri uygun
grlmt.

Bunun iin Iran meselesini zme kavuturma bahanesiyle bir Divan

dzenlenecek, bu hususta dnceleri sorulmak zere, Patrona Halil
ile adamlarndan en nemlileri davet edilecekti. Sonra sarayn br
odalarnda saklanan saray aalarna iaret edilecek, bir hamlede
ekyann hepsi tepelenecekti. Bu fikir, memnuniyetle kabul edilmi,
Patrona ve arkadalarna davetnameler gnderilmiti.
Patronann bundan hi haberi yoktu. O, hep rtbe ve memuriyetle
uraarak taraftarlarn oaltyor, isteklerine kar gelenlerin
kafalarn uurmaktan ekinmiyordu. Hatta son zamanlarda sadrazamla
eyhlislmn ve Drssade Aasnn da azledilmesini isteme
cretinde bulunmutu. Bu mesele iin Krm Han ile grm, fakat
Han, sarayda yaplan mzakereleri Pat-rona'ya sezdirmemek iin,
kendisine baz nasihate benzer szler sylemiti. Hizmetinden
padiahn son derece memnun olduunu, sarayda toplanacak meclisi
ereflendirdii zaman, bu isteini dile getirirse daha uygun
olacan sylemiti. Patrona bu szleri ok uygun bulmu, meclisin
topland gn adamlaryla birlikte -belinde palas- sarayda hazr
bulunmutu. O gn Rusya'ya kar sava ilnndan bahsedilmiti.
Patrona, koca bir ordu ile Rusya'ya yrmek gerektiini ileri
srm, Krm Han, bunun imknsz olduunu syledikten sonra
Patronaya nasl gidilebileceini sormutu. Patrona da:
"Babalarmzn gittikleri gibi!" diye cevap vermiti. O gn sarayda
Patrona ile birlikte sulu susuz pek ok insan bulunduu iin,
haksz yere onlarn da lmlerine meydan verilmemesi istenilmi,
Patronann ldrlmesi baka bir toplantya braklmt.
Nihayet belirlenen gn Patrona, Muslu ve dier zorbalar saraya
gelmilerdi. Ekiyay tepelemekle Halil Aa grevlendirilmiti.
Yenierilerin bu namuslu orbacs, Patrona Halil'in raenSYANDAN SONRA

121

sup olduu Onyednci Blk'n galibi idi. syan gn ekyaya

katlmad iin iinden karlm, imdi namuslu grevini yerine
getirmek iin hazrlanmt. Halil Aa, iki gece nce, adamlarn
sarayn eitli odalarna saklam, saldrya hazr hale getirmiti.
Halil Aa gerekli hazrlklar yapmakla megulken, ieride
sadrazamn huzurunda Divan toplanmt. Bu Divan'da ran'a sefer
almas, ayet Ruslar tarafndan anlama bozulursa, oraya kuvvet
gnderilmesi kararlatrlmt. Patronaya vezirlikle birlikte
Rumeli eyaleti de verilmiti.
Meclis, bu ekilde son bulmutu. Artk Patrona'ya padiahn
huzurunda hil'at giydirilmesine sra gelmiti. Vezirler ve ulema ile
birlikte Patrona Halil de Revan Kk'ne gitmiti. Ocak Aalar
Arslanhane'de oturmular birlikte padiahn gelmesini beklemeye
koyulmulard. Bu srada Sultan Birinci Mahmud, Sefa Kk'ne
gelmi, Krm Han'yla ve eyhlislmla grmt. Han'la birlikte
eyhlislm huzurdan knca Halil Aa'ya iaret etmiler, btn
sakl adamlar, Revan Odas'na hcum etmilerdi. Halil Aa, Revan
Odas'na girer girmez Patronann zerine atlmay kahramanla
yaktramam, birdenbire: - Yenieri aas olacak herif kimdir,
diye barmt. Patrona, bu haykr zerine derhal yerinden

frlam, palasna davranmak istemi, fakat bir klla kolu

paralanm; bir iki dakikalk korkun, grltl ve tyler
rpertici bir tepinmeden sonra kanlar iinde yere yuvarlanmt.
eride Patronann cesedi yerlerde srklenirken, darda
Muslu'nun ii bitiriliyor, ekyadan ele geenler birer birer,
kllarla, hanerlerle temizleniyordu. O kadar ki, Aslanhane ve
Revan Odas'nda bu iler yaplrken, Bbssade ile Ortakap
arasnda bekleyen adamlarnn hibir eyden haberleri yoklu.
Sonra, sra onlara da gelmi, hepsi de hil'al giydirilecek diye
Bbssade'den ieri alnm, vcutlar birer birer ortadan
kaldrlmt. Dier taraftan sarayn kaplar byk bir grltyle
ka122

LALE DEVR

panmt. Ekyaya tabi olanlar, karamsar ve mitsiz bir halde

adalet silahyla paralanyorlard. O srada ani bir grlt koparan
bir silah sesinden korku ve dehet iinde kalan ekyalar olanca
kuvvetleriyle kamlar, bu felketi Etmeydam'ndaki arkadalarna
haber vermilerdi.
Artk btn saray halk pencerelere mlerdi. Ekya lleri
birer birer dar karlyor, Bb- Hmayun nne, Sultan Ahmed
emesinin talklarnn zerine seriliyordu. Sarayda bu faaliyet
hkm srd srada, Etmeydam'nda ekyadan tek bir kii
kalmamt. Menfaat ve intikam peinde koan bu a ve sefil
kalabalk, artk zgn ve korkak halde ve tam bir mitsizlik iinde
dalmlard. Sarayda byk bir sevin hkm srmeye balamt.
Herkesin yznde nee ve glmseme grlyordu. Vezirler ve devlet
erkn, Sultan Birinci Mahmud'u bu parlak baarsndan dolay tebrik
ediyorlard. Ertesi gn lkenin gzide airleri, manzumeler
yazyorlar, Sultan Mahmud'un gazasn vyorlard. Bazlar milletin
kurtuluuna tarih drdkleri gibi, air Fasih de duygularm halka
u ekilde anlatyordu:
Baded hamd sips ola Cenb- Hakk'a, Verdi ngeh bize bir
padiah-i zt std. Zorbalar mel'anen balyacak icraya, Dd- h zu'aj etdi semvta su'd. Patorna'y ec'at ile aktarma edb
Paralatt; karaya drp oldu nbd Eldiler Yeni Sc ay ire gazy-
ekber, Gyiy hn-i ad oldu o yerde bir rd Kncak zorbalar, dedi
Fasihi tarih; Ara asd bu klcn yed-i Sultan Mahmud.
Sultan Birinci Mahmud bu baary kazandktan sonra, ekyay tevik
eden ulemay srgne gnderiyor, orduya yeniden aalar tayin
ediyordu. Sonra btn askeri erkana, aalara, oda-balara ve
yenierilere yazd hatt- hmyunda herkese itaat

SYANDAN .SONRA

123

ve ballk, huzur ve skn tavsiye ediyordu.1^11

Sultan Birinci Mahmud bu hatt- hmayunu yaynladktan sonra,

ordunun disiplini salanm, dkknlar almaya balam, saltanat
ve adalet kuvveti btn felaketleri ortadan kaldrmt. Halk,
Topkap Saray'n, kocaman narlarn, kurunlu kubbelerin arasndan
grnen serviler ve minarelerle uzaktan seyrettikleri zaman,
kalblerinde bir gven duygusu, bir rahatlk hissetmeye
balamlard.
Artk ekya gruhunu ynlendirecek, onlar isyana tevik edecek
kimse kalmamt. Geri, Etmeydam'nda toplanan ekya gruhu,
reislerinin intikamn almak iin cr'et gstermek istemiler, fakat
Sultan Mahmud, asilere kar asker sevk ederek, vatan menfaat ve
intikam, garaz ve ihtisas urunda haftalardan beri karklklar
iinde yaatan zorbalar, klla, kurunla tepelenmi, stanbul
ekyadan kurtarlmt.
imdi memleket iin yeni bir ykselme devri hazrlanyordu. Said
Efendi gibi diplomatlar, Subhi Efendi gibi tarihiler, Topal Osman
Paa gibi gl ve alkan kumandanlar ordunun ve Osmanlln
haysiyetini ykseltecek faaliyetlere hazrlanyorlard. Lle
devrinin iekli ve renkli gnleri herkesin gnlnde ac bir hatra
uyandryor, brahim Efendi'nin matbaas bir sreden beri kapal
kalmken vrislerinden satn almyor, byk bir gayretle kitaplar
baslyordu. Bir taraftan padiah ktphaneler kurarak hner ve
sanat sahiplerini tevik ediyor, dier taraftan
51

Suret-i hatt- erif:

"Siz ki dergh- muallam yenierileri, orbaclar aalar ve

odabalar ve eskiler ve bayraktarlar ve zabtan ve neferat kullarm
siz; sizi selam- meserret, peym- mlknem ile taltif ederim..
Berhudar olasz. Ecdad- izamm zaman saadet iktiranlarnda bu
devlet-i aliyyede nice gne hizmetiniz sebkat eylediinden maada
hususan bu defa cls- hmyun meymenet mekrnumda azfm hizmetiniz
zuhura gelmekle duy- hayr- padiahneme mazhar olmuuzdur. Nn
nm-ku'm size helal olsun, imdi taraf- hmyn- mlknemden nasb
olan aanza kemal-i yenbai" itaat ve ocanzn kanun- kadfmine
riyet edb ul'l-emre imtisal ile lemleri yoktan var eden Allah
Aziman'n ve Peygamber-i Ahirz-zamann emrini yerine getresiz.
Ve erazil ve ekya maklelerin ilerinize kabul etmeyb merkez-i
itaat ve ubudiyette sabit kadem olasz. Cmlenizi Cenab- Hakk'a
emanet eyledim.)
124

LALEDEVRt

ordularmz ran ve Macaristan ilerinde zaferler kazanyorlard.

Osmanl siyaseti bu devirde parlak bir vazife grmeye balamt.
Memlekette huzur ve asayi salanm. Osmanl Devleti tredilerin
elinden kurtulmutu. Herkes iiyle, gcyle megul oluyor, devletin
haysiyetini kracak isyanlardan eser grlmyordu. Fransz elisi
Vilnv'n gayreti, Osmanllarn Rusya ve Avusturya ittifakna kar,
Fransa ile ibirlii Osmanl siyaseti-ninde baarsn salyordu.
Sadbd ziyafetleri tekrar balamt. Yine eskisi gibi elilere ve
beyzadelere parlak ziyafetler veriliyordu. stanbul halk felaketi

ve musibeti pek abuk unutmu, herkes zevk ve safasma koyulmutu.

brahim Paa'nn tantanal saltanat kayklarna, saray halknn
srma ipekli grnmlerine ahit olan sahiller yine sevin ve nee
iinde, tatl tatl nlyor, Defterdar Bahelerinin gnl okayan
tarhlarn ssleyen rengarenk lleler, brahim Paa devrinin parlak
birer hatras gibi hassas gnllerde ebedi bir hzn uyandryordu.
brahim Paa'y kimse unutamyordu. Onun acnacak haline destanlar
bile yazlmt:
Perembe gn koptu byk galebe; Otaklarm cmle oldu harabe,
Leimi kard bilin araba. Uryn olup kaldma alarm.
On yldr ben de ettim vezret, Bunca evkaf yaptm, ettim akaret;
Lyk mdr bana bunca hakaret? Hakaretle ldme a
arm.
Varn sylen olum giysin karay; raklarm gitsn beni aray,
Harap olsun skdar'n saray; Dmanlara kaldma alarm.
SYANDAN SONRA 125
Yaa Sultan Mahmud tahtnda yaa; Fermann yrsn da ile taa.
ksz kald olum Mehemmed Paa, Ann yetim kaldna alarm.
mdd edin bana Krklar, Yediler; ibrahim Paa'ya maktul dediler.
Leimi cmle kpekler yediler; Namazm knmadna alarm.
Bununla beraber, ilkbahar pembe ve nefis erguvanlar, sar ve l
lleleri, mor ve beyaz smblleriyle yine geliyor. stanbul'un saf
ve berrak semas yine yeil ve iekli aalar zerinde ruhu mest
eden kokularyla gnlleri enlendiriyordu. Sdbd yine eski
neesini kazanmt. Fakat bahelerin yeil imenleri, Ka-deh-i
Zerrin ile Smendm'm sarn renkleri arasnda, brahim! ile
Hibetullah'm gzalc goncalar seyredildii zaman, Lle Dev-ri'nin
uzak ve hazin hatralar, kalpte elem verici hznler uyandryor,
zgn bir dille ister istemez Nedim'in u msralar dklyordu:
Bir nm ne'e say bu cihann baharn,
Bir sagar- keideye tut lleznn...

EK BLM
LALE DEVR HAKKINDA YAZILANLAR
Bir Lle Kervan
Nihad Sami BANARL1
L. ALE DEVRI'nin isim babas Yahya Kemal'dir; Paris'de tarihi Ahmet
Refik'le konuurlarken, Yahya Kemal tarihimizin 18. as-rndaki bu
medeni hamle devrine Lale Devri diyeceini sylemi, bu ismi ok

beenen Ahmet Refik de o sralarda hazrlad bir kitab Lale Devri

yle isimlendirmiti.
Bylelikle Nedim'in iirinde Devr-i Sultan Ahmed-i Gaazi diye
isimlendirilip baharlarndan "eraan vakti" ve "fasl- sd-bd"
diye bahsedilen bu a, tarihimizde Lale Devri diye ebedi-leti.
Bizim, Anadolu'daki edebiyatmzda, lale iin msralar syli-yen ilk
airimiz Mevlana Celaleddin Rm'dir. Mevlana, dtan krmz bir
ne'e gibi grnen imen lalesinin iinde gizli, siyah rengi
dnm ve onun glp almasn tebessmlerin en bedbaht
saymt.
Belki de d grnnn btn ne'eli allna ramen bu bedbaht
rengi yzndendir ki bizim tarihimizdeki Lale Devri de dtan uh
bir ne'e ve iten bir kara talih oldu.
128

LALE DEVR

Trkiye'nin 18. asr gibi, hl kuvvetli bir anda, Lale Devri,

Osmanl saraynn, Bat dnyasndaki medeni hamlelerin farkna
vararak ayn hamleleri Trkiye iin de lzumlu grd ad. Bu
devirde devletin, Avrupa'nn stnln, toptan tfekten ziyade,
kltrde, matbaada farkedip yeni medeniyeti yurdumuza matbaa yoluyle
getirmek isteyii, dikkate deer incelik ve derinliktir.
Fakat cemiyetlerin talihsizlikleri her zaman hkmetler y-znden
deil, bazan "toplum" iradesinin yanlmasyla olur: Bir imar ve
medeniyet devrini ve yepyeni bir kltr hamlesini birtakm mteassp
grler, ahsi ve maddi menfaatler yznden, dncesizce, zalimce
durdurmak ve devirmek iin kazan kaldran her halk tehevvr, her
milletin tarihinde byk felaket olmutur.
Lale Devri de byle oldu:
Memlekete sulh, skn ve yeni bir irfan getirmek isteyen bir
padiah, tahtndan, bir sadrazam, hayatndan oldu; Lale Devri 'nde,
ak alnla, kendiliimizden yapacamz inklab da bu felaketten
bir asr sonra, Tanzimat anda, sngmz dkn, iimiz zgn,
Avrupa'nn zoru ve basksyla yaptk.
Tarihimize byle baknca, bu mndaki Lale Devri'nin 1730'da
bitmedii grlr, ibrahim Paa devrinden sonra da yurtta yenilik
yapmak stiyenlerin ayn taassupla durdurulduu; yine taht ve ba
verilip, topran lale rengi kanlarla kzard grlr. Anlalr
ki milletlerin tarihinde byle lale devirleri ancak btn bir
milletin bilgili ve uurlu bir ideal etrafnda birleip, yurt
iindeki btn beinci kollara dirsek dayad gn kapanabilir.
Laleyi Trkiye'den Avrupa'ya Kanuni devrinin Avusturya elisi
Busbecq gtrd.

"Trk sistemini kendi sistemimizle mukayese ettiim zaman istikbalin

bamza getirecei eyleri dnerek titriyorum." "Trklerin
tarafnda kuvvetli bir imparatorluun btn kayBR LALE KERVANI

129

naklan mevcut; hi sarslmam bir kuvvet var; harpde tecrbe ve

tatbikat var; seler grm askerler, zafer alkanlklar,
meakkatlere tahamml kaabiliye, birlik, intizam, disiplin,
kanaatkarlk ve uyanklk var." diyen 16. asr Avusturya elisi, o
zamanki bize hayrand. Byk devlet ve byk millet oluumuzu
salayan meziyetlerimizi yakndan grmt.
Busbecq, yine Trkiye'den yle bahsediyor:
"Vazle ve memuriyetleri, herkese sultan verir. Bunu yaparken ne
zenginlie ehemmiyet verir, ne bo rica ve davalara... Yanlz
liyakate bakar, seciye arar, ftri kaabiliyet ve istidat dnr."
"Namussuz, tembel ve tl olanlar, hibir zaman ykselemezler."
"Trklerin, neye teebbs ederlerse muvaffak olmalarnn, hakim bir
rk haline gelmelerinin ve gn getike bymelerinin srr ve
hikmeti buradadr." eliyordu.
Lale, Trkiye'den Hollanda'ya o devir Trkiyesi'nden birka damla
kan gibi gidip, asrlarca Hollanda topraklarn yle bir vatandan
gelmi bir iek gzelliiyle ssledi. Fakat asil ve vefal ruhiyle,
vatann unutmad. imdi bir lale kervan halinde, yurda daha
gelimi daha gzellemi dnyor. Acaba nice yllardan beri,
Trkiye'den yabanc illere gidip orada yerleen, yurda dnmiyen ve
bir iek kadar da vefal olamyan kimselere mukabil, lale'nin bu
yapt, bir milli vefa rnei midir?
Lle De\rVnde Sabd Akamlar
Ruen Eref NAYDIN
D URAYA her geliimde kendi kendime sorarm: Acaba asrlarn
senelerini gre gre belleri bklm bu aalar, her baharda o
zarif maziyi tekrar bulmak iin mi yapraklanrlar, onun iin mi u
amurlu sulara eski glgelerini salarlar ve heyhat, her sonbaharda o
gnlerin daha uzaklaan hatralarn bile yaatamadkla-r iin mi
solarlar, u mermerleri sklm, talar kopmu rhtmlara
dklrler?
Sanrm, harabesi karsnda durduumuz Sdbd'dan ve orada gemi
devirden bahsetmek istediimi anladnz!
Evet Lale Devri! Evvelleri zaferler, sonralar bozgunlarla dolu
tarihimizin rakik, baygn, renkli ve kokulu Lale Devri! Pasarofa

muahedesinden sonra yorgun padiah, devletin ar ilerini zevkin

hafif buusu altnda uyutmak isterdi!
Davul ve top sesinden usanm ahane kulaklar, iirlerin, sazlarn,
billuri seslerin, alayan sularn ahengini arard. Gzleri, bouan
kavuklular, sipahiler deil, effaf gerdanlar, ahu baklar,
srmalar ve ipekler, elmaslar ve zmrtler zlerdi.
Ahmed-i Slis'in hem hazinesinde ok para, hem ehrinde
132

LALE DEVR

ok elence isteyen alacal arzusunu bir kii yerine getirmitir:

brahim Paa. Sarayda bir helvac ocuu olan bu Nevehirli ve-zir-i
azam, evketlisinin ruhunu ne gzel anlatmt! Garptan ve imalden
zehirleyici birer rzgar sertliyle esen Avusturya ve Rus
kuvvetleri, yalnz Vidin ve Ni delikleri tkattrlarak durdurulabildi. Ve btn nazarlar memleketin iine evrildi. Nazenin
payitahtta bir safa alemi kuruldu. Misilsiz Boaz'm yeil kylar
nadide birer mercan, birer sedef gibi beyazl, krmzl yallarla,
kasrlarla sslendi.
Llezarlar, smbllkler, glistanlar istanbul'u renklere ve
kokulara brd! imdi o vakitki stanbul gzmn nne geliyor:
Tepelerde skk, ar ve yksek ta binalar yok, bask ve
somurtkan tahta evler yok. Limann iinde ne rahat karan bir ddk
yaygaras, ne leke yapan bir siyah duman paras! Minareli ve
kubbeli, baheli ve sarayl payitaht bir rya belgesi kadar
a'aadar, bir hayal kadar narn ve sessiz! Btn bu gzellikleri
doya doya tatmak iin bir Ahmed-i sals, bir brahim Paa olmalyd!

Mesela lk bir bahar gn Bebek'teki "Hmayun-abad" dan, saltanat

kayna binerek korularn, sahilsaraylarm ve kasrlarn nnden
gemek, dalarn merzengularm, akasyalarn, ardaklarn,
salkamlarn koklaya koklaya, kularn bitmez cvltlarn ite
iite parlak sularda akmak! Ve bu cazibenin fsunu altnda limana
girmek! Y Rabb ne o iir! Nefti serviler arasnda fkran gmi
kubbeli sarayn basamak basamak lalezar, Sa-rayburnu'nda yeni bir
semiramis bahesi, onun tenevv, onun trlar!...Karda
Tophane'de "Enabad"m latif smbl kmeleri, bodur imir sayeleri,
yekpare am glgeleri!
te istanbul medhal! te gkler altnda bir ei daha yok, berrak,
sihirkar,halife ehri; ite ieklerin, kularn muhasarasna
uram, zevke malup halife ehri!
Padiah, sadrazam, air ve ahali bu zevk ummamnn sarholuk veren
cokun dalgalar stnde her gn bir baka sahile arSDBD AKSAMLARI

133

parak on sene yzdler. On k helva sohbeti ettiler, on

bahar lale zevki ettiler, on bahar eraan sefas srdler!
yle sanyorum ki Nedim ve efendileri en sabrszlkla baha- ' n
gzlerdi. Ve baharda en gzide bulduklar yer Sada-bad'dL.Sadabad'a
sultan deil, fakat veziri sk giderdi.
Ah Sadabad'm akamlan! Tahayyl bile insana en uledar anlar
yaatan o akamlar!
Hafif krklarla mavi Halic'e inen bu sularda kayklar, gkten
suya vurmu birer hilal glgesi gibi ar ar kayar, atlas hil'atli
yahut hanerli, zmrt ykl vezir-i azam ve eyda Nedim'ini
beklerdi. Kim bilir otuz stunlu beyaz kasrn yayvan
pencerelerinden, oymal ehniininlerinden byk veziri karlamak
iin bu sulara kucak kucak laleler salr myd? Ve kim bilir o
laleler narin kreklerden szan ebnemler altnda ifte piyadenin
etrafna birer hale rer miydi?
Fakat biliyoruz ki u sedler birer lalezard: "brahimilerin ",
"Tac- kayserlerin", "ah-bnlarm", "Sim-endamlarn", "Dizelerin" ayak ucunda hafif kokulu mtevazi menekeler, kadifeli
obboylar boyun bkerdi. Sadr- cihan "Cedvel-i sim"in mermer
basamaklarndan sarayn serin, rayihal, fskiyeli bahesine
karken iplere brnm levend kavuklular yerlere kapanarak
terifine alk tutard. Parlayan ve yakmayan bahar gnei de bu
saltanatl bahenin stnde semavi bir ta gibi saatlerce kalrd.
Dalardaki kokulan toplayarak, iekleri dalgalandrarak,
korulardak leylaklarn, salkm stlerin taze yapraklarndan
szlerek saraya koan hafif meltem!..Yamatan yamaca akseden
nkteli ve renkli blbl demleri...alayann mermer bayrlardan
kpklerle dkl... Yetmi kiilik bir saz fasl... Sonra bir
tanburun damla gibi ahenklerine karan davudi bir sesle:
Bir kimseye almaz idim damenin olsam Kim grr idi sineni
pirahenin olsam
134

LALE DEVR

Daim arayan bulsa civanm seni bende Bir gnce gl olsan da senin
glenin olsam
Destide kadeh.de doyamam grmee bari Ey gevher-i effaf senin
mahzenin olsam
Dlmee, svlmee, kovulmaa billah Hep kailim amma ki efendim
senin olsam
em olmaz isem bezmine bu sz ile bari Dergahna bir me'ale-i
ruenin olsam
emanmn rensem o kafirce nigahn Bir lahza Ne dim-i nigeh-i prfenin olsam

diyen kskan gzel, yahut ney fsltlar arasnda:

Sinede evvel ne muhrik arzular var idi Lebde serke ahlar, ateli
hlar var idi
Byle bi-halet deildi grdm sahra-y ak Anda mecnun bidler,
divane clar var idi
Ben bugn bir nev-bahar- hsn an seyr eyledim Tarf- destarnda
smbl gibi mlar var idi
Sen yine bir nev-niyaz ak m peyda eyledin
Kuyuna yer yer dklm b-rlar var idi
Ey Nedim, ey hlbl- eyda niin hmsun Senden evvel ok nevaler,
gft glar var idi
diyen mce ve en melalli beyitler !
Sdbd'm ite bir elence saati, Nedim'in ite ilham men-baalar:
Btn renk, b, name, nkte, oyunlar. Bu etarete kar goncalar
bile yeil dudaklarmdak handeleri tutamazlar, birer kahkaha gibi
alrlar ve gl olurlard, deil ki o rind, o mstehzi, o hassas
air!
m
SDBD AKSAMLARI

135

Nedim, koan rzgara: Bunca zamandr ran', Turan' gezmektesin,

oralarda byle sermedi bir yer var m? Sana unun toprandan bir
damla vereyim, Hon hakanna gtr ve sor, onda byle misk bulunur
mu! diye haykrd.
Nisan mehtabnn mavi glgeleri altnda, eralar dolaan, blbller
uuan lale bahelerinde en ve sermet Nedim nktelerin, sebularm,
sakilerin, hanendelerin, sedirinde bada oturan vezir-i azamn
verdii ne'eler arasnda en ve sermest Nedim, stanbul'u gnele
tartlacak kadar ar bir prlanta grrd. Bu dil-r ehrin bir
tama btn Acem mlkn feda ederdi. stanbul'un saraylar,
camileri, arlar, hamamlar onu co-tururdu; hele zevklerle dolu
"balar, kasrlar, kuhsarlan!"
Ve btn bu nihayeti gelmez elenceler iinde gam grmeye : vakti
yoktu. Onu "adem-bd"a gndermiti, kendi "net-bd"a gitmek
iin.
Payitahttan uzak, kuru ve bo ln arkasnda herkesten ayr, her
ltfa mstani yaayan bedbin Fuzli:
Dost b perva, felek b-rahm, devran b-skn Derd ok, hem-der d
yok, dman kavi, tali' zebun demi "Fakir-i padieh-s, geda'y
muhteem" Fuzli nerede! Zevkin huruu iinde baygn:

Gel benim ka hilalim bize bir iyd edelim Gidelim sei'v-i revanim
yr sdbd'a
ehniinler ziyneti, aular pirayesi. Dahi bir yldr yanndan
aynlal dayesi
diyen en Nedim nerede! Nedim'in engin ruhunda gamn barnabilecei
ufak bir liman bile yoktur! Kasideleri, gazellen ahenkdar, rakk
birer kahkahadr!
Ve asrlar arasnda bu iki byk airin birincisinden bize, llerde
esen rzgar gibi yank, hasretli bir ah, ikincisinden ta-rabn
szgn, biraz da ehvani handesi kald.
136

LALE DEVR

Denebilir ki Nedim, divann brahim Paa iin yazd! inde hemen

bir kaside yoktur ki orada vezir-i azamn sitayii bulunmasn!
brahim Paa bir meclise girdii zaman gse girmi can gibidir,
oras hemen ruhlanverir. ibrahim Paa yle bir gnetir ki zernigarl tavanlara aslm avizelerin ziyas onun tabii karsnda
snk kalr. brahim Paa yle cmerttir ki sat altnlar bir
imar tohumu gibi mlkn her kesine ekilmitir! brahim Paa yle
derin nazarl bir siyasidir ki bir bak padiahn gnln de
teshir etmitir, ran' da. brahim Paa Nedim'in sabit fikri,
mzmin ilhamkardr: K gelse onu hatrlar, ramazan girse onu
hatrlar, bayram olsa onu hatrlar, kasrlarda, hamamlarda, balarda
hatrlad, sknt demlerinde medet umduu hep odur. Ona
mecburiyeti ezelidir. Ve ebedi olacaktr. Lale, gl muy, saki,
Sdbd, brahim Paa, Ahmed-i Slis! ite Nedim Divan.
Nedim btn yenilikleri, incelikleri bunlar iinde ve bunlar iin
yapt. Nedim, o safa gnlerinin eyda blbl, o gnleri hl bizde
bile btn gzelliiyle yaatan dehal ruhu! Alemin uzunluuna bir
had izemez, "Hzr tohm- mr-i cavid ekdi nahlistamna" der, "hayat
bitmeyecek bir dem-i egaf" sanrd.
Fakat heyhat! Hep dnen ve hep deitiren arz zerinde payidar ne
vardr? Bir haydut Patrona btn bu saltanat, bu hameti altst
etmek iin kafi geldi.
Memlekete zevki, zevkle beraber yenilii, sanat sokan ibrahim
Paa'nn kathaneler, darphaneler, tbaathaneler, sklar,
germabeler, medreseler, esmesarlar, balar, kaaneler kurduran
brahim Paa'nn cesedi bile katillerin ellerinden kurtulamad.
stanbul'u ldrasya seven Nedim orada kendine belli bir mezar
bile bulamadan toz oldu. Halife ini duvarl, lo, ratib bir sara)'
odasna tkld. u rhtm boyunu ssleyen yz yirmi kk Mahmud-i
Evvel'in taht ayana bir harabe olarak serildi.
Bana yle geliyor ki o zamandan beri plak dalar, bakmsz sular,
avare kular, burada her bahar o en gnleri anarlar.
BR SAK

Yahya Kemal BEYATLI

O mubeeyle tan timdi Lle Devri'nde Ftdegnna son bir piyle
devrinde
On alt yana dahil o h- S'dbd Cihan verdi idi ihtilale
devrinde
Lisan ve-i rz'dan nmne idi Acem-perest-i Rm'un imale
devrinde
Teferrd etmedi derler naziri bir saki Cem'in eririne calis slale
devrinde
Kemal Kasr- Cincin ire ser-be-ser bir eb O mubeeyle tantmd
Lle Devri'nde
138

LALE DEVR

Mkerrer Gazel
Gnl o afete meftundu Lale Devri'nde Ki verdi n u eref yal
bale devrinde
Mcevherata ziya sald hsn nndan kuh-bah idi semmur ale
devrinde
Nigarhane-i ran'e zeyn olan hban Ne yda geldi ne akl hayale
devrinde
Nizam- lem'i birfitne-i nigahyle Verir gibiydi o h ihtilale
devrinde
Kadehde l'lini ghi grr deriz ki Keml Gnl o afete meftundu
Lle Devri'nde