Sran Skok

SUSTAVI ISTOSMJERNIH RAZVODA U

ELEKTROENERGETSKIM POSTROJENJIMA

Izdava
Kigen d.o.o. Zagreb
Za izdavaa
Erna Lojna Lihtar
Urednik
Nenad Lihtar
Recenzenti
Prof. dr. sc. Sejid Tenjak
Mr. sc. Kreimir Metrovi
Javor kare, dipl. Ing. el.
Grafiki urednik
Branko Jurak
Oblikovanje naslovnice
Sandra Ilievski

Lektura
Fikret Cacan
Tisak
GZH d.o.o., Zagreb
ISBN 978-953-6970-41-4
CIP zapis dostupan je u raunalnom katalogu Nacionalne i
sveuiline knjinice u Zagrebu pod brojem 650872

Sva prava pridrana. Ni jedan dio ove knjige ne

smije se umnoavati ili prenositi elektroniki ili
mehaniki u bilo kojem obliku ili znaenju,
ukljuujui fotokopiranjem, presnimavanjem te
bilo kojim drugim sustavom prenoenja
informacija bez pismene dozvole Izdavaa.

Sran Skok

SUSTAVI ISTOSMJERNIH
RAZVODA U
ELEKTROENERGETSKIM
POSTROJENJIMA

Zagreb, studeni 2007.

- mom sinu Stjepanu -

... za vrijeme koje nisam bio

s tobom ...

Sadraj:

Recenzije .................................................................................................................
Popis oznaka i kratica ..............................................................................................
1. Uvod ...................................................................................................................
2. Sustavi pomonih napajanja u elektroenergetskim postrojenjima .....................
2.1. Sustav istosmjernog razvoda .....................................................................
2.2. Sustav za besprekidno napajanje izmjeninih troila ...............................
3. Uloga i vanost sustava istosmjernog razvoda u elektroenergetskim
postrojenjima ......................................................................................................
4. Topoloki i koncepcijski opis sustava istosmjernog razvoda ............................
4.1. Topologija sustava istosmjernog razvoda .................................................
4.2. Reimi rada sustava istosmjernog razvoda ...............................................
4.3. Analiza potronje sustava istosmjernog razvoda ......................................
4.4. Osnovni dijelovi sustava istosmjernog razvoda .......................................
4.4.1. Akumulatorska baterija ................................................................
4.4.1.1. Klasine olovne baterije ................................................
4.4.1.2. Zatvorene olovne akumulatorske baterije VRLA baterije ...............................................................
4.4.1.3. Zatvorene olovne baterije s apsorbiranim elektrolitom .
4.4.1.4. Zatvorene olovne akumulatorske baterije s gel
elektrolitom ....................................................................
4.4.1.5. Ni-Cd baterije ................................................................
4.4.1.6. Budua rjeenja ..............................................................
4.4.1.7. "Pametne baterije" .........................................................
4.4.1.8. Nikal - Metal Hidridne baterije .....................................
4.4.1.9. Litij - ion baterije ...........................................................
4.4.1.10. Litij - polimer baterije ....................................................
4.4.1.11. Usporedba zatvorenih olovnih i Ni-Cd
akumulatorskih baterija ..................................................
4.4.2. Ispravlja ......................................................................................
4.4.3. Razvod i sklopno rastavna oprema ...............................................
4.4.3.1. Sklopna i rastavna oprema .............................................
4.4.3.2. Zatitni ureaji ...............................................................
4.4.3.2.1. Osigurai .......................................................
4.4.3.2.2. Prekida s termo-magnetskim okidaem ......
4.4.3.2.3. Hidrauliko-magnetski prekidai ..................

9
13
19
21
21
22
23
27
27
30
31
34
34
36
38
39
41
41
41
42
42
42
42
43
44
51
51
53
53
55
58

Sran Skok

4.4.3.2.4. Prekidai koji ograniavaju struju

kratkog spoja .................................................
4.4.3.3. Usporedba prekidaa i osiguraa ...................................
4.4.3.4. Kabeli .............................................................................
4.4.4. Centralna mikroprocesorska upravljaka jedinica .......................
4.5. Prostori za smjetaj opreme i instalacije sustava istosmjernog razvoda ..
4.5.1. Prostori za smjetaj opreme ..........................................................
4.5.2. Provjetravanje prostora .................................................................
4.5.3. Instalacija rasvjete ........................................................................
4.5.4. Instalacija uzemljenja ...................................................................
4.5.5. Oprema i instalacija grijanja ........................................................
5. Ispitivanje sustava istosmjernog razvoda ..........................................................
5.1. Cilj i svrha ispitivanja ...............................................................................
5.1.1. Ispitivanja, provjere i postupci tijekom pogona ...........................
5.1.2. Ispitivanja novo ugovorenih sustava i opreme .............................
5.2. Norme .......................................................................................................
5.3. Scenarij ispitivanja sustava istosmjernog razvoda u pogonu ...................
5.3.1. Potrebni uvjeti rada sustava istosmjernog razvoda ......................
5.3.2. Nadzor u pogonu .. ........................................................................
5.3.3. Pregledi, provjere i ispitivanja .....................................................
5.3.4. Mjerenje i nadzor pogonskih parametara sustava
istosmjernog razvoda ....................................................................
5.3.4.1. Mjerenje napona ............................................................
5.3.4.2. Mjerenje struje ...............................................................
5.3.4.3. Mjerenje izolacijskog otpora .........................................
5.3.4.4. Mjerenje temperature elektrolita i prostorije .................
5.3.4.5. Mjerenje gustoe elektrolita ..........................................
5.3.4.6. Mjerenje razine elektrolita .............................................
5.3.5. Odreivanje neispravnosti lanka prema vanjskim znacima .......
5.3.6. Promjene karakteristika akumulatorske baterije zbog
neispravnosti na lancima ............................................................
6. Odravanje sustava istosmjernog razvoda .........................................................
6.1. Radovi na odravanju sustava istosmjernog razvoda ...............................
6.1.1. Revizija .........................................................................................
6.1.2. Remont i generalni remont ...........................................................
6.2. Odravanje akumulatorske baterije ...........................................................
6.2.1. Pranjenje akumulatorske baterije ................................................
6.2.2. Postupak za izjednaavanje gustoe elektrolita ...........................
6.2.3. Odravanje elektrolita u lancima ................................................
7. Izvanredna pogonska stanja i mogui kvarovi sustava istosmjernog razvoda ..
7.1. Openiti pregled i definiranje izvanrednih pogonskih stanja ...................
7.2. Izvanredna pogonska stanja sustava istosmjernog razvoda ......................

58
60
61
61
66
66
66
67
67
68
69
69
70
70
71
72
72
74
76
77
78
78
78
79
80
80
81
81
83
84
84
85
86
86
88
88
91
91
92

Sustavi istosmjernih razvoda u elektroenergetskim postrojenjima

7.2.1. Kvarovi akumulatorske baterije ................................................... 94

7.2.1.1. Oteenja posude lanka ................................................ 94
7.2.1.2. Kratki spoj u lanku ....................................................... 94
7.2.1.3. Sulfatiranje ploa lanka ................................................ 95
7.2.1.4. Poveano samopranjenje akumulatorske baterije ........ 96
7.2.1.5. Neispravnost separatora ................................................. 96
7.2.1.6. Raspad donjeg dijela (+) ploe ...................................... 96
7.2.1.7. Prepolarizacija lanka .................................................... 97
7.2.1.8. Zaostajanje lanaka ........................................................ 97
7.2.1.9. Stvaranje taloga u lanku ............................................... 98
7.2.1.10. Prekomjerno poveanje i savijanje ploa ...................... 98
7.2.1.11. tetne primjese u elektrolitu .......................................... 99
7.2.2. Kvarovi ispravljaa ....................................................................... 100
7.2.3. Kvarovi glavnog razvoda ili podrazvoda ..................................... 100
7.2.4. Kvarovi na kabelima ..................................................................... 100
7.2.5. Kvar ureaja signalizacije ............................................................ 100
8. Analiza i dimenzioniranje sustava istosmjernog razvoda - stacionarni model .. 101
8.1. Odabir nazivnog napona sustava .............................................................. 101
8.2. Dimenzioniranje akumulatorske baterije .................................................. 102
8.3. Dimenzioniranje ispravljaa ...................................................................... 105
8.4. Proraun struja kratkog spoja .................................................................... 106
8.5. Dimenzioniranje sklopne i rastavne opreme, kabela i zatitnih ureaja .. 106
8.6. Odabir odgovarajue sheme sustava ......................................................... 110
8.7. Uzemljenje sustava istosmjernog razvoda ................................................ 110
9. Selektivnost zatitnih ureaja u sustavu istosmjernog razvoda ......................... 115
9.1. Vrste selektivnosti ..................................................................................... 117
9.2. Ogranienje maksimalne vrijednosti struje kratkog spoja i koliine
proputene energije ................................................................................... 117
9.3. Metodologija ispitivanja selektivnosti ...................................................... 121
9.3.1. Preduvjeti za provedbu ispitivanja ............................................... 121
9.3.2. Mjesta i broj mjerenja ................................................................... 121
9.3.3. Oprema za provedbu mjerenja ...................................................... 122
9.3.4. Nain izvoenja mjerenja ............................................................. 124
9.3.5. Postupci pri ispitivanju selektivnosti ............................................ 125
9.3.6. Postupci nakon obavljenog ispitivanja u sustavu
istosmjernog razvoda .................................................................... 125
9.3.7. Kriterij za ocjenu selektivnost ...................................................... 126
10. Analiza i dimenzioniranje sustava istosmjernog razvoda na osnovi norme
IEC 61660 - 1 ..................................................................................................... 127
10.1. Znaenje norme IEC 61660-1 (1997) ....................................................... 127
10.2. Prijelazna struja kratkog spoja u sustavima istosmjernog razvoda .......... 128
10.3. Matematiki model sustava istosmjernog razvoda ................................... 130
10.3.1. Utjecaj ispravljaa .........................................................................130

Sran Skok

10.3.2. Utjecaj akumulatorske baterije ..................................................... 133

10.3.3. Utjecaj kondenzatorske baterije .................................................... 134
10.3.4. Utjecaj istosmjernog motora ......................................................... 135
10.3.5. Nadomjesna shema sustava istosmjernog razvoda ....................... 136
10.3.6. Primjer prorauna kratkog spoja prema IEC 61660 - 1 ............... 138
11. Usporedba stacionarnog pristupa analizi sustava istosmjernog razvoda i
prema normi IEC 61660-1 ................................................................................. 141
11.1. Teorijska dinamika analiza sustava istosmjernog razvoda ..................... 142
11.2. Prijedlog matematikog modela sustava istosmjernog razvoda ............... 143
11.2.1. Matematiki model ispravljaa ..................................................... 145
11.2.2. Matematiki model akumulatorske baterije ................................. 146
11.2.3. Matematiki model istosmjernog motora ..................................... 147
12. Zakljuna razmatranja ........................................................................................ 149
Kazalo.... ................................................................................................................... 151
Literatura .................................................................................................................. 153

Sustavi istosmjernih razvoda u elektroenergetskim postrojenjima

Recenzije

***

Ova knjiga na pristupaan nain vrlo temeljito daje cjelokupan pregled svih komponenta sustava istosmjernog razvoda, te objanjava ulogu i vanost sustava istosmjernih razvoda u elektroenergetskim postrojenjima. Veliku vrijednost knjiga ima u injenici da je predoen novi matematski model na temelju kojeg je mogue izvriti
dimenzioniranje svih komponenta sustava, odnosno pravilan izbor istosmjernog sustava za zadano elektroenergetsko postrojenje.
Objavljivanje ove knjige e se popuniti praznina koja postoji u domaoj literaturi
na podruju izvoenja nastave pojedinih kolegija, projektiranja, izvoenja i odravanja
elektroenergetskih postrojenja.

Prof. dr. Sejid Tenjak

10

Sran Skok

***

U ovom znanstvenom djelu kvalitetno su i na vrlo razumljiv nain opisane pojedine

kompenonte istosmjernih sustava, uloga i vanost istosmjernih sustava u elektroenergetskim postrojenjima, reimi rada, ispitivanje i odravanje istosmjernih sustava. Objanjen
je i osnovni matematiki model na temelju kojega je mogue obaviti dimenzioniranje
svih komponenta sustava, odnosno ispravan izbor istosmjernog sustava za zadano elektroenergetsko postrojenje.
Mislim da treba svakako omoguiti objavljivanje ove knjige, ime bi se malo popunila praznina koja postoji u domaoj literaturi na podruju projektiranja, izvoenja i
odravanja elektroenergetskih postrojenja.

Mr. sc. Kreimir Metrovi, prof. v. k.

Sustavi istosmjernih razvoda u elektroenergetskim postrojenjima

11

***

Ovo znanstveno djelo dobrim e dijelom popuniti prazninu koja postoji u domaoj
i stanoj strunoj literaturi glede sustava istosmjernih razvoda u elektroenergetskim
postrojenjima. U njemu su kvalitetno opisane pojedine sastavnice istosmjernih sustava,
uloga i vanog istosmjernih sustava u elektroenergetskim postrojenjima, reimi rada,
ispitivanje i odravanje istosmjernih sustava, a daje se i osnovni matematiki model na
temelju kojeg je mogue provesti dimenzioniranje svih komponenti sustava.
Ova knjiga e biti vrlo koristan prirunik projektantima kao i svom tehnikom
osoblju koje se bavi odravanjem elektroenergetskih postrojenja. Iz te e knjige crpiti
niz korisnih informacija prilikom projektiranja i odravanja sustava istosmjernih
razvoda. Ta knjiga e takoer biti korisna za upoznavanje znanstvene i strune javnosti sa specifinostima istosmjernih sustava kao sastavnog i izuzetno vanog dijela
svakog elektroenergetskih postrojenja.

Javor kare, dipl. ing. el.

Sustavi istosmjernih razvoda u elektroenergetskim postrojenjima

Popis oznaka i kratica

AC

Alternated Current - Izmjenina struja

ACP

Prilagodne periferne jedinice

AGM

Absorptive Glass Mat Recombination Batteries

ATP

Alternative Transient Program

C10

Desetsatni kapacitet akumulatorske baterije [Ah]

CUJ

Mikroprocesorskog upravljakog sklopa

DC

Direct Current - Istosmjerna struja

DCP

Prilagodne periferne jedinice

Energija [J]

EB

Elektomotorna sila akumulatorske baterije [V]

Eb

Proputena energija za vrijeme isklapanja [J]

EES

Elektroenergetski sustav

EM

Napon istosmjernog motora u generatorskom reimu rada [V]

Frekvencija [Hz]

GEL

Baterije s gelom umjesto elektrolita

HE

Hidroelektrana

ID

Maksimalna prekidna struja [kA]

Id

Struja za koju je strujni krug projektiran [A]

iD

Struja ispravljaa tijekom kratkog spoja [A]

Idop

Struja nadopunjavanja akumulatorske baterije [A]

Ipu

Struja punjenja prazne akumulatorske baterije [A]

IEC

International Electrotechnical Commission - Meunarodna

elektrotehnika komisija

IEEE

Institute of Electrical and Electronics Engineers

Ii

Nazivna struja ispravljaa [A]

13

14

Sran Skok

Iiz

Trajno podnosiva struja kabela [A]

ik

Trenutna vrijednost struje kratkog spoja [A]

Ik

Trajna struja kratkog spoja [A]

IkB

Trajna struja kratkog spoja akumulatorske baterije [A]

IkC

Trajna struja kratkog spoja kondenzatorske baterije [A]

IkD

Trajna struja kratkog spoja ispravljaa [A]

IkM

Trajna struja kratkog spoja istosmjernog motora [A]

Ikmax

Maksimalna struja kratkog spoja [A]

Ikmin

Minimalna struja kratkog spoja [A]

Il

Ograniena struja kratkog spoja [A]

IlD

Struja ogranienja ispravljaa [A]

Im

Vrijednost struje podeenja magnetskog okidaa [A]

In

Nazivna struja [A]

Inprek

Razina struje prekidaa [A]

Int

Nazivna struja termikog okidaa [A]

Inz

Nazivna struja zatitnog ureaja [A]

ip

Vrna vrijednost struje [A]

ipB

Vrna vrijednost struje kratkog spoja akumulatorske baterije [A]

ipC

Vrna vrijednost struje kratkog spoja kondenzatorske baterije [A]

ipD

Vrna vrijednost struje kratkog spoja ispravljaa [A]

ipM

Vrna vrijednost struje kratkog spoja istosmjernog motora [A]

Ir

Struja reakcije kontakta [A]

IrM

Nazivna struja istosmjernog motora [A]

It

Vrijednost struje podeenja termikog okidaa [A]

Iu

Udarna struja pranjenja [A]

Ivmax

Maksimalna struja odvoda [A]

Ivt

Trajna struja odvoda [A]

Izdj

Struja kod koje zatitni ureaj pouzdano djeluje [A]

Sustavi istosmjernih razvoda u elektroenergetskim postrojenjima

Duljine vodova [m]

L0F

Ekvivalentan induktivitet u krugu kad nema optereenja [H]

LF

Ekvivalentan induktivitet pri zasienju u kratkom spoju [H]

MCCB

Moulded case circuit breaker

Broj lanaka akumulatorske baterije

NAP

Sklopa za napajanje

nn

Nazivna brzina vrtnje istosmjernog motora [s-1]

Snaga [W]

PIRN

Postrojenje istosmjernog razvoda i napajanja

Pm

Maksimalna snaga troila [W]

QZ

Potrebna koliina zraka [m3]

Specifini otpor vodova [Wm]

RBBr, LBBr Otpor i induktivitet od akumulatorske baterije do sabirnica [W], [H]

RBL, LBL Otpor i induktivitet voda u grani akumulatorske baterije [W], [H]
Rbmax

Maksimalni otpor baterije [W]

Rbmin

Minimalni otpor baterije [W]

RC

Ekvivalentan istosmjerni otpor kondenzatorske baterije [W]

RCBr, LCBr Otpor i induktivitet od kondenzatora do sabirnica [W], [H]

RCL, LCL Otpor i induktivitet voda u grani kondenzatorske baterije [W], [H]
Rmax

Maksimalni otpor lanka [W]

Rmin

Minimalni otpor lanka [W]

RDBr, LDBr Otpor i induktivitet od ispravljaa do sabirnica [W], [H]

RDL, XDL Otpor i induktivitet voda od ispravljaa do glavnih sabirnica [W], [W]
REL

Relejne jedinice

RHE

Reverzibilna hidroelektrana

Riz

Otpor izolacije [W]

RM, LM

Otpor i induktivitet armature ukljuujui etkice [W], [H]

RMBr, LMBr Otpor i induktivitet od istosmjernog motora do sabirnica [W], [H]

15

16

Sran Skok

RML, LML Otpor i induktivitet voda u grani istosmjernog motora [W], [H]
Rn

Otpor regulacijskog otpornika [W]

RN, LN

Nadomjesni otpor i induktivitet na izmjeninoj strani ispravljaa [W], [H]

RP, XP

Otpor i reaktancija izmjeninog voda [W], [W]

RQ, XQ

Otpor i reaktancija kratkog spoja vanjskog napajanja [W]

RR, XR

Otpor i reaktancija komutacije [W], [W]

RSB, LSB Otpor i induktivitet zasienog AC/DC filtera [W], [H]

RT, XT

Otpor i reaktancija kratkog spoja transformatora [W]

Ru

Unutarnji otpor voltmetra [W]

Rv

Unutarnji otpor voltmetra [W]

RY, LY

Otpor i induktivitet zajednike grane [W], [H]

Smin

Minimalni presjek kabela [mm2]

Vremenska konstanta istosmjernog kruga [s]

tb

Stvarno vrijeme isklopa [s]

tD

Vrijeme nastajanja maksimalne prekidne struje [s]

TE

Termoelektrana

tiz

Vrijeme isklopa prekidaa [s]

Tk

Trajanje kratkog spoja [s]

tl

Vrijeme pojave luka [s]

tp

Vrijeme nastanka vrne vrijednosti struje [s]

TS

Transformatorska stanica

tv

Vrijeme reakcije kontakta [s]

tvb

Proraunsko vrijeme iskopa [s]

Ubmax

Maksimalni napon baterije [V]

Ubmin

Minimalni napon baterije [V]

Ubpu

Napon trajnog punjenja baterije [V]

Napon punog lanka [V]

Napon punog lanka [V]

Sustavi istosmjernih razvoda u elektroenergetskim postrojenjima

Umin

Minimalni napon lanka [V]

Umin

Napon praznog lanka [V]

Upu

Napon punjenja lanka [V]

Upu

Napon punjenja lanka [V]

Upub

Napon ubrzanog punjenja lanka [V]

UiN

Napon na stezaljkama ispravljaa [V]

UL

Napon luka [V]

ULM

Ultra-low maintenance

Umax

Maksimalni dozvoljeni napon sustava istosmjernog razvoda [V]

Umin

Minimalni dozvoljeni napon troila sustava istosmjernog razvoda [V]

Un

Nazivni napon [V]

UPS

Uninterruptible Power Supplies

UrM

Nazivni napon istosmjernog motora [V]

VF

Visokofrekventni

VRLA

Valve Regulated Lead Acid

z1, zK

Izmjerena temperatura za K mjerenja [C]

zsr

Srednja temperatura [C]

t1, t2

Vremenske konstante prijelaznog stanja struje kratkog spoja [s]

tM

Vremenska konstanta kruga armature [s]

17

Sustavi istosmjernih razvoda u elektroenergetskim postrojenjima

19

1. Uvod

Sustavi istosmjernog razvoda pripadaju skupini sigurnosnih i rezervnih napajanja,

ija vanost posebno dolazi do izraaja u izvanrednim pogonskim stanjima, odnosno
havarijskim stanjima. Sustavi istosmjernog razvoda nalaze svoju primjenu svugdje
gdje je potrebno sigurno i besprekidno napajanje istosmjernih troila. Problematika
ovog rada bit e specifinosti sustava istosmjernog razvoda u elektroenergetskim
postrojenjima, ali openito, struktura koja e biti predstavljena vrijedi i za sustave
istosmjernog razvoda koji se primjenjuju i u drugim vrstama postrojenja.
Sustav istosmjernog razvoda ima neosporni znaaj u omoguavanju pouzdanog
djelovanja primarne i sekundarne opreme u normalnom pogonu i posebno u havarijskom stanju. Napajanje najosjetljivijih troila svakog elektroenergetskog postrojenja
(termoelektrane, hidroelektrane ili transformatorske stanice) ovisi o dobro dimenzioniranom sustavu istosmjernog razvoda.
Gotovo je nevjerojatan nedostatak strune literature, kako na domaem, tako i na
svjetskom planu vezan uz podruje istosmjernog razvoda obzirom na njegovu vanost.
Razlog tome moe se pronai u uvrijeenom miljenju o simplifikantnosti sustava
istosmjernog razvoda, te se obino moe uti jednostavna ocjena, da je u sustavu istosmjernog razvoda "sve rijeeno". Takve tvrdnje se najbolje mogu odbaciti s drastinim
primjerima kao to su neka od zabiljeenih havarija u naim postrojenjima, a posljedica su kvara u sustavu istosmjernog razvoda (TS Jarun-1981., TS Koprivnica-1996.).
Prema kronologiji nastanka zabiljeenih havarija uoljivo je da se na planu razvoja
metodologije planiranja i analize sustava istosmjernog razvoda nije ostvario neki vei
napredak koji bi rezultirao preporukama ili normom gledano s domaeg stajalita.
Na svjetskoj razini postoji nekoliko normi vezanih uz sustave istosmjernih razvoda
(IEC 61660-1, Part 1, Part 2, IEC TR 61660-1 Part 3 i IEEE 946-1992) [14, 17], te
mnogobrojne norme vezane uz dimenzioniranje, proizvodnju i odravanje svih tipova
stacionarnih baterija koje se koriste u sustavima istosmjernog razvoda. Meutim, izuzme li se akumulatorska baterija kao zaseban element sustava istosmjernog razvoda sa
svojim specifinostima i problematikom, ponovno ne postoji svjetski prihvaena
norma koja rjeava metodologiju dimenzioniranja i analize sustava istosmjernih razvoda, budui navedene norme ne daju transparentno rjeenje.
Pogotovu sa razvitkom novih vrsta baterija sa sve manjim unutarnjim otporima i
sve veim strujama kratkog spoja, a naroito razvojem novih zatitnih ureaja postojee norme i preporuke postaju nevaee, prije svega osmatrano sa stajalita selektivnosti zatita u sustavima istosmjernog razvoda, te sukladno k tome topolokoj strukturi, odnosno optimalnom odabiru broja zatitnih razina.

20

Sran Skok

Dosada je analiza, dimenzioniranje i odravanje sustava istosmjernog razvoda

uglavnom bilo temeljeno na empirijskim iskustvima, te su se koristila razliita koncepcijska rjeenja projektanata koji su se bavili predmetnom problematikom.
Objavljivanje norme IEC 61660 - 1 (1997) pokuaj je novog pristupa analize sustava istosmjernog razvoda, kada Ohmov zakon ne bi bio jedini mjerodavan, ve bi se
ukljuila i prijelazna stanja karakterizirana preko induktiviteta i kapaciteta pojedinih
dijelova sustava istosmjernog razvoda. Uspjeh navedene norme je vie nego upitan, iz
vie razloga (ne daje upute za dimenzioniranje, ve se bavi samo analizom kratkog
spoja u sustavu istosmjernog razvoda, uzima u obzir samo diodne ispravljae, zanemarujui tiristorske i VF ispravljae, itd.), ali predstavlja osnovu za daljnje istraivanje i analizu sustava istosmjernog razvoda.
Stanje u analizi i dimenzioniranju sustava istosmjernog razvoda u postrojenjima
Hrvatske elektroprivrede slino je ve opisanom stanju u svjetskim okvirima. Uglavnom se pri projektiranju koriste postojea koncepcijska rjeenja, a veliki problemi nastaju prilikom revitalizacije postojeih sustava istosmjernog razvoda. Nestandardiziranost u rjeenjima koja se primjenjuju prilikom izgradnje novih postrojenja i najnoviji
primjer izgradnje TS erjavinec i TS Ernestinovo, gdje su primijenjena razliita rjeenja za dva nova postrojenja graena gotovo u isto vrijeme.
Cilj ovog rada usmjeren je na prikaz metodologije s pomou koje se uspjeno moe
sveobuhvatno projektirati, izvoditi i nadzirati sustavi istosmjernog razvoda u elektroenergetskim postrojenjima, prvenstveno sa stajalita selektivnosti elektrinih zatita.
Prema tome prikazat e se metodologija za analizu i dimenzioniranje sustava istosmjernog razvoda u elektroenergetskim postrojenjima, te e biti prikazan openiti matematiki model sustava istosmjernog razvoda u elektroenergetskim postrojenjima za
istraivanje strujnih i naponskih prilika pri nastanku kratkog spoja.

Sustavi istosmjernih razvoda u elektroenergetskim postrojenjima

21

2. Sustavi pomonih napajanja u elektroenergetskim

postrojenjima

Unutar elektroenergetskih postrojenja vaan segment je postrojenje vlastite potronje bez kojeg nije mogue provesti normalan rad postrojenja.
Glavni elektrini izvori napajanja vlastite potronje su izmjenini napon, obino s
otcjepa vlastitog generatora ili transformatora, koje se obino naziva i radno ili
osnovno napajanje troila, a koristi se za rad elektroenergetskog postrojenja u normalnom pogonu. Drugi izvor napajanja vlastite potronje (kada je rije o elektrani) je vanjska mrea elektroenergetskog sustava (EES) i naziva se obino priuvno napajanje, te
se koristi pri uputanju i obustavi rada elektrane ili ukoliko je dolo do kvara, odnosno
ispada osnovnog napajanja. U normalnom pogonu sa izvora vanjske mree napajaju se
troila ope potronje, pa iz tog razloga se obino ovaj dio razvoda naziva opa
potronja.
Sustavi vlastite i ope potronje odnose se na napajanje troila, koja ne ugroavaju
sigurnost elektroenergetskog postrojenja i njenih vitalnih dijelova ako u kojem sluaju
doe do raspada EES-a, samim time do nestanka napona na sabirnicama vlastite i ope
potronje, odnosno do havarijskog stanja u EES-u.
Osim navedenih troila i sustava napajanja u elektroenergetskom postrojenju postoje i specifina, bitna troila koja moraju imati osigurano besprekidno napajanje. Ugroavanjem napajanja takvih troila moe dovesti do oteenja vitalnih dijelova postrojenja,
to bi za posljedicu imalo duu obustavu u opskrbi elektrinom energijom i velike
materijalne trokove kako zbog neisporuene elektrine energije prema konzumu, tako
i zbog havarije i unitenja opreme u samom elektroenergetskom postrojenju.
Bitna troila napajaju se na razini niskog napona i to sa trofaznih besprekidnih izmjeninih sustava 3x380/220 V ili jednofaznih besprekidnih izmjeninih sustava 220 V,
te sa istosmjernih besprekidnih sustava 220 V; 110 V; 48 V i 24 V.
Za navedene sustave predvieni su posebni razvodi na koje se prikljuuju bitna
troila. Bitna troila su u normalnom pogonu napajana iz sekcija vlastite potronje ili
ope potronje.

2.1. Sustav istosmjernog razvoda

Najvaniji dio elektroenergetskog postrojenja, s najosjetljivijim troilima je
zasigurno sustav istosmjernog razvoda. Sustav se sastoji od akumulatorskih stacionarnih baterija (u daljnjem tekstu samo akumulatorska baterija), najee paralelno

22

Sran Skok

spojenih sa ispravljaima i glavnim razvodom s prikljuenim pripadnim troilima.

Ispravlja je napajan izmjeninim naponom 0,4 kV iz sekcija vlastite ili ope potronje s otcjepa namijenjenom bitnim troilima.
Na istosmjernoj strani ispravlja je spojen na akumulatorsku bateriju i glavni istosmjerni razvod i pri normalnom radu napaja sva troila i osigurava potrebnu energiju
za nadopunjavanje akumulatorske baterije. U sluaju nestanka izmjeninog napona ili
kvara ispravljaa, napajanje istosmjernih bitnih troila preuzima na sebe akumulatorska baterija. U sluaju havarijskog stanja EES-a potronja bitnih istosmjernih troila
znatno je poveana, pa je iz tog razloga akumulatorska baterija uvijek dimenzionirana
za takva stanja sustava.
Unutar elektroenergetskih postrojenja prema vrsti troila i razini napona za koji su
predvieni u veini sluajeva izvode se tri zasebna sustava:
- Sustav napona 220 V ili 110 V; na toj naponskoj razini prikljuuju se najvei broj
bitnih troila (gledano prema snazi), te stoga ima i najvei kapacitet. Uloga sustava namijenjena je napajanju slijedeih vrsta troila:
Ureaji upravljanja, nadzora, zatite i signalizacije;
Elektromotorni pogoni priuvnih uljnih crpki, motorni pogoni prekidaa;
Isklopni svitci prekidaa;
Pomona i sigurnosna rasvjeta, itd.
- Sustav napona 48 V predvien je za napajanje telekomunikacijske opreme.
- Sustav napona 24 V predvien (obino se nalazi u elektranama) je za napajanje
regulacijske opreme i voenja, primjerice tehnolokog procesa parogeneratora i
turbinskog postrojenja elektrane.

2.2. Sustav za besprekidno napajanje izmjeninih troila

Sustav za besprekidno napajanje bitnih izmjeninih troila obino je podijeljen u
dvije mogue izvedbe i to izvedbu sa ureajima za besprekidno napajanje tzv. UPS-om
(Uninterruptible Power Supplies) koji moe biti dodatno povezan sa dizelskim agregatom i na sustav gdje je prisutan samo dizelski agregat.
Sustav koji kao besprekidni izvor koristi UPS ureaje napaja regulacijsku i informatiku opremu, instrumentaciju, i sl. Ovaj sustav izveden je sa zasebnim razvodom.
Sustav koji se sastoji od dizelskog agregata s pomonom opremom i vlastitim
razvodom napaja bitna troila na naponskoj razini 0,4 kV i to u sluaju raspada EES-a.
U tu skupinu bitnih troila ubrajaju se:
- motorni pogon za prekretanje osovine turbogeneratora,
- priuvne uljne crpke,
- skupina bitnih motornih pogona zasuna i ventila,
- pomona rasvjeta u nekim rjeenjima.