WICZENIE NR VII

OBRBKA PLASTYCZNA BLACH

- TOCZENIE - KSZTATOWANIE 1. Cel wiczenia
Celem wiczenia jest zapoznanie z technologi toczenia - ksztatowania, ze szczeglnym
uwzgldnieniem wytaczania.

2. Tematyka prac badawczych i technicznych

Pokaz przykadowych wyrobw otrzymywanych podczas toczenia - ksztatowania.

Badanie wpywu siy docisku dociskacza na przebieg operacji wytaczania dla wytoczki
osiowo - symetrycznej.

3. Schemat metody badawczej

1
4
3

g0

rs

rm
dt
s

d1

dw
D0

p
6

dc
p
Rys.VII/1. Schemat wytaczania za pomoc tocznika z dociskaczem hydraulicznym: 1 - stempel, 2 pyta cigowa, 3 - pyta dociskacza, 4 - blacha, 5 - siownik hydrauliczny, 6 - rozdzielacz

4. Zalecenia
4.1. Przedstawienie wynikw pomiarw
Temat 1. Badania wpywu siy docisku dociskacza na przebieg operacji wytaczania
Tabela VII/1. Wyniki bada siy docisku dociskacza na przebieg operacji wytaczania
Gatunek i stan materiau badanego: ......................................................................................
Wymiary stempla i pyty cigowej: ds = .......... mm d1 = ............ mm rs = ......... mm
rm = ........ mm s = ......... mm
rednica toczyska: dt = ............. mm
rednica cylindra siownika: dc = ............... mm
Lp
D0
g0
p
Pd
q
P
Szkic wytoczki i uwagi dotyczce
mm
mm
MPa
kN
MPa
kN
jakoci wyrobu
1

Oznaczenia: g0 grubo blachy, D0 rednica krka, s szczelina, p cinienie w ukadzie

hydraulicznym tocznika, Pd sia docisku pyty dociskacza, q nacisk jednostkowy pyty
dociskacza
Pd = 2

2
d c d 2t p
4

s=

1
(d 1 d s )
2

q=

D 02

4 Pd

(d 1 + 2 rm )2

4.2. Opracowanie wynikw pomiarw

Zmierzone siy wytaczania, obliczone wartoci si i naciskw jednostkowych dociskacza,
szkice wytoczek i uwagi dotyczce jakoci wyrobw naley umieci w tab. VII/1.
Oczacowa graniczny wspczynnik wytaczania (patrz w. IV, temat 4).
4.3. Wnioski
Wnioski winny dotyczy wpywu siy docisku dociskacza Pd (lub nacisku jednostkowego
q) na si wytaczania P i jako wyrobw.

5. Zagadnienia kontrolne

Procesy toczenia - ksztatowania.

Charakterystyka wytaczania, przetaczania i wycigania.
Stany naprenia w konierzu, ciance i dnie wytoczki podczas wytaczania.
Definicje wspczynnikw wytaczania i przetaczania oraz ich wartoci graniczne.
Obliczanie wymiarw pwyrobw dla wytoczek osiowo - symetrycznych i prostoktnych
oraz dobr liczby operacji.
Utrata statecznoci blachy w procesach toczenia - ksztatowania i dobr nacisku
dociskacza.
Czynniki wpywajce na si wytaczania i jako wytoczek.
Wpyw anizotropii paskiej i normalnej blachy na przebieg procesw toczenia ksztatowania.

Uwaga: ostatnie zagadnienie - patrz wiczenie nr II.

6. Informacja merytoryczna
6.1. Procesy toczenia - ksztatowania
Toczenie obejmuje szereg rnorodnych procesw obrbki plastycznej realizowanych
gwnie na zimno i stosowanych do rozdzielania, ksztatowania i czenia materiaw
w postaci blach, folii i pyt (metalowych lub niemetalowych). Toczenie przeprowadza si za
pomoc przyrzdw zwanych tocznikami, przewanie na prasach mechanicznych lub
hydraulicznych (konstrukcja tocznikw i dobr pras - patrz wicz. VIII). Poniewa jeden
z wymiarw (grubo) pwyrobu jest istotnie mniejszy od dwch pozostaych - stan
naprenia (poza pewnymi wyjtkami) mona uwaa za paski.
Procesy toczenia, podczas ktrych nie dochodzi do rozdzielania materiau stanowi
oddzieln grup (tzw. toczenie - ksztatowanie). Szczegow klasyfikacj i nazwy
poszczeglnych procesw toczenia - ksztatowania mona znale m. in. w [3]. Rozrnia je
przede wszystkim wystpujcy stan naprenia.
6.1.1. Wytaczanie i przetaczanie (wytoczki osiowo - symetryczne)
Podczas wytaczania nastpuje przeksztacenie paskiego pwyrobu w powok
trjwymiarow (wytoczk), ktrej nie da si rozwin na paszczyzn. Przykadowy schemat
wytaczania naczynia cylindrycznego z paskiego krka blachy pokazano na rys. VII/1. Pod
dziaaniem stempla materia ulega uplastycznieniu i stopniowo przemieszcza si wgb pyty
cigowej (rys. VII/2). Jak wida, strefa kontaktu materiau z pyt cigow (tzw. konierz) jest
oddzielona od strefy kontaktu ze stemplem powierzchni swobodn. W czasie trwania
procesu wymiary konierza i powierzchni swobodnej zmniejszaj si, natomiast wzrasta
obszar strefy kontaktu materiau ze stemplem. Skadowe stanu naprenia w konierzu i strefie
swobodnej speniaj warunek:
rr 0

(VII.1)

przy czym naprenie obwodowe 0, a naprenie promieniowe rr 0 (rys. VII/3).

Jeeli zachodzi (VII.1), to warunek plastycznoci Treski (osiowa symetria w paskim stanie
naprenia) ma posta:
rr = p

(VII.2)

Na zewntrznym promieniu konierza Rz: rr = 0 (brak obcie), wic materia podlega

jednoosiowemu ciskaniu ( = p ). Na promieniu wewntrznym Rw = rs: = 0, czyli rr
= p. W ciance stan napre przechodzi w dwuosiowe rozciganie (podobnie jak podczas
rozcigania pasma blachy o staej szerokoci). Stan dwuosiowego rozcigania panuje rwnie
w dnie wytoczki. Dodatkowo na promieniu pyty cigowej zachodzi gicie blachy.

a)

D0

g0

rs

ds-2rs
ds
s
d1
d1+2rm
b)

c)

Rys. VII/2. Poszczeglne fazy wytaczania

rm

rr

rr

Rw = rs
r
Rz =D0/2

Rys. VII/3. Schemat stanu naprenia oraz rozkady napre obwodowych i promieniowych rr
w konierzu i strefie swobodnej wytoczki osiowo - symetrycznej

Warunkiem poprawnej realizacji wytaczania jest, aby cianka powstajcej wytoczki

moga w kadej chwili procesu przenie niezbdne obcienia. Nakada to ograniczenie na
stopie odksztacenia, ktry wyraa si umownie za pomoc tzw. wspczynnika wytaczania
m1 :
m1 =

d1
D0

(VII.3)

(ewentualnie zamiast rednicy d1 mona wprowadzi rednic redni dr (w poowie gruboci

blachy: d r =

1
(d 1 + d s ) ). Jeeli wspczynnik m1 obliczony z (VII.3) jest wikszy od pewnej
2

wartoci granicznej mgr :

m 1 obl > m gr

(VII.4)

to proces przebiega prawidowo. W przeciwnym przypadku dochodzi do silnego pocienienia

cianki i pkncia materiau w tzw. przekroju niebezpiecznym (w pobliu przejcia czci
walcowej stempla w zaokrglenie promieniem rs). Pooenie tego przekroju zaley gwnie od
warunkw tarcia panujcych na stemplu. Warto mgr zaley od rodzaju materiau, wzgldnej
gruboci blachy g0/D0, wzgldnych promieni zaokrgle rs/g0 i rm/g0 oraz tarcia na stemplu,
pycie dociskacza i pycie cigowej. Odpowiednie zalecane wartoci wspczynnika m1,

zapewniajce prawidowy przebieg procesu wytaczania podano w tab. VII/2 (dla materiaw
o dobrej tocznoci, np. blach gbokotocznych). Mniejsze wartoci m1 naley stosowa przy
wzgldnych promieniach zaokrgle (rs/g0, rm/g0 = 8 - 15), wiksze - gdy rs/g0, rm/g0 = 4 - 8.
Tabela VII/2. Zalecane wartoci wspczynnikw wytaczania m1 dla materiaw o dobrej tocznoci
[3]
g0/D0*100 [%]
2 - 1,5
1,5 - 1,0
1,0 - 0,5
0,5 - 0, 2
0,2 - 0,06
m1
0,46 - 0,50
0,50 - 0,53
0,53 - 0,56
0,56 - 0,58
0,58 - 0,60

Jeeli dane s wymiary wytoczki (rys. VII/4), to mona sprawdzi, czy moliwe jest jej
wykonanie w operacji wytaczania. Aby okreli konkretn warto m1 obl wg (VII.3) naley
najpierw obliczy rednic krka D0 z warunku staej objtoci:
D 02
g 0 = gdF = g r Fw
4
F

(VII.5)

gdzie: Fw - powierzchnia wytoczki, gr - grubo rednia powoki. Z analizy odksztace

wynika, e blacha ulega pogrubieniu w konierzu (gdzie dziaaj ujemne naprenia
obwodowe) oraz pocienieniu w strefie swobodnej, ciankach i dnie. Wobec tego przyjmuje si
w przyblieniu, e gr g0, a wic:
D0 = 2

Fw

m 1 obl =

d1

(VII.6)

F
2 w

Powierzchni dowolnej wytoczki osiowo - symetrycznej mona obliczy stosujc znane

twierdzenia rachunku cakowego. Odpowiednie wzory dla rnych ksztatw wytoczek
podaj poradniki (np. [3]). Dla wytoczki z rys. VII/4 powierzchnia Fw skada si z czci
walcowej (cianka), wypukej wiartki torusa (zaokrglenie) i koa (dno), a wic:
Fw = d 1 [H 1 (r + g ) )] +

[d 1 2(r + g )]2 + 2[d 1 2(r + g )](r + g ) + 8(r + g )2 =

4
4

2
d 1 + 4d 1 H 2(4 )d 1 (r + g ) 4( 3)(r + g )2
4

D 0 = d 12 + 4d 1 H 1 2(4 )d 1 (r + g ) 4( 3)(r + g )2

m 1 obl =

d1
d 12 + 4d 1 H 1 2(4 )d 1 (r + g ) 4( 3)(r + g )2

(VII.7)

(VII.8)
(VII.9)

Z (VII.8) po uwzgldnieniu (VII.3) mona otrzyma wysoko wytoczki dla przyjtej

wartoci m1:
H1 =

1 1
+ 2 r + g d 1 2 3 (r + g )
d1

4 m 12
2 d 1
4

(VII.10)

d1

g
Rys. VII/4. Wymiary wytoczki cylindrycznej bez konierza

Przykad 1. Jeeli wymiary wytoczki wynosz: d1 = 50 mm, H1 = 50 mm, g0 = 1 mm

oraz r = 9 mm, to: D0 = 108,16 mm, g0/D0 * 100 % = 0,925 %, m1 obl = 0,462. Porwnujc
warto m1 obl = 0,462 z zalecan (0,53), wzit z tabl. VII/2 dla g0/D0 * 100 % = 0,925 % dochodzimy do wniosku, e prba wytaczania moe zakoczy si niepowodzeniem
(pkniciem wytoczki w przekroju niebezpiecznym), gdy 0,462 < 0,53.
Przykad 2. Zmniejszajc wysoko wytoczki H1 z przykadu 1 do 40 mm otrzymujemy:
D0 = 98,48 mm, g0/D0 * 100 % = 1,015 %, m1 obl = 0,508. Tym razem warto m1 obl = 0,508
jest wiksza od zalecanej (0,50) z tabl. VII/2 (dla g0/D0 * 100 % = 1,015 %), a wic wytoczka
moe by wykonana. W obliczeniach przyjto g = gr = g0 i Fw wg (VII.7) jako powierzchni
zewntrzn wytoczki. Dla grubszych blach naley zamiast d1 przyj warto (d1+ds)/2 oraz
odpowiednio zamiast r + g - warto r + g/2.
Naprenia obwodowe (ciskajce) w konierzu mog sta si przyczyn utraty
statecznoci blachy (pofadowania konierza) Zjawisko to (rys. VII/5) wystpuje przy maej
gruboci wzgldnej blachy. W przyblieniu mona przyj, ze utrata statecznoci wystpi,
gdy:
g0
* 100 4,5(1 m 1 )
D0

(VII.11)

Powstawanie fad rozpoczyna si na promieniu Rz, gdzie wystpuje jednoosiowe ciskanie

w kierunku obwodowym. Utworzone fady przedostaj si do szczeliny s pomidzy stemplem
i pyt cigow. Moe to spowodowa zakleszczenie wytoczki w szczelinie i jej zniszczenie
lub pogorszenie jakoci wyrobu. Przeciwdziaanie utracie statecznoci polega na zastosowaniu
dociskacza, wywierajcego na konierz wytoczki pewien redni nacisk jednostkowy q. Nacisk
ten winien eliminowa tworzenie fad, a jednoczenie nie powinien wywoywa nadmiernego
wzrostu napre w ciance wytoczki, aby nie doprowadzi do naruszenia spjnoci
materiau (tarcie dziaajce na powierzchniach kontaktu blachy z pyt cigow i pyt
dociskacza powoduje wzrost napre w przekroju niebezpiecznym). Niezbdny nacisk
jednostkowy dociskacza zaley od rodzaju materiau, wspczynnika wytaczania oraz
wzgldnej gruboci blachy. Si docisku (dla wytoczek cylindrycznych) oblicza si ze wzoru:
Pd = Fd q =

2
D 0 (d 1 + 2 rm )2 q
4

(VII.12)

a)

b)

PC

g0

Rys. VII/5. Schemat utraty statecznoci (pofadowania) konierza wytoczki wskutek dziaania
napre ciskajcych w kierunku obwodowym (a) i porwnanie fragmentw konierza przy maej
i duej gruboci wzgldnej - moe wystpi utrata statecznoci lub pogrubienie blachy (b); S stempel, PC - pyta cigowa

Naciski jednostkowe q dla wikszoci materiaw metalowych mieszcz si w granicach 1 - 3

MPa i mona je wyznaczy dowiadczalnie lub odszuka w poradnikach (np. [3]). Dla
mikkiej stali dobr nacisku q mona przeprowadzi na podstawie przyblionej zalenoci:

1
D
q 0,02
1,2 0
m1
g0

MPa

(VII.13)

Dla d1 = 50 mm, H = 40 mm, g0 = 1 mm, r = 9 mm i m1 = 0,508 (patrz wyej) z (7.11),

(VII.13) i (VII.12) otrzymujemy: g0/D0 * 100 % = 1,015 < 4,5(1 - m1) = 4,5(1 - 0,508) = 2,214
(dociskacz jest konieczny), q 1,48 MPa, Pd 5,76 kN.
Zwykle obcienie dociskacza odpowiednio dobran si jest realizowane przez
dodatkowy suwak prasy podwjnego dziaania lub przez poduszk powietrzn umieszczon
pod stoem prasy (rys. VII/6). Jeeli wzgldna grubo blachy jest wiksza ni to wynika
z warunku (VII.11) - dociskacza nie stosuje si.
Szczelina s pomidzy stemplem i pyt cigow winna by wiksza od gruboci blachy g0
ze wzgldu na pogrubienie konierza (tabl. VII/3). Pooenie szczeliny w ostatniej operacji
zaley od sposobu wymiarowania wytoczki. Jeeli podany jest wymiar zewntrzny, to
szczelin wykonuje si zmniejszajc rednic stempla. Gdy dany jest wymiar wewntrzny, to
powiksza si rednic pyty cigowej.

a)

b)

9
8
2

10

4
5
6
7

Rys. VII/6. Schemat wytaczania z wykorzystaniem poduszki pneumatycznej do obcienia pyty

dociskacza: a) pooenie pocztkowe, b) pooenie kocowe i pocztek ruchu powrotnego; 1 stempel, 2 - matryca, 3 - pyta dociskacza, 4 - popychacz, 5 - st prasy, 6 - tok poduszki
pneumatycznej, 7 - cylinder, 8 - trzpie wyrzutnika grnego, 9 - suwak prasy, 10 - wytoczka

Tabela VII/3. Dane do okrelania szczeliny s pomidzy stemplem i pyt cigow (wg [3])
Pierwsze cignienie: s = g0 + + a (wytoczki dokadne), lub: s = g0 + + (1,5 - 2)a
Operacje porednie: s = g0 + + 2a (wytoczki dokadne), lub: s = g0 + + (2,5 - 3)a
Ostatnie cignienie: s = g0 + (wytoczki dokadne), lub: s = g0 + + 2a
- grna (dodatnia) odchyka nominalnej gruboci blachy g0.
g0, mm
a, mm
g0, mm
a, mm
0,2
0,05
1,8
0,21
0,5
0,10
2,0
0,22
0,8
0,12
2,5
0,25
1,0
0,15
3,0
0,30
1,2
0,17
4,0
0,35
1,5
0,19
5,0
0,40

Maksymaln si na stemplu podczas wytaczania mona oszacowa ze wzoru:

Pmax d 1 gR m k 1

(VII.14)

gdzie: Rm - wytrzymao na rozciganie wytaczanej blachy, k1 - wspczynnik, zaleny od

wzgldnej gruboci blachy, wzgldnych promieni zaokgle krawdzi stempla i pyty
cigowej oraz od wspczynnika wytaczania. Przy minimalnych dopuszczalnych wartociach
m1: k1 1,0 - 1,1. Schemat zalenoci siy wytaczania od drogi stempla pokazano na rys.
VII/7.
Pknicie

Pt
Pmax

b
a

S
Rys. VII/7. Typowa zaleno siy od drogi stempla przy wytaczaniu: a - prawidowy przebieg
procesu, b , c - zbyt maa szczelina lub sia dociskacza (pogrubiona lub pofadowana cz konierza
zakleszcza si w szczelinie pomidzy stemplem i pyt cigow, co powoduje lokalny wzrost siy
i moe nawet doprowadzi do pknicia wytoczki w przekroju niebezpiecznym)

Jeeli wytoczka jest za wysoka i nie moe zosta wykonana w jednej operacji - to
najpierw stosuje si wytaczanie przy zalecanym wspczynniku m1. Otrzyman wytoczk

o rednicy wikszej i wysokoci odpowiednio mniejszej od wymaganej poddaje si kolejnym

operacjom przetaczania (rys. VII/8). Wytaczanie poczone z przetaczaniem nosi nazw
cignienia wytoczek.

1
3
4

ds

rs

rm

di
dw
dz
di-1

Rys. VII/8. Schemat przetaczania: 1 - stempel, 2 - matryca, 3 - dociskacz, 4 - wytoczka przeznaczona

do przetaczania

Analogicznie jak przy wytaczaniu definiuje si kolejne wspczynniki mi:

mi =

di
d i 1

(VII.15)

gdzie i = 2, 3, ... , n. Zalecane wartoci wspczynnikw przetaczania mi podano w tab.

VII/4. Kolejne rednice wytoczki wynosz:
d 2 = d1 m 2 = D 0 m1 m 2
d 3 = d 2 m 3 = d1 m 2 m 3 = D 0 m1m 2 m 3
d n = d n 1 m n = d 1

i=2

m i = D 0 m1

m i =d 1 m rn 1
i =2

(VII.16)

gdzie mr oznacza redni warto wspczynnika przetaczania (i = 2, 3, ... , n).

Tab. VII/4. Zalecane wartoci wspczynnikw przetaczania dla materiaw o dobrej tocznoci
[3]
g0/D0*100 %
2 - 1,5
1,5 - 1,0
1,0 - 0,5
0,5 - 0, 2
0,2 - 0,06
m2
0,70 - 0,72
0,72 - 0,74
0,74 - 0,76
0,76 - 0,78
0,78 - 0,80
m3
0,72 - 0,74
0,74 - 0,76
0,76 - 0,78
0,78 - 0,80
0,80 - 0,82
m4
0,74 - 0,76
0,76 - 0,78
0,78 - 0,80
0,80 - 0,82
0,82 - 0,84
m5
0,76 - 0,78
0,78 - 0,80
0,80 - 0,82
0,82 - 0,84
0,84 - 0,86

Przykad 3. Jeeli dn = 40 mm, H = 50 mm, g0 = 1 mm oraz r = 9 mm to: D0 = 94,11 mm

(wzr (VII.8)), g0/D0 * 100 % = 1,063 %, m1 = 0,50 (z tabl. VII/2), d1 = 47,05 (wzr (VII.2)),
m2 = 0,72 (z tabl. VII/4), d2 = 33,88 mm. Ostatnia warto d2 < dn, zatem wystarczy jedna
operacja przetaczania. Wartoci wspczynnikw m1 i m2 naley powikszy w taki sposb,
aby otrzyma dn = 40 mm, np. przyjmujc: m1 = 0,551, m2 = 0,772, co daje: d1 = 51,85 mm
i d2 = 40,03 mm d n.
Wykorzystujc ostatni ze zwizkw (VII.16) otrzymujemy wzr na liczb operacji
cignienia (jedna operacja wytaczania i n - 1 operacji przetaczania):
n=

log d n log d 1
+1
log m r

(VII.17)

Przykad 4. Jeeli dn = 30 mm, H = 100 mm, g0 = 1 mm oraz r = 9 mm, to: D0 = 111,03

mm, g0/D0 * 100 % = 0,901 %, m1 = 0,53, d1 = 58,85 mm, m2 = 0,74, d2 = 43,55 mm, m3 =
0,76, d3 = 33.10 mm, m4 = 0,78, d4 = 25.81 mm < dn = 30 mm. Tym razem potrzebne s trzy
operacje przetaczania. Wspczynniki m1 - m4 (wszystkie lub tylko niektre z nich) naley
powikszy w taki sposb, aby ich iloczyn wynosi dn/D0 = 0,270, np. przyjmujc: m1 = 0,55,
m2 = 0,77, m3 = 0,79, m4 = 0,808. Po skorygowaniu wspczynnikw odpowiednie rednice
wytoczek wynosz: d1 = 61,07 mm, d2 = 47,02 mm, d3 = 37,15 mm i d4 = 30,02 mm.
Wysokoci wytoczek po kolejnych operacjach wyznacza si ze wzoru:

1
Hi = di
4

1
i

j=1

mj

r+g
3

(r + g )
1 + 2
di 2

2 di
4

(VII.18)

(wzr (VII.10) jest szczeglnym przypadkiem (VII.18) dla i = 1). Ostatecznie: H1 = 39,73
mm, H2 = 58,38 mm, H3 = 78,35 mm i H4 = 99,94 mm. Znajomo wysokoci wytoczek po
poszczeglnych operacjach jest niezbdna przy konstruowaniu tocznikw i doborze skokw
suwaka prasy.
Jak wida, kolejne wspczynniki przetaczania (patrz tab. VII/4) s coraz wiksze, co
oznacza, e odksztacenia moliwe do uzyskania zmniejszaj si. Jest to skutek pogorszenia
wasnoci plastycznych materiau odksztacanego na zimno. Dla niektrych materiaw przy
wikszej liczbie operacji konieczne staje si wyarzanie midzyoperacyjne, ktre powoduje
rekrystalizacj i przywrcenie wasnoci plastycznych.

Schemat cignienia wytoczki cylindrycznej z konierzem przedstawiono na rys. VII/9.

D0
d1
r1
h1

r1

H1

d2

rn
Hn

rn

hn

dn

Dk
Rys. VII/9. Schemat cignienia wytoczki cylindrycznej z konierzem - kolejno operacji: 1 wytaczanie, 2, 3, ... , n - przetaczanie bez zmiany szerokoci konierza; cz powierzchni wytoczki
zaznaczona lini pogrubion jest podstaw do okrelenia umownego wspczynnika wytaczania mu
(promienie zaokrgle, wysokoci i rednice liczone w rodku gruboci blachy)

rednic krka wyjciowego okrela si z zalenoci (dn i rn brane w rodku gruboci

blachy):

D 02 2

= D k (d n + 2rn )2 + d n (H n 2 rn ) + (d n 2 rn )2 + 2 (d n + 2rn )rn 8rn2 +

4
4
4
4

+ 2(d n 2rn )rn + 8rn2

4

(VII.19)

co daje:
D 0 = D 2k 4(4 )d n rn + 4d n H n

(VII.20)

Sprawdzenie, czy wytoczka moe by wykonana w jednej operacji wytaczania przeprowadza

si okrelajc tzw. umowny wspczynnik wytaczania mu:
mu =

dn
Du

(VII.21)

gdzie umown rednic Du oblicza si biorc pod uwag cz powierzchni wytoczki

zaznaczon pogrubion lini na rys. VII/9:

D 2u

= (d n 2 rn )2 + d n (H n 2 rn ) + 2 (d n + 2 rn )rn 8rn2 +
4
4
4

+ 2(d n 2rn )rn + 8rn2

4

(VII.22)

Na podstawie (VII.21) i (VII.22):

1

m u obl =

H
r
1+ 4 n + 4 n
dn
dn

r
3 + n
dn

(VII.23)

Zalecane wartoci mu w funkcji stosunku Dk/dn i wzgldnej gruboci blachy podano w tab.
VII/5 (dla stali niskowglowej).
Tabela VII/5. Zalecane wartoci umownych wspczynnikw wytaczania wytoczek z konierzem dla
stali niskowglowej [3]
Dk/dn
mu dla g0/D0*100 %
2 - 1,5
1,5 - 1,0
1,0 - 0,5
0,5 - 0, 2
0,2 - 0,06
Do 1,1
0,46 - 0,50
0,50 - 0,53
0,53 - 0,56
0,56 - 0,58
0,58 - 0,60
1,5
0,52 - 0,56
0,56 - 0,58
0,58 - 0,60
0,60 - 0,62
0,62 - 0,64
2,0
0,58 - 0,62
0,62 - 0,64
0,64 - 0,66
0,66 - 0,68
0,68 - 0,70
2,5
0,65 - 0,68
0,68 - 0,70
0,70 - 0,73
0,73 - 0,75
0,75 - 0,78
2,8
0,70 - 0,74
0,74 - 0, 78
0,78 - 0,80
0,80 - 0,82
0,82 - 0,85

Jeeli wspczynnik mu obl obliczony z (VII.23) jest wikszy ni to wynika z tabl. VII/5, to
wytoczk mona wykona w jednej operacji. W przeciwnym przypadku wykonuje si
wytoczk o wymaganej rednicy zewntrznej konierza Dk i zalecanym wspczynniku mu
(np. z tab. VII/5), a wic:
d1 = D 0 m u

(VII.24)

Gboko wytaczania wynika z (VII.20):

H1 =

D 02 D 2k
+ (4 )r1
4d 1

(VII.25)

Kolejne rednice wynosz:

d 2 = d1 m 2 = D 0 m u m 2
d 3 = d 2 m 3 = d1 m 2 m 3 = D 0 m u m 2 m 3
d n = d n 1 m n = d 1

i=2

i =2

m i =D 0 m u m i = d 1 m rn 1

(VII.26)

gdzie wspczynniki przetaczania mi (i = 2, 3, ... , n) przyjmuje si jak dla wytloczek bez

konierza (np. z tabl. VII/4). Wysokoci poszczeglnych wytoczek wynikaj ze wzoru:
Hi =

D 02 D 2k
+ (4 )ri
4d i

(VII.27)

Jak wida, operacje przetaczania a do osignicia ostatecznych wymiarw wytoczki (i = 2,

3, ... , n) wykonuje si bez zmiany szerokoci konierza (przy staej rednicy Dk).
Przykad 5. Wymiary kocowe wytoczki wynosz: Dk = 100 mm, dn = 40 mm, Hn = 50
mm, rn = 9 mm, grubo blachy g0 = 1 mm (wymiary dn, Hn i rn podano w rodku gruboci
blachy). Przyjmujemy jednakowe promienie zaokrgle wszystkich stempli i pyt cigowych.
Wykonujc odpowiednie obliczenia otzrymujemy: D0 = 129,48 mm (z (VII.20)), Dk/dn = 2,5,
g/D0*100 % = 0,77 i mu obl = 0,397 (z (VII.23)). Poniewa wspczynnik mu obl jest mniejszy
od zalecanej wartoci (0,7) z tabl. VII/5, wic wytaczanie naley wykona na rednic: d1 =
0,7 D0 = 90,63 mm (wzr (VII.24)) i gboko H1 = 26,38 mm (wzr (VII.25)). Kolejne
rednice wynosz: d2 = 0,74 d1 = 67,07 mm, d3 = 0,76d2 = 50,97 mm, d4 = 0,78d3 = 39,76
mm < dn = 40 mm. Potrzebne s wic trzy operacje przetaczania (kolejne wspczynniki
przetaczania m2 = 0,74, m3 = 0,76 i m4 = 0,78 wzito z tabl. VII/4). Jeeli ostatni
wspczynnik powikszymy do wartoci 0,78475, to otrzymamy dn = 40,00 mm. Odpowiednie
wysokoci wytoczek wynosz: H2 = 32,94 mm, H3 = 40,90 mm i H4 = 50,00 mm (wzr
(VII.27)).
Naley doda, e w przypadku cignienia wytoczek z blachy wykazujcej anizotropi
pask, wysoko wyrobu moe by rna w rnych czciach obwodu (patrz w. II). Trzeba
wic liczy si z koniecznoci zastosowania okrawania, w celu wyrwnania wysokoci
i przewidzie odpowiedni naddatek. Wysoko wytoczki we wszelkich obliczeniach
przyjmuje si wic z uwzgldnieniem naddatku na okrawanie.
Wytoczki z maymi promieniami zaokrgle wymagaj dodatkowej operacji dotaczania,
w ktrej uzyskuje si ostateczne zmniejszone promienie.
6.1.2. Cignienie wytoczek o zarysie prostoktnym
Oprcz zaokrgle przy dnie i konierzu wytoczki o zarysie prostoktnym maj naroa
zaokrglone o promieniu rN (rys. VII/10). Liczba operacji cignienia oraz sposb okrelania
ksztatu i wymiarw paskiego pwyrobu s uzalenione od trzech parametrw cignienia,
zwizanych z wymiarami wytoczki:
wzgldnej wysokoci H/B,
wzgldnego promienia zaokrglenia naroy rN/B, rN/(B-H),
wzgldnej gruboci blachy g0/2R (R jest promieniem zaokrglenia naroa paskiego
pwyrobu).
Informacje dotyczce wyznaczania ksztatu i wymiarw pwyrobu oraz liczby operacji
dla wytoczek prostoktnych z konierzem i bez konierza mona znale w poradnikach (np.
[3]). Sposb postpowania przy konstruowaniu pwyrobu dla niskiej (H/B = 0,3) wytoczki
prostoktnej bez konierza przedstawia rys. VII/11. Wymiar l wynika z rozwinicia cianek
bocznych na paszczyzn i wynosi:

l = H + rd 1
2

(VII.28)

rd

rN

Rys. VII/10. Podstawowe wymiary wytoczki o zarysie prostoktnym bez konierza

Promie R oblicza si jak dla wytoczki o promieniu rN (porwnaj ze wzorem (VII.8)):

R = r N2 + 2 Hr N rd [(4 )r N + ( 3)rd ]

(VII.29)

Wspczynniki cignienia definiuje si jako stosunki dugoci odpowiednich obwodw:

m1 =

l1
L0

mi =

li

(VII.30)

l i 1

gdzie: L0 - dugo obwodu paskiego pwyrobu, l1 - dugo obwodu wytoczki po pierwszej

operacji, li - dugoci obwodw wytoczek po kolejnych operacjach (i = 2, 3, ... , n). Zalecane
wartoci wspczynnikw cignienia przyjmuje si podobne jak dla wytoczek
cylindrycznych. Wzory (VII.28) - (VII.30) napisano dla wysokoci H, promieni rd i rN oraz
obwodw wytoczek liczonych w rodku gruboci blachy.
Nieco inny tok postpowania obowizuje przy projektowaniu pwyrobw dla wysokich
wytoczek, wymagajcych wielooperacyjnego cignienia (patrz np. [3]). W szczeglnoci przy
B A i duym wzgldnym promieniu zaokrglenia naroa mona stosowa pwyroby
w ksztacie koa, a dla B A - pwyroby owalne. Zwizki (VII.28) - (VII.30) mona take
stosowa dla wytoczek wieloktnych. Dalsze uwagi na ten temat mona znale w p. 6.1.3.1.

rd

R
rn

Rys. VII/11. Konstrukcja pwyrobu do wytaczania niskich naczy prostoktnych bez konierza
z maym promieniem rN
*6.1.3. Cignienie wytoczek zoonych ksztatach
6.1.3.1. Wytoczki osiowo - symetryczne
Cignienie wytoczek o ksztacie pkulistym, parabolicznym i stokowym stwarza due
trudnoci, zwaszcza przy maej wzgldnej gruboci blachy. Jest to spowodowane moliw utrat
statecznoci materiau (pofadowaniem) w obrbie szerokiej strefy swobodnej, ktra nie ma kontaktu
z dociskaczem. Powoduje to konieczno wykonywania wstpnych wytoczek o ksztacie innym ni
wymagany i stosowanie dodatkowych operacji. Przykadowo, wytoczki stokowe wykonuje si jako
cylindryczne z kilkoma stopniami wysokoci i nastpnie dotacza si je, uzyskujc ostateczny ksztat
stokowy. Zapobieganie utracie statecznoci przy cignieniu wytoczek pkulistych i parabolicznych

oraz o podobnych ksztatach polega na stosowaniu silnego docisku materiau oraz tzw. eber
(progw) i listew cigowych (rys. VII/12). Powoduje to zwikszenie napre rozcigajcych
(promieniowych), a tym samym (patrz warunek plastycznoci (VII.2)) obnienie (co do wartoci
bezwzgldnej) napre ciskajcych (obwodowych), ktre wywouj utrat statecznoci (fadowanie
materiau) w strefie swobodnej. Silne rozciganie blachy wymaga podwyszenia wspczynnikw
cignienia, przez co zwiksza si liczba operacji.
ebro cigowe

a)

Dociskacz

Stempel

Pyta cigowa

b)
Listwa cigowa

Rys. VII/12. ebro cigowe wykonane na pycie cigowej (a) i listwa cigowa osadzona w dociskaczu
(b)
6.1.3.1. Wytoczki o dowolnym ksztacie
Podczas cignienia wytoczek o dowolnym ksztacie wzdu obwodu wystpuj
nierwnomierne odksztacenia. ebra, wzgldnie listwy cigowe (pojedyncze lub wielokrotne)
stosuje si zwykle tylko na pewnych odcinkach obwodu, zwaszcza wzdu duszych prostoliniowych
bokw oraz wikszych ukw i duych promieni naroy. Ksztat pwyrobu okrela si
w przyblieniu, ustalajc maksymalne i minimalne wymiary na podstawie rozwini na paszczyzn
wzdu odpowiednich kierunkw. Dokadne okrelenie ksztatu i wymiarw materiau wstpnego oraz
przebiegu odksztace, rozkadu gruboci blachy, a take przewidywanie zjawisk utraty statecznoci
i dekohezji wymaga przeprowadzenia modelowania matematycznego procesu z wykorzystaniem

metody elementw skoczonych [4]. W obliczeniach uwzgldnia si rzeczywiste wasnoci materiau

blachy (wzmocnienie, anizotropia) oraz panujce warunki tarcia. Moliwe jest przewidywanie zmiany
ksztatu wytoczek po zdjciu obcienia (sprynowanie) oraz po kocowym obcinaniu brzegw.
Bez zastosowania modelowania komputerowego konieczne s badania dowiadczalne
z zastosowaniem tocznikw prbnych, co podwysza koszty i wydua czas przygotowania produkcji
nowych wytoczek.
Wytoczki niesymetryczne mog by wykonywane jako zdwojone, przez co otrzymuje si jedn
wytoczk symetryczn, ktr nastpnie rozcina si.
*6.1.4. Cignienie z pocienianiem cianki (wyciganie, przetaczanie z wyciganiem)
Podczas cignienia z pocienianiem cianki (rys. VII/13) nastpuje celowe zmniejszenie
gruboci cianki wytoczki (szczelina s jest mniejsza od gruboci blachy gn-1 przed dan operacj),
przy czym zmiana rednicy zewntrznej dn-1 jest niewielka. Miar odksztcenia jest wyduenie
rzeczywiste cianki:
n = ln

Fn 1
Fn

(VII.31)

lub wzgldny ubytek przekroju:

n =

Fn 1 Fn g n 1 g n
g

=1 n = 1 mn
Fn 1
g n 1
g n 1

(VII.32)

gdzie Fn-1, Fn - powierzchnie przekrojw poprzecznych przez cianki wytoczki przed i po danej
operacji wycigania, mn - wspczynnik pocienienia. Sprawdzenie moliwoci wycigania (bez
zerwania cianki) oraz okrelenie liczby operacji przeprowadza si analogicznie jak przy wytaczaniu
i przetaczaniu, porwnujc odpowiednie wskaniki odksztace z dopuszczalnymi. Wzgldne ubytki
przekroju winny by mniejsze lub rwne a wspczynniki pocienienia wiksze lub rwne od
dopuszczalnych (tabl. VII/6).

Tabela VII/6. rednie dopuszczalne wartoci wzgldnych ubytkw przekroju i

pocienienia [3]
Materia
n=1
n>1
mn
n
n
Stal mikka
0,55 - 0,60
0,45 - 0,40
0,35 - 0,45
Mosidz
0,60 - 0,70
0,40 - 0,30
0,50 - 0,60
Aluminium
0,60 - 0,65
0,40 - 0,35
0,40 - 0,50

wspczynnikw

mn
0,65 - 0,55
0,50 - 0,40
0,60 - 0,50

Korzystajc z (VII.32) mona napisa:

g1 g 2
g
1 1
1
1
. . . k 1 =
...
=
g2 g3
gk
m2 m3
mk m

k 1

1
1
1
1
...
=

1 2 1 3
1 k 1

k 1

(VII.33)

gdzie m i s rednimi wartociami mn i n dla k n 2. Ostatecznie liczb operacji k okrela wzr:

k=

log g 1 log g k
log g 1 log g k
+1 =
+1
1
1
log
log

m
1

(VII.34)

1
4

dn-1
rs

gn-1

lk

gn

s
2

dn

Rys. VII/13. Cignienie z pocienianiem cianki (wyciganie): 1 - stempel, 2 - matryca, 3 - piercie

centrujcy, 4 - wytoczka poddana wyciganiu
Wyciganie jest efektywnym sposobem ksztatowania wysokich cienkociennych wytoczek
i moe by realizowane za pomoc jednego dugiego stempla w kilku matrycach o coraz mniejszych
rednicach ustawionych jedna za drug w odpowiednich odstpach. Przy wikszej liczbie operacji
moe zachodzi konieczno wyarzania midzyoperacyjnego.
*6.1.5. Przewijanie (przetaczanie z przewijaniem)
Schemat przewijania pokazano na rys. VII/14. Jak wida, powierzchnia zewntrzna wytoczki
zamienia si na zewntrzn. Sposb ten jest stosowany do przetaczania wytoczek o duych
rednicach przy maej gruboci cianek oraz do jednoczesnego wytaczania stemplem dronym
i przewijania na prasach podwjnego dziaania (rys. VII/15).

a)

1
ds
rs

3
2
4

rm

s
b)

dn
dn-1

*6.1.6. Inne operacje toczenia - ksztatowania

Oprcz omwionych wyej, do waniejszych operacji toczenia - ksztatowania zalicza si:

gicie,
rozciganie na wzornikach (gicie z rozciganiem),
rozpczanie,
obciskanie,
ksztatowanie miejscowe (np. wywijanie obrzey wytoczek oraz krawdzi otworw,
ksztatowanie wgbie i rowkw usztywniajcych itp.),
dotaczanie i kalibrowanie wytoczek,
operacje czenia.

a)

b)

1
3

Rys. VII/15. Poczenie wytaczania z przewijaniem na prasie podwjnego dziaania: a) wytaczanie

grnym stemplem dronym (1), b) przewijanie dolnym stemplem (2); 3 - dociskacz, 4 - pyta
cigowa, 5 - wytoczka
Gicie szerokich pasm blach przebiega w warunkach zblionych do paskiego stanu
odksztacenia, przy czym od strony wklsej wystpuje strefa napre ciskajcych, od strony
wypukej natomiast - strefa napre rozcigajcych. Strefy te s oddzielone od siebie tzw. warstw
obojtn (rys.VII/16). Kt gicia oraz kt zginanego odcinka pasma blachy speniaj zwizek:
=

(VII.35)

Dugo warstwy obojtnej lo w zginanym odcinku okrela wzr:

l o (r + xg )

(VII.36)

gdzie: r - wewntrzny promie gicia, g - grubo blachy, x - wspczynnik zaleny od stosunku r/g (x
zmienia si od ok. 0,3 dla r/g = 0,1 do 0,5 dla r/g = 10). Poniewa promie krzywizny warstwy
obojtnej r0 nie jest stay wzdu linii gicia, wic zwizek (VII.36) okrela przyblion dugo
warstwy obojtnej. Wartoci wspczynnika x mona znale w poradnikach (np. [3]). W strefie
gicia blacha ulega pocienieniu. Typowe przypadki gicia blach pokazano na rys. VII/17. Calkowit
dugo L pasma wyginanego na dowolny ksztat wyznacza si przez rozwinicie na paszczyzn:

L=

i =1

li +

j (r j + x j g )
n

(VII.37)

j=1

gdzie li - dugoci prostoliniowych odcinkw gitego pasma, j - kty zginanych odcinkw

z promieniami gicia rj, xj - wspczynniki okrelajce pooenia warstw obojtnych
w poszczeglnych zginanych odcinkach.

a)

z
Strefa napre
ciskajcych

M
y

Warstwa
obojtna

Strefa napre
rozcigajcych

x
b)

r0

g1

Rys. VII/16. Rozkad napre przy giciu pasma blachy z uwzgldnieniem wzmocnienia (a) oraz kt
gicia i kt zginanego odcinka blachy (b)
Wartoci minimalnych dopuszczalnych promieni gicia s uzalenione od wasnoci plastycznych
materiau, a take od usytuowania linii gicia wzgldem kierunku walcowania blachy.
Po zakoczeniu gicia wystpuje spryste odksztacenie powrotne (tzw. sprynowanie),
powodujce zmian kta gicia. Przy giciu swobodnym bez dotaczania ksztatu V kt
sprynowania > 0, co oznacza, e kt gicia zwiksza si po zdjciu obcienia do wartoci 1:
1 = + 2

(VII.38)

Kt sprynowania ronie wraz ze wzrostem stosunku granicy plastycznoci do moduu sprystoci

materiau (Rp/E), odlegoci krawdzi oporowych matrycy oraz r/g. Kompensacj sprystych
odksztace powrotnych uzyskuje si stosujc dotaczanie lub korekcj kta gicia, wzgldnie
dotaczanie boczne (dodatkowe doginanie cianek bocznych) przy giciu ksztatu C. Gicie blach
wykonuje si na prasach mechanicznych i hydraulicznych, stosujc odpowiednie przyrzdy do gicia.
Przy dugich liniach gicia wykorzystuje si specjalne prasy krawdziowe.
Schemat gicia z rozciganiem przedstawiono na rys. VII/18. Sposb ten znajduje zastosowanie
do ksztatowania powok z cienkiej blachy z pojedyncz lub podwjn krzywizn przy duych
promieniach i pozwala na ograniczenie ktw sprynowania. Dopuszczalny wspczynnik
wyduenia okrelany jako stosunek dugoci najbardziej rozcignitego odcinka blacy do
odpowiedniej dugoci pocztkowej wynosi ok. 1,03 - 1,08 (dla jednej operacji). Gicie
z rozciganiem przeprowadza si zazwyczaj na prasach hydraulicznych stosujc dodatkowe
oprzyrzdowanie.

a)

b)

Pd

Rys. VII/17. Typowe przypadki gicia blach: a - ksztat V, b) - ksztat C; 1 - stempel, 2 matryca, 3 - dociskacz, 4 - nieprawidowy przebieg gicia przy zbyt maej sile docisku dociskacza Pd

Rys. VII/18. Schemat gicia z rozciganiem: 1 - stempel (wzornik), 2 - uchwyty, 3 - pasmo blachy;
strzaki pokazuj kierunki dziaajcych si

Rozpczanie stosuje si w celu miejscowego powikszenia rednicy wytoczki. Wytoczk

umieszczon w dzielonej matrycy (rys. VII/19) poddaje si rozpczaniu z wykorzystaniem gumowego
stempla, cinienia cieczy (gazu), wzgldnie cinienia wytwarzanego podczas spalania materiau
wybuchowego o dziaaniu miotajcym lub mieszanki paliwowo - powietrznej (po umieszczeniu
przyrzdu w komorze zamknitej). Zamiast stempla gumowego mona stosowa stempel skadajcy
si z kilku segmentw rozsuwanych za pomoc centralnego trzpienia stokowego. W rozpczanej
strefie wytoczki wystpuje dwuosiowe rozciganie. Stosunek rednic d1/d0 nie moe przekracza
wartoci granicznej, ktra wynosi (dla jednej operacji) ok. 1,1 - 1,2 (inaczej nastpi pknicie cianki
wytoczki).

1
3
4

d1
d0

Rys. VII/19. Wytoczka rozpczana w dzielonej matrycy (cinieniem cieczy, gumowym stemplem itp.):
1 - powki dzielonej matrycy, 2 - obudowa, 3 - wytoczka przed rozpczaniem, 4 - wytoczka po
rozpczaniu
Obciskanie (rys. VII/20) polega na zmniejszeniu (lokalnym) rednicy wytoczki. W strefie
odksztacanej wystpuje dwuosiowe ciskanie. Odksztacenie moliwe do uzyskania w jednej operacji
obciskania jest ograniczone, gdy si obciskania przenosz cianki wytoczki. Wobec tego przy zbyt
duych odksztaceniach (dla maych wartoci d1/d0) moe wystpi utrata statecznoci lub
uplastycznienie cianki w niewaciwym miejscu. Przy wytoczkach z cienkich blach utrata
statecznoci (fadowanie) moe pojawi si take w strefie poddanej obciskaniu.
Schematy wywijania krawdzi otworw przedstawiaj rysunki VII/21 i VII/22. Operacj t
stosuje si czsto w celu umoliwienia wykonania gwintu w otworze.
Wicej informacji o wyej wymienionych procesach toczenia - ksztatowania mona znale
w [3].

d1

d1

a)

b)

2
d0
d0

Rys. VII/20. Obciskanie (a) oraz obciskanie z przewijaniem (b): 1 - matryce; cianki wytoczek (2)
przenosz si obciskania - zbyt dua sia wystpujca w procesie moe wywoa utrat statecznoci
cianek lub odksztacenia plastyczne w niewaciwym miejscu, co nakada ograniczenie na warto
odksztacenia moliwego do realizacji

a)

b)

ds

d0

s
s
dm
dm

Rys. VII/21. Schemat wywijania krawdzi otworu bez pocieniania cianki: z ma (a) i du szczelin
s (b): 1 - stempel, 2 - materia, 3 - matryca

1
3

s2

s3
s1

Rys. VII/22. Schemat wywijania obrzea otworu z pocienianiem cianki: 1 - stempel stopniowany, 2 matryca, 3 - dociskacz, 4 materia ksztatowany
*6.1.7. Specjalne metody toczenia - ksztatowania
Istnieje szereg metod toczenia - ksztatowania o specjalnym przeznaczeniu, ktre wykorzystuje
si w przypadkach, gdy konwencjonalne metody nie s efektywne. Dotyczy to zwaszcza warunkw
produkcji jednostkowej i maych serii wyrobw o specyficznych ksztatach lub wykonywanych
z materiaw o niskiej tocznoci. Zastosowanie specjalnych metod toczenia - ksztatowania pozwala
na obnienie kosztw wykonania tocznikw, w ktrych jeden z elementw (stempel lub matryca)
staje si zbdny, a jego dziaanie zastpuje cinienie wywierane na powierzchni blachy za
porednictwem orodka ciekego, gazowego lub staego (sypkiego, wzgldnie w postaci gumy lub
tworzywa sztucznego). Wykorzystuje si rwnie oddziaywanie pola elektromagnetycznego na
materia ksztatowany. Cignienie materiaw o maej tocznoci (np. stopw tytanu i magnezu)
wymaga zastosowania specyficznych warunkw: nagrzewania konierza w celu zwikszenia jego
plastycznoci (za pomoc podgrzewanej elektrycznie pyty dociskacza) oraz ewentualnego chodzenia
stempla (w celu podwyszenia wytrzymaoci materiau w przekroju niebezpiecznym). W dalszym
cigu omwimy krtko wybrane specjalne metody toczenia - ksztatowania. Dalsze informacje mona
znale w [3].
6.1.7.1. Toczenie - ksztatowanie z wysokomi prdkociami odksztacenia

W procesach toczenia - ksztatowania z wysokomi prdkociami odksztacenia wykorzystuje si:

energi fali uderzeniowej powstajcej przy detonacji materiaw wybuchowych kruszcych lub
podczas wyadowania elektrycznego,
cinienie wytwarzane podczas spalania materiaw wybuchowych miotajcych lub mieszanek
gazowych i paliwowo - powietrznych,

energi pola elektromagnetycznego.

Toczenie z wykorzystaniem adunkw kruszcych lub miotajcych nazywa si toczeniem

wybuchowym. adunki kruszce (np. trotyl) stosuje si przy ksztatowaniu wyrobw o duych
i bardzo duych gabarytach (nawet do kilku metrw) z grubych blach i materiaw o wysokiej
wytrzymaoci, np. elementw duych zbiornikw cinieniowych (dennic), rakiet kosmicznych itp.,
zwykle w produkcji jednostkowej lub przy niewielkich seriach. Orodki, w ktrych powstaje fala
uderzeniowa, mog by gazowe, cieke lub sypkie. Ksztatowanie odbywa si na wolnym powietrzu
lub w zbiornikach wodnych otwartych, w oddaleniu od zabudowa (np. na poligonach wojskowych).
Jedynym elementem tocznika jest matryca (zwykle metalowa lub elbetowa z wykadzin
kompozytow), rol stempla spenia cinienie na froncie fali uderzeniowej (rys. VII/23). Istotn rol
odgrywa masa adunku, jego uksztatowanie oraz usytuowanie wzgldem powierzchni pwyrobu
i gboko zanurzenia H. Czynniki te wpywaj na warto energii efektywnej (wywoujcej
odksztacenie plastyczne) i ksztat czoa fali uderzeniowej. Ksztatowanie na gorco jest moliwe przy
zastosowaniu sypkiego orodka przenoszcego energi wybuchu (np. piasku).

5
Rys. VII/23. Schemat toczenia wybuchowego w zbiorniku wodnym: 1 - matryca z otworami
odpowietrzajcymi, 2 - dociskacz, 3 - adunek kruszcy, 4 - materia ksztatowany, 5 - przewd
odprowadzajcy powietrze do pompy prniowej, H - gboko zanurzenia adunku
Do ksztatowania wyrobw o maych i rednich wymiarach oraz ksztacie trudnym do otrzymania
w konwencjonalnych operacjach toczenia - ksztatowania wykorzystuje si energi spalania
wybuchowego materiaw miotajcych (prochw) lub mieszanek gazowych i paliwowo powietrznych, zwlaszcza w operacjach rozpczania i obciskania. Pwyrb umieszcza si
w dzielonej matrycy (jak na rys. (VII/19)) w pojemniku zamknitym. Przy uyciu materiaw
prochowych uzyskiwane cinienie wzrasta wraz ze wzrostem tzw. gstoci adowania (stosunku masy
adunku do objtoci komory spalania).
Toczenie wybuchowe stosuje si take do spajania i platerowania blach.

Toczenie elektrohydrauliczne przebiega podobnie jak toczenie wybuchowe adunkami

kruszcymi, przy czym fala uderzeniowa powstaje wskutek wyadowania elektrycznego duej mocy
w cieczy dielektrycznej.
Podczas toczenia elektromagnetycznego krtkotrway impuls prdu przepywajcego przez
induktor wytwarza impuls pola elektromagnetycznego o duym nateniu, co powoduje powstanie
w materiale ksztatowanym prdw wirowych. W efekcie powstaje sia oddziaywania powodujca
odpychanie materiau od induktora. Cinienie dziaajce na powierzchni blachy moe osiga
wartoci rzdu kilkuset do kilku tysicy MPa. Pwyrb zderza si z matryc z prdkoci ok. 300 400 m/s. Zastosowanie toczenia elektromagnetycznego jest podobne jak toczenia
z wykorzystaniem materiaw miotajcych, mieszanek gazowych i paliwowo - powietrznych. Osiga
si du dokadno wyrobw i wydajno. Istniej moliwoci automatyzacji procesu. W pewnych
przypadkach stosuje si kilka impulsw prdu, przy czym pierwsze z nich s uywane do podgrzania
materiau w celu podwyszenia wasnoci plastycznych.
Naley zwrci uwag na fakt, e przy duych prdkociach odksztacenia wasnoci plastyczne
ksztatowanych materiaw ulegaj na og obnieniu. Zatem przy omawianych metodach toczenia
z duymi prdkociami - dopuszczalne odksztacenia s zwykle mniejsze ni w metodach
konwencjonalnych.
6.1.7.2. Toczenie hydrauliczne
W procesach toczenia hydraulicznego wykorzystuje si cinienie cieczy dziaajce na
powierzchni blachy bezporednio lub poprzez gumow przepon. Ciecz moe spenia rol stempla,
wtaczajc pwyrb do matrycy, wzgldnie zastpowa dziaanie matrycy, obciskajc blach na
stemplu. Toczenie przeprowadza si na prasach hydraulicznych specjalnych lub posiadajcych
odpowiednie wyposaenie. W pewnych przypadkach toczenie hydrauliczne moe by realizowane
bez udziau prasy - ciecz pod cinieniem pompuje si do wntrza specjalnego pojemnika gumowego,
umieszczonego pomidzy dwoma sztywnymi pytami, poczonymi ze sob. Matryca wraz
z ksztatowan blach jest umieszczona pod pojemnikiem z ciecz na dolnej pycie urzdzenia.
Na rys. VII/24 przedstawiono schemat tzw. toczenia (cignienia) hydromechanicznego,
stosowanego do gbokiego cignienia powok o ksztatach pkulistych, parabolicznych, walcowych,
stokowych itp. Cinienie cieczy powoduje obciskanie blachy na stemplu, co zapobiega utracie
statecznoci. Przy odpowiednim doborze cinienia moliwe jest wykonywanie gbokich wytoczek
w jednej w jednej operacji.

7. Literatura
1.
2.
3.
4.

S. Erbel, K. Kuczyski, Z. Marciniak: Obrbka plastyczna. PWN, Warszawa 1981

M. Morawiecki, L. Sadok, E. Wosiek: Przerbka plastyczna. Podstawy teoretyczne. Wyd.
lsk, Katowice 1986
W. P. Romanowski: Poradnik obrbki plastycznej na zimno. WNT, Warszawa 1976
Z. Zimniak: System projektowania technologii trjwymiarowego toczenia blach.
Projekty badawcze z zakresu przerbki plastycznej, metaloznawstwa i technologii
spiekowych. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 1997

a)

3
2

6
7

9
8

10

b)
c)

Rys. VII/24. Toczenie hydromechaniczne - kolejne fazy procesu (a, b, c): 1 - stempel, 2 - piercie
cigowy, 3 - dociskacz, 4 - komora cinieniowa, 5 - blacha, 6 - uszczelnienia, 7 - wycznik cinienia
(zawr przelewowy) , 8 - elektromagnetyczny zawr sterujcy, 9 - zawr zwrotny, 10 - akumulator