POLITECHNIKA SZCZECISKA INSTYTUT INYNIERII MATERIAOWEJ ZAKAD METALOZNAWSTWA I ODLEWNICTWA PRZEDMIOT: OBRBKA PLASTYCZNA WICZENIA LABORATORYJNE wiczenie nr 2 OCENA

PRZYDATNOCI BLACH DO PROCESU TOCZENIA Cel wiczenia: Celem wiczenia jest: poznanie sposobu dziaania aparatu Erichsena, okrelenie tocznoci blach wg Erichsena, zakwalifikowanie blach do odpowiedniej kategorii, analiza wasnoci blach na podstawie przeprowadzonych prb. Zakres wiczenia: badanie tocznoci blach IE blach cienkich, tam, pasw o szerokociach powyej 13 mm i grubociach od 0,5 2,5 mm. I. Wiadomoci teoretyczne 1. Charakterystyka blachy stalowej cienkiej (PN-81/H-92121) 1.1 Podzia i oznaczenie: W zalenoci od postaci dostawy, rozrnia si blachy: w arkuszach bez wyrnienia w oznaczeniu, w krgach. W zalenoci od sposobu walcowania rozrnia si blachy: walcowane na gorco W, walcowane na zimno Z. Ze wzgldu na wymagan jako powierzchni blachy rozrnia si cztery rodzaje powierzchni: I, II, III, IV. Ze wzgldu na wymagany stopie wykoczenia powierzchni, okrelony przez dopuszczaln chropowato R, blachy rodzaju I i II dzieli si na: bez okrelenia chropowatoci bez wyrnienia w oznaczeniu, chropowat r, matow m, gadk (byszczc) g. Ze wzgldu na wymagan toczno i wasnoci wytrzymaociowe, blachy dzieli si na cztery kategorie: bardzo gbokotoczne B, gbokotoczne G, toczne T, pytkotoczne P.
OBRBKA PLASTYCZNA wiczenia laboratoryjne

Ze wzgldu na dokadno wykonania wymiarw rozrnia si blachy: walcowane na gorco o dwch dokadnociach wykonania zgodnie z PN79/H92202, a) blachy o zwykej dokadnoci wykonania gruboci lub dugoci bez wyrnienia w oznaczeniu, b) blachy o podwyszonej dokadnoci wykonania gruboci pg, c) blachy o podwyszonej dokadnoci wykonania dugoci pl, walcowane na zimno o trzech dokadnociach wykonania gruboci oraz dwch dokadnociach wykonania szerokoci i dugoci zgodnie z PN76/H92201, blachy zwykej dokadnoci wykonania gruboci oraz szerokoci i dugoci bez wyrniania w oznaczeniu, blachy o podwyszonej dokadnoci wykonania gruboci pg, blachy o wysokiej dokadnoci wykonania gruboci wg, blachy o podwyszonej dokadnoci wykonania szerokoci ps, blachy o podwyszonej dokadnoci wykonania dugoci pl. 1.2. Klasy jakoci blach. Ze wzgldu na moliwo wykorzystania powierzchni arkusza lub krgu, rozrnia si dwie klasy jakoci: blachy pierwszej klasy (bez wyrnienia w oznaczeniu), blachy drugiej klasy jakoci (oznaczone dodatkowo symbolem 2). 1.3. 1.4. Przykad oznaczenia: blacha do toczenia, w arkuszach, walcowanej na gorco (W), trzeciego rodzaju powierzchni (III), drugiej klasy jakoci (2), kategorii tocznej (T), gruboci 2,5 mm o zwykej dokadnoci wykonania, szerokoci 1000 mm, o zwykej dokadnoci wykonania i dugoci 2000 mm o zwykej dokadnoci wykonania: BLACHA DO TOCZENIA W III/2T, 5x1000x2000 PN81/H92121 2. Wasnoci blach W celu opisania wasnoci blach okrela si wasnoci mechaniczne i technologiczne. 2.1. Wasnoci technologiczne blach Materia stosowany do wykonania przedmiotw toczonych powinien nie tylko odpowiada przeznaczeniu i warunkom eksploatacyjnym lecz take wymaganiom technologicznym wynikajcym z charakteru i stopnia odksztacenia. Wasnoci technologiczne blach okrelane s za pomoc prb: zginania, tocznoci metod Erichsena,
OBRBKA PLASTYCZNA wiczenia laboratoryjne

 przeomu. Okrela si rwnie: linie pynicia, spawalno i zgrzewalno, mikrostruktur, stan przerobu. Wasnoci technologiczne materiau w tym rwnie w postaci blach s okrelane za porednictwem wasnoci mechanicznych, ktre zale gwnie od: skadu chemicznego, charakteru mikro i makrostruktury, stopnia odksztacenia (zgniotu), rodzaju obrbki cieplnej. Pojcie tocznoci metali nie jest dotychczas jednoznacznie okrelone i nie s cile sprecyzowane parametry i wskaniki tocznoci. Pod pojciem tocznoci rozumie si zesp cech materialnych i innych zewntrznych okrelajcych zdolnoci danego materiau w postaci blach i tam do odksztacenia si bez naruszania spjnoci w procesie toczenia. Ocen tocznoci powinno okrela si kompleksowo na podstawie: wynikw bada wasnoci mechanicznych, wynikw bada struktury dodatkowych obserwacji np. stwierdzajcych obecno pasm polizgw na powierzchni rozciganej prbki wynikw prb technologicznych Zastosowanie w praktyce powyszego zalecenia jest prawie niemoliwe a to z uwagi na zoono bada oraz konieczno dysponowania odpowiednim zapleczem badawczo laboratoryjnym. Z tego te wzgldu w praktyce stosuje si wybrane badania wasnoci mechanicznych i prby technologiczne. 2.2. Wasnoci mechaniczne blach

Wasnoci mechaniczne (wytrzymaociowe i plastyczne) blach przeznaczonych do toczenia najczciej okrela si w prbie jednoosiowego rozcigania. Charakterystyczne wskaniki wytrzymaociowe wyznaczone w prbie rozcigania to np. granica plastycznoci Re i wytrzymaoci Rm, wskaniki plastycznoci to np. wyduenie wzgldne A, przewenia wzgldne przekroju poprzecznego Z i inne jak wskanik anizotropii normalnej R, wskanik umocnienia n. Na rys. 1 pokazano wykresy rozcigania (tzw. wykres napre umownych odniesiony do przekroju pocztkowego prbki) dla wybranych materiaw o zrnicowanej przydatnoci do toczenia. 2.2.1. Wskaniki plastycznoci wyznaczane w prbie jednoosiowego rozcigania. Wyduenie wzgldne cakowite A5 (lub A10):
A= l1 l 0 100% l0

/1/

Wyduenie wzgldne rwnomierne Ar:

Ar =

lr l0 100% l0

/2/
3

Przewenie wzgldne przekroju poprzecznego:

OBRBKA PLASTYCZNA wiczenia laboratoryjne

Z=

S 0 S1 100% S0

/3/

Wskanik anizotropii R (umoliwiajcy okrelenie anizotropii paskiej tzn. anizotropii wasnoci plastycznych w paszczynie blachy):
br b0 R= l b ln 0 0 l r br ln

/4/

Wykadnik krzywej umocnienia n, opisanej funkcj: p = Cn Stosunek:

Re Rm

/5/ /6/

Podatno blachy do toczenia lepiej charakteryzuje wskanik wyduenia rwnomiernego Ar anieli wyduenie wzgldne cakowite A. Wzgldne wyduenie rwnomierne Ar okrela zdolno danego materiau do trwaego odksztacenia w warunkach penej statecznoci procesu odksztacenia plastycznego (tzn. wyznaczone w zakresie odksztace rwnomiernych). Im wiksze jest wzgldne wyduenie rwnomierne Ar, uzyskane do momentu utworzenia si szyjki tym lepsza jest toczno (przydatno do toczenia) danego materiau. Podobnie wysza warto przewenia Z charakteryzuje materia o wyszej tocznoci. W odniesieniu do wikszoci gatunkw stali tocznych istnieje zaleno, e im mniejszy stosunek Re/Rm tym wiksza jest warto przewenia. Stosunek Re/Rm dla blach stalowych gbokotocznych nie powinien by wikszy ni 0,7 nawet w przypadku gdy wskanik cakowitego wyduenia A mieci si w granicach przedmiotowej normy. W przypadku gdy stosunek Re/Rm jest wikszy ni 0,7 (rys. 1) granica plastycznoci bliska jest granicy wytrzymaoci na rozciganie. a) b)

Rys. 1 Wykres rozcigania dla niektrych materiaw do toczenia a) blacha pytkotoczna, b) blacha gkokotoczna Materia o takich waciwociach jest podczas procesu toczenia przez cay czas blisko odksztacenia przeweniowego. Jeli ponadto uwzgldni si wpyw takich nieOBRBKA PLASTYCZNA wiczenia laboratoryjne

korzystnych czynnikw jak wtrcenia niemetaliczne i pasmowo struktury materiau oraz lokalne nadmierne tarcie przy ksztatowaniu przedmiotu, to proces toczenia moe koczy si pkniciem wytoczki. 2.2.2. Ocena przydatnoci blach do toczenia i wymagania stawiane blachom: Peniejsza ocena przydatnoci blach do toczenia wymaga uwzgldniania wynikw bada struktury, albowiem duy wpyw na wasnoci technologiczne i przydatno do toczenia ma: ksztat i wielko nieplastycznych faz struktury, ksztat i wielko ziarn plastycznej osnowy. W przypadku blachy stalowej cienkiej do gbokiego toczenia wymagane jest: drobne rwnomierne ziarno, optymalny wymiar ziarna 0,024 0,034 mm, przy stosunku osi ziarn do 1,4 1,5, brak struktury pasmowe j, brak strukturalnie wolnego cementytu, brak wtrce niemetalicznych. Dla blach stalowych gbokotocznych wymg czystej i gadkiej powierzchni jest bardzo istotny, poniewa ustalono, e powierzchnie gadkie daj znacznie mniej wad wyrobw toczonych. Wyarzona blacha stalowa, wykazujca przy rozciganiu wyran (grn i doln) granic plastycznoci (w wyniku starzenia odksztaceniowego) jest skonna do tworzenia przy toczeniu pasm polizgu, czyli pytkich pasmowych nierwnoci na powierzchni wyrobu. Przebiegaj one poprzecznie lub pod ktem 45 60 do kierunku dziaania siy a czsto przecinaj si wzajemnie. W przypadku zdecydowanie niejednakowej wielkoci ziarna powstaj na powierzchni blachy nierwnomiernoci tzw. skrka pomaraczowa. S to przykady wad powierzchniowych powstajcych podczas toczenia blach stalowych. Jedn z przyczyn moe by proces starzenia jakiemu podlega blacha podczas dugiego przechowywania po walcowaniu na zimno z maym gniotem (25%) na specjalnej wielkowalcowej maszynie. Blacha umocniona wygadzaniem nie ma na wykresie rozcigania wyranej podwjnej granicy plastycznoci. Natomiast wyeliminowanie tworzenia si tzw. skrki pomaraczowej mona uzyska przy zastosowaniu obrbki cieplej np. wyarzanie normalizacyjne. Dla zagwarantowania wysokiej jakoci wytoczek np. w przypadku karoserii samochodowych, stosuje si nie starzejce si blachy, uspokojone, odtlenione aluminium tub tytanem. 3. Prby technologiczne tocznoci blach. Wyniki uzyskane w prbie jednoosiowego rozcigania i w innych prbach podstawowych nie wystarczaj do penej oceny tocznoci blach. Wynika to m.in. z faktu, e zdolno danego materiau do odksztacania si bez naruszenia spjnoci zaley w rwnym stopniu od tzw. czynnikw materiaowych (wynikajcych z jego natury) jak i czynnikw pozamatariaowych np. stan napre i odksztace, tarcia zewntrznego wystpujcego na powierzchni kontaktu materiau ksztatowego i narzdzia, ksztatu i wymiarw pwyrobw oraz gotowego wyrobu itp. Wskutek trudOBRBKA PLASTYCZNA wiczenia laboratoryjne

noci dokadnego okrelenia przydatnoci blach do toczenia w prbach podstawowych powstay rne metody bada i prby technologiczne (tzw. prby stymulacyjne). Prby te symuluj warunki zblione do tych w jakich znajduje si materia w czasie toczenia. Znane prby technologiczne blach odtwarzaj w zasadzie dwa nastpujce paskie stany napre: dwuosiowe rozciganie, rozciganie i ciskanie. Dwuosiowe rozciganie charakterystyczne podczas toczenia przedmiotw o ksztatach niesymetrycznych w tocznikach z ebrami cigowymi wystpuje rwnie w nastpujcych prbach technologicznych: prbie Erichsena, prbie Olsena, prbie Jovignotea. Stan napre rozciganie i ciskanie charakterystyczne dla konierza paskiego pfabrykatu przy cigniciu przedmiotw cylindrycznych lub skrzynkowych z pionowymi ciankami, wystpuje rwnie w nastpujcych prbach technologicznych: prba wytaczania (prba miseczkowania, prba Swifta), prba Fukui, prba Engelhardta, prba rozcigania pasa (wyginanie z rozciganiem). adna z wymienionych prb tocznoci odtwarzajca paski stan napre ciskania rozciganie nie jest ujte odpowiedni norm przez Polski Komitet Normalizacyjny. Tylko w nielicznych krajach zachodnich prowadzone s prby wprowadzenia odpowiednich norm krajowych w tym zakresie. Z tego te wzgldu prby te tylko w ograniczonym zakresie mona wykorzysta w praktyce przemysowej. Prba Erichsena jest jedn z najbardziej znan prba stosowan do oceny tocznoci blach w wielu krajach. W Polsce jedyn prb okrelajc toczno a ujt przez Polski Komitet Normalizacyjny jest wanie prba Erichsena wg PN 68/H044000.

4. Prba Erichsena Prba Erichsena jest zalecana do oceny tocznoci blach przeznaczonych dla procesw podobnych jak w tej prbie stanie odksztacenia i naprenia. Do takich procesw mona zaliczy: proces cignienia elementw kulistych, parabolicznych, stokowych, procesy cignienia przedmiotw o zoonym ksztacie w tocznikach z ebrami cigowymi, cignienia hydrauliczne. Wielkoci charakteryzujc odksztacalno blachy i jej podatno do toczenia jest tu gboko wtoczenia kulki lub stempla zakoczonego kulisto w prbk, docinit do matrycy za pomoc dociskacza, a do chwili powstania pknicia w prbce. Gboko wytoczenia czaszy, a cilej gboko penetracji stempla jest wskanikiem tocznoci wg Erichsena i oznaczona jest symbolem IE. Stosownie do wymiaOBRBKA PLASTYCZNA wiczenia laboratoryjne

rw stempla, a w szczeglnoci do jego rednicy (20, 15, 8,3 mm) stosuje si odpowiednie symbole tocznoci wg Erichsena: IE20, IE15 , IE8, IE3. Na rys. 2 przedstawiono schemat ilustrujcy prb Erichsena. Wymiary narzdzi aparatu Erichsena wg PN oraz wymiary prbek podano w tabeli 1.

Rys. 2. Schemat prby Erichsena

Tabela 1. Wymiary narzdzi aparatu Erichsena oraz wymiary prbek wg PN68/H044000.

Symbol, rodzaj prby IE3 IE8 IE15 IE20

Stempel Prbka Grubo Szeroko rednica d1 a b -3 x 10 m 3 0,02 0,10,75 13 0,21,0 50 8 0,02 0,22,0 55 15 0,02 0,22,0 90 20 0,02

Matryca rednica d2 5 0,02 11 0,02 21 0,02 27 0,02

Dociskacz rednica d3 5 11 21 33

Z charakteru pknicia mona wnioskowa o jednorodnoci materiau badanego. Pknicie powinno nastpi wzdu uku. Gdy pknicie wystpuje inaczej, wskazuje to na struktur pasmow lub istnienie wad walcowniczych. Dla blachy stalowej cienkiej do toczenia wymagana warto wtoczenia okrela PN71/H92143. W normie tej okrela si kategorie tocznoci ze wzgldu na wymagan toczno i wasnoci wytrzymaociowe blachy. Wymagan gboko wytoczenia IE20 podano w tabeli 2.
OBRBKA PLASTYCZNA wiczenia laboratoryjne

Tabela 2. Gbokoci wytoczenia dla blachy stalowej o ronej kategorii tocznoci w zalenoci od gruboci blachy

Nominalna grubo blach x 10-3 m 0,20 0,30 0,40 0,45 0,50 0,55 0,60 0,65 0,70 0,75 0,80 0,90 1,00 1,20 1,40 1,50 1,60 1,80 2,00 B 7,1 7,7 8,4 8,7 9,0 9,2 9,4 9,6 9,7 9,9 10,0 10,3 10,5 11,0 11,3 11,5 11,6 11,9 12,1

Gboko toczenia x 10-3 m, G 6,9 7,5 8,0 8,3 8,4 8,7 8,9 9,0 9,2 9,3 9,5 9,9 10,1 10,5 11,0 11,2 11,3 11,6 11,9 T 6,7 7,2 7,5 7,9 8,0 8,3 8,5 8,7 8,9 9,1 9,3 9,6 9,9 10,3 10,8 11,0 11,2 11,5 11,8 P 5,5 6,0 6,5 6,7 6,9 7,0 7,2 7,3 7,5 7,7 7,8 8,2 8,6 8,8 9,1 9,2 9,5 9,7 9,9

Toczno IE dla rnych materiaw przeznaczonych do toczenia zestawiono w tabeli 3. PN nakazuje dla gruboci nie przewidzianych w tablicy 2 przyjmowa minimaln grubo wytoczenia najblisz mniejsz mniejszej gruboci blachy podanej w tablicy. Wymagania podane w tablicy obowizuj w chwili dostawy blach. Po duszym skadowaniu toczno blach moe si stopniowo obnia.

OBRBKA PLASTYCZNA wiczenia laboratoryjne

Tabela 3. Gbokoci wytoczenia dla wybranych materiaw w postaci blach

Nazwa materiau

0,2

0,4

grubo materiau x 10-3 m 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6

1,8

2,0 14,7 14,3 13,0 12,6 11,7 12,2 11,4 11,6 8,6

mosidz do gbo12,8 13,5 13,8 14,2 14,3 14,4 14,5 14,6 14,7 kiego toczenia mosidz zwykej ja11,3 12,2 12,7 13,0 13,3 13,5 13,7 13,8 14,7 koci blacha nierdzewna 9,6 10,5 11,1 11,4 11,8 12,1 12,3 12,6 12,8 tama stalowa do to8,6 9,5 10,1 10,6 11,0 11,4 11,8 12,1 12,3 czenia blacha aluminiowa 7,6 8,7 9,2 9,5 9,9 10,2 10,7 11,1 11,2 blacha stalowa do 7,3 8,3 8,9 9,5 10,1 10,6 10,9 11,3 11,7 gbokiego toczenia stal trawiona 6,6 7,8 8,6 9,2 9,7 10,2 10,6 11,1 11,4 blacha cynowana 6,2 7,5 8,3 8,9 9,5 9,9 10,3 10,8 11,2 cynk 6,2 6,5 7,3 7,8 8,1 8,3 8,4 8,5 8,6

OBRBKA PLASTYCZNA wiczenia laboratoryjne

II. Przebieg wiczenia 1. Prbki Do prby tocznoci metoda Erichsena stosuje si prbki prostoktne, kwadratowe lub okrge o szerokoci lub rednicy i gruboci podanych w tablicy 1. Dugo prbki prostoktnej powinna zapewnia moliwo wykonania co najmniej trzech wgbie, przy czym odlego pomidzy rodkami ssiednich wgbie wykonanych stemplem lub kulk o rednicy 3, 8 lub 15 mm powinna wynosi co najmniej 55 mm, a odlego pomidzy rodkami ssiednich wgbie wykonanych stemplem lub kulk o rednicy 20 mm powinna wynosi co najmniej 90 mm. Na prbkach okrgych lub kwadratowych mona wykona tylko jedno wgbienie. rodki wgbie powinny si znajdowa si w szerokoci prbki. Prbka przed woeniem do przyrzdu powinna by natuszczona obustronnie smarem z dodatkiem grafitu, a po woeniu docinita z si ok. 10 kN. Stempel (lub kulka) wtaczany jest powoli rcznie, do momentu powstania pknicia szczeliny przechodzcej przez ca grubo prbki i rozwartej do tego stopnia, e wiato przechodzi co najmniej na czci jej dugoci. 2. Stanowisko laboratoryjne Prby tocznoci Erichsena naley przeprowadzi na aparacie rcznym EI. Moment zakoczenia prby (zatrzymanie przemieszczenia stempla) odpowiada pojawieniu si bruzdy na powierzchni wypukoci (utrata statecznoci procesu). Tworzeniu si bruzdy towarzyszy odpowiedni spadek siy wytaczania na stemplu. Wymiary stempla, matrycy i dociskacza naley ustali w zalenoci od gruboci prbki wykorzystujc tabel 1. 3. Wykonanie prb i pomiarw 1. 2. 3. 4. 5. Na wskazanym materiale naley: Dokona ogldzin powierzchni prbki. Zmierzy grubo prbki w co najmniej trzech miejscach z dokadnoci 0,01 mm i obliczy redni arytmetyczn gruboci. Natuci obie powierzchnie prbki i czci robocze stempla oraz matryc smarem z dodatkiem grafitu. Zaoy prbk do urzdzenia. Docisn prbk dociskaczem do matrycy, przy czym nacisk dociskacza powinien wynosi ok. 10 kN (w przypadku przyrzdu nie posiadajcego siomierza do pomiaru wartoci docisku, docisk prbki naley spowodowa silnym dociniciem bez poluzowania). Ustali pocztkowe (zerowe) pooenie stempla. Wtacza powoli stempel w prbk bez wstrzsw i uderze. Przy kocu prby zaleca si zmniejszenie prdkoci wtaczania w celu dokadniejszego okrelenia momentu powstawania pknicia. Zatrzyma ruch stempla z chwil powstania pknicia. Nastpuje wtedy nage obnienie siy wtaczania. Pknicie
10

6. 7.

OBRBKA PLASTYCZNA wiczenia laboratoryjne

 szczelina musi przechodzi przez ca grubo prbki do tego stopnia, eby wiato przechodzio co najmniej na czci jego dugoci. 8. Zmierzy gboko wtoczenia (wgbienia) z dokadnoci do 0,1 mm. 9. Obliczy redni arytmetyczn co najmniej trzech odczytanych gbokoci wtaczania. 10. Dokona ogldzin powierzchni wytoczonej wypukoci i porwna z powierzchni prbki przed wykonaniem prby. 11. Obci na noycach gilotynowych konierz wytoczonej prbki. 12. Rozci pik rczn tak, aby mona rozdzieli prbk wzdu pkania. 13. Dokona ogldzin powierzchni wytoczonej i powierzchni przeomu na mikroskopie stereoskopowym. 4. Opracowanie wynikw Z przeprowadzonego wiczenia naley wykona sprawozdanie w ktrym naley uj: cel wiczenia, przebieg wiczenia, opis charakteru pknicia powierzchni wypukoci, powierzchni przeomu. Na podstawie wygldu wytoczonej wypukoci mona wnioskowa o wielkoci ziarna badanego materiau. Gadka powierzchnia wypukoci wskazuje, e materia jest drobnoziarnisty; szorstka wskazuje na struktur gruboziarnist. tabel pomiarow w ktrej naley poda: o gatunek badanego materiau, o grubo prbki z dokadnoci do 0,01 mm, o szeroko prbki z dokadnoci 1 mm, o rednic stempla stosowanego podczas prby, o gboko kadego wtoczenia z dokadnoci do 0,1 mm, o redni arytmetyczn wynikw pomiarw gbokoci wtocze obliczona z dokadnoci do 0,1 mm, o wyniki zakwalifikowania badanej blachy do odpowiedniej kategorii. wnioski.

Literatura: 1. PN81/H92121 Blacha stalowa cienka do toczenia 2. PN79/H04400 Prba tocznoci metod Erichsena 3. J. Wyrzykowski, E. Pleszakow, I. Sieniawski Odksztacanie i pkanie metali, WNT W-wa 1999.

OBRBKA PLASTYCZNA wiczenia laboratoryjne

11