Opsidijan u neolitu Centralnog Balkana: poreklo i razmena

Opsidijan je vulkansko staklo, uglavnom crne boje, na ije formiranje ne utie sama erupcija
lave. Klju u procesu stvaranja opsidijana je da lava sadri preko 65% silicijum-dioksida i
specifian ritam hlaenja. Zbog posebnih uslova u kojima nastaje, broj njegovih leita je
mali, a sam opsidijan smatran je prestinim simbolom i imao je jako irok spektar upotrebe a
jedna od najstandarnijih upotreba jeste za izradu okresanog orua. Opsidian se ak i danas
koristi za operacije srca jer se moe "oblikovati" do jako tankog skalpela koji ne ostavlja
oiljke. Ako je opsidian danas od velike vanosti, verovatno je posedovao veliku ulogu i u
neolitu. Velika rasprostranjenost opsidiana po Centralnom Balkanu, pa i u drugim delovima
Evrope, vaana je zbog toga to se pomou razvijenih metoda (poput Gis-a i hemijskih
analiza) moe utvrditi poreklo odnosno leite same rude, a potom i nain njegove trgovine,
ondosno ruta kojim se on trgovao, to je zapravo i tema ovog eseja.
Za razumevanje trgovine i porekla opsidijana na centralnom Balkanu od velikog znaaja su
lokaliteti Starevake i Vinanske kulture jer upotreba opsidiana poinje u zavrnoj fazi
Starevake kulture i traje tokom itavog trajanja Vinanske kulture, zato na Centralnom
Balkanu je opsidian nalaen uglavnom na Vinanskim lokalitetima. Vasi, u toku njegovih
iskopavanja na lokalitetu Belo Brdo, primetio da se opsidijan ne pojavljuje u odreenim
oblastima lokaliteta, ve da su altke od opsidijana i sirova ruda rasprostranjeni po celom
lokalitetu. Na ovom lokalitetu je do sada iskopano oko 1700 delova alatki od opsidijana i
sirove rude u 8 metar neolitskog sloja.
Regionalni znaaj Vine i aktivnost u razmeni ogleda se u velikom broju egzoticnih nalaza.
Vini kao treem lokalitetu sa najveom koncentracijom nalaza od opsidijana predstavlja
problem to to je veina nalaza ima jako osiromaen kontekst to je naravno posledica
nedetaljnih iskopavanja Miloja Vasia. Ali velika prednost je to se u slojevitosti vertikalne
stratigrafije moe pratiti ne samo uestalost opsidiana kroz vreme, ve i olakava poredjenje
sa drugim lokalnim ili uvozenim dobrima. U iskopavanjima Vine u preiodu od 1978 1986
i od 1998-2008 sa novim metodolokim tehnikama ustanovljeno je da se vie-manje opsidian
koristio od sredine 6 milenijuma do 5 mil pne. Da bi se razumeli brojni nalazi artefakata od
obsidijana na Vini potrevno je razmotriti prirodne kontakte koje je lokalitet ima sa severom
odnosno sa samim leitem opsidiana. Zapravo rezultati nude temelj za ideju da se tokom
kasng neolita odvijala interregionalna trgovina. Ukupan broj artefakata od opsidijana na
Vini podie sumnju da je vrsta nabavke uglavnom sa jednog leita i da je on distribuiran
dalje ka drugim delovima Centralne Evrope. Nalazi od opsidijana na podruju juno od Save
i Dunava su uglavnom na lokalitetima koji se nalaze u dolinama Velike i June Morave.
Akomilacija opsidiana u Vini i ograniena razmena alatkama moze indukovati postojanje
nekoliko interatkivnih nivoa u oviru trgovine mree. Trebalo bi naznaiti da uestalost
opsidiana na Vini opada pa zato postoji ogranien pristup artefaktima i samom opsidianu
(Banjica, Divostin, Gomolava). Ovo pokazuje poremeaj u dugotrajnoj i aktivnoj razmeni
koja mogue da je uticala i na drutvene promene kultura u Karpatskom basenu.
Prve hemmijske analize opsidiana (ED - HRF i optika spektometrija) sa Vine i Stareva
poinju od 60tih godina dvadesetog veka i rezultati ovih analiza pokazuju da opsidian, koji je

bio korien na Centralnom Balkanu, potie sa podruja koje je u literaturi poznato kao
karpatski izvor 1 (podruje planine Trebiov u dananjoj Slovakoj). Takoe postoji i
karpatski izvor 2 ( to je sa druge strane planine Trebiov koji se nalazi u Maarskoj) i
pretpostavka je da se opsidian vie eksploatisao iz karpatskog izvora 1 jer je bio kvalitetniji i
jer je transport bio laki i bri. Na osnovu geomorfologije Balkana postoji mogunost da se u
okviru Avale, Rudnika ili Kosmaja moe nai leite opsidijana, ali nema nikakvih
arheolokih podataka koji bi podrali ovu teoriju.
GIS modelovanje korieno je za predpostavku o vanim trgovinim rutama na jasno
definisanim mikro regijama koje obuhvataju period od kasnog neolita do ranog bronzanog
doba (uglavnom na primeru vinanske kulture). Korienjem GIS-a date su mogue rute
lokalne razmene kasnog neolita na centralnom Balkanu. Kombinovanjem arheolokih
podataka sa geomorfologijom regiona postaje oigledno da je Vrac istaknut "hodnik" za
putovanje koja vode od Dunava do vanih nalazita Vinanske kulture kao to su Ujvar u
Rumuniji ili Turdas u Transilvaniji.
Opsidijan je do centralnog balkana dolazio dolinom Tise i Dunava odakle je dalje distribuiran
kopnenim putem. Na osnovu GIS-a utvrene su 2 mogue putanje kojim je opsidijan dolazio
do vinanskih naselja u okolini Vrca. Obe putanje imaju isti cilj, a to su lokaliteti PetporanjKremenjak, Staro selo i Kozluk na kojima je pronaen opsidijan . Poetak prve putanje je kod
depresije alibunar , a druga putanja pocinje kod danasnjeg sela Votina.
Budua istraivanja opsidijana u Vini mogu pokazati kompleksnost trgovine razmene, ali
za sada jedina logina pretpostavka da su lokaliteti Mandalo u Makedoniji i itkovac na
Kosovu alternativni putevi za trgovinom robe, jer su to najjuniji lokaliteti na kojima je
pronaen opsidijan sa Karpata.
U budunosti razvijanjem ideja, tehnologije i metodologije arheolokih istraivanja e se
verovatno doi do odgovora na trenutna pitanja u vezi sa trgovinom i opsidijanom, ali do tada
se mogu utvrditi logistika naselja (ako ih ima) putem GIS-a i potvrivanje/opovrgavanje
dosadanjih teorija po pitanju porekla i trgovine opsidijanom.