Bubanj-Salkuca-Krivodol kultura

U vreme kada se u istočnim i jugoistočnim delovima Karpatskog basena razvijaju Tisapolgar i Bodrogkereštur
kultura, južno od njih, dobrim delom paralelno razvijaju se kulture Bubanj-Salkuca-Krivodol kompleksa.

Lokaliteti: Bubanj i sela Huma 5km severno od Niša. Zahvaljujući ovom materijalu već je 1950. izvršeno
izdvajanje bubanjsko-humske kulturne grupe,

U Rumuniji je izvršena sistematizacija materijala, njegova tipološka analiza i zadržan naziv prema nalazištu
Piscul Kornišorolui kod Salkuce; grupa nalazišta sa sličnom materijalnom kulturom u severozapadnoj Bugarskoj
i Sofijskom polju svrstava se u Krivodol kulturu, dok je na tlu Srbije M. Garašanin na osnovu istraživanja u
Bubnju i na Humskoj čuki predložio naziv bubanjsko-humska grupa. D. Berciu je predložio termin Bubanj-
Salkuca-Krivodol kompleks ističući kulturno jedinstvo. Nalazišta ovog kompleksa otkrivena su na velikom
području od Transilvanije i Oltenije na severu, pa do Pelagonije i Albanije na jugu, nameće potrebu za
izdvajanjem pojedinih regionalnih grupa kao teritorijalnih geografskih celina. Za područje Srbije, Makedonije,
Pelagonije i Albanije karakteristične su sledeće kulturno-geografske celine

a)Istočna Srbija sa nalazištima u dolini Timoka, u Homoljskim planinama i na desnoj obali Dunava
b)Južna Srbija sa nalazištima oko Niša, prema Leskovcu i Prokuplju
c)Kosovo
d)Skopskakotlina
e)Pelagonija sa nalazištima u susednoj Albaniji

Smatra se da je razvoj Salkuca-Krivodol kulture u Olteniji bio prekinut prodorom kulture Černavoda III, dok je
ona nastavila svoj razvoj u istočnoj Srbiji sve do dolaska Kocofeni kulture, a ovoj predpostavci ide u prilog to
što se na svim lokalitetima u istočnoj Srbiji odmah iznad sloja Salkuca-Krivodol nalazi sloj Kocofeni ili
Kocofeni-Kostolac kulturne grupe.

Nalazišta u istočnoj Srbiji: U toku velikih sistematskih istraživanja na Đerdapu otkriven je i za sada jedini grob
Salkuca grupe na nalazištu Lepenski vir. U dolini Timoka poznata nalazišta su Grabar-Svračar u Smedovcu,
Ćetaće u Kovilovu, Ideče kod Prahova, Kapu Đaluluj kod Veljkova

Nalazišta u južnoj Srbiji: Nalazišta u okolini Niša poslužila su M. Garašaninu da odredi jezgro bubanjske grupe.
U pitanju su lokaliteti Bubanj, Humska čuka-odnosno Velika humska čuka kod Huma, gornji slojevi Pločnika i
Gradca kod Zlokućana.

Nalazišta na Kosovu:Hisar kod Suve reke, Gadimlje kod Lipljana, Valač, Predionica, Gladnica kod Gračanice

Nalazišta u Skopskoj kotlini i Pelagoniji: Crnobukija, Šuplevac, Bakarno gumno, Karaman, sojeničko naselje
Ustie na Drim

Nalazišta u Albaniji: Malič

Nalazišta u Banatu: Južni Banat i istočni Srem (Trnovača greda kod Barande, Prigrevica i Gardoš u Zemunu,
Rospi Ćuprija i Karaburma)

Naselja

Pored pećina koje su vrlo rado iskorištavane kao staništa, naročito u severnim oblastima kulturnog kompleksa,
postoje naselja na uzdignutim platoima ili terasama iznad reka, koja imaju prirodan ili delom veštački utvrđen
položaj. Zatim, postoje i naselja tipa tumbi(neka vrsta telova) i naselja sojeničarskog tipa. U prvu kategoriju
spadaju pećine u Rumuniji, Devetaška peštera u Bugarskoj, a na našoj teritoriji ovakav tip naselja je Zlotska
pećina.

Naselja na uzdignutim, teže pristupačnim položajima, podjednako su česta na celom području Bubanj-Salkuca-
Krivodol kompleksa. U istočnoj Srbiji naselja ovog tipa su Kovilovo i Krivelj, u južnoj Srbiji to su Bubanj,
Humska čuka, Gradac kod Zlokućana, na Kosovu to su Gadimlje i Hisar. Ova naselja se nalaze iznad reka ili
potoka, teško su pristupačna sa 3 strane, a sa četvrte se vezuju blagim prevojem sa zaleđem. Moguće je das u
ova nalazišta bila utvrđivana na jedino pristupačnoj strain nekom kamenom ogradom(Krivelj), rovom ili
palisadom(Bubanj, Gadimlje). U Pelagoniji i Albaniji zastupljena su dva tipa naselja: tumbe i sojenice. Sa
izuzetkom Šuplevca , sva ostala nalazišta u Pelagoniji pripadaju tipu tumbi, tel naselja u ravničarskom,
vodoplavnom terenu koja su se nalazila na nekoj manjoj prirodnoj gredi: Crnobuki, Karamanska tumba,
Bakarno gumno. Jedino sojeničarsko naselje u Makedoniji je Ustie na Drim kod Struge. Pećinska naselja u
rudno bogatim oblastima istočne Srbije i jugozapadne Rumunije bila su više okrenuta dobijanju i preradi
bakarne .

Pećinska naselja u rudno bogatim oblastima istočne Srbije i jugozapadne Rumunije bila su više okrenuta
dobijanju i preradi bakarne rude.

Najveći broj kuća(3) otkopan je u Bubnju ali to nije dovoljno da se sagleda organizacija naselja. Manje ili više
imale su kvadratne osnove i ostale elemente koji karakterišu način zidanja mlađeneolitskih i ranoeneolitskih
kuća ove oblasti: pod od nabijene zemlje, zidovi od pruća, rov u koji su se ukopavali noseći stubovi, ognjišta.
Kuće građene od pletera i lepa najčešće su manjih dimenzija, dužine do 6m i širine do 5m, ali otkrivene su i
znatno veće kuće duže od 12m koje se sastoje od 2 prostorije.

Nekropole: Podaci o načinu sahranjivanja su veoma oskudni, u malom broju istraženih grobova pokojnik je
sahranjen u zgrčenom položaju, a u jednom grobuna Lepenskom viru otkriven je skelet žene položene na trbuh.
U nekim grobovima pronađeni su prilozi(keramičke posude, perle). Posebno zanimljivu pojavu predstavlja i
nalaz sa centralnog platoa Bubnja, otkriven severoistočno od kuće, a izvan prostora ograničenog palisadom na
severnoj strani naselja. U pitanju je jama, vezana za fazu Bubanj-Hum Ia, u kojoj je bilo sahranjeno nekoliko
pasa. Bogatog i raznovrsnog načina ukrašavanja: od tehnika ureza i bockanja, slikanja crvenom ili belom bojom
do ukrašavanja specifičnom tehnikom grafitiranja, što je jedna od osnovnih stilskih odlika na čitavom prostoru
ovog kulturnog kompleksa. Pored keramičkih posuda na nalazištima su česte antropomorfne i zoomorfne
figurine (Krivelj, Gradimlje, Crnobuki), koje ukazuju na postojanje verovanja, kultova i magije eneolitskog
čoveka. Od ostalih oblika materijalne kulture brojne su alatke (sekire, šila) od jelenjih rogova, zatim bakarne
sekire, igle i ukrasni predmeti.

Keramika: Kvalitetna keramika, koja se po svojoj fakturi oslanja na poznoneolitsku tradiciju, na vinčansku
keramiku u prvom redu. Najčešće je to crno glačana keramika, visokog kvaliteta izrade, uglačane sjajne, gotovo
polirane površine; Druga vrsta, manje kvalitetna od prve, dosta površno urađena keramika.Ovoj grupi nalazišta
pripadaju Kovilovo i Krivelj, zatim Ostrovul Corbului u Rumuniji i Devetaška pećina.

Pehari sa 2 drške, se nalaze na celom području kulturnog kompleksa. Najčešće su manjih dimenzija sa dve
naspramne drške koje idu uz obod, ali ga ne nadvisuju. Pehari mogu biti ukrašeni kanelurama ili tačkastim
udubljenjima.

Zdele su takođe veoma zastupljene na nalazištima Bubanj-Salkuca-Krivodol grupe.Razne su varijante: zdele sa

unutra povijenim obodom sa manjim trakastim ili tunelastim drškama, blagobikonične sa vratom, a javlja se i
jedan karakterističan oblik koji je na granici između zdele i pehara.

Plitki tanjiri i zdele pripadaju grupi visoko kvalitetnog posuđa Bubanj-Salkuca-Krivodol kompleksa.

Od keramičkih oblika javljaju se još i pehari na jednoj nozi, amfore sa dugačkim koničnim vratom i drškama,
žrtvenici sa 4 noge sa zoomorfnim detaljima. Ornamenti se izvode kanelovanjem, slikanjem grafitom, crvenom,
belom ili žutom bojom i urezivanjem. Keramika grue fakture zastupljena je amforama, loncima i pitosima koji
su ponekad ukrašeni pseudobarbotinom, metličastim ornamentom ili otiscima noktiju. Slikani motivi se izvode
crvenom, belom i žutom oker bojom posle pečenja i ova ornamentika je tipična za fazu Bubanj-Hum Ia.

Novija istraživanja ukazuju da se faza Salkuca IV može izdvojiti kao samostalna grupa, sa posudama čija je
drška ukrašena pločastim završetkom(Scheibenhenckel) odnosno kao Galatin kultura kako se nalazi u bugarskoj
literature.
Plastika: Ova kulturna grupa formirala je poseban stil u plastici, ima malo stilizovanih zoomorfnih ali najviše
ima antropomorfnih figurina. U Kovilovu nađene dve fragmentovane terakote sedećem položaju sa naglašenom
steatopigijom. Ostali nalazi iz istočne Srbije pripadaju uobičajnim formama ranoeneolitskih figurina. Preko 90%
figurina su ženske predstave. Ukrašavanje zadnjeg dela tela figurine većom spiralom slično je kao kod
Gumelnica grupe, ali razlika je što se ovde taj motiv najčešće izvodi slikanjem.

U severnim krajevima, gde se nesumnjivo razvilo najranije rudartvo i metalurgija. To potvrđuju brojni bakarni
nalazi iz Zlotske pećine i pećine Hočilor kod Herkulane. Od nalaza najčešće se sreću sekire, šila i igle. U
Zlotskoj pećini na primer nalazio se značajan prerađivački metalurški centar (otkopano je više bakarnih alatki,
komadi zgure, tučkovi za mrvljenje rude i sl.). Kod koštanih alatki treba ukazati na dosta česte u sekire od roga
jelena koje se javljaju na gotovo celom području. Najbrojnije su na nalazištima u istočnoj Srbiji i Rumuniji.

Nalazi od kamena su raznovrsni: sileksni nožići(ponekad od opsidijana), strugači itd. Kao posebnu kategoriju
kamenih alatki treba izdvojiti žrvnjeve i glačala. U Zlotskoj pećini žrvnjevi su služili za mrvljenje rude bakra.

U neposrednom dodiru s nosiocima kulture Černa Voda III, kao i pod posrednim ali snažnim uticajem egejske
kulture ranog bronzanog doba (Troja I-II, ranoheladska kultura I-P), domorodačke zajednice južnog Pomoravlja
preobrazile su svoju kulturu (kultura Bubanj-Hum I), i to na taj način što su odbacile sve elemente vezane za
tradicije finalnog neolita (uglačane kamene sekire, keramičke proizvode pečene na visokoj temperaturi i
ukrašene grafitom, pastoznom bojom ili pozlatom), a dalje razvijale samo one elemente koji su odgovarali duhu
novog vremena. Tako kultura Bubanj -Hum I prerasta u kulturu Bubanj-Hum II, koju pretežno karakterišu oblici
preuzeti delimično iz stepske kulture (bušeni kameni čekići, posuđe od neprečišćene i nedovoljno pečene
zemlje), a delimično iz egejske kulture (tanjiri i konične zdele zaravnjenog oboda sa prevlakom bez sjaja,
ukrašeni urezivanjem ili inkrustacijom). Nastala pod tuđinskim uticajima, ova kultura nije mogla da zrači na
većim prostranstvima niti da se samostalno dalje razvija, već se relativno brzo našla u izolaciji na prostoru
između ušća Nišave i Sofijskog polja.

Kocofeni kultura

U svom širenju iz matičnih oblasti, rumunskih ogranaka Karpata, Oltenije i Muntenije prema jugu, Kocofeni
kultura je zahvatila i područje Srbije. U pitanju su oblasti severoistočne Srbije između Crnog Timoka na jugu,
Dunava na severu, Homoljskih planina na zapadu i do srpsko-bugarske granice na istoku. Oblast nije velika ali
je ostvaren kulturni kontakt sa Bubanj-Salkuca-Krivodol kulturom. Materijal ove kulture registrovan je na
lokalitetima Zlotska pećina, Klokočevac, Crnajka. Pomišljenju D. Srejovića zajednice Kocofeni kulture bile su
prve koje su oblike anadolsko- -egejske kulture ranog bronzanog doba prenele u srednje Podunavlje. Na
teritoriji Srbije, one se najpre pojavljuju u blizini Gvozdenih vrata i u Timočkoj krajini, a zatim se kreću dalje uz
Dunav i Timok, gde se stapaju s lokalnim zajednicama i zajedno s njima ostvaruju, najkasnije oko 2500. godine
pre n. e., sasvim osobenu, takozvanu kostolačku kulturu.Njen nastanak nije potpuno razjašnjen, predpostavlja se
da je nastala na temeljima lokalnih kultura pod uticajem kulture Černavoda III i da se razvijala u drugoj polovini
III milenijuma p.n.e.

Naselja: Naselje Krivelj kod Bora pripada dosta zastupljenom tipu naselja na terasama. Tipu pećinskih naselja
pripada Zlotska pećina zbog sloja sa Kostolac-Kocofeni keramičkim materijalom. Klokočevac i Crnajka su
naselja na teško pristupačnim brdskim ili planinskim terenima.

1. ravničarska naselja na dunavskim ostrvima

2. naselja na terasama, platoima iznad reka
3. naselja na teško pristupačnim brdskim ili planinskim terenima
4. naselja u pećinama

Nekropole: Nekropole ili pojedinačni grobovi nisu otkriveni u Srbiji. Najčešće se radi o pojedinačnim
grobovima, često bez priloga. Podela na:grobove u pećinama,grobove pod humkama i oker grobove čija
kocofenska kulturna pripadnost nije još uvek dokazana. Pored skeletnog sahranjivanja na rumunskim
nalazištima sreće se spaljivanje pokojnika i sahranjivanje u urnama, što je nesumnjivo nova pojava u ovim
oblastima.

Keramika - Izvesnu teškoću predstavlja tipološko razdvajanje keramike na onu koja pripada kostolačkoj i onu
koja pripada kocofenskoj kulturi, zato što se često pojavljuje ornamentika jednog stila na oblicima drugog i
obrnuto. Keramika je dosta loše očuvana, posebno veće posude, rađene od loše prečišćene gline sa dosta peska u
fakturi. Uglavnom se raspolaže podacima o manjim posudama, peharima i zdelama. Prvi oblik je šolja koničnog
oblika koja se levkasto završava sa trakastom drškom iznad oboda, drugi tip je loptasta šolja sa ravnim dnom, a
treći je sličan samo sa koso zasečenim obodom. Drugi čest oblik keramike za Kocofeni kulturu jeste posuda
zdela kalotaste profilacije a ravno zasečenim unutra povijenim obodom. Površina se ukrašava plastičnim
trakama, zarezima i urezanim linijama. Od većih posuda zastupljene su amfore sa cilindričnim vratom i ravno
profilisanim obodom, zatim masivne posude sa širokim trakastim drškama. Keramika Kocofeni kulture bogato
je ukrašena, ukrašavanje podseća na ranu fazu badenske kulture. Fina keramika nekada ima crvenu prevlaku i
glačana je do visokog sjaja.

Ukrašavanje: uglavnom cela površina, izvedeno je urezivanjem; motiv riblje kosti, trouglovi, šrafirane trake,
vertikalna rebra, plastični nalepci, bela inkrustacija, šnur. Tokom klasičnog perioda formirane su regionalne
grupe sa specifičnim oblicima. Zdele, amfore i lonci se javljaju u većem broju, dekorisane su urezivanjem –
furhenštih, žigosanjem i belom inkrustacijom.

Lasinjska kultura

Lasinjska kultura je sinonim za eneolit severozapadne Hrvatske i Slovenije. Ovu kulturnu grupu izdvojio je
Josip Korošec(1954 god.) i prvobitno je definisao kao alpski facijes lenđelske kulture. Stojan Dimitrijević 1961-
1963 god. povezao nalaze sa teritorije Slovenije, Hrvatske i Austrije i predložio naziv lasinjska kultura po
lokalitetu Lasinje kod Kupe. U Mađarskoj se ova kultura naziva Balaton(I-III).

Lasinjska kultura se deli na ranu predklasičnu fazu, ranoklasičnu, punu klasičnu fazu i kasnu ili barokno
klasičnu fazu.

Lasinjska kultura obuhvata područje međurečja Drave i Save, približno od poteza Valpovo-Našice ušće Orljave
u Savu(zapadno od Slavonskog broda). U zapadnu regiju lasinjske kulture uključena je čitava kontinentalna
Slovenija. U Hrvatskoj je osim Međurečja bilo uključeno i Međumurje. U širem smislu sve je to prostor
jugoistočnih Alpa. Lasinjska kultura je prisutna i u severnoj Bosni, najjužnije je doprla do Gornje Tuzle.
Lasinjska kultura je vrlo zastupljena u zapadnoj Mađarskoj, odnosno Transdanubiji. Najveća koncentracija
lokaliteta na teritoriji Mađarske je upravo u Transdanubiji i oko Balatona(Blatnog jezera). U Austriji se lasinjska
kultura prostire prvenstveno u Koruškoj, a manjim delom i u Štajerskoj.

Naselja -Lasinjska populacija preferira reljef nešto više nadmorske visine, od 120 do 200m. To omogućava
dobru kombinaciju zemljoradnje i stočarstva, sa većim akcentom na stočarstvu nego kod badenske ili
vučedolske kulture. Odabirane su lokacije blizu vode, mahom manjih rečica ili potoka. Naselja lasinjske kulture
su najčešće otvorenog tipa. Lokalitet Hrisina-Gorica predstavlja utvrđeno naselje. Ne postoje podaci o
nekropolama lasinjske kulture. Stambeni objekti se mogu podeliti na:

1. zemunice i poluzemunice: Vis I, Lasinja, Beketmec, Drulovka, Ždralovi

2. sojeničarska naselja: Keutschach u Austriji, Resnikov prokop u Sloveniji
3. gradinska naselja: Kiringrad
4. pećinska naselja: Vrlovka, Ajdovska jama, Kevderc

Materijalna kultura

Ukrašavanje je dvojako, može biti tradicionalno ukrašavanje plastičnim trakama sa otiscima vrha prstiju, a
druga tradicija je žigosanje trouglastim ili pravouglim žigom. Fine posude ovog stupnja javljaju se u vidu
bikoničnih zdela s konveksno profilisanim vratom, što je trajno obeležje lasinjske kulture.
-Rana ili predklasična faza, stupanj I: Grubo posuđe je kvantitativno dominantno. Faktura se sastoji iz gline sa
puno primesa. Pečenje je redukciono, dosta lošeg kvaliteta, proizvodi su uglavnom sive, sivosmeđe i sivooker
boje. Drugi značajni oblik lasinjske kulture je zdela na šupljoj nozi, poznata kao kupa. Ukrašavanje finog
posuđa svodi se na dva postupka, obično urezivanje, često udruženo sa ubadanjem, zatim plitko povlačenje
tupim predmetom. Zastupljen je i motiv riblje kosti.

-Srednja ili klasična faza, stupnjevi II-A i II-B a)ranoklasični ili II-A stupanj - Grubo posuđe se oblicima i
ukrasima gotovo ne razlikuje od finog posuđa, jedina razlika je uočljiva u fakturi zbog više primesa u fakturi
grubog posuđa. Najjednostavniji oblici su bikonične amfore i bikonični lonci. Zdele se javljaju u 4 tipa, a grubo
se mogu podeliti na bikonične i zaobljene. Posebna kategorija su posude na nozi. Javljaju se i bikonične flašice
sa ušicama.

b)puna ili razvijena klasična faza, stupanj II-B- Ukrasi su kitnjastiji, javlja se kombinacija urezivanja i ubadanja.
Takođe se u ukrašavanju javljaju i zatvorene metope kao i meandarske kompozicije, motiv bodljikave žice.

Kasna ili baroknokasna faza, stupanj III - Motivi ukrašavanja zatvaraju se ivičnom linijom, motivi se
popunjavaju ne samo šrafiranjem nego i mrežom. Prisutno je i slikanje crnom smolastom prevlakom.
Ukrašavanje sudova lasinjske kulture je bogato, a po motivima raznovrsno. Sreću se krivolinijski motivi, obične
urezane linije, kombinacija sa tačkastim ubodima ili sami tačkasti ubodi. Za kasniji kulturni razvoj na ovom
području karakteristično je da lasinjska kultura ne poznaje furchenstich ni duborezni ornament. Prisutna su dva
tipa idoloplastike: idoli sa četvrtastom glavom koja liči na neku kapu ili masku, drugi tip su bezlične valjkaste
statuete. Zoomorfna plastika takođe je zastupljena.

Badenska kultura

Poznata kao kultura kanelovane keramike, a u mađarskoj kao pecelska kultura.

Badenska kultura je rasprostranjena na teritoriji Panonske nizije, a nazvana je po lokalitetu Baden-Königshöhl u

Donjoj Austriji, češkoj i slovačkoj , obuhvata područje gotovo čitave Mađarske, zatim deo severne i istočne
Austrije, Moravske, Češke, južne Slovačke, uključujući jedan izdanak u južnoj Poljskoj. Badenska kultura je
prisutna u Banatu, južnoj Bačkoj i Slavoniji.

Naselja - poljoprivredna kultura, uočljiva je maksimalna koncentracija naselja u blizini rečnih tokova, pre svega
Dunava i njegovih pritoka, kasnije i Tise, kao i jezerskih obala (Balaton). Prva etapa bila je formiranje naselja
kratkog veka, odnosno zemuničnih naselja. Jedan deo badenskih naselja u vreme B stupnja(rane klasične faze)
pokazuje trajni sedelački karakter. Položaj naselja badenske grupe u našoj zemlji je poznat i pokazuje se kao
prilično različit što je posledica lokalnih uslova. Česta su naselja na rečnim terasama čije tokove badenska
naselja uopšte prate. Takve primere predstavljaju najpre naselja na zemunskom groblju i Prigrevica u Zemunu,
naselje kod Zemuna između Zemuna i Banovaca, zatim naselja na jezerskoj terasi na lokalitetu Batka u Perlezu.
Posebno je karakteristična tendencija da se naselja podižu dominantnim i strategijskim tačkama. Nikola Tasić je
u Dobanovcima konstatovao postojanje većih jama, dužine 7-8m sa bankom, koje smatra stanbenim objektima i
naziva ih zemunice ili poluzemunice za nadzemnim delom. U Gomolavi je konstatovano postojanje većeg broja
zgrada za stanovanje, a među njima i jedna apsidalna kuća. Ipak podaci Nikole Tasića govore da se u nižem
badenskom sloju nalaze jame od kojih su neke sa bankom i tragovima kolja, što bi ukazivalo na zemunice. U
Vučedolu na lokalitetu Gradac konstatovana su 3 horizonta badenske kulture, dok na Sarvašu dva horizonta
pripadaju ovoj kulturi

Nekropole - Poznate su dve nekropole rane faze badenske kulture-Boleraz ili predklasične faze. Uglavnom su u
pitanju kremirani pokojnici, neki grobovi su sadržali urne u koje su bili pohranjeni ostaci posle kremacije.
Prilozi se javljaju mahom u vidu keramike. U ranoj fazi zastupljeno je spaljivanje pokojnika, sahranjivanje u
urne sa malim brojem priloga, uglavnom keramičkih posuda. Najveća nekropola u ovom periodu je
Pilismarota(Mađarska) koja sadrži oko 100 sahranjenih individua. Krajem ovog perioda javlja se skeletno
sahranjivanje unutar naselja. U stupnju B, odnosno ranoj klasičnoj fazi badenske kulture, javljaju se skeletno
sahranjeni pokojnici
U stupnju C, odnosno kasnoj klasičnoj fazi badenske kulture, javljaju su i višestruki ukopi unutar jedne grobne
humke. Pokojnici su bili položeni u zgrčenom položaju bez priloga. Stupanj C generalno karakteriše biritualno
sahranjivanje. Najveća istražena nekropola je Budakalas. U badenskoj kulturi prisutno je i sahranjivanje
životinja. U Skorenovcu u Banatu ustanovljeno je sahranjivanje sa zgrčenim pokojnicima u humci. Posebno je
interesantan jedan grob u Bogojevu u kome se iza ljudskog skeleta nalazio skelet govečeta.. Ova pojava poznata
je i na nekropolama u Mađarskoj, npr. u Alsonemedi, gde se u okviru rodovske nekropole nalaze dva centralna
muška groba, takođe sa skeletima govečeta. Ove grobove treba tumačiti verovatno kao grobove plemenskih ili
rodovskih starešina. Najznačajniji grob sa prostora Srbije, za proučavanje badenske kulture, svakako je
Arađanska humka(Mokrin). U centru humke otkrivena je posuda sa trakastom drškom koja je bila u službi urne.

Keramika - Keramika se odlikuje fakturom bolje izrade, tamne ili otvorene boje, sa glatkom prevlakom kao i
grubim svetlomrkim ili sivim posudama. Među oblicima koji se mogu smatrati uže badenskim izdvajaju se:

 šolje u obliku glavice luka, sa niskim ili visokim cilindričnim vratom i trakastom drškom koja
nadvisuje obod: posude su po pravilu ukrašene kanelurama.
 posuda tipa Schöpfer, konične, sa visokom drškom i ponekad zaobljenim ili šiljatim dnom.
 amfora
 vrećaste amfore, tzv. Fischbutte,
 zdela koničnog profila i razgrnutog oboda,
 dvodelan sud sa unutrašnjom pregradom,
 posuda sa visoko konkavno izvijenim vratom i kratkim vertikalnim rebrastim ukrasima na trbuhu,
poznat po jednom primerku iz Pločnika ali se analogije mogu pronaći u mađarskom materijalu.

Izuzetni nalazi su i oblik posude sa dve drške, iz groba u Skorenovcu, kao i sosijera iz Skorenovca i sličan
fragment iz jamen na Gladnicama na Kosovu.

Stupanj A1 ili Boleraz horizont - Glavni predstavnik je Mostonga I. Grubo posuđe čine velike posude za zalihe,
amfore, trbušasti lonci >S< profila, zdele zaobljenog profila, kupe različitih dubina. Ukrašavanje grubog posuđa
izvodi se plastičnim trakama sa otiskom vrha prsta. Karakteristično je i urezivanje, najčešće snopovi cik-cak
linija. Ovaj tip ukrasa zadržava se sve do ranog bronzanog doba u vinkovačkoj kulturi. Javlja se i
pseudobarbotin ili tanki barbotin. Glina je slabo pročišćena. Ukrašavanje finog posuđa izvodi se kanelovanjem.
Jedan deo posuda je grubo kanelovan pa se češće koristi izraz >žljebljen<. Javljaju se tzv. drške tipa >zečije
uši<, drške uglastog tipa.

Stupanj A2 ili Fonyod horizont - Glavni predstavnici ovog horizonta na Balkanu su Zemun-Beljarica, Vučedol-
Gradac,

Faza B: Srednja faza ili rana klasična faza badenske kulture:Stupanj B1 ili prelazni horizont - Stariji badenski
građevinski sloj u Vučedolu(naselje u Vinkovcima)Javlja se istaknut lukovičasti trbuh, visok vrat i visoko
izvijena trakasta drška. Javlja se vretenasta amfora, Fischbutta.

Stupanj B2, drugi badenski građevinski sloj u Vučedolu, - Karakteristična pojava je u obradi površine,
punciranje kao vrsta imitacije iskucavanja koje se primenjuje na metalnim posudama. Oblici posuda su manje
više isti.

Faza C, kasna faza badenske kulture ili kasna klasična faza, tip Budakalas-Beli Manastir.

Bakarni proizvodi - Badenska kultura je jedna od najsiromašniji panonskih kultura u odnosu na metalne
proizvode. Sa Vučedola potiču dva šila, a poznata je i lepezasta bakarna sekira iz groba u Dobanovcima.
Najinteresantnija je sigurno bakarna dijadema sa Versa(Mađarska).Pri Schimdtovom iskopavanju Vučedola,
pronađen je i jedan kožni opanak(jama OP-G). Na Šupljoj steni su konstatovana dva sistema podzemnih
hodnika, nepravilnih i mestimično veoma uskih i niskih, u kojima postoje potpuno iscrpena rudna gnezda. Ovi
sistemi se jasno izdvajaju od tragova kasnije rudarske delatnosti. Postojanje greda ukazuje na platformu na koju
je izbacivana ruda, upravo u ovom delu pronađena je badenska keramika.
Badenska populacija

 Baden-Boleraz=Bodrogkereštur
 Baden B2=Kostolac, faza I=Vučedol A=Salkuca III(po M.Garašaninu)
 Baden C=Kostolac, faza II

Badenska kultura formirana je na severozapadnom obodu Panonske nizije kalemljenjem stepskih elemenata na
još vitalno stablo tradicionalne kulture ovog područja (pozna lenđelska kultura, kultura levkastih pehara). Ne
zaboravljajući predačka znanja, a preuzimajući od stepskih nomada veštinu odgajivanja konja i zaprežna kola,
zajednice koje su živele severnije od Blatnog jezera, između Tatra i istočnih ogranaka Alpa, uspele su da ostvare
sasvim osobenu kulturu i da sebi obezbede vodeću ulogu u kulturno-istorijskim zbivanjima prve polovine 3.
milenija pre naše ere. Oni su prvi u ovom delu Evrope koristili životinjsku snagu za vuču, a znali su, čini se, i za
plug. Kako okolne zajednice nisu raspolagale njihovim znanjima i veštinama, badenska etno-kulturna grupa
brzo je počela da se širi na sve strane, posebno ka jugu, prema ušću Save u Dunav.Badenske zajednice su se
sporo kretale ka južnom obodu Panonske nizije. Na teritoriji Srbije najpre se pojavljuju u jugozapadnoj Bačkoj
(oko Deronja i Karavukova). Vremenom zaposela mnoga područja u Bačkoj, Banatu i Sremu, tako da su se u
senci njihove kulture našle sve domorodačke zajednice severnije od linije Sava-Dunav. Na osnovu arheološke
građe nije moguće tačno oceniti kakav je bio odnos između došljaka i domorodaca. Jedino je izvesno da je u
celoj Panonskoj niziji prihvaćen način života badenske populacije, kao i njihovi proizvodi, na prvom mestu
raznovrsno posuđe, koje je često efektno ukrašeno kanelurama, zarezima i punktiranjem

U materijalnoj kulturi badenskih nalazišta nastavlja se dalji razvoj Boleras stila: šolje sa lukovičastim
recipientom postaju vodeća forma, zdele se ukrašavaju motivom urezane zvezde, na dubljim posudama nalazi se
ornament riblje kosti itd. Uporedo sa ovim oblicima i nasleđenom ornamentikom Černavoda III - Boleras stila
na keramici počinje da se upotrebljava bela inkrustacija a kod oblika se pojavljuju elipsoidne posude
(Fischbutte), amfore i čitav niz novih varijanata kod pehara i šolja čija drška nadvisuje obod suda. U proizvodnji
bakarnih predmeta takođe se pojavljuju novi oblici među kojima su karakteristične velike masivne krstaste
sekire i sekire sa jednim sečivom i cevastim dodatkom.

Kostolačka kultura

Jugoistočno od lasinjske, a severno od bubanjsko-humske kulture, na periferiji badenskog kulturnog područja

formira se kostolačka kultura.Kostolačka kultura je specifična eneolitska manifestacija koju stilski karakteriše
ukrašavanje keramike brazdastim urezivanjem(furchenstich). Ova kultura je tipološki i sadržajno izdvojena iz
badenske kulture.Ova kultura u toku svog razvoja zahvatila veliki prostor Karpatskog basena, delove centralnog
i severnog Balkana i rumunsko Podunavlje. Najpoznatiji lokaliteti na teritoriji Srbije su Zlotska i Bogovinska
pećina, Crnajke, Jelenac kod Aleksinca(istočna Srbija), Obre II, Alihodže, Vis kod Dervente, Gardoš,
Dobanovci, Banovci, Belegiš, Stari Slankamen, Gomolava, Sarvaš(Vojvodina). U Rumuniji je skoro po pravili
kostolačka keramika pomešana sa Kocofeni keramikom. Kostolačka kultura obuhvata širok prostor od Niša i
Kosova na jugu pa do Slovačke na severu, Transilvanije na istoku i jezera Balaton u Mađarskoj na zapadu.
Matična zona formiranja ove grupe je istočna Slavonija, Severna Bosna, Šumadija, Srem i severoistočna Srbija.

Prema okolnostima nalaza i karakteru nalazišta razlikuju se 3 grupe kostolačkih lokaliteta:

 samostalna jednoslojna nalazišta

 višeslojna nalazišta na kojima postoji izdvojen horizont kostolačke keramike
 nalazišta na kojima se kostolačka keramika meša sa keramikom neke od njoj savremenih grupa(Baden,
Bubanj-Hum, Vučedol)

Naselja - zajedničkim je tendencija ka utvrđivanju naselja. Postoje i neka vrsta tell naselja kraj reka podizana na
lesnim gredama, naselja u planinskim oblastima Bosne i Srbije, naselja u pećinama. Tell naselja kraj reka na
lesnim gredama su naselja na lokalitetima Gomolava, Sarvaš, Vučedol, Sarvaš). Naselja u planinskim oblastima
Bosne i Srbije su Pivnica kod Odžaka, Korićani kod Kragujevca, Čot kod Rače. Pećinska naselja su Šuplja stena
kod Beograda, Zlotska i Bogovinska pećina. Bezbedna utvrđena naselja su otkrivena na lokalitetima Vučedolski
gradac, Šančine u Belegišu, Gardoš u Zemunu i Gomolava. Rov koji je opasivao Gomolavu mogao bi da potiče
iz perioda kostolačke kulture kada je egzistiralo jedno vrlo razvijeno naselje, sa brojnim kućama.
Planinskobrdski ili gradinski tip naselja nastao je iz potrebe nosilaca kulture za stočnim ispašama. U načinu
gradnje naslućuje se stil gradnje iz badenskog perioda, pod je masivan sa uglačanom gornjom stranom. Na
dugotrajnim naseljima u Sremu i Slavoniji(Gomolava, Vučedol, Sarvaš) sa više stanbenih horizonata, otkrivene
su kuće čiji je jedan kraći zid u obliku apside. Kostolačka kultura za razliku od badenske kulture gradi solidne
nadzemne objekte, trajnije prirode, koje obnavlja više puta.

Nekropole - skeletno sahranjivanje i spaljivanje pokojnika. U prvom slučaju uobičajeno je bilo stavljanje
pokojnika u raku u zgrčenom položaju, dok se u drugom pojavljuju dve varijante: spaljivanje i stavljanje pepela,
odnosno nagorelih kostiju u posude-urne i stavljanje spaljenih pokojnika u jame koje su pokrivane poklopcem.
Dok se skeletno sahranjivanje u zgrčenom položaju oslanja na dobro poznatu tradiciju u karpatskim neolitskim i
eneolitskim kulturama, dotle je spaljivanje novina koja još nije dovoljno objašnjena u kulturama ovih oblasti.
Karakteristično je da nemaju određenu orijentaciju.Prilikom sistematskih istraživanja B. Jovanović je otkopao 4
groba spaljenih pokojnika koji indiciraju postojanje jedne veće nekropole kostolačke kulture. Ostaci spajlenih
pokojnika stavljani su u zdele koje su u redu polagane u zemlju. Karakteristično je da urne u klasičnom smislu
te reči nisu pronalažene već samo konične i blagobikonične zdele koje su imale funkciju urni. Zdele su slobodno
polagane u zemlju osim u jednom slučaju gde je zdela imala osnovu od popločanog kamenja.

Keramika - Nastavak razvoja badenske kulture u stilu, evolucija pojedinih oblika kao što su zdele, šolje,
Fischbutte, pojava novih motiva i tehnika ukrašavanja. Za razliku od lukovičastog recipijenta badenskih šolja
ovde je recipijent koničan. Karateristika šolja je široka trakasta drška koja ponekad i po nekoliko puta prelazi
visinu šolje. Nosilac stila kostolačke kulture je njena ornamentika, furchestich tehnika-formiranje užih i širih
traka trzanjem šiljatog instrumenta. Pored ove tehnike kostolačka keramika je ukrašavana kratkim, obično
polumesečastim zarezima, utisnutim jamicama kružnog, polukružnog ili trougaonog oblika, zavisno od
instrumenta kojim se ukrašavanje izvodi. Najjednostavnije motive čine viseći trouglovi od tačkastih uboda ili
koso postavljeni nizovi koji formiraju romboidnu mrežu. Pored ove tehnike kostolačka keramika je ukrašavana
kratkim, obično polumesečastim zarezima, utisnutim jamicama kružnog, polukružnog ili trougaonog oblika,
zavisno od instrumenta kojim se ukrašavanje izvodi. Najjednostavnije motive čine viseći trouglovi od tačkastih
uboda ili koso postavljeni nizovi koji formiraju romboidnu mrežu. Najbrojnije su zdele u raznim varijantama.

 Gomolava IIIa-pripada horizontu badenskih jama koje su na najvećm delu prostora ukopane u
eneolitski humus.
 Gomolava IIIb-pripada kostolačkoj kulturi, sa dva jasno izdvojena stanbena horizonta, sa prostranim
kućama koje zatvaraju gornje delove, otvore badenskih jama.
 Gomolava IIIc-pripada jednom dosta siromašnom naseobinskom horizontu sa razvijenom vučedolskom
keramikom.

Bakarni nalazi nisu tako česti kao na nalazištima Salkuca, Bodrogkereštur i Tisapolgar kulture. Nekoliko
bakarnih šila, pouzdano utvrđenih u okviru zatvorenih celina, su za sada jedini bakarni nalazi kostolačke
kulture.Smatra se da su Slavonija i Srem oblasti u kojima je nastao kostolački stil i kostolačka kultura. Odavde
se ona širi prema jugu u Srbiju južno od Save i Dunava u Bosnu, a na severu kostolačka keramika se nalazi do
Dunavskog kolena u Mađarskoj i na nalazištima u Slovačkoj u okviru jedne, kostolačkoj srodne kulture koja se
naziva Bosača. Na istoku, kako pokazuju nalazišta na području Đerdapa, u istočnoj Srbiji i jugozapadnoj
Rumuniji došlo je do simbioze Kostolačke sa Kocofeni (Cotofeni) kulturom čije se matično područje nalazi u
Transilvaniji, južnom Banatu i Olteniji.

Dok su živele u matičnom području, u sređenim životnim okolnostima, kostolačke zajednice su svoje mrtve
polagale u grob u zgrčenom položaju i time ih trajno vezivale za zavičajnu zemlju. U vreme velikih pokreta, kad
su se rasule po tuđim krajevima i našle pred nizom problema, one su, međutim, počele da spaljuju pokojnike.

Vučedolska kultura
Obuhvata centralni deo vučedolskog kompleksa, teritoriju Baranje(južno od Balatona), Srem, Slavoniju,
severozapadnu Hrvatsku, centralnu Srbiju i Bosnu južno od Save. Na velikom području vučedolskog kompleksa
izdvaja se nekoliko geografskih i kulturnih oblasti:

1. Oblast Ljubljanskog barja

1. Slavonsko-sremska oblast
2. Srpsko-bosanska oblast
3. Jadranska oblast sa ostrvima
4. Češko-slovačka oblast

Tako se nalazišta iz severne Italije vezuju za jadransku oblast, nalazišta iz južne Austrije bliska su Ljubljanskom
barju, a mađarska nalazišta su delom bliska češko-slovačkoj oblasti, a delom sremsko-slavonskoj oblasti.
Nalazišta iz srpskog i rumunskog Banata takođe su bliska nalazištima sremsko-slavonske oblasti.

Severozapadne delove bivše Jugoslavije i južne Austrije – lok: su Ig, Studenac, Resnikov Prokop.Ljubljanskom
barju pripadaju sojeničarskim naseljima. Javlja se razvijena idoloplastika, zoomorfne i antropomorfne violinaste
figurine.

Slavonsko-sremska oblast - veći deo Slavonije, Baranju do Blatnog jezera, zatim Srem i spušta se Dunavom do
Oltenije lok: Vučedolu, Sarvašu, Gomolavi i Belegišu.Pojam >gradac<, koji karakteriše jednu vrstu vučedolskih
nalazišta, vezan je za ovu kulturnu oblast. U ukrašavanju se potiskuje inkrustracija, a zamenjuje je furchenstich.

Srpsko-bosanska oblast - Nalazišta ove oblasti locirana su na uskom području južno od Save i Dunava. Nalaze
se najčešće na uzvišenim, teško pristupačnim mestima, ili u pećinama. Prema tipologiji keramičkog materijala.
Lok: Jasik , Gradine

Jadranska oblast sa ostrvima - Poznata nalazišta su kod izvora Cetine: Cres, Vlaška jama, Rubež. Tipološke
karakteristike materijala sa jasno izraženom lokalnom komponentom, ukazuju na vezu sa nalazištima iz severne
i srednje Italije, dok nalazišta iz Istre gravitiraju ka Ljubljanskom barju.

Češko-slovačka oblast - Ovo je najsevernija oblast vučedolskog kulturnog kompleksa.Veliki broj naselja u
Češkoj(15 nalazišta), Moravskoj(6 nalazišta) i Slovačkoj(22 nalazišta) ukazuje na vezu sa Ljubljanskim barjem.
Većina nalazišta pripada visinskim naseljima gradinskog tipa, ponekad sa elementima fortifikacionih sistema

Mako tip - Vučedolski facijes koji teritorijalno zauzima najveći deo Mađarske(Transdanubija, Baranja),
Slovačke i Moravske. Dobila je ime po lokalitetu Mako. Fino posuđe je mahom neukrašeno. Od oblika su
zastupljeni klasični vučedolski oblici. Pojedini predmeti se ukrašavaju uglavnom urezivanjem.

Nyirseg tip

Zastupljen na severoitočnom području karpatske kotline. Veoma je sličan Mako tipu vučedolske kulture.

Šumadijski ili Đurđevački tip

Kasni vučedolski facijes na području Šumadije i istočne Srbije. Vodeći oblici su kupe na nozi i trbušasti lonci.
Ukrašavanje se malo oslanja na duborez, a više na furchenstich i žigosanje.

Južnobosanski ili Debelo Brdo tip

Južni region koji zahvata područje srednje i najsevernije delove južne Bosne. U manjoj meri su zastupljeni
bikonični predmeti, a najveći broj nalaza su trbušasti predmeti blage profilacije. Ukrašavanje se oslanja na
klasični Vučedol

Zapadnobosanski ili hrustovački tip

Vodeći oblik posude su bikonične zdele. Ovaj facijes sledi originalni Vučedol i nastavlja ukrašavanje
inkrustracijom, mada ona nije toliko dekorativna kao u klasičnom Vučedolu.

Naselja - U odnosu na naselja badenskog kompleksa i drugih kulturnih grupa Podunavlja, vučedolska naselja
predstavljaju novinu kako u izboru mesta za podizanje naselja tako i u načinu njihove gradnje. Zajednički
element:odbrambeni karakter naselja sa izvesnim fortifikacionim elementima što se manifestuje u pojavi
palisada, odbrambenih rovova i izboru teško pristupačnih mesta za podizanje naselja, ali često na visokim
rečnim terasama, kao Gomolava kod Hrtkovaca koja je možda bila stara jezerska ada, kao i mestima
dominantnim i pogodnim za odbranu, kakav je slučaj sa naseljima u okolini Kragujevca, a posebno sa
Šančinama u Belegišu. Horizonti stanovanja se obnavljaju, a čvrstina i stabilnost nadzemnih zgrada pretenduju
na duži život u njima. Pored toga, izvesni drugi objekti kao što su zgrade koje se tumače kao kultni centri ili
elementi utvrđivanja, ukazuju da je kroz ovakva naselja prošlo više generacija

1. Sojeničarska naselja koja karakterišu krug Ljubljanskog barja.Njihova pojava sa nasleđenom tradicijom
iz neolitskih kulturnih grupa
2. Pećinska naselja u okviru vučedolske grupe nisu tako česta i javljaju se uglavnom u južnim oblastima
ovog kulturnog kompleksa. Pored Hrustovače i Dabar-pećine u Bosni.Pećine srednje i severne Italije
3. gradački karakter. Gradci u Slavoniji i Sremu, gradine u Srbiji, zatim Čehoslovačkoj i, ređe Austriji.
Dalji stupanj u razvoju ovog tipa naselja predstavljaju >gradci< na lesnom području južne
Panonije(Vučedol, Sarvaš, Belegiš) Prostor gradca prema R. Schmidtu, služio je kao sedište
plemenskog starešine, kultno mesto ili deo utvrđenja za utočište ili odbranu.

Za slavonsko-sremsko vučedolsko područje karakteristične su veće nadzemne zgrade

Veće pravougaone zgrade rađene su u poznatoj tehnici zidanja praistorijskih kuća, od pletera oblepljenog blatom
dok je pod građen od naboja. R. Schmidt pominje >megaron< na samom Vučedolu. Nekoliko faza u obnavljanju
zgrada(Vučedol, Belegiš) ukazuju na stabilnost i dugotrajnost ovakvih objekata. Pored u većini slučajeva
profanog karaktera zgrada, neki objekti u vučedolskom kulturnom kompleksu, prema nađenom inventaru imaju
karakter građevina specijalne namene(kultne kuće na Gradcu).

Nekropole

Pored tipološkog, način sahranjivanja ima poseban značaj u smislu hronološkog tumačenja pojava. Kod
sahranjivanja pokojnika, u vučedolskoj kulturi istovremeno se pojavljuje incineracija i inhumacija pokojnika.
Skeletno sahranjivanje zadržava u osnovi odlike ranijih kultura ovog područja ali se pojavljuju i novi oblici:
dvojno sahranjivanje ili sahranjivanje cele porodice. U Vučedolu su na pr. zastupljene sve tri vrste skeletnog
sahranjivanja - pojedinačnog, dvojnog i grupnog sahranjivanja. Uz to, kao jedna specifičnost nasleđena iz
badenske kulture sreće se i sahranjivanje životinja. Pojavljuje se spaljivanje pokojnika i sahranjivanje pod
humkama. Kod Batajnice i Vojke iskopavana su dva vučedolska tumula u čijem su se središtu nalazile urne sa
spaljenim kostima pokojnika a na području južnog dela rumunskog Banata, nedaleko od Dunava, otkopavano je
kod Moldova Veche nekoliko vučedolskih tumula sa urnama i kamenom kalotom. Ove odlike sahranjivanja u
vučedolskoj kulturi pokazuju da su promene u najosetljivijoj i najkonzervativnijoj manifestaciji praistorijskog
društva - načinu sahranjivanja - bile spore. tri načina sahranjivanja:

1. Sahranjivanje u zgrčenom položaju u grobnim komorama(ovom običaju je blizak i jednostavan način

sahranjivanja ukopavanjem u grobne jame nepravilnog oblika). On je nasleđen od eneolitskih kulturnih
grupa Podunavlja u kojima se isključivo javlja sahranjivanje u zgrčenom položaju(lenđelska,
tisapolgarska, bodrogkerešturska grupa). U Vučedolu i Sarvašu postoje i izvesne specifičnosti koje
karakterišu grobove u Vučedolu. To je pre svega običaj sahranjivanja na naselju, često ispod poda
kuća, nasuprot postojanju velikih nekropola u okviru tisapolgarske, bodrogkerešturske i badenske
kulture. U Vučedolu su analogno običajima u badenskoj grupi pronađeni grobovi sa sahranjenim
životinjama, zatim grupni grobovi kakvi se javljaju i u bodrogkerešturskoj grupi. Kao nova pojava
ističe se i specifična forma grobnih jama, komora koje su ukopane u lesnu osnovu u koje su polagani
 pokojnici sa prilozima. Ovu vrstu grobova Milutin Garašanin povezuje sa grobovima katakombne
kulture iz južne Rusije.
2. Skeletno sahranjivanje pod tumulima u kovčezima od kamenih ploča samo u južnim oblastima
kulturnog kompleksa u okviru jadranske varijante, i to najčešće u oblasti oko Cetine. Ova vrsta
sahranjivanja podrazumeva stavljanje pokojnika u zgrčenom položaju u kovčeg od kamenih ploča i
formiranje tumula nanošenjem zemlje ili kamena ova varijanta sadrži hronološki mlađe elemente, koji
se češće sreću tek od od ranog bronzanog doba srednje i južne Evrope.
3. Sahranjivanje pod tumulima uz spaljivanje pokojnika i stavljanje ostataka u posude-urne. Tumuli ovog
tipa su Velika humka kod Batajnice i Humka kod Velikog Begeja u Vojki. Na obe humke konstatovan
je identičan ritual koji se sastoji od postojanja jednog većeg spališta na površini humusa pre podizanja
tumula, spaljivanja pokojnika na spalištu praženog prinošenjem žrtava(ostaci životinjskih kostiju i
fragmenti razlupanih sudova), stavljanja kalcinisanih kostiju u urnu i postavljanja urne a prilozima u
središte tumula.

Keramika - brazdastog urezivanja iz kostolačke kulture, sve se češće pojavljuje duborez, dubljene (rovašene)
površine suda da bi se u udubljenja stavljali veći nanosi bele mase. Kontrast između crne uglačane površine
suda i bele inkrustacije dostizao je visok estetski efekat. Raznovrsnost motiva: koncentrični krugovi, urezani
trouglovi, rombovi i kvadrati, zvezde i elipse u brojnim varijantama i varijetetima. Kod plitkih pehara na nozi,
ukrašava se i unutrašnjost suda. Među oblicima keramike nalaze se razni tipovi zdela bez drški, tzv. terine sa
jednom drškom, sudovi s raščlanjenom nogom, zatim zdele sa sa koso zasečenim ravnim obodom. Specifične
forme predstavljaju i Fischbutte koje su značajne za utvrđivanje kulturnog dodira badenske i vučedolske grupe
prevlakom koja je glačana i sa brižljivo izvedenim duboreznim motivima koji se po pravilu ispunjavaju
inkrustracijom najznačajnija je bikonična terina sa širokom trakastom drškom na prelazu iz gornjeg u donji
konus.

Plastika - Plastika vučedolske grupe pokazuje vidan napredak u odnosu na plastiku badenske grupe. Podela na
antropomorfnu, zoomorfnu i ornitomorfnu plastiku. Posebnu grupu u ovoj vrsti predstavljaju žrtvenici
pravougaoni sa ravnom površinom, kvadratni ili kružni sa izdubljenim recipijentom, dok bi posebnu grupu činili
žrtvenici sa konsekrativnim(uperenim jedan u drugi) rogovima iz Vučedola i Sarvaša.

Stojan Dimitrijević je podelio u tri faze, odnosno 4 stupnja:

1.Rana ili pretklasična faza-stupanj A - Lovasa i Belegiša(Šančine), a karakterističan je jak kostolački uticaj.
Rasprostranjen je od istočne periferije Požeške kotline(Mitrovac) do Zemuna(Belegiš) u međurečju Dunava-
Drave-Save

2.Ranoklasična ili zrela faza-stupanj B1 - identičnom području rasprostiranja,a glavni su mu reprezentanti

vučedolski horizonti sa sva tri naselja na Vučedolu, rani vučedolski horizont na Sarvašu, vučedolski horizont na
Gomolavi, Borinci itd. To je vreme kulminacije vučedolskog stila i megaronskih kuća.

3.Kasnoklasična faza-stupanj B2 - U ovom horizontu počinje širenje vučedolske kulture, koja se za sada sreće
osim u slavonsko-sremskom području, u mađarskoj Baranji i rumunskom Banatu. Na prelazu ove u kasnu ili
postklasičnu fazu ili pred kraj B2 stupnja dolazi do dalje, vrlo ekslozivne penetracije-prema zapadu, jugu i
jugoistoku(prema Sloveniji, Bosni i Srbiji).

4.Kasna faza ili faza regionalnih podvojenosti vučedolske kulture-stupanj C u slavonsko-sremskom Području -
To je horizont maksimalne ekspanzije vučedolske populacije, ali i raspada jedinstvene kulturne fizionomije na
niz regionalnih tipova-a to su: slavonsko-sremski, slovenski, južnobosanski ili tip Debelo Brdo; ovome i se
mogao priključiti i šumadijski tip, a izvan bivše Jugoslavije: Mako tip i Nyirseg tip.

Zahvatajući ovako veliko područje sa heterogenim supstratom, udaljujući se od matičnog jezgra i primarnog
stilskog izraza, u izmenjenim uslovima vrlo brzo je došlo do raspada velikog vučedolskog kompleksa i do
formiranja novih kultura koje će poslužiti kao osnov za razvoj grupa i stilova ranog bronzanog doba. U južne
Mađarske nastaje vinkovačkakultura; na zapadu u Sloveniji, a delom i na jadranskoj obali formira se ljubljanska
kultura; na srednjem i južnom Jadranu grupa Tivat-Rubež; na severu u srednjoj i severnoj Mađarskoj, zatim u
Slovačkoj grupe tipa Mako. One u hronološkom pogledu već pripadaju ranom bronzanom dobu, ali po svojoj
genezi, stilskim odlikama i opštim karakteristikama materijalne i duhovne kulture one su poslednji refleks
hiljadugodišnjeg eneolitskog razvoja na području centralnog i zapadnog Balkana koji počinje krajem IV i traje
sve do početka II milenija, oko 1900/1800 godine pre n. e.

Černavoda III kultura

Černavoda kultura je eneolitska kultura Dobrudže i istočne Vlaške, u pitanju su zapravo tri sukcesivne kulture
ranog(Černavoda I), srednjeg(Černavoda II) i poznog(Černavoda III). Kultura Černavoda I javlja se u donjem
Podunavlju, gde smenjuje kulturu Karanovo VI-Gumelnica B1. Posude su ukrašavane reljefnim nalepcima i
otiscima ruba školjke ili vrpce. Ostaci životinjskih kostiju u naseljima ukazuju na razvijeno stočarstvo i gajenje
konja. Za ovu kulturu se možda vezuju najstariji grobovi sa stepskim elementima(Kasimča).
Kasimča(Casimcea) je lokalitet u Dobrudži(Rumunija). Jedan ranoeneolitski grob, verovatno pod tumulom, u
kome je pokraj skeleta posutog okerom, pronađen i kameni skiptar u vidu stilizovane konjske glave i sileksno
oružje i oruđe. Černavoda II okaraterisana je velikim i dugotrajnim naseljima na rečnim terasama . Privređivanje
se zasniivalo na gajenju životinja, posebno konja. Izrađivane su 2 vrste keramičkih posuda: posude fine fakture,
sivo ili crno uglačanih površina, ukrašene kanelurama i urezima, i posude grube fakture, od gline izmešane sa
istucanim školjkama. Černavoda III kultura prepoznatljiva je samo na osnovu keramičkih posuda i tumula
pokojnika sahranjenih na leđima i sa povijenim nogama, posutih okerom. Proizvodili su još i nakit od mermera i
spondilus školjki kao i antropomorfne figurine(Mislilac)

Kultura Černa Voda III, koja je nastala u donjem Podunavlju kao reakcija lokalnih zajednica na pritiske nomada
iz južnoruskih stepa. Kao prva kultura "novog talasa" u osnovi južnopanonska, ali koja prelazi i južno od Save i
Dunava, javlja se Černavoda III - Boleras kultura, koja se pod pritiskom novih populacija širi od istoka prema
zapadu. Nalazišta Černavoda III i Boleras kulture skoncentrisana su u jugoslovensko Podunavlje,
centralnobalkanskoj zoni (nalazišta kod Kragujevca, Svetozareva, Smederevske Palanke, Valjeva i u Bosni). Po
tipu, ona u Podunavlju pripadaju ravničarskim naseljima podizanim kraj reka (Brza Vrba kod Kovina, Mostonga
kod Odžaka, gradina na Bosutu kod Šida, Mađarska - u ovoj kulturi se napušta tradicionalan način
sahranjivanja pokojnika (ravni grobovi, skeletno sahranjivanje u zgrčenom položaju) i pojavljuje se spaljivanje
pokojnika i sahranjivanje u urnama koje se polažu u manje tumule - humke (nekropola Pilismarot u Mađarskoj).

keramički nalazi, znatno se razlikuju od oblika koji su karakterisali kulture ranog eneolita. Sada se pojavljuju
šolje lukovičastog oblika ukrašene plitkim kanelurama, velike zdele, plitki tanjiri – poklopci.U ornamentici
sreću se novi motivi i nove tehnike ukrašavanja što stilu ove kulture daje specifičan karakter. Duboki brazdasti
urezi, motiv riblje kosti izveden u tek prosušenu glinu i plitke kanelure čine, uz nabrojane oblike

Badenska kultura koja postupnom evolucijom nastaje iz Boleras osnove.U južnopanonskoj zoni brojna su
ravničarska naselja, slobodno formirana, pretežno zemuničkog tipa u kojima se boravi nekoliko sezona a zatim
se ide dalje. Nomadski način života, pojava kola i konja, učinili su ovu kulturu izuzetno mobilnom tako da je
postignuto jedinstvo stila na velikom prostranstvu od Karpata na istoku do Alpa, na zapadu i od Malopoljske na
severu do Save i Dunava na jugu. U jugoslovenskom Podunavlju Dobanovci,Perlez i Rimski šančevi u Bačkoj,
Vučedol, Sarvaš.

Karanovo VI-Gumelnica-Hodžedermen kultura

Kulturni kompleks Karanovo VI-Gumelnica-Hodžedermen razvio se u kasnom eneolitu. Gumelnica je

eponimnom lokalitetu tell tipa blizu leve obale Dunava u Munteniji(Rumunija). Kulturni kompleks Karanovo
VI-Gumelnica-Hodžedermen prostire se u većem delu Trakije i Podunavlja.Najvažnija nalazišta su Karanovo,
Hirsova, Bordusani, Varna

Naselja - Podizana su na rečnim terasama i ostrvima, skoro po pravilu su višeslojna i imaju formu tell-a, neka su
okružena širokim i dubokim rovovima. Kuće su pravougaone osnove a građene su u tehnici kolja, pletera i lepa.
Najčešće se sastoje od manjeg predvorja i velike prostorije u kojoj se nalaze peći sa pepelištima i žrvnjevi i
posedovale su kružne prozore. Kuće su podizane jedna do druge i orijentisane su u istom pravcu, tako da su
naselja imala izgled sela sa kućama organizovanih u redove. Na lokalitetu Karanovo 50 kuća. U okviru
pojedinih naselja postojale su zgrade namenjene kultnim radnjama, na šta ukazuju maket svetlišta od terakote.

Nekropole - Pokojnici su najčešće polagani u rake u zgrčenom položaju, orijentisanu su na različite načine, a na
nekim nekropolama u grobovima su otkriveni skeleti u opruženom položaju ili samo delovi skeleta, najčešće
lobanje. Česti su i simbolični grobovi. Najznačajnije nekropole su Karanovo, Varna i Durankulak u Bugarskoj.
Nekropola u Varni, 500m severno od jezera Varna, oko 4km zapadno od centra grada istražena su 294 groba i
utvrđeno je 3 tipa:

1. grobovi sa pokojnicima u opruženom položaju na leđima, 99 grobova uglavnom muškaraca

2. grobovi sa zgrčenim pokojnicima položenim uglavnom na desni bok, 67 grobova uglavnom ženskih
pokojnika
3. kenotafi ili simbolični grobovi, ukupno 57 grobova

Grobne rake su pravougaonog oblika. Bogati prilozi koji svedoče o značaju pokojnika za zajednicu najbolje su
predstavljeni simboličnim grobovima br. 4 i br.36. Nedostatak tela u takozvanim kenotafima objašnjava se
pogrebnom službom za pripadnika zajednice koji je preminuo u tuđini. Zanimljiv je i podatak da su simbolični
grobovi kvantitativno bogatiji prilozima, što se najbolje vidi u broju zlatnih predmeta. Specifična pojava su i
grobovi pokojnika sa skiptrima od zlata, simbolima moći, visokog položaja ili prestiža. Tri simbolična groba
sadržala su modelovana ljudska lica od terakote sa zlatom apliciranim umesto očiju, usta i ušiju.

Nekropola iz Varne sadržala je oko 3020 zlatnih predmeta u ukupnoj težini od 6kg, sa 38 različitih tipova
predmeta. Najbogatiji je po pitanju zlatnih nalaza grob. 43, u kom je pronađeno oko 1,5kg zlata.U grobu 43,
sahranjen je muškarac starosti od 45-50 godina u opruženom položaju na leđima. Pored keramičkih posuda,
grob je sadržao veliki broj priloga u vidu bakarnih i zlatnih predmeta. Od nakiita su prisutne zlatne prstenaste
narukvice, privesci, ogrlice, aplike za odeću koju je pokojnik nosio i na glavi i na telu. Prisutan je i model falusa
od zlata kao i zlatni disk na pokojnikovim bedrima. Od bakarnih predmeta prisutne su sekira, dleta i šila.

Prisustvo skiptra položenog u levu ruku pokojnika svedoči o njegovom prestižnom položaju u zajednici i
zajedno sa drugim prilozima čini ga uporedivim sa grobom 4 koji spada u tip simboličnih grobova.

Keramika - Faktura je dosta fina. Tokom rane faze (A1, A2)koriscena je tehnika slikanja grafitom. Neke posude
su dekorisane apliciranim zlatnim prahom, dok se tokom kasnije faze javlja poliranje i ogrubljivanje pojedinih
površina. U fazi B2 izdvajaju se dvouhi lonci manjih dimenzija i askosi. U svim naseljima su nalažene
antropomorfne i zoomorfne figurine od pečene zemlje. Izrađivane su u sedećem i stojećem stavu, usta i uši su
često označeni samo rupicama, javljaju se i stilizovane figurine od kosti i mermera. Nosioci ove kulture
eksploatisali su rudnik bakra Ai Bunar. Bakar i zlato obrađivali su kovanjem i livenjem u kalupe. Od bakra su
pravili sekire i skiptre, a od zlata nakit ili insignije plemenskih prvaka.