Professional Documents
Culture Documents
Boş Zaman Üzerine Kuramsal Yaklaşimlar: Theorical Approaches On Leisure
Boş Zaman Üzerine Kuramsal Yaklaşimlar: Theorical Approaches On Leisure
Giri
Bo zamann bamsz bir yaam alan olarak alglanmasnn tarihi eski deildir.
zerk bir bo zaman algs daha ok modern dneme aittir. Endstriyalizmle birlikte
deien toplumsal ve kltrel hayat, kendi iinde zerk yaam alanlar ortaya kard.
in/almann (work), zorunlu, egdml, kuralc, rgtl ve ritel bir kurguya
kavumas, almad alann da endstriyal egemen ilkeler dorultusunda dnmesini
mmkn kld.
Taylorist/fordist alma dzeninin snr tanmaz yaylmacl, ilik d alan da
kendi leinde disipline ederek rasyonel bir rgtsel ileyie amaktadr. Taylorizm
sadece retim sreciyle snrl kalmad, retim d bo vakit alanlar, elence, tketim
aktiviteleri vs. taylorcu mantk tarafndan reorganize olmaktadr. Bir baka deyile
Taylorizm retim kadar tketimi de dzenlemekte, bo vakit ve tketim etkinlikleri
taylorcu kr/maliyet hesaplarna gre ilemektedir (Webster-Robins, 1989: 334).
Brokratik rasyonalitenin ilik d alan kuatmas, bo vakit kavramnda kimi
anlamsal kaymalara sebebiyet vermektedir. nk, bo vakitler, spontane yaanacak,
alanlarn kendilerini yeniden kuracaklar elenti/dinlenti alanlar olmaktan karak,
yapay elenim istei reten dev endstrilerin planlama ve tasarm hesaplarna gre
reorganize olmakta ve bu ynde yeni anlamlar kazanmaktadr.
Bo zamann alglanma ve yaanma pratiklerine ilikin bu bakalam, kavramn
asli anlam ykyle ztlaan noktalarn ortaya koymak asndan nem tamaktadr. Bo
vaktin farkl amalarla konumlandrlmas bu alandaki dnsel yaklamlarn
eitlenmesine yol amaktadr. Burada kavramn, ideolojik, politik, tketimci ideoloji,
kltr endstrisi vb. balamlarda nasl bir alg ykyle kar karya olduu, baz
kuramsal yaklamlar zelinde akla kavuturulmaya allmaktadr.
ve Bo Zaman Kavramlar
, amal bir dizi eylemlilii ve bunun iin geirilen sreyi kapsar. Bu eylemlilik
ou kez, zorunluluk, balayclk, disipline olma, rgtsel normlara dayanma gibi
formalist bir yaplanmaya dayanr. in doasnda, bireyin istencine hkmeden bir
zorunluluk/balayclk vardr. Bu durum, bireyin serbest, zgr devinimini devre d
brakr. Kiisel ya da kurumsal zorunluluk bayla faaliyette bulunma, bamsz hareket
etmeyi, kiisel tasarrufta bulunmay imkan d klmaktadr.
Bo zaman genelde i/almayla ilintili grlmtr. ten artan, geriye kalan,
balayclk ve zorunluluktan uzak bir zaman olarak tanmlanmtr. Bu zaman dilimi,
kiinin zgr iradesiyle, kendi istenciyle kullanaca, tasarrufta bulunaca bir zaman
dilimidir. Ancak zamanla almann ncelii sorgulanmaya balandndan bugn bir
ok sosyolog, bo zaman kendi balamyla ilintili tanmlanmas gereinden sz etmektedir.
232
Applebaum'a gre, modern dnemle birlikte bo zaman kavram bal bana bir
sorun haline geldi. Kullanma alan zamann geirilmesi gerekte bir demokrasi sorunu
olarak grlmeye baland. Bu zamann kurulu dzene katlma ya da onu sorgulama,
deiim talepleri iin entelektel temel oluturma frsat olarak kullanlaca ise ak
deildir. 1960 ve 1970lerde daha fazla crettense daha fazla bo vakit talep eden gl
bir toplumsal hareket mevcuttu. Ancak, Roberts ve Olszewkann da belirttii gibi, 1980
lerden itibaren iktisadi ve siyasi sorunlarn bo vakti ve daha fazla serbestiyi gzden
karma pahasna yadsnmasna neden oldu. Bo vakti niin, nasl ve kim iin, ne derece
tadna vararak geirdiimiz tartmaldr. haftas ve saatler bu yzyln bandan
itibaren azalma gsterdiyse de, son yirmi yl iinde radikal deiiklik beklentisi
gereklemi deildir (Applebaum, 1997: 48).
Kapitalist uygarlk asndan bo zaman, almann yeniden retimi iin gerekli
bir zaman/yaam alandr. Kapitalist alma dzeninin yeniden retimi iin, almaya
hazr biyolojik ve zihinsel dinginlik noktasnda igrene ihtiya duyulmas, bu vakti
almann dourduu ve verim dklne yol aabilecek yorgunluun giderilmesine
hizmet edecek bir kullanma almasna yol amtr.
Endstriyel uygarln katettii mesafeye paralel olarak bo zaman ve i sreleri
arasndaki snrlar netleerek, her iki alann ierii belirginlik kazanmtr. Endstriyel ve
hatta gelimekte olan lkelerde gzlenen en byk deiikliklerden biri bo zamanlardaki
kayda deer arttr. Bo zamann art, bu zaman diliminde etkinlik yarna giren
sektrlerde canlanmaya neden olmaktadr. rnein, turizm, spor, oyun, hobiler, tketim,
dinlence ve elenceye dayal endstriyel alanlarda, bo zaman zerinde hakimiyet
mcadelesi veren sektrel faaliyetlerde younlama grlmektedir. Bu faaliyetler bir
btn olarak bo zaman endstrisinin domasn beraberinde getirdi. Bu durum, bireyi ya
da toplumsal kesimleri bo zaman endstrisinin direkt hedefi haline getirerek bu alanda,
endstriyel kurallarn hakimiyetinin pekimesine neden oldu. Bugn Bat toplumlarnda
endstriyel akln hakimiyetine bal olarak, gerekte endstriyel etik ve alma
modelinin dna kma, onun balayclklarndan kurtulma eklinde ne kan bo
zaman faaliyetleri, paradoksal bir ekilde yine endstriyel ratioya teslim olur tarzda
yaplanr hale gelmektedir. Bu eliik durum, bireyin zgr seimini imkansz klarak,
endstriyel ilkelere uymasn, anamalc kr maksimizasyonunun arac haline gelmesini
kanlmaz klmaktadr.
Bo Zamann Alglanma Stilleri ve eriklendirme abalar
Modern toplumda bo zamann deien anlam ve bu alanda ortaya kan
etkinliklerin ideolojik ve ticari smrye yatkn doas, bo zaman bir yaam hakk
olmaktan karmakta bu alann ticari/endstriyel/siyasi ve ideolojik bir av sahas olarak
grlmesini beraberinde getirmektedir.
233
dolaysyla bir sosyal stat ve bir yaam tarzn ifade etmiyordu. Bo zaman retici
aktivitelerden sonraki bir zamand ve iin/almann yeniden retimi iin gerekli bir
rahatlama/boalma zamanyd. Bir bakma bo zaman ii destekleyici onu takviye edici
bir kullanm iermitir. Bo vaktin, ynetsel ve toplumsal gnen asndan bir
fonksiyonellie sahip olmas, bu vaktin ynetici kesim tarafndan deiik elenceler
sunularak optimal ekilde kullanlmasn getirmitir. Kitle bo zaman trleri (oyunlar,
spor, gladyatr dvleri vs.) bu dnemde ortaya km ve ii tamamlayc olarak
grlen bu bo zaman gr, modern zamanlardaki anlayla da paralellik tamaktadr
(Juniu, 2000: 69).
Orta dnemde bo zaman, sadece bir dinlenme ve etkinlik zaman deil, ayn
zamanda st sosyal tabaka arasndaki bir sosyal temsil alanyd. Yunan dncesinin
aksine bo zaman, iten boalma ve hangi etkinlie katlacan seme zgrln ifade
ediyordu. Ge orta ada, bo zaman; gsteri, lks, haz ve israfa doru dnmeye
balad. Bo zamann kullanm kleci alma dzeninin aksine bir soyluluk iareti oldu
(Juniu, 2000: 70). Veblenin gsterii tketim anlayyla akan bu bo zaman
anlay, yapay bir zenginlik, prestij ve g kayna olarak modern zamanmza kadar
gelir.
Modern Dnem ve Bo Zamana likin Yaklamlar
Modern dnem, byk lekli toplumsal dnmler sonrasnda belirdi. Siyasal,
iktisadi, kltrel, sanatsal hareketler modernlik iin bir temel oluturdu. Modernliin
belkide en etkin retim sreci i/alma yaplarnda kendisini gsterdi. alma
yntemleri ve i etiindeki dnm modernliin maddi ykselii iin bir srama noktas
oluturdu. Bu durum, iktisadi, siyasi, toplumsal, ailesel, kentsel alan, kimlik, bo vakit vb.
ok farkl alanlarda yeni oluumlara yol at.
/alma alanndaki dnmler 18. yzylla byk bir ivme kazand. 1700'ler
boyunca Priten i etii, i ve aile sorumluluu Luther'in dinsel yorumu ekseninde
yeniden yapland. Bo vakti "baboluk" ve "israf" zaman olarak gren pritenizm,
aylakl, hedonizmi, harcamay, baboluu gnah olarak nitelendirdi. almaya,
tasarrufa, ilecilie, hazz ertelemeye kutsiyet atfederek sermaye oluumunu tevik eden
Protestan i etiinin, alma ilikilerini belirlemesi, dolayl olarak i d alan
(zel/sosyal alan) da priten geler dorultusunda reorganize etmi oluyordu. Endstri
devrimi, alma saatlerinde kayda deer bir art getirdi. Ana hedef retimi artrmak
olduundan, iilerin smrlmesi, g ve elverisiz koullara maruz kalmalar bu
dnemde yaygnlk kazand (Juniu, 2000: 70). alma hayat Pritenizmin yansra,
Taylorist ilkeler dorultusunda giderek kuralc, egdml, metodik ve baskc bir
nitelie kavutu. 19. yzyl Bat Avrupa'snda yaayan insanlar belki de tarihin en ar ve
g alma koullarna tank oldular. Bu insanlar almann erdemine ve kutsiyetine
236
238
iinde srnerek yaama gibi lgnl karsnda, kapitalizmin byk retim sorunu
retici bulmak ve onlarn gcn iki katna karmak deil, tketici bulmak, isteklerini
kamlamak ve onlarda sahte gereksinimler yaratmaktr (Lafargue, 1999:95).
Lafarguenun bo zamana ilikin grleri, zellikle l9.yzylda kapitalist etikin,
almay kutsayan, yaamn znel zevklerinden yararlanmay dlayan, elenceyi ve
hazz kmseyen paradigmasn sarsacak bir dinamizme sahipti. Bo zamann zerk bir
alan olarak belirmesinde Lafarguenun bir bo zaman manifestosu niteliindeki
Tembellik Hakk adl yaptnn nemli yeri vardr.
Lafargue'ya benzer bir bak da Gonarov'da grmekteyiz. Gonarov, "Oblomov"
adl eserinde alkanlk, retkenlik ve verimlilik kavramlarnn modern zamanlarda
yceltilmesine tepki gstererek; almay tiksindirici bir eylem, emein para karlnda
yaplmasn ise daha aa bir ey olarak grr. Buna karlk, bo zaman, yorgunluu,
yaanan ann isel hazlarn, znel zevklerini ise ycelterek, bireyin alma klesi
olmasnn bir yazg olmadn yaanan an maksimize haz zaman olarak tketmesinin
nemine vurgu yapar (Gonarov, 1983).
Veblen: Aylak Snf ve Gsterii Tketim Balamnda Bo Zaman
Bo zamana ilk kez sistematik ekilde yaklaan Veblen, Aylak Snfn Kuram
adl eserinde bo zaman varlkl snfn kendini sunum alan, bo zaman etkinliklerini de
bir tketim meta olarak grr. Soruna, gsterii tketim olgusu asndan yaklaan
Veblen, modern toplumda her ey gibi bo zaman eylemlerine katlmn da nesneletii,
alnr satlr hale geldiini ve tketim toplumunun ilkelerince belirlendiini ifade eder.
Veblene gre egemen/aylak snfn mallar emek verilerek elde edilmemitir; "iddet ve
hile" ile kazanlmtr. "aylak/elence Snf le yiyicidir. Zaten "gsteri iin tketim"
zenginlerin bo yaam tarznn belirticisidir (Veblen, l995: 68-87).
Veblene gre, varlkl/aylak snfn alkanlklar, toplumun geri kalanlar iin
emredici yasalara dnmektedir. Aylak snf, sahip olduu ahlaki standartlarla toplumsal
gelimeyi geciktirici etki yapar. Aylak snf, hkmedici, buyurgan ve o lde de kendi
dndaki yaanty dlayc zellik tar. Veblen, aylak snf tanmlamada tutuculuk
kavramn kullanr. Ona gre, aylak snf, muhafazakar bir snftr. Ancak, bu tutuculuk
ylesine belirgin zelliktir ki, bu bir saygnlk belirtisi olarak kabul grmektedir.
Tutuculuk bir st snf zellii olarak otorite, saygnlk, k olma ve yenilikilik olarak
grlrken; vulgar ve kaba beeni dzeyinde olma bir alt snf zellii olarak
anlalmaktadr. Veblene gre, st snf sahip olduu yaanty ve alkanlklar dier
snflarn kskanmac tepkimeler gstermesine yol aacak ekilde kullanr. Aylak snf,
varlk ve zenginliini gsterii tketim yoluyla sergilemekten yana hareket eder (Eby,
1998: 698-699).
Veblen, kapitalizmin hedonist ve irrasyonel zellii zerinde durur. Ona gre,
240
kapitalizm, insan haz nesnesi olarak gren bir anlaya sahiptir. Buna gre insan, zevki
tketim yoluyla maksimize etme, zahmeti ise almay en aza indirmek suretiyle
minimize etmek ister. Oysa Veblene gre, bilimi, kltr, teknolojiyi, ortaya karan,
insan doann basit bir paras olmaktan kurtaran, doay deitiren bir varlk yapan,
insann i yapma igds dr (Veblen, 1995: 40-47). Kapitalizm, bireyi tketmeye
koarak, onun dier insani/sosyal boyutunu yadsyor. Bo vakti de, benliin sunumlanma,
gsterii tketimde bulunma ve alt snftan insanlarn tketimci atraksiyonlar gstererek
snf atlama isteklerine karlk bulduklar bir alan olarak kurgulama abasndadr.
Veblen, gelimi endstriyel toplumlarda, lksn, ihtiya d tketimin bireyin
kendisini gsterii/kskandrc tatmin isteinin bir sunumlama yolu olarak ne ktn
belirtir. Bunun iin de, tketmek, normal bir tavr olmaktan karak, lgnca yaplan,
bireyin yeni imgeler, statler, prestij gstergeleri edindii, bunu bakalarn kskandrma
igdsyle yapt bir eyleme dnm olmaktadr.
Gsterii kltr, zengin olmay ve mlkiyeti, varlk srdrme arac olmaktan
kartarak hayatn temel gayesi haline getirmitir. Daha ok tketmenin, st toplumsal
konum iareti olarak grlmesi, konum ykseltme arayndaki baml kesimin gsterii
tketim sembolleri kullanmasna, sahiplik durumunu kskandrc boyutlarda
sergilemesine yol amaktadr. Meta ve tketimci performans, bakalarndan stn olma
arac olarak ilev grr. Tketimci konum, egemen kesimlere ait bir iyelik olmaktadr.
Veblene gre, modern toplumda belli beeni tarzlar ve moda, varlkl, serbest
zamanl bir snf tarafndan, alt snflar gittike kenara itmek iin dayatlr. retim ve
alma gibi faaliyetlerden bamsz olan bu snf, kendisini gsterii bir tketime
ynelerek kurmaya alr. Bo zaman bu kesim iin zamann retici olmayan bir ekilde
tketilmesi demektir. Bu snf, iktisadi gcn, kskandrmac bir tutumla, israf temelli
harcayarak ikame etmeye alr. Bu ekilde baml snflarn imeini zerine
ekmekle birlikte, kendi varoluunu bu yolla pekitirmi olur (Veblen, 1995: 102-114).
Veblenin en nemli yaptnn ad da son derece ilgintir: The Theory of Leisure
Class (Aylak Snfn Kuram). Leisure Class ayn zamanda aristokrasi anlamna
gelmektedir. Kapitalizmin dnsel ve iktisadi adan kuramsal temellerini atan bu
eserinde Veblen, deiik toplumsal kesimlerin stat ve saygnlklarn bo zaman
faaliyetleri, israf ve gsterii/kskandrc tketim yoluyla kantlama abas iinde yer
aldklarna vurgu yapmaktadr.
Russel :Aylakla vg
Russel, "Aylakla vg" (In Praise of Idleness) adl eserinde soruna etik ve moral
deerler asndan yaklar. almann insan zerindeki tahakkmc tavrna bir tr kar
koyuu ieren bu alma, emek youn kapitalist alma dzenine tepki olarak aylakln
hi de olumsuzlayc bir deer iermedii aksine, hayattan ve insanal olandan yana bir
241
olmak yerine, bir greve ve bir saplantya dnt. alarak zenginleme olana
arttka, i de zenginlik ve baarya giden yolun tek arac olup kt. , Max Weberin
szleriyle, iednk bir ilecilik dizgesinin balca etkeni, insann yalnzlk ve
kopmuluk duygusunun yant oldu (Fromm, 1990: 196).
Refah dzeyinin artmas ve gelirin toplum katmanlarna yaylmasyla birlikte
priten alma anlay yerini, esnek alma srecine ve dolaysyla bo vaktin
artrlmasna brakt. Bo vaktin art teknolojik gelime ve retim artyla atba bir
geliim gsterdi. Teknolojik gelimeyle retim hem seri hem de ktlevi bir karakter
kazand. Emek, zaman ve insangc daha az kullanlmak suretiyle daha fazla retim
yapmak mmkn hale geldi (Fromm, 1987: 73). retimde makinalarn etkin kullanlmas
ise aktif insangcne olan ihtiyac azaltarak bireyin daha ok sevk ve idareyi salayc
fonksiyonunu n plana kard. Bu durum alma sresinin ksaltlmasn da beraberinde
getirdi.
retim srecinin giderek mekanik hale gelmesi ve makinelerin etkin kullanm
insana olan ihtiyac azaltrken, bo vaktin artn da getirdi. ortamnda youn bir
yabanclamayla mall rgt insan iin bu durum, ilik d alana da yaylma istidad
gsterir. Fromma gre, birey, retim ve rgtlenme srecinde edilgin olduundan, bo
vakit, elenme ve tketim srecinde de edilgindir. alma srecinde katlm ve
sorumluluktan uzaklamas, hayatn dier alanlarnda da pasifizme yatknl
iselletirmesine ve baml kiilik ortaya koymasna yol amaktadr. Bugn daha fazla
bo vakte sahip olmakla birlikte, ou kii, yabanclam brokratizmin srkledii
edilginlii bo vakit/dinlenme zamanlarnda da gsteriyorlar. Bo vakit ou kez, gsteri
izleme ve meta tketimi eklinde geiriliyor (Parker, 1979: 44-45).
Fromm, Salkl Toplum adl eserinde konformist/uyumcu kiiliin nasl
oluturulduunu amlamaya alrken, toplumsal yaamlarnda bireylerin kendilerine
dayatlan edimleri yerine getirirken sanki kendi istenleri ile davranta bulunduklar
sansna kapldklarn belirtir. Birey temelde doal eilimleri ynnde tercihte bulunduu
ve aktivite setiini sanmaktadr. Oysa, birey bilinci modern toplumun etkin maniplatif
aygtlar tarafndan ynlendirilmektedir. Priten etike biimlenmi olan kapitalist
alma ve yaama dzeninde insanlarn ok almas, aktif, itaatkar, dakik ve sorumlu
bireyler olmas gerei bir i drt olarak srekli bireyi maniple etmektedir. Modern
bireyler kapitalist hegemonik deerlerin baskc dayatmalar karsnda adeta tercihlerinin
doal m yapay m olduunu anlayamamakta, zaman ierisinde iselletirdii deer ve
anlaylara uygun hareket eden bilinci ynlendirilmi birey haline gelmektedir (Fromm, 1990).
alma sreci (taylorist/fordist) doas gerei, yabanclamay reten ileyi
dizgesine sahiptir. Bireyin rgtsel koullara adaptasyonu ve rgt kltrn
iselletirmesi, insani ve sosyal boyutunu yadsmas anlam tamaktadr. Zira, makine
243
sistemi, emein alma koullarna tam uyumunu art koar. Bu ise, almann ya da
fordist almann yabanclamaya davetiye karc bir yann oluturmaktadr. Modern
alma, i alann olduu kadar i d alan da mekanik, duygudan arnk, rasyonel bir
kullanma amaktadr. Birey, rgtsel alma srecindeki tek biimli duruunu ou kez
i d alana tayarak, bo vakti de yabanclam bir psikopatoloji iinde, bazen de
rgtsel kodlanmla tepki olarak, i dn aykr, muhalif, savruk, sorumsuz, lakayt bir
ekilde geirmektedir. Bir baka deyile, gndz disiplinli gece haz dkn
olabilmektedir. Bu durumda, birey ikili bir psikopatoloji iinde, zihinsel btnln
kaybetme tehditi altnda extrem tavrlar sergilemektedir.
z olarak unu ifade etmek gerekir ki, birey alma ortamnda tek, yabanc,
gvensiz, itaatkar, rza gsterici, teslimiyeti olduu gibi, alma dnda da benzer
tavrlar sergileyip egemen maniplasyona ayarl uysal/tekbiimli/itaatkar/edilgen bir
katlmc, konformist bir tketimcidir artk. Gerekte birey tasarrufunda olmas gereken
bo vakit, bu alandaki ticari, endstriyel, brokratik, medyatik iktidarn
ynlendirmelerine ak, onlara baml hale gelmitir. nk sz konusu iktidar yaplar,
seenek retmek dnda, talep, arzu, haz da retmektedir. Bilin ynlendirilmek suretiyle
bireyin egemen dizgeyle konformist bir bamllk ilikisi kurmas mmkn hale
gelmektedir. Dolaysyla bo zamanlarda birey egemenlii devre d tutularak,
yabanclam bilincin eklektik faaliyetlere katlmas, planl/tasarlanm etkinlikleri
tketmesi szkonusu olmaktadr.
D.Riesman :Bakalarnca Yneltimli Bo Zaman
Riesman, The Lonely Crowd adl eserinde, toplumsal sistemin giderek yapay,
sahte ilikilere dayandn ve bireyin kalabalk iinde yalnzln anlatr. Sosyal ilikiler
ve anlam rgleri, gerek deerlerini yitirmektedirler. Yalnzlk, yabanclama, ireti
ilikiler genel sistemin varln tehdit etmektedir. Hereyin alnr satlr hale geldii ve
piyasa deerinin olutuu bu toplumda, sosyallik niteleri ve bo vakit geirme biimleri
de bu yapaysln tm uzantlarn tamaktadr. likiler, bakalarnca yneltimli bir
deer tamaktadr. Birey d maniplatif aygtlar, bo vaktin kullanm deerini de
dntrmektedir (McClay, 1998:34-42).
Riesmana gre, modern toplum bakalarnca yneltimli (other directed) bir
toplumdur. Bu toplumda birey, akran gruplar, yakn evre ve kurulu iktidar aygtlar
tarafndan maniple edilen bakalarnca yneltimli birey dir (Ibrahim, 1991:225).
Riesman, bakalarnn onamalar ve yol gstericiliine gereksinme duyan bu bireyin,
kendisini bir tr dostluk pazarnda sunumlama, tekilerin onamalarn alarak piyasa
deerini artrmak zere kendini bir alveriin znesi olarak konumladn belirtir.
Riesman, dostluk pazarnn ok geni iliki ve etkileim alarna sahip olduunu, bu
pazarn para kazanmak, tatillere kmak, kendini ifade etmek, stat kazanmak vb. deiik
244
her ayrmn feda edilmesiyle salanan standartlatrma ve mass productiondan ibaret bir
ileyi biimine indirgemitir (Oskay, 1982 : 187).
Gnmzde, teknolojik rasyonalite i ile id alan arasndaki ayrm ortadan
kaldryor. d yaam, iin rationeline yenik dyor ve iin mantna gre
yaplanyor. Bu ortamda, retim kadar tketim de kitlesellemi ve metalamtr. Birey
olmak, sistemin onamalarn ama gcnden yoksunluk yznden mmkn
olamamaktadr. Kltr endstrisi de, rettii rnlerle i ile i d alann birbiriyle
benzemesine, eitlemesine yol amaktadr (Oskay, 1982: 187). nk, elence ya da
bo vakit geirme etkinlikleri de kitlesel olarak, kr/maliyet hesaplarna gre retilip
pazarlanmaktadr.
Adorno ve Horkheimer, bu srete bireyin bilin/elence endstrisi karsnda
tmyle reaktif bir konumda olduunu sylemiyor, bu endstrilerin baml konumdaki
insanlar etkilemesinin farkl ekillerde olabileceini belirtiyorlar. Onlara gre, bu
etkileme, baml konumdaki snf ve katmanlardaki insanlarn srdrmekte olduklar
yaamn totalitesi iinde tadklar reel bilinleri nedeniyle, bilin endstrisinin
rnlerine, belirli bir oranda adeta kendiliklerinden ynelmeleriyle gereklemektedir.
Ne var ki bu ynelme bile zgr bir ynelme deildir. Beeni ynnden toplumsal yaam
totalitesi iinde brutal ve belirsiz bir duruma dm kitle toplumu insann bilin
endstrisinin ve elence endstrisinin ayrca koullandrabildii bir ynelmedir. Ayrca
bu ynelme, elence endstrisi karsnda bile edilgenlemekten kurtulmaya yetecek
parasal, zamansal ve kltrel olanaklara sahip olmayan kalabalklam, amorf ve
atomize olmu bu snf ve katmanlardaki insanlar iin reel toplumca konulmu bir tr
snrllk ya da zorunluluk (Oskay, 1982:l88) olmaktadr.
Adorno ve Horkheimere gre, kltr endstrisi; film, mzik (caz/pop), tv, radyo,
diziler, magazin, izgi roman gibi kitlesel tketime gre hazrlanm elence rnlerinden
oluur. Kltr endstrisi, kitlelerin bo vakitlerini elenceli klmak, hereyin yolunda
gittii yanlsamas yaratarak, dizgeyle uyumcu/konformist bir btnleiklik hali meydana
getirmek zere faaliyet gsterir. Kltr endstrisi, kltrel retimin tecimsel/ standart/
kolay tketilebilir tarzda hazrlanarak kitle tketimine almasn salar. Kltr
endstrisinin, yapay elenim ihtiyac oluturmas ve bunu maniplatif aygtlar yoluyla
kurumlatrmas, kitlelerin yaam tarzn dntryor. Bu srete, bo vakit kullanm da
alma gibi, zorunlu, balaycl olan ve hatta yorucu bir etkinlie dnmektedir. Bir
bakma, bo vakit etkinlikleri yabanclama psikozu iindeki bireyin ie yeniden
koyulabilmesi iin yapmak zorunda olduu mecburi etkinlik halini almtr. Bu balamda
bo vakit, alma srecinin bir devam, onu mmkn klma arac olmaktadr (Rojeck,
1995: 17).
Adorno ve Horkheimern dedii gibi, gnmzde, sinema filmleri, tiyatro, avant246
garde sanat vb. tm kltrel etkinlikler birer endstriye dnmtr. Bu balamda kltr
endstrisi, ierikleri benzeik ok sayda kltrel metalar, farkl ambalajlar altnda kitle
begenisine sunmakta, bu yolla deiik sosyo-ekonomik kesimden insanlar kendi pazarna
dahil etmektedir (Oskay, 1993: 239-242). Bu durum, bo vakit alanlarnn yansra, tm
yaam alanlarnn birey kontrolnden kmas, endstriyel akln hakimiyetine girmesi
anlam tamaktadr.
Adorno ve Horkheimere gre, kltr endstrisinin rnleri, hem i hem de bo
vakitlerde kitleye sunulan ekonomik sistemin birer unsurudurlar. Bu rnler ekonomik
dizgenin ayakta kal nedeni olduu kadar dizgenin etkinliini srdrmesi asndan bu
yapay rnlerle birey/kitle yeniden retilmi olmaktadr. Bir baka deyile, kltr
endstrisi, mamul madde kadar, kendisiyle uyumlu birey ve toplumsal kitle de
retmektedir (Horkheimer, Adorno, 1996: 15).
Adorno, modern dnemde bo vaktin, kltr endstrisinin kendisini
dntrmesine hizmet eden bir tketim kayna haline geldiini belirtir. Kltr
endstrisi, bireye tannan bo vaktin onun tasarrufunda olmasna, bireysel hkmranla
yatkn bir alan olarak kullanlmasna izin vermemekte, aksine bireysel varolu iin gerekli
imgelem gcn de bireyin elinden almaktadr. Birey, kltr endstrisinin birer alan,
memuru ya da mterisidir. Bu endstrinin gereklerine gre davranmas iselletirilmitir.
Zira, birey daha nce benzeri grlmemi bir toplumsal uyumculuk/konformizm anda
yaamaktadr. Kitlesel hareket etmek, bunun iin de bilincinin ynlendirilmesine ses
karmamak durumundadr (Davies, 1989: 106).
Kltr endstrisinin gerekte zihin/bilin reten bir endstri olduunu belirten
Enzensberger de, bu endstrinin esas gayesinin rn/mamul madde satmak deil,
varolan dzeni satmak olduunu belirtir. Bu endstri, bireylerin alk birer tketen
olmasn, varolu/politik iktidar zerine dnmeksizin, iktidar ilikilerinin niinini ve
nasln dnmeden yaamalarn salamak iin urar. Bu endstri, bilincimizi
ynlendirmenin, varolan dzenin emrine sunmann, verili iktidar yaplarna sreklilik
katmann, hegemonik iliki dizgelerinin yeniden retimini salamann peindedir.
Bilincin egemen siyasa balamnda yeniden retimiyle uraan bu sektr ya da bilin
endstrisi, kltrn tektipletirilmesi ve zevk/beeni dzeyinin standartlatrlmasn
getirmektedir (Real, 1977: 27). Zevk, begeni dzeyi, bireysel sunum, alglama, ifade
biimleri kltr endstrisi yoluyla tektipletirilerek standart bir forma sokulmaktadr. Bu
endstri, her snf ya da kesimin kltrel standartlarn birbirine yaklatrmaktadr. Bu
endstrinin insan tipi ise byk lde ortalama insan dr.
Gnmzde, bo vakit deneyimleri kltr endstrisinin gc sayesinde giderek
birbirine benzer hale geliyor. Ortak faaliyetlere katlmak, rgtl elencelerde bulunmak,
tur organizasyonlarnn mterisi olmak, deniz, sahil beldelerinde bulunmak, kitle iletiim
247
aralarnn birer alk tketeni olmak yaygndr. Bo vakit endstrisi etkinlikler kadar,
beeni dzeyleri, iliki biimleri, sosyallik formlar ve de hedef kitleyi de
ortalama/standart/tekdze bir kalba sokmaktadr.
Uzmanlam bo zaman endstrileri, bo vaktin geirilmesi yolunda yapay
elence/dinlence satmak zere retiyorlar.Televizyon, sinema, video, bilgisayar oyunlar,
gazete, dergi, popler roman, mzik, futbol, at yarlar, talih oyunlar vb. aralarla vaktin
geirilmesinin bir endstriye dntrlmesi ve byk paralarn dnd bir sektr
haline gelmesi, sz konusu alanlarn kitlesel bir av sahas haline geldiini gstermektedir.
Kapitalizm, bu alanlarda reklam, propaganda ve imaj hilesi dahil her trl maniplatif
yolu denemek suretiyle, kr marjn ykseltmenin abas iindedir.
Gorz : zgrleim Alan Olarak Bo Zaman
Modern alma dzeni ve bunun dayand iktisadi akln eletirisini yapan Gorz,
fordist retim srecinin toplumsal patoloji rettii ve bunun almasnn dizgede yeni
yaklamlara ihtiya gsterdiini ileri srer. Taylorist/Fordist alma srecinin esnemesi
gerektii, bireyin alma klesi yaplmasnn sistemin nn tkadn savlar. almaya
atfedilen merkeziliin yaamn btnselliini paraladn belirtir. Ona gre, alma
giderek, toplumsal btnl atomize ederek ayrks alanlar olumasna yol amaktadr.
alma merkezli toplumun, retim srecinde atfettii kimliklerin, i d alanda yerini
farkl kimlik parametrelerine terkettii aktr. alma dzenindeki kriz ve yeni
soluklanma araylar, kiileri "almalarnn dnda baka yerde kimlik ve toplumsal
aidiyet kaynaklar, kiisel alm imkanlar ve bakalarnn saygsn kazanabilecekleri ve
kendilerine sayg duyabilecekleri anlam ykl faaliyetler aramak zorunda" (Gorz,
1995:127) brakmaktadr.
Gorz, zamann toplum leinde serbestletirilmesi gereinden sz etmektedir.
nemli bir sorun olarak bo zaman kavramna toplumsal dzlemde hangi anlam ve
ieriin verilmek istendiini bilmekten getiini dile getiren Gorz, iktisadi akln bu
soruna die dokunur yantlar vermekten uzak olduunu belirtmektedir (Gorz, 1995).
Gorz, arpc bir ekilde, almak iin mi yayoruz, yaamak iin mi alyoruz
sorusuna dikkatleri ekerek modern toplumun yaplanma eklini deiik bir boyuttan
sorgular. Gorz, bo zamann bireyin insani ynn kefetmesini ve sosyal adan
kendisini ikamesine imkan verecei dncesiyle almann en temel yaam erei olarak
kabullenilmesine kar kar. Bu konuda kapitalizm kadar sosyalizm de, alma
ideolojisini iselletirdiinden ve kapitalist alma etiine dokunmadndan bir bakma
insann zgrlemesini salayamam ve onun yabanclamasna yol amtr. Gorz,
sosyalizmin alternatif bir toplumsal proje olabilmesini bo zaman toplumu olmasyla
edeer grmekte ve toplumun bo zaman merkezli yaplanmas ile sosyalizmin alternatif
bir toplumsal ve siyasal proje olarak varln koruyabileceine inanr (Gorz, 1995). Zira,
248
almadan elde edilen tatmin bir bakma bo vakit etkinlikleri ve tketimden elde edilen
tatmin praksisi ile ayndr. rnein, bronzlama saplants, turistlere talyay
spanyay ve mzeleri ziyaret ettiren bu akn devindirici g, gne altndaki bu
zorunlu jimnastik ve plaklk ve zellikle de eksiksiz yaamaya zg bu gl ve bu nee
hepsi birlikte aslnda dev, fedakarlk, ilekelik ilkesine adanmann belirtisidir"
(Baudrillard, l997:l90).
Bugn ortalama bireyin istedii tek ey, bo vakit ve tatiller araclyla kendini
gerekletirme zgrlne kavumaktr. Bo vaktin fazlaln, birey gsterii
sermaye/tketim ve zenginlik olarak sergilemekle kantlamak ister. Bo zaman
etkinlikleri ve tketimcilikteki temel espri ekonomik olarak hayatta kalmak deil,
toplumsal temsil ve varoluu ikame etmektir. Bo zaman zgrlnn son
zmlemede, bireyin tketici olarak zgrlemesi yani seme ve tercih yapma
konusunda serbest olmasdr. Bu ise sonuta tketim sisteminin kurumlamasna
yaramaktadr. Zaman kavram da bu srete sadece iktisadi dei toku evriminde bir
meta deil, ayn zamanda gsterge ve bo vakit etkinliklerinde de deiim deerine
sahip bir ge durumundadr (Baudrillard, 1997: 193-194).
Gnmz toplumunda tketim, her kesimden insan iin artk gereksinimlerin
karlanmas olmaktan karak adeta almann bir ilevi haline gelmitir. Bo vaktin
nemli bir ksmn dolduran tketimci aktiviteler, kitlelerin birincil grevleri olarak
iselletirilmi ve bu eylemler birer toplumsal kimlik gesi ve statsel temsil alan olarak
kurumsallamtr. Bu nedenle nasl bir priten, kendi varln Tanrnn rzas
temelinde gelitirecek bir iletme olarak alglayp altysa, gnmzdeki tketici de
zevk almak zorundaym gibi, bir zevk ve doyum iletmesi gibi alglar kendini. Bu
srete tketimci birey, kendisini keyifli, batan karan/karlan, ven/vlen, hareketli,
mutlu olmak zorundaym gibi konumlar. Bireysel/toplumsal varl, alveri yapmakla,
alveri mekanlarnda gezinmekle, bu ynde ilikilerini artrmakla ve youn gsterge,
marka, imge ve nesneleri kullanmakla ve tm zevk alglarna ulamakla ikame etmeye
alr. Modern birey iin bu zevk basksndan kamak mmkn deildir.
Tketimcilikteki edilgenlik mutsuzlua davetiye karr. Bu yzden daha fazla tketmek
ve bu yolla mutluluk retmek bireye adeta bir yurttalk devi olarak zorla
benimsetilmektedir (Baudrillard, 1995:97-98).
Baudrillardn tketim toplumu olarak grd dnya bir bakma byk bir
maazay andrmaktadr. Herey ama hereyin bir fiyat vardr. Eyalar, ilikiler,
birliktelikler, hepsi kullanm deerleri ile dolamdadr. Bauman bu toplumun alma
etiinden tketim estetiine getiini belirtir. Bu toplumda almann retimi kadar
tketimci eilimler de retilmektedir. Tketim, toplumsal kimlik parametrelerinde kkl
dnmlere kap amaktadr (Bauman, 1999: 39-51). nsanlar, daha fazla tketmek, bo
250
durum, gerekte, sanayi ncesi ev halkn datan ve insanlar i ve hazz evin dnda
aramaya iten yzyllar srm sanayilemeden sonra, bir anlamda eve geri dnn itici
ideolojik gcn salar. (...) Enformasyon teknolojisi, paylalan i ve bo zaman
faaliyetleri etrafnda aile yeniden btnletirilebilir ve glenebilir. Toffler, evin bir kez
daha toplumun merkezi olabileceini syler. Ev, nc Dalgann dourduu tm
deiimlerin odak noktas haline gelir (Kumar, 1999: 189-190).
Zygmunt Baumann da belirttii gibi, eski vatandalk politikalar artk lmtr.
nsanlar bo zamanlarn, politikann yklerinden kurtulmu olarak evde
geireceklerdir. Toplumsal kimlikler byk lde, satn alma ve tketme eylemleri
yoluyla edinilmektedir (McRobbie, 1999:56). Ev, almann, toplumsal kimlik ve bo
vaktin geirilme sorunsalnn odan tekil etmektedir. Evin dn, modernitenin ev
d mekanlara savurduu kitlelerin, onlara alma srecinde atfettii kimlik
politikalarnn bir bakma reddi, ya da bunun geerliliinin tartlr hale gelmesinin
yolunu amaktadr.
z olarak, yeni zamanlar sylemi, evin nemsenmesine, merkezi stat ve kimlik
oluumuna ilikin implikasyonlarn evde de retileceine ilikin savlarla, kurulu
toplumsal tasarmlardan ayr, yeni bir bo vakit anlay ngrmektedir. Bo vakit,
postfordist alma ortamnda, salt yorgunluun saaltm iin geirilmeyecek, ayn
zamanda kiisel geliim ve derin dnmsellik iin de bir avantaj salayacaktr.
Postmodernizm:Anlk Zaman, Uucu Kimlikler ve
Komnal Bo Zaman
Postmodernizm, modernliin nkabullerinin dtaland yeni bir toplumsal,
siyasal, kltrel toplum projesi olarak, global altst olularn yansd mobilik bir sosyal
bnyeye iaret etmektedir. Postmodernizm, yerleik kurulu toplumsal yaplarn
teknoradikal deiimler sonucu yeni bir toplumsal formata brnmesi, deikenlik,
grelilik, uuculuk, hz, yapaylk vb. grnglerle tanmlanmas anlamna
gelmektedir. Postmodern teorisyenler, bu yeni toplumsal dnemi farkl parametreleri ne
kartarak zmlemeye alrlar. rnein, Baudrillard, hiper gereklikler a,
jameson ge kapitalizmin kltrel mant, Kellner, teknokapitalizm, Berman, kat
olann buharlat bir dnem, Sarup, mulaklk dnemi, Feyerabend ne olsa gider,
Gellner, ar grelilik ve znellik, Eco, masumiyet ann sonu olarak
nitelemektedirler.
Bu yeni dnem kendisini farkl alanlarda gstermektedir. Kent, mimari, edebiyat,
plastik sanatlar, sosyal bilimler, gndelik hayat vs. gibi farkl alanlar bir bakalam, yeni
anlatm ve ifade teknikleriyle yzlemekte, klasik temsiliyetler yerlerini uucu, greli,
deiken, mulak, simulakr, mobilik bir tanmlama dnyasna brakmaktadr. Bo
zamanlarn, postmodern dnem asndan tad nem ise, bu alann kullanm deerinde
253
sakldr. Bo vakitler, yeni toplumsal parametrelerin bir trevi olarak, kart iliki
biimleri, sosyalite niteleri, uucu/deiken/geicilik/hz ve anlam kaybyla tanmlanan
komnal bo vakit etkinlikleri eklinde kendisini gstermektedir.
Postmodern krlma, belki de kendisini en fazla zaman alglarnda, mekan ve
zaman arasndaki snrlarn kalkmasnda gsteriyor. Teknik, enformasyon, internet, uydu
yaynclk, telekomnikasyon alanndaki gelimeler, zaman ve mekan kavramlarnda
dnmlere yol ayor. Saat zamannn, artk modern toplumdaki zaman temsil
etmedii, anlk zaman imgesinin belirleyici hale geldii aktr. Bu yeni toplumda gelecek
dncesi mulak, gelecein imdinin iinde eridii, gelecei imdi iinde yaamak istei
baskndr. Bu dnemde, anlk olan aray, gelecei beklemeye kar tahammlszlk sz
konusudur (Adam, 1990: 140). zellikle telekominikasyon alanndaki gelimelerle
(telefon, televizyon, faks, internet, e-mail vb. aralar) zaman kavram dnerek; gemi,
imdi ve gelecek alglar altst olmaktadr. Gelecek imdiye dnyor, zamann anlk
faslalar halinde alglanmas gelecek imgesini sonsuz imdiye mahkum ediyor.
Gelecek, artk imdi iinde yer alyor. Gelecein olmamas, hazzn ertelenemez
olmasnda gizlidir. Bekleme kltr, gelecei bekleme yerini imdiye, hemene, brakyor
(Urry, 1999: 297). Bu kltrde zaman-mekan mefhumu anlamsal ierik boaltmyla kar
karyadr. Gelecee ilikin bir sabrszlk, anlk olan arzulay sz konusudur. Sahip
olma, arzu ve hazza hemen ulama gelecek zamann yitimine iaret ediyor. Bu durum,
zaman algsnn ve bunun ierdii zihinsel parametrelerin izofrenik bir parallkla
tanmlanr hale gelmesine yol ayor. Zaman algsnn belirledii iliki yaplar,
mekansallk, kimlikler, sosyallikler, anlk zaman formu iinde yeni dnmlerle kar
karya kalyor. Bu durum, zaman algsnn, mekansalln tm politik implikasyonlarn,
sosyalliin derin uzantlarn geiciliin, uuculuun, pop kltrn anlam snrlarna
hapsetmi oluyor.
Dolaysyla, zaman mekan arasndaki tezatlklar yerini paralel imgelere brakyor.
Mesaj, bilgi, yaam tarz ve ideolojiler paket halinde ayn anda dnya leinde
tketilebiliyor. Anlk zaman imgesi, kreselleme ideolojisini tahmin edilemez
boyutlarda hayata geirme imkan tanyor. Bu balamda kresel ideolojiler, yaam
biimleri, deer yarglar, elence, bo vakit etkinlikleri, hzn politikas gerei tekcil bir
dnyann oluumuna yol ayor. Kresel elenceler, kresel etkinlikler, kopya hayatlar
bu yeni toplumsal aamann tanmlayc karakteristii oluyor. Yaam alanlar, dnyann
her yerinde kresel standartlarda dnyor. Giyim/kuam, damak zevki, heyecan ve
korkular, dnya gr, kresel bir niformiteye yenik dyor.
Tekno/radikal altst olularla tanmlanan bu dnyada, kltrler, yaam biimleri,
yeni sosyallikler, cemaatsel oluumlar, sanal kabileler, toplumsal yeniden retimle
bakalayor. Hayat biimleri, kimlikler, ara kiilik prototipleri kk salmaya balyor.
254
Giddens, hiper-modern bir duruma doru hareket ettiimizi, Bauman bu yeni toplumun
Postmodern olduunu belirtiyor. Postmodern toplumla, geleneksel sabit kimlikler yerini
daha esnek ve akkan kimliklere brakyor. Dolaysyla kimlik fikri sylencesel bir
temaya dnm oluyor (Urry, 1999: 292).
Postmodern srete, kltr grsellemitir, sabit/kararl kimlikler zlerek yerini
kaygan, krlgan, esnek kimliklere brakmtr. Zaman geleneksel anlamn yitirerek anlk
srelerle tanmlanr olmutur. Kentsel kurgu balamnda yer simle edilmitir. Anlk
zaman mekan kuatm, mekan ve zaman metalaarak grsel tketime almtr. Bu
toplumun eylem tarz komnal bo zaman pratii eklindedir (Urry, 1999: 297).
Postmodern kltrde zne; paral, balantsz ve cokulu younluklar deiimi
eklinde konumlanmakta ve benlik; kayg, derinlik, gereklik ve tutarll artk
tamamaktadr. Postmodern kuramclar, znenin kaybolduunu, ynlara dntn,
kltrn paral, kopuk, ayrks ve de kesintili bir yaamla tanmlanr hale geldiini
belirtirler. Bu balamda kimlik kararszdr ve gzden kaybolmutur. Benlik TV
yneltimlidir. TV benlii, medya simulakrumundan beslenen elektronik bir metadr.
Pazar kimlii, gsteri toplumunda tketicilikle tanmlanmaktadr (Kellner, 1992: 14).
Bu balamda, bo vakit etkinlii olarak televizyon izlemek, postmodern kltrn
odanda yer almaktadr. Postmodern kuramlar, biimle, zellikle temsili gerekilikin
paralanmas TVnin yaln anlatlaryla ilgilenir. Yaygn VCR kullanmnn elik ettii,
kimi alardan programlardan daha zevkli hale gelen Miami Vice, MTV, Max Headroom,
reklamlar gibi postmodern TVde, gsteren, serbest kalmtr ve imajlar, anlat zerinde
stnlk kazanr, estetik baskndr ve izleyici, imaj fazlalnn serbest oyunu tarafndan
batan karlr. Baudrillardda bu argman en u noktasna dek tanr kltr, gsterilen
veya ierik ya da etkiler olmakszn saf imajlar halinde paralanr. Dzln ya da
derinliksizliin ve tzsz, yzeysel ve tek-boyutlu olduklar, grnlerin tesinde, oklu
yaam biimleri ve modalarn oyuncul ekilde benimsenmesi ve atlmas dnda benliin
olmad, modann deil, sadece modalarn olduu sylenmektedir (Urry, 1999: 292293).
Postmodern kltr balamnda, sabit eilimler, kltrel beeniler ve bo vakit
etkinlii olarak kavranan yaam tarzlar zlmektedir. Snfsal ya da komuluk temelli
sosyallikler yerine, geici deneyimler ve yzeysel estetik oluumlar ne kmaktadr.
Kentler, yer imgesi ve mekansal kimlik tketiminin merkezi haline gelmektedirler. Haz,
imaj, gsterge ve simgelerin tketimiyle gnlk hayat gndergelerin dei-tokuuna
indirgenmitir. Bo zaman deneyimleri ounlukla hazzn tketilmesini ieren zellikle,
konulu parklar, turistik mekanlar ve elence merkezlerinde yaanmaktadr.
Etkinliklerdeki ortak nokta, seyirsellik, poplerlik, zevk vericilik ve dolaysz eriilebilir
olma gibi ltlerdir. Metropollerdeki sanatsal alt kltr gruplar da (bohemler ve
255
258
Kaynaklar
Adam, B., Time and Social Theory, Cambridge: Polity, l990
Applebaum, Herbert, ve Bo Zaman, ev. N.Saatiolu, Cogito, Say l2, l997
Argn, kr, Bo Zamann Toplumsal Anlam zerine Notlar, Birikim, Say 43, Kasm 1992
Aydoan, Filiz, Medya ve Serbest Zaman, st: Om Yay., 2000
Batmaz, Veysel,"Popler Kltr zerine Deiik Kuramsal Yaklamlar" letiim, No l, l981
Baudrillard, Jean, Tketim Toplumu, ev.H.Deliayl-F.Keskin, st:Ayrnt Yay.,1997
Baudrillard,Jean, Bir Tketim Kuram zerine ev. O.Olcay Kural, Cogito, say 5 Gz 1995
Bauman, Zygmunt, alma, Tketicilik ve Yeni Yoksullar, ev..ktem, st: Sarmal Yay., 1999
Corcoran, E.-Wallich, P., Trading leisure time for more goods (The Analytical Economist),
Scientific American, Sept 1991 v26 n3
Davies, Martin Another Way of Being: Leisure and the Possibility of Privacy, The Philosopy of
Leisure,Ed., Tom Winnifririth ve Cyrill Barrett, The McMillian Press, London, 1989
Eby, Clare Virginia, Veblens Assault on Time Journal of Economic Issues, Sept. 1998 v32 n3
Featherstone, Mike, Postmodernizm ve Tketim Kltr, ev. M.Kk, st: Ayrnt Yay., 1996
Fromm, Erich, Salkl Toplum, ev. Y.Salman-Z.Tanrsever, st: Payel Yay., 1990
Gonarov, van, Oblomov, (ev. S.Eybolu, E.Gney), st: Sosyal Yay., l983
Gorz, Andre, Elveda Proleterya,ev. H.Tufan, st: Afa Yay., 1986
Gorz, Andre, ktisadi Akln Eletirisi, ev. I.Ergden, st: Ayrnt Yay., 1995
Gorz, Andre, Kapitalizm Sosyalizm Ekoloji (Ynelim Bozukluklar Araylar), ev. I.Ergden, st:
Ayrnt Yay, 1993
Hall, Stuart, Jacques, Martin, Yeni Zamanlar 1990larda Politikann Deien ehresi, ev.
A.Ylmaz, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, 1995
Horkheimer-Adorno, Aydnlanmann Diyalektii II, ev.O.zgl, st: Kabalc Yaynevi, 1996
Ibrahim, Hilmi, Leisure and Society (A Comparative Approach), USA:Wm.cBrown Publishers,
1991
Juniu, Susana Downshifting:Regaining the Essence of Leisure Journal of Leisure Research,
Vinter 2000, v32, i1
Kellner, D. Popular culture and the construction of postmodern identities, in S.Lash and J.
Friedman (ed) Modernity and Identity, Oxford: Blackwell, 1992
Kumar, Krishan, Sanayi Sonras Toplumdan Postmodern Topluma ada Dnyann Yeni
Kuramlar, ev.M.Kk, Ank: Dost Kitabevi Yaynlar, 1999
Lafargue, Paul, Tembellik Hakk, ev. V.Gnyol, st: Cumhuriyet Gaz.Yay, 1999
Lafargue, Paul,"Tembellik Hakk'ndan Semeler", Cogito, Say l2, l997
Marx, K.Bo Zaman zerine Semeler, Cogito, 1997/12
McClay, Wilfred M., Fifty Years of The Lonely Crowd. (50th anniversary of publication of
David Riesmans book The Lonely Crowd: A Study of the Changing American
Character) The Wilson Quarterly, Summer 1998 v22 n3
McRobbie, Angela, Postmodernizm ve Popler Kltr, ev. A.zdek, st: Sarmal Yay, 1999
Oskay, nsal, ada Fantazya, Popler Kltr Asndan Bilim-Kurgu ve Korku Sinemas, Ank:
259
260