1.

HALKA

TANIM (Halka). H boş olmayan bir küme olsun. H üzerinde , aşağıdaki koşulları gerçekleyen
toplama (+ ; birinci işlem) ve çarpma (. ; ikinci işlem) işlemleri tanımlı ise, H kümesine , + ve .
işlemlerine göre , bir halka denir ve < H ; + , . > biçiminde gösterilir :

I. H kümesi (+) işlemine göre bir komütatif (abelyen) (değişmeli) grup,

II. ∀ a,b,c∈H için, a.(b.c) = (a.b).c ; asosyatif (birleşme) özelliği,
III. ∀ a,b ,c∈H için, a.(b+c) = (a.b)+(a.c) ve (b+c).a = (b.a)+(c.a) ; sol ve sağ distribütif
(dağılma) özelliği.

H halkasının toplama işlemine göre etkisiz elemanını (sıfırını) 0H ile gösteriyoruz.

TANIM (Birimli Halka). H bir halka olsun.

∀ a∈H için , a.e = e.a = a

olacak biçimde bir e H elemanı varsa,yani ,H halkasının ikinci işleme göre bir birim elemanı varsa,
H halkasına birimli bir halka denir ve birim elemanı 1H ile gösterilir.

NOT 1.7. Bundan böyle ,aksi söylenmedikçe , bir halka göz önüne alındığında toplama işlemine
göre etkisiz elemanı, yani ,halkanın sıfırını 0 ve çarpma işlemine göre birim elemanını, yani
,halkanın birimini 1 alacağız.

TEOREM. H bir halka ise, her a,b∈H için aşağıdaki eşitlikler doğrudur:

(1) a0 = 0a = 0
(2) a(-b) = (-a)b = -(ab)
(3) (-a)(-b) = ab

SIFIR BÖLEN

TANIM (Sıfır Bölen). H bir halka olsun. a,b ∈H için

a ≠ 0, b ≠ 0 olmak üzere a.b = 0

ise, a ve b elemanlarının her birine bir sıfır bölen ve a,b elemanlarına bir sıfır bölen çifti denir. H
halkasında en az bir sıfır bölen çifti varsa, H ya bir sıfır bölenli halka,aksi halde bir sıfır bölensiz
halka denir

a ≠ 0 olmak üzere,

ab = a c ⇒ b = c ve ba = ca ⇒ b = c

ise, H da çarpma işlemine göre sadeleştirme kuralı yada kısaca sadeleştirme kuralı geçerlidir
diyoruz.

TEOREM.. H halkasında sadeleştirme kuralının geçerli olabilmesi için gerek ve yeter koşul, H nın
sıfır bölensiz olmasıdır.

SONUÇ . H sıfır bölensiz bir halka ise, a,b ∈H ve a ≠ 0 olmak üzere,ax=b denkleminin H da en çok
bir x çözümü vardır.
 TAMLIK BÖLGESİ , CİSİM

TANIM (Tamlık Bölgesi). Komütatif,birimli ve sıfır bölensiz bir halkaya bir tamlık bölgesi denir.

TANIM.(Yarı Cisim). H birimli bir halka olsun.

∀ a∈H ; a≠ 0 için , ∃ b∈H ; a.b = b.a = 1

ise, yani H halkasının sıfırdan farklı her elemanının çarpma işlemine göre bir tersi varsa,H ya bir
yarı cisim denir.

TANIM (Cisim). H komütatif ve birimli bir halka olsun.

∀ a∈H ; a ≠ 0 için , ∃ b∈H ; a.b = b.a = 1

ise, yani komütatif H halkasının sıfırdan farklı her elemanının çarpma işlemine göre bir tersi varsa ,
H ya bir cisim denir.

H bir cisim ise, a,b ∈H ve a ≠ 0 olmak üzere,ax = b denkleminin H da bir çözümünün varolduğu
ve bu çözümün tek türlü belirli olduğu ortaya çıkar. Çünkü, bu durumda , x = a-1 b ∈H tek türlü
belirlidir. Burada, a-1 b = b a-1 dır ve a-1 b elemanı b/a ile gösterilir. H cisminde a ≠ 0 olmak üzere, H
nın b/a elemanına bir kesir adı verilir. Özel olarak, sıfırdan farklı bir a∈H elemanının tersi olan a-1
elemanı 1/a ile gösterilir.

TEOREM . Her cisim bir tamlık bölgesidir.

TEOREM . Her sonlu tamlık bölgesi bir cisimdir.

ALT HALKA

TANIM. H bir halka (tamlık bölgesi, yarı cisim ,cisim) olmak üzere, H nın boş olmayan bir K alt
kümesi H daki işlemlere göre bir halka (tamlık bölgesi, yarı cisim ,cisim) ise , K ya H nın bir alt
halkası (alt tamlık bölgesi, alt yarı cismi ,alt cismi) denir ve bu durum gruplarda olduğu gibi, K≤ H
ile gösterilir. K ≠ H olduğu kesin olarak biliniyorsa, K< H yazılır.

TEOREM . Bir H halkasının boş olmayan bir K alt kümesinin bir alt halka olması için gerek ve yeter
koşullar aşağıdaki gibidir:

(1) Her a,b ∈K için , a – b ∈K,

(2) Her a,b ∈K için , a.b ∈K .

2 BİR HALKANIN KARAKTERİSTİĞİ

TANIM (Karakteristik). H bir halka olsun. Her a∈H için na = 0 koşuluna uyan bir pozitif tamsayılar
varsa bu pozitif tam sayıların en küçüğüne H halkasının karakteristiği denir. Bu koşula uyan hiç bir
pozitif tam sayı yoksa , H halkasının karakteristiği 0 dır. H halkasının karakteristiğini KarH ile
göstereceğiz.

TEOEM .H birimli bir halka olsun. Kar H = n>0 olması için gerek ve yeter koşul , n nin n.1 = 0
eşitliğini gerçekleyen en küçük pozitif tam sayı olmasıdır.
TEOREM . T bir tamlık bölgesi ise , her a∈T-{0} için , Kar T = n olsun yada olmasın,

na = 0 ⇔ n.1 = 0

dır.

SONUÇ . T bir tamlık bölgesi ve KarT = n > 0 ise ,n tam sayısı, 1∈T elemanının <T,+> grubu
içindeki mertebesidir.

SONUÇ . T bir tamlık bölgesi ve KarT = n > 0 ise , a∈T-{0} olmak üzere, ma= 0 olması için gerek ve
yeter koşul n | m olmasıdır.

TEOREM . Bir T tamlık bölgesinin karakteristiği ya sıfır yada bir asal sayıdır.

BİNOM FORMÜLÜ

TEOREM (Binom Formülü). H komütatif bir halka ise, her a.b∈H ve her n∈N için,

(a+b)n = ∑ C(n.k) an-kbk (k= 0,1,2,...,n)

dır.

SONUÇ. T bir tamlık bölgesi ve KarT = p ≠ 0 ise, her a,b∈T için,

(a+b)n = ap + bp
dir.

3 İDEAL

TANIM (İdeal). H bir halka ve K ,H nın boş olmayan bir alt kümesi olsun.

(1) <K ,+> , <H,+> grubunun bir alt grubu,

(2) Her a∈H için , aK ⊂ K ( Ka ⊂ K )

ise, K ya H nın bir sol (sağ) ideali denir. K ,H nın hem sol hem de sağ ideali ise,K ya ,H nın iki yanlı bir
ideali yada kısaca bir ideali denir.

TEOREM . H birimli bir halka ve K ,H nın bir ideali ise,

1∈K ⇔ K=H

dır.

SONUÇ . Bir cismin triviyal ideallerinden başka ideali yoktur.

ESAS İDEAL

TANIM (Esas İdeal). H komütatif bir halka ve a1 ,a2 ,...,at ∈H ise ,kolayca görüleceği gibi

K = { h1a1 +h2a2 +...+htat ; h1 ,h2 ,...,ht ∈H }

kümesi H nın bir idealidir. K ya , a 1 ,a2 ,...,at tarafından doğrulmuş ideal adı verilir ve K = <a 1 ,a2 ,...,at>
yazılır. a1 ,a2 ,...,at elemanlarına K idealinin doğrayları adı verilir. Bir tek elemanı tarafından doğrulmuş
bir ideale bir esas ideal denir. Buna göre bir a elemanı tarafından doğrulmuş esas ideal

< a > = { ha ; a∈H }

dır. Her ideali bir esas ideal olan bir halkaya bir esas ideal halkası (EİH) , esas ideal halkası olan bir
tamlık bölgesine esas ideal bölgesi (EİB) denir.

TEOREM . Z tamsayılar halkası bir esas ideal halkasıdır

BÖLÜM HALKASI

TEOREM . K , bir H halkasının bir ideali ise, aşağıdaki biçimde tanımlanan “ ≡ “ bağıntısı H üzerinde
bir kongrüans bağıntısıdır :

a ≡ b ⇔ a –b ∈K

“ ≡ “ kogrüans bağıntısının H üzerinde belirlediği sınıfların her birine, H halkasının K idealine

göre bir kalan sınıfı yada K idealinin H halkası içindeki bir kalan sınıfı denir . Gruplar teorisindeki
karşılığı düşünüldüğünde, bir a∈H elemanının ait olduğu sınıfın , K nın , H halkasının toplam grubu
içindeki a+K sol kalan sınıfı olduğu hemen ortaya çıkar. Toplam grubu komütatif olduğuna göre, a+K
sol kalan sınıfı K+a sağ kalan sınıfına eşittir. Burada, , K=0+K = K+0 olduğundan , K nın kendisi bir
kalan sınıftır. K nın H içindeki bütün kalan sınıflarının kümesini

H/K = {a+K ; a ∈H}

ile gösteriyoruz. Gruplar teorisinde yapıldığı gibi, Bu küme üzerinde, aşağıdaki biçimde toplam ve
çarpım işlemleri tanımlanabilir:

(a+K) + ( a+K) = (a+b) +K

(a+K) . ( a+K) = (a .b) +K

TEOREM . H/K kümesi yukarıdaki toplama ve çarpma işlemlerine göre bir halkadır. H/K halkasına, H
halkasının K idealine göre bölüm halkası denir.

TEOREM . K , H halkasının bir ideali ise aşağıdaki iddialar doğrudur :

a) H komütatif ve birimli ise , H/K bölüm halkası da komütatif ve birimlidir,

b) H sıfır bölensiz ise, H/K bölüm halkası da sıfır bölenli olabilir,
c) H bir esas ideal halkası ise, H/K bölüm halkası da bir esas ideal halkasıdır.

4. HALKA HOMOMORFİLERİ

TANIM (Halka Homomorfisi). H ve H′ iki halka olmak üzere , aşağıdaki koşulları gerçekleyen bir φ
tasvirine ,H dan H′ içine bir homomorfi denir :

∀ a,b ∈H için,

φ (a + b) = φ (a) + φ (b)

φ (a .b) = φ (a) .φ (b)

φ üzerine bir homomorfi ise, φ ya, H dan H′ ye bir üzerine homomorfi, φ bir bire bir homomorfi ise,
φ ya, H dan H′ ye bir içine izomorfi , φ üzerine ve bire bir bir homomorfi ise, φ ya, H dan H′ ye bir
izomorfi denir.

H dan H′ içine bir izomorfi varsa , H halkası H′ içine yatırılmış denir.

H dan H′ ye bir izomorfi varsa, H ve H′ halkalarına birbirine izomorf halkalar denir ve H ≈ H′

yazılır.

H halkasından kendi içine bir homomorfiye bir endomorfi (yada H nın bir endomorfisi) denir.

H halkasından kendi üzerine bir izomorfiye bir otomorfi (yada H nın bir otomorfisi) denir.

TEOREM . H ve H′ iki işlemli iki cebirsel yapı ve φ : H → H′ bir üzerine homomorfi olsun. Bu
durumda, H bir halka ise, H′ de bir halkadır.

Bu teoreme göre aşağıdaki sonuç hemen verilebilir:

SONUÇ . H ve H′ iki halka ve φ : H → H′ bir homomorfi ise, φ (H ), H′ nün bir alt halkasıdır.

TEOREM . H ve H′ iki halka ve φ : H → H′ bir homomorfi ise,aşağıdaki iddialar doğrudur:

(1) φ (0H) = 0H′ ,

(2) ∀a∈H için , φ (-a) = - φ (a),
(3) 1H ∈H ise, φ (1H) = 1H′ ,
(4) 1H ∈H ve bir a∈H için, a-1 ∈H ise, φ (a-1) = φ (a)-1,
(5) K, H nın bir ideali ise, K′ = φ (K) da φ (H) nın bir idealidir.
.

ÇEKİRDEK

TANIM (Homomorfinin Çekirdeği).H ve H′ iki halka ve φ : H → H′ bir homomorfi ise,

{a∈H ; φ (a) = 0H′ }

kümesine φ homomorfisinin çekirdeği denir ve Kerφ ile gösterilir.

TEOREM . H ve H′ iki halka ve φ : H → H′ bir homomorfi ise, Kerφ , H nın bir idealidir.

TEOREM. H ve H′ iki halka , φ : H → H′ bir homomorfi ve K = Kerφ ise,H/K bölüm halkası, H′

halkasının bir alt halkasına izomorftur.
.
TEOREM . K, bir H halkasının bir ideali ise,

ψ : H → H/K
a → a+K

tasviri bir üzerine homomorfidir. ψ homomorfisine , H nın K idealine göre doğal (kanonik) homomorfisi
denir
SONUÇ . H ve H′ iki halka ise, bir φ : H → H′ bir homomorfisinin bir içine izomorfi olması için
gerek ve yeter koşul Kerφ = {0H} olmasıdır.

MAKSİMAL VE ASAL İDEALLER

TANIM (Maksimal İdeal). H bir halka ve A ,H nın , H dan farklı bir ideali olsun . H nın A yı bir has alt
küme olarak kabul eden ve H dan farklı hiçbir ideali yoksa, A ya H nın bir maksimal ideali denir.
TEOREM . H komütatif ve birimli bir halka olsun . A nın H da bir maksimal ideal olması için gerek ve
yeter koşul H/A bölüm halkasının bir cisim olmasıdır.

SONUÇ . Komütatif ve birimli bir halkanın bir cisim olabilmesi için gerek ve yeter koşul halkanın triviyal
ideallerinden başka idealinin olmamasıdır.

TANIM (Asal İdeal). H komütatif bir halka ve A , H nın H dan farklı bir ideali olsun. Her a,b ∈H için
ab∈A dan ya a∈ A yada b ∈A çıkıyorsa , A ya H nın bir asal ideali denir.

TEOREM . H komütatif ve birimli bir halka , A da H nın bir ideali olsun. H/A nın bir tamlık bölgesi
olması için gerek ve yeter koşul A nın bir asal ideal olmasıdır.

SONUÇ. Her maksimal ideal bir asal idealdir.

5 BİR TAMLIK BÖLGESİNİN KESİRLER CİSMİ

TEOREM . T bir tamlık bölgesi olmak üzere,

T× T = {(a,b) ; a∈T,b∈T}

kartezyen çarpımını göz önüne alalım. Bu durumda, T× T kümesinin

S = {(a,b) ; a,b∈T , b ≠ 0}

alt kümesi üzerinde ,aşağıdaki biçimde tanımlana “ ∼ ” bağıntısı bir denklik bağıntısıdır:

(a,b) ∼ (c,d) ⇔ ad = bc

TANIM (Kesir).Her (a,b)∈S elemanına bir kesir denir ve a/b ile gösterilir.

TANIM . Bir (a,b)∈S elemanının, “ ∼ ” bağıntısına göre ait olduğu sınıfı [(a,b)] ile gösteriyoruz. Buna
göre,

[(a,b)] = {(x,y)∈S ; (x,y)∼ (a,b)} = { x,y)∈S ; xb = ya}

dır ve iki sınıfın eşitliği aşağıdaki biçimde tanımlanır :

[(a,b)] = [(c,d)] ⇔ (a,b) ∼ (c,d)

İki sınıfın eşitliği tanımına göre,

[(a,b)] = [(c,d)] ⇔ ad = bc

olduğundan, kesir gösterilişi kullanılırsa,

[(a,b)] = [(c,d)] ⇔a/b =c/d

olduğu görülür. Yani, [(a,b)] sınıfı, a/b kesrine eşit bütün kesirlerin oluşturduğu kümedir. Bu nedenle,
[(a,b)] sınıfı da a/b kesri gibi düşünebiliriz.
.
TEOREM . F = {[(a,b)] ; (a,b)∈S } olsun. Bu durumda , F üzerinde aşağıdaki biçimde verilen toplama
ve çarpma işlemleri iyi tanımlıdır :
 [(a,b)] + [(c,d)] = [(ad + bc , bd)]

[(a,b)] . [(c,d)] = [(ac , bd)]

TEOREM . F kümesi ,iyi tanımlandıkları teorem 5.4 ile ispatlanan toplama ve çarpma işlemlerine göre,
bir cisimdir.

SONUÇ . µ : T → F
a → [(a,1)]

tasviri bir içine izomorfidir.

TEOREM . Her T tamlık bölgesi, her elemanı T nin iki elemanının bir kesri biçiminde ifade edilebilen
bir F cismine genişletilebilir (yada , F cismi içine yatırılabilir). Böyle bir cisme T tamlık bölgesinin bir
kesirler cismi denir.

Bir T tamlık bölgesinin bir kesirler cismi F ise, bundan böyle

F = {a/b ; a,b∈T, b ≠ 0}

olduğunu düşünebiliriz. Burada, a/b elemanları a/b kesrine eşit bütün kesirlerin ait olduğu kalan sınıfı
temsil etmektedir. Buna göre, T tamlık bölgesi F nin

{a/1 ; a∈T}

alt tamlık bölgesine izomorftur. Dolayısıyla, a/1= a gösterilişini kullanarak, T tamlık bölgesini F cisminin
bir alt tamlık bölgesi olarak alabiliriz. Bu bilgiler ışığında, T = Z alındığında , Z tam sayılar halkasının
bir kesirler cisminin

Q = {a/b ; a,b∈T, b ≠ 0}

rasyonel sayılar cismi olduğu ortaya çıkmış olur.

TEOREM . Bir tamlık bölgesinin kesirler cismi, izomorfiler göz ardı edilirse, tek türlü belirlidir.

6 TAMLIK BÖLGESİNDE HESAP

TANIM (Bölünebilme). a,b ∈T için, b = ac koşulunu gerçekleyen bir c∈T varsa,a ,b yi böler (yada a
böler b , yada a,b nin bir çarpanıdır) denir ve bu durum a | b biçiminde gösterilir. Aksi halde, a ,b yi
bölmez (yada a bölmez b yada a,b nin bir çarpanı değildir) denir ve bu durum a |/ b biçiminde
gösterilir.

a,b,c,d∈T herhangi elemanlar olmak üzere,her biri kolay birer alıştırma olan aşağıdaki özellikler
geçerlidir :

(1) a| 0
(2) 0| a ⇔ a = 0
(3) 1| a
(4) a| a
(5) a| b ve b| c ise a| c
(6) a| b ve a| c ise a| b± c
(7) a| b ise a| bc
 (8) a| b ise ca| cb
(9) ca| cb ve c≠ 0 ise a| b
(10) a| b ve c| d ise ac| bd

ARİTMETİK BİRİM

TANIM (Aritmetik Birimi). a∈T için , ab = 1 koşuluna uyan bir b∈T varsa, a elemanına T nin bir
aritmetik birimi denir.

Buna göre , T nin bütün aritmetik birimlerinden oluşan kümeyi A(T) ile gösterirsek,

a∈A(T) ⇔ a | 1

elde edilmiş olur.

SONUÇ . Bir tamlık bölgesinin cisim olması için gerek ve yeter koşul, sıfırdan farklı her elemanının bir
aritmetik birim olmasıdır.

TEOREM . T tamlık bölgesini bütün aritmetik birimlerinden oluşan

A(T) = {ε ∈ T ; ε | 1}

kümesi, T deki çarpma işlemine göre bir komutatif gruptur.

TANIM . a,b∈T ve ε ∈A (T) olmak üzere, b = ε a ise, a ile b aralarında ilgilidir denir ve a∼ b yazılır.

Her a∈T elemanının, a ve ε a (ε ∈ A (T) ) bölenlerine , a nın triviyal bölenleri diyoruz

ASAL ELEMAN

TANIM (Asal Eleman). T nin sıfırdan ve aritmetik birimlerden farklı bir p elemanının , p= ab ; a,b ∈T
gibi her yazılışında, a ve b den en az biri bir aritmetik birim ise,p ye bir asal eleman denir.

TEOREM . T tamlık bölgesi bir esas ideal bölgesi (EİB) olsun .T nın bir <a>≠ {0} idealinin bir maksimal
ideal olması için gerek ve yeter koşul a ∈ T elemanının asal olmasıdır.

EBOB ve EKOK

TANIM (En Büyük Ortak Böleni). a1 ,a2 ,..., a n∈T (n>1), hepsi birden sıfır olmayan elemanlar olmak
üzere, aşağıdaki koşulları gerçekleyen bir d ∈T elemanına , a1 ,a2 ,..., a n elemanlarının bir en büyük
ortak böleni (ebob) denir ve d = (a1 ,a2 ,..., a n) yazılır:

(1) d | ai ; i = 1,2,...n
(2) c∈T için, c| ai ; i = 1,2,...n ise , c| d

TANIM (En Küçük Ortak Kat) a1 ,a2 ,..., a n∈T – {0} (n>1) için, aşağıdaki koşulları gerçekleyen bir
k∈T elemanına , a1 , a2 ,..., a n elemanlarının bir en küçük ortak katı (ekok) denir ve
k=[a1,a2, ... , a n] yazılır :

(1) ai | k ; i = 1,2,...n
 (2) c∈T için, ai | c ; i = 1,2,...n ise, k | c

Aşağıda verilen tanımlar ve teoremler herhangi iki eleman için göz önüne alınmıştır. n (n>1)
eleman için , tanımlar ve ispatlar (tüme varım yöntemi ile) tamamen benzer biçimde yapılır.

TEOREM . T bir esas ideal bölgesi (EİB) ve a,b∈T her ikisi birden sıfır olmayan herhangi iki eleman
olsun. Bir d∈T için d = (a , b) dir ve d = ax+by olacak biçimde x,y∈T elemanları vardır. Yani, bir EİB
de, her ikisi birden sıfır olmayan herhangi iki elemanın ebob vardır ve ebob bu elemanların bir lineer
kombinezonu biçiminde yazılabilir.

TEOREM . a,b ∈T her ikisi birden sıfır olmaya iki eleman olsun.(a,b) = d1 ve (a,b) = d2 olması için
gerek ve yeter koşul d1 ile d2 nin aralarında ilgili olmalarıdır. Yani, aralarında ilgililik göz ardı
edildiğinde, a,b ∈T elemanlarının en büyük ortak böleni tek türlü belirlidir.

SONUÇ. a,b ∈T – {0} için, [a,b] = k1 ve [a,b] = k2 olması için gerek ve yeter koşul d1 ile d2 nin
aralarında ilgili olmalarıdır. Yani, aralarında ilgililik göz ardı edildiğinde, a,b ∈T– {0} elemanlarının en
küçük ortak katı tek türlü belirlidir.

TANIM . a,b ∈T elemanlarının bir en büyük ortak böleni T nin bir aritmetik birimi ise,a ile b elemanları
aralarında asaldır denir ve (a,b) = 1 yazılır.

TEOREM . a , b , m ∈T , m ≠ 0 için, (a , b) = d1 ve (ma , mb) = d2 ise, md1 ile d2 aralarında ilgilidir.

SONUÇ . (i) a , b , c ∈T ve c | a , c | b olmak üzere, (a , b) = d1 ve (a/c,b/c) = d2 ise, d1/c ile d2

aralarında ilgilidir.

(ii) a , b , c ∈T ve c | a , c | b olmak üzere, aşağıdaki özellik

geçerlidir:
(a , b) = c ⇔ (a/c , b/c) = 1

SONUÇ . a,b,c∈T ,c≠ 0 olmak üzere, a | bc ve (a , b)= 1 ise, a | c dir.

SONUÇ . p∈T bir asal eleman olsun . a∈T ve p bölmez a ise, (p , a) =1 dir.

SONUÇ . p∈T bir asal eleman ve a , b∈T olsun. p | ab ise, p | a ve p | b den en az biri doğrudur.

ASAL ÇARPANLARA AYRILIŞ

Burada amaç , Z de geçerli olan , sıra ve aralarında ilgililik göz erdı edildiğinde, asal çarpanlara
ayrılışın tekliği (AÇAT) özelliğinin genel olarak hangi tamlık bölgeleri üzerinde geçerli olduğunu
göstermektir. AÇAT özelliğinin geçerli olduğu bir tamlık bölgesine, asal çarpanlara ayrılış bölgesi
(AÇAB ) adını vereceğiz

TANIM . T nin ideallerinden oluşan her,

K1 ⊂ K2 ⊂ ...

azalan idealler zinciri sonlu ise T de artan zincir koşulu geçerlidir denir.

TEOREM . Her EİB de artan zincir koşulu geçerlidir.

TEOREM . T bir EİB olsun. T nin sıfırdan ve aritmetik birimlerden farklı her elemanı sonlu sayıda
birtakım asal elemanların çarpımı biçiminde yazılabilir.
SONUÇ . T bir EİB olsun. T nin sıfırdan ve aritmetik birimlerden farklı her elemanının , sıra ve
aralarında ilgililik göz ardı edildiğinde , T deki asal çarpanlara ayrılışı tekdir. Yani, her EİB bir AÇAB
dır.

TEOREM (Aritmetiğin Esas Teoremi) . Z bir AÇAB dır.

7 ÖKLİD BÖLGESİ

TAMIM (Öklid Bölgesi). T bir tamlık bölgesi olsun. Aşağıdaki koşulları gerçekleyen bir d : T –{0} → Z
tasviri varsa, T ye bir öklid bölgesi denir :

(1) Her a∈ T –{0} için, d(a) ≥ 0

(2) Her a , b∈ T –{0} için, d(ab) ≥ d(a)
(3) Her a , b∈T ; b ≠ 0 için ,

a = bq+r ; r = 0 yada d(r) < d(b)

koşulu gerçekleyen, q , r∈T elemanları vardır.

Burada,aksi söylenmedikçe, yukarıdaki dört koşul ile tanımlanan bir öklid bölgesi için d normuna
göre bir öklid bölgesi ifadesini kullanacağız.

Tam sayılarda olduğu gibi, herhangi bir T öklid bölgesinde, a , b∈T ; b ≠ 0 elemanları için,

a = bq+r ; r = 0 yada d(r) < d(b)

koşulu gerçekleyen, q , r∈T elemanlarını bulmaya,yani a,b elemanlarına bölme algoritmesi

uygulamaya,a yı b ye kalanlı olarak bölmek denir. Burada, a ya bölünen, b ye bölen, q ya bölüm ve r
ye kalan adı verilir.

NOT . T bir tamlık bölgesi olmak üzere her α , β ∈ T için,

(1) d(α ) ≥ 0
(2) d(α ) = 0 ⇔ α = 0
(3) d(α β ) = d(α ) d(β )

koşullarını gerçekleyen bir d : T → Z tasvirine ,T üzerinde bir çarpımsal norm denir

TEOREM . T bir tamlık bölgesi ve d, T üzerinde tanımlı bir çarpımsal norm olsun. Bu durumda
aşağıdaki iddialar doğrudur:

(i) a,b∈T için, a | b ise , d(a) , d(b) ∈Z için, d(a) | d(b) dır.
(ii) Her a∈A(T) için, d(a) = 1 dır.
(iii) T tamlık bölgesinde

her a∈T ; d(a) = 1 ⇔ her a∈A(T)

koşulunun gerçeklendiğini varsayalım. Bu durumda, a∈T için, d(a) , Z de

asal ise,a ,T de asaldır.

TEOREM . Her öklid bölgesi bir esas ideal bölgesi (EİB) dir.
SONUÇ. Her öklid bölgesi bir AÇAB dir.

NOT. T bir AÇAB olsun ve T deki ,aralarında ilgili olmayan bütün asal elemanların kümesini I ile
gösterelim. Her a,b∈T-{0} elemanları ,sıra ve aralarında ilgililik göz ardı edildiğinde, asal elemanların
çarpımı biçiminde tek türlü olarak yazılabilir . Buna göre, i = 1 , 2 ,...,r için α i ≥ 0, β i ≥ 0 olmak
üzere,gerektiğinde 0 üslerde kullanılarak,

α1 α αr β 1 β β r
a =p1 p1 2 . . . p1 , b= p1 p1 2 . . . p1 ; p1 , p2 , . . . , pr ∈I

yazılabilir. Bu durumda,

a | b ⇔ ∀pi∈I için , α i ≤ β i ; i = 1,2,...,r

olduğu dikkate alınırsa,

α i , β i) α i , β i)
( a , b ) = ∏ pimin ( , [ a , b ] = ∏ piMak ( ( i= 1,2,...,r )

eşitlikleri kolayca elde edilir. Buna göre,

Mak (α i , β i) + Min (α i , β i) = α i + β i ; i = 1,2,...,r

olduğundan,
α i , β i) α i , β i) α i+β i
[ a , b ] ( a , b ) = ∏ pimin ( +Mak ( , = ∏ pi
αi β i
= (∏ pi ) (∏ pi )=ab ( i= 1,2,...,r )

elde edilir.

8 POLİNOM HALKALARI

TANIM . H bir halka olsun. H nın elemanlarından oluşan ve ancak sonlu sayıda terimi sıfırdan farklı
olan

a0 , a1 , a2 , ... , an , ...

dizisini göz önüne alalım. Bu durumda, x bir değişken (bilinmeyen yada belirsiz) olmak üzere,

f(x) = a0 + a1x + a2 x2 + ... + an xn + ...

ifadesine, H üzerinde , katsayıları ai ( i = 1,2,... ) elemanları olan tek değişkenli bir polinom denir. H
üzerindeki bütün tek değişkenli polinomlardan oluşan küme H[x] ile gösterilir. a n xn , f(x) polinomunun
genel terimi ; a0 , f(x) polinomunun sabit terimidir.

f(x) , g(x) ∈ H[x] ve

f(x) = a0 + a1x + a2 x2 + ... + an xn + ...

g(x) = b0 + b1x + b2 x2 + ... + bn xn + ...

olmak üzere, ai = bi (i = 1,2,...,n,...) ise ,f(x) ve g(x) polinomları birbirine eşittir denir ve f(x) = g(x)
yazılır. Buna göre,

a0 , a1 , a2 , ... , an , ...
dizisinin verilmesiyle,

f(x) = a0 + a1x + a2 x2 + ... + an xn + ...

polinomu tek türlü olarak belirlidir.

Bütün katsayıları sıfır olan polinoma sıfır polinom denir ve 0∈H ile gösterilir. Buna göre,

0 = 0 + 0x + 0 x2 + ... + 0 xn + ...

dır.

f(x)∈ H[x]-{0} ise, f(x) in sonlu sayıda katsayısı sıfırdan farklı olacağından, a i ≠ 0 koşuluna uyan
ai∈H elemanlarının i indekslerinin n gibi bir maksimumu vardır. Bu durumda,

an ≠ 0 ve ∀ i > n için , ai = 0

koşuluna uyan n ≥ 0 tam sayısına, f(x) polinomunun derecesi denir ve deg(f(x)) = n ( yada, (f(x))o =
n ) yazılır. Bu durum, “f(x),n-inci dereceden bir polinomdur “ biçiminde ifade edilir. Buna göre, derecesi
n olan bir f(x) polinomu , sıfıra eşit olan katsayılar yazılmayarak

f(x) = ∑ ai xi (i = 0,1,2,...,n)

= a0 + a1x + a2 x2 + ... + an xn

biçiminde gösterilebilir. Derecesi 0 olan plinoma sabit polinom denir. Burada,

deg(f(x)) = 0 ⇔ f(x) = a0

olduğundan, H halkasının her elemanı bir sabit polinomdur. Yani, sıfır polinomun derecesi de sıfırdır.
Buna göre, H ⊂ H[x] ve T ,H nın bir alt halkası ise, T[x] ⊂ H[x] olduğuna dikkat ediniz.

f(x) , g(x) ∈ H[x] ve

f(x) = ∑ ai xi (i = 0,1,2,...,n)
g(x) = ∑ bi x i
(i = 0,1,2,...,m)

olsun. Bu durumda, f(x) ve g(x) polinomlarının toplamı, ci = ai + bi olmak üzere,

f(x) + g(x) = ∑ ci xi (i = 0,1,2,...,t)

biçiminde tanımlanır.

f(x) ve g(x) polinomlarının verilen sıradaki çarpımı ,

di = ai b0 +ai-1 b1 +...+a0 bi

olmak üzere,

f(x) g(x) = ∑ di xi (i = 0,1,2,...,k)

biçiminde tanımlanır

TEOREM . (i) H bir halka ise, f(x) , g(x) ∈ H[x] için,

deg(f(x) + g(x)) ≤ Maks[deg(f(x)) ,deg(g(x))]

 (ii) T bir tamlık bölgesi ise f(x) , g(x) ∈ T[x]-{0} için,

deg(f(x) g(x)) = deg(f(x)) + deg(g(x))

dır.

SONUÇ . T bir tamlık bölgesi olmak üzere, f(x) , g(x) ∈ T[x]-{0} için,

deg(f(x))≤ deg(f(x)g(x))
dır.

TEOREM . (i) H bir halka olmak üzere,H[x] kümesi polinomların toplama ve çarpma işlemlerine göre
bir halkadır.

(ii) T bir tamlık bölgesi ise, T[x] de bir tamlık bölgesidir.

TEOREM . F bir cisim ise, F[x] bir öklid bölgesidir.

SONUÇ . F bir cisim olmak üzere, F[x] esas ideal bölgesi (EİB) dir.

SONUÇ . F bir cisim olmak üzere, ikisi birden sıfır olamayan f(x),g(x)∈F[x] polimomu için d(x) ∈F[x]
gibi bir ebob vardır ve h(x),s(x)∈F[x] olmak üzere, d(x) = h(x) f(x)+ s(x) g(x) yazılışı vardır.

SONUÇ . F bir cisim ise, F[x] bir AÇAB dır.

KÖK

TANIM . K , H halkasının bir alt halkası ve α∈ H olsun . Bir f(x) ∈K[x] için , f(α ) = 0 ise, α∈ H
elemanına f(x) polinomunun bir kökü (yada sıfırı) denir.

TEOREM . T, V tamlık bölgesinin bir alt tamlık bölgesi olsun. Bir α∈ V elemanının, bir f(x)∈T[x]
polinomunun bir kökü olması için gerek ve yeter koşul V[x] de,

f(x) = (x –α ) g(x)

gibi bir eşitliğin bulunmasıdır.

TEOREM . T, V tamlık bölgesinin bir alt tamlık bölgesi olsun. V nin birbirinden farklı α 1,α 2,...,α s
elemanlarının bir f(x) ∈T[x] polinomunun kökleri olması için gerek ve yeter koşul V[x] de,

f(x) = (x –α 1) (x –α 2) ... (x –α s) g(x)

gibi bir eşitliğin bulunmasıdır.

SONUÇ . T bir tamlık bölgesi olmak üzere , f(x) ∈T[x] –{0} ve

deg(f(x)) = n ise, f(x) polinomunun T tamlık bölgesinin bir üst tamlık bölgesinde birbirinden farklı en
çok n tane kökü vardır.

TEOREM . F , bir E cisminin bir alt cismi olmak üzere, bir α∈ E elemanının f(x) , g(x) ∈F[x]
polinomlarının bir ortak kökü olması için gerek ve yeter koşul, d(x) = (f(x) , g(x) ) polinomunun bir kökü
olmasıdır.
TANIM . F bir cisim olmak üzere, F[x] in sıfırdan ve aritmetik birimlerden farklı bir p(x) polinomunun ,
p = a(x)b(x) ; a(x),b(x)∈F[x] gibi her yazılışında, a(x) ve b(x) den en az biri bir aritmetik birim (yani,
deg(a(x)) ve deg(b(x)) den en az biri 0 ,yada başka bir değişle, a(x) ve b(x) den en az biri F* ın bir
elemanı) ise,p(x) e bir asal (indirgenemez) polinom denir.

Tanıma göre, bir f(x)∈F[x] ; deg(f(x)) >1 polinomu için , a∈F olmak üzere,f(a) = 0 ise ,

f(x) = (x – a) g(x) ; g(x) ∈F[x] , deg(g(x)) ≥ 1

yazılabileceğinden, f(x) polinomu F[x] de asal değildir. Yani, f(x) polinomu F[x] de asal ise, her a ∈F
için, f(a) ≠ 0 olmak zorundadır. Bu nedenle, , f(x) polinomu F[x] de asal ise, “f(x) polinomu F üzerinde
asaldır ” ifadesi kullanılabilir .Ancak, F[x] in birinci dereceden (lineer) g(x) = (x +a) polinomu için,
g(–a ) = 0 olmasına rağmen, tanıma göre, F[x] de asaldır.

Daha önce söz konusu edilen Cebrin Esas Teoremi aşağıdaki gibidir:

“ ∀ f(x)∈ C[x] ; deg(f(x)) = n polinomunun C içinde tam n tane kökü vardır “

Buna göre, C[x] de sadece birinci dereceden polinomların asal olabileceğine dikkat edelim.

TEOREM . F , bir E cisminin bir alt cismi olmak üzere, bir α∈ E elemanının p(x) asal olmak üzere
p(x) , g(x) ∈F[x] polinomlarının bir ortak kökü olması için gerek ve yeter koşul , p(x) | g(x)
olmasıdır.

F bir cisim olmak üzere, F[x] bir EİB olduğunu biliyoruz. Oysa, teorem 6.11 ile, “T tamlık bölgesi bir
esas ideal bölgesi (EİB) ise, T nin bir <a> ≠ {0} idealinin bir maksimal ideal olması için gerek ve
yeter koşul a ∈ T elemanının asal olmasıdır.” iddiası ispat edilmişti . Buna göre,

“F bir cisim olmak üzere F[x] polinomlar halkasının bir < p(x) > ≠ { 0 } idealinin maksimal olması
için gerek ve yeter koşul p(x) polinomunun F üzerinde asal olmasıdır.”

iddiası doğrudur.

9 POLİNOMLARIN ASAL ÇARPANLARA AYRILIŞI

Katlı Kök

TANIM. T , V tamlık bölgesinin bir alt tamlık bölgesi ve f(x) ∈ T[x] – {0}
olsun. Bir α∈ V ve bir k ≥ 1 tamsayı olmak üzere , bir g(x)∈V[x] için,

f(x) = (x - α )k g(x) ; g(α ) ≠ 0

yazılabiliyorsa, α elemanına f(x) polinomunun k-katlı (yada çok katlılığı k olan )bir kökü denir. k = 1
ise, α ya basit bir kök ; k > 1 ise, çok katlı bir kök adı verilir.

TEOREM . T, V tamlık bölgesinin bir alt tamlık bölgesi olsun. V nin birbirinden farklı α 1,α 2,...,α s
elemanlarının bir f(x) ∈T[x] – {0} polinomunun sırasıyla k 1 , k2 ,..., ks katlı kökleri olması için gerek ve
yeter koşul V[x] de,

f(x) = (x –α 1) k1(x –α 2) k2 ... (x –α s) ks g(x) ; g(α i) ≠ 0 , i = 1,2,...,s

gibi bir eşitliğin bulunmasıdır.

TANIM . T bir tamlık bölgesi olsun . h ikinci bir değişken gibi düşünülmek üzere, bir f(x)∈T[x]
polinomu için,
f(x) = ∑ ai xt ; ai∈F ⇒ f(x+h) = ∑ ai (x+h) t (t = 0,1,2,...,n)

dir. Son eşitlik açılıp katsayılar düzenlendiğinde,

(*) f(x+h) = f(x) + f(x)1h + f(x)2 h2 + ... + f(x)n hn

elde edilir. Buna göre , (*) yazılışında h nın katsayısı olan f 1(x) polinomuna f(x) polinomunun türevi
denir ve f ′ (x) ile gösterilir.

Burada, (*) eşitliğinden elde edilen

(**) f(x+h) - f(x)/h = f(x)1 + f(x)2 h + ... + f(x)n hn-1

eşitliğinde h=0 yapıldığında, kesrin değerinin f ′ (x) olduğu ortaya çıkar. Buna göre, v , T nin bir üst
tamlık bölgesi ve α ∈V olmak üzere, (**) eşitliğinde h=α –x alınırsa,

φ (x) = f(α ) - f(x)/ = f(x)1 + f(x)2 (α -h) + ... + f(x)n (α -h)n-1

elde edilir ve x = α için, φ (α ) = f1(α ) = f ′ (α ) olduğu ortaya çıkar. Dolayısıyla, T tamlık bölgesi
olarak R reel sayılar kümesi alındığında , burada tanımlanan türev ile analizde tanımlanan türevin
aynı olduğu görülür. Buna göre,türevin analizden bildiğimiz bütün özelliklerinin aynen geçerli olduğu
kolayca ispat edilebilir. Bundan böyle bir polinomun türevini alırken analizden bildiğimiz gibi
davranacağız Yani,

f(x) = ∑ at xt ⇒ f ′ (x) = ∑ at t x t-1 (t = 0,1,2,...,n)

yazacağız.

TEOREM . T bir tamlık bölgesi olmak üzere,f(x)∈T[x] –{0} polinomunun bir α kökünün çok katlı
olması için gerek ve yeter koşul f ′ (α ) = 0 olmasıdır.

SONUÇ . F bir cisim , f(x)∈F[x] –{0} ve ( f(x) , f ′ (x) ) = 1 ise, f(x) polinomunun çok katlı kökü yoktur.

TEOREM . T bir tamlık bölgesi olmak üzere,f(x)∈T[x] –{0} polinomunun k katlı bir α kökü f ′ (x) in
en az (k –1) katlı bir köküdür.

Ancak , T tamlık bölgesinin karakteristiği sıfır ise sonuç kesin olarak verilebilir:

TEOREM . T ,karakteristiği sıfır olan bir tamlık bölgesi olsun. V, T nin bir üst tamlık bölgesi olmak
üzere, α ∈V elemanı f(x)∈,T[x] polinomunun k katlı bir kökü ise , kökü f ′ (x) in tam (k –1) katlı bir
köküdür.

Buna göre , T tamlık bölgesinin karakteristiğinin 0 olması halinde, bir α elemanının bir
f(x)∈T[x] polinomunun k katlı bir kökü olması için gerek ve yeter koşul hemen ortaya çıkar

SONUÇ . T ,karakteristiği sıfır olan bir tamlık bölgesi olsun. V, T nin bir üst tamlık bölgesi olmak
üzere, α ∈V elemanının f(x)∈T[x] polinomunun k katlı bir kökü olması için gerek ve yeter koşul f ′
(α )= 0 , f ′ ′ (α )= 0 , ... , f (k –1)(α )= 0 olmasıdır.
Prof. Dr. Erhan Güzel
İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Matematik Bölümü Cebir Ve Sayılar Teorisi Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi
Tarafından Hazırlanmıştır