/

", -"

DiNLER TARiHi DERNEGi Y A YINLARI / 3

Dinler Tarihi Arastirrnalan - III (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara)

2000. VILINDA HIRisTivANLIK (DUNU, BUGUNU ve'GELECEGi)

Ankara 2002

I. YUZYILDA ANADOLU'DAKi "GOD-FEARERS" GRUPLARI VE HIRiSTiY ANLIGIN Y A YILMASI Yrd.Doc.Dr. Kursad DEMiRCr

Makalenin arnact I. Yuzyrlm ortalannda Anadolu'da Hiristiyanhqm yayilmasi hakkinda bir fikir vermektir. Bu sebeple, bir anlarnda Anadolu'daki ilk misyoner olan Az. Pavlus'un iclerinde misyonerlik yaptiq: ozel bir grup irdelenmeye cahsilacaktrr. Soz konusu grup batt dillerinde God-fearers adi ile bilinen "Tanrtdan korkanlar" (lbranice Yero Yiho) cernaatidtr.

Bu cemaat Az. Pavlus'un Anadolu'da Hrristiyanhqi yayma tesebbusunde bulunduqu dart ana gruptan bizce en onernli olarudir. Az. Pavlus'un Anadolu misyonu temel olarak diaspora Yahudileri, Gentileler, Proselitler ve God-fearers arasinda qerceklestlrilmeye cahsrldi. Bunlann icinde Az. Pavlus, ozellikle God-fearers gruplan arasinda basanh oldu. God-fearers gruplan tam Yahudi olmamakla birlikte Yahudi tannsma tapan, bazi Yahudi geleneklerini kabul eden, Yahudilerce Nuh ogullan statusunde kabul edilen gentilelerdi.

Orta Anadolu'dan Ege'ye kadar cesitll sehirlerde kucuk cemaatler halinde bulunan bu grup arasmda Hiristiyan misyonu oldukca basanh idi. Pavlus'un Hiristiyanhgr Hellenlestirrne cabalanna katkrda bulunanlar da yine bunlar oldu. Pavlus'un, Yahudiliqin elinden kopardiqi bu gruplar, zamania tamamen Hiristiyan cemaatlerinde asimile edildiler.

Bize gore, Arablstan'daki Hanifler de God-fearers turunden gruplardl.

Cunku onlann Anadolu dismda da yaygm olduklan bilinmektedir.

Makalenin MuhtevaSl

'God-fearer'lar M.O. I. yuzyildan itibaren en azindan Anadolu'da ortaya cikan, italya ve Yunanistan'daki varliklanna dair birtakrrn ipuclan bulunan ozel dini bir cemaatm ingilizce literatiirdeki adidir, lbranice'de Yero Yiho (bazen Yero $amayim) -Tann'dan Korkanlar'- seklinde adlandmlan bu

. grup Yeni Ahid'de Resullerin lsleri'nde ge<;:er. Yahudi literaturunde cesitli irnalar mevcuttur. Anadolu'da yaprlan arkeolojik arastirrnalar bu grubun

Marmara Universitesi llahiyat Fakiiltesi Dinler Tarihi AnabiJim Dah

387

mevcudiyetini sergileyen yazit ve mezar kahnnlanm gun 1~lglna ctkarrnistrr. God-fearer problemi, bir yarnyla Hirlstiyanhk, bir yaruyla Yahudilik, bir yaruyla da Anadolu'nun yerel inanclarinm kesistiqi noktada bulunur.

'God-fearer'lar tam yahudi olmamakla birlikte bazi Yehudi inanclanru kabul eden Grek ve Roma kokenli gruplardan rnutesekkildi. Anadolu'daki ilk Hrristiyanlann faaliyetleri bu gruplar arasmda oldukca basanh dururndaydi. St. Paul'un bu topluluklar arasmda misyon yaptrgt bilinmektedir. Muhtemelen Anadolu'daki Htristlyanhk bu gruplardan baslayarak yayilrrustir, Elinizdeki makalede bu gruplann sosyal ve dlni ozellikleri yamnda Hrrtstiyanhk'Ia ilgileri irdelenmeye cahsrlacaktrr.

'God-fearer'lann Kimligi

Eski Ahid'de srfat olarak kullarulan pasajlar haric tutulursa ozel bir grup olarak God-fearer'lara ait Biblical referanslar yalruzca Resullerin lsleri'nde bulunur. Buradaki 11 refansm besinde (10/2, 22, 35; 13/16,26) God-fearer'lan belirten terimin Grekce kar;;lhgl phoboumenos; digerlerinde (13/43,50; 16/14; 17/4; 17; 1817) sebomenos ve turevleridir. Her iki terimin de -ozellikle sebornenos- ani arm net deqildir: fakat tek bir Tann'ya tapmayi ifade etmektedirler.

Bir butun olarak bakildiqmda Resullerin lsleri'ndeki bu kelimeler, tek Tann'ya tapan (herhalde Yehova veya onunla ozdeslestirilen lokal bir ilah) yahudi sernpatlzam gentileleri ima etmektedir. Anadolu'daki yazrtlarda aymgruplan belirten kelirne ise ne pohoboumenos, ne de sebomenos'tur. Yazitlarda kullarulan temel sozcuk "Tann'dan korkanlar" manasmda Grekce Teosebes'tir. Doqrusu, Anadolu'da bulunan cesitli yazrtlarda kullarulan kelime ile Resullerin lsleri'nde gec;en kelimelerin nicin ayru olrnadrqi hal a bir problemdir. Bununla birlikte Teosebes kelimesi (Yeni Ahid'de olmasa bile) Eski Ahid'de gec;er; bu noktaya ilerde temas edilecektir.

God-fearer'Iann yahudi sernpatlzam ozel bir dini cemaat olabileceqi tezi oldukca yenilerde ileri surulrnustur. 1960'h yillara kadar genellikle 'Godfearer'lar Yahudiliqe gec;en gentileler ile ayru kabul edilirdi. Fakat cesitli arastrrmalar 'God-fearer'Iarm 'tam donmus' (proselytes) yahudi deqil de, 'yahudi sernpatizaru' olduqunu qosterdi. Bu 'yahudi sernpatizanlart' a;;aglda gosterilecegi uzere birtakirn yahudi inanclanru benimsemekle birlikte tamamen yahudi olmus deqillerdi, 1

A.T. Kraabel, 113.

388

r

I I

1976 yrhnda Anadolu'da Afrodisias'ta yapilan kazilarda M.S. III. yuzyrla ait bazi yazitlarda bu grubun adina rastlanmasi boyle bir cernaatm vari1gml kesinlestirdi." Anadolu'da yaprlan diqer pek cok arastirrnada ozellikIe mezar yazrtlannda, bu grubun varhqma dair delilerin say lSI oldukca fazlalasrrustir. Boylece M.S. I. yuzyil ile M.S. III. yuzyillar arasmdaki surecte Karadeniz'den lc Anadolu ve Ege'ye kadar olan bolqelerde 'God-fearer'lara ait karutlar elde edilrnistir.

'God-fearer'lann ozelllklerl

Genel bir tarurnlarna ile 'God-fearer'Iarm Yahudi Tannsi'na tapan, aglr olmayan bazi Yahudi geleneklerini benimseyen ama yahudilerce tam bir yahudi kabul edilmeyen Yunan ve Roma kokenli gentileler olduqunu soyleyeblliriz. 'God-fearer'Iar bir anlamda Yahudiliqin evrensel mesajirun -en azmdan 0 donernlerde- uzantisrdrrlar. Biz Hellenistik donernden itibaren Yahudllik'te ciddi bir misyon faaliyetinin olduqunu ve baziqentilelerin Yahudi sernpatizaru olarak birtakrrn gelenekleri yapmaya tesvik edildiklerini; bir rnuddet sonra da bu qentilelerin tamamen Yahudi olma hakkiru elde ettiklerini biliyoruz." Bu noktadan bakrldiqmda 'God-fearer' gruplarmm, Yahudiliqe gee;:i;;teki ara bir kategori olan bu inane bicirninden kaynaklandigml soylernek rnumkun gorunuyor.

Her ne kadar biz arkeolojik belgelerden ve Resullerin lsleri'ndeki referanslardan 'God-fearer'larm inane bicimlerlni tam olarak crkararruyorsek da, Yahudi kaynaklannda 'God-fearer'lara blcilen temel Inane kaliplanrun ne olduqunu bilrnekteyiz. Buna gore 'God-fearer'lar, Huh'un Yedi Kanunu statusu ile doqrudan doqruya Yahudiliqin evrensel alanma almmaktadir." Belirli Yahudi adaklann: vermekte veya Tapmaqa gonullu yardirnda bulunrnaktadrrlar." Maimonides'e kadar uzanan bir inane olarak manevi anlarnda Hz. lbrahlm'in cocuklan olarak kabul edilmektedlrler, Fakat sunnet gibi bazt uygulamalardan rnuaftilar.

2 H. Shanks, 35. Supheslz KudGs Talrnudu'ndaki bazi ifadeler, Juvenal'daki birkac:; satrr ve benzeri literaturde de 'God-fearer'lara ait referanslart bulmak rnurnkundur. Bkz. H. Shanks, 36.

3 E. Bickerman, 324, 329. 4 H. Maccoby, 116, 117.

5 E. Bickerman, 324-346.

389

'God-fearer'lann Anadolu'daki durumlan

Anadolu'daki 'God-fearer' gruplannm daqthrru ve yaprsi herhalde bu coqrafyada yasayan Yahudi kolonilerinin kaderine srki sikiyabaqh olrnus olmahdir. Frigya'daki Apamae sehrinde bulunan Yahudi kolonisinin tarihi esas alirursa (M.O. 280 civan), Anadolu'daki Yahudi coqrafyasnun ozellikle Hellenistik donerndeki globalistik surecte sekillendiqini soyleyebiliriz.

Ayru tarihlerde Sard, Milet, Acmonia gibi onemli Hellenistik sehirlerde gu~1U Yahudi kolonilerinin olduqu bilinmektedir. Siiphesiz 'God-fearer'lann misyonerlik gorevini bu kolonistler ustlenrnislerdir. Anadolu'daki 'God-fearer'lar Grekce teosebes (Tann'dan Korkanlar') terimi ile adlandmlrnaktadir. Teosebes kelimesi Grekce literaturde Herodot'tan beri "sofu/dindar'' anlarrunda kullarulrrus ve olumlu bir mana ustlenrnistlr. ikinci anlarru, "Tann'dan korkanlar'tdrr. Yetmisler cevirisi yedi kere bu kelimeyi bazi lsrailliler icin kullanrrustir. Eyup Kitabi'nda Eyub'un bizzat kendisi u~ defa Teosebes diye adlandmhr. Josephus, Antiquities'de (12/284; 14/308; 20/195) kelimeye ayrn anlarm verir. Yahudi literaturunde bu kelime, hem bizzat yahudiler icin hem de olumlu anlamda sofu gentileler icin kullamlrrustir, Aynca, Resullerin lsleri'nde (14/1) Grekce Ellenion, "rnilletler" kelimesi de Teosebes'in esi olarak kullaruhr,

Teosebes gruplanna ait temel deliller mezar ve adak yazitlanndan gelmektedir. Bu yazitlann M.O. I. yuzyildan M.S. III. yuzyrla kadar uzanan genis bir zaman dilimine yayrldig: goz onune ahmrsa, turn 'God-fearer'lann Htristlyanhqi kabul etmediqi anlasrlabillr. Muhtemelen bazilan kendi inane biclrnlerinl surdiirrneye devam etmis, bununla birlikte buyuk bir kisrm Hiristiyan olrnustur.

Anadolu'daki yazitlarda teosebes kelimesi bazen bizzat yahudi olanlar icin kullarulrrus olsa da (Lidya'daki Deliler bolqesinde bulunan yazit), cogunlukla Sinagogla bir sekilde llisklsl bulunan gentileler icin kullarulrnaktaydi. Yazitlardaki 'God-fearer'lara ait ifadeler genel bir bir ornek olarak Sard sinagogunda bulunan adak formUlasyonu verilebilir:

'Adak adayan ben Aurelios Poliyippos, Teosebes, ehdimi yerine qetirdim:"

6 Paul R. Trebilco, 158. Anadolu'daki 'God-fearer'lar icin Trebilco'nun eseri oldukca onernlidir. Burada yazitlara ait bol ornekler ve referanslar mevcuttur.

390

Erken Donern Hrrlstiyanhqr'nda 'God-fearer'lann yeri

Bizim erken donern Hrristiyanhkta 'God-fearer'lann veri konusundaki temel bilgilerimiz suphesiz Resullerin lsleri'ndeki referanslardan gelir. Resullerin lsleri kitabinda 'God-fearer'lann bazi yerlerde 'ellenes' seklinde adlandmldtqt gorOlmektedir. 14/1 'de Paul ve Barnabas Konya'daki sinagogda vaaz ederken iki farkh cernaatm bulunduqu kaydedilrnistlr: Youdaion te kai Ellenion. Youdaion Yahudilerin kar~I1lgl olarak kullaruhrken, Ellenioti da 'God-fearer'lann yerine kullarulrruslardrr. Luka burada srradan gentileleri eton seklinde adlandrrarak 'God-fearer'lardan farkiru vurgulamak isternis olrnahdir. Ote yandan Luka, sonradan Yahudiliqi secen gentileler lcin de proselitoi kelimesini kullamr. 7

Tarihte bilinen ilk Hrristiyan 'God-fearer' Cornelius'tur (10/1; 11/18 arasi). Cornelius Rornah bir subaydir. Haklarmda Cornelius kadar bilgi 01- masa da bilinen diqer 'God-fearer'lar Titius Justus (1817) ve Lydia'drr (16/14). Resullerin lsleri'nde qecen diqer 'God-fearer'lar sahsi olarak deqil fakat cemaat olarak zikredilirler. Bunlann onernli bir kisrru da Paul' un Anadolu misyonunda sahneye crkar.

Paul Psidya Antakya'sindayken, Sabat esnasmda sinagogda gentilelerle birlikte 'God-fearer'lara da seslenir (13/13-32). Konya'da Paul ve Barnabas': Yahudi ve 'inanan gentilelere' vaaz ederken g6ruyoruz (14/1). Burada 'inanan gentileler' lafzi muhtemelen 'God-fearer'lara isaret etrnektedir. 'God-fearer' Lydia'run da Anadolu'lu (Thyatira) olduqunu biliyoruz.

Resullerin lsleri'nde Paul'un Anadolu'daki 'God-fearer'larla olan iliskisl yukandaki referanslarla sirurh olsa da, gerek onun gerekse diger elcilerin baska bolqelerde bu gruplarla kurduklan iliskiler son derece srkiydr. C;ogu irnanhlann bu gruplardan gelmesi (17/4), ilk Hirlstlyanhqm 'God-fearer'lar icinde onernli olcude revac bulduqunu gosterir. Herhalde Anadolu'da kuluran illski de bu kadar yakmdr.

Sonu~

Elinizdeki makale 'God-fearer'lann ozel bir dini grup olduqu varsayirrumesas alan goru;;ler uzerine ternellenrnistir. Bununla birlikte bazi tarlhciler bu gruplarm organize cemaatlerden ziyade donemin tek tannya inanan

7 Paul R. Trebilco, 150.

391

cesitli kisilerini icerdiqini dusunrnektedir. Bu haliyle teosebes kelimesi basitce bir sifat fonksiyonu qortnektedir.

Suphesiz bu nokta Resullerin lsleri'ndeki kisith referanslardan yola cikrlarak yeterince netlestirilernez. Mamafih Anadolu'da bulunan yazrtlarda teosebes ibaresi israrh bir sekilde belli bir doktrine inanan insanlari icerecek sekilde kullaruhr, Yahudi literaturimdeki Yehova'ya prestij eden gentilelerin durumu, Resullerin Isleri'ndeki referanslar ve Anadolu'daki yazitlar (tabii diqerlerl de) birlestirildiqinde 'God-fearer'lann spesifik gruplar olduquna dair suphe ortadan kalkacaktir. Hellenistik senkretizmin bu donernde boylesi inane bicimleri olusturrnus olmasi sasirtici deqildir.

Bize gore St. Paul Anadolu'da misyon faaliyetine basladiqmda ozellikle iki grup arasmda taraftar bulmustu, Bunlardan biri Hellenist kulturu benirnsemis diaspora Yahudileri diqeri elinizdeki makaleye konu olan 'God-fearer'lar. St. Paul'un Hellenist Yahudiler arasinda revac bulmasi, onun 'kurtanci mesih' ve 'kurtulus' kavrarrum vurgulamasmdan anlasrlabilir. Fakat unutulmamasi gereken temel nokta, Paul'un Kudusculerce istenmeylsinin temel gereke;;:esinin 'sunnetsizlere' ogrettigi 'sunnetsizlik' mesaji olduqudur. Paul, hasiru agntacak sunnetsizlik mesajmi kimin ve ne icin vurqularrus 01- mahdir? Veya boyle bir riski kimin icin alrrustir? Bu noktada karsirruza <;1- kan grup supheslz 'God-fearer'lardir. Paul'un bu riski 'God-fearer' olrnayan gentileler icin alrms olrnasi du~unillemez; onlarla olan i1i§~isi aciktir ve <;0- gu kez dusrnanhqa dayahdir. Kendileri icin boylesine bir risk alrnasi Paul'un 'God-fearer'lan fazlasiyla onernsediqini gosterir. <;;:ilnku onlar oldukca gil<;lildlirler. Guclerine dair en iyi deliller Anadolu'da sikca rastlamlan kitabelerden anlasilabllir.

Butun bunlar goz online almdigmda erken Hiristlyanhgm belki ozellikle Anadolu'da 'God-fearer'lar icinden baslayarak yaygmlasngiru soylernek rnumkundur. Anadolu'da IV. y.y.'a kadar olan siirede gentilelerin hizla HIristiyanlasmasi -Hellenist Yahudilerin degil- herhalde 'God-fearer'lar arasmda kazarulan basanrun sonucudur. Eger onlar kazarulamarrus olsaydi Anadolu'da Hiristiyanhk muhtemelen Hellenist Yahudilerle sirurli kalacakti.

'God-fearer' konusunu ilqinc krlan ikinci unsur daha spekulatif bir alandadir. Eqer 'God-fearer' gruplan qercekten donernin pek cok coqrafyasmda orglitlenmi:;;se, bu orqutlenmenin Arabistan ayag: sorqulandiqmda Hanifler akla gelmektedir. 'God-fearer'lar ile Hanifler birlestiren tek kurgu yal-

392

ruzca Haniflerin bazt Yahudi geleneklerini kabul etrnis olmasi deqildir. Fakat ayru zamanda Yeni Ahid'in Suryanice tercurnesinde Resullerin Isleri'ndeki teosebes ifadesinin hanputo seklinde tercurne edilmesidir. Henputo, bilindiqi gibi Hanif kelimesinin varyantidrr. Bu hos benzerliklere ragmen iki grup arasmda organik bir ilisklnin olduquna dair hicbirsey soylenernez. Bununla birlikte arastrrmaya deqer olduqunu dusunrnemizin herhalde bir sakmcasi yoktur.

393