Dr.

Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

20

Pajisjet dalse
Pajisjet dalse shndrrojn te dhnat nga llogaritsi ne forme te prshtatshme pr rrethinn

Monitori
Monitori sht njsia dalse me e prhapur Angl. video display unit, VDU, video display terminal, VDT Pajisja dalse e cila te dhnat nga llogaritsi i paraqet ne ekranin e vete ne forme te kuptueshme pr njeriun Pika ne ekran - Elementi kryesor i fotografis ne ekranin e monitorit sht pika e ekranit (angl. pixel, picture element) e cila ne tr siprfaqen sht me ngjyre dhe intensitet te njjt

Rezolucioni i monitorit Rezolucioni (angl. resolution): Numri maksimal i pikave qe mund monitori me paraqit ne ekranin e vet Paraqitet si prodhim i pikave horizontale dhe vertikale ne ekran ; monitori me rezolucion te vogl 640 x 200 mund te tregoje maksimum 128.000 pika (640 pika horizontale dhe 200 pika vertikale)

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

21

Diapazoni i rezolucionit te monitorve bashkkohor lviz prej 640 x 200 deri ne 2.560 x 2.048 (q sht 5.242.880 pika n ekranin e monitorit) Ngjyra e monitorit Monitori nj ngjyrsh (monokrom, bardh-zi, gjelbr, verdh, angl. monchrome) Monitori me tepr ngjyra (kolor, RGB, angl. color) Ngjyrat e monitorit me shume ngjyra krijohen prej tri ngjyrave themelore: kuqe (angl. red, R) gjelbr (angl. green, G) kaltr (angl. blue, B)

Kartela grafike
Monitori bashkohet me llogaritsin me ndihmn e pajisjes qe emrtohet kartela grafike (angl. graphic card) Detyra e kartels grafike sht shndrrimi i sinjaleve digjital te llogaritsit ne form te prshtatshm pr monitorit Te shumica e llogaritseve kartela grafike sht e zvendsueshme dhe mund shfrytzuesi te ndrroj Monitori dhe kartela grafike duhet te jan te prshtatshme - kompatabile Kartela grafike ndrtohet ne llogarits dhe lidhet me monitorin me kabel lidhs Madhsia e ekranit te monitorit Madhsia e ekranit te monitorit shprehet si gjatsia e diagonales te shprehur ne in (angl. inch), p.sh.: 15, 17, 21 in (1 in 2,54 cm)

Llojet e monitorve Monitori me gypin katodik (angl. CRT monitor, cathode ray tube monitor) Monitori me kristalin e lngt (angl. LCD, liquid crystal display) Monitori me gypin katodik ishte lloji me i prhapur i monitorve LCD monitored Angl. liquid crystal display Lngu organik qe polaziron dritn ne varshmri prej tensionit te aplikuar LCD treguesi nuk emiton drit vetm lshon ose nuk lshon dritn e jashtme Prparsit dhe te metat e LCD-s Prparsit: masa dhe vllimi relativisht i vogl; harxhim i vogl i energjis nuk ka rrezatime t dmshme Te metat: mimi relativisht i lart (posarisht LCD monitort me ngjyra) Pamja me e dobt gjat drits me te dobt te jashtme

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

22

Ndikimi i monitorit ne rrethin rrezatimi i monitorit dmtimi i syve Masat mbrojtse: puna me monitor qe plotson rregullat e mbrojts zgjedhja e monitorit te prshtatshm puns pushimi te puna e gjat rregullimi prkats i vendit te puns Vendi i puns pr pune me llogarits duhet te organizohet ne mnyr prkatse dhe te respektohen rekomandimet e parapara me rregulla

Monitori projektor Paraqitja e fotografis me tepr njerzve

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

23

Shtypsi

printeri angl. printer

Lloji i letrs
Forma e letrs: Letra si fleta (angl. sheet) Letra e pafundme (angl. fan-fold, z-fold, continous) Kualiteti i letrs: letra pr shtypset laseri letra pr shtypset me ngjyra llojet e tjera te letrs Formati i shtypseve - Formati i shtypseve tregon pr prmasat e letrs te cilin shtypsi mund te pranoj Shpejtsia e shtypsit Numri i shenjave te shtypur ne sekond (angl . cps, character per second) Shtypsi me gjilpra, ne form lepeze, ne vij Numri i faqeve te shtypura ne minut (angl. ppm, pages per minute) Shtypsi me ngjyr, shtypsi me laser Shtypsi me gjilpr (matricor) angl. dot matrix printer Shenja krijohet me rnie me gjilpre ne letr nprmjet trakes se ngjyrosur

Materiali pr harxhim
Letra fardo letr (edhe at pa fund) Trak e ngjyrosur (angl. ribbon) Trak relativisht e lir me ngjyr te ciln duhet zvendsuar pas nj numri te shenjave te shtypura Karakteristikat e shtypsit me gjilpra Prparsit mimi i ulet i blerjes dhe mirmbajtjes Mundsia e shtypjes ne letrn pa kufi Te metat Nuk sht i mundshm kualiteti i lart Zhurma gjat puns

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

24

Shtypsi me vrushkullin e ngjyrs Angl. ink jet printer

Materiali pr harxhim Letra Prgjithsisht fardo letr, por pr pamje m te mir te shtypjes rekomandohen letrat ke kualitet t veant (i ndritshm, angl. glossy) Ngjyra Lidhja e koks se shtypsit me ngjyrn (angl. ink-jet cartridge) duhet t zvendsohet pas nj numri te fletve te shtypura Karakteristikat e shtypsit me vrushkullin e ngjyrs Prparsit Kualiteti relativisht i mir i shtypjes Puna e qet relative mimi relativ i ult pr blerje Mundsia e shkrimin me ngjyra Te metat Materiali i harxhimit relativisht i shtrenjt (ngjyra dhe letra) Lloji ma i popullarizuar n kt koh te shtypseve

Shtypsi me laser Angl. laser printer

Kualiteti m i mire i shtypjes prej gjith llojeve te shtypseve Materiali i harxhimit Letra Lloji i veant i letrs (pr shtypsit me laser dhe aparatet fotokopjuese)

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

25

Toneri - ngjyra Trsia q prbehet nga pluhuri me ngjyr dhe cilindri foto elektrostatik qe ndrrohet ne trsi pas numrit t caktuar te kopjeve te shtypura Komponent themelore e printerit laseri sht fotoreceptori, n rastin tipik nj cilindr. Ai sht i mbuluar me nj shtres materiali foto prues, i cili deelektrizohet nga fotonet e drits. Fillimisht cilindri ngarkohet me ngarkes pozitive prmes telit pr elektrizim. Derisa cilindri rrotullohet printeri e drejton nj rreze t holl laseri i cila bn elektrizimin e disa pikave. N kt mnyr laseri i vizaton shkronjat dhe imazhet q duhet t shtypen si nj imazh elektrostatik negativ n cilindrin e elektrizuar pozitivisht. Pasi te jet prcjell imazhi n cilindr, ai mbulohet me pluhur toneri i cili sht i elektrizuar pozitivisht. Pasi ka elektrizim pozitiv toneri nuk ngjitet n prapavijn e elektrizuar pozitivisht, por pr pikat e elektrizuara t cilindrit. Mbi cilindrin e mbuluar me toner kalon letra. Para se letra t kaloj mbi cilindr ajo elektrizohet me ngarkes negative. Kjo ngarkes sht m e fort se ngarkesa negative e imazhit elektrostatik, kshtu q letra e trheq mbi vete pluhurin e tonerit. Pasi letra lviz me t njjtn shpejtsi si cilindri imazhi prcillet besnikrisht nga cilindri n letr. Menjher pasi ta ket kaluar cilindrin letra elektrizohet n mnyr q t ndahet nga cilindri. S fundi printeri e bart letrn n mes t dy cilindrave t cilt e pjekin imazhit n letr. Toneri i ngjitur pr letr pr shkak t efektit elektrostatik, tash nn ndikimin e temperaturs s larte, shkrihet dhe prfundimisht mbetet n letr. Pasi ta depozitoj tonerin n letr siprfaqja e cilindrit kalon nn dritn e llambs elektrizuese. Kjo llamb e ndrion tr siprfaqen e fotoreceptorit dhe n ket mnyr fshin imazhin elektrostatik. Pas ksaj procedura pr shtypjen e faqes tjetr prsritet.

Para se printeri laseri t filloj shtypjen, ai duhet ta pranoj faqen q duhet ta shtyp nga kompjuteri dhe ta prgatis pr shtyp. Kt pun e kryen kontrolleri i printerit. Ky kontroller, q n fakt paraqet nj kompjuter komplet, komunikon me kompjuterin prmes portit paralel ose USB. Kontrolleri i printerit dhe kompjuteri duhet t komunikojn ne gjuh t ciln t dy e kuptojn. Gjuhet t cilat sot prdoren pr kt lloj procedimi t informatave jan gjuht PCL (Printer Command Language) dhe Postscript. Kto dy gjuh i trajtojn imazhet q duhet t shtypen si vlera matematikore t formave gjeometrike e jo si vargje te pikave. Imazhet e tilla quhen imazhe vektoriale. Printeri i merr kto imazhe vektoriale dhe i shndrron ne pika. N kt mnyr printeri mund t shtyp imazhe shum komplekse. Kontrolleri i printerit bn edhe pun t tjera q kan t bjn me formatin e letrs, orientimin etj. Pasi t'i ket pranuar t gjitha kto t dhna printeri e krijon faqen e cila do t shtypet ne form pikash madhsis shum t vogl. Kto pika jan informacione pr punn e laserit t printerit. Sistemi laseri i printerit prbhet nga laseri, pasqyra e lvizshme dhe thjerra. T dhnat nga kontrolleri i printerit arrijn n laser, rresht pas rreshti. do pik shkakton q laseri t emetoj nj rreze drite. Laseri nuk e lviz rrezen. Rrezja e emetuar reflektohet nga pasqyra e lvizshme. Pr shkak se t gjitha pikat nuk jan n distanc t njjt nga laseri kompensimin e shtrembrimeve pr shkak t ksaj e bjn thjerrat. Sistemi laseri lviz vetm n rrafshin horizontal. Pasi t jet kryer vizatimi i nj rreshti, sistemi pr lvizjen e cilindrit fotoprues e rrotullon cilindrin pr nj knd q t mundsoj vizatimin e rreshtit tjetr.

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

26

Lasert e sotm tipik mund t vizatojn 600 vija t zeza dhe 600 vija t bardha horizontale prgjat nj ini. Rezolucioni i laserit n ket rast 1200 dpi (ang. dots pr in, pika pr in), sht informat q flet pr cilsin e printerit laseri. Shpejtsia e shtypjes e shprehur me numr faqesh te shtypura n nj minut po ashtu sht tregues i cilsis s printerit.

Karakteristikat e shtypsit me laser Prparsit kualiteti i lart i shtypjes puna shum e qet Te metat mimi shum i lart i blerjes dhe mirmbajtjes Nuk mund te shtyp ne letrn pa fund Rezolucioni i rndomt: 600 dpi, 1200 dpi (angl. dpi, dots per inch, pika ne nj in) Shpejtsia e rndomt e shkrimit: 4 20 ppm (angl. ppm, pages per minute, faqe ne minut)

Shtypsi termik - Angl. thermal printer

Shtypja krijohet me nxehjen e gjilprave ne kokn e shtypsit Shtypsi termik sht me prmasa me te vogla dhe krkon m paks mirmbajtje prej te gjith llojeve te shtypseve Materiali pr harxhim Letra Lloji i veant i letrs e ndjeshme ne nxehtsin, qe sht me mim m lart prej atij rndom Karakteristikat e shtypsit termik Prparsit prmasat e vogla nuk ka mirmbajtje pun e qet Te metat kualiteti mesatar i shtypjes mimi relativisht i lart te letrs te ndjeshm ne nxehtsi Prdorimi: fakset, kalkulatort, instrumentet matse etj.

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

27

Shtypsi me ngjyra
Shtypset me te prhapur me ngjyra jan me vrushkullin e ngjyrs Shtypsi me ngjyra prdoret dhe pr punimin e fotove me ngjyra Llojet e shtypseve me ngjyra Shtypsi me m shume ngjyra me vrushkullin e ngjyrs shtypset me te prhapur me ngjyra kualiteti relativ i mire i shtypjes relativ i lire pr blerje Shtypsi me ma tepr ngjyra termik Kualiteti i mir i shtypjes Materiali pr harxhim i kushtueshm Shtypsi laseri kualiteti i lart i shtypjes mimi i lart Materiali pr harxhim i kushtueshm (toneri me ngjyra)

Vizatuesi - Angl. plotter

Pajisje dalse pr ndrtimin e vizatimeve

Pajisja pr krijimin e zrit - Angl. sound shyntesizer

Pajisja e afte qe shnimet digjitale nga kompjuteri ti shndrroje ne z (muzikn, foljen, efektet zanore etj.) Ne llogarits pr kt veprim shrbejn kartelat e zrit (angl. sound card) Prdorimi: multimedial, lojnat, automatet fols, msimi etj. D/A transformatori Angl. digital to analog converter Pajisja pr transferim te madhsis digjitale ne madhsin analoge Shfrytzohet pr: Krijimin e zrit; Udhheqjen me makinat dhe pajisjet (p.sh. me motor, ventil etj.)

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

28

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

29

Arkivimi i t dhnave
Vetit e dshiruara Qndrueshmria e t dhnave Prmasat e vogla Prdorim i thjesht mimi i ult Mediet magnetik Disku magnetik, disketa, disku i fort magnetik, shiritat magnetike, kartela magnetike Mediet optike Disku optik, CD-ROM, CD-R, CD-RW, DVD Pllaka rrethore (disku) e ndrtuar prej materialit jo magnetik (prsh. alumini) e lyer me shtresn e holl te materialit magnetik Disku rrotullohet rreth qendrs Koka magnetike lviz ne drejtim radial ndaj diskut dhe shnon te dhnat ne rratht koncentrike T dhnat jan t shnuara si grimca te magnetizuara ne shtresn magnetike te diskut

Ndarja e pajisjeve pr arkivim

Disku magnetik

Nga ana e shprndarjes logjike te t dhnave te arkivuara disku sht i ndar ne gjurmt dhe sektort, qe jan t shnuara me numra Grimcat magnetike te diskut jan te renditura ne rrath koncentrike qe emrtohen gjurmt (angl. track) do gjurm sht e ndar ne segmentet rrethor qe emrtohen sektort (angl. sector)

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

30

Formatimi i diskut
Formatimi i diskut sht veprimi me te cilin ne disk shnohen shenjat magnetike te sektorve do disk para prdorimit sht e nevojshme te formatohet (shpesh ket e bene prodhuesi) Formatimi kryhet ne prgjithsi vetm njher, gjat prdorimit te pare te diskut Me formatim fshihen te gjitha t dhnat nga disku dhe ky veprim nuk duhet te kryhet me diskun ne te cilin ka t dhna te vlefshme Disku me formatim i prshtatet llogaritsit dhe sistemit operativ pr kt disqet gjate blerjes nuk jan te formatuam Pr shkak te veprimit t ndrlikuar diskun e fort rendom e formaton prodhuesi ose shitsi Disketn (diskun e lakueshm) rndom e formaton shfrytzuesi

Disku i fort magnetik - angl. hard disk, hard disk drive,HDD

Disku sht pajisje q shrben pr ruajtjen e sasive t mdha te t dhnave q duhet t'u qasemi shpejt. T dhnat q ruhen n disk nuk fshihen kur ndrpritet furnizimi i diskut. Disku prbhet prej nj ose m shum pllakash nga alumini ose qelqi mbi t cilin sht i vendosur materiali magnetik. Materiali magnetik sht barts i informats. Materiali magnetik sht i prshtatshm pr ruajtjen e t dhnave pr arsye se ato mund te shkruhen, lexohen dhe fshihen leht. Koha e ruajtjes s informatave n mediumet magnetike sht e gjat. Dendsia e t dhnave q ruhen n disk sht shum e madhe. Prparsi tjetr e disqeve sht mundsia q cilsdo informate t vendosur kudo ne disk mund t'i qasemi n cilindo ast, pr koh shum t shkurtr, q nuk sht rasti me mediumet e tjera magnetike si jan p.sh. shiritat magnetik te t cilt shiriti magnetik duhet t mbshtillet prpara ose prapa derisa informata arrin nn kokn pr lexim dhe shkrim. Disqet rrotullohen me shpejtsi 3200 deri 10000 ose m shum rrotullime n minut. Te disqet koka pr lexim dhe shkrim nuk prek mbi materialin magnetik si sht rasti te shiritat magnetik, por fluturon mbi t n distance mikroskopike. Disku sht i vendosur n kuti alumini. Ne njrn an sht elektronika e diskut e cila udhheq punn e diskut. Elektronika e diskut sht prgjegjse pr komandimin e motorit dhe kokave t diskut. Ajo po ashtu kontrollon procesin e leximit dhe shkrimit. Pjesa mekanike e diskut prbehet prej pllakave t lidhura n bosht dhe kokave t diskut t vendosura n maj t krahut. do kok pr lexim dhe shkrim e ka krahun e vet i cili komandohet nga nj mekanizm preciz. Krahu i koks s diskut sht i leht dhe i shpejt. Krahu i diskut mund t lviz prej nj skaji n skaj mbi 50 her n sekond. Disku i forte sht i mbyllur ne shtpizn te mbyllur hermetike qe papastrtit mos te dmtojn diskun Disku magnetik sht i ndrtuar prej materie te ngurt jo magnetike (pshm. Alumini, qelqi) dhe rrotullohet me shpejtsi shume me te madhe se disketa T dhnat n disk jan t vendosura n rrath koncentrike ose trase (ang.track) t cilt jan t ndar n sektor Prkufizimi i rrathve dhe i sektorve n pllakn e diskut bhet me procedurn e njohur si formatizim i nivelit t ult. Formatizimi i nivelit t ult prcakton pikat fillestare dhe prfundimtare t secilit sektor dhe prgatit diskun t pranoj t dhnat. Formatizimi i nivelit te lart krijon strukturat e nevojshme pr ruajtjen e t dhnave n fajlla n disk. T dhnat n disk ruhen n forme t njohur si fajll (ang. File). Fajlli sht koleksion i bajtve q kan njfar lidhjeje mes veti. Kta bajt mund t paraqesin nj fajll tekstual, fotografi, program kompjuterik, etj. Kur nj program i cili ekzekutohet n kompjuter paraqet krkese pr te dhnat q ruhen ne nj fajll, hard disku i merr kto bajt dhe ia drgon procesorit. Prparsit : Ka kapacitetin shume me te madhe se disketat (te rendit te madhsive 150 GB) Bartja e te dhnave ne mes te diskut te fort dhe llogaritsit sht shume me e shpejt se te disketa Disku i fort magnetik me se shpesh sht i ndrtuar ne llogarits dhe fizikisht nuk sht ne dispozit shfrytzuesit

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

31

Cilsia e diskut matet me disa parametra. M t rndsishm jan shpejtsia e transferimit, koha e krkimit dhe kapaciteti i diskut. Shpejtsia e transferimit paraqet sasin e t dhnave q transferohet nga disku n procesor ne njsi te kohs. Shpejtsia tipike e transferimit sht e rendit disa dhjetra MB n sekond. Koha e krkimit sht ajo e q kalon prej astit kur procesori paraqet krkesn pr nj fajll deri te momenti kur bajti i par i ktij fajlli t mbrrij n procesor. Vlera tipike t kohs s krkimit sht 10 deri 20 mili sekonda. Kapaciteti i diskut paraqet numrin e bajtve q mund t ruhen n disk. Madhsia e disqeve tipike ne nj kompjuter personal ndrron shum shpejt dhe sot madhsia tipike sht rreth 160 GB (1 TB)

Trak magnetike
Prparsit: Trak ne kordele ose kaseta Kapaciteti i krahasueshm me diskun e fort (prej 20 MB deri ne 20GB) Mediet pr arkivim relativisht i lir Te metat themelore: Arkivimi dhe leximi i te dhnave relativisht i ngadalshm pr shkak te shkrimit ne varg (sequential)

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

32

Arkivimi i te dhnave pr ruajtje

Arkivimi i te dhnave pr ruajtje (angl. backup) shrben pr arkivimin e te dhnave ne rast te prishjes te mediumit punues dhe pr arkivimin e te dhnave qe shume rrall prdoren Shfrytzohen trakt magnetike dhe disqet optike

Kartela magnetike
Kartela magnetike mund te arkivoj relativisht paks te dhna (kapacitetin e ka disa dhjet KB) Kartelat e shndetsis, kartelat bankare etj.

Krahasimi i medieve magnetike Kapaciteti (prej me te madhit ka me i vogli) Disku i fort dhe trak magnetike Disketa Kartela magnetike Shpejtsia e afrimit te shnimeve (prej me te shpejti ka me i ngadalshmi) Disku i fort Disketa Kartela magnetike, trak magnetike Prdorimi Disku i fort: memoria punuese, arkivimi i programeve dhe t dhnave qe prdoren relativisht shpesh Disketa: arkivimi i prkohshm te t dhnave te sasive te vogla Trak magnetike: arkivimi pr ruajtje e sasis se madhe te t dhnave Kartela magnetike: arkivimi i vogl i t dhnave pr bartje qe nuk ndryshohen shpesh

Arkivimi optik i shnimeve

Disqet optik jan media i lir dhe te sigurt pr arkivimin e shume te dhnave CD-t (ang. Compact disc, disk kompakt) dhe DVD-t (ang Digital Versatile Disc, disk digjital me aplikim t ndryshm, adaptabil) prdoren shum pr ruajtjen e softuerit, t dhnave t ndryshme, muziks, video etj. Nj CD mund t ruhen 74 minuta muzik ose 650 MB. Diametri i CD-s sht 12 cm. Trashsia e CDs sht 1.2 mm. Gjat prdorimit n plastikn e CD-s regjistrohet nj spirale e gjat qe fillon nga mesi dhe vazhdon kah skaji i diskut, e prbre nga t ngritura mikroskopike. Mbi kt nivel plastike vendoset shtresa e holl e aluminit e mbi t edhe nj shtres e holl plastike. Gjersia e spirales sht 0.5 mikron e distanca mes tyre sht 1.6 mikron. Gjatsia sht s paku 0.83 mikron, ndrsa trashsia 125 nanometra. Pr leximin e informatave t regjistruara n elemente t madhsis kaq t vogl nevojitet nj mekanizm preciz optik dhe mekanik. CD njsia prbhet nga motori i cili e rrotullon diskun me shpejtsi 200 deri 500 rrotullime n minut, n vartsi nga ajo se ku lexohet e dhna, m afr qendrs ose skajit t diskut. Laseri lexon t dhnat e regjistruara n CD me ndihmn e sistemit t thjerrave t cilat fokusojn rrezen e laserit n shiritat e shkurtr q krijojn spiralen.

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

33

Sistemi i prcjelljes s spirales s t dhnave e lviz laserin me rezolucion mikrometri pr t mundsuar leximin e t dhnave. Drita e laserit do t reflektohet n knd t ndryshm nga shiriti ose vrima dhe ky ndryshim i interpretuar nga kompjuteri do t paraqet 0 ose 1 - sha. N audio pajisje sinjalin e koduar n kt mnyr e konverton konvertori digjitale analog. Pjesa m e vshtir e puns s CD njsis sht prcjellja e elipss s t dhnave. Duke prcjell t dhnat prej qendrs s diskut kah skaji, motori duhet t zvogloj shpejtsin e rrotullimit ashtu q shpejtsia me t ciln t dhnat arrijn nn dritn e laserit t jete e njjt pr t gjitha t dhnat kudo n disk, e me t edhe shpejtsia e transferimit te t dhnave mbetet e njjt. Formatet m t njohura t cilat prdoren pr ruajtjen e t dhnave n CD jan CD-DA pr audio disqe dhe CD-ROM pr t dhna q prdoren n kompjuter. Arkivimi optik i te dhnave Karakteristikat: mimi i ulet Dendsia e madhe e shkrimit (sasia e te dhnave ne njsin e siprfaqes) Siguria dhe jetgjatsia (jetgjatsia e vlersuar ne afrsisht 100 vjet) Pandjeshmria relative ne prdorim Ndrrim

CD-ROM-i
Prmasat: diametri 120 mm, trashsia 1,2 mm Te dhnat ne CD-ROM-in jan te shnuara ne spiralen e pafundme prej mesit ka pjesa e skajshme e diskut Karakteristikat: Angl. compact disk read only memory Te dhnat shnohen te prodhuesi dhe nuk mund te fshihen ose te ndryshohen Kapaciteti: 650 MB (sakt: 688.332.800 bajt) Te sigurta me prdorim t thjesht mimi i ulet Disku shitet i zbrazet (pa te dhna) dhe shfrytzuesi mund te shnoje te dhna ne te (me ndihmn e mekanizmit ngass te posam) Te dhnat mund te shnohen vetm njher dhe pas ksaj nuk mund te ndryshohen ose fshihen Kapaciteti: 650 MB CD-R mund te lexohet ne mekanizmin ngass te rendom pr CD ROM-a Te sigurta me prdorim t thjesht

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

34

CD-RW
Karakteristika Shitet i zbrazet (pa te dhna) dhe shfrytzuesi mund te shnoje te dhna aty (me mekanizmin ngass te veant) Te dhnat mund te shkruhen, fshihen dhe prsri te shkruhen disa her Kapaciteti: 650 MB CD-RW ne prgjithsi mund te lexohet ne mekanizmat ngass te rendom pr CD-ROM-in Te sigurta me prdorim t thjesht mimi i ulet (por disa here me e lart se mimi i CD-ROM-it dhe CD-R-it)

CD disqet
Prdorimi CD-ROM: shprndarja e programeve dhe te dhnave CD-R: ndrtimi i kopjeve te arkivimit, ndrtimi i prototipave te CD-ROM-it, ndrtimi serive te vogla te CD-ROM disqeve CD-RW: ndrtimi i kopjeve te arkivimit, mediumi barts pr arkivimin e sasis se madhe te t dhnave (posarisht te arkivimi i zrit dhe fotove)

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

35

DVD - Angl. digital verstaile disc, digital video disc Karakteristikat Kapaciteti i madh (4,7 17 GB) Mund te arkivoje me tepr se dy ore te video incizimit te prcjell me z (zvendsimi pr videokaseta) Mund t lexohet ne DVD mekanizmin ngass t veant (nuk mundet ne mekanizmin e rendom te CD-ROM-it) Karakteristikat e tjera si te CD-ROM-i Te gjitha formatet mund te lexohen ne mekanizmin ngass te DVD por mund te shkruhet vetm ne mekanizmin prkats pr at lloj DVD+RW, DVD+R Kapaciteti deri 4.7 GB (3 or video, nj mij foto dhe njqind knge me muzik ne mp3) Formatizim i shpejt i diskut te zbrazet Reproduktimi gati ne secilin DVD dhe DVD-ROM mekanizmin ngass Incizimi i te dhnave 2,4 here me shpejt se prej formateve tjer

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

36

Programet pr llogarits
Programi pr llogarits sht udhzimi llogaritsit ka me punua Programet aplikative (prkrahja programore) sht grup e programeve qe mund te ekzekutohen ne llogarits Llogaritsi pa program nuk ka vler Programet pr llogarits shpesh kushtojn me shum se pjest e llogaritsit ne te cilin ekzekutohen Pr programet e arkivuam ne diskun e fort te llogaritsit dhe te prshtatur pr ekzekutim ne llogarits thuhet se jan te instaluar

Instalimi i programit
Instalimi i programit sht nj veprim relativisht i thjesht dhe shfrytzuesi mund ta kryeje vet Instalimi i programit sht veprim ku programi kopjohet nga CD-ROM-i ose disketa ne diskun e fort dhe i prshtatet llogaritsit do program prbehet prej urdhrave Urdhri (angl. command ) sht elementi baze i programit 1. Nxehje ujin 2. Vendose ksen e ajit 3. Leje te qndroje 5 minuta 4. Shrbeje Programi sht grumbulli i urdhrave me ekzekutimin e te cilve kryhet puna e dshiruar PROGRAM IDEXMP INTEGER BUS_NUM BUS_NUM = 99 WRITE(*,*) ' TAKE BUS ', BUS_NUM END Njeriu qe shkruan program pr llogarits emrtohet programer Programimi sht veprimi i krijimit te programit pr llogarits Gjuh makinerie - (angl. machine code) Ne kuptimin me te ngusht paraqitja binare e programit Gjuha e vetme qe e kupton llogaritsi Gjuhet e larta programore jan te gjitha gjuhet tjera qe nuk kan paraqitje te drejtprdrejt te forms binare te urdhrit 10 20 30 40 50 60 70 80 REM Llogaritja e perimetrit dhe siprfaqes te katrkndshit CLS A = 12.3 :REM Brinja A e katrkndshit B = 8.2 :REM Brinja B e katrkndshit PER = 2 * A + 2 * B :REM Formula pr perimetrit SIP = A * B :REM Formula pr siprfaqen PRINT PER :REM Shtypja e Perimetrit PRINT SIP :REM Shtypja e siprfaqes

Urdhri

Prkthyesit e gjuhs - Programi llogarits q e prkthen gjuhen e larte programore ne at binare Kompajleri (angl. compiler) - sht programi qe e prkthen programin burimor ne at te makins vetm nj here Interpreter - E prkthen do here kur programi ekzekutohet

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

37

Gjuhet e larta programore BASIC (Beginners all-purpose symbolic instruction code) msimi i programimit, programet e thjeshta C (C++) Gjuha e mundsive te mdha me te cilin shrbehen programort profesional Programim i orientuar ne objekte - Angl. OOP (object oriented programs) Prdorin pjest e gatshme te programit (objektet, klase) gjate ndrtimit te programeve me te komplikuar Programet e orientuar ne objekte te popullarizuar pr prdorim t prgjithshm jan: Visual Basic, Visual C++ Gjuhet programuese pr prdorim te prgjithshm te pavarura nga pajisjet dhe sistemit operativ (jan barts, angl. portable) Mundsia e ekzekutimit te njjtit program ne llojet e ndryshme te llogaritseve ose sistemet operative te ndryshme HTML - Ang. hypertext markup language Gjuh e veant pr programim i destinuar pr prgatitjen e hiper dokumenteve tekstuale Mundson pamjen e hiper dokumenteve tekstuale ne ekranin e monitorit pa marr parasysh se far llogarits sht ose sistem operativ Java Gjuhe e fort programuese pr prdorim te prgjithshm i orientuar ne objekte Gjuha e dedikuar pr shkrimin e programeve pr Internet (i pavarur prej sistemit operativ)

Sistemi operativ Angl. operating system, OS

Programi ose grumbulli i programeve te cilt lidhin dhe i bashkojn te gjitha pjest e llogaritsit ne nj trsi funksionale OS sht baza pr t gjith programet tjera qe ekzekutohen ne llogarits Shumica e llogaritseve e kan te instaluar sistemin operativ ne veti (te instaluar prgjithmon ne diskun e fort) Detyrat e sistemit operativ Udhheqja me pajisjet hyrse dalse (tastiera, disku etj.) Vendosja e te dhnave dhe programeve ne memorien punuese Mbikqyrja dhe koordinimi i puns te programeve aplikative Vetkontrolli etj. Sistemi operativ sht programi qe i pari starton gjate kyjes se llogaritsit dhe brthama e tij jet tr kohen e puns ne memorien e llogaritsit duke udhhequr me punn e llogaritsit dhe rrjedhn e te gjitha t dhnave ne llogarits Pjesa e sistemit operativ sht e vendosur ne ROM-in e llogaritsit dhe ngusht sht i lidhur me ndrtimin e llogaritsit Kjo pjes e sistemit operativ emrtohet BIOS (angl. basic input output system) ose ROM BIOS dhe sht e ngarkuar pr udhheqjen dhe ndrrimin e te dhnave me pjest e pajisjeve te llogaritsit Pjesa tjetr, me e madhe e sistemit operativ sht e arkivuar ne diskun e fort te pandryshuar, te cilin mund te ndryshojm me versionin me te ri te sistemit operativ

Interfejsi me shenja Llogaritsi dhe shfrytzuesi komunikojn vetm me ndihmn e shenjave (shkronjat, numrat, shenjave te veanta) Hyrja: tastiera Dalja: paraqitja e shenjave ne ekranin e monitorit Komunikimi i vshtirsuar i shfrytzuesit (duhet prmend te msoje urdhrat dhe identifikoj at qe paraqitet ne ekranin e monitorit)

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

38

Interfejsi grafik Angl. GUI, graphical user interface

Llogaritsi dhe shfrytzuesi komunikoj me ndihmn e shenjave dhe figurave (germat, numrat, shenjave te posame, figurave) Hyrja: tastiera, miu Dalja: shenjat dhe figurat ne ekranin e monitorit Aftsimi me i lehte i shfrytzuesit (identifikimi i figurave ne ekran dhe puna me mi)

SI (OS) te popullarizuara
MS-DOS-i Interfejsi me shenja. Sistemi operativ me llogaritsin e pare personal te IBM PC Windows 3.1, 95, 98, Me, XP, NT, 2000, Vista , 7 etj. Interfejsi grafik Sistemi operativ me i popullarizuar UNIX Interfejsi shfrytzues me shenja, ne kohen e fundit paraqitet interfejsi grafik Sistemi operativ profesional pr me tepr shfrytzues me mundsi te mdha LINUX Sistemi operativ pa pags qe ne trsi i prngjan UNIX-it Rezultat i puns te shume programoreve ne Internet pa kompensim material Apple Macintosh Mac OS GUI OS Apple Macintosh llogaritseve IBM OS/2 GUI OS te firms IBM (zvendsim i pasuksesshm i sistemit operativ MS Windows-it) OS pr nj shfrytzues Gjate startimit te sistemit operativ pr nj shfrytzues mund menjher te startohet ndonjri prej programeve aplikative pa paraqitjen e posame te shfrytzuesit Shembuj tipik i sistemit operativ pr nj prdorues sht MS DOS

Dr. Bashkim Baxhaku Informatika Pajisjet P2 39 OS pr ma tepr shfrytzues Gjat startimit te sistemit operativ pr me tepr shfrytzues (angl. multiuser) prej shfrytzuesit krkohet paraqitja (angl. logon) Ky sht veprimi gjate se cilit shfrytzuesi i paraqitet llogaritsit Paraqitemi ne at mnyre qe ne fillim shnohet emri i shfrytzuesit (angl. user name) i parulla (angl. password) Sistemi operativ ne baze te definimit paraprak te drejtave te shfrytzuesit i lejon (ose nuk i lejon) punn ne llogarits Shembull tipik i OS pr me tepr shfrytzues sht Unix

Programet shfrytzuese, aplikacionet (angl. application program, applications) Programi i dedikuar pr zgjidhjen e detyrave te caktuara, pr shfrytzuesin te nevojshm Ekzistojn Shum programe aplikative pr detyra te ndryshme Prpunimi i tekstit Programi pr prpunimin e tekstit (angl. text processor, word processor) Shkrimi, fshirja, formimi, krkimi, shtypja etj. Korrigjimi gjuhsor i tekstit, fjalori i sinonimeve Programet me te njohur: Microsoft Word, WordPerfect OCR Angl. optical character recognition Njohja optike e shenjave Programi qe ne baze te figurs (pshm. Skanimi) mund te identifikoje tekstin dhe ta arkivoje te prshtatshm pr prpunimin e tij Prdoret ne vend te prshkrimit me dore te tekstit M i prhapuri OCR programi sht Recognita Publikimet Programi pr formimin e tekstit t prshtatshm pr shtypje (prgatitja pr shtypje te librave, gazetave prospekteve etj.) Angl. DTP, desk top publishing Programet m te prhapur: PageMaker, QuarkXPress Prpunimi i fotove Programi pr ndrtimin, prpunimin, arkivimin, shtypjen etj, te fotove dhe vizatimeve Vektorial (angl. vector graphic) programet me destinim pr ndrtimin e vizatimeve teknike (p.sh. Autocad, Microstation, CorelDraw) Me pika (angl. bitmap graphic) programet me destinim pr ndrtimin e vizatimeve te imazheve , p.sh. fotove (Photoshop, Corel PhotoPaint, MS Paint) Prpunimi i zrit Programi pr krijimin, incizimin, reproduktimin dhe prpunimin e zrit (engl. sound shyintesis) Krijimi dhe prpunimi i muziks Krijimi i efekteve te zrit Baza e t dhnave Programet pr prpunimin e bazs se te dhnave (angl. database) Prpunimi i sasis se madhe te shnimeve te llojit te njjt te arkivuara ne bazn e te dhnave (pshm. Regjistrimi i studenteve te nj Fakulteti) Mundson futjen, fshirjen, renditjen, nxjerrjen etj. Programet me te prhapur: Microsoft Access, Oracle, Cliper, dBase Llogaritjet tabelore Programet pr llogaritje te thjesht me shum te dhna (angl. spreadsheets) Shnimet futen ne tabela te ngjashme me tabeln e shahut Me shnimet e vendosura n kt mnyr llogaritja sht e thjeshtuar Programet me te prhapur: Microsoft Excel, Lotus, Quatro

Programet aplikative

Dr. Bashkim Baxhaku

Informatika Pajisjet P2

40

Paketa programore Paketa e integruar (angl. office suite) sht grupi i programeve qe prdoren shpesh dhe mundin shum thjesht me i transferua te dhnat ne mes veti Me shpesh prmbajn: programi pr prpunimin e tekstit, programi pr prpunimin e figurave, programi pr llogaritje tabelore, programi pr prpunimin e bazs se te dhnave etj. Paketa programore me e prhapur: Microsoft Office Programet pr inxhinier CAD (angl. computer aided desing) Projektimi me ndihmn e llogaritsit ndrtimi i projekteve (llogaritja, vizatimet etj me ndihmn e llogaritsit) CAM (angl. computer aided manufacturing) Prodhimi me ndihmn e llogaritsit pajisjet te udhhequra me llogarits CIM (angl. computer integrated manufacturing) Puna e trsishme e nj firme e udhhequr me llogarits Programi pr Internet Programi qe ju mundson shfrytzimin e shrbimeve te ofruara me internet Pamja e faqeve WWW (angl. browser) Programi pr posten elektronike (angl. e-mail) Programi pr gazetat e rrjetit (angl. newsgroup) etj. Multimedia Pajisja me llogarits multimediale sht e afte te tregoj figura te lvizshme dhe te palvizshme kualitete me zrin prcjells Rndom sht llogarits i fort i pajisur me karteln kualitete pr z dhe grafik, mikrofonin dhe shume memorie (RAM, CD-ROM, DVD) Hiperteksti Hiperteksti (angl. hypertext) mundson lidhjen e te dhnave tekstuale ashtu qe thjesht (me klikim te miut) mund te kalohet prej njrit ne tekstin tjetr Hipermedia (angl. hypermedia) sht e ngjashme me hipertekstin por prve tekstit ky edhe figurat te lvizshme dhe te palvizshme dhe zrin E vrteta virtuale E vrteta virtuale, virtualiteti (angl. virtual reality, VR) sht pajisje llogaritse (llogaritsi, programet, pajisjet shtes) qe munden shfrytzuesit tia paraqes rrethinn Te zvoglohet vdekshmria (pshm. aftsimi i vozitseve dhe piloteve) Te zvoglohen harxhimet e projektimit (pshm. paraqitja e ndrtess ose prodhimit) Te krijohet rrethina jo ekzistuese (pshm. te lojnat kompjuterike) Inteligjenca artificiale Sistemi llogarits qe tenton me zvendsua mendimin njerzor (angl. artificial inteligence, AI) Jan arritur rezultatet e kufizuara ne fusha te caktuara ose ne kushte te veanta Sistemet eksperte Sistemi llogarits qe zvendson njeriun ekspertin ne nj fushe te kufizuar (p.sh. mjeksia, mirmbajtja e pajisjeve te komplikuara, vlersimet financiare etj) Shfrytzohet si ndihme profesionisteve

Virusi
Virusi sht programi pr llogarits qe dmton programet tjera dhe shkakton pune jo te rregullt te llogaritsit E ka detyrn e vetme me i pengua shfrytzuesit me punua ne llogarits Krijuesit e viruseve jan rndom te panjohur

Dr. Bashkim Baxhaku Informatika Pajisjet P2 41 ka munden virusi? Te fshij ose te ndryshoj fajlat ne disk Te formatoj diskun e fort dhe ashtu te fshij te gjitha programet dhe te dhnat nga disku Te bene te dukshme shnimet e besueshme nga llogaritsi (pshm. Parulla, numri i kartels kreditore etj.) Te ngadalsoj punn e llogaritsit Mundson te tjerve qe me ndihmn e Internetit te vijn deri te dhnat nga llogaritsi i infektuar Ne mnyre automatike dhe pa dijenin te shfrytzuesit te drgoj posten elektronike me prmbajtje te padshiruar ne shume adresa Si te kuptojm se llogaritsi sht i infektuar? Me prdorimin e programit kundr viruseve Llogaritsi paraqet porosi te uditshme, luan muzik ose tregon fotografi pa dshirn e shfrytzuesit Llogaritsi sht me i ngadalshm se prpara Menjher ne dispozit ka shume me pak memorie se prpara Virusi sht i krijuar ashtu qe shfrytzuesi mesatar e identifikon rend Shumzohet me shpeshti ne dy mnyra Me kopjimin e paautorizuar te programeve Me startimin e programit te marr me posten elektronike - Internetin Viruse ka shume dhe pa ndrprerje lajmrohen te rijn Masat e mbrojtjes nga virusi Kujdesi afrimit te llogaritsi Pamundsoni personave te paautorizuara afrimit llogaritsit Kontrolli i programit para startimit ne llogarits Besueshmria e burimit te programit Te startohet se pari programi ne llogaritsin e veant Programi antivirus pr kontrollin Programet kundr viruseve Angl. antivirus, virus killer Programet te cilt mund te gjej dhe ti largojn viruset (te fshin programet qe shkaktojn dem) Programi kundr viruseve mund te gjej vetm viruset qe jan me te vjetr se vete programi, duhet pa ndrpre te riprtrihet Ne muaj zbulohen prafrsisht 500 virus te rinj!

Drejtat e autorit

Programi llogarits sht fryti jo material te trurit te njeriut i krahasuar me veprat artistike E drejta e autorit mbrohen me ligje ne fuqi si dhe me adetet prkatse Piratet Piratet (pirat) sht personi qe pa autorizim dhe kundrligjore kopjon, shumzon, ndan ose shet programet e te tjerve Ky veprim sht amoral dhe me ligj i ndshkueshm Kopjohen rendom CD-ROM-t dhe DVD disqet

Programi komercial Programi pr te cilin ekziston e drejta e autorit dhe pr prdorimin e te cilit paguhet kompensimi gjate blerjes (paraprakisht) Shiten rndom neper shitore te specializuara Shareware Angl. shareware shte emri pr programin te cilin lejohet te provohet para pagess Pas afatit qe sht shnuar me programin (p.sh. 14 dit), duhet paguar kompensimin autorit do here programet shareware jan shume me te lira prej programeve komerciale Shprndahen rndom me Internet ose ne CD-ROM-et qe sht shtese e ndonj reviste

Dr. Bashkim Baxhaku Informatika Pajisjet P2 42 PD Programi ne pronsi publike (angl. publik domain, PD) sht programi te cili autori e ka bart pronsin ne publikun Ky program lejohet te shumzohet, prdoret dhe ndryshohet pa kompensim autorit Shprndahen rndom me Internet ose ne CD-ROM-et qe sht shtese e ndonj reviste Hackeri Hackeri (engl. hacker) sht personi qe e njeh shume mire ndrtimin e llogaritsit dhe ne kohen e lire ka dshir me u marr me llogarits (i dashuruar ne llogarits) Hackeri ne fillim ishte emrtimi pr personin pozitiv dhe moral Sot emrtimi hacker shpesh prdoret pr njerzit qe mundohen me ndihmn e llogaritsit te bjn at qe nuk sht e lejueshme (pshm. te deprtohet nprmjet internetit ne sistemet llogaritse te tjerve, te largojn mbrojtjen nga programet komerciale etj)