1. Javne finansije predstavljaju naucnu disciplinu koja izucava finan.

an.djelatnost drzave i drugih pravnih lica javnog prava javnopravnih kolektiviteta,a koja se djelatnost sastoji u zadovoljavanju odredjenih javnih potreba i obezbjedjivanju novcanih sredstava da bi se te potrebe mogle finansirati u skladu sa ustavom i zakonima. Sve aktivnosti drzave u okviru zakonodavne,izvrsne,upravne i sudske vlasti mogu se prikazati u budzetu u ubliku novcano izrazenih javnih rashoda. Da bi planirane javne rashode drzava mogla efektuirati, neophodno je da obezbijedi odgovarajuca finansijska sredstva, ili putem uvodjenja javnih prihoda,ili zaduzivanjem na finan.trzistima, ili obavaljanjem poslovne aktivnosti na trzistu preko javnih orivrednih drustava. Finansije u sirem smislu kao veoma slozena i razudjena oblast obuhvataju: Javne finansije (drzave i javnopravnih tijela) Poslovne finansije (individualnih preduzetnika i privrednih drutava) Monetarne finansije ( centralne i poslovnih banaka i osigurav.durtava) Meunarodne finansije Finansije se u irem smislu mogu odnositi na samo transakcije u nacionalnim granicama, ali se mogu javiti i kao meunarodne finansije.

Sve javne potrebe odnosno funkcije i djelatnosti drave moemo svrstati u nekoliko grupa. Prvu grupu cine klasine funkcije drave vezane za funkcionisanje politikog i ekonomskog sistema(dr.administracija na svim nivoima dravne organizovanosti). Drugu grupu cine potrebe za meunarodnom bezbjednosu zemlje, to podrazumijeva postojanje oruane (vojne )sile. Trecu grupu formiraju funkcije unutranje bezbjednosti u pogledu zatite sloboda i prava graana, njihove imovine, kao i zatita postojeeg politikog,pravnog i ekonomskog sistema i poretka. To su finkcije organa unutranjih poslova ali i pravosudnih organa. U etvrtu grupu se nalaze funkcije u domenu socijalne sigurnosti graana.U pitanju su dvije podgrupe funkcija. Funkcije obaveznog socijalnog osiguranja(penzijesko i invalidsko osiguranje,zdravstveno osiguranje i osiguranje 1

od nezaposlenosti).Pored toga ova funkcija podrazumijeva i djelatnosti drave i njenih organa u sferi socijalnog zbrinjavanja i zatite graana koji su iz bilo kog razloga,ostali zbez (dovoljne) ekonomske snage da u datim uslovima mogu ekonomski da opstanu. Petu grupu formiraju funkcije tzv.drutvenih djelatnosti koje su veoma brojne: obrazovanje,nauku,kulturu,sport i sl. estu grupu ine finkcije u domenu ekonomske politike i privrednog razvoja. U sedmoj grupi se nalaze vanredne funkcije drave i njenih organa i institucija,uslovnjene nepredvidivim dogaajima veih ili manjih razmjera kako u zemlji tako i u svetskom okruenju.

Najznaajniji prihodi savremene drave su oni koji proizilaze iz njene vlasti., koristei u veoj ili manjoj mjeri elemente prinude. Finansijski suverenitet drave je samo jedan vid njenog politikog suvereniteta. Meutim, savremena drava ne mora da koristi iskljuivo prinudu da bi dola do prihoda. Ona u savremenim trinim uslovima sve vie ostvaruje prihode od javnih zajmova,dravne imovine,svoje privredne aktivnosti, donacija i sl. Prihodi koji se ostvaruju na osnovu vlasti su fiskalni javni prihodi, a oni koji se ne ostvaruju na osnovu vlasti, ve na ugovornoj i dobrovoljnoj osnovi ili nekoj drugoj osnovi nazivaju se nefiskalni javni prihodi. 2. Javne fijansije prouavaju finansijsku djelatnost drave i drugih javnopravnih tijela. Za poodmirenje javnih potreba(funkcija) neophodno je osim odgovarajuih dravnih organa i institucija obezbijediti i odgovarajua materijalna sredstva kojima e se finansirati rad navedenih organa i institucija, to javne fijansije,kao nauna disciplina, za svoj predmet prouavanja imaju javne rashode i javne prihode. Osim prouavanjaja javnih prihoda i rashoda, javne finasije kao predmet prouavanja imaju jo dva pitanja. Prvo javne finansije se bave i prouavnjem budeta i dugih institucija ua finansiranje javnih rashoda(posebno fondova obaveznog socijalnog osiguranja). U tom smislu posveuje se panja nainima donoenja,izvrenja i kontrole budeta,ciljavime koji se ele postii i uincima koje budet proizvodi. Drugo specifian predmet prouavanja javnih finansija je tyv.fenomen fiskalnog federalizma, koji se ogleda u posebnim finansijskim odnosima izmeu raznih nivoa vlasti u pogledu raspodjele,kako javnih rashoda, tako i javnih prihoda.Ovaj fenomen prisutan je u federativno ureenim dravama,kao i u unitarnim dravama,u kojima su prisutni elementi decentralizacije i regionalizma. 2

Javne finansije moraju odgovoriti na pitanja kako, koliko i od koga treba prikupiti novana sredstva, kako izvriti njihovu raspodjelu na pojedine subjekte i za pojedina namjene,kako ta sredstva utroiti da bi se optimalno ostvarili zadaci iz nadlenosti drave i drugih javnopravnih institucija.Ovaj pristup se naziva normativnim pristupom. On podrazumijeva ekonomsku analizu koja treba da odgovori na pitanje kako treba organizovati finansijsku privredu da bi se postigli to bolji uinci. Jacvne finansije istrauju i efekte koje prikupljanje, raspodjela i troenje sredstava od strane drave i drugih javnopravnih tijela ostavlja na fizika i pravna lica, kao i na privredu u cjelini, ovaj pristup se naziva poozitivnim pristupom. On je zasnovan na analizi efekata jkoje izazivaju mjere na strani javnih prihoda i javnih rashoda.Npr. moe se vriti analiza efekata koji se ostvaruju zamjenom jednog poreza drugim poreskim oblikom, ili se mogu izdvojeno analizirati rashodi za pravosue.

3.

U javnim finansijama koriste se opti metodi: analiza,sinteza, indukcija i dedukcija. Analiza koriste se dva opta metoda analize metod ralanjivanja i metod uporeivanja Metod ralanjivanja se upotrebljava za upoznavanje strukture analizirane materije. Njihovom primjenom vri se ralanjivanje javnih rashoda i javnih prihoda i upoznaju elementi iz kojih se oni sastoje. ovaj metod dopunjem metodom uporeivanja, omoguava da se sagleda ponaanje djelova prema cjelini i uoe suprotnosti u kretanjima sastavnih djelova posmatrane cjeline ime se omoguava da se upozna sutina stvari.to je ralanjivanje detaljnije to je mogunost sagledavanja uzrono-posledinih veza vea i konkretnija. Metod uporeivanja se nadovezuje na metod ralanjivanja, da bi se saznali kvantitativni odnosi meu ustanovljenim elementima. Ovaj metod se moe koristiti samo uz postojanje dvije veliine, dva rezultata ili dvije pojave koje se uporeuju, a te dvije veliine moraju biti jednovrsne tj. Uporedive. Sinteza predstavlja objedinjavanje zapaanja dobijenih na psnovu ralanjivanja, uporeivanja i ostalih metoda analize. Primjenom ovog metoda vri se ocjenjivanje svega onoga to se prethodno ispitalo, odnosno on se nadovezuje na prethodne postupke analize.Primjenom sinteza dolazi do punog izraaja sposobnost zakljuivanja. Indukcija i dedukcija su meusobno povezani metodi i dopunjuju se.

Indukcijom se od posebnog ili pojedinanog dolazi do cjeline ili opteg, dok se metodom dedukcije posebno ili pojedinano izvodi iz cjeline ili opteg. Specijalni metodi koji se takoe pored ovih optih metoda primjenjuju u javnim finansijama su: metod odnosa vrijednosi, indeksni metodi idr. Koji vode porijeklo iz statistilke, kako i ekonometrijski metodi gdje spadaju: bilansni metod,metod trenda,metod viestruke korelacije i komparativni metod. Bilansni metod zauzima posebno mjesto jer je zasnovan na injenicama da se svi javni rashodi i prihodi meusovno usaglaavaju i bilansiraju.metoda trenda se na osnovu kretanja javnih rashoda i prihoda u prethodnom periodu predviaju budua kretanja.Metodom korelacije na osnovu kvalitativno izabranih meusobnih veliina,predviaju se oekivana kretanja u narednom periodu.komparativnom metodom vri se uporedno sagledavanje pojedinih javnih rashoda i prihoda dobijenih korienjem prethodnih metoda.

4.

Nauka o javnim finasijama ima svoj predmet pruavanja, svoju terminologiju i svoje principe i podjele, zbog ega je ona samostalna nauna disciplina. Javne fijasije su po prirodi i karakteru materije koju obuhvataju, prevashodno ekonomska nauka sa mnogobrojnim vezama sa drugim naukama. Postoji trajna veza izmeu javnih finansija i politike ekonomije , ako osnovne ekonomske discipline, a ta veza dobija na znaaju posebno razvojem ekononomske misli. Izmeu javnih finasija i ekonomske politike postoji vrsta veza. Savremene mjere javnih finansija predstavljaju sastavni dio ukupnih drutvenoekonomskih mjera svake zemlje radi ostvarivanja odreenih drutveno- ekonomskih ciljeva.U pitanju je kompleks mjera makroekonomske i mikroekonomske provenijencije iji je jedan od najvanijih djelova u savremenim, trino orjentisanim, privredama svakako politika javnih finasija. Javne finansije imaju poseban odnos sa ostalim finansijskim disciplinama, posebno s kreditno-monetarnim, bankarskim i poslovnim finansijama. Ovo iz razloga pto je u uslovima savremene trino orjentisane privrede nezamislivo odvojeno tretirati makroekonomske i mikroekonomske fenomene i pojave. Takoe postoje veze i sa ustavnim pravom proizilazi iz odnosa koji postoji izmeu zakona kojima se ureuju javni rashodi i prihodi i ustava.

Veza sa finansijskim pravom proizilazi iz toga da je nuno da javnofinansijski odnosi budu regulisani pravnim normama. Sto se tie veze izmeu javnih finansija i upravnog prava treba istai da drava ubiranje javnih prihoda vri u poreskom postupku,koji je posebna vrsta upravnog postupka, i to od strane poreskih organa,koji su organi uprave. Savremena nauka o javnim finansijama danas se teko moe zamisliti bez primjene statistike i matematike. Znaaj kvantitativnih iskaza je u javnim finansijama vei nego u bilo kojoj drugoj ekonomskoj,odnosno drutvenoj nauci. 5. Nauka o javnim finansijama je relativno mlada nauna disciplina. Njeno oformmljenje kao samostalne naune discipline zavreno je u XIX vijeku. Meutim i prije toga su, na razliite naine i u razliitim oblicima, funkcionisali finansijski mehanizmi. U tom smislu, finansijski fenomeni su privlaili panju, mnogih mislilaca jo u starom vijeku. Prva razmiljanja o javnim finansijama susreu se kod Ksenofona i Aristotela. Ksenofon o problemu prikupljanja prihoda nunih za podmirenje dravnih rashoda raspravlja u svom radu pod naslovom O dravnim prihodima. I Aristotel je razmatrao probleme raspodjele poreskog tereta. I u rimskoj dravi voene su polemike o problemima dravnih prihoda. Tako je Tacit raspravljao o pitanjima prevaljivanja poreza. Prvi podaci o javnim finansijama potiu iz ranog srednjeg vijeka, a sistematizovao ih je arabljanski pisac toga doba Ibn Haldun.On je konstatovao da '' mo drave poiva na dva stuba: dobroj vojsci i dobrim finansijama , popusti li ijedan od njih, snaga drave mora nazadovati '' . ovo minjenje do danas nista nije izgubilo od svoje ispravnosti. U Evropi se u XIII vijeku Toma Akvinski prvi bavio pitanjima javnih finansija. On je pisao vjerska finansijska djela u kojima daje za pravo vladaru da u vanrednim okolnostima, kada redovni domenski prihodi nisu dovoljni, moe da pristupi oporezivanju svojih podanika. Prvim poreskim teoretiarem na zapadu smatra se an Boden. On je jos 1577 godineu svom politikom djelu est knjiga o Republici prvi dao pravnu teoriju poreza. Istakao je zakonitost i pravinost poreza. Da bvi bio pravian porez treba osigurati jadnakost svih pred fiskusom. Privredni razvoj Evrope, i posebno razvoj gradova kao trgovakih i bankarskih centara,koincidira s pojavom merkantilista koji smatraju da se bogatstvo stvara u trgovini. Zbog toga su merkantilisti bili pristalice uvoenja carina. S nastankom 5

fiziokratskog uenja , kao direktne reakcije na merkantilizam, javne finansije postaju znaajan predmet interesovanja ekonomske i filozofske misli.Prvi ovu ideju zagovara Sebastijan Voban, predlaui oporeuivanje svih dohodaka po razliitim stopama, ale ne veim od 10 odsto. Fiziokratksa doktrina o porezima nije imala uticaja izvan Francuske. Meutim, ona je probudila Adama Smita u Engleskoj da saini nekoliko kapitalnih djela iz oblasti javnih finansija posveenih posebno problemima i pitanjima izvora javnih prihoda, oblicima javnih prihoda i najboljim nainima njihovog ubiranja i troenja. Meu ova dva djela spada Istraivanje o prirodi i uzrocima bogatstva naroda.Adam Smit je opravdao proporcionalno oporezivanje i isticao potrebu stalnog irenja poreske osnovice i poveanja broja poreskih obveznika. Zalagao se za poreze na potronju i to onih proizvoda koji nijesu neophodni ovjeku posebno alkohol. Najvie je poznat meutim po formulisanju poreskih pravila etiri poreska kanona ( optost, srazmjernost, ugodnost plaanja i ekonominost naplate), to i danas predstavlja osnovne principe oporezuivanja. Nastavlja ideje Adama Smita bio je David Rikardo. On jse posebno bavio principima oporezivanja, kao i pitanjima prevaljivanja poreza i uincima oporezivanja. Bio je protivnik javnog zaduivanja,zastupajui stav da narodi treba da pokrivaju svoje rashode onda kada nastanu, a ne zaduivanjem buduih generacija. U drugoj polovini XIX vijeka i prvim decenijama XX v ijeka izuavanje finansijskih pojava doivljava takav razvoj da dolazi do osamostaljivanja nauke o javnim finansijama i njenog fenomena kao samostalne naune discipline. Tada se pojavljuju mnoga velika imena javnih finansija u Francuskoj ( ez,Trotaba, Leroa-Bolije, Sturm, a kasnije i Aliks i Lofanbrie), u Italiji ( Luii Kosa, Panteleoni,Rika Salerno, De Viti de Marko, Einaudi, a neto kasnije Morseli, Kaani i Pacenti), U Njemakoj ( Rau, Vagner,tajn,Nojmark,melders) i Velikoj britaniji (Bestejbl ,Stemp,iras,Pigu,Ursula Hiks, Hju Dolton i neto kasnije Don majndard Kejnz) Pod direktnim uticajem Kejnza u svim zemljama svijeta, a posebno SAD javlja se itava plejada savremenih teoretiara javnih finansija ali i onih koji se protive njegovomuenju. 6.

Pod fiskalnim optereenjem podrazumijeva se visina uea javnih rashoda,odnosno javnih prihoda u ukupnoj novostvorenoj vrijednosti (narodnom dohotku, odnosno drutvenom proizvodu)neke zemlje u toku jedne kalendarske godine. U teoriji se smatra da ovo utvrivanje treba vriti preko sume javnih prihoda, a ne preko javnih rashoda.

Navode se dva kljuna razloga: Prvo , ukupna masa statistiki iskazanih javnih rashoda, sadri tzv.bruto javne rashode. U tom smislu, mnogi javni rashodi viestruko se prikazuju, s obzirom da nije mogue iskljuiti sva transferna davanja. Ransfernim javnim rashodima drava nadoknauje (vraa) poreskim obveznicima jedan dio onoga to im je uzela preko poreza i drugih javnih prihoda. Drugo, javni rashodi se , veim ili manjim dijelom, pokrivaju (finansiraju) i javnim prihodima koji nijesu uzeti od privrede i stanovnitva, koji nijesu pritisak, kakav je sluaj sa najveim brojem nefiskalnih javnih prihoda. Tako javni zajam kao tipian i najei oblik nefiskalnog javnog prihoda predstavlja anticipiranje dijela javne potronje buduih generacija i ne moe se dovesti u vezu sa drutvenim proizvodom konkretne godine.

Fiskalno optereenje se moe mjeriti preko koeficijenta fiskalnog optereenja, koji predstavlja kolinik koji se dobija kada se deljenik(brojilac) uzme ukupan iznos svih dabinskih (fiskalnih) javnih prihoda u nekoj dravi (porezi, doprinosi sa obavezni socijalno osiguranje, takse i druge obavezne dabine), a za delilac(imenilac) njen godinji drutveni proizvod. Djeljenik suma javnih prihoda fiskalnog karaktera, odnosno sva suma naplaenih u toku jedne godine poreza,doprinosa za obavezno socijalno osiguranje, taksa, naknada, kazni i drugih obaveznih javnih dabina naplaenih na svim nivoima vlasti. Djelioc godinji bruto drutveni proizvod po trinim cijenama. Kolinik fiskalnog optereenja predstavlja kolinik javnih prihoda i drutvenog proizvoda jedne zemlje u jednoj kalendarskoj godini i iskazuje se prema formuli Fo = Sd / Dp x 100 Fo izraunato fiskalno optereenje iskazano u procentima Sd zbir svih javnih prihoda fiskalnog tipa, s napred iskazanim korekcijama Dp godinji drutveni bruto proizvod po trinim cijenama konkretne godine (GDP) 7. Moe biti: Globalno fiskalno optereenje posmatrano za cijelu nacionalnu privredu i za itavukalendarsku godinu. Utvruje se kao odnos ukupnih fiskalnih javnih prihoda i ukupnog drutvenog proizvoda u jednoj zemlji i u jednoj kalendarskoj godini.

Parcijalno Fiskalno optereenje posmatrano kao konkretan fisklani teret nacionalne privrede,grane ,grupacije, regiona, privrednog drutva ili pojedinaca u odreenom vrem.periodu. Parcijalno se dijeli dalje na tri vrste -prva vrsta parcijalnog fiskalnog optereenja pokazuje kolikjo je dru.droizvod komkretne zemlje optereen nekom vrstom dabinskih javnih prihoda. Te podatke objavljuje statistika OECD-a. - druga vrsta parcijalnog fisk.optereenja pokazuje obim fisklanog optereenja dru.proizvoda dabinskih javnih prihoda na nivou regiona(optine,grada ili nekog drugog nivoa politiko-teritorijalne organizovanosti).U pitanju je odnos drutvenog proizvoda ostvarenog na nivou konkretnog regiona iskazanog po tr.cijenama i na teritoriji tog regiona naplaenih dabinskih javnih prihoda. -treca vrsta parcijalnog fiskalnog opterecenja pokazuje nivo optereenja konkretnog poreskog obveznika za period od godinu dana. Pri utvrivanju fiskalnog optereenja pravnog lica dovode se u vezu ukupni dabinski javni priodi koje je platilo to pravno lice i njegov ukupni prihod. Nije ispravno metodoloski dovoditi u vezu naplaene javne dabinske prihode pravvnog lica sa njegovom dobiti , zbog toga sto se u sluaju da pravno lice posluje sa gubitkom,ne bi moglo utvrditi njegovo fiskalno optereenja. Z utvrivanje fiskalnog optereenja fizikog lica dovode se u vezu ukupni dabinski javni prihodi koje je lice platilo i njegov dohodak kao zbir svih njegovih neto prihoda koji podlijeu oporezivanju. Relativni poreski pritisak dovodjenje fiskalnog optereenja u vezu sa svim koristima koje se lroz javne rashode vraaju poreskim obveznicima.Realni fiskalni teret ne zavisi samo od visine fiskalnih prihoda, ve i od toga kako se fiskalni prihodi upotrebljavaju. Ako se oni racionalno upotrijebe na uveanje drutvene proizvodnje i drutvenog proizvoda, na unapreivanje privrede i obezbjeenja socijalnih davanja, onda fiskalno optereenje moe da bude i poveano a da to ne smeta poreskim obveznicima 8. oja

Javni rashodi su novani izdaci koje drava ini u javnom interesu radi zadovoljavanja javnih potreba. Iz ove definicije proistiu sledee dvije karakteristike javnih rashoda: Oni slue za podmirenje(pokrie) javnih potreba U savremenim uslovima oni su po pravilu izraeni u novcu Cilja javnih rashoda je zadovoljenje javnih potreva, to predstavlja osnovni kriterijum za razugraniavanje javnih od drugoh rashoda, kako onih u privredi(poslovnih), tako posebno privatnih(linih)rashoda. Dok se drugi rashodi

ine, u principu radi zadovoljenja potreba pojedinaca, javni rashodi predstavljaju troenje radi zadovoljenja optih potreba. Druga karakteristika je injenica da se u savremenim uslovima oni izraavaju u novcu. Ovo je opta karakteristika javnih rashoda i najee je sluaj, to nikako ne znai da se u modernoj,trino orjentisanoj privredi ne mogu nai sluajevi u kojima podmirenje javnih rashoda moe ostvariti i na razne druge nenovane naine(u naturi, radom,odnosno injenjem, u obliku poasti i putem isputenih prihoda). Ovo je posebno sluaj u ratnim uslovima i u uslovima pripreme za rat odnosno poslije rata.Takoe pomo stanovnitvu u saniranju poosledica elementarnih nepogoda i sl. U strukturi javnih rashoda najvaniji suizdaci za: Dravnu upravu,unutranju bezbjednost(policija),narodnu odbranu (vojni rashodi),spoljni poslovi,pravosudne organe,obrazovanje, kulturu,naunoistraivaki rad,ekoloke svrhe,ekonomske intervencije,socijalnu sigurnost stanovnitva,sport i sl. 9. a (1. ; 2. ; 3. - ) Redovni i neredovni javni rashodi podjela je jedna od najstarijih. Kriterijum za ovu podjelu je redovnost pojavljivanja. Redovni imaju sledee karakteristike: mogu se unaprijed predvidjeti, po visini su manje-vie stabilni i redovno se javljaju. Neredovni javni rashodi se pojavljuju s vremena na vrijeme,njih nije mogue bilansno predvidjeti, pojavljuju se neperiodino, odnosno nije mogue odrediti period njihovog pojavljivanja niti njihov obim. Kao posebna vrstaneredovnih javnih rashoda javljaju se vanredni javni rashodi koji su rezultat saniranja posledica dejstva nekih vanrednih okolnosti(elementarne nepogode, radta dejstva isl) Lini i materijalni javni rashodi klasifikacija je izvrena prema objektu troenja.Lini javni rashodi predstavljaju rashode namijenjene izdravanju organa uprave(plate zaposlenih u organima uprave,u vojsci, policiji i sl.) odnosno isplate penzija,m invalidnina, raznih pomoi i sl. Pojedincima koji na to imaju pravo.Materijalni javni rashodi obuhvataju rashode namijenjene vrenju javnih slubi(kancelar.materijal,sredstva za vojsku,osnovna sredstva,investicije i sl) Javni rashodi centralne vlasti i niih politiko-teritorijalnih jedinica Klasifikacija je izvrena prema subjektu njihovog troenja. Ova podjela ima specifinu teinu posebno u sloenim ( federativno) ureenim dravama. Kljuni problem u ovim dravama jeste u podjeli nadlenosti (funkcija). Javni rashodi centralne vlasti su oni rashodi koje vri drava(centralni nivo).Javni

rashodi niih politiko-teritorijalnih jedinica su oni rashodi koje vre tijela niih politiko-teritorijalnih jedinica u odnosu na centralnu vlast. Ta tijela mogu biti organi lanica federalne drave, pokrajine, grada ili lokalne samouprave. 10. a (1. ; 2. ; 3. ) Proizvodni i trensferni javni rashodi ova podjela je relativno novijeg datuma i povezana je sa tendencijom jaanja dravnog intervencionizma,odnosno s jaanjem ekonomskih i socijalnih funkcija savremene drave.U proizvodne javne rashode spadaju tzv. Realni i investicioni rashod. Realni rashoidi predstavljaju rashode kojima drava pribavlja produktivna dobra i usluge,plaa radnike i slubenike i kupuje materijana dobra. Investicioni (kapitalni) javni rashodi su oni kojima odgovara protivvrijednost dobijena u ekonomskim dobrima koja e kasnije donositi prihode, to dolazi do direktnog ili indirektnog poveanja drutvenog proizvoda.U Transferne javne rashode spadaju: tradicionalni administrativni javni rashodi drave(vojska,administracija i sl), socijalna davanja(penzije,invalidnine,socijalne pomoi i dr), otplate kamata za uzete dravne zajmove i sl. Javni rashodi u novcu i naturi - ovo je jedna od najstarijih podjela, i danas gubi na znaaju jer se javni rashodi iskazuju i zvravaju prevashodno u novcu. Produktivni i neproduktivni odnosno na rentabilne i nerentabilne jeste nain na koji se oni reflektuju na poveanje prouivopdnih kapaciteta, to dovodi ili ne dovodi do porasta prihoda.Produktivni rentabilni, javni rashodi su rashodi koji prouzrokuju poveanje proizvodnih kapaciteta i dovode do porasta prihoda.Npr. Izgradnja ,rekonstrukcija ili modernizacija nekog proizvodnog kapaciteta sredstvima budeta drave je primjer produktivnog javnog rashoda.To je direktni produktivni javni rashod. Indirektni bi bio ulaganje u izgradnju, rekonstrukciju ili modernizaciju nekog puta,pruge ili drugog infrastrukturnog objekta iz budeta .neproduktivni tj nerentabilni javni rashodi su oni koji ni direktno ni indirektno ne dovode do poveanja privrednih kapaciteta, odnosno porasta prihoda. To su rashodi za vojsku,administraciju sl. Mada pojedine djelovi navedenioh rashoda mogu da budu i produktivni , bilo direktno bilo indirektno(npr.namjenska proizvodnja,ili vojna ulaganja u izgradnju infrastrukture i sl.)

11. a (1. ; 2. GFS )

10

Podjela javnih rashoda na odloive i neodloive vezana je za mogunost da se neki javni rashodi u sluaju nepostojanja dovoljnih javnih prihoda mogu ili ne mogu odloiiti na neko vrijeme. Odloivi su oni rashodi ije se izvrenjemoe odloiti u vremenu. Usled nedostatka javnih prihoda,zbog njihovog neblagovremenog priticanja, izvrenje nekih javnih rashoda se moe odloiti za neko due vrijeme, Npr. Ulaganje u izgradnju nekih objekata,iako su planirani u budetu , zbog nedostatka sredstava moe se odloiti za neko vrijeme kada budu obezbijeeni bolji prilivi javnih prihoda Neodloivi su oni javni rashodi koji se na osnovu propisa moraju izvriti odgovarajueg dana kako je njihovo izvrenje planirano. Primjer je isplata plata zaposlenima u dravnim organima,kao I isplata penzija. GFS klasifikacija MMF propisao je posebnu meunarodnu klasifikaciju javnih rashoda , koja na neki nain je postal obavezujua I u svijetu opteprihvaena. Rije je o dravnoj finansijskoj statistici klasifikaciji. Ova klasifikacija je data u prirunuku za statistiku dravnih finansija koji je izdao MMF. Ova klasifikacija obuhvata ne samo javne rashode ve I javne prihode. U GFS klasifikaciji prihvaen je princip fakturisane realizacije /knjienje se vri u momentu dospjelosti)za potrebe kako evidentiranja javnih prihoda, tako I za evidentiranje javnih rashoda. U njemu je razraen system jedinstvene budetske klasifikacije koji obuhvata: 1)ekonomsku klasifikaciju prihoda I primanja, 2) ekonomsku klasifikaciju rashoda I izdataka, 3) organizacionu klasifikaciju, 4) funkcionalnu klasifikaciju, 5)klasifikaciju prema raunovodstvenim fondovima. 12. Trini mehanizam nije u stanju da uvijek ostvari sve ekonomske funkcije, zbog ega nastaju situacije u kojima drava mora da intervenie da bi se ostvarila efikasna preraspodjela resursa. Postoji vie razloga koji u takvim situacijama objanjavaju nunost prisustva javnog sektora. Posebno su znaajni sledei razlozi: Potreba za uspostavljanjem pravnog poretka koji e omoguiti nesmetano funkcionisanje trinih institucija i mehanizama konkurencije Obezbeivanje javnih dobara Reavanje problema tzv.eksternalija Sprovoenje politike raspodjele dohotkai imovine u mjeri u kojoj distribucija uspostavljanja kroz djelovanje trinog mehanizma ne odgovara drutveno shvaenoj pravinosti Obezbeenje stabilnosti u ekonomskim kretanjima( visoka zaposlenost, niska inflacija) kao i stope privrednog rasta koja odgovara durtvenim preferencijama. Za funkcionisanje svake drave neophodno je da se obezbijede odgovarajua javna dobra. Javna dobra se mogu podijeliti po raznim osnovama. Polazei od toga da ih mogu obezbjeivati razni nivoi vlasti javna dobra se dijele na: lokalna,regionalna,dravna,meunarodna,globalna Dalje moemo ih jo podijeliti na ista i neista javna dobra.

11

ista javna dobra obuhvataju dobra koja nije mogue obezbijediti u dovoljnim koliinama primjenom principa trine efikasnosti. U pitanj je odbrana zemlje,bezbjednost,poslovi uprave i sl. Ta dobra karakteriu:nekonkurentnost u potronji i neiskljuivost. Nekonkurentnost u potronji javnih dobara znai da korienje javnog dobra od strane jednog lica ne umanjuje korisnost koju ono prua drugim licima, ne umanjuje sigusnost drugim licima. Neiskljuivost u upotrebi jevnih dobara oznaava nemogunost da se bilo ko sprijei da ih koristi. Neista jevna dobra su dobra kod kojih osim elemenata javnosti postoje i elementi privatnosti. U pitanju su dobra ije bi se obezbjeivanje, naelno,moglo organizovati na trinim principima , kao kod privatnih dobara, ali je interes drave da ona budu koriena od strane svih graana. U pitanju su saobraajnice,obrazovanje,zdravstvena zatita,i sl. Ekternalije postoje kada su u obezbjeivanju jednog dobra pojavljuju efekti koji pogaaju lica koja ne ele da plate korist, odnosno tetu nastalu za njih kao posledica proizvoidnje tog dobra. Drugim rijeima, to je situacija koja se javlja kada se koristi od jednog privatnog dobra ne mogu '' individualizovati'' ve se prenose na trea lica koja nijesu spremna da za to bilo ta plate( npr. Vakcinisanje jednog djeteta protiv zarazne bolesti ini korist i ostalima jer smanjuje rizik da i oni obole.) 13. Da bi se prikupljena sredstva za pokrie javnih rashoda to racionalnije i efektnijekoristila, neophpodno je odrediti odreena naela , odnosno pravila po kojima e drava obaviti tu funkciju. Postoje tri klasina naela javnih rashoda: Naelo tednje Naelo opteg interesa Naelo umjerenosti i proporcionalnosti Neki autori dodaju jos i :naelo skladne strukture zadovoljenja potreba, naelo automnosti,naelo demokratinosti,naelo izvora sredstava,naelo podudarnosti prihoda i rashoda. Naelo opteg interesa javnih rashoda jedno od najvanijih naela javnih rashoida je zahtjev da javni rashodi treba da slue ostvarivanju iskljuivo opteg interesa , odnosno oni treba da slue prvenstveno za pokrivanje potreba koje su u interesu drutva kao cjeline.Javni interesi moraju biti ispred interesa pojedinaca, javni rashodi ne mogu koristiti za podmirenje linih potreba Naelo tednje je jedno od osnovnih naela javnih finansija, posebno u uslovima prenapregnute javne potronje. Ovo praktino znai da drava treba da tei da se sa to manje stedstava postigne postignu to vei efekti. Meutim, treba znati da je kod primjene ovog naela nuno odrediti optimalne granice,jer u nekim sluajevima isuvie veliko smanjenje sredstava moe da prouzrokuje tetne posledice. Naelo umjerenosti i proporcionalnosti javnih rashoda predstavlja zahtjev da javni rashodi treba da budu visoki koliko i javni prihodi, odnosno da se finansiraju iz drutvenog prouzvoda, a ne iz imovine ili na raun buduih generacija. Takoe ovo naelo zahtijeva uvaavanje pravila proporcionalnosti u troenju javnih rashoda ne samo u odnosu na drutveni proizvod ve i izmeu pojedinih javnih rashoda ,

12

odnosno da se pojedine javne potrebe moraju zadovoljiti srazmjerno mogunostima nacionalne privrede. 14. Pitanje pokria javnih rashoda proistie iz injenice da javni rashodi mogu da budu redovni i vanredni. Ovo pitanje razliito tumae klasina i savremena teorija. Klasina teorija je imala dosta jednostavne i jedinstvene odgovore na pitanje kako pokriti redovne, a kako vanredne javne rashode. Naime , redovni javni rashodi se pokrivaju redovnim javnim prihodima, dok vanredne javne rashode treba pokriti iskljuivo vanrednim javnim prihodima( javnim zajmovima, vanrednim poorezima,ili inostranom pomoi)Korienje zajmova za pokrivanje javnih vanrednih rashoda znai olakanje poloaja sadanjih generacija na raun buduih generacija.Klasina teorija javnih finansija ne preporuuje korienje javnih zajmova za pokrivanje ni redovnih, niti neredovnih vanrednih javnih rashoda. To znai da drava ne bi smjela da koristi javni zajam za pokrie deficita u periodima krize i stagnacije. U toj situaciji za pokrie vanrednihjavnih rashoda drava ima samo dvije mogunosti: da povea javne prihode, ili da smanji javne rashode. Savremena teorija javnih finansija za pokrie vanrednih rashoda predlae, kako vanredne javne prihode(poreze i sl.), tako i javne zajmove.Meutim, nije ista situacija kada se radi o pokriu vanrednih javnih rashoda u uslovima privrednog razvoja ili kada se vanredni javni rashodi pokrivaju u uslovima recisije ili stagnacije. U uslovima privrednog razvoja vanredni javni rashodi se mogu pokrivati i vanrednim porezima i javnim zajmovima. Ali,ako se vanredni javni rashodi pojave u zemlji ija je privreda u recisiji ili stagnaciji , kada fiskalni kapaciteti ne omoguavaju uvoenje vanrednih javnih prihoda,te rashode treba finansirati javnim zajmovima. Nije preporuljivo da se javni rashodi finansiraju deficitarno, odnosno da se finansiraju iznad mogunosti ostvarenja javnih prihoda. Kod deficitarnog finansiranja javni rashodi se jednim dijelom ne pokrivaju iz javnih prihoda, ve tampanjem novca.Takvo finansiranje generie inflaciju, zbog ega ga treba eliminisati.Slina situacija je i kada se drava putem emisije dravnih obveznica zaduuje kod nelikvidnih poslovnih banaka. I taj oblik finansiranja konano efektuira kao primarna emisija. 15. Javni rashodi ostvarju odreene efekte na ekonomski i socijalni ivot, ime oni u savremenim uslovima postaju vaan instrument kojim se djeluje na ekonomsko-politika i socijalna zbivanja u drutvu. Ne postoji jedinstveno gledite o tome koji se efekti mogu postii putem javnih rashoda. Istorijski posmatrano pojavile su se dvije osnovne koncepcije, s obzirom na efekte javnih rashoda Koncepcija o neutralnim javnim rashodima Koncepcija o aktivnim javnim rashodima Koncepcija o neutralnim javnim rashodima nastala je u okviru klasine graanske finansijske teorije prema kojoj javni rashodi imaju neutralno dejstvo na privredna i socijalna kretanja . U pozadini ove teorije je stav o nemijeanju drave u ekonomski i socijalni razvoj, odnosno o potrebi da javni rashodi budu to nii.

13

Koncepcija o aktivnim javnim rashodima koja je nastala i razvijala se u periodu pred, a posebno poslije Drugog svetskog rata, predstavlja sastavni dio teorije funkcionalnih finansija. Zastupnici koncepcije o aktivnim javnim rashodima stavljaju akcenat na ekonomsko-politika i socijalna dejstva javnih rashoda. Sutina je u aktivnoj ulozi drave i njenom ekonomskom i socijalnopolitikom intervencionizmu. Stav savremenih teorija jeste da se javni rashodi ne mogu posmatrati odvojeno od javnih prihoda. Aktivni javni rashodi su oni koji mijenjaju privrednu i socijalnu strukturu drave. Neutralni javni rashodi bi bili oni koji to ne ine. 16. Jeno od bitnih pitanja javnih finansija jeste i veliina ili obmi javnih rashoda. Obih prihoda uslovljava obim rashoda , ime se odreuje i stepen zadovoljenja javne potronje. Savremene javne finansije ne prihvataju stanovite da su javni rashodi dobri samo kada su mali. Na njih se ne gleda vie kao teret za privredu. Stanovite je da su javni rashodi u naelu uvijek korisni kada su produktivni, to se manifestuje na posredan ili neposredan nain.Smatra se da nije bitno raspravljati o visini i limitiranju ukupnih javnih rashoda, ve o limitiranju i visini pojedinih kategorija javnih rashoda. Ne samo da je porebno voditi rauna o odnosu produktivnih i neproduktivnih javnih rashoda, ve je nuno obratiti panju i na izbor unutar svake od navedenih kategorija, a posebno u okviru kategorije neproduktivnih javnih rashoda. Problem visine javnih rashoda ima dvije dimenyije: Finansijsku Socijalno ekonomsku Odreivanje fisine javnih rashoda sa finansijskog aspekta prektino predstavlja odreivanje gornje granice javnih prihoda. Poto javni rashodi mogu biti onoliko visoki koliko to dozvoljavaju instrumenti javnih prihoda,to otvara pitanje finansijskih mogunosti date nacionalne proivrede. U savremenim uslovima kod svih zemalja postoje tendencije porasta javnih rashoda. Dinamika porasta javnih rashoda kroz istoriju nije bila ista u svim periodima i u svim zemljama .Znaajan uticaj na nivou javnih rashoda imaju vanredne situacije i dogaaji ( ratovi, krize i sl.). Tada se mijenjaju shvatanja o visini uea opte potronje u drutvenom prouzvodu i dolazi do prilagoavanja privrede veem obimu poreskog zahvatanja, a paralelno raste i udeo opte potronje u drutvenom proizvodu. Ovo je tzv. Efekat premjetanja koji su u literaturi uveli pikok i Visman krajem sedamdesetih god. X vijeka. Struktura javnih prihoda se prilagoava novim zahtjevima za javnim rashodima.Meutim prilagoavanje nije u potpunosti samo kvantitativno. 17. U skoro svim zemljama svijeta uoava se konstantan porast javnih rashoca,kako u apsolutnom, tako i u relativnom smislu. Dravne funkcije se proiruju, tako to se postojee funkcije poveavaju, i pojavljuju nove funkcije uslovljene

14

nastankom brojnih novih socioekonomskih, politikih i drugih odnosa u dravi.U periodu od kraja XIX vijeka pa do danas pojavile su se mnoge teorije i formulacije brojnih pravila o uzrocima sve veeg rasta javnih rashoda. Nahjpoznatija meu starim teoretiarima, su Vagnerova pravila porasta javnih rashoda i Pikok-Viznanova meu savremenim teoretiarima javnih finansija. Vagner je u neprestanom rastu javnih rashoda druge polovine XIX vijeka uoio izvjesnu zakonitost, neku uestalost s karakterom trajnosti i to formulisao u vidu zakona porasta javnih rashoda, zakona koji je u istoriji javnih finansija poznat kao Vagnerov zakon. Vagnerov zakon su preispitivali pikok i Vizman.Oni su zakljuili da Vagnerov zakon i dalje vai, ali su mu dali sasvim drugaije i detaljnije obrazloenje. Smatrali su da su u osnovi javnih rashoda rastu zbog toga to rasu javni prihodi, a ne obrnuto, te da prihodi rastu zato to to iziskuje pritisak na strani javnih rashoda. G.iz je izvrio klasifikaciju uzroka porasta javnih rashoda, i klasifikovao ih u dvije grupe u zavisnosti od toga dali oni dovode do: - prividnosti ili - stravnog poveanja javnih rashoda. Prividni uzroci su oni koji poveavaju iznos rashoda u budetu, ali usled toga nije pojaan pritisak na poreske obveznike, tj. Obim linih potreba nije jae ogranien u korist javnih. Meu prividne uzroke porasta javnih rashoda spadaju: snanjenje kupovne snage novca( inflacija), promjene u tehnici iskazivanja budeta (prelaz sa principa neto budeta na princip bruto budeta), poveanje teritorije i broja stanovnika zemlje. Najznaajniji prividni uzrok poveanja javnih rashoda je smanjenje kupovne snage novca(inflacija) Ddo kojeg dolazi zbog porasta cijena. Stvarno poveanje javnih rashoda je mnogo vanije. To jesituacija kada se poveava udio javnih rashoda u drutvenom proizvodu, odnosno kada se procentualno sve vei dio drutvenog proizvoda troi za podmirenje javnih rashoda. Postoji vei broj uzroka koji dovode do realnog stvarnog porasta javnih rashoda. Oni mogu da budu: ekonomske, politike, finansijske ili socijalne prirode. Kada do poresta javnih rashoda dolazi usled toga to drava ini odreene zahvate ( ulaganja) u vezi sa ekonomskim razvojem, onda se govori o ekonosmkim uzrocima rasta javnih rashoda.Politiki uzroci koji djeluju na poveanje javnih rashodda mogu biti: unutranji i spoljanji. Kod unutranji, na prvo mjesto stavlja se oblik vladavine, da li se radi o monarhiji ili parlamentarnoj demokratiji, da li je rije o unitarnoj ili (kon)federativno ureenoj dravi, da li je rije o centralizovanoj ili decentralizovanoj dravi. Najvaniji spoljnopolitiki uzroci poveanja javnih rashoda su oni koji proizilaze iz nestabilnih i nesreenih meunarodnih politikih odnosa, poto takve situacije dovode do poveanja rashoda za odbranu i vojsku, spremanje za ratna dejstva i sl.

15

Finansijski uzroci rasta javnih rashoda mogu se podijeli u dvije gruge: otplate javnih dugova, loe upravljanje javnim finansijama, posebno pri pojavi budetskog suficita. Otplate javnih dugova predstavljaju znatno optereenje, pa samim tim i permanentno uzrokuju porast javnih rashoda. Javni zajam u trenutku realizacije predstavlja poveanje javnih prihoda, ali on u momentu kada treba da pone da se vraa, kao i u itavom periodu vraanja, predstavlja javni rashod za koji je potrebno obezbijediti javne prihode. Loe upravljanje javnim finansijama, posebno pri pojavi budetskog suficita i njegovo neadekvatno korienje dovodi do nemerenog troenja na strani rashoda. Kada se jednom poveaju javni rashodi onda se usled inercije zadravaju i u narednom periodu, kada ne mora da bude takvih prihoda, odnosno budetskog suficita. Stvorena navika poveanog troenja opstaje i dovodi do stalnog porasta javnih rashoda. 18. Da bi drava mogla da izvrava brojne i obimne javne rashode, ona mora da raspolae odgovarajuim javnim prihodima. Javni prihodi predstavljaju trensakcije koje poveavaju neto imovinu drave na svim nivoima vlasti. Transakcije predstavljaju razmjenu kada jedna jedinica obezbjeuje dobra, usluge, imovinu ili rad drugoj jedinici i zauzvrat dovija dobra, usluge, imovinu ili rad u istoj vrijednosti(npr. Naknada za rad koji se plaa zaposlenima,nabavke dobara i usluga, prodaja poslovnih zgrada i sl.). Transakcije u formi transfera su one transakcije kada jedna jedinica obezbjeuje drugoj jedinici dobra, usluge,imovinu odnosno rad , a da pri tome u isto vrijeme ne dobija nikakvo dobro,uslugu, imovinu ili rad u zamjenu. Porezi i veina doprinosa za socijalno osiguranje predstavlja obavezne transferem dok su subvencije, donacije, socijalne pomoi i dr. dobrovoljni transferi. Neke transakcije se uvode zakonom ( npr.plaanje poreza). Najvanije karakteristike javnih prihoda su: da se po pravilu ubiraju u novcu, da se ubiraju redovno(godinje ili u nekom drugom vremenskom intervalu), da njihovo plaanje ne dovodi u pitanje postojeu imovinu(osim realnih poreza na imovinu), da se njima pokrivaju trokovi koji imaju opti karakter. Istorijski posmatrano javni prihodi su se pojavili u raznim brojnim oblicima. Pojedini javni prihodi vremenom su nestali, ali su se pojavili novi, koji su odgovarali postojeim ekonomskim, socijalnim i politikim prilikama. Usavremenim dravama javni prihodi imaju znaajnu fiskalnu, ekonosmku i socijalnu ulogu, i javljaju se u veoma rasliitim oblicima i pod raznim nazivima kao to su porezi, takse,doprinosi, naknade, domenki prihodi, donacije,parafiskalni prihodi i sl. 19. Postoji veliki broj oblika, vrsta i pod vrsta javnih prihoda koji u savremenoj, trino orjentisanoj privredi stoje na raspolaganju dravi. Najee se u teoriji javnih finansija pojavljuju sledee vrste dvostrukih klasifikacija javnih prihoda

16

Originarni(izvorni) i derivatni ( izvedeni) Javnopravni i privatnopravni Namjenski i nenamjenski Poreski i neporeski Od stanovnitva i od pravnih lica Prihodi irih politiko-teritorijalnih jedinica i prihodi uih politikoteritorijalnih jedinica - Povretni i nepovratni - Prihodi u novcu i prihodi u naturi - Redovni i neredovni Originarni izvorni javni prihodi su prihodi koje drava ostvarjuje svojom ekonomskom aktivnou na tritu,na kojem ravnopravno nastupa s drugim privrednim subjektima, ili po osnovu prava vlasnitva. Zbog toga su ovi prihodi privatnopravnog karaktera.To su prihodi dravne imovine, dobit privrednih drutava u dravnoj svojini,prihodi ostvaredni od prodaje dobara iusluga od dravnih subjekata i sl. Derivatni izvedeni prihodi su prihodi do kojih drava dolazi po osnovu svog fiskalnog suvereniteta, tako to na osnovu odreenih javnopravnih mjerila vri preraspodjelu nacionalnog dohotka.Drava je u poziciji da, zahvaljujui imperijumu koji ima, oduzima dio novanih sredstava od lica koja se nalaze pod njenim fiskalnim suverenitetom. Zbog toga su derivatni javni prihodi javnopravnog karaktera. Derivatni se mogu razgraniiti u dvije kategorije prema nainu na koji se obezbjeuju: dabinski ( fiskalni) javni prihodi i nedabinski( nefiskalni)javni prihodi. Dabinski(fiskalni) javni prihodi obezbjeuju se neposrednim nametanjem obaveze plaanja odreenog javnog prihoda fizikim i pravnim licima koja se nau u zakonom predvienoj situaciji(npr. Posjeduju imovinu,ostvaruju prihode,vre transakciju isl.)Ovdje spadaju takse, porezi, naknade i doprinosi Nedabinski(nefiskalni) javni prihodi se obezbjeuju posrednim nametanjem od strane drave. Ovdje spadaju novane kazne koje se izriu u krivinom, prekrajnom ili nekom drugom postupku koji se void kod dravnih organa, kao I prihodi koji proistiu iz dvostranog pravnog posla s javnopravnim elementom (npr.eksploatacija, obavezni zajam I sl.) Polazei od kategorija subjekata od kojih se ostvaruju javni prihodi mogu da budu od stanovnitva, ili od pravnih lica. Prihodi od stanovnitva su prihodi koje plaaju graani iz svojih prihoda odnosno dohotka I iz imovine za podmirivanje javnih rashoda. Prihodi od pravnih lica su prihodi koje plaaju privredni subjekti I drugi oblici pravnih lica iz prihoda (dobiti) koje ostvaruju po osnovu ekonomske aktivnosti I iz imovine. 20. Porez se mpoe posmatrati u irem i uem slislu. Posmatran u irem smislu, porez obuhvata sve vrste javnih prihoda porez u irem smislu, doprinose, takse,naknade i druge vrste javnih prihoda. Posmatran u uem smislu ,porez predstavlja samo jedan i to najznaajniji oblik javnih prihoda.

17

Porez predstavlja prihod drave koji ona naplauje na osnovu vlasti,od subjekata pod svojim suverenitetom, bez neposredne protivnaknade,u cilju pokrivanja javnih rashoda. Iz navedene definicije proizilaze sledee karakteristike poreza: Derivatniost, -prisilnost poreza porezima se finansiraju javni rashodi odsustvo neposredne protivnaknade porez je novano davanje. Derivatnost poreza znai da prihodi koje drava prikupi po osnovu naple poreza nijesu rezultat ekonomske aktivnosti drave, ve su derivatni ( izvedeni). Do ovih prihoda drava dolazi po osnovu svoje vlasti,tako to ona lica nad kojima ima suverenitet oduzima deo novostvorene vrijdnosti u godini u kojoj se obavlja oporezivanje, ili dio akumuliranog dohotka iz prethodnih godina(imovine) i tako prikupljena sredstva koristi za finansiranje javnih rashoda. Porezom se umanjuje ekonomska snaga obveznika, zbog ega oni nerado prihvataju obavezu njegovog plaanja. Savremene drave obavezu plaanja poreza propisuju poreskim zakonom,koje donose predstavnika tijela, ime obezbjeuju legimitet za prikupljanje i troenje poreskih prihoda. Meutim, ni u takvim uslovima,nametanje poreske obaveze i troenje prikupljenih poreskih prihoda ne podravaju svi poreski obveznici.Zato je prisilnost poreza jedna ode njegovih glavnih karakteristika, jer drava prilikom prikupljanja poreza ima pravo da koristi svoje mehanizme za primjenu sile. Drava ne primjenjuje silu u svim sluajevima uvoenja i naplaet poreza. Kod uvoenja poreza sila se vrlo rijetko primjenjuje , dok se kod naplate primjenjuje ee. I kada drava neposredno ne primjenjuje silu, ona poreskim obveznicima daje do znanja da e primijeniti silu ukoliko oni ne budu postupali po poreskim propisima. Sredstva koja se prikupe oporezivanjem slue za finansiranje javnih rashoda.Na ovaj nain drava finansira odreene funkcije koje su u interesu i poreskih obveznika. Ovim sredstvima finansira se odbrana,kultura,pravosue,uprava,nauka,obrazovanje,socijalna zatita itd. Korienjem javnih dobara, poreski obveznici uveavaju svoje blagostanje. Meutim, oporezivanjem se usled smanjenja raspoloivog dohotka, kod poreskih obveznika mijenja struktura potronje. Bitna karskteristika poreza je odsustvo neposredne protivnaknade. Ne postoji obaveza na strani drave da poreskom obvezniku izvri neku neposrednu protivuslugu. Ne postoji nikakva relacija izmeu plaenog poreza i koristi koju prilikom korienja javnih dobara, koja se njime finansiraju, ima lice koje porez plaa. Meutim, iz ovoga ne treba izvui zakljuak da lica korist opteg karaktera i njena visina nije odreena visinom plaenog poreza, odnosno izmeu plaanja poreza i koristi od troenja prikupljenih sredstava ne postoji neposredna veza. Porez se u savremenim drava naplauje u novcu odnosno porez je novano davanje. U prolosti je porez esto naplaivan u naturi ili radu. 21. 22.

18

23. (1. () () ; 2. () () ) U teoriji postoje dvije ideje o strukturi poreskog sistema, i to: - Poreski monizam i poreski pluralizam Zagovornici poreskog monizma su smatrali da treba da postoji samo jedan porez,. Tako su fiziokrati u Francuskoj (u drugoj polovini 18.vijeka zastupali ideju o zavoenju samo jednog poreza na ist prihod od zemljine rente , poto su smatrali da viak vrijednosti nastaje samo u poljoprivredi. Slian stav sadran je i u socijalistikoj monistikoj tezi koji poiva na uvoenju jednog poreza sa snano izraenom progresijom kojim bi se oporezivao ukupan dohodak kao zamjena za nepravine poreze na potronju. Ove ideje nisu bikle prihvaene, jer bi prihvatanje monizma znailo da stopa tog jednog poreza mora biti vrlo visoka, to biu izazvalo optor prema njegovom plaanju. Poreski pluralizam predstavlja takav pooreski sistem koji se sastoji iz vie poreskih oblika i naao je primjenu u svim poreskim sistemima. Klasicfikacija poreskih oblika moe se izvriti na: - Neposredne(direktne), i posredne (indirektne) - Objektne(realne) i subjektne(personalne) - Analitike i sintetike - Ad valorem i specifine - Redovne i vanredne - Poreze z novcu i poreze u naturi - Opte i namjenske - Pretpostavljene i faktike - Fundirane i nefundirane - Reparticione i kvotitetne - Centralne i lokalne Pored navedenih postoje i meunarodne klasifikacije poreza. Neposredni- odnosno direktni porezi su oni porezi kod kojih se poreska snaga manifestuje posjedovanjem imovine ili dohotka Posredni odnosno indirektni porezi su oni porezi kod kojih se poresk asnaga manifestuje u vidu potronje. Pored pomenutog , kao kriterijum za razlikovanje posrednih i neposrednih poreza moe se primijeniti i fenomen prevaljivanja poreza.Do prevaljivanja poreza dolazi tako to lice koje je zakonom odreeno da plati porez uspijeva da na tritu teret poreza prenese na druga lica, to je sluaj sa posrednim porezima. U nepsredne poreze spadaju porez na imovinu u statici i porezi na prihode, odnosno dohodak, dok u posredne spadaju PDV,akcize,porez na prenos apsolutnih prava, carine i dtugi slini porezi. Neposredni porezi u odnosu na posredne imaju prednosti,ali i nedostatke - Prednosti neposrednih poreza u odnosu na posredne su: Pravini su,jer se poreski tereti utvruju na osnovu ekonomske snage, ali samo ako se zahvataju putem progresivnih poreskih stopa, dok su Prihodi od ovih poreza stabilniji.

19

Nedostaci neposrednih poreza u odnosu na posredne su: psiholoki su tee prihvatljivi, neelastini su i ne prate konjukturna kretanja Prednosti posrednih poraza u odnosu na neposredne su: Izdani su i elastini,porez je uraunat u cijenu proizvoda,pa je zbog toga anoniman, i zato je prema njemu manji otpor kod poreskih obveznika Nedostaci posrednih poreza u odnosu na neposredne su:nesocijalni su,jer se njima oporezuju artikli iroke potronje,to pogaa siromane slojeve stanovnitva,zatim, nestabilniji su jer prate konjukturna kretanja. Objektni(realni) i subjektni (personalni)porezi Kao kriterijum za podjelu poreza na objektne i subjektne uzima se predmet oporezivanja Objektni ( realni) su oni porezi koji se utvruju prema objektivnim elementima, ne vodei rauna o linosti poreskog obveznika. U objektne poreze spadaju svi porezi koji pogaaju pojedinane prihode graana(npr.zarade,prihode od samostalne djelatnosti,prihode od kapitala,prihode od nepokretnosti itd), kao i porezi koji pogaaju pojedine objekte imovine (npr.sgtanove). Prednosti ovih poreza sastoje se u tome to je postupak za njihovo utvrivanje jednostavan,poto se utvruju samo injenice koje se odnose na objekat oporezivanja. Subjektni porezi su vezani za odreenu linost koja ostvaruje dohodak, odnosno posjeduje imovinu.Prilikom utvrivanja ovih poreza vodi se rauna o linim i porodinim prilikama poreskog obveznika,kao i o njegovoj ukupnoj ekonomskoj snazi.Uzima se u obzir koliko lanova porodice izdrava poreski obveznik, kakvo je zdravstvenoo stanje obveznika i lanova njegove porodice i sl. U subjektne poreze u Crnoj Gori spada porez na dohodak fizikih lica. Ovi porezi su praviniji od objektnih, jer se prilikom njihovog utvrivanja vodi rauna o linosti poreskog obveznika. 24. (1. ; 2. ad valorem ; 3. ) Podjela poreza na analitike i sintetike slina je podjeli na objektne i subjektne. Meutim , dok se kod ove druge klasifikacije kao kriterijum razlikovanja uzima predmet oporezivanja, podjela na analitike i sintetike zasnovana je na kriterijumu obuhvatnosti poreske situacije. Analitiki porezi su oni koji pogaaju samo jedan objekat obveznikove imovine (npr, stan), ili jednu vrstu obveznikovog prihoda (npr prihod od samostalne djelatnosti) i dr. Sintetiki - porezi su oni koji obuhvataju ukupnu obveznikovu imovinu, ukupan dohodak,ili promet svih proizvoda ili usluga. Moe se zakljuiti da se analitiki porezi poklapaju sa objektnim porezima, a sintetiki sa subjektnim.

20

Kritetiju za podjelu na ad valorem i specifine poreze predstavlja nain na koje se iskazuje poreska osnovica Ad valorem ili lat prema verijednosti , je izraz koji se upotrebljava u poreskom sistemu za oznaavanje vrijednosti poreza. To su porezi kod kojih se poreska osnovica iskazuje u novanim jedinicama(npr. Imovina ima trinu vrijednost 90.000 evra, dohodak iznosi 900 evra i sl.) Specifini porezi ( od lat rijei ad specificatum) su oni kod kojih se poreska osnovica iskazuje orema mjernim jedinicama(npr,akcizna osnovica vina je izraena u hektolitrima).Poreska obaveza se u ovom sluaju utvruje u apsolutnom iznosu prema mjernoj jedinici (npr. 35 evra po hektolitru pjenuavom vina). U poreskim sistemima razvijenih zemalja dominiraju ad valorem porezi. Razlikovanje poreza na redovne i vanredne vri se s obzirom na vrijeme u kome se porezi plaaju. Redovni porezi predstavljaju poreske oblike koji se redovno naplauju za jedan period vremena. Redovni porezi su dominantni u poreskim sistemima i njima se finansiraju redovni javni rashodi. Vanredni porezi se naplauju u vanrednim situacijama i slue za pokrie vanrednih javnih rashoda(sanacija teta od veliklih elementarnih nepogoda, rat i dr) U savremenim poreskim sistemima vanredni javni rashodi se ee finansiraju podizanjem stopa postojeih poreza ili zaduivanjem drave, a ree uvoenjem vanrednih poreza. 25. (1. ; 2. ; 3. ) U savremenim uslovima porezi u novcu su potpuno potisli poreze u naturi, te je ova podjela istorijskog karaktera. Ipak, u izuzetnim sluajevima se pojavljuju i porezi u naturi, kao to je npr. Sluaj sa samodoprinosom,. Klasifikacija poreza na opte i namjenske polazi od vezanosti prikupljenih javnih prihoda za finansiranje odreenog javnog rashoda. Opti odnosno nedestinirani porezi su oni porezi ijim prikupljanjem se ne finansiraju odreeni ravni rashodi, ve se sva tako prikupljena sredstva koriste za pokrie raznih rashoda. Namjenski odnosno destinirani porezi su ono porezi ijim ubiranjem se obeubjeuju sredstva za finansiranje tano odreenih javnih rashioda. Tako npr.mogue je da se odreenom vrstom poreza finansira opremanje vojske,izgradnja eljeznice i sl. Razlikovanje pretpostavljenih i faktikih poreza zasniva se na nainu na koji se utvruje poreska osnovica. Pretpoostavljeni su oni porezi kod kojih se poreska osnovica utvruje na bazi pretpostavke da je poreski obveznik ostvario, odnosno da je mogao da ostvari oporezive prihode u odreenom iznosu. Do ovakve situacije dolazi u dva sluaja, zbog ega se moe govoriti o dvije vrste pretpostavljenih poreza.

21

Prvu vrstu pretpostavljenih poreza ine oni porezi kod kojih poresku osnovicu utvruje poreski organ po slubenoj dunosti zato zo: poreski obveznik iako je biuo duan nije podnio poresku prijavu poreskom organu ili je podnio poresku prijavu ali poreski organ smatra da podaci iz poreske prijave nijesu istiniti-Drugu vrstu poretpostavljenih poreza ine porezi koji se utvruju u paualnom iznosu. Ovu porezi se ne utvruju na osnovu podataka o stvarnim prihodima poreskih obveznika, ve se kod njih osnovica procjenjuje u posebnom postupku. Faktiki su oni porezi kod kojih se poreska oanovica utvruje na osnovu podataka o stvarno ostvarenim prihodima odnosno na osnovu injenica koje su relevantne za oporezivanje.U faktike poreze spadaju: pdv, akcize,porez na dohodak fizikih lica,porez na dobit pravnih lica,porez na imovinu, i sl. 26. (1. ; 2. ; 3. ) 1.Klasifikacija poreza na fundirane i nefundirane bazira se na kvalitativnim razlikama izmeu pojedinih vrsta oporezivih prihoda. Fundirani su oni porezi kojima se oporezuju fundirani prihodi. U ove prihode spadaju renta,dividenda, kamata i zakupnina. To su prihodi koji potiu od imovine( kapitala) od nepokretnosti,od HOV i od opreme. Nefundirani su oni porezi kojima se oporezuju nefundirani prihodi. U ove prihode spadaju prihodi ostvareni linim radom,odnosno prihodi po osnovu radnog odnosa(zarade i penzije) i po osnovu obavljanja djelatnosti. Razlikovanje fundiranih i nefundiranih poreza bilo je rasprostranjeno krajem 19. vijeka. Vreno je otrije oporezivanje fundiranih , a blae nefundiranih prihoda,zbog toga to se smatralo da obveznici koji ostvaruju prihode bez rada treba da na istu osnovicu plaaju porez po viim stopama u odnosu na obveznike koji prihode ostvaruju svojim radom. Treba imati u vidu da razliito tretiranje fundiranih i nefundiranih prihoda moe imati tetne posledice. Takva je situacija sa alokacijom ekonomskih resursa.poto poreski obveznici mogu davati prednost zaraenim prihodima ili prihodima od investicija u zavisnosti od toga kakav je njihov trenutni poreski tretman. 2.Razlikovanje reparticionih i kvotitetnih poreza izvreno je prema nainu na koji se na poreske obveznike sprovodi raspodjela poreskog tereta. Reparticioni su oni porezi kod kojih poreska vlast tano utvruje iznos poreskih prihoda koje treba prikupiti. Utvreni iznos se rasporeuje(repartira) na ue politikoteritorijalne jedinice , a poreske vlasti ovih jedinica svoj dio poreza dalje rasporeuju na jo ue jedinice (npr optine).U tim najuim teritorijalnim jedinicama repartirani iznos poreza se raspodjeljuje na konkretne poreske obveznike.Samo poreska vlast zan unaprijed iznos poreza koji e prikupiti , dok poreski obveznici unaprijed ne znaju kolika e biti njihova poreska obaveza. Poreski obveznici svoj dug saznaju tek po okonanju postupka reparticije. U reparticione poreze spdaju samo neposredni (porez na imovinu i porezi na odhodak) , a ne i posredni porezi(pdv,akciza,porez na prenos apsolutnih prava,carine i drugi sl.porezi). Kvotitetni - su oni porezi kod kojih se unaprijed zna samo visina poreske stope(kvote) koja treba da bude primijenjena na odreenu poresku osnovicu. Tako

22

npr. ako je propisano da je kvota 15 % od katastarskog prihoda, nepoznato je koliki e biti ukupna poreski prihod. Primjenom statistikih podataka o broju poljoprivrednih proizvoaa i prosjenom katastarskom prihodu po jednom poljoprivredniku, moe se procijeniti koliko e priblino biti prikupljeno poreskih prihoda primjenom date kvote. Reparticioni porezi su u srednjem vijeku bili vrlo primjenjivani. Njihova velia slabost ogleda se u tome to su u postupku njihovog utvrivanja ,mogue proizvoljnosti. U savremenim poreskim sisitemima,u kojima se sprovodi princip da visina poreskog optereenja treba da bude u srazmjeri sa ekonomskom snagom poreskog obveznika, ovi porezi izgubili su znaaj, te dominiraju kbototetni porezi. Oni su praviniji, iako su za poresku vlast manje privlani, jer unaprijed ne obezbjeuju utvrenu sumu poreskih prihoda. 3. Podjela poreza na centralne i lokalne vri se prema nadlenosti odreene politikoteritorijalne jedinice za utvrivanje poreza. Kod ove klasifikacije se kao kriterijum moe koristiti i injenica kojoj politiko-teritorijalnoj jedinici pripadaju prikupljeni poreski prihodi. Ova klasifikacija ima znaaj u sloenim dravama, kao i u unitarnim dravama sa razvijenom lokalnom samoupravom. Centralni su oni porezi koje uvodi centralna vlast. Centralizovano uvoenje ovih poreza treda da obezbijedi najefikasnije ostvarivanje ciljeva ybog kojih su ti porezi i uvedeni. Lokalni su oni porezi koje uvode nie politiko-teritorijalne jedinice federalne jedinice . Koliki e biti stepen poreske autonomije federalnih jedinica i lokalnih zajednica zavisi od veeg broja faktora, kao to su istorijski, politiki, ekonomski, etiki i drugi faktori,. Kod ovih poreza vano je da visina poreskog optereenja bude usaglaena na meuregionalnom planu, kako se poreski obveznici ne bi selili iz zajednice u kojima su poreske stope visoke u zajednice sa niim poreskim stopama. Finansiranje niih politiko-teritorijalnih jedinica moe se odvijati primjenom: metode vlastitih poreza,metode poreskih preklapanja i metode zajednice prihoda. Primjenom metode vlastitih poreza dolazi do toga da se i kod poreza koji bi po svojoj prirodi trebalo da budu centralni poresku osnovicu i poreske stope odreuju same nie politiko-teritorijalne jedinice. Kod metode poreskih preklapanja poreska vlast utvruje poresku osnovicu, koja vai kako za porez koji njoj pripada , tako i za porez koji pripada niim nivoima vlasti, ali nie politiko-teritorijalne jedinice imaju pravo da na tako utvrenu osnovicu primjenjuju poreske stope koje same uvode. Meotodom zajednice prihoda na nivou centralne vlasti se utvruju i poreska osnovica i poreske stope, ali centralna vlast i ue politiko-teritorijlne jedinice dijele prihode po formuli koja se zakonom utvruje. 27. Osnovna smisao meunarodne klasifikacije poreza nalazi se u stvaranju mogunosti za komparativne analize postojeih poreskih sistema u savremenim trinim privredama.

23

Najpre se pojavila klasifikacija UN (SNA) : Ova klasifikacija nastala je neposredno poslije Drugog sv.rata , ali nije oybiljnije primjenjivana. - Drugu klasifikaciju pod nazivom Evropski sistem integrisanih ekonomskih rauna(ESA Europian System of Account) sainio je jedan broj evropskih zemalja zemlje ranije rvropske estorice. Ona je nastala pocetkom pedesetih godina prolog vijeka, ali se ona prektino ne primjenjuje. - Treu klasifikaciju sainio je za svoje potrebe MMF ( GFS Klasifikacija Goverment Finance Statistic) koja se takoe mnogo ne primjenjuje. GFS sistem je sainjen u cilju da obezbijedi statistiki prikaz koji e omoguiti nosiocima dravne politike i analitiarima da na jedan konzistentan i sistematian nain prate i ispituju razvoj finansijakih operacija, finansijskih stanja, i stanja likvidnosti javnog sektora. GFS sistem je koncipiran tako da se moe pirmijeniti na sve tipove ekonomija, bez obzira na to kakva je institucionalna ili pravna struktura vlasti u dreenoj zemlji , u kojoj mjeri je sofisticiran statistiki razvoj, koji je sistem dravnog finansijskog racunovodstva u primjeni i dr. - etvrtu klasifikaciju izvrila je sredinom ezdesetih godina prolog vijeka Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj OECD. Ona je 1971 godine obrazovala Komisiju za fiskalne poslove sa zadatkom da istrauje metode pomou kojih se oporezivanje moe iskoristiti za pospjeivanje poboljanja u alokaciji i upotrebi ekonomskih resursa i da predlae naine za vrenje komparativne analize poreskih sistema zemalja lanica, Komitet je sainio Klasifikaciju poreza OECD i uputstvo za tumaenje. Klasifikacija OECD predstavlja najkompletniju meunarodnu klasifikaciju poreza, zbog ega se najvie i primjenjuje. Ima dosta slinosti sa klasifikacijom MMF-a. Ova klasifikacija pod porezima podrazumijeva i u klasifikaciju ukljuuje sva obavezna davanja dravi za koja drava ne daje direktnu protivnaknadu. U nju su ukljueni i doprinosi za obavezno socijalno osiguranje koji se plaaju javnim fondovima socijalnog osiguranja,kao i pojedine naknade za usluge koje vri drava. U klasifikaciju nijesu ukljueni doprinosi za dobrovoljno socijalno osiguranje. Svi porezi su svrstani u est velikuh grupga. 28. Poreski dunik je fiziko ili pravno lice koje je duno da izvri odreenu radnju iz poreskopravnog odnosa. Poreskopravni odnos je odnos javnog prava koji obuhvata prava i obaveze u poreskom postupku poreskog organa, s jedne strane, i fizikog odnosno pravnog lica s druge strane. Ta prava i obaveze mogu da budu imovinskopravne i neimovinskopravne(procesnopravne) prirode3. U poreskopravnom odnosu poreski dunik moe da ima obevzu da: - podnese prijavu radi registracije nadlenom poreskom organu - tano obrauna porez i podnese poresku prijavu poreskom organu u roku i na nain utvren poreskim propisima - prijavi nadlenom poreskom organu svaku promjenu glavnog mjesta poslovanja, prebivalita, odnosno boravita, te drugih podataka iz registra poreskog obveznika - vodi poslovne knjige i evidencije na propisan nain i uva ih u skladu sa zakonom -izmiri poreske obaveze na nain i u rokovima utvrenim zakonom i drugim propisom donesenim na osnovu zakona

24

-podnese dokumenta i druge podatke koji su potrebni za utvrivanje poreske obaveze na zahtjhev poreskog organa -omogui nesmetan rad slubenika poreskog organa u obavljanju zakonskih ovlaenja ili - izvrava druge obeveze utvrene poreskim propisima Da bi neko fiziko ili pravno lice moglo da bude poreski dunik,ono mora da ima poreskopravnu sposobnost.Ovu sposobnost imaju ona fizika i pravna lica koaj su podobna da preuzimaju prava i obaveze utvrene poreskim propisima. Poreskopravnu sposobnost imaju sva fizika lica bez obzira na pol,uzrast,duevno stanje,telesno zdravlje i druge karakteristike. Kod fizikih lica ne postoji razlika izmeu poreskoprevne sposobnosti i graanskopravne sposobnosti. Ovu sposobnost fizika lica stiu roenjem. U nekim sluajevima i zaeto dijete moe imati poreskopravnu sposobnost. Ona prestaje njegovom smru. Pravno lice je nosilac odreenih prava i obaveza . Pravna sfera pravnog lica razdvojena je od pravne sfere njenih osnivaa i uesnika. Drugim rijeima, pravno lice je poseban pravni subjekt u odnosu na njegove osnivae, koji imaju svoje posebne pravne subjektivitete. Od ovog pravila postoje odreeni izuzeci. Tako za obaveze nekih vrsta pravnih lica( od, zadruge, kd i sl) ne odgovaraju samo ta lica svojom imovinom, nego i uesnici svojom imovinom.Moe se primijeniti institut probijanja pravne linosti. Sa aspekta poreza pravna lica se mogu podijeliti : prema strukturi pravnog lica i prema cilju djelatnosti pravnog lica. Polazei od svoje strukture pravna lica mogu se podijeliti na: udruenja i ustanove. Udruenje ine lanovi koji se udruuju radi nekog svog zajednikog cilja. Ono djeluje u interesu svojih lanova. Udruenja se mogu podijeliti na: lina i korporativna. Kod linih (od, kd, zajednika radnja) postoji jaka veza izmeu lanova meusobno, kao i izmeu udruenja i svakog lana pojedinano. lanovi svojom imovinom odgovaraju za obaveze linih udruenja. Kod korporativnih udruenja (ad,doo, zadruga,udruenje graana,politika stranka) postoji slaba lina veza lanova meusobno, kao i izmeu udruenja i lnova pojedinano. Z obaveze ovih udruenja iskljuivo ona odgovaraju svojom imovinom. Ustanova se osniva radi ostvarivanje nekog ciljam ne u korist osnivaa, koji je odredio cilj, ve u korist treih lica. Ona u svom sastavu nema lanove. To su fakulteti,kole , bolnice, zadubine i sl. Polazei od cilja djelatnosti pravna lica mogu biti; profitne i neprofitne. Peofitne obavljaju djelatnost iskljuivo radi sticanja profita. Neprofitna pravna lica nemaju prevashodni cilj ostvarivnje dobiti, ve se osnivaju radi ostvarivanje drugih ciljeva. Ona se mogu organizovati kao ustanove(fakulteti,kole,bolnice i sl.) ili kao nedobitna drutva( udruenje ekonomista, advokatska komora i sl.). 29. 30. ; ; ; ; 31. 32. 33.

25

34. 35.

26