www.kimyageriz.

biz

NDEKLER

www.kimyageriz.biz 1. BYOKMYANIN TANIMI VE TARHES 1.1. Biyokimyann Tanm Klasik bir tarife gre biyokimya, canl organizmalarn kimyasal yapsn ve hayatn devam boyunca canlnn iinde meydana gelen kimyasal olaylar konu olarak alan ve inceleyen bir bilim daldr. Baka bir tarife gre de biyokimyay, daha geni anlamda biyolojik olaylar kimyasal adan ele alan, inceleyen ve analiz eden bir bilim dal olarak da tarif edebiliriz. Tp ve salk bilimlerini de kapsamna alan biyoloji ok karmak ve komplike problemler ihtiva etmektedir. Biyokimya bilim dal ise birtakm deneyler yaparak ve birtakm aletler kullanarak bu sorunlara cevap aramaktadr.

Bir biyokimyacnn alma alannn ne olduu ise 1965 ylnda Amerika'da toplanan, Amerikan Biyolojik Kimya Cemiyeti (American Society of Biological Chemistry) tarafndan belirlenmitir. Bu cemiyete gre biyokimyacnn tanm aada ifade edildii gibi yaplmtr. "Biyokimyager, kimyasal, fiziksel ve biyolojik ara ve yntemleri kullanarak canl organizmann yapsn ve hayatn devam boyunca vcutta meydana gelen kimyasal deiimleri ortaya karmak ve aklamak iin alan aratrcdr".

Netice olarak biyokimya bilimi, yaamn en kk birimi olan hcrenin kimyasal yapsn, canlnn meydana geliindeki, hayatnn devamndaki ve nihayet yok oluundaki kimyasal mekanizmalar konu olarak ele alan ve inceleyen bir bilimdir. Canl meydana geldikten sonra hayatn devam boyunca onun vcudunda meydana gelen olaylarn hepsine birden metabolizma ad verilmektedir. Bu sebeple biyokimya byk oranda metabolizma ile ilgilenmektedir. Bununla beraber baz anormal patolojik koullar altnda metabolizmada grlen ayrcalklar, yalnz hastalklarn tehisinde rol

www.kimyageriz.biz oynamakla kalmayp, ayn zamanda normal olaylarn daha derinliine aydnlatlmasna da k tutacaktr. Daha ileriki blmlerde bu konular tekrar ele alnp daha ayrntl bir ekilde incelenecektir.

1.2. Biyokimyann Tarihesi Biyokimya olduka gen bir bilim dal olup balangcndan bugne kadar yaklak 150 yl gibi ksa bir zaman gemitir. Hakikatle 1903 ylna kadar hi kullanlmam olan biyokimya terimi, ilk defa bu yllarda byk Alman kimyacs Cari NEUBERG tarafndan kullanlmtr. Bununla beraber aslnda biyokimya alannda yaplan almalarn balangc bu tarihten ok erken yllara rastlamaktadr. Biyokimya daha eski bilim dallar olan organik kimya, fizyoloji, biyoloji ve tbbn gelimesi ile gnden gne daha fazla deer kazanmtr. Byk sve kimyageri olan Karl SCHEELE'nin 1700 lerin ortalarna rastlayan yllardaki bitki ve hayvan dokularnn kimyasal bileimi konusundaki almalar, biyokimyann ayr bir disiplin halinde kurulmasna neden olmu ve biyokimyaya ok nemli katklarda bulunmutur. Klasik birer alma da olsa LAVOISIER'in 1785 yllarnda solunum olaylar ile ilgili almalar, PASTEUR'un fermentasyon konusundaki almalar, SPALLANZANI, De REAMUR, BEAUMONT ve Claude BERNARD'n sindirim olaylar ile ilgili almalar ve BERZELIUS ve LIEBIG'in 1800 yllarnn ilk yarsnda, doal olarak meydana gelen maddelerin kantitatif analizi konusundaki almalar, daha sonraki yllarda biyokimya alannda yaplan alma ve dncelere temel tekil etmitir.

WOHLER'in 1820 yllarnda reyi kimya laboratuvarnda sentetik olarak elde etmesi biyokimya tarihinde bir dnm noktas olmutur. nk bu bulu organik molekllerin yalnz ve yalnz canllarda bulunduuna inanlan ve adna vital gler

www.kimyageriz.biz denen bir kuvvet tarafndan sentezlenecei inancnn yklmasna neden olmutur. Balangta para para ve basit olarak elde edilen bilgilerin toplanmas ile biyokimya bamsz bir bilim dal olarak gelimitir. Biyokimyaya 1800 yllan sonuna kadar bazen fizyolojik kimya, bazen de patolojik kimya adlar da verilmitir. Bu tarihten balayarak 1900 yllan balangcna kadar yaplan ncl almalarla biyokimya alannda ilerlemeler kaydedilmitir. Yalarn kimyasal yaps konusunda yaplan ncl almalarla CHEVREUL'u, karbohidratlar ve amino asitler konusundaki klasik almalaryla Emil FISCHER'i, nukleik asitler ve nukleinleri kefetmesi ile F. MffiSCHER'i, maya ekstreleri ile ekerlerin fermente edildiini gzleyerek, organik katalist olarak enzim fikrinin domasna nclk eden E. BUCHNER'i biyokimya alanna byk hizmet ve katklan ile bu dnem aratrclar olarak grmekteyiz.

Biyokimya alannda en byk atlmlar 1920lerden sonra olmutur. OSBORNE, MENDEL ve F.G. HOPKINS'in hayvanlarn protein gereksinmeleri ile ilgili klasik almalar, Hans FISCHER'in heme sentezi konusundaki almalar, FUNK, MENDEL ve McCOLLUMN'n vitaminlerin kefi ile ilgili ncl almalan, SUMNER, NORTHROP ve KUNITZ'in baz enzimlerin kimyasal yaps ve fonksiyonu konusundaki almalar, HARDEN ve YOUNG ile EMBDEN ve MEYERHOF'un karbohidratlarn intermediyer metabolizmas konusundaki almalar bu dnemin biyokimya konusunda en baarl rnekleri olmutur. 1920-1930 yllar arasnda parlak keifler yer almtr. STEENBOCK, ELVEHJEM ve DU VIGNEAUD'un vitaminler alanndaki almalarn, KREBS, SZENT GYRGY ve dierlerinin sitrik asit dngs konusundaki bulular ve W.CROSE'un esasi amino asitler konusundaki klasik almalar bu devrin dikkate deer aratrmalardr. kinci Dnya sava sonrasndaki yllarda biyokimya alannda inanlmaz ilerlemeler kaydedilmitir. Bu dnemler

www.kimyageriz.biz srasnda ve gnmzde biyokimya alanndaki bilgilerin her sekiz ylda bir, yzde yz artt kabul edilmektedir. Bilim dnyasnn bu alana fazla alaka gstermesi biyokimyay en dinamik ve en fazla bulularn yer ald bir alan haline getirmitir. ok hassas ve spesifik kromatografik metotlarn 1950 yllarnda gelitirilmesi ile ok kk miktarlardaki biyolojik molekllerin saflatrlmasna ve yaplarnn aydnlatlmasna olanak salamtr. Radyoaktif izotoplarla etiketlenmi bileiklerin canllara verilmesi ile bu bileiklerin urad deiiklikleri ve takip ettii metabolik yollan izlemek mmkn hale gelmitir. Bu dnemlerde temel biyokimyasal aratrmalara yeteri kadar parann harcanmas ile beklenmedik ilerlemeler kaydedilmitir. Son 20 yldaki ba dndrc ve inanlmaz gelimeleri anlatabilmek iin bu dnemde yaplan almalardan baz rnekler vermek gerekmektedir.

Glukoz, amino asit ve ya asiti metabolizmasndaki biyosentez ve ykm yollarnn aydnlatlmas, biyoenerjetikler konusunda yaplan almalarla modern grlerin ortaya kmas, steroid hormonlar ve kolesterol biyosentez yolunda yeni gereklerin ortaya kmas, biyolojik bakmdan nemli olan baz proteinlerin primer, sekonder ve tersiyer yaplarnn ortaya kmas bu devrin en baarl almalarndan bazlardr.

F. CRICK ve J.D. WATSONun 1953 ylnda DNA'nn ift sarmal yapsn ortaya karmalar biyokimya ve molekler biyoloji tarihinde bir baka dnm noktas olmutur. Arkasndan genetik kodun aydnlatlmas ile protein sentezinde ok heyecan verici ilerlemeler olmu ve protein sentezinin btn basamaklar ortaya karlmtr.

www.kimyageriz.biz Daha sonraki yllarda ok parlak keifler olmutur. MAXAM ve GlLBERT'in gelitirdii kimyasal yntemle DNA'nn baz dizisini tayin etmek mmkn olmutur. Bu arada restriksiyon endonukleazlarn kefi yeni ufuklarn almasna neden olmutur. Bu sayede hem eitli DNA molekllerinin daha derinliine incelenmesi mmkn hale gelmi hem de gen mhendislii dediimiz yeni bir alan domutur. Gen mhendislii yntemi ile, bir organizmadaki geni, bir baka organizmaya transfer etmek ve eitli amalar iin kullanmak mmkn hale gelmitir. nsan byme hormonu ve insan inslin hormonu geni, insan hcresinden bakterilere nakledilmi olup, bu iki hormon bakteriler tarafndan sentezlenmekte ve her iki hormon da bol miktarda elde edilmektedir. Bu parlak keifleri modern biyokimya asndan tartmak konumuzun ana gayelerinden birini tekil edecektir. Gelecek yllarn da bu tr aratrmalara ak olacan ve asrmzn ok byk keiflerle dolu olacan ve bilgilerin heyecanl bir ekilde dinamik bir alan olan biyokimya dalnda yaylacan imdiden sylemek mmkndr.

www.kimyageriz.biz 2. LABORATUVARDA UYULMASI GEREKEN KURALLAR 1. Laboratuvarlarda mutlaka beyaz nlkle allmaldr. Bylece, gerek cildimiz ve gerekse kymetli elbiselerimiz zararl maddelerin muhtemel etkilerinden korunmu olur.

2. Temizlie ve laboratuvar dzenine riayet edilmelidir. Kullanlan malzeme tekrar yerli yerine yerletirilmelidir.

3. Hibir kimyasal maddeye elle dokunulmamal ve koklanmamaldr.

4. Reaktif kaplar srekli kapal tutulmaldr.

5. Yeni hazrlanan reaktiflerin zerine etiketleme yaparak hazrlama tarihi, hazrlayann ad, soyad ve biliniyorsa son kullanma tarihi yazlmaldr.

6. alma srasnda kirli ve temiz maddeler birbirine kartrlmamaldr.

7. Reaktifler ve kimyasal maddeler uygun artlarda saklanmaldr.

8. Bozulan ve tarihi geen reaktifler kullanlmamaldr.

9. Btn almalarda distile su kullanlmaldr.

10. Her almadan sonra eller sabunlu su ile ykanmaldr.

www.kimyageriz.biz 11. Yanc ve tahri edici maddelerin cilt ile temasnda gecikmeden bol su ile ykayp grevlilere haber verilmelidir.

12. Laboratuvar ortamnda sigara iilmemeli, herhangi bir ey yenilmemeli ve son derece sakin ve sessiz allmaldr.

13. Malzeme ve cihazlar kullanlrken son derece itina gsterilmeli, her bir cihaz usulne uygun tarzda dikkatlice kullanlmaldr.

14. Hijyen artlarna azami dikkat gsterilmelidir. zellikle, rutin laboratuarlar da kan ve kan rnleri ile yaplan almalarda enfeksiyon riskinin olduka yksek olduu unutulmamaldr. Derideki ok ufak atlaklardan virtik veya bakteriyel enfeksiyon kapmak mmkndr. Bu yzden rutin almalarda devaml eldivenle allmaldr. Kan ve kan rnleri ile herhangi bir ekilde temas o-lursa eller zefiranl su gibi antiseptik bir madde ile ykandktan sonra bol sabunlu su ve ardndan eme suyu ile ykanmaldr. Yine, kan rneklerinin ilendii cam malzemelerin, mmknse steril edildikten sonra kullanlmas tercih edilmelidir.

15. Tm laboratuvar almalarnda azami dikkat, hassasiyet ve ciddiyet gsterilmelidir. alma esnasnda laubali hareketlerden, grlt ve akalama gibi tavrlardan kanlmal ve laboratuvarda yaplan ok kk bir hatann bile bir hastann hayatna mal olabilecei unutulmamaldr. Mesel, kan alrken veya aldktan sonraki basamaklarda dikkatsizlik veya ciddiyetsizlik sonucu meydana gelen ok az bir hemoliz potasyum veya bilirubin gibi acil mdahale gerektiren baz tahlillerin gerek deerinden ok daha yksek kmasna sebep olur. Diyelim ki, hastann gerek potasyumu 2.5

www.kimyageriz.biz mEq/L'dir. ok az bir hemoliz potasyumun 2.5 yerine 3.5 mEq/L kmasna neden olabilir. 2.5 mEq/L'lik potasyum hayat tehlike gsterirken 3.5 normal bir deerdir. Yine, bir bebein bilirubini 17'mg/dl ktnda fototerapi uygulanrken hemoliz sonucu 21 mg/dl kmas kan naklini gerektirir. Bu da hastann hayatna mal olabilir. Benzer durumlar tm tahliller iin geerlidir. te yandan, bir dikkatsizlik sonucu hasta kanlarnn karmas da telafisi imknsz hatalara sebep olur.

www.kimyageriz.biz 3. RUTN BYOKMYA LABORATUVARININ ORGANZASYONU Rutin biyokimya laboratuvarnda gelimilik seviyesine paralel olarak, eitli blmler ve her blmde ok sayda cihaz ve malzeme bulunur.

yi gelimi bir laboratuvarda bulunmas gereken blmler, grevleri ve her blmde bulunmas gereken balca cihazlar unlardr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. dari Blm Kan Alma ve Numune Kabul Blm Serum Ayrma Blm Biyokimyasal Analizler Blm Hormon Analizleri Blm drar ve Gaita Analizleri Blm Distile, Deiyonize ve Redistile Su retimi, Malzeme Ykama, Kurutma

ve Sterilizasyon Blm 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Ambar ve Souk Depo zelti ve Kit Hazrlama blm Kan Gazlar ve Elektrolit blm Elektroforez blm Manuel Deneyler Blm la Analizleri Blm Aratrma ve Metabolizma Bozukluklar Blm Acil laboratuvar Bilgi lem Merkezi

Kk laboratuvarlarda tm bu blmler bir arada bir ka kii tarafndan ve nisbeten basit cihazlarla yrtlrken gelimi laboratuvarlarda ayr ayr blmelerde ve

10

www.kimyageriz.biz farkl kiiler tarafndan modern cihazlar kullanlarak yrtlrler. Aada bu blmlerin fonksiyonlar ksaca anlatlmtr.

3.1. Kan Alma ve Numune Kabul Blm Hastalardan kan almak ve servislerden gnderilen idrar, kan, BOS ve benzeri numuneleri kabul etmekle grevlidir.

Bu blmde sarf malzemelerinin yannda mutlaka bir muayene masas bulunmaldr. Kan alma srasnda fenalaan veya baylan hastalar bu masaya yatrlarak bir sre dinlenmeleri salanr.

3.2. Serum Ayrma Blm Kan alma blmnden gelen numuneleri gerekli ilemlerden geirerek serum, plazma, tam kan v.b. eklinde analize hazr hale getirir. Gerekli dilsyon ilemlerini ve bulank numunelerde santrifj ilemlerini yapar. Ayn gn ilenmeyecek numuneler bu blm tarafndan ayrlarak uygun artlarda saklanr.

Bu blmde, tp dengeleme terazileri ve en az iki adet santrifj bulunmaldr. Santrifjlerin kapasitesi hasta saysna gre olur. Ayrca eitli kapasitede otomatik pipetler, serum ayrmak iin pipet ular, serum ayrma kvet ve depolar, tp sporlar gibi malzemeler bulunmaldr.

3.3. dari Blm Laboratuvarn her eit sevk ve idaresinin yapld blmdr. Laboratuvar idarecileri, yeterli teorik ve pratik bilgi ve tecrbeye sahip kiilerdir. Biyokimya

11

www.kimyageriz.biz laboratuvarlarn biyokimya uzmanlar idare ederler. darecilerin balca grevleri unlardr: a. b. c. d. Laboratuvarn her eit sevk ve idaresini salamak, Satn alma ve maliyet hesaplar. Laboratuvar personeli arasnda i blmnn salanmas. Analiz sonularnn kalite kontrol ve istatistik almalarn yapmak,

sonularn mmkn olan en ksa srede kmasn salamak. e. Yeni analiz metodlarnn gelitirilmesi ve rutine sokulmas. Laboratuvarda

yaplan analiz saysnn ve gnlk kapasitenin artrlmas. f. g. h. Reaktiflerin hazrlanmas ve kit imalat. Hasta ve klinisyenlerle diyalogu salamak, problemleri halletmek. Cihazlarn bakmlarn dzenli yaptrmak ve en verimli ekilde

almalarn salamak.

3.4. idrar ve Gaita Analizleri Blm Tam idrar ve gaita analizlerinin yapld blmdr. drar analizr, refraktometre, bunzen beki, mikroskop, dansitometre ve gerekli cam malzeme bulunmaldr.

3.5. Biyokimyasal Analizler Blm Tm biyokimyasal analizleri yapar. Bu blmde Spektrofotometre,

Otoanalizr ve reaktiflerin saklanmas iin buzdolab bulunmaldr.

12

www.kimyageriz.biz 3.6. Hormon Analizleri Blm Tm hormon analizlerinin yapld blmdr. Bu blmde kullanlan kitlerin metoduna gre u cihazlardan biri veya birka bulunur. Gama sayc,

kemilminometre, ELZA cihazlar. Ayrca, soutmal santrifj, benmari, buzdolab, eitli kapasitelerde otomatik pipetler vs.de bulunur.

Not: Radyoaktif madde ile allan blm insanlardan uzak ayr bir yerde olmal ve bu ii yapan kiiler mutlaka kurun nlk giymelidirler. Radyoaktif artklar kurun p bidonlar iinde saklanr ve atlacaklar zaman insan topluluklarndan uzak yerlerde yere gmlmek sureti ile ortadan kaldrlr.

3.7. Distile Su ve Malzeme Ykama Blm Laboratuvardaki dispozbl (tek kullanmlk) olmayan tm malzemenin ykanma-s, gerekli olanlarn distile ve deiyonize su ile ykanarak deneyler iin uygun hale getirilmesi ve kurutulmas ilemlerinin yapld blmdr. Bu blmde distile, deiyonize ve redistile su cihazlar, etv ve frn bulunur. ok kalabalk laboratuvarlarda cam malzemeyi ykamak iin otomatik ykama cihaz bulunur. Etv: Plastikten yaplm hassas malzemelerin kurutulmasnda kullanlr.

Frn: Cam malzemenin kurutmasnda ve sterilizasyonunda kullanlr.

3.8. Ambar ve Souk Depo Kitlerin ve kimyasal maddelerin saklanmasna yarar. Souk depodan baka laboratuvarda mutlaka yeterli buzdolab ve derin dondurucu bulunmaldr. Derin dondurucu uzun sre saklanmas gereken numunelerin saklanmasna yarar.

13

www.kimyageriz.biz

3.9. Kan Gazlan ve Elektrolit Blm Kan gazlar ve elektrolit lmleri (Na, K, Li vs) yaplr. Na, K, Li cihaz (SE veya fleym fotometre) ve kan gazlar cihaz bulunur.

3.10. Elektroforez Blm Elektroforez almalarnn yapld blmdr.

3.11. la Analizleri Blm Bu blmde terapatik ilalar ile baz kimyasal maddelerin kan ve idrardaki dzeyleri llr.

3.12. Aratrma ve Metabolizma Bozukluktan Blm Bu blmde nadir grlen metabolizma hastalklar aratrlr ve eser element tayini yaplr. Laboratuvarn gelimilik seviyesine gre aadaki cihazlarn bir ksm veya tamam bulunabilir. a. Atomik absorpsiyon cihaz: Eser element (Cu, Zn, Mg, Co gibi) tayinine yarar. b. HPLC (yksek performansl sv kromatografisi) : VMA, Metanefrin, 17ketosteroid ve ila gibi analizlerin yaplmasnda kullanlr. c. Gaz kromatografisi: Ya asitleri, metabolitler, ilalar ve baz hormonlarn analizlerinin yaplmasn salar. d. Ktle spektrofotometresi: Metabolizma hastalklarnn aratrlmasnda kullanlr.

14

www.kimyageriz.biz e. p- sayc: H3 (Trityum) ile iaretli radyoaktif maddenin kullanld analizlerin yaplmasn salar (cAMP, cGMP ve Prostaglandin tayini gibi). f. Eliza okuyucusu: la, hormon ve baz zel proteinlerin (amiloid, -1antitripsin gibi) analizinde kullanlr. g. Nefelometre: eitli plazma proteinlerinin, kanser markrlarnn ve ilalarn tayininde kullanlr.

3.13. zelti ve Kit Hazrlama Blm Laboratuvar iin gerekli zelti ve kitlerin hazrland yerdir. Hassas terazi, geri soutucu, vorteks, manyetik kartrc, eitli cam malzeme, otomatik pipetler v.s. bulunmaldr.

3.14. Manuel Deneyler Blm Otoanalizrlerde yaplamayan bbrek ta, mide suyu, VMA, 17-Ketosteroid, meta-nefrin, salisilat, HbAlc gibi baz spektrofotometrik ve kolon kromatografik testlerin alld blmdr. Bu blmde spektrofotometre, santrifj, benmari, bunzen beki, otomatik ve cam pipetler bulunmaldr.

3.15. Acil Laboratuvar Acil analizlerin yapld yerdir. Acil laboratuvarn rutin laboratuvar iinde olmas en idealidir. nk bu durumda iki laboratuvar kurma masrafna girilmemi olur. Hem de rutin de kullanlan tm cihazlarn acilin hizmetine girmesi salanm olur. Bylece herhangi bir cihaz arzas durumunda dier cihazlarn derhal kullanlmas mmkn olur.

15

www.kimyageriz.biz 3.16. Bilgi ilem Merkezi Laboratuvar istatistiklerinin yapld blmdr.

16

www.kimyageriz.biz

4.BYOKMYA LOBARTUARINDA KULLANILAN LM METODLARI

4.1.GAZ KROMATOGRAFS (GK) PRENSB Dier kromatografilerde olduu gibidir. Sabit faz, aktif bir gruba sahip silikon polimerleri, doymu hidrokarbonlar vs. dir. Hareketli faz ise gaz eklindedir. ncelenecek maddeler de gaz haline getirilerek gaz faz ile birlikte kolonlara verilir.

Bu metodla zellikle ya asitleri birbirlerinden ayrlrlar.

GK, yksek ayrma gc, hassasiyeti, hzl ayrmas ve ayn anda birok numuneyi analiz edebilme zellii ile dier basit kromatograf yntemlerinin hepsinden stndr.

GK'de maddelerin birbirlerinden ayrlmalarndaki en nemli faktr buhar basnlardr. Buhar basnc fazla olanlar hzl ilerler, dk olanlar ise daha yava ilerler.

GK'si sabit fazn ekline gre ikiye ayrlr: a- Gaz- sv kromatografisi (sabit faz bir sv olup inert bir kat zerine kaplanr) b- Gaz - kat kromatografisi (sabit faz bir katdr) Hareketli faz, azot, helyum veya argon gibi inert bir gazdr.

17

www.kimyageriz.biz 4.2.FLAME FOTOMETRE (ALEV FOTOMETRES) Bir atomun elektronlar s etkisiyle exite olabilirler (uyarlabilirler). Bu ekilde daha st bir enerji seviyesine km olan bu anstabil elektronlar daha sonra eski enerji dzeylerine dnerken aradaki enerji farkn k olarak dar salarlar. Enerji seviyesinin saysna ve miktarna gre farkl dalga boylarnda nlar yaylr. Bu nlar herbir element iin spesifiktir. Uygun bir dalga boyunda bu nlarn fotometrik lm yaplrsa ortamdaki madde miktaryla orantl ma nedeniyle madde konsantrasyonu belirlenmi olur. Bu olay fleym fotometrenin temelini oluturur. Rutin laboratuvarlarda Na, K bu metotla olduka hassas bir ekilde llrler.

Atomlarn exite edilmesi iin; alev zerine numune zeltisi ok kk damlacklar halinde (sis eklinde) pskrtlr. Alevin ssna ve maddenin trne gre ok az bir ksm (%1-5'i gemez) atom uyarlr. Uyarlan miktar madde konsantrasyonu ile orantldr.

Atomlarn uyarlmas alevin ssna bal olduundan yakt olarak kullanlan madde nemlidir. Bu amala genelde metan, btan, propan, asetilen gibi gazlar kullanlr. Bunlarn alev slar asetilen> propan >metan> btan eklinde sralanr. Mutfaklarda kullanlan sv petrol gaz (Btan) en sk kullanlan yakttr. En kolay exite olabilen alkali metaller (r: Na,K) iin bu yakt yeterli sy salar. Kalsiyum gibi baz atomlarn uyarlabilmesi iin daha yksek s gereklidir. Bunun iin asetilen yakt olarak tercih edilir. Alev ssnn sabit tutulabilmesi iin gaz aknn ok iyi dzenlenmesi gereklidir. Bu sebeple kaliteli reglatrler kullanlr. Bu tr cihazlarn hassasiyeti yksek olduundan numuneler genelde yksek oranlarda 20-200 kat dile edilerek cihaza verilir. Cihaz aspire ettii numuneyi havayla kartrp ince bir sis tabakas

18

www.kimyageriz.biz eklinde alevin zerine pskrtr. Exitasyon sonucu Lityum krmz, Na sar, K meneke, Rubidyum krmz, Mg mavi renk verirler. Bu cihazlarda kullanlan monokromatrler normal spektrofotometrelerden ok daha kaliteli olmaldr. Noniyonik materyalin yanmasyla oluan eitli dalga boylarndaki srekli emisyonun ilgili maddenin emisyonuna etkisini minimuma indirmek iin ok dar aralkl olmaldr.

Flame fotometrelerde ana problem alev ve aspirasyonun yetersiz kontroldr. Gaz bamandaki hafif bir deiiklik numune aspirasyon hzn ve alev ssn deitirir. Bu sebeple sk standardizasyonu gereklidir. Hem kr hem de standartla ayar yaplr.

Cihazda alev ve aspirasyondaki deiikliklerin sonuca etkisini engellemek iin internal Lityum standard kullanlr. Dier cihazlarda numune dilsyonunda ve kr olarak distile veya deiyonize su kullanlrken bu tr cihazlarda belirli

konsantrasyonlarda Lityum zeltisi kullanlr. Okumalarda numune ve Lityum dedektrlerinde elde edilen deerlerin oranlar dikkate alnr. Alev ve emilimdeki bir deiiklik ayn zamanda her 2 dedektrdeki sinyalleri de etkileyeceinden aralarndaki oran deimez. Ortamdaki Lityum, ayrca ma tamponu grevi de grr. rnein ; K lm ortamda kolay exite olabilen, yksek konsantrasyonda Li gibi bir katyon yokluunda nemli lde Na konsantrasyonundan etkilenir. Li yokluunda uyarlm Na atomunun enerjisi K'ya transfer olur. Bu da Na konsantrasyonuna bal olarak K masnn farkl olmasna sebep olur. Ortamda sabit olarak yksek konsantrasyonda Li olduunda Na konsantrasyonundan bamsz olarak K mas ayn oranda etkilenir, standartda da bu olay olduundan sonuta etki sfrlanr.

19

www.kimyageriz.biz Fleym fotometrelerde Ca ve Li lmleri ok gvenilir deildir, aksine Na, K lmleri hem ok gvenilir hem de olduka ucuzdur. nternal Lityum stardard kullananlarda ise maliyet biraz yksektir.

Gnmzde

artk

tam

otomatik

alev

fotometreleri

retilmi

ve

kullanlmaktadr. Ayrca bilgisayarlarla balant kurularak sonularn rapor haline getirilmesi, takibi, kalite kontrol programlar kullanm da mmkn olmutur.

4.3.

HPLC (Yksek performansl sv kromatograf) Normal sv kromatografi (Liguid chromatography) cihaznn gelimiidir. ok

yksek ayrma gcne sahiptir. Gerek rutin gerekse aratrma almalarnda kullanlr. Rutinde ila, metabolit (VMA, metanefrin, 17-ketosteroid gibi) ve hormon gibi maddelerin tayininde kullanlr. Sadece rutin amal olarak gelitirilmi olanlar da vardr.

Sv kromatografide sabit ve hareketli fazlarn her ikisi de svdr. Sabit faz kalsiyum karbonat gibi herhangi bir destek ortam zerine emdirilmi ekildedir.

20

www.kimyageriz.biz

5. DRAR ANALZLER
5.1. DRARIN OLUUMU drar, kann bbreklerden szlmesi sonucu oluur. Bbrekler nefron denilen birimlerden meydana gelmilerdir. Tek bir bbrekte yaklak bir milyon nefron vardr. drar oluumu bu nefronlarn toplam etkileri sonucudur. Nefronlar iki ksmdan yaplmlardr. l.Glomerulus 2.Tubulus. Glomerulus, plzmann szld ksm olup Bovvman kapsl ad verilen ve epitel hcrelerinden olumu iki katl bir kese ile sarlmtr. Tubulus ise Bovvman kapslnn boru eklindeki uzants olup renal pelvise boalan toplayc kanallara kadar uzanr. Etraf klcal damar a ile sarlmtr.

Kan plzmas nefronlarn glomerulus ksmndan Bowman kapslne szlr ve buradan tubulus iinde akarak devam eder. Plzma, glomeruluslardan szldkten sonra tubulusta ilerlerken bileiminde deiiklikler meydana gelir ve son olarak bbrei idrar olarak terk eder.

5.2. TUBULER REABSORBSYON (GER EMLM) Proksimal blgede ultrafiltratn %60-80 i tubulleri saran klcal damarlarla geri emilir. Sodyum, klor, bikarbonat, kalsiyum, fosfor ve dier iyonlar ile glukoz ve amino asitler bu blgede geri emilirler. Su, bu blgede Na ve glukozun aktif emilimine pasif olarak elik ederek geri emilir. Fenolsulfoftalein (PSP) ve para-aminohipprat (PAH) gibi baz biyolojik olmayan maddeler bu blgede atldklarndan renal sekretuar kapasiteyi lmede kullanlrlar.

Filtrat henle kulpunda ilerlerken, sodyum ve klorun geri emilimi devam eder fakat su emilmez. Bylece daha seyreltik bir idrar oluur.

21

www.kimyageriz.biz 5.3. GLOMERULER FlLTRASYON drar oluumunda ilk basamak plzma suyunun glomerullerden szlmesidir. Bu ilk filtrata (szntye) ultrafiltrat ad verilir. Bu filtratn bileimi, molekl arlklar 15.000'den byk olan molekller dnda plzmannki ile ayndr. Her nefron gnde 100 l kadar ultrafiltrat rettiinden, gnde glomeruluslerden 170-200 L ultrafitrat geer.

Ultrafiltrat, tubullerden geerken, tubullerin deiik blgelerinde su ve solut (znm madde) emilimi gerekletiinden, ultrafiltratn hacmi azalarak gnde 0,42,0 L'ye der.

Ultrafiltratn solut bileimi tubullerdeki reabsorpsiyon ve sekresyonla nemli oranda deiir. Bylece, idrarn bileimi ultrafiltratnkinden ok byk farkllklar gsterir. Tbllerde blge bulunur. 1. Proksimal tubul, 2. Henle kulpu, 3. Distal tubul ve toplayc kanal.

5.4. TUBULER EKSTRAKSYON (SEKRESYON) Distal tubulun asl fonksiyonu sekresyondur. Burada ve toplayc kanallarda anti-diretik hormon (ADH) etkisiyle su geri emilirken baz organik iyonlar ve hidrojen iyonlar atlrlar. Bunlara karlk sodyum ve bikarbonat geri emilirler. Bbrein bu fonksiyonu asit-baz dengesinin dzenlenmesine hizmet eder.

22

www.kimyageriz.biz re ve rik asit gibi maddeler glomeruluslardan szldkten sonra tekrar geri emilirler. Fakat, kan seviyeleri bbrek eiini atktan sonra fazla miktarlar sekresyonla filtrata atlr. Kreatinin ise, geri emilmeden tamamen atlr.

5.5. DRARDA NORMAL OLARAK BULUNAN MADDELER drar, ok sayda organik ve inorganik maddeyi ihtiva eden son derece kompleks bir solsyondur. Diyete bal olarak deimekle beraber, salkl bir erikin kiinin 24 saatlik idrarnda yaklak 60 gram kadar madde dar atlr. Bu maddelerin yaklak 35 gram organik, 25 gram da inorganik maddelerdir.

Bu organik maddelerin balcalar unlardr: re, rik asit, kreatinin, amonyak, amino asitler, purinler, indikan, fenol, kresol, hormon metabolitleri, vitaminler, vitamin metabolitleri ve enzimler.

norganik maddeler ise sodyum, potasyum, kalsiyum, magnezyum, klor, fosfor, demir, bakr, inko, iyot, flor, kurun ve kobalttr.

5.6. PATOLOJK HALLERDE DRARDA BULUNAN MADDELER Baz maddeler normalde idrarda bulunmazlar ancak patolojik hallerde karlar. Bunlarn balcalar unlardr; 1. 2. 3. 4. 5. Proteinler (Albumin) Karbohidratlar (Glukoz) Keton cisimleri Bilirubin Hemoglobin

23

www.kimyageriz.biz

Mikroskopik muayenede grlen en nemli patolojik maddeler ise unlardr; 1. Lkositler, 2. Eritrositler, 3. Silindirler

5.7. DRAR NUMUNELERNN TOPLANMASI 5.7.1. SPOT(ANLIK) DRAR Gnn herhangi bir saatinde alnan idrar numunesidir. Rutin analizler iin genelde bu idrar kullanlr. Ancak, yaplacak analizin cinsine bal olarak spot idrarn aln saatleri zellik arz edebilir. Mmkn olduu kadar sabah alk idrar tercih edilmelidir. nk, bu idrar mikroskobik analiz ve protein gibi maddeler bakmndan daha konsantredir. Glukoz tayininde ise postprandial (yemek sonras) numuneler tercih edilmelidir.

5.7.2. OCUKLARDAN DRAR TOPLANMASI Bebekler ve kk ocuklar istenen zamanda idrar veremediklerinden, bunlarn idrar zel torbalar iine toplanr. Ticar olarak piyasada bulunan bu torbalar uygun ekilde ocuun genital organlarnn etrafna yaptrlr. ocuk idrarn yaptktan sonra idrar numunesi bekletilmeden laboratuvara ulatrlr.

5.7.3. 24 SAATLK DRAR TOPLANMASI Bunun iin temiz, steril ve renkli ie kullanlmaldr. Renkli ie bulunamazsa toplama srasnda idrar karanlk bir yerde saklanmal veya ienin etraf gazete ile sarlmaldr.

24

www.kimyageriz.biz

24 saatlik idrar u ekilde toplanr: Sabah 7.00 veya 8.00'den balayarak mesanedeki ilk idrar atlr. Bundan sonraki btn idrar numuneleri ertesi sabah ayn saate kadar, son idrar da alnmak suretiyle toplanr.

Kalitatif analizde idrarn taze olmas ve hemen allmas gerekir. Aksi halde uzun sre bekletilen idrarda aadaki deiiklikler meydana gelir. 1. 2. 3. Bakteri varsa oalr. Glukoz varsa azalr (bakteriler tarafndan kullanlr). Baz bakterilerden dolay reden amonyak meydana gelir ve idrarn pH's

asit ise alkali olur. 4. 5. norganik maddeler kelir, tortu ve bulanklk meydana gelir. ekilli elemanlar varsa paralanrlar.

5.7.4. GNDZ VE GECE DRARININ TOPLANMASI Gece idrarnn toplanmasna akam yemeinden en az saat sonra balanr. Mesel, akam yemei saat altda yenirse saat dokuzda idrar toplanmaya balanr. Akam saat dokuzdaki bu ilk idrar numunesi atlr. Bundan sonraki btn numuneler sabah saat dokuza kadar (saat dokuzdaki numune dhil) toplanr. Toplama ilemi bitmeden kahvalt yaplmaz ve ie gidilmez.

Gndz idrar iin, hasta kahvalt yapmadan ve ie gitmeden nce, sabah saat sekizdeki ilk idrar atlr. Bundan sonraki idrarlar, akam saat sekize kadar (saat sekiz idrar dhil) toplanr.

25

www.kimyageriz.biz 5.7.5. KATETERLE DRAR TOPLANMASI ok kritik hastalarda idrarn bakteriyolojik analizi iin, veya idrar yollarnn tkand durumlarda, mesaneden kateterle idrar alnr. Daha ok kadnlarda yaplr. Bu tip idrar numuneleri ilgili hekimler tarafndan toplanr.

5.7.6. K VEYA KAP NE DRAR TOPLANMASI Baz durumlarda, erkeklerde, idrardaki bir patolojik bulgunun nereden kaynaklandn anlamak iin iki veya kap iine idrar toplanr. Daha ok kap metodu uygulanr.

Mesel, idrardaki kan veya iltihabn nereden kaynaklandn anlamak iin byle bir uygulama yaplr. Bunun iin, hasta bir defada boaltt idrarn birinci ve nc tpe az, ikinci tpe ise daha fazla olmak zere idrarn 3 tp iine toplar. Her tpte plak gzle bulanklk ve mikroskopta lkosit ve eritrosit aranr. yorumu yledir: Birinci tp Bol lkosit Bol lkosit Berrak Lkosit kinci tp Berrak Bol lkosit Berrak Berrak nc tp Berrak Bol lkosit Bol lkosit Bol lkosit Yorum Genellikle akut anteriyr retrit retrann yukarsnda enfeksiyon Prostatit, veziklit retrit, prostatit, veziklit Sonularn

5.7.7. DRAR ANALZLERNN KLNK NEM drar analizi, organizmada meydana gelen hastalklar hakknda ok faydal bilgiler veren gayet kolay, abuk ve nisbeten ucuz bir tehis vastasdr. nk idrarla atlan baz maddelerin azalmas, artmas, hi bulunmamas veya normalde idrarda

26

www.kimyageriz.biz bulunmad halde patolojik hallerde idrara kmas tehis ve tedavinin takibine ok kymetli katklar salar.

5.7.8. DRAR ANALZ EKLLER drar analizleri, 1. Kalitatif, 2. Yar kantitatif 3. Kantitatif olmak zere ekilde yaplrlar.

Kalitatif analizlerde, herhangi bir maddenin idrarda bulunup bulunmad tesbit edilir. Yar kantitatif analizlerde, idrarda bulunan bir maddenin miktar +l, +2,+3,+4 eklinde belirtilir. Kantitatif analizlerde ise idrarda bulunan herhangi bir maddenin miktar mg veya gr cinsinden tayin edilir.

Kalitatif ve yar kantitatif analizler iin gnn herhangi bir saatindeki idrar (spot idrar) toplanr.

a.

drarn Fiziksel (Makroskobik) Analiz

drarn fiziksel analizinde u analizler yaplr: i. drarn Kokusu Normal idrarn kendisine has ve zel bir kokusu vardr. drarn kokusu alnan gda ve illara bal olarak deiir. Ayrca idrarn bekletilmesiyle keskin amonyak kokusu meydana gelir. Bu durum, bakterilerin idrardaki re'yi amonyaa paralamalar sonucu olur. Diabetli hastalarn idrar, keton cisimlerinden dolay, meyvemsi kokar.

27

www.kimyageriz.biz riner yol enfeksiyonu olan kiilerin idrar pis kokar. drarn kokusu tehis iin yeterli olmamakla beraber, baz nadir hastalklarda tipik kokular tehise gtrr. rnein, fenil ketonrili ocuklarn bezinde ok zel koku meydana gelir. zovalerik asitemi, terli ayak kokusu verir. Maple urup hastalnda (Aka aa kokulu idrar hastal) da idrarn zel bir kokusu vardr.

ii. drarn Miktar drarn miktar; vcuda alnan ve vcuttan atlan su miktar, diyet, evre ss ve ahsn aktivitesi gibi eitli faktrlere bal olarak deiir. Normal yetikin ahslarda gnlk ortalama miktar, 600-1800 ml arasndadr. Bu miktar, normal yetikin erkeklerde 800-1800 ml, kadnlarda ise 600-1600 ml civarndadr.

Bbrekleri normal alan bir kiinin toplad idrarn 24 saatlik olup olmadn anlamak iin u yola bavurulabilir:

Gnlk (24 saatlik) idrarda kreatinin miktar hesaplanr. Normal durumlarda idrarla itrah edilen gnlk kreatinin miktar sabit olup, bu yolla 24 saatlik idrar miktarnn doru olup olmad anlalabilir. drarda 24 saatlik kreatinin miktar erkekte 1,5 - 2 gram, kadnda ise 0,8-1,5 gram arasndadr.

drar Miktarndaki Deiiklikler: Oligri: drarn gnlk miktarnn 500 mi den az olmas halidir. Anri: drarn tamamen kesilmesi halidir (bu, oligrinin ileri safhasn tekil eder). Pollakri: Sk sk idrara kma halidir.

28

www.kimyageriz.biz Poliri: drarn normalden fazla olmas halidir. Noktri: Gece idrarnn fazla olmas halidir. Disri: drarn arl yaplmas halidir.

iii. drarn Rengi Normal idrarn rengi, ak sar ile koyu sar arasnda deiir. drar konsantrasyonunun renk zerine tesiri vardr. ok konsantre olan idrarlar koyu sar, dile idrarlar ise ak sar renkte olurlar. Patolojik hallerde idrara kan pigmentlerden dolay idrarn rengi sar, kahverengi-krmz veya yeilimsi renkte grlebilir. Melaninler idrarn rengini kahverengi-siyaha dntrrler. Alkaptonrili kiilerin idrar ise beklemekle siyah renge dner. Bu da tehisi salar. Safra pigmentleri sardan sar kahveye veya yeilimsi renk, porfirinler koyu kahverengi-krmz renk, hemoglobin, krmzms-kahverengi renk meydana getirirler.

iv. drarn Grnm Normalde taze idrar berraktr. Fakat, idrarn berrak olmas, patolojik olmad anlamna gelmez. drardaki baz bulanklk ve tortular, idrar szge kdndan szmek veya santrifje etmek suretiyle, bertaraf edilebilirler. Koyu renk, konsantre bir idrar, soluk renk dile idrar, bulank grnm alkali idrar dndrr.

drardaki Tortu ve Bulanklklar unlardan leri Gelebilirler: 1. Mukoidlerden. Bu sadece, idrarn bekletilmesinden husule gelen

bulutumsu bir bulanklk olup, klinik bir deeri yoktur. 2. Amorf fosfatlardan veya amorf ratlardan. drar bekletilirse zellikle

amorf fosfat veya ratlar kerler. Bazen idrar kavanozunun yarsn dolduracak kadar

29

www.kimyageriz.biz ratlar kebilir. Amorf fosfatlar stmakla deimez, dile asetik asit ilavesiyle erir ve kaybolurlar. Amorf ratlardan ileri gelen bulanklklar stmakla erir ve kaybolurlar. 3. Karbohidratlardan. Bunlar stmakla deimez fakat dile asetik asit

ilavesiyle gaz vererek erir ve kaybolurlar. 4. rik asitten. Bunlar stmakla kaybolmaz, potasyum hidroksit

ilavesiyle berraklarlar. 5. oluurlar. 6. Kalsiyum okzalat'tan. Bunlar stmakla kaybolmaz, fakat dile rik asit tuzlarndan. Bunlar stmakla kaybolur fakat soutulunca tekrar

hidroklorik asit ilavesiyle kaybolurlar. 7. Yalardan (ilri veya lipri). Bunlar stmakla deimez, alkol-eter ilave

edip alkalanrsa berraklarlar. 8. kaybolmazlar. 9. Eritrosit, lkosit ve epitallerden. Bunlar da stmakla kaybolmazlar. Bakterilerden. Bunlar stmakla veya kimyasal maddelerin ilavesiyle

Lkositler-den yani iltihapdan ileri gelen bulanklklar, potasyum hidroksit (KOH) ilavesiyle jelatinimsi bir manzara alrlar. 10. Kolloid partikllerden. Bunlar stmakla kaybolmazlar. Szmek veya santrifje etmekle de berraklamazlar. Ancak zt bir elektrik yk ile kolloid partikller tarafndan agltine edilebilirler.

v. drarn Reaksiyonu (pH) drarn reaksiyonu, ahsn ald diyete bal olarak deiir. Diyetin asit veya alkali oluu, pH'nn asit veya alkali tarafa kaymasna sebep olur.

30

www.kimyageriz.biz Normal bir idrarn pH's 4,5 ile 8 arasnda deiir. Yani, ortalama 6 civarnda olup asit reaksiyondadr. Ama mteaddit faslalarla alnan idrarlar asit, alkali veya ntr karakter gsterebilirler. Beklemi idrarlar daha nce de belirtildii gibi, bakterilerin re'yi amonyaa paralamalar sonucu alkali reaksiyon verirler. Sabah erken saatlerde alnan idrar umumiyetle asit, sonraki saatlerde alnanlar ise alkalidir.

Fazla miktarda protein alanlarda idrar asit yani pH dktr. Fazla sebze, meyve ve st rnleri alanlarda ise idrar alkali, yani pH yksektir. Protein diyeti, dehidratasyon, uyku, asidoz, diabetik ketoasidoz, alk ve diyare gibi hallerde idrar reaksiyonu asidiktir. Alkaloz, iddetli kusmalar, kronik yetmezlik, bol sebzeli diyet ve idrar yollan enfeksiyonlarnda ise idrar reaksiyonu alkalidir. drar reaksiyonu taze idrarda baklmaldr. drar pH's renal talarn oluumunda da nemlidir. Fosfat ve CaC03 kristalleri alkali artlarda; rik asit, sistin ve kalsiyum oksalat kristalleri asit ortamda kerler. Bu talarn tedavisinde de riner pH nemlidir.

drar reaksiyonunun tayini: drar pH'sna titrasyon, turnusol kd, pHmetre, pH ktlar ve idrar stripleri ile baklabilir. Pratikte enok kullanlan ve en pratik olan pH kd veya hazr ticar idrar stripleridir. pH ktlar veya idrar stripleri idrara batrlr, sonra meydana gelen renk, renk skalas ile karlatrlarak pH llr.

ok daha kesin pH lm ise pH-metre ile yaplr.

vi. drarn Dansitesi drarn dansitesi, iinde erimi olan maddelerin miktarna baldr. Normal yetikin insanlarda idrar dansitesi 1,015-1,025 arasnda deiir. drar dansitesi vcuda

31

www.kimyageriz.biz bol sv alnmas halinde ve evre ssnn az olduu durumlarda dk, aksi hallerde ise yksektir.

Terleme, diyare ve ateli hastalklarda az miktarda fakat, dansitesi yksek idrar karlr. Diabetes mellitusta idrar miktar bol, dansite ise glukozdan dolay yksektir. Diabetes insipitusta hem idrar miktar ok fazla, hem dansite ok dktr. Rntgen filmi (VP ekiminde) ekimi iin kontrast madde kullanlmas durumunda dansite 1040'dan fazla kabilir.

drar dansitesi, refraktometre veya dansitometre (rinometre) ad verilen cihazlar ile llr. rinometrelerin zerinde kalibrasyon derecesi bulunanlar tercih edilmelidir. rinometreler +15 veya +20 santigrat dereceye gre kalibre edilmilerdir. Bu yzden, idrar dansitesi llrken idrarn oda ssna (rinometrenin kalibrasyon ssna) gelmesi salanmaldr. Aksi halde scaklk dzeltmesi yapmak iin bir faktr kullanlr. Bunun iin, her 3 santigrat derecelik bir fark dansitede 0,001'lik bir dzeltmeyi gerektirir. Is, dansimetrenin kalibrasyon ssndan fazla ise her derece iin 0.001'lik ilve, dk ise karma yaplr. rnein, rinometrenin kalibrasyon ss 20C, idrarn ss 26C ve llen dansite 1.016 olsun. Bu durumda 26-20 = 6 derecelik s fark olduu iin idrar dansitesine 0.001 x 6/3 = 0.002 kadar bir fark ilve etmek gerekir. Sonuta idrarn gerek dansitesi 1.016 + 0.002 =1.018 olur.

Pratikte, bu tarz bir dzeltme her zaman yaplmayabilir. Ancak, idrar dansitesinin ok nemli olduu hallerde, zellikle bbrein dilsyon ve konsantrasyon fonksiyonunun nemli olduu durumlarda, yaplmasnda fayda vardr.

32

www.kimyageriz.biz rinometre distile su ile kalibre edilir. Distile suyu 1000 okumas gerekir. ayet byle okumuyorsa rinometre kapa biraz evrilerek ayar yaplr. lm esnasnda, rinometre mezrn dibine ve kenarlarna demeden serbeste yzmelidir. Okumalar yukardan balayarak aaya doru yaplr. Dansite lerken idrarn zerinde kpk varsa, bir szge kd ile alnmaldr

(a) Refraktometre, (b) rinometre ile idrar dansitesinin lm

Dansite lm iin, idrar kab olarak 50 ml'lik mezr kullanlr. Az miktardaki idrar iin daha kk rinometreler de vardr. Bu rinometreler iin 20 ml'lik mezr kullanm yeterli olur. Kk rinometreler zellikle ocuklar iin kullanldr.

Refrektometre ile yaplan lmde ise bir damla idrar yeterlidir. Bu da idrarn ok az olduu durumlarda byk kolaylk salamaktadr. Refraktometre de distile su ile

33

www.kimyageriz.biz kalibre edilir. Distile suyu 1000 okumaldr. Dansitesi 1030'dan yksek kan idrarlar eit miktarda su ile seyreltilerek tekrar okunur.

vii. idrarn Osmolalitesi Osmolalite, bir zeltide bulunan partikllerin lmdr. Dansite, hem partikllerin saysna hem de yapsna bal olduu halde osmolalite sadece partikllerin saysna baldr. Partikllerin kk veya byk olmasndan ya da baka bir ekilde bulunmasndan etkilenmez. Bu yzden, drarn dansitesini artran ve yanl okumalara sebep olan baz maddeler (kontrast madde gibi) dansiteyi ar arttrdklar halde osmolaliteyi pek etkilemezler. nk, bu partikller, dansiteyi ar ykseltecek kadar byk bir ktleye sahip olduklar halde saylar az olduu iin osmolaliteyi fazla etkilemezler. Dolays ile, byle durumlarda idrar osmolalitesi dansiteden daha salkl bilgi salar. Bunun dnda younluk (dansite) ve osmolalite genellikle parelellik arzederier. Osmolaliteyi len cihazlara osmometre ad verilir. Ancak, bu cihaz az gelimi D yrt edilirler genelde bulunmaz.

5.8. DRAR NUMUNELERNN SAKLANMASI Kantitatif analizler iin toplanan 24 saatlik idrarn korunmasnda aada verilen koruyucu tedbirler uygulanr:

5.8.1. FZKSEL KORUMA En iyi ve en ok tatbik edilen usuldr. drar, +4 derecede buzdolabnda saklanr. 24 saatin sonunda bekletilmeden analiz yaplr. Analiz ncesi idrarn oda ssna gelmesi salanmaldr.

34

www.kimyageriz.biz 5.8.2. KMYASAL MADDELERLE KORUMA Bu koruyucu maddelere prezervatif ad verilir. Bu maddelerin balcalar unlardr: viii. Fenol veya trikrezol: yi birer koruyucu olup, ekseriya uzaktaki laboratuvarlara gnderilecek idrarlara konur. drarn 30 mlsine bir damla ilve edilirler. ix. Formol: drar sedimentinin incelenmesi iin en uygun

koruyucudur. drarn 30 ml'sine bir damla ilve edilir. Fakat bu da redktr bir maddedir. Glukoz tayininde hatalara sebep olur. Ayrca indikana ait obermayer testini de bozar. Fazla ilve edildiinde re ile kelek oluturur ve mikroskobik muayeneyi bozar. x. Timol: drarn 100 ml'sine bir ka kristal kadar ilve edilir. Bu madde, proteinler iin zararldr ve safra testlerini de bozabilir. xi. Toluol: Hemen hemen en iyi koruyucudur. drar yzeyine ince bir tabaka halinde yaylr. xii. Benzoik asit: %0,3'lk benzoik asit veya % 5'lik sodyum benzoat. Bunlar da iyi muhafaza edicidirler, fakat redksyon yaparlar. xiii. Konsantre asetik asit, slfrik asit, hidroklorik asit: Gerektiinde bu gibi zel koruyucu maddeler de baz testler iin kullanlabilirler (hormon analizleri gibi). Konsantre asitlerden 5 mi veya 6N HCI'den 10 ml 24 saatlik idrar iin yeterlidir. xiv. Kloroform: drar zerine tabaka oluturacak ekilde ilve edilir. xv. Borik asit: 24 saatlik idrar iin l gr yeterlidir.

35

www.kimyageriz.biz

Yukarda belirtilen maddeler genel koruyuculardr. Ancak, koruyucu madde seimi, yaplacak analize gre zellik arzedebilir. Bununla beraber, bilirubin, robilinojen ve gizli kan tahlilleri mutlaka taze idrarda yaplmaldrlar. Aksi halde, yukardaki koruyucularn hibiri bu maddeleri koruyamaz. Zaten ounlukla bu maddeler idrarda kalitatif olarak aranrlar.

36

www.kimyageriz.biz 6. SANTRFJ VE SANTRFGASYON Deney tplerini yksek hzda evirmek suretiyle sv iindeki paracklarn dibe kerek ayrlmalarn veya farkl younluktaki svlar birbirinden ayrmaya yarayan cihazdr. eit santrifj vardr: 1. Sabit (al) balkl 2. Alr balkl 3. Ultrasantrifj Sabit balkl olanlarnda balk ile santrifj mili arasnda 25-45 derecelik bir a vardr. Bu tip santrifjlerde yksek devir elde etmek daha kolaydr ve kk partikller daha abuk ayrlrlar. Fakat tpn dibine ken kelek ile stte kalan sv arasnda dz bir ayrma yzeyi elde edilemez. kelein st yzeyi belli bir ada eri olur. Dolays ile tp santrifjden kardktan sonra kelein st ksm yerinden koparak spernatana karabilir.

Alr balkl santrifjlerde ise yksek devirlere ulamak daha zordur fakat ayrma ilemi daha iyidir. nk kelek ile spernatan arasnda dz bir ayrlma yzeyi meydana gelir. Dolays ile kelein spernatana karma ihtimali daha zayftr. Bu santrifjlerde byk partikllerin ayrlmas daha etkilidir.

Baz santrifjlere eitli balklarn taklmas mmkndr. Bylece santrifj bal deitirilerek sabit al, alr balkl veya mikrosantrifje uygun (kk ependorf tplerinin santrifjne uygun) santrifj elde edilir.

37

www.kimyageriz.biz Ultrasantrifjler rutin amalarla pek kullanlmazlar. Daha ok aratrma amal olarak kullanlrlar. Fakat, baz laboratuvarlarda lipoproteinlerin alt fraksiyonlarnn ayrlmasnda kullanlabilirler. ok yksek devirlere ulaabilen santrifjlerdir. Sabit balkldrlar.

Santrifjleme ilemi yaplrken tplerin eit arlkta ve tam birbirlerine kar gelecek ekilde yerletirilmeleri gerekir. Kan ve kan rnleri ile alrken enfeksiyon ajanlarnn yaylmas riskine kar tplerin az mutlaka parafilim veya zel kapaklar ile kapatlmaldr.

Santrifjlerin hzlarnn en az ayda bir kontrol edilmesi ok faydaldr. Bunun iin takometre ad verilen zel cihazlar kullanlr.

Maddeleri santrifjle ayrmada l olarak, ounlukla devir/dakika (rpm) kullanlr. RPM ksaltmas, ingilizce revolution per minute kelimelerinin ilk harfleridir. Ancak rpm, herhangi bir santrifjde iki faz birbirinden ayrmak iin gerekli olan kuvveti vermez. Bunun iin relative centrifugal force (RCF- relatif santrifj kuvveti) kullanlr. RCF yer ekimi kuvveti olan (g)'nin arpanlar eklinde verilir (5000 x g gibi).

RCF ile rpm, aada verilen formlle birbirlerine evrilebilirler: RCF = (rpm)2 x r x 1.118 x 10-5 r = Santrifjn yarapn gsterir. Bu yarap, santrifj milinin tam orta noktasndan tpn dnd en son noktas arasndaki mesafeyi gsterir. Yarap; alr balkl santrifjlerde, baln ald haldeki tpn dip noktasnn, sabit (al) balkl

38

www.kimyageriz.biz santrifjlerde ise yine merkezden tpn dibine kadar izilen dik izgi mesafesidir. RPM ve RCF birbirlerine tablolar yardm ile de kolaylkla evrilebilirler.

g kuvvetleri farkl olan iki santrifjde, santrifgasyon sreleri de farkl olur. Buna gre herhangi bir santrifjde g kuvvetinde t sresi iin yaplan bir santrifgasyon ilemi g2 kuvvetindeki baka bir santrifjde t2 sresinde yaplr. T1 g1 ve t2 -g2 arasnda aadaki gibi bir iliki vardr: t2= t1x g1/ g2

39

www.kimyageriz.biz

7. KAN ANALZLER
7.1. GENEL BLGLER Biyokimya laboratuvarlarnda ok sayda kan tahlili yaplr. Bu tahliller iin gerekli olan reaktifler laboratuvarda hazrlanabildii gibi piyasadan hazr halde de alnabilirler. Gnmzde bu konuda byk teknolojik gelimeler salanmtr. Bu gelimeler sayesinde analizler ok daha ksa srede, daha az i gc ile ve daha hassas bir ekilde yaplabilmektedirler.

Herhangi bir analizin yaplmas iin gelitirilmi olan ticari reaktiflere kit ad verilir. Kitlenin hazrlanmasnda ve tahlillerin otoanalizrler tarafndan ksa srede yaplmasnda en byk katky enzimler salamtr. Gerekten enzimlerin rutin almalarda kullanlmaya balanmas ile eskiden birka kiinin saatlerce alarak yapabildii analizler imdi bir kii tarafndan ok daha ksa srede yaplabilmektedir.

Bu avantajlarndan dolay rutin almalarda ounlukla enzimlerle alan ticari kitler tercih edilirler. Enzimatik olmayan kitler ise laboratuvarda hazrlanabilirler. Bylece, hem maliyet der hem de istenildii anda kiti hazrlamak mmkn olur.

Her bir biyokimyasal analizi deiik metodlarla yapmak mmkndr. Biz burada bu metodlardan her laboratuvarda yaplabilenlerinden birer rnek vereceiz. Dier metodlarn ise sadece prensiplerinden ksaca bahsedeceiz.

Tm kolorimetrik almalarda bir seri standartla hazrlanm standart grafii kullanlmas en ideal yoldur. Reaktiflerin her hazrlannda standart grafii yenilenmelidir. Eer standart grafii yerine bir tek standart kullanlyorsa her almada

40

www.kimyageriz.biz standart da allmaldr. Hatta standart iin 2-3 tp allarak okunmal ve bunlarn ortalamas alnarak kullanlmaldr.

Kan analizleri yaplrken, tam kan, plazma veya serum kullanlr. Kan, ekilli elemanlar ve plazmadan ibarettir. Kan, antikoaglan zerine alnacak olursa, ekilli elemanlar dibe ker, stte kalan ksm ise plazma olur. Plazma, serum ve fibrinojenden ibarettir. Antikoaglan kullanlmadan kan alnacak olursa kan phtlar. stte kalan berrak ksm serumdur. Yani serumun plazmadan fark, plazmadaki fibrinojenin serumda fibrin halinde km olmasdr. Biyokimyasal analizler iin genellikle alk kan tercih edilir. Glukoz ve lipid (trigliserid ve kolestrol gibi) tayinleri iin ise mutlaka alk kan alnmaldr.

Kan almadan nce ahs ruhi ve bedeni istirahatta bulunmaldr. Bunun iin kan ekseriya sabah alnr.

7.2. KANIN ALINII 7.2.1. KAPLLER KAN ALINMASI Az miktarda kan rnei gerektiinde parmak ucundan kan alnabilir. Bunun iin, Frankel inesi veya lansetle parmak ucundan, kulak memesinden veya ayak topuundan (bebekler iin) kan alnr. Kan alnacak saha, alkoll pamukla silindikten sonra lansetle delinir. Parmak ular hastann enfeksiyon kapmas bakmndan koldan daha risklidir. Bu yzden dezenfensiyon ok iyi yaplmal ve parmak kuruduktan sonra kan alnmaldr. Kan alrken, kann tpe yukardan damla damla deil, tpn kenarndan szlerek akmas salanmaldr. Aksi halde hemoliz olur. Bu yolla alnan kandan

41

www.kimyageriz.biz hemoglobin, hematokrit, lkosit ve eritrosit saym gibi hematolojik tetkiklerle kan grubu tayini ve periferik yayma yaplr.

7.2.2. VENZ KAN ALINMASI Kan alnacak ahs yatrlr veya oturtulur. Kan alnacak kol salam bir yere dayandrlr. Desteklenmemi koldan veya ayakta duran hastadan kan alnmamaldr. Kol, dirsek bklmnn 10-15 cm stnden turnike ile sklr. Turnike yoksa, tansiyon aletinin kolluu ile de kol sktrlabilir. Aletin basnc 60 mm Hg olmaldr. Kann, hangi koldan alnaca nemli deildir. Kol veni belirgin deilse, el st ve ayak yenlerinden de kan alnabilir. Kan alnacak saha, %70 lik etil alkolle veya daha iyisi %70 izopropanol ile silinir. Kurumas beklenir. Temizlenen blgeye elle dokunulmaz Hazrlanm olan steril ve kuru ine ile damara girilir. Enjektrle kol arasndaki a yaklak 15 olmaldr. Enjektrn pistonu yava yava ekilerek kann damara dolmas salanr. Damara girildikten sonra turnikenin almas daha iyidir. Eer bu durumda kann akmasndan phe ediliyorsa o zaman enjektr dolduktan sonra turnike alr. Her halkrda turnikenin balanmas ile kan alnmas arasndaki sre minimum olmaldr (maksimum bir dakika). ne karldktan sonra steril kuru pamukla damarn stne tazyik yaplarak kanama durdurulur. Damardan alnan bu ilk kana, tam kan ad verilir. Kan alnrken unlara dikkat edilmelidir:

1.

Alk kan gereken durumlarda, mutlaka bir gece al (10-12 saat)

salanmaldr. Gndz vakti ayn sre kadar salanan alk, gece alna eit deildir. nk, gndz vakti hastann aktivitesi vardr. Gece ise hasta istirahattadr.

42

www.kimyageriz.biz 2. Kortikosteroidler ve demir gibi baz analizler ok nemli gnlk

sirkadiyan deiim gsterirler. Dolays ile kan alrken bu deiim gz nne alnmal veya en azndan kann alnd saat kayd edilmeli ve bu sre hastann raporuna yazlmaldr.

3.

Eser element tayini iin kan alnacaksa, paslanmaz elikten imal edilmi

ineler kullanlmaldr.

4.

Kolunda serum takl olan hastalardan kan alnmamal. Fakat, serumla

hastaya verilen madde dnda yaplacak analizler iin serum takl olmayan koldan kan alnabilir. Serumla verilen maddenin kan dzeyi llecekse, serum ak

durdurulduktan 3 dakika sonra kan alnr. Fakat, bu durum hastann raporuna mutlaka kaydedilmelidir.

5.

Gnmzde kan alma ileminde vakumlu tpler ok kullanlmaktadr. Bu

tplerin kapak renkleri farkl olan eitleri vardr. Her renkteki tp, yaplacak analize uygun kan almak iin zel olarak hazrlanmtr. Hangi renkteki tpn hangi amala kullanlaca, yani iinde antikoaglan bulunup bulunmad, bulunuyorsa, hangi tip antikoaglann bulunduu zerinde yazldr. Kan alrken tp seimi buna gre yaplr.

Vakuteynr (Vakumlu-havas boaltlm) tplerle kan alrken dikkatli olmak gerekir. nk, vakumdan dolay kann hastann damarna geri kama ihtimali vardr. Buna engel olmak iin kan alrken, kolu mmkn olduu kadar aaya doru tutmak gerekir.

43

www.kimyageriz.biz 6. Vakuteynr tplerin bir ksmnda kan alndktan sonra serumu phtdan

ayrmaya yarayan bir jel bulunmaktadr. Bu tplerdeki kan santrifj edildiinde serum ile pht arasnda bir tabaka oluur. Bylece serumun pht ile temas kesilir. Bu ekildeki serum, tpten karlmadan birka saat hatta bazen birka gn bekleyebilir ve bu ekilde kullanlabilir.

7.

Silikonize tplerde son kullanma tarihi ok nemlidir. Onun iin, son

kullanma tarihi geen tpler kullanlmamaldr.

8.

Bazen kan alnrken yanllkla artere girilmi olabilir. Bu durumda kann

rengi ak krmzdr ve kan fkrarak kar, enjektre kendiliinden dolar.

9.

Eer hasta kan vermekten korkuyorsa veya fenalama ihtimali varsa, o

zaman yatrlarak kan alnr.

10. Kaln

ine

ile

kan

alnmaldr.

Bir

kullanmlk

(disposable)

enjektrlerden yeil ulu olanlar kullanlmaldr. ocuklarda ise daha kk ine (siyah ulu enjektr inesi) kullanlabilir.

11. Bulac hastalklardan korunmak iin kan alrken vcudun her hangi bir yerine kann bulamamasna dikkat edilmelidir. Ele kan demesi durumunda zefiranl ve bol sabunlu su ile ykamaldr. Ayrca kan alnacak ahsta bir bulac hastalk varsa (tberkloz, menenjit, viral hepatit, ocuk felci, kzamk, suiei v.s.) bulamay nlemek iin kan alacak kiinin elinde eldiven, banda bere, yznde maske ve ayaklarnda galo bulunmaldr.

44

www.kimyageriz.biz

12. Kan alnmas srasnda inenin girdii yerin evresinde herhangi bir ime olmaya balarsa bu durum ya inenin venay delip getiine veya ine ucunun bir ksmnn venann dnda olup kann dokuya szdna iaret eder. Bu durumda turnikeyi ap ineyi hemen kartmak ve bir pamuk pet ile delinen yere bastrmak gerekir.

13. Kol ve n kolda kan alnabilecek uygun ven bulunamazsa bilek veya el venalar, bu da mmkn olmazsa ayak bilei venasndan kan alnmaldr. Ancak, ok aresiz kalnd durumlarda bu yola bavurulmaldr.

14. Kan alrken, damarn belirginlemesi iin hastann yumruunu skmas veya avucunu ap kapamas telkin edilmemeli veya kola aadan yukarya doru masaj yaplmamaldr. nk, bu durum hemokonsantrasyona sebep olur.

7.3. KAN RNEKLERNN SAKLANMASI VE POSTA LE GNDERLMES Genel prensip olarak, her trl analiz iin alnan kan rnekleri bekletilmeden allmaldr. Bu amala serum veya plazmalar en ksa srede ayrlmaldr. Aksi halde bir ok analizin sonular bozuk kar. Eritrositler glukozu kullandndan glukoz seviyesi der. Na, K gibi elementlerin seviyeleri deiir. Enzimler ve zellikle hormonlar etkilenirler.

Eer hemen allmayacaksa serum veya plazma ayrldktan sonra saklanmaldr. ster oda ssnda olsun, ister buzdolabnda veya derin dondurucu da olsun tam kan uzun sre kesinlikle saklanmamaldr.

45

www.kimyageriz.biz

Biyolojik materyaller, bazen kk yerlerde yaplamayan tahlillerin daha byk merkezlerde yaplmas veya referans laboratuvarlara kontrol amacyla gnderilirler. Bu numuneleri gnderirken u hususlara dikkat edilmelidir:

1.

ncelikle, tahlili yapacak merkezle ok iyi diyalog kurularak nasl bir yol

takip edilecei renilmeli. 2. Gnderilecek numune yaplacak tahlile gre iyi hazrlanmal. rnein,

tahlil iin serum mu, yoksa plazma m gnderilecek, plazma gnderilecekse, ne tip antikoaglan kullanlacak, idrar numuneleri iin hangi tip preservatif kullanlacak vs. 3. Numuneler, dklmeyecek ekilde az iyi kapanabilen kaplarda

gnderilmeli, cam malzeme yerine kolay krlmayan polietilen veya polipropilen malzemeler kullanlmaldr. 4. Numuneler, yaplacak analizin cinsine gre ounlukla kuru buz ve zel

ambalaj kutular iinde gnderilirler. Bu tip tayclarla numune gnderilecekse, numunenin hedef yere varaca zaman dikkate alnmaldr. 5. verilmelidir. Gnderilecek numune ile birlikte gerekli tm bilgiler detayl bir ekilde

7.4. TAM KANDAN PLAZMA ELDE EDLMES ve ANTKOAGLANLAR Plazma elde etmek iin kann phtlamasn nlemek gerekir. Phtlamay nleyen maddelere antikoaglan ad verilir. Balca antikoaglanlar unlardr:

46

www.kimyageriz.biz 7.4.1. HEPARN ok youn kullanlan ve son derece etkili olan tabii bir antikoaglandr. Ticari ekli ounlukla lityum heparin tarzndadr. Elektrolit tayini ve eritrosit frajilite testi iin ok kullanlr. Enjektrn i yznn heparinle slatlmas veya 10 ml. kan iin 1-2 damla kullanlmas yeterlidir. Kanda Li tayini yaplacaksa heparinin lityum tuzu kullanlmamaldr.

7.4.2. EDTA (Etilen diamin tetra asetik asit) 1 ml kan iin 1 mg kullanlr. Ca'u tutarak phtlamay engeller. Bu yzden EDTA'l kanda kalsiyum tayini yaplamaz. EDTA, ya Na veya K tuzu eklinde bulunur. ounlukla dipotasyum tuzu (K2.EDTA) kullanlr. Dolays ile, EDTA'l kanda Na, K tayinleri ve EDTA alkalen fosfataz (ALP) enzimini de inhibe ettiinden ALP tayini yaplamaz. Trombosit ve lkositlerle ilgili almalarda en fazla tercih edilmesi gereken antikoaglandr.

7.4.3. STRATLAR Ca'u tutarak phtlamay engellerler. %3.8 disodyum sitrat izotonik bir solsyondur. Sedimantasyon iin bir ksm sitrata 4 ksm kan ilave edilir (0,4 ml sodyum sitrata 1,6 mi kan). Fibrinojen, PT gibi koaglasyon testlerinde 1/10 orannda kullanlr. Antikoagulan olarak bir ksm sitrat 9 ksm kan iin kafidir.

7.4.4. OKZALATLAR Ya tek bana potasyum okzalat tarznda veya potasyum okzalatla amonyum okzalat karm tarznda hazrlanr.

47

www.kimyageriz.biz a- Potasyum okzalat: Kann her 1.0 ml'si iin % 30'luk potasyum okzalat zeltisinden 0,1 mi kullanlr, (veya 1 mi. kan iin 30 mg toz potasyum okzalat) Bu miktar tplere konulur ve bir etve konularak btn sv uuncaya kadar buharlatrlr. Dipte kalan kuru toz zerine kan alnr.

b- ift okzalat karm: Bir tek okzalat zeltisi yerine okzalat karm da kullanlabilir. nk, amonyum okzalat tuzu eritrositlerin imesine potasyum tuzu ise bzlmesine sebep olur. Okzalat karmnda ise eritrositlerde herhangi bir deiiklik olmaz.Okzalat karm aadaki ekilde hazrlanr. Amonyum okzalat.....................1,2 gr Potasyum Distile su " ........................0,8 gr "........................100 ml.

Bu karmdan her mi kana 0,1 ml karlk gelecek ekilde (mesela 10 ml. kan iin 1 ml) tplere konur. Bir etve konur. Tpn dibinde tamamen kuru bakiye kalncaya kadar uurulur. Bu kanda hemoglobin ve hematokrit tayinleri, protrombin zaman ve parsiyel tromboplastin zaman (P.T.T) ile eritrosit, trombosit ve lkosit saymlar ve periferik yayma yaplabilir. Biyokimyada Ca, re ve amonyak tayini dndaki dier analizlerde de kullanlabilir.

7.5. TAM KANDAN SERUM ELDE EDLMES Total kan usulne uygun alndktan sonra en az yarm saat bekletilerek phtlamas salanr. Daha sonra usulne uygun olarak santrifj edilir. Bu amala, nce pht bakr bir telle tpn cidarndan ayrlr. Bunu yaparken phtnn zedelenmemesine dikkat edilmelidir. 2500-3000 devirde 5-10 dakika santrifj edilir. Tam phtlamadan

48

www.kimyageriz.biz santrifj edilen kan hemoliz olur. Serum ak sarms renkte ve berrak bir svdr. Renk pembe olmusa hemoliz var demektir. Beyaz, bulank grnm ise lipemiyi gsterir.

7.6. HEMOLZ Eritrositlerin paralanmas olayna hemoliz ad verilir. Hemoliz, birok analizin sonularn etkiler. zellikle eritrositte fazla bulunan maddelerin serum seviyelerinin tayininde hemolizli kan kesinlikle kullanlmamaldr. Hemolizden hemen tm tahliller az ok etkilenmekle beraber en fazla etkilenen tahliller unlardr: Bilirubin SGOT SGPT LDH Potasyum

Yukardaki maddelerden bilirubin dndakilerin eritrosit seviyeleri serumun birka katndan fazla olduu iin ok az miktardaki hemoliz bile sonular nemli oranda etkiler. Bilirubini ise hemoglobin seviyesi etkiler.

7.6.1. HEMOLZSZ KAN ALMAK iin DKKAT EDLMES GEREKEN HUSUSLAR 1. 2. kanlmaldr. 3. 4. Kan damardan kaln ine ile alnmal. Damara girdikten sonra kan yava ekilmeli. Enjektr ve ine kuru olmaldr. Daima yumuak hareket edilmeli. Kan alma esnasnda sert davranmaktan

49

www.kimyageriz.biz 5. karlmal. 6. Kan tpn kenarndan yavaa aktmak suretiyle boaltmal, rngadaki kan tpe boaltlrken ineden fkrtlmamal. nce ine

kprmesine frsat verilmemelidir. 7. Antikoaglanla yavaa tp alt st etmek suretiyle kartrmaldr. Hi

bir zaman alkalamamaldr. 8. 9. Kann konulaca tpn tam kuru olmasna dikkat edilmelidir. Tp sallanmakszn oda ssnda kendi halinde phtlamaya braklmal

(en az 20 - 30 dakika) 10. Kan, phtlamay mteakip usulne uygun bir ekilde santrifj edilmeli. 11. Cildi delmek suretiyle kan alnaca zaman (kapiller kan rnei), delmeden nce cildin kuru olduundan emin olunmaldr. lk bir veya iki damlay silerek atmak gerekir. 12. ayet deney daha sonra yaplacaksa, serum ayrldktan sonra ksa sreler iin buzdolabnda 4-8 C'de, da ha uzun sreler iin derin dondurucuda muhafaza edilmelidir. 13. Kan dondurulmamaldr; nk znrken eritrositler hemoliz olurlar. 14. Yatan hastalardan serum takl iken kan alnmamaldr. Mutlaka kan alnmas gerekiyorsa serumun takl olmad koldan alnmaldr. Bu halde bile pek ok testte hatal sonu alnr. 15. Kan santrifj etmeden evvel phty tp cidarndan ayrmak iin nce temiz bir tel ile tp kenarlar ile ilgisi kesilir. Bu ilem yaplrken phty zedelememelidir. Aksi halde eritrositler paralanrlar. 16. Serum mmkn olan en ksa zamanda phtdan ayrlmaldr.

50

www.kimyageriz.biz

8.HPLC
8.1. HPLC KT NUMUNE HAZIRLAMA TALMATI 1 KAPSAM: Bu talimat BETAMED TIBB MALZEME LTD. T. 'de sat yaplan HPLC killerinin kullanmn kapsar. Grup efinin sorumluluunda, HPLC Aplikasyon servis personelini direkt olarak ilgilendirir.

2.TALMAT 8.1.2. HASTA NUMUNELERNN ALINMASI Numune materyali genellikle plazma /serum dur.

Diyet yapm hastann venz damarndan kan alnr. zellikle et ve rafine edilmi gdalar, metionin konsantrasyonunu ykselterek homosistein seviyesini arttracandan bu diyet gereklidir

Not: Hcre d gei ile homosistein seviyesinin artmasn nlemek iin, tam kan rnei alndktan 30 dakika iinde serum/plazma ayrlmaldr.

SAKLANMASI: Serum/plazma numunesi; 2- 8 "C de 1 hafta, daha uzun sreler iin -20 "C de saklanmaldr.

8.1.3. NUMUNENN HAZIRLANMASI SIRASINDA KULLANILACAK REAKTFLERN HAZIRLANMASI Tm reaktifler kullanmdan nce oda scaklna getirilmelidir.

51

www.kimyageriz.biz Derivatsation mixin hazrlanmas: Derivatisation reaktif 1 liyofilizedir. Bunun zerine derivatisation reaktif II den 2 ml eklenir. 10 dakika sonra kullanma hazrdr. Bu mix 2 hafta 2-8 C de stabildir

Plazma kalibrasyon standart: Liyofilizedir. 1.0 mi distile su ile zlr. Tamamen znmesi iin 10 dakika oda scaklnda bekletilir. Iktan korunacak ekilde 3 gn 2-8 C stabildir. Daha uzun sreli saklamalarda; ktan korunacak ekilde alikotlanarak -20 C saklanr. Bir rnek en fazla 1 sefer dondurulup zlr.

Plazma kontrolleri, liyofilizedir, 2.0 mi distile su ile zlr. Tamamen znmesi iin 10 dakika oda scaklnda bekletilir. ; ktan korunacak ekilde

3 gn 2-8 C stabildir. Daha uzun sreli saklamalarda; ktan korunacak ekilde alikotlanarak -20 C saklanr. Bir rnek en fazla 1 sefer dondurulup zlr.

8.1.4. NUMUNENN HAZIRLANMASI Kitin iinden kan kahverengi viale; 100 ul plazma /serum (zlm kalibrasyon standart, kontroller) 25 ul internal standart 25 ul reducton reaktif eklenir. 2 s vortexlenir. 5 dakika oda scaklnda inkbe edilir. 100 precipitation reaktifi eklenir. 30 s vortexlenir. 5- 7 dakika 9000xg de santrifj edilir. (10600 ppm) Yeni bir viale 100 ul derivatisation mix den koyulur. zerine 50 ul spernatant eklenir. Yavaa kartrlr. 10 dakika 50- 55 C de inkbe edilir. Aniden soutulur.

52

www.kimyageriz.biz Numune enjeksiyona hazrdr. Hazrlanm rnekler, 2- 8 C de 3 gn, daha uzun sreler iin -20 C de saklanmaldr.

53

www.kimyageriz.biz 8.2. HPLC KT NUMUNE HAZIRLAMA TALMATI 8.2.1. HASTA NUMUNELERNN ALINMASI Numune materyali genellikle plazma /serum dur. Kan hastadan kahvalt yapmadan nce alnmaldr. Ve bu hasta ila kullanmamaldr. Numunenin alnrken ktan korunmasna ve hemoliz olmamasna dikkat edilmelidir.

SAKLANMASI

Serum/plazma

numunesi;

hemen

allmaldr.

Eer

allmayacaksa acilen -20 C de saklanmaldr.

8.2.2. NUMUNENN HAZIRLANMASI SIRASINDA KULLANILACAK REAKTFLERN HAZIRLANMASI Tm reaktifler kullanmdan nce oda scaklna getirilmelidir.

Serum kalibrasyon standard : Liyofilizedir. 1.0 ml distile su ile zlr. Tamamen znmesi iin 10 dakika oda scaklnda bekletilir. Saklama srasnda kesinlikle ktan korunmaldr. 3 gn 2-8 C stabildir. Daha uzun sreli saklamalarda; ktan korunacak ekilde alikotlanarak -20 C saklanr. Bir rnek en fazla 1 sefer dondurulup zlr.

Serum kontrolleri, liyofilizedir. 2.0 ml distile su ile zlr. Tamamen znmesi iin 10 dakika oda scaklnda bekletilir. Saklama srasnda kesinlikle ktan korunmaldr. 3 gn 2-8 C stabildir. Daha uzun sreli saklamalarda; ktan korunacak ekilde alikotlanarak -20 C saklanr. Bir rnek en fazla 1 sefer dondurulup zlr.

54

www.kimyageriz.biz 8.2.3. NUMUNENN HAZIRLANMASI Kitin iinden kan kahverengi viale; (ktan korunmal) 200 ul plazma /serum (veya zlm kalibrasyon standart, kontroller) 2 0 ul internal standart 25 ul precipitation reaktif I eklenir. 30 s vortexlenir. 400 ul precipitation reaktif II eklenir. Kartrlr. 10 dakika 9000xg de santrifj edilir Numune Supematant enjeksiyona hazrdr. Hazrlanm rnekler, 2- 8 C de 12 saat stabildir.

3. KT N CHAZ AYARLARI njeksiyon hacmi Pompa Ak hz Kolon scakl Dedektr 295 nm alma sresi : 15-17 dak. : 50 ul : socrotic pompa : 1.5 ml/dak. : 20-25 C : UV dedektr, balang dalgaboyu 325 nm, 3 dak. Sonra

Hesaplama metodu : nternal standart

55

www.kimyageriz.biz 8.3. HPLC KT NUMUNE HAZIRLAMA TALMATI KAT NO: 38000 VTAMN D3

8.3.1. HASTA NUMUNELERNN ALINMASI Numune gereklemelidir. Numunenin ktan korunmasna dikkat edilmelidir. materyali plazma, serumdur. Transfer souk zincir ile

SAKLANMASI: Numune; 2-8 C de 5 gn stabildir. Daha uzu periyotlarda ktan korunacak ekilde 20 C de saklanmaldr.

8.3.2. NUMUNENN HAZIRLANMASI SIRASINDA KULLANILACAK REAKTFLERN HAZIRLANMASI Tm reaktifler kullanmdan nce oda scaklna getirilmelidir.

Serum kalibrasyon standart: Liyofilizedir. 2.0 mi distile su ile zlr. Tamamen znmesi iin 10 dakika oda scaklnda bekletilir. Iktan korunacak ekilde 1 gn 2-8 C stabildir. Daha uzun sreli saklamalarda; ktan korunacak ekilde alikotlanarak -20 C saklanr. Bir rnek en fazla 1 sefer dondurulup zlr.

Serum kontroller, liyofilizedir. 2.0 mi distile su ile zlr. Tamamen znmesi iin 10 dakika oda scaklnda bekletilir. ktan korunacak ekilde 1 gn 28 C de 3 gn stabildir. Daha uzun sreli saklamalarda; ktan korunacak ekilde alikotlanarak -20 C saklanr. Bir rnek en fazla 1 sefer dondurulup zlr.

56

www.kimyageriz.biz 8.3.3.NUMUNENN HAZIRLANMASI Kitin iinden kan kahverengi viale; (ktan korunmal) 500 ul serum, plazma, (zlm kalibrasyon standart, kontroller) 50 ul nternal standart eklenir. Yavaa kartrlr. 500 ul precipitation reaktif eklenir. 20 s vortexlenir 10 dakika 2-8 C de inkbe edilir 5 dakika 13000x rpm de santrifj edilir. Supernatant hemen alnarak n kolona uygulanr 1 dak. 1500 x rpm santrifj edilir. Sznt atlr.

Kolona 1 ml wash buffer I eklenir. 1 dak. 1500 x rpm santrifj edilir. Sznt atlr. Bu adm 2 kez yaplr

75 ul Wash buffer 2 eklenir. 1 dak. 1500 x rpm santrifj edilir. Sznt atlr.

n kolonlar temiz bir tpe yerletirilir. n kolona 200 ul elution buffer koyulur. 1 dak. 1500 x rpm santrifj edilir. Sznt toplanr.

Bu eluent 20 ul distile su ile dile edilir. Ve kartrlr

Hazrlanm rnekler, ktan korunarak 2- 8 C de 3 gn stabildir.

8.4. IRIS 500 TAM OTOMATK DRAR ANALZLER IRIS Model 500, rutin idrar analizini ve dier vcut svlar analizini gerekletiren tam otomatik bir idrar analizidir.

57

www.kimyageriz.biz Rutin tayin 3 nemli grevi gerekletirmektedir. 1. Mikroskobik Tayin 2. Test Strip Kimyasallar 3. Spesifik Gravite

IRIS 500 cihaznda, idrardaki eritrosit, lkosit epitelyum hcreler, silendirler, kristaller, mikroorganizmalar, ya ve dier hcreler ve partikller tespit

edilebilmektedir.

Cihaz ayrca idrarn spesifik gravite ve kimyasal analizini CHEMSTRP / IRIStrip reaktif stripleri ile gereklemektedir. Test stripleri aadaki parametreleri lebilmektedir. Spesifik Gravite Ph Nitrit Protein Glukoz robilirojen Bilirbin Kan (Eritrosit)

8.4.1. VCUT SIVILARI ANALZ IRIS 500 cihaz idrar analizinin yan sra, plevra, peritonal sv, sperm ve beyin omurilik svs gibi tm vcut svlarnda hcre saym gerekletirmektedir.

58

www.kimyageriz.biz IRIS sistemi ile yaplan vcut svlar saymlar, manuel yntemlerin dezavantajlarn ortadan kaldrmakta, yksek standardizasyon ve hassasiyet

salamaktadr. Beyin omirilik svsnda kandida veya bakteri gibi miktar ok az olmasna ramen klinik deeri son derece byk olan partikller, sistemin nadir elemanlar yakalamasndaki hassasiyetten dolay byk bir etkinlikle yakalanmaktadr.

8.4.2. RNEK DLSYON MODU IRIS 500 idrar analizinde rnek dilsyon zellii bulunmaktadr. Gerektii takdirde rnekler 1/100 oranna kadar dile edilebilir. Bu zellii sayesinde IRIS 500 minimum 1 ml idrarn bile analizini gerekletirebilmektedir. Dilsyonsuz olarak sistemde alabilecek minimum idrar miktar 6 ml. kadardr.

8.4.3. IRIS 500 RNEK ALIMASI YALNIZCA 3 ADIMDA 1. rnek, cihazn daha nceden strip yerletirilmi olan zel kabna boaltlr ve ekrandan enter tuuna baslr. drarla slanan strip, strip okuyucuya yerletirilir. 2. drarn flow mikroskopi teknii ile sedimet analizi, harmonik osilasyon teknii ile dansite analizi ve strip okuyucu nitesinde kimyasal parametrelerinin analizi tam otomatik olarak cihaz tarafndan beraber gerekletirilir. 3. drar sedimentinde yakalanan tm partikller cihaz tarafndan yaplan bir snflandrma ile ekrana verilmektedir. Kullanc bu n snflandrmay gerektii takdirde deitirilebilme imkanna sahiptir. Dokunmatik ekrandan onay ilemi verilmedikten sonra sonular yazc nitesinden alnmakta, eer varsa laboratuar ana bilgisayarna gnderilmektedir.

59

www.kimyageriz.biz 9. BYOKMYASAL ANALZLERDE HATA KAYNAKLARI Rutin laboratuarlar da her zaman belli oranda hata vardr. ok kalabalk yerlerde bu hata oran daha da fazladr. Hatalar tamamen sfra indirmek mmkn deildir. Ancak, asgariye indirilebilir.

Normalde laboratuvarda yaplan her bir analizin kabul edilebilir belli bir hata pay vardr. Bu hata pay ne kadar dkse sonular o kadar gvenilirdir. Ancak, baz hatalar sonularn tamamen yanl kmasna sebep olurlar. te asl nemli olanlar da bu hatalardr.

Aada, tm bu hata kaynaklar, detayl bir ekilde snflandrlm ve tek tek anlatlmtr. I. II. III. IV. hatalar V. VI. VII. VIII Analiz hatalar Sonucu rapor ederken yaplabilen hatalar Sonularn yorumlanmasnda yaplan hatalar Diyalog hatalar Numune (rnek) alnmadan nce yaplan hatalar Numune alnrken yaplabilen hatalar Numunenin laboratuvara ulatrlmasnda yaplabilen hatalar Laboratuvarda analize hazrlama ve analizi hazrlama srasnda yaplan

60

www.kimyageriz.biz 9.1. HATALAR 9.1.1. Testlerin Seiminde Hata Rastgele ve ok sayda analiz istemek, gereksiz yere laboratuvarn i hacmini artrdndan, bal bana bir hata kaynadr. Emek ve para israf da zararn ayr bir ynn tekil eder. Bazen hastann tedavi iin ayrabildii parann, daha balangta gereksiz tahlillerle bittii dahi grlebilir. Dolays ile laboratuvarda yaplabilen testleri iyi bilmek ve yerinde kullanmak gerekir. phesiz, yetersiz tahlil yaplmas da hastann aleyhinedir. NUMUNE ALINMADAN NCEK DURUMLARA BALI

9.1.2. Acil aretinin Acil Olmayan Vak'alarda Kullanlmas Acil iareti yalnz acil vak'alarda kullanlmaldr. Aksi halde, acil olmayan vak'alara acil iaretinin kullanlmas, laboratuvara olduka fazla yk getirmekte, planlar bozmaktadr. Acil olmayan tahlillerin (kolesterol gibi), acil istenmesi laboratuvar personelinin o hekime olan gveninin kaybolmasna sebep olur. Bylece, bazen gerekten acil olan hastann sonularnn zamannda yaplmas da gecikebilir. Bu da hasta iin hayati tehlike arzedebilir. Dolays ile, cil iareti sadece hayat tehlike tayan hastalar veya tedavinin takibi mutlaka analiz sonucuna bal olan hastalar iin kullanlmaldr.

9.1.3. Hastann Ald llar ve Gdalarn Getirdii Hatalar Tedavi iin demir preparat alan hastada, il ald dikkate alnmadan, kan demir seviyesinin tayini gibi.

61

www.kimyageriz.biz 9.1.4. Prostat Masajnn Oluturduu Hata Prostat masaj bu bezin zengin olduu asit fosfataz enziminin fazla miktarda plzmaya gemesine sebep olur. Bunun sonucunda analiz istenirse, yksek deerler bulunur. Bu ykseklik rektal muayene ve kateter uygulamalarndan sonra gnlerce srebilir. Mmkn olduu takdirde rektal muayene ncesi asit fosfataz analizi yaptrlmaldr.

9.2. NUMUNE ALINIRKEN YAPILABLEN HATALAR 9.2.1. Kirli Malzeme Kullanlmas Dispozbl (tek kullanmlk) malzeme kullanlmayan klinik ve laboratuvarlarda enjektr, ine ve tplerin biyokimyasal analizlere uygun bir ekilde temizliinin salanmas gerekir. zellikle Na, K, Ca ve enzim analizlerinde bu husus byk nem kazanr.

Serum Glukoz ielerine temizlenmeden alnm idrar numunelerinde, eker msbet kt iin problem olmu vak'alar az deildir.

Temizlik malzemesi olarak kullanlan deterjann bulak kalmas da bal bana ve nemli bir kirliliktir.

9.2.2. Islak Malzeme Kullanlmas Islak enjektr, ine ve tp kullanlmas hacim deitirmek suretiyle konsantrasyon ifadelerini altst ettii gibi hemolize sebep olmakla nemli derecede bir baka hata kayna oluturur.

62

www.kimyageriz.biz 9.2.3. Venz Stazla Kan Almak Damara girebilmek iin genellikle turnike ile staz salanr. Bu stazn kan alrken devam ettirilmesi baz analizler ynnden sakncaldr. Stazda intravaskler svya ait su ve kk molekller ekstravaskler alana kaarlar. Bunun sonucu bata proteinler olarak baz maddelerin analiz sonular bir miktar yksek kar. Hemoglobin ve kan saym sonular da ayn ekilde etkilenir.

Bu gibi sakncalar nlemek maksadyla damar bulmak iin turnike kullanlsa bile, kan almadan turnikeyi ap birka saniye gibi ksa bir sre beklenilmelidir.

9.2.4. Infzyon Yaplan Ekstremiteden Numune Alma Hatas Belki bilerek veya bilmeyerek en ok yaplan hatalardandr. Bu ekilde alnm numuneden glukoz, Na, K, Cl gibi verilen svnn iinde bulunan maddelerin analizini istemek nemli bir hatadr. Ayrca dier tr maddelerin analizi de hatal kar; nk verilen sv dilue edici etki gsterir. Analiz edilen maddenin o ekstremitedeki lokal konsantrasyonunu yanstmaz. Verilen maddeler hari, dier analizler iin numune alnrken ikinci ekstremite kullanlmaldr.

Bu konuda literatre gemi bir rnek verilecek olursa, bir vak'ada ameliyat ncesi tetkiklerde Na 135 mEq/L, K 4,7 mEq/L, re 100 mg/dl ve total protein 6,7 gr/dl. bulunmuken, ameliyat sonrasnda Na 65 mEq/L, K 2,2 mEq/L, re 52 mg/dl, total protein 5,2 gr/dl, glukoz 500 mg/dl, HCO3. 11 mmol/L deerleri elde edilmitir. Hastann durumu aratrdnda, hastann genel durumunun iyi ve hastaya dekstroz infze edilmekte olduu, bu infzyon srasnda infzyon yaplan koldan kan rnei

63

www.kimyageriz.biz alnm olduu anlalmtr. Daha tehlikelisi serum fizyolojik takl iken numune alnp elektrolit tayini yaplmasdr.

9.2.5. Tam Kan, Serum, Plzma Cinsinden Uygun Numune Almamak Deiik analizler iin deiik tip materyal kullanlr. Bu numune tr laboratuvardan laboratuvara deiebilir. Tam kan veya plazma kullanlacak ise antikoagulan kullanlmas gerekir. Numuneyi alacak klinik gnderecei laboratuvarn hangi tr numune ile almas gerektiini bilmelidir. Aksi halde, en azndan, materyal ve zaman kayb olur.

Antikoagulanlarn genel etkisi, kalsiyumu ortamdan uzaklatrmakla olmaktadr. Dolaysyla heparin dndaki plzmalarda Ca analizi yaplamaz. Yine baz antikoagulanlar Na, K veya amonyum tuzu eklindedirler. Bundan dolay da tuzun trne gre re, amonyak, K, Na tayinleri de doru olarak yaplamaz. Yaplrsa hatal sonu kar. Antikoagulanl hematoloji tpne alnm kann yanllkla biyokimya laboratuvarna gnderilmesi ok sk yaplan bir hatadr. Bu numunelerde yaplan Ca, Na, K ve re gibi tahliller yanl kar. Bu konuda hem servis personeli hem de laboratuvar personeli ok dikkatli olmaldr. Kan santrifj edilmeden nce antikoagulanl olup olmadna zellikle baklmaldr..

9.2.6.

A Karnna

Alnmas Gereken

Numunelerin

Yeterli

Alk

Salanmadan Alnmas Bu durum AK, total lipid, total kolesterol, trigliserid gibi analizlerde hatal sonu alnmasna sebep olduu gibi tokluk hiperlipidemiside bir ok analizi interfere edici etkiye sahiptir. Poliklinik hastalar, ileri abuk grlsn diye ou kere a

64

www.kimyageriz.biz olduklarn sylerler. Bir soruturmaya tabi tutulduklarnda sabahleyin birka bardak ay itiklerini itiraf ederler. zellikle Ramazan gnleri bu konuya ok daha dikkat etmek gerekir.

Ar alklarda hiperlipidemi oluabildiinden 14-15 saati geen alklar da tavsiye edilmemektedir.

drar numunelerinin alnmas srasnda da nemli hatalar yaplabilir. zellikle 24 saatlik idrar, gece idrar veya gndz idrar toplanmasnda hasta, hasta sahibi, hastabakc ve hemirelerin iyi eitilmesi gerekir. ok kere idrarn tamam toplanmaz veya laboratuvara homojen olarak gnderilmez. Bu durum bata klirens testleri ve hormon analizleri olmak zere tm kantitatif testlerin bozuk kmasna sebep olur.

Yine 24 saatlik idrarlara koruyucu konmamas veya analizi bozabilecek bir koruyucu seilmesi nemli hata kaynaklarndandr.

Bu konularda laboratuvarla grme en doru zmdr.

9.3.

RNEKLERN

LABORATUVARA

ULATIRILMASINDA

YAPILABLEN HATALAR 9.3.1. Bekletilmi Numunenin Gnderilmesi Gerek kan gerek idrar numunelerinin geciktirilmesi nemli derecede hatalara sebep olur. yi eitilmemi bir yardmc personel bunu bilmez.

65

www.kimyageriz.biz Gecikmi bir kan numunesinin glukozu, hem kan hcreleri, hem de reme olursa, mikroorganizmalar tarafndan kullanlr. Bu numuneden yaplan almann sonucu deersiz olacaktr. Nasl olsa istenecek diye gece enjeksiyon srasnda kan alnp, saklanarak gndz laboratuvara gnderilmesi sk karlatmz olaylardandr.

Beklemi numunede Na ve K ynnden nemli deiiklikler olur. Eritrositlerde enerji retimi yavalad iin sodyum pompasnn gc azalr. Buna bal olarak da hcre ii ve hcre d konsantrasyon farkllklar korunamaz. Daha ok K+ deerleri yksek olarak kar. drar numuneleri beklediinde, re amonyaa evrilir. re ve amonyak miktarlar doru llemedii gibi, idrar pH's alkaliye kayar.

9.3.2. stek Formlarnn Tam Olarak Doldurulmamas Laboratuvarn kendi kendini kontrolnde yardmc faktrlerden birisi formlarda istenilen bilgilerin tam olarak verilmemesidir. Bu bilgilerin eksik verilmesi en ok grlen hatalardandr.

stek formlarnda, doldurulmas istenen her hanenin laboratuvar ynnden bir nemi vardr. Bunlardan bir ksm numune ve sonularn karmasn nlemek iin, bir ksm laboratuvar klinik diyalogu iin, bir ksm da kan sonucun uyumlu veya uyumsuz olup olmadn kontrol etmek iin gereklidir.

htimali tehisi istek formuna yazmayan bir hekimin ya kendine, ya da laboratuvara gveni yoktur. phesiz, her ikisi de, olumsuz durumlardr.

66

www.kimyageriz.biz Formlarn tam doldurulmamasnn daha hatal bir ekli, rastgele bir kada istek yazmaktr. Laboratuvarca kabul edilmemesi gereken bu istek kad, laboratuvar disiplin ve dzenini bozar, karklara sebep olur. Deiik boy ve ebatta olan bu ktlar bazen kaybolurlar. ounlukla acele ve okunaksz yazlan bu ktlar hastadan cret tahsilinde zorluklara sebep olduu gibi yanl tahlil yaplmasna da sebep olur. Mesel, alkalen fosfataz enziminin bilinen ksaltlmas ALP'dir. Bunun AF eklinde ksaltlarak yazlmas sk karlatmz hatalardandr. Halbuki ne laboratuvar personeli ne de vezne grevlileri AF'nin ne olduunu tam olarak kestiremezler. nk AF ksaltmas ile asit fosfataz veya baka bir tahlil de kastedilmi olabilir. Buna benzer rnekler oaltlabilir.

9.3.3. Yanl Etiketleme ok byk karklklara sebep olan hatalardan birisidir. Bu hatay klinik personeli de, laboratuvar personeli de yapabilir. ok kere bu hata personelin kendine ar gveninden kaynaklanr. Belli iaretler ve numaralarla n hazrlk yaparak almas gereken personel, kendine gvenle bu n hazrl yapmakszn almaya balar ve sonra pimanln fayda vermeyecei bir yanllk veya yanllara sebep olur.

9.4. LABORATUVARDA ANALZE HAZIRLAMA HATALARI 9.4.1. Ekipmann ve Personelin Hazr Olmamas Herhangi bir laboratuvarn bir analizi rutin olarak alabilmesi iin personel ve ekipmanlar ile birtakm n denemeleri ve standardizasyon almalarn yapmas gerekir. Bunu yapmakszn rutin almaya balamak nemli derecede bir hata kaynadr.

67

www.kimyageriz.biz Laboratuvarda kullanlan kitleri sk sk deitirmek ve deneylere alm, yine dzenli alan personeli sk sk deitirmek de ayn ekilde hata kayna olmaktadr.

Laboratuvar personelinin seimi de nemlidir. Drst alan personel her yerde aranr. Bu durum laboratuvarda bir kat daha nem arzeder. .

Laboratuvar personeli kontrol edilemez deil, ama bu kontrol klfetli ve zaman alcdr. Her birini her an takip olduka zordur.

9.4.2. Gecikme Numunenin laboratuvarda bekletilmesi aynen klinikteki gibi hataldr.

9.4.3. Etiketleme Hatalar Etiketleme hatalar numunenin laboratuvara gnderilmesinde, laboratuvarda serumlarn aktarlmas, deneylerin numaralanmas srasnda da olabilir, laboratuvarda belli bir etiketleme dzeni kurmadan almak esasen mmkn deildir. Nadiren de olsa byle bir hata durumunda da sonu vahim olur. nk bir tek hastaya ait numunenin yanl etiketlenmesi, hele numara kaymas gibi bir hata tm hasta sonularnn karmasna ve o gnk emein boa gitmesine sebep olur.

9.4.4. Reaktiflerin Bayatlamas ve Bozulmas Reaktifleri illa gzle grlr bozulma iaretleri ortaya kncaya kadar kullanmak doru deildir. Mmkn olabildiince taze ve doru hazrlanm reaktiflerle allmaldr.

68

www.kimyageriz.biz Reaktiflerin etiketlenmesi de ayr bir nem tar. Bir solsyon hazrland zaman hemen bir etiket yaptrp, solsyonun ad, konsantrasyonu, ne iin kullanlaca, hazrlama tarihi ve hazrlayann ismi etikete yazlmaldr.

9.4.5. Bir Rutin Biyokimya laboratuarn da Solsyon Hazrlamann Bilinmemesi ve Bir Solsyon Hazrlama nitesinin Bulunmamas Bir biyokimya laboratuarn da alan herkes (teknisyenler dhil) konsantrasyon kavramlarn, tartm tekniklerini, volumetrik kaplarn kullanlmasn, znme olayn, solsyon hazrlamada problemleri halleden pf noktalarn ve faktr hesabn bilmeleri, bilmediklerini de farknda olarak cesaretle sormalar gerekir. Aksi halde nemli hatalara, vakit ve nakit israflarna, numunelerin zayi edilmesine sebep olacaktr. Laboratuvarda hassas ve kaba terazilere gre uygun bir tartm yeri bulunmal, aspiratr, manyetik kartrc, alkalayc gibi ihtiyalarla donatlmaldr.

Laboratuvarda iyi alr distile ve bidistile su retiminin olmamas ykama ve kurutma dzenlerinin kurulmamas da nemli bir hatadr. Hatta bir laboratuvar iin ayp olarak bu yeter. Bir biyokimya laboratuvarnda ykama iin (deneyler haricinde) bol miktarda distile su kullanlr ve kullanlmaldr. Dkme su ile deirmen dnmeyeceine gre, mutlaka kendi bnyesinde distile su retmesi gerekir. Dardan temin edilen distile su yalnz satn alma problemi karmaz, ayn zamanda tanma dolaysyla kirlenmelere maruz kalacandan ayr bir problem oluturur.

Ykama ve kurutma sistemi ise btn laboratuvar almalarn etkileyen, laboratuvarn "yz ak" veya " yz karas" olabilen bir sistemdir. Bir laboratuvar bu sistemi en iyi ekilde kurmann yolunu bulmaldr.

69

www.kimyageriz.biz 9.4.6. Depolama Laboratuvarda kullanlan kimyasal reaktifler mutlaka uygun ortamda

saklanmaldr. Son kullanma tarihi gemi olan maddeler kesinlik kullanlmamaldr.

9.5. ANALZ HATALARI Bundan evvel saylan maddelerdeki hususlarn ou analiz hatalarna da sebep olur. 1. Drst olmayan personel istihdam: Mmkn ise bu personel islah

edilmesi, deilse ne pahasna olursa olsun uzaklatrlmaldr.

2. yi yetitirilmemi personel: Personeli iyice eitip doru yapacandan emin olmadan analiz verilmemelidir.

3. yi seilmemi kitler ve iyi hazrlanmam reaktifler: Mutlaka deitirilmesi gerekir.

4. Hatal lm yapan volmetrik kaplar: mha edilmeli veya en azndan bu i iin kullanlmamaldr.

5. Ar scak veya ar souk, havalandrlamaz, birtakm kimyasal maddeler kokan, dar, rahatsz edici bir laboratuvar ortam: Byle bir laboratuvardan shhatli sonular beklemek hatadr. En azndan personelin sal bozulur, verimi der. Derhal slah edilmelidir.

70

www.kimyageriz.biz 6. Cihazlarn Doru Olarak Kullanlmamas: Her cihazn belli bir kullanl dzeni vardr. Bu dzene bilgisizlik veya ihmalden dolay uyulmamas hatadr. Dalga boyu manuel olarak deitirilen cihazlarda dalga boyunu deitirmeden okumak, santrifgasyonda devir saysna ve sresine dikkat etmemek gibi. Bu hususlar bilgili ve dikkatli olmay gerektirmektedir. Yeni kodlamal veya bilgisayarl sistemler bu hatalar iin uyar verdiinden hata nispeti azalmakta veya ortadan kalkmaktadr. Bir biyokimya laboratuvar imknlar nisbetinde modern sistemler ile donatlmaldr.

phesiz modern sistemler de hata yapabilirler. Dolays ile bunlarn da dikkatli kullanlmas gerekir. Cihaz kataloglarndaki bilgiler iyi takip edilmelidir.

7. Standart Grafiklerini Uzun Sre Kullanmak: Vakit, nakit ve emekten tasarruf amacyla kullanlan standart grafikleri eer kullanlyorsa sk sk

yenilenmelidir. En azndan her kit deiimi srasnda standart grafii yenilenmelidir. Standart almas birka defa yaplmal ve ortalamas alnarak kullanlmaldr.

9.6. ANALZ SONULARINI YANLI RAPOR ETME HATALARI 9.6.1. Numunelerin Kabul ve Rapor Sekreteryasnn Kurulmamas Laboratuvar protokol defterini tutma ve rapor yazma, bal bana bir tecrbe ii ve istikrar gerektiren bir ilemdir. Burada tecrbeli eleman altrlmaldr. Herhangi bir deiime kar yedek bir alternatif personel bulunmaldr. Bilgisayarl bir sisteme geilse bile, yine bilgisayar kullanacak byle bir elemana ihtiya vardr.

71

www.kimyageriz.biz 9.6.2. Analiz Metotlarnn ve Normal Deerlerin Rapora Kaydedilmemesi zellikle, yeni greve balam klinikilerin sonular yanl yorumlamasna sebep olabilir. Metod deiikliklerinde normal deerler deiiyorsa, klinikilerin uyarlmas gerekir. AK iin Folin-Wu metodu ile elde edilen 120 mg/100 ml'lik bir sonu normal iken, enzimatik bir metod iin patolojiktir. Kalsiyum mg/dl. olarak da verilebilir mEq/L olarak da. Bu durum bilhassa enzimler iin ok nemlidir. Enzimlerin normal snrlan allan metoda gre deitiinden hasta raporlarna normal snrlar mutlaka yazlmaldr.

9.7. SONULARIN YORUMLANMASINDA YAPILAN HATALAR 1. Baz Fizyolojik Farkllklar Gzard Etmek: ocukluk, yetikinlik, ihtiyarlk, cinsiyet ve hamilelik durumlarnn gzard edilmesi. 2. Blgesel Farkllklar Olabileceini Gzard Etmek: 3. Baka laboratuvarlarn veya Blgelerin Hatta Baka lkelerin Normal

Deerleri ile Mukayese Etmek: Her laboratuvar kendi artlarna ve blgesine ait normal deerleri tayin etmelidir.

9.8. DYALOG HATALARI yi bir klinik laboratuvar diyalogu ile bilgi ve fikir alveriinin salanmas, hasta iin en iyi sonucu salar. Bunu nleyen hatalar yle sralayabiliriz:

1. Laboratuvarcnn tenkit kabul etmemesi: Bu durum diyalog kopukluuna sebep olur.

72

www.kimyageriz.biz 2. vermemesi Klinikinin pheli veya yanl grd sonular laboratuvara haber

3. Haberleme yetersizlii Formlarn eksik doldurulmas bata olmak zere szl veya yazl haberleme eksiklii normal bir diyalog kurmay engeller.

9.9.SONU Grld gibi, laboratuvar sonularna etki eden ve yanl netice alnmasna sebep olan laboratuvar ii ve laboratuvar d birok faktr vardr. Yanl sonular ise sadece hekimi yanltmakla kalmamakta, hastay da maddi manevi zarara sokmaktadr. Buna mani olmann en bata gelen yolu Klinik-laboratuvar diyalogu ve ibirliidir. Numunelerin alnmasndan sonularn hekime ulamasna kadarki basamaklarda grev alan btn personel hizmet ii eitimi almaldr. Numunelerin alnmas, etiketlenmesi, muhafazas, laboratuvara ulatrlmas ve ileme tabi tutulmas basamaklar titizlikte takip edilmelidir. Btn bunlar yapld takdirde laboratuvar hatalar sfrlanmazsa bile asgariye indirilmi olur.

9.9. LABORATUVAR ANALZ SONULARINI ETKLEYEN FAKTRLER Laboratuvar sonularnn yorumunda, sonulan etkileyen faktrleri dikkate almak gerekir. Bu faktrler; kontrol edilebilir faktrler ve kontrol edilemeyen faktrler eklinde ikiye ayrlrlar.

73

www.kimyageriz.biz 9.9.1. KONTROL EDLEBLEN FAKTRLER 9.9.1.1. Postur (Duru) Hastalara ait baz analitlerin konsantrasyonu, numunenin alnmas esnasnda hastann duruuna gre farkllk gsterir. nk, dik pozisyondaki kan hacmi yatar vaziyette olma durumuna gre 600*700 mi daha dktr. Yani, daha konsantre bir plazma sz konusudur. Dolays ile, Dik oturma durumunda kan proteinleri, protein yapsndaki analitler (enzim, hormon vs) ve proteinlere bal analitler (bilirubin, albumin gibi) yaklak %10 daha yksek kar. Buna karlk, baz analitlerin konsantrasyonu ise yatar pozisyonda daha yksektir.

drarla atlan baz maddeler bakmndan da nemli farkllklar grlebilir. Ortostatik proteinri gibi. Hasta ayaktayken idrara protein kt halde yatar vaziyette iken protein kmaz.

9.9.1.2. Hastaneye Yatma ve Hareketsizlik Birka gnlk yatak istirahatinden sonra plazma ve ekstraseller sv hacmi azalr. Gerekten, 4 gnlk yatak istirahatinden sonra hematokrit deeri % 10 daha yksek kar. Yatak istirahat uzadka sv retansiyonu meydana gelir, plazma hacmi artar ve hemodilusyondan dolay protein ve proteinlere bal analitlerin

konsantrasyonlar der. Total protein 0,5 g/dl, albumin 0,3 g/dl kadar azalr. Baz idrar analitleri de nemli oranda etkilenirler. Bunlardan en nemlisi vanilil mandelik asittir ki 2-3 haftalk bir yatak istirahatndan sonra yaklak drtte bir orannda azalr.

74

www.kimyageriz.biz 9.9.1.3. Egzersiz Egzersizin vcut svlarnn bileimi zerine olan etkisi, egzersizin sresi ve iddetine baldr. Mesela, hafif egzersizde kan ekeri artar ve bu da insulin salgsn artrr. Egzersiz arttka kas kaynakl olarak plazmada laktik asit miktar artar. Arterial pH ve pCO2 derler.

Hafif egzersizde serum kolesterol ve trigliserid seviyeleri de hafif artar ve bu durum birka gn devam edebilir.

Stresli egzersizde hipoglisemi ve artm glukoz tolerans grlrken, plazma laktat seviyesi on kat artabilir. Plazma protein dzeyi artar. 10 dakika sren ar egzersiz sonunda plazma renin aktivitesi %400 artar.

9.9.1.4. Fiziksek Aktivlte Atletler gibi, dzenli bir fiziksel aktivite gsteren kiilerin baz kan parametleri dier kiilere gre nemli farkllk gsterebilir. Meseja, atlerde serum re, kreatinin ve tiroksin seviyeleri dier insanlara gre daha yksektir. Serum lipidlerinde ise azalma grlr ve bu azalma daha belirgindir. Atletlerde serum kolesterol seviyesi dier kiilere gre % 25 daha dk olabilirken HDL kolesterol daha yksektir.

9.9.1.5. Diyet ve Yenilen eylerin Etkisi Kan plazmasndaki analitlerin hemen ounun seviyeleri alk ve tokluk durumundan etkilenir. Kan analizlerinde standart alk, bir gece aldr. Ancak, baz analizler iin bu alk sresi alnan diyete bal olarak yeterli olmayabilir. Mesela, akam proteince zengin bir yemek yendikten 12 saat sonra bile serum re ve fosfor

75

www.kimyageriz.biz dzeyi nemli oranda etkilenirler. Srekli yal yemek alkanl olan kiilerde lipid analizi iin bir gecelik alk yeterli olmayabilir.

te yandan, rutin analizler iin standart alk bir gece alna edeer 10-12 saatlik sredir. Bu alk sresinde, hastann metabolizmas da bazal metabolizma dzeyindedir. Dolays ile, gndz vakti hasta aktif durumda iken gece alna eit srede a kalmann gece alna edeer olmadn unutmamak gerekir. Ayrca, doktor tarafndan hastaya verilen zel diyetlerin etkisini de bilmek gerekir.

Btn bunlardan baka, kiilerin zel gda alkanlklar da byk nem arzeder. Bunlardan ok nemli birisi kafeindir. Bilindii gibi kafein ay, kahve ve kolann yapsnda bulunur. Dolays ile, bu gdalardan bol miktarda alanlar nemli oranda kafein de alm olurlar. Kafein aada belirtildii gibi birok analitin sonularna nemli etki yapar. Adrenal medullay stimle ederek katekolamin salgsn artrr ve glukoz metabolizmasn etkiler. Kafeinin en nemli bir etkisi ise kan lipidleri zerinedir. ki fincan kahve ien bir kiide plazma serbest ya asidi miktar % 30 artar. Daha uzun sre kafein alnmas durumunda ise kolesterol seviyesi hafif der fakat, trigliserld artar.

Kafein mideyi stimle ederek mide salgs da nemli oranda artrr.5 fincan kafein alndktan sonra serum gastrin dzeyi 5 kat kadar artabilir.

Dier baz gdalarn da benzer etkileri vardr. Mesela, soan, hem kan ekerini drr hem de inslinin glukoza olan cevabn azaltr.

76

www.kimyageriz.biz Tamamen vejeteryan olan kiilerle, malntrsyon, alk ve starvasyonun etkileri de bu blmde hatrlanmas gereken faktrlerdir.

9.9.1.6. Sigara Sigara da eitli analitlerin plazma dzeyine ok farkl etkiler gsterir. Bir tek sigara iiminden sonra kan ekeri 10 mg kadar artabilir. Dolays ile, kan ekeri sigara ienlerde imeyenlere gre daha yksektir ve glukoz tolerans bozuktur. Yine, sigara ienlerde serum lipid dzeyleri imeyenlere gre daha yksektir. Kan eritrosit says yksek, karboksihemoglobin oran total hemoglobinin yaklak % 10'undan fazladr.

Sigara ienlerde vcudun immn cevab yetersiz olup serum IgA, IgG, IgM ve IgD dzeyleri dkken, IgE dzeyleri yksektir.

9.9.1.7. Alkol Alkol, birok biyokimyasal analizi bozar. Bunlardan nemlileri unlardr:

Genelde, tek doz az miktardaki alkol analiz sonularn fazla etkilemez. Fakat, sarholuk verecek derecede alnan alkol kan ekerini %20-50 orannda artrabilir. Bu art diyabetiklerde daha belirgindir. te yandan, alkoln kan ekeri zerine olan asl etkisi hipoglisemidir. nk alkol glukoneogenezi inhibe eder. Bu etki zellikle alk durumunda lme bile gtrebilecek derecededir. Glukoneogenezin inhibisyonu ve alkol metabolizmasnn dier etkileri sonucu kan laktik asit dzeyi artar. Laktik asit, idrarla rik asit atln inhibe eder ve kanda rik asit birikir. Alkol ienlerde hipertrigliseridemi ok belirgindir. Bir hafta sre ile orta derecede alkol alnmas durumunda serum trigliserid konsantrasyonu 20 mg'dan fazla artar.

77

www.kimyageriz.biz

Alkol intoksikasyonu durumunda plazma kortizol ve katekolamin dzeyleri nemli oranda artarlar. Akut alkol alan erkeklerde plazma testosteron dzeyinde keskin bir d, LH dzeyinde ise art grlr.

Kronik alkol tketimi durumunda birok enzimin serum dzeyleri etkilenir. Bunlardan zellikle GGT ok artar ve bu enzimin serum dzeyi alkol tketiminin bir gstergesi olarak kullanlr.

9.9.1.8. la Tketimi lalarn analiz sonularna olan etkisi olduka geni olup ekler blmnde tablo halinde verilmitir.

9.9.1.9. Sirkadiyen Deiiklikler Birok analitin kan dzeyleri ok nemli sirkadiyen deiiklik gsterir. zellikle hormon dzeyleri ok deiir. Kortizol, prolaktin, FSH ve LH gibi. Ayrca, hormon olmayan birok analit de (serum demiri, sodyumu ve potasyum gibi) bu tip deiiklik gsterirler.

Dolays ile, laboratuvar uzmanlar nemli sirkadiyen deiiklik gsteren analitleri ok iyi bilmek ve hasta raporuna buna gre normal deerleri kaydetmek zorundadr. Ayrca, sonularn iyi yorumlanabilmesi iin hasta numunesinin ne zaman alndn kaydetmelidir. Hastann doktoru da bu konuda laboratuvara yardmc olmal, hastann madur olmamas iin gerekli titizlii gstermelidir. Bu konuda sk karlatmz ve ciddi skntlara sebep olan rnekler vardr.

78

www.kimyageriz.biz

9.9.1.10. Ate, ok ve Travma Bu durumlarn oluturduklar strese bal olarak birok analitin plazma seviyeleri etkilenir. zellikle, baz hormonlar, kan ekeri ve kan lipidleri ile azot dengesi etkilenir. Atete, glikojenoliz ve lipid metabolizmas hzlanr, negatif azot dengesi gzlenir. Hiperventilasyondan dolay respiratuar alkaloz geliir.

Ameliyattan kaynaklanan stres sonucu serum T3 seviyesinin yaklak %50 kadar azald gsterilmitir.

9.9.1.11. Transfzyon ve infzyon Hastaya serum eklinde verilen analitin kan dzeyinin deimesi normaldir. Bu durumlarda hastada infzyonla verilen maddenin tayini gerekiyorsa mutlaka infzyon durdurulduktan sonra numune alnmaldr. nemli olan dier bir husus da infzyonda belli oranda hemodilsyon olduudur. Sonuta, analit deerleri normalden daha az bulunur.

Kan kaybn karlamak iin yaplan transfzyonlarda da sodyum, potasyum ve demir gibi birok analitin plazma dzeyi etkilenir. Mesela, depolanan kann transfzyonun-dan sonra serum potasyum dzeyi artar. Yaralanmadan hemen sonra serum demiri ve transferrin dzeyi azalrken, ar transfzyondan sonra siderozis geliebilir ve serum demir dzeyi artar.

79

www.kimyageriz.biz 9.9.1.12. Seyahat Uzun sren seyahat, zellikle uak seyahati baz analitlerin kan seviyesini olumsuz etkiler.

9.9.1.13. Menstrual Siklus zellikle hormon dzeyleri etkilenirler. Laboratuvar her analit iin menstrual siklus dnemlerine ait referans deerleri hasta raporunda mutlaka belirtmelidir. Hastadan numune alnrken de bu durum sorgulanarak hastann sonu raporuna kaydedilmelidir.

9.2. KONTROL EDLEMEYEN FAKTRLER 9.2.1. Ya Hemen her analitin kan seviyesi hastann ya ile az veya ok paralellik arzeder. Dolays ile her analitin yaa gre referans deerleri mutlaka bilinmelidir. Bunlarn ou ekler blmndeki normal deerler tablosunda belirtilmitir.

9.9.2.2. Cinsiyet Baz analitlerin kan seviyeleri kadn ve erkek arasnda nemli farkllk gsterir. Bilhassa, hormonlarda bu farkllk ok daha belirgindir. Dolays ile, bu tip analitlerin cinsiyete gre referans deerleri hasta sonu raporunda kaydedilmelidir.

9.9.2.3. Irk Baz analitler, rklar arasnda da belli bir deiiklik gsterirler. Mesela, siyahlarda serum albumini beyazlara gre daha dk total protein ise daha yksektir. Baka baz analitlerde de benzer farkllklar vardr.

80

www.kimyageriz.biz 9.10. DER FAKTRLER 9.10.1. evre artlan ve Mevsimsel Deimeler Yksek yerler ile deniz kenarnda yaamann analitlerin kan seviyeleri zerine nemli etkileri vardr. Mesela, tiroid hormonlar ve serum iyot dzeyleri gibi.

Gne na uzun sre maruz kalmak serum kalsiyum ve D vitamini dzeylerini etkiler. Yaz aylarnda plazma glukoz dzeyi ve glukoz tolerans daha dk olabilir.

Sert sularn tketildii blgelerde plazma kolesterol, trigliserid ve magnezyum dzeyleri nemli oranda yksektir. Youn trafiin olduu yerlerde yaayanlarda kanda kurun ve karboksihemoglobin dzeyleri normallerden yksektir.

9.10.2. imanlk iman kiilere ait birok analitin normal deerleri salkl kiilerinkinden farkldr. Mesela, imanlarda glukoz tolerans bozuktur ve oral glukoz tolerans testinde diabetik tipte eri elde edilir. Obezlerde serum kolesterol, trigliserid ve beta lipoprotein seviyeleri vcut arl ile pozitif korelasyon gsterir. Obezlerde kortizol retimi daha fazladr.

81