OCUK FELSEFES VE OCUK ETM CHILDRENS PHILOSOPHY AND EDUCATION KINDERPHILOSOPHIE UND KINDERAUSBILDUNG Zeki KARAKAYA

ZET: Bu almada ocuk felsefesi ile ocuk eitimi arasndaki ilikiler incelenmitir. almada nce gncel bir kavram olan ocuk felsefesi zerinde yaplan bilimsel almalara yer verilmitir. almann ana blmnde ise ocuk felsefesinin metotlar, eitim ve retim alanndaki sistematik uygulamalar ve dier almalar ele alnmtr. Yaplan almada insan yetitirme dzeninin deitirilmesi, gelitirilmesi ve eitim ve retimde ezberci eitime engel olmak iin ocuk felsefesinin nemi zerinde durulmutur. Ayrca ocuk felsefisinin ocuklarn dnsel zeklarn gelitirebilmeleri bakmndan da faydal olaca dncesi ortaya konmutur. Anahtar Kelimeler: ocuk felsefesi, ocuk eitimi, sistematik uygulama, deneme okulu, metot. ABSTRACT This study intends to investigate the relationships between childrens philosophy and childrens education. On the first pages, the recent scholarship on childrens philosophy is mentioned. Then comes the analysis of the methods of childrens philosophy and its systematic applications in the field of education. This study stresses the necessity that the way of educating and raising children should be changed and developed and emphasizes the role childrens philosophy can play in modifying the educational systems based on purely memorization of knowledge. Furthermore, it attempts to demonstrate that childrens philosophy can develop childrens intelligence and capacity of learning. Key Words: Childrens Philosophy, Childrens Education, Systematic Application, Sample Training, Method. KURZFASSUNG In diesem Artikel geht es um die Beziehungen zwischen Kinderphilosophie und Kinderausbildung. Zuerst sind die wissenschaftlichen Untersuchungen ber den aktuellen Begriff Kinderphilosophie bewertet. Im Hauptteil konzentriert sich die Arbeit auf die Methoden, systematische und andere Anwendungen der Kinderphilosophie im Schulbereich. Abschlieend werden die Funktionen der Kinderphilosophie, welche in der Menschenerziehung und insbesondere beim Vermeiden des Auswendiglernens zu Gunsten anwendungsorientierten Verstehens

Frankfurt Goethe niversitesinde misafir retim yesidir. e-mail: zsk55@hotmail.com

24

Do. Dr. Zeki KARAKAYA beitrgt, umfassend behandelt. in der Arbeit wird auerdem verdeutlicht, dass die Schulkinder durch die Kinderphilosophie ihre eigene Vernunft zu bedienen lernen knnen. Schlsselwrter: Kinderphilosophie, Kinderausbildung, systematische Anwendungsbereich, Probeschule, Methode.

Giri Btn dnyada olduu gibi lkemizde de son zamanlarda eitim ve retim ile ilgili kkl zm araylar devam etmektedir. Zamann artlarna bal olarak eitim ve retimi gelitirme abalarnn yannda ocuklar ezberci eitim ve retim kltrnden kurtarmak ve onlar dnen ve reten bireyler olarak yetitirmek iin youn almalar yaplmaktadr. Bu konuda ksa sreli gelimeler salayabilmek iin zellikle ocuk merkezli almalarn ne kt grlmektedir. Bunlar arasnda en ok dikkat eken ocuk felsefesi hakknda yaplan almalardr. Dnyann birok lkesinde ocuk felsefesi alannda sistematik uygulamalar yaplmaktadr. lkemizde ise bu konudaki almalar henz dnce aamasndadr. Burada bir noktaya dikkat ekmekte fayda vardr: bir zamanlar baz okullarn eitli snflarnda yaplan kuramsal felsefe dersleri ile ocuk felsefesi arasnda dorudan balant yoktur. ocuk felsefesi ocuk eitimi alannda daha ok sonular gzlemlenebilen uygulamalara dayanmaktadr. Burada ncelikli olarak ocuk felsefesini ve kullanld alanlar ksaca tantmak faydal olacaktr. ocuk felsefesi kavram, felsefe literatr ierisinde ilk defa 1953 ylnda Karl Jaspers tarafndan kullanlmtr (Bkz Jaspers 1953). Almanca Kinderphilosophie veya Philosophie fr Kinder, ng. Philosphy for Childern olarak geen terim; ocuk ve felsefe kelimelerinin birletirilmesiyle oluturulmutur. Bu kavram Trkeye ocuk felsefesi veya ocuklar iin felsefe olarak evrilebilmektedir. Bu kavram 4 deiik anlamda kullanlmaktadr. 1- Byklerin ocuklar hakknda yaptklar felsefe: Bu alan felsefenin bir alt dal olup ocuu evrelere gre inceler. ocuklar hakknda ve onlarn felsefi yeti ve becerileri hakkndaki aratrma, analiz ve deerlendirmeler yapar (Bkz. Brnnig 1985:27). 2- ocuklar iin yaplan felsefe: bu alana bykler tarafndan ocuklar iin hazrlanan programlar, ykler, ders kitaplar, ocuk kitaplar girmektedir. Yalnz bu tr kitaplar ocuklara felsefi ierikler aktarmakta veya felsefi metotlar sunmaktadr. 3- ocukluk felsefesi veya ocuka felsefe: ocuk felsefesi ierisinde ocuklarn kendi dnceleri veya kendi kendilerine veya ba-

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

25

kalaryla birlikte rettikleri dnce; bu felsefe kendileri hakknda olabilecei gibi baka alanlarda da olabilir (Age. 27). Ksaca bu alan sadece ocuka felsefeye dayanr. Buna ocuksu felsefe de denilebilir (Englharttan alnmtr: 1997: 26; bkz. Martens 1980: 83). 4- ocuklarla felsefe yapmak: Burada yetikinler ocuklarla birlikte ocuklarn dnyasnda yer alan temel sorularla ilgili olarak dnsel sohbet yapmaktadrlar. ocuk felsefesinin bu tr akl kullanmaya ve dnceyi gelitirmeye ynelik almalardr (Bkz. Ayrnt: Karakaya 2005: 342). Bu aklamalardan da anlald gibi ocuk felsefesi hem insan yetitirme dzeni hem de bireysel yeti ve beceri geliimiyle ilgilidir. Bu anlamda ocuk felsefesinin ocuk eitimiyle dorudan ilikisi olduu grlmektedir. Bu iliki erevesi 2 temel ileve dayanmaktadr. Bunlar: bireylerin akllarn en faydal biimde kullanabilmesi iin dnme yollarn retme ve bireysel yeti ve becerilerin gelitirilmesi iin ara olarak kullanma ilevleridir. Bu nedenle bu makalede ocuk felsefesi ile ocuk eitimi arasndaki ilikiler zerinde durulacaktr. almada nce sistematik ocuk felsefesinin metotlar tantlacak, daha sonra bu metotlarn eitli lkelerdeki uygulama biimleri incelenecek ve ortaya kan muhtemel sonular deerlendirilecektir. 1. Sistematik olarak uygulanan eitim metotlar: a. Matthew Lipmann metodu: 20. yzyln balarnda reform pedagojisiyle birlikte ocuk felsefesi kendisini gstermeye balamtr. Sistematik ocuk felsefesinin temeli Amerikada Columbia niversitesinde (New York) felsefe ve mantk dersleri veren Matthew Lipman tarafndan atlmtr. Lipmann k noktas atml yllara dayanr. Lipman rencileriyle konuurken rencilerinin dnce gelitirme yetilerinin zayf olduunu grm; bunun nedenini ocukluk dneminde aranmas ve hatta dnsel yetilerin ocukluk dneminde kazanlmas gerektiini dnmtr. Bunun iin ilk olarak ocuklara nceden kavramsal ve akli delil getirmeye dayanan felsefi dnmenin kazandrlp kazandrlamayacan aratrmtr (Martens 1999:74). Lipman, ilk uygulamal felsefe dersi denemesini ilkretim 5. snfta yapmtr. Lipman burada ykleri ocuklarla birlikte okumu ve orada yer alan model sorular zerinde ocuklarla birlikte konumutur. Bu projenin asl hedefi ortak sohbet ortamnda zm nerileri getirme ve dolaysyla onlarn kendi kendilerine mantkl dnmelerini tevik etmektir.

26

Do. Dr. Zeki KARAKAYA

Lipman ayn zamanda baary lmek iin bir takm testler gelitirmitir. Lipman, bu almann sonucundan elde ettii olumlu gelimeler zerine hayatn ocuk felsefesine adamaya karar vermitir. niversitedeki grevini brakarak 1974 ylnda zel bir vakfn (Montclair State College bei New York) desteiyle Institut for the Advancement of Philosphy for Childern adl bir enstit kurmutur (Schreier 1994: 90). Bu enstitde yapt en nemli faaliyeti; sadece szel olarak ocuklarla felsefe yaplmadn, ayn zamanda eitli edebi trlerle (masal, hikye, efsane, tiyatro), resimlerle, mzik ve sporla da felsefe yaplabileceini gstermesidir (Martens 1994: 15). Lipman ayn zamanda bu faaliyetler iin gerekli olan ya gruplarna ve konularna gre bir dizi ykler yazmtr. Bununla da kalmam, retmenler iin el kitaplar gelitirmitir. Bu kitaplarda ncelikle dnsel ders ileme modellerine ve de felsefi adan zayf olanlar iin ykde geen temel dnceler hakknda aklamalara yer vermitir. Ayrca o, ilkokul retmenlerine hizmetii geliim kurslar ve eitli konferanslar vermitir. Bu vesileyle ocuklara mantkl ve felsefi dnme becerilerini kazandrabilecek (Reasoning skills) retmenlerin eitsel becerilerini gelitirmesi amalanmtr (Bkz.Lipman 1984a:39). Enstitnn yayn organ ise Thinking. The Journal of Philosophy for Children adl dergidir. Bu dergide ok sayda uygulama raporlar ve ders raporlar yer almtr. Dr. Thomas Jackson 80li yllarda bu metodu Prof. Ekkehard Martens ile birlikte btn dnyaya tantmtr. b. Gareth B. Matthews metodu Bu alanda Amerikada ikinci nemli kii ise Gareth B. Matthewsdir. Onun grleri de Lipmann grlerinden pek farkl deildir. Yalnz Matthewin grne katlmad noktalar vardr: Matthews, felsefeyi aynen mzik yapmak ve oyun oynamak gibi tamamen doal bir aktivite olarak grme grne katlmamtr (Matthews 1995:11). Lipmandan ayrlan baka bir gr de; ocuk felsefesini sadece ocuklar iin felsefe olarak anlam olmas ve de ocuklarn yaptklarn bykler iin felsefe olarak da kabul etmesidir. O bunu, byklere bir tutum kazandrmak ve bu tutumdan hareketle ocuklarn felsef yaklamlarn veya dncelerini desteklemelerini salamak amacyla yapmtr. Bu vesileyle her iki gruba da (ocuklar ve byklere) felsefe yapma tutumu kazandrlacana inanmtr.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

27

Matthews rencilerine baz sorunlarn zebilmeleri iin kendi ocukluklarna, yani kendi ocukluk dncelerine gitmelerini tavsiye etmitir (reintroduce). Matthews bu vesileyle onlardan topladklar ocuksu dnceleri tartmaya aarak niversite rencilerini felsefenin iine sokmaya almtr. c. Thomas E. Jackson metodu Lipmandan sonra ok sayda dnr ve eitimci felsefe retimini savunmaya balamtr. Bunlardan birisi de Dr.J" olarak anlan Dr. Thomas E. Jacksondr. Dr. Jackson Metodu hakknda ok ayrntl bilgi yoktur. Ancak baz eitimciler ve filozoflar bu metot hakknda ksmi bilgiler vermilerdir. Bunlardan birisi Doris Daurerdir: Daurer ocuklarla felsefe yapma konusunda yazd eserinde Jackson-konsepti bal altnda bir blm kaleme almtr. E. Jackson bilinen baz metotlardan yararlanarak yeni metot gelitirmitir. Jackson Metodu Hawaiide uygulanm ve ocuk felsefesine daha ana snfnda balanmasn, daha sonra ilkretim mfredatnda yer almasn ve dolaysyla dzenli olarak ders yaplmasn ngrmtr (Bkz.Cldr 2002). Jackson ocuklarla felsefe yaparken bamsz dnce ve davran gelitirmeye nem vermitir. Jackson metodunun iki temel ilkesi ok nemlidir: Hangi yata, kim, ne sylerse sylesin kmsemeden nemsenmelidir. Her dnce serbeste ifade edilebilmelidir. Konuan herkesin dinlenmesi ona bir haktr: Temel ihtiyalar (yeme, ime, oturma, kalkma, oynama) ve dier zaruri ihtiyalar (tuvalet vs.) felsefe yapan kiiler tarafndan deil, kendileri tarafndan belirlenmelidir. Bu iki kural ocuklarn nemsenmesi ve nemsendiklerinin farknda olabilmeleri iin son derece nemlidir. Mmkn olduu kadar dsal basklar aza indirgemek ve kendilerini ortaya koymalarn salamak gerekir. Grup inisiyatifi ne kartlmaldr. Daurer de bu temel ilkeleri benimsemi ve ocuklarn dnce ve davranlaryla kendilerinin nemsenip nemsenmedii veya bunlarn yalanc veya yapmack bir zgrlk olarak verilip verilmedii hususunda srekli olarak evresindekileri test ettiklerini sylemitir (Bkz. Freese 1996, 1996a, 1996b). ocuklarla felsefe yapmak iin edebi metinlerden de yararlanabilir: nce ocuklarla birlikte bir yk okunur, sonra sorular verilir (Lipman metodunda olduu gibi nceden verilmez). Bu sorular metnin dnda dndrmeye dayal sorular da olabilir. Yalnz bu sorularn her birinin mantkl yani, felsefi birer cevab olmaldr.

28

Do. Dr. Zeki KARAKAYA

ocuun kendi kendine davran gelitirmesi, ancak ne yapaca hususunda karar kendisinin vermesiyle mmkndr. Bylece ierik veya bilgi asndan ynlendirmeye de engel olunmu olur. Jackson metodunda ocuk filozoflarnn temel felsefi lleri gstermesi ngrlm; bu llere, akll dnrler iin temel alet kutusu denmitir. Daurer, ocuklarla felsefe yapma konusunda yazd eserinde Jackson-konsepti bal altnda yetilerin gelitirmesi ile ilgili aadaki bilgilere yer vermitir (Bkz. Daurer 1999:31). 1. Kiilik gelitiren yetiler: -ocuklarn ve genlerin kendilerine gven duymalar, -Nedenlere dayandrlabilen kendi dncelerini oluturma, -Oto kritik, -Bakalarna kar kendi grlerini savunabilme ve gerekirse, Hayr" diyebilmek. 2. Sosyal yetiler: -Tartmaya hazr bulunuluk, -Hemcinsine kar hogr ve sayg, -Baka grleri kabullenme, -Dilsel ve iletiimsel yetiler, -Yeti sorunu, atmay ve eletiriyi zenginlik olarak tanma veya kabul etme. -Demokratik anlay, -Farkl zm ve nerilere ak olma, -Biz duygusunu yaamak. 3. Mantksal yetiler: -Delillendirme gc ve yetisi, -Eletirel ve mantkl dnce, -Deerlendirme ve yarglama gcn destekleme, gelitirme. 4. Felsefi dnme yetileri: Felsefi sohbetlerde felsefenin temel alanlaryla (ahlak, varolu, metafizik, din felsefesi, estetik, dil felsefesi, bilgi teorisi) ilgili olarak

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

29

ocuklar tarafndan bilinen filozoflardan farkl olarak dnebilmek veya dnce gelitirmek. 2. lk Kurumsal Uygulama almas: Resm olarak ilk defa Avusturyada 1982 ylnda Amerikan modeli esas alnarak Dr. Daniela Camhy tarafndan uygulama yaplmtr; ncelikli olarak ilkretim okullarnda ocuklarla felsefe yapma veya felsefeyi ocuklara tantma almalar yaplmtr. Almanca dil derslerinde dilbilgisi yerine felsefe yapmak tercih edilmitir. ocuklara gncel hayatta fazla kullanmayacaklar teorik bilgiler yklemek yerine mantkl dnmeyi retme, sorun zme yollarn ve kendi dnceleri zerinde dnmeyi retme yolu seilmitir. Temel hedefler: -Dil ve dnce geliimini dzeltme. -Yaratcl gelitirme. -Kiisel, sosyal ve sosyal kiilik geliimini destekleme. -Hogr anlayn gelitirme. Bamsz dnmeyi gerekletirmek iin (rn. delil getirme, sonu karma, planlama, artlar tanma, sonular deerlendirme) kiilik geliimini destekleme ve sosyal beceri ve yetileri gelitirme veya meleke haline getirme nem kazanmtr. a. lk deneme okulu: 1984den beri Avrupa apnda baz deneme ilkretim okullarnda felsefe dersleri veya ocuklar iin felsefe dersi sayesinde rencilerin dnce ve kiilik geliiminin desteklenmesi amacyla aratrma projesi uygulanmtr. Avusturyadaki Hauptschule Markt Hartmannsdorf adndaki ilkretim okulu bu projeye katlan ilk deneme okuludur. ki snftan oluan renciler haftada bir defa Almanca dersinde felsefe yapmaya tevik edilmitir. "ocuklar iin felsefe" uygulamas okulun grevlilerinden olmayan kiiler tarafndan yaplmtr. Yani bu kiiler retmen deil, alannda uzman kiilerdir. Yalnz bundan ksa bir sre sonra artk okulun kendi Almanca retmenleri bu uygulamay yapmaya balamlardr. Projeye katlmak zorunlu deildir, fakat yine de bu okulun retmenleri bata hizmetii eitim olmak zere btn programlara gnll olarak katlmlardr. retmenlerin ncelikli olarak yapacaklar grev, ocuklarla felsefi konumalar yapmaktr.

30 b. Felsefi konuma nedir?

Do. Dr. Zeki KARAKAYA

ocuklarla felsefe yaplrken felsefi konuma biimi nemlidir. Bu konuya aklk getirebilmek iin konunun snrn iyi izmek gerekir. Bunu yapmak iin de baz sorular sorup cevaplarn vermek uygun olacaktr: Felsefi konumann n art nedir? Konumayla ne yaplmaktadr? Dier konumalardan fark nedir? rnein terapi (tedavi ve teskin) edici konumalardan fark nedir? n art;dnce, fikir retme, ortak akl veya dnme sreci iin motivasyon oluturma (ocuklarn ilgi, alaka ve merak gcn artrma), ortak keif, delil getirme ve arka plan sorgulamadr. Felsefi konumalarda e veya muhatap eit konumda kabul edilir. Yani ocuklar renci statsnde deil, ocuk statsnde ve herkese eit uzaklkta veya yaknlktadrlar. Tabi ki byle bir uygulamann yerinin okul olmas ve grubun da renci olmas bu eitlii ne kadar salayabilir sorusu dnlebilir. Ama yine de elden geldii kadar aradaki mesafelerin kaldrlmas, mekansal etkenlerin en aza indirgenmesi faydal olacaktr. Konuma biimi Sokratesin diyalog biiminde olacaktr. Buna ayn zamanda Sokrates ironi biimi de denilebilir. ocuun ncelikle dncenin kaynan bilmesi, bilmediklerinin farkna varmas, kendini kontrol etmesi gerekir. kinci aamada ayrntl, ynlendirmeli sorularla doru bilgiye ulama amalanr: Sokratese gre bu bilgi aslnda insann mahiyetinde gizli olarak vardr ve sorular yardmyla gn na kabilir. Sokrates konumalarndaki sorular ou zaman evet hayr cevabna gre sorar ve bylece daha etkili bilgilenmenin olacan dnr. Onun ironisi cevab iinde olan sorulardr (Bkz.wikipedia.org). Yani programa katlanlarn dnceleri ok iyi hazrlanan sorularla ortaya karlabilir. Herkesin bu bakmdan kiisel bir sorumluluu vardr ve buna kar kamaz. Bilindii gibi felsefi sorular tereddtlerden doar. Felsefe adeta skntdan kurtulma denemesidir. Felsefe bunlar ortaya karmaya ve telafi etmeye yarayan bir arac gibidir. Felsefe konuma, delil getirme yetisi kazanma, balant kurma, balantlarn arka plann sorgulama, zm yollar ve alternatif dnce modelleri gelitirme, karar verebilme veya karar vermeyi renme, kendi dncesi ifade etme, szleri ve davranlar iin sorumluluu alabilme gibi birok hususta yardmc olmaktadr. Bu konumalar veya karlkl diyaloglar sayesinde ocuklar gnlk karlatklar problemlere kar farkl zm nerileri denemeleri yapm olurlar. ocuk kendi bana bamsz dnme, dili yerinde ve doru kullanma, kendi dncelerini delillere dayanarak ifade etme hususunda kendilerine gvenirlerse, yanl ynlendirmeye maruz kalmazlar. Bylece kendi irade ve akllarn kendileri kullanrlar.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

31

Tabi ki burada tam olarak kendilerine gven duymalar gerekmektedir. Bu vesileyle kendilerine deer verildiini grecek, kendilerine gveni daha da artacaktr. ocuk kendisine inanr, gvenirse; medeni cesareti artm olur. c. retmenler iin yeni bir yk Felsefe yapmak veya dnsel ierikli konumalar yapmak retmen iin yeni bir grevdir. Bunun iin retmenler konu hakknda iyi bilgilenmeleri, ocuklarla felsef konuma yapabilecek bir konuma gelmeleri gerekmektedir. Bunu yaparken de ilgilerini bu yne kaydrmalar, var olan bilgilerini gncelletirmeleri, bunlar konuyla badatrmalar, ocuk merkezli almalara nem vermeleri, effaf ve verimli konumalar yapmann yollarn bilmeleri gereklidir. Dikkat etmeleri gereken baka bir husus da; dorudan bilgi vermek yerine felsef konumalarla bilgiyi zmsetmek, bilgi yollarn elde etmeyi iselletirmektir. Ayrca retmen kendi deer yargsn veya fikr mlahazasn renciye bildirmemesi gerekir. Onun grevi ocuklarn deer yarglarn oluturmasna ve deneysel dncelerini gelitirmelerine frsat vermek olacaktr. Felsefe ierikli metinlerle alma, eitimcilere felsefenin eitli alanlaryla (ahlak, toplum, felsefe, mantk vs.) ilgili iyi bilgi sahibi olmay ve her eyden nce de yksek bir sezgi, empati, alglama, hissetme ve almlama gcne sahip olmalarn gerektirmektedir. retmenler srekli olarak byk bir sabrla felsef kaynak kitaplaryla, konuyla ilgili dier felsef kaynaklarla ve de felsefe ve dnce ieren ocuk ve genlik edebiyatyla, yani bu trde yazlm kitap, yk, roman ve metinlerle ok iyi bir ekilde ilgilenmeleri veya almalar gerekmektedir. Bu tr faaliyetler reticilik asndan da rencilere son derece faydaldr. ocuklarn coku, istek, arzu ve sevinleri ok iyi kullanlmaldr. Ve en byk ara da bu tr doal ocuk zellikleridir. Avusturyadaki okulda yaplan bir ankette ocuklarn 3/2 si bir saatlik uygulamay az bulmular ve programn sresinin ve saysnn artrlmasn istemiler ve hatta felsefe yapma konusunda talepleri artmtr. 3. Dier almalar Berlin Freie niversitesinde eitimci Profesr olan Hans-Ludwig Freese, 1984 ylnda okul dndan rencilerden meydana gelen 810 kiilik felsef konuma gruplar oluturmutur. Hans-Ludwig Freese, ocuklara nasl hitap edilmesi gerektii bilindii ve onlarn seviyesine gre uygun bilgi verildii takdirde ocuklarn birounun felsef konu, soru ve sorunlara ilgi duyacaklarn sylemitir. Ona gre ocuun bir takm yeti ve melekeleri okul tarafndan zaafiyete uratlmamal, nk onlar, doalar gerei yeni

32

Do. Dr. Zeki KARAKAYA

olan her eye ak, nyargsz, istekli ve merakldrlar (Bkz. Frese 1986). ocuklara grlerini sylemeleri veya gelitirmeleri iin frsat verilmelidir. Srekli tevik edilmeli ve bu dorultuda ynlendirmelerde bulunulmaldr. ocuklar tartmay, atmay ve mcadeleci bir mnazaray severler; bu tr konumalar onlara zevk verir. Onlarn bu zelliklerinden istifade edilebilir. Yalnz doalar gz nnde bulundurularak programlar yaplmal ve uygulamalar ksa sreli olmaldr. nk onlar abuk sklabilir, titizlilii ve ar kurall uygulamalar sevmezler, kendilerini pasiflie mahkum eden srekli teorik bilgilerden holanmazlar. Fantezi ve mizahn yannda felsef metinlerin daha ok diyaloglardan oluturulmasna dikkat edilmelidir. Bunlar ksa ve deiken olmaldr. erik bakmndan edeb ve felsef olan metinlerdeki dil, ayn zamanda ocuun bilisel dzeyine de uygun olmaldr. ocuk dnce ve felsefesini ieren kitaplarn ou ok eitlidir: Bunlar klasik, modern ve kltrleraras konu, metinler ve malzemeler iermektedir (Bkz ayrnt ldr 2002). Aadaki konular ocuk felsefesi iin uygun olabilir: a. Nesnel gereklik ve olgular: e somut gerekliklerle ilgili dncelerle balanmal ve ncelikle ok bilinen yk kahramanlaryla dndrlmelidir (Yedi Cceler, Klkedisi, Glver, Robinson Crouse veya dier komik figrlerle). Daha sonra kendi gereklikleriyle ilgili sorular sorulabilir: Gerekten dnya var m? Yoksa dnya sadece senin dncende mi var? Grmediimiz baka gereklikler var mdr? Freese, yntem olarak bu konuda 44 adet basit deney tavsiye etmitir. Bununla ilgili baz sorular unlar olabilir: Kakla suya nasl dalnr? Suyun iinde kak neden eri grnr? Bunu nasl aklayabilirsiniz? Gnein klar aynaya yansr m? Nasl yansr? Ayna s verir mi? (Not: Bu tr sorular somut olgulardan soyut dnmeye araclk edebilir.) Yine eitli scaklktaki sulara eller sokularak farkl s biimleri alglanp soyut kavramlar yaatlabilir. Freese, bu tr deneylere felsef sohbetlerin ilave edilmesini tavsiye etmektedir (Bkz Freese 1990). b. Ben ve dierleri Ben kimim? Ben neyim? Bu beden benim bedenim mi? Beni ben yapan nedir? Dncelerim mi, duygularm m, anlarm mdr? Bakalar beni benden daha iyi tanr m? nsan kendi duygu, dnce ve davranlar iin ne kadar sorumludur?

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

33

Freese, zellikle ocuklarn ve genlerin varolula ilgili konulara ve sorulara ilgi duyduklarn belirtmitir. Bu tr sorular bykleri de ilgilendirmekte ve zellikle ocuklarn ve genlerin yaam sevincini artrmaktadr. Kaynak malzeme olarak masal, fabl, hikyeler verilebilir; nk bunlarda deiim, bakalamalar, ruh deiimleri, ift ynllk vs. konu edilebilmektedir. c. Dier varlklar: Hayvan ve bitki nsanlarn dnda dier varlklarla ilgili temel bilgiler de nemlidir. Dier canllar (hayvan ve bitkileri) tanmak gerekir. nsanlarla hayvanlar arasnda ok yakn balant vardr; Her ne kadar baz modern teori ve dnceler insan ve hayvan arasnda kat ayrm yapsalar da; onlar birlikte yaar ve birbirlerine muhtalardr. ocuklarn hayvanlara ilgisi ok daha fazladr, onlarla samimi ilikiler kurup sevgi balarn glendirebilirler. Bu konuda u sorular yol gstericidir: Canllar ile canszlar arasndaki fark nedir? Dier canllarn akl, mant var mdr? Yoksa programlanm olarak igdleriyle mi hareket ederler? Hayvanlar hayal edebilirler mi? Yalan syleyebilir mi? Freese, ocuklarn bu tr soru ve konulara byklerde olduu gibi dogmatik bakmadklarn ve doal fanteziyle baktklarn ifade eder. ocuklarn etrafndaki tabiatla ve dier canllarla ilikileri ok nemlidir, dnce alternatiflerine ak olmak gerekir, ancak dar ve ideolojik tespitlerden uzak tutmak da gerekir (Bkz. Age.) d. Soyut ve manevi olgular Soyut ve din kavramlarn iselletirilmesi bakmndan da ocuk felsefesi nemlidir. Din dnce denilen bir gerein ocuklara retilmesi gereklidir. Bu balamda felsef ocuk ilahiyat (teolojisi) konusu nem kazanmaktadr. ocuklarn din eitiminde felsefenin kullanlmasnn birok bakmdan faydalar vardr: ncelikle metodik olarak farkl ve oulcu bir yaklam tarz gelecektir. Sonra din dil ve kavramlarn edinimi iin faydal olacaktr. ok ynl bak as veya ok ynl aklama biimleriyle din kavram ve imajlarn retilmesi ocuk bilincini gelitirmektedir. Somut olarak matematiksel mantk ve formllerle anlalmayan soyut veya din gerekleri ifade etmede semboller, imajlar, edebiyat ve sanattan yararlanabilir. zellikle din ierikli felsef konumalar Allah, ahiret, lm, melek, zaman, sonsuzluk, maneviyat, akl, ruh, ahlak, mutluluk gibi soyut din ve dnyev gstergelerin anlalmas akla kavumas

34

Do. Dr. Zeki KARAKAYA

iin son derece uygundur. Burada felsefenin argmanlar ve metotlar kullanlabilir. Bugn ocuklara din dnceyi anlatan gereki veya edeb eserler pozitif argmanlar; felsef aklama ve akl yrtme metotlarn kullanarak anlatmaktadrlar (Martens 1999: 110). lkemizde din dnceyi pozitif delillerle anlatan ok sayda ocuk kitaplar vardr. Manev deerleri ocuklara anlatmak iin ryalar da iyi bir ara saylr. Rya sayesinde ocuklar gerek lemle soyut dnyalar arasnda daha kolay balant kurabilirler. e. Bilgisayar Bilgisayar artk ocuklarn dnyasnda ok nemli bir yer tutmaktadr. Psikolog Shelly Turkle (1994) Die Wunschmaschine" adl kitabnda bilgisayarn ocuklarn dnyasnda bir teknik aletten daha baka bir ey olduunu yazmtr. Artk sanal gereklik vardr. Sanal hayat ocuklar iin alternatif bir hayat biimi olmaya balamtr. ocuklarn eya ile insan, gerek ile sanal hayat arasndaki farklar iyi bilmeleri gerekmektedir. ocuk felsefesinin bu konuda yapmas gereken hususlar vardr. ocuklar bilgisayar oyunlar eitli fantastik kurgular sayesinde soyut dnmeyi, hayal ve fantezi kurmay renirler. Sonu almada ocuk felsefesi alannda bilimsel grlere ve eitim alanndaki uygulamalara yer verilmitir. Anlald gibi ocuk felsefesi syleminden daha ok ocuk ve felsefe balants ortaya kmaktadr. Bu kavram ilevsel olarak daha ok ocuklarla felsefe yapma, yani onlara dnmenin yollarn felsef sylem ve aralarla retmeyi amalamaktadr. Dnyann birok lkesinde ocuklarla felsefe yapma modelleri gelitirilmi ve sistematik olarak uygulama denemeleri yaplm ve baarl sonular alnmtr. En nemli sonu, felsefe sayesinde dnsel zeky gelitirmeleri, uygulama modelleri sayesinde de duygusal zeklarn gelitirmeleridir. lkemizde Milli Eitimin temel hedefleri arasnda ocuklarmzn dnsel yetilerini gelitirme yer alm ve mfredat programlarnda da zikr edilmitir, ancak sistematik uygulama yoktur. Bunun iin ncelikle niversitelerin eitim ve ilahiyat fakltelerinde ocuk felsefesi retimi (didaktii) ile ilgili blmler almal, daha sonra eitim ve retim kurumlarnda ocuk felsefesine yer verilmelidir. nsan yetitirme dzeni ve eitim sistemimiz ile ilgili sorunlarn banda ocuklarmzn bireysel zgrlklerini kullanamamas bulunmaktadr. Bireysel zgrl olmayan insanlarn dnce retmeleri mmkn deildir.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

35

Ayrca artk kresel bir dnyada yayoruz. Beyin gc n plana kmtr. Eer bu dnyada iyi bir yerde mutlu bir ekilde yer almak istiyorsak ocuklarmz akl ve bilim nda yetitirmemiz gerekecektir. Bu alkanlk ise kk yata retilir, yaattrlr ve iselletirilir. Aksi takdirde bakalar bizim yerimize dnmeye devam edecek ve o zaman tarih tekerrrden baka bir ey olmayacaktr.

36 KAYNAKA:

Do. Dr. Zeki KARAKAYA

Brning, Barbara: Philosophieren mit sechs- bis achtjhrigen Kindern in der ausserschulischen Erziehung. berlegungen zu einem handlungsorientierten Ansatz unter Bercksichtigung praktischer Erfahrung. Doktora, Hamburg 1985. ldr, Kadir: Philosophieren mit Kindern. Seminararbeit 07 Haziran 2002. http://www.hausarbeiten.de/faecher/hausarbeit/phz/23404 .html Daurer, Doris: Staunen, Zweifeln und Betroffensein. Mit Kindern Philosophieren, Weinheim, Basel 1999. Englhart, Stephan: Modellen und Perspektiven der Kinderphilosophie. Heinsberg 1997. Freese, Hans-Ludwig: Kinder sind Philosophen. Quadriga, Berlin 1990. Freese, Hans-Ludwig: Abenteuer im Kopf. Philosophische Gedankenexperimente, 2. Aufl. Weinheim, Berlin 1996b.

Freese, Hans-Ludwig: Gedankenreisen. Philosophische Texte fr Jugendliche und Neugierige. Hamburg 1996. Horster, Detlef: Philosophieren mit Kindern. Opladen 1992. http://de.wikipedia.org/wiki/M%E4eutik http://www.kinderphilosophie.com/ Jaspers, Karl: Einfhrung in die Philosophie. Mnchen 1953. Karakaya, Zeki: ocuk Felsefesi ve ocuk Edebiyat Austos- Eyll, Ankara 2005, Say:104-105, s. 338-351. Lipman, Matthew: ber den philosophischen Stil von Kindern. In: Zeitschrift fr Didaktik der Philosophie und Ethik, 6. Jg. (1984) Lipman, Matthew: ber die Aktivitten des IAPC ausserhalb der Vereinigten Staaten. ev. Barbara Brning. In: Zeitschrift fr Didaktik der Philosophie (ZDP), 6. Jg. (1984a). Martens, Ekkehard: Philosophieren mit Kindern - zur Konzeption des Unterrichts. http://hbs.hh.schule.de/relphil/phil-100.html (Stand 3.4.00) Martens, Ekkehard: Philosophieren mit Kindern als Herzschlag (nicht nur) des Ethik-Unterrichts. Aus: Martens, Ekkehard; Schreier, Helmut (Hrsg.): Philosophieren mit Schulkindern. Philosophie und Ethik in der Grundschule und Sekundarstufe I, Heinsberg 1994.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1

37

Martens, Ekkehard; Schreier, Helmut (Hrsg.): Philosophieren mit Schulkindern. Philosophie und Ethik in der Grundschule und Sekundarstufe I, Heinsberg 1994. Martens, Ekkehard: Philosophieren mit Kindern. Eine Einfhrung in die Philosophie. Stuttgart 1999. Matthews, Gareth B.: Philosophische Gesprche mit Kindern, Berlin 1989 Matthews, Gareth B.: Denkproben. Philosophische Ideen jngerer Kinder. Berlin 1991. Matthews, Gareth B.: Denkproben. Philosophische Ideen jngerer Kinder, Berlin 1991 Matthews, Gareth B.: Piaget und die Kinderphilosophie. In: Zeitschrift fr Didaktik der Philosophie (ZDP), 13. Jg. (1991a) Matthews, Gareth B.: Grundlagen des Philosophierens mit Kindern. In: Zeitschrift fr Ethik und Sozialwissenschaften, 4. Jg. (1993a). Matthews, Gareth, B.: Die Philosophie der Kindheit. Wenn Kinder weiter denken als Erwachsene. Turkle, Sherry: Die Wunschmaschine Reinbek: 1994. Weinheim, Berlin 1995; engl.: The Philosophy of Cambridge, Massachusetts, London u.a. 1994. Childhood.

Zoller, Eva: Die kleinen Philosophen. Vom Umgang mit "schwierigen" Kinderfragen. Zrich, Wiesbaden 1991. Zoller, Eva: Philosophische Reise. Unterwegs mit Kindern auf der Suche nach Lebensfreude und Sinn. Zrich 1998.