RUMIU DHE NAIM FRASHRI

Jorgo BULO PERLA Revist shkencore Kulturore tremujore Viti XII 2007 Nr. 3 (46) fq. 9-14 Botuesi: Fondacioni Kulturor Saadi Shirazi Tiran

Shqiptart, nj nga popujt m t vjetr t Evrops, dhe shqipja, nj nga gjuht m t vjetra t bots, e grupit satem t familjes s gjuhve indoevropiane, n shek. XIX u gjendn para nj prove t madhe, para imperativit t shkputjes nga perandoria e osmanve pr krijimin e shtetit t tyre kombtar dhe pr krijimin e kulturs s tyre kombtare. Ky shekull i lvizjeve t mdha nacionale n Ballkan ishte pr shqiptart shekulli i Rilindjes s tyre Kombtare. N ball t ksaj lvizjeje politike, mendore e kulturore qndron Naim Frashri (1846-1900) i cili me veprn e tij u b Poeti Kombtar i shqiptarve, themelues i kulturs, i letrsis kombtare dhe i gjuhs s tyre letrare. Shqipria ishte provinca m e largt perndimore e Perandoris Osmane dhe nj nga provincat m t paqeta t saj, e prfshir her pas here nga rebelimi kryengrits, shprehje e nj shpirti t pavarur liridashs. N nj zon malore t ksaj province, lindi poeti i ardhshm i Shqipris; atje ai mori msimet e para n nj teqe bektashinjsh t themeluar m 1815 nga Baba Tahiri, nj besimtar i formuar si bektashi n Persi. Prej babait t teqes, i cili ishte edhe vet poet e autor vjershash n persisht, djaloshi i etur pr dije nisi t nxr persishten. Ky ishte kontakti i tij i par me gjuhn dhe kulturn persiane, njohurit pr t ciln i plotsoi n gjimnazin Zosimea t Janins kur shkroi vjershat e para persisht (1875) t cilat i prmblodhi m 1885 n librin Tehajulat. Katr vjet m par ai pat hartuar n turqisht Gramatikn e persishtes sipas metods moderne (1871). Po gjimnazi ku studioi Naimi dhe vllai i tij Shemshedin Sami Frashri, autori i t parit fjalor t turqishtes moderne (Kamus i Turki) dhe i t pars enciklopedi n at gjuh (Kamus-ul-alam), kishte n programin e tij nj orientim perndimor; n t jepeshin dijet moderne t kohs, msoheshin letrsit e gjuht klasike dhe frngjishtja si dhe filozofia e kultura iluministe. Kshtu ai u gjend n kryqzimin e dy qytetrimeve e kulturave t mdha: perndimore e lindore. Prej s pars vepra e tij trashgoi substratin iluminist dhe filozofin e emancipimit t njeriut nga vargonjt e mendsit mesjetare dhe prej s dyts frymn dhe shpirtin e mistiks lindore. Poezia persiane, dhe n mnyr t veant vepra e Rumiut, t cilin poeti e admironte krahas Sadiut e Firdusiut, e shpreh n trajtn m subtile kt frym. Kur vihen prball emri dhe vepra e nj krijuesi me poezin dhe kulturn e nj areali tjetr gjuhsor, marrdhniet e tyre vshtrohen zakonisht si marrdhnie ndrtekstorsie (intertekstualiteti). Por binomi Naim Frashri poezia persiane paraqet nj rast krejt t veant, paraqet dhe nj marrdhnie indrtekstorsie dhe nj marrdhnie prkatsie.

Njohs i mir i persishtes, me prmbledhjen e vjershave t shkruara n kt gjuh me titullin Tehajulat (Endrrime), nj gjerdan margaritarsh lirik, t mbrujtur me shpirtin e mistiks sufiste, Naim Frashri u b nj poet evropian i poezis persiane. Nga ana tjetr, n krijimtarin e tij n gjuhn shqipe, q e bri poetin kombtar t shqiptarve, ai i solli poezis shqipe gjurmn e Rumiut dhe prvojn e nj tradite poetike e cila pat fituar n shekuj prestigjin e nj poezie elitare. Kjo poezi, me frymn e saj t thell meditative, nuk mund t mos i zgjonte poetit prirjen pr t medituar dhe nuk mund t mos e onte n burimet dhe thesaret e krijuara prej gjuhs magjike t poezis, persishtes, sidomos te Mesnevia e Rumiut, q disa studiues e quajn bibla e sufizmit1. Metafizika e sufizmit, duke mos qen nj sistem doktrinor filozofik i ndar nga jeta e brendshme shpirtrore, i dha Naim Frashrit impulsin e meditimeve n rrafsh shpirtror dhe jo n rrafshin e njohjes teorike, duke e br poezin e tij filozofike nj poezi emocionale, jo racionale. Ky sht nj nga frytet m t spikatura t takimit t Naim Frashrit me Rumin dhe me poezin persiane. Nga ky takim poezis persiane i erdhi nj poet q kishte lindur mijra kilometra larg, n malet e Shqipris, kurse poezis shqipe i erdhi nj poet metafizik me nj vizion filozofik pr jetn, vdekjen dhe universin. Korit t poetve persian i shtohej kshtu nj z i ri poetik, nj z i artikuluar n prputhje me modelet e nj tradite t konsakruar n shekuj, kurse poezis shqipe, ende n shprgnj, i vinte nj kolos i ngritur mbi shpatulla gjigantsh, pr t artikuluar n gjuhn e vet amtare, shprehjen moderne t shpirtit t polemit t vet. Rasti Naim Frashri i Tehajulave n persisht dhe i lirikave t Luleve t vers a i eposit religjioz t bektashizmit, poems Qerbelaja n shqip, vrteton aksiomn se nga takimi i kulturave e qytetrimeve, t mdha a t vogla qofshin ato, ska t humbur, por ka vetm t fituar. Tehajulat, sht nj tuf lirikash brilante q trajtojn motive tradicionale me nj gjuh poetike t rafinuar n stilin e miniaturave liriko-filozofike, me nj simbolik t burimit kuranik, t ngulitur n modulet e poezis persiane, ku przihet alegoria dhe simboli q i japin shprehjes poetike ambiguitetin karakteristik, t prshkuara nga nj rrym spiritualizmi q t kujton Mesnevin e Rumiut, me nj sistem figuracioni q i jep veprs koloritin dhe identitetin e vet brenda qarkut kulturor t shprehjes gjuhsore persishte. Krahu tjetr i binomit Naim Frashri Xhelal ed din Rumiu, mund t projektohet, si u tha, si nj marrdhnie teksti-parateksti. N prgjithsi duhet thn se qndrimi i Frashrit ndaj paratekstit sht krijues dhe i emancipuar nga trysnia e ktij t fundit. Disa nga perlat e lirikave n gjuhn shqipe t Naim Frashrit kan si paratekst krijime t identifikuara me emrin e Rumiut, prej t cilit ai ka marr jo vetm motive, por edhe subjekte, t cilat her i ka shqipruar, her u ka dhn nj tingllim tjetr, por gjithmon t integruara me nj ndjeshmri t re poetike. Midis tyre duhet prmendur poezia antologjike e Rumiut Knga e fyellit me t ciln hapet n mnyr ex abrupto, Mesnevia e tij. Kjo poezi n variantin shqip t Naim Frashrit me titullin Fyelli ka dal nj rikrijim i vrtet prmes nj riinterpretimi filozofik-poetik t lajtmotivit t ksaj poezie. Duke marr impulse nga lvizja e Rilindjes

Kombtare Shqiptare, simbol i s cils u b N. Frashri, Fyelli i tij shqip sublimon para s gjithash forcn e magjishme t artit, me nj not prkushtimi e prbetimi qytetar. Knga e fyellit e Rumiut shtjellohet brenda caqeve t nj teksti poetik q hapet me vargun prmes t cilit poeti na apostrofon t dgjojm historin e dhimbshme t fyellit q vajton pr ndarjen dhe mbyllet me vargjet prmes t cilave poeti shpreh frikn mos mbetet i braktisur: N se ditt tona shkuan thuaj: Si kam frik Po Ti, Ti mos shko Ti q je m i kulluari nga t gjith2 Brenda ksaj kornize zhvillohet dhe ideja poetike e Fyellit t Naimit q nis me vargjet: Pa dgjo fyellin thot Tregon mrgimet e shkret3 Dhe mbyllet me vargun: Po t kam shpirt, mos m lr!4 Deri ktu teksti dhe parateksti prputhen n at kuptim q teksti u prmbahet kornizave t jashtme t paratekstit. Por kjo n kuptim relativ, sepse teksti i Frashrit ka prmbysur krejt strukturat e tjera, si strukturat metrike, vlerat ritmike e melodike, kodin ligjrimor e prozodik, t sjella t gjitha n shtratin e kodit poetik t shqipes popullore e t vargut t tij karakteristik. Me fjal t tjera n poezin e Frashrit regjistri i instrumentimit t vargut sht krejt i ndryshm nga ai i bejtit (distikut) t Rumiut me rimn aa, bb,cc etj. "Fyelli" i Naimit sht nj poezi strofike katrshe, me vargun tetrroksh, me rimn e alternuar ab,ab. Por nuk sht thjesht ky aspekt formal q e bn Fyellin e Frashrit nj rikrijim t vrtet, sht drejtimi dhe tingllimi i ri q i jep ides s vjershs poeti shqiptar duke e vendosur lajtmotivin e poezis n nj kontekst m t gjer filozofik e poetik, her duke i dhn nj theks m personal, e her duke e sjell n rezonanc me shqetsimin qytetar t poetit pr misionin e artit dhe t artistit. Nga nj an, prtej paratekstit, n strofat e fundit t liriks Fyelli N. Frashri evokon forcn jetdhnse t Zotit, i cili, me shkndijn e zjarrit t dashuris, ngjizi gjithsin dhe njerin, q pr poetin jan t shkrira nj me Krijuesin, nga ana tjetr, duke poetizuar magjin e kngs s fyellit, Naimi ka pohuar bukurin e aktit sublim t flijimit n flakt e dashuris njerzore, q i jep kuptim jets dhe shpirt e prjetsi artit. Nj paralele tjetr poetike midis mjeshtrit t Kuranit n gjuhn perse dhe magjistarit t shqipes, mund t hiqej nga krahasimi i disa vjershave me subjekt anekdotik t t dyve. sht fare i qart rasti i poezis Pasha t Rumiut q N. Frashri e ka prshtatur shqip5, rast q na shtyn t heqim t njjtin paralel edhe midis disa vjershave t tjera t tij q u prkasin tipit t parabolive, ose meseleve, t cilat ndrkallen shpesh n rrjedhn e ligjrimit poetik t Mesnevis e q Naim Frashri i ka integruar sidomos n librat e tij didaktik pr shkollat.

* *

Viti Ndrkombtar i Rumiut ka nxitur n Shqipri interesin shkencor pr t njohur m thell lidhjet dhe marrdhniet e lashta kulturore e miqsore midis dy popujve tan. Nn shenjn e ktij prvjetori sht duke u prgatitur konferenca shkencore ndrkombtare Rumiu n Ballkan q do t mbahet n Tiran n mes t muajit dhjetor dhe q sht rezultat i bashkpunimit t disa institucioneve shkencore t bots shqiptare me Fondacionin Kulturor iranian Saadi Shirazi, me seli n Tiran. N konferenc do t marrin pjes shkenctar nga Shqipria dhe vende t tjera t bots, prfshir nga vendet e Ballkanit. Pjes e ksaj veprimtarie do t jet edhe botimi i nj vllimi antologjik nga Mesnevia e Rumiut t prkthyer n gjuhn shqipe, si dhe disa manifestimeve t tjera kulturore q lidhen me vitin jubilar t ktij poeti botror. Jehona q po i bn media n Shqipri ksaj ngjarjeje, sht shprehje e nj interesimi t nj publiku t gjer pr veprn e tij.