Lista e veprave nga do t przgjidhet fragmenti i tekstit letrar n testimin kombtar: Poezi Homeri Iliada, Populli Kng t epiks

legjendare shqiptare, N. Frashri Lulet e vers, De Rada Kngt e Milosaos, Bajron ajld Harold, Fishta Mrizi i zanave, Poradeci Lirika, Migjeni Vargjet e lira, I. Kadare Ca pika shiu ran mbi qelq.
Iliada qe eshte nje nder veprat me te njohura Homerike ngerthen ne vete kenget. mbi luften legjendare te Trojes. Sipas Legjendes shkaktar kryesor i kesaj lufte ishte nje gosti perendish ku nuk ftohet perendesha e grindjes, nga zemerimi ajo mer nje moll gdhend mbi te fjalet Me Te Bukures dhe e hedh ate ne mesin e perendeshave tjera ,Aferdites, Heres , Athenes te paafta per ta zgjidhur kete mosmarveshje ato i drejtohen princit te Trojes ,Paridit . Ai i magjepsur nga premtimi i Aferdites per ti dhene atij gruan me te bukur mbi Toke , Helenen. i jep dhe shpall Aferditen Perendeshen me te bukur. Mu pas kesaj Paridi rremben Helenen , dhe shenon fillimin e Luftes me gjakatare te Antikes , qe fillon me rrethimin e Trojes nga greket . Te Udhehequr nga Agamenoni Mbreti i Mikenes dhe vella i Menelaut ( burrit te Helenes) mbret i spartes e me prezencen e komandanteve me te shquar grek Akilit , Odiseut , Diomedi , Ajaks Telamoni bejne perpjekje te vazhdeshme te rrezuar Trojen, Mirepo te gjitha sulmet sprapsen nga Hektori , priresi i Trojaneve . Ndonese Kjo veper pershkruan vetem 51 ditet e fundit shihet qarte dhe shume leht mund te paramendohen viktimat e shumta te kesaj lufte .Keto 51 Dite shenojne fundin e pergjakshem te tre Heronjve te kesaj vepre. I lodhur nga bejat e shumta ,humbjet e medha e me Akilin qe tashme ishte terhequr ne shenje proteste per marrjen e skllaves Brised nga Agamenoni , Menelau i ofron nje pakt dyluftimi Paridit sipas te cilit pakt nese Menelau mposhtej ( vritej ) Paridi do mbante Helenen dhe Greket do terhiqeshin nga Troja , Nese Paridi mposhtej Menelau do merrte Helenen dhe Flota greke do leshonte Trojen duke i dhene fund kesaj Lufte qe padyshim kishte rraskapitur te gjithe luftetaret e tashme edhe perendite e Olimpit ishin ne Lufte me njeri tjetrin me veten Zeusin qe i ndalte .Fillimisht Paridi pranoi dhe sipas legjendes po to mos ishte aq frikacak do kishte mposhtur Menelaur e terbuar te plakur e te rraskapitur nga kjo lufte 10 vjeqare , dueli perfundon me Paridin te Kembet e te vellait Hektorit te cilit nuk i beri zemra ta linte te vellane te vdiste dhe vrau Menelaun me nje Goditje te vetme qe dritheroi Greket te cilet ja mbathen me vrap nga fusha e betejes .Hektori ndiente se luftes i kishte ardhur fundi , ata dogjen anijet greke dhe ishin gati qe ti hidhnin greket ne det .I shqetesuar nga kjo qe po ndodhte Akili Lejon Partoklin kusheririn e tij qe te vesh armaturen e tij e te dal ne lufte ndaj Trojaneve qe tju pres hovin . Partokli del ne fushbetej i armatosur me armaturen e Akilit dhe shkakton panik ne Anen e Trojaneve , dhe gjendet ball per ball me Hektorin nga i cili gjen vdekjen . Gjat dyluftimit Hektori kishte dyshuar se nuk po luftonte me Akilin dhe pasi e lendi rend ne fyt Partoklin qe renkonte per vdekje tashme i heq atij helmeten dhe ve re se nuk ishte Akili. I pikelluar nga ky fakt dhe duke ndjere keqardhje. Hektori urdheron terheqjen . Pas ceremonise tradicionale per djegien e kufomave Akili i zemeruar ne bejen e radhes mbetet ball-per-ball me Hektorin te cilin me shume Mund e vret e me pas sikur kjo te mos mjaftonte kjo e lidh ate pas karroces se tij te luftes dhe e terheq svarre deri ne kampin grek. Nga kjo qe ndodhi Zeusi Inatoset keq me Akilin. Ate nate i veshur ne nje kostum jo te zakonshem Priami Mbreti i Trojes shkon dhe kerkon trupin e te birit me perulje qe me pas Akili duke ndjere keqardhje ia jep trupin e Hektorit dhe Akili i Drejtohet Agamenonit qe te shpall disa dite paqe ne shenje respekti per ti lene kohe Trojaneve qe te kryenin ceremonialet.Ne ndorkoh sipas fakteve te gjetura me vone atyre diteve pritej qe te arrihej nje marveshje mes Trojaneve dhe Trakeve. Pas perfundimit te ceremonialit disaditor Greket marshojn drejt Trojes ne nje Sulm te fundit me Zeusin ne anen e Trojaneve dhe trimeri e zemerim luftetaret Trojan I shkatojne humbje katastrofike Grekeve duke u vrare keshtu me

shume se 2/3 e ushtrise. Duke pare Kete rezultat Agamenoni urdheron terheqje te menjehershme se e dinte mire se Perendia e Luftes se Olimpit she Zeusi ishin ne anen e Trojaneve dhe shume shpejte ushtria e tij do ishte teresisht e mbaruar nese nuk terhiqeshin . Gjate terheqjes humbin jeten edhe ushtar te tjere grek nga Harkataret Trojan . Odiseu duke pare kete futet menjehere ne dilema dhe nis te shetis neper kampin grek ku shumica e tendave ishin zbrazur dhe Agamenoni ishte gati te merrte vendimin per terheqje .Ate dite Odiseu me ndihmen e nje perendeshe te bukur qe e kishte mbeshtetur gjithmone sheh nje ushtar grek qe i gezuar qe do terhiqej ne shtepine e tij po gdhendete nje kale prej druri per te birin e tij .I inspiruar nga kjo Odiseu vrapon ne tenden e Agamenonit dhe i tregon per idene qe i kishte shkrepur ne mendje , per nder te vellait te rene dhe premtimit qe I kishte dhene Agamenoni thot se nje perpjekje e fundit vlen te behet dhe keshtu Greket fillojne ndertimin e Kalit te Drunjet . Ne te cilin pasi futen luftetaret e zgjedhur Grek paraqitet si dhurate e perendive per terheqjen e Grekeve. Te nesermen ne mengjes vrojtuesit Trojan raportojn te Mbreti Priam i cili urdheron futjen e kalit brenda mureve. Me ne fund nje Nate e qete kishte rene mbi Troje pa ankthin e se nesermes . Ne nderkoh ne oret e vona te Nates Luftetaret Grek nder te cilet edhe Akili dhe Odiseu zbresin nga kali dhe japin sinjalin anijeve greke qe kishin mashtruar Trojanet dhe ishin portuar ne ishujt prane. Pasi portat e medha hapen dhe Trojanet Kapen ne befasi ndodhin shume vrasje nder te cilat i poshteruar vdes edhe Akili nga harku I Paridit , vdes edhe Priami ndersa Trojes i Vihet zjarri.

Personazhet: Hektori : Udheheqesi i Trojavene ne Luften e Trojes , Vritet nga akili Akili : Heroi i grekeve qe vrau Hektorin , i shenjteruar nga perendit,Vritet nga Paridi Paridi : Princi i Trojes qe rrembeu Helenen , shkaktar i luftes Odiseu : Mbret i Itakes , mendjendrituri qe shpiku KALIN E TROJES Agamenoni: Komandanti kryesor i Grekeve , Mbret i Mikenes Menelau : Burri i Helenes , Mbret i Spartes Helena : Vasha me e bukur mbi dhe asokohe ,( shkaku kryesor i luftes ) Priami : Mbreti i Trojaneve Zeusi : Perendia e Rrufes , Kryesore e Grekeve Hera : Gruaja e Zeusit , Perendesha dytesore pas Zeusit Athena : Perendesh greke . Aferdita : Perendesha e Bukurise ( qe u shpall nga Paridi ) Partokli : Kusheriri i Akilit , Vritet nga Hektori Aresi : Perendia e Luftes

Gjuha e epiks heroike shqiptare, ashtu si prgjithsisht krijimtaria gojore poetike e Veriut, prbn nj trashgimi t vyer po edhe t pastudiuar sa e si duhet nga gjuhsia dhe folkloristika shqiptare. Prej kohsh, ndoshta q kur isha i vogl dhe sprovoja t imitoja disa nga kngtart e lahutart e krahins son t Malsis s Madhe, m kan mbetur n mendje jo vetm qindra e mijra vargje t kngve t Mujit e t Halilit, t Plakut Qefanak e t Zukut Bajraktar, po edhe prshtypja e madhe q kishin n mbar njerzit kngt dhe vargjet e kreshnikve. Mbaj mend se, jo vetm burrat ishin t dhn pas eposit dhe prisnin me shum gzim rastet e festave e t tubimeve t mdha popullore pr t dgjuar kngt e mome n interpretimin mjeshtror t lahutarve vendas apo t atyre q vinin nga Shala e q ia thoshin m shum se kushdo tjetr si lahuts ashtu edhe fjalve t eposit, po edhe grat, sidomos ato t moshuarat. Tashm jam i bindur se edhe gjuha e epiks heroike shqiptare duhet kundruar, studiuar e vlersuar jo vetm si nj pjes e shprehjes dhe e formsimit artistik t eposit, por edhe si mishrim i dashuris s shqiptarit pr t bukurn, pr vlerat e vrteta artistike dhe pr marrdhniet e ndrsjella t gjuhs me kulturn n planin kombtar shqiptar, po edhe m gjer, duke prfshir edhe shkmbimet kulturore e huazimet gjuhsore e artistike t natyrshme e t pamungueshme, n nj trev aq t shkmbyeshme e t gjall si ajo ballkanike. Natyrisht, duke qen se shtjet q i prkasin gjuhs s epiks heroike shqiptare jan t ndrlidhura me nj qerthull problemesh t karakterit letraro-artistik, po edhe mirfilli historiko-shoqror, gjeografiko-ekonomik e kulturor, nuk mund t mtojm t ndalemi n gjithka q nden nj kundrim i plot, ka do t krkonte nj disertacion t tr; prandaj do t prqendrohemi n disa nga pikat m interesante e pikrisht:

'prfaqsojn kngt e kreshnikve n kuadrin e poezis popullore shqiptare e prgjithsisht n kulturn e popullit shqiptar? Cila sht treva e shtrirjes s eposit dhe 'mund t thuhet pr djepin e lasht t tij? Marrdhniet e ndrsjella me eposin e vendeve fqinje, sidomos me eposin malazez, si piktakime e ndrndikime t natyrshme t kulturave t popujve fqinj e q, ndonse t ndryshm pr nga prkatsia etnike e lashtsia n viset e tyre t sotmet (shqiptart, si vijues t pandrmjetshm t ilirve n trojet e veta ballkanike, kurse sllavt t ardhur shum m von se ata n Ballkan, por gjithsesi n nj fqinjsi tashm m se nj mij e treqindvjeare me iliro-shqiptart), q, sidoqoft, duke bashkjetuar pran njri-tjetrit, nuk mund edhe t mos ndikoheshin ndrsjelltazi, duke u prngjasuar deri edhe n tematik e n emrat e heronjve kreshnik, paka se t dyja palt, n da ajo malazeze, n da pala shqiptare, e kan br zakon t deklarohen kundr nj prngjasimi t till dhe secila thot se pala e vet sht "burimore dhe m e lasht" e se tjetra "ka vjedhur e kopjuar" prej saj. Kjo le t mbetet pr t'u zhdavaritur m mir e m holl sidomos nga specialistt e folklorit. Lahuta dhe eposi si binjak t nj arti t hershm e t nj kulture t lasht mbarpopullore n Shqiprin e Veriut. Tematika e eposit, personazhet kryesore dhe lidhjet ndrmjet tyre. shtje t antroponimis s eposit. Roli edukativ i eposit dhe vlerat e tij si model i ligjrimit po edhe i sjelljes (komportimit) burrrore. "Auditori" i eposit dhe proceset e evoluimit t formave t shprehjes s tij. Disa vlersime e arritje tonat rreth gjuhs s eposit si prmendore madhshtore e kulturs s gjuhs. Rreth "ndi-it" epik si tregues i plotvlershm i pushtetit dhe i peshs shum t madhe shpirtrore t eposit t kreshnikve n zemrn e malsorve dhe, s andejmi, edhe n figurshmrin dhe

bukurin e gjuhs s tyre. Natyrisht, pr t mos prsritur gjrat tashm t ditura nga sa sht shkruar n botimet m t reja, n rreshtat q ndjekin, do t prqendrohemi vetm n shtjet m kryesore e duke br nj far zgjedhjeje: d.m.th., duke paraplqyer ato q mbeten pr t'u thelluar apo edhe t diskutueshme. 1. Epika popullore sht nj gjini e poezis popullore q ka si veori rrfimin dhe q prmbledh: epikn legjendare dhe epikn historike. N epikn legjendare prfshihen kng q bjn fjal pr bma, rite, doke e marrdhnie shoqrore t hershme; aty zen vend t gjer trimrit dhe bmat zullumqare t kreshnikve, si Muji e Halili, Gjergj Elez Alija, Omeri i Mujit, Plaku Qefanak, etj. Kto kng shquhen pr nj stilizim t gjer epik, pr realizimin e tyre sipas modeleve artistike t mome dhe me nj pleksje t mahnitshme t reales dhe t joreales, t fakteve dhe t imagjinats. Kngt e kreshnikve, pa dyshim, prfaqsojn pjesn m t bukur dhe m interesante t poezi-s popullore shqiptare. Si t tilla, ato kan trhequr prej kohsh edhe interesimin e studiuesve t huaj: t folkloristve po edhe t gjuhtarve. Prmendim, ndr t tjer, albanologun e shquar aust-riak Maksimilian Lamberc, i cili n studimin e tij shum interesant "Epika popullore e shqiptarve", (1958) ka dhn, pr her t par, disa vlersime dhe mendime shum t vlefshme rreth madhshtis dhe bukuris s eposit shqiptar, si dhe bri (me aq sa mund t bhej n at koh) t parn sprov pr nj studim e vlersim kompleks t eposit shqiptar duke prfillur gjer edhe vlerat e tiparet gjuhsore t ksaj gjinie epike. Kngt e kreshnikve jan krijimet m t gjata t poezis popullore shqiptare. Ato mund t arrijn deri n disa qindra vargje, kryesisht dhjetrrokshe, po edhe me prmasa t tjera. Vargjet jan t bardha, por me kadenca ritmike e aliteracione t zhdrvjellta, q pasqyrojn edhe natyrn fonike t gjuhs

shqipe, posarisht t dialektit t gegrishtes veriperndimore. N mnyr t veant aty jan me interes dy faktor: a) gjatsia e zanoreve t theksuara, ndonjher edhe e t patheksuarave, si nj tipar fonologjik vetm i gegrishtes dhe i ndonj s folmeje skajore a ansore t toskrishtes (si labrishtja dhe ndonj nga t folmet e diaspors arbreshe t Italis e t Greqis); b) zgjatimi i zanoreve pr arsye stili, bashk me disa ndrrime e kalime fonetike n gjuhn e kngve, q kryhen thjesht pr arsye muzikaliteti e kumbueshmrie m t lart. Pr kto kemi shkruar, s pari, n artikullin ton "Rreth disa veorive t gjuhs s kngve popullore", porse, edhe para nesh, problemin e kishin prekur Eqrem abej n studimin "Pr gjenezn e literaturs shqipe" (1939) e sidomos M. Lamberci n studimin q cituam m lart. Pr kngt popullore t Shqipris s Jugut, nj prpjekje t par ka br edhe V. Fidleri n artikullin "Disa shtje t metriks s kngve popullore ame"(1965). Tashti s fundi, n librin "Dialektologjia", n pjesn e par hyrse, kemi shtuar edhe nj syth t gjer kushtuar marrdhnieve t dialektologjis me folklorin dhe etnografin, ku, pr her t par, kemi trajtuar disa nga shtjet m kryesore rreth vlerave t folklorit pr studimet dialektologjike dhe prgjithsisht gjuhsore. M gjer, disa aspekte t gjuhs s eposit t kreshnikve jan trajtuar n Simpoziumin e vitit 1983 n Tiran, ku pati edhe sprova interesante pr disa aspekte t veanta t gjuhs s eposit shqiptar, si pr toponimin dhe antroponimin, pr pasurin dhe bukurin e shprehjes etj. Nj vmendje t veant i ka kushtuar onomastiks s eposit shqiptar studiuesi kosovar Demush Shala, sidomos n studimin e tij me titull "Onomastika n kngt kreshnike shqiptare". 2. Nga krkimet e bra deri m sot rezulton se kngt epike t ciklit t kreshnikve i gjejm n Shqiprin Veriore, kryesisht n trevat mbi lumin Drin, n kt shtrirje: Malsia e Madhe (Hot, Kelmend, Grud, Triesh, Kastrat, Shkrel), Kraja,

Rranxat e Mbishkodrs, Dukagjini, Postrripa, Shllaku, NikajMrturi, Malsia e Gjakovs (Krasniq, Gash, Byty, Berish), Kosova. Kjo sht vatra kryesore apo treva e mirfillt e ciklit t kreshnikve, po prhapja e tij sht edhe m e gjer; ajo kalon edhe posht Drinit, si n Puk, Kuks, Dibr e Mat, deri n disa fshatra t Shqipris s Mesme. 3. Karakteristik themelore e eposit shqiptar sht shoqrimi me lahut, vegl q, sipas etnomuzikologve shqiptar e t huaj, sht nga m t lashtat dhe "prfaqson arkeotipin m t lasht t veglave kordofone me hark t kontinentit evropian". Lahuta, n dialektin e Malsis s Madhe, sidomos n ant perndimore t tij, shqiptohet edhe lavd-a : mej ra lavds. N ant verilindore shqiptohet lahut-a. Kjo vegl bashk me kngt q shoqron, ka luajtur rol t rndsishm etik, po edhe sht kthyer n simbol etnik. Malsort tan e kan vshtruar lahutn si objekt kulti, prandaj edhe e kishte do shtpi. Shtpia pa lahut quhej shpi e lnun "shtpi e ln". Mbi lahut (kryesisht n kok, po edhe n bishtin e saj) malsort gdhendnin figura mitologjike q lidhen me besime popullore t ndryshme, si: gjarpr, kok dhie, prkrenarja e Gjergj Kastriotit etj. Gdhendja e koks s dhis lidhet me besime t hershme popullore. N kngt e kreshnikve bmat e heronjve kushtzohen nga prania e figurave t besimit popullor, nga forca magjike e zanave dhe e orve, t cilat i pajisin heronjt me fuqi t mbinatyrshme. N nj nga kngt e kreshnikve flitet pr dhit e egra t Zanave, q rrin n Lugje t Verdha e i kan brirt prej floriri; ato simbolizojn fuqin e zanave. N ndonj kng kndohet pr djalin gjarpr, kurse n shum kng gjarpri del nga gjoksi i kundrshtarve t Mujit e t Halilit kur vriten, si p.sh. nga barku i Behurit, i Gjurit Harambash; nga barku i Bajlozit t Zi q vret Gjergj Elez Alija etj. Lahuta shqiptare, n dallim nga guslla e sllavve, sht vegl popullore masive e njerzve t thjesht, e kngtarve

joprofesionist. Guslla sht vegl profesioniste e kngtarve q paguhen pr kt mjeshtri. Me lahut shoqrohen kngt epike, midis t cilave shquhen ato t Mujit e t Halilit. Lahuta dhe knga shkrihen n nj t vetme. Nuk mbahet mend q n malsit tona lahuta t jet prdorur vemas. Ajo vetm shoqron kngt duke spikatur dy momente: Hyrjen apo introduksionin e kngs, si dhe interludet midis rreshtave muzikor. Kur shoqron kngtarin gjat interpretimit t tij. Gjat shoqrimit t kngs (fjalve) lahuta ka nj kufizim t ndjeshm t funksioneve t saj, me q, n kt rast, vmendja prqendrohet kryesisht n nj ligjrim sa m t bukur. 4. Eposi i kreshnikve sht nj pasuri q duhet njohur e studiuar n shum aspekte: n aspektin e prmbajtjes, n aspektin etnografik e etnologjik, n aspektin historik e gjeografik dhe, natyrisht, lidhur me t gjitha kto, n aspektin gjuhsor. Deri sot, kto aspekte nuk kan qen mjaft t njohura. Mendojm se, pr t arritur n rezultate t sigurta pr gjuhn e eposit, duhet studiuar gjuha si pjes e forms, si forma n lidhje me prmbajtjen. Kjo, pa dyshim, na shpie te thelbi i tyre, te tematika e eposit: te bmat e kreshnikve, n marrdhniet farefisnore e miqsore ndrmjet tyre. Prmbajtja e eposit ka ruajtur elemente t vjetra, por edhe sht zhvilluar e sht shtuar me mbishtresa t reja n rrjedh t shekujve. Megjithat, prmbajtja e tij na sjell elemente t rndsishme nga thellsia e shekujve, dshmi dukurish jetsore e marrdhniesh shoqrore t nj t kaluare q shkon shum larg n parahistori, deri n koh t mjergullta e q nuk jan ndriuar ende, por edhe q sht e vshtir, n mos e pamundur, t kemi sot mbshtetje nga dshmi historike sepse dshmi t tilla nuk ka.

Personazhet kryesore t eposit shqiptar jan kreshnikt, ndrmjet t cilve, si nj bosht themelor, qndrojn dy vllezrit e famshm: Muji dhe Halili. Muji na del n kng t ndryshme me mbiemra t ndryshm: Gjeto Bashe Muji a eto Basho Muji, Bylykbashe Muji etj., kurse pr Halilin ndeshim shpesh: Sokol Halili, Halil Bajraktari, Halil Ag Jutbina etj. N t vrtet, ndjekja e personazheve na shpie n nj lm interesant t rrafshit gjuhsor e pikrisht n at t onomastiks s eposit, n antroponimin dhe toponimin sa t larmishme aq edhe t plleshme pr shpjegime e shqyrtime etnolinguistike e antropologjiko-kulturore me rndsi pr historin e popullit shqiptar. Shtreszimet, shndrrimet dhe risit n onomastikn e eposit duhen par t lidhura ngusht e gjithnj krahas me t gjitha prjetimet historiko-shoqrore e etno-kulturore t popullit shqiptar, lidhur edhe me pushtimin disashekullor t tij nga osmant, po edhe me pretimet e trysnin asimiluese q i kan drejtuar gjithnj fqinjt sllav, si "shprblim" t dashamirsis e t bujaris tipike q shqiptari u ka nder gjithnj fqinjve t vet. Rreth Mujit e Halilit veprojn edhe shum kreshnik t tjer, t cilt quhen Agajt e Jutbins. N disa kng thuhet se ata jan tridhjet: le t kujtojm, p.sh., vargun nistor t nj knge: "Tridhet agaj n kuven na jan mliell" (Tridhjet agaj n kuvend na jan mbledhur). Agajt kan shumica emra t zanafills orientale, kryesisht turke: Deli Mehmet Aga, Bud Ali Tali (ose Bude Aline Tali), Tali prej Budinit, Basho Jona, Ago Imeri / Aga Ymeri, Ali Bajraktari, Zuku Bajraktar, Dizdar Osman Aga etj. Emra t till, si ka vn re studiuesi kosovar, i ndjeri Demush Shala, sjellin nj ngjyres t antroponimis orientale e duhen vshtruar si prpjekje e prhershme e kngtarve popullor pr t'i aktualizuar ngjarjet dhe fytyrat qendrore t tyre, n mnyr q t ruajn sa mir interesin pr vlerat q i nden (ofron) auditorit bashkkohs, q kishte ndjer tashm peshn e trysnin

myslimanizuese. Kjo dukuri prputhet edhe me procesin e gjer t pagzimit me emra mysliman t fmijve shqiptar, jo vetm t besimit muhamedan, po, ndonjher edhe t elementit katolik shqiptar". Ndrkaq, sht me interes t vihet n dukje se emrat e kreshnikve shqiptar bashkjetojn edhe me emra t krishter, t plot ose pjesrisht, si: Lule Grangu, Ded Kahremani, Gjergj Elez Alija, Plaku Qefanak etj. N epos ka edhe disa personazhe femra, sidomos: nna e dy kryetrimave, motra ose gruaja e Mujit, q quhet Kune ose Hajkun; ndonjher edhe Kuna e Bardh a Hajkuna e Bardh. Epiteti fiks "e bardh" u vihet shpesh femrave t pals kundrshtare, q dashurohen e grabiten dendur nga kreshnikt, si Begzadja e Bardh, Lajka e Bardh etj. N t vrtet, epiteti "e bardh" duhet t jet nj element i lasht stilistik i shqiptarve, prderisa na del dendur edhe n kngt epiko-lirike t diaspors arbreshe: "Vash moj e bardha vash" thuhet n nj kng epike t arbreshve t Shn Kollit (San Nicolo dell' Alto) n Katanxaro. Disa prej personazheve femra, n eposin e kreshnikve, na dalin me pseudonime, pra me emra meshkujsh e t veshur si t till, pr t marr pjes n duele (zakonisht n vend t babait plak), si p.sh., Omeri i Ri, ose ika e Plakut t Mom, Dule Jabanxhija si pseudonim i Fatimja e Bardh etj. Mbase kemi t bjm me nj er t emancipimit evropian, q, si dihet, na sht shfaqur edhe n letrsin artistike evropiane, n nj koh kur, deri ather, gruas ende nuk i lejoheshin disa veprimtari t burrave, prfshir edhe botimin e librave, si n rastin e Aurore du Pin, q njihet kudo n bot vetm me pseudonimin e nj emri mashkull: George Sande. Por, ndoshta, qysh n ato periudha t mugta, t ket pasur raste edhe t "vajzave virgjina" q sakrifikonin jetn e knaqsit bashkshortore pr hir t detyrave si zot shtpie, n munges t nj mashkulli nga dera e vet q ta kryente at funksion. Qendrat kryesore t kreshnikve q prmenden n epos jan

Jutbina dhe Klladusha, q mund t identifikoheshin me toponimet Utbina e Glladusha afr Banjalluks n Bosnje. Po edhe toponimia e eposit, ashtu si antroponimia, sht e gjer. T dendura jan sidomos toponimet me togfjalsha: emr + prcaktor: Lugjet e Verdha, Gurrat e Bardha, Rra-pi i Jutbins, Bjeshkt e Kuqe etj. 5. Kngt e kreshnikve k-ndohen n tubime popu-llore me rndsi, n das-ma, n oda t burrave, n mjediset familjare, festat kombtare a fetare etj. Kur kndohen kngt e kreshnikve auditori d-gjon me nderim e vme-ndje t madhe. Burrat e mom prhumben n kujtime e derdhin lot. Eposi sht, pra, nj kri-jim hijernd e burrror, q nuk i qas vulgarizmat dhe fjalt e pakrehura. N mbarim t kngs, t gjith dgjuesit e prani-shm e urojn njzri kngtarin me fjalt: "T lumt goja!", "T kndoft zemra!", "Ia la djalit!" etj. Gjithmon ky epos sht vlersuar si nj krijimtari me pesh ndikuese edukative. "Kngt e kreshnikve e burrrojn njeriun, e bjn trim, i shtien zemr t duroj plumbat, gjakun, luftat ku tresin mashkujt". Mund t themi se malsori shqiptar sht ushqyer me kngt e kreshnikve, jo vetm nprmjet auditorit t tyre t mirfillt ku ato kndoheshin, po edhe nga prcjellja goj m goj, e nnave te fmijt. Nnat malsore, edhe kur flasin pr gjra t zakonshme, e kan pr zakon t kthehen n tregimet legjendare nprmjet fjalive e thnieve t ndrkallura q fillojn me t famshmin "ni" q sjell n bised pasazhet m t pikuara t eposit t kreshnikve. Gjej rastin t prmend se, edhe nna ime, Tereze Prekja, q vinte nga nj der e mir e Kastratit e ishte mbes nga Traboini, sa her fliste me fqinjn e vet, Pret Dushen, edhe ajo bij soji nga Vuksalekajt e Hotit, prdorte dendur fjali q fillonin me "Ndi ka pa than" apo thjesht me "ndi" dhe citonte thnie nga ato t kngve kreshnike. M von, pas studimeve t larta pr gjuh-letrsi dhe, madje, pas disa vjet krkimesh si

dialektolog, duke u endur n Malsin e Madhe e n Dukagjin, do ta ridgjoja at "ndi" edhe n shum raste e rrethana t tjera dhe do t bindesha katrciprisht pr rolin e madh ndikues apo, thn ndryshe, pr at pesh t madhe shpirtrore dhe artistike q kan pasur kngt e kreshnikve n zemrn e malsorve tan. Ja prse Ndre Mjeda, nj nga njohsit e vlersuesit e mdhenj t shpirtit malsor, n nj nga vjershat e bukura t tij thot: "Qe ndr djepa rrisin nanat e Hotit djelmnin ushtore, e idhnim n'anmikun nepr gji u qesin". Kemi n kto vargje poetike nj sintez t atij realiteti q ndeshet kudo n Malsin e Madhe edhe sot e gjith ditn: nnat malsore e kan pasur tradit q fjalt e bukura t kngve epike t'ua msojn fmijve, sidomos djemve, t'ua ushqejn ato n zemra s bashku me qumshtin, bash ashtu si e thoshte poeti yn i shquar. Marrdhniet rapsod-auditor kan qen gjithnj t gjalla dhe kan prbr nj ecuri t pandrprer n t gjitha mjediset malsore. Pa auditor nuk ka rapsod dhe do auditor i ri, natyrisht, i shtron rapsodit krkesa t reja pr formn gjuhsore. Me kt lidhet edhe ajo njsi apo karakteristik gjuhsore e eposit q sht cilsuar si nj "koine mbidialektore", pr t ciln flet edhe studiuesja ruse A. Desnickaja. Eposi i kreshnikve prbn nj prmendore t mrekullueshme t kulturs s gjuhs, nj trashgimi t pamueshme n t ciln mund t verifikohen dshmi shum interesante t proceseve historike e dialektologjike t shqipes. N kt kuadr t studimit t gjuhs s eposit bien n sy dy an t lidhura ngusht njra me tjetrn: nga njra an, tematika e pleksur me elemente mitologjike e brendiore t lashta, me mbeturi e tregues legjendar e mendsi t shekujve t shkuar;

nga ana tjetr, nj gjuh q kuptohet pa ndonj vshtirsi t veant nga brezat e rinj t kohs son, jo vetm n Gegri, po edhe m gjer. Kjo dshmon se gjuha e eposit ka pasur nj prpunim t nj shkalle t lart, prandaj edhe sht konsideruar me t drejt si "prmendore e art e gjuhs son poetike". Gjuh t bukur, figura t hijshme e leksik t zgjedhur ka mbar krijimtaria poetike e popullit ton, por eposi i kreshnikve "da n shenj" sepse ka nj prpunim e gdhendje t posame. Kjo ka qen edhe arsyeja pse shum studiues, shqiptar e t huaj, kan pohuar e mbshtetur fuqimisht se eposi yn "sht nj vepr me t vrtet madhshtore e krijuesve popullor, q t mahnit e t l pa goj me bukurin e vet". Si krijim artistik popullor, eposi yn sht nj gjini e lasht e q, me prmbajtjen e tij, na sjell jehonn e kohve shum t hershme. Por, njkohsisht, ky epos sht edhe nj gjini q transmetohet brez pas brezi dhe, bash pr kt rrethan, ai sht i detyruar t'i prshtatet zhvillimit apo evoluimit t gjuhs n prputhje me kohn e me vendin q kndohen nga rapsodi. 6. Gjja m e par q i dallon kngt nga t folurit e zakonshm sht stili i tyre poetik. Ato, si lloje t poezis gojore, karakterizohen nga zgjedhja e fjalve, nga vendosja e tyre n prshtatje me krkesat e ritmit, t rims, t plotsimit t vargut etj. Pr kt arsye, n gjuhn e folur ka dallime nga nj krahin n tjetrn, si p.sh., dallohen mjaft qart t folmet e ans veriperndimore nga ato t ans verilindore, kurse n eposin e atyre anve, vem re se dallimet dialektore nuk jan aq t dukshme; kemi aty nj form gjuhsore m t rrafshuar, m t prpunuar, me mbizotrim t asaj q sht e prbashkt dhe e prhapur gjithandej. Prmbajtja e epiks son heroike legjendare, veanrisht "fara" apo brthama e saj, s'ka dyshim q do t jet e lasht dhe mosha e saj matet jo me shekuj, por me mijravjear. T s njjts mosh duket se jan edhe shum nga fjalt e frazeolo-gjizmat q ndeshim n

epos, si: shpata, heshta, kreshta, drumi, ashta, breshta, fiskaja, termalja, zanat, ort, t lumet, shtojzovallet etj. Natyrisht, nga ana fonetike, kto leksema, me kalimin e kohs, edhe jan lmuar e rrafshuar n prputhje me evoluimin e prgjithshm t dialektit verior. Na duket me rndsi t theksojm ktu edhe nj rrethan tjetr: karakteri legjendar dhe i lasht i bmave t heronjve t epiks shqiptare si dhe paraqitja e hiperbolizuar e plot elemente t reja, t freskta, me shenja e gjurm leksikore t kohve t reja. Knga epike, duke kaluar nga nj kngtar n tjetrin si edhe, m pr s forti, nga nj brez kngtarsh m i vjetr te nj m i ri, ka psuar vijimisht edhe prditsimin prkats, duke u prtrir n an t ndryshme t shprehjes gjuhsore, t stilit etj. Si dshmi t ktij prditsimi jan, ndr t tjera, shtreszimet dhe bigzimet leksikore e frazeologjike aq t shpesha n gjuhn e eposit, ku shohim se, n t njjtn kng, ka edhe fjal vendore (lokale) t s folmes s ngusht, edhe variante a leksema m t prhapura e q i prkasin nj arealeje m t gjer, deri edhe mbarshqiptare. Kshtu, n vargjet e eposit: "Paka n' andrr nj tub berresh, Tufa ishte treqind delesh" Aty ndeshim her tuf delesh, her tub berresh: e para (dele) sht nj fjal m e njohur, e prbashkt si fonetikisht, ashtu edhe nga ana semantike, kurse e dyta (tub berresh) sht e njohur n nj areale m t ngusht, kryesisht n trevat e gegrishtes veriore. T njjtn gj kemi vn re edhe n raste t tjera, si: "Notojn kurmat fell n det, Notojn trupat nepr gjak". N kt shembull, fjala kurm-i me kuptimin "trup" sht nj

fjal e vjetr, m arkaike, kurse trup-i del si konkurrente m e re, m e prbashkt, gj q flet pikrisht pr nj prpunim a rrafshim t gjuhs apo pr at "koine mbidialektore" t gjuhs s eposit. Dyzimin si nj shkall t ndrmjetme drejt formave m t njsuara, m t prbashkta e shohim edhe n pranvnien (n t njjtin varg) t shprehjeve frazeologjike apo lokucioneve dhe fjalve t barazvlershme me to pr nga kuptimi, si p.sh.: "Ka marr brimn e po brtet; M'asht dhan ika e kam ik; Kan nis kangn e p'e kndojn". Nga studimet tona kemi arritur n prfundimin se n gjuhn e epiks, qoft risit (inovacionet), qoft ruajtjet (konservacionet) jan t lidhura m tepr me brendin, me stilin dhe me mtimet artistike, gj q shkakton lvizje m t shumta n fushn e leksikut dhe t morfosintakss. Sistemi fonetik, ndrkaq, mbetet i njjt me at t gjuhs s folur t trevave prkatse, pr arsye se ai nuk mund t kryej funksione artistike-stilistike si ato q prmbushen me ann e leksikut. Kngt e kreshnikve na japin nj pamje t gjer t asaj mnyre t shprehjes gjuhsore popullore ku politesa dhe arroganca, miklimi dhe ironia, shpotia dhe sarkazma etj., paraqiten me mjete gjuhsore t qlluara, t gjetura mir e t bukura, me larmi e prpikmri, q dshmojn pr nj shije t holl artistike, po edhe pr tradit t lasht t shprehjes s prpunuar, t gjuhs si mjet arti. Nga ky kndvshtrim, nuk e teprojm kur themi se kngt e kreshnikve jan prmendore madhshtore e kulturs s gjuhs shqipe. Tiparet kryesore
Eposi i kreshnikeve i ka t gjitha tiparet e zhanrit, por edhe veorit specifike, q lidhen me klimn historike-shoqrore e kulturore ku lindi, u rrit, u maturua e jeton. Se pari, ai ka tri veorit kryesore : epizmin, frymn heroike dhe legjendaritetin.

Epizmi

Eposi i kreshnikeve e pasqyron jetn n forme tablosh t gjera "objektive". Frymmarrja e gjere sht e pranishme n do ind t tij : n prleshjet dhe dyluftimet homerike, n madhshtin e heronjve dhe t bots q i rrethon, n prmasat e larta dhe tradhtit tronditse, n ndjenjat dhe mendimet e thella (Muji, p.sh., kur mendohet "shikon barin kah po rritet"), n gjatsin e poemave (mesatarisht dalin me 200, por edhe me 500, edhe me 1000 vargje), n gjatsin e vargjeve (plqehet m shum dhjetrrokshi i bardhe - nj varg me mundsi t gjera shprehse) etj. Por epitetin objektive ne e vum n thonjza, sepse rapsodi shtiret sikur vetm tregon objektivisht si kan ndodhur ngjarjet, kurse n fakt ai mban nj qndrim t caktuar, qofte edhe duke ln at t nnkuptuar. N t njjtn koh, n epos jan t pranishme, do t thoshim, me shumice, edhe detajet, situatat, trajtimet, personazhet e nj reference lirike : dashuria midis vllezrve e shokve, dhimbja e humbjes s nj personi t dashur, gzimi i takimeve miqsore, ngjyrat plot shklqim t nj peizazhi dhe lektisja para tij, portreti i nj vashe. Nj shembull pr shprehs lirizmi sht, fjala vjen, vajtimi i thekshm i Ajkunes, gruas s kryetrimit, mbi trupin pa jet t djalit t saj t vetm. Vese le t vihet re q edhe ktu gjithka prthyhet nprmjet prizmit epik, ruan prmasat epike - dhembja e thelle e nns, mallkimi i saj i fuqishm, keqardhja e elementeve t natyrs dhe e bishave t malit : Qyqe vetm rrugn paske marre, / Kan zan vend yjt vajin me e ndie !/ Kur ka dal nder Lugje tVerdha, / Ather nana hanen ka mallkue : / - Tu shkri-mt drita ty, o mori hane, / Qe s na ove at nat nji fjale, / N Lugje, t Verdha shpejt me dal, / Bashk me hy nnji varr me djale !... Kur ka shkue te varri i djalit, / Ka pa hin treqind vje ; / Ahi ishte rrema - rrema, / Nji ma tbukurin mbi varr po e shtin. / Mir po pshtetet pr deg t ahit, / Pikon loti mbi varr te djalit. Kan lan kangen zogjt e malit, / Kan lan kangen me veshtrue ! / - Po a se din se kush ka ardhe, / Qe nuk ohesh pr mu fale, / More i miri i nanes - o ? / Amanet, o more bir, / Dil nji here ksi burgut t erret, / Fol me nanen q tka rrite : / S m ke lan kurr kaq shum m prite ! . . . / More Omer i nanes - o! / A thue Gjogun me ta prue ? / Dil nji her pr me lodrue, / Bjer nder gurra me u fresku , / Krko majat bashk me zana, / Se ty varrin ta ruen nana, / More i miri i nanes - o !... Edhe rrfimi sht gjithashtu epik. Ai sht plastik, monumental, i gjer, solemn, shpesh mjaft i hollsishm, zakonisht i shtruar, me nj qetsi sublime, pa ekzaltime, eufori e kuje, me nj force t brendshme e t natyrshme. N t zne vend t gjer prsritjet e formave t ndryshme ("Kqyr ka bani krajli pr me ba", "Pak u vonue, shum s u vonue"), deri n prsritjet e gjera epike, intonacioni zakonisht horizontalisht ose me dallgzime t lehta. Edhe melodia q shoqron poezin sht e qet, recitative, disi monotone, por e thelle, si jehone malesh e kohsh t lashta. Ajo dgjohet me endje, sepse plotsohet nga dramaticiteti i ngjarjes, nga efekti i fjals a i figurs poetike.

Fryma heroike
Eposi shqiptar i kreshnikeve, si del edhe nga kuptimi q ka marre fjala kreshnik , sht nj epos heroik. Fryma heroike e prshkon at fund e krye ; me brum heroik sht ngjizur do struktur e mikrostruktur e tij. Vese ktu heroizmi nuk del si dika e jashtme, si vetmburrjes a si mjet pr t trhequr simpatin e dikujt. Ai sht krejt spontan, genuin, i brendshm, buron nga domosdoshmria e rezistencs dhe e prballimit t rreziqeve e t vshtirsive. Eposi e paraqet heroizmin si mnyre mendimi, sjelljeje a veprimi, q ve n qendr t sistemit t t gjith vlerave trimrin, vetmohimin, q i quan ato atribute t pandara te nj mjedisi shoqror t prcaktuar etnikisht, t nj mnyre t veante organizimi shoqror. Ai e trajton heroizmin si nj tradite t lashte, si nj kult t vrtete, si nj model etnokultur t kristalizuar, madje t sakralizuar, gjat shekujve : Zoti t vraft, bre Krajle Kapidani, / Pes dekika liri me t dha -ne. / Tjetr t mir n t paret sna kan lane, / Kurrnja nsh ve mos me dek n t shkrue -me, / Por me shpata m u pre tue kendue.

Legjendariteti
Kt veori ia jep eposit t kreshnikeve tipi i mendimit poetik mbi bazn e t cilit ai sht ngjizur e q mshiron. E ky sht mendimi poetik legjendar, nj tip mendimi poetik karakteristik pr nj shkalle t caktuar t zhvillimit shoqror e q, si dihet, i paraprin mendimit poetik historik. Ky tip mendimi prben themelin specifik t eposit t kreshnikeve si zhanr me vete, prcakton mnyrn e prvetsimit t realitetit prej ktij eposi, mnyrn e raportit midis s vrtets artistike dhe s vrtets historike, natyrn dhe tere sistemin e mjeteve shprehse. Thelbin e ktij mendimi e prben fondi i gjer i elementeve mitike, prrallore, fantastike, q e shpreh realitetin n mnyre t legjendarizuar, jo sipas parimeve t ngasjes a t mundsis, por, n radhe t pare dhe kryesisht, sipas parimeve t s mrekullueshmes. Nj nder shprehjet e ktij tip mendimi n eposin e kreshnikeve sht prania n t e nj lende t gjer poetike q, pr nga origjina, lidhet drejtprdrejt ose trthorazi me mitologjin, kryesisht me poetiken mitologjike. Midis moris s elementeve t ksaj lende do t mund t prmendeshin : nj varg figurash mitike, tipike shqiptare, q veprojn n epos me cilsin e personazheve artistike (zanat, t lumet e nats, ort, /shtojzovallet, gjarprinjt q u japin force kreshnikeve ose u shterojn plagt) ; zogjt q paralajmrojn ngjarjet ose marrin e shpien amanete ; vende t kulteve pagane (Mrizet e Mdha, Lugjet e Verdha, krojet, pyjet, shpellat) ; trupat qiellore q komunikojn me njerzit ose "marrin ndore" (Dielli, hna, yjet) ; "shpjegimet" e origjins mitologjike t kreshnikeve (Muji u b i tille, p.sh., nga q piu "tamel gjini nga zanat) ; lindjet dhe rritjet e mrekullueshme (p.sh. maturimi si kreshnik q n moshn shtatvjear) ; ngurosjet dhe ngurosjet e heronjve ; vdekjet dhe ringjalljet ; metamorfozat e lloj - llojshme fantastike (p.sh. kthimi i njeriut n qyqe) ; mjetet ndihmese t mrekullueshme ose, si jan quajtur ndryshe, mjetet magjike (unaza magjike, qumshti i gjirit t nns, lngu i luleve, uji q shron syt, molla e arte) ; kundrshtaret prbindsha (Arapi i zi, Bajlozi) ; etj. Mbi themelet e poetikes mitike, sht sajuar edhe gjith ai sistem figurash hiperbolizuese ose personifikuese. Duhet thne vese e gjith kjo lende mitologjike n epos e humbet karakterin sakral, deri- diku zhvishet nga besimi n t si realitet dhe kthehet n lende estetike, n lende q ndihmon njohjen dhe pikturimin e realitetit sipas ligjeve artistike q ndihmon pr t theksuar ide t caktuara e pr t karakterizuar personazhet e situatat. Kuptohet ather s eposi nuk mund t identifikohet me mitologjin. Si shprehje tjetr e mendimit poetik q prmendm, i cili prforcon karakterin legjendar t eposit, do t mund t kuptohej edhe poetika prrallore, e zhveshur nga vetdija e mirfillte historike dhe mbi bazn e s cils jan krijuar me nj bukuri t rralle figurat e motivet imagjinare fantastike. Ne fakt edhe pse n epos historia ndihet qart e buet pas do situat a personazhi, jepet jo aq me detaje konkrete, reale, por n mnyre globale, n trajte ideali, si lng historik ; edhe pse sht e pranishme, mjegullohet, errsohet nga hija e personazheve dhe situatave madhshtore. Prandaj ktu si n baladat legjendare, prrallat legjendare, koordinatave historike t kohs e t hapsirs u mungon saktsia e plot, ka dika t prcaktuar. Me sakte do t mund t thuhej se ktu historia prthyhet nn prizmin e poetikes legjendare, koha dhe hapsira jan koh dhe hapsire epike, jo identike me kohn dhe hapsirn reale. N eposin e kreshnikeve nuk kemi lvizje lineare t kohs historike. Ktu zotron prfytyrimi i nj koh konvencionale, q nuk i nnshtrohet datimit, q nuk e prfill kronologjin, q rrjedh ndryshe nga rrjedha reale dhe historike e saj. N epos koha mund t ndalet, t kthehet prapa, t ngadalsohet a t prshpejtohet (jo rralle, p.sh., dielli e ndal vrapin e tij, nata zgjatet, pranvera vjen me shpejt).

Kjo bn q edhe ngjarjet t mos vijn gjithmon njra pas tjetrs, sipas nj rendi real kohor, por t mund t nderojn vendet ose t ecin paralelisht. Nga ana tjetr, koha sht thuajse gjithmon e shkuar e largt, gj q duket edhe t shprehjet : "Nj here e nj koh", "Kshtu mkan than se ba moti" etj. N eposin shqiptar t kreshnikeve karakterit konvencional, epik t kohs i prqaset edhe karakteri konvencional i prfytyrimeve pr hapsirn. Edhe ktu kemi dika t prcaktuar. Hapsira, si t thuash, jepet n vija t trasha e ndahet po kshtu n bot t heronjve e n bot t huaj. Rrjedhimisht koncepti i eposit pr hapsirn nuk prkon plotsisht me vendbanimet reale historike, edhe kur aktivizohen toponimet e tyre. N t njjtn koh, sipas poetikes legjendare, n nj bote t paprcaktuar, sidomos kur ajo sht e largt, ashtu si n kohn e largt, mund t ndodhin lloj-lloj udirash, t hasen t papritura dhe vshtirsi q prballohen vetm nga guximi dhe forca e kreshnikeve. Kshtu q paprcaktueshmria dhe largsia relative kohore dhe hapsinore nuk jan vetm rezultat e legjendaritetit, por edhe mjaft pr ta rritur at, pr t rritur karakterin e jashtzakonshm dhe prestigjin epik t ngjarjeve. Dika e till vihet re edhe tek antroponimia e t vlera e numrave. Pr eposin ka rendsi jo emri i personazheve, por qensia, prmbajtja, karakteri, profili artistik, botkuptimi dhe psikologjia e tyre. Prandaj emrat edhe mund t ndrrohen. N fakt n eposin shqiptar t kreshnikeve nj pjes e mir e personazheve mbajn emra myslimane. Ky sht rezultat i kohs s sundimit osman (fundi i shekullit XV-1912) e ka ndodhur edhe me krijime t tjera t lashta poetike shqiptare, t cilat tek arbreshet e Italis, si dhe n mjaft krahina t vendit, ruajn edhe sot e ksaj dit personazhe me emra m t hershme t krishtere : Kostandini i Vogelith, p.sh. (heroi q rikthehet ditn e martess s gruas), sht riemruar Ymer Aga, Kostandini tjetr (vllai i vdekur q ringjallet pr t plotsuar fjaln e dhne, - t oje pran gjinis motrn e martuar larg) sht kthyer n Halil Garria, Hyseni i vogl etj. Madje n ndonj rast procesi i islamizimit ka mbetur n mes : n nj variant t balads s rinjohjes motr-vlla, vllai quhet Gjon Pretrika (emr i krishter), kurse motra Fasilet (emr mysliman) ; tek emri i nj kreshniku Gjergj Elez Alia - pjesn e par e kemi t krishtere, kurse t tjerat myslimane. Edhe nj varg numrash (prdorim me t gjer kan : 3, 7, 9, 12, 30, 40, 300) nuk kan vlere reale, matematike, por jan kryesisht konvencionale, numra epike klishe (prdoren, p.sh. pr t dhne iden e shumics e t madhsis).

Karakteri polistadial
Vete lnda poetike e eposit shqiptar t kreshnikeve dshmon se ai nuk sht krijuar njhersh. Si do fenomen tjetr artistik ai ka pasur lindjen, veterritjen, maturitetin dhe pleqrin e tij me nj shtrirje t gjat n koh. Gjat ksaj koh do periudh historik i ka dhne eposit nj lende t caktuar historiko-shoqrore e poetike, ka ln vuln e saj n t. Prandaj eposi, ashtu si na erdhi q kur filluam ta njohim, u ngjan dborave alpine ku shtresa z shtresn, ose nj pikture t vjetr mbi t ciln jan hedhur shtresime t reja. Kjo i jep atij karaktr t spikatur polistadial. Sigurisht, vete poetika legjendare q zotron n epos, fakti q ai, si form artistike, disi e "tjetrson" realitetin e mund t aktivizoje edhe n koh t vona, lende me origjine poetike t strlashte, przierja n ndonj drejtim i lendes s shtresave t tij, bn q kto t fundit t mos dallohen lehte ; por folkloristika shqiptare ka dalluar tashme qarte mjaft prej ktyre shtresave. Gjithsesi, jan krejt t dallueshme dy shtresa, ajo paraosmane dhe ajo pas pushtimit osman. N t vrtete shtresa pas pushtimit osman sht tepr e holl n krahasim me t paren. Ajo prbehet kryesisht nga emrat myslimane t disa kreshnikeve, nga armt e reja q hasen ndonjher (armt e zjarrit), nga ndonj element t leksikut me prejardhje osmane, nga ndonj incident i rralle11 ose kng (si t till kemi vetm nj), q i bn jehon konfliktit shqiptaro-osman. Kjo sht nj shtres

q i sht hedhur eposit ton si nj far pelerine e lehte e plot t ara, t ciln eposi mund ta rrezoje vetm me nj lvizje t shpatullave t tij t fuqishme. Shtresa tjetr, paraosmane, sht shtresa baz e eposit, q i jep atij fizionomin ideoartistike si nj form e veante folklorike. Ajo sht pakrahasimisht m "e trash", e plot dhe e rndsishme sa shtresa pasosmane. sht pikrisht kjo q zbulon dhe e prcakton eposin si zhanr, si form t veante folklorike, si monument artistik, me volumin, strukturn dhe formn e tij. Ajo prbhet nga gjith ato elemente q u prmenden m lart, kur u fol pr karakterin legjendar t eposit, si dhe nga gjith problematika themelore, lnda baze historiko- shoqrore, etnografike, muzikore etj., pr t cilat do t flitet m posht. Por edhe brenda ksaj shtres dallohen nnshtresa t ndryshme. Kuptohet se, pr arsyet q u prmenden, dallimi i tyre sht disi me i vshtir dhe kufijt m pak t prcaktuara. Kshtu, n epos gjejm elemente t matriarkatit (vendi i veante i nns, n nj koh kur babai i kryekreshnikeve mungon krejt, elemente t respektimit t "vijs s tamlit", vendi i veante i dajs-avunkulati etj.), por edhe t tilla (dhe ato prbjn shumicn) t patriarkatit ; zana diku paraqitet n fazn e saj m lasht, "t eger", si forc armiqsor pr kreshniket (p.sh. t knga "Martesa e Mujit"), por me tej njerizohet (humbet virgjinitet-in, fiton nj konstitucion psikologjik si t malesoreve, - mban besn, behet vllam me kreshniket, - i ndihmon ata dhe u krkon ndihme, przihet n punt e tyre), ashtu, madje n nj mase m t madhe, si perndite e "Iliades" ; ndonj figur tjetr, edhe pse ruan thelbin e vet t origjins mitologjike, n ndonj drejtim thith lende historike relativisht t von. Bajlozi sht nj prbindsh, q vjen nga deti, por mban emrin e njohur nga hierarkia evropiane mesjetare - Bajulus - dhe krkon taksen karakteristike feudale bizantine "tym pr tym", (ishte shkruar dika q un se kuptoja). Nj gjendje e till na lejon ta prfytyrojm rrugn e eposit shqiptar t kreshnikeve si at t nj topi dbore q e nis rrukullimen nga maja e malit, rritet gjat saj, pr t ndaluar diku, pr tu shkrire disi duke humbur pjes t tera e duke "fituar" ndonj shtrese t re. Por brthama kryesore e ktij masivi mbeti q mbeti e paprekur. Kjo i ka ndihmuar folkloristet shqiptare t prcaktojn nj varg kngsh (rapsodish) q i prkasin ksaj brthame e q, bashke me rapsodi t tjera, prbjn fondin e lasht a m t vone, por, sidoqoft, paraosman t eposit. Prej tyre po prmendim sa pr shembull : "Martesa e Mujit", "Fuqia e Mujit", "Martesa e Halilit", "Gjergj Elez Alia", "Deka (= vdekja) e Halilit", "Omeri prej Mujit", "Muji i varruem (= i plagosur)", "Ajkuna qan Omerin".

Mirfilltsia popullore (karakteri fshatarak)

Teoria e prgjithshme e eposit ka provuar se ai lind n at koh, n ato vende, n ato krahina t nj vendi, n at komb, popull a shtrese t popullit ku ka probleme t mdha, shqetsime t mdha, ballafaqime t mdha. Eposi shqiptar i kreshnikeve i ka gjetur problemet e tilla t populli shqiptar, me sakte t pjesa fshatare e tij. Ishte pikrisht kjo pjes, q ishte e interesuar m shum se kushdo tjetr pr problemet madhore q trajton eposi. Jo vetm kaq, por edhe zgjidhja e ktyre problemeve n epos behet nga pozitat psikologjike e botkuptimore, kryesisht t fshatarsis s thjesht, q sht msuar t jetoje me pune t ndershme, me zemr e duar t pastra. Ja pse n epos zgjidhja e problemeve q shtrohen behet prgjithsisht nga pozita e jo nga sulmi pr t prfituar nga ajo q u takon t tjerve ; nga trajtimi me dinjitet i t huajve e jo nga mendjemadhsia (n epos flitet me respekt edhe pr armiqt, vlersohet trimria e tyre ; ata mund t urrehen, t dnohen e t vriten, por nuk mposhten). N epos jepen me plot ngjyra e saktsi mjediset fshatare, kryesisht malore (ku dielli "shum" po shndrit e pak po "nxeh"), natyra q i rrethon, mnyra e jetess s njerzve q jan msuar t prballojn ashprsin e terrenit e t klims, rreziqet dhe vshtirsit. Aty nuk ka as edhe nj gjurm nga mjediset e molepsura, "shklqimi" i jets, mirqenia dhe orgjit feudale. Por ndryshon puna kur jepet, t themi, jeta e antagonisteve, t cilt notojn n luks, ndonjher edhe n ves. Ja nj prgjigje

plot interes q i jep Kralevi Markut kreshniku Musa Arbanasi, pasi kujton lindjen e t parit n saraje t mdha e shtroje t buta : Mue shqiptarja e ashpr me lindi / Atje t dhente, n gurre t ftohte, / Me plaf t zi me mbshtolli, / Me fije ferrash me lidhi, / Me qull tershere me ushqejti. Edhe mjetet artistike me t cilat trajtohen problemet, jan tipike pr folklorin fshatar ; sigurimi i gjith arsenalit t figuracionit nga mjediset blegtorale, bujqsore e nga natyra. Karakterin e mirfillte popullor, folklorik ia jep eposit edhe tipi i rapsodit, i bartsit dhe ekzekutuesit t tij. Kta kan qene trsisht blegtore, bujq e fshatare t thjesht, q kan knduar pr qejf t tyre. Pra, ska pasur rapsod oborresh, rapsod profesioniste e q t ken knduar pr hesap t t "mdhenjve", duke i lavdruar ata, kundrejt nj shprblimi. Mirfilltsin popullore, folklorike e dshmon edhe mungesa n epos i ndikimeve t artit t kultivuar.

Forma (mnyra) e ekzistencs

Dihet se eposet njihen n dy forma : si unitete integrale, t plota, t ndrtuara si trsi me nj logjike artistike dhe kohore t caktuar, dhe n form kngsh (rapsodish) t veanta. Dihet gjithashtu se forma e par sht fryt i iniciativs krijuese t individve t veante, q bashkojn pjest n nj t tere. Eposi shqiptar i kreshnikeve jetoi dhe vazhdon t jetoje n formn e dyte. Secila prej kngve t tij trajton nj problem t veante, nj shtje, q n lindje, n rritje e gjer n zgjidhje t saj ; prandaj donjra paraqitet si njsi e plot e me vete artistike. Pr kt arsye ato jan quajtur edhe epe, edhe poema. Por t gjitha ato formojn nj mase kompakte e koherente poetike. Ato i bashkon tematika, fryma e prgjithshme, personazhet e kristalizuara q lvizin n t gjith hapsirn e eposit, format kompozicionale dhe strukturat, mjediset e zhvillimit t ngjarjeve, mjetet shprehse stilistiko-figurative dhe intonativo-melodike. Kuptohet se poemat, duke jetuar si njsi artistike t mvetsishme edhe pse ruajn far mir thelbin, brthamn kryesore e me t gjer, kan psuar edhe ndryshime nga koha n koh, nga krahina n krahine apo nga rapsodi n rapsod ; pra, ato i jan nnshtruar variacionit kohor a hapsinor, fenomen ky i njohur pr t gjitha format folklorike. Kshtu q eposi, edhe nga pikpamja e forms s ekzistencs, mbeti si nj zhanr i paprekur, i natyrshm dhe i mirfillte folklorik.

Tematika Rezistenca
Tema kryesore e eposit shqiptar t kreshnikeve sht rezistenca : rezistenca pr ruajtjen e trojeve, bjeshkve, kullotave, shtpive, nderit e dinjitetit t bots s kreshnikeve, t fisit, t familjes dhe individit ; rezistenca, konflikti dhe lufta kundr forcave t natyrs, t prfaqsuara nga zanat n fazn e tyre t "egr" (knga "Martesa e Mujit"). N t gjitha rastet e tjera rezistenca e kreshnikeve lidhet me forca t prcaktuara etnikisht. Vetm n nj ose dy kng si forc e till dalin osmanet (knga e dyluftimit t Musa Arbanasit me Kralevi Markun dhe knga "Muji dhe Halili t mbreti", pr t cilat u fol). Vetn n fare pak kng (ato mund t numrohen me gishtat e njrs dore) si forca t tilla dalin "Krajli i Talirit" (mbreti i Italis), maxharet, gumatet, venedikasit (Bajlozi i eposit sht Bajlusi - i drguari i Venedikut). N te gjitha kngt e tjera si forca t huaja, me te cilat lidhet rezistenca e kreshnikeve, jan shqete (shkjete) - sllavet.

Tema te tjera

Mund t thuhet se tems baz, rezistencs ndaj shqeve, i nnshtrohen te gjitha temat e tjera, si : lindja e mbinatyrshme e heronjve, mosmarrveshjet e keqkuptimet e prkohshme midis vete kreshnikeve, marrdhniet familjare, rrmbimet e ndrsjelleta t kuajve, t grave etj. Kshtu, forca e jashtzakonshme q fiton kryekreshniku Muje me ndihmen e zanave, konsumohet pr tu rezistuar shkieve ; mosmarrveshja midis vllezrve Muje e Halil, q gati sa nuk arrin n dyluftim (knga "Halili i qet bejleg Mujit"), gjykohet nga nna e tyre si dika q do ta uronin shkiet. N kt mnyre ter eposin e prshkon fryma e rezistencs kundr shqeve, fryma e alarmit te vazhdueshm pr shkak t tyre, fryma e pasigurte dhe e nevojs s vigjilencs s prhershme pr t ruajtur botn kreshnike "mos m hy as korbi". N vargun e gjat t poemave q prbjn eposin, situatat ku zbrthehen temat jan nga m t larmishmet, m fantastiket, m trheqset, m madhoret, gati marramendse. Kemi aty kulla hijernda, ku gdhijn e ngrysin ditt e armpushimeve heronjt ; marrdhnie midis vllezrve, kunatave, vllamve ; zjarre alarmesh q paralajmrojn rrezikun ; zana q i afrohen kulls s kreshnikut n muzg pr tu ankuar pr dika ; festa q ndrpriten nga nj kushtrim rrnqethes ; marshime t gjata, ndeshje t egra n bjeshke, dyluftime, pas mbarimit te t cilave toka mbetet djerre nga zhgrryeja e kmbeve t njerzve e t kuajve ; ndjekje homerike midis pamjeve madhshtore t natyrs ; karvan dasmoresh q lvizin drejt dasmash t rrezikshme ; krushq t ngrir a t coptuar ; endje si n ankth kreshnikesh t qorruar ; motra q krkojn rrugn e kthimit t vllait t plagosur me ann e njollave t gjakut ; turma korbash q kakarisin mbi kufomat ; kronj q skuqen kur nnat lajn rrobat e djemve t kthyer nga lufta ; varre t vetmuara e burgje t errta ; rnkime t vdekurish q smund t ngrihen te ndshkojn fyerjet ; vajtime t madhrishme e mallkime me prmasa t prbindshme. Shkurt, si jan shprehur me t drejt studiuesit, nj aksion t ethshm, q vazhdon qindra dit apo qindra vjet, e q prbn materien poetike t eposit. Se fundi, lidhur me tematiken e eposit t kreshnikeve vlen t prmendet se n asnj rast nuk kemi konflikte fetare. Nj argument plus n kt drejtim sht edhe fakti se eposi ka jetuar e jeton n mnyre t gjall e gjith respekt dhe n elementin katolik.

Bota dhe jeta e kreshnikeve

Jeta dhe veprimtaria e kreshnikeve zhvillohen rreth Jutbins, qytet i vogl n Kroaci. Teatri kryesor i ngjarjeve shtrihet n viset veriperndimore t Gadishullit Ballkanik (Zader, Senj, Kotorret e reja etj). Por n epos rrethi i veprimeve zgjerohet dhe shkon nga Shqipria n Brigjet e Tuns (Danubit). Gjeografia e eposit prfshin, ve toponimeve t msiprme, edhe t tilla si Vlora, Shkodra, Tetova, Budini (Budapesti), Bosnja, Rumelia, Maxharia, Toliri (Italia), Venediku, Turqia ; madje, n raste t rralla, edhe Moskovi e Bagdadi. Ve ksaj, prmenden dendur edhe toponime t paidentifikuara gjeografikisht si Bjeshkt e Nalta, Lugjet e Verdha, Klysyrat e Zeza, q m shum tingllojn si legjendare. Si mund t vihet re, toponimia e eposit nuk prkon plotsisht me territorin e prhapjes s tij, si e njohim q n fillim t shekullit, q kur eposi nisi te mbidhej prej studiuesve. Nj dukuri t till shkencat shqiptare e shpjegojn me dy shkaqe, q ndrthuren midis tyre. Njri sht i natyrs historike, tjetri i natyrs artistike. Dihet se Iliret, t part e shqiptareve, dikur shtriheshin n vri deri n brigjet e Danubit. Dyndjet n mas t sllaveve dhe prpjekjet pr tu stabilizuar n Ballkan (intensiteti i tyre m i madh i hershem u prket shekujve VI-VIII), bn q elementi ilir e m von iliro-arbror, t trhiqet gjithnj e m shum n drejtimet jugperndim, pjesrisht t asimilohet, diku-diku te mbetet edhe si ishull. Pra, kufiri i shtrirjes s elementit t shtyr e n trheqje, ishte gjithmon n lvizje. Ather nuk sht krejt pa kuptim t supozohet, merret vesh, me nj siguri mjaft relative, se brthama e eposit shqiptar t kreshnikeve sjell jehonn e nj stadi t hershem t caktuar t ksaj lvizjeje.

N t njjtn kohe, si u tha, hapsira dhe koha e eposit, si zhanr q ka n themel legjendaritetin, jan hapsire dhe kohe epike. Pr m tepr, ky zhanr i lejon vetes q, si kohn dhe hapsirn e largt, ti prdore pr t rritur legjendaritetin, prestigjin epik. N kt kuptim gjeografia e eposit, nga ana artistike, sht plotsisht e prligjur. Shoqrisht kreshniket dhe ajo shtrese e popullit q ata prfaqsojn jan t organizuar n bashksi te lira fshatare : nuk i paguajn detyrime askujt, kan si preokupacion t prhershm "mos me u ba raja", udhhiqen nga prijs t zgjedhur midis me trimave e me te virtytshmeve sipas moralit t tyre, nuk njohin asnj zot ve prijsit, vendimet e rndsishme i marrin bashkrisht n kuvendet e mbledhjet e gjera. Kto bashksi t lira jetonin n vendbanime te ngulura, q thirreshin katunde. Ndonjher n epos prmenden edhe lagje t veanta, p.sh. lagjja Potureshe. Ekonomia e tyre ishte kryesisht blegtorale. N shum poema prmenden grigjet me dhen e dhi ose gjedhe, prmenden kullota e tbanat e tyre (stanet verore). N poema t tjera tregohet se edhe vete kreshniket shpesh merreshin me gjueti (nj sken madhore gjuetie kolektive e kemi te "Martesa e Mujit"). N poema t tjera akoma ka mjaft t dhna q dshmojn se bashksit e lira fshatare, ku bnin pjes kreshniket, merreshin edhe me bujqsi (figuracioni i marre nga mjedise bujqsore, - "Po a t kan plasun syt e ballit, / Kshtu me i shkrepe demat e kularit", - tregime si ai pr Mujin q, kur sht duke lruar me qete e mbrehur n parmend dhe nj kalimtar e pyet se ku i ka kullat Muji, i tregon drejtimin duke ngritur parmendn me gjith q, etj.) Pra kreshniket nuk njohin vetm zanatin e lufts. Ata dalin kshtu si reparte t armatosura t bashksive t lira fshatare q vigjilojn buze kufirit, por edhe, sa her kan mundsi, e nderojn shpatn me krrabn a parmendn. Kreshniket banojn n kulla tipike shqiptare, kulla t ndrtuara jo vetm pr banim, por edhe pr mbrojtje (me mure te trasha e frngji) ; ushqehen me produkte blegtorale - bujqsore t prpunuara n mnyre etnikisht tradicionale (p.sh. han nga nj dash t pjekur, pin ver a raki) ; vishen e mbathen malsore (n epos kemi nj rekuizite t ter veshmbathjeje dhe orendish shtpiake karakteristike : lkuret, tirqit, opingat dhe kapui i bardhe gjysmsferik, fustanella- "fistani" -, jakucja, shtretrit prej druri, erept pr pjekjen e buks, mjelcet prej druri, kungujt e vers) ; ata luftojn me topuz, mizdrake, heshta, shigjeta, shpata, gur (m von hyjn n epos armt e zjarrit). Eposi e jep botn e kreshnikeve si nj bot etnikisht t veante, t ndryshme nga ajo e t huajve, edhe n pikpamje t veorive kulturore ose traditave etnike, te gjith konstitucionit etnopsikologjik.

Mosha e eposit
Nj varg arsyesh na bindin se eposi heroik i kreshnikeve e nisi rrugn e vet artistike mjaft hert. Se pari, do t rikujtojm lndn e gjer me origjine mitologjike e prrallore, mendimin poetik legjendar, reminishencat e matriarkatit, q u prmenden. N kt fond t lasht do t duhej t shtoheshin edhe elemente t hershme muzikore (forca e madhe prgjithsuese dhe karakteri i qndrueshm intonativ, prania e nj "fjalie" muzikore t vetme q prsritet e ndryshuar gjate kngve, modet e gjymte dy - re - katr tingullore, karakteri i ndieshem recitativ), si dhe disa fjale e forma gjithashtu t hershme gjuhsore q jan ruajtur t ngurosura, t fosilizuara (fjala gjegjem me kuptimin dgjoj, folja djerg me kuptim vepror kalimtar - drgoj, oj, zbres dika a dike, forma foljore nderin n vend te nderojn ose nderonjen, prmbysja e gjymtyrve t kohs s kryer - pshtue kam, dal kan - n vend t kam pshtue, kan dal etj.) Jan pikrisht kto elemente q i kan br studiuesit objektive t pranojn gati njzri lashtsin e eposit shqiptar t kreshnikeve. Le t citojm

nj konstatim t M. Lambercit : "Elementet shqiptaro - ilire, figurat e besimit popullor shqiptar, q jan t gjalla, si edhe armt e vjetra jan dshmi kujtimesh t nj dat fort t lashte". Shkencat shqiptare marrin n konsiderate teorin e prgjithshme t eposit, e cila ka pranuar tashme se do epos me prmbajtje t till epiko - legjendare sht fryt i periudhave historike, kur kaprcehet faza e bashksis primitive, e shoqris thjesht fisnore dhe kur bashksi t tjera popullsish m tipare t njjta etnike hyjn n rrugn e kristalizimit t kombsis. Pr historin shqiptare kjo faze prkon me periudhn e kalimit nga bashksit e gjera etniko-politike ilire (shek. V-VI) drejt formimit t kombsis shqiptare (shek. X-XIV). Shekulli i XIV sht kufiri kohor kur kaprcehet historikisht ai tip mendimi poetik q plazmonte eposin heroik legjendar, kur shter procesi i mirfillte i ksaj poezie dhe zhduket domosdoshmria historike q lind kt poezi. N prag t pushtimit osman kishin ndodhur procese t tilla (zhvillimi ekonomiko-shoqror e politik - kalimi n fazn e zhvillimit t plot t feudalizmit), te cilat po zvendsonin brenda folklorit mendimin poetik legjendar me mendimin poetik historik, i cili nisi t krijoje epiken historike. Q eposi shqiptar i kreshnikeve e mbylli qerthullin e vet krijues n shekullin XIV, dshmon edhe vete folklori shqiptar : sipas nj legjende, kur Muji ndeshi nj bari m pushk dhe provoi n pllmbn e vet s plumbi i pushks, i ktij "teshi" (sendi) t vogl, t shpoka, e kuptoi se mbaroi epoka q kishte nevoje pr ta, pr heroizmin e forcn e madhe fizike, prandaj, bashke me kreshniket e tjer, u fut n nj shpell t thell pr t mos dal kurr m. Ky proces provohet edhe nga vete tematika e eposit t kreshnikeve. U tha se tema e tij kryesore sht rezistenca kundr trysnis s t huajve, kryesisht t sllaveve. Historikisht dihet q kjo trysni e rezistencs filloi q n dyndjet e para t sllaveve n Ballkan n shek. VI-VII, pr t vazhduar edhe m von, sidomos n shek. XII-XIV, n kohn e shtrirjes s sllaveve drejt jugut, perndimit e juglindjes s Ballkanit (koha e Nmanjideve). Sigurisht rezistenca kundr trysnis s t huajve, n nj faz t caktuar, u grshetua me rezistencn e fshatarsis s lir kundr deprtimit feudal. Por n rrethanat e Shqipris feudalet ishin m tepr t huaj. Ndofta pikrisht pr kt arsye n epos nuk gjejm asnj rast rezistenc kundr feudaleve vendas. Si rrjedhim do t mund t thuhej se eposi shqiptar i kreshnikeve e nisi rrugn e vet artistike q me fillimin e rezistencs kundr dyndjeve sllave, pr tu maturuar n shek. XII - XIV e pr tia ln vendin pas ksaj eposit historik shqiptar. Me tej ai do t vazhdoj t jetoj, madje do ta theksoje karakterin e vet polistadial, por si nj form artistik me fytyrn e kryer kryesisht nga e kaluara, cilsin e nj zhanri folklorik paraosman.

Gjykime
Mendohet se eposi e ka origjinn e tij n para dyndjeve sllave n territorin e Ballkanit. Teksti i kngve t ndryshme tregon pr betejat e dy vllezrve me grupe sllave, duke e br kt cikl m shum nj rrfim t rezistencs s popullsis etnike aty, kundrejt fiseve sllave. N kto luftime, Muji dhe Ajkuna humbasin Omerin. Ky epos epik ngjason shum n formimin e tij epik, me "Iliada" dhe "Odisea" dhe sht Eposi i kreshnikve nj epos me vlera etnokulturore. Mendohet se kngt, n shumicn e rasteve kndoheshin pr "miqt e ardhur" si nj mnyr dfrimi. Pa dyshim kto kng nuk mund t mungonin n festat e ndryshme t malsorve, edhe pse sht e dyshimt ideja se kngtart nuk merrnin asnj shprblim pr t ekzekutuar kngt e knduara. Jo shpesh her dhe jo radh her, studiuesit debatojn mbi kt epos. Nj mendim se Ajkuna sht n t vrtet gruaja e Omerit, dhe jo nna, nuk sht shum i prhapur, edhe pse nj mendim i till ekziston. Sa do i pabazuar t jet ky mendim, do t duhej nj analiz e thell nga persona t specializuar n kt fush pr t mbshtetur kt mendim. Pr momentin ideja m e sakt sht se Ajkuna ishte nna e Omerit dhe gruaja e Mujit duke u mbshtetur te knga elegji "Ajkuna qan

Omerin", q sht nj vajtim tipik i nj nne pr t birin e saj. Nj debat tjetr jo shum i prhapur sht origjina e eposit. Pak persona shprehen se Muji dhe Halili jan Boshnjak. Megjithat nj mendim i till do t ishte pa baz, sepse cikli vet flet pr luftrat e popullit etnik shqiptar kundra t ardhurve sllav. Megjithat kto jan debate q nuk kan shkaktuar trazira n aspektin kulturor.

Kngt m t njohura t eposit

N t vrtet Eposi i kreshnikve sht nj epos i pasur me kng t shumta. M posht paraqiten disa nga kngt m t njohura t ktij eposi :

Martesa e Mujit Fuqia e Mujit Ort e Mujit Ajkuna qan Omerin Martesa e Halilit Muji e tri zanat e malit Halili pret Pajo Harambashin

Martesa e Mujit
Nje varg arsyesh na bindin se eposi heroik i kreshnikeve e nisi rrugen e vet artistike mjaft heret. Se pari, do te rikujtojme lenden e gjere me origjine mitologjike e perrallore, mendimin poetik legjendar, reminishencat e matriarkatit, qe u permenden. Ne kete fond te lashte do te duhej te shtoheshin edhe elemente te hershme muzikore (forca e madhe pergjithesuese dhe karakteri i qendrueshem intonativ, prania e nje "fjalie" muzikore te vetme qe perseritet e ndryshuar gjate kengeve, modet e gjymte dy - re - kater tingullore, karakteri i ndieshem recirativ), si dhe disa fjale e forma gjithashtu te hershme gjuhesore qe jane ruajtur te ngurosura, te fosilizuara (fjala gjegjem me kuptimin degjoj, folja djerg me kuptim vepror kalimtar - dergoj, oj, zbres dika a dike, forma foljore nderin ne vend te nderojne ose nderonjen, permbysja e gjymtyreve te kohes se kryer - pshtue kam , dale kane - ne vend te kam pshtue , kane dale etj.). Jane pikerisht keto elemente qe i kane bere studiuesit objektive te pranojne gati njezeri lashtesine e eposit shqiptar te kreshnikeve. Le te citojme nje konstatim te M. Lambercit: "Elementet shqiptaro - ilire, figurat e besimit popullor shqiptar, qe jane te gjalla, si edhe armet e vjetra jane deshmi kujtimesh te nje date fort te lashte". Shkencat shqiptare marrin ne konsiderate teorine e pergjithshme te eposit, e cila ka pranuar tashme se cdo epos me permbajtje te tille epiko - legjendare eshte fryt i periudhave historike, kur kapercehet faza e bashkesise primitive, e shoqerise thjesht fisnore dhe kur bashkesi te tjera popullsish me tipare te njejta etnike hyjne ne rrugen e kristalizimit te kombesise. Per historine shqiptare kjo faze perkon me periudhen e kalimit nga bashkesite e gjera etniko - politike ilire (shek. V-VI) drejt formimit te kombesise shqiptare (shek. X-XIV). Shekulli i XIV eshte kufiri kohor kur kapercehet historikisht ai tip mendimi poetik qe plazmonte eposin heroik legjendar, kur shter procesi i mirefillte i kesaj poezie dhe zhduket domosdoshmeria historike qe lind kete poezi. Ne prag te pushtimit osman kishin ndodhur procese te tilla (zhvillimi ekonomiko-shoqeror e politik -kalimi ne fazen e zhvillimit te plote te ferdalizmit), te cilat po zevendesonin brenda folklorit mendimin poetik legjendar me mendimin poetik historik, i cili nisi te krijoje epiken historike. Qe eposi shqiptar i kreshnikeve e mbyllli qerthullin e vet krijues ne shekullin XIV, deshmon edhe vete folklori shqiptar: sipas nje legjende, kur Muji ndeshi nje bari me pushke dhe provoi ne pellemben e vet se plumbi i pushkes, i ketij "teshi" (sendi) te vogel, te shpoka, e kuptoi se mbaroi epoka qe

kishte nevoje per ta, per heroizimin e forcen e madhe fizike, prandaj, bashke me kreshniket e tjere, u fut ne nje shpelle te thelle per te mos dale kurre me. Ky proces provohet edhe nga vete tematika e eposit te kreshnikeve. U tha se tema e tij kryesore eshte rezistenca kunder trysnise se te huajve, kryesisht te sllaveve. Historikisht dihet qe kjo trysni e rezistences filloi qe ne dyndjet e para te sllaveve ne Ballkan ne shek. VI-VII, per te vazhduar edhe me vone, sidomos ne shek. XII-XIV, ne kohen e shtrirjes se sllaveve drejt jugut, perendimit e juglindjes se Ballkanit (koha e Nemanjideve). Rezistenca kunder trysnise se te huajve, ne nje faze te caktuar, u gershetua me rezistencen e fshataresise se lire kunder depertimit feudal. Por ne rrethanat e Shqiprise feudalet ishin me teper te huaj. Ndofta pikerisht per kete arsye ne epos nuk gjejme asnje rast rezistence kunder feudaleve vendas. Si rrjedhim do te mund te thuhej se eposi shqiptar i kreshnikeve e nisi rrugen e vet artistike qe me fillimin e rezistences kunder dyndjeve sllave, per tu maturuar ne shek. XII - XIV e per tia lene vendin pas kesaj eposit historik shqiptar. Me tej ai do te vazhdoje te jetoje, madje do ta theksoje karakterin e vet polistadial, por si nje forme artistike me fytyren e kryer kryesisht nga e kaluara, cilesine e nje zhanri folklorik paraosman.

Lulet e Vers (analiz)

Kt prmbledhje me poezi lirike Naimi e botoi m 1890. Aty ai shfaqet m i plot si poet. Talenti i tij lirik shprthen n nj rreth t gjer ndjenjash tepr t holla dhe mendimesh t thella. Motivet kryesore q trajtoi Naimi n prmbledhjen "Lulet e vers" jan tri: motivi patriotik, motivet filozofike dhe motivi i dashuris(erotik). Vjershat e motivit patriotik: ("Shpreh", "Prse", "Gjuha jon", "Kora", "Tradhtort" e ndonj tjetr) jan lirika q shprehin ndjenjat qytetare t poetit ndaj Atdheut, vlerave t tij dhe fateve t tij. Nj nga prjetimet m t fuqishme t ktij motivi sht besimi i palkundur n t ardhmen e Shqipris, ndonse dita e liris ishte ende larg. Por, duke u nisur nga fakti q lvizja komtare kishte prparuar, ishin hapur shkolla shqipe, ishin botuar libra e gazeta shqip, ndrgjegjja komtare ishte forcuar, poeti shprthen plot ngazllim: Pr Shqiprin Ditt e mira Pasktaj vijn, shkoi errsira; lum kush do t rronj, ta shoh zonj! ("Shpreh"). Padurimi i poetit pr t par ditn e bardh t liris sht i madh. Kjo shpres, kjo drit e mban gjall poetin, i cili, edhe pse me shndet tepr t tronditur, ka besim se do ta arrij: As hidhe gardh Dhe shpejto pak, o dit' e bardh, dhe jak, jak, se t pres, nuk vdes ("Prse")

Dy vjersha q lidhen ngusht nga idet dhe patosi q i prshkron, jan "Gjuha jon" dhe "Kora". N to ai i ka thurrur gjuhs shqipe vargjet m t frymzuara. sht ndr t part poet q i knoi bukuris dhe mblsis s gjuhs son, sht ndr t part q kuptoi vlerat dhe mundsit e saj t shumta pr t shprehur mendimet dhe ndjenjat m t thella njerzore: Gjuha jon sa e mir! Sa e mbl! Sa e gjer! Sa e leht! Sa e lir! Sa e bukur! Sa e vler! ("Kora") Naimi shkruan plot entuziazm pr hapjen e shkolls s par shqipe n Kor m 1887 dhe u bn thirrje bashkatdhetarve t hyjn me guxim n rrugn e dituris e t kulturs. Kur ai thot: "T marrim diturin, tani lipset drit ("Gjuha jon"), kemi prirjet e tij iluministe dhe konceptin se liria nuk shkputet nga progresi, nga "qytetrimi". Me nj informacion krejt tjetr, plot mllef dhe urrejtje shprthen ai n vjershn "Tradhtort". Ai u v damkn e turpit atyre q tradhtojn kombin dhe bashkatdhetart, atyre q harrojn mmdheun dhe punojn pr t huajt. Vjersha tingllon si nj mallkim pr tradhtin, kur poeti shkruan plot zemrim: Buk' e mmdheut i znt Tradhtort e pabes! Motivi filozofik z vend t gjer n "Lulet e vers" dhe mund t themi se Naimi themeloi n letrsin shqiptare traditn e poezis s mendimit. N lirikat filozofike gjejm prsiatjet e poetit pr botn, pr jetn dhe vdekjen, pr njeriun, perndin, pr kohn q shkon pa kthim. Pr her t par n letrsin shqiptare trajtohen kaq gjer koncepte t tilla filozofike, nj bot prjetimesh q kan n qendr njeriun. Me sinqeritet e me gjuh plot emocione Naimi shpreh ide humane, dashurin dhe besimin e tij ndaj njeriut. N disa nga vjershat filozofike si "Jeta", "Zemra" e sidomos "Perndia", spikat qart nj nga elementet baz t botkuptimit t Naimit, panteizmi. Shfaqet aty nga ana mistike e ktij botkuptimi, por nga ana tjetr, edhe mohimi i riteve t tepruara fetare. Ai pohon se perndia sht kudo, e shkrir, e trupzuar te do send a gjalles e bots: 'sheh, sht zot' i vrtet, 'dgjon, sht zr' i tija, Gjith 'ka e s'ka n jet, sht vet perndia ("Perndia") N panteizmin e naimit deprton edhe humanizmi, besimi i madh i poetit te njeriu, q sht qnia m e lart e gjithsis, sepse tek ai, sipas poetit, personifikohet vet hyjnia: Zemr' e njeriut n jet sht vend i perndis. Te vjersha "Fyelli" (ashtu si te "Fjalt e qiririt", botuar m 1884) Naimi ngre lart misionin e poetit n shoqri, idealet pozitive e humane t tij, t poetit q bhet zdhns i shpirtit njerzor. Motivi erotik sht trajtuar n nj cikl t tr vjershash me titullin e prbashkt "Bukuria". Lirikn e dashuris e kishin lvruar edhe bejtexhinjt, por Naimi e ngriti n nj nivel artistik t ri. Shpesh prcolli edhe koncepte etike e filozofike. Poeti i kndoi bukuris s vashs, para s cils mrekullohet edhe n t zbulon nj pjes t bukuris universale. Ai e koncepton at si shfaqje t prsosmris njerzore, t harmonis dhe bukuris hyjnore. Ndihet n to edhe ndikim i poezis orientale. Heroi lirik t kujton bilbilin, kurse vajza e

dashur trndafilin, figura konvencionale t asaj poezie. Ndjenja e poetit sht platonike, abstrakte, dhe nuk ka at shfaqje konkrete si n lirikn popullore ose m von si n poezin e ajupit. Si romantik, Naimi kndoi m shum vuajtjet q sjell dashuria, sesa gzimet e saj. N kto ndjenja, zbulohet nj zemr shum e ndjeshme dhe mbi t gjitha, shum njerzore. Dashuria pr poetin sht gjithmon nj ndjenj e lart, fisnike dhe e pastr. N ciklin "Bukuria" afrimi me poezin popullore sht mjaft i dukshm. Poeti mori prej saj mjete artistike e teknika vzhgimi dhe krijoi vargjet plot spontanitet e bukuri t rrall: Bukuroshe, sy mshqerr, shikom njher mua, trndafil i kuq me er e di, vall, se sa t dua? E mora vdekjen n sy, do t vdes, t vdes pr ty. Me "Lulet e vers" Naimi arriti pjekurin e plot si poet lirik Larmia e motiveve, pasuria dhe thellsia e ndjenjave kan prcaktuar edhe prdorimin e nj gjuhe poetike t larmishme e me shprehsi t lart. Sa optimist e i ngazllyer sht kur shpreh besimin tek e ardhmja, aq i prmbajtur e meditues sht kur flet pr probleme t qnies, t filozofis, sa i trishtuar paraqitet kur kujton djalrin e pernduar, kohn e ikur, dhe t vdekurit, aq i prndezur sht n urrejtjen e tij kur mallkon tradhtart. Naimi prdori mjete t shumta stilistike. Epitetet e goditura pr gjuhn, anaforat tek vjersha "Fyelli", shprthimet n form pasthirrmash "Lum kush t rroj", krahasimi i Kors s Msonjtores s par me trimin q sulet n ball etj., etj, mbeten t pashlyera n kujtes. Me shum efekt poeti prdori edhe antitezat, veanrisht ndrmjet disa fjalve t caktuara me kuptim t prgjithshm, por q ai i shnoi me nj prmbajtje t qart e me ngarkes emocionale (drita-errsira; fatbardhsia, mbarsia, qytetria, - ndarja, marrzia) e q prfaqsojn t parat: lirin, emancipimin, kurse t dytat: zgjedhn, paditurin, si plag t pushtimit. Trheq gjithashtu vmendjen pasuria e rimave, e vargjeve e strofave me skemat AB, AB, A, AA, BCCB, ABAB, CC, t prdoruara rrall ose aspak n poezin shqiptare. "Lulet e vers" (me "ver" Naimi quante pranvern) ishin simbol i s res q po lindte, i liris, i asaj shprese dhe force t madhe q lindi poetin e madh dhe poezin e madhe.

Kngt e Milosaos Kngt e Milosaos sht vepra e par e De Rads dhe m e njohura. Me kt poem liroko-epike tepr t veant poeti afirmohej si individualitet i fuqishm dhe origjinal. Skema e subjektit t poems sht e njohur n letrsin sentimentale dhe romantike, nj dashuri e kundrshtuar nga mjedisi. Po krij motivi t njohur De Rada i jep nj freski t jashtzakonshme. Thjeshtsia n dukje e fabuls dhe subjektit lind iluzionin pr thjeshtsi t ides. N t vrtet, mesazhi i ksaj vepre sht kuptuar n mnyra t ndryshme nga studjuesit: disa mendojn se n qendr t poems sht ideja patriotike, disa jan pr iden e dashuris n luft me paragjykimet shoqrore, t tjer thon se qndrore sht ideja e afirmimit t dashuris si ide e madhe njerzore. Po t analizojm me kujdes veprn, do t shohim se ideja e lufts s ndjenjs s pastr me paragjykimet e mjedisit sht tepr e fuqishme, ajo i prshkon t gjitha kngt, ajo organizon konfliktin e protagonistve me shoqrin dhe me rethanat, kurse ideja patriotike rrjedh n vepr m tepr si rrym e nndheshme, e cila, megjithat, njeh shprthime t fuqishme e tronditse. Edhe kjo ide bhet baz pr nj konflikt tjetr ndrmjet ndjenjs dhe detyrs: protagonisti disa her shpreh dshirn e vet pr t luftuar pr lirimin e atdheut, dshir q mbshtetet nga e ma dhe nga populli si figur kolektive. Kjo dshir prleshet me ndjenjn e dashuris n vetdijen e protagonistit dhe

me vet qndrimin e s dashurs q do t`a mbaj pran vetes. Kurorzimi i ides patriotike, triumfi i ndjenjs s detyrs n shpirtin e protagonistit sht rnia e tij heroike n luft, t cils i kushtohet nj kng e shkurtr, po tepr shprehse (sikur konflikti kryesor t ishte ai midis dashuris dhe mjedisit, logjikisht poema do t merrte fund me kurorzimin e ksaj dashurie me martes). Pra, sipas mendimit ton n poem problemi patriotik dhe problemi i lufts s ndjenjs me mjedisin jan ide paralele njsoj t rndsishme. Andaj edhe poeti e quante kt vepr t vet "roman dyfish lirik, meqnse ajo kish lindur nga dy shqetsime t thella t tij. Poeti pohon nprmjet ksaj vepre dy ide: t drejtn e individit pr t qen i lir t zgjedh fatin e vet dhe pashmangshmrin e lufts s armatosur pr t liruar atdheun. Kjo ide e fundit shprehet n vargjet kushtruese: Erdhi dita e Arbrit! Doemos do vdesim n shtrat, n mos rnim n prag t shtpive tona! Vazhdimsi dhe thellim t ksaj ideje gjejm n vallen e grave q e prcjellin Milosaon pr luft: Sjellsh ti nj ushtri fatmir, t na i hap kto brigje liris q borm. Nprmjet shkatrrimit t shpejt t lumturis familjare t Milosaos, shprehet ideja se nuk mund t ket lumturi vetjake, kur atdheu sht i robruar, se detyrs s madhe t lufts pr lirim i duhet nnshtruar do gj. Nj ide tjetr e poems sht ajo e barazis midis njerzve. Kjo pohohet prmes dashuris s dy t rinjve prej klasash t ndryshme, prmes figurs s bijs t Kallogres, vajz me virtyte t larta; po kshtu prmes prshkrimit t idealizuar t lumturis s tyre t thjesht, q i mposht vshtirsit materiale si dhe prmes prshkrimit, n disa vende, t jets s rnd t t varfrve dhe simpatis q tregon autori pr ta. De Rada e shfaq veten demokrat n kt poem. Ai shpreh edhe filozofin e qndress morale nprmjet vargjeve t thjeshta e t madhrishme t frymzuara nga poezia popullore: Duro, zemr, duro, si duron mali me bor si dhe nprmjet fatit t protagonistit, q u bri ball n fillim tr pengesave q ndesh pr t realizuar dashurin e tij dhe, m von, humbjes s tr njerzve t dashur. N zgjidhjen e dy konflikteve t poems ka njfar artificialiteti. Si pr konfliktin e par, si pr t dytin poeti prdor mjete t krkuara: n rastin e par nj trmet q rrafshon Shkodrn dhe varfron Milosaon; n rastin e dyt vdekjen e Rins. Megjithat, deri diku ruhet logjik e veprimit dhe e karaktereve: edhe pas trmetit familja e Milosaos nuk heq dor nga paragjykimet, kurse vdekja e Rins vetm e forcon ndjenjn atdhetare n shpirtin e Milosaos. N poem prdoret forma e vetrrfimit, e dashur pr romantikt. "Kngt e Milosaos sht nj shembull tipik i "parregullsis lirike romantike. Poema sht e ndrtuar n mnyr t till q kalimi nga nj kapitull n tjetrin sht krejt i befasishm madje kngt e poems mund t duken si vjersha t veanta. Unitetin poems nuk ia jep bashkrendimi logjik i ngjarjeve prmes subjektit, por ideja poetike. Copzimi i poems sht n prputhje me parimet krijuese t De Rads, q poezia duhet t jap kulmet e jets dhe t shfrytzoj nntekstin. Vese ky parim krijues her-her e kalon masn. Poezia popullore e ka ushqyer kt vepr me frymn patriotike dhe me optimizmin e natyrshm, t shndetshm, prmes t cilit populli kupton jetn, vdekjen, dashurin. Kjo poezi i ka dhn veprs figuracionin e pasur, t freskt dhe tepr origjinal si dhe metrikn ku zotron vargu i bardh tetrroksh trokaik. Personazhet e poems paraqiten n astin e tendosjes m t lart t mendimeve e t ndjenjave, q

gjen shprehje n nj lirizm t vrullshm. Poeti deprton thell n botn shpirtrore t personazheve t vet, e pasqyron at me larmi nuancash. Ai prshkruan po me at forc shprehse dashurin e zjarrt t djalit ("Ve me sy shihemi, bota t prmbyset) ashtu edhe ndjenjs s ndrojtur t vajzs, q nuk di t'ia shpjegoj as vetes s saj ("nga m'erdhi te kurmi gjith ky gzim). Poeti sht treguar mjeshtr n dhnien e mjedisit patriarkal t fshatit, ku vajzat nuk guxojn t dalin nga dera, vese kur nuk jan "etrit e vrenjtur", mjedis ku sundojn thashethemet. Milosaoja sht edhe hero lirik, edhe personazh veprues. Ai mishron heroin romantikme bot t gjer shpirtrore q ngrihet m lart se mjedisi; njkohsisht edhe ta hero q kryen nj faj tragjik dhe, disi zbeht, nga fundi dhe heroin lufttar. E dashura e tij. Rina, mishron idealin romantik t vajzs s dashuruar, bashkshortes dhe nns, po ka edhe disa tipare reale t fshatares arbreshe. Nna e Milosaos dhe e motra jan m tepr silueta, sesa personazhe, por q t mbeten n mendje. E para mishron aristokracin patriote dhe prandaj dallohet si nga atdhetarizmi, ashtu edhe nga konservatorizmi. Motra e Milosaos mishron vetmohimin e e lart dhe t heshtur t motrs pr vllan. Vepra sht vendosur n shekullin XV, kur populli shqiptar, nn udhheqjen e Sknderbeut, i bri ball perandoris s fuqishme osmane. Kjo vendosje sht m tepr simbolike e konvecionale (karakteret e pasqyruara dhe sfondi i prgjigjen realitetit t jets arbreshe bashkkohore), por poeti ka mundur t jap frymn kombtare, nprmjet filozofis, veorive t karaktereve, zakoneve. Sipas estetiks s De Rads poezia duhet jo vetm t paraqes me saktsi format plastike t gjrave, por duhet edhe t prdor dhe tingllimin muzikor, ritmin onomatopeik, pr t shprehur dika m t thell, thelbin e brendshm t gjrave. Dhe "Kngt e Milosaos", ku brendia dhe forma shkrihen n nj trsi t harmonishme, i mishrojn n mnyr t goditur kto parime estetike. T gjitha dukurit e realitetit jepen aty me nj dor piktori; dhe njkohsisht muzikaliteti i vargut, ndonse mungon rima, sht i lart. Nj element me rndsi te "Kngt e Milosaos sht natyra, pothuajse gjithnj e shkrir me ndjenjat e personazheve. Shqetsimin e djalit gjat grindjes m t dashurn ai e jep me lvizjen e deleve npr vath, kurse dhembjen e tij te thell pr vdekjen e gruas e jep prmes kontrastit me prtritjen e prhershme t natyrs. Vepra ka nj origjinalitet t veant q i vjen nga shkrirja e mahnitjes, gzimit fminor n soditjen e bots, karakteristike pr poezin popullore, me shqetsimet, dyshimet e forta t poetit romantik.

Cajld Harold koment dhe analize ( Bajroni )

Cajld Harold eshte nje poeme liriko-epike e Bajronit,veper tipike romantike krijuar nga ditari I Bajronit. Perbehet nga kater kenge te gjata, me mbi 500 strofa .Ka trajten e nje rrefimi te lire, me strofa spenseriane 9 vargeshe me varg pesekembesh jambik. Kjo lloj strofe te le mjaft hapesire per pershkrime dhe I shkon pershtat asaj cka Bajroni deshiron te na percelle mes rreshtave. Midis tyre ka dhe intermezzo me strofa 4 vargeshe.

Haroldi eshte cilesuar hero bajronian tipik romantik.Ai eshte me nje superioritet moral, intelektual, me zhgenjime nga realiteti, I jetes politike, shoqerore por dhe personale.Ka nje shperfillje per opinionin publik, me ndjenja liri dashese e demokratike.Ai mahnitet pas vendeve ekzotike dhe deshiron te shkeputet nga realiteti I endit ku jeton.Megjithate ai eshte nje hero aktiv, e jo personazh pasiv sic jane cilesuar me se shumti personazhet romantike. Ai I kushtohet nje ideali te larte e fisnik, nje misioni historik. Gjithashtu propagandon per lirine, ben thirrje per humanizem dhe paqe.Poeti ketu shpreh aspiratat dhe idealet e tij. Temat qe trajton ai jane : Liria, forca e natyres, marrezia e dashurise, vleresimi I cultures antike,realizmi ne letersi, arti. Kenga 1 Pershkruan me lirizem te thelle pakenaqesite dhe zhgenjimet e heroit si dhe largimin e tij nga toka meme, Anglia dhe shtegetimin per ne gadishullin Iberik. Heroi largohet nga Anglia sepse asgje se lidhte me ate me vendin e tij. Jo me kot zgjidhet qeni si simbol ne pjesen e pare, pasi dhe ajo kafshe besnike do ta shqyente nese do te kthehej prape. Gjithashtu ve ne pikepyetje besnikerine e gruas se tij, te cilen do ta kontrastoje me vone me ate te gruas shqiptare. Kjo ilustrohet ne vargjet : Kush u beson pshertimave T femrs q mbush syt? Ia than lott qepallave Ndonj dashnori dyt. Do tangullij ndoshta sot Im qen gjersa t gjej Ushqim nga ndonj tjetr zot; Ndu kthefsha do m qenj. Dy lirikat, kenga e Ines dhe e vajzes se Saragoses kane strofa me kater vargje me rime ABAB . Jane futur si interval midis strofave te kenges se pare. Ato japin shpirtin e trazuar te poetit. Pas shtegetimit ne Portugali, ku mahnitet nga bukurite e natyres se kesaj toke te embel, ndalet ne bukurite e Lisbones. Subjekti eshte ndertuar ne menyre te tille qe cliron nga ana kompozicionale, dogmat e ngurta te klasicizmit. Haroldi shkon ne Spanje ku shfaqen kontraste te forta romantike. Ai mahnitet nga panorama mesdhetare, pjellore me fruta, por nga ana tjeter mbushet me deshperim dhe keqardhje kur shikon se lufta mbjell terror dhe vdekje. Nje patos I fuqishem pershkon strofat qe paraqesin mospajtimin e popullit spanjoll me pushtimin. Poeti me shpirt te ndjeshem nuk e kishte te veshtire te kuptonte thelbin e forcave levizese. Ai ben nje dallim te qarte mes idealit te lirise qe misherohet tek populli I thjeshte dhe tek qendrimi kapitullues te aristokrateve vendas.

Heroizmi eshte misheruar tek vajza e Saragozes, e cila eshte nje vazje qe misheron tiparet e vajzes spanjolle. Pershkrimi I saj merr ngjyrim romantik. Ajo le kitaren kur e therret zeri I luftes, duke u bere keshtu nje hero kolektiv. Ne kete kenge, ai ben nje pershkrim romantik te portretit te saj qe jepet me detaje. Gorgone- Sipas mitologjise eshte nje nga tri motrat qe floket iu kthyen ne gjarperinj. Dhimbja e saj eshte e madhe kur vdes dashuria por ajo nuk qan. Autori e jep portretin e saj ne raport me burrat, di te dashuroje . Forca e saj qendron tek shpirti. Kenga 2 E con Haroldin neper vise te Greqise , ne Shqiperi, perseri ne Greqi e deri ne brigjet e Bosforit.Ketu gershetohen pershkrimet romantike me meditime te ngrysura, realiste per fatin e popullit grek. Nenvizon nje kontrast te thelle mes te kaluares se lavdishme me heronj dhe gjendes se tanishme te Greqise. Bajron e therret popullin grek te ngrihet dhe te kerkoje lirine. 360 vargje I kushtohen Shqiperise . Del ne pah njohja e Bajronit per historine e Shqiperise.Heroi romantik viziton Shqiperine e Jugut dhe qendron si bujtes ne sarajet e Ali Pashes ku pritet me ndere te medha. a) Heroi magjepset nga natyra madheshtore dhe e ashper b) nga karakteri burreror , bujar I shqiptareve.I quan kryelarte me nje autoritet sovran.Ka lirizem te theksuar.Admirimi per shqiptaret shprehet ne aspektin qe ka per to. Ai I quan njerez teger, por jo ne kuptimin e shpirtit te tyre, por duke I vendosur ne harmoni me natyren shqiptare. Sinonime te fjales te eger mund te perdorim : te forte, te ashper, te pathyeshem. Ai ne vargjet : Shkmbinjt e tyre sjan m t patundur Nga ata n ast rreziku e nevoje. Nepermjet inversionit, I percakton shqiptaret si njesi matese e forces dhe stoicizmit. Jo me kot krahason shkembinjte me shqiptaret, dhe jo sic mund te krahasohet rendom sendi me njeriun. Ne vargun (i pa shqiptart) tek niseshin n luft dhe fitore. ,ai ve perkrag luftes fitoren e shqiptareve, sepse nese ata nisen ne lufte, sigurisht qe do te kthehen me fitore.

C)historik, himnizoi historine shqiptare , Skenderbeun dhe kordhen e tij legjendare qe nuk eshte shkruar pa qellim me shkronje te madhe. Dhe Iskanderi tjetr, q i drrmoi Prher armiqt me Kordhn e tij kreshnike.

d)gjeografik , himnizoi natyren shqiptare ( Agimi) e)moral , himnizoi virtytet, por dhe vuri ne dukje paragjykimet patriarkale ( nane e rrepte burrash) f)kulturor vleresoi veshjet dhe kenget polifonike. Apostrofat e fuqishem shprehin mahnitjen e Haroldit per kreshat e maleve ku shqypje sqepin mpreh. Vleresoi vetite e shqiptarit te thjeshte I cili ecte kryelarte ne truallin stergjyshor, ku spikat mikpritja, bujaria, besa etj. Bajroni ngriti lart dhuntite morale te gruas shqiptare si fisnikerine, bukurine, por nga ana tjeter ai pa edhe shtypjen qe I behet asaj.Kete ai e krahason me ish gruan e tij.

Pas vizites ne Shqiperi, poeti kthehet perseri ne Greqi. Ne kengen tamburxh ka nje patos te vecante. Ai e shef luften ne nje kendveshtrim realist. E pershkruan me detaje. Kenga 3 Pasqyron nje etape te re te histories se Europes pas disfates se Napoleonit.Ka vargje emo-dramatike. Bajron shpreh shqetesimin per fatet e Europes, per tragjedine qe do te vije pas humbjes se Napoleonit. Ai I kendon iluministeve ide qe frymezojne revulucionin francez. Kenga 4- 186 strofa, u shkrua ne Itali. Pershkruan me ngjyra te gjalla qytetet e medha te Italise dhe monumentet. Ndalet ne luften e popullit Italian kunder despotizmit. Vecorite : Ruan trajten e nje rrefimi te lire poetik qe na kufizon ne shtjellimin e subjektit Krahas heroit bajronian kemi nje hero kolektiv pergjithesues, I cili vjen e behet me mbizoterues ne veper. Kjo tregon aspiratat demokratike te poetit ( djemte e Spanjes, vajza, populli spanjoll, bujtesit e Shqiperise) Fati I heroit te vetmuar aktiv nuk njehsohet me ate te heroit kolektiv. Haroldi mbetet veshtrues pasiv, si shtegetar ndryshe nga autori heroi bajronian , nuk merr pjese aktive ne ngjarjet e kohes. Kenga ku flitet te Shqiperine : Ne kengen per Shqiperine, ai thote : Sa frike e kote , qe e vecon pervojen e tij nga vendet e tjera, dhe e komenton pakuptimesine e asaj shkruar me lart. Poeti eshte deshmitar I gjalle e asaj ca sheh. Shqipri, lejom t kthej syt e mi mbi ty, o nn e rrept burrash tegr Fjala lejome sherben per te treguar respektin qe ka heroi per Shqiperine, sepse I drejtohet ne veten e trete njejes. Ne vargun pasardhes Bajroni vlereson shqiptaret dhe cmon vecorite e tyre : burrerine. Me fjale te tjera ai dhe I njehson vecorite e popullit shqiptar me ato te vendit. Bajroni sheh edhe me thelle asaj cka shohin syte. Pervec lavderimit te Shqiperise se vjeter, kesaj nene te burrave te forte, ai pershkruan me detaje edhe ngjarjet e Shqiperise se sotme : Kryqi po zbret, po ngrihen minaret, E zbehta hnz ndrin npr lugina, Mbi pyje me selvi nagor t do qyteti. Ne keto vargje ai tregon per islamizmin dhe krishterimin, keto dy fe qe modeluan rrjedhen e historise se Shqiperise. Motivi I ekzotizmit eshte I pranishem: Gjind me pak te eger presin ca me pakkemi paraysh qe Bajroni shkruan per lexuesin anglez qe sI njeh shqiptaret, dhe I cileson ata si njerez te eger, pra larg qyteterimit, afer natyres se virgjer. Ekzotizem ndeshin europianet apo njerezit e botes perendimore kur perballen me nje bote plotesisht ndryshe, larg qyteterimit me njerez, zakone e tradita te panjohura. Nga ana tjeter, Bajroni I paraqet shqiptaret si model per tu ndjekur nga anglezet, te cilet e mbajne veten te qyteteruar, sepse anglezet nuk I presin miqte ne sallonet e tyre,sic I presin shqiptaret ne kasollet e tyre.Ky eshte nje tipar I romantikeve te cilet perdorin motivin ekzotik per te kritikuar veset e bashkeatdhetareve te tyre.

Stilistika : Pyetjet retorike jane te shumta, pasi terheqin vemendjen e lexuesit, krijojne komunikim me te, I japin forms elegance duke mos dhene pergjigje per shume elemente, ngrihen ne nuance ironie ose qortimi ose shprehin qendrimin emocional te poetit. Vendi pershkruhet nepermjet epiteteve dhe krahasimeve : Shqiperi e rrepte, ngjyra mashkullore (epitet metaforik - mjedisi dhe njerezit) etj. Ato shoqerohen me inversionin I cili I jep melodi e ritem sintakses poetike : Te Pindit, cuka mjegull veshur. Tipar I romantizmit jane dhe antitezat, ndaj dhe perdoren vzhdimisht psh ne vargjet : armiq pr vdekje, po sa miq besnik! Enumeracioni sherben per te renditur njeri pas tjetrit boten e natyres, ate shtazore dhe ate te njerezve. Nepermjet antonimise, si nje prej perdorimeve me te shpeshta stilistike te romantikeve, poeti himnizon virtytin e bujarise : Ti japesh prehje e ngushellim fatkeqit, I meson fatbardhet e te iqt te skuqen .Dhe ne vargun Carmiq per vdekje, po sa miq besnike , autori flet per karakterin burreror, ende te gjalle ne vendet e paqyteteruara.

Mrizi i zanave - Gjergj Fishta Gjergj Fishta i prmblodhi lirikat n dy libra: Mrizi i Zanave dhe Vallja e Parrizit. N librin e par prfshihen vjershat atdhetare, kurse n t dytin vjershta m tepr me tem fetare. Te Mrizi i Zanave autori i kndon atdheut n disa variante: si dashuri deri n adhurim, si ankth e klithm dhe si trashgimi morale. T gjitha kto shkrihen n nj lirik personale. Fishta i ngazllyer, i kndon Shqipris me nj ton burrror, i kndon gjuhs shqipe dhe flamurit kombtar. Q n fillim t librit Mrizi i Zanavetakohemi me disa poezi kushtuar Shqipris, dhe ndryshe nga rilindasit tjer, t cilt i drejtoheshin atdheut ky e prdor emrin konkret Shqipri. Fishta n fillin ndalet te prshkrimi gjeografik i Shqipris, duke i prshkruar fushat, luginat, lumenjt, malet me pyje, bjeshkt me shkmbij e kullota, njsoj si vepronte Naimi te Bagti e bujqsi. Fishta i kndon nj shteti etnik, ose m mir thn nj gjysm shteti politik dhe Fishts nuk i mbetet gj tjetr, por i drejtohet zans m thuaj t vajtoj apo t kndoj. Ky sht vargu m tragjik n prmbledhjen Mrizi i zanave. Thuajse n t gjitha poezit kushtuar Shqipris, Fishta e paraqet Shqiprin si nj mbretresh e cila e mban kokn lart, karshi shteteve tjera t Ballkanit dhe kt prparsi ia ka caktuar e kaluara, luftrat e pandrprera pr liri. Nga prshkrimi i bukuris mahnitse e Shqipris, Fishta kalon tek ana shpirtrore, te vyrtitet e popullit shqiptar. Sipas Fishts, shqiptari nuk duron mbret dhe kral t huaj. Kur mbaron kjo val e himnizimit t Shqipris , Fishta kalon te vlerat tjera kombtare, te gjuha amtare q sht nj dhurat tjetr e shtrenjt. At e krahason me kngn e zogut t vers, me freskimin e blerimit t prillit, me valn ledhatuese t bregut t detit, mirpo kjo gjuh kaq e mbl, kaq e mir dhe e dlir, si thoshte Naimi, ajo di t jet e sert edhe si gjmimi i rrufeve, si shtrngata e detit, apo si ajo e trmetit. Fishta u bn thirrje t gjith shqiptarve q t`i dalin zot kudo qofshin ato, n malsi apo n qytete, n gjirin e natyrs apo n peisazhin urban, gjuha shqipe nuk meriton t nprkmbet, sepse at na e kan ln trashgimi, me kt gjuh ka komanduar Skndrbeu, andaj edhe Fishta e do njsoj gjuhn dhe atdheun e bashk me kto edhe flamurin kombtar, me zemr e mendje e dashuron Shqiprin, madje pr Shqiprin mendon edhe natn. Ai ndjehet i dshpruar pr nj hile q i bhet popullit shqiptar nga forcat evropiane, andaj zri i tij shndrrohet n kushtrim, me klithma dhe parandjenj se, e humbm Janinn, shkoi Manastiri, Dibra dhe e thrret popullin q t ngrihet n kmb, t`i dalin zot flamurit kombtar. N mbrojtje t atdheut Fishta i fton edhe t vdekurit, sepse edhe ata nuk duan t jen indiferent ndaj coptimit t Shqipris. Pmbledhja Mrizi i Zanave prmbyllet me poezin Lulja e vyshkur, nj krijim poetik me vlera shum, por kritikn letrare e ka vn n dilem se: kjo poezi a sht ndonj poezi filozofike, meditative, apo sht poezi dashurie. Nprmjet ksaj poezie pasqyrohen raportet mes qiellit dhe toks, jets dhe vdekjes. Ktu kemi tri shkall t kohs: e kaluara, e tashmja dhe e ardhmja. Motivi sht harrimi, si t dnohet harrimi dhe medikamenti m shrues sht puna. Njeriu lind jeton dhe vdes, mirpo puna ose vepra vazhdon edhe pas vdekjes. Kjo sht porosia e poezis.

PEIZAZHI N POEZIN E LASGUSH PORADECIT

Vepra letrare e Lasgush Poradecit sht studiuar, pothuajse nga t disa kndet, sht trajtuar nga t gjitha format dhe sht vrejtur e par nga t gjitha nivelet dhe stadet. Andaj, sot, pas nj kohe t gjat t marrjes me studimin e t gjitha aspekteve t poezis s Lasgush Poradecit, sht vshtir t gjendet ndonj element i veant. Por, megjithat, ksaj radhe interesimi im do t prqendrohet n poezin e peizazhit, gjegjsisht n peizazhin n poezin e Lasgush Poradecit. Q n fillim mund t konstatoj se kjo form e poezis nuk sht e re n poetikn ktij poeti.

Peizazhi si form poetike Peizazhi si form poetike, e sidomos si frymzim lirik i prshkrimit dhe paraqitjes s natyrs n poezin ton artistike i ka rrnjt q nga poezia romantike, pra q n poezin e Rilindjes kombtare shqiptare. Peizazhi sht trajtuar n poezin e Naim Frashrit, De Rads, ajupit, Serembes, Shiroks, e sidomos n vargjet e vllimeve t para poetike t Asdrenit. Vepra Bagti e Bujqsia e Naim Frashrit sht nj krijim letrar q mbshtetet mbi prshkrimet e bukurive t mahnitshme t natyrs shqiptare t shekullit t XIX-t. Qllimi i autorit t ksaj poeme ishte zgjimi i dashuris ndaj atdheut t shqiptarve, t cilt jetonin larg Shqipris. Dhe ksaj Naimi ia arriti duke e derdhur tr inspirimin e tij, tr frymzimin dhe mallngjimin me figura, shprehje dhe qndrim romantik ndaj natyrs s atdheut. Elemente t till hasen edhe tek autort e tjer t kohs q u prmenden m lart. Nj pjes e dallueshme n poezin e Lasgushit Poradecit sht edhe poetika e natyrs s peizazhit q poeti ia kushton vendlindjes dhe atdheut t vet. Kt, ai e br n mnyr mjeshtrore, sepse ia mundsoi studimi n Akademin e arteve t bukura n Austri si dhe marrja koh pas kohe m piktur. Por, cikli i ktyre poezive nuk sht i veant n asnjrn nga veprat e tij. Ai sht i grshetuar me t gjitha aspektet e saj, madje gjendet kudo edhe n poezin patriotike, filozofike meditative, refleksive e sidomos n at me tipare erotike, apo si thuhet me gjuhn e teoris s letrsis, n poezin e dashuris, n poezin idilike, baritore etj. Q n fillim mund t thuhet s poezia e peizazhit e Lasgush Poradecit jeton n simbioz figurative me t gjitha nivelet dhe aspektet e tjera t saj. Kjo simbioz ka nuancat e nj mozaiku e koloriti t ngjyrave, pamjeve, situatave e sidomos t prshkrimeve q poeti me vargje ia bn natyrs s vendlindjes. Kshtu lirikat e ktij aspekti, pra lirikat e paraqitjes s peizazhit, dshmojn pr mjeshtrin e lart artistike t Lasgushit dhe ato shfaqin pikasjen e bukuris s natyrs shqiptare, shprehin ndjeshmrin e thell, shijen e holl dhe plasticitetin e dalluar n prshkrimin e bukurive t vendlindjes, e sidomos t anve m karakteristike, si jan: valt, liqeni, perndimi, era, dremitja e liqenit, barka, anija, vagllimi, gjeratoret, vazhda e ndritur, tallazet e detit, shushurimat, fluturimi i shtrgut, valzimi i barks, jehona e lopats, mrmritja e ujit t kroit dhe t tjera karakteristika dalluese. Lirika e peizazhit t vendlindjes Tek lirika m e njohur e ktij motivi, Poradeci, poeti paraqet nj pamje t veant t vendlindjes s vet, e cila sht m dalluese. Poeti ngjyros pamjen e vendlindjes s vet, duke derdhur ngjyrat e nj qasjeje disi m faktike dhe qensore. Nuk ka gj m t shtrenjt se vendlindja pr individin. E till ajo sht edhe pr poetin, ndaj ka do q thot pr t i duket pak sepse: Perndim i vaglluar mbi Liqerin pa kufir dhe, madje, aty prhapet nj plhur si nj hije ku mbi fshatin mbi dhe buz liqenit dhe vals

Npr Mal e nr Lndina shkrumbi i nats bhet fir. N kt pamje, por edhe n disa t tjera shihet qart sikur dor e poetit bhet brush e piktorit dhe heq mjeshtrisht pamjet e bukura, por t thella, madje edhe t theksuara t natyrs. Duhet pranuar se kjo nuk sht pamje parajsiane, as parnasiane, por sht nj peizazh plot ngjyra, thellsi, prjetime dhe shprehje lirike. T gjitha kto dhe prshkrime t tjera i japin poezis nj timbr tjetr, por jo edhe romantik. Kshtu dalngadal edhe te kjo poezi ngrit krye motivi patriotik sepse: Nj shqiponj e arratisur fluturon n Mal-t-That edhe ather kur N katund krcet nj port n Liqer hesht nj lopat Kjo heshtje nuk sht e rnd, por as e bukur, ngase gjith njerzin e ka zn gjumi dhe errsira zotroi n katr ant. Mirpo, prkundr ksaj gjendjeje jeta nuk topitet, por rri zgjuar n meditimin e ri t poetit, i cili sht patriotik q ka domethnie dhe pesh t madhe ngase poezia prfundon me dy vargje tetrrokshe t dyzuara, t cilat n mnyr madhshtore paraqesin pamjen tjetr q sht peizazhi gjeografik i tokave shqiptare t Shqipris s ndar dhe lumi Drini sht simbol i paraqitjes s peizazhit n rrjedhn shekullore t jets specifike shqiptare. Duke nisur udhtimin mes pr mes pr Shqipri, Drini plak e i prmallshm po buron prej Shndaumi. Objekti i pafund frymzimi pr poetin Lasgush Poradeci sht liqeni. Zakonisht prshkrimi dhe paraqitja e peizazhit t liqenit sht i bashkdyzuar me motivin e dashuris dhe nuk ndahet nga ai. Ktu prkujtohet imazhi i kujtimeve dhe prmallimet e poetit pr vashn e zemrs, e cila paraqitet n kopshtin e shenjtruar q mbltohet nga hapi i saj q e bleron edhe m shum at. Kshtu zemra e poetit ndizet dalngadal kur dalin yjet dhe ai dehet sepse: Kuptoj si shpirtin vjershtor Ma frymzon nj mall i ri. Edhe zemra e liqenit sikurse ajo e poetit pushon n mes t dits pr t pasqyruar buitjen e tij shndritse. E gjith kjo ndodh kur diku n horizontin e largt mbi liqe nis agu, i cili dritsohet me nj mngjes prrallor shprehur n lirikn Mngjesi. Kjo drit e dits s re i venit yjet e nats, por ylli i drits q tretet tins sht Posi nj sumbull prej sheqeri dhe lajmtar-mngjesi sht zog i bardh i nj nositi. T gjitha kto visare t peizazhit t liqenit dhe natyrs s vendlindjes i gjejm n poezit: Poradeci, Dremit liqeri, Liqeri, Mngjesi e ndonj tjert.

Peizazhi n poezit pr stint Lasgushi Poradeci, aspekte t peizazhit ka paraqitur edhe n poezit e tjera t veprave t tij poetike Vallja e yjeve dhe Ylli i zemrs. N disa sosh ai paraqet prshkrimin e bukur t mngjesit, perndimit t diellit, nats, yjeve, valles s tyre, yllit t zemrs dhe n disa t tjera. Por ai me nj qasje shum lirike dhe tejet interesante do t shkruaj lirika t peizazhit edhe pr stint e vitit, muajt e begatis shqiptare, si pr vjeshtn dimrin, pranvern, por edhe pr gjahun, korrikun. N poezin Korriku poeti paraqet pamjen e ktij muaji t begatis, korrjes, shirjes dhe vaps n vendlindjen e tij. Korriku ktu sht nj afsh i dendur dhe dielli prvlon si prush ku gjithka duket e vdekur sepse natyrn e ka mbrthyer nj zjarr prvlues dhe jehona e cicrims s gjinkallave. Nj afsh i dendur avullon n er Po prvlon nj diell posi prushi Por ktu ekziston nj jet e begatis sepse dika piqet e dikush sht fatlum: U poq kajsia. Bari sht i prer Rri n shullr fatlum nj zog ardhushi. Ndrkaq, n poezin tjetr Mbarim vjeshte shfaqet e shprfaqet nj pamje tjetr e peizazhit t tokave shqiptare. Poezia fillon me fluturimin e shtrgut, lejlekut, q paraqet mbarimin e stins s nxehtsis dhe fillimin e stinve t ftohta. Fluturoi dhe shtrg i fundit, madhshtor, me shpirt t gjor Duke shkuar q me nat sipr malesh me dbor Mbarimi i vjeshts sht edhe simbol i mbarimit t nj jete dhe fillimi i nj tjetre. sht kjo koha kur ikin zogjt shtegtar, t cilt do t kthehen srish n fillim t pranvers. Prve peizazhit ktu poeti paraqet simbolikisht edhe shkuarjen dhe ardhjen e mrgimtarve shqiptar n kohra t ndryshme. Prve poezive pr liqenin n kt poezi poeti paraqet m se miri dromca lirike t prshkrimit t natyrs n mbarim t stins s vjeshts. Edhe kjo poezi sht e ndrtuar me vargje tetrrokshe t dyzuara t cilat kan shtrirje n strofa katrvargshe me rim AABB. Strofa e fundit e ksaj poezie paraqet pamjen m t bukur ku poeti shfaq me lirizm figurativ peizazhin e bukur ku shtrgun e quan dhndr me kuror, kurse krilln nj vash t nusruar. O! Sa hir q kishte shtrgu, aq fisnik me shtat t gjor, Kur bariste dal-nga-dal posi dhndr me kuror! E kur pran i vinte krilla, q shndrij m kraharuar, Me sy lart, me hap t matur posi vash e nusruar! Kjo pamje peizazhike e Poradecit sht uvertur pr fillimin e dimrit, i cili ia rrmben gzimin dhe ia humb diku kur nga malet fillon t bie dbora e bardh dhe e ftoht. Flokt e saj bien nj-nga-nj mbi katundin e shkretuar dhe mbulojn me t bardh dheun. Poeti nuk e do nj fjetje t till, andaj pshertin i trembur duke u friksuar t mos vdes.

Pr ta ndryshuar kt pamje t zymt t peizazhit dimror, poeti Lasgush Poradeci, kt e bn n vargjet e poezis Gjahtori. Kjo sht poezia m e gjat e peizazhit dhe prbhet prej dymbdhjet strofash katrvargshe tetrrokshe me rim ABAB. Pasqyrimi i pamjeve n kt poezi bhet n mnyr paksa tjetr. Monotonia dhe heshtja dimrore thyhet me prgatitjen pr gjah. Poeti prshkruan lyerjen e pushks s gjahut, t fishekve, pastaj mbushja e pushks pr nj ketr, pr nj lepur. Prshkrimi i gjahtarit dhe pres s tij prfundon me gaz e hare. E njaty, q prapa krasts, Un rri dhe pres n rras: Pres q krism e trimruar T buas-e t godas: Elemente t peizazhit ka edhe n poezit e tjera t Lasgush Poradecit, n t cilat me ngjyra trheqse t vendlindjes jepen skena t realizuara t peizazhit, pasqyrohen zakone, shfaqen kostume. N kto lirika gjallrohet para syve tan atmosfera e mbl dhe e zjarrt e fshatit shqiptar. Poeti ringjall nj mjedis m koloritin e ngjyrave m t ngjizura pamjet e mjedisit t vendlindjes s vet, sidomos t vendeve idilike si sht kroi. Kto spikaten n poezin Kroi i fshatit ton q edhe pse m tepr sht poezi erotike dhe idikile megjithat:

Kroi i fshatit ton uj i kulluar, na buron nga mali duke mrmeruar. Kroi i fshatit ton ngjyr argjendi i lyer, Q nga rrz e malit na buron rrmbyer. Pr ta paraqitur bukurin e Kroit t fshatit t vendlindjes n mbar atdheun, pr ta prhapur namin e tij aneknd, poeti Lasgush Poradeci shkruan n pjesn e tret t ksaj poezie: Kroi i fshatit ton, tet sylynjar, N tet krahina qenke kroi i par; Qenke nj n bot, spaskrke t dyt, na shroke plagt, na shroke syt. Dyvargshet e ksaj poezie u bn ndr m t njohurat n poezin ton dhe jan emblemat e liriks lasgushiane. Ato bhen edhe inspirim pr kompozitor t cilt kompozojn kng t njohura q n vitet e 30-ta t shekullit XX. Lasgush Poradeci hyri n letrsin ton si poet modern dhe si nj z i veant e i mvetsishm. Kjo mund t thuhet edhe pr poezin e peizazhit, e cila nuk qndron aspak

nn nivelin e trsis s lirikave t tij. Madje, kjo form e poetiks lirike t ktij poeti e ngrit nivelin artistik, figurativ dhe ndjesor, duke e radhitur n form lasgushiane.

Poezia e Migjenit
Poezia e Migjenit, nj poezi novatore, u b shprehse e fuqishme e paknaqsis ndaj realitetit, e urrejtjes ndaj dhuns dhe shfrytzimit, ndaj mashtrimit politik, shoqror dhe hipokrizis. Duke shprthyer drejtprdrejt nga jeta e gjall ajo pasqyroi botn shqiptare n vitet '30 me protestat, dhembjet, ndrrat dhe shpresat pr t ardhmen. Vllimin e tij "Vargjet e lira" (1936) Migjeni e hapte me vjershn "Parathnia e parathnieve" ku shprthente gzimi i tij se shekulli ka nisur t lirohet prej skllavris shpirtrore. Lajtmotivi i ksaj vjershe e cila sht nj sintez e mendimit revolucionar t Migjenit, sht vargu: "Prdit prendojn Zotat", Njeriu po hipn n majn e fronit, po bhet zot i jets, i toks s tij, i vetvetes dhe nuk do t'u prulet m "idhujve". Pas ksaj vjershat e veta Migjeni i ka ndar n gjasht cikle: "Kangt e ringjalljes", "Kangt e mjerimit", "Kangt e perndimit", "Kangt m vete", "Kangt e rinis" dhe "Kangt e fundit". N ciklin e par bjn pjes pes nga vjershat m t mira t Migjenit. Filli q i bashkon kto vepra, sht gzimi pr lindjen e "Njeriut t Ri", prej atyre t varfrve t rritur n mjerim, t cilt jan ngritur n luftra t reja, q t mos humbin m n lojn e prgjakt t historis, t mos jen m skllevr t titajve t trbuar, por zot t vetes e t nj bote t re, ku njeriu t jet i lir dhe askush t mos e shkel personalitetin e tij. Kto luftra nuk jan grabitqare e as pr t siguruar privilegje t reja, si ato t hershmet, por jan luftra t reja, si i quan poeti kryengrits. N kt cikl kemi edhe protestn ndaj gjendjes s rnd t shoqris shqiptare, ndaj gjith forcave konservatore, q e mbajn n vend at, dhe shprthimin e entuziazmit pr lindjen e "Njeriut", i cili do ta drejtoj kombin drejt nj agimi t ri. N kt cikl jeton edhe ideja se vetm n liri mund t shprthejn energjit dhe aftsit njerzore. N gjith ndryshimet, prmbysjen e bots s vjetr dhe krijimin e bots s re, poeti njeh si protagoniste rinin. Ajo sht m e pastra, m e bukura pjes e shoqris, ku ai var shpresat, besimin pr fitoret e ardhme, pr triumfin e idealit pr nj jet t re: Rini, thueja kangs ma t bukur q di! Thueja kangs sate, q t vlon n gji. Nxirre gzimin tand, t shprthej me vrull. Mos e freno kangn! Le t marri udh. (Kanga e rinis) poeti sht i bindur se asgj s'mund ta pengoj m lulzimin e liris, ku do t shprthej hovshm gjith ato kng, q ende i flen n shpirt. Kjo sht intuita e poetit, i cili ka aftsin ta ndjej i pari rrezen e ngroht t Diellit t jets s re: Por a do t vij dita kangt me u zgjue Apo ndoshta shekujt me ne prap po tallen Jo, Jo! Se liria filloi me lulzue Dhe e ndjej nga Dielli (alegorik) valn. Pr identifikimin e figurs Diell ka pasur disa prpjekje pr ta zbrthyer e konkretizuar. Por ato vetm se e kan vulgarizuar perceptimin poetik t poetit. Mjafton t mbetemi n simbolikn e tij dhe ajo tht gjithka. Ai ia ndien rezatimin bots s re, shoqris s re, e cila do t jet e ngroht dhe e ndritshme si dielli dhe si ai do t mund t gjallroj, t zgjoj t rilind gjithka q qndon ende e ndrojtur, e prgjumur n errsir. Thirrja q Migjeni i drejtonte Rinis, n kt vjersh ishte kuptimplot, optimiste dhe tepr e ngroht, intime dhe romantike:

Thueja, kangs, Rini! Thueja kangs gzimplote! Qeshu Rini! Qeshu! Bota asht'e jote! Cikli i dyt i "Vargjeve t lira" nis me "Poemn e mjerimit", kryevepr poetike e Migjenit dhe nj prej krijimeve m t bukur t poezis shqiptare. Poema ka nj konceptim e trajtim origjinal. N fillim poeti sjell figurn e mjerimit t konkretizuar npr dhjetra motive jetsore. Dhe s bashku me fytyrn tragjike t mjerimit n jetn shqiptare, vjen edhe dhembja, dhembja e poetit dhe dhembja q mbyt do shoqri t ngritur mbi dhunn. Kjo dhembje e thell prfundon n protestn ndaj rendit shoqror q e krijon mjerimin, dhe n ironi dhe sarkazm ndaj fes, e cila s'arrit ta ndryshoj kt pamje tragjike, megjith lutjet e mshirat mijvjeare. Pas ksaj poeti konkludon: Mjerimi s'do mshir, por don vetm t drejt! I gjith cikli pavarsisht nga dhembja e thell dhe pamja tragjike q krijohet ka tone optimiste, sepse nuk kemi t bjm me nj dhembje mbytse, por me dhembje krenare, t cilat sipas poetit, koha do t dij t'i qetsoj. N kt cikl poeti na jep pr her t par me shum art figurn e puntorit q shfrytzohet kafshrisht ose endet i papun, duke thelluar kshtu pamjen tragjike t mjerimit. Gjithashtu n kt cikl ai trajton edhe temn antifetare ku demaskon institucionet fetare, si bashkfajtore t asaj shoqrie q pjell mjerimin. N ciklin e tret "Kangt e prendimit", Migjeni, sjell pamjen e Evrops kapitaliste para Lufts s Dyt Botrore, ku plagt e tmerrshme shoqrore dhe krizn ekonomike prpiqen t'i mbulojn me pseudoart, me vepra e filma sentimental q e vishnin me ngjyra artificiale lumturie dramn shoqrore e politike. Po prtej ksaj cipe t neveritshme poeti sheh botn e rnd t shtllungave t tymit e t avujve, t djerss e gjakut. N t dy vjershat e ktij cikli poeti sjell imazhin e nj bote sonambul q po rrshqet drejt gremins s shkatrrimit, drejt lufts. Kjo bot e zhytur n mjergull ende s'po e kupton se po i pregatisin nj tragjedi t re. Pr t'u orientuar n kt bot t dehur, poeti kthehet nga bota puntore e uzinave me thirrjen poetike: Le t dgjojm kangn q mshtillet n shllung Avull, n pika djerse, Si vazhdim i ktij mendimi poetik, autori duke dashur q vllimi i tij t ket nj kompozicion kuptimplot, vendos vjershn "Kang m vete" ku ai sjell m konkret imazhin e lufts s ardhme me shkaktarin e vrtet t saj, fashizmin, q po hyn si hajn edhe n Ballkan. Menjher pas ksaj vjen cikli "Kangt e Rinis", q s bashku me ciklin "Kangt e fundit" jan m intime, m shprehs t shpirtit t poetit, t vuajtjeve, dshirave, pasioneve t tij. Te "Kangt e rinis" bn pjes vjersha "Ekstaz pranverore", q s bashku me kngt e ringjalljes dhe "Sonet Pranveror", jan krijimet m pasionante, m optimiste e m me ndjenj t poezis migjeniane. Aty ndihet thell himni i triunfit t nj bote t re, q do t jet gjallruese si nj pranver. A do t arrij poeti t'a shijoj kt pranver? Parandjenja e nj vdekjeje q po i afrohet, i jep dhembje poetit q, ndoshta, s'ka pr ta par kt bot t re. Por gzimi i triumfit t saj sht kaq i madh sa dhembja vjen n prmasa reale e jo n trajtn e pesimizmit. Te kto dy cikle jeton edhe dashuria e poetit, e cila sjell imazhin e bukur t nj dashurie rinore, ku sht shkrir pasioni pr vajzn, dshira pr t shijuar gjithka t bukur, si dhe dashuria pr krijimin e jetn n prgjithsi. N tet vjershat e fundit, q i jan shtuar vllimit m von ndihet edhe trishtimi, dhembja dhe pesimizmi i poetit, q e sheh se si po i fiket pak nga pak jeta. Por ato nuk e rndojn gjendjen shpirtrore t lexuesit, sepse jan t natyrshme dhe njerzore. N disa vjersha "Rezignata", "Trajtat e mbinjeriut" etj. Migjeni trajton motive filozofike rreth kuptimit t ekzistencs s njeriut, t jets, t vetflijimit pr t ardhmen e shoqris, t bots etj.

Trajtimi i ktyre ideve sht pak i mjegulluar, sidomos kur poeti sjell edhe mbinjeriun, q mendohet se sht nocion q ka evoluar, n krahasim me kuptimin q i pati dhn krijuesi i tij Nija. Mbinjeriu i Migjenit, nuk sht prbuzsi i vegjlis. Ai sht nj figur, q merr prsipr t udhheq masat drejt nj bote t re, ku t ket kuptimin e vrtet edhe sakrifikimi edhe ekzistenca, edhe dashuria, pra, t marr nj kuptim t ri jeta. Mendimi n kto vjersha vjen i turbullt dhe l shteg pr t'u interpretuar n mnyra t ndryshme, por ato kan dika t prbashkt, optimizmin, dashurin pr njeriun, dashurin pr t ren, pr t bukurn.

Mall
Ca pika shiu ran mbi qelq. Pr ty un befas ndjeva mall. Jetojm t dy n nj qytet, Dhe rrall shihemi sa rrall. Edhe m'u duk pak e uditshme Si erdh kjo vjesht, ky mngjes. Qiejt e ngrysur pa lejlek Dhe shirat pa ylber n mes. Dhe thnia e vjetr e Heraklitit Se m'u kujtua sot pr dreq: "T zgjuarit jan bashk n bot, Kurse t fjeturit jan ve". N 'nderr kemi rn kaq keq, Q dot s'po zgjohemi vall?... Ca pika shiu ran mbi qelq Dhe un pr ty se ndjeva mall -------------------------------------------Poezia "Mall" sht, pas shum gjasash, i vetmi rast n krijimtarin e Kadares ku shiu nuk sht prdorur si simbol i gris, por sht prftuar n ndrgjegjen kritike t kohs thjesht si shi, i padyshimt, produkt i natyrs s madhe, fenomen i zakonshm n botn ton q quhet tok, madje, n t kundrtn, jo si shenj errsire, por si simbol bardhsie, gj e habitshme kjo pr faktin e thjesht q tashm ai prbnte nj figur t paragjykuar. Malli, kjo dhunti prjashtimore e njeriut qysh prej kohve m t lashta, sht i pranishm n tr veprn e Kadares. Kadare zbuloi mungesn dhe mungesa vetvetiu lind mallin. Ai prjetoi mungesn e atdheut, t qytetit t lindjes, t biseds s plakave katnxhika n oda me dylbi n duar, t miqve dhe njerzve t dashur. Ishte malli pr gjrat e munguara q e ktheu shkrimtarin e madh nga rruga e kotsis n at t krijimit. Fenomeni i mungess e ka trhequr Kadaren q n fillimet e kriiimtaris. Kt ai e pohoi edhe shprehimisht me largimin nga atdheu. Poezia "Mall" sht, si duket, shprehja m e prkryer e ktij fenomeni. Ndoshta pse malli i saj vinte nga nj munges jo e largt, prkundrazi, nga nj munges q t bn t uditesh. "jetojm t dy n nj qytet dhe rrall shihemi, sa rrall!' E prandaj ai mall kryene lind kt poezi t bukur, intime.

http://gjimnazi-yne.blogspot.com/