Crna Gora Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine

ETVRTI NACIONALNI IZVJETAJ CRNE GORE O IMPLEMENTACIJI KONVENCIJE O BIOLOKOJ RAZNOVRSNOSTI

Podgorica, septembar 2010.

ETVRTI NACIONALNI IZVJETAJ CRNE GORE O IMPLEMENTACIJI KONVENCIJE O BIOLOKOJ RAZNOVRSNOSTI Izvjetaj naruilo i finansira: Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine Rimski Trg 46, PC Vektra 20 000 PODGORICA Crna Gora Odgovorni za izradu Izvjetaja: Zoran Tomi, sekretar Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine; Milena Kapa, diplomirani biolog, fokalna taka za Konvenciju o biolokoj raznovrsnosti, samostalni savjetnik u Ministarstvu ureenja prostora i zatite ivotne sredine; Vasilije Bukovi, magistar biologije, pridrueni ekspert Zavoda za zatitu prirode, Podgorica, Crna Gora, angaovan od strane Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine za pripremu etvrtog izvjetaja Crne Gore o implementaciji Konvencije o biolokoj raznovrsnosti. Uz uee lanova Radne grupe za pripremu etvrtog nacionalnog izvjetaja Crne Gore o implementaciji Konvencije o biolokoj raznovrsnosti: Dalibor Miloevi, savjetnik u Sektoru za puteve Ministarstva saobraaja, pomorstva i telekomunikacija; Milena Luki, savjetnik u Sektoru za energetiku Ministarstva ekonomije; Jelena Rabrenovi, savjetnik u Ministarstvu turizma; Aleksandar Stijovi, savjetnik u Ministarstvu poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede; Ana Joveti, samostalni savjetnik u Sektoru za ureenje prostora Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine; Azra Haveri, pripravnik u Ministarstvu ureenja prostora i zatite ivotne sredine.

Izbor fotografija: Vasilije Buskovi

Puni naziv Izvjetaja: Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine: etvrti nacionalni izvjetaj Crne Gore o implementaciji Konvencije o biolokoj raznovrsnosti Urednici: Vasilije Bukovi i Milena Kapa Podgorica, septembar 2010. godine

SADRAJ Uvodni rezime .........................................................................................................................4 Uvodna napomena .................................................................................................................6 I. Pregled statusa biodiverziteta, trendova i prijetnji.......................................................... 1 1. Pregled biodiverziteta ..............7 Raznovrsnost ekosistema ......7 Diverzitet vrsta ..........................................................................................................13 Centri biodiverziteta u Crnoj Gori i njihov regionalni znaaj.......... 17 Agrodiverzitet ....................................... 19 Biljni agrobiodiverzitet.................................................................................................19 ivotinjski agrobiodiverzitet ........................................................................................19 Genetski modifikovani organizmi (GMO) ..... 20 2. Status i trendovi biodiverziteta ............ 21 3. Glavne prijetnje biodiverzitetu u Crnoj Gori ...................................................................... 21 4. Posljedice promjena stanja biodiverziteta po ljudsko zdravlje ............................................25 II. Sadanji status Strategije biodiverziteta sa Akcionim planom.................................... 27 III. Sektorska i meusektorska integracija u ouvanju biodiverziteta..............................29 Integracija meusektorskih interesa u cilju odrivog korienja biodiverziteta ...................... 30 IV. Procjena napretka u postizanju ciljeva zatite biodiverziteta do 2010. sa stratekim planom......... 31 Procjena napretka u postizanju ciljeva ouvanja biodiverziteta do 2010. godine .................. 31 Procjena napretka u postizanju svrhe i ciljeva Stratekog plana Konvencije ........................ 34 PRILOZI PRILOG I Podaci o podnosiocu Izvjetaja i izradi Nacionalnog izvjetaja..........,.......... 38 PRILOG I 1. Podaci o podnosiocu izvjetaja ......................................................................... 38 PRILOG I 2. Izrada etvrtog nacionalnog izvjetaja.............................................................. 39 PRILOG II Ostali izvori podataka.................. ...................................................................... 40 PRILOG II 1. Popis osnovnih propisa ....................................................................................37 PRILOG II 2. Popis meunarodnih ugovora relevantnih za ouvanje biodiverziteta gdje je Crna Gora Ugovorna strana....................................................................................................42 PRILOG II 3. Popis glavnih stratekih dokumenata ............................................................ 43 PRILOG II 4. Popis glavnih web stranica ............................................................................. 51 PRILOG II 5. Popis glavnih projekata vezanih za zatitu prirode.......................................... 52 PRILOG III Napredak prema ciljevima Globalne strategije zatite biljaka i Programa rada na zatienim podrujima ................................................................................................. 56 PRILOG III 1. Napredak prema ciljevima Globalne strategije zatite biljaka ...................... 56 PRILOG III 2. Napredak prema ciljevima Programa rada na zatienim podrujima ........ 59 PRILOG III 3. Relevantnost Akcionog plana (Nacionalna strategija biodiverziteta sa Akcionim planom 2010 - NSBAP) za Globalnu strategiju zatite biljaka, Konvenciju o biolokoj raznovrsnosti i ciljeve Stratekog plana ..................... 65 PRILOG IV A Nacrt indikatora nacionalne bioloke raznovrsnosti................................ 69 PRILOG IV 1. Metod utvrivanja nacionalne liste indikatora bioloke raznovrsnosti Crne Gore....................................................................................................................................... 69 PRILOG IV 2. Pregled nacionalnih indikatora bioloke raznovrsnosti.................................... 71 PRILOG IV 3. Lista indikatora za druge tematske oblasti vezane za indikatore bioloke raznovrsnosti.......................................................................................................................... 73

UVODNI REZIME Zatita prirode i ouvanje bioloke raznovrsnosti (u daljem tekstu biodiverzitet) u Crnoj Gori susrijeu se sa estim promjenama jer je zemlja prola kroz ekonomsku i drutvenu tranziciju. U vrlo kratkom razdoblju nakon sticanja nezavisnosti (2006. godine), Crna Gora je poboljala zatitu i ouvanje svojih prirodnih vrijednosti i odrivo korienje biolokog bogatstva. Znaajan napredak je postignut u razvoju zakonodavstva, izgradnji efikasnijeg institucionalnog okvira i poboljanju sistema zatite i upravljanja prirodnim/biolokim bogatstvom. Pristupanjem Konvenciji o biodiverzitetu, juna 2006. godine, Crna Gora se obavezala na zatititu ukupne bioloke i genetske raznovrsnosti na nain propisan Konvencijom. Na osnovu Konvencije, prva Nacionalna strategija biodiverziteta i Akcioni plan za period 2010 2015. godine su tek nedavno usvojeni, 29. jula 2010. godine. Strategija je osnovni dokument za zatitu prirode koji utvruje dugorone ciljeve i brojne mjere za zatitu biodiverziteta zatienih prirodnih dobara, kao i naine njene primjene u skladu sa ukupnim ekonomskim i drutvenim prilikama u zemlji. Prije donoenja Strategije usvojen je novi Zakon o zatiti prirode (2008. godine) radi prenoenja odgovarajuih odredbi iz raznih meunarodnih sporazuma u oblast zatite prirode, ukljuujui Konvenciju o biodiverzitetu i relevantne propise EU u nacionalno zakonodavstvo. Utvrene su glavne prijetnje po biodiverzitet (i ekosisteme), kao to su: Nekontrolisana urbanizacija i razvoj turizma na prirodnim stanitima sa razvojem pratee infrastrukture; Promjene u praksi korienja zemljita, posebno u odnosu na poljoprivredu i umarstvo; Neodrivo i nezakonito korienje prirodnog bogatstva (ukljuujui nezakoniti lov, prekomjernu berbu, itd.); Zagaenje vode, zemljita i vazduha od strane industrijskih i poljoprivrednih zagaivaa, kao i zagaenje prouzrokovano komunalnim otpadom; Uvoenje stranih, invazivnih vrsta je do sada slabo istraena prijetnja, ali se njihov vei uticaj (prijetnja) na biodiverzitet moe uskoro oekivati. Uticaj klimatskih promjena, a posebno uticaj toplih i suvih perioda na umska stanita koja trebaju da budu u sreditu vee panje. Kumulativni efekat navedenih prijetnji po bodiverzitet je gubitak rijetkih ili ugroenih stanita, i njima pripadajuih (esto endemskih) vrsta, posebno na obali, kao i smanjenje funkcionalnosti i stabilnosti prirodnih ekosistema, posebno umskih i vodenih. U odnosu na identifikovane prijetnje, analizirano je nekoliko glavnih razloga koji dovode do gubitka biodiverziteta: nizak politiki prioritet koji se daje zatiti ivotne sredine; nizak nivo

ogranienja i podsticaja koji se odnose na zatitu biodiverziteta i zatitu prirode; nijesu procijenjene demografske, socijalne i ekonomske promjene koje utiu na biodiverzitet i napredak u sprovoenju Nacionalne strategije biodiverziteta sa Akcionim planom za period 2010 - 2015. godine, kao ni njena efikasnost, zbog kratkog vremenskog perioda izmeu usvajanja Nacionalne strategije i izrade Izvjetaja. Meutim, razmatrani su ciljevi za ouvanje biodiverziteta do 2010. godine i Strateki plan sa aspekta planiranih aktivnosti u Akcionom planu nacionalne strategije biodiverziteta, Prilog III, dok je procjena opteg napretka u postizanju navedenih ciljeva ouvanja biodiverziteta data u poglavlju IV. Integracija biodiverziteta u ekonomske sektore razmatrana je na isti nain, sa aspekta planiranih aktivnosti iz Akcionog plana nacionalne strategije biodiverziteta (poglavlje II, Prilog III. 3.).

Uvodna napomena Priprema i izrada etvrtog nacionalnog izvjetaja Crne Gore o implementaciji Konvencije o biodiverzitetu (u tekstu koji slijedi: Izvjetaj) sprovedena je kao kratki savjetodavni proces koji su vodili Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine Crne Gore i njegova fokalna taka za Konvenciju o biodiverzitetu, Milena Kapa. (vidi Prilog I.2). U Izvjetaju su objavljeni rezultati koji su postignuti u sprovoenju Konvencije o biodiverzitetu (u tekstu koji slijedi: Konvencija) u Crnoj Gori u posljednje etiri godine, od 3. juna 2006. godine, kada je Crna Gora kao nezavisna drava postala lanica Konvencije. Priprema izvjetaja pada upravo u vrijeme kada je Vlade Crne Gore usvojila (29. jula 2010.) Nacionalnu strategiju biodiverziteta sa Akcionim planom za period 2010-2015. (u daljem tekstu: NSBAP). Prvi nacrt Izvjetaja pripremio je g-din Vasilije Bukovi, magistar biologije ( Zavod za zatitu prirode Crne Gore), u saradnji sa Radnom grupom sastavljenom od predstavnika relevantnih dravnih organa (poljoprivreda, umarstvo, vodoprivreda, energetika, turizam, prostorno planiranje, zdravstvo, obrazovanje itd.). Za razliku od izrade Nacionalne studije i Strategije, sredstva za izradu Izvjetaja nijesu obezbijeena iz Globalnog fonda za ivotnu sredinu, tako da je sredstva za izradu Izvjetaja obezbijedilo Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine Crne Gore. Sadraj Izvjetaja sastavljen je u skladu sa Smjernicama Konvencije o biodiverzitetu za etvrti nacionalni izvjetaj, kao i dodatnim smjernicama i pojanjenjima koje je Sekretarijat Konvencije o biodiverzitetu dao na Regionalnoj radionici za Evropu o etvrtom nacionalnom izvjetaju u Budimpeti, Maarska, odranoj od 30. juna do 2. jula 2010. godine. Imajui u vidu gore navedeno, Izvjetaj je podijeljen u etiri poglavlja i etiri priloga koji pruaju pregled stanja biodiverziteta, trendova i prijetnji u Crnoj Gori, trenutnog statusa sprovoenja mjera, zadataka i aktivnosti koje propisuje NSBAP, postojee sektorske i meusektorske integracije ili usmjeravanja razmatranja o biodiverzitetu, aktivnosti vezane za ciljeve za 2010. godinu, kao i Globalne strategije za zatitu bilja, Programa rada na zatienim podrujima i Stratekog plana za sprovoenje Konvencije o biodiverzitetu.

I. PREGLED STATUSA BIODIVERZITETA, TRENDOVA I PRIJETNJI 1. Pregled biodiverziteta u Crnoj Gori Raznovrsnost geologije, pejzaa, tipova klime i tla Crne Gore, kao i njen poloaj na Balkanskom poluostrvu i Jadranskom moru, stvorili su uslove za razvoj veoma bogatog biodiverziteta inei Crnu Goru jednom od "vruih taaka" biodiverziteta u Evropi i svijetu (vidjeti kartu ispod, Ekspertski centar za biodiverzitet i odrivi razvoj - ECNC).

Vrue take biodiverziteta (crvena boja) u svijetu, Izvor: ECNC

Crna Gora se moe podijeliti na dvije osnovne bio-geografske regije - mediteransku i alpsku i ima vrlo irok raspon ekosistema i staninih tipova za zemlje svoje veliine. Postoje zone flore i faune, od hladnog planinskog sjevera prema jugu do tople obale Mediterana na zapadu. Osim toga, na biodiverzitet utie prisutnost elemenata alpske flore i faune na vrhovima obalnih planina, prodor toplog vazduha, kao i elementi mediteranske flore i faune du dolina rijeka i kanjona u planinama, u kontinentalnom dijelu Crne Gore. Sjeverna 1 planinska regija je bio-geografski povezana planinskim koridorom dinarskih Alpa sa drugim planinskim stanitima. Tokom posljednjeg ledenog doba, znaajan dio dananje flore i faune u Crnoj Gori je preivjeo glacijacije koje su uticale na drave koje se nalaze na sjeveru. U prirodne raznovrsnosti Crne Gore prisutni su ne samo ostaci glacijalne flore i faune (tzv. ledeni relikti), nego i ostaci starije tercijarne flore i faune, u zatienim, toplim dolinama rijeka i kanjona. 2 Zbog zatitnog karaktera "zaklonjenih" stanita u Crnoj Gori postoji znaajan endemizam , sa dominantnim srednjoevropskim, ilirskim, alpskim i mediteranskim elementima flore i faune. Raznovrsnost ekosistema Iako ne postoji formalna, iroko priznata klasifikacija ekosistema u Crnoj Gori, sa stanovita ouvanja biodiverziteta Nacionalna strategija biodiverziteta sa Akcionim planom za period 2010-2015. razlikuje sljedee ekosisteme: alpski, umski, suvi travnjaci, slatkovodni i morski. Osim ovih, postoje dodatne vrste-sistemi stanita vani za zatitu biodiverziteta koji se takoe
1

Jugoistoni Dinaridi, poznati i kao Dinarski luk ine iri, regionalni, Dinarski bio-koridor koji se prostire od Alpa na sjeverozapadu do oblasti ar-planine na jugoistoku, paralelno sa obalom Jadranskog mora. Na primjer, u Crnoj Gori su registrovane 223 endemske vrste i podvrste biljaka.

razlikuju od prethodnih klasifikacija ekosistema zbog svoje posebnosti, kao to su: obalna stanita, kr, peine i kanjoni. - Alpski ekosistem Obuhvata vrhove visokih planinskih podruja u kontinentalnom dijelu zemlje, kao to su planinski vijenci Nacionalnog parka "Durmitor" (2523m) i "Prokletija" (2536m), zatim Komova (2461m), Sinjavine (2277m) i Bjelasice (2037m), te visoke obalne planine: Orijen (1893m), Loven (1749m) i Rumija (1586m). Klimatski uslovi odlikuju se kratkim ljetima i hladnim zimama sa obilnim snijenim padavinama. U odnosu na vertikalnu distribuciju, ovaj ekosistem je iznad gornje umske linije ukljuuje sljedee glavne tipove stanita: alpske panjake, stijene, ipare i stjenovita podruja sa oskudnom vegetacijom. Karakteristina flora ovog podruja ukljuuje: alpski cvijet, runolist (Leontopodium alpinum), te endemski crnogorski plavi zvoni (Edraianthus montenegrinus), Edraianthus glisichi, Edraianthus pulevici, Wulfenia blecicii, Durmitorska divizma (Verbascum durmitoreum), Potentilla montenegrina, Draba betriscea, kao i mnoge glacijalne reliktne vrste. Karakteristinu faunu ine divokoze (Rupicapra rupicapra), dok ptiiju faunu ine: Pyrhocorax graculus, Antus pratensis, Prunella collaris, Phoenicurus ochruros, suri orao (Aquila chrysaetos), rijetki bjeloglavi sup (Gyps fulvus), zidni puzavac (Tichodroma muraria). Tu su i brojne glacijalne reliktne vrste ptiije faune, kao to su: planinski vrabac (Montifringilla nivalis), planinska uata eva (Eremophila alpestris) i planinski popi (Prunella collaris). - umski ekosistem Planinske ume su najraireniji ekosistem u Crnoj Gori u smislu prostora, a ume zauzimaju 54% teritorije (ukljuujui prirodne ume koje pokrivaju oko 45% zemljita), to ini Crnu Goru jednom od najumovitih zemalja u Evropi (vidjeti kartu umskih ekosistema). etinarske vrste, uglavnom omorika Abies alba, jela Picea excelsa i planinski bor Pinus mugo su dominantni u umama na veoj nadmorskoj visini. ume Abieto-Picetum pokrivaju iroku planinsku oblast na sjeveru Crne Gore, planine Kova, Ljubinja, Durmitor, Sinjajevina, Krstac, Smiljevica i Hajla, kao i u obliku enklava na Prokletijama, Bjelasici, Magliu i drugim planinama. Znaajna uma je Picetum abieti montenegrinum, zajednica omorike na planini Ljubinja.

Planinski panjaci,stijene, sipari i stjenovita podruja planine Stoac, iznad Kapetanovog jezera

KARTA UMSKIH EKOSISTEMA

Visoke ume ikara, listopadne ume i makija Zatitne ume umsko zemljite bez umskog pokrivaa Ostalo zemljite

ume sa regionalnim endemskim vrstama bora su takoe prisutne, kao to su makedonski bor i munika. Makedonski bor i Pinus peuce se javljaju u titovu, dijelovima Komova, na Prokletijama, te u nekim drugim crnogorskim planinama, dok se munika Pinus heldreichii, pojavljuje uglavnom u sredinjim dijelovima Crne Gore. Druga balkanska endemska vrsta koja se javlja u umama na visokim planinama je planinski javor Acer heldreichii koji se moe nai na nekoliko lokacija u gornjoj umskoj zoni na Durmitoru. Listopadne ume u viim oblastima sastoje se veinom od bukovih Fagetum uma koje su iroko rasprostranjene na visinama od 700 - 1.800m. ume kestena Castanea sativa ine posebnu vrstu stanita u (pod) mediteranskom dijelu Crne Gore, ali se ne prostiru u kontinuitetu (na nekoliko mjesta u Boko-kotorskom zalivu, na sjevernim padinama planine Rumija-Ostros, Livari). Makija, kao degradirana uma u mediteranskom dijelu Crne Gore, takoe je sklonite za odreene vrste drvea, kao to su zimzelene ume hrasta Quercus ilex. U karakteristinu umsku faunu u Crnoj Gori ubrajaju se: vuk Canis lupus, mrki medvjed Ursus arctos, i divlja svinja Sus scrofa, uz mnogobrojne vrste ptica, kao to su: sova (Strigiformes), una (Picidae) i vrsta slavuja (Sylviidae), sa najvie zastupljenom umskom avifaunom Evrope, Srednjeg Istoka i Sjeverne Afrike. I pored sjee ume neka umska podruja, kao to su: Durmitor, Bjelasica i Prokletije, jo uvijek su zadrale relativno netaknute ume, tj. ume pod zatitom. - Ekosistemi suvih panjaka Suvi panjaci se susreu na aluvijalnom zemljitu, ali su danas veoma rijetki. Male preostale oblasti jo uvijek postoje na emovskom, Karabukom, Tukom i Dinokom polju i donjem dijelu kanjona rijeke Cijevne. to se tie tipinih ptica, u ovim podrujima su prisutne urlikovac Burchinus oedicnemus i stepska trepteljka Anthis campestris.

Munika Pine Pinus heldreichii na planini Prekornica

Zimzeleni hrast Quercus ilex

Suvi panjaci na emovskom polju

Vipera amodytes

Slatkovodni ekosistemi ine ih: jezera, rijeke, potoke, movare, i vjetaka jezera, plavno zemljite i rijene ume. Movarna stanita javljaju se u nizinama i uz obalu. Skadarsko jezero, koje 3 Crna Gora dijeli sa Albanijom, je najvee , sa povrinom koja varira izmeu 354 i 505 km2 u zavisnosti od nivoa vode. Prema novijem istraivanju, procjenjuje se da je Skadarsko jezero utoite za mnoge vrste koje su preivjele glacijaciju. Prema tome, Skadarsko jezero i njegova blia okolina su bogati reliktnim i endemskim biljnim i ivotinjskim vrstama. To je relativno plitko jezero (prosjena dubina 6m), sa dominantnom trskom Phragmites communis, lokvanjima Nymphea alba i Nuphar luteum, vodenim kestenom Trapa natans, ali, takoe, ukljuuje plavno zemljite i plavne ume. U nekim podrujima u blizini sjeverne obale jezera jo uvijek su prisutni fragmenti uma Skadarskog hrasta Quercus robur scutariensis. June obale i ostrvca su strma, kamenita, sa oskudnom podmediteranskom, pseudomakijom (Carpinus orientals, nar Punica granatum, Paliurus spina-christi, smokva Ficus carica, Phillyrea sp.). Jezero je domain neke prilino neobine flore, kao to su alge iz porodice Chara i Nitelopsis, biljke mesoderke Utricularia spp., i raznih vrsta orhideja. Jezero podrava preko 40 vrsta riba (ekonomski su najvrijednije aran Cyprinus carpio i ukljeva Alburnus Alburnus). Evidentirano je preko 270 vrsta ptica, sa velikim populacijama ptica movarica koje se ovdje gnijezde i ostaju na zimovanju, ukljuujui i najveu populaciju malog vranca Phalacrocorax pygmeus u Crnoj Gori, kao i globalno ugroenog kudravog nesita Pelecanus crispus. To je, takoe, vano odmorite za ptice selice na putu du jadranskog migratornog koridora, iz podruja gdje se gnijezde u Srednjoj Evropi, do mjesta za zimovanje dalje prema jugu i istoku u Mediteranu i Africi. Biodiverzitet Skadarskog jezera ubraja se meu najistraenije u Crnoj Gori. Ostale vane nizijske movare ukljuuju asko jezero, koje je jo jedno relativno malo i plitko jezero sa dobro razvijenom makrofitskom vegetacijom iznad ulcinjske ravnice. Tu su i brojna, hladna, visoko-planinska glacijalna jezera, posebno na planinama Durmitor, Biogradska gora i 4 Prokletije - nacionalnim parkovima koji su siromani hranjivim materijama (posebno azotom i fosforom) i esto okrueni tresetnim predjelima koji imaju svoju specifinu floru i faunu, ukljuujui neotenski oblik alpskog mrmoljka Triturus alpestris. Barno jezero na Durmitoru je specifino zbog svoje planinske movarne (treset) vegetacije.

Skadarsko jezero izgled zimi

aran Cyprinus carpio

Kudravi nesit Pelecanus crispus

Barno jezero na planini Durmitor

Najvee u Crnoj Gori in a Balkanu Jezera na planini Durmitor - Crno jezero, Vraje, Zmijsko; Jezera na planini Bjelasici - iko i Peia jezero; jezera na planinama Prokletije i Visitor - Visitorsko, Ridsko i Plavsko; planina Lukavica - Kapetanovo jezero; na planini Volujak / Bio: Stabanjska jezera i Trnovako jezero.
3 4

10

Morski ekosistemi Primorski pojas Crne Gore se prostire na 12 nautikih milja od 2 obale, obuhvata 2.500 km , a dostie maksimalnu dubinu od 1233 m. irina epikontinentalnog pojasa (do 200m dubine) varira du obale Crne Gore, koja se iri na 9,5 nautikih milja na ulazu u Bokokotorski zaliv, i 34 nautikih milja na uu rijeke Bojane. Alge, planktonske i morske, su karakteristina vegetacija crnogorske obale, sa rasprostranjenom podlogom od morske trave Posidonia oceanica i Cymodocea nodosa. Ove biljke slue kao sklonite za razmnoavanje brojnih larvi i mladih oblika morske faune. Fauna Jadranskog mora jo nije dovoljno istraena, ali prema posljednjim podacima postoji preko 300 vrsta algi, 40 vrsta sunera, 150 vrsta rakova, 340 vrste mekuaca, i gotovo 400 vrsta riba, sa 3 vrste morskih kornjaa i 4 vrste delfina u Jadranu. Nekoliko vrsta kitova su, takoe, povremeni posjetioci. Veina poznatih vrsta rasporeeno je du litoralne zone (do 200m dubine), ali neki od njih nalaze se u prelaznoj, kupalinoj zoni (200-300m dubine), kao to je ekonomski znaajan, norveki jastog Nephrops norvegicus i okamenjeni suner Thenea muricata. Glavna podruja za ouvanje biodiverziteta su podruja oko Bokoktorskog zaliva, koji je vano mrjestilite i, vjerojatno, bioloki najbolje istraeno podruje sa brojnim rijetkim vrstama, kao to su mekuci: Tijsira orahoviciana i Mitra zonata. Ue Bojane je vano mjesto za prehranu ptica selica.

KARTA MORSKIH I SLATKOVODNIH EKOSISTEMA

Morski ekosistemi (Jadransko more) Slatkovodni ekosistemi (jezera, rijeke)

Morska trava Posidonia oceanica

11

Piobalni / primorski ekossistemi Crnogorska obala je duga 313 km, a karakteriu je stjenovite litice sa 117 prirodnih, pjeanih i stjenovitih plaa koje su smjetene izmeu njih, a ima i 8 malih ostrva. Najdua plaa je u Ulcinju, duga vie od 12 km, mjestimino oiviena pjeanim i ljunkovitim dinama sa halofitnom vegetacijom. Zalee je prekriveno tipinom mediteranskom makijom, garigom i degradiranim zimzelenim umama koje se proteu do june padine primorskih planina, ali takoe ima slanita i solanu, kao i poljoprivredne povrine, uglavnom pod maslinjacima i vonjacima agruma. Tipina mediteranska vegetacija sastoji se od vrsta kao to su: ume hrasta Quercus ilex, Quercus coccifera hrasta otrike, Viburnum Viburnum tinus, Holly Phillyrea medija, smreka Juniperus oxycedrus, vrijesak Erica arborea, zimzelena pistacija Pistacia lentiscus, planika Arbutus unedo, rusula Cistus villosus i Cistus salviaefolius, uka Spartium junceum, mirta Myrtus communis, maslina Olea europea, tetivka Smilax aspera, kupina Rubus ulmifolius, jasen Fraxinus ornus, smokva Ficus spp. i grab Carpinus spp., te niz ljekovitih biljaka kao to su: kadulja Salvia officinalis i lovor Laurus nobilis. Neke rijetke i endemske vrste su ovdje, takoe, prisutne na ogranienim podrujima, kao to su skadarski hrast lunjak Quercus robur spp. scutariensis i neke neobine zajednice, npr. Andropogoni-Nerietum, iznad izdana Sopot kod Risna. Komercijalna solana u Ulcinju zajedno sa susjednim slanitima i lagunama ini vano stanite za zimovanje ptica movarica.

Myrtle Myrtus communis

Ulcinjska solana

Kr Podruje kra u Crnoj Gori lei uglavnom na visinama od 1000 metara nadmorske visine, iako su neke oblasti i na visini do 1.900 metara nadmorske visine, kao to je planina Orjen (1.894 m), najvii planinski masiv izmeu obalnih vapnenakih lanaca. Vegetacija koju ine: ikare i grmlje, bijeli grab (Carpinus betulus), crni grab (Ostrya carpinifolia), makedonski hrast (Quercus trojana), hrast medunac (Quercus pubescens), i zeljasta vegetacija, sa velikim prostranstvima kojim dominira kadulja je uglavnom slaba, ali ima brojne endemine forme. Tipina ptiija fauna su: kamenjarka (Alectoris graeca), modrokos (Monticola Saxatilis), kos kamenjar (Monticola Solitarius), brgljez lonar (Sitta Neumayer), mediteranska bjelka (Oenanthe hispanica), obina grmua (Sylvia communis) i velika grmua (Sylvia hortensis). Meutim, najkarakteristinije ivotinje u regiji Mediterana kra su reptili koje karakterie veliki endemizam, posebno meu guterima i zmijama. Peine Zbog svoje geologije, Crna Gora ima brojne peine i jame od kojih su neke posebno lijepe (npr. Lipska peina, peina alovia), dok su druge meu najdubljim na Balkanu (npr. jame na Vjetrenim brdima na Durmitoru, Duboki do na Lovenu). U mnogim sluajevima imaju izuzetno kompleksnu i bogatu faunu, s mnogo endeminih i reliktnih (naroito tercijarnih) oblika, posebno na jugu zemlje, a posebno meu grupama beskimenjaka.
Strugarska peina

Kr (ijovo mt)

12

Kanjoni

irom Crne Gore, takoe, javljaju se kanjoni sa mediteranskom (kanjoni rijeka Morae i Cijevne) ili kontinentalnom klimom (kanjon rijeke Tare, ostaci kanjona Pive i Komarnice, klisure kao to su: Ibarska, Tifranska i alovia klisura), koje imaju vrlo razliite i esto endemske vrste, u spoju sa susjednim planinskim podrujima. Kanjon rijeke Tare, sa maksimalnom dubinom od 1.300 m je najdublji kanjon u Evropi, po dubini drugi u svijetu (nakon Velikog kanjona rijeke Kolorado u Americi).

Kanjon rijeke Tare

Diverzitet vrsta Crna Gora zbog svog geografskog poloaja, heterogene distribucije stanita, topografskih razliitosti, geoloke prolosti i klimatskih uslova posjeduje procentualno veliki diverzitet vrsta, iako spada u male evropske zemlje. Osnovna saznanja o raznovrsnosti brojnih biljnih i ivotinjskih vrsta su veoma ograniena, ukljuujui i neslaganja o taksonomskom statusu pojedinih vrsta - da li se radi o vrstama ili podvrstama. Alge slatkovodne alge Slatkovodne alge Crne Gore pokazuju veliku raznovrsnost - 1.200 vrsta i sorti je opisano do sada - sa silikatnim algama (Bacillariophyta) i zelenim algama kao dominantnim grupama. Slatkovodni sistemi koje nastanjuju razlikuju se po uslovima. Na primjer, sjeverna jezera i rijeke su oligotrofni sa relativno malo vrsta (dominiraju silikatne alge, posebno Asterionella formosa i vrste porodica Cyclotella, Fragillaria i Synedra), dok su juni sistemi generalno mezotrofni, do eutrofnih, i bogatiji vrstama algi. Najznaajnije stanite za alge u Crnoj Gori je Skadarsko jezero, najvei slatkovodni bazen na Balkanu, ije vode, od mezotrofnih do eutrofnih, nastanjuju veoma visoke biomase planktonskih, bentoskih i epifitskih algi. Jezero ima oko 1.093 poznatih vrsta, od kojih vie od 700 nisu zabiljeene na drugim mjestima u Crnoj Gori. Vjeruje se da je jedna vrsta algi Cyclotella skadariensis - endemska u Skadarskom jezeru. Ostala jezera u Crnoj Gori su poznata po znaajnoj raznovrsnosti algi, kao to su: Crno (195 vrsta), Bukumirsko (190 vrsta), Ridsko (183 vrsta), Plavsko (182 vrsta), Zminje (180 vrsta), asko (138 vrsta), Veliko i Malo Stabanjsko (138 vrsta) jezero. Vjetako Krupako jezero je takoe nastanjeno prilino raznovrsnim algama (130 vrsta). Flora rijeka u Crnoj Gori koju ine alge je slabije prouena, a taksonomske liste postoje samo za sisteme rijeka Tare (221 vrsta) i Morae (214 vrsta). Alge morske alge Preko 300 vrsta makro algi registrovano je u crnogorskim vodama (mada ih je vjerojatno mnogo vie), veinom crvene alge (Rhodophyta), koje obuhvataju 202 (66,5%) evidentiranih vrsta na osnovu godinjih istraivanja koja se vre u proljee i ljeto, nakon ega slijede: Phaeophyceae (60 vrsta, 19,7%) i Chlorophyceae (42 vrsta, 13,8%). Veina tih vrsta je rasprostranjena u Atlantskom okeanu i Sredozemnom moru (Atlantsko-sredozemne 57,5%, mediteranske- endemske 26,1%), dok je u Jadranskom moru samo 4,3% endemskih vrsta.

Mahovine i jetrenke (biofite) i liajevi U Crnoj Gori je do sada registrovano 589 vrsta biofita, odnosno 483 mahovina i 106 vrsta jetrenki. To je manje nego u veini okolnih zemalja, ali je vjerovatno odraz ogranienih istraivanja o ovim grupama, tako da e u Crnoj Gori vjerovatno biti zabiljeeno prisustvo i drugih vrsta. Najvei broj vrsta je povezano sa umama bukve Fagus spp.., graba Carpinus spp.., hrasta Quercus spp.., i platana Acer monspessulanum. Sa porastom nadmorske visine i promjenom vrste uma smanjuje se raznovrsnost mahovina. Mahovine su uveliko povezane sa vodotocima i posebno su raznovrsne na tresetitima u Crnoj Gori (npr. Barno jezero,

13

planinski vijenac Prokletije), gdje je zabiljeeno 13 vrsta mahovina Sphagnum. Liajevi u 5 Crnoj Gori su ,takoe, slabo proueni, a zabiljeeno je 693 vrste. Vaskularne biljke (visoke biljke) Balkansko poluostrvo, gdje se nalazi i Crna Gora, dio je Evrope, sa najraznovrsnijim vaskularnim biljkama, sa 7.000-8.000 zabiljeenih vrsta. Crna Gora, sa 3.250 vrsta, jedno je 6 od podruja sa najraznovrsnijim biljnim svijetom. Kao dio Balkana, ova drava je jedan od 153 vana bio-centra za globalnu floristiku raznolikost. Takoe je visok broj endemskih vrsta - postoje ak 392 endemske vrste na Balkanu (u regionu), koji ine vie od 7% crnogorske flore. Osim tih, veoma su znaajne i lokalne endemske vrste - njih ima 46 u Crnoj Gori, uglavnom tercijarni relikti. Porodice vaskularnih biljaka, sa najveim brojem vrsta u Crnoj Gori su: Asteraceae (307 vrsta), Poaceae (263), Fabaceae (233), and Caryophyllaceae (151). Gljive Oko 2,000 vrsta gljiva (vie od 1.000 vrsta mikromiceta i priblino 920 vrsta makromiceta) zabiljeeno je u Crnoj Gori, iako se procjenjuje da bi moglo biti izmeu 15.000 i 21.000 vrsta, od ega je oko 4500 makromiceta. Ako je tako, ovaj broj bi predstavljao oko polovinu broja 7 vrsta zabiljeenih u Evropi. Kljune grupe makromiceta su: Agaricales (321 poznata vrsta), Aphyllophorales (221), Ascomycota (141), Boletales (69), Gasteromycetes (47), i Russulales (91). Beskimenjaci - kopneni i slatkovodni vodeni beskimenjaci Kopneni beskimenjaci ine veoma veliku grupu ivotinja, sa mnogim podgrupama, od kojih je veina slabo prouena u Crnoj Gori. Kao rezultat toga nedostaju sveobuhvatni registri vrsta, pa ak nema ni iroko prihvaenog, priblinog broja vrsta (iako postoje registri vrsta za neke lokacije, prvenstveno Skadarsko jezero). To vai ak i za one vrste ije su jedinke veoma vane sa aspekta zdravlja ljudi (npr. praivotinje, gliste, iverak, planktoni, pijavice). Do sada, najbolje proueni tipovi su mekuci Mollusca, sa 323 registrovane vrste i 136 vrsta kopnenih pueva, koji se smatraju vrstama od meunarodnog znaaja (uglavnom endemske vrste), prstenaste gliste (Oligochaeta - sa 27 priznatih vrsta) i zglavkari (Arthropoda - sa procijenjenih 16.000 - 20.000 vrsta, iako je prema nekim procjenama samo broj insekata vei od 25.000). Istraivai tih grupa navode da imaju visok nivo endemizma kao i veliku razliitost vrsta. Mnoge vrste su reliktne, posebno iz perioda tercijara, a ukljuuju i 'ivi fosil' Congeria kusceri - jedini poznati podzemni mekuac sa dvije ljuture - od roda za koji se smatralo da je izumro od miocena (prije 23 do 5,3 miliona godina). Posebno znaajne peine sa endemskim beskimenjacima su: Lipska peina (endemska vrsta amfipoda Typhlogammarus, endemske vrste pueva i glavonoaca), peina Bobotua kod Trnova (endemske vrste glavonoaca, kosaca (Opiliones) i buba), Obodska peina (endemske vrste buba, amfipoda i pueva) i peina Megara blizu Podgorice (endemske vrste buba i kosaca). Beskimenjaci morski beskimenjaci Postojei podaci ukazuju na relativno veliku raznovrsnost, ali nizak endemizam (kao i u itavom Jadranskom moru). Na primjer, oko 50% (50 od 101 vrste) svih bodljokoaca (Echinodermata) koji nastanjuju Jadransko more je registrovano u Crnoj Gori, dok je prisustvo 127 vrsta koljki zabiljeeno u unutranjem dijelu Boke (Kotorsko-risanski zaliv), uz procijenjenih 250-300 vrsta u crnogorskim vodama, te 17 vrsta glavonoaca (Sepia officinalis, Sepia elegans, Sepia orbignyana, Sepietta oweniana, Sepiola rondeleti, Illex coindetii, Loligo vulgaris, Octopus vulgaris, hobotnice salutii, Eledone moschata, Eledone cirros, Alloteuthis medija, Rossia macrosoma, Scaeurgus uncirrhus, Pteroctopus tetracirrhus i Todarodes sagitatus) zabiljeeni su na otvorenom dijelu crnogorske obale. Vrste koje se koriste u komercijale svrhe su lignje (Loligo vulgaris) i sipe (Sepia officinalis), koje ine veinu ulova glavonoaca u crnogorskim vodama, kao i vrste rakova (Crustacea),

5 Izvor: Kneevi & Mayrhofer (2009): Catalogue of the Lichenized and Lichenicolous fungi of Montenegro. Phyton, Wienn (Katalog liajastih i gljiva i gljiva na liajevima u Crnoj Gori. Tip, Wienn) 6 Sa 3 pod-centralne planinske flore: I. Pod-centar primorsko-jadranskih Dinarida: planina Orjen, Njeguke planine, planine Loven i Rumija, II. Pod-centar planiskog masiva Durmitor: planine Bio, Durmitor, Sinjavina, Vojnik, Ljubinja, i III. pod-centar planiskog masiva Prokletije: planine Bjelasica, Komovi, Prokletije. 7 Izvor: G., 2008: Prilog o gljivama za Studiju o biodiverzitetu, (Nacionalna studija 2008, Nacionalna strategija o biolokoj raznovrsnosti sa Akcionim planom 2010.).

14

kampi Parapenaeus longirostris, te nekoliko vrsta koljki (Mollusca). Meutim, i pored njihove komercijalne vanosti ekologija ovih grupa jo uvijek je prilino slabo poznata. Ribe slatkovodne ribe Slatkovodni sistemi Crne Gore pripadaju slivovima Crnog mora, u kojem je zabiljeeno oko 30 vrsta riba, i Jadranskog mora, sa 60 vrsta riba. Disparitet postoji zato to je juni region koji pripada slivu Jadranskog mora preivio posljednju glacijaciju i postao utoite za mnoge vrsta slatkovodnih riba. Prema tome, postoji veliki broj endemskih vrsta i visok ukupan nivo genetske raznovrsnosti u regiji, posebno u Jadranskom slivu. Tipine vrste brzih planinskih rijeka su ribe iz porodice salmonida (Salmo trutta / faroides, Salmo dentex, Thymallus thymallus) i ciprinida, kao to je mrena (Gobio gobio, Barbus meridionalis, Barbus barbus). Ribe srednjeg rjenog toka (umjereno brzi tokovi) uglavnom su iz porodice ciprinida (Rutilus, Leuciscus, Phoxinus, Chondrostoma, itd.), ali su prisutne i neke vrste salmonida, ukljuujui i rijetku endemsku vrstu pastrmke Salmothymus obtusirostris zetensis. Ribe stajaih voda (jezera, bare) takoe su iz porodice ciprinida, pored ribe iz redova: Cyprinus, Carpio, Leuciscus, Alburnus itd. Karakteristine vrste estuarija i boatnih voda ukljuuju, osim nekoliko ciprinida, vrste iz redova: Mugil, Dicentrarchus, Blennius, Platichthis, Anguilla, Alossa itd. Jedno od najvanijih mjesta za uzgoj slatkovodne ribe u zemlji je Skadarsko jezero koje ima vie od 40 vrsta riba, ukljuujui i vrste koje migriraju izmeu morskih i slatkovodnih sistema, kao to su jegulja (Anguilla anguilla), haringa (Alossa falax nilotica), itd.

Ribe morske ribe Riblja fauna Jadranskog mora smatra se raznovrsnom, sa 117 registrovanih porodica, ali ima 8 nizak nivo endemizma. Do danas je u Crnoj Gori zabiljeeno 407 vrsta, to predstavlja oko 70% registrovanih vrsta u Mediteranu. Meutim, to, vjerojatno, nije kompletna lista poto su neke vrste registrovane samo jednom i njihov status u crnogorskim vodama nije poznat (npr. da li su migratorne ili rezidentne), a nije istraena ni itava morska teritorija Crne Gore (istoni Jadran je najdublji dio mora i uglavnom neistraen, tako da se oekuje da e biti registrovane nove vrste). Stanita najbogatija vrstama riba (u pogledu raznovrsnosti i biomase) su ponori i grebeni priobalnih podruja koji sadre veliku strukturnu raznovrsnost i razliita mikro stanita za ribe. Pjeana dna, kao na uu rijeke Bojane, relativno su siromana vrstama riba, iako su plitkovodna naselja mediteranske morske trave vana mrijestilita ribe. Blizu obale, npr. u Boko-kotorskom zalivu, mogu se nai: Spicara flexuosa, Serranus hepatus, Mullus barbatus, Pagellus erythrinus i druge vrste uglavnom plave ribe, dok su: Merluccius merluccius, Trisopterus minutus capelanus i Trachurus trachurus karakteristine za podruje bentoskih otvorenih dijelova mora u srednjem i junom Jadranu. Reptili i vodozemci (herpetofauna) U Crnoj Gori postoji relativno visoka raznovrsnost kopnenih i vodenih vodozemaca i reptila, ukljuujui: gutere, zmije, kornjae, abe, krastae, dadevnjake i morske kornjae. Trenutno ima 56 vrsta (18 vrsta vodozemaca i 38 vrsta reptila) i 69 registrovanih podvrsta iz 38 rodova, a malo je vjerojatno da je ovaj popis konaan. Takav je sluaj posobno sa za sloenim vrstama zelene abe (Rena esculenta) i sloenim vrstama velikog mrmoljka (Triturus cristatus), za koje je regija sredite specijacije, pa je vjerovatno da e biti evidentirano vie vrsta i podvrsta. Jedna znaajna vrsta vodozemaca je 'ovjeja ribica' (Proteus anguinus), koja je endemina vrsta podzemnih voda u peinama krakih Dinarskih planina jugoistone Evrope. Planiske regije Lovena i Prokletija istiu se kao posebne vrue take po raznovrsnosti vodozemaca i reptila, kao i endemizma u Crnoj Gori. Vodena stanita u regionu Lovena posebno su interesantna kao domaini zajednica vodozemaca i reptila sa brojnim reliktnim i endemskim vrstama, kao to su: glavati mrmoljak (Triturus carnifex), cetinjski utotrbi muka (Bombina variegata scabra), Podarcis melisellensis fiumana, Dinarolacerta mosorensis (=Lacerta mosorensis), guter Dalmatolacerta oxycephala (=Lacerta oxycephala), i Vipera ammodytes meridionalis. Jezera planinskog regiona Prokletija (Bukumirsko i Ridsko jezero) 28 poznata su po populacijama neotenskog oblika - alpski mrmoljak Triturus alpestris, kao i znaajnom broju balkanskih endemskih vrsta, npr. Bombina (variegata) scabra, Pelophylax shqipericus, grka aba Rana graeca, Dinarolacerta montenegrina (nova vrsta), Dalmatolacerta oxycephala, Podarcis melisellensis, Hierophis gemonensis=Coluber

28

Neotenske forme dostiu polnu zrelost ve u stadiju larve.

15

gemonensis. Takoe su znaajna ostrva Skadarskog jezera od kojih je svako nastanjeno drugom vrstom zajednice gutera, zatim oblast Nacionalnog parka "Durmitor", gdje se javljaju: Triturus alpestris, Triturus vulgaris, Rana temporaria, Vipera berus, i dvije endemske vrste reptila Dinarolacerta mosorensis i Dalmatolacerta oxycephala. Druga znaajna stanita rijetkih vodozemaca i reptila su: Poenska jezera, kanjon rijeke Komarnice, od Skakavice do sela Dui, Zminiko jezero (vano je za opstanak endemskog mrmoljka Triturus alpestris serdarus), dio kanjona rijeke Tara lokalitet elije-Borovi (vaan je za Rana graeca), Kotorsko-risanski zaliv (bitan za Caretta caretta, Chelonia mydas, Elaphe quatuorlineata, Zamenis situla = Elaphe situla, Bombina variegata), Platamuni (Caretta caretta, Chelonia mydas), ostrvo Katii (Caretta caretta, Chelonia mydas), kanjon rijeke Cijevne (Elaphe quatuorlineata, Zamenis situla, Testudo hermanni, Triturus carnifex), emovsko polje (Testudo hermanni), Buljarica (Testudo hermanni), kanjon Mrtvica (Elaphe quatuorlineata, Zamenis situla, Testudo hermanni, Bombina variegata), Ada Bojana (Caretta caretta, Chelonia mydas, Emys orbicularis, Testudo hermanni, Triturus carnifex), kanjon Male rijeke (Testudo hermanni), planina Rumija (Elaphe quatuorlineata, Zamenis situla, Testudo hermanni, Vipera ursinii), Tivatska solana (Caretta caretta, Emys orbicularis, Mauremys caspica, Testudo hermanni, Elaphe quatuorlineata, Zamenis situla). Ptice Pozicija Crne Gore du glavnog migratornog pravca (Jadranski migratorni put) i raznovrsnost prirodnih stanita su imali za rezultat veliku raznovrsnost ptica. Od ukupno 526 evropskih vrsta ptica 333 se mogu redovno nai u Crnoj Gori, a registrovano je i nekoliko dodatnih vrsta koje se povremene pojavljuju, tako da je do sada u Crnoj Gori registrovano ukupno 326 9 vrsta . Od toga se 204 vrste gnijezde u zemlji. Crna Gora ima veliki broj vrsta ptica meu kojima su mnoge grabljivice, umske vrste i movarice, i prua vana utoita za brojne rijetke i ugroene ptije vrste, kao to su kudravi nesit Pelecanus crispus i mali vranac Phalacrocorax pygmeus. Vana stanita ptica su: Buljarica, Velika Plaa, Ada Bojana, Tivaska i Ulcinjska solana, asko jezero u mediteranskoj regiji, panjaci i plavne ume uz rijeku Bojanu, te, u unutranjosti, Durmitor, Bjelasica, Komovi, i kanjoni: Pive, Tare, Morae i Cijevne,kao i planine Magli i Prokletije. Preko 281 vrsta ptica je zabiljeeno na Skadarskom jezeru, oko 250 u okolini Ulcinja i 172 na Durmitoru. Sisari 29 Crna Gora ima bogatu faunu sisara , a sastoji se od: mesodera (npr. vuk Canis lupus, mrki medvjed Ursus arctos , lisica Vulpes vulpes, ris Lynx lynx, vidra Lutra lutra), kopitara (npr. Divlja svinja Sus scrofa, jelen Cervus elaphus, srna Capreolus capreolus, divokoza Rupicapra rupicapra), glodara (ukljuujui Pitymus thomasi, koji se moe nai samo u okolini Podgorice, Beri, Vranici i u Vilusima), kao i nekoliko vrsta slijepih mieva, zatim pojedine vrste morskih sisara (obini delfin Delphinus delphis, prugasti delfin Stenella coeruleoalba, dobri delfin Tursiops truncatus). Najvea raznovrsnost sisara se javlja u planinama i umama na sjeveru zemlje. Osim nekih istraivanja o pojedinim vrstama, npr. mrki medvjed Ursus arctos, odnosno odreenim grupama, npr. slijepi mievi u Ulcinju i podruju Arsenala, kao i procjena 10 lovakih drutava o lovnoj populaciji , a koje nisu zvanino potvrene, nema podataka o veliini populacija sisara u Crnoj Gori.

29 10

registrovano je 65 vrsta sisara Sporna je kompatibilnost podataka lovakih drutava o broju lovne divljai, poto nisu zvanino potvreni.

16

Centri biodiverziteta u Crnoj Gori i njihov regionalni znaaj Kartiranjem distribucije biljaka i ivotinja irom Balkanskog poluostrva utvrene su vrue 11 take biodiverziteta u Crnoj Gori . Skoro sve planinske regije Crne Gore mogu se smatrati centrima raznovrsne vaskularne flore, ukljuujui: (i) Durmitor, (ii) masiv Prokletija i (iii) mediteranske Dinaride (Orjen, Loven, Rumija, Njeguke planine). Mjesta sa 1.200 -1.400 vrsta (kombinovano vrste i podvrste) su: (a) Durmitor sa Bioem, ukljuujui kanjone rijeka Tare, Pive i Suice; (b) Bjelasica, Komovi i Prokletije, ukljuujui Visitor, ijovo, Hum Orahovski; (c) kanjon rijeke Cijevne; (d) kanjon Mrtvice; i (e) Skadarsko jezero sa sjevernim 32, padinama planine Rumije. Oblast masiva Prokletija , Morake planine, Bjelasica i Komovi priznati su kao centri endemske flore. Najvaniji centri biodiverziteta ptica u Crnoj Gori su Skadarsko jezero i Ulcinj, kao i planinska podruja Durmitora i Prokletija. Bio-centri diverziteta sisara u Crnoj Gori su: planinske oblasti Durmitora, Sinjavine, zapadna strana Prokletija, Komovi i Bjelasica, sa manjim koncentracijama vrsta na istonoj strani Prokletija, u centralnim dijelovima Crne Gore, sjevernim dijelovima Boko-kotorskog zaliva, na planini Orjen i priobalnim Dinarskim planinama (Loven, Rumija sa Skadarskim jezerom). Priobalni region Crne Gore i njegovo zalee Skadarsko jezero, Loven i Prokletije, smatraju se najznaajnijim centerima biodiverziteta reptila i vodozemaca na Balkanskom poluostrvu i u Evropi.

Preklapanje centra diverziteta vaskularne flore a (VF), vodozemaca i reptila (VG), ptica (P) i sisara (S) u Crnoj Gori, oznaeno crvenim krugovima, predstavlja centre diverziteta u kojim se preklapaju tri vrste organizama, dok svijetlo smei krugovi predstavljaju podruja diverziteta u kojim se preklapaju dvije vrste organizama.

Regionalni i globalni znaaj biodiverziteta Crne Gore Crna Gora, sa vie od 3.200 vrsta biljaka je sa floristikog aspekta jedno od najraznovrsnijih 33 podruja u regionu, slino postoji samo Grkoj i Bugarskoj. S/A indeks za Crnu Goru za vaskularne biljke iznosi 0.837, to je najvea vrijednost zabiljeena u svim evropskim zemljama. Slino, indeks gustine ptica koje se gnijezde u Crnoj Gori iznosi 0.557, to je visoija vrijednost u odnosu na itav Balkan (0.435). Na globalnom nivou, Crna Gora spada

Stevanovic, V. & Vasic, V. (1995): Biodiverzitet Jugoslavije, sa pregledom vrsta od meunarodnog znaaja, Bioloki fakultet i Ecolibri, Beograd 32 U centralnim i istonim Prokletijama prisutno je vie od 110 endemskih vrsta. 33 Izraeno kao logaritam broja vrsta (log S) /logaritamska povrina (km2) (log A). Vidjeti Stevanovi, V. Vasi, V.Regner, S. (urednici) (2000). Biodiverzitet FRY. Ecolibri, Beograd.
11

17

meu vrue take biodiverziteta na Maditeranu , i u sljedeim eko-regionima u svijetu : evromediteranske mjeovite planinske ume (br. 77), mediteranske ume, umsko zemljite i iprag (br.123), Sredozemno more (br. 199) i balkanske rijeke i potoci (br. 180), to zajedno sa planinskim podrujem Bugarske ini jedan od 153 centra od globalnog znaaja u odnosu na cvijetnu raznovrsnost.
34 35

Podruja od meunarodnog znaaja sa rijetkim, endemskim i ugroenim vrstama U Crnoj Gori su oznaene sljedee oblasti kao meunarodno znaajna podruja za ptice 12 (Important Bird Areas - IBA) : Skadarsko jezero, Ulcinjska solana, asko jezero, Durmitor i 13 Biogradska gora . Na osnovnoj listi identifikovanih i potencijalnih (oznaeno sa*), meunarodno znaajnih podruja za ptice su: delta Bojane, planina Rumija, zaliv Buljarica, Skadarsko jezero, Plavsko jezero sa plavnim livadama, Tivatska solana, emovsko polje, planinski masiv Prokletije, akumulacije vode u Nikiu, planina Hajla, Biogradska gora, planina Durmitor, kanjon rijeke Cijevne, dolina rijeke Zete*, Kuke planine*, kao i planina Visitor*, zatim Komovi* i Golija*, Pivska visoravan*, i planina Ljubinja*. to se tie znaajnih podruja za biljke (Important Plant Araes - IPA) u Crnoj Gori, 14 identifikovane su sljedee 22 lokacije : a) planine i planinske oblasti: Jerinja glava, Lukavica, Trebjesa, Starac, Bogievica, Visitor i Hajla, Orjen, Loven, Rumija, Babji zub (najvei vrh Sinjajevine, 2277 m);Komovi, Durmitor i Biogradska gora. b) Skadarsko jezero, Velika plaa u Ulcinju, kanjoni rijeka Pive, Tare, Komarnice, Mrtvice, Cijevne i Lima. Do sada nijesu utvrena podruja znaajna za gljive (Important Fungi Areas - IFA), to bi moglo dati dodatne razloge za zatitu postojeih i novih, odnosno potencijalno zatienih podruja.

Planinski masiv Durmitora zimi

Conservation International - Mediterranean biodiversity hotspot. Vidjeti (Zatita meunarodnih mediteranskih vruih taaka bioloke raznovrsnosti) http://www.biodiversityhotspots.org/xp/hotspots/mediterranean/Pages/default.aspx 35 Globalni eko regioni nauno su definisani kao najizraenija kopnena, slatkovodna i morska stanita na svijetu. Vidjeti http://www.panda.org/about_wwf/where_we_work/ecoregions/ecoregion_list/index.cfm 12 IBA su lokaliteti znaajni za zatitu ptica poto redovno primaju znaajne populacije jedne ili vie globalno ili regionalno ugroenih vrsta ptica, endemskih ptica ili odreene veoma zastupljene zajednice . Meunarodno znaajna podruja za ptice utvruju se u skladu sa meunarodnim kriterijima i standardima. Vidjeti http://www.birdlife.org/action/science/sites/european_ibas/index.html. 13 Vidjetii http://www.birdlife.org/datazone/sites/index.html a zatim odabrati link za Crnu Goru: Biogradska gora (YU037) ispuniti kriterij B2, B3; Durmitor (YU036) ispuniti kriterij B2, B3; asko jezero (YU039) ispuniti kriterij B1i, B2, B3; Skadarsko jezero (YU038) ispuniti kriterij A1, A3, A4i, A4iii, B1i, B2; Ulcinjska solana (YU040) ispuniti kriterij A1, A4i, B1i, B2 14 Vidjeti - http://www.ipa-montenegro.cg.yu/

34

18

Agrobiodiverzitet Agrobiodiverzit obuhvata raznovrsne ivotinje, biljke i mikro organizme koji su potrebni za odravanje poljoprivredne proizvodnje i ishranu ljudi i stoke. Biljni agrobiodiverzitet Iako mala zemlja, Crna Gora ima znaajnu raznovrsnost biljnih i ivotinjskih vrsta koje se koriste u poljoprivredi, kao i niz karakteristinih lokalnih sorti i pasmina. Crna Gora se tradicionalno dijeli na pet glavnih agro-ekolokih regija na osnovu zajednikih osobina (u velikoj mjeri na osnovu klime, strukture poljoprivredne proizvodnje, kultivisanih i uzoranih povrina, visine primanja, i koncentracije stoke), a to su: primorski region, Zetska i Bjelopavlika ravnica, kraki region, sjeverne planine i Polimsko-ibarski region. Primorski region (podruje od Debelog brijega do rijeke Bojane) obuhvata 11,5% zemlje, tj. oko 20.000 hektara obradivih povrina, te je pogodan za voe, masline i povre, i bogat je aromatinim i ljekovitim biljem, i vrstama divljih voaka (ipak, smokva, itd.). Zetska i Bjelopavlia ravnica (Zetsko-bjelopavliki region, koji pokriva podruje Podgorice i Danilovgrada) ini 14% teritorije Crna Gore, gdje se uglavnom uzgaja povre, poljoprivredni usjevi i voe (ukljuujui groe, smokve, narande i kivi). Kraki region (koji obuhvata podruje Cetinja i Nikia) pokriva 21% Crne Gore, ali zbog vrlo ograniene dostupnosti povrinskih voda, poljoprivredna proizvodnja se fokusira na stoarstvo i panjake. Planine na sjeveru obuhvataju najvei region (32,5%) Crne Gore i pogodne su za uzgoj itarica, krompira i kupusa, a imaju i najveu povrinu u pogledu panjaka (prirodne i vjetake livade) za stoarstvo i proizvodnju mlijeka. Polimsko-ibarski region (doline rijeka Lim i Ibar) pokriva oko 20,5% Crne Gore, sa 32,9% najplodnijih obradivih povrina, gdje se proizvodi povre i voe. Postoje znaajne domae sorte itarica: pasulja, luka, krompira, paradajza, voa, vinove loze i lokalne populacije jestivih divljih biljaka, koje lokalno stanovnitvo jo uvijek uzgaja i konzumira. Ipak, intenziviranje poljoprivredne proizvodnje negativno se odrazilo na ovu raznovrsnost, a neki genotipovi su ve izgubljeni u divljini (npr. neke sorte penice vie se ne pojavljuju u prvobitnim podrujima). Sreom, najvaniji genetski resursi koji su vani za hranu i poljoprivredu uglavnom su ouvani i predstavljaju dobar izvor germplazme za razvoj nove selekcije i sjemena za uzgoj. ivotinjski agrobiodiverzitet Crna Gora ima gotovo sve domae vrste koje se uzgajaju irom Balkana. Populacije su genetski i fenotipski specifine i prilagoene Crnoj Gori, iako se u veini sluajeva radi o malim populacijama. Neke od njih postoje u tako malom broju da su u sutini istrijebljene. Meu njima je i 'bua', malena i otporna pasmina krave, jednostavna za odravanje, prilagoena surovim, udaljenim, slabo hranjivim i brdovitim regijama na sjeveru i sjeveroistoku zemlje (npr. optine Plav i Roaje), koji vrlo esto imaju loa komunikaciona sredstva i nepovoljne uslove za ishranu. Pojedinane pasmine ili male grupe se mogu nai u zaleu Skadarskog jezera i oko delte rijeke Bojane. Najea pasmina ovaca je pramenka" kojih ima nekoliko vrsta irom zemlje i svaka se prilagodila lokalnim uslovima, a to su: Zetska zuja, koja je izvorno uzgajana oko Podgorice (Zeta, Ljekopolje, emovsko polje do podruja Bjelopavlia) i moe da podnese vrua ljeta; Bardoka, koja potie iz pograninog podruja izmeu Kosova i Albanije (Plav, Gusinje, i dio optine Podgorica); Pivska ovca, koja se uzgaja u irem podruju planina Durmitora i Sinjajevine; Ljaba, koja se izvorno uzgajala na podruju Ulcinja; Sjenika ovca (Sjenike ovce) i Vasojevika ruda, koje se uzgajaju na sjevero-istoku Crne Gore. Meutim, Zetska zuja je skoro izumrla, a i druge vrste postoje samo u malom broju. Osim toga, domae balkanske koze se uglavnom uzgajaju na jugu zemlje u podruju neprikladnom za ovce i stoarstvo. Takva podruja obuvataju kraka podruja u optinama Niki, Cetinje, Podgorica, i primorskim optinama pokrivenim grmljem i niskim listopadnim drveem. Specifina nijansa crvene boje se smatra reprezentativnom za ovu vrstu u Crnoj Gori. Mali planinski konj se, takoe, jo uvijek koristi u Crnoj Gori, posebno u udaljenijim i nepristupanijim planinskim podrujima, pomocu magaraca u pojedinim oblastima na jugu (optine Ulcinj, Bar, a djelomino Cetinje i Podgorica). Lokalna sorta svinje, "ika", ve je izumrla u Crnoj Gori.

19

Genetski modifikovani organizmi (GMO) Carinski inspektori povremeno provjeravaju kontejnere koji dolaze u zemlju u cilju utvrdjivanja da li isti sadre genetski modifikovane organizme (GMO). Medjutim, uglavnom se oslanjaju na naljepnice na proizvodu kako bi se utvrdilo da li su prisutni genetski modifikovani organizmi, poto ne postoji specijalizovana oprema za testiranje GMO-a u Crnoj Gori (sumnjivi uzorci se alju na testiranje u Srbiju). Prema tome, malo je informacija o postojanju GMO-a u Crnoj Gori. Vlada Crne Gore smatra da je utvrivanje pojave GMO-a, njihovo korienje i ulazak u zemlju prioritetno, pogotovo poto razvija sektor organske proizvodnje koji bi mogao da ne zadovolji meunarodne standarde u sluaju kontaminacije genetski modifikovanim organizmima.

20

2. Status i trendovi biodiverziteta U Crnoj Gori se vri ogranieni monitoring biodiverziteta , u okviru Nacionalnog programa za monitoring ivotne sredine, od 2000. godine. Zbog ogranienih finansijskih sredstava za ovaj program, do sada prikupljeni podaci ne nude mogunost za sloene analize trendova o stanju indikativnih vrsta populacija, ili promjenama u odabranim stanitima i cjelokupnom ivotnom okruenju. Meutim, sumarni rezultati izvjetaja koji su rezultat programa (predstavljeni u Nacionalnim izvjetajima o stanju ivotne sredine koje jednom godinje usvaja Vlada) potvrdili su prethodne procjene iz strune i naune literature o ugroenosti mnogih komponenti biodiverziteta u Crnoj Gori. Rezultati dobijeni kroz program pokazuju da su vodeni ekosistemi 16 i ume , zatim urbane i poljoprivredne povrine pod najveim negativnim uticajima. Razliiti ekosistemi su ugroeni u razliitom obimu, zavisno od intenziteta antropogenih faktora. U tom smislu, najvei pritisak je na umsku vegetaciju, zbog stalne ekploatacije tokom dugog vremenskog razdoblja. Obalni ekosistemi su takoe ugroeni, dok su prirodna priobalna stanita okupirali turistiki objekati i urbani razvoj. Vodni ekosistemi su pod pritiskom razliitih oblika zagaenja, to smanjuje njihovu produktivnost. Moglo bi se zakljuiti da prijetnje po biodiverzitet treba analizirati u sljedeem periodu, sa odgovarajuom panjom, kako bi se mogle predloiti djelotvorne mjere za ouvanje i unapreenje biodiverziteta, kroz njihovu integraciju u sektorske planove i strategije. Postojei program monitoringa biodiverziteta mora biti proiren, sloeniji i sa posebnim naglaskom na mreu zatienih podruja i predstojeu mreu NATURA 2000. 2005. godine je takoe primijeeno da su ugroeni stepski ekosistemi (Zetsko-Bjelopavlika ravnica) i ekosistemi zaslanjenih podruja (zalee Velike plaa u Ulcinju). Rezultati Programa monitoringa biodiverziteta, takoe su dali znaajne podatke za reviziju statusa zatite mnogih vrsta, tako je nova lista zatienih vrsta usvojena u decembru 2006. godine (Rjeenje o stavljanju pod zatitu rijetkih i ugroenih vrsta flore i faune (Slubeni list Crne Gore, br. 76/06). Vremenom se broj zatienih vrsta poveao, tako da je 1968. godine 17 samo 6 vrsta biljaka stavljeno pod zatitu, ali je 1982. godine 52 vrste biljaka i 314 vrsta 18 ivotinja bilo pod zatitom . Nakon posljednje revizije, Rjeenjem je zatieno 415 biljnih i 430 ivotinjskih vrsta. 3. Glavne prijetnje biodiverzitetu Ugroena stanita i ekosistemi 19 Iako za veinu vrsta i stanita nedostaju sveobuhvatni podaci o populaciji i promjenama u rasprostranjenosti, u strunoj literaturi i slubenim dokumentima postoji mnogo primjera ugroenosti i smanjenja biodiverziteta u Crnoj Gori. a. Priobalna i morska podruja - smatra se da su flora i fauna priobalne zone najugroeniji u Crnoj Gori. Ova regija je ugroena nekontrolisanim turizmom i urbanim razvojem koji, zbog poveanog isputanja zagaenih i nepreienih otpadnih voda u more, ugroava morski ekosistem, posebno u turistikim podrujima kao to je Boko-kotorski zaliv. Najugroenija stanita na primorju su dine na Velikoj plai u Ulcinju (koja ima jedinstvenu halofitu 20 vegetaciju ), kao i preostali ostaci ume skadarskog hrasta lunjaka (Quercus robur scutariensis) u toju, u zaleu Velike plae i Ulcinja. Ptija fauna na tim lokalitetima ugroena je lovom. b. umska stanita/ umski ekosistemi - umski ekosistemi su takoe pretrpjeli velike promjene, posebno nakon II svjetskog rata kada je u periodu industrijalizacije sektora umarstva posjeena najkvalitetnija uma, a gotovo svi najvrjedniji umski kompleksi uniteni.
Zavod za zatitu prirode Crne Gore Do ovog zakljuka dolo se prilikom sastavljanja liste prioritetnih ekosistema za zatitu (konsultovano 15 strunjaka iz razliitih sektora s) 17 Daphne malyana Blei, Dioscorea balcanica Kosanin, Ilex aquifolium L., Leontopodium alpinum Kass, Ramondia serbica Panc and Taxus baccata L. 18 Uredba o zatiti rijetkih, prorijeenih, endemskih i ugroenih biljnihih i ivotinjskih vrsta (Slubeni list Republike Crne Gore, br. 36/82) 19 Rezultat nedovoljne istraenosti i nedostatka kompleksnijeg sistema za monitoring bioloke raznovrsnosti. Vidjeti prethodno poglavlje. 20 Rijetke i ugroene vrste na ovom lokalitetu su: Cakile maritima, Xantium italicu, Salsola kali, Euphorbia peplis, Euphorbia paralias, Polygonum maritimum, Atriplex hastate, Echinophora spinosa, sea holly Eryngium maritimum, Agropyrum junceum, Medicago marina, Inula crithmoides, Lagurus ovatus, Cuscuta sp.
16 15

15

21

Naalost, te velike promjene veliine i sastava umskih stanita koje su nastupile u posljednjih 50 godina nijesu valjano dokumentovane, izuzimajui podatke o ukupnim koliinama posjeenog drveta. U periodu 1947-1951.godina, godinje je sjeeno oko 3 3 1.200.000 m drveta, da bi 70-tih godina ta koliina smanjena na 900.000 m godinje, a krajem 80-tih oko 800.000 m3/godinje. Tokom 90-tih dolo je do daljeg smanjivanja posjeenih koliina drveta, ali je s druge strane dolo do pojave nelegalnih sjea, kao to je to bilo (1998 2000) u pograninom podruju sa Kosovom. Sadanji obim sjee uma u Crnoj 3 Gori se procjenjuje na oko 700.000 m godinje. c. Vodena i movarna stanita - vodena stanita pate od eutrofikacije, posebno usljed zagaenja iz ljudskih naselja. Planovi za direktnu upotrebu biolokih resursa iz slatkovodnih 75 ekosistema i planovi za njihovo isuivanje predstavljaju znaajnu opasnost za floru i faunu, posebno riblje populacije. Mnoge ptice movarice u Crnoj Gori su takoe bile ugroene lovom. d. Stanita suvih panjaka Suvi panjaci su danas u Crnoj Gori veoma rijetki i smatraju se najugroenijim stanitem u Crnoj Gori, najvie usljed pretjerane ispae ili pretvaranja u obradive povrine za uzgoj voa ili vinogradarstvo, kao to je npr. veliki dio panjaka na emovskom polju pretvoren u vinograde i vonjake. Ugroenost agrobiodiverziteta Razvoj, kao i ekonomski i trini pritisci u Crnoj Gori doveli su do erozije agrobiodiverziteta, ukljuujui i smanjenje populacija, nestajanje svih lokalnih pasmina i smanjenje genetske raznolikosti koja je dodatno ugroena ukrtanjem sa drugim sortama i uvoznim pasminama. Glavne prijetnje biodiverzitetu u Crnoj Gori Na osnovu dostupnih podataka, utvreno je sljedeih 6 glavnih kategorija antropogenih prijetnji: 1. Nekontrolisana urbanizacija i razvoj turizma na prirodnim stanitima, sa prateim razvojem infrastrukture; 2. Promjena naina korienja zemljita, posebno vezano za poljoprivredu i umarstvo; 3. Neodrivo i protivzakonito korienje prirodnih dobara (ukljuujui protivzakoniti lov, prekomjernu berbu, itd.); 4. Zagaenje vode, zemljita i vazduha industrijskim i poljoprivrednim zagaivaima i komunalnim otpadom; 21 predstavlja prijetnju koja je do sada bila slabo 5. Uvoenje stranih, invazivnih vrsta istraena, ali se brzo moe oekivati da e dobiti vei znaaj meu prijetnjama po biodiverzitet. 6. Uticaj na klimatske promjene, posebno uticaj toplih i hladnih perioda na umska 22 23 stanita na koja treba obratiti veu panju . Kumulativni uticaj gore navedenih prijetnji na biodiverzitet je gubitak rijetkih ili ugroenih stanita i pripadajuih (esto endemskih) vrsta, posebno na obali, kao i smanjenje funkcionalnosti i stabilnosti prirodnih ekosistema, naroito umskih i vodnih ekosistema. Glavni razlozi koji vode gubitku biodiverziteta Postoji vie osnovnih uzroka navedene ugroenosti biodiverziteta, a najznaajniji su: Nizak politiki prioritet zatite ivotne sredine 1. - iako se zatita ivotne sredine i ouvanje biodiverziteta i prirodnih dobara slubeno istiu kao priorieti u brojnim zvaninim dokumentima (Deklaracija o ekolokoj dravi, Prostorni Plan Crne Gore, Nacionalna Strategija odrivog razvoja i dr) u praksi su oni nisko pozicionirani u politikom programu jer se kao prioritet posmatraju profitabilni privredni sektori, kao to su turizam, energetika, poljoprivreda i dr. Interesi razvoja bez barijera uglavnom su obrazloeni jakim finansijskim i investicionim argumentima koji su jai od ekolokih interesa, zakonom propisanih procedura i mjera koje se smatraju barijerom za takvu razvojnu politiku.
Planovi za produbljivanje korita rijeke Bojane i regulaciju nivoa vode u Skadarskom jezeru. Najrasprostranjenijevrste su Robinia pseudoacacia, Ailanthus altissima, a u urbanim podrujima Broussonetia papyrifera. U moru Caulerpe racemose. 22 Oekivane klimatske promjene u Crnoj Gori prema Procjeni uticaja Meuvladinog panela o klimatskim promjenama 4 (IPCC AR 4) kao i drugim izvorima do 2050: poveanje temperature za 1.8 2.2 0C; (ii) smanjenje padavina izmeu -6 % i 14%, posebno ljeti (iii) porast ekstremnih klimatskih prirodnih pojava i (iv) poveanje nivoa mora za 18 22 cm. 23 Prognoza klimatskih promjena data je u dokumentu MTLE i UNEP RAC / SPA: Ranjivost i uticaj klimatskih promjena na morski i obalni biodiverzitet u Crnoj Gori, Nacionalni pregled, autor V. Bukovi (2008).
21 75

22

. Jasno se mogu izdvojiti sektorske politike koje nijesu usmjerene na odrivije oblike djelatnosti u tim sektorima. Tako npr. politika u sektoru turizma jo uvijek nije u praksi dovoljno usmjerena na ekoloki odrivije ali skuplje oblike turizma sa manjim brojem gostiju. Nizak nivo ogranienja i podsticaja koji se odnose na zatitu biodiverziteta/ prirode - postojei sistem zabrana i kazni za krenje propisa vezanih za zatitu prirode (poev od zagaenja do direktnog korienja biolokih resursa) je neefikasan i ne djeluje kao faktor kontrole i/ili ograniavanja djelatnosti. Kada se primjenjuje naplata tih kazni one se esto smatraju dodatnim porezom koji oteava obavljanje privrednih djelatnosti. Osim toga, postoji nedostatak podsticaja za investiranje u poboljanje stanja prirodnih resursa, kako za privredne sektore (poljoprivreda, industrija, turizam) ali i za pojedince koji treba da pomijene svoju svijest i ponaanje Demografske, drutvene i ekonomske promjene koje utiu na biodiverzitet - znaajne demografske promjene koje su se desile u toku protekle dvije decenije u regionu (raspad Jugoslavije, migracije izbjeglica i raseljenih lica) imale su za posljedicu promjene u distribuciji i sastavu (etnikom, drutvenom, ekonomskom i dr.) stanovnitva Crne Gore. S druge strane unutranje migracije stanovnitva (iz sela u grad i sa sjevera u Podgorici u na crnogorsko primorje) su demografski promijenile posebno profil ruralnih naselja. Znaajne su i promjene u starosnoj strukturi stanovnitva to dodatno utie na radne i shodno tome ekonomske potencijale crnogorske populacije. Sve to je imalo za posljedicu promjene u tradicionalnim oblicima korienja prirodnih resursa kao i tradicionalnog naina ivota, posebno u planinskim predjelima. Nepovoljni ekonomski uslovi su uticali na poveanje obima direktnog iskoriavanja biolokih resursa. Laka pristupanost biolokih resursa i neravnomjerna raspodjela dobiti od njihovog iskoriavanja, povratno utiu na obim njihove eksploatacije i porast nezadovoljstva kod lokalnog stanovnitva. Istorijski gledano nema kontinuiteta u organizovanom ueu kljunih interesnih grupa u procesima donoenja odluka o korienju i upravljanju prirodnim resursima. Takoe, postojei mehanizmi upravljanja zatienim podrujima prirode ne zadovoljavaju osnovna prava i potrebe lokalnog stanovnitva iji je ivot vezan za korienje prirodnih resursa. Iako nijesu adekvatno organizovane te interesne grupe mijenjaju svoj odnos prema prirodnim resursima u javnom / dravnom vlasnitvu koju smatraju niijom svojinom koju treba to bolje iskoristiti. S druge strane, opta javnost koja se deklarativno zalae za zatitu ivotne sredine i zatitu biodiverziteta ostavlja obavezu preduzimanja konkretnih aktivnosti nekome drugome ko je za to nadlean i nerado prihvata angaovanje / uee u organizovanim oblicima graanskog drutva. Postoji niz znaajnih prepreka ili "barijera" za djelotvorno ouvanje i odrivo korienje biodiverziteta u Crnoj Gori, od kojih su najvanije: a. veina taksonomskih grupa je i dalje slabo istraena (vidi prethodna poglavlja), to utie na kvalitet i efekte mjera za zatitu biodiverziteta. Dosta informacija ostaje neobjavljeno ili, ako i se objave esto budu javno nedostupne (interni izvjetaji unutar institucija, rezultati istraivakih projekata, magistarski i doktorski radovi, specijalistiki radovi u publikacijama koje nijesu za iru javnu distribuciju). Ne postoje ni javno dostupne baze podataka o pojedinim taksonomskim grupama a nema ni crvenih knjiga o rijetkim i ugroenim vrstama. Postojei Program monitoringa biodiverziteta ne obezbjeuje dovoljno informacija o stanju, faktorima ugroavanja i prijetnjama na biodiverzitet. S druge strane, period izolacije koji je pretrpjela nauna zajednica tokom 90-tih uticao je ne samo na obim saradnje sa srodnim institucijama iz inostranstva ve i na njenu ukljuenost u ire (regionalne, globalne) incijative vezane za biodiverzitet. Relativno mali broj zaposlenih angaovan je do sada u oblasti zatite prirode i biodiverziteta. Obino, samo jedan ili dva strunjaka ili naunika posjeduju znanja o odreenoj biljnoj i ivotinjskoj grupi, a za neke taksonomske grupe ne postoje odgovarajui strunjaci. U kombinaciji sa nedovoljnim izdvajanjem finansijskih sredstava iz dravnog budeta i bez finansijskog uea privatnog sektora, to je glavni uzrok zbog ega se aktivnosti na ouvanju biodiverziteta (nadzor, nauni inventari i baze podataka, planovi upravljanja za zatiena podruja prirode, itd.) ne sprovode sa potrebnom efikasnou, ili se uopte ne sprovode. Osim nedostatka kapaciteta, veoma mali broj obrazovnih i istraivakih institucija prua specijalizovanu obuku znaajnu za primjenu bioloke zatite i mjera ouvanja ili upravljanja, odnosno upravljaku praksu koja se odnosi na pojedine komponente biodiverziteta. Slaba usklaenost zakonskih i meuinstitucionalnih odgovornosti c. - fragmentisana raspodjela odgovornosti i nizak nivo meuinstitucionalne koordinacije uzrokuju preklapanje

23

institucionalnih odgovornosti znaajnih za ouvanje biodiverziteta i prirodnih resursa, kao i nedostatak efikasnosti u izvravanju obaveza u pogledu zatite, ouvanja i odrivog korienja biodiverziteta. Pored toga, postoji i raskorak izmeu postignutog nivoa usklaenosti zakonodavnog okvira za biodiverzitet sa stepenom drutveno-ekonomske tranzicije / reforme bazirane na zahtjevima EU. Npr. planovi upravljanja zatienim podrujima prirode zasnovani su na starim modelima upravljanja i nijesu izraeni kroz participativni proces sa adekvatnim ueem javnosti. Nedostatak javne i politike svijesti o biodiverzitetu i nedostatak uea javnosti u njegovoj zatiti nizak nivo svijesti o irokom spektru pitanja u vezi biodiverziteta i zatite prirode se ogleda u razliitim aspektima, kao to su neodgovarajue odlaganje vrstog otpada, nedostatak znanja o zatienim podrujima, itd. Kampanje za podizanje javne svijesti o tim pitanjima su rijetke, obino vremenski ograniene i fokusirane na odreena pitanja (na primjer, kampanje protiv izgradnje hidroelektrana na rijeci Tara). Uopte govorei, postoji slaba podrka javnosti inicijativama za zatitu prirode (na primjer, nedostatak javne podrke za osnivanje Nacionalnog parka Prokletije"), to dovodi do odvraanja javnosti i nedostatka politikog interesa i podrke. Stavljanje pod zatitu novih zatienih podruja se smatra barijerom" za lokalni privredni razvoj ruralnih podruja ime se dodatno pojaava negativno raspoloenje opteg javnog mnjenja. Slabosti u sistemu upravljanja i odreivanje zatienih podruja prirode - slabosti postojeeg sistema upravljanja i utvrivanja zatienih podruja su prepreke koje utiu na efikasnost direktne in-situ zatite biodiverziteta. Nizak nivo strunih, operativnih i menaderskih kapaciteta u postojeim zatienim podrujima i nedostatak menadera / organa upravljanja za sva zatiena podruja se odraava na kljune prirodne vrijednosti zbog kojih su ta podruja prepoznata kao bitna za zatitu.. Negativni trendovi u oznaavanju novih zatienih podruja, posebno veih podruja, zahtijevaju efikasnije modele za oznaavanje i upravljanje koji bi se mogli osigurati u procesu revizije statusa postojeih zatienih podruja. S obzirom na postojei intenzitet prijetnji i razloge za zatitu bioloke i pejzane raznovrsnosti Crne Gore, kao i napredak postignut u izradi Nacionalne strategije biodiverziteta i akcionog plana za period 2010-2015., utvreno je da Crna Gora ima veliko bogatstvo bioloke i pejzane raznovrsnosti, sa veoma visokim stepenom ouvanosti, posebno u okviru Srednje i Istone Evrope, Balkana i Mediterana.

Kuki planinski masiv

24

4. Posljedice promjena po ljudsko zdravlje Direktni odnosi izmeu promjena u biodiverzitetu i ljudskog zdravlja nisu dovoljno ispitani u Crnoj Gori. Vei dio aktivnosti se odnosi na ispitivanje negativnih posljedica zagaenja iz industrijskih postrojenja na ribe i ostale vodene organizme, a zatim po ljudsko zdravlje, kao to je bio sluaj ispitivanja posljedica zagaenja koje izaziva Kombinat aluminijuma iz Podgorice (u daljem tekstu: KAP), direktno, na ljude u blizini KAP-a, i posredno, preko populacije riba u Skadarskom jezeru i rijeci Morai kao prijemnika zagaenja iz KAP-a. Biodiverzitet Crne Gore je ekonomski vaan resurs.. Crnogorske, iroko rasporostranjene, 24 ume obezbjeuju ekonomski vrijednu drvnu grau i predstavljaju vrijedan ekosistem. A tu su i razliiti sisari, ptice, ribe, mekuaci, zatim biljke i gljive koje se beru kao sportska aktivnost ili radi komercijalne trgovine. Turizam je jak ekonomski pokreta, tako da rastua turistika infrastruktura brzo preuzima obalu Crne Gore. Sa druge strane, ukupni doprinos biodiverziteta nacionalnoj privredi Crne Gore a shodno tome i ivotnom standardu ljudi nikada nisu bili istraeni, tako da nedostaju osnovne informacije. Kao to je poznato, ljudi imaju koristi od mnotva biodiverzitetskih resursa i ekolokih procesa unutar ekosistema koji dovode do irokog ranga roba i usluga pod nazivom usluge ekosistema". Kree se u rasponu od relativno jednostavne, kao to su zapraivanje usjeva, goriva iz biomase i obezbjeivanja drvne grae, do vrlo sloenih, kao to su odravanje 53 plodnosti tla, odstranjivanje otpada ili regulacija klime . U krajnjoj liniji, kompletan ljudski ivot zavisi od usluga ekosistema pa i osnovne potrebe kao to su isti vazduh, ista voda i proizvodnja hrane. Do sada nije bilo znaajnog istraivanja usluga ekosistema u Crnoj Gori, odnosa izmeu biodiverziteta i usluga ekosistema (to je vano za upravljanje prirodnim resursima i njihovim uslugama), ili, kritiki, integrisanog pristupa odreivanju njihove vrijednosti (ekonomski ili na drugi nain), osim nekih preliminarnih i nepotpunih procjena mogunosti za ostvarivanje prihoda od turizma zasnovanog na prirodi, i to na odabranim lokalitetima, kao to je Nacionalni park Durmitor. 54 Ekonomska vrijednost usluga ekosistema moe biti veoma velika , i nekoliko meunarodnih organizacija za ouvanje prirode, kao to su IUCN i UNEP, zalau se za korienje trita i plaanje usluga koje prua ekosistem, kako bi se osiguralo da korisnici plaaju za usluge, a da oni koji pruaju usluge dobiju nadoknadu, ime se stvara podsticaj za nastavak pruanja usluga i zatitu ekosistema. Poto se sa ovim pristupom jo uvijek nije pokualo u Crnoj Gori (npr. trokovi zatite rjenih slivova od odravanja umskih podruja nisu u potpunosti uraunati u troak snabdijevanja vodom za pie koja potie iz rjenih slivova). Osim toga, svijest o istinskim vrijednostima i kritinoj vanosti usluga ekosistema za dobrobit, zdravlje i ivot ljudi je slabo prisutna u Crnoj Gori, kako u javnosti, tako i meu onima koji donose odluke vezane za razvoj i korienje usluga ekosistema. Kao rezultat toga, trokovi prava korienja usluga ekosistema od strane javnog i privatnog sektora su potcijenjeni ili nisu uzeti u obzir za planove razvoja. To se posebno odnosi na crnogorsku obalu gdje su u posljednje vrijeme urbanizacija i razvoj turizma ne samo potpuno unitili podruja prirodnih stanita, ve su doveli do gubitka usluga ekosistema koje pruaju ta prirodna podruja, kao to su zatita od erozije, klizita i poplava lokalnom vegetacijom. Osim toga, gubitak prirodnih stanita i vrsta je smanjio budue opcije vrijednosti (vrijednosti ekosistema koje e se, mogue, koristiti u budunosti) usluga ekosistema kao to su biljne vrste jo nepredvienih farmaceutskih vrijednosti.

24 ume su vane za regulisanje klime, formiranje tla, preiavanje otpada, rekreaciju i kulturne vrijednosti. Jedna recenzirana meunarodna studija (Constanza, et al, 1997) procjenjuje da usluge koje prua ekosistem umjerene ume iznose 302 USD/ha godinje (1994 USD), to je sa inflacijom 433 USD/hektaru godinje (2008 USD ). Za oko 743.000 hektara uma u Crnoj Gori to iznosi oko 320 miliona dolara USD godinje za usluge ekosistema. (Izvor: USAID, 2010: Analiza bioraznolikosti Update, svibanj 2010. Autori: Pat Foster Turley, Alicia Grimes i Majda Sedej) 53 Milenijumskom procjenom ekosistema (2005) usluge ekosistema grupisane su u etiri iroke kategorije: pratee usluge, kao to kruenje hranjivih materija, proizvodnja kisika, formiranje tla, opraivanje, kontrola tetoina i bolesti, koje podupiru sve ostale uslune kategorije; pruanje usluge, kao to su hrana, vlakna, gorivo, voda, pretee farmaceutskih proizvoda; regulisanje usluga, kao to su regulacija klime, sekvestracija ugljika, preiavanje vode i zatita od poplava; i kulturne usluge, ukljuujui obrazovanje, rekreaciju, duhovne i estetske vrijednosti. 54 Na primjer, nedavna dravna studija Komisije EU o socijalnim i ekonomskim aspektima bioloke raznovrsnosti u Republici Irskoj odredila je vrijednost bioloke raznovrsnosti za privredu u iznosu od najmanje 2,6 milijarde eura godinje vidjeti http://www.npws.ie/en/media/Media,6432,en.pdf

25

Borove ume oko Ridskog jezera

26

II. SADANJI STATUS STRATEGIJE BIOVERZITETA SA AKCIONOIM PLANOM Vlada Crne Gore je 29. jula 2010. godine usvojila Nacionalnu strategiju biodiverziteta sa akcionim planom za period 2010 2015. (u daljem tekstu: NSBAP), koja je dostupna na crnogorskom jeziku na web stranici Minisarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine (http://www.mse.gov.me/vijesti/98617/Vlada-Crne-Gore-usvojila-Nacionalnu-strategijubiodiverziteta-sa-akcionim-planom-za-period-od-2010-2015-godine.html). Prije zvaninog usvajanja od strane Vlade, dokument NSBAP je koristilo Ministarstvo ureenje prostora i zatite ivotne sredine i druge institucije koje se bave zatitom prirode/ biodiverziteta, i kao izvor informacija i planski dokument. Nakon to je slubeno usvojena, NSBAP se koristila za pripremu ovog dokumenta, zajedno sa drugim nacionalnim (vidjeti PRILOG II) i meunarodnim izvorima, kao to su Konvencija o biodiverzitetu (CBD), NSBAP pregled smjernica (Dodatku Odluke VIII/8), CBD COP Odluka IX/8, CBD moduli za obuku serija B o NSBAP, saeti izvjetaj o biodiverzitetu regionalne i pod-regionalne radionice na temu NSBAP, Globalni pogled na biodiverzitet, 2010 Indikatori partnerstva u biodiverzitetu, web stranice TEEBe, asopis Science, FNR - RIO, BIP i dr. Pregled NSBAP-a NSBAP Crne Gore je osnovni dokument vaan za zatitu, ouvanje i upravljanje biodiverzitetom, definisanje dugoronih ciljeva i aktivnosti za ouvanje biodiverziteta, zajedno sa planiranim ukupnim privrednim, drutvenim i kulturnim razvojem Crne Gore. Kao ugovorna strana Konvencije o biodiverzitetu - CBD (od 3. Juna 2006. godine), Crna Gora je obuhvatila tri osnovna cilja Konvencije o biodiverzitetu u NBSAP-u, ali je odabrala prva dva ,1. Ouvanje biodiverziteta i 2. Odrivo korienje njenih komponenti) kao prioritete za preduzimanje radnji u narednih 5 godina (period za koji je donesena NSBAP). NBSAP je pripremljena na bazi Dravne studije koja je raena u dvije faze. U prvoj fazi je tim strunjaka, koji je koordinirao ef tima, prikupljao podatke o biodiverzitetu od novembra 2007. do februara 2008. U ovoj fazi prikupljeni su i analizirani osnovni podaci o razliitosti vrsta i ekosistema, vrijednosti i korienju biodiverziteta, prijetnjama i uzrocima, tekuim mjerama ouvanja biodiverziteta, i meusektorskim pitanjima. To je rezultiralo privremenom Studijom biodiverziteta Crne Gore" Rezime je predstavljen na IX CBD Konferenciji strana u Bonu, Njemaka, u maju 2008. godine. Studiju biodiverziteta su razmotrili domai i meunarodni 25 strunjaci i UNDP, kada je utvreno koji podaci nedostaju za izradu konane Dravne studije biodiverziteta Crne Gore", koja je zavrena u oktobru 2008. Pomenuta studija daje pregled i analizu postojeeg stanja biodiverziteta u zemlji, antropogenih i drugih prijetnji po biodiverzitet i njihovih uzroka, obima trenutne zatite i srodnih faktora kao to su politika, pravni, ekonomski, institucionalni, nauni, obrazovni i informativni okviri, te interakcije i odnosi izmeu biodiverziteta i lokalnih i nacionalnih zainteresovanih strana. Na osnovu dokumenata CBD-ja i preporuenih smjernica za njenu izradu, NSBAP Crne Gore sadri osnovne principe i ciljeve (opte / dugorone i operativne ciljeve), pregled stanja i trendove biodiverziteta, procijenjene glavne prijetnje po biodiverzitet, pregled statusa mjera za ouvanje bioraznovrsnosti in situ i ex situ, njegovo (odrivo) korienje i meusektorska pitanja. Sve je to bio logian osnov za formulisanje 5-godinjeg Akcionog plana (za period 2010 - 2015.) koji sadri 54 mjere i aktivnosti organizovane u sedam tema koje odgovaraju prethodno utvrenim izazovima, a koji zahtijevaju preduzimanje odgovarajuih mjera i aktivnosti. Napredak u sprovoenju i djelotvornost NSBAP Imajui u vidu injenicu da je Crna Gora usvojila NSBAP (29. jula 2010.godine) za vrijeme njegove izrade, u ovaj Izvjetaj ukljuene su posljednje aurirane informacije NSBAP-a o aspektima sprovoenja strategije, kao i kljune diskusije sa sastanaka komisija Vlade i glavne sjednice Vlade. To je posebno vano za oekivanja i zahtjeve sektora umarstva ( Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodnopriverede) sa jedne strane, ali, takoe, i za utvrivanje odgovarajuih pokazatelja za praenje uspjeha i ukupne efikasnosti NSBAP-a.

25 Kljune oblasti su: informacije o stanju ekosistema, prijetnje i korijen uzroka gubitka bioraznovrsnosti, uticaj politike i regulatornih okvira mehanizama na bioloku raznovrsnost, uticaj trenda procjena, prioritetna podruja u kojim je potrebna izgradnja kapaciteta i trenutno dostupni instrumenti za ublaavanje pritiska na biodiverzitet. .

27

S obzirom na injenicu da je Strategija tek usvojena, napredak u sprovoenju i njena efikasnost nisu analizirani u procesu pripreme etvrtog nacionalnog izvjetaja Crne Gore o primjeni Konvencije o biodiverzitetu.

Doprinos sprovoenju NSBAP-a shodno tematskim radnim programima CBD-ija i pitanjima koja se odnose na meusektorsku saradnju Adekvatnost postojeeg Akcionog plana NSBAP-a u odnosu na tematske radne programe CBD-ja i pitanjima koja se odnose na meusektorsku saradnju ocijenjena je za vrijeme izrade i dostavljanja miljenja o NBSAP-u od strane razliitih institucija i pojedinaca tokom 3 serije javnih rasprava, ukljuujui ocjenu njene relevantnosti vezano za obradu utvrenih prijetnji po biodiverzitet. Potvreno je oboje i adekvatnost i relevantnost Akcionog plana NSBAP pa su analize njegovog doprinosa Programu rada o zatienim podrujima i Globalnoj strategiji za zatitu biljaka dati kao Prilozi III. 1., III. 2. i III. 3. (vidjeti str. 55 68).

28

III. SEKTORSKA I MEUSEKTORSKA INTEGRACIJA U OUVANJU BIODIVERZITETA Tokom vremena su se dogodile znaajne promjene u aktivnostima koje se odnose na zatitu prirode, a koje su uglavnom u skladu sa obavezama koje je Crna Gora preuzela prilikom pristupanja Konvenciji o biodiverzitetu. Te promjene nisu uinjene iskljuivo u sektoru zatite prirode/ biodiverziteta ve i u drugim ekonomskim sektorima vezanim za biodiverzitet/ bioloke resurse. Procijenjeno je da je najvanija Nacionalna strategija odrivog razvoja (u daljem tekstu: NSOR). Sa jedne strane to potvruje impresivana lista glavnih stratekih dokumenata (vidjeti Prilog II. 3, str. 43), dok, sa druge strane, prepoznate prijetnje i prepreke opovrgavaju njihovu efikasnost. Primjer integracije pitanja koja se tiu ivotne sredine u ekonomski sektor je Strategija razvoja 26 turizma do 2020 (www.mt.gov.me ). Turizam se vidi kao jedan od glavnih razvojnih pravaca Crne Gore, gdje biodiverzitet igra vanu ulogu. Strategija razvoja turizma definie kao cilj stvaranje odrivog, visokokvalitetnog i svestranog turistikog proizvoda koji e omoguiti 27 prihod i rast broja turistista. Nadalje, ovo e omoguiti stvaranje novih radnih mjesta i bolji ivotni standard. Naglasak se daje na odrivosti, to je od vitalne vanosti za sektor turizma, jer Crna Gora treba da zasniva turistiku ponudu na ekskluzivnosti prirodnih i kulturnih atrakcija, te razliitim turistikim aktivnostima koje podrazumijevaju prirodni ambijent i svestranost istorijske i kulturne batine koja je skoncentrisana na malom prostoru. U kontekstu ideje Crne Gore kao ekoloke drave, Strategija razvoja turizma je promovisanje razvoja turistike djelatnosti orjentisane prema prirodi, kao to su: posmatranje ptica, foto28 safari, biciklizam, planinarenje i rafting, pa ak i filmski turizam. Trenutno, mogunost za posmatranje ptica nudi Skadarsko jezero, Ulcinjska solana i Ada Bojana, kao i Tivatska solana za ptice movarice, te planinski Nacionalni parkovi Durmitor i Biogradska gora za ptice grabljivice i umske ptice. Sline mogunosti prua Projekat planinskih i biciklistikih 29 staza , to je primjer odrive valorizacije resursa u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore. Takoe, turizam zasnovan na prirodi u nacionalnim parkovima biljei stalni porast broja gostiju i prihoda od prodaje ulaznica za nacionalne parkove. U periodu januar 2010 septembar 2010., broj posjetilaca nacionalnih parkova iznosio je 114.856, to ini prihod Javnog preduzea za nacionalne parkove (JPNP) u visini od 281.781,6 eura. U pogledu kvaliteta i standarda usluga u nacionalnim parkovima, eko lod" koncept se promovie kao odgovarajui oblik za razvoj ekoturizma. Odrivi razvoj u sektoru turizma, takoe je podran 30 NSOR kroz definisanje Odrivosti u turizmu" . Vezano za institucionalizaciju meusektorske integracije, Savjet za odrivi razvoj je vrio ulogu koordinatora u proteklih 7 godina, ali se u zadnje vrijeme ovaj Savjet nije esto 31 sastajao , ak je i Vlada pruila svoju tehniku pomo (Kancelarija za odrivi razvoj). Mada su procedure za Strateku procjenu ivotne sredine (SEA) i Procjenu uticaja na ivotnu sredinu (EIA) usvojene kroz nacionalno zakonodavstvo 1996. (EIA) i 2008. (SEA) godine, nije obezbijeeno njihovo puno sprovoenje u svim sektorima. Ovaj problem je jasno identifikovan u NSBAP-u, tako da je predloeno vie mjera i aktivnosti za sprovoenje navedenih procedura, posebno u sektorima: umarstva, vodoprivrede i poljoprivrede, kao i potreba za boljom integracijom zahtjeva za zatitu biodiverziteta u sektorima ekonomskog razvoja (vidjeti mjere Akcionog plana NSBAP br. 25, 30, 32, 33, 34, 37, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 47, 48, 49 date u PRILOGU III.3, str. 65 - 70)
Strategija je usvojena u decembru 2008. Poetna taka za budui razvoj turizma je odrivi kvalitetni turizam uz dva glavna cilja: 1) poboljanje ivotnog standarda za graane i 2) razvoj odrivosti. Faktor odrivosti nije vaan samo sa ekolokog i socijalnog aspekta. Njegovi principi tite sve elemente u turizmu, a slogan Divlja ljepota" postaje kljuni element turistike ponude. Na taj nain, prioriteti odrivosti utiu na mnoge sektore. Zahtijevaju efikasnu infrastrukturu, a Vlada je to shvatila i realizuje potrebna ulaganja u toj oblasti. Odrivost se temelji na opte odgovornom odnosu prema zatiti ivotne sredine, a time i "divljim" odlagalitima otpada u prirodi, ilegalnom lovu ptica u zatienim podrujima, bespravnoj sjei koja nije u skladu s planom i programom nacionalnih parkova, to mora biti potpuno eliminisano. 28 Crna Gora kao mjesto za naune i popularne filmove, npr. na Skadarskom jezeru. 29 Ovaj projekat ukljuuje sljedee aktivnosti: vodee pjeake i biciklistike staze su identifikovane i dokumentovane, vie od 1000 km planinski staza je obiljeeno, poela je implementacija standarda noenje i biciklo (pilot projekat od 20 smjetajnih jedinica); novi koncept za stvaranje mjesta za odmor du staza; stvoreni uslovi za obuku i licenciranje planinskih vodia; jedinstvena signalizacija; objavljena knjiga sa 1700 km staza; bolje opremljena planinarska sluba za spaavanje; poboljanje ljudskog potencijala; nova panoramska karta za internet sa nekoliko vodeih staza; promotivne karte su dobile novu tehniku osnovu i GIS elektronska karta sa planinskim stazama. 30 Odrivost u turizmu definisana je u NSOR-u kao razvoj koji (1) potuje ekonomske, ekoloke i socijalne principe koji su u uzajamnoj ravnotei; (2) ne iscrpljuje prirodne resurse, ve ih koristi u mjeri koja e osigurati njihovu raspoloivost za budue generacije, (3) titi kulturnu raznovrsnost i identitet, a istovremeno podstie sklad u drutvu; (4) takoe, prua zadovoljstvo turistima. 31 Posljednji sastanak Savjeta odran je 9. aprila 2010.
27 26

29

Integracija meusektorskih interesa u cilju odrivog korienja biodiverziteta Zatita i ouvanje svih prirodnih vrijednosti Crne Gore garantovana je Ustavom i vaeim zakonodavstvom (vidjeti Prilog II.1, str. 37 - 39). Okvir za ouvanje biodiverziteta, opte i posebne odredbe i mjere, navedene su u Zakonu o zatiti prirode (2008), koji takoe predvia integraciju ouvanja bioloke raznovrsnosti i odrivo korienje bioloke i pejzane raznovrsnosti u druge sektore. To indirektno podravaju razni meunarodni sprorazumi gdje je Crna Gora ugovorna strana (vidjeti Prilog II.2, str. 41). Kao to je gore navedeno, o integraciji pitanja koja se tiu zatite biodiverziteta u sektore privrednog razvoja kroz odrivo korienje raspravljalo se u razliitim (sektorskim) stratekim dokumentima, ali, na alost, loe se sprovodi. Ovo je takoe navedeno u poglavljima 5. i 6. NSBAP-a.

umski put u Draginici

30

IV. PROCJENA NAPRETKA U POSTIZANJU CILJEVA ZATITE BIODIVERZITETA DO 2010. SA STRATEKIM PLANOM

Procjena napretka u postizanju ciljeva zatite biodiverziteta do 2010. godine Kao to je istaknuto u Poglavlju II (str. 21 do 22), NSBAP je upravo usvojena, tako da napredak u njenom sprovoenju i efikasnosti nisu analizirani za tako kratko vrijeme. Sa druge strane, NSBAP razmatra ciljeve ouvanja biodiverziteta do 2010. godine i Strateki plan sa aspekta planiranih aktivnosti iz Akcionog plana (vidjeti Priloge III.2 i III.3, od strane 59 - 68., kao i pregled mjera i aktivnosti u vezi ouvanja biodiverziteta u relevantnim sektorima dat u poglavlju III str. 23). U svrhu procjene ukupnog (opteg) napretka u postizanju ciljeva ouvanja biodiverziteta do 2010.godine, kao obavezni dio ovog Izvjetaja, do sada su u Crnoj Gori postignuti sljedei rezultati:
Glavni ciljevi i podciljevi Zatita komponenti biodiverziteta Glavni cilj 1. Promovisati ouvanje biodiverziteta ekosistema, stanita i biomase Ciljevi Cilj 1.1: Efikasna zatita najmanje 10% svakog ekolokog regiona u svijetu. Nacionalne aktivnosti/ postignuti rezultati/ ukupna procjena Povrine zatienih podruja (nacionalno oznaena) poveane sa 7.872% (2006/2007) na 9.047% u 2009/2010. Najvaniji je novoosnovani Nacionalni park "Prokletije" (16.038 hektara) koji posebno ukljuuje planinske i umske ekosisteme. Ovo je, takoe, u skladu sa ciljem br. 3 NSOR-a (2007). EMERALD mrea lokaliteta sa vrstama i stanitima iz Rezolucije 4 i Rezolucije 6 Bernske konvencije utvrena je 2008. godine. 32 EMERALD lokaliteta pokrivaju 18,45% (254,931 ha) dravne teritorije. Takoe, utvreni su IBA i IPA lokaliteti, a razmatra se i jedan novi potencijalni Ramsar lokalitet (Tivatska solana) za upis na Ramsar listu. 32 U saradnji sa MZSKMRI-om , MUPZS priprema Plan upravljanja ostrvom Kati - prvim zatienim morskim podrujem. Zabrana ribolova se redovno primjenjuje na Skadarskom jezeru (mart-jun) kao vana aktivnost za upravljanje biolokim dobrima jezera. Takoe, puna zabrana lova se primjenjuje na Skadarskom jezeru od 2000. godine. Gnijezdilita - plutajui splavovi su postavljeni za bezbjedno gnijeenje kudravog nesita (Pelecanus crispus) na Skadarskom jezeru. Napredak u dostizanju cilja (kljune radnje, rezultati i ukupna procjena napretka)

Cilj 1.2: Zatiena podruja od posebne vanosti za biodiverzitet

Glavni cilj 2. Promovisanje ouvanja raznolvrsnosti vrsta Cilj 2.1: Vratiti, odravati, odnosno smanjiti opadanje populacija vrsta odabranih taksonomskih grupa

Cilj 2.2: Poboljan status ugroenih vrsta.

Postoji nedavno objavljen podatak o poveanju populacije divokoza Rupicapra Rupicapra na planini Durmitor, gdje je, do sada, praenjem ove populacije izbrojano 17 jedinki ivotinja. 33 Takoe, dobijene su informacije o prisutnosti medvjeda Ursus arctos na Durmitoru - Pivi pa je zapoeto praenje.

Glavni cilj 3. Promovisanje zatite genetske raznovrsnosti Cilj 3.1: Genetska raznovrsnost usjeva, stoke, vrsta drvea sa kojih se beru plodovi, riba i divljih ivotinja, i drugih vrijednih zatienih vrsta, a takoe sauvati i autohtono i lokalno znanje. Odreena genetska raznovrsnost usjeva i ugroenih vrsta je osigurana u botanikim batama i zbirkama komercijalno vanih vrsta usjeva i plodova, kao to je navedeno u Prilogu III, III. 1., cilj br. 8, str. 56 i cilj br. 9, str. 57.

32 33

Ministarstvo ivotne sredine, kopna i mora Republike Italije (MSKMRI) ref. eda Ivanovic, Muzej prirodne istorije

31

Promovisanje odrivog korienja Glavni cilj 4. Promvisanje odrivog korienja i potronje Proizvodi zasnovani na biodiverzitetu, dobijeni iz izvora sa kojima se odrivo upravlja, i proizvodni reoni sa kojima se upravlja u skladu sa principom ouvanja biodiverziteta. Cilj 4.2. Smanjena neodriva potronja biolokih resursa ili uticaja neodrive potronje na bioloku raznovrsnost. Cilj 4.3: Ni jedna vrsta divlje flore ili faune nije ugroena meunarodnom trgovinom. Cilj 4.1: Usvojen Pravilnik o organskoj poljoprivredi, uspostavljeno tijelo za sertifikaciju, a tekua proizvodnja je pod nadzorom Ministarstva nadlenog za poljoprivredu. Program za razvoj organske poljoprivredne proizvodnje je u toku, od 2009., kada je registrirovano 88 proizvoaa organskih proizvoda (34 pojedinanih i 54 grupnih certifikata). Berba umskih ne-drvnih proizvoda zakonski regulisana u skladu sa Zakonom o umarstvu, aktivnosti kontroliu Uprava za ume i Inspekcija za umarstvo. Nema vie sluajeva krijumarenja ptica iz Crne Gore u Italiju kao predmeta ilegalne trgovine, takoe, smanjen "lovni turizam" (koji se organizuje za strane lovace) i ogranien na odreena obalna lovna podruja.

Identifikovanje prijetnji po biodiverzitet Glavni cilj 5. Smanjeni pritisci usljed gubitka stanita, promjene korienja zemljita i degradacije, I neodrivog korienja vode. Cilj 5.1. Smanjena stopa gubitka i degradacije prirodnih stanita. Trend, odnosno tanost stope gubitka i unitenih prirodnih stanita do sada nije mogla biti procijenjena, ak je Corinne karta zemljinog pokrivaa raena tokom dva perioda (I) 19902000. i (ii) 20002006.

Glavni cilj 6. Kontrola prijetnji od stranih invazivnih vrsta Cilj 6.1. Kontrolisani putevi potencijalnih stranih invazivnih vrsta. Uvedene su metode za eliminisanje invazivnih stranih vrsta koje potiu iz balastnih voda, preiavanjem tih voda sa brodova. Obezbijeeni odgovarajui propisi u vanim sektorima (zatita prirode, ribarstvo, poljoprivreda i lov) kojim se reguliu/vri nador nad putevima za glavne potencijalne strane invazivne vrste. Nije bilo posebnih planova za kontrolu/ eliminisanje glavnih stranih vrsta koje ugroavaju ekosisteme, stanita ili vrste, ali je inventar tih vrsta predloen u Akcionom planu NSBAP (mjera br. 9)

Cilj 6. 2. Doneseni planovi upravljanja za glavne strane vrste koje ugroavaju ekosisteme, stanita ili vrste.

Glavni cilj 7. Identifikovanje i rjeavanje izazova za bioloku raznovrsnost od klimatskih promjena i zagaenja Cilj 7.1. Ouvati i poboljati otpornost komponenti biodiverziteta za prilagoavanje klimatskim promjenama. Cilj 7.2. Smanjenje zagaenja i njegovog uticaja na biodiverzitet. Kao posljedica klimatskih promjena, u teritorijalnim vodama registrovane nove vrste riba: (i) Uskrsni atlantski migranat: (Spheroides cutaneus Gunther 1870) i (ii) lesepsijski migranat, poznata pod engleskim nazivom Bluespitted cornetfish (Cistulartia comersonii Rppel 1836) U proteklih 10 godina uraeni su projekti za nove ili sanaciju postojeih postrojenja za preiavanje otpadnih voda (PPOV) u gradovima i veim mjestima, kao i u malim selima u NP 34 "Skadarsko jezero" . Te aktivnosti se tretiraju izadom SEA (Strateka procjena uticaja na ivotnu sredinu) i EIA(Procjena uticaja na ivotnu sredinu) koja obuhvata uklanjanje /smanjivanje zagaenja iz novih izvora.

Odravanje dobara i usluga biodiverziteta za podrke ljudskom blagostanju Glavni cilj 8. Odravanje kapaciteta ekosistema za pruanje dobara i usluga i podrku sredstvima za izdravanje Cilj 8.1. Ouvati kapacitet ekosistema za pruanje dobara i usluga. Nije bilo posebnih aktivnosti u vezi odravanja usluga ekosistema po sebi, ali su sektori vrili komplementarne djelatnosti, kao to su: organska prozvodnja u poljoprivredi, postupak za nadzor ubiranja umskih proizvoda koji nisu drvna graa, kao i planovi za upravljanje prirodnim dobrima (vodni resursi, ume, divlja i divlje ivotinje). Sistem procjene uticaja na ivotnu sredinu ukljuuje ouvanje kapaciteta ekosistema za

34 PPOV su izgraena za naselja Virpazar and Rijeka Crnojevia. Pripreme za izgradnju PPOV u selu Vranjina su u toku ( Pojekat GEF/Svjetske banke za integralno upravljanje ekosistemom za Skadarsko jezero)

32

isporuku dobara i usluga. Menaderi zatienih podruja (nacionalni parkovi i sl.) osiguravaju mjere i radnje za odravanje usluga ekosistema, u skladu sa svojim planovima upravljanja. JP "Morsko dobro", javno preduzee za upravljanje priobalnim podrujima, osigurava mjere za ouvanje kapaciteta morskih/ obalnih ekosistema i stanita (nadzor, zatitne ograde za Tivatsku solanu - obalno zatieno podruje i sl.). Cilj 8.2. Ouvati bioloka dobra koja podravaju odrivo ivljenje, bezbjednost domae hrane i zatitu zdravlja, posebno za siromane ljude. Tradicionalno, biodiverzitet koristi se kao hrana i lijek, ali u Crnoj Gori nema lokalnih zajednica ije izdravanje zavisi iskljuivo od kapaciteta ekosistema.

Zatita tradicionalnog znanja, inovacija i prakse Glavni cilj 9 Ouvati socio-kulturnu raznovrsnost autohtonih i lokalnih zajednica Cilj 9.1. Zatita tradicionalnog znanja, inovacija i prakse. Cilj 9.2. Zatita prava authohtonih i lokalnih zajednica nad njihovim tradicionalnim znanjem, ukljuujui njihovo pravo na uee u dobiti. Planira se podrka nacionalnoj jezinoj raznovrsnosti tampanjem knjige sa imenima biljaka u Crnoj Gori (rad profesora Vukia Pulevia).

Ustav Crne Gore i njen zakonodavni sistem osiguravaju pravo lokalnih zajednica (ukljuujui manjine) na predstavljanje tradicionalnog znanja, vjetina i obiaja, ukljuujui one koji se odnose na biodiverzitet.

Osigurati potenu i pravednu raspodjelu dobiti od korienja genetskih resursa Glavni cilj 10. Osigurati potenu i pravedanu raspodjelu dobiti od korienja genetskih resursa Cilj 10.1. Sav pristup genetskim resursima je u skladu sa Konvencijom o biodiverzitetu i njenim relevantnim odredbama. Cilj 10.2. Potena i pravedna podjela dobiti od komercijalnog i drugog korienja genetskih resursa sa dravama koje pruaju takve resurse, u skladu sa Konvencijom o biodiverzitetu i njenim relevantnim odredbama. Do sada nisu preduzimane posebne aktivnosti.

Do sada nisu preduzimane posebne aktivnosti.

Osigurati pruanje odgovarajuih sredstava Glavni cilj 11: Strane su unaprijedile finansijski, ljudski, nauni, tehniki i tehnoloki kapacitet za sprovoenje Konvencije Cilj 11.1. Nova i dodatna finansijska sredstva prenesena zemljama u razvoju koje su Ugovorne strane Konvencije, kako bi se se omoguilo efikasno sprovoenje njihovih obveza u skladu sa Konvencijom, lan 20. Cilj 11.2. Prenos tehnologije zemljama u razvoju koje su Ugovorne strane Konvencije, kako bi se se omoguilo efikasno sprovoenje njihovih obaveza u skladu sa Konvencijom, lan 20 stav 4. Do sada nisu preduzimane posebne aktivnosti.

Do sada nisu preduzimane posebne aktivnosti.

Fenomen plakanja gljive samokres

33

Procjena napretka u dostizanju svrhe i ciljeva Stratekog plana Konvencije Procjena napretka u ispunjavanju uloge Konvencije u ouvanju biodiverziteta utvrene Stratekim planom posebno je razmotrena u NSBAP sa aspekta aktivnosti planiranih Akcionim planom (vidjeti priloge III.2 i III.3 str. 59 do 68, kao i pregled i mjera / aktivnosti u vezi ouvanja bioloke raznovrsnosti u relevantnim sektorima dat u poglavlju III str. 23). Ipak, ukupni (opti) napredak u ostvarivanju ciljeva ouvanja biodiverziteta iz Stratekog plana prikazan je u sljedeoj tabeli:
Glavni ciljevi i ciljevi Ciljevi Napredak u dostizanju svrhe i ciljeva Stratekog plana Konvencije (kljune radnje, rezultati i ukupna procjena napretka) Nacionalne radnje / Postignuti rezultati/ Ukupna procjena

Cilj 1. Konvencija ispunjava svoju vodeu ulogu vezanu za pitanja meunarodnog biodiverziteta Cilj 1.1: Konvencija donosi program rada za globalni biodiverzitet Cilj 1.2: Konvencija promovie saradnju svih relevantnih meunarodnih instrumenata i procesa radi unapreenja koherentnosti politike. 1.3.: Ostali meunarodni procesi aktivno podravaju sprovoenje Konvencije, na nain predvien njihovim zakonskim okvirima. 1.4.: iroka implementacija Kartagenskog protokol o biolokoj sigurnosti. 1.5.: Pitanja biodiverziteta ukljuena u relevantne sektorske i meusektorske planove, programe i politiku na regionalnom i globalnom nivou. 1.6.: Strane sarauju na sprovoenju Konvencije, na regionalnom i podregionalnom nivou. Imanovane nacionalne fokalne take za Kartagenski protokol o 35 biolokoj sigurnosti i Mehanizam za razmjenu podataka i 36 koordinaciju za bioloku sigurnost Integracija pitanja koja se odnose na zatitu biodiverziteta u sektorske i meusektorske planove, programe i strategije na nivou drave obraena je u poglavlju III (str. 23) i rezimirana u okviru Cilja 3. 3. (str. 30). Crna Gora je Ugovorna strana svih relevantnih meunarodnih i regionalnih konvencija, protokola i sporazuma (vidjeti Popis meunarodnih ugovora relevantnih za ouvanje bioloke raznovrsnosti gdje je Crna Gora ugovorna strana, Prilog II.2, str 41). Sa druge strane, kao zemlja u procesu pristupanja EU, Crna Gora uestvuje u ukljuivanju nacionalnog sistema zatite prirode u sistem zatite prirode EU. Drava takoe sarauje u regionalnim i podregionalnim inicijativama vezanim za biodiverzitet, poput Inicijative zemalja Dinarskog luka, i uestvuje u inicijativi Predanost velikoj pobjedi (Konferencija strana potpisnica Konvencije o biodiverzitetu COP 9, Bon). Odredbe navedene u Konvenciji su razmotrene u NBSAP-u i djelimino unijete u odgovarajue zakonske propise. Doprinos Crne Gore meunarodnim procesima vezanim za Konvenciju osigurae se sprovoenjem NSBAP.

Glavni cilj 2. Strane su unaprijedile finansijski, ljudski, nauni, tehniki i teholoki kapacitet za sprovoenje Konvencije. Cilj 2.1: Sve strane imaju odgovarajui kapacitet za sprovoenje prioritetnih aktivnosti definisanih Nacionalnom strategijom o biodiverzitetu i Akcionim planovima. Znaajan napredak u poboljanju institucionalnih i individualnih kapaciteta (Zavod za zatitu prirode, MUPZS...) za budue sprovoenje NSBAP-a postignut je u procesu izrade Dravne studije i NSBAP.

35 36

Dr Milosav Aneli, Pomonik ministra za umarstvo, Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Dr Nataa Mirecki, Zavod za biotehniku

34

Glavni ciljevi i ciljevi Cilj 2.2: Drave lanice Konvencije, zemlje u razvoju, posebno najmanje razvijene i male zemlje u razvoju, kao i druge Strane ija privreda je u tranziciji, imaju na raspolaganju dovoljno sredstava da sprovedu tri cilja Konvencije. Cilj 2.3: Drave lanice Konvencije, zemlje u razvoju, posebno najmanje razvijene i male zemlje u razvoju, kao i druge Strane ija privreda je u tranziciji, imaju na raspolaganju dovoljno sredstava da sprovedu Kartagenski protokol o biolokoj sigurnosti. Cilj 2.4: Sve drave lanice Konvencije imaju odgovarajui kapacitet za sprovoenje Kartagenskog protokola o biolokoj sigurnosti. Cilj 2.5: Tehnika i nauna saradnja znaajno doprinose izgradnji kapaciteta

Napredak u dostizanju svrhe i ciljeva Stratekog plana Konvencije (kljune radnje, rezultati i ukupna procjena napretka) U skladu sa mogunostima, obezbijeena su financijska sredstva u Dravnom budetu i budetima lokalnih samouprava za sprovoenje aktivnosti koje su u skladu sa ciljevima Konvencije. Dio ovih aktivnosti finansira se iz prihoda nacionalnih parkova i JP Morsko dobro, dok su donacije i krediti od meunarodnih financijskih i drugih institucija pomogli u realizaciji projekata koji su u skladu sa meunarodnim standardima, kompatibilnim sa tri cilja Konvencije. Organ dravne uprave nadlean za GMO (Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede) unaprijedilo je svoje kapacitete vezane za ljudske resurse i zaposlilo nove slubenike u odgovornim inspekcijskim slubama.

Vidjeti dostignuto pod takom 2.3.

Napredak u postizanju bolje tehnike i naune saradnje omoguen je putem meunarodnih projekata u oblasti zatite prirode (vidi Prilog II. 5, str 49 - 53), kao i sljedea 2 projekta koji se odnose na agrobiodiverzitet: (i) Mrea SEED, koju vodi vedska vlada, a usmjerena je na uspostavljanje mree za prouavanje i ouvanje agrobioverziteta u Jugoistonoj Evropi, i (ii) projekat norveke vlade Prepoznavanje i ouvanja ivotinjskih genetskih resursa u Jugoistonoj Evropi". .

Glavni cilj 3. Nacionalne strategije i Akcioni planovi o biodiverzitetu i integracija biodiverziteta u relevantnim sektorima posluili su kao koristan okvir za sprovoenje ciljeva Konvencije Cilj 3.1: Svaka Strana ima vaee nacionalne strategije, planove i programe kojim se obezbjeuje nacionalni okvir za sprovoenje tri cilja Konvencije i odreivanje jasnih nacionalnih prioriteta. Cilj 3.2: Svaka Strana potpisnica Kartagenskog protokola o biolokoj sigurnosti ima operativni regulatorni okvir za sprovoenje Protokola. Cilj 3.3: Pitanja koja se tiu bodiverziteta ukljuena su u odgovarajue nacionalne sektorske i meusektorske planove, programe i politike. NSBAP je usvojena tek prije mjesec dana, obezbijeen je nacionalni okvir za sprovoenje ciljeva Konvencije, ukljuujui nacionalne prioritete (vidjeti PRILOG III. 3, str. 65 68).

Zakon o genetski modifikovanim organizmima usvojen je 2008. godine, dok se donoenje podzakonskih akata planira do 2012. godine, u skladu sa harmonizacijom sa zakonodavstvom EU. Kao to je navedeno u poglavlju III (str. 23), postignuta je integracija pitanja koja se odnose na bodiverzitet u sektorske i meusektorske planove, programe i strategije (i) kroz sprovoenje procedura Strateke procjene ivotne sredine i Procjene uticaja na ivotnu sredinu (SEA/EIA), i (ii) kroz strateke / planske dokumente kao to su NSOR (popis mjera vezano za meusektorsku integraciju dat je u prilogu III.3, str. 65-68). Isto tako, u proteklih 7 godina meusektorsku koordinaciju je obezbjeivao Savjet za odrivi razvoj. Sprovoenje veine projekata (vidjeti Prilog II.6) je, u stvari, aktivno sprovoenje akcionih planova predvienih NSBAP-om, sa ciljem dostizanja ciljeva Konvencije.

Cilj 3.4: Aktivno se sprovode nacionalni prioriteti i akcioni planovi u oblasti bodiverziteta, kao sredstvo za postizanje sprovoenja Konvencije na nacionalnom nivou, i kao znaajan doprinos globalnom programu rada za bodiverzitet.

35

Glavni ciljevi i ciljevi

Napredak u dostizanju svrhe i ciljeva Stratekog plana Konvencije (kljune radnje, rezultati i ukupna procjena napretka)

Glavni cilj 4. Bolje razumijevanje vanosti biodiverziteta i Konvencije, to je dovelo do ireg angaovanja itavog drutva u njenom sprovoenju Cilj 4.1: Sve Strane sprovode komunikacionu i obrazovnu strategiju, kao i strategiju podizanja javne svijesti i promovisanja uea javnosti u podrci Konvenciji. Komunikaciona strategija za promovisanje NBSAP i kampanja za podizanje svijesti javnosti o bodiverzitetu predviena je Akcionim planom NSBAP-a (mjera br. 15). Uee javnosti je osigurano kao obaveza kroz javne rasprave - diskusije o zakonima, propisima i strateko-planskoj dokumentaciji iz svih relevantnih sektora, procedurama EIA i SEA i postupcima za uspostavljanje novih zatienih podruja. Publikacije o zatiti 37 morskog/obalnog bodiverziteta objavljuju se na godinjem nivou od 2007. godine, uz iroku distribuciju u zemlji. Do sada nisu preduzimane posebne aktivnosti.

Cilj 4.2: Svaka Strana potpisnica Kartagenskog protokola o biolokoj sigurnosti promovie i olakava podizanje javne svijesti, edukaciju i uee u podrci Protokolu. Cilj 4.3: Autohtone i lokalne zajednice su efikasno ukljuene u sprovoenje i procese Konvencije, na regionalnom, nacionalnom i meunarodnom nivou. Cilj 4.4: Kljuni inioci i zainteresovane strane, ukljuujui privatni sektor, su partneri u sprovoenju Konvencije i ukljuuju pitanja koja se tiu biodiverziteta u svoje odgovarajue sektorske i programe i meusektorske planove, politike.

Lokalne zajednice uestvuju u procesima i procedurama koji su pojanjeni u okviru Cilja 4. 1.

Do sada nisu preduzimane posebne aktivnosti.

37

JP "Morsko dobro"

36

PRILOZI

37

PRILOG I PODACI O PODNOSIOCU IZVJETAJA I IZRADI NACIONALNOG IZVJETAJA

PRILOG I.1 PODACI O PODNOSIOCU IZVJETAJA Ugovorna strana NACIONALNA FOKALNA TAKA Puni naziv institucije Ime, prezime i funkcija kontakt osobe Potanska adresa Crna Gora Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine Milena Kapa, vii savjetnik, fokalna taka za CBD Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Rimski Trg 45, PC Vektra. 20000 Podgorica, Crna Gora +382 20 482176 +382 20 234131 milena.kapa@gov.me

Telefon Faks Email Potpis KONTAKT OSOBA ZA NACIONALNI IZVJETAJ (UKOLIKO SE RAZLIKUJE OD GORE NAVEDENE) Puni naziv institucije Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine Ime, prezime i funkcija kontakt osobe Zoran Tomi, generalni sekretar Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine Potanska adresa Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Rimski Trg 45, PC Vektra. 20000 Podgorica, Montenegro Telefon +382 20 482113 Faks +382 20 234131 Email zoran.tomic@gov.me Potpis PODNOENJE Potpis slubenog lica odgovornog za Zoran Tomi, sekretar Ministarstva podnoenje Nacionalnog izvjetaja ureenja prostora i zatite ivotne sredine

Datum podnoenja

05. oktobar 2010.

38

PRILOG I.2 IZRADA ETVRTOG NACIONALNOG IZVJETAJA etvrti nacionalni izvjetaj o primjeni Konvencije o bodiverzitetu Crne Gore pripremljen je kroz kratak konsultativni proces koji je vodilo Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine Crne Gore i njegova fokalna taka za Konvenciju o bodiverzitetu, Milena Kapa, u periodu jul-septembar 2010. godina. U tom procesu uestvovali su predstavnici nadlenih dravnih organa (poljoprivreda, umarstvo, vodoprivreda, energija, turizam, ureenje prostora, zdravstvo, obrazovanje itd.), organizovani u Radnu grupu koja je razmatrala razliite verzije dokumenta, koje je pripremio angaovani strunjak Vasilije Bukovi, magistar biologije (Zavod za zatitu prirode). lanovi Radne grupe su: Dalibor Miloevi, savjetnik u Sektoru za puteve Ministarstva pomorstva, saobraaja i telekomunikacija; Milena Luki, savjetnik u Sektoru za energetiku Ministarstva ekonomije; Jelena Rabrenovi, nezavisni savjetnik u Ministarstvu turizma; Aleksandar Stijovic, savjetnik u Ministarstvu poljoprivrede, umarstva i vodoprovrede; Ana Joveti, savjetnik u Sektoru za ureenje prostora Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine; i Azra Haveri, pripravnik u Ministarstvu ureenja prostora i zatite ivotne sredine. Nakon davanja saglasnosti od strane lanova Radne grupe, Izvjetaj je odobrio sekretar Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Zoran Tomi.

39

PRILOG II OSTALI IZVORI PODATAKA PRILOG.II.1. POPIS OSNOVNIH PROPISA A. USTAVNE ODREDBE I DEKLARACIJA - Ustav Crne Gore (Sl.list CG, br.1 /07); - Deklaracija o ekolokoj dravi Crnoj Gori (Slubeni list RCG, br.39/91); B. PROPISI VEZANI ZA ZATITU IVOTNE SREDINE Opti propisi Zakon o ivotnoj sredini (Slubeni list RCG, br. 48/08); Zakon o stratekoj procjeni uticaja na ivotnu sredinu (Slubeni list RCG, br. 80/05); Zakon o procjeni uticaja na ivotnu sredinu (Slubeni list RCG, br. 80/05); Zakon o upravljanju otpadom (Slubeni list RCG, br. 78/08); Zakon o hemikalijama (Slubeni list CG br. 07/11); Uredba o procjeni uticaja zahvata na ivotnu sredinu (Slubeni list RCG, br. 14/97); Pravilnik o sadraju procjene uticaja zahvata na ivotnu sredinu (Slubeni list RCG, br. 21/97); Uredba o zatiti od buke (Slubeni list RCG, br. 24/95); Zakon o inspekcijskom nadzoru (Slubeni list RCG, br. 50/1992); 2. Zatita prirode Zakon o zatiti prirode (Slubeni list CG, br. 51/08); Zakon o nacionalnim parkovima (Slubeni list CG, br. 56/09) Rjeenje o zatiti rijetkih, prorijeenih, endemskih i ugroenih biljnih i ivotinjskih vrsta (Slubeni list RCG, br. 56/06); Pravilnik o vrstama i kriterijima za odreivanje tipova stanita, nainu izrade karte stanita, nainu praenja i sadraju godinjeg izvjetaja o prijetnji stanitima, mjerama zatite i ouvanju staninih tipova (Slubeni list CG, br. 80/08); Pravilnik o bliem sadraju i nainu voenja registra zatienih prirodnih dobara ("Sl. list Crne Gore", br. 79/09) Pravilnik o bliim uslovima koje mora da ispunjava upravlja zatienog prirodnog dobra ("Sl. list Crne Gore", br. 35/10) Pravilnik o bliem sadraju godinjeg programa monitoringa stanja ouvanosti prirode i uslovima koje mora da ispunjava pravno lice koje vri monitoring("Sl. list Crne Gore", br. 35/10) Pravilnik o nainu izrade i procjene rizika za unoenje stranih divljih vrsta biljaka, ivotinja i gljiva ("Sl. list Crne Gore", br. 46/10) Pravilnik o bliim uslovima koje mora da ispunjava pravno i fiziko lice za uvanje privremeno oduzetih zatienih divljih vrsta biljaka, ivotinja i gljiva ("Sl. list Crne Gore", br. 46/10)

C. POSEBNI PROPISI OD ZNAAJA ZA ZATITU BIODIVERZITETA 1. Vode, zemljite i ume Zakon o vodama (Slubeni list RCG, br. 16/95, 2/07); Uredba o klasifikaciji i kategorizaciji voda (Slubeni list RCG br. 14/96, 19/96, 15/97); Program sistematskog ispitivanja koliine i kvaliteta povrinskih i podzemnih voda (Slubeni list RCG, br. 33/97); Pravilnik o kvalitetu otpadnih voda i nainu isputanja u javnu kanalizaciju i prirodni recipijent (Slubeni list RCG, br. 10/97); Program sistematskog ispitivanja kvaliteta vode na vodozahvatima (zona sanitarne zatite) i javnim kupalitima 1996. (Slubeni list RCG, br. 22/96); Pravilnik o nainu ispitivanja kvantitativnih i kvalitativnih promjena voda (Slubeni list RCG, br. 19/82)

40

Pravilnik o bliem sadraju i nainu voenja vodne knjige i katastra povrinskih i podzemnih voda, korisnika i zagaivaa, bujica, erozivnih podruja i vodoprivrednih objekata i postrojenja (Slubeni list RCG, br. 5/96, 19/96); Pravilnik o postupku utvrivanja i kontrole klasifikovanih rezervi podzemnih voda (Slubeni list SRCG, br. 7/84); Pravilnik o sadraju tehnike dokumentacije potrebne izdavanje saglasnosti vodoprivredne saglasnosti i vodoprivredne dozvole (Slubeni list RCG, br. 4/96); Pravilnik o nainu mjerenja i osmatranja promjena kvaliteta morske vode za kupanje i rekreaciju (Slubeni list RCG, br. 9/91); Zakon o rudarstvu (Slubeni list RCG, br. 28/93); Odluka o nainu i uslovima za dodjelu koncesija (Slubeni list RCG, br. 56/93); Zakon o geolokim istraivanjima (Slubeni list RCG, br. 28/93, 42/94); Zakon o poljoprivrednom zemljitu (Slubeni list RCG, br. 15/92, 59/92); Pravilnik o dozvoljenim koliinama opasnih i tetnih materija u zemljitu i metodama za njihovo ispitivanje (Slubeni list RCG, br. 18/97); Zakon o umama (Slubeni list SRCG, br. 17/80, 22/80, 19/86, 5/ 90, 10/90 i Slubeni list RCG, br.. 21/91, 11/93, 6/94); Pravilnik o izradi, nainu voenja i dostavljanja podataka katastra uma (Slubeni list SRCG, br. 1/82); Pravilnik o izradi opte i posebne umskoprivredne osnove (Slubeni list SRCG, br. 1/98, 20/87); Uputstvo za izradu godinjeg plana gazdovanja umama (Slubeni list SRCG 26/81); Pravilnik o doznaci i sjei stabala, premjeru i igosanju drveta (Slubeni list SRCG, br. 27/81); Uredba o utvrivanju Programa zatite i unapreivanja uma za 1997. godinu (Slubeni list RCG, br. 39/97); Zakon o maslinarstvu (Slubeni list RCG, br. 55/03); Pravilnik o izmjenama i dopunama Pravilnika o nainu sakupljanja i korienja nezatienih biljnih vrsta (Slubeni list RCG, br. 64/03); 2. Biljni i ivotinjski svijet Zakon o zatiti bilja od bolesti i tetoina (Slubeni list RCG, br. 4/92, 59/92); Zakon o vjetakom ubrivu (Slubeni list SRCG, br. 40/75, 45/75 i Slubeni list RCG, br. 39/92); Pravilnik o nainu podnoenja izvjetaja i podacima o pojavi i mjerama preduzetim na spreavanju i iskorjenjivanju biljnih bolesti i tetoina (Slubeni list SRCG, br. 16/80); Zakon o sjemenu i sadnom materijalu (Slubeni list RCG, br. 39/92, 59/92); Zakon o zdravstvenoj zatiti ivotinja (Slubeni list RCG, br. 39/92, 59/92); Uputstvo o postupku za izdavanje potvrda i nainu voenja evidencije o zdravstvenom stanju ivotinja (Slubeni list SRCG, br. 4/74); Pravilnik o veterinarskim i sanitarnim uslovima za izgradnju i opremamnje objekata za uzgoj i uvanje ivotinja (Slubeni list SRCG, br. 4/74); 3. Lov i ribolov Zakon o lovu (Slubeni list SRCG, br. 15/80, 36/83, 39/89 i Slubeni list RCG, br. 46/91, 59/92); Pravilnik o izradi lovno-privredne osnove (Slubeni list SRCG, br. 26/81); Naredba o lovostaju zatienih vrsta divljai (Slubeni list SRCG, br. 32/80); Zakon o morskom ribarstvu (Slubeni list RCG, br. 26/92, 59/92); Naredba o zabrani lova i stavljanja u promet riblje mlai, nedoraslih riba i drugih morskih ivotinja (Slubeni list RCG, br. 16/93); Pravilnik o graevinsko-tehnikoj osnovi, veliini mrea, nainu korienja i namjeni posebnih vrsta mrea i drugih sredstava za komercijalni i sportski ribolov, vaenje koljki, korala, spuvi i morske trave (Slubeni list RCG, br. 53/92); Pravilnik o utvrivanju linije gdje voda prelazi u boatu vodu u rijekama koje se ulivaju u more i utvrivanje granica ribljih rezervi (Slubeni list RCG, br. 53/92); Pravilnik o nainu voenja i formama registra riba, saglasnosti za komercijalni ribolov i dozvolu za sportski ribolov na moru (Slubeni list RCG, br. 53/92); Zakon o slatkovodnom ribarstvu (Slubeni list SRCG, br. 39/76, 51/76, 34/88 i Slubeni list RCG, br. 4/92); Naredba o ribolovnim zabranama, ogranienjima i mjerama za zatitu ribljeg fonda (Slubeni list RCG, br. 53/92, 9/93, 9/94, 20/94, 17/95, 24/96, 12/97);

41

Odluka o zabrani ribolova u vodama Nacionalnog parka Biogradska gora i Nacionalnog Parka Durmitor (Slubeni list RCG, br. 18/96); Odluka o zabrani ribolova u odreenom ribolovnom podruju - Skadarsko jezero (Slubeni list SRCG, br. 25/87); 4. Ureenje prostora i izgradnja Zakon o ureenju prostora i izgradnji objekata (Slubeni list CG, br. 51/08); Odluka o izmjenama i dopunama Prostornog plana Republike Crne Gore do 2000. godine; integralni tekst Prostornog plana Republike Crne Gore do 2000. godine (Slubeni list RCG, br. 17/97); Zakon o regionalnom Prostornom planu Juni Jadran (Slubeni list SRCG, br. 18/69, 26/71); Prostorni plan posebne namjene za Nacionalni park Durmitor (Slubeni list RCG, br. 20/97); Prostorni plan posebne namjene za Nacionalni park Loven (Slubeni list RCG, br. 19/97); Odluka o poetku izrade Prostornog plana posebne namjene za Nacionalni park Biogradska gora (Slubeni list RCG, br. 47/92); Odluka o poetku izrade Prostornog plana posebne namjene za Nacionalni park Biogradska gora Skadarsko jezero (Slubeni list RCG, br. 47/92); Odluka o poetku izrade Prostornog plana posebne namjene za podruje Morskog dobra (Slubeni list RCG, br. 16/97); Zakon o izgradnji objekata (Slubeni list RCG, br. 55/2000); Zakon o rekonstrukciji starih gradova pogoenih zemljotresom iz 1979. godine (Slubeni list SRCG, br. 19/86); Zakon o graevinskom zemljitu (Slubeni list RCG, br. 28/80, 12/86); Zakon o odreivanju graevinskog zemljita u gradovima i naseljima gradskog karaktera (Slubeni list SRCG, br.. 18/86, 12/73, 9/74, 17/74, 5/75, 21/75); Zakon o komunalnim djelatnostima (Slubeni list CG, br. 12/95); Zakon o pogrebnim djelatnostima, ureenju i odravanju groblja (Slubeni list SRCG, br. 28/84); Zakon o putevima (Slubeni list SRCG, br. 38/89, 37/90, 13/91 i Slubeni list RCG, br. 56/92); Zakon o pomorskoj i unutranjoj plovidbi (Slubeni list SRCG, br. 19/78, 8/79, 19/87, 22/90); Zakon o eljeznici (Slubeni list SRCG, br. 39/89, 13/91); Zakon o ekspropriaciji (Slubeni list SRCG, br. 20/81, 10/90); D. KRIVINO ZAKONODAVSTVO Krivini zakonik Republike Crne Gore (Slubeni list RCG, br. 42/93, 14/94, 27/94).

42

PRILOG II POPIS MEUNARODNIH SPORAZUMA RELEVANTNIH ZA OUVANJE BIOLOKE RAZNOVRSNOSTI GDJE JE CRNA GORA UGOVORNA STRANA
Redni broj: Naziv multilateralnog sporazuma na engleskom jeziku Convention on Biological Diversity Cartagena Protocol on Convention on Biological Diversity Convention on Migratory Species CMS Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats ( Bern Convention) Ramsar Convention on Wetlands Convention Concerning the Protection of the World Cultural Heritage European Landscape Convention Convention of International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (CITES Convention) United Nations Convention to Combat Desertification in Countries Experiencing Serious Drought and/or Desertification, Particularly in Africa Convention for the Protection Of The Mediterranean Sea Against Pollution(Barcelona Convention) The Protocol concerning Specially Protected Areas and Biological Diversity in the Mediterranean Objavljena u sluzbenom listu Sl.list SRJMeunarodni ugovori, br.11/01-28 Sl. List SCGMeunarodni ugovori, br. 16/05-40 Sl.list CG Meunarodni ugovori, br.06/08-147 Sl.list CG br.7, od 8. decembra 2008. godine Sl. list SFRJ,br.09/77675 Sl.list SFRJ, br.56/74-1771

Naziv multilateralnog sporazuma na crnogorskom jeziku

Status:

1.

Konvencija o biolokoj raznovrsnosti

ratifikovana/preuzeta sukcesijom

2.

Kartagena Protokol o biolokoj raznovrsnosti

ratifikovana/preuzeta sukcesijom

3.

Konvencija o ouvanju migratornih vrsta divljih ivotinja (Bonska Konvencija)

ratifikovana/preuzeta sukcesijom

4.

Konvencija o zatiti evropskih divljai i prirodnih stanita (Bernska Konvencija)

ratifikovana/ u toku deponovanje instrumenta o ratifikaciji ratifikovana/ preuzeta sukcesijom

5.

Konvencija o vlanim podrujima (Ramsar Konvencija)

6.

Konvencija o zatiti svjetske kulturne i prirodne batine (UNESCO)

ratifikovana/preuzeta sukcesijom

7.

Evropska Konvencija o predjelima

ratifikovana

Sl.list .006/08135

8.

Konvencija o meunarodnom prometu ugroenih vrsta divlje flore i faune (CITES Konvencija)

ratifikovana/preuzeta sukcesijom

Sl.list SRJ Meunarodni ugovori, br. 11/01-3

9.

Konvencija Ujedinjenih Nacija o borbi protiv dezertifikacije u zemljama sa tekom suom i/ili dezertifikacijom, posebno u Africi

ratifikovana

Sl. List RCG, br. 17/07-12

10.

Konvencija o zatiti morske sredine i priobalnog podruja Sredozemlja (Barselonska konvencija)

ratifikovana

Sl list RCG,br. 64/07

11.

Protokol o podrujima pod posebnom zatitom i biodiverzitetu Sredozemlja

ratifikovan

Sl list RCG,br. 64/07

43

PRILOG II 3. POPIS GLAVNIH STRATEKIH DOKUMENATA

Naziv dokumenta na engleskom jeziku

Naziv dokumenta na crnogorskom jeziku

Dostupan na/ u:

Kategorija: politika i strategije Sektor: Biodiverzitet i odrivi razvoj National Biodiversity Strategy and Action Plan for Nacionalna Strategija period 2010 2015 ( prevedena na engleski biodiverziteta sa jezik) Akcionim planom za period 2010 2015 (posljednja verzija na crnogorskom jeziku datira od 29. jula 2010.) Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http://www.mse.gov.me/vijesti/9 8617/Vlada-Crne-Gore-usvojilaNacionalnu-strategijubiodiverziteta-sa-akcionimplanom-za-period-od-20102015-godine.html Dodati link National strategy of sustainable development of Montenegro (prevod na engleski jezik) Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore (konana verzija na crnogorskom jeziku od januara 2007., dostupna u formi *.pdf) Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http://www.mse.gov.me/en/mini stry?alphabet=lat Na engleskom https://www.kor.gov.me/eng Development Directions of Montenegro as an Ecological State (kratka verzija dokumenta prevedena je na engleski jezik) Pravci razvoja crne Gore This document is not available kao ekoloske drzave. at internet Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku je velika. Konanu verziju je usvojila Vlada Crne Gore u martu 2001.

Sektor: Otpadne vode Wastewater Feasibility Study Coastal Region Montenegro Final Report, Volume I - Main Report (prevod na engleski jezik dostupan kao *.doc, iz februara 2004.) Master plan odvodjenja i preiavanja otpadnih voda Crnogorskog primorja i optine Cetinje, Zavrni tehniki izvetaj - Glavni izvetaj (konana verzija iz februara 2004. na crnogorskom jeziku dostupna kao *.doc) Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http://www.mse.gov.me/en/mini stry?alphabet=lat

Sewerage and Wastewater Strategic Master plan Nacrt Stratekog

Verzija dokumenta na

44

(Central and Northern Region) Montenegro Masterplana za nacrt (prevod na engleski dostupan kao *.doc fajl, kanalizaciju i otpadne verzija novembar 2004/januar 2005.) vode u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore (Srbija i Crna Gora) (Nacrt verzija dokumenta iz novembra 2004/ januar 2005. Na crnogorskom dostupna kao *.doc) Sektor: Otpad Republic-Level Waste Strategic Master Plan (verzija iz novembra 2004. na engleskom jeziku dostupna kao *.doc file)

crnogorskom jeziku dostupna na http://www.mse.gov.me/en/mini stry?alphabet=lat

Strateki master plan za Dokumenti nijesu dostupni na upravljanje otpadom na internetu republikom nivou (verzija iz novembra 2004. na crnogorskom jeziku dostupna kao *.doc)

Sektor: Ureenje prostora Spatial plan of Montenegro until 2020 (prevod na Prostorni plan Crne Gore engleski dostupan kao *.pdf file, verzija iz marta do 2020 godine 2008.) (konana verzija dokumenta iz marta 2008. je na crnogorskom jeziku, dostupna kao *.pdf) Spatial plan for special purposes Coastal Zone (prevod na engleski dostupan kao *.pdf file, verzija 2007.) Prostorni plan podruja posebne namjene za morsko dobro (konanu verziju dokumenta na crnogorskom jeziku je usvojila Skuptina Crne Gore u martu 2008. Na internetu je dostupna od 2007, kao *.pdf file) Revizija Prostornog plana posebne namjene za sljedee nacionalne parkove: -Biogradska gora -Durmitor -Loen *Revizija u toku Obije verzije dokumenata dostupne su na web stranici Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine (http://www.mse.gov.me/en/mini stry?alphabet=lat)

Obije verzije dokumenata dostupne su na web stranici Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine (http://www.mse.gov.me/en/mini stry?alphabet=lat)

Revision of Spatial plan for special purposes for national parks: -Biogradska gora -Durmitor -Loen

45

Spatial plan for special purposes for national park Prostornog plana posebne namjene za NP Prokletije prokletije *u toku izrada Programskog zadatka Sektor: Turizam Strategy for Development of Tourism in Montenegro until 2020 Strategija razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020 (konanu verziju dokumenta na crnogorskom jeziku je usvojila Vlada u novembru 2008. Na internetu je dostupna kao *.pdf file na www.mt.gov.me Strategija razvoja ljudskih resursa u sektoru turizma u Crnoj Gori (nacrt verzije dokumenta samo na crnogorskom jeziku , od novembra 2006. kao *.doc file dostupan je na www.mt.gov.me Verzije dokumenta na engleskom i crnogorskom jeziku dostupne na www.mt.gov.me. Engleska verzija nije objavljena, jo uvijek...

Strategy for Development of Human Resources in Sector Tourism in Montenegro

Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na www.mt.gov.me. Nema engleske verzije dokumenta.

Seltor: umarstvo National Forest and Forest Land Administration Policy Strategija razvoja proizvodnje hranje i ruralnih podruja, 2006. Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http://analytica.me/files/Strategij a%20razvoja%20proizvodnje% 20hrane%20i%20ruralnih%20p odrucja.pdf

Sektor: Poljoprivreda Food Production and Rural Development Strategy, 2006. Nije dostavljena verzija dokumenta na crnogorskom jeziku. Ovaj dokumenat nije dostupan na internetu

Sektor: Saobraaj Transport Development Strategy of Montenegro (jo uvijek nije prevedena na engleski jezik) Strategija razvoja saobraaja Crne Gore (posljednja verzija na crnogorskom jeziku) Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na

46

http:// www.minsaob.gov.me Strategy development and maintenance of state roads (jo uvijek nije prevedena na engleski jezik) Strategija razvoja i odravanja dravnih puteva (posljednja verzija na crnogorskom jeziku) Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http:// www.minsaob.gov.me

Sektor: Energetika Programme for Energy database development in Montenegro Strategija razvoja energetske baze podataka u Crnoj Gori (elektronska verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http://www.energetskaefikasnost.me/dokumenti .php?id=0 Strategija razvoja energetike u Crnoj Gori do 2025. (elektronska verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http://www.minekon.gov. me/files/1202471746 Strategija energetske efikasnosti (elektronska verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http://www.energetskaefikasnost.me/dokumenti .php?id=0 Energetska politika Crne Gore (elektronska verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http://www.energetskaefikasnost.me/dokumenti .php?id=0 Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http://www.energetskaefikasnost.me/dokumenti.php?i d=0. Nema engleske verzije dokumenta.

Strategy for development of Energy sector in Montenegro

Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http://www.minekon.gov.me/file s/1202471746. Nema engleske verzije dokumenta.

Energy efficiency Strategy

Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http://www.energetskaefikasnost.me/dokumenti.php?i d=0. Nema engleske verzije dokumneta.

Energy Policy of Montenegro

Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http://www.energetskaefikasnost.me/dokumenti.php?i d=0. Nema engleske verzije dokumenta.

Sektor: Zdravlje i socijalna zatita Master Plan for Development of the Health Master plan razvoja zdravstva Crne Gore

47

(system) in Montenegro for the period 2005 2010

za period 2005 2010 (dokumenat je dostupan samo na crnogorskom jeziku na http://www.mzdravlja.g ov.me/en/ministry?alp habet=lat . Takoe, postoji Strategija razvoja sistema zdravstvene zatite u Crnoj Gori iz 2003. (dostupna kao *.doc file na crnogorskom jeziku na http://www.mzdravlja.g ov.me/en/ministry?alp habet=lat Nacionalana Strategija o upravljanju medicinskim otpadom (inovirani i dopunjeni tekst Stratekog master plana za upravljanje vrstim otpadom u dijelu koji se odnosi na medicinski otpad) (dokumenat je dostupan samo na crnogorskom jeziku na http://www.mzdravlja.g ov.me/en/ministry?alp habet=lat

National Strategy for Medicine Waste Management (update of the Republic-Level Waste Strategic Master Plan)

Sektor: Obrazovanje Strategy of citizens rights and citizens education (2007 2012) Strategija gradjanskog prava i gradjanskog obrazovanja (20072012) Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http://www.mpin.gov.me /en/ministry?alphabet=l at . Nema engleske verzije dokumenta. Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na http://www.mpin.gov.me /en/ministry?alphabet=l at . Nema engleske verzije dokumenta. Verzija dokumenta na

Strategy for inclusive education (since 2008)

Strategija inkluzivnog obrazovanja (2008)

Action plan for integration of Sustainable

Akcioni plan

48

development in the Education system for the period 2007 -2009

Integracije odrzivog razvoja u obrazovni sistem za period 20072009.godine

crnogorskom jeziku dostupna na http://www.mpin.gov.me /en/ministry?alphabet=l at . Nema engleske verzije dokumenta.

Strategic plan of reforms of the Education system for the period 2005 -2009

Strateski plan reforme Verzija dokumenta na obrazovanja za period crnogorskom jeziku dostupna na 2005-2009 http://www.mpin.gov.me /en/ministry?alphabet=l at . Nema engleske verzije dokumenta.

Sektor: Ekonomski razvoj, ekonomija i finansije Law on Budget for 2010 Zakon o budzetu za 2009 (dokumenat je dostupan samo na crnogorskom jeziku, na www.gov.me) Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na www.gov.me. Nema engleske verzije dokumenta. Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na www.gov.me. Nema engleske verzije dokumenta. Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na www.gov.me. Nema engleske verzije dokumenta. Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na www.gov.me.

Economy Policy of Montenegro for 2010

Ekonomska politika Crne Gore za 2009 godinu (dokumenat je dostupan samo na crnogorskom jeziku, na www.gov.me)

Decree on the Plan for Privatization for 2010

Odluka o planu privatizacije za 2009 (dokumenat je dostupan samo na crnogorskom jeziku, na www.gov.me)

National Program for Integration (NPI) to EU for the period 2008 -2012

Nacionalni program za integraciju Crne Gore u EU (NPI) za period 2008 2012 (dokumenat je dostupan samo na crnogorskom jeziku, na www.gov.me)

Strategy for regional Development of Montenegro Strategija regionalnog razvoja (since mart 2005) Crne Gore (iz marta 2005.) (dokumenat je dostupan samo na crnogorskom jeziku, na www.gov.me)

Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na www.gov.me. Nema engleske verzije dokumenta. Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na

Communication strategy for Integration of Montenegro to EU (since 2007)

Komunikaciona strategija o evroatlanskim integracijama Crne Gore (iz 2007.)

49

(dokumenat je dostupan samo www.gov.me. na crnogorskom jeziku, na www.gov.me) Economic and Fiscal Program for Montenegro for Ekonomski i fiskalni program the period 2008 -2011 2008-2011 (dokumenat je dostupan samo na crnogorskom jeziku, na www.gov.me) Verzija dokumenta na crnogorskom jeziku dostupna na www.gov.me. Nema engleske verzije dokumenta.

Kategorija: Studije, procjene, izvjetaji, itd. UNEP SAPBIO Climate Change and Coastal / Marine Biodiversity National Overview (Bukovi, V.: Vulnerability and impacts of Climate Change on Marine and Coastal Biodiversity in Montenegro, 2008) (FAA section 119) USAID Biodiversity Analyses for Montenegro (2010) Nije dostavljena verzija dokumenta na crnogorskom jeziku Ovaj dokumenat nije dostupan na internetu.

Nije dostavljena verzija dokumenta na crnogorskom jeziku

Ovaj dokumenat nije dostupan na internetu.

Report on Self-Assessment of National Capacity, Izvjetaj i projektna Ovaj dokumenat je 2007. (NCSA) dokumentacija dostupni su na obezbijeen na CD. CD-u (Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine)

Kategorija: Baze i kompleti podataka EMERALD database for sites that are identified in compliance with Resolutions 4 and 6 of Bern Convention (obuhvata lokalitet Prokletija)- Zavod za zatitu prirode i Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine
38

EMERALD baza podataka za Baza podataka se nalazi podrucja koja su identifikovana u Zavodu za zatitu u skladu sa rezolucijama 4 i 6 prirode, Podgorica Bernske konvencije (verzija baze podataka na crnogorskom jeziku ne postoji, osim rezimiranog izvjetaja koji je dostavljen Vladi) Natura 2000 baza podataka za Baza podataka (GIS) se vrste i stanista koja su nalazi u Zavodu za zatitu identifikovana u skladu sa prirode, Podgorica Direktivom EU o stanistima iz 1992 (verzija baze podataka na crnogorskom jeziku ne postoji) Podrucja znacajna za biljke Popis IPA lokaliteta je bio

Natura 2000 database for species and habitats indentified in compliance with EU Habitat Directive and its annexes - Zavod za zatitu prirode i Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine

Important Plant Areas (IPA) in Montenegro

38

Projekat Savjeta Evrope (2005-2008):kojim se uspostavlja EMERALD mrea u Crnoj Gori

50

(include 2 sites in Prokletije mountain range) NGO Zelena Gora and Plantlife obuhvata 2 lokaliteta planinskog masiva Prokletije NVO Zelena Gora i ivot bilja

(IPA podrucja) u Crnoj Gori. dostupan na (verzija baze podataka na http://www.ipacrnogorskom jeziku ne postoji) montenegro.cg.yu/ do 2009, nakon ega je stranica ukinuta Podrucja od medjunarodnog znacaja za boravak ptica u Crnoj Gori (IBA podrucja). (verzija ovog kompleta podataka na crnogorskom jeziku ne postoji) Popis zvaninih IBA lokaliteta u Crnoj Gori (dostupno na http://www.birdlife.org/dat azone/sites/index.html ) ne obuhvata lokalitete iz oblasti Prokletije. Obuhvaeno je samo sljedeih 5 IBA lokaliteta: Biogradska gora (YU037) po kriterijumima B2, B3; Durmitor (YU036) po kriterijumima B2, B3; asko lake (YU039) po kriterijima B1i, B2, B3; Skadar lake (YU038) po kriterijima A1, A3, A4i, A4iii, B1i, B2; Ulcinjska solana (YU040) po kriterijumima A1, A4i, B1i, B2

Important Bird Areas (IBA) in Montenegro (include 2 sites in Prokletije mountain range NGO CZIP (dostupno samo u papirnom obliku broura tampana u decembru 2007.)

Kategorija: mape EMERALD Network mapping ( Ukljuen lokalitet Prokletije) posljednje verzije mapa dostupne u UNDP-u) USAID Biodiversity Maps of Montenegro (2001 CRDA projekat) Mape EMERALD mreze Mape su dostupne u UNDP Kancelarija za GIS, Podgorica Mape su dostupne u kancelariji USAID, Podgorica (contact Vladan Ranatovi)

USAID-ove mape biodiverziteta u Crnoj Gori (mape su na engleskom jeziku, u obliku 7 *.tif files)

51

PRILOG II.4 POPIS GLAVNIH WEB STRANICA Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine http://www.mse.gov.me/ministarstvo Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede www.mps.hr http://www.minpolj.gov.me/ministarstvo Ministarstvo turizma www.mt.gov.me Agencija za zatitu ivotne sredine Crne Gore http://www.epa.org.me/index.php/me JP Nacionalni parkovi Crne Gore http://www.nparkovi.co.me JP Morsko dobro http://www.morskodobro.com Institut za biologiju mora http://www.ibmk.org/boka/boka.htm Kancelarija za odrvi razvoj http://www.kor.gov.me/kancelarija Nacionalni umarski program http://www.nsp-cg.com/?jezik=e

52

PRILOG II.5 POPIS GLAVNIH PROJEKATA IZ OBLASTI ZATITE PRIRODE Projekti koji se odnose na planiranje i upravljanje sistemom zatienih podruja (ZP) UNDP radi (2009-2012) na 2 GEF projekta u vezi planiranja i upravljanja sistemom zatienih podruja, i to: (i) Jaanje finansijske odrivosti zatienih podruja u Crnoj Gori (PAF) s ciljem da omogui pravni okvir za poboljanje finansijske odrivosti zatienih podruja i osigura njihove prihode, i (ii) Jaanje sistema odrivosti zatienih podruja Crne Gore (PAS). Drugi projekat ima za cilj da proiri i racionalizuje sistem zatienih podruja, kako bi se osigurala bolja zastupljenost stanita i njihov siguran status zatite, kao i jaanje kapaciteta institucija za zatiena podruja kako bi mogle efikasno da upravljaju reprezentativnijim zatienim sistemom podruja. UNDP takoe radi na GEF projektu Dinarska ekoregija u Crnoj Gori (GEF, OP 12) koji doprinosi regionalnoj Inicijativi zemalja Dinarskog luka (Dinaric Arc Initiative - DAI), do 2012. godine. Projekat ima za cilj dobijanje slike o postojeoj situaciji, vezano za stanje i napredak ka postizanju ciljeva CBD Programa rada za zatiena podruja (PoWPA), te identifikovanje aktivnosti i potreba, ogranienja i mogunosti prema punom sprovoenju Programa zatienih podruja u regiji, kao osnove za razvoj ovog projekta. Projekat realizuje WWF u saradnji sa partnerima u sljedeim zemljama: Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Albanija. Jedan od glavnih rezultata projekta bie PoWPA metodologije (procjena nedostataka, finansijska odrivost, upravljaka efikasnost) koja je primijenjena do odreenog stepena u evropskim zemljama. Ranije su UNPD i Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine realizovali projekat Samostalne dravne procjene (2006-2007). Procjena uslova za sprovoenje Konvencije o biodiverzitetu je jedno od tri tematska podruja u okviru ovog projekta. ENVSEC inicijativa (UNEP, UNDP, OSCE i NATO-a) ima za cilj da osigura okvir za rjeavanje prekograninih ekolokih pitanja i promovie mir i stabilnost kroz saradnju u zatiti ivotne sredine i odrivom razvoju. Inicijativa se fokusira na etiri pilot regije: Srednja Azija, Kavkaz, Jugoistona Evropa (SEE) i Istona Evropa. U regiji Jugoistone Evrope, koju pokriva kancelarija UNEP-a u Beu, u okviru inicijative, prepoznato je da gubitak biodiverziteta predstavlja bezbjedonosni rizik. Na osnovu tog prioriteta, ENVSEC je osmislio program "Jaanje prekograninog upravljanja biodiverzitetom u Jugoistonoj Evropi", koji se trenutno sprovodi uz finansijsku podrku Austrijske razvojne agencije (ADA). Kao prvi korak, uraena je brza procjena problema u upravljanju koje su iskusila upravna tijela odgovorna za zatiena podruja u prekograninom kontekstu, sa naglaskom na planinske ekosisteme koji se nalazi u pograninim podrujima. Radionica na temu "Jaanje prekograninog upravljanja biodiverzitetom u Jugoistonoj Europi" je odrana u Podgorici od 13-14. juna 2006. godine) IUCN Zeleni pojas - ova inicijativa dvadeset i dvije drave je usmjerena na prvu prekograninu mreu stanita irom Evrope, u zonu smrti (eljezne zavjese") koja je odvajala Istok" i Zapad", od Barentsovog mora do Jadranskog more. Podruja koja e initi jezgro ovog pojasa bie veliki prekogranini nacionalni parkovi i podruja zatite od meunarodnog interesa. To je utoite za brojne ugroene vrste kao to su: ris, vuk, medvjed i rjena vidra. Jedna od vizija je da bi jednog dana te vrste mogle koristiti Zeleni pojas kao put za migraciju. U Crnoj Gori, ova inicijativa javila se kroz WWF MedPO projekat Ouvanja biodiverziteta Jugozapadnog Balkana: prekogranina zatita prirode u predjelu masiva Durmitor, rijeke Tara i planinskog masiva Prokletija (Crna Gora i Albanija)". U saradnji sa svojim lokalnim partnerom, NVO Green Home (2006), uraena je Studija o procjeni biodiverziteta, socioekonomskih obiljeja regiona Durmitora, Tare i Prokletija sa okolnim podrujem, kao osnove za izradu Akcionog plana zatite (CAP) i za odrivi razvoj. Crna Gora kontinuirano sarauje sa Organizacijom Ujedinjenih nacija za prosvjetu, nauku i kulturu - UNESCO, upravo sa relevantnim tijelima ove meunarodne institucije: Centar za svjetsku batinu u Parizu i Kancelarija UNESCO-BRESCE u Veneciji. Crna Gora je dobila sredstva za projekat Oporavak i sanacija podruja koja je progutao poar u Nacionalnom parku Durmitor" kroz Program projekata za hitno uee UNESCO-a. U saradnji sa Ministarstvom turizma, SNV realizuje projekat PENPMNE Upravljanje i valorizacija osjetljivih eko sistema u ruralnim podrujima koja doprinose turizmu - ekonomski

53

razvoj u ruralnim zajednicama u Crnoj Gori poboljanjem upravljanja i valorizacijom osjetljivih 39 eko sistema . Projekti u vezi E tipologizacija vanih stanita za zatitu. U smislu planskih dokumenata, postoji Nacionalni program za integraciju (NPI) Crne Gore u EU sa projekcijom aktivnosti i rokovima za njihovu realizaciju. Do sada, vani su sljedei projekti: (i) EMERALD mrea (projekat koji finansira EZ) zapoeo je 2006. godine, a zavren je u junu 2008., usvajanjem Popisa (32) EMERALD lokaliteta. (ii) Projekat NATURA 2000 zajedniki realizuju WWF, Daphne i Zavod za zatitu prirode u periodu od 3 godine. Potreba za uspostavljanjem mree Natura 2000 u Crnoj Gori prepoznata je u Nacionalnom programu za integraciju (NPI) Crne Gore u EU, koji predvia kraj 2012. godine kao krajnji rok za usvajanje propisa o Listi Natura 2000 u Crnoj Gori. Projekti vezani za klimatske promjene U saradnji sa Kancelarijom UNDP-a u Crnoj Gori, Ministarstvo za zatitu ivotne sredine realizovalo je projekat Omoguavanje aktivnosti za izradu Prve nacionalne komunikacije Crne Gore o sprovoenju Okvirne konvencije Ujedinjenih Nacija o klimatskim promjenama". Prva (inicijalna) Nacionalna komunikacija o klimatskim promjenama Crne Gore o sprovoenju Okvirne konvencije Ujedinjenih Nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC), kao kljuni rezultat rada na projektu, zavrena je u maju 2010. godine, nakon ega je dostavljena Sekretarijatu UNFCCC-a. Veina analiza o klimatskim promjenama iz Komunikacije za UNFCCC je konsultovana i koriena za pripremu ovog izvjetaja za CBD. Ostali ekoloki projekti Saradnja u oblasti energetike i zatite ivotne sredine sprovodi se u sklopu saradnje sa Organizacijom Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj (UNIDO). S obzirom na oblast zatite ivotne sredine, saradnja je znaajna u smislu uvoenja programa i tehnologija istog razvoja i sprovoenja multilateralnih sporazuma u podruju zatite ivotne sredine, prije svega sprovoenja Beke konvencije o zatiti ozonskog omotaa i Montrealskog protokola o supstancama koje oteuju ozonski omota. Saradnja sa Komisijom Ujedinjenih Nacija za odrivi razvoj (UN CSD) sprovodi se u formi uea delegacije Vlade Crne Gore na 16. sjednici UN CSD, na kojoj je predstavljena Nacionalna strategija odrivog razvoja (NSOR), uz niz veoma vanih bilateralnih sastanaka sa najvisoijim zvaninicima i relevantnim agencijama UN-a. Povodom 52. redovne sjednice Generalne konferencije Meunarodne agencije za atomsku energiju (IAEA), Okvirni nacionalni program potpisan je izmeu Vlade Crne Gore i Meunarodne agencije za atomsku energiju. Nadalje, Sporazum o garancijama i Dodatni protokol su sklopljeni sa IAEA, koji predstavljaju sastavni dio pravnog okvira uspostavljenog u okviru Ugovora o neirenju nuklearnog oruja. Najznaajnija aktivnost za 2008. godinu u okviru Mediteranskog akcionog plana - UNEP programa za zatitu Sredozemnog mora (UNEP/MAP) je 15. Sastanak ugovornih strana Konvencije o zatiti morske ivotne sredine i obalnog podruja Mediterana - Barselonska Konvencija, odrana u gradu Almeira, u paniji. Rezultat ovog sastanka bio je donoenje odluke o Protokolu o integralnom upravljanju obalnim podrujem na Mediteranu. Potpisivanje Sporazuma o bilateralnoj saradnji na podruju zatite ivotne sredine je dogovoreno tokom konferencije izmeu resornih ministarstava Crne Gore i panije. Osim toga, izrada Studije izvodljivosti za program CAMP Crna Gora - Program upravljanja obalnim podrujem Crne Gore sprovodi se u saradnji sa UNEP-MAP-om, kao i projekti za uspostavljanje zatienih morskih zona. Drugi Pregled ekoloke efikasnosti Crne Gore uraen je u saradnji sa Ekonomskom komisijom Ujedinjenih Nacija za Evropu (UNECE), koja ima 56 lanova, ukljuujui Kanadu i SAD. U tom pogledu, imenovana je meusektorska Radna grupa, uz koordinaciju Ministarstva turizma i zatite ivotne sredine. Zadatak grupe je da pripremi izvjetaj o sprovoenju Drugog pregleda ekoloke efikasnosti Crne Gore. Nadalje, vano je naglasiti uee Crne Gore u reformi ivotna sredina za Evropu" - EFE proces.

39

Projekat obuhvata dvije grupe aktivnosti: 1. Unaprijeena saradnja i kapacitet u upravljanju zatienim podrujima. 2. Osmiljen Program procjene i monitoringa lokalnih prirodnih vrijednosti za osjetljiva podruja/vrsta, 3. Priprema edukativnih i dobrovoljnih programa na osnovu praenja (vodee vrste) i 4. Sprovoenje i promovisanje baze podataka lokalnih prirodnih vrijednosti.

54

Tokom saradnje sa Meunarodnom unijom za zatitu prirode (IUCN) 2008. godine a i nakon toga, najznaajnija aktivnost bila je veoma zapaena prezentacija Crne Gore na Svjetskom kongresu zatite IUCN-a i doprinos za realizaciju manifestacije Jedrenje u Barseloni". Glavni cilj ove inicijative je usvajanje zajednike osnove za zatitu morsko i priobalnog biodiverziteta. Mornarica Crne Gore je sa kolskim brodom Jadran" predvodila Jadransku flotu ispred regije na putu prema Barseloni. Peta godina realizacije projekta "Napredak monitoringa u sektoru ivotne sredine u Crnoj Gori", koji je inicirao i finansirao Generalni direktorat Evropske komisije (GD za ivotnu sredinu), je trenutno u toku. Projekt obuhvata analizu stepena usklaenosti nacionalnog zakonodavstva sa 70 direktiva EU o zatiti ivotne sredine. GD za ivotnu sredinu je angaovao Regionalni centar za zatitu ivotne sredine (REC) za pruanje strune pomoi u realizaciji projekta. Regionalni program za obnovu ivotne sredine (REReP) predstavlja vaan mehanizam u oblasti regionalne saradnje. Izvjetaj o napretku, nastao u okviru REReP-a, pokazuje da su 24 projekta uspjeno zavrena, 16 projekata je u toku, a 14 je zapoeto. Osnovne oblasti aktivnosti u navedenim projektima su: izgradnja institucionalnih kapaciteta, jaanje civilnog drutva, jaanje prekogranine i regionalne saradnje i smanjenja zagaenja i gubitka biodiverziteta. Poevi od ove godine, Regionalna ekoloka mrea za pridruivanje (RENA) predstavlja novi mehanizam regionalne saradnje. Crna Gora je tokom 2008. godine ostvarila saradnju i dala doprinos radu Savjeta za regionalnu saradnju (RCC) koji je pravni sljedbenik Pakta stabilnosti za jugoistonu Europu, kao i Jadransko-jonskoj inicijativi u okviru koje radi tzv. Trilateralna komisija, mada nije lan ove komisije. Oekujemo da e se u narednom periodu stei potrebni uslovi za regulisanje punopravnog lanstva Crne Gore u toj Komisiji. Bilateralni nivo saradnje predstavlja jednu od najvanijih komponenti meunarodnih aktivnosti ovog ministarstva. Tokom 2008. godine je uspostavljena saradnja sa: Republikom Italijom, Kraljevinom Holandijom, Sjedinjenim Amerikim Dravama, Republikom Slovenijom, Republikom ekom, Republikom Hrvatskom, Republikom Austrijom, Kraljevinom Norvekom, Kraljevinom panijom, Republikom Albanijom, itd. Bilateralna saradnja se ostvaruje kroz realizaciju niza projekata i inicijativa. U saradnji sa Ministarstvom za ivotnu sredinu, kopno i more Republike Italije, osnovan je Crnogorsko-italijanski ekoloki fond (Environmental Montenegrin - Italian Facility - EMIF) za realizaciju sljedeih aktivnosti i projekata: Izgradnja energetski efikasne zgrade za Ministarstvo turizma i Ministarstvo nadleno za poslove zatite ivotne sredine u Podgorici, Master planovi za razvoj odrivog turizma u Optini Kolain i Optini abljak, sa ciljem odrivog planiranja turistike djelatnosti i drugih usluga u tim optinama, Projekat "Integralni i odrivi transportni sistem u Perastu", projekat za izradu Plana upravljanja za ostrva Katii - novo zatieno morsko podruje, Studije izvodljivosti za CDM projekte, itd. Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine sprovodi i koordinira realizaciju projekata ukupne vrijednosti od preko 250 miliona eura, od ega su donatorska sredstva u vrijednosti od oko 30 miliona eura. Najznaajniji donatori su: Globalni fond za ivotnu sredinu (GEF), zemalje EU i SAD za projekte bilateralne saradnje, kao i IPA fond Evropske Unije. U oblasti upravljanja otpadom i regionalnog vodosnabdijevanja,a najznaajniji zajmodavci su: Evropska investiciona banka, Svjetska banka, Evropska banka za obnovu i razvoj i njemaka KfW banka. U saradnji sa Svjetskom bankom realizuje se projekat Integralno upravljanje ekosistemom Skadarskog jezera". Cilj projekta je uspostavljanje institucionalnog i pravnog prostora za zatitu i odrivi razvoj ovog ekosistema u Crnoj Gori i Albaniji i jaanje kapaciteta za upravljanje zatienim podrujima u obije zemlje. Ovaj projekt e takoe osigurati sufinansiranje izgradnje postrojenja za preiavanje otpadnih voda u Vranjini i projekat za trajno saniranje opasnog otpada iz Kombinata aluminijuma u Podgorici. Ukupan iznos donacije za ovaj projekat je 4,55 miliona USD (2,56 miliona USD za Crnu Goru). Projekat se realizuje posredstvom Svjetske banke. Prva faza Projekta "Sanacija i rehabilitacija jalovita rudnika olova i cinka u Mojkovcu" je zavrena, a realizacija druge faze zapoela je u oktobru 2008. Oko 4,47 miliona eura uloeno je u kapitalne ekoloke projekte Crne Gore u period od 2003. do decembra 2008. godine. Sredstva je dijelom osigurala Vlada Kraljevine Holandije u obliku podrke putem Regionalnog programa za sanaciju vruih taaka" industrijskog zagaenja u regionu Jugoistone Europe, koji se sprovodi uz podrku UNDP-a, kao i kroz bilateralnu saradnju sa Vladom Republike eke, dok je vei udio obezbijedjen iz bueta Crne Gore. Saradnja sa Meunarodnom agencijom za atomsku energiju se sprovodi kroz projekte tehnike saradnje (regionalne, podregionalne i nacionalne), to predstavlja dio saradnje koja je najvanija za Crnu Goru (sedam podregionalnih i 35 regionalnih programa).

55

Kroz realizaciju Viekorisnikog IPA programa koji podrava regionalne projekte, uz podrku Meunarodne agencije za atomsku energiju, za Crnu Goru je odobren projekat Jaanje tehnikih kapaciteta nuklearnih regulatornih tijela u zemljama Zapadnog Balkana kroz podregionalnu podrku", a poetak njegove realizacije oekuje se u prvoj polovini 2009. Ministarstvu ureenja prostora i zatite ivotne sredine odobrena su sredstva u vrijednosti od milion eura iz IPA programa za projekat Izgradnja kapaciteta za upravljanje ivotnom sredinom" za aktivnosti Sektora za zatitu ivotne sredine za 2008. godinu, a pripremljena je dokumentacija za priblino isti iznos podrke kroz IPA 2009., za dalje jaanje institucionalnih kapaciteta u oblasti zatite biodiverziteta. Sa ciljem poveanja ekoloke svijesti graana, Regionalni centar za zatitu ivotne sredine za Centralnu i Istonu Europu (REC), u saradnji sa Ministarstvom ureenja prostora i zatite ivotne sredine i Ministarstvom prosvjete i nauke, uz podrku Ministarstva inostranih poslova Vlade Holandije, realizuje projekat Zelena torba" koji je namijenjen prvenstveno djeci kolske dobi od 10 do 16 godina starosti. Obrazovanje predstavlja neophodan i kljuni faktor ekonomskog razvoja i drutvene, ekoloke, kulturne i etike vizije odrivog razvoja Crne Gore. Svaki privredni rast u budunosti mora se zasnivati na znanju i biti u skladu sa odrivim razvojem" drutva.

56

PRILOG III NAPREDAK PREMA DOSTIZANJU CILJEVA GLOBALNE STRATEGIJE ZA ZATITU BILJA I PROGRAM RADA NA ZATIENIM PODRUJIMA PRILOG.III.1. GLOBALNA STRATEGIJA ZA ZATITU BILJA U svrhu sprovoenja Globalne strategije za zatitu bilja (GSZB), Crna Gora je identifikovala 40 22 lokaliteta (vidjeti stranu 12, naslov: Centri biodiverziteta u Crnoj Gori i njihov regionalni znaaj) koji su reprezentativni za zatitu biljaka, tzv. vana podruja za biljke (u daljem tekstu: program IPA). Ova aktivnost je realizovana u okviru projekta Vana podruja za biljke - IPA Crna Gora. Glavni cilj ovog projekta bio je identifikacija najboljih - reprezentativnih podruja koja e biti ukljuena u Prijedlog ekoloke mree NATURA 2000 za Crnu Goru. to se tie napretka Crne Gore u ostvarivanju ciljeva GSZB koji su vezani za Konvenciju o biodiverzitetu, smatra se da su sljedee realizovane i planirane aktivnosti vane: Ciljevi GSZB Postignuti napredak Planirane aktivnosti (mjere i aktivnosti iz Akcionog plana NSBAP detaljan pregled Akcionog plana dat je u PRILOGU III. 3) 1, 4, 5, 8, 9, 14, 20, 21, 22, 23, 24, 26

Cilj 1: Dostupna lista biljnih vrsta iroj javnosti, kao korak ka kompletiranju knjige flore

Cilj 2: Preliminarna procjena statusa zatite svih poznatih vrsta, na nacionalnom, regionalnom i meunarodnom nivou Cilj 3: Izrada modela sa protokolima za zatitu biljaka i odrivo korienje, na osnovu istraivanja i praktinog iskustva

Lista svih poznatih vaskularnih biljaka pripremljena je u okviru aktivnosti za izradu Studije o biodiverzitetu zemlje (2008, vidjeti poglavlje X.2 Studija biodiverziteta zemlje). Njena nadogradnja se odnosi na alohtonu floru, u skladu sa novim naunim rezultatima i srodnim taksonomskim revizijama na terenu. Lista slijedi meunarodne standarde o nomenklaturi, kraticama autora, itd. Kartiranje rijetkih, endemskih i zatienih biljnih vrsta je uraeno u okviru USAID projekta Bioraznosvrsnost karata (2000/2001), a nastavljeno GIS kartiranjem biljnih vrsta i stanita Natura 2000 (2010., izvor NATURA 2000 baza podataka u Zavodu za zatitu prirode ) Formiranje baze podataka za biljne vrste obezvijeeno je u okviru identifikacije EMERALD (2006-2008) i Natura 2000 (2010 - ) vrsta, stanita i buduih zatienih podruja.(izvor: baze podataka EMERALD i Natura 2000 u Zavodu za zatitu prirode. Posljednja verzija Rjeenja o stavljanju pod zatitu rijetkih, endemskih i ugroenih vrsta ivotinja i biljaka usvojena je u decembru 2006. godine (Slubeni list Crne Gore, br. 76/06)

1, 4, 5, 8, 14, 16, 20, 21, 22, 23, 24, 26

Programi za monitoring biodiverziteta (ukljuujui monitoring biljnih vrsta) se usvajaju i sprovode na godinjem nivou od 2000. Rezultati monitoringa se unose u godinje izvjetaje o statusu ivotne sredine koje usvaja Vlada, a objavljuju se na web stranici Agencije za zatitu ivotne sredine. Broura za izbor podruja od posebne vanosti za floru (IPA Prirunik o selekciji) preveden je i usvojen. Planovi upravljanja za NP (Loven, Skadarsko jezero, Durmitor i Biogradska gora) usvojeni su 2005. godine,sa periodom vaenja do 2010. godine. U toku su aktivnosti na donoenju novih Planova upravljanja za period od 2011. -

1, 2, 3, 4, 5, 14, 18, 21, 22, 23, 42, 43, 44, 45, 47, 48 , 49, 54

40

Identifikovai je sljedeih 22 IPA lokaliteta: planine Jerinja glava, Lukavica, Trebjesa, Starac, Bogievica, Visitor, Hajla, Skadarsko jezero, planine Orjen, Loven, Rumija, Velika Ulcinjska plaa, planina Babji zub, kanjoni rijeke Pive, Tare, Komarnice, Mrtvice, Cijevne, Lima, planine Komovi i Durmitor i Biogradska gora.

57

Cilj 4: Efikasna zatita najmanje 10% svakog ekolokog regiona u svijetu Cilj 5: Zatita 50% najvanijih podruja za osiguranje raznovrsnosti biljnih vrsta Cilj 6: Upravljanje sa najmanje 30% od ukupnog proizvodnog zemljita u skladu sa zatitom raznovrsnosti biljnih vrsta Cilj 7: Zatita 60% svake ugroene vrste u svijetu in situ

2015. godine. Zatiena podruja obuhvataju 124.964 hektara, to je 9,047% dravne teritorije. Najvei dio zatienih podruja pripada nacionalnim parkovima (7,77%). (vidjeti vie u PRILOGU III. 2. Program rada o zatienim podrujima) Projekat Znaajno podruje za biljke IPA Crna Gora sa 22 identifikovana IPA lokaliteta je uspjeno realizovan. Konana publikacija izraena je 2009. Vrlo mali broj strunih i naunih radova o toj temi je do sada objavljen. Vlada je 2006. godine donijela Strategiju proizvodnje hrane i ruralnog razvoja. Pravilnik o organskoj poljoprivredi je usvojen, pa je organska poljoprivreda poela (2009) 2006. je aurirano Rjeenje o stvaljanju pod zatitu rijetkih, ugroenih i endeminih vrsta biljaka, ivotinja i gljiva (Slubeni list CG, br. 76/06). Broj zatienih vrsta se poveao 42 tokom vremena. 1968. je samo 6 vrsta bilo pod zatitom , ali 43 su 1982. pod zatitom bile 52 biljne vrste . Nakon posljednje revizije, Popis zatienih vrsta sadri 415 biljnih vrsta. Do sada je obezbijeena nesistamatina ex situ zatita za mali broj vrsta. Postoje botanike bate: (i) botanika bata za planinsku floru u Dulovinama, Kolain, (ii) botanika bata za planinsku floru u Brezojevicama blizu Plava, i (iii) botanika bata generala Voja Kovaevia na Grahovu koja ima veliki broj drvea i bunja iz razliitih djelova svijeta. Ipak, postoje brojne zbirke komercijalno znaajnog voa i usjeva 41 radi zatite njihove genetike koje su stvorene raznovrsnosti, i koje se smatraju vanim za budui potencijalni razvoj i ouvanje agrobiodiverziteta. Meu njima 42 su najvaniji : Zbirka vinove loze iz roda Vitis, na Ljekopolju kod Podgorice, gdje gotovo 500 vrsta ine 303 starih podtipova, 13 vanih genotipova, 165 novostvorenih podtipova i 10 klonova. Ova zbirka je ukljuena u meunarodnu banku gena iz roda Vitis (reg. Br. YU 03 - Podgorica); Zbirka penice (Triticum) na Biotehnikom fakultetu /institutu, koja sadri 200 kultiviranih i divljih podvrsta, od kojih 113 uzoraka potie od domae populacije u Crnoj Gori, 47 uzoraka je iz drugih djelova bive Jugoslavije (Hercegovina, Krajina i sl.), dok je 40 uzoraka iz Italije; Zbirke kontinentalnog i subtropskog voa su u kancelarijama Biotehnikog instituta u Baru i Bijelom Polju. Zbirka kontinentalnog voa (Kancelarija u Bijelom Polju) obuhvata 6 tipova voa (jabuka Malus domestica, kruka Pyrus communis, ljiva Prunus domestica, trenja Prunus avium, ljiva Prunus cerasifera i orah Juglans regia) sa ukupno 36

11, 18, 29, 50, 51

14, 18, 29, 50, 51

11, 14, 18, 19, 30, 32, 34, 35, 36, 37, 39,

5, 11, 14, 17, 18, 25, 29, 32, 34, 38, 39, 40, 41, 44, 45, 47, 48, 50, 51,

19, 37, 43, 49,

Cilj 8: 60% ugroenih biljnih vrsta u svim dostupnim zbirkama ex situ, po mogunosti u zemlji porijekla, a 10% njih je ukljueno u programe za oporavak i obnovu

6, 7,

Daphne malyana Blecic, Dioscorea balcanica Kosanin, Ilex aquifolium L., Leontopodium alpinum Kass, Ramondia serbica Panc and Taxus baccata L. 43 Uredba o zatiti rijetkih, prorijeenih i ugroenih vrsta biljaka i ivotinja (Slubeni list RCG, br. 36/82) 41 Ove zbirke je veinom finansiralo Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede kroz Program za zatitu I korienje genetskih resursa u poljoprivredi. 42 Podaci su uzeti iz dokumenta Crnogorska poljoprivreda i Evropska Unija Strategija za razvoj poljoprivrede u ruralnim podrujima (2006), Ministarstva poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Crne Gore i Evropske agencije za rekonstrukciju.

42

58

Cilj 9: zatieno 70% genetske raznolikosti usjeva i drugih glavnih drutvenoekonomskih vrijednosti biljnih vrsta i ouvanosti autohtonih vrsta uz korienjelokalnih znanja

Cilj 10: Doneseni planovi upravljanja za najmanje 100 velikih stranih vrsta koje prijete biljnim zajednicama i prateim stanitima i ekosistemima. Cilj 11: Ni jedna vrsta divlje flore nije ugroena meunarodnom trgovinom Cilj 12: 30% proizvoda zasnovanih na bilju dobijeno iz izvora kojim se odrivo upravlja Cilj 13: Zaustavljeno biljnog opadanje bogatstva i prateeg autohtonog i lokalnog znanja, inovacija i prakse koja podrava odrivo ivljenje i zatitu zdravlja Cilj 14: Znaaj biljne raznolikosti i potrebe za njenom zatiton ukljueni u komunikacione i obrazovne programe, kao i programe podizanja javne svijesti Cilj 15: Povean broj obuenih ljudi koji rade sa

podtipova. Zbirka suptropskog voa (Kancelarija u Baru) obuhvata 3 tipa voa (maslina Olea europaea, smokva Ficus carica, i nar Punica granatum), sa 44 podtipa; Biotehniki institut takoe uva 8 genotipova krompira, 7 djetelina, i 7 vrsta stone hrane iz roda Medicago. Bilo je pokuaja za stvaranje zbirke lokalnih podtipova drutveno-ekonomski vanih vrsta, ali nijesu uspjeli zbog slabog kapaciteta, nedostatka opreme i vrlo ogranienih sredstava. Neke prethodne zbirke su takoe izgubljene, a postoji i neadekvatno znanje o vrijednostima i vanosti lokalnih tipova/ podtipova, koje se smatraju manje plodnim od novih stranih hibridnih vrsta. U prolosti, Crna Gora je uestvovala u nizu znaajnih projekata u oblasti agrobiodiverziteta koji su nastojali da rijee ove probleme, ukljuujui: Projekat SEEDNet voen od strane vedske Vlade koji je usmjeren na uspostavljanje mree za prouavanje i ouvanje agrobiodiverziteta u Jugoistonoj Evropi, i Projekat norveke Vlade Prepoznavanje i ouvanje ivotinjskih genetskih resursa u Jugoistonoj Evropi . Uradjena je lista alohtone vaskularne flore ime je aurirana Lista biljnih vrsta (2009)

11, 34, 37, 39, 40, 41, 53

9, 11,

Nema zvaninih naznaka o direktnoj meunarodnoj trgovini ugroenom divljom florom povezanih sa Crnom Gorom.

14,

FSC dravni standard donesen 2006., ali se do sada ne sprovodi.

11, 14, 18, 19, 34, 37, 39, 40, 41,

Crna Gora, zemlja kandidat za prikljuenje EU, je poela sa razradom strategije za proizvodnju hrane i ruralni razvoj (2006.)

11, 14, 25, 29, 34, 37, 39, 40, 41, 48, 49, 50, 51

Objavljivanje korekcija nacionalne flore, npr. Conspectus Flore Montenegrine, J Rohlena je nadogradio V. Pulevic (prva dopuna 2005. godine), dok je grupa mlaih botaniara obezbijedila jo jednu dopunu sa alohtoniom florom 2009. Mnogi informacioni punktovi, vizitorski centri i eko-edukativne staze rasporeeni su uglavnom u nacionalnim parkovima.

10, 13, 16, 34, 37, 39, 40, 41,

16,

59

odgovarajuim sredstvima na zatiti bilja, prema nacionalnim potrebama, radi dostizanja ciljeva ove strategije. Cilj 16: Uspostavljene ili ojaane mree za zatitu biljaka na nacionalnom, regionalnom i meunarodnom nivou

50, 51

60

PRILOG III.2 PROGRAM RADA NA ZATIENIM PODRUJIMA Nacionalna mrea zatienih podruja u skladu sa nacionalnim zakonodavstvom, veliki 43 broj prirodnih bogatstava u Crnoj Gori stavljen je pod zatitu, od kojih mnogi tite najvanije komponente biodiverziteta na mjestu nastanka (in situ zatita). Veliki dio aktivnosti koje su sprovedene u tim podrujima su fokusirane na zatitu biodiverziteta koji se javlja u prirodi, odnosno na licu mjesta. Razvoj nacionalne mree zatienih podruja, (postojeih i predloenih podruja za zatitu), predstavlja vaan dio politike Vlade Crne Gore za zatitu predstavnika svih vrsta stanita, ekosistema i biljnih i ivotinjskih vrsta koje se pojavljuju. Razvoj nacionalne mree zatienih podruja dugo je bilo povezan sa nacionalnim sistemom prostornog planiranja i njegovim kljunim planski dokumentom - Prostorni plan Crne Gore (u daljnjem tekstu PP CG). Trenutna projekcija nacionalne mree zatienih podruja prirode u PP CG iz 2008. godine data je u sljedeoj tabeli: Naziv i nacionalna kategorija zatienih podruja prirode Povrina Procenat dravne 2 (ha) teritorije (13.812 km ) Nacionalni parkovi 101.733 7,77% Skadarsko jezero 40.000 Loven 6.400 Durmitor 33.895 Biogradska gora 5.400 Prokletije 16.038 44 Rezervati prirode 650 0.047% - U NP Skadarsko jezero: manastirsko zemljite, Paneva oka, 420 Crni ar, Grmour i Omerova gorica - U NP Durmitor: Crna Poda 80 Solana Tivat 150 45 Spomenici prirode 13.638,54 0.987% alovia klisura 1.600 Lipska peina / Peina Magara / Peina Globoica / Peina Spila - Trnov / Virpazar / Peina Babatua / Novakovia peina u Tomaevu / Jama Duboki do na Njeguima / Kanjon rijeke Piva 1.700 Kanjon rijeke Komarnice 2.300 Zajednice Pinetum mughi montenegrinum na Ljubinji 1.000 (1.000ha), Durmitoru (5.200ha) i Bjelasici (400ha) + (5.600) Zajednice Pinus heldraichii na Orjenu (300ha), Lovenu 400 (300ha) i Rumiji (100ha) + (300) Pojedinani dendroloki sadraji: Quercus robur scuteriensis na / uriocu pored Danilovgrada, Quercus pubescens u Orahovcu pored Kotor, stabla maslina na Mirovici, u Starom Baru i Ivanoviima, Budvi, itd. Plae Skadarskog jezera (<2) Velika plaa u Ulcinju 600 Mala plaa u Ulcinju 1,5 Plaa Valdanos 3 Plaa Velji pijesak 0,5
43 Pores naziva zatienog prirodnog dobra, nazivi zatiena podruja prirode i zatieni objekti prirode se jednako koriste u svakodnevnoj praksi. 44 150 ha izvan Nacionalnih parkova 45 7.736,54 ha izvan Nacionalnih parkova

61

Plaa Topolica, Bar 2 Plaa Sutomore 4 Plaa Luica, Petrovac 0,9 Plaa anj 3,5 Plaa Pein 1,5 Buljarica 4 Plaa Petrovac 1,5 Plaa Drobni pijesak 1 Plaa Sveti Stefan 4 Plaa Miloer 1 Beika Plaa 5 Slovenska plaa, Budva 4 Plaa Mogren 2 Jaz 4 Plaa Prno 2 Savinska Dubrava u Herceg Novom 35,46 Botaniki rezervat lovora i oleandera, iznad izvora Sopot pored 40 Risna Botanika bata planinske flore u Kolainu 0,64 Botanika bata generala Kovaevia na Grahovo 0,93 Park 13 jul i Njegoev park na Cetinju 7,83 Park hotela Boka u Herceg Novom 1,2 Gradski park Tivat 5,897 Park tvrave na Topolici 2 46 Podruja sa posebnim prirodnim karakteristikama 354,7 0,025% Brdo Spas, iznad Budve 131 Poluostrovo Ratac sa ukotrljicom 30 Ostrvo Stari Ulcinj 2,5 Brdo Trebjesa, Niki 159 Podruja zatiena optinskim odlukama 15.000 1.086% Kotorskorisanski zaliv, Optina Kotor 15.000 UKUPNO POD ZATITOM DRAVE 124.964,24 9,047% U posljednjih nekoliko godina ovo je pitanje postalo predmet interesa i u drugim slubenim strategijama i politikama. Uz prijedlog za razvoj zatienih podruja prirode na podruju priobalne zone, koja se odreuje Prostornim planom podruja posebne namjene za morsko 38 dobro Crne Gore (PPPPNMD) , nacionalni sistem zatienih podruja takoe je ukljuen u 39 Nacionalnu strategiju odrivog razvoja (NSOR) kojom se utvruje cilj poveanja povrina pod zatienim podrujima do 10% dravne teritorije i titei 10% od obalnog pojasa u trogodinjem planskom periodu. U tom pogledu, prioritetna podruja za zatitu su naglaena u NSOR-u. Osim u NSOR-u i PPPPNMD-u, pitanje mree zatienih podruja uz Crnogorsko primorje je obraeno, sa utvrenim prioritetima, u Nacionalnoj strategiji za integralno upravljanje obalnim podrujem Crne Gore, koja je pripremljena za usvajanje od strane Vlade Crne Gore. Nacionalna mrea zatienih podruja trenutno pokriva 124.964,24 ha, odnosno 9.047% teritorije Crne Gore, od ega se najvei dio (101.733ha ili 7,77) sastoji od pet nacionalnih parkova: Nacionalni park Durmitor, Skadarsko jezero, Loven, Biogradska gora i novoosnovani Prokletije. Preostali dio ini vie od 40 zatienih podruja u okviru sljedeih kategorija: spomenik prirode, podruja posebnih prirodnih karakteristika a (opti i posebni) 40 Iako je nekoliko podruja predloeno za regionalne parkove" (ukljuene u PP rezervati. 41 CG), do sada jo nije uspostavljen ni jedan.
46 38 39

43,3 ha od toga je u kategoriji Spomenik prirode SPSP CZ CG iz 2008 NSOR iz 2007 40 Osim Tivatske solane (150 ha), svi rezervati se nalaze unutar granica dva nacionalna parkaSkadarsko jezero i Durmitor. 41 Bila su etiri pokuaja osnivanja regionalnih parkova na teritoriji optine Plav: Plavsko jezero; Ali Paini izvori

Grenada i Ropojana sa kanjonom Grlja; Hridsko jezero i jezero Vistor Lake, za ta su usvojeni
62

U posljednjih nekoliko decenija, ne samo da su predloena zatiena podruja sporo uspostavljena, nego je dolo i do naroitog kanjenja u uspostavljanju pojedinih veih podruja. Prema tome, sva novo osnovana zatiena podruja u posljednjih nekoliko decenija su podruja relativno skromne veliine i nisu znaajno doprinijela poveanju povrina pod zatitom u Crnoj Gori. Praktino, od osnivanja NP Skadarsko jezero, 1986. godine, do sada nema zatienog podruja prirode koje je vee od njega. Zatita rijetkih, znaajnih i monumentalnih stabala je tradicionalno doivljavana kao sastavni dio aktivnosti na ouvanju bioloke raznovrsnosti, pa je veliki broj stabala maslina, hrasta i drugog drvea stavljen pod zatitu. Prirodna bogatstva pod meunarodnom zatitom Crna Gora je ratifikovala, ili je kao zemlja nasljednica (nakon prethodnih federacija /dravnih 47 zajednica ) potpisnica razliitih meunarodnih sporazuma (koncvencija, protokola) u oblasti 48 zatite biodiverziteta , tako da su sljedea zatiena podruja stavljena pod meunarodnu zatitu: Nacionalni park Skadarsko jezero (40.000 ha) zatien je kao Ramsar lokalitet od 25. Decembra 1995., kada je upisan u popis movara od meunarodne vanosti kao stanite ptica movarica (Ramsarski popis), sa Ramsarskom konvencijom (Konvencija o movarama od meunarodne vanosti, posebno kao stanite ptica movarica). Nacionalni park Skadarsko jezero ukljuen je u Ramsarsku listu radi bogatstva i raznovrsnosti njegove avifauna 49 (kriterijumi 3c ). Ovo podruje je prethodno priznato (1989.) kao Vaani podruje za ptice IBA, budui da ispunjava kriterije 1 (iii), 2 i 3. Albanski dio Skadarskog jezera takoe je zatien kao Ramsarski lokalitet od 2. Februara 2006. Nacionalni park Durmitor sa kanjonom rijeke Tare (33.895 ha) je zatien od 1980. godine, kao lokalitet Svjetske prirodne batine (UNESCO Lista svjetske prirodne i kulturne batine), na temelju ispunjenja kriterijuma N (ii), (iii) i (iv) Konvencije o zatiti svjetske prirodne i 50 kulturne batine (UNESCO). Posebne vrijednosti tog zatienog podruja su njegove zone sa posebnim reimima upravljanja, ukljuujui i dva strogo zatiena podruja (kanjon rijeke Tare i umski rezervat Crna Poda"). Sliv rijeke Tare (182.899 ha) je zatien kao Svjetski rezervat biosfere (program ovjek i biosfera" - M&B, UNESCO) od 17. januara 1977. godine, na osnovu Konvencije o zatiti svjetske prirodne i kulturne batine (UNESCO). Boka-kotorska sa Risnom (15.000 ha), takoe je zatiena kao spomenik svjetske kulturne batine (UNESCO Lista svjetske prirodne i kulturne batine) od 26. oktobra 1979., na osnovu odredbi Konvencije o zatiti svjetske prirodne i kulturne batine (UNESCO). Prije stavljanja pod meunarodnu zatitu, ovo podruje je bilo zatieno na osnovu nacionalnog 51 Za lokalitet je nedavno pripremljen Plan upravljanja, koji je trenutno u zakonodavstva. zavrnoj fazi odobravanja od strane UNESCO-a Osim gore navedenih podruja, Crna Gora ima mnogo drugih podruja prirode sa vanim i vrijednim biodiverzitetom, koji ispunjavaju kriterijume navedene i u drugim meunarodnim ugovorima gdje je Crna Gora Ugovorna strana (potpuni popis nalazi se u prilozima 4). To su: Konvencija o zatiti Sredozemnog mora (Barcelonska konvencija) i Protokol o posebno zatienim podrujima Sredozemlja, koji omoguavaju zatitu podruja mora, mada u crnogorskim vodama do sada nisu proglaena morska zatiena podruja. Ukupna povrina podruja pod nacionalnom (124.964,24 ha) i meunarodnom (143,594 ha) zatitom (zatieni dijelovi prirode) je sabrana (bez dupliranja i preklapanja podruja), tako da ukupne povrine pod zatitom iznosi 268.558,24 ha, to predstavlja 19,44% dravne teritorije. Meu postojeim i predloenim zatienim podrujima, nalazi se nekoliko podruja koja imaju prekogranine karakteristike, mada je trenutno samo Skadarsko jezero, koje Crna Gora dijeli

odgovarajui zakonski propisi (Odluka o proglaenju regionalnih parkova na teritoriji Optine Plav (Slubeni list RCG, br. 24/03 optinski propisi), ali oni nikada nisu uspostavljeni. 47 Socialistika Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ), Savezna Republika Jugoslavija (SRJ), Dravna zajednica Srbije i Crne Gore 48 Posebno Konvencija o zatiti svjetskog prirodnog i kulturnog nasljea (UNESCO) I Konvencija o movarama od meunarodnog znaaja, posebno kao stanite ptica movarica (Ramsarska konvencija) 49 Iako se ne radi o formalnim razlozima za upis na Ramsar listu, Skadarsko jezero takoe ispunjava kriterije 1a, 2b, 3b, 4b, i 5b. 50 (i) Crno jezero sa oblinjom umom, (ii) rijeni sliv jezera krka i uska dolina- kanjon rijeke Suica, (iii) prauma sa drveem jele i kleke u rijenom slivu Mlinski potok, (iv) Barno jezero sa okolinom, (v) uma crnog bora u rezervatu Crna poda, (vi) Zabojsko jezero sa okolinom, I (vii) dolina kanjon rijeke Tare. 51 Odluka o proglaenju Kotora sa okolinom za prirodno I kulturno-istorijsko bogatstvo posebnog znaaja (Slubeni list RCG, br. 17/79, optinski propisi)

63

sa Albanijom , priznato kao prekogranino zatieno podruje, a njegova ira okolina kao zona prekograninog razvoja (PP CG iz 2008). U PP CG su predloena nova prekogranina zatiena podruja, posebno kroz proirenje granica Nacionalnog parka Durmitor, a u vezi sa Nacionalnim parkom Sutjeska u Bosni i Hercegovini, i predloenim Regionalnim parkom Bio Magli Volujak u Crnoj Gori. Mogunosti za dodatna prekogranina zatiena podruja prepoznate su u stvaranju novih nacionalnih parkova: (i) NP Orjen u Crnoj Gori koji bi se mogao povezati sa podrujima Orjena i Snijenice u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj; i (ii) Nacionalni park Prokletije koji bi se mogao povezati sa oblastima u Albaniji (Theti, Bjeshkt e Nemuna), na Kosovu i u Srbiji.
52

52 U Albaniji, ire podruje Skadarskog jezera i rijeka Bojana sa okolinom (ukupno 900km 2) stavljeni su pod dravnu zatitu kao prirodni rezervat u novembru 2005., a uskoro poslije toga, stavljeno je pod zatitu kao Ramsar lokalitet (februar 2006.).

64

MREA ZATIENIH PODRUJA U CRNOJ GORI

RAZMJER

LEGENDA
Nacionalni Parkovi postojei Regionalni parkovi planirani

JADRANSKO MORE
Meunarodna zatita Lokaliteti svjetske batine (UNESCO) Kotorsko-Risanski zaliv Sliv rijeke Tare (M&B) Durmitor Ramsar lokalitet Skadarsko jezero

65

Ekoloka mrea Crne Gore realizacija ekoloke mree je regulisana Zakonom o zatiti prirode (2008) koji ukljuuje lokalitete Natura 2000 utvrene na osnovu direktiva EU o stanitima (1992) i divljim pticama (1987). Do sada, rad na uspostavljanju ekoloke mree lokaliteta NATURA 2000 je u fazi identifikacije (Veza: Projekat Crna Gora i Natura 2000 Zavod za zatitu prirode, WWF i Daphne, pogledati tekst o Natura 2000 u nastavku). EMERALD mrea Konvencija o zatiti evropskih divljih vrsta i prirodnih stanita (Bernska konvencija) i zakonodavstvo Evropske unije reguliu zatitu ugroenih vrsta i staninih tipova koja se istiu u biogeografskim regijama na teritoriji drave. EMERALD mrea se sastoji od 32 lokaliteta (vidjeti kartu dolje) - podruja od posebnog interesa za zatitu (ASCI) koju bi trebale uspostaviti zemlje lanice Bernske konvencije. Za zemlje lanice EU, EMERALD mrea je slina mrei Natura 2000. Izrada EMERALD mree u Crnoj Gori zapoela je 2005. godine, u okviru projekta koji finansira Savjet Europe, a realizije ga Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine u saradnji sa Savjetom Evrope i crnogorskim strunjacima. Projekat je zavren 2008. godine, kada su napravljeni standardni obrasci za veinu lokaliteta EMERALD mree u Crnoj Gori (centralna EMERALD baza podataka je u Institutu za zatitu prirode). U meuvremenu je EMERALD baza podataka revidirana (izvrena kontrola kvaliteta) od strane Savjeta Evrope, kada je i aurirana.

Mapa mree EMERALD lokaliteta

66

NATURA 2000 Rad na uspostavljanju ekoloke mree NATURA 2000 zapoeo je 2009. godine u okviru WWF-a, Zavoda za zatitu prirode i Daphne projekta (Crna Gora i Natura 2000: Jaanje kapaciteta Vlade i civilnog sektora u prilagoavanju zakonodavstvu EU u oblasti zatite prirode") koji se fokusira na Direktivu EU o stanitima. Direktiva EU o divljim pticama nije bila zastupljena u aktivnostima projekta do sada. Popis vrsta i stanita prisutnih u Crnoj Gori, u okviru NATURA 2000, pripremljen je korienjem znanja iz prethodnih projekata EMERALD mree, ali je auriran i izmijenjen u skladu sa zahtjevima iz (aneksa) EU direktive o stanitima. Nakon toga je napravljena Referentna lista za relevantne izvore informacija u vezi spomenutih vrsta i stanita. Prema tome je razraen Desktop Inventar za date vrste i stanita u centralnoj bazi podataka (GIS) u Zavodu za zatitu prirode. U meuvremenu je napravljen Nacrt kataloga stanita prisutnih u Crnoj Gori Natura 2000 i korien je za crnogoricu - Terenski inventar prethodno identifikovanih stanita Natura 2000 u Crnoj Gori, za obuku. Trenutno, aktivnosti su usmjerene na pronalaenje najboljeg naina za sprovoenje terenskog inventara i osiguravanje potrebnih financijskih sredstva za to. Ekoregija Dinarskog luka - Ovaj projekt je dio programa WWF zatienih podruja za planetu, a glavni cilj je pomoi lanovima Konvencije u sprovoenju CBD programa rada na zatienim podrujima.

EMERALD lokalitet, Skadrsko jezero

67

PRILOG III.3 RELEVANTNOST AKCIONOG PLANA (NSBAP 2010) ZA GLOBALNU STRATEGIJU ZATITE BILJAKA (GSZB), KONVENCIJU O BIODIVERZITETU (CBD) I CILJEVE STRATEKOG PLANA Br. Mjera / aktivnost Relevantnost za ciljeve GSZB 1, 2, (3) 1, 2, 3 3 1, 2, 3 Relevantnost za ciljeve CBD 2010 1, 2 1, 2 1, 2 1, 2 1, 2, 5 1, 2 Relevantnost za ciljeve CBD SP 1.1, 3.1, 1.1, 3.1, 1.1, 3.1, 1.1, 2.1, 3.1, 1.1, 3.1, 1.1, 3.1,

1.

2. 3. 4.

(i) Izrada knjige Flora Crne Gore (ii) Izrada Vegetacijske karte Crne Gore (iii) Izrada knjige Ptiija fauna Crne Gore Izrada Programa dugoronog istraivanja biodiverziteta u Crnoj Gori Revizija Programa monitoringa biodiverziteta Inventarizacija i kartiranje rasprostranjenja endeminih i zakonom zatienih biljnih (opciono i ivotinjskih) vrsta Identifikacija i izrada Nacionalne mree podruja Natura 2000 Prikupljanje i analiza podataka vezanih za pravednu raspodjelu koristi od genetikog diverziteta umske sastojine za sjeme priprema planskih dokumenata i sprovoenje potrebnih mjera Izrada Nacionalne klasifikacije stanita (katalog) Inventarizacija invazivnih, prioritetno biljnih vrsta Program edukacije i obuke za pitanja zatite biodiverziteta, njegovog odrivog korienja i pravedne raspodjele dobiti od korienja genetikih resursa Izrada Akcionog plana za biodiverzitet u svim optinama - 21 Donoenje propisa predvienih Zakonom o zatiti prirode i usklaivanje drugih sektorskih zakona sa tim zakonom, propisi za GMO Sprovoenje kampanje jaanja javne svijesti za potovanje zakona koji su relevantni za zatitu. Sprovoenje Nacionalnog Programa za Integraciju Crne Gore u Evropsku Uniju (NPI) za period 2008 2012, u dijelu koji se odnosi na zatitu prirode / biodiverzitet Prilagoavanje i izgradnja mehanizma za uee javnosti i zainteresovanih grupa u procese donoenja odluka vezanih za biodiverzitet. Komunikaciona Strategije za promociju Strategije i sprovoenje kampanje za jaanje svijesti o zatiti biodiverziteta Izrada Nacionalnog akcionog plana za klimatske promjene Izrada Programa za zatitu umskih ekosistema u postojeim i planiranim zatienim podrujima prirode.

5. 6.

1, 2, 3, 7 8

1, 2 10

1.1, 3.1, 1.1, 3.1, 3. 2,

7.

1.1, 3.1,

8. 9. 10.

1, 2 1, 10 14, 15

2 2, 6 9

1.1, 3.1, 1.1, 3.1, 1.1, 2.1, 3.1, 3. 2, 2.5,

11. 12.

4, 6, 7, 9, 10. 12. 13 -

1, 2, 3, .... 10 1, 2, 3, 8, 10

1.1, 2.1, 3.1, 1.1, 2.3 2. 5, 3.1, 3.2, 4. 1, 4.3 1.1, 2.1, 3.1, 4. 1, 4.3 1.1, 3.1,

13.

14

1, 9

14.

1, 2, 3, 5, 6, 7, 11, 12, 13

1, 2, 3, ...8, ...10

15.

1.1, 3.1, 4. 1, 4.3

16.

14, 15

1 10

1.1, 2.1, 3.1, 4. 1, 4.3 1.1, 3.1, 1.1, 3.1,

17. 18.

7 3, 4, 5, 6, 7, 12

7 1, 4, 5, 8

68

19. Borba protiv bespravnih aktivnosti u umarstvu. istraivanja u umskim 20. Sprovoenje stanitima 21. Uee u aktivnostima Nacionalne Inventure uma. 22. Uspostavljanje umarskog informacionog sistema I dalji razvoj GIS-a u umarstvu 23. Sprovoenje monitoringa i istraivanja vodenih i movarnih stanita 24. Poveanje izdvajanja finansijskih sredstava za praenje stanja umskih ekosistema ukljuujui i praenje zdravstvenog stanja uma u okviru Programa monitoringa ivotne sredine 25. Ugradnja mjera i uslova za zatitu biodiverziteta i zatite prirode u propise i dokumente u privrednim oblastima. 26. Identifikovati morska stanita vana za ouvanje biodiverziteta. 27. Izrada metodologije za utvrivanje brojnosti divljai i utvrdjivanje stanja populacija divljai za sva lovita 28. Izrada Akcionih planova za pojedinane vrste divljai 29. Program identifikacije divljih biljnih i ivotinjskih vrsta za koje je potrebno prioritetno izraditi akcione planove / programe zatite - Izrada i sprovoenje akcionih planova za kritino ugroene domae pasmine i sorte, i programa uzgoja i dranja domaih pasmina i sorti 30. Sprovoenje Strateke- i Procjene uticaja na ivotnu sredinu i ocjene prihvatljivosti za prirodu za zahvate, koncesije i radove u umarstvu i vodoprivredi preostalih ribarskih osnove, 31. Izrada prioritetno za Skadarsko jezero. funkcionisanje sistema 32. Obezbjediti Strateke- i Procjene uticaja zahvata na ivotnu sredinu i integraciju zatite biodiverziteta u sektorima 33. Propisati postupak licenciranja / izdavanja ovlatenja za izradu Strateke - i Procjene uticaja zahvata na ivotnu sredinu i izraditi popis ovlatenih lica i institucija za izradu tih studija 34. Ugradnja mjera i smjernica zatite biodiverziteta u strategije, zakone, propise, programe i planove iz sektora: (i) turizam, (ii) prostorno planiranje i (iii) krupna infrastruktura 35. Identifikacija potencijalnih podruja za razvoj ekoturizma 36. Propisati standarde i kriterijume za razvoj ekoturizma u zatienim podrujima prirode 37. Integacija mjera i smjernica za ouvanje biodiverziteta u strategije i master planove

6, 7, 12 1, 2 1, 2, 3 1, 2, 3 1, 2, 3 1, 2 1, 5, 8, 11

1.1, 2.1, 3.1, 4. 1, 4.3 1.1, 2.1, 3.1, 1.1, 2.1, 3.1, 1.1, 3.1, 1.1, 3.1, 1.1, 3.1, 2.1, 2.2,

7, 13

1, 2, 4, 5, 8

1.1, 3.3,

2.1,

3.1,

1, 2 --

1, 8

1.1, 3.1, 1.1, 3.1,

4, 5, 7, 13

1, 2, 8 1, 2

1.1, 3.1, 1.1, 3.1,

6, 7

1, 4, 5, 8

1.1, 3.1, 3.3, 4. 1, 4.3

1, 4, 5, 8 6, 7 1, 4, 5, 8

1.1, 3.1, 1.1, 2.1, 3.1, 3.3, 4. 1, 4.3

1, 4

1.1, 3.1, 3.3,

6, 7, 9, 12, 13, 14

1, 2

1.1, 3.3,

2.1,

3.1,

6 6

1, 4, 5, 8 1, 4, 5, 8

1.1, 3.1, 1.1, 3.1,

6, 7, 9, 12, 13, 14

1, 4, 5, 8

1.1, 3.3,

2.1,

3.1,

69

za turizam 38. Izrada i uspostavljanje sistema praenja broja posjetilaca i uticaja posjetilaca u zatienim podrujima prirode, prioritetno za nacionalne parkove . 39. Zatitita biolokog i predionog diverziteta od negativnog uticaja turizma na Primorju kroz prostorno plansku dokumentaciju i druge planove i programe razvoja (izrada Studije). 40. Izrada: a) planova upravljanja turistikim aktivnostima, b) planova za ustanovljavanje vodike slube, c) planova interpretacije prirode / biodiverziteta, i d) planova edukacije posletilaca u zatienim podrujima prirode i to kao integralnih djelova planova upravljanja, prvenstveno nacionalnih parkova 41. Izrada Plana zatite biodiverziteta od negativnih uticaja turizma u zatienim podrujima prirode obaveze izrade strune 42. Propisivanje podloge (bazne studije) vezane za zatitu biodiverziteta i zatitu prirode za potrebe izrade prostorno-planske dokumentacije 43. Ukljuivanje obaveze vrednovanja prostora sa aspekta zatite biodiverziteta / zatite prirode u okviru programskih zadataka za izradu prostorno planske dokumentacije 44. Obezbijeenje integracije mjera zatite prirode / biodiverziteta u glavnim razvojnim oblastima i sektorima koji se obrauju u okviru prostorno planske dokumentacije

1, 4, 5, 8

1.1, 3.1,

6, 7, 9, 12, 13, 14

1, 4, 5, 8

1.1, 3.1, 3.3,

7, 9, 12, 13, 14

1, 4, 5, 8

1.1, 3.1,

7, 9, 12, 13, 14

1, 4, 5, 8

1.1, 3.1, 3.3,

1, 4, 5, 8

1.1, 3.1, 3.3,

3, 7

1, 4, 5, 8

1.1, 3.1, 3.3,

3, 7

1, 4, 5, 8

1.1, 3.1, 3.3,

zahtjeva za zatitu 45. Integrisanje biodiverziteta / zatite prirode u planovima za razvoj saobraajne infrastrukture 46. Sprovoenje analize uticaja saobraajne infrastrukture na ugroene vrste ptica movarnih i vodenih stanita 47. Saradnja izmeu sektora zatite prirode i saobraaja na uspostavljanju monitoringa biolokog diverziteta 48. Ugradnja mjera za zatitu vrsta, stanita i predjela pri planiranju izgradnje energetskih objekata 49. Jaanje naela zatite biodiverziteta u postupku izrade studija uticaja na ivotnu sredinu od izgradnje hidroektrana na Morai 50. Stavljanje pod zatitu novih zatienih podruja prirode u cilju postizanja NSOR-om

3, 7

1, 4, 5, 8

1.1, 3.1, 3.3,

1, 2, 5, 8

1.1, 3.1,

2, 3, 7

1, 2, 4, 5, 8

1.1, 3.3,

2.1,

3.1,

3, 7, 13

1, 2, 4, 5, 8

1.1, 3.1, 3.3,

3, 7, 13

1, 2, 4, (5), 8

1.1, 3.1, 3.3, 4. 1, 4.3

4, 5, 7, 13, 16

1, 2, 4, (5), 8

1.1, 2.1, 3.1, 4. 1, 4.3

70

utvrenog cilja da pod zatitom bude 10% dravne teritorije (ponovljeno i u Prostornom Planu Crne Gore do 2020)

51. Revizija statusa, kategorije, reima zatite i granica postojeih zatienih podruja prirode 52. Ustanovljavanje upravljaa za sva zatiena prirodna dobra lokalnog stanovnitva u 53. Uee upravljakim strukturama zatienih podruja prirode, prioritetno nacionalnih parkova. kapaciteta nosivosti (carrying 54. Analiza capacity) nacionalnih parkova Crne Gore.

4, 5, 7, 13, 16 15 9

1, 2, 4, (5), 8 1, 4, 5, 8 1, 4, 5, 8, 9

1.1, 3.1, 4. 1, 4.3 1.1, 3.1, 4. 1, 4.3 1.1, 3.1, 4. 1, 4.3

1, 4, 5, 7, 8

1.1, 3.1,

71

PRILOG IV NACRT NACIONALNIH INDIKATORA BIODIVERZITETA

PRILOG IV.1 METOD UTVRIVANJA NACIONALNE LISTE INDIKATORA BIODIVERZITETA GORE CRNE

Za potrebe izrade ovog dokumenta, privremene/poetne Liste indikatora biodiverziteta koje treba smatrati kao polaznu taku za dalje razgovore o odreivanju adekvatne i najprihvatljivije, tj. najizvodljivije iste nacionalnih indikatora biodiverziteta. U odreenoj mjeri, formulacija ove LISTE (vidi Prilog IV. 2) je rezultat konsultovanja Evropskih indikatora 53 biodiverziteta , ali su potrebne dalje konsultacije izmeu relevantnih institucija i strunjaka.

53 Definisano od strane Evropske agencije za zatitu ivotne sredine (EEA), kroz Usmjeravanje programa evropskih indikatora biodiverziteta

72

PRILOG IV.2 PREGLED NACIONALNIH INDIKATORA BIODIVERZITETA Privremena lista nacionalnih indikatora biodiverziteta Crne Gore Poto Nacionalna lista indikatora biodiverziteta do sada nije sainjena, ovdje su predloeni samo oni indikatori koje je autor sam identifikovao u toku izrade ovog dokumenta, kako slijedi: 1. Zatiena prirodna dobra / Pokrivenost zatienog podruja pokazuje promjene u broju i povrini zatienih podruja tokom vremena. Uspostavljanje zatienih podruja je direktan odgovor drutva na prijetnje prirodnim vrijednostima. Poveanje broja i povrine zatienih podruja na vremenskoj ljestvici ukazuju na stepen brige koju drutvo poklanja zatiti prirode. Mogue ukidanje zatite pojedinih podruja ukazuje na gubitak karakteristika radi kojih je podruje bilo zatieno. 2. Podruje ekoloke mree Natura 2000 prikazuje broj i povrinu podruja u ekolokoj mrei koja ispunjavaju standarde EU za zatitu relevantnih vrsta i stanita. Uspostavljanje Ekoloke mree u Crnoj Gori je direktan odgovor drutva u vezi sa gubitkom biodiverziteta (pojedinih vrste i tipovi stanita). 3. Fragmentacija prirodnih i poluprirodnih podruja pokazuje promjenu u prosjenoj veliini prirodnih i poluprirodnih podruja na osnovu mapa zemljinog pokrivaa.. 4. Smanjenje prosjene veliine parcele ukazuje na pretvaranje prirodnih i

poluprirodnih podruja (ume, panjaci, poljoprivredna mozaika, seminatural podruja, slatkovodna podruja i movara) u umjetne ili njihove fragmentaciju usljed izgradnje puteva. 5. Broj posjetilaca u zatienim podrujima je pokazatelj koji prati trend broja posjetilaca u nacionalnim parkovima i drugim zatienim prirodnim dobrima, koji bi mogao negativno uticati na njihove prirodne vrijednosti. Poveanjem broja posjetilaca takoe se poveava potreba za turistikim objektima i uslugama (saobraajna infrastruktura, odvoenje, energija, i gradnja), a to moe imati negativan utjecaj na biodiverzitet. 6. Finansiranje zatite i ouvanja biodiverziteta je indikator koji pokazuje trend

sredstava koja se koriste za zatitu i ouvanje biodiverziteta Crne Gore u godnje, to predstavlja direktan odgovor na pritiske drutva na biodiverzitet.. Meutim, ovaj popis indikatora bi se mogao proiriti indikatorima koje su Ministarstvo za ureenje prostora i zatitu ivotne sredine i Agencija za zatitu ivotne sredine razmatrali 2009. godine kao potencijalne nacionalne indikatore, ali nisu nikada zvanino odobreni, a to su: Ugroene i zatiene vrste Odreena podruja

73

 Diverzitet vrsta Procenat zatienog kopnenog podruja, ukupno po ekolokom regionu Efikasnost upravljanja zatienim podrujima Povrina odabranih kljunih ekosistema Fragmentacija stanita Promjena u statusu ugroenosti vrsta Rasprostranjenost kljunih vrsta Rasprostranjenost invazivnih vrsta Pojava kretanja temperature osjetljive vrste Napomena: Ovi pokazatelji su dati u posljednjoj radnoj formulaciji / znaenju (ukljuujui njihova dupliranja) koju je Ministarstvo dostavilo kao takvu za ovaj Izvjetaj. Na nivou radne verzije su indikatori
54

dati u Nacrtu Pravilnika o sadraju Godinjeg programa

za monitoring stanja prirode i uslova koje trebaju zadovoljiti privredna drutava ovlaena za obavljanje poslova monitoringa.

54

U lanu 2 Pravilnika razmatraju se, izmeu ostalih, sljedei indikatori: mnotvo i distribucija indikativnih vrsta ivotinja, biljaka I gljiva, invazivnih alohtonih vrsta, zatienih vrsta, vrsta od posebnog interesa za EU, ugroenih vrsta stanita, Natura 2000 / Emerald lokaliteta, ekoloki vani lokaliteti, zatiena prirodna dobra, klimatske promjene I biodiverzitet, integritet prirodnih i poluprirodnih ekosistema, populacija ptica na poljoprivrednom zemljitu, suvo / mrtvo drvo u umi.

74

PRILOG IV.3 POPIS INDIKATORA OSTALIH TEMATSKIH OBLASTI VEZANIH ZA INDIKATORE BIODIVERZITETA Slino prethodnom, sektorski indikatori vezano za biodiverzitet su utvreni kako slijedi: Vazduh Izloenost zakiseljavanju, eutrofikaciji i zagaenost ozona na nivou tla 1. 2. 3. 4. 5. 6. Morska voda 7. 8. 9. 10. 11. 12. Kvalitet podzemnih voda Eutrofikacija rijeka/ jezera Kvalitet slatke vode Ekoloko stanje vodenih tokova (rijeka/jezera) Opasne materije u unutranjim vodama Trofiki indeks Prisustvo opasnih materija u sedimentu tranzicionih, obalnih morskih voda Isputanje opasnih materija u tranzicione i obalne vode Balastne vode (godinje koliine) Kapacitet ribarske flote Ulov (koliina) ribe i drugih morskih organizama Proizvodnja marikulture (godinje koliine)

Voda

Poljoprivreda 13. Povrine zasijane organskim usjevima 14. Potronja pesticida 15. Stalno mijenjanje zemljinog pokrivaa umarstvo 16. Povrina pod umama i umskim zemljitem u pogledu namjene, metoda upravljanja i vlasnitva 17. Korienje pesticida u umarstvu Turizam 18. Korienje vode u turizmu

Mineralna bogatstva 19. Ekstrakcija (koliina) prirodnih mineralnih bogatstava: pijesak, glina, ljunak, kamen i laporac

75