T.C.

SALIK BAKANLII TEMEL SALIK HZMETLER GENEL MDRL

TRKYEDE OKUL AI OCUKLARINDA (6-10 YA GRUBU) BYMENN ZLENMES (TOB) PROJES ARATIRMA RAPORU

Ankara Temmuz 2011

1. Basm: Temmuz 2011, Ankara ISBN: 978 975 590 370 - 5 Salk Bakanl Yayn No: 834 Bask: Kuban Matbaaclk Yaynclk vedik Organize Sanayi Matbaaclar Sitesi 1514. Sokak No.20 voksan / ANKARA Tel: 0312 395 20 70 Fax: 0312 395 37 23 www.kubanmatbaa.com

Bu kitap, Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl Yaym Kurulu tarafndan onaylanmtr. Bu yaynn her trl yayn hakk, T.C. Salk Bakanlna aittir. Kaynak gstermeden alnt yaplamaz. Ksmen dahi olsa alnamaz, oaltlamaz, yaynlanamaz. Kaynak gsterimi Trkiyede Okul a (6-10 Ya Grubu) ocuklarnda Bymenin zlenmesi (TOB) Projesi Aratrma Raporu, Salk Bakanl, Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl, Hacettepe niversitesi Salk Bilimleri Fakltesi Beslenme ve Diyetetik Blm, Milli Eitim Bakanl, Salk Bakanl Yayn No:834, Ankara, 2011 eklinde olmaldr.

EDTRLER
Yrd. Do. Dr. Hasan IRMAK Uzm. Gda Mh. Cengiz KESC Nezir KAHRAMAN

PROJE KOORDNATRLER
Dr. Seraceddin OM Prof. Dr. Tanju BESLER

ARATIRMA DANIMA KURULU VE RAPORU HAZIRLAYANLAR

Prof. Dr. Glden PEKCAN Prof. Dr. Nilgn KARAAAOLU Do. Dr. Glhan SAMUR

ARATIRMA ALIMA GRUBU

(Soyadna gre alfabetik dizin) Dr. Mesut AKYOL Dr. Biriz AKIR Gda Mh. Erturul ELKCAN Yrd. Do. Dr. Kazm KARA Prof. Dr. Nilgn KARAAAOLU Uzm. Gda Mh. Cengiz KESC Prof. Dr. Glden PEKCAN Uzm. Halil POLAT Do. Dr. Glhan SAMUR Do. Dr. Yavuz SANSOLU

NSZ
Dnya Salk rgt, gnmzde Avrupada ocuklarn ve adolesanlarn, %20sinin fazla kilolu, bunlarn 1/3nn ise iman (obez) olduunu raporlamakta, 2010 ylna kadar ise okul a ocuklarnn %40nn fazla kilolu, bu saynn %25inden fazlasnn iman olacan bildirmektedir. ocukluk a imanlnn, kalp-damar hastalklar, Tip 2 Diyabet, ortopedik problemler, zihinsel bozukluklar, okul baarsnda dme ve kendine gvensizliin geliiminde nemli rol oynad dnldnde zellikle ocukluk a imanl ile mcadele etmenin nemi ve nceliini bir kez daha grmekteyiz. Beslenme tarzndaki deiiklikler ve fiziksel hareket azl gibi bir takm olumsuz koullar bir araya geldiinde tm dnyada olduu gibi lkemizde de imanlk (obezite) grlme skl artmaktadr. Son yllarda lkemizde, zellikle kentsel blgelerde ocuk ve genler arasnda ayakst beslenme (fast-food) sklkla tercih edilen bir beslenme ekli olmutur. Sklkla bu ekilde beslenme, enerjisi yksek, doymu ya asitleri ve tuz ierii zengin, posa ierii, A ve C vitaminleri, kalsiyum ynnden yetersiz olup, yetersiz ve dengesiz beslenmeye neden olmaktadr. te yandan ocuklarmz ve genlerimizde fiziksel aktivite dzeyi de giderek azalmakta, snav stresi, fiziksel aktivite yapabilecek evresel koullarn yetersiz olmas vb. nedenlerden dolay ocuklarmz TV veya bilgisayar banda giderek daha fazla zaman geirmektedirler. Bugn lkemizde ilkretim anda 14 milyonu akn rencimiz bulunmaktadr. Bu ocuklarmzn salnn korunmas ve gelitirilmesi Bakanlmzn ncelikli hizmet alanlarndan biridir. Salkl beslenme, salkl ocukluk, salkl ocukluk ise; salkl yetikinlik demektir sloganyla Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl olarak Milli Eitim Bakanl ile ibirlii ierisinde pek ok faaliyet yrtmekteyiz. lkretim Okullarnda Beslenme Eitimi Program, Vitamin Amca Mikroplara Kar tiyatral eitim, beslenme, fiziksel aktivite ve obezite konusunda resim, karikatr, kompozisyon, iir ve bilgi yarmalar, Beyaz Bayrak projesi, okul beslenme antas mens, Beslenme Dostu Okul Program bunlara rnek olarak verilebilir. Trkiyede Okul a ocuklarnda (6-10 ya grubu) Bymenin zlenmesi Projesi ise ayn zamanda bir aratrma projesi olma zellii ile ok nemli bir yere sahiptir. lkemizde okul a ocuklarnn beslenme ve byme durumlar ile ilgili yaplm ok deerli almalar bulunmakla birlikte lke genelini yanstan geni apta yaplm aratrmalar bulunmamaktadr. Bu proje ile ksa ve uzun dnem amalarmza ulamak iin bir adm olmutur. Bu alma ile 6-10 ya grubu ocuklarda beslenme durumu antropometrik lmlerle saptanm, zayflk, bodurluk, imanlk grlme skl belirlenmi, okullarn beslenme asndan salad koullar irdelenmitir. Elde edilen sonular bundan sonra yaplacak almalara k tutacak ve okul ocuklarnda bymenin izlenmesi, lkemize zg byme referans deerlerinin gelitirilmesi vb. uzun dnem hedeflerimizi gerekletirmek iin zemin oluturacaktr. lkemizde okul a ocuklarnda malntrisyon, fazla kiloluluk ve imanlk durumunu, beslenme ve fiziksel aktivite profilini ortaya koyarak son derece deerli bilgilere ulamamamz salayan bu projenin planlanmas ve deerlendirilmesinde bilimsel destekleri ve deerli katklar iin Hacettepe niversitesi, Salk Bilimleri Fakltesi Beslenme ve Diyetetik Blm retim yeleri ile deerli biyoistatistik uzmanlarna, projenin uygulanmas aamasnda desteini esirgemeyen Milli Eitim Bakanl Salk leri Dairesi Bakanl yetkililerine, projenin salkl bir ekilde yrtlerek baarya ulamasnda zverili almalar dolaysyla 26 il salk mdrlkleri yneticileri ve alanlarmza, aratrmann yrtld okul yneticileri ve retmenlere, sevgili rencilere ve velileri ile bu projenin gereklemesini salayan Genel Mdrlmz Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler Daire Bakanl uzmanlarna teekkr ederim.

Dr. Seraceddin OM Genel Mdr

VI

ZET
Byme dinamik, karmak bir sre olup, anne karnnda balar ve adolesan dneminin bitmesi ile sonlanr. Byme sreci genetik, beslenme, fiziksel aktivite gibi evresel ve hormonal etmenlerle etkilenir ve byme fazlarnda deiiklikler gsterir. Bymenin fazlar prenatal, bebeklik, ocukluk ve adolesan dnemleridir. ocuklarn byme rntlerinin izlenmesi ile zayflk, imanlk, bodurluk ve ksa boy uzunluu gibi sorunlarn daha ortaya kmadan nlenmesi veya sorun var ise erken tans ile tedavisi salanabilir veya sorunun ilerlemesi durdurulabilir. Bu almann temel amac, 6-10 ya grubu okul a ocuklarnda byme rntsn belirlemek, ayrca hedeflenen birok ksa ve uzun dnem amaca ulaabilmektir. alma kesitsel ve tanmlayc bir alma olup, rneklem NUTS2 (The Nomenclature of Territorial Units for Statistics) snflamasna gre 26 blgeden seilmitir. alma, 140 ilkretim okuluna devam eden 6-10 ya grubunda 6382 (%51.9) erkek (E) ve 5919 (%48.1) kz (K) olmak zere toplam 12301 ocuk zerinde yrtlmtr. rneklemde 6473 ocuk kentsel (%52.6; E: 3371, K: 3102) ve 5828 ocuk ise krsal (%47.4; E: 3011, K: 2817) yerleim yerinden aratrma kapsamna alnmtr. Toplam 12301 ocuk alma rneini oluturmu, 11387 ocuktan antropometrik lmler (vcut arl, boy uzunluu, bel evresi) alnmtr. ocuklarn beden ktle indeksleri WHO-MGRS, 2007 5-19 ya grubu ocuklar iin referans deerlere gre deerlendirilmitir. Trkiye genelinde ocuklarn %6.5inin iman [BK: 2SD; E:%7.5, K:%5.4, kent:%8.5 (E:%9.7, K:%7.1), krsal:%4.0 (E:%4.8, K:%3.2)], %14.3nn hafif iman/kilolu [BK: 1SD <2SD; E:%15.1, K:%13.5; kent: %16.3 (E:%16.8, K:%15.9), krsal: %11.9 (E:%13.1, K:%10.6)], %7.9unun zayf [BK: -2 SD <-1 SD; E:%6.6, K:%9.2; kent:%7.6 (E:%6.1, K:%9.2), krsal: %8.2 (E:%7.2, K:%9.2)], % 1.3nn ise ok zayf [BK:<-2 SD; E:%1.3, K:%1.3; kent: %1.1 (E:%1.1, K:%1.1), krsal: %1.5 (E:%1.5, K:%1.6)], %70.0inin ise normal (BK:-1SD -<1SD) vcut arlnda olduu bulunmutur. imanlk (BK:2SD) grlme skl 6, 7, 8, 9 ve 10 yalarnda srasyla, %5.5, %5.8, %6.1, %7.7 ve %6.9 bulunmutur. Tm yalarda BK:<-2SD altnda olan ocuklarn oran ok dk dzeydedir. Zayf olanlarn oran (BK: -2 SD <-1 SD) 6, 7, 8, 9 ve 10 yalarnda srasyla, %6.5, %6.5, %7.8, %9.3 ve %8.6dr. imanlk sorununun en fazla grld blgeler stanbul (%13.0) ve Bat Marmara (%11.7)dr. Bu blgelerde imanlk sorununun, erkeklerde (srasyla; %14.5 ve %15.2), kzlardan (srasyla; %11.3 ve % 8.3) daha fazla grld saptanmtr. imanln en dk olduu blgeler Kuzeydou Anadolu (%2.3), Dou Anadolu (%2.4) ve Gneydou Anadolu (%0.9) blgeleridir. Zayf (-2SD - <1SD) olan ocuklarn en yksek olduu blgeler ise Kuzeydou Anadolu (%8.2), Dou Anadolu (%10.2) ve Gneydou Anadolu (%10.3) blgeleridir. Bu blgelerde zayflk sorununa cinsiyete gre bakldnda kzlarda (Kuzeydou Anadolu: %11.6; Dou Anadolu: %13.1, Gneydou Anadolu: %12.6), erkeklerden (Kuzeydou Anadolu: %8.2; Dou Anadolu: %7.4, Gneydou Anadolu: %8.1) daha fazla oranlarda grld saptanmtr. Dou Anadolu blgesinde ok zayf olanlarn oran %3.9 (E:%4.7, K:%3.0) ile en yksek dzeydedir. Normal BK (-1SD-1SD) deerine sahip blgelerde en yksek oran Kuzeydou Anadolu (%79.0), Dou Anadolu (%78.0), Gneydou Anadolu (%77.4) ve Akdeniz (%71.5) blgelerinde saptanmtr. stanbul (%61.0) ve Bat Marmara (%61.0) blgeleri ise normal BK deerine sahip olanlarn en dk olduu blgelerdir. ocuklarda bodurluk ve ksa boy uzunluu grlme skl da belirlenmitir. ocuklarn %5.0inin bodur [Yaa gre boy uzunluu: -2 SD; E: %4.9, K: %5.2; kent: %3.6 (E: %3.2, K: %4.1), krsal: %6.7 (E: %7.0, K: %6.5)], %21.5inin ksa [Yaa gre boy uzunluu: -2 SD -1SD; E: %20.7, K: %22.3, kent: %18.8 (E: %17.8, K: %19.9, krsal: %24.8 (E: %24.2, K: %25.4)] olduu saptanmtr. ocuklarda ya ve gnlk ortalama bilgisayar banda geirilen sre arttka BKnin de artt saptanmtr (p<0.01). Buna karn, haftada spor kulbne gitme says ile uyku uyuma sresi arttka BK

VII

deerinin azald belirlenmitir (p<0.05). ocuklarn gnlk ortalama televizyon ve bilgisayar banda geirdikleri sre ile ev dnda oyun oynama sreleri srasyla, 1.91.30, 0.850.43 ve 1.00.81 saattir. Sonu olarak ocuklarda imanlk ve zayflk grlme sklnn benzerlik gsterdii saptanmtr. Hafif imanlk/kilolu olma durumu ile bodurluk sorunu da ocuklarda nem tamaktadr. Bymenin izlenmesi ocuklarda imanlk, hafif imanlk, ksa boy uzunluu ve bodurluk gibi sorunlarn belirlenmesi ynnden nem tamaktadr. zlemin dzenli olarak yaplmas, ocuklarla ilintili besin ve beslenme ile salk politikalarnn, okul sal politikalarnn oluturulmasnda yarar salayacaktr.

VIII

NDEKLER
NSZ..................................................................................................................................... ZET......................................................................................................................................... NDEKLER........................................................................................................................... KISALTMALAR ........................................................................................................................ EKLLER DZN...................................................................................................................... TABLOLAR DZN..................................................................................................................... 1.GR..................................................................................................................................... 1.1. Ksa Dnemde Amalar .................................................................................................... 1.2. Uzun Dnemde Amalar..................................................................................................... 2. GENEL BLGLER................................................................................................................. 2.1. Okul a ocuklarda Beslenmenin nemi...................................................................... 2.2. Malnutrisyon (yetersiz beslenme)...................................................................................... 2.2.1. Malnutrisyonun Nedenleri........................................................................................ 2.3. Obezite (imanlk)............................................................................................................ 2.3.1. ocuk ve Adolesanlarda imanln Etiyolojisi...................................................... 2.4. Bymenin Deerlendirilmesinde Kullanlan Standartlar/Referans Deerler.....................

Sayfa
V VII IX XI XII XIII 1 1 1 3 3 5 5 7 7 10 13 21 21 24 24 25 26 27 27 34 45 47 48

2.5. Dnyada ve Trkiyede Okul a ocuklarda Zayflk, imanlk, Bodurluk ve

Ksa Boy Uzunluu Grlme Skl ve lintili Etmenler 3. ARATIRMA YNTEM ve ARALAR................................................................................. 3.1. rneklem Seimi................................................................................................................. 3.2. Verilerinin Toplanmas......................................................................................................... 3.2.1. Aratrmann Hazrlk Aamas............................................................................... 3.2.2. Aratrmann Uygulanmas..................................................................................... 3.3. Verilerin Deerlendirilmesi.................................................................................................. 4. BULGULAR.......................................................................................................................... 4.1. Okullara likin Bulgular....................................................................................................... 4.2. ocuklara likin Genel Bilgiler............................................................................................ 4.3. ocuklarn Ailelerine likin Bulgular................................................................................... 4.4. ocuklarn Antropometrik lmleri................................................................................... 4.4.1. Yerleim Yeri ve Cinsiyete Gre Z-Skor ile Deerlendirilmesi.................................

IX

4.4.2. Yaa ve Cinsiyete Gre Z-Skor ile Deerlendirilmesi............................................. 4.4.3. NUTS Blgelerine ve Cinsiyete Gre Z-Skor ile Deerlendirilmesi......................... 4.4.4. Yaa ve Cinsiyete Gre Vcut Arl, Boy Uzunluu, BK, Bel evresi, Belevresi/Boy Uzunluu Oran lmlerinin Ortalama ( ), Standart Sapma (S) Ve Standart Hata ( ) Deerleri.............................................................................. 4.4.5. Beden Ktle ndeksi ile eitli Parametreler Arasndaki Korelasyonlar..................

53 58

68 71 72 72 74 74 77 79 80 83 83 84 84 85 89 103 105 106 109 114 117

5. TARTIMA............................................................................................................................. 5.1. Okullara likin Bulgular...................................................................................................... 5.2. Fiziksel Aktivite Durumunu Etkileyen Etmenler ................................................................. 5.2.1. Okula likin Etmenler.............................................................................................. 5.2.2. ocuklara likin Etmenler....................................................................................... 5.3. ocuklarn Beslenme Alkanlklar..................................................................................... 5.4. ocuklarn Antropometrik lmleri................................................................................... 6. SONU ve NERLER......................................................................................................... 6.1. Okullara likin Bulgular....................................................................................................... 6.2. ocuklara likin Bulgular................................................................................................... 6.3. ocuklarn Beslenme Alkanlklarna likin Bulgular....................................................... 6.4. ocuklarn Antropometrik lmlerine likin Bulgular....................................................... 7. KAYNAKLAR....................................................................................................................... 8. EKLER................................................................................................................................. Ek 1: Ek 2: Ek 3: Ek 4: Ek 5: FORM A - Antropometrik lm Sorukad................................................................. FORM B Okul Bilgi Soru kad................................................................................. FORM C Aile Kayt Soru kad................................................................................ Aratrmada yeralan okullarn listesi............................................................................. l Salk Mdrlkleri Aratrma Ekipleri.......................................................................

KISALTMALAR
BK CDC cm COSI DPAS DS E HBSC HDL HUBDB IOTF IU GR kg K LBW LDL MEB MGRS mm NCHS NUTS2 RVKI SB S TG TK TOB TUK TV VLDL WHO Beden Ktle ndeksi Hastalklar nleme ve Kontrol Merkezi (Center for Disease Control and Prevention) Santimetre Avrupa ocukluk a Obezite Surveyans (European Childhood Obesity Surveillance Initiative) Diyet, Fiziksel Aktivite ve Salk in Global Stratejiler (Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health) Dnya Salk rgt (World Health Organization) Erkek Okul a ocuklarda Salk Davran almas (Health Behaviour in School -Aged Children) Yksek dansiteli lipoprotein (High density lipoprotein) Hacettepe niversitesi Beslenme ve Diyetetik Blm International Obesity Task Force Intra-uterin byme gerilii (Intra-uterine growth retardation) Kilogram Kz Dk doum arl (Low birth weight) Dk dansiteli lipoprotein (Low density lipoprotein) Milli Eitim Bakanl Multicenter Growth Reference Study Milimetre Ulusal Salk statistikleri Merkezi (National Center for Health Statistics) statistik Blge Snflamas (The Nomenclature of Territorial Units for Statistics) Relatif vcut kitle indeksi Salk Bakanl Standart sapma Trigliserit Total kolesterol Trkiyede okul a (6-10 ya grubu) ocuklarnda bymenin izlenmesi Trkiye statistik Kurumu Televizyon ok dk dansiteli lipoprotein (Very low density lipoprotein) Dnya Salk rgt (World Health Organization) Ortalama Standart hata Z skor Z skor /SD (standart sapma skoru)

XI

EKLLER DZN Sayfa

ekil 4.1. Yerleim yerlerine (Krsal /Kentsel) gre ocuklarn BEDEN KTLE NDEKS (BK) snflamas Z skoru dalmlar ................................................................ Yaa gre BEDEN KTLE NDEKS (BK) Z skoru dalmlar.......................... NUTS blgelerine gre VCUT AIRLII Z skoru dalmlar (Erkek ve Kz Birlikte) ....................................................................................... NUTS blgelerine gre BOY UZUNLUU Z skoru dalmlar (Erkek ve Kz Birlikte) ....................................................................................... NUTS blgelerine gre BEDEN KTLE NDEKS (BK) Z skoru dalmlar (Erkek ve Kz Birlikte) .......................................................................................

52 57

ekil 4.2. ekil 4.3.

61

ekil 4.4. ekil 4.5.

64 67

XII

TABLOLAR DZN
Tablo 2.1. Tablo 3.1. Tablo 3.2. Tablo 3.3. Tablo 4.1. Tablo 4.2. Tablo 4.3. Tablo 4.4. Tablo 4.5. Tablo 4.6. Tablo 4.7. Tablo 4.8. Tablo 4.9. Tablo 4.10. Tablo 4.11. Tablo 4.12. Tablo 4.13. Tablo 4.14. Tablo 4.15. Tablo 4.16. Tablo 4.17. Tablo 4.18. Tablo 4.19. Tablo 4.20. ocuk ve adolesanlarda zayflk, hafif imanlk, imanlk ve bodurluk prevalans (%).......................................................................................................... Aratrma illerinde kent ve kr ayrmna gre belirlenen okullarn says................. almada hedeflenen ve ulalan renci saylar.................................................. lmlerin deerlendirilmesinde kullanlan Z-skor snflamas ve kesiim noktalar................................................................................................................... Okullarla ilgili bilgilerin alnd okul grevlileri.......................................................... Yerleim yerine gre okullardaki eitim ekli............................................................ Okullarn eitim ekli ve rencilerin okuduklar snflara gre beden eitimi/spor etkinlikleri sresi (ders saati/hafta)........................................................ Yerleim yerine gre okullarda kapal spor salonu ve ak hava oyun alan bulunma durumu ile yrtlen spor kulub almalar............................................ kili eitim yaplan okullarda beslenme iin ara verilme durumu.............................. Tam gn eitim yapan okullarda yerleim yerine gre okullarda yemekhane bulunma durumu...................................................................................................... Yerleim yerine gre okulda hazr/otomatik makine ile besin/iecek sat.............. Yerleim yerine gre okulda kantin / kafeterya bulunma durumu............................. Yerleim yerine gre okul kantinlerinin denetlenme durumu ve denetlenme skl. Yerleim yerine gre okul kantininde/kafeteryasnda satlan yiyecek ve iecekler.. Yerleim yerine gre okulda beslenme ile ilgili kulp varl..................................... Okulda beslenme ile ilgili panel, konferans, seminer vb. dzenlenme durumu ve dzenlenme skl...................................................................................................... Yerleim yerine gre okulda yiyecek ve ieceklerin reklamnn (pano, tabela, amblem, hazr makine ile sat vb.) yaplma durumu............................................... Yerleim yerine, okuduklar snflara ve cinsiyete gre rencilerin dalm, ya ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ) ve ortanca deerleri (yl)............. llere ve cinsiyete gre rencilerin dalm, ya ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ) ve ortanca deerleri (yl)...................................................... ocuklarn sadece anne st ile beslenme sresi ve anne stnn toplam verilme srelerinin ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ) ve ortanca deerleri (ay)...................... ocuklarn okula ulam ekli................................................................................... ocuun bir spor kulbnde spor yapma durumu.................................................... ocuklarn gnlk uyku srelerinin ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ) ve ortanca deerleri (saat)........................................................................ ocuklarn hafta ii ve hafta sonunda darda (ak alanda) oynama srelerinin ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ) ve ortanca deerleri (saat/gn)....................... 14 23 24 26 27 27 28 29 29 30 30 30 31 32 33 33 33 34 35 36 37 38 38 39

XIII

Tablo 4.21. Tablo 4.22. Tablo 4.23. Tablo 4.24. Tablo 4.25. Tablo 4.26. Tablo 4.27. Tablo 4.28. Tablo 4.29. Tablo 4.30. Tablo 4.31. Tablo 4.32. Tablo 4.33. Tablo 4.34. Tablo 4.35. Tablo 4.36.1 Tablo 4.36.2. Tablo 4.37.1. Tablo 4.37.2. Tablo 4.38.1. Tablo 4.38.2. Tablo 4.39.

Evde bilgisayar bulunma durumu............................................................................. ocuklarn hafta iinde ve hafta sonunda bilgisayar banda geirdikleri srelerin ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ) ve ortanca deerleri (saat/gn)........ ocuklarn hafta iinde ve hafta sonunda televizyon izleme srelerinin ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ) ve ortanca deerleri (saat/gn).......................... ocuklarn her gn sabah kahvalts yapma durumu............................................... ocuklarn besinleri ve iecekleri tketim sklklarna gre dalm........................ ocuklarn anne ve babalarnn eitim dzeyi.......................................................... Yerleim yerine gre ailedeki toplam yetikin birey says dalmlar ve ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ), ortanca deerleri............. Ailedeki toplam ocuk says ve ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ), ortanca deerleri............................................................................................... ocuklarn cinsiyete ve yerleim yerine gre dalmlar......................................... Yerleim yerine ve cinsiyete gre VCUT AIRLII Z skoru dalmlar................ Yerleim yerine ve cinsiyete gre BOY UZUNLUU Z skoru dalmlar................. Yerleim yerine ve cinsiyete gre BEDEN KTLE NDEKS (BK) Z skoru dalmlar................................................................................................................ Yaa ve cinsiyete gre VCUT AIRLII Z skoru dalmlar................................. Yaa ve cinsiyete gre BOY UZUNLUU Z skoru dalmlar................................. Yaa ve cinsiyete gre BEDEN KTLE NDEKS (BK) Z skoru dalmlar............ NUTS blgelerine ve cinsiyete gre VCUT AIRLII Z Skor dalmlar.............. NUTS blgelerine gre VCUT AIRLII Z Skor dalmlar (Erkek ve Kz Birlikte)............................................................................................... NUTS blgelerine ve cinsiyete gre BOY UZUNLUU Z Skor dalmlar.............. NUTS blgelerine gre BOY UZUNLUU Z Skor dalmlar (Erkek ve Kz Birlikte)................................................................................................ NUTS blgelerine ve cinsiyete gre BEDEN KTLE NDEKS (BK) Z Skor dalmlar...................................................................................................... NUTS blgelerine gre BEDEN KTLE NDEKS (BK) Z Skor dalmlar (Erkek ve Kz Birlikte) .............................................................................................. Yaa ve cinsiyete gre vcut arl, boy uzunluu, BK, bel evresi, bel evresi/ boy uzunluu oran lmlerinin ortalama ( ), standart sapma (S) ve standart hata ( ) deerleri.................................................................................................... Beden ktle indeksi ile eitli parametreler aras korelasyonlar...............................

39 40 41 42 43 45 46 47 47 49 50 51 54 55 56 59 60 62 63 65 66

69 71

Tablo 4.40

IVX

1. GR
Byme dinamik, karmak bir sre olup, anne karnnda balar ve adolesan dneminin bitmesi ile sonlanr. Adolesan dneminin bitmesinin en iyi gstergesi epifizlerin kapanmas ve uzun kemiklerin bymesinin durmasdr. Bu karmak sre genetik, beslenme, fiziksel aktivite gibi evresel ve hormonal etmenlerle etkilenir ve bu nedenle byme fazlar bireysel deiiklikler gsterir. Bymenin fazlar prenatal, bebeklik, ocukluk ve adolesan dnemleridir. Tm ocuklarn normal byme ve gelime srecinden gemeleri temel insan hakkdr. Bu dorultuda lkelerin tm ocuklarnn salkl bymelerini salamak, salklarn gelitirmek iin nlemlerini almalar temel grevlerindendir. Srdrlebilir gelime ancak ocuklarn salklarnn korunmas ve gelitirilmesi ile mmkndr. ocuklarn byme rntlerinin izlenmesi ile zayflk, imanlk, bodurluk gibi sorunlarn daha ortaya kmadan nlenmesi veya sorun var ise erken tans ile tedavisi salanabilir veya sorunun ilerlemesi durdurulabilir. Ayrca ulusal besin ve beslenme plan ve politikalar oluturulabilinir. lkemizde farkl illerde veya blgesel olarak okul a ocuklarn beslenme ve byme durumlar ile ilgili yaplm birok aratrma bulunmakla birlikte, lke genelini yanstan veriler bulunmamaktadr. Ayrca yaplm olan almalarda antropometrik lmlerin deerlendirilmesinde farkl referans deerler ve standartlar ile farkl kesiim noktalar (cut-off points) kullanlm ve verilerin birbirleriyle kyaslanmas olumsuz ynde etkilenmitir. Bu dorultuda, 6-10 ya grubu ocuklar kapsayan ve lke geneline gsterge olmak zere bu alma planlanmtr. alma okul a ocuklarda byme rnts hakknda bilgi verecek, ayrca ksa ve uzun dnemde birok amaca ulalmasn salayacaktr. Bu amalar yle sralanabilir. 1.1. Ksa Dnemde Amalar Trkiyede 6-10 ya grubu ocuklarda beslenme durumunun antropometrik lmlerle (vcut arl, boy uzunluu, beden ktle indeksi, bel evresi, bel evresi/boy uzunluu oran) saptanmas ve zayflk, normal arlk, hafif imanlk, imanlk, bodurluk, ksa boy uzunluu grlme sklnn (prevelansnn) ortaya konulmas, Elde edilen verilerle yntem farkll olmadan lke genelinde durumun saptanmas ve sonularn ulusal ve uluslar aras deerlerle kyaslama olanann salanmas, Trkiyede 6-10 ya grubu ocuklar iin vcut arl, boy uzunluu, beden ktle indeksi, bel evresi, bel/kala oran, bel evresi/boy uzunluu ortalama deerlerinin belirlenmesi, Trkiyeye zg byme referans deerlerinin 6-10 ya grubu ocuklar iin gelitirilmesi, lkemizde ocuklarda antropometrik lmler kullanlarak beslenme durumunu saptamak amacyla surveyans sisteminin oluturulmas (veri toplanmas, analizi, yorumlanmas ve verilerin sunulmas) ve gelitirilmesi, Karlalan sorunlarn belirlenmesi ve ileriye ynelik almalarn yrtlebilmesi iin zm yollarnn retilmesidir.

1.2. Uzun Dnemde Amalar Bymenin saptanmas, zayflk, imanlk, bodurluk, ksa boy uzunluu durumunun surveyans almalarnn tm ya gruplarn iererek yaygnlatrlmasnn salanmas,

 Yllar ierisinde okul ocuklarnda byme hznn ve byme eilimlerinin belirlenmesi, Zayflk, imanlk, bodurluk, ksa boy uzunluu sorunlarnn grlme sklnn izleyerek azaltlmas, nlenmesi ve bylece ocuklarda ileri yalarda grlebilecek beslenmeye bal kronik hastalklarn (kalp damar hastalklar, hipertansiyon, tip II diyabet, baz kanser trleri vb.) nlenmesi, Trkiyeye zg yaa gre vcut arl, yaa gre boy uzunluu ve yaa gre beden ktle indeksi (BK) byme referans deerlerinin tm ya grubu ocuklar ve genler iin gelitirilmesi, Salk Bakanlnn merkez ve tm illerdeki tekilatnn tm ocuk ve genlerde bymenin izlenmesi dorultusunda alma yapma kapasitesinin gelitirilmesi ve bu tr almalarn surveyans almas ekline dntrlmesi, srekliliinin salanmasdr. Ayrca bu almann sonular; T. C. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl ve eitli paydalarn katlm ile hazrlanp, 2010 ylnda yaymlanan Trkiye Salkl Beslenme ve Hareketli Hayat Program (2010-2014) (SB, 2010) amalarna ve hedeflerine ulalmasna katk salayacak, okul a ocuklara ynelik ve lke geneline zg stratejilerin gelitirilmesine yardmc olacaktr.

2. GENEL BLGLER
Byme dinamik, karmak bir sre olup, anne karnnda balar ve adolesan dneminin bitmesi ile sonlanr. Byme sreci, genetik ve evresel etmenlerin denetimi altndadr ve bu nedenle byme fazlar nemli bireysel deiiklikler gsterir. Bymenin fazlar prenatal, bebeklik, ocukluk ve adolesan dnemleridir (Rosenbloom, 2007). ocuklarda bymenin saptanmas ocuun salk durumunun ve toplumun refah dzeyinin nemli bir gstergesidir ve beslenmeye bal salk sorunlarnn tanmlanmasna ve zm yollar retilmesine yardmc olur. Bymenin bozulmas ocuklarda sk grlen nemli bir sorundur. Son yllarda yaplan almalar bebeklik dneminde bymesi bozuk olan ocuklarn, okul anda da dk vcut arlna ve ksa boy uzunluuna sahip olduklarn ve bilisel yeteneklerinin de etkilendiini gstermektedir (Corbett ve Drewett, 2004; Black ve ark. 2007; Emond ve ark. 2007; Kar ve ark. 2008). zellikle vcut arl doumdan sonraki ilk birka ay ierisinde dk olanlarda bu sorunlarn daha fazla grld belirtilmektedir. ocuklarda bymenin bozulmas ok nedenli bir sorundur. Yetersiz besin ve besin geleri alm, zellikle enerji ve protein gereksinmesinin karlanamamas ve bir hastaln varl ise temel nedenlerdir (Sullivan ve ark. 2010). Byme sreci nemli miktarda enerji ve yeni dokularn yapm iin daha fazla miktarda protein, mineralleri ve vitaminleri gerektirir. Tm enerji ve besin gelerinin yeterli ve dengeli miktarlarda karlanabilmesi iin ocuklarn tketmeleri gereken besinlerin iyi kaliteli ve yeterli miktarlarda olmas nem tar. Yetersiz ve dengesiz beslenen ocuk hastalklara kar dirensiz olur, sk hastalanr, hastal ar seyreder ve okula devamszlk nedeniyle okul baars der, alglama, dikkat ve bilisel yetenekler etkilenir. Bu nedenle okul baarsn arttrmak, snf tekrarlamalarn azaltarak, eitim ve retimin maliyetini drmek ve gelecek nesillerin daha gl ve salkl olmalarna temel hazrlamak, ocuklarn bilisel yeteneklerini gelitirmek iin ocuklarn beslenmesi byk nem tar. 2.1. Okul a ocuklarda Beslenmenin nemi Okul a; 6-14 ya grubundaki ocuklarn grd eitim-retim sresini kapsayan dnemdir (MEB, 2003). Bu dnem, byme ve gelimenin hzl olduu, yaam boyu srebilecek davranlarn byk lde olutuu bir dnemdir. En hzl byme kzlarda 10-12 yata, erkeklerde ise yaklak 11-14 yanda balar. Kzlarda vcut arl ve boy uzunluunda art menartan (ilk adet kanamas) bir yl ncedir. Vcut arlndaki art yaklak 20 yana kadar devam eder. Boy uzunluunda art ise kzlarda 17 yatan sonra genellikle durur, fakat erkeklerde yavata olsa devam eder. ocuklarda beslenme ocuun yana, cinsiyetine, vcut arlna, fiziksel aktivite dzeyine gre dzenlenmelidir (Karaaaolu, 2008). Okul a ocuun toplum yaamna ilk kez bilinli olarak girdii bir dnemdir. Okul ncesi ada ocuun beslenme alkanlklarn aile etkilerken, okul anda arkadalar/ akran grubu, reklamlar gibi etkenler, okulda beslenme konusunda denetimin olmamas, zellikle annenin almasna bal olarak okuldan eve gelince, kendi kendine yiyecek hazrlamas sonucu ocukta yanl beslenme alkanlklar geliebilmektedir. Bu nedenle ocuun yeterli ve dengeli beslenebilmesi iin ocuun, ailenin, okul ynetimindeki bireylerin ve retmenlerin beslenme konusunda bilinli ve eitimli ve ibirlii ierisinde olmalar gerekmektedir. ocuun yana, cinsiyetine gre yeterli ve dengeli beslenmesinin en nemli gstergesi ocuun byme ve gelimesidir. Bymenin yeterliliinin belirlenmesi, ocuklarda yana ve cinsiyetine gre olmas gereken vcut arl ve boy uzunluunun saptanmas; yani bymenin izlenmesi ile mmkndr.

Bymenin saptanmas ocuklarda salk ve beslenme durumunu tanmlayan tek gstergedir, nk salk ve beslenmeyi olumsuz etkileyen etmenler ocuun bymesini tartmasz etkilemektedir. ocuklarda salk ve beslenme sorunlar yetersiz besin alm ve/veya ar ve sk tekrarlayan enfeksiyonlar geni bir yelpazedeki etmenlerin sonucudur. Yaa gre boy uzunluu linear bymeyi ve uzun dnemde byme bozukluunu; boy uzunluuna gre vcut arl vcut oranlarn ve byme dzenini gsterir ve akut byme bozukluklarnn gstergesidir. Yaa gre vcut arl ise hem linear bymeyi hemde vcut oranlarn tanmlar (WHO, 1986). Salkl beslenme iin ana nde yemek nem tar. Byme anda ara nlerin olmas da gerekmektedir. ocuklarn ve genlerin yeterli ve dengeli beslenebilmesi iin tketilen besinlerin eitliliinin salanmas ve besinlerden gnlk alnan enerji, protein, vitaminler ve minerallerin vcutta en elverili olarak kullanlabilmesi iin drt besin grubunda (st ve rnleri, et , yumurta ve kurubaklagiller, taze sebze ve meyveler, ekmek ve dier tahllar) yer alan besinlerin nlere yeterli ve dengeli datlmas gerekir. Okul ocuklarnda yaplan aratrmalar, ocuklarn byk ounluunun kahvalt etmeden okula gittiklerini gstermektedir. ocuk zamann; uyku, dinlenme, oyun oynama ve alma faaliyetlerine uygun ekilde ayarlama alkanln kazanamadnda, sabahlar zamannda kalkp kahvalt edememekte, ailenin zellikle annenin kahvalt etme alkanl olmadnda ocuk da bu durumdan olumsuz ynde etkilenmektedir. Yeni bir gnn balangcnda, btn gece a kalan vcudun, alma gcne kavumas iin sabah kahvaltsnn nemi byktr. Kahvalt edilmediinde uzun sren bir alk sonucunda gszlk, ba dnmesi, yeterli enerji olumad iin zihinsel faaliyetlerin zellikle dikkat, alma ve renme yeteneklerinde azalma ve okul ile i baarsnda azalma grlmektedir (Pearson ve ark. 2009). Tm gn retim yapan okullarda le yemei genellikle rencilere okul yemekhanesinde verilmektedir. Bu nde ocua gnlk gereksinimin te birini karlayacak ekilde sunulan menler dzenlenmelidir. Bazen de ocuk le nnde yiyecei besinleri evden getirmektedir. Yatl okullarda ise ocuun gereksinmelerinin karlanmas dikkate alnmal, beslenmeye yeterince nem verilmelidir. Genellikle yatl okullarda besin artklar olmakta ve eitli nedenlerle besinler tketilmemektedir. A kalan ocuk ise okul evresinden besleyici deeri dk, salksz yiyecek ve ieceklerle karn doyurmakta, besinlerle geen hastalk riski ve beslenmenin maliyeti artmakta ve dengesiz beslenme ile sonulanmaktadr. Okullarda beslenme eitimi ve rehberliinin verilmesi, okul ynetiminin konuya nem vermesi, yemek verilen okullarda beslenme uzman/diyetisyenin grev almas, okul ynetiminin kantinlerde yeterli ve dengeli beslenmeye ynelik yiyecek ve ieceklerin satlmasn salamas ve denetlemesi nem tamaktadr. Bu dorultuda lke politikalarnn oluturulmas gerekmektedir. Gelimi lkelerde okul le yemei, okul kahvalts, okul ocuklarna cretsiz st salanmas gibi uygulamalarla okul ocuklarnn yeterli ve dengeli beslenmelerine yardmc olunmakta, salkl beslenme alkanl kazandrlmaya allmaktadr. lkemizde okul a ocuklarnda gnlk st ve rnleri, taze sebze ve meyve tketimi yetersiz dzeydedir (Pekcan, Karaaaolu, 2000). Genellikle okulda ve okul dnda tek bana kalan ocukta yanl beslenme alkanlklar ska grlmektedir. ocuun ne miktarda ve hangi tr besinlere ihtiyac olduunu bilmemesi, dzensiz besin alm, yanl besin seimi, besinlerin hazrlanmas, piirilmesi ve saklanmas ile ilgili hatal uygulamalar, okullarda verilen ve yenilen besinlerin uygun olmay beslenme ve salk sorunlarna neden olmaktadr. Trkiyede okul a ocuk ve genlerde; zayflk ve imanlk, demir yetersizlii anemisi, iyot yetersizlii hastalklar, dier vitamin ve mineral yetersizlikleri, di rkleri, imanla bal kronik hastalklar sk grlmektedir (Pekcan, 2006; 2009a).

2.2. Malnutrisyon (Yetersiz Beslenme) Malnutrisyon (kt beslenme) yaam srecinde tm ya gruplarn etkileyen nemli bir halk sal sorunudur. Anne karnnda balayan fetal yaam ve erken ocukluk dnemi olmak zere, intrauterin beslenmenin byme, gelime, morbidite ve mortalite, bilisel geliim, ekonomik retkenlik zerinde nemli etkileri bulunmaktadr. Etki intrauterin beyin hasarndan, ocuklukta byme geriliine, azalm fiziksel ve mental geliime, ileri yalarda beslenmeye bal kronik hastalklarn grlme riskinde artmaya kadar uzanmaktadr (Victora ve ark. 2008, Prentice ve Moore, 2005). ocuklar ve genler, malnutrisyon asndan duyarl gruplardr. Dnya Salk rgt (WHO), malnutrisyonu; byme, yaamn srdrlmesi ve zgn ilevler iin vcudun gereksinmesi olan enerji ve besin geleri arasnda hcresel bir dengesizlik durumu olarak tanmlamaktadr (WHO, 2000). Genel anlamda malnutrisyonda diyette protein-enerji malnutrisyonuna neden olan makro besin geleri (protein, karbonhidrat, ya) ve spesifik besin gesi yetersizliklerine neden olan mikronutrientler (vitamin ve mineraller) yetersiz dzeyde tketilmektedir. Ancak, genel olarak malnutrisyonun kabul grm bir tanm bulunmamaktadr. Malnutrisyon; fetal byme gerilii, dk beden ktle indeksi (BK), bodurluk (yaa gre boy uzunluu; Y/B - stunting), zayflk (boy uzunluuna gre arl; B/A -wasting), dk kiloluluk (yaa gre vcut arl; Y/A-underweight), ar protein-enerji malnutrisyonu olan marasmus ve kuvaiorkor, vitamin ve mineral yetersizlikleri ile obezite gibi dengesiz beslenmeye bal sorunlarn tmn kapsayan bir kavramdr (WHO, 1995a). Genellikle yetersiz beslenme ile edeer anlamda kullanlmaktadr. Binyl Geliim Hedefleri (Millenium Development Goals- MDG) 1990-2015 yllar arasnda alk sorununun yar yarya azaltlmasn ngrmtr. Aln en temel antropometrik gstergesi ise ocuklarda boy uzunluuna gre vcut arl ve yaa gre boy uzunluu deerlerinin belirlenmesidir (Black ve ark. 2008). Bymenin izlenmesi imanlk, zayflk, dk kiloluluk, bodurluk ve ksa boy uzunluu sorunlarnn erken dnemde belirlenmesi iin kullanlan nemli bir aratr. Malnutrisyon veya malnutrisyon riski sz konusu olduunda neden olan besin gesinin/gelerinin ve sorunu belirleyecek kesiim noktalarna gre malnutrisyon trnn belirlenmesi gerekmektedir (Stratton ve ark. 2003). Marasmus ve kuvaiorkor makronutrient malnutrisyonunun iki temel snflamas olup ar dzeyde protein enerji yetersizliinin sonucu grlr ve sorun protein-enerji malnutrisyonu (PEM) olarak tanmlanmaktadr. Vitamin ve mineral yetersizlikleri de PEM ile birlikle gzlenmektedir. Zayflk (boy uzunluuna gre vcut arl; B/A-wasting), akut o andaki, ksa-sreli malnutrisyonu tanmlar. Yaa gre vcut arl ve boy uzunluuna gre vcut arl dk, fakat yaa gre boy uzunluu normaldir. Dk kiloluluk (yaa gre vcut arl; Y/A-underweight), akut ve kronik veya uzun-sreli malnutrisyonu tanmlar. Yaa gre vcut arl, yaa gre boy uzunluu ve boy uzunluuna gre vcut arlnn hepsi dktr. Bodurluk (yaa gre boy uzunluu; Y/B- stunting) ise kronik malnutrisyonun gstergesidir (Manary ve Solomons, 2004; WHO, 1995a). 2.2.1. Malnutrisyonun Nedenleri Beslenme, tm yaam srecinde insan yaamnn, saln ve ulusal gelimenin temel gesidir. Fetal gelimenin erken evrelerinden balayarak, doumla birlikte tm bebeklik, ocukluk, adolesan dnemi, yetikinlik ve yallk dnemi ile sregelen srete yeterli ve dengeli beslenme yaamn srdrlmesi, fiziksel byme, mental geliim, performans ve retkenlik, salk ve iyilik hali iin elzemdir (ACC/SCN, 2001). Dnya Salk rgtnn (WHO), Herkes in Salk hedeflerinin temel amac insanlarn her yerde, tm yaam srecinde salk dzeyinin ulalabilir en st dzeyine ulama ve bunu srdrebilme olaslna sahip olmasdr. Bu olaslk alk, besin yetersizlii ve malnutrisyon; kt beslenme varlnda olas deildir. nsan beslenmesi bilimsel bir disiplin olarak, yaam, salk, byme, gelime ve iyilik hali iin besinlere ve

besin gelerine ulaabilme ve vcutta kullanabilme ile ilintilidir. Beslenme ynnden iyilik hali drt nemli etmene baldr. Bunlar; srdrlebilir besin gvencesi, duyarl gruplar iin bakm, herkes iin salk ve gvenli evredir. Malnutrisyonun nedenleri ok ynldr ve yle zetlenebilir: 1) Fizyolojik nedenler a) Besin gesi almnda azalma (ktlk, anoreksiya nevroza vb), b) Besin gesi emiliminde azalma (malabsorpsiyonlar vb), c) Besin gelerinin vcutta kullanmnda azalma (enzim yetersizlikleri vb), d) Vcuttan besin gesi kayb, e) Besin geleri gereksinmesinde artma (ate, kronik inflamasyon vb), 2) Sosyoekonomik nedenler 3) Afet durumlar (doal veya insan kaynakl) 4) Sosyal ve davransal nedenler (anne st, tamamlayc besinler) 5) Besin gvencesinin olmamasdr (Manary ve Solomons, 2004). Doumda vcut arl yaamn geri kalan srecindeki vcut yapsnn da gl bir gstergesidir. Intra-uterin byme gerilii (IUGR-Intra-uterine growth retardation) olan bebeklerde ocukluk dneminde bymeyi yakalama olanakszdr (Martorell ve ark. 1998). ki yandan sonra bymeyi yakalama daha snrl olmakta ve IUGRlu bebekler yaamlarnn geri kalan ocukluk, adolesan ve yetikinlik dnemlerinde bodur kalmaktadrlar. IUGR-LBW (dk doum arl-low birth weight) doan bebekler normal doanlarla kyaslandnda bu ocuklarn 17-19 yalarda olmas gerekene gre 5 kg daha az vcut arlna ve 5 cm daha ksa boy uzunluuna sahip olduklar belirlenmitir (Albertson-Wikland ve ark. 1994). Guatemalada uzunlamasna yrtlen bir almada IUGR ile doan bebeklerin 15 yanda g testlerinde yetersiz olduklar ve dinamometre ile yaplan el kavrama gc testlerinde ortalama 2 ile 5 kg daha az glerinin olduu bulunmutur (Martorell ve ark. 1998; Haas ve ark. 1996). ocuklarda dk doum arlnn (LBW) etkileri yaam boyu srmektedir (Popkin ve ark. 2001). Hipertansiyon, koroner kalp hastal, inme ve yetikin a diyabet hastalklar riski doumda vcut bykl, zayflk ve bodurluk ile ilikili bulunmutur (Leon, 1998). Yetikinlik a hastalklar sadece LBW ile deil, doum arl ile de ilintilidir. IUGRun bireylerde farkl fetal programlanmaya neden olduu hipotezi ileri srlmektedir (Barker, 1993). Bu hipotez irdelendiinde tartmalar ortaya konmakta ve dier evresel etmenlerin de incelenerek hipotezin gzden geirilmesinin gereklilii belirtilmektedir (Rasmussen, 2000; Popkin ve ark. 2001). Yaamn ilk iki ylnda yetersiz beslenen ocuklarda ve adolesanlarda hzl bymeyi yakalama ve hzl vcut arl artnn kronik hastalk riski tayabilecekleri saptanmtr (Victora ve ark. 2008). Sonu olarak, bebein dk doum arlkl olarak domas yeni doann saln ve gelimesini etkilemekte, mortaliteyi arttrmakta, bodurluk ve dk kiloluluk riskine neden olmakta, kronik hastalk riski artmakta, okul anda da byme ve gelime durumu etkilenmektedir (ACC/SCN, 2001). Gelimekte olan lkelerin birounda bebekler prematre olarak domadan dk doum arlkl domaktadr. Beslenme mdahalesi ile bu hastalklarn grlme sklnn azaltlmas veya nlenmesi mmkndr (Bhutta ve ark. 2008). Yetersiz beslenmenin nlenmesi iin: a) ncelikle sorunun tanmlanmas, b) Risk etmenlerinin belirlenmesi, c) Belirleyicilerin tanmlanmas, d) Mdahale almalarnn seilmesi, e) Mdahalenin yaplmas, f) Mdahalenin etkisinin deerlendirmesi, srekli durumun izlenmesi gerekmektedir. Mdahale almalar topluma dayal olup, sklkla besin gvencesinin salanmas ve gelitirilmesi,

emzirmenin desteklenmesi ve gelitirilmesi, bymenin izlenmesi ve desteklenmesi, davran deiiklii yaratma, iletiim becerisinin salanmas, tamamlayc beslenme, besin zenginletirme, vitamin ve mineral destei uygulamalardr. Hastalklarn belirleyicileri bir dng ierisinde birbiri ile ilintilidir. Programlarn srekli olarak izlenmesi, deerlendirilmesi, kapasitenin gelitirilmesi byk nem tar. 2.3. Obezite (imanlk) Obezite; vcudun ya ktlesinin yasz ktleye orannn ar artmas sonucu boy uzunluuna gre vcut arlnn arzu edilen dzeyin stne kmas olarak tanmlanmaktadr. Vcuttaki ya miktarna ve dalmna bal olarak hastalklarn morbidite ve mortalitesi deikenlik gstermekte, yaam kalitesi ve sresi olumsuz ynde etkilenmektedir. Obezite ile kalp damar hastalklar, inme, hipertansiyon, kanser (meme, prostat, kolon, endometrium), tip II diabet, osteoartrit, safra kesesi hastalklar, gastrozafagial refl, uyku apnesi, solunum yetmezlii grlme skl artmaktadr (WHO, 2003). Son 20 yllk srete ocuk ve yetikin a imanlklarnda ezamanl artlarn grld ve epidemik boyutlara ulat bilinmektedir (Millstone ve ark. 2007; Hedley ve ark. 2002). imanlk ciddi, geni kitleleri kapsayan, kresel, topluma dayal halk sal yaklamlarn gerektiren nemli bir sorundur (Doak ve ark. 2006). ocuk ve adolesanlarda imanlk prevelansnn zellikle gelimekte olan lkelerde art gstermesi ocukluk a imanlnn hzla artan halk sal sorunu olduunun ve yakn gelecekte bu sorunun ok byk sosyoekonomik ve halk sal yk oluturacann nemli bir gstergesidir (De Godoy-Matos ve ark. 2009). Birok kronik hastaln beslenme ve yaam biimi etmenleri ile balantl olduu bilinmektedir. Beslenme etmenleri ile yaam biiminin; kanserlerin %30-40nda; kardiovaskler hastalklardan lmlerin en az te birinde; iman ve kilolu olmann diyabet hastalnn oluumunda, kardiovaskler hastalklarn ve baz kanser trlerinde artan riskte; lmlerde; osteoporoz ve yallarda osteoporoz sonucu grlen kala krklar gibi sonularn oluumunda etkileri bilinmektedir (WHO, 2003). Obezite birok hastalklarn oluumu, lm hzlarnn art, sala ilikin yaam kalitesinin dmesi ve hastalk ykleri ile salk bakm cretlerinin artmas ile sonulanmaktadr (WHO, 2004a). Yetikinlerde ve ocuklarda Sala likin Yaam Kalitesi (Health-Related Quality of Life- HRQL) bozulmaktadr (Fortaine ve ark. 2001; Williams ve ark. 2005). 2.3.1. ocuk ve Adolesanlarda imanln Etiyolojisi Gnmzde ehirleme, ekonomik gelime ve kreselleme, yaam biiminde ve diyette hzl deiimler, beslenmede geiler yaratmtr. Bu durum hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde imanlk (obezite) ve imanlkla ilintili birok nemli salk ve beslenme sorunlarnn ortaya kmasna neden olmutur. Beslenmede gei; enerji younluu fazla besinlerin tketimi (ar ya ieren besinler, posa ierii dk besinler, eklenmi eker ieren besinler ve iecekler), dk fiziksel aktivite ve sedanter yaam ile ilintilidir (Doak ve ark. 2006; Eurodiet, 2005). ocuk ve adolesanlarda imanlk prevelans gelimi ve gelimekte olan lkelerde son 20 ylda ciddi boyutlarda art gstermitir. zellikle gelimekte olan lkelerde art gstermesi ocukluk a imanlnn hzla artan halk sal sorunu olduunun ve yakn gelecekte bu sorunun ok byk sosyoekonomik ve halk sal yk oluturacann gstergesidir (De Godoy-Matos ve ark. 2009). Obezite sorununun boyutlarnn bilinmesi, sorunun tanmlanmas ve zm yollarnn bulunmas olanan salar. imanln patogenezi ok etmenli olup, imanlk genetik (metabolik ve hormonal) ve evresel (yaam biimi, davran ve sosyoekonomik) etmenleri ieren karmak bir olgudur.

imanln temel belirleyicileri u balklar altnda incelenebilir. Genetik ve Biyolojik Etmenler: imanlk yzlerce gen ve genetik belirleyici ile ilintilidir. kizlerde yrtlen almalar genetik risk etmenlerinin varln gstermitir. iman anne ve babalarn ocuklarnn da iman olma olasl yksektir. Bu yaklam leptin, ghrelin, adiponektin ve dier hormonlarn itah, doygunluk ve ya dalm zerine etkilerini incelemede metabolik mekanizmalara yaklam salam ve imanln karmak bir sorun olmasna neden olmutur (Singhal ve ark. 2007). Gnmzde almalar leptin gen mutasyonu (leptin itah azaltmaktadr), melanokortin 4 reseptr mutasyonu (reseptr zerine etkili olan hormon enerji ktsn artrmakta, itah azaltmaktadr) ve ghrelin (ghrelin midede fundusta yaplmakta ve yemek ncesi alk sinyali vererek dzeyi artmakta ve yemek sonras tokluk sinyali vererek dzeyi dmektedir) gibi hormonlar zerinde younlamtr (Skelton ve ark. 2006; Zhang ve ark.1994; Tschop M ve ark. 2001; Druce ve ark. 2005; Vaisse ve ark. 1998; Farooqi ve ark. 2003; Cummings ve ark. 2007; Inui ve ark. 2004). Toplumlarda imanln grlme sklndaki hzl artn sadece genetik kayma ile aklanmas doru deildir (Barlow, 2007). ocukluk a imanlnn %1den aznn endokrin ve genetik hastalklarn sonucu olutuu belirtilmektedir. Erken pubertenin de yetikin a imanlk riskini arttrd belirtilmektedir. Ebeveyn imanlnn ise ocukluk a imanl ile o ocuun yetikin a imanl riskini arttrd ileri srlmektedir. Yeme davrannn ailesel olduu bilinmektedir. Birok almada besin tercihi, ya tad ve yeme bozukluklarnda genetik iliki saptanmtr (Faith, ve ark. 1997; Faith ve ark. 2004; Faith, 2005). Bir baka deyile aile evresi ocuun yeme tercihlerini belirlemede gl bir etmendir (Wardle ve ark. 2001). evresel Etmenler: evresel; d etmenlerin etkisi imanln oluumunda byk nem tamaktadr. evre (obezojenik); a) besin evresi ve b) yapsal evre olarak ele alnmaktadr (Pekcan ve ark. 2009b). Enerji almnn artmas ve fiziksel aktivitenin azalmas imanlk epidemisine neden olmaktadr. Yaklak gnde 50-100 kkalorilik bir fazlalk bir yllk bir dnemde 2-5 kg arasnda vcut arlnda arta neden olabilmektedir. evresel etmenler gebelik dneminden balayarak imanlk ve kiloluluk durumu ile yakndan ilintilidir. Bir ocuun kilolu olmas ile yetikin anda da kilolu olma riski, ocuun kilolu olduu yala ilintili bulunmutur. ya altnda ki ocuklarda kilolu olmann yetikin anda kilolu olmaya etkisi daha byk yataki ocuklardan daha dktr. ya ve zerinde oluan kiloluluk durumu yetikin anda iman olma olasln arttrmakta ve bu durum kzlarda daha kalc olmaktadr (Whitaker ve ark. 1997; Garn ve ark. 1985; Garn ve ark. 1980). ocuklarda beden ktle indeksinin (BK) art gsterdii yalar yaklak 5 ile 7 yalardr ve bu duruma adipozite sramas (adiposity rebound) denilmektedir. Bu sramann zaman ocukluk anda imanln geliimi iin kritik dnemdir. Erken yata srama adolesanlarda ve erken yetikinlik dneminde ki yksek BK ile ilintilidir (Monteiro ve ark. 2005; Whitaker ve ark. 1998). Tm yalarda, anne ve babann iman oluu ocuun yetikinlik andaki imanlk riskini en az iki kez arttrmaktadr. imanln risk etmenleri ierisinde anne ve baba imanl, zellikle de annenin imanl en gl olandr. Ayrca, ocuu beslemedeki uygulamalarda imanla neden olmaktadr. ocuun besin seiminin srekli olarak kontrol edilmesi, ocuun alk veya tokluk uyarlarna yant vermeyi renmemesine bal olarak imanla neden olmaktadr (Birch ve ark. 1998). Fiziksel Aktivite Azl: Egzersiz yapma alkanlnn olmamas imanlk ile direkt ilintilidir. Egzersiz yapmama nedenlerinin banda gvenli evrenin olmamas gelmektedir. Aileler ocuklarnn sokakta oynamasn gvenli bulmamakta, bu durum ise egzersiz yapmada temel engeli oluturmaktadr (Lumeng ve ark. 2006). Ailelerin evreyi gvenli bulmamasnn, ocuun iman olma olasln drt kat arttrd

bulunmutur (Matthieu 2008). ocukluk andan adolesan dneme geite de ocuklarn egzersize ayrdklar zamann azald belirlenmitir (Nader ve ark. 2008). ocuklarda imanl etkileyen evresel etmenlerden en nemlilerinden birisi televizyon (TV) izleme olarak belirlenmitir. TV izleyerek geirilen sre ile ocukluk ve yetikinlik a imanl riski arasnda gl bir iliki bulunmaktadr (Adachi-Mejia ve ark. 2007). Video oyunlar ile iliki ise daha dktr (Stettler ve ark. 2004; Kautiainen ve ark. 2005). imanlk ile ekran banda geirilen sre (bilgisayar, video oyunlar ve TV) arasndaki iliki dk enerji harcamas, dk metabolik hz, kt beslenme alkanl ve attrmalklarn tketilmesi olarak aklanmaktadr (Ludwig ve ark. 2004; Robinson 1999). Ayrca, TV izlerken gnlk ortalama 12-30 besin reklam gndeme gelmekte, bu da ocuklarda ayakst yenilen hazr besin (fast-food) ve ekerle tatlandrlm ieceklerin tketimini arttrmakta, taze sebze ve meyvelerin, st ve rnlerinin tketimini ise azaltmaktadr (Lobstein ve ark. 2005; Ludwig ve ark. 2004; Coon ve ark. 2002). Ankarada yrtlen bir almada ocuklara zg TV programlar zel ve devlet TVsinde izlenerek kaydedilmi ve reklam says ile ierikleri incelenmitir. Devlet TVsinde reklam yer almaz iken, zel TV kanalnda toplam 81 adet reklam kaydedilmi ve bu reklamlarn %23.2sinin besin reklam olduu ve %18.3nn ise eker ve ekerli besinlere ynelik reklamlar olduu saptanmtr (Pekcan ve ark. 2009b). ocuk ve yetikinlerde uyku sresinin azlnn da imanlk riskini arttrd belirlenmitir (Chaput ve Tremblay, 2007; Sekine ve ark. 2002; Flint ve ark. 2007; Must ve ark. 2009). Japonyada 6-7 ya grubu ocuklarda yaplan bir almada, geceleri 8 saatten az uyku uyuma ile 10 saat ve zerinde uyku uyuma sresi ile imanlk ilikisine baklm ve az uyuyanlarda imanln 3 kat daha fazla grld saptanmtr (Sekine ve ark. 2002). Uykusuzluun ghrelin dzeyini arttrd ve leptin dzeyini drd ve her iki durumun da imanlk nedeni olduu bilinmektedir (Taheri ve ark. 2004; Spiegel ve ark. 2004). Beslenme Alkanlklar ve Diyet Etmenleri: Gnmzde zellikle gelimi lkelerde, ya ve eker ierii fazla olan yksek enerjili, hazr yemekler, tketimi kolay attrmalklar ve ekerli iecekler yaygn olarak ve bilinsizce tketilmektedir. Tipik bir ayakst beslenmede yaklak gnlk enerjinin byk bir blm tketilebilmektedir. Ev dnda n tketimi de enerji almn arttrmaktadr. iman ocuklarn kahvalty atladklar ve daha dk kalsiyum almlarnn olduu bilinmektedir (Heaney ve ark. 2002). Yaplan bir almada kahvalt yapmayan ocuklarn 1.5 kat daha fazla kilolu olma olaslklarnn olduu saptanmtr (Veugelers ve Fitzgerald, 2005). Tatlandrlm iecekler ile adipozite ilikisi zerinde sklkla durulmaktadr. Tatlandrlm iecekler; gazl iecekler, eker eklenmi iecekler (eker oran %7-14 ve fruktoz ieren msr urubu), tatlandrlm aylar, sporcu iecekleri, meyve sular (eker oran %25 veya az) ve dier tatlandrlm ieceklerdir (Bachman ve ark. 2006). ekerli ieceklerin tketimi imanlk riskini ar tketilmeleri sonucu arttrmaktadr (Ludwig ve ark. 2001; Giammattei ve ark. 2003; Brown ve ark. 2008). Attrma, imanla neden olan nemli bir etmendir. ki-18 ya aras 21236 ocuk zerinde 1977 ve 1996 yllarnda yrtlen bir almada ocuklarda attrmann %24den %36ya ykseldii ve 1996 ylnda gnlk enerjinin %25ini salad bulunmutur (Jahns ve ark. 2001). TV izleme srasnda attrmalklarn tketiminin artmas, ayakst hazr besinlerin tketimi, ailenin nlerinin dzenli olmamas, ailenin TV izlerken yemek yeme alkanlnn olmas, gnlk tketilen tatlandrlm ieceklerin tketilmesi, porsiyon bykl gibi birok etmen imanlk oluumunu etkilemektedir. Aile bireylerinin haftada 3-4 kez birlikte yemek yemesinin kilolu olma olasln azaltt saptanmtr (Gortmaker ve ark. 1993).

Sonu olarak; imanln oluumunda birok etmen risk oluturmaktadr. Bu etmenlerin birou kontrol altna alnabilir ve imanlk sorununun oluumu nlenebilir. Gebelik dneminde annenin sigara imemesi, intrauterin byme geriliinin nlenmesi, bebeklerin ilk 6 ayda sadece anne st ile beslenmesi, 6 aydan sonra uygun kalite ve miktarlarda tamamlayc besinlere balanmas ve emzirmenin 2 yana kadar srdrlmesi imanlk oluum riskini nlemektedir (Martorell ve ark. 1998; Arenz ve ark. 2004; Horta ve ark. 2007; Huang ve ark. 2007). Ayrca, diyetsel etmenler olarak kt beslenmenin (ayakst beslenmenin, attrmalklarn ve tatlandrlm ieceklerin tketiminin snrlandrlmas) beslenme eitimi ve halkn ve zellikle ocuklarn beslenme bilincinin arttrlmas, ailenin yeme davranlarnn dzeltilmesi ve ailenin ocuun beslenmesini denetlemesi, kahvalt yapma alkanlnn kazanlmas, sedanter yaam biiminin nlenmesi (egzersiz yapma alkanlnn kazanlmas, TV izleme sresinin snrlandrlmas), uyku sresinin dzenlenmesi gibi etmenlerin kontrol altna alnmas imanlk riskinin nlenmesinde nemli etmenlerdir (Miller, 2011). Bu etmenlerin dnda imanlk uluslararas, ulusal ve yerel etmenlerle, ayrca okul, aile, birey baznda dier etmenlerle etkilenerek ortaya kmaktadr. Tm bu etmenlerin kontrol ancak etkin ve srdrlebilir, iyi izlenen, deerlendirilen ve gncelletirilen Ulusal Besin ve Beslenme Politikalar ile olasdr (Pekcan, 2001). 2.4. Bymenin Deerlendirilmesinde Kullanlan Standartlar/Referans Deerler ocuk ve adolesanlarda ok eitli uluslararas ve ulusal byme erileri/standart/referans deerleri kullanlmaktadr. ocuk ve adolesanlarda kullanlan standartlar ve/veya referans deerler ve deerlendirmede kullanlan kesiim noktalar farkllklar gstermekte ve bu durum obezite sorununun grlme skln deerlendirmeyi ve yorumlamay, politika retmeyi gletirmektedir. Standart; bir ocuun nasl bymesi gerektiini veya byme iin nerilen rnty tanmlar. Byme erisinden sapmalar normal d byme olarak deerlendirilir. Referans ise, bir populasyondaki ocuklarn byme rntsn tanmlar (Butte ve ark. 2007). Referans deerler sklkla pratikte standart olarak ele alnmakta ve yanl kullanlmakta ve yorumlanmaktadr (Garza ve ark. 2004). Sklkla Kullanlan Uluslararas ve Ulusal Byme Erileri/Standart/Referans Deerler I. Uluslararas Byme Erileri/Standart/Referans Deerleri 1) WHO/NCHS/CDC Referans Deerleri (1983): Dnya Salk rgtnn nerisi ile 1983 ylndan itibaren, 0-18 ya grubu ocuklarda cinsiyete ve yaa gre boy uzunluu, yaa gre vcut arl ve boya gre vcut arlnn deerlendirilmesi iin 2006 ylna kadar kullanlmtr (WHO/NCHS/ CDC, 1983). Gnmzde yeni WHO-MGRS Byme Standartlarnn (WHO-MGRS, 2006) kullanlmas ngrlmektedir. WHO/NCHS verilerinin yeni deerlendirmeye aktarlabilmesi ve yllar ierisindeki eilimdeki deiimleri grebilmek amacyla algoritmler oluturulmutur (Yang ve de Onis, 2008). Deerlendirme: ok zayf/ ok ksa (bodur): <-2SD (Z-skor) veya <5. persentil Zayf/ Ksa boy: -2SD - -1SD veya 5.-15. persentiller aras Normal: -1SD - 1SD veya 15. - 85. persentiller aras Kilolu/Uzun boy: 1SD - 2SD veya 85.- 95. persentiller aras iman (obez)/ok uzun: 2SD veya 95. persentil

10

2) Euro-Growth 2000 Byme Erileri: Avrupa lkeleri iin gelitirilmi byme erileridir (EuroGrowth, 2000). 3) CDC (Centers for Disase Control and Prevention) Byme Erileri: BK ve yaa gre vcut arl deerlerini iermektedir. ocuklarda (Barlow ve ark. 1998; Himes ve ark. 1994) ve adolesanlarda (Himes ve ark.1994) NHANES populasyon referans deerleri kullanlmakta ve 5.-85. persentiller aras normal kabul edilmektedir (Must ve ark. 1991; CDC, 1985-2005). CDC 2010 ylndan itibaren 0-2 ya grubu ocuklarda anne st ile beslenen ocuklarda gelitirildii iin WHO-MGRS Byme Erilerinin kullanlmasn nermitir (CDC, 2010). Deerlendirme: Zayf/ Ksa: <5. persentil Normal: 5. - 85. persentiller aras Kilolu/Uzun boy: 85.- 95. persentiller aras iman (obez)/ok uzun: 95. persentil

4) International Task Force (IOTF): IOTF yaklam olarak Cole ve ark. (2000, 2007) yetikinler iin kullanlan BK kesiim deerleri kullanlarak 2-18 ya grubu ocuk ve genlerde imanl (Cole ve ark. 2000) ve zayfl (Cole ve ark. 2007) tanmlamak iin referans BK deerleri oluturulmutur. Obezitenin ve zayfln tanmlanmasnda kullanlmaktadr. 5) WHO-MGRS Byme Erileri (2006-2009): ocuk ve adolesanlarda bireyin deerlendirilmesi iin persentil deerlerinin, birey ve toplum deerlendirilmeleri iin de zellikle Z-skor (SD) ve gerektiinde persentil deerlerinin kullanlmas nerilmektedir. Bu dorultuda gnmzde yeni byme erileri (WHO-MGRS) gelitirilmitir (de Onis ve ark, 2004; de Onis ve ark, 1996). Tm lkelerde WHO-MGRS 0-5 ya byme erilerinin kullanlmas The European Childhood Obesity Group, International Pediatric Association, UN Standing Committee on Nutrition ve International Union of Nutrition Sciences tarafndan nerilmektedir (www.who.int/childgrowth/en). u anda 111 lkede kullanlmaktadr.

WHO MGRS (Multicentre Growth Reference Study) Standart/Referans Byme Erileri a) 0-5 ya grubu ocuklar: Referans/standart byme erileri, vcut arl, boy uzunluu, BK, st orta kol evresi, ba evresi, triseps ve subskapular deri kvrm kalnlklar deerlerini iermektedir (WHO-MGRS, 2006; WHO-MGRS, 2007a; www. who.int/childgrowth). b) 0-24 ay byme hz deerleri: Ayrca 0-24 ay aras ocuklar iin byme hz deerleri 2009 ylnda yaynlanmtr. Bu deerler vcut arl, boy uzunluu ve ba evresi iin deerleri iermektedir. Vcut arl deerleri 0-12 ay iin bir ay aralklarla, 0-24 ay iin 2, 3, 4 ve 6 ay aralklarla verilerek bu dnemlerde vcut arl kazanmnn byk bir incelikle izlenmesi iin olanak salanmtr. Yine doum arlna gre 1-2 hafta aralkla vcut arl kazanmnn izlenmesi yenidoann ve intrauterin malnutrisyonun sk aralklarla deerlendirilmesini salamaktadr. Boy uzunluu ise 0-24 aylk ocuklarda 2, 3, 4 ve 6 ay aralkla, ba evresi ise 1-12 aylk bebeklerde 2, 3, 4 ve 6 ay aralklarla izlenebilmektedir (WHO-MGRS, 2009a; www.who.int/childgrowth).

11

Deerlendirme (WHO nerisi): Z skor >3 SD >2 SD >1 SD Medyan (0) < -1 SD < -2 S D < -3 SD
1) 2) 3) 4) 5)

Yaa gre boy ok uzun (1)

Yaa gre arlk

Boya gre arlk iman

Yaa gre BK iman Kilolu Kilo riski (3)

(2) Normal

Kilolu Kilo riski (3) Normal

Ksa (bodur) (4) ok ksa (Ar bodur) (4)

Dk kilo ok dk kilo (5)

Zayf ok zayf

Zayf ok zayf

ok uzun, endokrin bozukluu sorun olabilir. rn. tmr. Anne ve babann boyuna baklr. Byme sorunu olabilir. Yaa gre boya veya yaa gre BKye baklr. Olas riski gstermektedir. Deerin >2SD kesin olarak risk olduunu gsterir. Ksa ve ok ksa olan ocuklarda obezite riski bulunmaktadr. ok dk vcut arln gsterir.

Sklkla kullanlan deerlendirme (Yang ve de Onis, 2008): Dk kilolu olma (yaa gre arlk): <-2SD Bodurluk (yaa gre boy): <-2SD Zayflk (boya gre arlk): <-2SD Kilolu olma (boya gre arlk): >+2SD

c) 5-19 ya grubu ocuk ve genler: WHO-2007 referans deerleri 5-19 ya grubu iin yaynlanmtr. Yaa gre boy uzunluu (5-19 ya), yaa gre vcut arl (5-10 ya) ve yaa gre BK (5-19 ya) deerlerini iermektedir (de Onis ve ark; 2007). lkelerde pubertedeki farkllklar nedeniyle yaa gre vcut arl deerleri 10 yana kadar yer almaktadr (WHO, 2007b; www.who.int/childgrowth/en). Vcut arl, boy uzunluu, beden ktle indeksi deerleri WHO ANTHRO Plus Program (WHO, 2009b) ile deerlendirilebilmektedir. BK Deerlendirme (WHO nerisi): ok zayf: < -3SD (Z skor) Zayf: < -2SD Kilolu/uzun boylu: > + 1SD iman (obez): > + 2SD

II.

Ulusal Byme Erileri/Referans Deerler

a) Bundak ve ark. (2006) ve Neyzi ve ark. (2006; 2008), 0-18 ya grubu ocuk ve adolesan iin vcut arl, boy uzunluu ve BK deerlerini ve 0-3 ya iin ba evresi referans deerlerini oluturmulardr. b) Fredricks ve ark. (2003) Hollandada yaayan Trk ocuklarna ilikin byme erileri gelitirmitir.

12

2.5. Dnyada ve Trkiyede Okul a ocuklarda Zayflk, imanlk, Bodurluk ve Ksa Boy Uzunluu Grlme Skl ve lintili Etmenler Dnyada Durum Son yllarda ocuklarda ve genlerde de obezite sorununun srekli artt bilinmektedir. ocuklarda obezite iki kat artarken, genlerde bu artn kat olduu rapor edilmektedir. ocuklarda ya ilerledike obezitenin artt ve obez bireylerin obez yetikinler olduu bilinmektedir. Avrupada ocuklarn %20si fazla kiloludur. Bu ocuklarn te biri imandr. Puberte ncesi fazla kilolu olan ocuklarn yetikin dnemde de fazla kilolu olabilecei bilinmektedir. imanlk ocuklarda ortopedik sorunlara, metabolik bozukluklara, tip II diabete, uyku rntsnde bozukluklara, baklk sisteminin bozulmasna, deri sorunlarna, hareket glne ve kan basncnn artmas ile hipertansiyona neden olmaktadr (Wabitsch, 2000). Doak ve ark. (2006), derleme yazlarnda ocukluk a imanlnn ocuun fiziksel grnmn etkilediini ve psikososyal bozukluklara, zsayg ve zgven eksikliine, sosyal bozukluklara, ayrmcla ve kzlarda depresyona neden olduunu belirtmilerdir. Ayrca, bu ocuklarn yetikin olduklarnda da iman olabilecekleri ve kronik hastalk riski tayacaklar belirtilmektedir. Son 20 ylda vcut arlnda art 11.000 ocuk zerinde aratrlmtr. Bu amala ocuklarda 26000 vcut arl lm yaplm ve ylda vcut arlndaki artn 0.2 kg/yl olduu bulunmutur (Freedman ve ark. 1999). iman bir ocuun iman bir yetikin olma olasl; anne ve babas normal arlkta olanlarda %10, bir ebeveyn iman olduunda %40 ve her iki ebeveyn iman olduunda %80 olarak saptanmtr. Amerika genelinde 6-17 ya ocuklarn ve genlerin %20si kiloludur. ki5 ya ocuklarda hafif imanlk prevelansnn %5.0den %13.9e; 611 yata, %6.5den %18.8e ve 1219 yata %5.0den %17.4e kt bulunmutur (CDC, 1985-2005). Ogden ve ark. (2002), Amerikada ocuklarda imanln 1976-1980 ve 1988-1994 yllarnda arttn, ancak gelecek 10 yl iin bir tahmin veremeyeceklerini belirtmilerdir. Bu amala doumdan 19 yana kadar 4722 ocuun NHANES almasnn (1999-2000) bir paras olarak boy uzunluu ve vcut arl deerlerini incelemilerdir. imanlk prevalans 12-19 ya grubunda %15.5, 6-11 ya grubunda %15.3, ve 2-5 ya grubunda %10.4 bulunmutur. NHANES III (19881994) almasnda bu deerler srasyla %10.5, %11.3 ve %7.2 olarak saptanmtr. Akdenizde yer alan Malta, Sicilya, Gney Kbrs ve Girit gibi adalarda ve spanya, Portekiz ve talyada ocuklarda hafif iman ve imanlk durumunun 7-11 ya grubunda %30un zerine kt rapor edilmektedir. ngiltere, rlanda, sve ve Yunanistanda %20; Fransa, svire, Polonya, ek Cumhuriyeti, Macaristan, Almanya, Danimarka, Hollanda ve Bulgaristanda ise %10-20 olduu belirtilmektedir. Her yl 400 000den fazla ocuun hafif iman ve iman olaca da vurgulanmaktadr (IOTF, 2005). Trkiyede Durum lkemizde son yllarda ocuklarda imanlk sorunu zerinde durulmaya balanm, ocuk ve genlerde imanln grlme skln ve etkileyen etmenleri ortaya koyan ok sayda aratrma yaplmtr. Yaplan aratrmalar yakn gelecekte nlem alnmad takdirde sorunun nem kazanabileceini gstermektedir. Ancak, lke genelini yanstan okul a ocuk ve genlerde yaplm bymenin deerlendirilmesi almas bulunmamaktadr. Tablo 2.1de yer alan almalar blgesel dzeyde, farkl illerde ve okullar dzeyinde yrtlm olan almalardr. ocuk ve adolesanlarda imanlk prevelans Tablo 2.1de zetle verilmitir. almalarla ilgili yorum yaplrken kullanlan referans deerlerin veya standartlarn birbirinden farkl olduu unutulmamaldr. ocuk ve adolesanlarda lke genelinde bymenin deerlendirilebilmesi iin tek bir referans/standart deerle yrtlm almalara gereksinme vardr.

13

Tablo 2.1. ocuk ve adolesanlarda zayflk, hafif imanlk, imanlk ve bodurluk prevelans (%)
alma ve yl HUBDB/SB (1995) Koolu ve ark. (2003) Krassas ve ark. (2004) Yabanc (2004) Arslan ve ark. (2004) rnek says 7143 2701 3703 806 2291 Orta/yksek SED:276 Dk SED: 234 3040 806 Gecekondu/ehir 1044 4260 Ya (yl) 6-12 11-14 6-17 y 7-14 5-20 BK (kg/m2) Yaa gre boy <5. per 95.per <5.per 85-<95.per 95.per 85-<95.per 95.per 85-<95.per 95.per <5.per 85-<95.per 95.per 85-<95.per 95.per Bodur <5.per Dk kilo: <5.per 85-<95.per 95.per Bodur <5.per Dk kilolu: <5.per Zayf: <5.per <5.per 85-<95.per 95.per 95.per 95.per <5.per 85-<95.per 95.per <-2SD 2SD Bodur 95.per 15.3 10.6 1.6 3.1 5.1 12.8 14.1 16.0/12.3 12.2/8.5 13.1/9.4 9.2 5.1 15 7.46 4.12 9.0 1.1 14.7 4.33 17.8 3.8 1.8 5.4 1.6 6.5 11.2 13.0 10.3 6.1 7.7/3.9 7.8 5.9 10.2 8.3 11.6/4.8 7.0 13.2/9.4 5.4 15.1 11.8 16.7 15.0 13.3 8.9 13.3 14.9 Toplam (%) 17.1 2.1 7.6 7.5 3.1 10.6 1.6 14.3 6.9 7.3 8.8 4.1 15.2 8.5 13.8 21.7 2.1 1.0 13.9 7.1 8.9 1.0 24.7/12.8 18.2/11.9 1.5/3.7 15.1 7.6 14.0 13.0 14.0 16.7 9.9 12.3 1.0 14.2/7.4 12.1/11.1 2.2/7.4 13.3 9.1 7.0 7.0 5.0 16.1 8.5 12.3 5.3 Erkek (%) 15.2 2.6 Kz (%) 18.9 1.5

Manios ve ark. (2004)

12-13

Ece ve ark. (2004) Ulukanlil ve ark. (2004) Sur ve ark. (2005) Szek ve ark. (2005) HBSC(2005- 2006) Manios ve ark. (2005) zdemir ve ark. (2005)

9-17 9-10 12-13 6-15 11 13 15

12.0 12.0 2.0 8.4

510 392 1014 Dk SED Orta SED Yksek SED Yksek SED:917 Orta SED:1014 Dk SED: 709 315 1018 2101 715 496 501 231

12-13 7-15

Keskin ve ark. (2005) Rakcolu ve ark. (2006) Kksal ve ark. (2006) Atabek ve ark. (2006) Ersoy ve ark. (2007) Ozmen ve ark. (2007) Gz (2007) Uuz ve ark. (2007) Msrlolu ve ark. (2007) Ar ve Szek (2008)

12-13

0-5 7-14 7-18

95.per/>2SD 85-<95.per 95.per Obez Bodur:<-2SD Dk kilolu: :<-2SD 85-<95.per 95.per 85-<95.per 95.per 85-<95.per 95.per Ksa boy <-2SD Obezite >2SD Dk kilo <-2SD <5.per 85-<95.per 95.per 85-<95.per 85-<95.per . Kent/Kr 95.per 95.per. Kent/Kr 85-<95.per 95.per 85-<95.per 95.per

15-17 6-15 11-16 6-16 7-15

10.3 1.1 12.7 4.3

7.7 1.1 16.9 4.4

imek ve ark. (2008) Turan ve ark. (2009) Akman ve ark. (2010)

6924 781 625

6-17 14-18 11-15

14

Yaplan bir almada BK snflamasna gre (WHO/NCHS/CDC,1983) imanlk prevelans 15 ilde 6-12 ya grubu erkeklerde (n:3457) %2.6 ve kzlarda (n:3686) %1.5 sklnda saptanmtr (HBDB/SB, 1995). Koolu ve ark. (2003), Sivas ilinde 11-14 ya grubu 2701 ocukta obezite skln %3.1 (>95. per.), hafif imanlk skln %7.5 (85.-94. per) ve zayflk skln ise %7.6 (<5.per) olarak saptamtr. Balkan Obezite alma Grubunun Yunanistan ve Trkiyede 6-17 ya grubu ocuk ve adolesanlarda (2458 Yunan, 3703 Trk ocuk; 6-10 ya: 1032; 11-17 ya: 2671 ocuk) yaptklar almada Yunan ocuklarnda hafif imanlk (overweight) grlme oran 22.2% iken Trk ocuklarnda bu oran %10.6 (BK:85-<95. persentil) olarak bulunmutur. Obezite prevalans ise sras ile 4.1% ve 1.6% olarak saptanmtr. Cinsiyetlere gre obezite grlme durumu karlatrldnda erkeklerde kzlara oranla daha fazla obeziteye rastlanlmtr. Yunanistann Thessaloniki blgesi Avrupada ki okula ocuklarnda en yksek hafif imanlk prevelansnn grld blge olmasna karn Trkiye/Kayseri gelimekte olan/gelimi lkeler iinde en dk oranda hafif imanlk sorununun grld il olarak belirlenmitir. lkeler arasndaki bu farkllk sosyo ekonomik dzey ve yaam eklindeki farkllklara balanmtr (Krassas ve ark. 2004). Ulukanlgil ve Seyrek (2004), anlurfada 9-10 ya grubu 806 ocukta, gecekondu ve ehirde bodur (yaa gre boy uzunluu; E:%24.7/12.8; K:%14.2/7.4), dk kilolu (yaa gre vcut arl; E:%18.2/11.9; K:%12.1/11.1) ve zayf (boy uzunluuna gre vcut arl; E:%1.5/3.7, K:%2.2/7.4) olarak belirlemiler ve dk kiloluluk ile zayfln imanlk sorunundan daha nemli sorun olduunu belirtmilerdir. Yabanc (2004), Ankarada 7-14 ya grubu 806 ocuk ve adolesanda yrtt almada (WHO/ NCHS/CDC, 1983) kilolu olma skln %14.3 (E:%16.1, %12.3), imanlk skln ise %6.9 (E:%8.5, K:%5.3) bulmutur. Arslan ve ark. (2004) tarafndan, Ankara ili Milli Eitim Bakanlna bal 10 ilk ve ortaretim okullar ve 2 anaokuluna devam eden 5-20 ya arasndaki 900 kz ve 1391 erkek olmak zere toplam 2291 renci zerinde bir alma yrtlmtr. BK persentillerine gre ocuklarn %7.3 <5. persentil, %4.1i >95. persentil (iman) ve %8.8i ise 85.-95. persentiller arasnda (kilolu) bulunmutur. Anne ve babalarndaki imanlk oran; zayf olan ocuklarda %13.0, normal arlktaki ocuklarda %18.0, iman ocuklarda % 25.3dr. Manios ve ark. (2004), stanbulda 12-13 ya grubu adolesanlarda orta/yksek sosyoekonomik (n:276) ile dk sosyoekonomik (n:234) dzeyde kilolu olma skln srasyla %15.2 (E:%13.9, K:%16.7) ve %8.5 (E:%7.1, K:%9.9) bulmutur. Konyada farkl sosyoekonomik koullarda yaayan 9 ya grubunda 163 rencide vcut arl, boy uzunluu, triseps deri kalnl, ba evresi, karn evresi, kala evresi, kol evresi, biiliak genilik, biakromial genilik oturma ykseklii llerek cinse ve sosyoekonomik duruma gre ilikilerinin aratrld almada, sosyoekonomik dzeyi yksek ve dk rencilerde srasyla ortalama arlk: 27.506.31 ve 24.232.90 kg; boy: 129.176.25 ve 124.585.35 cm, triseps deri kalnl: 10.684.04 ve 9.762.96 mm, ba evresi: 51.79 3.15 ve 51.42 1.28 cm; karn evresi: 59.49 7.43 ve 55.462.97 cm; kala evresi: 66.226.71 ve 62.593.02 cm, kol evresi: 18.682.33 ve 17.834.49 cm; oturma ykseklii: 66.213.30 ve 63.634.10 cm; biiliak genilik: 19.572.07 ve 18.411.12 cm; biakromial genilik: 29.301.68 ve 28.271.39 cm bulunmutur (Tuncer ve ark. (2004). Ece ve ark. (2004), Diyarbakr ve evresinden seilen 23 okuldaki 9-17 ya aras 3040 ocukta (ya ortalamas 12.11.5 yl; 2230u erkek, 810u kz) boy ksal ve obezite skln aratrmtr. Erkek ve

15

kzlarda, boy ve arlk persentil deerleri NCHS deerlerinden ve stanbuldaki ocuklara ait deerlerden daha dk bulunmutur. Boyu 5. persentilin altnda olan ocuk says 419 (%13.8), 3. persentilin altnda olanlarn says 300 (%9.9) olarak saptanmtr. ocuklarn kalabalk ailede olmas (ev halk >5 kii), yatl okulda olmas ya da krsal blgeden olmalar boy ksal skl zerinde etkili bulunmamtr. Relatif arla gre 660 ocuk (%21.7) dk arlkl, BK (kg/m2) sonularna gre 64 ocuk (%2.1) fazla kilolu, 30u obez (% 0.9) bulunmutur. Erkek ve kz ocuklar arasnda boy ksal (srasyla, %8.9 ve %12.3, p=0.007) skl bakmndan anlaml farkllk gzlenirken, obezite skl erkek ve kzlarda eit bulunmutur (srasyla, %1.0 ve %1.0, p>0.05). Dk arlkl ocuklarn oran (relatif arla gre); kentlerde krsaldan (srasyla, %26.7 ve %17.1, p<0.001), kzlarda erkeklerden (srasyla, %30.9 ve %18.4, p<0.001), evde kalanlarda yatl okuyanlardan (srasyla, %23.5 ve %19.1, p=0.002) daha yksek bulunmutur. Sonular gelimi lkeler ve lkemizin bat blgeleriyle karlatrldnda, obezite sklnn ok dk, boy ksal ve dk arlk sklnn ise yksek olduu grlmtr. Sur ve ark. (2005), stanbul, Ankara, zmir illerinde 12-13 ya grubu 1044 adolesan zerinde yaptklar almada ocuklarn %12sini zayf, %12sini kilolu ve %2sini ise iman olarak saptamlardr. Kilolu ve iman olan erkek ocuklarn total kolesterol, LDL-kolesterol, trigliserit ile LDL-kolesterol/HDL-kolesterol oranlar yksek iken, kzlarn trigliserit dzeyleri yksek ve HDL-kolesterol dzeyleri dk bulunmutur. Manios ve ark. (2005), stanbulda 12-13 ya grubu 510 adolesanda yrttkleri almada adolesanlarn %15.3n zayf, %10.6sn kilolu ve %1.6sn ise iman bulmulardr. Kilolu olan erkeklerin total kolesterol, LDL-kolesterol, trigliserit ve LDL-kolesterol/HDL-kolesterol oranlar yksek, kzlarn ise HDLkolesterol dzeyleri dk bulunmutur. stanbul, Ankara ve zmirde yaplan bir almada 12-13 ya grubu 1014 adolesanda imanlk durumu IOTF (Cole ve ark. 2000) referans verilerine gre saptanmtr. Kilolu ve imanlk snrlar kzlarda 21.20<BK<26.05 kg/m2 ve BK>26.05 kg/m2 ve erkeklerde 20.89<BK<25.58 kg/m2 ve BK>25.58 kg/m2 olarak belirlenmitir. Toplam imanlk prevelans %14.1 (Erkek:%15.1; Kz:%13.3) bulunmutur. Dk, orta ve yksek sosyoekonomik dzeye gre imanlk prevelans ise srasyla erkeklerde %11.8, %16.7, %15.0 ve kzlarda %8.9, %13.3, %14.9 olarak saptanmtr (Keskin ve ark. 2005). Szek ve ark. (2005), Mulada 6-15 ya grubu toplam 4260 (2040 kz, 2220 erkek) ocukta fazla kilo ve obezite prevelanslarn belirlemek amacyla yaplan almann sonucuna gre kz rencilerin %7.6snn, erkek rencilerin ise %9.1inin fazla kilolu veya obez olduu saptanmtr. Televizyon seyretme ile bir eyler attrmak arasnda (p=0.05), ocuk beden kitle indeksi (BK) ile baba eitim dzeyi arasnda (p=0.017), ocuk BK ile annenin almas arasnda (p=0.017), ocuk BK ile anne ve babann yalar arasnda (p=0.001 ve p=0.007, srasyla), ocuk BK ile aile gelirleri arasnda (p=0.003) istatistiksel bakmdan nemli iliki bulunmutur. Cinsiyete gre obezite grlme durumu karlatrldnda erkek ocuklarda obezite grlme oran istatistiksel olarak nemli bulunmutur (p=0.001). 10 ya grubundaki obezite prevalans, dier ya gruplarna gre nemli derecede yksek (%16.7) bulunmutur. Anne ve baba BK ve aile gelirleri ile ocuk obezitesi arasnda istatistiksel adan nemli iliki (p=0.001 ve p<0.05, srasyla) olduu gsterilmitir. imek ve ark. (2005) tarafndan Ankara ili Mamak ilesine bal bir ilkretim okulunda ve lisede 6-17 ya grubundaki 1510 ocuun boy ve arlklar llerek vcut indeksi (VKI) ve relatif vcut kitle indeksi (RVKI: Aktel VKI/Olmas gereken VKI x100) hesaplanm, obez olanlarn gnlk beslenmeleri ve aktiviteleri bir anket formu ile deerlendirilmitir. RVKI deerlerine gre tm ocuklarn %4.8i obez bulunmutur. Obezlerin %81.9unda RVKI 121-140, dierlerinde ise 140tan byk saptanmtr. Obez ocuklarn %55.6snn kz ocuk olduu grlmtr. Obezite skl 6-12 ya arasndaki ocuklarda %4.4, 12-17

16

ya arasndaki ocuklarda %5.4 olarak saptanmtr. Antropometrik lmler Neyzi standartlarna gre deerlendirildiinde erkek ocuklarn %1.9unun, kz ocuklarn ise %3.7sinin arlklarnn 97. persentilin zerinde olduu saptanmtr. RVKI deerlerine gre obezite tans konan rencilerin %90.3nde ailede obezite yks, %82.3nde ailede kalp hastal, diabet, hipertansiyon gibi hastalklar saptanmtr. Bu aratrma ile obezitenin okul ocuklarnda nemli bir sorun olduu, genetik yatknln yannda beslenme alkanlklarnn ve fizik aktivitelerindeki yetersizliin de obezite oluumunda etken olabilecei sonucuna varlmtr. Ankara Park Salk Oca Blgesinde farkl sosyoekonomik dzeydeki iki ilkretim okulunda 7-15 ya grubu toplam 392 ocukta yrtlm olan kesitsel tipte bir aratrmada (zdemir ve ark. 2005), ocuun ya ve cinsiyeti dikkate alnarak boya gre arlk ve yaa gre boy indeksleri (z skor) hesaplanm ve WHO/NCHS (National Center for Health Statistics) standartlar kullanlarak deerlendirme yaplmtr. Boya gre arlk ve yaa gre boy deerlendirilmesinde 2 SD ve +2 SD snr deerler olarak alnmtr. rencilerin boya gre arlk ynnden yaplan incelemelerinde, %3.1inin zayf, %5.1inin iman olduu; yaa gre boy ynnden deerlendirildiinde ise %12.8inin bodur olduu saptanmtr. ocuklarn yalarnn artmasyla birlikte, sosyoekonomik dzeyi dk okula devam edenlerde, ailesinin gelir dzeyi dk olanlarda zayfln; sosyoekonomik dzeyi dk okula devam edenlerde, gecekonduda oturanlarda, halen paraziti ve anemisi olanlarda, babas daha az eitim grm olanlarda ve ailesinin gelir dzeyi dk olanlarda bodurluun istatistiksel olarak da daha fazla oranlarda grld saptanmtr. Boy ksalnn etiyolojik etkenlerin sklnn aratrld bir almada boy ksal nedeniyle aratrlan 385 olgu retrospektif olarak incelenmitir. Klinik ve laboratuvar verilerine gre en sk neden normalden sapma, boy ksal olarak bulunmutur (%71.1). Patolojik boy ksalklarnn olgularn %28.9unu oluturduu ve srasyla byme hormonu eksikliinin (%9.6), lyak hastalnn (%6.5), sendromik boy ksalklarnn (%3.9) ve beslenme bozukluklarna bal boy ksalklarnn (%1.8) en sk rastlanan nedenler arasnda olduu belirlenmitir. inko eksiklii, osteoporoz ve demir eksiklii anemisi boy ksalklarna elik eden en nemli patolojik bulgular olarak saptanmtr (Demirel ve ark. 2005). Kksal ve ark. (2006), 7-14 ya grubu 315 (E:160, K:155) ocuk ve adolesanda kilolu (WHO/NCHS/ CDC; 85-<95. per.) ve imanlk (95. per.) skln srasyla %9.2 ve %5.1 olarak saptamlardr. Bundak ve ark. (2006), 6-18 ya grubu 1100 erkek ve 1019 kz ocuk ve adolesanda yaptklar almada 18 yata erkeklerde kilolu ve imanlk skl srasyla %25 ve %4 olarak bulmutur. Ondrt ya grubu kzlarda ise kilolu olma ve imanlk skl srasyla %15 ve %1 olarak saptanmtr. lkemizde obezitenin, 1990-2000 yllar arasnda art gsterdii ve ortalama olarak 7-18 ya grubu ocuklarn %15inin obez olduu bildirilmitir (Atabek ve ark. 2006). ztora ve ark. (2006), Bakrky ilesinde, zel bir ilkretim okuluna devam eden 6-15 ya grubu 299 renciyi tarama kapsamna almlardr. Televizyon veya bilgisayar karsnda gnde drt saat ve zerinde vakit geiren ocuklarda obezite grlme skl (Cole ve ark. 2000e gre) anlaml dzeyde farkl bulunmutur. Fazla kilo (overweight) snrnda olan ocuk oran %26.7 (n= 80), obezite snrnda olan ocuk oran ise %8.4 (n= 25) bulunmutur. Ersoy ve ark. (2007), tarafndan, Manisa ilinde ilkretim andaki ocuklarda antropometrik gstergelere gre beslenme durumunu belirlemek ve zellikle bodur ocuklarn obeziteye yatknln deerlendirmek amacyla ilkretim okullarnda okuyan 1018 pubertal ve prepubertal ocuun (6-14 ya aras) boy uzunluklar ve vcut arlklar llm ve yaa gre arlk ve BK Z-skorlar ve boya gre arlklar hesaplanmtr. Beslenme yetersizliinin deerlendirilmesi Dnya Salk rgt (DS) kriterleri temel alnarak yaplmtr. Boya gre arl %120nin zerinde olanlar obez olarak deerlendirilmitir. ocuklarn

17

%7.46snda bodurluk (boy SDS<-2SD), %4.12sinde dk kiloluluk (VA SDS<-2SD) saptanmtr. Bodur ocuklarn vcut arl Z-skoru ve BK-Z skoru ortalamalar bodur olmayan ocuklardan anlaml dk iken (p< 0.05), boya gre arlk ortalamalar asndan 2 grup arasnda anlaml fark bulunamamtr (p> 0.05). imanlk snr olan %120nin zerinde boya gre arlk deerleri bodur ocuklarn %5.4nde, bodur olmayan ocuklarn %8.6snda saptanmtr. lkretim andaki ocuklarda dk sosyoekonomik dzeyde olanlarda daha fazla bodurluk grlmtr. Bodur okul ocuklarnda boya gre arlk bodur olmayan ocuklardan farkl bulunmamtr. Bu sonu kronik beslenme yetersizlii olan ocuklarda boy uzunluunun vcut arlna gre daha ok etkilendiini ve vcut arln korumak iin oluan metabolik ve hormonal deiikliklerin daha sonra obeziteye neden olabileceini dndrmtr. Bodur okul ocuklarnni adolesan ve erikin dnemde obezite asndan izlenmesinin gereklilii vurgulanmtr. Msrlolu ve ark. (2007), Krkkale ilinde biri dk dieri yksek sosyoekonomik dzeydeki iki farkl okulda bir alma yapmlar ve her ocuk iin boy ve arlk standart deviasyonu skorunu (SDS) hesaplayarak boy SDSu -2den kk olanlar ksa boylu; vcut kitle indeksi SDSu -2den kk olanlar dk arlkl, 2den byk olanlar ise obez olarak tanmlamlardr. ki okulda yalar 6.4-16.4 yl arasnda deien toplam 501 ocuk deerlendirilmitir. ocuklarn %49.5i kz, %50.5i erkek idi. Her ocuk iin boy uzunluu ve vcut arl standart deviasyonu skoru (SD) hesaplanarak boy uzunluu S -2SDden az olanlar ksa boylu; beden ktle indeksi -2SDden az olanlar dk arlkl, 2SDden fazla olanlar ise obez olarak tanmlamlardr. Tm ocuklarda ksa boy, obezite ve dk arlk skl srasyla %1.8, %5.4 ve %1.6 olarak saptanmtr. Sosyoekonomik dzeylerine gre okullar ve cinsiyete gre gruplar karlatrldnda ksa boy, dk arlk ve obezite skl ynnden istatistiksel olarak anlaml fark bulunmamtr. Konya il merkezindeki ilkretim okullar arasndan rasgele seilen iki ilkretim okulunun ikinci ksmndan 11-16 yalardaki toplam 496 ocuk zerinde yaplan aratrmada, hafif iman ve iman olma oranlar %17.8 ve %3.8 bulunmutur. iman olma ile ilikili balca faktrler; ergenlik dneme girme, iman anne ve karde varl, annenin renimi, babann meslei, ailenin ekonomik dzeyi olarak belirlenmitir (Uuz ve ark. 2007). Gz (2007), Mardin li merkez ilkretim okullarnda okuyan 6-15 ya grubundaki 715 ocukta BK deerlerini CDC 2000e gre deerlendirmitir. almada kilo fazlal (BK: 85-94. per) prevelans kzlarda %16.9, erkeklerde %12.7 saptanrken, obezite prevelans kzlarda %4.4, erkeklerde %4.3 olarak bulunmutur. Kilo fazlal ve obezite prevelansnda her iki cinste ya gruplar arasnda anlaml bir fark bulunmazken (p>0.05), obezite prevelansnn her iki cinste ya gruplar bydke anlaml olarak azald saptanmtr (p<0.05). Anne eitim dzeyi ve karde says arasnda negatif ynde korelasyon bulunmutur (r:-0.369, p<0.05). Tola ve ark. (2007) Isparta ilinde ocuk ve adolesanlarda obezite prevalansn ve obeziteyi etkileyen faktrleri belirlemek zere sosyoekonomik dzeylerine gre seilmi 7 ilkretim okulu ve 3 liseden almaya katlmaya onay veren, ya ortalamas 11.80.04 (5.8-19.4) yl olan, toplam 5026 (2579 erkek, %51.3; 2447 kz, %48.7) ocuu incelemilerdir. BK 85-95. persentil arasnda olanlar fazla kilolu ve 95. persentilin zerinde olanlar ise iman olarak deerlendirilmitir. Obezite ve fazla kilolularn skl srasyla %11.6, %12.2 olarak saptanmtr. On ya alt vakalardaki obezite skl 10 ya st vakalarla benzer bulunmutur. Obez vakalarn anne ve baba arlklar, ekonomik dzeyleri ve eitim dzeyleri anlaml olarak yksek bulunmutur (p<0.05). Fast-food tr yiyeceklerle beslenme skl, televizyon izleme skl ve bilgisayar banda zaman harcama obez vakalarda anlaml olarak yksek belirlenmitir (p<0.05). Bu almann sonucunda obezite sklnn Trkiyede ocuklarda zellikle kk ya grubunda artmakta olduu; Trk ocuklarnda obezite vakalarn beslenme alkanlklar ve sedanter yaam biimleri yannda, ailelerin vcut arl, eitim dzeyi ve ekonomik durumlar ile yakndan ilikili olduu sonucuna varlmtr.

18

imek ve ark. (2008) tarafndan Bat Karadeniz Blgesinde, 6-17 ya grubu 6924 (3281 erkek ve 3643 kz) ocuk ve genlerde yrtlen almada hafif imanlk %10.3 ve imanlk sorunu %6.1 olarak saptanmtr. imanlk erkeklerde %7.0 ve kzlarda %5.4 olarak bulunmutur. Kentsel ve krsal kesimde imanlk prevelans srasyla, %7.7 ve %3.9, ve aradaki farknda nemli olduu (p<0.001) saptanmtr. Hafif imanlk sorunu ise kentlerde erkek ve kzlarda srasyla, %11.6 ve %13.2 olarak saptanm aradaki farkn ise nemli olmad (p>0.05) bulunmutur. Krsal kesimde ise hafif imanlk grlme skl erkeklerde ve kzlarda srasyla %4.8 ve %9.4dr ve aradaki fark nemlidir (p<0.001). zel okullarda obezitenin devlet okullarndan daha yksek sklkta olduu ve aradaki farkn nemli olduu belirlenmitir (p<0.001). Ar ve Szek (2008), Mulann merkez kylerindeki 7-15 ya aras toplam 231 (112 kz, 119 erkek) ilkretim okulu rencisinde lipid profili ve obezite durumunu belirlemek amacyla bir alma yapmlardr. Tm rencilerin %6.5inin zayf (BK5. per.), %69.3nn normal (BK: 5-85.per), %11.2sinin fazla kilolu (BK: 85-95.per) ve %13.0nn obez (BK:95.per) oldugunu olduunu saptamlardr. Kz ve erkek ocuklar arasnda BK ve tm lipid parametreleri ynnden nemli fark saptanmamtr (p>0.05). Serum lipid parametrelerinin BKne gre yaplan karlatrmalarnda; TG ve VLDL deerlerinin zayf grupta, TK ve LDL deerlerinin ise normal grupta dier gruplara gre daha dk olduu (her ikisi iin de p<0.05) bulunmutur. Zayf grubun HDL deerleri, dier gruplara gre istatistiksel bakmdan nemli derecede yksek saptanmtr (p<0.01). Ayrca TV izlerken bir eyler attran ocuklarn TK dzeyleri, yemeyen ocuklara gre daha yksek bulunurken (p<0.05), dier parametrelerdeki fark istatistiksel adan nemsiz olarak belirlenmitir (p>0.05). Kutlu ve ark. (2009), Konyada zel bir ilkoretim okulunun 7-14 ya grubu 357 rencisinde BK deerlendirmesi yapmlardr. 2007 ylnda yaplan bu almada tm ya gruplarnda cinsiyetler aras BK ortalama deerlerinde fark saptanmamtr (p>0.05). 7 ve 9 yandaki kz ve erkeklerde, 10 ya erkeklerde, 11 ve 12 ya kzlarda zayflk sorununa rastlanmamtr. Zayflk 14 ya kzlarda %13.3, fazla kiloluluk 7 ya erkeklerde %33.3, obezite 10 ya erkeklerde %20.0 ile en yksek deerlerde bulunmutur. Turan ve ark. (2009), 781 erkek renci (ya ortalamas: 15.930.89 yl) zerinde bir alma yrtmler ve obezite skln %5.9 (CDC, 2000) bulmulardr. rencilerin yalar ile beslenme alkanlklar risk dzeyi arasnda istatistiksel olarak anlaml fark saptanmtr (p=0.029; p<0.05). Ayrca obezite ile ailede obesite yks, n atlama arasnda istatistiksel olarak anlaml fark belirlenmitir (p=0.005; p<0.05). Akman ve ark. (2010), stanbulda yaayan 11-15 ya grubu 625 renciyi (12.151.15 yl, %50.5 kz) BK indeksi (Neyzi ve ark., 2006) deerlerine gre incelediklerinde rencilerin %8.3n iman, ve %10.2sini ise kilolu olarak saptamlardr. rencilerin %51inin hergn kahvalt yapt, %31inin hergn en az bir kez fast food tkettii, %60.8inin ise n atlad belirlenmitir. TV, bilgisayar, ev devi yapmak zere geirilen ortalama sre ise 9.84.7 saattir. alma sonucunda ocuklarn yeterli ve dengeli beslenmedikleri sonucuna varlmtr. zetle; lkemizde ocuk ve genlerde zayflk ve imanlk sorununun iki ulu sorunlar yuma olduu grlmektedir. imanlk grlme skl %1.1-16.0, hafif imanlk %7.5-17.8, zayflk %4.1-17.1 ve bodurluk sorunu sklnn ise %7.5-24.7 olduu grlmektedir. Metabolik Sendrom izmeciolu ve ark. (2004), 2-18 ya grubu 131 obez ocukta (81 kz ve 49 erkek) WHO kriterlerine gre metabolik sendrom skln %20 bulmutur.

19

Sekiz -17 ya grubu ocuk ve genler iin bel evresi lmlerinin alnmas (Cruz ve Goran, 2004) ve bel evresi/boy uzunluu orannn bulunmas (McCarthy ve Ashwell, 2006) nerilmektedir. Bilindii gibi bel evresinin lm vcutta ya dalmnn iyi bir gstergesi olup kronik hastalk riskini de tanmlayan bir lmdr. Atabek ve ark. (2006), Kayseride 196 obez (BK>95.per) ocuk ve adolesanda (100 prepuberte, 69 puberte dnemi) metabolik sendrom skln 7-18 ya grubunda %27.2, 12-18 ya grubunda %37.6, 7-11 ya grubunda %20 olarak saptamlardr. Prepuberte ve puberte dnemlerinde srasyla insulin direnci %29 ve %56.5, glukoz intolerans %19 ve %27.5, Tip 2 diabetes mellitus grlme skl %2 ve %4.3, hipertansiyon skl ise adolesanlarda %31.8 ve ocuklarda %15 bulunmutur. Arbal ve ark. (2006), Ankarada 10-17 ya ocuklarda %4.9 hafif imanlk ve imanlk sorunu saptamtr. Bu ocuklarn %29.2sinin ya HDL kolesterolleri dk ya da HDL kolesterolleri dk ve trigliserit dzeyleri yksek, %15.7sinin ise sistolik veya diyastolik kan basnlar yksek bulunmutur. Otuz ocukta (% 2.2) veya daha fazla risk etmeni ile metabolik sendrom belirlenmi, iman ve hafif iman olanlarda metabolik sendrom %21 sklkta bulunmutur. Keser (2008), 11-18 ya grubu obez ve obez olmayan 308 ocukta yapt almada obez ocuk prevalansn erkeklerde %5.9 ve kzlarda %8.7 sklnda bulmutur. Metabolik sendrom skln ise erkeklerde %1.7 ve kzlarda %1.5 olarak saptanmtr. Fiziksel Aktivite Durumu Yabanc (2004), 11-14 ya grubu ocuklarda yapt almada, ocuklarn okula gitme eklini de sorgulad almasnda ocuklarn %76snn yryerek, %21inin ise servis ile okula gittiklerini saptamtr. ocuklarn %22sinin dzenli olarak spor yapmad, %43nn sokakta oynad belirlenmitir. Bilgisayar kullanma sresi gnde 1.28 saat bulunmutur. Fiziksel aktivite dzeyi (PAL) deerlendirildiinde hafta iinde %73nn ve hafta sonunda %62inin sedanter (PAL: 1.39) yaam srd bulunmutur. Yaln ve ark. (2002), okul ncesi ve ilkokul ocuklarnn %62sinin 2saat/gn ve %8.3nn, > 4 saat TV izlediini saptamtr. Amerikada yaplan bir almada adolesan ya grubunun %65inin yatak odasnda televizyonunun olduu, televizyon izleme sresinin gnde 3.5 saat, haftada ise 20 saat olduu; 1999 ylnda yaklak %50sinin gnde 0.5-1 saat bilgisayar kulland; gnde 0.5-1 saat mzik dinledii ve toplamda kzlarn 7.41 saat/gn ve erkeklerin 8.10 saat/gn sedanter yaam srd bulunmutur (Brown ve ark. 2002) Sonu olarak; kreselleme srecinde beklenen yaam kalitesine ulamak iin tm bireylerin ve toplumun beslenme bilincini artrarak, salkl beslenmenin yaam biimine dntrlmesi gerekmektedir. Bireyin ve toplumun salkl yaamas ve ekonomik ynden gelimesi onu oluturan bireylerin salkl olmasna baldr. Saln temeli yeterli ve dengeli beslenmedir. Yeterli ve dengeli beslenme salkl beslenme olarak da tanmlanmaktadr. Bu dorultuda; Yaam boyu tm bireylerin salnn korunmas, iyiletirilmesi ve gelitirilmesi, yaam kalitesinin arttrlmas ve salkl yaam biimlerinin benimsenmesinin (salkl beslenme ve fiziksel aktivite alkanl, ttn kullanmnn nlenmesi) amalanmas gerekmektedir.

20

Ayrca, varolan ve yaam kalitesini bozan malnutrisyon, beslenme sorunlarnn (protein-enerji yetersizlii, demir yetersizlii anemisi, iyot yetersizlii hastalklar, raitizm, di rkleri, imanlk vb.) en aza indirilmesi veya yok edilmesi,

Beslenmeye; zellikle imanlk sorununa bal olarak oluan baz kronik hastalklarn (kalp damar hastalklar, hipertansiyon, baz kanser trleri, diyabet, osteoporoz vb.) nlenmesine ynelik yaam biiminin iyiletirilmesi,

Yapsal evre koullarnn dzeltilmesi ve gelitirilmesi, Salkl besine ulamn, tketiminin salanmas iin besin gvencesinin salanmas, Saln gelitirilmesi amacyla toplumun besin gvenlii, besin, beslenme ve salk konularnda bilinlendirilmesinin ve katlmnn salanmas byk nem tamaktadr (Pekcan, 2009a). Obezitenin nlenmesi halk sal asndan byk nem tamaktadr. Salkl yaam biiminin sa-

lanmas ve desteklenmesi gerekmektedir. Bu bireysel bir olgu deildir. Tm paydalarn; toplum gruplar ile salk alanlar, okullar, iverenler, iftiler, gda sanayi, satclar, toplu beslenme alanlar, medya, yerel ve ulusal hkmetler ve tketiciler, diyet ve fiziksel aktivite rntlerinin iyiletirilmesi ve gelitirilmesine ynelik birlikte almaldr. Herkesin; tm paydalarn nemli grevleri bulunmaktadr (Barlow ve ark. 1998; Russell ve ark. 2006). Mdahale almalarnn hedefi bireyler, okullar, besin ve reklam sanayi, toplum rgtleri, hkmet kurulular olmal ve yaam dngsnde prenatal ve postnatal dnemlere kadar indirgenmelidir. Kronik hastalklarn riskinin fetal dnemde balad ve yalla kadar srd artk bilinen bir gerektir. Yetikinlerde grlen kronik hastalklar doum ncesi dnemdeki evreden balayp, yaam boyu sren fiziksel ve sosyal evre bozukluuna maruz kalmann sonucudur. Bu nedenle, yetikinlik dnemi kronik hastalklarnn nlenmesi, yaamn balangcndan alnp, yaam boyu srdrlecek yaklamlarla nlenebilir. Bu yaklamlar gebelikte salkl beslenme ile balar, bebee 6 ay sre ile sadece anne stnn verilmesi ve zamannda temiz ve uygun tamamlayc besinlere balanmas ve emzirmenin 2 yana kadar srdrlmesi gibi bebek beslenmesi uygulamalar ile srdrlmelidir. Salkl yaam biimi alkanl ve bilincinin temelleri ocukluk dneminde atlmaldr. ocukluktan balayarak bireylere beslenme okuryazarl kazandrlmaldr. Trkiye Salkl Beslenme ve Hareketli Hayat Program (2010-2014) (SB, 2010), T.C. Salk Bakanl ile eitli sektrlerin ibirlii ile hazrlanm ve uygulamaya konulmutur. Trkiyede imanln nlenmesi iin ok nemli bir adm atlmtr. 3. ARATIRMA YNTEM ve ARALAR Bu alma, 15 Kasm 2008 31 Ocak 2009 tarihleri arasnda 26 ilde 140 ilkretim okulunda 1.- 4. snflarda eitim ve retim gren 6-10 ya grubu ocuklarda yrtlm kesitsel bir almadr. almann daha sonra prospektif bir almaya dntrlmesi ve ocuklarn belirli zaman aralklar ile izlenmesi hedeflenmektedir. 3.1. rneklem Seimi ller, Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan belirlenen istatistiksel snflama olan NUTS2 (The Nomenclature of Territorial Units for Statistics) blgesi dikkate alnarak Trkiyenin 26 blgesine ait alt bl-

21

gelerden rastgele belirlenmitir. NUTS, Avrupa Birlii lkelerinin kulland istatistik blge snflandrlmasdr. NUTS3 dzeyi 81 ilden olumaktadr. llerin birletirilmesiyle elde edilen 26 blge NUTS2 dzeyini, 26 blgenin birletirilmesiyle elde edilen 12 blge ise NUTS1 dzeyini oluturmaktadr (TNSA, 2008). Okullarn Belirlenmesi: Belirlenen 26 ilde okul seimi yaplmas iin Milli Eitim Bakanl Strateji Gelitirme Daire Bakanlndan 2007-2008 retim ylna ait tm zel ve resmi okullarn bilgilerini (ili, ilesi, okul ad, yerleim yeri; ehir, belde, ky, 1., 2., 3., ve 4. snflarn ube saylar, kz ve erkek renci saylarn) ieren listeler alnmtr. Listede bulunan 26 ildeki 15 923 ilkretim okulu aratrmann evreni kabul edilmitir. Dnyada bu ynde yaplan aratrmalar dikkate alnarak her ya grubunda ki cinsiyet grubu iin en az 1400 kiide lm yaplmas gerektii temel alnmtr. Bu rakam aratrmaya katlmay kabul etmeyenlerin ve dier nedenlerle almaya katlamayan ocuklarn olabilecei dnlerek 1750 kii olarak belirlenmitir. Her yata erkek ve kz iin 3500 kii, ve toplamda 6.0-9.9 ya grubu iin 14 000 kii olmas ngrlmtr. Bir snfta 25 renci olaca dikkate alnarak okul says 14.000/(25x4) = 140 olarak belirlenmitir (Tablo 3.1). Okul formu 135 okulca doldurulmutur. NUTS 2ye gre 26 ildeki ilkretim okul saylar ve kr-kent dalm belirlenmitir. Her NUTS2 blgesinden basit rastgele rnekleme yntemle bir il seilmitir (Tablo 3.1). llerde bulunan okullar resmi ve zel olarak tek tabloda birletirilmitir. zel okullar kent kapsamna alnmtr. Okullar belde ve ky okullar kr, il ve ile merkezi ve zel okullar ise kent olarak ayrlmtr. llerden alnacak kr ve kent okul saylar % 0.88 (15 923 ilkretim okulu/140 okul) oran, illerdeki okul saylar, kr/kent okul saylar, 12 NUTS1 blgesi ve nfuslar dikkate alnarak belirlenmitir. Okullarn seilmesinde 1.- 4. snflarn herhangi birinde hi renci bulunmayan okullar ve 4 snfn toplam renci says 40 renciden az olan okullar rneklem listesinden karlmtr. Kr-kente gre tabakal, her kr-kentte renci saysna gre sistematik / basit rastgele rnekleme yntemiyle gereken sayda okul seilmitir. Okul seiminde eer ok sayda okul seilecekse sistematik, 1-2 okul seilecekse basit rastgele rneklem yaplmtr. llerdeki okullar kr ve kent olarak iki ayr tablo oluturulmutur. Bu tablolar 4 snfn toplam renci saysnn toplam snf saysna blnmesi sonucunda bulunan ortalama snf mevcudu saylarna gre kkten bye doru sralanmtr. Listedeki okul saylar o ilden seilecek kr veya kent okul saylar bir veya iki ise seilecek okul saysna bir eklenerek bulunan sayya blnmtr. Seilecek okul says ve zerinde ise 1. okul 15. olarak belirlenmi ve dier okullar okul saysndan 30 (en st ve en alt 15 okul) rakam karlarak seilecek okul saysnn bir eksiine blnerek bulunan saynn katlarna gre seilmitir. Bulunan bu say ve katlar alma yaplacak okullarn belirlenmesinde (Bir okul seilecekse: Okul says (OS)/2; iki okul seilecekse: OS/3; okul seilecekse (OS-30)/(3-1); drt okul seilecekse (OS-30)/(41) v.b.) kullanlmtr. rnein; Zonguldak ilinde bir kent, iki kr okulunun belirlenmesi gerekmitir. Listede yeralan 77 kent okulu ikiye blnerek 39. okul seilmitir. Daha sonra, 120 kr okulu 3e blnerek, 40. ve 80. okullar seilmitir. Toplamda seilen 140 okulun mevcut ube saysna gre il aratrma ekipleri tarafndan basit rastgele rnekleme yntemiyle birer snf seilmitir. Seilen snftaki tm renciler rneklem kapsamna alnmtr (Ek 4). Seilen illere, kent ve kr ayrmna gre belirlenen okul saylarnn dalm Tablo 3.1de verilmitir.

22

Tablo 3.1. Aratrma illerinde kent ve kr ayrmna gre belirlenen okullarn says Corafik Blge stanbul Bat Marmara Dou Marmara l stanbul Tekirda anakkale Bursa Sakarya zmir Ege Aydn Ktahya Adana Akdeniz Hatay Isparta Bat Anadolu Orta Anadolu Ankara Konya Aksaray Kayseri Zonguldak Bat Karadeniz Dou Karadeniz Kuzeydou Anadolu Ortadou Anadolu Kastamonu Tokat Trabzon Erzurum Ar Elaz Van Gaziantep Gneydou Anadolu TOPLAM anlurfa Batman Kent 11 1 1 3 1 5 1 1 3 2 1 7 3 1 2 1 1 1 1 2 1 1 2 2 2 1 58 Kr 2 1 1 2 2 4 3 2 3 4 1 2 5 1 3 2 2 3 3 7 5 3 5 4 10 2 82 Toplam 13 2 2 5 3 9 4 3 6 6 2 9 8 2 5 3 3 4 4 9 6 4 7 6 12 3 140

Milli Eitim Bakanl 2007-2008 yl istatistiklerinde ilkretim okullarnda ube bana renci says 27 olmasna ramen, belirlenen 140 ilkretim okulunda 1-4 snflarndaki toplam ube bana renci says 25.57 olarak bulunmutur. Yaplan hesaplamalar sonucu toplam 14320 renciye ulalmas [a. 140 okul x 25.57 renci = 3760 renci; b. 4 snf dnldnde ise 3760 x 4 snf =14 320] hedeflenmitir. Snfnn karlk geldii yaa denk gelmeyen renciler deerlendirilirken snflar deil yalar (6.0-6.9; 7.0-7.9; 8.0-8.9; 9.0-9.9) gz nnde bulundurulmutur. statistiksel deerlendirmelerde lm yaplan tarihe gre doum tarihi dikkate alnarak ya hesaplanm ve analizler yaplmtr. alma srasnda rencinin okulda olmamas, ailesinin almaya katlmaya izin vermemesi, ocuun lm yaplmasna izin vermemesi, rencinin yann belirlenen ya grubunda olmamas vb. nedenlerden dolay 12 301 (%85.9) renciye ulalmtr. Aratrma srasnda 10.0-10.9 ya grubu ocuklarn da antropometrik lmlerinin alnm olduu belirlenmi, bu ya grubunun da WHO MGRS 2007 yaa gre vcut arl referans deerleri olduu iin deerlendirme dnda braklmamtr. Ancak deerlendirme srasnda yalar 6 yatan kk (>72 ay) ve 10.9 yandan byk (<131 ay) olan ocuklarnda olduu grlm ve ocuklarn antropometrik lmleri deerlendirmeye alnmamtr. Tablo 3.2de hedeflenen renci says ile ulalan renci saylar gsterilmitir.

23

Tablo 3.2. almada hedeflenen ve ulalan renci saylar Ya (yl) 6 7 8 9 10 Toplam renci says (en fazla) 3500 3500 3500 3500 14000 Ulalacak renci says 2800 2800 2800 2800 11200 TOB iin planlanan en fazla rneklem 3760 3760 3760 3760 15040 TOBde ulalan rneklem 1297 2862 3170 2981 1991 12301 Antropometrik lmleri yaplanlar 1201 2696 2981 2808 1701 11387

3.2 Verilerinin Toplanmas Bu alma, sorukad uygulamas ve antropometrik lmlerin alnmas yntemleriyle yrtlen tanmlayc bir almadr. Aratrma Hacettepe niversitesi Salk Bilimleri Fakltesi Beslenme ve Diyetetik Blm (HSBF/BDB), Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl (SBTSHGM) Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler Daire Bakanl ve Milli Eitim Bakanl (MEB) ibirliinde planlanm ve yrtlmtr. alma 26 ilin salk mdrlkleri bnyesinde alan hekim, diyetisyen, gda mhendisi, ebe, hemire, tbbi teknolog, salk memuru vd. salk personelinden seilerek oluturulan ikier kiilik aratrma ekipleri tarafndan yrtlmtr. Aratrmann planlanmas ve yrtlmesi aamalar aada belirtilmitir. Toplam ekip says 26dr. 3.2.1. Aratrmann Hazrlk Aamas Soru katlarnn hazrlanmas: Soru katlar, Hacettepe niversitesi Salk Bilimleri Fakltesi Beslenme ve Diyetetik Blm retim yelerinin danmanlnda hazrlanmtr. almada adet sorukad kullanlmtr. Bunlar; Sorukad A: Antropometrik lm Sorukad: Bu sorukadnda ocuklarn doum tarihleri, cinsiyet, okul, snf vb. zellikleri ile ocuklarn vcut arl, boy uzunluu, bel evresi lmleri yer almtr (Ek 1). Sorukad B: Okul Bilgi Sorukad: Bu sorukadnda okul ad, adresi, alma yaplan 1.-4. snflara devam eden kz ve erkek rencilerin says, okulun sunduu fiziksel aktivite olanaklar, yemekhane ve kantin hizmetleri vb. bilgiler yer almtr (Ek 2). Sorukad C: Aile Kayt Sorukad: Bu sorukad ailelere ynelik olarak hazrlanmtr. ocuklarn beslenme ve fiziksel aktivite durumlar, ailenin eitim ve sosyo-ekonomik dzeyine ynelik bilgiler bulunmaktadr (Ek 3). Antropometrik lm Aletlerinin Belirlenmesi ve Temini: ocuklarn vcut arl, boy uzunluu, bel evresi lmleri alnm, beden ktle indeksi (BK) ve bel evresi/boy uzunluu oran deerleri hesaplanmtr. Aratrmada vcut arl lm iin SECA 872 model terazi, boy uzunluu lm iin SECA 214 model boy ler (stadiometre) ile bel evresi lm iin SECA 201 marka esnemeyen mezura kullanlmtr. Standardizasyonun salanmas iin lm aletleri Salk Bakanl tarafndan temin edilmi ve 26 il salk mdrlklerine gnderilmitir.

24

Hizmet ii Eitim: Merkez tekilat tarafndan rneklem belirlendikten sonra aratrmann yaplaca 26 ilin l Salk Mdrlkleri resmi yaz aracl ile bilgilendirilmi, illerde aratrma ekiplerini kurmalar istenmi ve ekiplerin 27.10.2007 tarihinde Ankarada dzenlenen hizmet ii eitim toplantsna katlmalar salanmtr. Bu toplantda; a) Okul a ocuklarnda bymenin izlenmesi, b) WHO-MGRS Byme Referans Deerleri-2007 (WHO Growth Reference Data for 5-19 years, 2007), c) Antropometrik lmlerin yaplma teknikleri, d) rneklem seimi, e) ocukluk dnemi beslenme sorunlar ve obezite konularnda sunumlarla bilgilendirme yaplmtr. Ayrca aratrmada kullanlacak olan sorukatlar ve lm yntemleri, uygulama takvimi ve il salk mdrlkleri tarafndan yaplmas gereken almalar aktarlmtr. Eitim programnda teorik bilgilerin yan sra antropometrik lmlere ynelik pratik uygulamalar yaplmtr. almada standardizasyonun salanabilmesi iin ilkeler zerinde titizlikle durulmutur. 3.2.2. Aratrmann Uygulanmas

l Milli Eitim Mdrlkleri ile letiim Kurularak Okullarn Ziyaret Edilmesi: l Salk Mdrlkleri bnyesinde oluturulan aratrma ekipleri tarafndan l Milli Eitim Mdrlkleri ile iletiime geilmi ve belirlenen okullar ile ilgili bilgi (1. - 4. snf says, her snfta ube says, kz ve erkek renci says vb.) alnarak, okullar ziyaret edilmitir. Ziyaret srasnda okul idarecileri ile grlm, proje ile ilgili bilgi verildikten sonra her snftan uygulama yaplacak birer ube kura yntemiyle belirlenmitir. Belirlenen 4 ubenin okul numarasna gre snf listesi temin edilmitir. Okul idarecileri ile almann yaplaca gn belirlenmi ve n hazrlk almalar yaplmtr. Aile Kayt Sorukad (Ek 3) okul idaresine verilerek uygulanmas istenmi ve iki gn iinde geri dnmnn salanmas istenmitir. Sorukatlarnn Uygulanmas: alma yaplmadan en az iki gn nce renciler aracl ile ailelere Aile Kayt Sorukad (Ek 3) kapal zarf iinde gnderilmitir. Okul Bilgi Sorukad (Ek 2) alma yaplan gn aratrma ekibi tarafndan yz yze grlerek doldurulmutur. Antropometrik lm Sorukad (Ek 1) ise snflarda lmler yapld srada doldurulmutur. Daha nce gnderilen Aile Kayt Formu ise alma gn rencilerden alnmtr. Tm soru katlar aratrma ekipleri tarafndan zel zarflara konularak kargo aracl ile Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrlne iletilmitir. Antropometrik lmlerin Alnmas: Antropometrik lmlerin alnmasnda aadaki ilkelere dikkat edilmitir (Pekcan, 2008a; Pekcan, 2008b; TBSA, 2010): Vcut Arl: ocuklarn vcut arlklar llmeden nce zerlerindeki ceket, hrka vb. giysiler, czdan, anahtarlk, cep telefonu, toka ve kemer vb. aksesuarlarn ve ayakkablarnn karlmas ve mmkn olan en hafif giysilerle kalmalar istenilmitir. Yatay, dz ve sert bir zemin zerine tartnn konulmas, tartm yaplacak yerin yeterince aydnlk ve oda ssnda olmas, tartm ncesi kalibrasyonun yaplmas ve tartmn yemekten nce ve lm iin ayrlm bir alanda yaplmas koullarna dikkat edilmitir. lmler kg olarak ve 0.1 kg duyarllkla kayt edilmitir. Boy Uzunluu: ocuklarn boy uzunluu llmeden nce zerlerindeki sa tokas, kurdela, bant vb. aksesuarlarn ve ayakkablarn karlmas istenilmitir. Boy uzunluu lm cihaznn, dz bir zemin ile dikey bir yzeyin (duvar, stun, kolon vb.) kesitii (dik a yapt) noktaya kurulmas salanm ve alet sabitlenmitir. Boy uzunluu lm alnmadan nce ocuklarn doru pozisyonda durmalar salanmtr. Doru pozisyon; srtn ve omuzlarn dz tutulduu, ocuun yere paralel bir ekilde tam karya bakt, ban, omuzlarn, kalann, baldrn ve topuklarn boy lere paralel olduu, ayaklarn yan yana hafif ak konumda ve bacaklarn dz olduu pozisyondur. Ba dik, Frankfort dzlemde (kulan kanal ile orbita-gz ukurunun alt snr ayn hizada ve yere paralel) iken, lm yaplmtr. Bu pozisyonda ocuun bana boy lerin hareketli cetveli sana deecek ekilde temas ettirilmi ve boy lerde karlk gelen deer cm olarak kayt edilmitir. ocuklarn boy uzunluu 0.1 cm duyarllkla okunmu ve kaydedilmitir. rn: 145.1, 145.8 cm gibi.

25

Bel evresi lm: ocuklarn bel evresi lm alnmadan nce yine dier lmlerde olduu gibi rencilerin zerinde bulunabilecek czdan, anahtarlk, telefon, kemer vb. eyalarn karmalar istenmi ve mmkn olduu kadar hafif giysilerle (ince kyafetler) lm alnmtr. ocuk ayakta iken abdomen (karn) gevek, kollar iki yanda, ayaklar yan yana pozisyonda lm yapacak kii ile yz yze iken lm alnmtr. lm srasnda ocuklarn pantolon ve eteklerinin bel ksmlar bel blgesine daha kolay ulamak asndan hafife aaya ekilebilecei belirtilmitir. Mezura yere yatay tutularak normal solunum sonrasnda lm yaplmtr. En alt kaburga kemii ile kristailiyak aras bulunarak orta noktadan geen evre bask uygulanmadan llmtr. ocuklarn bel evresi lmleri 0.1 cm duyarllkla okunmu ve kaydedilmitir. rn: 45.1, 60.8 cm gibi.

Indekslerin hesaplanmas Beden Ktle ndeksi (BK): BK: [Vcut Arl (kg) / Boy Uzunluu (m)2] denklemi ile tm ocuklar iin hesaplanmtr. BK sonular WHO 2007 5-19 ya referans deerlerine (WHO, 2007b) ve WHOnun nerdii kesiim deerlerine gre snflanmtr (Tablo 3.3). Bel evresi / Boy Uzunluu Oran: Tm ocuklarn llen bel evresi ile boy uzunluklar lm kullanlarak, bel evresi / boy uzunluu oran hesaplanmtr (McCarthy ve Ashwell, 2006).

3.3. Verilerin Deerlendirilmesi Tm veriler illere, yerleim yerine (kent ve kr), yaa, cinsiyete ve NUTS blgelerine gre deerlendirilmitir. Verilerin deerlendirilmesinde, Windows ortamnda SPSS 15.0 istatistik paket program kullanlmtr. Antropometrik lmlerinin deerlendirilmesi; a) Vcut arl, boy uzunluu, beden ktle indeksi deerleri WHO ANTHRO Plus Program (WHO, 2009b) ile WHO-2007 5-19 ya grubu ocuklar iin referans deerleri (WHO, 2007b) kullanlarak deerlendirilmi ve Tablo 3.3de verilen Z-skor (SD) kesiim noktalarna gre snflandrlmtr. b) Tm lmlerin aritmetik ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( deerleri hesaplanmtr. ) ve medyan (ortanca)

Tablo 3.3. lmlerin deerlendirilmesinde kullanlan Z skor snflamas ve kesiim noktalar lmler Yaa gre vcut arl Deerlendirme ok zayf (Dk kilolu) Zayf Normal Kilolu, hafif iman (Fazla kilolu) iman (Obez) ok ksa (Bodur) Ksa Normal Uzun ok uzun ok zayf Zayf Normal Kilolu, hafif iman iman (obez) Z-skor (SD) < - 2SD - 2SD - < - 1SD - 1 SD - < + 1SD + 1SD - < + 2SD + 2SD < - 2SD - 2SD - < - 1SD - 1 SD - < + 1SD + 1SD - < + 2SD + 2SD < - 2SD - 2SD - < - 1SD - 1 SD - < + 1SD + 1SD - < + 2SD + 2SD

Yaa gre boy uzunluu

Yaa gre BK

Korelasyon Katsaylar (r): Baz verilerle, BK Z skor deerleri arasndaki korelasyonlar bulunmutur. BK ile etkileimde bulunan parametreler ve korelasyon katsays deerleri (r) irdelenmitir.

26

4. BULGULAR Bu aratrma ile ilgili bulgular drt ana blmde incelenerek sunulmutur. Blm 4.1: ocuklarn renim grd okullara ilikin bulgular, Blm 4.2: ocuklara ilikin genel bilgileri, Blm 4.3: ocuklarn ailelerine ilikin bilgileri ve Blm 4.4. ocuklarn antropometrik lm sonularn iermektedir. Bu almann 4.1 blm 135 okul ynetimi ile, 4.2-4.3 blmleri 6-10 ya grubunda 6382 (%51.9) erkek ve 5919 (%48.1) kz olmak zere toplam 12301 ocuk zerinde yrtlmtr. rneklemde 6473 ocuk kentsel (%52.6; E:3371, K:3102) ve 5828 ocuk ise krsal (%47.4; E:3011, K:2817) yerleim yerinden aratrma kapsamna alnmtr. Blm 4.4de antropometrik lmlerinin eitli nedenlerle alnamamas nedeniyle, toplam 11387 ocuk zerinden antropometrik lmler deerlendirilmitir. 4.1. Okullara likin Bulgular Aratrmada, toplam 140 okula ulalmas gerekirken, almada 135 okulun verilerine ulalmtr. Okullara ilikin bilgileri elde etmek amacyla dzenlenen soru katlarnn %89.6s okul mdr veya okul mdr yardmclar, %10.4 ise retmenler tarafndan yantlanmtr (Tablo 4.1). Tablo 4.1. Okullarla ilgili bilgilerin alnd okul grevlileri Grevli Okul Mdr / Mdr Yrd. retmen Toplam n 121 14 135 % 89.6 10.4 100.0

Genel olarak rencilerin eitim grd okullarn %55.6snda (75 okul) tam gn, %44.4nde (60 okul) ise ikili retim yaplmaktadr. Kentsel alanda, tam gn eitim yaplan okullarn oran (%48.1), ikili eitim yaplanlardan (%51.9) daha dk, krsal alanda ise tersine olarak tam gn eitim yaplan okullarn oran (%60.5), ikili eitim yaplanlardan (%39.5) daha yksektir (Tablo 4.2). Tablo 4.2. Yerleim yerine gre okullardaki eitim ekli Eitim ekli Kentsel n 26 28 54 % 48.1 51.9 100.0 Yerleim yeri n 49 32 81 Krsal % 60.5 39.5 100.0 n 75 60 135 Toplam % 55.6 44.4 100.0

Tam gn eitim kili eitim Toplam

Okullarn eitim ekline gre haftalk olarak gerekletirilen beden eitimi/spor etkinliklerinin sreleri, her snf iin ayr ayr Tablo 4.3de verilmitir. Genel olarak tm snflar iin incelendiinde, haftada 2 saat sre ile beden eitimi/spor etkinlikleri yaplma oranlar tm snflarda, okulun eitim ekline gre de benzerlik gstermek zere en yksek dzeyde olup %78.9-85.5 arasnda deimektedir. Tam gn eitim yaplan okullarda haftada 1 saat (%1.4-2.9) ve haftada 3 saat (%2.9-12.7) sre ile yaplan etkinlik sresi oranlar, ikili eitim yaplan okullardakinden (srasyla %3.5-5.3 ve %3.5-12.3) daha dktr. Haftada 4 saat beden eitimi/spor etkinlikleri yaplma oranlar da 1.-3. snflarda yine tam gn eitim yaplan okullarda (%2.8-2.9),

27

ikili eitim yaplan okullardaki oranlardan (%5.3-8.8) daha dktr. Ancak 4. snflarda bunun tersine olarak haftada 4 saat beden eitimi/spor etkinlikleri yaplma oran, tam gn eitim yaplan okullarda (%12.9), ikili eitim yaplanlardakinden (%8.8) daha yksektir. Tablo 4.3. Okullarn eitim ekli ve rencilerin okuduklar snflara gre beden eitimi/spor etkinlikleri sresi (ders saati/hafta) Okulun eitim ekli Beden eitimi (ders saati/hafta) Birinci Snf 1 2 3 4 Toplam Cevapsz kinci Snf 1 2 3 4 Toplam Cevapsz nc Snf 1 2 3 4 Toplam Cevapsz Drdnc Snf 1 2 3 4 Toplam Cevapsz 2 48 2 5 57 3 3.5 84.2 3.5 8.8 100.0 2 57 2 9 70 5 2.9 81.4 2.9 12.9 100.0 3 45 5 4 57 3 5.3 78.9 8.8 7.0 100.0 1 59 9 2 71 4 1.4 83.1 12.7 2.8 100.0 2 46 5 4 57 3 3.5 80.7 8.8 7.0 100.0 1 58 9 2 70 5 1.4 85.5 10.1 2.9 100.0 2 45 7 3 57 2 3.5 78.9 12.3 5.3 100.0 1 59 7 2 69 6 1.4 85.5 10.1 2.9 100.0 kili eitim n % n Tam gn eitim %

Tablo 4.4de, yerleim yerine gre okullarda kapal spor salonu ve ak hava oyun alan bulunma durumu ile spor kulb almalar yaplma durumu verilmitir. Buna gre, okullarn %87.4nde kapal spor salonu bulunmad, %8.9unda ise ak hava oyun alanlarnn olmad, %65.2sinde ise spor kulb

28

almalarnn gerekletirildii saptanmtr. ncelenen kriterler asndan kentsel ve krsal alandaki okullar arasnda farkllk olduu gzlenmitir. Kentlerdeki okullarda kapal spor salonu (%22.2) ve ak hava oyun alanlar bulunma oran (%96.3) krsallardaki okullardan (srasyla,%6.2 ve %87.7) daha yksek bulunmutur. Spor kulb almalar yaplan okullarn oran kentselde %78.8 iken, bu oran krsal yerleim yerlerindeki okullarda %56.3dr. Tablo 4.4. Yerleim yerine gre okullarda kapal spor salonu ve ak hava oyun alan bulunma durumu ile yrtlen spor kulub almalar Kapal spor salonu ve ak hava oyun alan Kapal spor salonu Var Yok Toplam Ak hava oyun alan Var Yok Toplam Spor kulb almalar Evet Hayr Toplam
*2 kent ve 1 krsaldan eksik yant alnmtr

Yerleim yeri Kentsel Krsal n % n % 12 42 54 52 2 54 41 11 52 22.2 77.8 100.0 96.3 3.7 100.0 78.8 21.2 100.0 5 76 81 71 10 81 45 35 80 6.2 93.8 100.0 87.7 12.3 100.0 56.3 43.8 100.0

Toplam n 17 118 135 123 12 135 86 46 132* % 12.6 87.4 100.0 91.1 8.9 100.0 65.2 34.8 100.0

Okullarn Beslenme Hizmetlerine Ynelik Uygulamalar Okullardaki beslenme hizmetlerine ynelik uygulamalar renmek amacyla, beslenme iin ara verilme durumu, yemekhane, kantin/kafeterya bulunma durumu, kantin/kafeteryalarda sata sunulan yiyecek/ iecekler, ve buralarn denetlenme durumu, otomatik makine ile yiyecek/iecek satlma durumu, beslenme ile ilgili kulplerin varl, okullarda beslenme ile ilgili konferans, seminer vb dzenlenme durumu ve skl sorgulanmtr. kili eitim yapan okullarn %57.1inde beslenme saati iin ara verilmektedir. Kentselde ve krsalda bulunan okullarda benzer sonular (srasyla %56.0 ve %58.1) elde edilmitir (Tablo 4.5). Tablo 4.5. kili eitim yaplan okullarda beslenme iin ara verilme durumu (n:60) Yerleim yeri Kentsel n Evet Hayr Toplam
*3 kent ve 1 krsaldan eksik yant alnmtr

Beslenme aras verilme durumu

Toplam % 58.1 41.9 100.0 n 32 24 56* % 57.1 42.9 100.0

Krsal n 18 13 31

% 56.0 44.0 100.0

14 11 25

29

Tablo 4.6da tam gn eitim yaplan 75 okulun 20sinde (%27.4) yemekhane bulunduu grlmektedir. ki okuldan bu soruya yant alnamamtr. Kentsel ve krsal asndan oranlar benzer bulunmutur. Tablo 4.6. Tam gn eitim yapan okullarda yerleim yerine gre okullarda yemekhane bulunma durumu (n:75) Yerleim yeri Yemekhane bulunma durumu Evet Hayr Toplam
* 2 okuldan yant alnamamtr.

Kentsel n 6 18 24 % 25.0 75.0 100.0

Krsal n 14 35 49 % 28.6 71.4 100.0 n

Toplam % 27.4 72.6 100.0

20 53 73*

Okullarn %3.4nde (kent: %4.0 ve krsal: %3.0), hazr/otomatik makine ile besin/iecek sat yaplmaktadr (Tablo 4.7). Tablo 4.7. Yerleim yerine gre okulda hazr/otomatik makine ile besin/iecek sat Yerleim yeri Hazr/otomatik makine ile besin/iecek sat Evet Hayr Toplam
*4 kent ve 15 krsaldan yant alnamamtr

Kentsel (n: 54) n 2 48 50 % 4.0 96.0 100.0

Krsal (n: 81) n 2 64 66 % 3.0 97.0 100.0

Toplam (n: 135) n 4 112 116 % 3.4 96.6 100.0

Tablo 4.8de, okullarda kantin/kafeterya bulunma durumlar ile okul kantininde besinlerin MEBin ilgili genelgeye gre servis edilme durumu verilmitir. Kent okullarnn %85.1inde ve krsaldaki okullarnn %24.3nde olmak zere toplamda okullarn %47.9unda kantin/kafeterya bulunmaktadr. Ayrca, kentseldekilerin %93.0nde, krsaldakilerin ise %66.7sinde olmak zere genelde %81.0inde okul kantininde satlan besinlerin MEBin ilgili genelgeye gre servis edildii renilmitir. Tablo 4.8. Yerleim yerine gre okulda kantin / kafeterya bulunma durumu Kantin/kafeterya Okulda kantin/kafeterya bulunma durumu Evet Hayr Toplam Cevapsz Yerleim yeri Kentsel (n: 54) Krsal (n: 81) n % n % 40 7 47 7 85.1 14.9 100.0 18 56 74 7 24.3 75.7 100.0 Toplam (n: 135) n 58 63 121 14 % 47.9 52.1 100.0

Kantin ve kafeteryalarn denetimine toplam okul saysna gre bakldnda %43.0nn okul ynetimi (kent: % 64.8, krsal: %22.2), % 22.2sini l Tarm Mdrl (kent: %40.7, krsal: %9.9), %17.8inin okulaile birlii (kent: %31.5, krsal: %11.1) ve %11.1inin ise belediyeler (kent: %22.2, krsal: %3.7) tarafndan

30

ylda birka kez denetlendikleri saptanmtr. Yldan 5 kezden fazla denetlenen kantin ve kafeterya oran kentlerde %20.6 ve krsaldaki okullarda %28.6dr (Tablo 4.9). Tablo 4.9. Yerleim yerine gre okul kantinlerinin denetlenme durumu ve denetlenme skl Ylda ka kez denetlendii Denetleyen n Okul ynetimi Okul-Aile birlii Kentsel l Tarm Md. Belediye Dier * Toplam** Okul ynetimi Okul-Aile birlii Krsal l Tarm Md. Belediye Dier * Toplam** Okul ynetimi Okul-Aile birlii Toplam l Tarm Md. Belediye Dier * Toplam** 1 % n 2 % n 3 % 0.0 0.0 4.5 8.3 6.3 2.9 5.6 n 4 2 0 0 2 8 5 1 1 0 0 7 9 3 1 0 2 4 % 11.4 n 3 5+ % 8.6 Toplam n 35 17 22 12 16 102 18 9 8 3 4 42 53 24 30 15 20 142 % 34.3 16.6 21.6 11.8 15.7 100.0 42.9 21. 5 19.0 7.1 9.5 100.0 37.3 16.9 21.1 10.6 14.1 100.0 Toplam okul saysna gre % 64.8 31.5 40.7 22.2 29.6 (n: 54) 22.2 11.1 9.9 3.7 4.9 (n: 81) 43.0 17.8 22.2 11.1 14.8 (n: 135)

18 51.4 10 28.6 0 1 9 4 5 6.7 3 20.0 0

13.3 11 73.3 0.0 0.0 12.5 7.8 27.8 11.1 12.5 0.0 0.0 1 1 5 4.5 8.3 31.2

40.9 11 50.0 1 33.3 31.2 6 3 50.0 1 18.8 1

37 36.3 33 32.4 3 6 0 2 1 1 33.3 0.0 25.0 33.3 25.0 4 1 3 0 2 22.2 1

21 20.6 2 6 2 2 0 11.1 66.7 25.5 66.7 0.0

11.1 1 11.1 37.5 0 0.0 0 0.0 0.0

50.0 1 25.0 7.1 1.9 4.2 3.3 6.7

10 23.8 10 23.8 3 24 45.3 14 26.4 1 1 4.2 4 16.7 1

16.7 12 28.6 17.0 5 9.4

12.5 15 62.5 3.3 0.0 10.0 3 3 5 10.0 20.0 25.0

11 36.7 14 46.7 1 5 6 33.3 30.0 6 5 40.0 1

25.0 2 10.0 4.3

47 33.0 43 30.3 6

15 10.6 31 21.8

*: l Salk Mdrl, le Milli Eitim Mdrl, retmenler, renciler, kantin kurulu. **: Satr yzdesi

Okullarn kantin ve kafeteryalarnda satlan yiyecek ve iecekler Tablo 4.10da grlmektedir. Okullarn %5.2sinde taze sebze sat vardr, kentsel ve krsalda oranlar benzerdir. Meyve sat yapanlarn oran genelde %17.2 olup, oranlar kentselde (%15.0), krsaldan (%22.2) daha dktr. eker, ekerleme, bar, gofret, ikolata vb %93.1, kek, pasta, biskvi ise %91.4 oranlar ile en ok satlan yiyeceklerdir. Bunlar, %81.0 oranyla tost ve %75.9 oranyla ayran izlemektedir ve herikisinin de kentseldeki okullarda satlma oran daha yksektir. Aromal, meyveli iecekler genelde %67.2 orannda satlmaktadr ve krsaldaki sat oran daha yksektir. Buna karlk st, %62.1 kantinde satlmaktadr ve kentseldeki sat oran daha yksektir. Patates kzartmas %34.5, cips ve patlam msr %48.3 orannda satlmaktadr. Eklenmi eker ieren meyve nektar kentselde %60.0, krsalda % 44.4), kolal iecekler ise kentlerde daha fazla olmak zere genelde %55.2 orannda okul kantinlerinde satlmaktadr (Tablo 4.10).

31

Tablo 4.10. Yerleim yerine gre okul kantininde/kafeteryasnda satlan yiyecek ve iecekler* Yerleim yeri Yiyecek ve iecekler Kentsel (n:40) n Taze meyve Taze sebze Taze sklm meyve suyu (ekersiz) % 100 meyve suyu Meyve nektar (ekerli) Meyve suyu (ekerli) Aromal, meyveli iecekler (ekerli) Kolal iecekler Diyet veya light iecekler Scak iecekler (ay, kahve, bitki ay, hlamur, salep vb.) Ayran St Aromal st Yourt Hamburger Tost Patates Kzartmas Sandvi Istlarak yenilen et rnleri (kfte, dner vb.) Simit, poaa Kek, pasta, biskvi eker, ekerleme, bar, gofret, ikolata vb. Cips, patlam msr erez, kuruyemi Dondurma Doal mineralli su (maden suyu, soda) Su 6 2 13 11 24 19 26 25 12 23 33 28 22 5 18 34 17 20 12 30 36 36 19 4 17 24 38 % 15.0 5.0 32.5 27.5 60.0 47.5 65.0 62.5 30.0 57.5 82.5 70.0 55.0 12.5 45.0 85.0 42.5 50.0 30.0 75.0 90.0 90.0 47.5 10.0 42.5 60.0 95.0 n 4 1 7 4 8 8 13 7 3 8 11 8 6 2 6 13 3 5 4 16 17 0 9 3 8 11 16 Krsal (n:18) % 22.2 5.6 38.9 22.2 44.4 44.4 72.2 38.9 16.7 44.4 61.1 44.4 33.3 11.1 33.3 72.2 16.7 27.8 22.2 88.9 94.4 0.0 50.0 16.7 44.4 61.1 88.9 n 10 3 20 15 32 27 39 32 15 31 44 36 28 7 24 47 20 25 16 46 53 54 28 7 25 35 54

Toplam (n: 58) % 17.2 5.2 34.5 25.9 55.2 46.6 67.2 55.2 25.9 53.4 75.9 62.1 48.3 12.1 41.4 81.0 34.5 43.1 27.6 79.3 91.4 93.1 48.3 12.1 43.1 60.3 93.1

*: Kantini/kafeteryas olan okullar dikkate alnmtr. Birden fazla cevap verilebildiinden n katlanmtr. Yzdeler sat yapan kantinlere gre alnmtr.

Kentlerdeki okullarn %56.3nde ve krsaldaki okullarn ise % 55.3nde beslenme ile ilgili kulp olduu renilmitir (Tablo 4.11). Ayrca okullarn %45.9unda (kent:%34.0, krsal: %54.2) beslenme ile ilgili herhangibir panel, konferans, seminer vb. bir aktivitenin yaplmad, bu tr etkinliklerin yapld belirtilen okullarn %30.3nde ylda bir, %31.1inde ylda iki kez bu etkinliklerin gerekletirildii belirtilmitir (Tablo 4.12).

32

Tablo 4.11. Yerleim yerine gre okulda beslenme ile ilgili kulp varl Yerleim yeri Kentsel Krsal n % n % 27 21 48 6 54 56.3 43.8 100.0 42 34 76 5 81 55.3 44.7 100.0 Toplam n 69 57 126 9 135 % 54.8 45.2 100.0

Beslenme kulb Evet Hayr Toplam Cevapsz Genel Toplam

Tablo 4.12. Okulda beslenme ile ilgili panel, konferans, seminer vb. dzenlenme durumu ve dzenlenme skl Panel, seminer dzenlenme durumu Hayr Evet Ylda 1 kez Ylda 2 kez Ylda 3 kez Ylda 4 kez ve daha fazla Toplam Cevapsz Yerleim yeri Kentsel (n: 54) Krsal (n: 81) n % n % 17 33 10 19 1 3 50 4 34.0 66.0 30.3 57.6 3.0 9.1 100.0 39 33 10 19 2 2 72 9 54.2 45.8 30.3 57.6 6.0 6.0 100.0 Toplam (n: 135) n 56 66 20 38 3 5 122 13 % 45.9 54.1 30.3 31.1 2.5 4.1 100.0

Okullarn %7.1inde yiyecek ve ieceklerin reklam pano, tabela, amblem, hazr makine ile sat vb. aralarla yaplmaktadr. Krsalda bu oran kentseldekilerden daha dktr (kent: %12.0, krsal: %3.9) (Tablo 4.13). Ancak bu almada hangi yiyecek ve ieceklerin reklamlarnn yapld sorgulanmamtr. Tablo 4.13. Yerleim yerine gre okulda yiyecek ve ieceklerin reklamnn (pano, tabela, amblem, hazr makine ile sat vb.) yaplma durumu Yerleim yeri Okulda yiyecek, iecek reklam n* Evet Hayr Toplam Cevapsz Genel Toplam 6 44 50 4 54 Kentsel % 12.0 88.0 100.0 n* 3 73 76 5 81 Krsal % 3.9 96.1 100.0 n 9 117 126 9 135

Toplam % 7.1 92.9 100.0

33

4.2. ocuklara likin Genel Bilgiler Bu aratrma, 6-10 ya grubunda 6382 (%51.9) erkek ve 5919 (%48.1) kz olmak zere toplam 12.301 ocuk zerinde yrtlmtr. rneklemde 6.473 ocuk kentsel (%52.6; E: 3371, K: 3102) ve 5828 ocuk ise krsal (%47.4; E: 3011, K: 2817) yerleim yerinden aratrma kapsamna alnmtr. Ortalama ya erkeklerde ve kzlarda srasyla 8.151.23 ve 8.091.24 yl olarak bulunmutur (Tablo 4.14). ocuklarn illere ve cinsiyete gre ya dalmlar ile ortalama ve ortanca ya deerleri Tablo 4.15de verilmitir. Tablo 4.14. Yerleim yerine, okuduklar snflara ve cinsiyete gre rencilerin dalm, ya ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ) ve ortanca deerleri (yl) Yerleim yeri Cinsiyet Erkek Kentsel Kz Toplam Erkek Krsal Kz Toplam Erkek Toplam Kz Toplam Snf Erkek 1. snf Kz Toplam Erkek 2. snf Kz Toplam Erkek 3. snf Kz Toplam Erkek 4. snf Kz Toplam 1615 1412 3027 1711 1602 3313 1644 1540 3184 1412 1365 2777 53.4 46.6 100.0 51.6 48.4 100.0 51.6 48.4 100.0 50.8 49.2 100.0 6.78 6.74 6.76 7.73 7.64 7.68 8.69 8.65 8.67 9.51 9.50 9.50 0.74 0.73 0.74 0.76 0.76 0.76 0.74 0.74 0.74 0.59 0.60 0.59 0.02 0.02 0.01 0.02 0.02 0.01 0.02 0.02 0.01 0.02 0.02 0.01 7.00 7.00 7.00 8.00 8.00 8.00 9.00 9.00 9.00 10.00 10.00 10.00 n 3371 3102 6473 3011 2817 5828 6382 5919 12301 % 52.1 47.9 100.0 51.7 48.3 100.0 51.9 48.1 100.0 8.13 8.16 8.15 8.12 8.07 8.09 8.13 8.12 8.12 S 1.23 1.23 1.23 1.24 1.25 1.24 1.23 1.24 1.24 0.02 0.02 0.02 0.02 0.02 0.02 0.02 0.02 0.01 Ortanca 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00

34

Tablo 4.15. llere ve cinsiyete gre rencilerin dalm, ya ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ) ve ortanca deerleri (yl) ller Adana Ar Ankara Aydn Bursa anakkale Elaz Erzurum Gaziantep Hatay Isparta stanbul zmir Kastamonu Kayseri Konya Ktahya Sakarya Tekirda Tokat Trabzon anlurfa Van Zonguldak Aksaray Batman Toplam Cinsiyet Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Toplam n 293 280 216 190 480 464 165 155 251 212 81 82 126 146 268 260 274 279 299 266 72 67 883 804 449 454 145 98 245 220 381 358 130 82 159 131 111 114 142 123 144 140 387 367 357 309 129 136 78 72 117 110 6382 5919 12301 % 51.1 48.9 53.2 46.8 50.8 49.2 51.6 48.4 54.2 45.8 49.7 50.3 46.3 53.7 50.8 49.2 49.5 50.5 52.9 47.1 51.8 48.2 52.3 47.7 49.7 50.3 59.7 40.3 52.7 47.3 51.6 48.4 61.3 38.7 54.8 45.2 49.3 50.7 53.6 46.4 50.7 49.3 51.3 48.7 53.6 46.4 48.7 51.3 52.0 48.0 51.5 48.5 51.9 48.1 100.0 8.29 8.21 8.19 8.42 8.09 8.10 8.04 7.99 8.06 8.01 7.89 8.23 7.94 8.07 8.12 8.03 8.05 8.14 8.12 7.97 8.03 8.06 8.17 8.17 8.15 8.22 8.31 8.07 8.10 8.09 8.06 7.97 8.18 8.20 8.12 7.93 8.35 8.15 8.12 8.20 8.13 8.17 8.19 8.22 8.14 7.89 8.06 8.25 8.10 8.19 7.98 8.17 8.13 8.12 8.12 S 1.23 1.22 1.32 1.30 1.23 1.23 1.13 1.28 1.25 1.22 1.28 1.14 1.22 1.25 1.27 1.34 1.30 1.27 1.25 1.26 1.28 1.25 1.22 1.23 1.21 1.22 1.20 1.24 1.26 1.21 1.21 1.18 1.18 1.20 1.23 1.31 1.23 1.26 1.15 1.23 1.15 1.31 1.24 1.22 1.24 1.25 1.16 1.30 1.28 1.17 1.30 1.14 1.23 1.24 1.24 0.07 0.07 0.09 0.09 0.06 0.06 0.09 0.10 0.08 0.08 0.14 0.13 0.11 0.10 0.08 0.08 0.08 0.08 0.07 0.08 0.15 0.15 0.04 0.04 0.06 0.06 0.10 0.12 0.08 0.08 0.06 0.06 0.10 0.13 0.10 0.11 0.12 0.12 0.10 0.11 0.10 0.11 0.06 0.06 0.07 0.07 0.10 0.11 0.14 0.14 0.12 0.11 0.02 0.02 0.01 Ortanca 8.00 8.00 8.00 9.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 9.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00 8.00

35

ocuklarn Anne St le Beslenme Durumlar Tablo 4.16da ocuklarn tek bana (sadece) anne st ile beslenme sreleri yer almaktadr. Erkek ocuklarn sadece anne st alma srelerinin ortalama 8.175.63 ay, kzlarn ise 8.095.45 ay olduu bulunmutur. Her iki cinsiyette de kentsel alanda yaayanlarn krsal alanda yaayan ocuklardan daha ksa sre ile tek bana anne st aldklar grlmektedir. Anne st alma sresi toplam olarak; erkeklerde 11.988.45 ay, kzlarda 11.337.71 aydr. Tablo 4.16. ocuklarn sadece anne st ile beslenme sresi ve anne stnn toplam verilme srelerinin ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ) ve ortanca deerleri (ay) Yerleim Yeri Erkek Kentsel Krsal Toplam Kz Kentsel Krsal Toplam 2331 2068 4399 53.0 47.0 100.0 7.68 8.57 8.09 5.17 5.73 5.45 0.11 0.13 0.08 6.00 6.00 6.00 2490 2188 4678 53.2 46.8 100.0 7.97 8.39 8.17 5.62 5.64 5.63 0.11 0.12 0.08 6.00 6.00 6.00 n % S Ortanca

Sadece anne st alma sresi (ay)

Anne stnn toplam verilme sresi (ay) Erkek Kentsel Krsal Toplam Kz Kentsel Krsal Toplam 2810 2501 5311 52.9 47.1 100.0 11.23 11.45 11.33 7.48 7.96 7.71 0.14 0.16 0.11 10.00 11.00 11.00 3041 2676 5717 53.2 46.8 100.0 12.11 11.82 11.98 8.58 8.31 8.45 0.16 0.16 0.11 12.00 11.00 11.00

ocuklarn Okula Ulam ekli Aratrma kapsamna alnan ocuklarn okula nasl gittikleri sorgulanm, ancak 1766 (%14.3) ocuktan yant alnamamtr. Yant alnanlarn %78.3 yryerek, %14.3 okul servisi ile, %4.5i bisikletle, %2.1i zel araba ile, %0.9u ise toplu tama aralar ile okula gitmektedir. ocuklar krsal ve kentsel alanlarda genelde okula yryerek gidip gelmektedir. Okulun eve olan uzakl sorgulandnda ortalama 2.151.76 km olduu belirlenmitir. Kr ve kent asndan evin okula olan uzaklklarnn benzer olduu belirlenmitir. Okulun eve olan uzakl bir kmden az olanlarn oran %53.0, 1-2 km olanlar %17.6, 3-4 km olanlar %6.5, 5-6 km olanlarn oran %3.1 ve 6 kmden fazla olanlarn oran ise %12.8dir. Krsal alanda okulun eve olan uzakl 6 kmden fazla olanlarn oran %15.4 iken, kentsel alanda bu oran %10.4dr (Tablo 4.17).

36

Tablo 4.17. ocuklarn okula ulam ekli Kentsel n Kullanlan ara tr Okul servisi Araba Bisiklet Otobs (toplu tama arac) Yryerek Toplam Cevapsz 739 89 301 45 4446 5620 853 13.1 1.6 5.4 0.8 79.1 100.0 767 127 172 48 3801 4915 913 15.6 2.6 3.5 1.0 77.3 100.0 1506 216 473 93 8247
10535

Krsal % n % n

Toplam %

14.3 2.1 4.5 0.9 78.3 100.0

1766

Okulun eve uzakl (km) 1 kmden az 1 2 km 3 4 km 5 6 km 6 kmden fazla Bilmiyorum Toplam Cevapsz X S (km) 3219 1131 420 154 622 425 5971 502 2.03 1.64 53.9 18.9 7.0 2.6 10.4 7.1 100.0 2781 865 313 193 825 375 5352 476 2.28 1.88 52.0 16.2 5.8 3.6 15.4 7.0 100.0 6000 1996 733 347 1447 800 11323 978 2.15 1.76 53.0 17.6 6.5 3.1 12.8 7.1 100.0

ocuklarn Spor Yapma Durumlar ocuklarn fiziksel aktivite durumlarn deerlendirmek amacyla herhangi bir spor kulbnde spor yapma durumu sorgulanmtr. Tablo 4.18de grld gibi bu soruya 1.969 ocuktan yant alnamamtr. Bu soruya yant verenlerin %16.88nin bir spor kulbnde spor yapt belirlenmitir. Aradaki fark kk olmakla birlikte bir spor kulbnde spor yapan erkeklerin oran kzlardan daha yksektir (erkeklerde %18.6, kzlar da %15.1) ve yerleim yerine gre de bu durum benzerlik gstermektedir.

37

Tablo 4.18. ocuun bir spor kulbnde spor yapma durumu Yerleim Yeri Spor kulbnde spor yapma Evet Kentsel Hayr Toplam Cevapsz Evet Krsal Hayr Toplam Cevapsz Evet Toplam Hayr Toplam Cevapsz Erkek n 522 2364 2886 485 469 1978 2447 564 991 4342 5333 1049 18.6 81.4 100.0 16.4 19.2 80.8 100.0 % 18.1 81.9 100.0 n 360 2310 2670 432 393 1936 2329 488 753 4246 4999 920 15.1 84.9 100.0 15.5 16.9 83.1 100.0 Kz % 13.5 86.5 100.0 n 882 4674 5556 917 862 3914 4776 1052 1744 8588 10332 1969 16.9 83.1 100.0 18.0 82.0 100.0 Toplam % 15.9 84.1 100.0

ocuklarn Uyku ve Fiziksel Aktivite Durumlar ocuklarn gnlk uyku sresi ortalamalar erkeklerde 9.651.15, kzlarda ise 9.671.23 saattir. Krsal ve kentsel alanda ocuklarn ortalama uyku srelerinin benzer olduu grlmektedir (Tablo 4.19). Tablo 4.19. ocuklarn gnlk uyku srelerinin ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ) ve ortanca deerleri (saat) Yerleim Yeri Erkek Kentsel Krsal Toplam Kz Kentsel Krsal Toplam 9.74 9.59 9.67 1.15 1.30 1.23 0.02 0.03 0.02 10.00 10.00 10.00 9.67 9.62 9.65 1.20 1.30 1.25 0.02 0.03 0.02 10.00 10.00 10.00 S Ortanca

ocuklarn darda (ak alanda) oyun oynama sreleri hafta ii ve hafta sonu olmak zere ayr deerlendirilmitir. Hafta ii darda oyun oynama sresi; erkeklerde 0.650.81 saat/gn, kzlarda 0.610.79 saat/gn iken, hafta sonu darda oyun oynama sresi erkeklerde 2.051.49 saat, kzlarda 1.791.43 saat/gndr. Genel olarak hafta ii ve hafta sonu erkeklerin darda oyun oynama sresi kzlardan, her iki cinsiyette hafta sonundaki sre hafta iindekinden daha fazladr. Gnlk ortalama sre ise 1.00.81 saattir (Tablo 4.20).

38

Tablo 4.20. ocuklarn hafta ii ve hafta sonunda darda (ak alanda) oynama srelerinin ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ) ve ortanca deerleri (saat/gn) Yerleim Yeri Hafta ii oyun oynama sresi (saat/gn) Erkek Kentsel Krsal Toplam Kz Kentsel Krsal Toplam Erkek Kentsel Krsal Toplam Kz Kentsel Krsal Toplam Gnlk ortalama sre (saat) 1.51 2.10 1.79 1.00 1.36 1.44 1.43 0.81 0.02 0.03 0.02 1.00 2.00 2.00 1.77 2.35 2.05 1.47 1.46 1.49 0.03 0.03 0.02 2.00 2.00 2.00 0.51 0.71 0.61 0.74 0.83 0.79 0.01 0.02 0.01 0.00 1.00 0.00 0.59 0.71 0.65 0.78 0.84 0.81 0.01 0.02 0.01 0.00 1.00 0.00 S Ortanca

Hafta sonu oyun oynama sresi (saat/gn)

Aratrma kapsamna alnan ocuklarn %60.8inin (kentsel: %57.8; krsal: %64.3) evinde bilgisayarnn bulunduu renilmitir (Tablo 4.21). ocuklarn hafta iinde bilgisayar banda geirdikleri sre; erkeklerde 1.170.71, kzlarda 1.130.57 saat iken, hafta sonu iin bu sreler srasyla 0.541.04 ve 0.410.87 saattir. Krsal alanda her iki cinsiyette de hafta iinde bilgisayar banda geirilen sre, kentsel alana gre daha uzun, hafta sonunda ise tersine daha ksadr. Gnlk ortalama sre ise 0.850.43 saattir (Tablo 4.22). Tablo 4.21. Evde bilgisayar bulunma durumu Yerleim Yeri Kentsel Yant Hayr Evet Toplam Hayr Evet Toplam Hayr Evet Toplam n 1738 2382 4120 1267 2280 3547 3005 4662 7667 % 42.2 57.8 100.0 35.7 64.3 100.0 39.2 60.8 100.0

Krsal

Genel Toplam

39

Tablo 4.22. ocuklarn hafta iinde ve hafta sonunda bilgisayar banda geirdikleri srelerin ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ) ve ortanca deerleri (saat/gn) Yerleim Yeri Hafta ii (saat) Erkek Kentsel Krsal Toplam Kz Kentsel Krsal Toplam Hafta sonu (saat) Erkek Kentsel Krsal Toplam Kz Kentsel Krsal Toplam Gnlk ortalama Sre (saat) 2421 2190 4611 52.5 47.5 100.0 0.56 0.24 0.41 0.85 0.94 0.74 0.87 0.43 0.02 0.02 0.01 0.00 0.00 0.00 2635 2304 4939 53.4 46.6 100.0 0.75 0.31 0.54 1.15 0.84 1.04 0.02 0.02 0.01 0.00 0.00 0.00 2013 1765 3778 53.3 46.7 100.0 1.08 1.19 1.13 0.44 0.69 0.57 0.01 0.02 0.01 1.00 1.00 1.00 2107 1782 3889 54.2 45.8 100.0 1.09 1.26 1.17 0.48 0.91 0.71 0.01 0.02 0.01 1.00 1.00 1.00 n % S Ortanca

Hafta iinde erkek ocuklar ortalama 1.631.54 saat, kz ocuklar 1.551.53 saat televizyon izlerken, hafta sonunda srasyla 2.891.61 saat ve 2.841.65 saat televizyon izlemektedir. Genel olarak ocuklarn hafta sonu televizyon izleme sreleri daha uzundur. Hafta iinde kentsel alanda krsala gre televizyon izleme sreleri her iki cinsiyet iin de daha uzun, hafta sonunda ise daha ksadr. Gnlk ortalama sre ise 1.91.30 saattir (Tablo 4.23).

40

Tablo 4.23. ocuklarn hafta iinde ve hafta sonunda televizyon izleme srelerinin ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ) ve ortanca deerleri (saat/gn) Yerleim Yeri Hafta ii (saat) Erkek Kentsel Krsal Toplam Kz Kentsel Krsal Toplam Hafta sonu (saat) Erkek Kentsel Krsal Toplam Kz Kentsel Krsal Toplam Gnlk ortalama sre (saat) 2731 2426 5157 53.0 47.0 100.0 2.79 2.90 2.84 1.90 1.63 1.66 1.65 1.30 0.03 0.03 0.02 2.00 3.00 3.00 2947 2616 5563 53.0 47.0 100.0 2.83 2.94 2.89 1.59 1.63 1.61 0.03 0.03 0.02 3.00 3.00 3.00 2535 2272 4807 52.7 47.3 100.0 1.65 1.44 1.55 1.43 1.62 1.53 0.03 0.03 0.02 2.00 1.00 1.00 2743 2404 5147 53.3 46.7 100.0 1.76 1.48 1.63 1.47 1.61 1.54 0.03 0.03 0.02 2.00 1.00 1.00 n % S Ortanca

ocuklarn Kahvalt Yapma Durumlar Aratrma kapsamna alnan ocuklarn her gn sabah kahvalts yapma durumlar, yerleim blgesine (kentsel, krsal) ve cinsiyete gre Tablo 4.24de verilmitir. Genelde erkeklerde (%64.0) ve kzlarda (%64.9) her gn kahvalt yapanlarn oran benzerdir. Bununla birlikte kentsel alandaki hem erkek (%62.9) hem de kzlarda (%62.8) kahvalt yapanlarn oran, krsal alandakilerden (srasyla %65.3 ve %67.2) biraz daha dktr.

41

Tablo 4.24. ocuklarn her gn kahvalt yapma durumlar Yerleim Yeri Kahvalt yapma (hergn) Evet Kentsel Hayr Toplam Erkek n 1782 1052 2834 % 62.9 31.1 100.0 n 1627 964 2591 Kz % 62.8 37.2 100.0

Evet Krsal Hayr Toplam Evet Toplam Hayr Toplam

1627 865 2492 3409 1917 5326

65.3 34.7 100.0 64.0 36.0 100.0

1589 777 2366 3216 1741 4957

67.2 32.8 100.0 64.9 35.1 100.0

ocuklarn Besinleri ve ecekleri Tketim Sklklarna Gre Dalmlar ocuklarn, baz besinleri ve iecekleri ne sklkla tkettikleri sorgulanmtr. Ancak her besin/iecek iin her ocuktan yant alnamadndan yzdeler toplam yant saysna gre alnmtr (Tablo 4.25). Genel olarak incelendiinde, hergn sebze tketenlerin oran %25.8 iken hergn meyve tketenlerin oran %31.1dir. Hergn hem sebze hem de meyve tketim oranlar kentsel okullarda biraz daha yksektir. Taze sklm meyve sular %14.9, hazr satlan %100 meyve sular %11.8, meyve suyu nektarlar %15.9, eker ieren gazl/kolal iecekler %11.5 ve diyet veya light gazl kolal iecekler %3.6 oranlar ile hergn tketilmekte olup genelde kentseldeki tketimleri krsaldan biraz daha yksek orandadr. Hergn ayran ve st tketenlerin oranlar krsalda biraz daha yksek olmak zere genelde srasyla %14.5 ve %30.0dur. ayn ekilde hergn yourt tketim oranlar da krsalda daha yksek (kentsel: %48.3, krsal: %55.6) olup genelde %55.7dir. Krmz etlerin %21.6, tavuk ve hindi etlerinin %14.0 ve balklarn %15.4 oranlar ile hi tketilmedii renilmitir. Buna karlk eker, ekerleme, bar, gofret ve ikolatalarn %25.4, cips ve patlam msrn %19.0, simit ve poaann %15.9, hamburger, sosisli/sucuklu vb sandvi vb nin ise %15.8 oranlar ile hergn tketildii belirlenmitir. Bunlardan simit ve poaa ile hamburger, sosisli/sucuklu vb sandvi vb nin kentseldeki oranlar, patates kzartmasnn ise krsaldaki oranlar daha yksektir.

42

Tablo 4.25. ocuklarn besinleri ve iecekleri tketim sklklarna gre dalm

Yerleim yeri
Kentsel Taze meyve Krsal Toplam Kentsel Sebzeler (patates hari) Krsal Toplam Kentsel Taze sklm meyve suyu Krsal Toplam Kentsel %100 meyve suyu Krsal Toplam Meyve suyu, meyve nektar eker ieren gazl/kolal iecekler Diyet veya light gazl/ kolal iecekler Kentsel Krsal Toplam Kentsel Krsal Toplam Kentsel Krsal Toplam Kentsel Ayran Krsal Toplam Kentsel St Krsal Toplam Kentsel Aromal st Krsal Toplam Kentsel Peynir Krsal Toplam Kentsel Yourt Krsal Toplam Kentsel Aromal yourt Krsal Toplam Kentsel Stl tatllar Krsal Toplam Kentsel Krmz et Krsal Toplam Kentsel Beyaz et (tavuk, hindi) Krsal Toplam

Besinler

Her gn n
1787 1172 2959 1994 1491 3485 845 782 1627 768 501 1269 1127 571 1698 795 438 1233 167 219 386 653 914 1567 1706 1652 3358 1672 1126 2798 2105 1824 3929 2878 2941 5819 1406 1605 3011 409 451 860 361 475 836 369 405 774

Haftada 4-6 kez % n

2067 1516 3583 1362 1179 2541 1202 879 2081 753 596 1349 962 679 1641 868 705 1573 377 514 891 767 720 1487 1256 1236 2492 839 764 1603 747 546 1293 1183 902 2085 1001 742 1743 662 585 1247 1002 891 1893 1118 953 2071

Haftada 1-3 kez n

1703 1937 3640 2278 2158 4436 2525 2019 4544 2185 1582 3767 2134 1765 3899 2394 2172 4566 1671 1631 3302 1680 1345 3025 2355 1766 4121 1537 1145 2682 1315 797 2112 1419 1011 2430 1576 976 2552 2386 1565 3951 3332 2550 5882 3562 2942 6504

Hi n
511 760 1271 305 427 732 1244 1408 2652 1994 2362 4356 1451 1972 3423 1645 1726 3371 3424 2594 6018 2635 2091 4726 617 591 1208 1773 2055 3828 1667 1943 3610 484 434 918 1827 1778 3605 2266 2422 4688 1142 1229 2371 833 886 1719

%
34.1 28.2 31.3 22.9 22.4 22.7 20.7 17.3 19.1 13.2 11.8 12.6 17.0 13.6 15.4 15.2 14.0 14.6 6.7 10.4 8.4 13.4 14.2 13.8 21.2 23.6 22.3 14.4 15.0 14.7 12.8 10.7 11.8 19.8 17.1 18.5 17.2 14.5 16.0 11.6 11.6 11.6 17.2 17.3 17.2 19.0 18.4 16.8

%
28.1 36.0 31.8 38.4 41.1 39.6 43.4 39.7 41.7 38.3 31.4 35.1 37.6 35.4 36.6 42.0 43.1 42.5 29.6 32.9 31.2 29.3 26.5 28.0 39.7 33.7 36.9 26.4 22.5 24.6 22.5 15.6 19.3 23.8 19.1 21.6 27.1 19.1 23.4 41.7 31.2 36.8 57.1 49.6 53.6 60.6 56.7 52.9

%
8.4 14.1 11.1 5.1 8.1 6.5 21.4 27.7 24.3 35.0 46.9 40.6 25.6 39.5 32.1 28.8 34.2 31.4 60.7 52.3 56.8 45.9 41.2 43.7 10.4 11.3 10.8 30.5 40.4 35.1 28.6 38.0 33.0 8.1 8.2 8.2 31.4 34.9 33.0 39.6 48.2 43.6 19.6 23.9 21.6 14.2 17.1 14.0

29.4 21.8 25.8 33.6 28.4 31.1 14.5 15.4 14.9 13.5 9.9 11.8 19.9 11.4 15.9 13.9 8.7 11.5 3.0 4.4 3.6 11.4 18.0 14.5 28.7 31.5 30.0 28.7 22.1 25.6 36.1 35.7 35.9 48.3 55.6 51.7 24.2 31.5 27.6 7.1 9.0 8.0 6.2 9.2 7.6 6.3 7.8 6.3

43

Tablo 4.25. Devam ocuklarn besinleri ve iecekleri tketim sklklarna gre dalm
Kentsel Balk Krsal Toplam Et rnleri (sosis, salam, sucuk vb.) Kentsel Krsal Toplam Kentsel Yumurta Krsal Toplam K.baklagil (mercimek, k.fasulye, nohut vb) Kentsel Krsal Toplam Kentsel Kuru yemi/erez Krsal Toplam Ekmek (mayal ekmek, bazlama, yufka, lava vb.) Tahllar (pirin, makarna, bulgur vb) Kentsel Krsal Toplam Kentsel Krsal Toplam Kentsel Krsal Toplam Kentsel Cips, patlam msr Krsal Toplam Kentsel Kakaolu fndk ezmesi Krsal Toplam Biskvi, kek, kurabiye, pasta vb. Kentsel Krsal Toplam Kentsel Simit, poaa Krsal Toplam Kentsel Pizza, pide, lahmacun Krsal Toplam Kentsel Patates kzartmas Krsal Toplam Kentsel Bal, reel, marmelat Krsal Toplam Hamburger, sosisli/ sucuklu vb sandvi vb. Kentsel Krsal Toplam 282 369 651 454 374 828 1382 1258 2640 1503 1458 2961 799 924 1723 2189 2157 4346 2658 2419 5077 1527 1309 2836 1062 1046 2108 662 624 1286 879 665 1544 1023 745 1768 544 425 969 423 521 944 1086 1111 2197 989 728 1717 4.8 7.1 5.3 7.8 7.4 7.6 23.5 24.2 23.8 25.2 27.7 26.4 13.5 17.7 15.5 37.1 41.5 39.2 44.7 46.0 45.3 25.8 25.0 25.4 18.1 20.1 19.0 11.4 12.2 11.8 15.0 12.9 14.0 17.2 14.4 15.9 9.3 8.4 8.9 7.2 10.2 8.6 18.5 21.4 19.8 17.0 14.4 15.8 961 908 1869 894 723 1617 1270 1031 2301 1490 1451 2941 1321 1280 2601 1048 825 1873 1374 1120 2494 1720 1358 3078 1066 995 2061 758 764 1522 1090 867 1957 1226 954 2180 872 621 1493 1000 877 1877 1145 1090 2235 735 561 1296 16.3 17.5 15.2 15.3 14.3 14.8 21.6 19.9 20.8 25.0 27.5 26.2 22.3 24.6 23.4 17.8 15.9 16.9 23.1 21.3 22.3 29.0 26.0 27.6 18.2 19.1 18.6 13.0 14.9 13.9 18.6 16.9 17.8 20.7 18.5 19.7 14.9 12.2 13.7 17.0 17.1 17.1 19.5 21.0 20.2 12.7 11.1 11.9 3761 2881 6642 3345 2131 5476 2494 1800 4294 2684 2054 4738 3302 2407 5709 2187 1592 3779 1706 1439 3145 2344 2110 4454 2887 2285 5172 2631 1820 4451 2542 1921 4463 3031 2177 5208 2967 1802 4769 3153 2065 5218 2726 2141 4867 1989 1345 3334 64.0 55.6 54.0 57.2 42.1 50.2 42.4 34.7 38.8 45.0 39.0 42.2 55.7 46.2 51.3 37.0 30.6 34.0 28.7 27.4 28.1 39.6 40.3 39.9 49.2 43.8 46.7 45.2 35.6 40.7 43.4 37.4 40.6 51.1 42.2 46.9 50.8 35.5 43.7 53.7 40.3 47.5 46.3 41.3 43.9 34.2 26.6 30.7 874 1022 1896 1160 1837 2997 736 1104 1840 284 307 591 501 596 1097 480 622 1102 211 280 491 334 454 788 858 886 1744 1766 1903 3669 1347 1683 3030 655 1282 1937 1459 2223 3682 1294 1660 2954 929 848 1777 2096 2414 4510 14.9 19.7 15.4 19.8 36.3 27.5 12.5 21.3 16.6 4.8 5.8 5.3 8.5 11.4 9.9 8.1 12.0 9.9 3.5 5.3 4.4 5.6 8.7 7.1 14.6 17.0 15.7 30.4 37.2 33.6 23.0 32.8 27.6 11.0 24.9 17.5 25.0 43.8 33.7 22.0 32.4 26.9 15.8 16.3 16.0 36.1 47.8 41.5

eker, ekerleme, bar, gofret, ikolata

44

4.3. ocuklarn Ailelerine likin Bulgular Anne ve Babalarn Eitim Durumu ocuklarn anne ve babalarnn eitim dzeylerine gre dalmlar Tablo 4.26da verilmitir. Genel olarak incelendiinde annelerin %76.4nn, babalarn ise %65.7sinin ilkretim mezunu olduu grlmektedir. Lise ve yksek retim iin dalmlar incelendiinde annelerin %5.2nin lise ve %2.4nin yksek renim, babalarn ise %12.7nin lise ve %7.2nin yksek renim mezunu olduu belirlenmitir. lkretimi tamamlayan annelerin oran babalardan daha yksek iken, lise ve yksek retimi tamamlayanlarn oran ise daha dktr. Bu durum, kentsel ve krsal olarak da benzerlik gstermektedir. Tablo 4.26. ocuklarn anne ve babalarnn eitim dzeyi Yerleim yeri Eitim dzeyi Okur-yazar deil Okur-yazar Kentsel lkretim Lise ve dengi Yksek retim Toplam Okur-yazar deil Okur-yazar Krsal lkretim Lise ve dengi Yksek retim Toplam Okur-yazar deil Okur-yazar Toplam lkretim Lise ve dengi Yksek retim Toplam n 393 356 4377 473 222 5821 648 338 3959 97 44 5086 1041 694 8336 570 266 10907 Anne % 6.8 6.1 75.2 8.1 3.8 100.0 12.7 6.6 77.8 1.9 0.9 100.0 9.5 6.4 76.4 5.2 2.4 100.0 n 420 192 3497 1036 651 5796 650 302 3632 346 129 5059 1070 494 7129 1382 780 10855 Baba % 7.2 3.3 60.3 17.9 11.2 100.0 12.8 6.0 71.8 6.8 2.5 100.0 9.9 4.6 65.7 12.7 7.2 100.0

Ailede Birey Says Yerleim yerine gre ailedeki birey saylarnn dalmlar ile birey says ortalamalar Tablo 4.27de verilmitir. ocuklarn ailelerinde kendileri dnda; kentsel alanda %94.1, krsal alanda %89.1 oranlar ile toplam iki yetikin birey bulunmaktadr. Kentsel ve krsal alanda srasyla; 2.070.31 ve 2.130.40 kiidir.

45

Tablo 4.27. Yerleim yerine gre ailedeki toplam yetikin birey says dalmlar ve ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ), ortanca deerleri Yerleim yeri Yetikin birey says 1 kii 2 kii Kentsel 3 kii 4 kii 5 kii Toplam xSSx Ortanca 2.070.310.00 2.00 1 kii 2 kii Krsal 3 kii 4 kii 5 kii Toplam xSSx Ortanca 2.130.400.01 2.00 1 kii 2 kii Toplam 3 kii 4 kii 5 kii Toplam xSSx Ortanca 2.100.360.03 2.00 15 10114 753 99 38 11019 0.1 91.8 6.8 0.9 0.3 100.0 8 4576 473 53 25 5135 0.2 89.1 9.2 1.0 0.5 100.0 7 5538 280 46 13 5484 n % 0.1 94.1 4.8 0.8 0.2 100.0

Tablo 4.28de, yerleim blgesine gre ailedeki toplam ocuk says dalm ve ortalamalar verilmitir. Genelde ailelerin %21.5inde tek, %48.8inde iki, %25.1inde ve %4.5inde drt ocuk bulunmaktadr. Tek ocuu bulunan ailelerin oran kentsel (%20.6) ve krsal (%22.6) alanda benzerdir. Drt ocuu bulunan ailelerin oran krsal alanda (%6.6), kentsel alandan (%2.7) daha fazladr.

46

Tablo 4.28. Ailedeki toplam ocuk says ve ortalama ( ), standart sapma (S), standart hata ( ortanca deerleri Yerleim yeri ocuk says 1 ocuk 2 ocuk Kentsel 3 ocuk 4 ocuk Toplam xSSx Ortanca 2.080.730.01 2.00 1 ocuk 2 ocuk Krsal 3 ocuk 4 ocuk Toplam xSSx Ortanca 2.180.860.01 2.00 1 ocuk 2 ocuk Genel Toplam 3 ocuk 4 ocuk Toplam xSSx Ortanca 2.130.790.01 2.00 2461 5592 2877 518 11448 21.5 48.8 25.1 4.5 100.0 1217 2340 1483 355 5395 22.6 43.3 27.5 6.6 100.0 n 1244 3252 1394 163 6473 % 20.6 53.7 23.0 2.7 100.0

),

4.4. ocuklarn Antropometrik lmleri Aratrma kapsamnda antropometrik lmleri alnan toplam 11.387 ocuun (vcut arl, boy uzunluu, bel evresi) cinsiyete ve yerlein yerlerine gre dalmlar Tablo 4.29da grlmektedir. ocuklarn 5885inin erkek (%51.7) ve 5502sinin ise kz (%48.3) olduu grlmektedir. ocuklarn % 54.9u (n: 6248) kentsel, %45.1i (n: 5139) ise krsal yerleim alanlarnda yaamaktadr. Tablo 4.29. ocuklarn cinsiyete ve yerleim yerine gre dalmlar Erkek Yerleim yeri Kentsel Krsal Toplam n 3249 2636 5885 % 52.0 51.3 51.7 n 2999 2503 5502 Kadn % 48.0 48.7 48.3 n 6248 5139 11387 Toplam Kolon % 54.9 45.1 100.0 Satr % 100.0 100.0 100.0

ocuklarn vcut arlklar ve boy uzunluklar lmleri yaplmtr. Vcut arl ve boy uzunluu kullanlarak beden ktle indeksleri (BK) hesaplanmtr. Vcut arl, boy uzunluu ve beden ktle indeksi deerleri WHO-2007 5-19 ya grubu ocuklarn referans verilerine gre deerlendirilmi, Z skor deerlerine gre kyaslamalar yaplmtr. Kyaslamalar sonucunda zayflk/imanlk ve ksa/uzun boylu olma skl

47

bulunmutur. Ayrca antropometrik lmlerin yaa, cinsiyete gre ortalama, standart sapma ve standart hata deerleri bulunmutur. NUTS blgelerine ve dier baz parametrelere gre deerlendirilmeler yaplm, yerleim yerine, cinsiyete ve blgelere gre farkllklar irdelenmitir. 4.4.1. Yerleim Yeri ve Cinsiyete gre Z-Skor ile Deerlendirilmesi Tablo 4.30-4.32de grld gibi ocuklarn vcut arlklar, boy uzunluklar ve hesaplanan beden ktle indeksi (BK) deerleri WHO 2007 5-19 ya grubu ocuklarn Z-skor referans verilerine gre deerlendirilmitir. Vcut Arl: Tablo 4.30da yerleim yerine ve cinsiyete gre vcut arl Z-skor deerleri yer almaktadr. ocuklarn %66.1inin (erkek: %66.8; kz: %65.3; kentsel:%65.3; krsal: %67.0) yaa gre normal vcut arlnda (-1SD - 1SD) olduu bulunmutur. Kentsel yerleim yerlerindeki ocuklarn %1.7si ok zayf/dk kilolu (<-2SD) ve %12.1i zayf ( -2SD - -1SD) iken, krsal yerleim yerlerinde bu oranlar srasyla %3.1 ve %17.9 ile daha yksek dzeydedir. Hafif kilolu (hafif iman) (1SD - 2SD) ve imanlk/ar kilolu olma (2SD) sklklar ise kentsel yerleimlerde srasyla %14.4 ve %6.5tir. Krsal yerleimlerde ise srasyla bu deerler %8.9 ve %3.1dir. Bu verilere gre imanlk ve hafif imanlk kentlerde daha sk grlrken krsalda daha az orandadr. Veriler zellikle imanlk ve hafif imanlk kadar zayflk sorununun da nemli dzeylerde olduunu gstermektedir. Cinsiyete gre deerlendirme yapldnda kzlarda ok zayf (%2.7) ve zayf (%16.0) olanlarn skl erkeklerden daha fazla (srasyla, %2.0 ve %13.5) bulunmutur. imanlk sorunu ise erkeklerde (%5.7) kzlara (%4.1) kyasla daha fazla gzlenmitir. Boy Uzunluu: Tablo 4.31de yerleim yerine ve cinsiyete gre boy uzunluu Z-skor deerleri grlmektedir. ocuklarn %63.7sinin (erkek: %64.2; kz: %63.2; kentsel:%66.0; krsal: %60.9) yaa gre normal boy uzunluunda (-1SD - 1SD) olduu bulunmutur. Kentsel yerleim yerlerinde ocuklarn %3.6s ok ksa/bodur (<-2SD) ve %18.8i ksa boylu (-2SD - -1SD) iken, krsal yerleim yerlerinde bu oranlar srasyla %6.7 ve %24.8dir. Ksa boyluluk hem kentsel (%18.8) hem de krsal (%24.8) yerleim yerlerinde sorun olmakla birlikte ki krsalda daha yksek oranlardadr. Uzun (1SD - 2SD) ve ok uzun boylu olma (2SD) sklklar ise kentsel yerleimlerde srasyla %9.7 ve %1.9dur. Krsal yerleimlerde ise srasyla bu deerler %6.1 ve %1.5dir. Cinsiyete gre deerlendirme yapldnda kzlarda ok ksa (%5.2) ve ksa (%22.3) boylu olanlarn skl erkeklerden daha fazla (srasyla, %4.9 ve %20.7) bulunmutur. Boy ksal genelde nemli bir sorun olarak grlmektedir. Beden Ktle ndeksi: Vcut arl ve boy uzunluu deerlerinden hesaplanarak bulunan beden ktle indeksi (BK) deerleri imanlk ve zayfln nemli bir gstergesidir. Tablo 4.32de grld gibi ocuklarn %70.0inin (erkek: %69.5; kz: %70.6; kentsel:%66.5; krsal: %74.4) ya gre normal beden ktle indeksi deerlerinde (-1SD - 1SD) olduu bulunmutur. Kentlerde ocuklarn %8.5i (erkek: %9.7; kz: %7.1), krsalda ise %7.5i (erkek: %4.8; kz: %3.2) imandr. Hafif imanlk durumuna bakldnda kentlerde ocuklarn %16.3 (erkek: %16.8; kz: %15.9), krsalda ise %11.9u (erkek: %13.1; kz: %10.6) hafif iman olarak saptanmtr. Toplamda ise ocuklarn %14.3 hafif iman ve %6.5i ise imandr. Veriler hafif imanlk durumunun olduka nemli bir sorun olduunu ve gerekli nlemler alnmadnda imanlk sorununa doru kaymann olabileceini gstermektedir. ocuklarda zayf ve ok zayf olma durumlar deerlendirildiinde, ocuklarn kentsel yerleim biriminde %7.6s zayf ve %1.1i ise ok zayf bulunmutur. Bu deerler krsal yerleim biriminde ise srasyla %8.2 ve %1.5dir. Cinsiyete gre deerlendirme yapldnda ise kzlarda (%9.2) zayf olma durumunun erkeklerden (%6.6) daha fazla olduu belirlenmitir.

48

Tablo 4.30. Yerleim yerine ve cinsiyete gre VCUT AIRLII Z skoru dalmlar VCUT AIRLII Z SKORU -2 SD <-1 SD ZAYIF n % n % n % n % NORMAL HAFF MAN MAN n -1 SD <1 SD 1 SD <2 SD 2 SD Toplam

< -2 SD

OK ZAYIF %

Yerleim yeri 1.4 2.1 1.7 2.9 3.4 3.1 2.0 2.7 2.4 1672 14.7 880 16.0 3594 7528 792 13.5 3934 918 17.9 3445 67.0 66.8 65.3 66.1 467 18.7 1662 66.4 451 17.1 1783 67.6 234 225 459 703 654 1357 754 12.1 4083 65.3 898 14.4 8.9 9.0 8.9 12.0 11.9 11.9 413 13.8 1932 64.4 429 14.3 341 10.5 2151 66.2 469 14.4 244 161 405 92 65 157 336 226 562

Cinsiyet

Erkek

44

7.5 5.4 6.5 3.5 2.6 3.1 5.7 4.1 4.9

3249 2999 6248 2636 2503 5139 5885 5502 11387

100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

Kentsel

Kz

64

Toplam

108

Erkek

76

Krsal

Kz

84

Toplam

160

Erkek

120

TOPLAM

Kz

148

Toplam

268

49

50 BOY UZUNLUU Z SKORU

-2 SD <-1 SD KISA n 579 597 1176 637 635 1272 1216 1232 2448 21.5 22.3 3476 7257 20.7 3781 24.8 3130 60.9 64.2 63.2 63.7 25.4 1520 60.7 148 314 493 424 917 24.2 1610 61.1 166 18.8 4127 66.0 603 9.7 6.3 5.9 6.1 8.4 7.7 8.1 19.9 1956 65.2 276 9.2 17.8 2171 66.8 327 10.1 68 48 116 38 38 76 106 86 192 % n % n % n % 2.1 1.6 1.9 1.4 1.5 1.5 1.8 1.6 1.7 -1 SD <1 SD NORMAL 1 SD <2 SD UZUN 2 SD OK UZUN n 3249 2999 6248 2636 2503 5139 5885 5502 11387 Toplam % 3.2 4.1 3.6 7.0 6.5 6.7 4.9 5.2 5.0 % 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

Tablo 4.31. Yerleim yerine ve cinsiyete gre BOY UZUNLUU Z skoru dalmlar

< -2 SD OK KISA

Yerleim yeri Cinsiyet

Erkek

104

Kentsel

Kz

122

Toplam

226

Erkek

185

Krsal

Kz

162

Toplam

347

Erkek

289

TOPLAM

Kz

284

Toplam

573

Tablo 4.32. Yerleim yerine ve cinsiyete gre BEDEN KTLE NDEKS (BK) Z skoru dalmlar BK Z SKORU -2 SD <-1 SD ZAYIF n 198 276 474 191 230 421 389 506 895 7.9 7974 9.2 3886 70.6 70.0 6.6 4088 69.5 8.2 3820 74.4 611 891 742 1633 9.2 1887 75.4 265 7.2 1933 73.3 346 13.1 10.6 11.9 15.1 13.5 14.3 7.6 4157 66.5 1022 16.3 530 127 81 208 443 295 738 9.2 1999 66.7 477 15.9 214 6.1 2155 66.3 545 16.8 316 9.7 7.1 8.5 4.8 3.2 4.0 7.5 5.4 6.5 % n % n % n % n 3249 2999 6248 2636 2503 5139 5885 5502 11387 -1 SD <1 SD NORMAL 1 SD <2 SD HAFF MAN 2 SD MAN Toplam

< -2 SD OK ZAYIF % 1.1 1.1 1.1 1.5 1.6 1.5 1.3 1.3 1.3

Yerleim yeri

Cinsiyet

% 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

Erkek

35

Kentsel

Kz

33

Toplam

68

Erkek

39

Krsal

Kz

40

Toplam

79

Erkek

74

TOPLAM

Kz

73

Toplam

147

51

52

ekil 4.1. Yerleim yerlerine (kent/kr) gre ocuklarn BEDEN KTLE NDEKS (BK) Z skor dalmlar

4.4.2. Yaa ve Cinsiyete gre Z-Skor ile Deerlendirilmesi Tablo 4.33-4.35de ocuklarn ya ve cinsiyetine gre vcut arlklar, boy uzunluklar ve hesaplanan beden ktle indeksi (BK) deerlerinin WHO-MGRS 2007 5-19 ya grubu ocuklarn Z-skor referans verilerine gre deerlendirilmesi grlmektedir. Vcut Arl: Tablo 4.33de yaa ve cinsiyete gre vcut arl Z-skor deerlerinin dalm yer almaktadr. imanlk durumu deerlendirildiinde ocuklarn %3.6snn 6, %4.6snn 7, %5.0inin 8, %5.9unun 8, %5.9unun 9 ve %4.8inin ise 10 yalarnda iman (2SD) olduu bulunmutur. Hafif kiloluluk (hafif iman) (1SD - 2SD) durumu ise 6, 7, 8, 9, 10 yalarnda srasyla, %11.7, %13.2, %10.7, %12.2 ve %11.7dir. Ksa boylu olma durumunun ise yala birlikte artt (6 ya: %13.4; 7 ya: %13.0; 8 ya: %15.4; 9 ya: %15.5; 10 ya: %15.6) grlmektedir. Boy Uzunluu: Tablo 4.34de yaa ve cinsiyete gre boy uzunluu Z-skor deerleri verilmitir. Yaa ve cinsiyete gre ok uzun boylu olan ocuk says olduka dktr. Uzun boylu olma durumu ise %6.7 ile %9.2 arasnda bir dalm gstermektedir. Ksa boyluluk yaygn bir sorundur. Ksa boylu ocuklarn oranlar (-2SD - -1SD) 6, 7, 8, 9, 10 yalarnda srasyla, %21.2, %20.7, %21.7, %22.2 ve %21.5dir. ok ksa boylu/bodur olma durumu ise %4.5-5.8 arasnda dalm gstermektedir. Beden Ktle ndeksi: Tablo 4.35de grld gibi ocuklarda imanlk (2SD) grlme skl 6 yanda %5.5, 7 yanda %5.8, 8 yanda %6.1, 9 yanda %7.7 ve 10 yanda %6.9 olarak bulunmutur. Erkeklerde yalara gre (dalm: %6.1-9.5) imanlk grlme skl kzlardan (dalm: %4.8-6.1) daha fazla bulunmutur. Hafif imanlk durumuna bakldnda erkek ocuklarda %14.0-17.9, kz ocuklarnda ise %10.4-14.5 arsnda dalm gsterdii bulunmutur. ocuklarda ok zayf olma durumu deerlendirildiinde, tm yalarda < -2SD altnda olan ocuklarn oran ok dk dzeydedir. Zayf olanlarn ise %6.5i 6, %6.5i 7, %7.8i 8, %9.3 9 ve %8.6s ise 10 yalarndadr. Alt yandan 9 yana kadar zayflk durumunun artarak devam ettii belirlenmitir.

53

54
VCUT AIRLII Z SKORU -2 SD <-1 SD ZAYIF n 77 84 161 177 173 350 224 235 459 205 231 436 109 157 266 15.6 18.7 519 1109 12.7 590 15.5 1798 64.0 68.6 61.7 65.2 17.1 850 63.0 14.1 948 65.0 172 170 342 99 99 198 15.4 1987 66.7 320 16.4 936 65.5 165 11.5 10.7 11.8 12.6 12.2 11.5 11.8 11.7 14.4 1051 67.8 155 10.0 13.0 1811 67.2 357 13.2 124 95 53 148 101 64 165 47 35 82 13.5 877 68.2 156 12.1 53 12.5 934 66.2 201 14.2 71 5.0 4.1 4.6 6.1 3.7 5.0 6.9 4.7 5.9 5.5 4.2 4.8 13.4 823 68.5 140 11.7 43 3.6 14.1 412 69.0 64 10.7 21 3.5 597 1201 1411 1285 2696 1551 1430 2981 1459 1349 2808 860 841 1701 12.7 411 68.0 76 12.6 22 3.6 604 % n % n % n % n % 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 -1 SD <1 SD NORMAL 1 SD <2 SD HAFF MAN 2 SD MAN Toplam

Tablo 4.33. Yaa ve cinsiyete gre VCUT AIRLII Z skoru dalmlar

Ya (yl)

Cinsiyet

< -2 SD OK ZAYIF

Erkek

18

3.0

Kz

16

2.7

Toplam

34

2.8

Erkek

28

2.0

Kz

26

2.0

Toplam

54

2.0

Erkek

26

1.7

Kz

41

2.9

Toplam

67

2.2

Erkek

33

2.3

Kz

34

2.5

Toplam

67

2.4

Erkek

15

1.7

10

Kz

31

3.7

Toplam

46

2.7

Tablo 4.34. Yaa ve cinsiyete gre BOY UZUNLUU Z skoru dalmlar BOY UZUNLUU Z SKORU -2 SD <-1 SD KISA n 123 131 254 279 280 559 338 308 646 316 307 623 160 206 366 21.5 24.5 18.6 580 522 1102 22.2 1791 22.8 852 63.2 63.8 67.4 62.1 64.8 21.7 939 64.4 21.7 1917 64.3 230 120 98 218 61 52 113 21.5 917 64.1 111 21.8 1000 64.5 119 7.7 7.8 7.7 8.2 7.3 7.8 7.1 6.2 6.7 20.7 1695 62.9 247 9.2 21.8 806 62.7 111 8.6 29 57 28 25 53 22 18 40 19 7 26 19.8 889 63.0 136 9.6 28 21.2 752 62.6 109 9.1 16 1.3 2.0 2.3 2.1 1.8 1.7 1.8 1.5 1.3 1.4 2.2 0.8 1.5 21.9 379 63.5 52 8.7 7 1.2 20.4 373 61.8 57 9.4 9 1.5 604 597 1201 1411 1285 2696 1551 1430 2981 1459 1349 2808 860 841 1701 % n % n % n % n -1 SD <1 SD NORMAL 1 SD <2 SD UZUN 2 SD OK UZUN Toplam % 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

Ya (yl) % 7.0 4.7 5.8 5.6 4.6 5.1 4.3 4.8 4.5 4.2 5.5 4.8 4.7 6.4 5.5

Cinsiyet

< -2 SD OK KISA

Erkek

42

Kz

28

Toplam

70

Erkek

79

Kz

59

Toplam

138

Erkek

66

Kz

69

Toplam

135

Erkek

62

Kz

74

Toplam

136

Erkek

40

10

Kz

54

Toplam

94

55

56
BK Z Skoru -2 SD <-1 SD ZAYIF n 32 46 78 80 96 176 104 129 233 119 142 261 54 93 147 8.6 11.1 558 1166 6.3 608 9.3 1891 67.4 70.7 66.3 68.5 10.5 920 68.2 8.2 971 66.6 204 193 397 124 122 246 7.8 2095 70.3 429 9.0 1007 70.4 206 14.4 14.4 14.0 14.3 14.1 14.4 14.5 14.5 6.7 1088 70.1 223 14.4 6.5 1927 71.5 412 15.3 157 114 68 182 138 78 216 66 51 117 7.5 949 73.9 159 12.4 69 5.7 978 69.3 253 17.9 88 6.2 5.4 5.8 7.4 4.8 6.1 9.5 5.8 7.7 7.7 6.1 6.9 6.5 895 74.5 149 12.4 66 5.5 7.7 452 75.7 62 10.4 29 4.9 597 1201 1411 1285 2696 1551 1430 2981 1459 1349 2808 860 841 1701 5.3 443 73.3 87 14.4 37 6.1 604 % n % n % n % n % 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 -1 SD <1 SD NORMAL 1 SD <2 SD HAFF MAN 2 SD MAN Toplam % 0.8 1.3 1.1 0.9 0.9 0.9 1.4 1.4 1.4 1.9 1.2 1.5 0.9 2.0 1.5

Tablo 4.35. Yaa ve cinsiyete gre BEDEN KTLE NDEKS (BK) Z skoru dalmlar

Ya (yl)

Cinsiyet

< -2 SD OK ZAYIF

Erkek

Kz

Toplam

13

Erkek

12

Kz

12

Toplam

24

Erkek

22

Kz

20

Toplam

42

Erkek

27

Kz

16

Toplam

43

Erkek

10

Kz

17

Toplam

25

ekil 4.2. Yaa Gre BEDEN KTLE NDEKS (BK) Z skoru dalmlar

57

4.4.3. NUTS Blgelerine ve Cinsiyete gre Z-Skor ile Deerlendirilmesi NUTS Blgelerine ve cinsiyete gre dalmlar Tablo 4.36.1-4.38.2de verilmitir. Vcut Arl: Yaa gre vcut arl Tablo 4.36.1de yerleim yerine ve cinsiyete gre vcut arl Z-skor deerleri yer almaktadr. ocuklarda yaa gre vcut arl 2SD zerinde olan en yksek deere sahip olan blgelerin stanbul (erkek:%11.1; kz:%7.9) ve Bat Marmara (erkek:%9.4; kz:%5.6) blgeleri olduu grlmtr. En dk yaa gre vcut arl 2SD deere sahip blgeler ise Kuzeydou Anadolu (erkek:%1.8; kz:%1.9), Dou Anadolu (erkek:%1.7; kz:%1.0) ve Gneydou Anadolu (erkek:%0.8; kz:%0.7) blgeleridir. Ayrca Kuzeydou Anadolu (erkek:%2.2; kz:%4.5), Dou Anadolu (erkek:%4.7; kz:%6.1) ve Gneydou Anadolu (erkek:%4.7; kz:%6.1) blgeleri ok zayf (<-2SD) olan ocuklarn orannn da en yksek olduu blgelerdir. Erkek ve kzlarn toplamna bakldnda stanbul (%9.5), Bat Marmara (%7.4), Ege (%6.5) ve Bat Anadolu (%5.8) yaa gre vcut arl (2SD) en yksek olan blgelerdir. ok zayf ocuklarn bulunduu blgeler ise srasyla Gneydou Anadolu (%5.4) ve Dou Anadolu (%5.3) blgeleridir. Yaa gre vcut arl normal olan ocuk oran ise en yksek oranda Dou Karadeniz Blgesinde (%72.4) bulunmaktadr (Tablo 4.36.2). Boy Uzunluu: Tablo 4.37.1 ve 4.37.2de NUTS blgelerine gre boy uzunluu Z-skor deerleri grlmektedir. Ksa boy uzunluu tm blgelerde ve cinsiyette farkl oranlarda olsa da nemli bir sorun olarak grlmektedir (Tablo 4.37.1). Erkek ve kz ocuklarnn toplamna bakldnda boy ksal oran stanbulda (%15.5) ve Dou Marmarada (%16.5) en dk oranlarda iken, Gneydou Anadolu (%29.1), Dou Anadolu (%28.6), Orta Anadolu (%24.9) ve Dou Karadenizde (%24.6) en yksek oranlardadr (Tablo 4.37.2). Beden Ktle ndeksi: Beden ktle indeksi (BK) deerlerine gre NUTS blgelerinde imanlk ve zayf olma durumu sonular Tablo 4.38.1 ve 4.38.2de verilmitir. imanlk sorununun en fazla grld blgeler stanbul (%13.0) ve Bat Marmara (%11.7)dr (Tablo 4.38.2). stanbul ve Bat Marmara blgelerinde imanlk sorununun, erkeklerde (srasyla; %14.5 ve %15.2), kzlardan (srasyla; %11.3 ve % 8.3) daha fazla grld saptanmtr (Tablo 38a). imanln en dk olduu blgeler Kuzeydou Anadolu (%2.3), Dou Anadolu (%2.4) ve Gneydou Anadolu (%0.9) blgeleridir (Tablo 4.38.2). Zayf (-1SD - 1SD) olan ocuklarn en yksek olduu blgeler Kuzeydou Anadolu (%8.2), Dou Anadolu (%10.2) ve Gneydou Anadolu (%10.3) blgeleridir (Tablo 4.38.2). Bu blgelerde zayflk sorununa cinsiyete gre bakldnda kzlarda (Kuzeydou Anadolu: %11.6; Dou Anadolu: %13.1, Gneydou Anadolu: %12.6), erkeklerden (Kuzeydou Anadolu: %8.2; Dou Anadolu: %7.4, Gneydou Anadolu: %8.1) daha fazla oranlarda grld saptanmtr (Tablo 4.38.1). Dou Anadolu blgesinde ok zayf olanlarn oran %3.9 ile en yksek dzeydedir ve erkeklerde %4.7 ve kzlarda %3.0 orannda belirlenmitir (Tablo 4.38.1). Normal BK (-1 SD 1 SD) deerine sahip blgelerde en yksek orana Kuzeydou Anadolu (%79.0), Dou Anadolu (%78.0), Gneydou Anadolu (%77.4) ve Akdeniz (%71.5) blgelerinde saptanmtr. stanbul (%61.0) ve Bat Marmara (%61.0) blgeleri ise normal BK deerine sahip olanlarn en dk olduu blgelerdir (Tablo 4.38.2).

58

Tablo 4.36.1. NUTS blgelerine ve cinsiyete gre VCUT AIRLII Z Skor dalmlar
VCUT AIRLII (Z SKOR) Erkek -1 SD 1 SD 2 SD Toplam n 823 171 388 681 609 819 307 384 137 450 1.7 6 0.8 408 708 7 2 19 24 42 5 1.8 2.1 1.5 4.5 6.1 6.1 11 1.4 115 45 54 14 96 96 172 13 2.3 71 12.5 14.5 16.3 16.2 10.7 22.7 24.2 24.9 5 0.8 80 12.5 415 397 513 183 226 91 273 246 446 7 2.2 37 11.5 221 68.8 64.9 69.6 64.8 66.3 67.9 69.5 64.7 62.1 64.5 5 2.8 18 10.0 118 65.6 29 42 106 55 125 30 31 21 26 26 27 8 1.1 82 10.9 465 62.0 136 n % n % n % n % 18.1 16.1 13.1 16.6 9.6 15.8 10.9 9.3 16.0 6.2 6.6 3.9 n 59 10 14 33 34 28 13 15 3 8 4 5 < -2 SD n 537 103 253 458 425 535 213 248 103 325 258 476 67.2 36 5.1 63.2 30 7.4 7 72.2 41 9.1 8 1.8 75.2 14 10.2 8 5.8 64.6 52 13.5 15 3.9 69.4 33 10.7 15 4.9 65.3 115 14.0 65 7.9 69.8 69 11.3 30 4.9 67.3 89 13.1 53 7.8 65.2 57 14.7 22 5.7 60.2 30 17.5 16 9.4 65.2 137 16.6 91 11.1 % n % n % 1 SD 2 SD -2 SD -1 SD -1 SD 1 SD 1 SD 2 SD 2 SD Kz Toplam % 7.9 5.6 4.4 5.2 6.0 3.5 4.7 4.5 2.3 1.9 1.0 0.7 n 750 180 321 639 570 792 276 333 131 422 396 692

NUTS BLGELER % 6.4 11.7 12.4 10.9 12.2 11.0 14.3 15.9 8.0 14.7 23.0 22.2

< -2 SD

-2 SD -1 SD

stanbul

0.6

53

Bat Marmara

1.2

20

Dou Marmara

2.1

48

Ege

1.0

74

Akdeniz

11

1.8

74

Bat Anadolu

14

1.7

90

Orta Anadolu

0.7

44

Bat Karadeniz

2.1

61

Dou Karadeniz

0.7

11

Kuzeydou Anadolu

10

2.2

66

Dou Anadolu

19

4.7

94

Gneydou Anadolu

33

4.7

157

59

60
VCUT AIRLII Z SKOR (Erkek ve Kz Birlikte) -2 SD <-1 SD ZAYIF n 135 38 85 154 145 205 89 115 25 162 190 329 23.5 23.6 504 922 18.6 598 9.3 194 72.4 68.6 62.7 65.9 16.0 474 66.1 15.3 396 67.9 63 83 35 67 56 63 12.7 1048 65.1 240 12.3 822 69.7 124 10.5 14.9 10.8 11.6 13.1 7.7 7.0 4.5 11.7 873 66.1 195 14.8 86 64 93 28 30 11 16 11 11 12.0 474 66.9 99 14.0 36 10.8 221 63.0 59 16.8 26 7.4 5.1 6.5 5.4 5.8 4.8 4.2 4.1 1.8 1.4 0.8 8.6 1002 63.7 273 17.4 150 9.5 % n % n % n % n 1573 351 709 1320 1179 1611 583 717 268 872 804 1400 -1 SD <1 SD NORMAL 1 SD <2 SD HAFF MAN 2 SD MAN Toplam % 0.8 2.0 2.1 0.9 2.0 1.6 1.2 2.1 1.1 3.3 5.3 5.4

Tablo 4.36.2. NUTS blgelerine gre VCUT AIRLII Z Skor dalmlar (Erkek ve Kz Birlikte)

NUTS BLGELER

< -2 SD OK ZAYIF

stanbul

13

Bat Marmara

Dou Marmara

15

Ege

12

Akdeniz

24

Bat Anadolu

25

Orta Anadolu

Bat Karadeniz

15

Dou Karadeniz

Kuzeydou Anadolu

29

Dou Anadolu

43

Gneydou Anadolu

75

ekil 4.3. NUTS blgelerine gre VCUT AIRLII Z Skor dalmlar (Erkek ve Kz Birlikte)

61

62
BOY UZUNLUU (Z SKOR) Kz -1 SD 1 SD 2 SD Toplam < -2 SD -2 SD -1 SD -1 SD 1 SD 1 SD 2 SD 1 SD 2 SD 2 SD Toplam -2 SD -1 SD n 14.2 18.1 15.5 17.9 21.8 18.1 23.5 22.1 23.4 22.7 26.2 29.2 399 56.4 33 4.7 231 56.6 24 5.9 9 3 268 59.6 41 9.1 9 2.0 2.2 0.4 90 65.7 6 4.4 3 2.2 246 64.1 27 7.0 2 0.5 384 137 450 408 708 206 67.1 15 4.9 5 1.6 307 8 17 8 36 34 542 66.2 77 9.4 21 2.6 819 26 3.3 2.9 5.1 6.1 8.5 8.6 75 10.8 397 65.2 37 6.1 13 2.1 609 24 4.2 120 170 73 69 34 110 123 200 460 67.5 73 10.7 9 1.3 681 15 2.3 113 266 68.6 37 9.5 8 2.1 388 11 3.4 57 17.8 17.7 21.1 21.5 26.4 20.7 26.0 26.1 31.1 28.9 118 69.0 12 7.0 3 1.8 171 8 4.4 36 20.0 558 67.8 111 13.5 21 2.6 823 22 2.9 127 16.9 % n % n % n % n n % n % n % n % n % n 750 8.9 213 66.4 33 10.3 444 69.5 57 375 65.8 45 524 66.2 61 174 63.0 20 217 65.2 23 82 62.6 6 234 55.5 31 212 53.5 20 387 55.9 22 8.9 7.9 7.7 7.2 6.9 4.6 7.3 5.1 3.2 4 7 2.2 2.2 10 1.6 6 1.1 11 1.4 1 7 1 0.4 2.1 0.7 11 2.6 7 8 1.8 1.2 180 321 639 570 792 276 333 131 422 396 692 498 66.4 90 12.0 13 1.7 116 64.4 16 31 60 72 85 32

Tablo 4.37.1. NUTS blgelerine ve cinsiyete gre BOY UZUNLUU Z Skor dalmlar

Erkek

NUTS BLGELER

< -2 SD

stanbul

16

1.9

117

Bat Marmara

4.1

Dou Marmara

17

4.4

Ege

17

2.5

122

Akdeniz

29

4.8

133

Bat Anadolu

31

38

148

Orta Anadolu

2.9

Bat Karadeniz

24

6.3

Dou Karadeniz

4.4

Kuzeydou Anadolu

30

6.7

102

Dou Anadolu

37

9.1

107

Gneydou Anadolu

68

9.3

207

Tablo 4.37.2. NUTS blgelerine gre BOY UZUNLUU Z Skor dalmlar (Erkek ve Kz Birlikte) BOY UZUNLUU Z Skor (Erkek ve Kz Birlikte) -2 SD <-1 SD KISA n 244 67 117 235 253 318 145 154 66 212 230 407 29.1 786 28.6 443 24.3 502 57.6 55.1 56.1 24.6 172 64.2 21.5 463 64.6 50 12 72 44 55 24.9 380 65.2 35 19.7 1066 66.2 138 8.6 6.0 7.0 4.5 8.3 5.5 3.9 21.5 772 65.5 82 7.0 17.8 904 68.5 130 9.8 19 19 32 6 9 4 20 16 11 16.5 479 67.6 70 9.9 15 19.1 234 66.7 28 8.0 7 2.0 2.1 1.4 1.6 2.0 1.0 1.3 1.5 2.3 2.0 0.8 15.5 1056 67.1 201 12.8 34 2.2 % n % n % n % -1 SD <1 SD NORMAL 1 SD <2 SD UZUN 2 SD OK UZUN Toplam n 1573 351 709 1320 1179 1611 583 717 268 872 804 1400

NUTS BLGELER % 2.4 4.3 3.9 2.4 4.5 3.5 2.9 5.7 5.2 7.6 8.8

< -2 SD OK KISA

stanbul

38

Bat Marmara

15

Dou Marmara

28

Ege

32

Akdeniz

53

Bat Anadolu

57

Orta Anadolu

17

Bat Karadeniz

41

Dou Karadeniz

14

Kuzeydou Anadolu

66

Dou Anadolu

71

Gneydou Anadolu

141

10.1

63

64

ekil 4.4. NUTS blgelerine gre BOY UZUNLUU Z Skor dalmlar (Erkek ve Kz Birlikte)

Tablo 4.38.1. NUTS blgelerine ve cinsiyete gre BEDEN KTLE NDEKS (BK) Z Skor dalmlar BEDEN KTLE NDEKS (Z SKOR) Erkek 1 SD 2 SD 2 SD Toplam n 823 171 388 681 609 819 307 384 137 450 408 1.1 708 1 1 7 12 24 1 0.4 0.3 0.8 1.7 3.0 3.5 5 0.6 73 20 30 2 49 52 87 4 0.7 57 8 1.3 43 6.7 10.0 9 .2 7.2 9.0 1.5 11.6 13.1 12.6 1 0.3 26 8.1 5 2.8 11 6.1 111 61.7 233 72.6 4 0.5 56 7.5 n % n % n % n % n % n < -2 SD n % -2 SD -1 SD -1 SD 1 SD 1 SD 2 SD 2 SD % Kz Toplam n 750 38 43 21.1 15 13.4 18 438 68.5 104 16.3 46 398 69.8 73 12.8 38 538 67.9 136 17.2 40 204 73.9 243 73.0 93 71.0 335 79.4 309 78.0 527 76.2 36 46 29 23 17 49 13.0 15 13.8 13 22.1 5.5 4.3 7.1 6 8 6 5 8.3 5.6 7.2 6.7 5.1 5.4 3.9 4.6 1.9 1.5 0.7 180 321 639 570 792 276 333 131 422 396 692

NUTS BLGES n %

< -2 SD

-2 SD -1 SD -1 SD 1 SD

stanbul 28 56 66 37 80 18 26 10 12 13 8 3.2 2.7 7.3 6.8 5.9 9.8 6.1 9.7 14.4 28 7.2 16.4 26 15.2

1.1

36

4.4 502 61.0 157 19.1 119 14.5

457 60.9 148 19.7 85 11.3

14

8.2 103 60.2

Bat Marmara Dou Marmara

1.0

34

8.8 266 68.6

Ege 93 15.3

0.6

39

5.7 459 67.4 113 16.6

Akdeniz

0.8

29

4.8 445 73.1

5 59 60 28 44 28 67 9.5 6.9 9.8 20.4 15.6 19.2

0.6

52

6.3 524 64.0 158 19.3

0.3

20

6.5 209 68.1

1 95 69.3

1.0

37

9.6 257 66.9

2.9

0.7

37

8.2 354 78.7

19

4.7

30

7.4 318 77.9

Bat Anadolu Orta Anadolu Bat Karadeniz Dou Karadeniz Kuzeydou Anadolu Dou Anadolu Gneydou Anadolu

20

2.8

57

8.1 556 78.5

65

66
BEDEN KTLE NDEKS (BK) Z Skor (Erkek ve Kz Birlikte) -2 SD <-1 SD ZAYIF n 92 25 60 82 86 125 40 67 6 86 82 144 10.3 10.2 9.9 689 627 1083 2.2 188 9.3 500 69.7 70.1 79.0 78.0 77.4 6.9 413 70.8 7.8 1062 65.9 294 95 106 57 67 45 116 7.3 843 71.5 166 6.2 897 68.0 217 16.4 14.1 18.2 16.3 14.8 21.3 7.7 5.6 8.3 8.5 499 70.4 99 14.0 46 112 75 120 33 39 16 20 19 13 7.1 214 61.0 66 18.8 41 11.7 6.5 8.5 6.4 7.4 5.7 5.4 6.0 2.3 2.4 0.9 5.8 959 61.0 305 19.4 204 13.0 % n % n % n % -1 SD <1 SD NORMAL 1 SD <2 SD HAFF MAN 2 SD MAN Toplam n 1573 351 709 1320 1179 1611 583 717 268 872 804 1400 % 0.8 1.4 0.7 0.9 0.8 0.6 0.3 0.7 0.4 1.1 3.9 3.1

Tablo 4.38.2. NUTS blgelerine gre BEDEN KTLE NDEKS (BK) Z Skor dalmlar (Erkek ve Kz Birlikte)

NUTS BLGELER

<-2 SD OK ZAYIF

stanbul

13

Bat Marmara

Dou Marmara

Ege

12

Akdeniz

Bat Anadolu

10

Orta Anadolu

Bat Karadeniz

Dou Karadeniz

Kuzeydou Anadolu

10

Dou Anadolu

31

Gneydou Anadolu

44

ekil 4.5. NUTS blgelerine gre BEDEN KTLE NDEKS (BK) Z Skor dalmlar (Erkek ve Kz Birlikte)

67

4.4.4. Yaa ve Cinsiyete Gre Vcut Arl, Boy Uzunluu, BK, Bel evresi, Bel evresi Boy Uzunluu Oran lmlerinin Ortalama ( ), Standart Sapma (S) ve Standart Hat ( ) Deerleri Vcut Arl: Yaa gre vcut arl ortalama ( ) ve standart sapma (S) deerlerine bakldnda deerlerin doal olarak ya arttka artt grlmektedir. Kentsel yerleim yerlerindeki ocuklarn deerleri krsal yerleim yerlerinde yaayanlardan daha yksek deerlerdedir. Erkeklerin vcut arl deerleri kzlardan daha fazladr. Genellikle fark yaklak bir kilogram civarnda deiiklik gstermektedir. 6-10 ya grubunda kentlerde ve krsalda yaayan erkek ocuklarn vcut arlklar srasyla, 23.4-31.2 ve 22.5-29.3 kg, kzlarn ise srasyla, 23.0-30.7 ve 21.8-29.1 kg arasnda saptanmtr (Tablo 4.39). Boy Uzunluu: Kentlerde yaayan ocuklar, krsal yerleim yerlerindeki ocuklardan, erkekler ise kzlardan daha uzun boyludur. 6-10 ya grubunda kentlerde ve krsalda yaayan erkek ocuklarn boy uzunluklar srasyla, 119.7-133.5 ve 118.4-131.8 cm, kzlarn ise srasyla, 119.1-132.7 ve 117.9-131.3 cm arasnda saptanmtr (Tablo 4.39). Beden Ktle ndeksi (BK): 6-10 ya grubunda kentlerde ve krsalda yaayan erkek ocuklarn beden ktle indeksi deerleri srasyla, 16.2-17.4 ve 15.9-16.8 kg/m2, kzlarn ise srasyla, 16.1-17.3 ve 15.6-16.8 kg/m2 arasnda saptanmtr (Tablo 4.39). Bel evresi: 6-10 ya grubunda kentlerde ve krsalda yaayan erkek ocuklarn bel evresi deerleri srasyla, 54.1-59.9 ve 53.5-57.4 cm, kzlarn ise srasyla, 53.4-58.9 ve 52.2-56.4 cm arasnda saptanmtr (Tablo 4.39). Bel evresi/Boy Uzunluu Oran: Tm yerleim yerlerinde ve cinsiyette ocuklarn bel evresi/boy uzunluu oranlar ortalama deerleri dk olarak saptanmtr. Genelde deerler 0.43-0.46 arasndadr (Tablo 4.39).

68

Tablo 4.39. Yaa ve cinsiyete gre vcut arl, boy u zunluu, BK, bel evresi, bel evresi/boy uzunluu oran lmlerinin ortalama ( ), standart sapma (S) ve standart hata ( ) deerleri Ya (yl) Yerleim Yeri Kentsel 6 Krsal Toplam Kentsel 7 Vcut Arl (kg) Krsal Toplam Kentsel 8 Krsal Toplam Kentsel 9 Krsal Toplam Kentsel 10 Krsal Toplam 6 Kentsel Krsal Toplam Kentsel 7 Boy uzunluu (cm) Krsal Toplam Kentsel 8 Krsal Toplam 9 Kentsel Krsal Toplam Kentsel 10 Krsal Toplam Cinsiyet Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz n 318 304 286 293 604 597 790 685 621 600 1411 1285 844 752 707 678 1551 1430 808 781 651 568 1459 1349 489 477 371 364 860 841 318 304 286 293 604 597 790 685 621 600 1411 1285 844 752 707 678 1551 1430 808 781 651 568 1459 1349 489 477 371 364 860 841 23.4 23.0 22.5 21.8 22.9 22.4 24.6 23.7 23.5 23.0 24.1 23.4 27.0 26.3 25.7 25.2 26.4 25.8 30.3 29.7 28.2 27.8 29.4 28.9 31.2 30.7 29.3 29.1 30.4 30.0 119.7 119.1 118.4 117.9 119.1 118.5 121.6 120.3 119.9 119.4 120.9 119.9 126.3 125.3 125.1 124.6 125.7 124.9 131.5 130.8 130.0 129.3 130.8 130.2 133.5 132.7 131.8 131.3 132.8 132.1 S 3.52 4.82 3.68 3.32 3.62 4.20 5.41 5.11 4.05 5.56 4.89 5.34 5.94 5.81 4.76 5.19 5.47 5.54 7.10 6.81 5.25 5.82 6.43 6.48 6.14 7.05 5.87 5.88 6.09 6.62 5.54 6.68 5.78 5.27 5.69 6.06 6.84 7.13 6.70 6.98 6.83 7.07 7.19 6.94 6.87 7.51 7.07 7.22 7.07 7.11 6.90 7.23 7.02 7.20 6.12 6.28 6.89 6.41 6.52 6.38 0.20 0.28 0.22 0.19 0.15 0.17 0.19 0.20 0.16 0.23 0.13 0.15 0.20 0.21 0.18 0.20 0.14 0.15 0.25 0.24 0.21 0.24 0.17 0.18 0.28 0.32 0.30 0.31 0.21 0.23 0.31 0.38 0.34 0.31 0.23 0.25 0.24 0.27 0.27 0.28 0.18 0.20 0.25 0.25 0.26 0.29 0.18 0.19 0.25 0.25 0.27 0.30 0.18 0.19 0.28 0.29 0.36 0.34 0.22 0.22

69

Tablo 4.39 (devam) Ya (yl) Yerleim Yeri Kentsel 6 Krsal Toplam Kentsel 7 Krsal Toplam BK (kg/m2) Kentsel 8 Krsal Toplam Kentsel 9 Krsal Toplam Kentsel 10 Krsal Toplam 6 Kentsel Krsal Toplam Kentsel 7 Bel evresi (cm) Krsal Toplam Kentsel 8 Krsal Toplam 9 Kentsel Krsal Toplam Kentsel 10 Krsal Toplam Cinsiyet Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz n 318 304 286 293 604 597 790 685 621 600 1411 1285 844 752 707 678 1551 1430 808 781 651 568 1459 1349 489 477 371 364 860 841 318 304 286 293 604 597 789 683 621 600 1410 1283 844 752 708 678 1552 1430 807 780 651 568 1458 1348 488 477 371 364 859 841 16.2 16.1 15.9 15.6 16.1 15.9 16.5 16.2 16.2 16.0 16.4 16.1 16.8 16.6 16.3 16.1 16.6 16.4 17.4 17.2 16.6 16.4 17.0 16.9 17.4 17.3 16.8 16.8 17.2 17.1 54.1 53.4 53.5 52.2 53.8 52.8 55.4 54.6 53.9 53.0 54.7 53.9 56.9 56.1 55.2 54.2 56.1 55.2 59.0 58.4 56.6 55.6 57.9 57.2 59.9 58.9 57.4 56.4 58.8 57.8 S 1.59 2.34 1.62 1.58 1.61 2.01 2.31 2.29 1.82 2.75 2.11 2.52 2.53 2.66 1.89 2.00 2.28 2.38 2.97 2.78 2.01 2.28 2.62 2.60 2.63 2.93 2.49 2.32 2.59 2.69 5.02 6.03 4.76 4.99 4.91 5.57 6.44 6.24 5.20 5.84 5.97 6.11 6.65 6.49 5.81 5.73 6.34 6.21 7.43 7.47 6.05 6.01 6.95 7.03 7.67 8.00 6.32 6.55 7.22 7.50 0.09 0.13 0.09 0.09 0.07 0.08 0.08 0.09 0.07 0.11 0.06 0.07 0.09 0.10 0.07 0.08 0.06 0.06 0.10 0.10 0.08 0.10 0.07 0.07 0.12 0.13 0.13 0.12 0.09 0.09 0.28 0.35 0.28 0.29 0.20 0.23 0.23 0.24 0.21 0.24 0.16 0.17 0.23 0.24 0.22 0.22 0.16 0.16 0.26 0.27 0.24 0.25 0.18 0.19 0.35 0.37 0.33 0.34 0.25 0.26

70

Tablo 4.39. (devam) Ya (yl) Yerleim Yeri Kentsel 6 Krsal Toplam Kentsel Bel evresi/Boy Uzunluu Oran 7 Krsal Toplam Kentsel 8 Krsal Toplam Kentsel 9 Krsal Toplam Kentsel 10 Krsal Toplam Cinsiyet Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz n 318 304 286 293 604 597 790 683 621 600 1410 1283 844 752 707 678 1551 1430 807 780 651 568 1458 1348 488 477 371 364 859 841 0.45 0.45 0.45 0.44 0.45 0.45 0.46 0.45 0.45 0.44 0.45 0.45 0.45 0.45 0.44 0.44 0.45 0.44 0.45 0.45 0.44 0.43 0.44 0.44 0.44 0.44 0.44 0.43 0.44 0.44 S 0.04 0.05 0.04 0.04 0.04 0.04 0.04 0.05 0.04 0.04 0.04 0.04 0.04 0.04 0.04 0.04 0.04 0.04 0.05 0.05 0.04 0.04 0.05 0.05 0.05 0.05 0.04 0.04 0.05 0.05 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

4.4.5. Beden Ktle ndeksi ile eitli Parametreler Arasndaki Korelasyonlar Aratrma kapsamna alnan ocuklarn BK ile ilikili olabilecei dnlen baz verilerin korelasyonu Tablo 4.40da grlmektedir. ocuklarda ya ve gnlk ortalama bilgisayar banda geirilen sre arttka BKnin de artt saptanmtr (p<0.01). Buna karn, haftada spor kulbne gitme says ve uyku uyuma sresi arttka BK deerinin azald belirlenmitir (p<0.05). Okulun eve uzakl ve TV izleme ile BK arasnda ise bir iliki bulunamamtr. ocuklarn gnlk ortalama televizyon ve bilgisayar banda geirdikleri sre ile ev dnda oyun oynama sreleri srasyla, 1.91.30, 0.850.43 ve 1.00.81 saattir (Tablo 20, Tablo 22, Tablo 23) Tablo 4.40. Beden Ktle ndeksi ile eitli Parametreler Aras Korelasyonlar

n
Ya Okulun eve uzakl BK Spor kulbne gitme says/hafta Uyku uyuma sresi Gnlk ortalama darda oyun oynama (sokak, park, bahe vb.) sresi Gnlk ortalama bilgisayar banda geirilen sre Gnlk ortalama TV izleme sresi
*p<0.05 / ** p<0.01

r
0.150** -0.002 -0.088* -0.043* -0.054* 0.068** 0.017

11387 10615 1342 9781 11835 8934 9344

71

5. TARTIMA 5.1. Okullara likin Bulgular Temel insan hakk olan eitim ve beslenme Gda Tarm rgt Uluslararas Beslenme Konferans (FAO International Conference on Nutrition) ve Dnya Salk rgt Saln Gelitirilmesi Ottawa Belgesinde (WHO Ottawa Charter for Health Promotion) (WHO, 1998) ve Binyl Geliim Hedeflerinde (Milennium Development Goals- MDG) (Black, 2008) saln temel hedefleri olarak vurgulanmtr. Salk, eitim ve beslenme birbirini destekleyen ve gelitiren zellikler tar. Salkl beslenme eitimin verimini arttrr, bilisel yetenekleri gelitirir. Salksz beslenme ve ilintili hastalklar ise malnutrisyona neden olur ve eitim potansiyelini ve verimlilii drr, hastalk yklerini arttrr. Bu nedenle okullarda salkl beslenme, salkl yaam biimi uygulamalar ocuun salnn iyiletirilmesi ve gelitirmesi iin yarar salamaktadr. Okullarda kazanlan salkl yaam biimi uygulamalar, bu konularda farkndaln arttrlmas ve eitim ocuk, aile ve toplum geninde byk nem tamaktadr. Okullardaki beslenme uygulamalar ocuklarn geliimini desteklemeyi ve salkl beslenme alkanl kazandrmay hedeflemelidir. Okul beslenme programlarnn yaygn olarak uyguland lkelerde yaplan almalarda, okul yemeklerinin dar gelirli aile ocuklar bata olmak zere, ocuklarn beslenme kalitelerini iyiletirdii, besinlerde eitlilik salad, zellikle st ve st rnleri ile taze sebze ve meyve tketimini arttrd belirtilmektedir (WHO 2007c; Garipaaolu ve ark. 2008). Bireylerin, ailelerinden sonra sosyal ilikiler kurduklar ve birbirleriyle etkileime girdikleri ilk toplumsal birim olan okullar, toplum yaps iinde en nemli eyi oluturmaktadr. Okullarn ok sayda bireye ayn anda ulaabilme ve verilen bilgilerin aileye tanmas ile dolayl olarak toplumun eitilmesine olanak tanma asndan nemli bir salk eitimi hedef grubunu grece uzun bir dnem iinde barndrdklar kabul edilir (Ak ve ark. 2006). Bu dorultuda 6-10 ya grubu ocuklarda yrtlen bu almada yer alan ocuklarn okullarndaki beslenme hizmetlerine ynelik uygulamalar renmek amacyla, ikili eitim yaplan okullarda beslenme iin ara verilme durumu, okulda yemekhane, kantin/kafeterya bulunma durumu, kantin/kafeteryalarda sata sunulan yiyecek/iecekler, ve buralarn denetlenme durumu, otomatik makine ile yiyecek/iecek satlma durumu, beslenme ile ilgili kulplerin varl, okullarda beslenme ile ilgili konferans, seminer vb. dzenlenme durumu ve skl sorgulanmtr. Okullarn Eitim Tr: Genel olarak rencilerin eitim grd okullarn %55.6snda tam gn, %44.4nde (60 okul) ise ikili retim yaplmaktadr. Kentsel alanda, tam gn eitim yaplan okullarn oran (%48.1), ikili eitim yaplanlardan (%51.9) daha dk, krsal alanda ise tersine olarak tam gn eitim yaplan okullarn oran (%60.5), ikili eitim yaplanlardan (%39.5) daha yksektir (Tablo 4.2). Tam gn eitim yaplan okullarn ise sadece %27.4nde yemekhane bulunmaktadr. lkemizde tam gn eitim yapan okullarn says olduka fazladr ve bu okullarda ocuklarn okul kafeteryas veya kantininden satn ald besinlerle beslendii veya evde hazranan ve daha ok sandvi, poaa vb besinleri evden getirdii bilinmektedir. Uygun bir okul mensnn ocuklarda salkl beslenmeyi gelitirmeye olanak salamas, byme-gelimelerini ve bilisel fonksiyonlarn olumlu ynde etkilemesi gerekir. Okul menleri hazrlanrken ncelikle salkl beslenme ilkeleri ve ocuklarn gereksinimleri, daha sonra da men planlama ilkeleri dikkate alnmaldr. Men planlamak bir sanat ve meslek grubunun, diyetisyenlerin iidir. Renginden kvamna, kullanlan malzemeden, piirilme durumuna, tuzuna, baharatna, piirilirken besin deerinden kaybetmemeye kadar pek ok etmen mennn tadn, kalitesini, kabul edilebilirliini, sal gelitirmeyi etkiler. Bu nedenledir ki beslenme alkanlklar farkl olan yzlerce, binlerce renciyi tek bir men ile memnun etmek olduka zordur. Zaman zaman rencilerin, hatta anne-babalarn

72

menlerin ieriklerine ilikin bilgilendirilmeleri, uygulamada kolaylk salar (Garipaaolu ve ark. 2008). Okullarn bu dorultuda toplantlar dzenlemesi, aile ve ocuk ile ibirlii yapmas, menler dzenlenirken dzenleme grubuna dnml olarak ailelerden ve ocuklardan temsilcilerin katlmas byk yarar salar. Ancak burada tamamen ocuklarn tercihlerine yer vermek yerine onlar ikna ederek salkl besinlerin ve menlerin seimi yoluna gidilmeli ayn zamanda rencinin eitilmesi ve bilinlendirilmesi salanmaldr. Aksi takdirde renci tercihleri salksz seimler ynnde de olabilir. stanbulda yemek servisi yapan baz okullarn le ve ara nlerinin enerji ve baz besin geleri ieriklerinin incelendii bir alma yrtlmtr. alma sonucunda nlerde servis edilen menlerin enerji, karbonhidrat, ya ve sodyum ieriklerinin yksek, lif ve kalsiyum ieriklerinin ise dk olduu saptanmtr (Garipaaolu ve ark. 2008). Ba ve ark. (2010), yemek servisi yapan okullarda kullanlmak zere okul a ocuklarna ynelik men modelleri gelitirmilerdir. Gelitirdikleri men modellerinde dikkat edilmesi gereken hususlar da kapsaml olarak ele almlardr. Bu dorultuda tam gn eitim veren okullarda toplu beslenme hizmeti servislerinde uygulanabilecek 3 kaptan oluan set-seimsiz men modelleri gelitirilmitir. Men modellerine uygun rnek le yemei listeleri oluturulmutur. Bylece bu program uygulayacaklara mutfak, personel, mevsimsel ve yresel farkllklar, ara-gere olanaklar dorultusunda kendisi karar vererek son men listesini oluturma ans verilmitir. Byle bir sistem kuruluun toplu beslenme sistemi olanaklar erevesinde uygulamada esneklik salamaktadr. almann son blmnde yemek gruplar kapsamnda yemeklerin ierisine giren yiyecek gramajlar ile bu yemeklerin birer porsiyonlarnn enerji ve protein deerleri belirtilmitir. Hazrlanan men modelleri dnml olarak her ay uygulanabilir niteliktedir. Men modellerinin oluturulmasnda mevsimsel ve blgesel farkllklar da gz nne alnarak uygulanabilir. Bu alma, ikili eitim yapan okullarn %57.1inde (kent: %56.0; kr: %58.1) beslenme saati uygulamas yrtld saptanmtr (Tablo 4.5). Evden getirilen yiyecekler genelde fast-food tarz besinler olmaktadr. Gnmzde okul a ocuklarna ynelik verilen toplu beslenme hizmetleri irdelendiinde, okul kantinleri ve son yllarda hzla artan hizmet zelletirilmesi kapsamnda dardan yemek hizmeti satn alarak verilen yemekhane hizmetlerinin rencilerin beslenmesinde nemli rol oynad grlmektedir. zellikle tam gn okullarda rencilerin beslenmelerine olumlu katk salayacak toplu beslenme hizmetlerinin kaliteli, yeterli ve dengeli beslenme ilkelerine uygun yrtlmesi son derece nem kazanmaktadr. Okul a ocuklarnda beslenme, yaa, cinsiyete ve yaplan fiziksel aktiviteye bal olarak deiiklik gstermekle beraber byme ve gelimedeki hzlanma nedeniyle yetikinlerden farkldr. Byme ve gelime olumlu katk salamas bakmndan besinlerle ya grubuna ve cinsiyete gre enerji ve besin elerinin (karbonhidrat, protein, ya, vitamin ve mineraller) gnlk olarak yeterli miktarlarda alnmas gerekmektedir (Ba ve ark. 2010). lkemizdeki okullarnn byk ounluunda rencilere, le n ya da kuluk ve ikindi gibi ara nler eklinde bir uygulama yaplmamakta, yalnzca ilkretim okullarnn ilk ksmnda, ara n eklinde bir beslenme program uygulanmaktadr. Bu uygulamada ocuklar, evden ya kendi isteklerine ya da retmenin belirttii programa gre yanlarnda yiyecek getirmekte ve beslenme saatinde bu yiyecekleri tketmektedirler. Ancak, uygulanan bu beslenme programlar, genellikle aileler ve retmenler tarafndan nemsenmemekte, ihmal edilmekte, ocuklar ou kez okul kantinlerinden ya da okul civarndan satn aldklar ama, poaa, ekmek aras besinler, kraker, biskvi, kek, gazoz, meyve sular, ikolata, gofret, ekerlemeler, cips gibi besleyici deeri dk besinlerle karn doyurmaktadrlar (Oktar ve ark. 1999). Derleme bir yazda okul ocuklarnn yemek yeme davranlarnn incelendii almada yer verilmi ve genellikle ocuklarn neredeyse yarsnn hi sebze yemedii, % 20-30unun meyve yemedii, buna karn attrmalklar ok sk tkettikleri ve n atladklar belirtilmitir (Garipaaolu ve ark. 2008).

73

Okul Kantinleri: Okullarn %10.8inde kantin bulunmaktadr. Okul kantini olan okullarn oran kentlerde %18.9 iken, krsalda %5.2dir. Okullarn %3.4nde (kent: %4.0 ve krsal: %3.0), hazr/otomatik makine ile besin/iecek sat yaplmaktadr (Tablo 4.7). Kent okullarnn %85.1inde ve krsaldaki okullarnn %24.3nde olmak zere toplamda okullarn %47.9unda kantin/kafeterya bulunmaktadr (Tablo 4.8). Ayrca, kentlerde yaayanlarn %93.0nde, krsalda yaayanlarn ise %66.7sinde olmak zere genelde %81.0inde okul kantininde satlan besinlerin MEBin ilgili genelgeye gre servis edildii belirlenmitir. Ancak bilindii gibi okul kantinlerinde cips, patates kzartmas, patates, hamburger gibi yadan zengin besinler ile kolal iecekler, enerji iecekleri, vb. besin ve iecekler sklkla satlmaktadr. Buna karn taze meyve, salata, kepekli dilim ekmek, peynir, yourt eitleri, ayran ve st sat ise ya yaplmamakta ya da snrl dzeyde yaplmaktadr. Ayrca okul evresinde hijyen ve salk asndan gvenilir olmayan, akta satlan ama, poaa, kat helva, ekerleme, ekmek aras besinler satlmakta ve okul evresi obezojenik evre zelliini tamaktadr. Bu almada yer alan okullarn %5.2sinde taze sebze satnn olduu, kentsel ve krsalda oranlarn benzerlik gsterdii saptanmtr. Meyve sat yapanlarn oran genelde %17.2 olup, oranlar kentselde (%15.0), krsaldan (%22.2) daha dk bulunmutur. eker, ekerleme, bar, gofret, ikolata vb. %93.1, kek, pasta, biskvi ise %91.4 oranlar ile en ok satlan yiyeceklerdir. Bunlar, %81.0 oranyla tost ve %75.9 oranyla ayran izlemektedir ve herikisinin de kentseldeki okullarda satlma oran daha yksektir. Aromal, meyveli iecekler genelde %67.2 orannda satlmaktadr ve krsaldaki sat oran daha yksektir. Buna karlk st, %62.1 kantinde satlmaktadr ve kentseldeki sat oran daha yksektir. Patates kzartmas %34.5, cips ve patlam msr %48.3 orannda satlmaktadr. Eklenmi eker ieren meyve nektar kentselde % 60.0, krsalda % 44.4), kolal iecekler ise kentlerde daha fazla olmak zere genelde %55.2 orannda okul kantinlerinde satlmaktadr (Tablo 4.10). Okullarda kantinlerin denetimi beslenme sorunlarnn zellikle de imanln nlenmesinde byk nem tamaktadr (WHO, 2007c; Miller, 2011, Garipaaolu ve ark. 2008). lkemizde de son yllarda bu dorultuda nemli admlar atlm, genelgeler yaynlanmtr. Okullarda beslenme eitimi byk nem tamaktadr. Beslenme konularnn ders kitaplarnda yer almasnn yan sra birok aktivitelerle de pekitirilmesi gerekmektedir. Okullarda beslenmeyle ilintili kulpler bu amala almalarn yrtlmesinde iyi bir aratr. Kulpler aracl ile rencilere, velilere ve retmenlere ulaabilme olana salanabilmekte ve rencilerin aktif katlm salanabilmektedir. Bu dorultuda durum irdelendiinde kentlerdeki okullarn %56.3nde ve krsaldaki okullarn ise %55.3nde beslenme ile ilgili kulp olduu saptanmtr (Tablo 4.11). Ayrca okullarn %45.9unda (kent:%34.0, krsal: %54.2) beslenme ile ilgili herhangi bir panel, konferans, seminer vb bir aktivitenin yaplmad, bu tr etkinliklerin yapld belirtilen okullarn %30.3nde ylda bir, %31.1inde ylda iki kez bu etkinliklerin gerekletirildii belirlenmitir (Tablo 4.12). Dier okullarda da beslenme kulplerinin oluturulmas ile okul ocuklarnn salkl beslenmesi, byme gelimelerinin iyiletirilmesi, okul baarlarnn arttrlmas ayn zamanda ileri dnemde ortaya kabilecek kronik hastalklarn nlenmesi, asndan da yarar salayacak ve ocuklarn bu tr almalarda yer almalar ile onlarn beslenme alannda toplum lideri olma becerileri arttrlacaktr. 5.2. Fiziksel Aktivite Durumunu Etkileyen Etmenler 5.2.1. Okula likin Etmenler Gnmzde global salk temel etken ile etkilenmektedir. Bunlar; toplumun yalanmas, hzl plansz ehirleme ve kresellemedir. Bu etkenin sonucu salksz evre ve salksz davran biimleri olarak ortaya kmaktadr. Dzenli fiziksel aktivitenin koroner kalp hastalklar ve inme, diyabet, hipertansiyon, kolon kanseri, meme kanseri ve depresyon gibi hastalklar nledii bilinmektedir. Tm bunlara ek olarak fiziksel aktivite

74

enerji harcamasnn temel belirleyicisidir ve enerji dengesi ve vcut arl denetimi iin de temel oluturmaktadr (WHO, 2010a). Mays 2004 ylnda 57. Dnya Salk Asamblesinde (World Health Assembly; WHA57.17: Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health) ye lkelerin ulusal fiziksel aktivite plan ve politikalarn oluturmalarn nermi ve toplumun fiziksel aktivitesinin arttrlmasn ngrmtr (WHO, 2004c). Gelitirilen stratejinin uygulanmas iin Kronik Hastalklarn nlenmesi ve Kontrol in Kresel Strateji Eylem Plan-2008-2013 (2008-2013 Action Plan for the Global Strategy for the Prevention and Control of Noncommunicable Diseases) hazrlanmtr (WHO, 2008a). Aksiyon plan ye lkeleri salk iin fiziksel aktivite ulusal rehberlerini hazrlamalarn ve eyleme geirmelerini ngrmtr. Dnya Salk rgt (WHO, 2010a), 2010 ylnda Salk in Fiziksel Aktivite in Global neriler (Global Recommendations on Physical Activity for Health) raporunu yaynlamtr. Bu raporda 5-17 ya, 18-64 ya ve 65 ya ve zeri bireylere ynelik fiziksel aktivite nerileri yer almaktadr. Bu raporda, 5-17 ya ocuk ve genleri kapsayan neriler cinsiyet, rk, etnik kken ve gelir dzeyi gz nne alnmadan yaplmtr. Tm ocuklarn ve genlerin fiziksel olarak aktif olmalar iin gnlk oyun oynama, spor yapma, tamaclk, rekreasyon, fiziksel eitim veya planlanm egzersiz yapmalar, aile, okul ve toplum dzeyinde dnlerek ele almtr (WHO, 2010a). Aktif olmayan ocuklar iin hedefe ulalncaya kadar lml art yaplan aktiviteler nerilmektedir. Bu ya grubu ocuklarda fiziksel aktivitenin salk zerine nemli etkilerinin olmasnn yan sra dier yararlar zerinde durulmaktadr. Bunlar; fiziksel fitnes (hem kardiyorespiratuvar fitnes ve kas dayankll), vcutta ya miktarnn azaltlmas, olumlu kardiyovaskler ve metabolik hastalklarn risk profillerinin salanmas, kemik salnn gelitirilmesi ve depresyon bulgularnn azaltlmasdr (WHO, 2010a). Bu dorultuda 5-17 ya grubu ocuklara yaplan neriler yledir (WHO, 2010a): 1. 5-17 ya grubu ocuk ve genler gnlk olarak en az 60 dakika sre ile orta-ar iddette fiziksel aktivite yapmaldr. 2. 60 dakikann zerine kan fiziksel aktivite miktar sala ek yararlar salar. 3. Gnlk yaplan aktivitelerin ounluu aerobik olmaldr. Ar iddette yaplan aktivitelerde eklenmelidir. Kas ve kemikleri glendiren hareketlere haftada en az 3 kez yer verilmelidir. ocuk ve adolesanlarn sal zerinde fiziksel aktivitenin olumlu etkilerinin olduu bilinmektedir (Strong ve ark. 2005). Yalar 11-15 yandaki ocuklar kapsayan HBSC (Health Behaviour in School-aged Children Study) 2001/2002 almasnda ocuklarn te birinin (%34) haftada 5 ve daha fazla kez orta iddette bir aktiviteyi nerilen 60 dakika sre ile yaptklar saptanmtr (HBSC, 2004). Bu almada ev dnda ocuklarn gnlk ortalama oyun oynama sreleri 1.00.81 saattir. Yapsal ve Fiziksel evre: Fiziksel evre; sosyal, okul ve iyeri evresi, tamaclk (ulam) sistemi, ehirleme fiziksel aktivite yapmay engelleyici veya gelitirici olabilmekte, hatta toplumda eitsizliklere neden olabilmektedir (Pekcan ve ark. 2009b). Yapsal evrede yrme alanlar, bisiklet yollar, parklar, ocuk oyun alanlar, trafik younluu, yaya yrme yerleri, kaldrmlar, tamaclk sistemi ve bunlarn kalitesi yapsal evre ierisinde fiziksel aktivite dzeyini etkileyen nemli etmenlerdir. Ankara ilinde bu dorultuda yrtlen bir projede yapsal evrenin nemi ortaya konulmu ve koullar irdelenmitir (Pekcan ve ark. 2009b). Gnmz koullarnda zellikle byk ehirlerde, yeil alanlarn azalmas, yeterli oyun alanlarnn bulunmamas, sokaklarn gvenli olmamas, annelerin alyor olmas gibi nedenlerle ocuklar kapal alanlara hapsedilmekte, ocuklar zamanlarnn byk bir ounluunu televizyon ya da bilgisayar banda ge-

75

irmektedir. ocuklar okullar yakn dahi olsa okullara servis aralar ile gitmekte ya da anne ve babalar tarafndan zel aralarla okullara gtrlmektedir. Ayrca, dersanelerde ya da ders alrken uzun bir zaman srecini oturarak geirmektedir. Ailelerin de sklkla egzersiz yapma alkanlnn olmamas, merdiven yerine asansr kullanlmas, ocuklarn yormamak adna salanan kolaylklar ocuklarda hareketsizlie, dolaysyla az enerji harcanmasna neden olmaktadr. Okulda iyi beslenen ve enerji harcamas az olan ocuklarn, evde dikkatli beslenmeleri gerekir. Ancak genellikle bu da olanakl grlmemektedir. ocuklarda fiziksel aktiviteyi arttrmak, egzersiz yapmak bir yaam biimi alkanlna dntrlmelidir. Bu almada 6-10 ya grubu ocuklarn koullarna bakldnda aadaki sonulara ulalmtr. Ak Alanda Oyun Oynama: ocuklarn darda (ak alanda) oyun oynama sreleri hafta ii ve hafta sonu olmak zere ayr deerlendirilmitir. Hafta ii darda oyun oynama sresi; erkeklerde 0.650.81 saat/gn, kzlarda 0.610.79 saat/gn iken, hafta sonu darda oyun oynama sresi erkeklerde 2.051.49 saat, kzlarda 1.791.43 saat/gndr. Gnlk ortalama harcanan sre 1.00.81 saattir. Genel olarak hafta ii ve hafta sonu erkeklerin darda oyun oynama sresi kzlardan, her iki cinsiyette hafta sonundaki sre hafta iindekinden daha fazla bulunmutur (Tablo 4.20). lke genelinde durum irdelendiinde WHOnun nerisi olan 60 dakika/gn sresine hafta iinde ulalmaktadr (WHO, 2010a). Hafta sonu srenin daha fazla olduu grlmektedir. Ancak iller arasnda ve yerleim yerine gre nemli farkllklarn olabilecei unutulmamaldr. Spor Kulbnde Planl Fiziksel Aktivite: Bu almada, ocuklarn fiziksel aktivite durumlarn deerlendirmek amacyla herhangi bir spor kulbnde spor yapma durumu sorgulanmtr. ocuklarn ok dk bir oranda (%16.9unun) bir spor kulbnde spor yapt belirlenmitir. Aradaki fark kk olmakla birlikte bir spor kulbnde spor yapan erkeklerin oran kzlardan daha yksektir (erkeklerde %18.6, kzlar da %15.1) ve yerleim yerine gre de bu durum benzerlik gstermektedir. Beden Eitimi Derslerinin Sresi: ocuklar zamanlarnn byk bir sresini okulda yaayarak geirmektedir. Bu nedenle okullarda fiziksel eitimim; beden eitimi derslerinin nemi yadsnamaz. Okullar aracl ile ocuklarda fiziksel salk ve fitnes gelitirilebilir (Datar ve ark. 2004; Miller, 2011). Eitimde fiziksel eitime verilen nem ocuklarda sal gelitirici zellikler tamaktadr (WHO, 2010a). Okullarda fiziksel eitim dersleri, okul evresinin fiziksel aktiviteyi destekleyici olmas ocuklarda fiziksel aktiviteyi arttrc ve arlk kazanmn engelleyici bir etmendir. Ayrca okulda kazanlan olumlu alkanlklarn yaam biimine dntrlmesinin temel yolu okullardan gemektedir. Datar ve ark. (2004), okullarda fiziksel eitim programnn arttrlmasnn zellikle kz ocuklarnda imanln erken dnemde nlenmesinde yarar salayacan bildirmitir. Ancak beden eitimi derslerinin arttrlabilmesi iin okul olanaklarnn da yeterli olmas gerekmektedir (Miller, 2011; WHO, 2007c; Wang ve ark. 2006). Rasberry ve ark. (2011), 8-18 ya grubu ocuklarda yrtlen 50 adet yayn incelemiler ve yaynlarda okul baars, davran ve bilisel performans ile fiziksel aktivite arasnda 251 ilikinin varln belirlemilerdir. Bu ilikilerin %50.5i pozitif, %48i nemsiz ve %1.5i ise negatif ilikinin olduunu gsteren almalar olarak belirlenmitir. Okullarn eitim ekline gre haftalk olarak gerekletirilen beden eitimi/spor etkinliklerinin sreleri, genel olarak tm snflar iin incelendiinde, 2 saat/hafta sre ile beden eitimi/spor etkinlikleri yaplma oranlar tm snflarda, okulun eitim ekline gre de benzerlik gstermek zere en yksek dzeyde olup %78.9-85.5 arasnda deimektedir. Okullarn %87.4nde kapal spor salonu bulunmad, %8.9unda ise ak hava oyun alanlarnn olmad, %65.2sinde ise spor klb almalarnn gerekletirildii saptan-

76

mtr. Bu sonular okularn fiziksel evresinin de ocuklarda fiziksel aktiviteyi engelleyici olduu gereini ortaya koymaktadr. Okul evresinin nemi ve ocuklarda obeziteyi nlemede etkisi yadsnamaz boyuttadr (Miller, 2011). 5.2.2. ocuklara likin Etmenler Uyku Sresi: Bu almada ocuklarn gnlk uyku sresi ortalamalar erkekler iin 9.651.15, kzlarn 9.671.23 saat olarak bulunmutur. Krsal ve kentsel alanda ocuklarn ortalama uyku srelerinin benzer olduu grlmtr (Tablo 4.19). Amerikada 11400 ocukta yrtlen bir almada, ocuklarda uyku uyuma sresinin fazla olmasnn ocuklarda BK dzeyinde azalmaya neden olduu belirlenmitir (Miller, 2011). Patel ve ark. (2008), 36 (31 kesitsel ve 5 prospektif) almay incelemi ve uyku sresinin az oluu ile imanlk aras ilikinin varln irdelemitir. imanlk ve uyku sresi arasnda direkt bir iliki yokmu gibi grnse de az uyku uyumann ocuklarda enerji almn, harcamasn ve hormon dzeylerini olumsuz ynde etkileyebilecei ve enerji dengesizliine neden olabilecei teorisi zerinde durulmaktadr (Chen ve ark. 2008). Bilgisayar Banda Geirilen Sre: Aratrma kapsamna alnan ocuklarn %60.8inin (kentsel: %57.8; krsal: %64.3) evinde bilgisayar bulunduu renilmitir (Tablo 4.21). ocuklarn hafta iinde bilgisayar banda geirdikleri sre; erkeklerde 1.170.71, kzlarda 1.130.57 saat iken, hafta sonu iin bu sreler srasyla 0.541.04 ve 0.410.87 saattir. Gnlk harcanan sre 0.850.43 saattir. Krsal alanda her iki cinsiyette de hafta iinde bilgisayar banda geirilen sre, kentsel alanlara gre daha uzun, hafta sonunda ise tersine daha ksadr (Tablo 4.22). ocuklarn uzun srelerini bilgisayar banda geirmeleri, bilgisayar oyunlarna ar zaman harcamalar onlarn aktivitelerini snrlamakta ve enerji harcamalarn azaltmaktadr. Ailelerin bu konuda dikkatli olmalar ve bu sreyi snrlandrmalar gerekmektedir. Genelde aileler ocuklar evde bilgisayar banda olduunda ocuklarnn gvence altnda olduunu ve onlar sokaktaki risklerden koruduklarn dnmektedirler. Televizyon zleme: Televizyonun (TV) ocuklar zerindeki etkisi gldr. TV ocuklara olumlu mesajlar verebildii gibi, ocuklarn zihinsel olarak pasiflemesine de neden olabilmekte ve yaratc oyun aktivitelerini ise engellemektedir. Bu almada, hafta iinde erkek ocuklarn ortalama 1.631.54 saat, kz ocuklarn ise 1.551.53 saat televizyon izledii, hafta sonunda ise srasyla erkek ve kz ocuklarnda ise 2.891.61 saat ve 2.841.65 saat olduu belirlenmitir. Gnlk oratalama harcanan sre 1.91.30 dakikadr. Genel olarak ocuklarn hafta sonu televizyon izleme sreleri daha uzundur. Hafta iinde kentsel alanda krsala gre televizyon izleme sreleri her iki cinsiyet iin de daha uzun, hafta sonunda ise daha ksadr (Tablo 4.23). Belviranl ve ark. (2008) tarafndan yrtlen bir almada 253 anne ile grlm ve 18 ya alt 441 ocuk aratrma kapsamna alnmtr. Annelerin ya ortalamas 33.67.7, ocuklarn ise 8.75.0dr. ocuklarn %30.4 okul ncesi dnemde, %48.2si ilkretimde, %14.7si lise ve zeri dnemde renim grd belirlenmitir. almada evinde televizyon olmayan aileye rastlanmamtr. Ailelerin %64.4nn evlerinde 2 veya daha fazla televizyon bulunmaktadr. Annelerin hafta ii ve hafta sonu TV izleme srelerinin ortalamas srasyla, 3.2 2.1 ve 3.02.4 saat olup, ortalama TV izleme sreleri ise 3.12.0 saattir. Ailelerin gnlk TV izleme srelerine bakldnda, %77.5inin 2 saat ve zerinde, %29.6snn ise 4 saat ve zerinde olduu belirlenmitir. ocuklarn hafta ii ve hafta sonu TV izleme srelerinin ortalamas ise srasyla, 2.52.2 ve 3.22.7 saattir. Ortalama gnlk TV izleme sreleri ise 2.72.2 saattir. ocuklarn TV izleme sreleri ise, %62.8inin 2 saat ve zerinde, %22.3nn ise 4 saat ve zerindedir. Annelerin TV izle-

77

me sresiyle ocuklarn TV izleme sreleri pozitif ilikili bulunmutur (p<0.05). Ailelerin %13.8inde ocuk odasnda TV bulunduu belirtilmitir. Yaln ve ark. (2002) tarafndan yaplan dier bir almada ocuklarn ortalama TV izleme sresinin 2.11.2 saat olduu; ocuklarn %62sinin 2 saat ve zerinde, %8.3nn de 4 saatin zerinde TV izledikleri belirlenmitir. Arslan ve ark. (2006), 612 ya grubu ocuklarn televizyon izleme alkanlklarn belirleyen almalarnda, Ankara-iiltepe lkretim Okulunun birinci kademesinde okuyan 492 renci arasndan, cinsiyet, ya ve snflara gre tabakal rnekleme yntemi kullanarak seilen 100 renciyi deerlendirmilerdir. Aratrma kapsamna alnan okul a ocuklarnn ya ortalamas 9.11.5 ydr. ocuklarn %43nn TV izleme srelerinin gnde 3 saatten fazla olduu, %54nn can sknts, %48inin ise sevdikleri iin televizyon izledikleri grlmtr. ocuklarn bo vakitlerini deerlendirmek iin yaptklar aktiviteler incelendiinde en yksek oranda ocuklarn oyun oynama ve spor yapma aktivitelerini yrttkleri (%26.1), TV izlemenin ise nc srada yer ald (%17.3) belirlenmitir. ocuklarn ounluunun Amerikan Pediatri Akademisi tarafndan nerilen srenin altnda TV izledii, annesi almayan ocuklarn izleme sresinin daha uzun olduu ve yala birlikte TV izleme sresinin artt belirlenmitir. stanbulda 6-15 ya grubu 99 renci zerinde yaplan almada televizyon veya bilgisayar karsnda gnde drt saat ve zerinde vakit geiren ocuklarda obezite grlme skl anlaml dzeyde farkl bulunmutur (p<0.05). ocuklarda fazla arlk (overweight) snrnda olan ocuk oran %26.7 (n= 80), obezite snrnda olan ocuk oran %8.4 (n= 25) bulunmu ve toplamda %35.1 (n= 105) ocuk eitli derecelerde iman olarak belirlenmitir (ztora ve ark. 2006). Odasnda TV olanlarda imanlk riski de artmaktadr (Adachi-Mejia, 2007). Szek ve ark. (2005), Mulada 6-15 ya grubu toplam 4260 (2040 kz, 2220 erkek) ocukta fazla kilo ve obezite prevalanslarn belirlemek amacyla yaplan almada 10 ilkretim okulundaki tm ocuklarn vcut arl, boy uzunluu, ya ve cinsiyetleri belirlenmitir. Televizyon seyretme ile bir eyler attrmak arasnda (p=0.05), ocuk BK ile baba eitim dzeyi arasnda (p=0.017), ocuk BK ile annenin almas arasnda (p=0.017), ocuk BK ile anne ve babann yalar arasnda (p=0.001 ve p=0.007, srasyla), ocuk BK ile aile gelirleri arasnda (p=0.003) istatistiksel bakmdan nemli iliki bulunmutur. Hancox ve ark. (2004), televizyon izlemenin ocuklar zerindeki etkisini inceleme amacyla, ocuklar doumundan balayarak 26 yana kadar belirli aralklarla izleyen kohort bir alma yrtmlerdir. alma sonucunda, ocukluk ve adolesan dnemde televizyon izlemenin ar kilo kazanm, yetersiz egzersiz yapma, sigara ime ve erikin dneminde kolesterol dzeyinin artmas ile ilikili olduunu belirlemilerdir. TV izlemenin arya kamasnn bireylerin salk durumlar zerinde uzun sreli etkilerinin olabilecei sonucuna varmlardr. almalar, televizyon izleyen ocuklarn besin tercihinin ve satn aldklar besin ve iecek trlerinin deitiini, vcut arlklarnn, bilgi, tutum ve davranlarnn etkilendiini gstermektedir (WHO, 2007c; Woodward ve ark. 1997; Lobstein ve ark. 2005; Kennedy ve ark. 2002; Robinson, 1999). ocuklar televizyon izlerken bir eyler attrma eilimindedir. Yaplan bir almada, ailelerin yemek yerken televizyon izleme alkanlna sahip olmalar ile ocuun televizyon izlerken attrma davran arasnda anlaml bir iliki bulunmutur (Dennison ve ark. 2004). Yiyecek reklamlarnn gsterilmesi ocuklar arasnda uygun olmayan beslenme alkanlklarnn olumasna neden olmaktadr. Televizyon reklamlarnda yksek kalorili, besin deeri dk gdalara daha fazla yer verilmektedir (Lowry ve ark. 2002).

78

Ayrca ocuklar televizyon izlerken salksz attrmalk besinlerin tketiminin de artt, enerji younluu, tuz ve eker ierii fazla olan, posa ierii dk olan besinleri daha fazla tkettikleri de bilinmektedir (Yannakoulia ve ark. 2004). Amerikan Pediatri Akademisi (American Academy of Pediatrics, 2001), ocuklarn haftada ortalama 16-17 saatlerini televizyon izleyerek geirdiklerini, ebeveynlerin ocuklarnn tm media ile etkileimini yakndan izlemeleri gerektiini ve toplam televizyon izleme sresini gnde 12 saatle snrlamalarn nermektedir. Akademi, iki yandan kk ocuklarn hi TV izlememesini, iki ya ve zeri ocuklarn ise gnde en fazla iki saat TV izlemesini nermektedir. Yaplan bir almada stanbulda yaayan ocuklarn gnlk TV, bilgisayar ev devi yapma gibi aktiviteler iin 9.847 saat harcadklar saptanmtr (Akman ve ark, 2010). Bu almada TV, bilgisayar iin harcanan ortalama sre 2.75 saattir. ocuklarn Okula Ulam ekli: Aratrma kapsamna alnan ocuklarn okula nasl gittikleri sorgulanm yant alnanlarn %78.3 nn okula yryerek, %14.3nn okul servisi ile, %4.5inin bisikletle, %2.1inin zel araba ile, %0.9unun ise toplu tama aralar ile okula gittikleri saptanmtr (Tablo 4.17). 5.3. ocuklarn Beslenme Alkanlklar Kahvalt: Kahvalt yaplmamas ile bireylerin beslenme kalitelerinin olumsuz etkilendii bilinmektedir (Krebs ve ark. 2007). Bu almada erkek ocuklarn %64nn, kzlarn ise %64.5inin hergn kahvalt yapt belirlenmitir. Konyada bir ilkoretim okulunda 7-14 ya grubu 357 renci zerinde yrtlen bir almada ocuklarn %87.1inin her gn kahvalt yaptklar, %93.0nn le yemeini, %94.9unun ise akam yemeini dzenli olarak yedikleri saptanmtr (Kutlu ve ark. 2009). Akman ve ark. (2010), almalarnda 11-15 ya grubu ocuklarda kahvalt etme skln %51 bulmutur. Besin Tketim Skl: Ev evresi, anne ve babann besin tercihleri, anne ve babann eitim dzeyleri ve meslekleri, okul evresi ocuklarn yeme alkanlklarn etkilemekte, salksz beslenmeye ve dolassiyle imanla neden olmaktadr (WHO, 2007c). Okullarda salkl besinlerin satlmas ve sunulmas (Friel ve ark. 2007), ocuklara enerji younluu fazla, mikro besin geleri yetersiz besin ve ieceklerin pazarlanmas, ocuklarn besin tketim eitliliini, salkl besin tketimini ve besinleri tketim sklklarn etkilemektedir (WHO, 2007c). Konyada yaplan bir almada 7-14 ya grubu 357 orencinin %62.5inin st ve yourdu, %56.9unun peyniri, %87.4unun ekmei, % 35.2sinin reel-bal, %63.0nn taze meyveyi hergn tkettii saptanmtr (Kutlu ve ark. 2009). Bu almada, hergn taze sebze ve meyve tketen ocuklarn oran srasyla %25.8 ve %31.1 olarak saptanmtr. Tketim kentsel okullarda biraz daha yksektir. Hergn ayran ve st tketenlerin oranlar krsalda biraz daha yksek olmak zere genelde srasyla %14.5 ve %30.0dur. Ayn ekilde hergn yourt tketim oranlar da krsalda daha yksek (kentsel: %48.3, krsal: %55.6) olup genelde %55.7dir. ocuklarda kesinlikle taze sebze ve meyve ile st ve rnlerinin tketimlerinin arttrlmas salkl beslenme ynnde byk nem tamaktadr (Krebs ve ark. 2007). eker ieren gazl/kolal iecekler %11.5 ve diyet veya light gazl kolal iecekler %3.6 oranlar ile hergn tketilmekte olup genelde kentseldeki tketimleri krsaldan biraz daha yksek orandadr. eker, ekerleme, bar, gofret ve ikolatalarn %25.4, cips ve patlam msrn %19.0, simit ve poaann %15.9, hamburger, sosisli/sucuklu sandvi vb. ayakst (fastfood) tarz beslenmenin ise %15.8 oranlar ile her-

79

gn tketildii belirlenmitir. Bilindii gibi bu tr besinler imanla yol amaktadr ve tketim sklklar snrlandrlmaldr. Akman ve ark. (2010), yaptklar almada hergn en az birkez ayakst beslenme (fastfood) alkanl olan ocuklarn orann % 31 olarak belirlemitir. ocuklarda ev dnda besin tketiminin zellikle enerji younluu fazla besinler ile tatlandrlm ieceklerin tketimini arttrd gr ileri srlmektedir. Bu tr besin ve ieceklerle, attrmalklarn tketiminin de ocuklarda imanlk riskini arttrd belirtilmektedir (Krebs ve ark. 2007). Anne Baba Eitim Durumu: ocuklarn anne ve babalarnn eitim dzeyleri incelendiinde annelerin %76.4nn, babalarn ise %65.7sinin ilkretim mezunu olduu grlmtr. Lise ve yksek retim iin dalmlar incelendiinde annelerin %5.2nin lise ve %2.4nin yksek renim, babalarn ise %12.7nin lise ve %7.2nin yksek renim mezunu olduu belirlenmitir. lkretimi tamamlayan annelerin oran babalardan daha yksek iken, lise ve yksek retimi tamamlayanlarn oran ise daha dktr. Bu durum, kentsel ve krsal olarak da benzerlik gstermektedir. Bilindii gibi anne ve baba eitim dzeyinin ocuklarn sal ve beslenmesi zerinde etkisi fazladr. zellikle anne eitiminin ocuk sal zerinde etkileri yansnamz bir gerektir. Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas (2008), 0-5 ya zeri ocuklarda lmler ve salk ile beslenme durumu zerine etkisini gstermekte ve annelerde ilkrenim 2. kademe dzeyindeki etkisinin nemini gstermektedir. Uuz ve ark. (2007) almalarnda annenin ve babann renim durumunun ocuun ar ar olmasn etkilemediini saptamlardr. Koolu ve ark. (2003) yksekokul mezunu babalarn ocuklarnda obezite orannn daha fazla olduunu belirtmitir. 5.4. ocuklarn Antropometrik lmleri Aratrma kapsamnda antropometrik lmleri alnan toplam 11387 ocuun (vcut arl, boy uzunluu, bel evresi) 5885inin erkek (%51.7) ve 5502sinin ise kz (%48.3) olduu saptanmtr. ocuklarn %54.9u (n: 6248) kentsel, %45.1i (n: 5139) ise krsal yerleim alanlarnda yaamaktadr. lkemizde okul a ocuklarda zayflk, bodurluk, hafif imanlk ve imanlk grlme sklklarn lke genelinde yanstan alma bulunmamaktadr. Son yllarda artan sayda zellikle imanlk durumunun saptanmasna ynelik birok alma yrtlmtr. Bu almalar Trkiyenin eitli il ve blgelerindeki imanlk prevelanslarn ve etkileyen etmenleri irdelemektedir. Ancak bu almalarda kullanlan referans deerler/standartlar, ya gruplar byk farkllk gstermekte ve yorum yapmay gletirmektedir. lkemizde ocuk ve genlerde zayflk ve imanlk sorununun iki ulu sorunlar yuma olduu, ift ynl hastalk yk oluturduu grlmektedir. Yaplm eitli aratrmalar 2. Genel Bilgiler blmnde ele alnmtr. Ksaca bu almalara dayal olarak Trkiyede imanlk grlme skl %1.1-16.0, hafif imanlk, %7.5-17.8, zayflk %4.1-17.1 ve bodurluk sorunu sklnn ise %7.5-24.7 olduu belirlenmitir. Bu almada, ocuklarn %70.0inin (erkek: %69.5; kz: %70.6; kentsel:%66.5; krsal: %74.4) yana gre normal beden ktle indeksi deerlerinde (-1SD - <1SD) olduu bulunmutur. Normal BK (-1 SD <1 SD) deerine sahip blgelerde en yksek orana Kuzeydou Anadolu (%79.0), Dou Anadolu (%78.0), Gneydou Anadolu (%77.4) ve Akdeniz (%71.5) blgelerinde rastlanmtr. stanbul (%61.0) ve Bat Marmara (%61.0) blgeleri ise normal BK deerine sahip olanlarn en dk olduu blgelerdir (Tablo 4.38.2). Hafif iman/Kilolu ve imanlk Durumu: Bu almada, beden ktle indeksi (BK) deerleri WHO, 2007 5-19 ya grubu ocuklar iin referans deerlerine gre deerlendirilmitir. Kentlerde ocukla-

80

rn %8.5i (E:%9.7; K:%7.1), krsalda ise %7.5i (E:%4.8; K: %3.2) imandr (BK:2SD). Hafif imanlk durumuna bakldnda kentlerde ocuklarn %16.3 (E:%16.8; K:%15.9), krsalda ise %11.9u (E:%13.1; K:%10.6) hafif iman (BK:1SD - <2SD) olarak saptanmtr. Toplamda ise ocuklarn %14.3 hafif iman ve %6.5i ise imandr. Veriler hafif imanlk durumunun olduka nemli bir sorun olduunu ve gerekli nlemler alnmadnda imanlk sorununa doru kaymann olabileceini gstermektedir. imanlk sorununun en fazla grld blgeler stanbul (%13.0) ve Bat Marmara (%11.7)dr (Tablo 4.38.2). Bu blgelerde imanlk sorununun, erkeklerde (srasyla; %14.5 ve %15.2), kzlardan (srasyla; %11.3 ve % 8.3) daha fazla grld saptanmtr (Tablo 38a). imanln en dk olduu blgeler Kuzeydou Anadolu (%2.3), Dou Anadolu (%2.4) ve Gneydou Anadolu (%0.9) blgeleridir (Tablo 4.38.2). ocuklarda imanlk (BK:2SD) grlme skl 6 yanda %5.5, 7 yanda %5.8, 8 yanda %6.1, 9 yanda %7.7 ve 10 yanda %6.9 olarak bulunmutur. Erkeklerde yalara gre (dalm: %6.1-9.5) imanlk grlme skl kzlardan (dalm: %4.8-6.1) daha fazla bulunmutur. Hafif imanlk durumuna bakldnda erkek ocuklarda %14.0-17.9, kz ocuklarnda ise %10.4-14.5 arsnda dalm gsterdii bulunmutur. Zayflk Durumu: ocuklarda zayf (BK:-1SD - <1SD) ve ok zayf (BK:<-SD) olma durumlar deerlendirildiinde, ocuklarn kentsel yerleim biriminde %7.6s zayf ve %1.1i ise ok zayf bulunmutur. Bu deerler krsal yerleim biriminde ise srasyla %8.2 ve %1.5dir. Cinsiyete gre deerlendirme yapldnda ise kzlarda (%9.2) zayf olma durumunun erkeklerden (%6.6) daha fazla olduu belirlenmitir. Zayf olanlarn oran 6, 7, 8, 9 ve 10 yalarnda srasyla, %6.5, %6.5, %7.8, %9.3 ve %8.6dr. 6 yandan 9 yana kadar zayflk durumunun artarak devam ettii belirlenmitir. Zayf olan ocuklarn en yksek olduu blgeler Kuzeydou Anadolu (%8.2), Dou Anadolu (%10.2) ve Gneydou Anadolu (%10.3) blgeleridir (Tablo 4.38.2). Bu blgelerde zayflk sorununa cinsiyete gre bakldnda kzlarda (Kuzeydou Anadolu: %11.6; Dou Anadolu: %13.1, Gneydou Anadolu: %12.6), erkeklerden (Kuzeydou Anadolu: %8.2; Dou Anadolu: %7.4, Gneydou Anadolu: %8.1) daha fazla oranlarda grld saptanmtr (Tablo 38a). Dou Anadolu blgesinde ok zayf olanlarn oran %3.9 ile en yksek dzeydedir ve erkeklerde %4.7 ve kzlarda %3.0 orannda belirlenmitir (Tablo 4.38.1). Vcut Arl: Yaa gre vcut arl ortalama ( ) ve standart sapma (S) deerlerine bakldnda deerlerin doal olarak ya arttka artt grlmektedir. Kentsel yerleim yerlerindeki ocuklarn deerleri krsal yerleim yerlerinde yaayanlardan daha yksek deerlerdedir. Erkeklerin vcut arl deerleri kzlardan daha fazladr. Genellikle fark yaklak bir kilogram civarnda deiiklik gstermektedir. 6-10 ya grubunda kentlerde ve krsalda yaayan erkek ocuklarn vcut arlklar srasyla, 23.4-31.2 ve 22.5-29.3 kg, kzlarn ise srasyla, 23.0-30.7 ve 21.8-29.1 kg arasnda saptanmtr (Tablo 4.39). Boy Uzunluu: Kentlerde yaayan ocuklar, krsal yerleim yerlerindeki ocuklardan, erkekler ise kzlardan daha uzun boyludur. 6-10 ya grubunda kentlerde ve krsalda yaayan erkek ocuklarn boy uzunluklar srasyla, 119.7-133.5 ve 118.4-131.8 cm, kzlarn ise srasyla, 119.1-132.7 ve 117.9-131.3 cm arasnda saptanmtr (Tablo 4.39). Beden Ktle ndeksi (BK): 6-10 ya grubunda kentlerde ve krsalda yaayan erkek ocuklarn beden ktle indeksi deerleri srasyla, 16.2-17.4 ve 15.9-16.8 kg/m2, kzlarn ise srasyla, 16.1-17.3 ve 15.6-16.8 kg/m2 arasnda saptanmtr (Tablo 4.39).

81

Bel evresi ve Bel evresi/Boy Uzunluu Oran: Bu almada ocuklarda bel evresi lm de yaplmtr. Bel evresi ile bel evresi/boy uzunluu oran ortalama deerleri bulunmutur. Abdominal obezitenin belirlenmesinin, kardiyovaskler hastalklar ve tip 2 diyabet riski iin iyi bir gsterge olduu bilinmektedir (Li ve ark. 2006). Abdominal obezitenin en etkin gstergesi olarak bel evresi ve bel evresi/boy uzunluu oran gsterilmektedir. Bu gstergelerin belirlenmesi basittir ve hem yetikinlerde (Pouliot ve ark. 1994) hemde ocuklarda (Taylor ve ark. 2000) abdominal obezitenin tanmlaycsdr. Ayrca bu gstergelerin yetikinlerde (Zhu ve ark. 2002) ve ocuklarda (Savva ve ark. 2000) beden ktle indeksinden daha iyi kardiyovaskler risk belireyicisi olduu belirtilmektedir. ocuklarda bel evresi lmnn BKden daha iyi viseral ya gstergesi olduu da ileri srlmektedir (Brambilla ve ark. 2006). Bu almada ortalama bel evresi deerleri erkeklerde 53.8-58.8 cm, kzlarda ise 52.8-57.8 cm arasnda deitii bulunmutur. 6-10 ya grubunda kentlerde ve krsalda yaayan erkek ocuklarn bel evresi deerleri srasyla, 54.1-59.9 ve 53.5-57.4 cm, kzlarn ise srasyla, 53.4-58.9 ve 52.2-56.4 cm arasnda saptanmtr (Tablo 4.39). Amerikada 6-11 ya grubundaki ocuklarda yllar ierisinde bel evresi deerlerinin erkeklerde 61.9 cmden 64.5 cmye, ayn dnemde kzlarda 61.7 cmden 64.7 cmye ykseldii saptanmtr. Bu almadaki deerler Amerikan ocuklarnn deerlerinden daha dk olarak belirlenmitir. Tm yerleim yerlerinde ve cinsiyette ocuklarn bel evresi/boy uzunluu oranlar ortalama deerleri dk olarak saptanmtr. Genelde deerler 0.43-0.46 arasndadr. Bu oranlar normal olup, 0.5in zerinde ve 0.4n altna risk oluturmakta ve nlem alnmasn gerektirmektedir (Ashwell ve Hsieh, 2005). Beden Ktle ndeksi ile eitli Parametreler Arasndaki Korelasyonlar: Bilindii gibi birok etmen ocuklarda BK ile ilintili olup, obezite grlme riskini arttrmaktadr (Krebs, 2007). Bu aratrma kapsamndaki ocuklarda BK ile ilikili olabilecei dnlen baz verilerle korelasyonlar incelenmitir. ocuklarda ya ve gnlk ortalama bilgisayar banda geirilen sre arttka BKnin de artt saptanmtr (p<0.01). Buna karn, haftada spor kulbne gitme says ve uyku uyuma sresi arttka BK deerinin azald belirlenmitir (p<0.05). Okulun eve uzakl ve TV izleme ile BK arasnda ise bir iliki bulunamamtr. ocuklarn gnlk ortalama televizyon ve bilgisayar banda geirdikleri sre ile ev dnda oyun oynama sreleri srasyla, 1.91.30, 0.850.43 ve 1.00.81 saattir. Tm bu bulgular yrtlm olan aratrmalarla ve yaynlanan raporlarla paralellik gstermektedir (Miller, 2011; WHO, 2007c; Szek ve ark. 2005; Uuz ve ark. 2007; Tola ve ark. 2007; Akman ve ark. 2010). Dnya Salk rgt 57. Dnya Salk Asamblesinde Diyet, Fiziksel Aktivite ve Salk zerine Global Stratejileri belirlemitir (WHO, 2004c). Asamblede tm lmlerin %60nn diyete bal kronik hastalklara bal grld, hastalk yknn %47sini oluturduu ve bu deerlerin 2020 ylnda srasyla %73 ve %60a kacann varsayld ve bu lmlerin %66snn gelimekte olan lkelerde grld rapor edilmitir. Bu dorultuda hedef ve amalar belirlenmitir (WHO, 2004c). Kresel bir endemi olarak byyen beslenmeye bal kronik hastalklarnn nlenmesi iin WHO tarafndan gelitirilen Diyet, Fiziksel Aktivite ve Salk iin Kresel Strateji (Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health - DPAS) (WHO, 2004b) ve Avrupa Besin ve Beslenme Eylem Plan (2007-2012) (European Food and Nutrition Action Plan) (www.who.int) uygulanmas nemli bir yaklamdr. Kresel Diyet, Fiziksel Aktivite ve Salk Stratejisinin temel amalar; Salksz diyet ve fiziksel aktiviteden kaynaklanan kronik hastalklar iin risk etmenlerinin gerekli halk sal eylemleri ile nlenmesi, azaltlmas ve saln gelitirilmesi

82

Beslenme ve fiziksel aktivitenin salk zerine olas etkileri konusunda bilgi ve bilin dzeyinin arttrlmas,

Diyetin dzeltilmesi, fiziksel aktivitenin arttrlmas iin kresel, blgesel, ulusal ve yerel politikalarn; eylem planlarnn tm sektrlerin katlm ile oluturulmasnn, gelitirilmesinin ve uygulanmasnn desteklenmesi,

Diyet ve fiziksel aktivitenin etkisinin ve bilimsel verilerin izlenmesi; gerekli alanlarda mdahale programlarn da kapsayan, kapsaml aratrmalarn desteklenmesi, saln srdrlmesi ve gelitirilmesi iin gerekli insan kaynaklarnn glendirilmesidir.

Tm stratejilerin ve eylem planlarnn uygulanmas geni bir sektrleraras katlm ve ibirliini (salk, eitim, spor, tamaclk, belediye hizmetleri, niversitelerin beslenme ve diyet, tp, fiziksel rehabilitasyon alanlar, gda sanayi, tketici dernekleri ve dier sivil toplum kurulular, medya vb.) gerektirmektedir. Toplum salnda beslenme; beslenme ve fiziksel aktivite ile toplumda saln gelitirilmesi, temel beslenme ve salk sorunlarnn nlenmesidir. Optimal halk sal stratejileri risk etmenleri tayan veya hastalananlara deil, toplumun tmne yneltilmelidir. 6. SONU ve NERLER Bu almada, Trkiye genelinden seilen toplam 140 ilkretim okuluna devam eden 6-10 ya grubunda 6382 (%51.9) erkek ve 5919 (%48.1) kz olmak zere toplam 12301 ocuk zerinde yrtlmtr. rneklemde 6473 ocuk kentsel (%52.6; E: 3371, K: 3102) ve 5828 ocuk ise krsal (%47.4; E: 3011, K: 2817) yerleim yerinden aratrma kapsamna alnmtr. 11387 ocuktan antropometrik lmler (vcut arl, boy uzunluu, bel evresi) alnmtr. 6.1. Okullara likin Bulgular Genel olarak rencilerin eitim grd okullarn %55.6snda tam gn, %44.4nde ise ikili retim yaplmaktadr. Kentsel alanda tam gn eitim yaplan okullarn oran (%48.1), ikili eitim yaplanlardan (%51.9) daha dk, krsal alanda ise tersine olarak tam gn eitim yaplan okullarn oran (%60.5), ikili eitim yaplanlardan (%39.5) daha yksektir. Tam gn eitim yaplan okullarn %27.4nde yemekhane bulunmaktadr. kili eitim yapan okullarn %57.1inde (kent: %56.0; kr: %58.1) beslenme saati uygulamas yrtlmektedir. Kent okullarnn %85.1inde ve krsaldaki okullarnn %24.3nde olmak zere toplamda okullarn %47.9unda kantin/kafeterya bulunmaktadr. Hazr/otomatik makine ile besin/iecek sat yaplan okullarn oran %3.4dr (kent: %4.0 ve krsal: %3.0). Okul kantinlerinde satlan besin ve iecekler incelendiinde, okullarn %5.2sinde taze sebze ve %17.2sinde taze meyve (kent: %15.0, krsal: %22.2) sat yaplmaktadr. eker, ekerleme, bar, gofret, ikolata vb. %93.1, kek, pasta, biskvi ise %91.4 oranlar ile en ok satlan yiyeceklerdir. Bunlar, %81.0 oranyla tost ve %62.1 oranyla st ve %75.9 oranyla ayran izlemektedir. Patates kzartmas %34.5, cips ve patlam msr %48.3 orannda satlmaktadr. Kolal iecekler ise kentlerde daha fazla olmak zere genelde %55.2 orannda okul kantinlerinde satlmaktadr. Kentlerdeki okullarn %56.3nde ve krsaldaki okullarn ise % 55.3nde beslenme ile ilgili kulp olduu saptanmtr. Okullarn %45.9unda (kent:%34.0, krsal: %54.2) beslenme ile ilgili herhangi

83

bir panel, konferans, seminer vb bir aktivitenin yaplmad, bu tr etkinliklerin yapld belirtilen okullarn %30.3nde ylda bir, %31.1inde ylda iki kez bu etkinliklerin gerekletirildii belirtilmitir. Spor yapan ocuklarn %16.9u bir spor kulbnde spor yapt belirlenmitir. Okullarn eitim ekline gre 2 saat/hafta sre ile beden eitimi/spor etkinlikleri yaplma oranlar tm snflarda, okulun eitim ekline gre de benzerlik gstermek zere en yksek dzeyde olup %78.9-85.5 arasnda deimektedir. Okullarn %87.4nde kapal spor salonu bulunmad, %8.9unda ise ak hava oyun alanlarnn olmad ve %65.2sinde spor kulb almalarnn gerekletirildii saptanmtr. 6.2. ocuklara likin Bulgular Hafta ii darda (ak alanda) oyun oynama sresi; erkeklerde 0.650.81 saat/gn, kzlarda 0.610.79 saat/gn iken, hafta sonu darda oyun oynama sresi erkeklerde 2.051.49 saat, kzlarda 1.791.43 saat/gndr. Genel olarak hafta ii ve hafta sonu erkeklerin darda oyun oynama sresi kzlardan, her iki cinsiyette hafta sonundaki sre hafta iindekinden daha fazla bulunmutur. Gnlk ortalama ev dnda oyun oynama sresi ise 1.00.81 saattir. ocuklarn gnlk uyku sresi ortalamalar erkeklerde 9.651.15, kzlarda ise 9.671.23 saat olarak bulunmutur. ocuklarn %60.8inin (kentsel: %57.8; krsal: %64.3) evinde bilgisayar bulunduu renilmitir. ocuklarn hafta iinde bilgisayar banda geirdikleri sre; ise, erkeklerde 1.170.71, kzlarda 1.130.57 saat iken, hafta sonu iin bu sreler srasyla 0.541.04 ve 0.410.87 saattir. Gnlk ortalama bilgisayar banda geirilen sre sre 0.850.43 saattir. Hafta iinde erkek ocuklarn ortalama 1.631.54 saat, kz ocuklarn ise 1.551.53 saat televizyon izledii, hafta sonunda ise srasyla erkek ve kz ocuklarnda bu srenin 2.891.61 ve 2.841.65 saat olduu belirlenmitir. Genel olarak ocuklarn hafta sonu televizyon izleme sreleri daha uzundur. Hafta iinde kentsel alanda krsala gre televizyon izleme sreleri her iki cinsiyet iin de daha uzun, hafta sonunda ise daha ksadr. Toplam TV banda geirilen ortalama sre 1.91.30 saattir. (Tablo 4.23). ocuklarda ya ve gnlk ortalama bilgisayar banda geirilen sre arttka BKnin de artt saptanmtr (p<0.01). Buna karn, haftada spor kulbne gitme says ve uyku uyuma sresi arttka BK deerinin azald belirlenmitir (p<0.05). Okulun eve uzakl ve TV izleme ile BK arasnda ise bir iliki bulunamamtr. ocuklarn okula nasl gittikleri sorgulanm yant alnanlarn %78.3nn okula yryerek, %14.3nn okul servisi ile, %4.5inin bisikletle, %2.1inin zel araba ile, %0.9unun ise toplu tama aralar ile okula gittikleri saptanmtr. 6.3. ocuklarn Beslenme Alkanlklarna likin Bulgular Hergn taze sebze (%25.8) ve meyve (%31.1) tketim skl ocuklarda olduka dk dzeyde bulunmutur. Tketim kent okullarnda daha yksektir. Hergn ayran ve st tketen ocuklarn oranlar krsalda biraz daha yksek olmak zere genelde srasyla, %14.5 ve %30.0dur. Ayn ekilde hergn yourt tketim oranlar da krsalda daha yksek (kentsel: %48.3, krsal: %55.6) olup genelde sklk %55.7dir.

84

eker ieren gazl/kolal iecekler %11.5 ve diyet veya light gazl kolal iecekler %3.6 oranlar ile hergn tketilmekte olup genelde kentseldeki tketimleri krsaldan biraz daha yksek orandadr.

eker, ekerleme, bar, gofret ve ikolata vb besinlerin %25.4, cips ve patlam msrn %19.0, simit ve poaann %15.9, hamburger, sosisli/sucuklu sandvi vb fast food (ayakst beslenme) tarz besinlerin ise %15.8 oranlar ile hergn tketildii belirlenmitir.

ocuun okul ve ev evresi okul sal hizmetlerinde byk nem tamaktadr. Okulda salkl beslenme ile fiziksel aktivite olanaklarnn varl ile ocuklarda obezite sorunu arasnda gl ilikiler bulunmaktadr.

6.4. ocuklarn Antropometrik lmlerine likin Bulgular ocuklarn beden ktle indeksleri WHO-MGRS, 2007 5-19 ya grubu ocuklar iin referans deerlere gre deerlendirilmitir. Trkiye genelinde ocuklarn %6.5inin iman [BK: 2 SD; E: %7.5, K:%5.4; kent: %8.5 (E:%9.7, K:%7.1), krsal: %4.0 (E:%4.8, K:%3.2)], %14.3nn hafif iman/kilolu [BK: 1 SD - <2 SD; E:%15.1, K:%13.5; kent: %16.3 (E:%16.8, K:%15.9), krsal: %11.9 (E:%13.1, K:%10.6)], %7.9unun zayf [BK: -2 SD <-1 SD; E: %6.6, K:%9.2; kent: %7.6 (E:%6.1, K:%9.2), krsal: %8.2 (E:%7.2, K:%9.2)], % 1.3nn ise ok zayf [BK:<-2 SD; E: %1.3, K:%1.3; kent: %1.1 (E:%1.1, K:%1.1), krsal: %1.5 (E:%1.5, K:%1.6)], %70.0inin ise normal (-1SD - <1SD) vcut arlnda olduu bulunmutur. imanlk sorununun en fazla grld blgeler stanbul (%13.0) ve Bat Marmara (%11.7)dr. Bu blgelerde imanlk sorununun, erkeklerde (srasyla; %14.5 ve %15.2), kzlardan (srasyla; %11.3 ve % 8.3) daha fazla grld saptanmtr. imanln en dk olduu blgeler Kuzeydou Anadolu (%2.3), Dou Anadolu (%2.4) ve Gneydou Anadolu (%0.9) blgeleridir. Zayf (2SD - <1SD) olan ocuklarn en yksek olduu blgeler Kuzeydou Anadolu (%8.2), Dou Anadolu (%10.2) ve Gneydou Anadolu (%10.3) blgeleridir. imanlk (2SD) grlme skl 6,7, 8, 9 ve 10 yanda srasyla %5.5, %5.8, %6.1, %7.7 ve %6.9 olarak bulunmutur. Tm yalarda < -2SD altnda olan ocuklarn oran ok dk dzeydedir. Zayf olan ocuklarn oran ise 6,7, 8, 9 ve 10 yanda srasyla %6.5, %6.5, %7.8,%9.3, ve %8.6dr. alma blgelerinde zayflk sorununun cinsiyete gre incelendiinde kzlarda (Kuzeydou Anadolu: %11.6; Dou Anadolu: %13.1, Gneydou Anadolu: %12.6), erkeklerden (Kuzeydou Anadolu: %8.2; Dou Anadolu: %7.4, Gneydou Anadolu: %8.1) daha fazla oranlarda grld saptanmtr. Dou Anadolu blgesinde ok zayf olanlarn oran %3.9 (E:%4.7, K:%3.0) ile en yksek dzeydedir. Normal BK (-1 SD 1 SD) deerine sahip blgelerde en yksek orana Kuzeydou Anadolu (%79.0), Dou Anadolu (%78.0), Gneydou Anadolu (%77.4) ve Akdeniz (%71.5) blgelerinde saptanmtr. stanbul (%61.0) ve Bat Marmara (%61.0) blgeleri ise normal BK deerine sahip olanlarn en dk olduu blgelerdir. ocuklarda bodurluk ve ksa boy uzunluu grlme skl da belirlenmitir. ocuklarn %5.0inin bodur [Yaa gre boy uzunluu: -2 SD; E:%4.9, K:%5.2; K: %3.6 (E:%3.2, K:%4.1), krsal: %6.7 (E:%7.0, Kz:%6.5)], %21.5inin ksa [Yaa gre boy uzunluu: -2 SD -1SD; E:%20.7, K:%22.3; kent: %18.8 (E:%17.8, K:%19.9, krsal: %24.8 (E:%24.2, K:%25.4)] olduu bulunmutur.

85

Yaa gre vcut arl ortalama ( ) ve standart sapma (S) deerlerinin doal olarak ya arttka artt saptanmtr. Kentsel yerleim yerlerindeki ocuklarn deerleri krsal yerleim yerlerinde yaayanlardan daha yksek deerlerdedir. Erkeklerin vcut arl deerleri kzlardan daha fazladr. Genellikle fark yaklak bir kilogram civarnda deiiklik gstermektedir. 6-10 ya grubunda, kentlerde ve krsalda yaayan erkek ocuklarn vcut arlklar srasyla, 23.4-31.2 ve 22.5-29.3 kg, kzlarn ise srasyla, 23.0-30.7 ve 21.8-29.1 kg arasnda saptanmtr. Yaa gre boy uzunluu ortalama deerlerine gre; kentlerde yaayan ocuklar, krsal yerleim yerlerindeki ocuklardan (srasyla, 119.1-133.5 ve 117.9-131.8 cm), erkekler ise kzlardan daha uzun boyludur. 6-10 ya grubunda kentlerde ve krsalda yaayan erkek ocuklarn boy uzunluklar srasyla, 119.7133.5 ve 118.4-131.8 cm, kzlarn ise srasyla, 119.1-132.7 ve 117.9-131.3 cm arasnda saptanmtr. 6-10 ya grubunda kentlerde ve krsalda yaayan erkek ocuklarn beden ktle indeksi deerleri srasyla, 16.2-17.4 ve 15.9-16.8 kg/m2, kzlarn ise srasyla, 16.1-17.3 ve 15.6-16.8 kg/m2 arasnda saptanmtr. 6-10 ya grubunda kentlerde ve krsalda yaayan erkek ocuklarn bel evresi deerleri srasyla, 54.1-59.9 ve 53.5-57.4 cm, kzlarn ise srasyla, 53.4-58.9 ve 52.2-56.4 cm arasnda saptanmtr. Tm yerleim yerlerinde ve cinsiyette ocuklarn bel evresi/boy uzunluu oranlar ortalama deerleri dk olarak saptanmtr. Genelde deerler 0.43-0.46 arasndadr. NERLER Beslenme saln temel koulu ve en temel belirleyicisidir. Yetersiz ve dengesiz beslenme, hastalklarn en nemli nedenidir. Beslenmenin etkileri tm yaam boyunca deikenlik gstererek srer. Kronik hastalklarn riskinin fetal dnemde balad ve yalla kadar srd artk bilinen bir gerektir. Yetikinlerde grlen kronik hastalklar doum ncesi dnemdeki evreden balayp, yaam boyu sren fiziksel ve sosyal evre bozukluuna maruz kalmann sonucudur. Bu nedenle, yetikinlik dnemi kronik hastalklarnn nlenmesi yaamn balangcndan alnp, yaam boyu srdrlecek yaklamlarla nlenebilir. Bu yaklamlar gebelikte salkl beslenme ile balar, bebee 6 ay sre ile tek bana anne stnn verilmesi ve zamannda temiz ve uygun ek besinlere balanmas gibi bebek beslenmesi uygulamalar ve bymenin izlenmesi ile srdrlebilir. Halk sal asndan beslenme sorunlarnn nlenmesi byk nem tayan salkl yaam biiminin salanmas ve desteklenmesi ile mmkndr. Bu bireysel bir olgu deildir. Bu dorultuda toplum odakl nlemler nemlidir. Kapsaml, etkin bir egdm ierisinde yrtlen, salkl beslenme ve fiziksel aktivite ile desteklenen mdahale almalar ocuklarda bata imanlk ve zayflk olmak zere birok beslenme ve salk sorununun nlenmesinde nemli bir kresel yaklamdr. Ancak toplumun tmne yneltilen mdahalelerle birlikte yrtlen abalar daha etkindir. Mdahale eylemleri politika, program ve iletiime odaklanmaldr. Mdahalenin temel ilkeleri davran deiikliini ierirken, politika desteini, eitlii, katlm, sektrleraras katky, akl ve evresel deiimi de iermelidir. Srveyans, izleme ve deerlendirme etkin eylemlerin nemli yaklam noktalar olmaldr. Toplum, salk alanlar, okullar, iverenler, iftiler, gda sanayii, satclar, toplu beslenme alanlar, medya, yerel ve ulusal hkmetler ve tketicilerin kendisinin, diyet ve fiziksel aktivite rntlerinin iyiletirilmesi ve gelitirilmesine ynelik birlikte yrtecei almalarda herkesin, nemli grevleri bulunmaktadr. Mdahale almalarnn hedefi bireyler, okullar, besin ve reklam sanayi, toplum rgtleri, hkmet kurulular olmaldr.

86

Salkl yaam biimi alkanl ve bilincinin temelleri ocukluk dneminde atlmaktadr. Bu dorultuda ocukluktan balayarak bireylere beslenme okuryazarl kazandrlmaldr. Bunun en kolay yolu ise okul ncesi ve okul a dneminde ocuklara ulamak, okul sal kapsamnda salkl beslenme ve fiziksel aktiviteyi arttrmak zere politikalar ve programlar retmek, uygulamak ve izlemektir.

Bymenin izlenmesi ocuklarda beslenme ve salk sorunlarnn erken evrede nlenmesinde byk nem tamaktadr. Kresel bir endemi olarak byyen beslenmeye bal kronik hastalklarnn nlenmesi iin WHO ta-

rafndan gelitirilen Diyet, Fiziksel Aktivite ve Salk iin Kresel Strateji (Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health - DPAS) (WHO, 2004b; WHO, 2008a; WHO, 2008b) ve Avrupa Besin ve Beslenme Eylem Plan (2007-2012) (European Food and Nutrition Action Plan) (www.who.int) uygulanmas, etkinliinin deerlendirilmesi gerekmektedir. DPASta ocukluk a imanlnn nlenmesine zel vurgu yaplmaktadr (WHO, 2004b). Konunun nemine dikkati ekmek zere WHO, 2010 ylnda ocukluk Obezitesinin nlenmesi iin Topluma Dayal nleme Stratejileri (WHO-Population-based Prevention Strategies for Childhood Obesity) raporunu yaynlamtr (WHO, 2010b). Sonu olarak (WHO, 2010b); Toplum odakl stratejilerin oluturulmas ile salkl davranlarn ocuklara ve toplumun tm bireylerine kazandrlmas, WHO tarafndan gelitirilmi olan Diyet, Fiziksel Aktivite ve Salk iin Kresel Strateji (Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health - DPAS)n tm paydalar tarafndan dikkate alnmas ve uygulanmas, Politika gelitirmek zere surveyans sisteminin oluturulmas ve WHO tarafndan nerilen surveyans aralarnn kullanlmas, rnein; WHO-MGRS 0-5 ya Byme Erilerinin Kullanlmas: Bymenin izlenmesi iin nemli bir yaklam olup, hem WHO Bebek ve ocuk Beslenmesinde Global Stratejilerin (Global Strategy for Infant and Young Child Feeding) uygulanmasn, hemde byme rntsnn ve malnutrisyon sorunlarnn (bodurluk ve imanlk vb.) izlenmesi ve nlem alnmas iin nemli bir admdr. Okul anda grlebilecek malnutrisyonun da nlenmesi asndan anahtar bir yaklam zellii tamaktadr. Yaynlanan raporlara gre gnmzde Temmuz 2010 tarihine kadar 111 lke tarafndan lke politikas olarak bu byme erilerinin kullanm benimsenmitir. lkemizde de kullanm lke politikas olarak kabul edilmelidir. Kresel Okula Dayal renci Salk Aratrmasnn (Global School-based Student Health Survey) Uygulanmas: 13-15 ya grubu ocuklarda yrtlen bu surveyans almas 57 lkede yrtlmektedir. Boy uzunluu, vcut arl lmleri ile beslenme davranlar (meyve/sebze tketimi, iecek tketimi, ayakst beslenme alkanl) ve fiziksel aktivite alkanl (yaplan tm fiziksel aktiviteler, okula ulam, beden eitimi dersleri, vb.) alanlarnda toplam 10 anahtar bilgi toplanmakta ve sonular okullar iin politika ve program gelitirilmesi amacyla kullanlmaktadr (www.who.int). Ayrca; WHO Avrupa Blgesi tarafndan yrrle geirilen WHO Avrupa ocukluk a Obezite Surveyansnn (WHO European Childhood Obesity Surveillance Initiative - COSI) 6-9 ya grubu ocuklarda iki yl aralklarla yaplmas ngrlmtr. ocuklarda imanlk, beslenme alkanl ve fiziksel aktivite durumu ile ilintili bilgiler toplanmaktadr. lk veriler okullarn 2007/2008 eitim retim dneminde toplanmtr (www.who.int). Hergn yeni bir lke bu almaya katlmaktadr.

87

lkemizde T. C. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl ve eitli paydalarn katlm ile hazrlanp, 2010 ylnda yaymlanan ve uygulamaya geilen Trkiye Salkl Beslenme ve Hareketli Hayat Program: (2010-2014)n etkin olarak uygulanmas ile tm toplum gruplarnda imanln nlenmesi salanabilecektir. Tm stratejilerin ve eylem planlarnn uygulanmas geni bir sektrleraras katlm ve ibirliini (salk, eitim, spor, tamaclk, belediye hizmetleri, niversitelerin beslenme ve diyet, tp, fiziksel rehabilitasyon alanlar, gda sanayi, tketici dernekleri ve dier sivil toplum kurulular, medya vb.) gerektirmektedir. Toplum salnda beslenmenin amac; beslenme ve fiziksel aktivite ile toplumda saln gelitirilmesi ve temel beslenme sorunlarnn nlenmesidir. Optimal halk sal stratejileri risk etmenleri tayan veya hastalananlara deil, toplumun tmne yneltilmelidir. Okul a ocuklarda; Salkl beslenme ve fiziksel aktivitenin nemi konularnda eitim ve bilinlendirme abalarnn yrtlmesi, Okul mfredatnda beslenme ve fiziksel aktivite konularna yer verilmesi ve pratik uygulamalarnn yaplmas, retmenlerin salkl beslenme ve fiziksel aktivitenin nemi konularnda bilgi dzeyinin arttrlmas, Okul-aile-ocuk ibirliinin salanmas, Diyetisyen/beslenme uzmanlarnn okul sal hizmetlerinde istihdamnn salanmas, ocuklarda bymenin doumdan itibaren izlenmesi ve okul anda da srdrlmesi ve deerlendirilmesi gelecee ynelik en nemli lke yatrmdr.

88

7. KAYNAKLAR
ACC/SCN. What Works? A Review of the efficacy and effectiveness of nutrition interventions. Allen L, Gillespie S. ACC/SCN Nutrition Policy Paper No: 19, 2001. Adachi-Mejia AM, Longacre MR, GibsonJJ, Beach ML, Titus-Ernstoff1 LT, Dalton MA. Children with a TV in their bedroom at higher risk for being overweight. International Journal of Obesity 2007;31, 644651. Arbal M, akr S, zme S, Ciliv G. Metabolic syndrome in Turkish children and adolescents. Metabolism. 2006;55(8):1002-6. Ak , elen , zen Y, Tabak RS, Piyal B. Ankara merkez ileler ilkretim okullar alanlarnn salk davranlar. TSK Koruyucu Hekimlik Blteni, 2006:5(2). Akman M, Akan H, zbirak G, Tanrver , Tilev SM, Yldz A, Tekta S, Vitrinel A, Hayran O. Eating patterns of Turkish adolescents: a cross-sectional survey. Nutrition Journal 2010; 9:67. Albertsson-Wikland K, Karlberg J. Natural growth in children born small for gestational age with and without catch-up growth. Acta Pediatrica 1994;399: 64-70. American Academy of Pediatrics. Committee on Communications. Children, adolescents and television. Pediatrics. 2001; 107(2): 423-426. Arenz S, Ruckerl R, Koletzko B ve ark. Breast-feeding and childhood obesity a systematic review. Int J Obes Relat Metab Disord 2004;28, 12471256. Ar Z, Szek H. Mula merkez kylerindeki bir grup ilkgretim okulu grencisinde serum lipid profili ve obezite taramas. AD Tp Fakltesi Dergisi 2008; 9(2):11-16. Arslan F, nal AS, Gler H, Karda K. Okul a ocuklarnn televizyon izleme alkanlklarnn incelenmesi. TSK Koruyucu Hekimlik Blteni, 2006:5(6):391. Arslan P, Samur G, Yldz E, Mercanlgil SM, Kksal G. 5-20 ya grubu ocuk ve adolesanlarn baz antropometrik lmleri ile beslenme alkanlklarnn deerlendirilmesi, 3.Ulusal Obezite Kongresi, 18-20 Mays 2004, Belek-Antalya. Ashwell M, Hsieh SD. Six reasons why the waist-to-height ratio is a rapid and effective global indicator for health risks of obesity and how its use could simplify the international public health message on obesity. Int J Food Sci Nutr 2005;56:303307. Atabek ME, Pirgon O, Kurtoglu S. Prevalence of metabolic syndrome in obese Turkish children and adolescents. Diabetes Res Clin Pract. 2006;72(3):315-21. Bachman CM, Baranowski T, Nicklas TA. Is there an association between sweetened beverages and adiposity? Nutrition Reviews. 2006;64:4:153-174. Barker DJP. Intrauterine growth retardation and adult disease. Current Obstetrical Gynaecology 1993;3: 200-206.

89

Barlow SE, Dietz WH. Obesity evaluation and treatment: expert committee recommendations. Pediatrics.1998;102:e29.www.pediatrics.org/cgi/content/full/102/3/e.29 Barlow SE. Expert Committee and Treatment of Child and Adolescent Overweight and Obesity: Expert committee recommendations regarding the prevention, assessment report. Pediatrics. 2007;120;S164-92. Ba M, Bilici S, Ersin Bayrak M, Ttncolu C. Tam Gn Okullara Ynelik Gelitirilen Men Modelleri Ve rnek le Yemei Listeleri. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl, Ankara, 2010. Belviranl S, Ceritolu K, Bilgin , Bayraktar F, Bulut H, Vaizolu SA. Annelerin televizyon izleme konusundaki davranlar ve akll iaretler. TAF Prev Med Bull 2008; 7(3):191-198. Bhutta ZA, Ahmed T, Black RE, Cousens S, Dewey K, Giugliani E, Haider BA, Kirkwood B, Morris S S, Sachdev H P S, Shekar M, for the Maternal and Child Undernutrition Study Group. Maternal and Child Undernutrition 3. What works? Interventions for maternal and child undernutrition and survival. Lancet 2008; 371: 41740. Birch LL, Fisher JO. Development of eating behaviors among children and adolescents. Pediatrics 1998;101:53949. Black MM, Dubowitz H, Krishnakumar A, Starr RH. Early intervention and recovery among children with failure to thrive: follow-up at age 8. Pediatrics 2007;120, 5969. Black RE, Allen LH, Bhutta ZA, Caulfield LE, de Onis M, Ezzati M, Mathers C, Rivera J, for the Maternal and Child Undernutrition Study Group. Maternal and Child Undernutrition 1. Maternal and child undernutrition: global and regional exposures and health consequences. Lancet 2008; 371: 24360. Brambilla P, Bedogni G, Moreno LA, et al. Crossvalidation of anthropometry against magnetic resonance imaging for the assessment of visceral and subcutaneous adipose tissue in children. Int J Obes (Lond). 2006;30:2330. Brown CM, Dulloo AG, Montani JP. Sugary drinks in the pathogenesis of obesity and cardiovascular diseases. International Journal of Obesity 2008;32, S28S34. Brown JD ve ark. The mass media and American adolescents health. J of Adolescents Health 2002;31: 153-170. Bundak R, Furman A, Gnz H, Darendeliler F, Ba F, Neyzi O. Body mass index references for Turkish children. Acta Pdiatrica, 2006; 95:194-198. Butte NF, CGarza C, de Onis M. Evaluation of the Feasibility of International Growth Standards for SchoolAged Children and AdolescentsJ. Nutr. 2007; 137: 153157. CDC- Centers for Disease Control and Prevention. Overweight and Obesity: Obesity Trends: U.S. Obesity Trends 19852005. www.weightawareness.com/common/winwrapper.xml?http://www.cdc.gov/nccdphp/dnpa/obesity/index.htm (Eriim Tarihi: 10/04/07).

90

CDC-Centers for Disease Control and Prevention. Use of World Health Organization and CDC Growth Charts for Children Aged 059 Months in the United States. MMWR 2010;59(No. RR-9):1-14. www.cdc. gov/mmwr Chaput JP, Tremblay A. Does short sleep duration favor abdominal adiposity in children? Int J Pediatr Obes 2007;2:18891. Chen, X, Beydoun, M. A., & Wang, Y. Is sleep duration associated with childhood obesity? A systematic review and meta-analysis. Obesity, 2008;16(2), 265-274. Cole TJ, Bellizzi MC, Flegal KM, Dietz WH. Establishing a standard definition for child overweight and obesity world-wide: international survey. BMJ 2000; 320:1240-1243. Cole TJ, Flegal KM, Nicholls D, Jackson AA. Body mass index cut offs to define thinness in children and adolescents: international survey. BMJ. 2007;335:194-201. Coon KA, Tucker KL. Television and childrens consumption patterns. A review of the literature. Minerva Pediatr 2002;54:42336. Corbett SS, Drewett RF. To what extent is failure to thrive in infancy associated with poorer cognitive development? A review and meta-analysis. J Child Psychol Psychiatry 2004;45, 641654. Cruz ML, Goran M. The metabolic syndrome in children and adolescents. Current Diabetes Report 2004;4:53-62. Cummings DE, Overduin J. Gastrological regulation of food intake. J Clin Invest 2007;117(1):1323. izmeciolu F, zcan A, Kalaa S, Hatun . ocukluk anda metabolik sendrom skl ve risk faktrleri. IX. Ulusal Pediatrik Endokrinoloji ve Diyabet Kongresi 27-30 Eyll 2004, Malatya. Kongre Kitap, s. 307. Datar, A, Roland Sturm R. physical education in elementary school and body mass index: evidence from the early childhood longitudinal study. Am J Public Health. 2004;94:15011506. De Godoy-Matos AF, Guedes EP, de Souza LL, Martins MF. Management of obesity in adolescents: state of art. Arq Bras Endocrinol Metab. 2009;53(2):252-261. De Onis M, Garza C, Victora CG, Bhan MK, and Norum KR, guest editors. The WHO Multicentre Growth Reference Study (MGRS): Rationale, planning, and implementation. Food and Nutrition Bulletin 2004;25 (supplement 1): S3-S84. De Onis M, Onyango AW, Borghi E, Siyam A, Nishidaa C, Siekmanna J. Development of a WHO growth reference for school-aged children and adolescents. Bulletin of the World Health Organization 2007;85:660 667. De Onis M, Habicht JP. Anthropometric reference data for international use: recommendations from a World Health Organization Expert Committee. American Journal of Clinical Nutrition 1996;64: 650-658. Demirel D, Bideci A, amurdan MO, Arga M, Cinaz P. ocuklarda boy ksalnda etiolojik etmenler. Trk Pediatri Arivi 2005; 40: 39- 43.

91

Dennison B, Russo T, Burdick P ve ark. An ntervantion to reduce television viewing by preschool children. Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine 2004;158(2):170176. Doak CM, Visscher TL, Renders CM, Seidell JC. The prevention of overweight and obesity in children and adolescents: a review of interventions and programmes. Obesity Reviews 2006;7:1:111-136. Druce MR, Wren AM, Park AJ, ve ark. Ghrelin increases food intake in obese as well as lean subjects. Int J Obes 2005;29:11301136. Ece A, Ceylan A, Grkan F, Dikici B, Bilici M, Davutolu M, Karaomak Z. Diyarbakr ve evresi okul ocuklarnda boy ksal, dk arlk ve obezite skl. Van Tp Dergisi: 2004;11 (4):128-136. Emond AM, Blair PS, Emmett PM, Drewett RF. Weight faltering in infancy and IQ levels at 8 years in the Avon Longitudinal Study of Parents and Children. Pediatrics 2007;120;10511058. Ersoy B, Gnay T, Gnes S. lkretim andaki ocuklarda Bodurluk ve Obezite ile liskisi. Turkiye Klinikleri J Pediatr 2007;16:90-95.j.in Eurodiet. EU platform on diet, physical activity and health. Diet, Physical Activity and Health- A European Platform for Action, 15 March 2005. Euro-Growth. Euro-Growth. Haschke F, van tHoff MA (eds). J Pediatr Gastroenterol Nutr 2000;31 (Suppl 1): S1-S86. Faith MS, Johnson SL, Allison DB. Putting the behavior into the behavior genetics of obesity. Behav Genet 1997;27:42339. Faith MS, Keller KL, Johnson SL, ve ark. Familial aggregation of energy intake in children. Am J Clin Nutr 2004;79:84450. Faith MS. Development and modification of child food preferences and eating patterns: behavior genetics strategies. Int J Obes 2005;29:54966. Friel S, Chopra M, Satcher D. Unequal weight: equity oriented policy responses to the global obesity epidemic. Br Med J 2007; 335: 1241-1243. Farooqi IS, Keogh JM, Yeo GS, ve ark. Clinical spectrum of obesity and mutations in the melanocortin 4 receptor gene. N Engl J Med 2003;348:108595. Flint J, Kothare SV, Zihlif M, ve ark. Association between inadequate sleep and insulin resistance in obese children. J Pediatr 2007;150:3649. Fortaine KR, Barofsky I. Obesity and health-related quality of life. Obes Rev 2001; 2:173-182. Fredricks AM, van Buuren S, Jeurissen SE ve ark. Height, weight, body mass index and pubertal development reference values for children of Turkish origin in the Netherlands. Eur J Pediatr 2003; 162:788-95.

92

Freedman DS, Serdula MK, Srinivasan SR, Berenson GS. Relation of circumferences and skinfold thicknesses to lipid and insulin concentrations in children and adolescents: The Bogalusa Hearth Study. Am J Clin Nutr. 1999;69:308-317. Garipaaolu M, zgne N. Okullarda beslenme uygulamalar. ocuk Dergisi 2008; 8(3):152-159. Garn SM, Cole PE. Do the obese remain obese and the lean remain lean? Am J Public Health 1980;70:3513. Garn SM, LaVelle M. Two-decade follow-up of fatness in early childhood. Am J Dis Child 1985;139:1815. Garza C, de Onis M. Rationale for developing a new international growth reference. Food Nutr Bull 2004;25:(Suppl 1) : S5-14. Gelander L. Childrens growth: a health indicator and a diagnostic tool. Acta Paediatr 2006;95:517518. Giammattei J, Blix G, Marshak HH, ve ark. Television watching and soft drink consumption: associations with obesity in 11 to 13-year-old schoolchildren. Arch Pediatr Adolesc Med 2003;157:8826. Gortmaker SL, Must A, Perrin JM, ve ark. Social and economic consequences of overweight in adolescence and young adulthood. N Engl J Med 1993;329:1036. Gz A. Mardin ili ilkretim okullarnda 6-15 ya grubu rencilerde kilo fazlal ve obezite prevalans. Tp Aratrmalar Dergisi. 2007;5(1):31-35. Haas JD, Murdoch S, Rivera J, Martorell R. Early nutrition and later physical work capacity. Nutrition Reviews 1996;54: S41-8. Hancox RJ, Milne BJ, Poulton R. Association between child and adolescent television viewing and adult health: a longitudinal birth cohort study. Lancet. 2004;364:25762. HBSC (Health Behaviour in School-aged Children Study): International Report from the 2001-2002 Survey. Copenhagen, WHO, Regional Office for Europe, 2004 (health Policy for Children and Adolescents, No. 4). HBSC International Report from the 2005/2006 survey. Inequalities in young Peoples Health. WHO Regional Office for Europe, Denmark, 2008. http://www.euro.who.int/eprise/main/WHO/InformationSources/Publications/Catalogue/20080617_1 (Access. 12.07.2008) Heaney RP, Davies KM, Barger-Lux MJ. Calcium and weight: clinical studies. J Am Coll Nutr 2002;21:S1525. Hedley AA, Ogden CL, Johnson CL, Carroll MD, Curtin LR, Flegal KM. Prevalence of overweight and obesity among US children, adolescents, and adults. 1999-2002. JAMA 2002;291:2847-2850. Himes JH, Dietz WH. Guidelines for overweight in adolescent preventive services: recommendations from an expert committee. Am J Clin Nutr. !994;59:307. Horta BL, Rajiv B, Martines JC ve ark. Evidence on the long-term effects of breastfeeding: Systematic reviews and meta-analyses. WHO, 2007.

93

Huang JS, Lee TA, Lu MC. Prenatal programming of childhood overweight and obesity. Matern Child Health J. 2007;11, 461473. HBDB/SB. Hacettepe niversitesi Beslenme ve Diyetetik Blm/ Salk Bakanl: 6-12 Ya Grubu ocuklarda yot Yetersizlii Hastalklar, Grlme Skl ve yotlu Tuz Kullanm Durumu. Proje Raporu, 1995. Inui A, Asakawa A, Bowers C, ve ark. Gastric bypass: ghrelin, appetite, and gastric motility: the emerging role of the stomach as an endocrine organ. FASEB J 2004;18(3):43956. IOTF (International Obesity Task Force. EU Platform Briefing Paper. EU Platform on Diet, Physical Activity and Health. Prepared in collaboration with the European Association for the Study of Obesity. March 15, 2005. Brussels. Jahns L, Siega-Riz AM, Popkin BM. The increasing prevalence of snacking among US children from 1977 to 1996. J Pediatr 2001;138(4):4938. Kar BR, Rao SL, Chandramouli BA. Cognitive development in children with chronic protein energy malnutrition. Behav Brain Funct 2008;4: 112. Karaaaolu N. lkretim ocuklar in Salkl Beslenme. T.C. Salk Bakanl. Klasmat Matbaaclk, Ankara, 2008. Kautiainen S, Koivusilta L, Lintonen T, ve ark. Use of information and communication technology and prevalence of overweight and obesity among adolescents. Int J Obes 2005;29:92533. Kennedy CM, Strzempko F, Danford C, Kools S. Childrens perceptions of TV and health behavior effects. J Nurs Scholarsh 2002;34(3):289-94. Keser A. ocukluk anda metabolik sendrom ve risk faktrleri ile beslenme rnts arasndaki ilikinin deerlendirilmesi zerine bir alma. T.C. Hacettepe niversitesi Salk Bilimleri Enstits Beslenme ve Diyetetik Program Doktora Tezi, Ankara, 2008. Keskin Y, Moschonis G, Dimitriou M, Sur H, Kocaolu B, Hayran O, Manios Y. Prevalence of iron deficiency among schoolchildren of different socio-economic status in urban Turkey, EJCN 2005;59:64-71. Koolu G, Ozdemir L, Smer H, Demir DA, Cetinkaya S, Polat H. Prevalence of obesity among 11-14 years old students in Sivas-Turkey Pakistan Journal of Nutrition 2003; 2 (5): 292-295. Kksal E, Rakcolu N, Pekcan G. Glycaemic index and glycaemic load in the diet of Turkish children. I. World Congress of Public Health Nutrition. Barcelona 27-30 September 2006. Krassas GE, Tsametis C, Baleki V, Constantinidis T, nlhizarc K, Kurtolu S, Keletimur F, Balkan Group for the Study of Obesity. Prevalence of overweight and obesity among children and adolescents in Thessaloniki-Greece and Kayseri-Turkey. Pediatr Endoc Rev 2004:1Suppl.3:460-4. Krebs NF, Himes JH, Jacobson D, Nicklas TA, Guilday P, Styne D. Assessment of child and adolescent overweight and obesity. Pediatrics 2007;120;S193-S228.

94

Kutlu R, ivi S. zel bir ilkoretim okulu orencilerinde beslenme alskanlklarnn ve beden kitle indekslerinin deerlendirilmesi. Frat Tp Dergisi 2009;14(1):18-24. Leon D. Fetal growth and adult disease. European Journal of Clinical Nutrition 1998;52: S72-S82. Li C, Ford ES, Mokdad AH, Cook S. Recent trends in waist circumference and waist-height ratio among us children and adolescents. Pediatrics 2006;118;e1390-e1398. Lobstein T, Dibb S. Evidence of a possible link between obesogenic food advertising and child overweight. Obesity Reviews. 2005; 6: 203208. Lowry R, Wechsler H, Galuska A ve ark. Television viewing and its associations with overweight, sedentary lifestyle, and nsufficient consumption of fruits and vegetables among us high school students: differences by race, ethnicity, and gender. Journal of School Health 2002;72(10):413421. Ludwig DS, Peterson KE, Gortmaker SL. Relation between consumption of sugar-sweetened drinks and childhood obesity: a prospective, observational analysis. Lancet 2001;357:5058. Ludwig DS, Gortmaker SL. Programming obesity in childhood. Lancet 2004;364:2267. Lumeng JC, Appugliese D, Cabral HJ, ve ark. Neighborhood safety and overweight status in children. Arch Pediatr Adolesc Med 2006;160:2531. Manary M, Solomons NW. Public health aspects of undernutrition. Public Health Nutrition (Ed. Gibney MJ, Margetts BM, Kearney JM, Arab L.) The Nutrition Society Textbook Series. Blackwell Publishing 2004, 178. Manios Y, Kolotourou M, Moschonis G. Macronutrient intake, physical activity, serum lipids and increased body weight in primary schoolchildren in Istanbul. Pediatr Int 2005:47(2):159-66. Martorell R, Ramakrishnan U, Schroeder DG, Melgar P, Neufeld L. Intrauterine growth retardation, body size, body composition and physical performance in adolescence. European Journal of Clinical Nutrition 1998;52: S43-S53. Manios Y, Dimitriou M, Moschonis G, Kocaolu B, Sur H, Keskin Y, Hayran O. Cardiovascular disease risk factors among children of different socioeconomic status in Istanbul, Turkey: Directions for public health and nutrition policy. Lipids in Health and Disease 2004, 3:11. Martorell R, Ramakrishnan U, Schroeder DG, Melgar P, Neufeld L. Intrauterine growth retardation, body size, body composition and physical performance in adolescence. European Journal of Clinical Nutrition 1998;52: S43-S53. Matthieu J. Safe play and its effect on childhood obesity. J Am Diet Asssoc 2008;108(5):7745. McCarthy HD, Ashwell M. Study of central fatness using waist-to-height ratios in UK children and adolescents over two decades supports the simple message keep your waist circumference to less than half your height. International Journal of Obesity 2006;30: 988992.

95

Msrlolu ED, akr B, Albayrak M, Evliyaolu O. Okul ocuklarnda beslenme bozukluklar: boy ksal ve obezite. K Tp Fak Derg 2007; 9(1): 7-10. Miller DP. Associations between the home and school environments and child body mass index. Social Science & Medicine 2011; 1-8. MEB. Milli Eitim Bakanl lkretim Kurumlar Ynetmelii. Milli Eitim Bakanl. Resmi Gazete Tarihi: 27/08/2003, say:25212 Millstone E, Lobstein T, the PorGrow national team. The PorGrow Project-an introduction and overview. Obes Res 2007;8Suppl2:5-6. Monteiro PO, Victora CG. Rapid growth in infancy and childhood and obesity in later life-a systematic review. Obes Rev 2005;6:14354. Must A, Dallal GE, Dietz WH. Reference data for obesity: 85th and 95th percentiles of body mass (wt/ht2) and triceps skinfold thickness. Am J Clin Nutr. 1991;53: 839. Must A, Parisi SM. Sedentary behavior and sleep: paradoxical effects in association with childhood obesity. International Journal of Obesity 2009,33, S82S86. Nader PR, Bradley RH, Houts RM, ve ark. Moderate-to-vigorous physical activity from ages 9 to 15 years. JAMA 2008;300(3):295305. Neyzi O, Furman A, Bundak R, Gnz H, Darendeliler F, Ba F. Growth references for Turkish children aged 6 to 18 years. Acta Paediatr 2006;95(12):1635-41. Neyzi O, Gnz H, Furman A, Bundak R, Gkay G, Darendeliler F, Ba F. Trk ocuklarnda vcut arl, boy uzunluu, ba evresi ve vcut kitle indeksi referans deerleri. ocuk Sal ve Hastalklar Dergisi 2008; 51: 1-14. Ogden CL, Flegal KM, Carroll MD, Johnson CL. Prevalence and trends in obesity among US children and adolescents. 1999-2000. JAMA 2002;288:1728-1732. Oktar , anler N. lkretim okullarnda uygulanan beslenme programlar ve rencilerin beslenme davranlar ile ilgili retmen ve rencilerin grleri. Mesleki Eitim Dergisi 1999; 1:55-63. Ozmen D, Ozmen E, Ergin D, etinkaya AC, ve ark. The association of self-esteem, depression and body satisfaction with obesity among Turkish adolescents. BMC Public Health 2007, 7:80. zdemir O, Erevik E, alkan D. Farkl sosyoekonomik dzeye sahip iki ilkretim okulunda rencilerin bymelerinin deerlendirilmesi. Ankara niversitesi Tp Fakltesi Mecmuas 2005; 58:23-29. ztora S, Hatipolu S, Barutugil MA, Saliholu B, Yldrm R, evketolu E. lkretim andaki ocuklar-

96

da obezite prevalansnn belirlenmesi ve risk faktrlerinin aratrlmas Bakrky Tp Dergisi 2006;2:11-14. Patel SR, Hu FB. Short sleep duration and weight gain: a systematic review. Obesity 2008;16(3), 643-653. Pearson N, Biddle SJH, Gorely T. Family correlates of breakfast consumption among children and adolescents. A systematic review. Appetite 2009;52:17. Pekcan G, Karaaaolu N. State of Nutrition in Turkey. Nutrition and Health. 2000:14:41-52. Pekcan G. Trkiyede Beslenme Sorunlar ve Boyutlar: Besin ve Beslenme Politikalarnn nemi, Ankara, Yeni Trkiye-(Salk zel Says) 2001;572-585: (7): 39: 45-57. Pekcan G. ocuklarda vitamin ve mineral yetersizlikleri: besin zenginletirme ve besin destei. Klinik ocuk Forumu. 2006;6:6: Kasm-Aralk, 27-37. Pekcan, G. Beslenme Durumunun Saptanmas, Diyet El Kitab, (Yazarlar. A. Baysal ve ark.) 67-142 Hatibolu Yaynevi, Ankara, 2008a. Pekcan G. Beslenme Durumunun Saptanmas, TC Salk Bakanl Temel Salk Genel Mdrl Beslenme Bilgi Serisi 213-249, Klasmat Matbaaclk, Ankara, 2008b (ISBN: 978-975-590-248-7). Pekcan G. Trkiyede beslenme ve salk durumuna genel bak. Hacettepe Beslenme ve Diyetetik Gnleri II. Mezuniyet Sonras Eitim Kursu Kitab, 19-20 Haziran 2009a, Ankara. Pekcan G, Robertson A, Pomerleau J, Knai C. EURO-PREVOB-Prevention of Obesity in Europe Project Report for Turkey. Ankara, Project no. 044291, 2009b. www.europrevob.eu Popkin, BM, Horton S, Kim S. The nutrition transition and prevention of diet-related chronic diseases in Asia and the Pacific. Food and Nutrition Bulletin. 2001;16:155-65. Pouliot MC, Despres JP, Lemieux S, et al. Waist circumference and abdominal sagittal diameter: best simple anthropometric indexes of abdominal visceral adipose tissue accumulation and related cardiovascular risk in men and women. Am J Cardiol. 1994;73:460468 Prentice AM, Moore SE. Early programming of adult diseases in resource poor countries. Arch Dis Child 2005; 90: 42932. Rakcolu N, Kksal E, Kkerdnmez , Tek NA, Pekcan G. The effect of socio-economc status on the prevalence of stunting and obesity among 0-5 years old children. 11th World Congress on Public Health and 8th Brazilian Congress on Collective Health. Rio de Janeiro, 21-25 August 2006. Rasberry CN, Sarah M, Lee SM, Leah Robin L, B.A. Laris BA, Russell LA, Coyle KK, Nihiser AJ. The association between school-based physical activity, including physical education, and academic performance: A systematic review of the literature. Preventive Medicine, 2011. Rasmussen KM. The fetal origins hypothesis: Challenges and opportunities for maternal and child nutrition. Annual Review of Nutrition 2000;2: 73-95.

97

Robinson TN. Reducing childrens television viewing to prevent obesity. JAMA.1999;282:15611567. Rosenbloom AL. Physiology of growth. Annales Nestle. Growth of Children-A Global Perspective (Ed. Lentze MJ). 2007;65(3):97-108. Russell RP, Davis MG, Robinson TN, Stone EJ, McKenzie TL, Young JC. Promoting physical activity in children and youth. a leadership role for schools. a scientific statement from the american heart association council on nutrition, physical activity, and metabolism (physical activity committee) in collaboration with the councils on cardiovascular disease in the young and cardiovascular nursing. Circulation 2006;114;12141224. Savva SC, Tornaritis M, Savva ME, et al. Waist circumference and waist-to-height ratio are better predictors of cardiovascular disease risk factors in children than body mass index. Int J Obes Relat Metab Disord. 2000;24:14531458. Sekine M, Yamagami T, Handa K, ve ark. A dose-response relationship between short sleeping hours and childhood obesity: results of the Toyama Birth Cohort Study. Child Care Health Dev 2002;28:16370. Singhal V, Schwenk WF, Kumar S. Evaluation and management of childhood and adolescent obesity. Mayo Clin Proc. 2007;82(10):1258-64. Skelton JA, DeMattia L, Miller L, ve ark. Therapy: from genes to community action. Pediatr Clin North Am 2006;53(4):77794. Spiegel K, Tasali E, Penev P, ve ark. Brief communication: sleep curtailment in healthy young men is associated with decreased leptin levels, elevated ghrelin levels, and increased hunger and appetite. Ann Intern Med 2004;141:84650. Stettler N, Signer TM, Suter PM. Electronic games and environmental factors associated with childhood obesity in Switzerland. Obes Res 2004;12:896903. Stratton RJ, Green CJ & Elia M. Scientific criteria for defining malnutrition. Disease-related Malnutrition: An Evidence-based Approach to Treatment. 1st Ed. Cambridge: CAB International, 2003, pp. 134. Strong WB ve ark. Evidence-based physical activity for school-age youth. J Pediatr.2005;146:6:732-737. Sullivan PB, Goulet O. Growth faltering: how to catch up? European Journal of Clinical Nutrition 2010;64, S1. Sur H, Kolotourou M, Dimitriou M, Kocaoglu B, Keskin Y, Hayran O, Manios Y. Biochemical and behavioral indices related to BMI in schoolchildren in urban Turkey. Prev Med 2005:41(2):614-21. Szek H, Ar Z, Uyank BS. Mulada yaayan 6-15 ya okul ocuklarnda kilo fazlal ve obezite prevalans. Trk Biyokimya Dergisi 2005; 30 (4); 290-295.

98

imek F, Ulukol B, Berberolu M, Glnar SB, Adyaman P, cal G. Ankarada bir ilkretim okulu ve lisede obezite skl. Ankara niversitesi Tp Fakltesi Mecmuas 2005;58:163-166. imek E, Akpnar S, Baheba T, Senses DA, Kocabay K. The prevalence of overweight and obese children aged 6-17 years in the West Black Sea region of Turkey. Int J Clin Pract. 2008;62(7);1033-8. TBSA-2010-Trkiye Beslenme ve Salk Aratrmas (TBSA)-2010. Saha Uygulamas El Kitab, T.C. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl/Ankara Numune Eitim ve Aratrma Hastanesi / Hacettepe niversitesi Beslenme ve Diyetetik Blm, Ankara, 2010. T.C. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl. Trkiye Salkl Beslenme ve Hareketli Hayat Program (2010-2014). Kuban Matbaaclk Yaynclk, Ankara, 2010. Taheri S, Lin L, Austin D, ve ark. Short sleep duration is associated with reduced leptin, elevated ghrelin, and increased body mass index. PLoS Med 2004;1(3):e62. Tanner JM. Growth as a mirror of the condition of society: secular trend and class distinction. Acta Paediatr Jpn 1987;29:96102. Taylor RW, Jones IE, Williams SM, Goulding A. Evaluation of waist circumference, waist-to-hip ratio, and the conicity index as screening tools for high trunk fat mass, as measured by dual-energy X-ray absorptiometry, in children aged 319 y. Am J Clin Nutr. 2000;72:490495. Tola HT, Akyol P, Eren E, Dndar N, Dndar B. Ispartadaki ocuk ve Adolesanlarda Obezite Skl ve Obeziteyi Etkileyen Faktrler ocuk Dergisi 2007;7(2):100-104. TNSA, 2008: Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas, 2009 (TNSA, 2008). Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, Salk Bakanl Ana ocuk Sal ve Aile Planlamas Genel Mdrl, Devlet Planlama Tekilat ve Avrupa Birlii, Ankara, Trkiye, 2009. Tschop M, Weyer C, Tataranni PA, ve ark. Circulating ghrelin levels are decreased in human obesity. Diabetes 2001;50:7079. Tuncer I. Konya il merkezindeki ilkretim okulu rencilerinde baz antropometrik lmler ile byme ve gelimenin deerlendirilmesi. nn niversitesi Tp Fakltesi Dergisi 2004; 11(4): 233-236. Turan T, Ceylan SS, etinkaya B, Altunda S. Meslek lisesi rencilerinin obesite sklnn ve beslenme alkanlklarnn incelenmesi. TAF Preventive Medicine Bulletin, 2009: 8(1):5-12. Uuz MA, Bodur S. Konya il merkezindeki ergenlik ncesi ve ergen ocuklarda ar arlk ve imanlk durumunun demografik zelliklerle ilikisi. Genel Tp Derg 2007;17(1):1-7. Ulukanlgil M, Seyrek A. Anthropometric status and intestinal helminthic infections in shantytown and apartment schoolchildren in anlurfa province of Turkey. EJCN 2004:58:1056-61.

99

Vaisse C, Clement K, Guy-Grand B, ve ark. A frameshift mutation in human MC4R is associated with a dominant form of obesity. Nat Genet 1998;20:1134. Veugelers PJ, Fitzgerald AL. Prevalence of and risk factors for childhood overweight and obesity. CMAJ 2005;173:66873. Victora C G, Adair L, Fall C, Hallal P C, Martorell R, Richter L, Sachdev H S, for the Maternal and Child Undernutrition Study Group. Maternal and Child Undernutrition 2. Maternal and child undernutrition: consequences for adult health and human capital. Lancet 2008; 371: 34057. Wabitsch M. Overweight and obesity in European children: definition and diagnostic procedures, risk factors and consequences for later health outcome. Eur J Pediatr 2000; 159: S8S13. Wang Y, Tussing L, Odoms-Young A, Braunschweig C, Flay B, Hedeker D, ve ark. Obesity prevention in low socioeconomic status urban African-American adolescents: study design and preliminary findings of the HEALTH-KIDS Study. Eur J Clin Nutr 2006; 60, 92103. Wardle J, Guthrie C, Sanderson S, ve ark. Food and activity preferences in children of lean and obese parents. Int J Obes 2001;25(7):9717. Whitaker RC, Pepe MS, Wright JA, Seidel KD, Dietz WH. Early adiposity rebound and the risk of adult obesity. Pediatrics 1998;101;e5. WHO/NCHS/CDC. Measuring Change in Nutritional Status. WHO,Geneva, 1983. WHO. Working Group. Use and interpretation of anthropometric indicators of nutritional status. Bulletin of the World Health Organization, 1986;64: 924-941. WHO. Physical Status: The Use and Interpretation of Anthropometry. WHO Technical Report Series.824, Geneva, 1995a. WHO. Healthy Nutrition: An Essential Element of a Health- Promoting School. WHO, Geneva, 1998. (http:// www.who.int/hpr) WHO (World Health Organization). MalnutritionThe Global Picture, 2000; Available at: http://www.who. int/home-page/ WHO/FAD. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. WHO, Geneva, 2003. WHO. Food and Health in Europe, WHO, Geneva, 2004a. WHO. Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health. Geneva, WHO, 2004b. WHO Resolution WHA57.17. Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health. In: Fiftyseventh World Health Assembly, Geneva, 1722 May 2004. Resolutions and decisions,annexes. Geneva, World Health Organization, 2004c.

100

WHO-MGRS (Multicentre Growth Reference Study Group). WHO Child Growth Standards: length/heightfor-age, weight-for-age, weight-for-length, weight-for-height and body mass index-for-age:methods and development. Geneva: WHO, 2006. www.who.int/childgrowth/publications/technical_report_pub/en/index.html WHO-MGRS (Multicentre Growth Reference Study Group). WHO Child Growth Standards: Head circumference-for-age, arm circumference-for-age, triceps skinfold-for age, subscapular skinfold-for-age. Geneva: WHO, 2007a. www.who.int/childgrowth/standards/second_set/technical_report_2/en/index.html WHO. Growth reference data for 5-19 years. 2007b. www.who.int/childgrowth/en/ WHO. The Challenge of Obesity in the WHO European Region and the Strategies for Response. (Ed. Branca, F, Nikogosian H, Lobstein T) WHO, 2007c. WHO.20082013 Action Plan for the Global Strategy for the Prevention and Control of Noncommunicable Diseases. Geneva, World Health Organization, 2008a. WHO. Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health: A framework to monitor and evaluate implementation. Geneva, World Health Organization, 2008b. WHO-MGRS (Multicentre Growth Reference Study Group). WHO Child Growth Standards Methods and development. Growth velocity based on weight, length and head circumference. Geneva, WHO, 2009a. www.who.int/childgrowth/standards/velocity/technical_report/en/index.html WHO AnthroPlus for personal computers Manual: Software for assessing growth of the worlds children and adolescents. Geneva: WHO, 2009b (http://www.who.int/growthref/tools/en/ ). WHO. Global Recommendations on Physical Activity for Health. WHO, 2010a. WHO. Population-based prevention strategies for childhood obesity: report of a WHO forum and technical meeting, Geneva, 1517 December 2009, WHO, 2010b. Williams J, Wake M, Hesketh K ve ark. Health-related quality of life of overweight and obese children. JAMA 2005;293:70-76. Woodward DR, Cumming FJ, Ball PJ, Williams HM ve ark. Does television affect teenagersfood choices. Journal of Human Nutrition and Dietetics. 1997;10: 229235. Yabanc N. Okul a ocuklarda byme ve obezite durumunun saptanmas, etkileyen etmenlerin deerlendirilmesi. H. Salk Bilimleri Enstits, Beslenme ve Diyetetik Program Doktora Tezi, Ankara, 2004. Yaln SS, Turul B, Naar N, Tuncer M, Yurdakk K. Factors that affect television viewing time in preschool and primary school children. Pediatrics International. 2002; 44: 622627.

101

Yang H, de Onis M. Algorithms for converting estimates of child malnutrition based on the NCHS reference into estimates based on the WHO Child Growth Standards. BMC Pediatrics 2008; 8:19. Yannakoulia M, Karayiannis D, Terzidou M, ve ark. Nutrition-related habits of Greek adolescents. Eur J Clin Nutr 2004; 58: 580-586. Zhang Y, Proenca R, Maffei M, ve ark. Positional cloning of the mouse obese gene and its human homologue. Nature 1994;372:42532. Zhu S, Wang Z, Heshka S, Heo M, Faith MS, Heymsfield SB. Waist circumference and obesity-associated risk factors among whites in the third National Health and Nutrition Examination Survey: clinical action thresholds. Am J Clin Nutr. 2002;76:743749.

102

EKLER

103

104

Ek 1: Form A- Antropometrik lm Formu

TRKYEDE OKUL AI OCUKLARINDA (6-10 YA) BYMENN ZLENMES PROJES -TOB FORM A - ANTROPOMETRK LM FORMU
l Trafik Kodu RENC KODU Yerleim Kodu Okul Kodu Snf Kodu renci No

LMLER YAPILAN RENCNN ADI SOYADI: Doum tarihi Cinsiyet* Snf* / ubesi renci No Okul Ad
* X iareti koyunuz

Gn Erkek 1 2 3

Ay Kz 4 ube

Yl

LM TARH LM SAAT LMLER Vcut arl Boy uzunluu Bel evresi

Gn Saat

Ay

Yl Dakika

. . .

kg cm cm

lm yaplamad ise nedeni nedir? (Bir tanesine X koyunuz) renci lm yaplmasna izin vermedi ( _ _ ) Fiziksel engeli var (__) renci snfta yok. ( _ _ ) Dier (yaznz) Ad Soyad 1. Aratrc 2.Aratrc 3.Aratrc Kodu mzas

105

Ek 2: Form B Okul Bilgi Formu

TRKYEDE OKUL AI OCUKLARINDA (6-10 YA) BYMENN ZLENMES PROJES FORM B OKUL BLG FORMU
l Kodu OKUL KODU Yerleim Kodu Okul Kodu

FORMUN DOLDURULMA TARH FORMU DOLDURAN KNN ADI,SOYADI FORMU DOLDURAN KNN GREV (X iareti koyunuz)

Gn

Ay

Yl

( _ _ ) Okul Mdr/Mdr Yrd. ( _ _ ) retmen Dier (yaznz) : ..

OKULUN ETM EKL

( _ _ ) kili Eitim (Sabah /lenci) ( _ _ ) Tam Gn Eitim

SINIF BLGLER alma Yaplan Snf 1 2 3 4 Toplam renci Says Snfn Toplam renci Says Erkek Kz almaya Katlan renci Says Erkek Kz almaya Katlmayan renci Says Erkek Kz

106

Ltfen aadaki sorular yantlaynz ve uygun olanlara (X) iareti koyunuz. Bir hafta ierisinde ka ders saati beden eitimi/ spor etkinlikleri dersi olarak ileniyor? Okulunuzda Kapal Spor Salonu var m? Okulunuzda ocuklar iin Ak Hava Oyun Alan var m? Ders saatleri dnda spor kulpleri almalar yaplyor mu? Beslenme aras veriliyor mu? (ikili retim yapan okullarda) Okulda yemekhane var m? (Tam gn eitim yapan okullarda) Okulda yiyecek ve ieceklerin reklam (pano, tabela, amblem, hazr makine ile sat vb.) serbeste yaplyor mu? Okulda kantin / kafeterya var m? Okul kantininde besinler Milli Eitim Bakanlnn ilgili genelgesine gre mi servis ediliyor? 1.SINIF ( .) ( _ _ ) Evet ( _ _ ) Evet ( _ _ ) Evet 2.SINIF ( .) 3.SINIF ( .) ( _ _ ) Hayr ( _ _ ) Hayr ( _ _ ) Hayr 4.SINIF ( .)

( _ _ ) Evet ( _ _ ) Evet ( _ _ ) Evet ( _ _ ) Evet ( _ _ ) Evet

( _ _ ) Hayr ( _ _ ) Hayr ( _ _ ) Hayr ( _ _ ) Hayr ( _ _ ) Hayr (__) Bilmiyorum

( _ _ ) Okul Ynetimi ( _ _ ) Okul-Aile Birlii Kantin kim(ler) tarafndan denetleniyor, ne sklkla denetleniyor? ( _ _ ) l Tarm Mdrl ( _ _ ) Belediye Dier (yaznz) . Okulda hazr/otomatik makine ile besin/ iecek sat yaplyor mu? Okulda beslenme ile ilgili kulp var m? Okulda beslenme ile ilgili panel, konferans, seminer vb. faaliyetler ne sklkla dzenleniyor? Okulda cretsiz olarak rencilere datlan yiyecek ve iecek varsa yaznz? ( _ _ ) Evet ( _ _ ) Evet Ylda ( ... ) kez ( _ _ ) Hi dzenlenmiyor.

Ylda ( ... ) kez Ylda ( ... ) kez Ylda ( ... ) kez Ylda ( ... ) kez Ylda ( ... ) kez ( _ _ ) Hayr ( _ _ ) Hayr

______________________

107

Aadaki yiyecekler ve ieceklerden hangileri okul kantini / kafeteryasndan salanabiliyor? Yiyecek ve ieceklerin sa tarafna X iareti koyunuz. ( _ _ ) Taze meyve ( _ _ ) Taze sebze ( _ _ ) Taze sklm meyve suyu (ekersiz) ( _ _ ) %100 Meyve suyu ( _ _ ) Meyve nektar (ekerli) ( _ _ ) Meyve suyu (ekerli) ( _ _ ) Aromal, meyveli iecekler (ekerli) ( _ _ ) Kolal iecekler ( _ _ ) Diyet veya light iecekler ( _ _ ) Scak iecekler (ay, kahve, bitki ay, hlamur, salep vb.) ( _ _ ) Ayran ( _ _ ) St ( _ _ ) Aromal st ( _ _ ) Yourt Dier (yaznz) .. ( _ _ ) Hamburger ( _ _ ) Tost ( _ _ ) Patates Kzartmas ( _ _ ) Sandvi ( _ _ ) Istlarak yenilen et rnleri (kfte, dner vb.) ( _ _ ) Simit, poaa ( _ _ ) Kek, pasta, biskvi ( _ _ ) eker, ekerleme, bar, Gofret, ikolata vb. ( _ _ ) Cips, patlam msr ( _ _ ) erez, kuruyemi ( _ _ ) Dondurma ( _ _ ) Doal mineralli su (Maden suyu, soda) ( _ _ ) Su

108

Ek 3: Form C - Aile Kayt Formu

TRKYEDE OKUL AI OCUKLARINDA (6-10 YA) BYMENN ZLENMES PROJES -TOB

FORM C ALE KAYIT FORMU
Sayn Veli, ocuunuz ok hzl bir byme ve gelime dnemi iinde bulunmaktadr. Bu dnemde ocuunuzun, yeterli ve dengeli beslenme ve dzenli fiziksel aktivite alkanlklarn kazanmas, salkl bymesi ve gelimesinde ve okul baars zerinde nemli rol oynar. T.C. Salk Bakanl, T.C.Milli Eitim Bakanl ve Hacettepe niversitesi Salk Bilimleri Fakltesi Beslenme ve Diyetetik Blm ibirliinde Trkiyede Okul a ocuklarnda (6-10 ya) Bymenin zlenmesi Projesi balatlmtr. Bu kapsamda, bu anket formu ocuunuzun salk durumunu ile salk durumunu etkileyebilecek etmenleri saptamak zere hazrlanmtr. Sizin ocuunuzun okulu ve snf da bu almaya katlmak zere seilmitir. Bu anket formu ile vereceiniz bilgilerin gizlilii salanacak, sadece bu alma iin kullanlacak, alma dnda hibir kiiye veya kuruma verilmeyecektir. almaya katlmanz sadece sizin isteinize baldr. Bu anket formunu doldurduktan sonra size verilen kapal zarfn iine koyarak ocuunuzun retmenine iletirseniz seviniriz. Bu almaya gsterdiiniz ilgi ve verdiiniz destek iin teekkr ederiz. Bu almaya katlmay kabul ediyorum (____) Bu almaya katlmay kabul etmiyorum ( _ _ _ _ )

l Trafik Kodu RENC KODU (Aratrc tarafndan yazlacaktr.)

Yerleim Kodu

Okul Kodu

Snf Kodu

renci No

FORMUN DOLDURULMA TARH

Gn

Ay

Yl

OCUUNUZUN ADI, SOYADI Gn Ay Yl

OCUUNUZUN DOUM TARH

ocuunuzun cinsiyeti (X iareti koyunuz)

Erkek

Kz

109

Aadaki sorularda uygun yerlere X iareti koyunuz. 1) ocuunuzun doum arln biliyor musunuz? ( _ _ ) Evet , ( .. ) gram ( _ _ ) Bilmiyorum/hatrlamyorum

2) ocuunuz zamannda m dodu? (gebeliin 37. haftasndan sonra) ( _ _ ) Evet 3) 4) ( _ _ ) Hayr ( _ _ ) Bilmiyorum, hatrlamyorum ( .. ) ay ( .. ) ay

ocuunuz sadece anne st ile ka ay beslendi? ocuunuza ka ay anne st verdiniz?

5) ocuunuz genellikle okula nasl gidip, gelir? ( _ _ ) okul servisi ile ( _ _ ) araba ile ( _ _ ) yryerek 6) ocuunuzun okulunun evinize olan uzakl ne kadardr? ( _ _ ) 1 kilometreden az ( _ _ ) 5-6 kilometre ( _ _ ) 1-2 kilometre ( _ _ ) 6 kilometreden fazla ( _ _ ) 3-4 kilometre ( _ _ ) Bilmiyorum ( _ _ ) otobsle (toplu tama arac ile) ( _ _ ) bisikletle

7) ocuunuz bir spor kulbne (rnein; futbol, basketbol, tenis, yzme, jimnastik, dans, bale, halk danslar, buz pateni, kayak, kou, vb.) spor yapyor mu? ( _ _ ) Evet (Ltfen 8. soruya geiniz) ( _ _ ) Hayr (Ltfen 9. soruya geiniz)

8) ocuunuz genellikle haftada ka defa spor kulbne gidiyor? Haftada ( .. ) defa gidiyor 9) ocuunuz genellikle her gn ka saat uyku uyuyor? (gece ve gndz uykusu birlikte) ( .. ) saat uyuyor. 10) ocuunuz bo zamanlarnda, gnde genellikle ka saat sre ile darda (sokak, park, bahe vb.) oyun oynar? Hafta ii gnlerinde ( _ _ ) Hi oynamaz Hafta sonu gnlerinde ( _ _ ) Hi oynamaz Gnde ( .. ) saat oynar. Gnde ( .. ) saat oynar.

11) Evinizde bilgisayar var m? (Evetse 12. soruya, Hayrsa 14. soruya geiniz.) ( _ _ ) Evet, var ( _ _ ) Hayr, yok

110

12) ocuunuz, hafta iinde gnde ka saat bilgisayar banda geirir? ( ) saat 13) ocuunuz, hafta sonunda gnde ka saat bilgisayar banda geirir? ( ) saat 14) ocuunuz, hafta iinde gnde ka saat televizyon banda geirir? ( ) saat 15) ocuunuz, hafta sonunda gnde ka saat televizyon banda geirir? ( ) saat 16) ocuunuz her gn sabah kahvalts yapyor mu? 1. Evet 2. Hayr

17) Ailenizdeki toplam yetikin birey says ne katr? ( ) kii 18) Ailenizdeki toplam ocuk says ne katr? ( ) kii

111

19) ocuunuz genellikle aada verilen besin ve iecekleri ne sklkla yer veya ier? ( Her yiyecek ve iecek iin bir X iareti koyunuz)

Her gn Taze meyve Sebzeler (patates hari) Taze sklm meyve suyu %100 meyve suyu Meyve suyu, meyve nektar eker ieren gazl/kolal iecekler Diyet veya light gazl/kolal iecekler Ayran St Aromal st Peynir Yourt Aromal yourt Stl tatllar Krmz et Beyaz et (tavuk, hindi) Balk Et rnleri (sosis, salam, sucuk vb.) Yumurta Kuru baklagil (mercimek, kuru fasulye, nohut vb) Kuru yemi/erez Ekmek (mayal ekmek, bazlama, yufka, lava vb.) Tahllar (pirin, makarna, bulgur vb) eker, ekerleme, bar, gofret, ikolata Cips, patlam msr Kakaolu fndk ezmesi Biskvi, kek, kurabiye, pasta vb. Simit, poaa Pizza, pide, lahmacun Patates kzartmas Bal, reel, marmelat Hamburger, sosisli/ sucuklu vb sandvi vb.

Haftada 4-6 gn

Haftada 1-3 gn

Hi

112

20) Annenin ve babann eitim dzeyi nedir? (X iareti koyunuz) Anne Okuryazar deil Okuryazar lkokul Ortaokul lkretim Lise ve dengi okul Yksek retim (__) (__) (__) (__) (__) (__) (__) Baba (__) (__) (__) (__) (__) (__) (__)

21) Yaadnz ev tipi hangisidir? ( _ _ ) Apartman dairesi 22) Yaadnz ev kime ait? ( _ _ ) Kendi evi ( _ _ ) Kira ( _ _ ) Bakasnn, kira vermiyoruz. ( _ _ ) Mstakil ev ( _ _ ) Gecekondu

Dier (yaznz): .................................................................

Ad, Soyad ( _ _ ) Babas ( _ _ ) Annesi renciye Yaknlk Derecesi ( _ _ ) Kardei Dier (yaznz): .......... MZA BU SORU KAIDINI DOLDURDUUNUZ N OK TEEKKRLER.

LTFEN BU FORMU DOLDURDUKTAN SONRA OCUUNUZUN RETMENNE KAPALI ZARF ERSNDE GNDERN

113

EK 4: Aratrmada yeralan okullarn listesi

Kod 001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014 015 016 017 018 019 020 021 022 023 024 025 026 027 028 029 030 031 032 033 034 035 036 037 038 039 040 041 042 043 044 045 046 l Ad ADANA ADANA ADANA ADANA ADANA ADANA ARI ARI ARI ARI ARI ARI AKSARAY AKSARAY ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA AYDIN AYDIN AYDIN AYDIN BATMAN BATMAN BATMAN BURSA BURSA BURSA BURSA BURSA ANAKKALE ANAKKALE ELAZI ELAZI ELAZI ELAZI ERZURUM ERZURUM ERZURUM ERZURUM ERZURUM le Ad CEYHAN SEYHAN KOZAN YRER YRER ALADA DYADN ELEKRT TUTAK PATNOS ELEKRT TALIAY GZELYURT ESKL ETMESGUT ANKAYA MAMAK ALTINDA ANKAYA SNCAN ETMESGUT POLATLI BALA YENPAZAR SULTANHSAR NE BOZDOAN KOZLUK BER KOZLUK NEGL OSMANGAZ OSMANGAZ ZNK ZNK MERKEZ EZNE MERKEZ PALU KOVANCILAR ARICAK MERKEZ KARAOBAN AZZYE PASNLER AT Yerleim Yeri ehir ehir ehir Ky Belde Ky ehir Ky Ky Ky Ky Ky ehir Ky ehir ehir ehir ehir ehir ehir ehir Ky Ky ehir Belde Ky Ky ehir Ky Ky ehir ehir ehir Ky Belde ehir Ky ehir Ky Ky Belde ehir ehir Ky Ky Ky Okul Ad Mithatpaa lkretim Okulu lkretim Okulu ehit Kubilay lkretim Okulu Akpnar lkretim Okulu otlu lkretim Okulu Byksofulu lkretim Okulu Merkez Gazi lkretim Okulu Aydodu lkretim Okulu Karaaa lkretim Okulu Baltack lkretim Okulu Prabat lkretim Okulu ehit Er Hseyin Kaya lkretim Okulu Hasan Hseyin Demirciolu lkretim Okulu Katranc lkretim Okulu Balca lkretim Okulu Kymet Necip Tesal lkretim Okulu Nedim nal lkretim Okulu Glpnar lkretim Okulu Muazzez Karaay lkretim Okulu Altnordu Layika Akbilek lkretim Okulu Sedat Celasun lkretim Okulu Poyraz lkretim Okulu Sofular Musa nal lkretim Okulu Merkez lkretim Okulu Ata Atatrk lkretim Okulu Kahraman lkretim Okulu Haydere lkretim Okulu 75.Yl lkretim Okulu Esence lkretim Okulu Ulal lkretim Okulu zel Altn Nesil lkretim Okulu Mollafenari lkretim Okulu kr ankaya lkretim Okulu Gllce lkretim Okulu Elbeyli lkretim Okulu Arburun lkretim Okulu Sarst lkretim Okulu Yakup evki Paa lkretim Okulu rgl lkretim Okulu Senova lkretim Okulu Yaylaba lkretim Okulu 12 Mart lkretim Okulu Merkez Fatih lkretim Okulu Emrecik lkretim Okulu ehit Nurullah Doan lkretim Okulu Kseler lkretim Okulu

114

047 048 049 050 051 052 053 054 055 056 057 058 059 060 061 062 063 064 065 066 067 068 069 070 072 071 073 074 075 076 077 078 079 080 081 082 083 084 085 086 087 088 089 090 091 092 093 094 095

ERZURUM ERZURUM ERZURUM ERZURUM GAZANTEP GAZANTEP GAZANTEP GAZANTEP GAZANTEP GAZANTEP HATAY HATAY HATAY HATAY HATAY HATAY ISPARTA ISPARTA STANBUL STANBUL STANBUL STANBUL STANBUL STANBUL STANBUL STANBUL STANBUL STANBUL STANBUL STANBUL STANBUL ZMR ZMR ZMR ZMR ZMR ZMR ZMR ZMR ZMR KASTAMONU KASTAMONU KASTAMONU KAYSER KAYSER KAYSER KAYSER KAYSER KONYA

KPRKY KARAYAZI KARAYAZI KPRKY EHTKAML AHNBEY EHTKAML OUZEL EHTKAML EHTKAML MERKEZ DRTYOL REYHANLI REYHANLI MERKEZ MERKEZ ARKIKARAAA ARKIKARAAA GAZOSMANPAA KADIKY SKDAR LE GNGREN KARTAL BEKTA KARTAL EYP GNGREN GAZOSMANPAA BEYKOZ SLVR GZELBAHE BUCA L KONAK KONAK TORBALI ALAA DEM KEMALPAA TAKPR MERKEZ ENPAZAR MELKGAZ MELKGAZ SARIOLAN KOCASNAN YELHSAR MERAM

Ky Ky Ky Ky ehir ehir Ky Ky Ky Ky ehir ehir Ky Ky Ky Belde ehir Ky ehir ehir ehir ehir ehir ehir ehir ehir ehir ehir ehir Ky Belde ehir ehir ehir ehir ehir Ky Belde Ky Belde ehir Ky Ky ehir ehir Belde Ky Ky ehir

Ilcasu lkretim Okulu Kyceiz lkretim Okulu Salyamac lkretim Okulu Yaan Cumhuriyet lkretim Okulu Mahmut Fehime Gle lkretim Okulu Nuripazarba lkretim Okulu Slkl lkretim Okulu ayba lkretim Okulu Sinan lkretim Okulu Yalangoz lkretim Okulu zel Antakya Ata lkretim Okulu ayl Barboros lkretim Okulu Kavalck Ky Gverada lkretim Okulu Karacanlk lkretim Okulu Apaydn lkretim Okulu Mahmut Yarm lkretim Okulu Atatrk lkretim Okulu Kpr Ky lkretim Okulu Cebeci lkretim Okulu Muhsin Adil Binal lkretim Okulu Mehmetik lkretim Okulu Balibey lkretim Okulu 50.yl Ahmet Merter lkretim Okulu retmen Salih - Nafiz Tzn lkretim Okulu Cumhuriyet lkretim Okulu Kartal Grbz Bora lkretim Okulu Sair Nabi lkretim Okulu Ergenekon lkretim Okulu Cebeci Sultaniftlii lkretim Okulu Akbaba smail zsekin lkretim Okulu Kamiloba Beyazlar lkretim Okulu zel Yamanlar Mustafa k lkretim Okulu smet Yorganclar lkretim Okulu zzet Gk imen lkretim Okulu Saadet Onart lkretim Okulu Hseyin Akda lkretim Okulu Taskesik lkretim Okulu Yeniakran lkretim Okulu Gnlce lkretim Okulu Ulucak lkretim Okulu Muzafferettin Gazi lkretim Okulu Akkaya Yatl lkretim Blge Okulu Harmangeri Yatl lkretim Okulu A.Halim Bezirciliolu lkretim Okulu Hayriye Dabanolu lkretim Okulu iftlik .st.Nevzat Altunta lkretim Okulu Hac Mehmet Soyk Sarayck lkretim Okulu Musahacl lkretim Okulu zel Lale lkretim Okulu

115

096 097 098 099 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140

KONYA KONYA KONYA KONYA KONYA KONYA KONYA KTAHYA KTAHYA KTAHYA SAKARYA SAKARYA SAKARYA ANLIURFA ANLIURFA ANLIURFA ANLIURFA ANLIURFA ANLIURFA ANLIURFA ANLIURFA ANLIURFA ANLIURFA ANLIURFA ANLIURFA TEKRDA TEKRDA TOKAT TOKAT TOKAT TOKAT TRABZON TRABZON TRABZON TRABZON VAN VAN VAN VAN VAN VAN VAN ZONGULDAK ZONGULDAK ZONGULDAK

BEYEHR MERAM UMRA BOZKIR SEYDEHR KULU UMRA MERKEZ SMAV TAVANLI ADAPAZARI KARASU FERZL MERKEZ VRANEHR VRANEHR VRANEHR SURU HARRAN HARRAN AKAKALE MERKEZ HARRAN HALFET BRECK MALKARA ERKEZKY MERKEZ ERBAA ERBAA TURHAL KPRBAI MAKA ARAKLI AKAABAT MERKEZ ERC MERKEZ MERKEZ ZALP ATAK ZALP EREL EREL ALAPLI

ehir ehir Ky Ky Belde Belde Belde ehir Belde Ky ehir Ky Belde ehir ehir Ky Ky Ky Ky Ky Ky Ky Ky Ky Belde ehir Belde ehir Ky Ky Ky ehir Belde Ky Belde ehir ehir Ky Ky Ky Ky Ky ehir Ky Ky

Atatrk lkretim Okulu 24 Kasm lkretim Okulu Avdul lkretim Okulu Yazdam Aye-Veli Demirz lkretim Okulu Gevrekli ehit Mehmet Altnbaehit Seyit Ali Karabacak lkretim Okulu Zincirlikuyu lkretim Okulu Karkn Atatrk lkretim Okulu Bahattin ini lkretim Okulu reler lkretim Okulu obanky lkretim Okulu Aykut YT lkretim Okulu Adatepe lkretim Okulu Glkent lkretim Okulu Erturulgazi lkretim Okulu T.Fikret Kurtcan lkretim Okulu Onard lkretim Okulu Salcak lkretim Okulu Glen lkretim Okulu Eskiharran lkretim Okulu Gge lkretim Okulu Yukar Cinpolat Ky lkretim Okulu Yeniky lkretim Okulu Budaytepe lkretim Okulu Sutveren lkretim Okulu Fatih Sultan Mehmet lkretim Okulu Fevzi akmak lkretim Okulu Veliky lkretim Okulu Melik Ahmet Gazi lkretim Okulu Benl lkretim Okulu Doganyurt lkretim Okulu Tatlcak lkretim Okulu Merkez lkretim Okulu Esirolu 75.Yl MKB Yatl lkretim Blge Okulu Tageit lkretim Okulu Stl lkretim Okulu smail Hakk Tongu lkretim Okulu Yavuz Sultan Selim lkretim Okulu Dan lkretim Okulu Kevenli lkretim Okulu Aa Balkl lkretim Okulu Alacayar lkretim Okulu Seydibey lkretim Okulu hsan Ylmaz lkretim Okulu Dedeler lkretim Okulu atak lkretim Okulu

116

EK 5: L SALIK MDRLKLER ARATIRMA EKPLER

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Adana Ar Aksaray Ankara Aydn Batman Bursa anakkale Elaz Erzurum Gaziantep Hatay Isparta stanbul zmir Kastamonu Kayseri Konya Ktahya Sakarya anlurfa Tekirda Tokat Trabzon Van Zonguldak Ad,Soyad Serpil DEMRAY Necla TUN Aye ULUDA Fatma BLBL Belma ALIKAN UYAR Nee YILDIZ Dr.Yasemin GKE Nuray SEVN Hlya YARDIMCI Blent ADAK Halil DABA Maruf YALIN Canan TANRIVER Dr. Yusuf Ziya LEVENTOLU Osman NAL Glen GRSU Gke KORKMAZ Fadime KORKMAZ engl KARA Glay KAVAK Trkan BLECAN Selahattin YILMAZ Glstan ZDEMR Semiye YIKILMAZ Abdlkerim EMROLU zge KARAARSLAN Sevgi BOZKURT KRK Hayal KUNDUR Dr. Salih TILI zlem PEKEN Meltem MUTLU Nilgn ZHAN lkay ALDA BATU aduman KURU Bahar GNER Akile GLL Hilal ACAR Mevlde BA Abdullah AKAR Zekeriya AKGN Muhsin KAYMAK Semra ERSEVEN Sibel GEDKOLU Mehmet Fatih KAYRAL engl ZAMAN Dr.ncilay BLR Dr.Nurcihan BAKENT Emel ELK Mehtap KAYA Nesrin BOSTANOLU Dr. Mesut ZDEMR Mehmet Salih TURGUT Derya KAYINOVA Meslei Diyetisyen Ebe Hemire Hemire Diyetisyen Diyetisyen Hekim Tbbi Teknolog Diyetisyen Gda Mh. Diyetisyen Salk Mdrl Diyetisyen Hekim Milli Eitim Mdrl Eitim ube Mdr Diyetisyen Hemire Ebe Ebe Gda Mhendisi evre Sal Tek. Hemire Hemire Eitim ube Mdr Diyetisyen Tbbi Teknolog Ebe Hekim Hemire Diyetisyen Ebe Hemire Hemire Diyetisyen Tbbi Teknolog Diyetisyen Diyetisyen Salk Memuru Salk Memuru Milli Eitim Mdrl Ebe Ebe Salk Memuru Hemire Hekim Hekim Diyetisyen Diyetisyen Hemire Hekim Salk Memuru Eitim Koordinatr

117

118

119

120

121