Fakulteti i Marrdhnieve Ndrkombtare dhe Diplomacis Viti akademik 2007/ 2008 Semestri II UNIVERSITETI MBRETROR ILIRIA Lnda Bazat

e Shkencave Politike Tema Pikpamjet e Aristotelit mbi Shtetin PUNIM SEMINARIK Przgjodhi Studenti Bahri Gashi bahrigashi@hotmail.com Nr.ID 50 - 10009 Prof i Lnds Dr.Eqrem Zenelaj Mr.Ass Dritro Arifi Prishtin Qershor,2008

Prmbajtja:

Hyrje..3 Bashksia shoqrore dhe mendimi politik (shteti dhe b he jo legjitime..8 Ligjet e drejta dhe objektive rma e prgjithshme e qeverisjes.12 Konkluzioni.14 Burimet

Hyrje Pr t qen ekspert-priatar n do fush t shkencs, sht arrtije q kemi dgjuar ve in dhe kjo dukuri nuk do t prsritet m asnjher1 Nocioni "ide politike", n prdorimin e hm gjuhsor, pr nga kuptimi ka domethnie t ngjashme me "mendim shtetror" apo "mendim mb i shtetin". Nj sqarim i till, i cili nuk bn dallimin mes "poltiks" dhe "shtetrores" n uk do t mjaftonte pr antikn. N antik nuk ka qen i njohur as nocioni abstrakt "shtet", e as prmbajtja e tij, pr kohn ton terma aq t shpeshprdorura. Koncepti i "shtetit", n p riudhn antike sht kuptuar n nj mas shum m t madhe si shoqri personale. 2 Natyrisht it antike mbi lindjen e shteteve, gjithnj e ngritnin lart dobin, si njrn nga shkaqet a po si t vetmin shkak t bashkimit ekzistent n shtet. Aristoteli, veprn e tij Politika e nisi me konstatimin: "Siq po shohim do shtet sht njkohsisht shoqri, dhe do shoqri ormuar pr realizimin e qllimeve t mira". Mendimi politik mbi shtetin n antik merrej n rend t par me rregullat e bashkjetess brenda bashksis shtetrore dhe pr dallim nga koh sotme, n kt koh kishte t bnte m shum me drejtsin, moralin dhe fen sesa me "politi in dhe me ushtrimin e detyrave. Rregullat dilnin nga kushtetutat e pashkruara, de risa mendimi natyror mbi to asnjher nuk paraqiste nj analiz t thjesht t rrethanave pol tike dhe shoqrore; as hulumtimet speciale nuk ofruan ndonj "shkenc t vrtet". Veanrish ej fjal pr nj kritik ndaj rrethanave ekzistuese, gj e cila brenda shoqris personale sh etrore llogaritej si kritik ndaj sjelljeve t pjestarve t saj. Qllimi kryesor ishte ref ormimi i rrethanave, e nj gj e till, n antik nnkuptonte prmirsimin e moralit t pjes Mbi kt baz konceptesh e teorish rreth pikpamjeve t Aristotelit mbi shtetin do t analiz ohen pikrisht n saje t orvatjeve t tij titanike pr t arritur aspektet baz t vnjs s ve t shtetit t konceptuar sipas Aristoteilit. Natyrisht se materia konsiderohet mj aft komplekse n tematik pr tu shtjelluar n parametrat shkencor pr shkak t nj numri t tekstesh n gjuhs shqipe, megjithat si t tilla kto koncepte pikpamje t Aristotelit mbi shtetin do t prpiqemi ti shtjellojm dhe analizojm sipas prmbajtjes s przgjedhur me ras in e ktij punimi seminarik. 1

Majkl Hart 100 njerz m me ndikim n histori, thnje e przgjedhur, paragrafi i par faqe otkuptimi antik mbi shtetin Aristotelit (IMG:http://www.politika.lv/pics/Aristote lis255x203.jpg) Par pr her t fundit m 18.05.2008 ora 22.00 3 Po aty, http://www.polit ika.lv/pics/Aristotelis255x203.jpg 2 3

Bashksia shoqrore dhe mendimi politik (shteti dhe bashksit e tjera) Aristoteli e ka cilsuar filozofin politike si disiplin t pavarur. Ndikimi i tij vrehet edhe n ditt e s tme. Shum nga konceptet e Aristotelit jan kthyer n prdorim edhe n kohn e re. Megjithat nuk duhet harruar, se filozofia politike e kohs s re ka prjetuar nj transformim vend imtar. Me kt ka ndryshuar edhe rndsia e politiks.4 Pr Aristotelin, njeriu, nga natyra ht qenie e gjall politike; sepse vepra m e mir e veprimit t njeriut sht Polisi, shteti Qenien e njeriut, Aristoteli e lexon n veprn e prkryer t ndikimit njerzor. Kjo vepr s t qllimi prfundimtar i synimit njerzor, synim ky, pr vullnetin e t cilit edhe ekziston . Aristoteli e prcakton veprimin njerzor nga fundi i tij. Ai nuk pyet: far don t arri j njeriu? Ku qndrojn kufijt e kapacitetit t tij t arritjes? Pyetja e tij sht: Cila ve sht paradhn njeriut nga fuqia e natyrs s tij? Cilat kushte nxisin apo pengojn arritje e ktij qllimi prfundimtar? Aristoteli niset pra nga vepra e veprimi i paradhn si qlli m t fundit t angazhimit njerzor. Nga kjo ai determinon kapacitetin e njeriut, i cil i sht i domosdoshm pr arritjen e ktij qllimi. 5 Aristoteli sht sistematizuesi dhe kla ikuesi i par m i madh i shkencave. Ai nadu shkencat n diciplinn teorike, praktike dhe prodhuese. N filozofin e mendimit praktik, veoi pr her t par si shkenc m vete edhe cn politike t ciln e quajti si shkenc mbretrore.Sipas tij filozofia praktike, krahas e iks si shkenc q studion sjelljen e individit dhe ekonomis (oikos) si shkenc q studion sjelljen e njeriut n bashksin familjare, prfshin edhe politikn (episteme politike) si shkenca q studion sjelljen e njeriut n shtet (polis).6 Piknisjen e determinimit t sh tetit e prbn pra prcaktimi i qenies s njeriut, derisa n qendr t vmendjes qndron vet . Varsisht nga ajo se a konsiderohet njeriu n mnyr pesimiste si agresiv apo n mnyr opt miste si qenie e shoqrueshme, bie edhe koncepti i shtetit. Pr do rast, shteti duhet t`i prmbush marrveshjet e arritura m par, edhe nse pr kt sht e nevojshme dhuna fiz tropologjia pesimiste niset nga nj shtet i till, i cili sht i pajisur me pushtet t pl ot. Antropologjia optimiste n ann tjetr bazohet n besimin e qytetarve n shtetin e tyre i cili i qeveris n mnyr t drejt, kshtu q konsiderohet i nevojshm vetm nj minimum .7 N kuadr t bashksis shoqruese dhe t mendimit politik mbi shtetin Aristoteli n libri tij Politea paraqet edhe tezat etj shkencore e praktike se: Njeriu sht qenie poli tike, shteti sht bashksi e prkryer, kurse shteti natyror si dhe shteti pr nga natyra s ht shum m i vjetr se sa familja (bashksia) dhe individt. Natryrisht pr Aristorielin dh teorin e tij shkencore familja sht nj qeliz e vogl dhe e par e shtetit.8 4 5 http://njefjalere.com/news/article.php?storyid=4. Par pr her t fundit m 14.05.2008, o ra 21.45 http://www.ex.agimi.com, tema: filozofia politike si disiplin t pavarur. Par pr her t fundit m 15.05.2008, ora 17:30 6 Hysamedin Feraj. Shkencat Politike, nj h istori e shkurtr, paragrafi i par, faqe 11 7 Po aty, http://www.ex.agimi.com 8 Eqr em Zenelaj / Dritro Arifi Bazat e Shkencave Politike.Tema: Filozofia Politike dhe pikpamjet e Aristoteit mbi Politikn ( Aristoteli 384 322.p.er.re).Ligjerata t aut orizuara .Semestri II t FMN- UMI 4

Filozofia politike e subjektivitetit niset nga prcaktimi i qenies s njeriut, nga a ntropologjia politike. Me t arsyetohet domosdoshmria e shtetit si garanc e siguris s vetruajtjes, garanc t bashkjetess n paq t njerzve, derisa shkalla e paisjes s shtet ushtet varet drejtprdrejt nga supozimi baz antropologjik. Derisa Aristoteli e konsi deronte jetn e mir t njerzve si qllim t shtetit, qllimi i bashkjetess s njerzve t n form shtetror sht sigurimi i vetruajtjes individuale, sigurimi i paqes. Ky sigurim i paqes paraqet arsyen fundamentale legjitimuese t shtetit n kohn e re: s pari sigur imi i paqes n mbrendi, derisa sigurimi i paqes jasht tij bn pjes vetm n mnyr t kusht e n kompetencat e shteteve ve e ve.9 Marrveshja shoqrore Koncepti mbi marrveshjen shoq ore si i till akceptohet n mnyr mjaft koherente.10 Mirpo, si arrihet kalimi nga gjendj a natyrore n gjendjen shtetrore? Prgjigja e filozofis politike t kohs s re sht: prm jes s marrveshjes. N kt marrveshje kufizohet liria e pakufizuar e vetruajtjes s indiv t dhe at at mnyr, sipas s cils liria individuale e t gjithve mund t ruhet s bashku. heq dor nga e drejta e tij e pakufizueshme, pranon kufizimet dhe fiton n kt mnyr sigu rin dhe paqen e bashkjetess. do njeri ka nj t drejt natyrore t vetruajtjes. Atij nuk t`i mirret kjo e drejt; sepse kjo do t nnkuptonte shkatrrimin e ekzistencs. Kjo e dr ejt ndrsa mund t kufizohet, n mnyr q t ekzistojn t drejtat e patjetrsueshme t t Kto kufizime kodifikohen n ligje. Nga natyra ekziston nj e drejt e patjetrsueshme e n jerzve, mirpo nuk ekziston ligj natyror; sepse ligji, kufizimi i liris, bazohet n plq imin e lir dhe t njejt, shkurt - n marrveshje.11 do shtet sht nj bashkim dhe do bas ormohet ka qllime t ndryshme.T gjith prpiqen t arrijn t mirn e prgjithshme. Kur bh se t gjitha bashkimet kan dika t mir si qllim, prpiqen t arrijn akoma m lart, n m tha t mirave. Ky quhet shtet, ose bashkim politik.12 Kshtu e filloi Aristoteli vep rn e tij mbi shtetin. Natyrisht se basahkimi n vete prbn edhe disa faza brenda llojit t vet si psh: nga burri dhe gruaja, q natyrshm duke u bashkuar bjn t munduar riprodhi min njerzor. Pastaj vijn bashkimet e atyre, q, me intelegjencn e tyre, n mnyr t naty , jan drejtues dhe ata q me forcn e tyre, pa pasur t njjtn intelegjenc, po aq natyrsh duhet t drejtohen.Ky sht nj bashkim q shrben pr tu kujdesur pr t dy palt. Aristotel e disa njerz (grekt), kan aftsi t plota t arsyes. 9

Po aty, http://www.ex.agimi.com Fjalor i gjuhs s sotme shqipe, A-M,Rilindja, faqe 839 - termi, koherent, sipas kuptimit q i ka t bashkuara fort a t lidhura ngusht el emnetet prbrse: I konceptuar sipas parimit t Aristortelit, kur nj pjes e trupit sht e er, i tr trupi konsiderohet si i till. Parimi i funksionalitetit. 11 Po aty.http:// www.ex.agimi.com, tema: filozofia politike si disiplin t pavarur. Par pr her t fundit m 15.05.2008, ora 17:30 12 Raino Malnes / Knut Midgaard, libri Filozofia Politike, kapitulli III, tema: Aristoteli idealet politike dhe mundsit sociale, paragrafi i fundit faqe 37. 10 5

T tjert (barbart), mund t kuptojn mjaft nga mendimet e njerzve t tjer, por nuk kan endojn n mnyr t pavarur, natyra e tyre sht natyr skllavrie. Kta t fundit qndrojn or, megjithat, nn njerzit q kan aftsi t plota t arsyes dhe nga natyra jan t lir.13 se Polisi, qytet - shteti, sht bashkimi m i madh. Pa dyshim ai sht i rndsishm pr ve n se krijohet nga nj bashksi e njerzve t lir. Ai mendonte se do teori praktike e shtet it duhet t marr parasysh llojin e qeverisjes q prshtatet pr shtete t veant se m e m esh sht e paarritshme, dhe se ligjvnsi duhet t njoh se cila sht relativisht m e mir thanat, si sht formuar nj shtet n rrethana t caktuara dhe se si mund t ruhet m gjat. stoteli gjithashtu besonte n pabarzin e qytetaris. Ai mendonte se kualifikimi baz pr qytetarin ishin aftsit e personit pr t marr pjes n qeverisje ose pr t qen i qeveri risja e mir dhe revolucioni Aristoteli theksonte se shteti ekziston pr t plotsuar qll imet morale dhe intelektuale t njeriut. Shteti ekziston pr t arritur nj jet t mir dhe o pr hir t jets. Konkluzioni yn sht se shoqria politike ekziston pr hir t veprimev dhe jo thjesht shoqris. M tej ai thoshte se nse nj shtet sjell jet t mir ose jo, kjo rt nga sjellja e drejtuesve. fardo forme q t ket nj qeveri, ajo duhet t mbshtetet n koncepte t drejtsis dhe barazis.14 Aristoteli thot se shteti sht nj krijim nga natyra e se njeiru sht nga natyra kafsh politike. Aq ngusht e lidhi ai njeriun dhe shtetin saq nxorri prfundimin se ai q nuk sht n gjendje t jetoj n shoqri, ose ai q nuk ka sht i mjaftueshm pr vete, duhet t jet ose nj bish, ose nj perndi. Shteti lindi n t ruajtur jetn e familjeve dhe t fshatrave, t cilt nuk jan t vet - majftueshm pr nj t. Prtej ktij qllimi ekonomik, funksioni i shtetit sht q t siguroj t mirn e njeriu m t lart, d.m.th. jetn e tij morale dhe intelektuale. 15 Tipet e shtetit - Aristote li pranonte se sipas rrethanave t caktuara, nj bashksi shoqrore mund t organizaohet n t paktn tre lloje t ndryshme t qeverisjes. Nj qeveri mund t ket si sundimtar t saj: sa ose shum. Kur nj qeveri funksionon drejt, ajo qeveri pr t mirn e prbashkt t t gji rzve. Nj qeveri sht e shtrembr, kur sunduesit e saj qeverie pr fitimet ose ineteresat e tyre private. Format e vrteta t do tipi qeverisjeje jan: monarkia (nj), aristokraci a (disa) dhe politi (shum). Format e shtrembra jan tirania (nj), oligarkia (disa) dh e demokracia (shum). Preferenca e tij ishte aristokracia. N aristokraci kemi sundi min e nj grupi njerzish ku shkalla e eprsis s tyre q ata kan i bn t prgjegjshm dh ndje t komandojn.16 13 Raino Malnes / Knut Midgaard, libri Filozofia Politike, kapitulli III, nntema: Aris toteli Bashksia shoqrore dhe mendimi politik (shteti dhe bashksit e tjera) paragrafi i par faqe 38 14 http://www.politika.lv/pics/Aristotelis255x203.jpg 15 Po aty 16 Po aty 7

Shtetsia dhe Udhheqja Legjislacionet legjitime dhe jo legjitime Kur duam t kuptojm n atyrn dhe karakteristikat e legjislacioneve, thot Aristoteli, duhet ta kuptojm shte tin, (polisin). Mirpo, pr ta kuptuar shtetin, q sht nj madhsi e prbr, duhet t kupt ga t cilat sht ndrtuar ai, domethn shtetasit. Aristoteli e prkufizon, n fillim, shteta in, n kuptimin e ngusht, si nj njeri q efetshm merr pjes n ushtrimin e drejtsis dhe timit t shtetit.17 Pasi shqurton se far sjell ky prkufizim, q i prshtatet nj forme qev risje demokratike nn oligarki, ai nxjerr nj prkufizim t ri t shtetasit: ai q ushtron jtn pr t marr n nj kuvend debatesh, ose n nj gjykat, arrin statusin e qytetarit t s t vet. N linj me kt prkufizim, ai e kufizon konceptin shtet: shteti sht thjesht nj njerzish t till, t majftueshm pr t br nj jet, s cils ia dalin mban vet, pavar M kt, Aristoteli ka nj baz pr t prkufizuar konceptim legjislasion dhe pr ti klasif jislacionet. Ai e prkufizon m tej legjislacionin si organizimin e nj shteti brenda de tyrave t tij t prgjithshme, por veanarisht pr detyrn e veant eprore n t gjitha sh imet m tutje q i bn klasifikimit t legjislacionit, natyrshm kthehet te problemi i qlli it t shtetit dhe motivit q ka individi pr t hyr n kt bashksi. A pohon se njerzit ka uls t natyrshm n kt drejtim, pavarsisht nga nevoja pr ndihm t ndrsjell. Njkohsis qen nga nj interes i prbashkt, sa m shum t futen n jetn e mir (nprmjet bashkieve p 19 Ndarja q u bri Aristoteli legjislacioneve, n t drejta dhe t gabuara, legjitime dhe jo legjitime, i prgjigjet ndarjes s Platonit, me nj ndryshim se Platoni ka qeverisj en me ligje, si kriter pr legjislacionin e drejt. N kndvshtrimin tjetr, Aristoteli nd prsri Platonin, kur i klasifikon legjislacionet sipas numrit t antarve n organin e la rt t shtetit.Ndarja sht: nj, disa, shum dhe jo nj, disa, t gjith. Kjo sht ndarje e e, prderisa skllevrit nuk kishin t drejt shtetsie. Gjithsej kemi n kt mnyr, gjasht jislacionesh: tri prej tyre, llojin e drejt ose legjitim i quajm monarki (mbretri), aristokraci dhe politeia; kurse tri t tjera t gabuara, jo legjitime, i quante tir anin oligarkin dhe demokracin. Forma t tilla perverse jan despotike (q do t thot me n rson si sundimtar, ose despot, q sundon mbi skllevrit); ndrsa shteti (polisi) sht bash im i lir njerzish. Qllimi i legjislacionit nuk mund tu shrbej interesave t ngushta t eritarve, andaj me t drejt Aristoteli konfiguron llojin e drejt dhe legjitim t legjis lacionit pr shtetin (polisin).20 Ligjet e drejta dhe objektive 17 Raino Malnes / Knut Midgaard, libri Filozofia Politike, kapitulli III, nntema: shte tsia dhe udhheqja, legjislacionet legjitime dhe jo legjitime, paragrafi i par faqe 40 18 Po aty 19 Po aty 20 Po aty Raino Malnes / Knut Midgaard, libri Filozofia Po litike, kapitulli III, paragrafi i dyt, tret dhe katrt, faqe 41 8

Megjithse t gjith banort e nj shteti e pranojn se qeverisja sht legjitime vetm kur q tart kan parasysh t mirn e t qeverisurve dhe t mirn e prgjithshme, mind t mos jen n e pr faktin se cili legjislacion sht i drejt dhe objektiv. Zdhns t oligarkis dhe t d acis, e quajn drejtsin si parim pr formn e tyre t qeverisjes, thot Aistoteli. T dy p jdesn vetm pr njrn an t drejtsis, duke ekuptuar drejtsin si barazi prpjestimore: port me ta q jep ose kontribuon. Megjithat, t dy palt gabojn, duke ngjitur vetm nj an ejtsis. Zdhnsit e demokracis thon se t gjith ata q nuk kan ndonj detyrim, duhet t ndikim, kurse t oligarkis, konsiderojn se qeverisja e t pasurve ngrthen ndikimn e sht etasve q duhet t jet n raport me kontrinutin etyre financiar n arkn e shtetit. Ajo q n uk kan parasysh t dy palt, sht objektivi i shtetit.21 Duke dashur t jep spjegime lidh ur me legjislacionin e drejt, me t drejt Aristoteli konsideron se legjislacioni, rr espektivisht ligji duhet t funksionj i njjt pr t gjith, dhe jo i pjeshsm, kur pushtet n emr t tij do t mund t prfitonin, ose duke iu shmangur dispoziatve ligjore do t prej dikonin interesat e tyre kundrejt vullnetit t qyterarve t shtetit, ose ata do t mund lehtsisht t abuzonin me legjislacionin. Andaj prveq q legjislacioni duhet t jet i dre jt dhe objektiv n prputhshmri me standardet e kohs dhe t prfaqsoj denjsisht interesa ytetarve (shtetasit), ai duhet t jet edhe i zbatueshm n vend dhe koh t caktuar. Kjo do t thot se sistemi i legjislacionit duhet t jet i harmonizuar me interesat, t drejtat dhe obligimet relae t qytetarit shtetasit, n raport me vet polisin shtetin, sepse n t kundrtn e ktyre veprimeve do t ket shthurje midis legjislacionit objektiv (rela) he jobjektiv (joreal), oft pr nga cilsia, zbatueshmria, qndrueshmria dhe funksionalite i si parim thelbsor i Aristotelit. N kuadr t ktyre analizave mund t shprehim edhe mend imin q ligjet e mira duhet t jen autoriteti m i lart n shtet, me prjashtim t shtjev gji nuk mund t ushtrohet, pr shkak se sht e pamundur t parashikohen t gjitha rastet. M irpo, edhe ktu shtrohet pyetja se si mund t krijohen ligje t mira?. Q legjislacioni t jet i mir, sht nj kusht i domosdoshm, thot Aristoteli. Duhet vepruar n mnyr t till son - indivit shtetas, pao kals t mos ket pushtet t till kushtetues, q ta vr legjis nin n shrbim t interasave t pjesshme, n vend t interesave t prgjithshme.22 Format e legjislacionit sipas Aristotelit 21 Raino Malnes / Knut Midgaard, libri Filozofia Politike, kapitulli III, Aristoteli idealet politike dhe mundsit sociale. Legjislacioni i drejt dhe objektiv, paragrafi i par faqe 42 22 Po aty, pargrafi i fundit, faqe 44 9

Natyrshm dhe me t drejt Aristoteli i ndan edhe format e legjislacionit. Ai po ashtu jep shpjegimet e nevojshme dhe t hollsishme mbi format e funksionimit t legjislacio nit si baz fundamentale e krijimit dhe ndrtimit t kapacipeteve t shtetit dhe shoqris. Problemi se cila form e qeverisjes, sht m e mir sht saktsuar n tri drejtime si: f qeverisjes sht e mir, n kushte t prkryera? far forme e qeverisjes sht e mir, n kryera? Cili legjislacion konsiderohet m i mir, n shumicn e rasteve?23 Prve ktyre fo ve, Aristoteli analizon edhe nj form t katrt, si tiparet karakteristike t legjislacio nit q nuk sht m i miri n kushte jo t prkryera, veqanarisht sa i prket origjins dhe k ve p stabilitet. Saktsimet (prkufizimet) e tij jan t vlefshme edhe pr vlersimet kushte uese t ditve tona.24 Kemi arsye t plot t mendojm se problemi i forms s prkryee t qe s z vend t rndsishm tek Aristoteli. Disa vrojtime t tj mbi monarkin dhe aristokracin d t iterpretohen n formn q, n kushte t prktryera, ku t gjith shtetasit jan kompeten rejt, rrespektivisht qeverisja mund t bhet me radh (rotacion). N programin e tij, Ari stoteli bn nj prshkrim dhe analiz t varianteve t ndryshme t dy formave t ndryshme t racis dhe oligarkis. Disa fjal (mendime) thyhen edhe pr variantin e tiranis. N kt kon st marrdhniesh krkohet t jepen mendime se cili legjislacion, nga m t prkyerit, sht m nueshm dhe m i vlefshm, prgjithsisht, ai at lloj shteti ku qendra e sundimit gjindet n nj klas t mesme, t madhe q i jep emrin politea, ku karakteri i prgjithshm i legjisla t bashkohet me strukturn social - ekonomike.25 Variacionet e Demokracis dhe Oligar kis N prshkrimet e m hershme q iu bn varianteve t ndryshme t demokracis dhe oligarki toteli prdori dy parime klasifikimi: nj parim politico- strategjik, pr vendin q z aut oriteti m i lart dhe nj parim social ekonomik pr bazn e t ardhurave.N kt kontekst mbahemi forms s fundit t ndarjes, njkohsiht do t prqendrohemi mbi dy variantet e demok asic.26 23 Raino Malnes / Knut Midgaard, libri Filozofia Politike, kapitulli III, Aristoteli idealet politike dhe mundsit sociale. Format e legjislacionit ( programi i shkenca ve politike), paragrafi i par faqe 45 24 Po aty, pargrafi i dyt, faqe 45 25 Po aty 26 Raino Malnes / Knut Midgaard, libri Filozofia Politike, kapitulli III, Aristot eli idealet politike dhe mundsit sociale. Variantet e denikracis dhe oligarkis, para grafi i par, faqe 46 10

Sipas mendimit t Aristotelit disa demokraci e kan baz te kategoria e fshatrsis s vogl shatart e vogl jan n gjendje t jetojn nga puna e tyre, por kan shum pak koh lir. P ata e konsiderojn ligjin si autoritetin m t lart dhe i kofizojn n minimum mbledhjet e kuvendeve dhe pjesmarrjet e tjera politike. T pasurit mbajn funksionet e larta krk uese. N kt lloj demokracie ka drejtpeshim. Barazia zyrtare nuk t qon n diktaturn e t v rfrve mbi t pasurit, njkohsisht q t pasurit t mbajn frert. Ka barazi politike midis ve dhe si rrejedhim barazi midis individve.27 Demokraci t tjera, t m vonshme bazohen mbi njerz t varfr q banojn n qytete dhe jetojn n nj shtet, q ka mundsi ti paguaj jes n kuvende dhe gjykata. Masat e popullit, t varfrit, n nj shtet t till, kan m shu lir, q duhet ti mbrojn detyrimet e tyre private dhe duan t prdorin m shum koh pr mbj t e tyre. N kt rast, demagogt luajn nj rol qendror. Ata i mbushin medjen popullit q t rr vendime konkrete, mbi ligjin, me ann e dekreteve. Ata thon se populli duhet t je t sovran. Mirpo, n t vrtet, jan ata dmegogt sovrani i vrtet, e jo populli.28 Aristo sqaron tri metoda pr ti akceptuar piparet e tilla, karakteristike t demokracis dhe oligrakis. E para, n fusha t njjta mund t prdoren rregulla t si nga demokracia, poash u dhe nga oligarkia.N t njjtn koh, pr shembull, mund t gjobiten t pasurit q nuk shko r thirren n gjykat dhe t shprblehen t varfrit q shkoj atje. E dyta mund t gjindet nj mesme, nj krkes demokratike dhe nj krkes oligarkike.Aty ku ologarkia vendos krkesa t ta, lidhur me pronn, pr pjessmarrje ose zgjedhje dhe kur varianti i demokracis ka nd onj krkes t till, mund t gjindet nj krkes e moderuar. E treta mund t merren element ullave nga t dy ant.29 Shembulli n vijim argumenton n mnyr lucide, t shklqyeshme vari onin n mes t kontunitetit t emrimit t postit- pozits sipas konceptit t demokracis dhe igarkis. Sipas Aristotelit kur emrohet nj gykats, pr shembull, nga oligrkia mund t mer ret rregulla q funksionart e lart caktohen nprmjet zgjedhjeve, ndrsa nga demokarcia mu nd t merret rregulla q nuk krkohet pron. Nj przierje e mire bn, thot aristoteli q l cioni n dy konceptet si demokracia dhe oligarkia t prshkruhen si pr njrin ashtu edhe pr tjetrin koncept.30 sht mjaft karakteristike pr shtetin polisin q elemnetet e przi merren esencialisht vetm nga variacionet e demokracis dhe t oligarkis. 27 Raino Malnes / Knut Midgaard, libri Filozofia Politike, kapitulli III, Aristoteli idealet politike dhe mundsit sociale. Variantet e denikracis dhe oligarkis, paragraf i vijues, faqe 46 28 Po aty , vazhdim , faqe 48 29 Po aty , vazhdim i argumentim it 30 Po aty , prfundim i argumentimit 11

Politeia, forma e prgjithshme e qeverisjes Duke patur parasysh rndsin politike t qeve risurit dhe akceptimin e mnyrs inctitucionale dhe funksionale sipas parimit, formn e prgjithshme t qeverisjes, Aristoteli e trajton Politeia n dy shkall. N parim, filli misht prshkruan ann institucionale t asaj forme dhe kt e bn duke kaluar npr legjisla t e ndryshme t kohs. Aristoteli tregon se si mund t akceptohen elemnetet e demokrat ike dhe oligarkike n funksion t t qeverisurit, natyrisht duke u mbajtur pas ktyre el ementeve q mund t hyn n prkufizim t nj legjislacioni.31 N vijim mund t theksojm se hkruan, analizon dhe argumenton shtetin q ka shtersn e mesme si pik rndese - orientu es politike, duke u nisur nga pytja: Cili leghislacion, nga m i prkryeri, do t isht e m i pranushm dhe m i dshirueshm pr t gjith. Nuk ka ndonj lidhje horizontale apo ve le t menjhershme t t dy formave t politeias. Prshkrimi q i bn Aristoteli demikracis uar, t bazuar te fshatart e vegjl, e krkon q nj shtet t jet pr t gjith, megjithse um pr nj ndrthurje t mir e t qndrueshme.32 N parim duke vazhduar s argumentuari kon rreth mnyrs s funksionalitetit t forms s prgjithshme t qeverisjes, ne duhet t vlers ili n fakt konsiderohet legjislacioni m i mir shtetror dhe q ndrimi m i mir i argument ar pr shumicn e shteteve dhe t njerzve. Lidhur me kt konstalacion veprimesh nuk do t p orim nj kualifikim t lart standardesh, q konsiderohet jasht optiks s njerzve t zakon se nj standard shkollimi, q krkon aftsi dhe paisje jo t zakonshme, ose nj standart pr egjislacione t prkryera ekujvalente me idet e Arisotelit. Ne do t duhet sqarur nj llo j standarti , kushtimisht nj lloj jete q shumiva e njerve jan n gjendje ta bjn dhe me t lloj legjislacioni shtetror nga i cili mund t prfitojn shumica e shtetve.33 Aristo teli niset nga parimi i etiks nikomakike34, q do t thot se e mira ose virtyti qndron n mes t dy pikave t sksjashme. Ky parim konfigurohet, rrespektivisht vlen, n rradh t p ar pr individt. Mirpo, ai argumenton se kjo vlen edhe pr shoqrin n trsi. N t gji a tri klasa, gjegjsiht tre kategori shoqrore; t pasurit, t varfrit dhe t mesmit.Konsid erohet si bekim i madh pr nj shtet, nqoftse ka nj kategori t mesme t madhe shoqrore, qeveria t vendos rndesn pozicionimin n kt kategori. E para, sepse njerzit e klass s jan t prirur pr t ndjekur veprimet e arsyes, kurse t pasurit dhe t fortit jan t prir pr t prdorur dhun dhe kundrvajtje serioze. Gjithashtu, shtetasit e klass s mesme jan endje t qeverisen dhe t qeverisin, gj q sht vendimtare pr nj bashkveprim harmonik n sipas parimit t skajshmris s dy pozicionve t prbashkta.35 31

Raino Malnes / Knut Midgaard, libri Filozofia Politike, kapitulli III, Aristoteli idealet politike dhe mundsit sociale. Forma e prgjithshme e qeverisjes / politea , paragrafi par, faqe 7 32 Po aty , vazhdim i argumentimit 33 Po aty , vazhdim i ar gumentimit, faqe 48-49 34 Etika nikomakike dmth: mendim autorial; sipas parimit t skajshmris s dy pozicioneve t prbashkta. 35 Po aty , vazhdim i argumentimit, paragra i i par faqe 49 12

N pytjen vijuese se cili legjislacion sht i prshkatshm, Aristoteli thot: Ajo pjes e hteti q dshiron legjislacin, duhet t jet m e fort se pjesa tjetr, q nuk e dshiron. i kryesor i Aristotelit sht se si mund t arrihet nj shtet i qndrueshm. Prgjigjja e tij e prgjithshme sht q sasia dhe cilsiaduhet t sillen n drejtpeshim t ekujlibruar.G umenton se aty ku numri i t varfrve m se i mjaftueshm pr t balancuar cilsin e madhe jetr, natyrisht se do t kemi nj demokraci.Poashtu argumenton se aty ku numri i t pasu rve dhe ndjenja e eprsis n cilsi sht m e madhe se sa inferioriteti n sasi, do t kemi arki. Ndrsa aty ku numri i klasss s mesme balanson t dyja klasat e tjera, ose ku balan son vetm nj kals, do t kemi shtetin politeia.36 N kuadr t argumentimit, Aristoteli n l t legjislasionit mbi format e prgjithshme t qeverisjes sqaron se gjinden edhe dy forma- opcione pasioni pr barazi, si barazia numerike, q sht parimi i demokratshtu ed e barazia e prpjestueshme q sht e oligarkve. Gjithashtu pr t njohur shkaqet dhe paso regullojn legjislacionet, duhet paraprakisht t njohim shkaqet dhe raportet q i ruaj n ato. Efektet e kundrta vijn nga shkaqe t kundrta dhe prishja a ruajtja jan efekte t undrta.37 Nga analiza e ndryshimeve n legjislasion dhe n akceptimin e forms s prgjiths hme t qeverisjes me t drejt Aristoteli del me disa prfundime. Mosbesimi n sistemet q dredhojn njerzve t vrtetn. Legjislacioni i przier duhet t ket parasysh kundrvajtj anarisht t voglat. Syqeltsia ndaj rreziqeve t largta, konkretisht konflikteve t vogla . Parimi i shtrirjes s drjetsis pr t gjith ata shtetas q jan t lir. Reciprocite onarve me t gjith, pavarsisht jan brenda apo jasht qeveris. Dhe rregulla e art siaps stotelit; Prfundimisht pushtetart nuk duhet marrin prfitime nga puna q e bn38. Polite ia, forma e prgjithshme e qeverisjes si parim i funksionalitetit t trsis unike dhe in stitucionalizmit praktik, Aristoteli ka konkluduar me t drjet se mbetet forma m din jitoze e qeverisjes. Natyrisht se konkluzionet e nxjerura lidhur me kt form, mund t tejkalojn konceptet e t menduarit ton pr kohn e tanishme, ose t duken koncepte dhe men dime jo reale, por gjith argumentimet shkencore vrtetojn domosdoshmrin e ekujlibruar se Aristoteli, respektivisht teorit e tij shkencore mbi format dhe modalitet q i br i t njohura pr shkencan politike dhe shtetin, jo q ishin t njohura deri ather, por q t e tij gjeniale i dhan bots s shkencs politike dhe fenomenologjis mbi shtetin kuptimi n m tradicional, prmbajtsor dhe argumentues.39 36 37 Po aty , vazhdim i argumentimit, paragrafi i par faqe 49 Po aty, vazhdim i argume ntimit 38 Po aty, prfundim i argumentimit 39 Mendim autorial.Tekst pr t prforcuar arg umentimin mbi prfundimin e ksaj materie. 13

Konkluzioni Me rastin e ksaj materie prmbyllse mund t themi se Aristoteli hyn n radhn e filozofve m t mdhenj t t gjitha kohve. sht mendja sintetike m e rndsishme dhe n niu m i gjithanshm i antiks. Duke rishqyrtuar n mnyr kritike filozofin e msuesit t v atonit, ai sistematikisht zhvilloi n nj sr veprash kapitale filozofin e re origjinale dhe grumbulloi njkohsisht n mnyr enciklopedike t gjitha rezultatet e rndsishme t fi is s vjetr greke dhe t shkencave t veanta. 40 Logjika e Aristotelit me disa teza t vet themelore ka ruajtur vlern e vet dhe deri sot ajo merret si model pr themelimin e logjiks elemetare, kshtu q edhe Kanti mundi t vrtetonte se si logjika e Aristotelit mori nj form aq t prsosur saq pas saj nuk ka mundur t bj nj hap prpara, as nuk ka q yruar t bj nj hap prapa. Logjika e tij, n radh t par, shqyrton shtjet lidhur me noc gjykimet (deklaratat, fjalit), prfundimet dhe argumentet.41 N antik nuk ka qen i njoh ur as nocioni abstrakt "shtet", e as prmbajtja e tij, pr kohn ton terma aq t shpeshprd orura. Koncepti i "shtetit", n periudhn antike sht kuptuar n nj mas shum m t madhe i personale: Shtetin e Athins e prbnin "athinasit", shtetin romak "populli romak" ( populus Romanus). Historiani athinas Thukydides, n vitin 413 p. e. s e shpalli ve ndasin e tij Nikias pr sundues t trupave e Athins: "Shteti prbhet nga burrat e tij". Pr Cicero-n, shteti ishte shteti (res publica = qshtje publike) dhe "shtja e populli t" identike (De re publica 1, 39). Augustin-i ngushlloi n vitin 410 p. e. s krisht ert pasi Qyteti i Prhershm ishte pushtuar nga zott: Roma (dmth. shteti, e jo vetm qyt eti i Roms), far tjetr sht vese se romakt?.42 Karakteri personal i shtetit ishte i va nga ndarja e pushtetit dhe e kompetencave. Ai vlente pr demokracin athinase, njej t si edhe pr aristokracin spartake dhe nuk ndryshoi zyrtarisht n Rom as me kalimin e republiks n kohn e mbretit. Pr kt arsye, n monarkit tradicionale t bots greke, mbre jher nuk prezentoheshin me titullin mbret; Mbreti Filip i Maqedonis quhej thjesht "F ilipi, i biri i Amintasit". Vetm sunduesit jogrek prezentoheshin me titullin mbret dhe ran n kt mnyr n syt e grekve, sepse tek ata, prve sundimit t plot, nuk ekzi i e vrtet shtetrore; mbretrit helen, titullin mbret e morn vetm pas ndikimit persik. 4 Megjithat, prfundimisht duhet t konkludojm rolin e pazavendsueshm t Aristotelit si ba a n shkencn politike, n dhnjen dhe ndarjen e ideve shkencore mbi elementet substanci ale t krijimit t shtetit. Edhe pse n nocionet logjike t tij kishte prfshir kategori t illa, sipas tij nocionet si: substance, kualiteti, relacioni, vendi, koha, pozit a, posedimi, unifikimi etj, konkludojm padyshim se jan komperacione gjithprfshirse t ndrlidhura me njeiun, natyrn e tij dhe karakterin logjik n inkorporimin e drejtprdre jt n sendrtimin e shtetit (polisit).44 40 41 Botkuptimi antik mbi shtetin e Aristotelit (IMG:http://www.politika.lv/pics/Arist otelis255x203.jpg Po aty 42 http://njefjaleere.com/modules/news/article.php?stor yid=4 43 http://www.politika.lv/pics/Aristotelis255x203.jpg 44 Po aty

Burimet e literaturs:

Hysamedin Feraj. Shkencat Politike( Nj Hyrje) Tiran 2007 Raino Malnes / Knut Midga ard, libri Filozofia Politike, botimi i dyt, shtpia botuese Rozafa, Prishtin 2007 Maj kl Hart 100 njerz m me ndikim n histori, Shkup 2000 Dr.Eqrem Zenelaj /Mr.Ass Dritro Ar fi, lnda: Bazat e Shkencave Politike.Tema: Filozofia Politike dhe pikpamjet e Ari stoteit mbi Politikn (Aristoteli 384 322.p.er.re).Ligjerata t autorizuara. Semestr i II t FMN dhe Diplomacis Fjalor i gjuhs s sotme shqipe, A-M, Rilindja, Redaksia e B otimeve Prishtin 1981 Burime nga Interneti: http://www.politika.lv/pics/Aristotelis255x203 http://www. ex.agimi.com www.letersia.fajtori.com/Letersi/Antike_Greke/Aristoteli/index.php http://njefjale.com/modules/news/article.php?storyid=4 upload.wikimedia.org/wiki pedia/commons/thumb/... Pr mangsit dhe gabimet, natyrisht mbetem un prgjegjs. Bahri M.Gashi 14

15