OSMANLI TAR H HAKKINDA MHIM BR KAYNAK

Dr. HALL NALCIK

Tarih Asistan

Osmanl tarihinin kaynaklar aras nda er'iye sicil defterlerinin birinci derecede nemli bir yer tuttu una phe yoktur. Merkezle yap -. lan belliba l yaz malarn, halk dileklerinin, fermanlar n, kanunnamelerin ve eri hccetlerin geirildi i bu sicil defterleri incelenmeden, imparatorlu un idari ve itimai tarihini hakkiyle meydana karmak imkanszd r, denilebilir. Hele muayyen bir m ntakaya ait birbirinin devam olan btn sicil defterleri ele geirildi i takdirde, o m ntakamn tarihi hayat n hi bir kaynak bize bunlardan daha etrafl , daha mevsuk bir ekilde canland ramaz. Memleketimizde zaman zaman ktn grd mz ehir tarihleri, mahalli hayata dair makaleler umumiyetle bu esas kaynaklar kullanmad klar ndan veya kullanmas n bilmediklerinden, bugn, maalesef iddialar ndan ok uzaktad rlar. Halbuki, bilhassa bir m ntakann tarihi - iktisadi ahsiyetini, btnl n meydana karmak vazifesini zerine alan, bizi gemi in btn canl lklaryla yak ndan temasa getiren bu nevi tarihilik, as l byk sentezler iin en zengin malzemeyi verecektir. te bu bak mdan, Memleketimizde ekseriya adliye dairelerinde, eski medrese veya cami k elerinde at lm duran eski sicil defterlerinin byk bir titizlikle toplan p koranmas milli tarihimiz iin phesiz en byk hizmetlerden biri olacakt r. Burada sevinle haber verelim ki Maarif Vekilli i bu iin byk ehemmiyetini anlam ve faaliyete gemi bulunmaktad r. mparatorluktan ayr lan ve bugn snrlarmz d nda bulunan sahalara gelince, buralarda umiimiyetle bu gibi vesikalar n ne oldu unu pek bilmiyoruz. Yaln z Bosna'da, daha bundan epi zaman nceleri, sicil defterlerinin dikkatle bir yere toplan p sakland , hatt baz bilginlerin bunlar ilmi bir ekilde ne re giri tikleri malmdur. Mesela Dr. C. Truhelka taraf ndan Glasnik Zemaljiskog Muzeja u Bosni i Hercogovini' nin 30 uncu say s nda kan Yaia (Jaica) kad sna ait sicil defteri, tarih vesikas olarak bu defterlerin ne kadar kymetli birer hazine te kil ettiini ortaya koymu ve msterikler aras nda byk bir ilgi uyand rmtr. Bir zamanlar imparatorlu un en nemli blgelerini te kil etmi olan bu gibi d ellerin tarihini yazmak, phesiz, as l bu k ymetli hazineleri elleri alt nda tutan bilginlerin ii olacaktr. Bununla beraber, Bosna gibi bir mslman o unluunun yaad yerlerde bu gibi vesikalar n bu gne kadar saklanabilmi olmas nisbeten tabii oldu u halde, ekilen imparatorlu un btn izlerine kar ilk zamanlarda iddetle hareket olunan di er sahalarda bunlardan pek o unun kayboldu una phe yoktur (93 harbinde Bulgaristan ehirle-

90

HALL NALCIK

rinde Trk mahalleleri ve hkmet konaklar n n Bulgar halk tarafndan nasl yaklp ykld hakknda o zaman Rus ordusunda Bulgar davas iin al an bir Frans z zabitinin hatralar na baknz : D. de Lonlay, En Bulgarie, 170 ve mt.). Biz a ada, imparatorluun uzak sahalar na ait ve iindekilerle oldu u kadar bu bak mdan da hususi bir de er tayan byle bir sicil defterini tan tmak istiyoruz '. Bugn Ankara'da Trk Tarih Kurumu ktphanesinde bulunan defter (numaras Y/514) buraya, eski Trk Tarih Encmeni yazmalar arasnda gelmitir. Defter 285mm X 175mm ebad nda srt mein mukavva kapl bir cilt te kil etmektedir. Sicil kaytlar altnc yapran ikinci sahifesinde k rmz mrekkeple, "E irraya mteallik arzd r szyle balamakta ve 74 nc yapra n birinci sahifasinde, "sarf- destmaye-i vs' u kudret ve szyle bitmektedir. 2 Bata ve sonda kalan di er sahifelerde, 1718 y lna kadar Osmanl padiahlarnn, eyhlislmlar n ve Bosna valilerinin s ra ile adlar n, saltanat veya hizmet senelerini gsteren cetvellerle beraber baz ahsi notlar bulunmaktad r. Yazlar umumiyetle okunakl bir ekilde ta'lik hattiyle yaz lmtr. Yaia sipahilerinden Mehmet A a'nn durumunu Istanbul'a bildirmek zere yazlan birici yaz, 1104 rebilevvel ortalar (1692 sonterin) tarihiyle tarihlenmitir. 1718 Pasafora muahedesi munasebetiyle Bosna ileri gelenleri taraf ndan Istanbul'a gnderildii anlalan yar m kalm son vesika tarihsizdir. Ondan bir nceki vesika ise, 22 Muharrem 1131 (4 ilkknun 1718) tarihini ta maktad r. Elimizdeki defterin kopya olmad , orijinal bir nsha olduu muhakkak say labilir. nk yaz ekilleri, kad larn imzalar , herhangi bir kopyada at lmas muhakkak olan tashihler, izgiler, sahife kenarlar ndaki ilveler ancak bunu teyit etmektedir. Defterde 280 kadar vesika vard r. Bir fikir vermek iin biz, bunlar balca u gruplara ay rdk: I Saraybosna ve civar halkznzn veya batan eyaletin, kadil k vas tasiyle merkeze bildirilmesini istedikleri dilekler Toplu bir halde veya ahsi olarak yap lan ve dman istils tehlikesi karsnda merkezden imdat istenmesi (mesel S. 13 a, vesika 1), vergilerin hafifletilmesi (S. 6 a, v. 2), haks zlklarn cezaland rlmas (S. 2 b, v. 2) gibi ilere taallfk eden bu e it vesikalar defterde epi bir yekn tutmaktad r. Bir fikir vermek zere a aya, Bosna halk n n sipahilerden ikyetini gsteren bu e it nemli bir vesika koymaktay z 3. "Cmle ittifak ve iltimaslariyle ikyeti m 'ir sipahilerin ahvali Receb Bee zade ile bu vechzre ilm ve arz ihsan olunmu tur,
1 Tarih Vesikalar Dergisi'nin IX uncu say s nda, bu defterden ne redilen baz vesikalar mnasebetiyle orada da baz izahat verilmi tir. 2 Defterden rendi imize gre merkezden gelen fermanlar n kaydedildii sicil-i mahfuz adiyle ayr bir defter daha vard r (Bak. Defter, 22 b, vesika 2). 3 Matbaam zda hususi harf bulunmad ndan vesikalar ne ir hususunda metodik bir transkiripsiyon kullanamad k.

OSMANLI TAR H HAKKINDA MHIM B R KAYNAK

91

Der-i devlet-mekIne martlz- dat-i kemine budur ki medine-i Saray ve bilcmle Eyalet-i Bosna'da vak ' kasabat ve kurada iftlik yerlerine mutasarr f olan ulem ve suleh ve kudt ve mderrisin ve mmet-i muhammedden cemm-i gafir ve cem'-i kesti- meclis-i er'-i hatire gelip yle takrir-i kelm ve ta'bir-i an-el-meram eylediler ki hala eyalet-i mezbrede iftlik yerlerine mutasarr f olanlar sipahilere a ar- er'iyeyi vermee kail ve raziler iken sipah ve zuama a ar- er'iyeye kanaat etmeyp hilaf- er'u kann gnagfn eyler talebinde olup mmet-i muhammedi ta'ciz ve valilere tagrim ve bilcmle vakt zaman yla ta' ir etmeyp kendimiz veyahud suba larmz gelmedikce mahsle vaz'- yed etmiyesiz deyu tenbih ve mmet-i Muhammedin mahslt ka varnca tarlalarda kal p hadden btrn cevr eziyyet edp mmet-i Muhammede kttt gadr hayf etmeleriyle husus- mezbr der-i devlet-medara arz olunup men' def'i iin taraf- Devlet-i Aliyyeden Bosna valisi ve kadsna hitaben ferman- cihan-muta' isdr olunmas matlbumuzdur dediklerinde filvaki' husus- mezkr minvl-i muharrer zere oldu u bid defat bu fakirin dahi ilmi lhik olma n er'an ve kannen vaktiyle ta' r olunup ba'd el-yevm cevr eziyyet olunmamak zere Bosna valisine ve Medine-i Saray kad sna hitaben ferman- alt sadaka ve ihsan buyrulmak temennas yla olki vaki'-l-haldir, al vukuihi der-i ma'delet unvana i'lm olundu. Baki emr ferman der-i adlindir. Hurrire fi evhir-i ehr-i rebiylhire li-seneti sitte ve mie ve elf 4 El-abd ed-dai lid-Devlet l-Aliyye Ali bin Mehmed el-kadt bi-medine-i Saray- Bosna (Defter, 10 a, V. 1) II Harp vukuatna ve askeri ilere dair yazlar Yukarda sylediimiz gibi defter 1692 den 1718 senesine kadar gelmektedir. Halbuki Bosna, 1699'a kadar sren uzun harp y llar nda ve 1714 -1718 de Venedik ve Avusturya ile yap lan muharebelerde en mhim hareket sahalarndan biri oldu undan defterde bu harplere dair ayr ca bir ok vesika vardr. Bu vesikalar, askeri harekat ayd nlatmak, ordunun te kilat ve durumunu gstermek bak mndan fevkalade nemlidir ve vak'anvislerde vesair kaynaklarda rastlanm yan bir ok tafsilt ihtiva etmektedir 5. Bu eit vesikalar, ekseriyetle yukarda I numarada temas' ettiimiz "mahzarlar eklinde olduu gibi muhtelif paalar taraf ndan yazlan "arzlar n kopyalar veya merkezden bu i lere dair gnderilen emirlere mteallik yaz lar halinde de grlmektedir. Bu e it vesikalar n ehemmiyetini gstermek zere a aya bunlardan iki rnek koyuyoruz:

"Bosna Valisi Mehmet. Pa a arz mucibince ibu arz iltimas olunup tahrir ve der-i Devlete irsal olunmu tur;
4 5

lkknun 1694. Bunun iin Tarih Vesikalar Dergisi'ndeki yaz m za bak n z : Cilt II, say 9

92

HALL NALCIK

Der-i devlet-mekine marz- dal-i kemine budur ki, Paa arz bu Bosna eyaletinde intiha-i serhad-i mansrede vaki' Te ne 4:-".'j) kalesi nehr-i Sava yal snda vaki' ( ) nam harbi kaleye karib olmakla dy-i din asker-i menhuslar yla senede be er altar def'a kal'e-i mezbre zerine mstevli olmaktan hali olmayup ziyade svari muhafazac ya eedd ihtiyac oldu undan yine kal'e-i mezbrenin kadim! ocak erlerinden Ali kullar yz yirmi nefer svari ile kapudan (:.:L),.:3) olmak zere kaz-i mezbre kad s arz ve eimme ve hutebas ve sair yan mahzarlar yla, bu mahalle varnca, Bosna Valisi olan Devletl saadetl Mehmet Paa hazretlerine i'lam etmeleriyle Pa a-i marnileyh hezretleri ber mucib-i defter yz yirmi nefer svari mceddeden tahrir olunup mezkr Ali kullar yarar ve emekdar ve ol serhed-i mansrede uur- din-i mbinde her vechile hizmeti sebkat etmekle esamileri mahalline kaydolunmak ve yedlerine berevat- erife sadaka ve ihsan eylediine binaen husus- mezbr minval-i me rh zere idii skat- mslimin ihbariyla mukarrer olma n ber vech-i muharrer yedlerine berevat- erife sadaka ve ihsan buyurulmak ricas na paye-i serir-i alaya arz olundu. Hurrire fi evas t- Receb sene 1106 8 El-abd ed-dat el-fakir Mustafa Esir! el-kadi bi-medine-i Saray. ( Defter, 12 a, v. 2 )
mahaldendir 6
, .

II "Faziletli brahim efendi ile Gabela enva-i teklif ile i'lm- ahval-i memlekettir; ) dan gelindikten sonra

Der-i devlet-mekine marz- dai-i kemine budur ki belde-i Saray ulem ve sulehas ve meyih ve fukaras meclis-i er'e gelp yle takrir-i kelm ve ta'bir-i an-el-meram eylediler ki diyar mz serhad-i islmiyeden olup muharebe ve mukatele esnalar nda cenk- harbe kadir olanlarmz kimi ehid ve baz dahi geen senede maraz- vebadan fevt ve baz istil-i kaht u galadan ve hcmu galebe-i d mandan perian ve perakende olup baki kalanlar on iki senedenberi mdafaa-i d manda hasb-el-vus' yel-iktidar bezl-i nufs u emval edp etraf ve cevanibde reaya kimi kffra tebaiyyet ve kimi haydud olup yollarda tccarn ve misafirin ve bakiyye raiyyetin emvalin nehb hasaretten hali olmamakla etraf kalmayup her ey ziyade ziyade k ymet ve bahada ve peyderpey enva- tekalif-i akka ile mutalebe ve muaheze olunma ile fakir l-hal ve bi-mecal olup eylet-i Bosna'da k rk sekiz kaza ma'mr ve abadan iken kffar n istilasndan ve ziyade zulm taaddiden hala
6
7 8

talik dizilen yerler sat rlarin zerine k rm z ile yaz lm t r. stte k rm z ile bu vehile ilim etmeleriyle ber mucibi defter yaz lm t r. ubat-mart 1695.

OSMANLI TARiHI HAKKINDA MHIM B R KAYNAK

93

Bosna sanca drt kaza kal p ve onlar n dahi niceleri garet-kerde ve hasaret-zede-i d man ve cevnib-i erbaaden karlb yerlere d man gelp pey-der-pey hcum ve esir nehb garetten hali olmayup tahassun edecek kalelerimiz ve bundan byle bir vechile mukavemet ve mdafaaya dermamm z kalmayup hala Hersek sansa nda sedd-i sedid olan Gabela ( ) kalesi dest-i kffra giriftar olduktan sonra kal'e-i mezbrenin iki def'a muhasaras nda 9 enva'-i teklif-i akka ve zehair ve toplar alt na layuhsa kz ve cebehane ve zehair nakli iin (;)) beygirleri ve asker iin dakik-i has ve peksimet ve ko ve tekrar kz ve bundan maada sekban ve nefir-i m ve bu fukaran n lyuad ve ltahsa zaaf tri olup halimiz mkedder ve canib-i erbaadan d man- bi-dinin can ve ba ve mlk evlad u yale hcum ve bu bel-i uzmdan maada nice teklif-i akka zerimize tahmil olunmagla ba'del-y evm halimize Devlet-i aliyye taraf ndan merhamet olunup mukaddema muafiyet fermanlar ve yedimize ihsan olunup bu def'a kema fil-evvel tecdid ve i'ta ve mkemmel zahire ve muhafazac ve cebehane ve hazine vakt zaman yla yetimezse bak yyet l-beliyye kalan Hersek ve Bosna'da eytam ve eramil ve nisvan ve s byan ve ulem ve suleh ve mmet-i Muhammedden olan rey ve bery bil-klliye bil ek ve la phe kffar- dzah-karara payimal olmak emr-i meczum olmag n husus- mezbru alt vukihi der-i devlet-medra arz u i'lm ediver dediklerinde filvaki' ahval minval-i muharrer zere olup mukaddema ihsan olunan muafiyet fermanlar tecdid ve vakt zamaniyle mkemmel zahire ve muhafazac ve cebehane ve hazine yeti mezse bak yye kalan bir fukara ve zuafa payiml-i 'da olmak emr-i mukarrer olmagn olki vaki'-l-haldir, al vukcihi paye-i serir-i ma'delet-masire arz u i'lm olundu. Baki ferman dergah-1 merhamet-unvan- nsfet-penahndr. Hurrire fi evahir-i cemaziyll, liseneti sitte ve mie ve elf ". ). El-abd ed-dai lid-Devlet l-Aliyye Mustafa Esiri el-kadi bi-medine-i Saray,,. (Defter, 15 a, V. 2)
III Evkafa, ilmiye mensuplar na veya davalara dair merkeze gnderilen yazlar . Kadlar n esas itibariyle dini-adli s fatlariyle ilgili

olan bu eit vesikalar, bilhassa evkaf, ilmiye s nf tekilat , kad larn adli vazifeleri gibi meseleler iin nemlidir. Bu yaz lardan bir o u da arazi ihtilaflar na taallk etmektedir ki toprak hukuku bak m ndan ok dikkate de er. Aaya rnek olarak koydu umuz birinci vesika vak flar n idaresine taallk etmektedir. kincisi ise bilhassa maarif tarihimiz bakmndan ok nemli bir vesikad r :
9 Birinci muhasara 1105 zilhiccesinin 1 inde (24 temmuz 1694), ikinci muhasara 1106 saferinin 27 sinde (17 ilkte rin 1694) (Bak. Ra it Tarihi, II. 261, 267 ve Silhdar Tarihi, II. 779). 1 ubat 1695,

94

HAL L NALCIK

"Seyyid Mansr'un ref'i arz dr, Der-i devlet-mekine arz- dai-i kernine budur ki medine-i Sarayda hayrt vaki' merhum ve ma furunleh Gazi AIi bey vakf na yevrni on drt aka vazife ile ktib olan Esseyid Mansr tekslnden maada bil sebeb vakf- mezkr a'mli icarat ndan tama'- ham' sebebile ziyade aka alup vakfa klli ihanet ve gadr ve mste'cirin-i vakfa cevr eziyyet eyledi ini bi-garaz msliminden cemm-i gafir ve cem'-i kesir mahfel-i kazya gelip te ekki ve ihbar etmeleriyle s yaneten lil-vakf merkm esseyid Mansr ref' ve yerine i bu rafi'-i rk'a-i zarat Mustafa halife daileri her vechile hizmet-i kitbet-i mezbreye lay k ve mahall mustahik olduundan maada evlad- utekden olup me rutas olmala cihet-i mezbre vazife-i yevmiyesile merkm dailerine tevcih olunup yedine berat- erif-i li an sadaka ve ihsan buyrulmak ricas na paye-i serir-i alaya arz olundu; baki emr ferman der-i adlindir. Hurrire fi 10 Ramazan sene 1110 11 El-abd ed-dal lid-Devlet l-Aliyye Ahmed el-kadi bi-medine-i Saray (Defter, 21 b, V. 2)
II

"Bosna eyaletinde nehr-i Sava yal s nda Gradi ka-i atik kalesinin i hisarnda merhum ve mafurunleh Sultan Sleyman han tabe serah (.1_1,U) hazretlerinin bu def'a ta'miri ferman buyrulup tekmil olunan cami'-i eriften ( erifinden) gayri cami' olmayup bu def'a vaki' olan sulh u salah sebebiyle Devlet-i Aliyye hududu dahilinde kalm ve mahall-i mezbfirda ziyade lzm olup ekseri ahalisi cern' ve mavt n- kadimelerine gelp ve fi ma-ba'd gelmek zere dahi olduklar ndan gayri i kalesinin haricinde ve d hisarn hendeki dahilinde olan varo unda mecma'- ns ve kesret-i cemaat olur mahalline inayetl veliy-yn-niam efendimiz hazretlerinin hayratlar olmak zere bina ve ihya buyrulan cami'-i erif ile sbyan iin bir mektep dahi ikmal ve tekmil olma n murtaz ka ve hademe vesair iktiza eden senevi masarifinin mfredat defteridir. Tahriren fi evahir-i ehr-i Rebiylevvel liseneti erba'a a ere ve mie ve elf 12
.

Mfti zade Ahmed imam ve hatip fl yevm 15 imamet 8 Hitabet 23

11

shak Efendi zade e - eyh Mehmed, vaiz fi yevm 15

Mennal zade Ahmed mezzin-i evvel f yevm 10

12

11 mart 1699. Austos 1702.

OSMANLI TAR H HAKKINDA MHIM B R KAYNAK Osman elebi, mezzin-i sani fi yevm 10 Ecza'-hann, 30 nefer Y. 3 Kayy m ve ferra , 1 nefer yevm yevm 90 08 nokta zen ( 98 Mkid-i kandil 1 nefer yevm 8 Mektep sobas iin Baha-i kmr ve sair levz m yevm 20 Vezaif-i huddm-i cami' ve mektep ve masrif-i saire yevm Yekn 345 behesab- rk behesab- guril- esedi 12 Ta'mir-i cami'-i erif ve mektep yevm 34 Mtevelli yevm 30 Kfit'ip yevm 15 Hce-i mektep yevm 12 8 ) Baha-i kandil ve revgan- zeyt ve em'-i asel ve em'-i revgan yevm 30 Halife-i mektep yevm 10 sal-ln yevm 8 temcid-han fi yevm 8 muarrif yevm 6

95

Der-i devlet-medra arz- bende-i bi-m kdr budurki ibu sulh u salh sebebiyle Bosna sanca nda nehr-i Sava kenr nda Devlet-i liyye hududu dahilinde kalan G radika-i atik kalesi varounda Devletl inayetlu veliy- yn-niam efendimizin mceddeden, bina ve ihva buyurduklar cami'-i erif ile mektebinin murtaz kas ve huddm vazifeleri ve rzmerre ve senevi iktiza eden sair masrif-i lz meleri mfredat yle balda defter olundu u zere senede be yz otuz bir guru (?) olman mebla- mezbur tandid-i hududda mceddeden Devlet-i Aliyye hududunda kalup ibu bin yz on drt senesi ramazan nda iki sene muafiyetleri tamam olup cizyeleri tahsil olunacak ehl-i zimmetin rs cizyeleri ml ndan evkf- mezbre mtevellisi olanlara beher sene cizyedar yedinden sene-be-sene teslim olunmak zere hatt hmayun- evket makrfn ile tayin ve mahalline kay d ve ciht- mezbrenin ba ka baka berevt- cedideleri ihsan buyrulmak bab nda emr ferman Devletl ve saadetl Sultan m hazretlerinindir. Bende Halil Muhafz- Bosna (Defter, 29 a, v. 1) IV Umumiyetle tevcihlere, memuriyet veya maa dileklerine, merkezden gnderilen memurlar n hizmetlerini nas l grdklerine dair

96

HALL NALCIK

kadlar taraf ndan yaz lan arzlarla pa alar taraf ndan yaz lp suretleri deftere geirilen tahriratlar ayr bir kategori sayabiliriz. Aaiya bu eit vesikalardan da dikkate de er bir tanesini al yoruz ; "Kilis valisi Kirli ( j_f) smail Paa 13 der-i devlete ferman- li ile rbe-rh oldukta iltimas ve ricas yla ahvali arzolunmu tur; Der-i devlet-mekine ma'rz- di kemine budur ki ibu bis-i rik'a-i zarat bundan akdem taraf- Devlet-i Aliyyeden ber vech-i arpal k Kilis sancayla Bosna muhafazas na tayin buyrulan Devletl Saadetl smail Pa a hazretleri bu taraflarda memur oldu u hidemt- muhafazada temir-i dmen-i himmet ve bezl sarf- dest-meye-i kudret ve miknet eylediinden maada mrr ve ubrda Pa a-i marnileyh hazretleriyle etba' ve e ya' ndan vechen min-el-vcuh ahali fukaras na dest-i tetavl ve taaddileri dahi olmay p muhafazada olduklar semtin fukaras dahi evza pesendidelerinden razi ve akir olduklar n varidin ve sadr (in) ve s kt ihbar etmeleriyle ve bilcmle hakikat-i hal minval-i merh zere olup Pa a-i marnileyh hazretleri rz-i ks ma dein hizmet-i lz me-i muhafazada mevcud ve kim ve hal ber mucib-i ferman- li Devlet-i aliyye taraf na r-be-rh olman ol ki vaki'l-haldir; al vukihi pay e-i serir-i ma'delet-masire arz u i'lm olundu. Baki ferman ve ltf u ihsan dergh- ma'delet-unvan nd r. Hurrire fil-yevm elhmis vel-rine min rebiyl-l sene 1107 14 El-abd ed-di lid-Devlet l-Aliyye Esiri Mustafa Elkadi bi-medine-i Saray (Defter, 15 b, V. 1) Yukardaki misaller, pek stnkr olmakla beraber, yine bu sicil defterinin Imparatorluk tarihi iin her bak mdan ne kadar byk bir deer tadn ortaya koymutur, san rz. Bu defter iindeki vesikalarda, bu tarihin birok temelli meselelerini yakalamak ve a k bir ekilde meydana karmak kabildir. te taraftan unutm yalm ki bu defter tek misal de de ildir; Osmanl imparatorluuna girmi lkelerde, bugn bu gibi vesikalar da nk, bellisiz ve karmakar k olmakla beraber, hemen her tarafta pek byk bir y n tekil etmektedir. Kaynaklar pek bol, fakat el de memi bir halde bulunan Osmanl tarihi zerindeki tetkiklerin msbet ve verimli bir devreye girmesi, phesiz hereyden nce bu vesika hazinelerinin metodik bir ekilde toplanp snflanmas ve tantlmas sayesinde gerekle ecektir.
.

13 Kirli lakabile an lan smail Pa a maliyeden yeti mitir. 1693 y l ba lar nda ikinci defa olarak defterdar tayin edilmi ti. Ertesi sene buradan azlolunarak Kilis mutasarr fl ile Bosnaya gnderildi ve Sleyman Pa a maiyetinde Gabela muhasaras nda bulundu. Kendisi 1699 da Ayd n muhass l iken lm tr (Ra id, c, II. s, 259 ve mt. ve Sicili Osmani). 14 4 Sonte rin 1695