Tulsi Peeth Saurabh

eerceodjeIeJees efJepeeles
Oece&eeJeleea, cenecenesheeOeee, peerJevehee&vle kegueeefOeheefle, Jeeemheefle, cenekeefJe

eerefe$eketleguemeerheer"eOeerMJej peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe
kee jeêre, DeeOeeeflceke, meebmke=efleke SJeb Oeeefce&ke eslevee kee mebJeenke
meerleejeceheoecyegpeYeefeb YeejleYeefJe<Ceg
pevelewkeeced~
efJelejleg efoefMeefoefMe Meeefvleb eerleguemeerheer"meewjYeb YeJeced~~
Je<e& 13
peveJejer, 2009 (4, 5 HejJejer kees esef<ele)
mebmLeeheke-mebj#eke
eerefe$eketleguemeerheer"eOeerMJej peieodieg jeceevevoeeee&
mJeeceer eerjeceYeeeee& peer cenejepe
mebj#eke SJeb ekeeMeke
[e@0 keg0 ieerlee osJeer (hetpee yegDee peer)
eyevOeveemeer, eerleguemeerheer" mesJeeveeme, efe$eket
mecheeoke
Deeeee& efoJeekej Mecee&
220 kes, jeceveiej, ieeefpeeeyeeo-201001
otjYee<e-0120-2712786, cees0- 09971527545
menmecheeoke
[e0 megjsv Mecee& megMeerue
[er-255, ieesefJevohegjced, ieeefpeeeyeeo-201001
otjYee<e 01202767255, cees0-09868932755
eyevOe mecheeoke
eer ueefuelee emeeo ye[LJeeue
meer-295, ueesefneeveiej, ieeefpeeeyeeo-201001
01202756891, cees0- 09810949921
(es meYeer heo DeJewleefveke nQ)
meneesieer ceC[ue
[e0 eerceleer Jevovee eerJeemleJe, 09971149779
eer efovesMe kegceej ieewlece, 09868977989
eer melesv Mecee& S[Jeeskes, 09810719379
eer DejefJevo ieie& meer.S., 09810131338
eer meJe&sMe kegceej ieie&, 09810025852
[e@0 osJekejece Mecee&, 09811032029
(ceeefmeke he$e)
Debke-5
hetpeheeo peieodieg peer kes mecheke& met$e

eerleguemeerheer", DeeceesoJeve,
hees0 veee ieeBJe eerefe$eketOeece (melevee) ce0e0485331
-07670265478, 05198- 224413
Jeefmeeeveced - peieodieg jeceevevoeeee& ceeie&
jeveer ieueer veb0-1, YetheleJeeuee, nefjej (Gejebeue)
otjYee<e-01334260323
eer ieerlee %eeve ceefvoj
Yeefeveiej meke&ue, jepekees (iegpejele)
otjYee<e-02812364465
hebpeerke=le mecheeokeere keeee&uee SJeb he$e JeJenej kee helee
Deeeee& efoJeekej Mecee&,

220 kes., jeceveiej, ieeefpeeeyeeo-201001
otjYee<e-01202712786, cees0- 09971527545
(2)
eerleguemeerheer" meewjYe
jeceevevo mJeeb jece eeogYetl& ees cenerleues

fo"k;kuq ef.kdk
e la-
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
fo"k;
ys[kd
mecheeokeere
Jeeuceerefke jeceeeCe megOee (45)
eerceodYeieJeodieerlee (76)
mekeue Deceeveg<e kejce legcnejs
keekee efJeogj (keefJelee)
iegJej oMe&ve cebieuekeejer
Yejleefnb leeie Oejce Oeve Keeveer
Yeejleere peerJevecetue
kesJe keer Yeefe
iegosJe kee peveceefove
hetpeheeo peieodieg peer kes Deeieeceer.......
MebKeOJeefve efJe%eeve
eerceodYeeieJelekeLee (jecesejOeece)
eleeslmeJeefleefLeefveCe&ehe$eke
i`"B la[;k
3
hetpeheeo peieodieg peer
4
8
10
12
eer efJeMes<e veejeeCe efcee
13
eer efMeJe kegceej efmebn efMeJeced
16
[e0 Oece&heeue cewveer
17
[e0 peieoerMe emeeo ieghle
20
[e0 eerceleer Jevovee eerJeemleJe
23
23
heb0 oerveeveeLe Meeeer meejmJele
24
Deeeee& efoJeekej Mecee&-[e0 megjvs Mecee& megMeerue27
32
lq/kh ikBdksa ls fouez fuosnu
1- ^JhrqylhihBlkSjHk* dk izR;sd vad izR;sd n'kk vkSj ifjfLFkfr esa izR;sd eghus dh 4 rFkk 5 rkjh[k dks Mkd ls izsf"kr fd;k
tkrk gSA if=dk esa Nis eghus dk vad vkxkeh eghus esa gh vkidks izkIr gksxkA
2- ^JhrqylhihB lkSjHk* eaxkus gsrq cSad MkV ^JhrqylhihBlkSjHk* ds uke ls gh cuok, rFkk izsf"kr fyQkQs ds ij gekjk uke
rFkk iwjk irk Li"V v{kjksa esa fy[ksaA euhvkMZj ij gekjk uke&irk gh fy[ksa iz/kku lEiknd vFkok izcU/k lEiknd dHkh u fy[ksAa
3- i=O;ogkj djrs le; vFkok MkV&euhvkMZj Hkstrs le; viuh og xzkgd la[;k vo'; fy[ksa tks if=dk ds fyQkQs ds ij
vkids uke ls igys fy[kh gSA
4- ^JhrqylhihBlkSjHk* esa îwT;ikn txn~xq# th* ls vfHkizk; /keZporhZ
meomelee meneesie jeefMe
Jhfp=dwVrqylhihBk/kh'oj txn~xq# jkekuUnkpk;Z Lokeh jkeHknzkpk;Z mebj#eke
11,000/th egkjkt le>k tk,A
DeepeerJeve
5,100/1,000/5- ^JhrqylhihB lkSjHk* esa izdkf'kr ys[k@dfork@vFkok vU; lkexzh ds fy, hevn Je<eeae
100/ys[kd@dfo vFkok izs"kd egkuqHkko gh mkjnk;h gksaxs] lEiknd e.My ughaA Jeeef<e&ke
6- lq/kh ikBd vius ys[k@dfork vkfn Li"V v{kjksa esa fy[kdj HkstsaA
&lEiknde.My
;Fkkle;&;FkklEHko ge izdkf'kr djsaxsA vizdkf'kr ys[kksa dks ykSVkus dh gekjh O;oLFkk ugha gSA
JhrqylhihB lsokU;kl] fp=dwV ds LokfeRo esa eqnzd rFkk izdk'kd MkW0 dq0 xhrknsoh izcUkU;klh us Jh jk?ko fizaVlZ] th&17
fr#ifr Iyktk] csxe iqy jksM] cPpkikdZ] esjB] Qksu dk0 4002639] eks0&9319974969] ls eqfnzr djkdj dk;kZy; 220 ds-]
jkeuxj] xkft;kckn ls izdkf'kr fd;kA
mecheeokeere-
(3)
nce Deheves mes otj nQ Deewj DeheveeW mes megojt
Deepe kes YeeweflekeJeeoer JeeleeJejCe ceW DeOeelce DeLeJee Oece& Meyo ceeveJe mes Fleves otj nesles pee jns nQ efke
eieefle kee heLe mecePeeves Jeeues Deewj mecePeves Jeeues cenevegYeeJe Jewefoke hejcheje leLee heewjeefCeke ceeveleeDeeW keer
eee& megvevee Yeer DeeJeMeke veneR ceeveles~ Jesoeefo Oece&MeeeeW ceW efpeve Jew%eeefveke leLeeW leLee ceeveleeDeeW keer Keespe
nceejs hetJe&peeW ves ueeKeeW-kejes[eW Je<e& hetJe& keer Leer Gmekees osKeles ngS Yeer veneR osKeles YeeweflekeJeeoer ueesie~ Debespeer kee
efjmee& Meyo eeefhe hegve Keespe kes DeLe& kees eeseflele kejlee nw efkevleg Fmekes cetue ceW eefo $e+<eee& ($e+<eerCeeced
Deee& DeLee&led $e+ef<eeeW keer hetpee) kee YeeJe mecePe efueee peeS lees nceW hetJe&Jeleea meeefnle kees he{ves ceW meneelee
efceuesieer~ nceejs heeme efjmee& kejves kes ve lees meeOeve nQ Deewj ve efJe<ee~ ceveg<e ceefmle<ke kee DeefOekeebMe eefleMele
efevleve lees nceejs $e+ef<ecegefveeeW DeeeeeeX Deewj efJeeveeW ves henues ner kej efueee Lee~
Deepe nce Deheves mes Deewj DeheveeW mes Fleves otj nQ efke Deeeej SJeb efJeeej oesveeW ceW veJeervelee kee yeueeled
DeeOeeve kejkes meye keg eewhe kejves hej legues nQ~ eele keeue kes peeiejCe mes efveMeekeeue kes Meeve leke keer
mechetCe& efoveeee& kee meefJemlej MeeeeW ceW ceeveJeefnle kees Oeeve ceW jKekej GuuesKe efkeee ieee nw efkevleg ceveesjepe
kes Oeveer-ceeveer ueesie GmeceW Deheves Deheves Jeeefle&ke ueieeles nQ~ pees Meglee mes Oecee&ejCe kejles nQ Jes YeueerYeeBefle
peeveles nQ efke Oecee&ejCe ceW Yeceeceeo Deeueme Deeefo Me$egDeeW kees ceejles jnvee he[lee nw~ efhej Yeer Oecee&ejCe kee
pees megKe nw Jener Meeele megKe nw~ Fmekes efJehejerle Oecee&ejCe ve kejves Jeeues pevlegDeeW kes es kegleke& eee osKes-megves
peeles nQ efke heefjefmLeefleJeMeeled nceves Dehevee efveece es[ efoee~ Oewe& keer hejer#ee lees nesleer ner Deehece& ceW nw~ Deepe
kes YeeweflekeJeeo ceW DeekeC"efveceive jnves Jeeues ueesie Deeeej-efJeeej keer efleueebpeefue keer neefve ele#e osKe jns nQ
Gvekees Deveske ekeej kes Yeer<eCe jesie Iesj uesles nQ~ DemeeOe jesieeW kes Gheeej ceW Iej-yeenj ve nesles nQ~ peerJeve leke
mes neLe Oeesvee he[lee nw~ otmejer Deesj meodefJeeejeW ceW efJe<e Ieesueves Jeeues leLee kegeflmele efJeeejeW kees OeejCe kejves
Jeeues ueesieeW mes meceepe Deewj je^ keer efkeleveer neefve nesleer nw Fmekee Devegceeve Deehe Fmeer mes ueiee mekeles nQ efke
Jeweeefjke eot<eCe ves Deepe efJee kees efJeveeMe kes keieej hej ues peekej jKe efoee nw~ DeelebkeJeeo Yeer ogefJe&eejeW kee
mecetn ner lees nw~
Yeejleere ceveer<ee ceW DeVeceeb efn meewceb ceve eefme nw DeLee&led pewmee DeVe Jewmee ceve neslee nw~ Deepe peueDeVe-heue Deeefo leke otef<ele nQ~ Meemeve efkemeer efJekeeme kee efoJeemJehve osKe jne nw Deewj efJeveeMe ueeruee megjmee
keer YeeBefle Dee jner nw~ pees eespeveeSB keeiepeeW hej yeve jner nQ GveceW Jemleg keer cee$eeJe=ef keer efevlee nw iegCeJe=ef keer
veneR~ Fmeer kee og<heefjCeece en nes ieee nw efke Deepe mJeosMeer JemlegDeeW kee DeYeeJe nw~ efJeosMeer JemlegDeeW kee eYeeJe
nw~ meb#eshe ceW kenW lees nce Deheves ner osMe ceW hejees nes ieS nQ~ Ske yeej meyekees efceuekej hegve meesevee efJeeejvee
nesiee efke eefo nce efJeveeMe efJekeeme kes efJeJeeo ceW he[s jns lees Oece& efJejesOeer MeefeeeB nceejer Deewj Yeebkej neefve
kejWieer~ Deye Yeer mecee nw meyekes esleves kee Deewj efJehejerle efoMee ceW peeves Jeeues meceepe kees hegve Yeejle kes
JeemleefJeke JewYeJe keer Deesj ueeves kee~ Fme Dehes#ee keer hetefle& kes efueS nce meyekees ceveJeeCeer Deewj kece& keer Skelee
kejkes F&ejejeOeve, F&ej-efJeeeme, je^mesJee, oervenerve keer meneelee, Deeefo meod iegCeeW kee efveehetJe&ke meben kejvee
eeefnS~ vecees jeIeJeee~
eOeeve mecheeoke
(4)
(ieleebke mes Deeies)
Jeeuceerekf ejeceeeCe megOee (45)

Oece&eeJeleea cenecenesheeOeee eerefe$eketleguemeerheer"eOeerej
peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer eerjeceYeeeee& peer cenejepe
jeJeCe kes neLeeW Yeer cejvee nw ee jece kes neLeeW

cejvee nw oesveeW kes eje eefo cejvee nw lees jece kes neLe
cejvee Dee nw jeJeCe kes neLeeW veneR~ ieesmJeeceer
leguemeeroeme peer cenejepe efueKeles nQGYee YeeBefle osKesefme efvepe cejvee~
leye leekesefme jIegveeeke mejvee~~
ceejere ves kene "erke nw, euees~ jeJeCe Deewj ceejere
oesveeW hengBe jns nQ~ ceejere mJeCe&ce=ie yeve ieee Deewj
meerlee peer kes heeme YeceCe kejves ueiee~ es ceeee keer
meerlee nQ keeeWefke jeIeJesv peer keer cetue meerlee lees efkemeer
kees osKeleer ner veneR nQ~ Gvekes ves$e jecepeer kes efmeJee
efkemeer hej veneR peeles~ FmeefueS keneR Ske eewheeF& ye[er
megvoj nw~ jecepeer peye meerleepeer kes efJeeesie ceW efJeueehe
kej jns nQ leye ieesmJeeceer peer cenejepe kenles nQns Keie ce=ie ns ceOegkej esveer~
legce osKeer meerlee ce=ieveeveer~~
eneB ce=ieveeveer Meyo kee eeesie keeeW efkeee?
YeieJeeve Pet" veneR yeesueles~ eneB YeieJeeve JeemleefJeke
meerlee peer kes efueS veneR ken jns nQ~ Jes lees ken jns nQ efke
ns Keie ce=ie, ns ceOegkej esCeer en yeleeDees efke keee
legceves ce=ieveeveer meerlee kees osKee nw~ ce=ieveeveer ceeves
keee nw? ce=ie kes meceeve ves$eeW Jeeueer veneR Deefhelegg meesves
kes nefjCe hej efpemekes ves$e eues iees es Ssmeer ceeee keer
meerlee kees legceves osKee nw? ener lees ceeveme peer kee
Deevevo nw~ jecepeer ves JeemleefJeke meerleepeer keer yeele ner
veneR kener~ meerleepeer ves ce=ie kees osKee Deewj Deheves heeme
yegueeves ueieeRDeenteente e hegvemleb ce=ieb meeOeg Jeer#eles~
Deeieeie MeerIeb Jew Deee&heg$e menevegpe~~
meerlee peer yeesueeR- Deee&heg$e! Deheves YeeF& kes meeLe

DeeFes MeerIe DeeFes~ en osefKeS efkelevee megvoj ce=ie nw~
ue#ceCe peer ves kene- veneR~ en ceejere keer ceeee
nesieer~ meerlee peer ves GvnW yeesueves kes efueS cevee efkeee~
Jes yeesueeRDeee&heg$eeefYejeceesmeew ce=iees njefle ces ceve~
Deeveewveb ceneyeenes eer[eLe vees YeefJe<eefle~~
Deee&heg$e! en ce=ie cesjs ceve kees egje jne nw Fmes
ueeFes eefo peerefJele ve efceues lees Fmes ceejkej ueeFes
Fmekeer eue hej yew"kej Yepeve keBieer~ eerjece ves
hete Ssmee Deeheves keeeW kene? leye meerlee peer ves kene
efke ueieYeie 26 Je<e& leke efvejvlej jeceveece kee pehe
efkeee nw~ ece[er heefJe$e nes ieeer nw Dele Fme hej
yew"kej Yepeve kejves ceW yengle ceve ueiesiee~ ue#ceCe peer
ves cevee efkeee hej jece peer veneR ceeves Deewj yeesues legce
meerleepeer keer j#ee kejes eefo en ceejere nw lees Yeer
Fmekee JeOe kejvee DeefveJeee& nw~ eefo en ceejere nw
leye Yeer Deewj je#eme nw leye Yeer Fmekee ceejvee "erke nw~
YeieJeeve jece ceejere kees ceej jns nQ Deewj Gmeves jecepeer
kes mJej ceWme eehlekeeuecee%eee ekeej e lele mJeveced~
meMeb jeIeJemesJe ne meerles ue#ceCesefle e~~
jeJeCe kes yeleees ngS Gheee kees keece ceW ueeles ngS
ceejere ves ne meerles! ne ue#ceCe! kenkej hegkeeje~
JeemleJe ceW Gmeves veneR yeesuee Jen lees jecepeer kes Oeeve
ceW Lee jeceekeejJe=efe nesves kes keejCe jece peer kee mJej
Gmekes cegKe mes efvekeuee~ meerlee peer ves en mJej megvee
Deewj Jes ue#ceCe peer mes ken jner nQ efke legce jecepeer kes
heeme eues peeDees~ ue#ceCe peer veneR pee jns nQ efhej
meerleepeer kees eesOe Deeee~ eesOe Deeves kee cetue en nw
efke meerleepeer peeveleer nQ (ceeee keer meerlee) efke eefo
ue#ceCe peer jecepeer kes heeme veneR peeeWies lees Gvekee
njCe veneR nesiee Deewj eefo meerleepeer kee njCe veneR nesiee
lees je#emeeW kee JeOe veneR nesiee efhej DeJeleej kee eeespeve
efme veneR nesiee~ FmeefueS efkemeer Yeer cetue hej ue#ceCe
peer kee eneB jnvee Gefele veneR nesiee~ Fmekee heejceeefLe&ke
keejCe Yeer yengle Dee nw~ meerlee peer ceeee keer meerlee
nQ~ meerleepeer peeveleer nQ efke eneB ue#ceCe peer kee jnvee
"erke veneR nw~ ue#ceCe ceeee keer MejCe ceW jnWies lees
Fvekeer neefve nesieer~ Fvekees lees ceeeeheefle jecepeer keer
MejCe ceW eues peevee eeefnS Fmemes Fvekee Jeefeiele
ueeYe nesiee~ meerlee peer kes kenves hej Yeer peye ue#ceCe
peer veneR iees lees ceeee keer meerlee peer ves #egyOe neskej
kenemeewefce$es efce$ehesCe YeelegmlJeceefme Me$egJeled~
emlJecemeeceJemLeeeeb Yeelejbb veeefYeheemes~
Fefme lJeb efJeveMevleb jeceb ue#ceCe celke=les~~
ns ue#ceCe! legce efce$e he ceW Deheves YeeF& kes Me$eg
nes~ meerlee peer Deeies kenleer nQ legce oesveeWs Dekesues Dekesues
jnesies lees "erke veneR jnsiee Dele eefo legce jecepeer kes
meeLe jnesies leye jeJeCe legcneje yeeue Yeer yeeBkee veneR
kej mekesiee Dele legce jecepeer kes heeme eues peeDees~
Fmekee DeLe& Yeer yengle megvoj nw erkeekeej Fmekees "erke
mes veneR mecePe mekes~ jeceeeCe efMejesceefCekeej ves keg
kene lees Flevee Yeebkej kene efke mecePe ceW veneR Deelee
keee kene~ JeemleJe ceW DeLe& lees en nw efke Fme DeJemLee
ceW Yeer legce jecepeer keer MejCe ceW veneR pee jns nes Dele
en lees efveefele ner nww efkebleg jeJeCe kee efJeveeMe een jns
nes? eefo jece peer kes heeme legce peeDeesies leYeer lees jeJeCe
cesje njCe kejsiee Deewj leYeer jeJeCe kee efJeveeMe nes
mekesiee~ meerlee peer kee leelhee& en nw efke eefo legce en
eenles nes efke cegPes efveefcee ceevekej jeJeCe kee efJeveeMe
nes peee lees efveefele he mes Deheves Yewee jece peer kes
(5)
heeme eues peeDees efpememes megvemeeve JeeleeJejCe osKekej

jeJeCe cesje njCe kej ues~ efkelevee ueefuele DeLe& nw~
Dele peuoer kejes~ ieesmJeeefceheeo kenles nQcejce Jeeve meerlee peye yeesueer~
nefj esefjle ueceve ceefle [esueer~
ue#ceCe! cesjer yeele ceeve uees Deewj eues peeDees~
keeeWefke ceQ legcnejer YeeYeer ceeB veneR ntB Jes Deefive ceW eueer
ieF& nQ~ ceQ ceeee keer meerlee ntB~ eefo legce veneR peeDeesies
lees jeJeCe cesje njCe veneR kejsiee eefo cesje njCe veneR
nesiee lees jeJeCe kee cejCe veneR nesiee~ eefo je#emeeW kee
cejCe veneR nesiee lees jece kes DeJelejCe kee eeespeve
efme veneR nesiee~ peuoer kejes peuoer eues peeDees~
ueesYeeeg celke=les vetveb veevegieefme jeIeJeced~
Jemeveb les efeeb ceves mvesnes Yeeleefj veeefmle les~~
ceQ peeveleer ntB efke legcnejs ye[s Yewee ves legcnW cesjer
j#ee ceW es[ jKee nw~ cesjs efueS ueesYe kes keejCe legce
jeIeJe kes heeme veneR pee jns nes~ cegPes Yeer en ueielee nw
efke legcnW Jemeve Dee veneR (Deefee) ueie jne nw hej
Ske yeele yeleeDees efke keee legcekees Deheves Yewee kes
eefle esce veneR nw? eneB keekegJeeesefe nw~ eefo legcnW
Deheves ye[s Yewee hej esce nw Deewj legcnejs ye[s Yewee ves
je#emeeW kees ceejves kee mebkeuhe efueee nw lees legcneje
kele&Je nw efke legce Gvekes mebkeuhe ceW meneelee kejes
Deewj Gvekes heeme peeDees leye jeJeCe cesje njCe kej
mekesiee~ ue#ceCe peer efhej kenles nQ efke cesQ veneR peeGBiee~
meerleepeer efhej kenleer nQ efke legce yengle Yetue kej jns nes~
meerlee peer efhej ke"esj Jeekee kenleer nQDeveee&keCeejce ve=Mebme kegueheebmeve~
Denb leJe efeeb ceves jeceme Jemeveb cenled~
Deye Lees[e [eBleer nQ~ ue#ceCe! legce DeveeeeX
(ogeW) hej ke=hee keeeW kej jns nes? legce Deheves mJehe
kee efJeeej kejes~ legce oeenerve je#emeeW kes kegue kees
Oetefue ceW efceueeves Jeeues nes~ Deheves mJehe kees legce Yetue
(6)
iees nes~ legcnejs jnles ngS Mes<eeJeleej ceW legcnejer yeser

megueesevee kees Fmeer jeJeCe kee yese (cesIeveeo) Iemeer
kej ues ieee Lee efhej Yeer legce Gme hej ke=hee kej jns nes~
keee ceQ ceeve uetB efke je#emeeW kee veeMe veneR nesiee lees
jecepeer hej efJeheefe Deeesieer lees keee Jen legcekees Deer
ueiesieer? meerlee peer yeele efyeukegue "erke ken jner nQ~
meerlee peer Deeies ue#ceCe peer mes Deewj Yeer kenleer nQmegmlJeb Jeves jececeskeceskeesvegefle~
cece nslees eefleefVe eegees Yejlesve Jee~~
leVe efmeOeefle meewefce$es leJeeefhe Yejleme Jee~
keLeefcevoerJejMeeceb jeceb heeefveYes#eCeced~~
}#ceCe legce megog nes (MeesYevee oge emceeled)
legcnejer ke=hee mes og Yeer Meg nes peeles nQ legce Fleves
ke=heeueg nes legce peerJeeeee& nes~ FmeerefueS peerJeeW kee
Gej kejves kes efueS legce jecepeer kes heers heers eue
jns nes~ DeLeJee mebmeej kes Yeej kees Gleejves Jeeues ce=ie
keer MeesYee kees osKeves Jeeues jece peer kes eje esefjle
neskej legce cesjer j#ee kes efueS efhes ngS nes cesjer j#ee
kejvee eenles nes~ hejvleg eefo legce veneR peeDeesies lees
legcneje Deewj jecepeer kee pees eeespeve nw Jen efme veneR
nesiee~ leye ve lees legcnejs Deewj ve eerjeIeJe kes DeJelejCe
kee eeespeve efme nesiee Dele MeerIe jecepeer kes heeme
eues peeDees~ leye ue#ceCe peer ves neLe pees[kej keneDeyeJeeruue#ceCe meerleeb eebpeefue me efpelesevf e~
Gejb veeslmens Jeegb owJeleb YeJeleer cece~~
osefJe! ceQ Deehekeer yeele kee peJeeye veneR os mekelee
keeeWefke Deehe cesjs efueS DeejeOee osJeer kes meceeve nQ~
hejvleg cegPes Deeee& nw efke DeeheceW efpeme ceefnuee kee
DeeJesMe ngDee nw (ceeee kee) Gmes Flevee leerKee veneR
yeesuevee eeefnS Lee~ keeeWefkeveeeJeeoer eLeeJeekeecegeesnb he<eb lJeee~
efOeked lJeecee efJeveMevleeR evceecesJeb efJeMebkemes~~
Gme ceeee kees efOekekeej nw keeeWefke Gmekee veeMe
lees Deye nesvee ner nw~ cegPekees meerOee meerOee ken osleer
Deehekee yenevee ueskej Flevee leerKee keeeW ken [euee?
esce mes cegPes mecePee osleer~ Flevee kenkej eejeW Deesj
Oeveg<e keer jsKee KeeRekej ue#ceCe peer eue he[s~ yeesuees
kegceej ue#ceCe keer pee~ Fme eJeeve kes heeeled Deehekees
meerleepeer eefle mevosn veneR jnvee eeefnS~ Deewj ue#ceCe
peer kes eefle enpes ieeJeefnb en eefjle meBYeejs~
en keLee oece kes efueS veneR jecepeer kes esce kes
efueS nw~ Fme ekeej ue#ceCe peer ves kene efke ns
ueeskeheeuees! megvees- cesjer ceelee peer ves cegPes keYeer veneR
[eBe~ ceeee keer meerlee ves cegPes ke"esj Jeeve kens nQ pees
cesjs keeveeW ceW yeeCe kes meceeve ueies nQ~ Yewee jecepeer ves
cegPes jeskee Lee hej ceQ pee jne ntB~ YeieJeleer meerleepeer kes
he ceW Deekej GvneWves cegPes kene nw, Deye cegPes keesF&
oes<e ve os~ ns Jeve osJeleeDeeW! meerleepeer keer j#ee kejvee
jecepeer keneR ogKeer ve nes peeeW~ ue#ceCe peer eue
he[sengB efoefMe jsKe KeeeF DenerMee~
yeejefnb yeej veeF heo MeerMee~~
yeve efoefMe osJe meeQefhe meye keent~
eues peneB jeJeCe MeefMe jent~~
ue#ceCe peer ceve ceW yengle [j jns nQ, keee kejW?
GvnW Ssmee Oece&mebke nw~ Ske Deesj lees eerjece kee [j
otmejer Deesj meerlee peer Dekesueer nQ~ ue#ceCe peer jeIeJe
peer kes heeme pee jns nQ~ FOejleoemeee oMeeerJe ef#eecevlejceeefmLele~
DeefYeeeece JewosneR heefjeepekeheOe=ked~~
leye jeJeCe ves Metve osKee Deewj jsKee kes yeere
meerleepeer kees osKee~ vekeueer mebveemeer kee JesMe yeveekej
ceeee keer meerlee kes heeme Deeee~ eneB Ske iecYeerj
emebie Deewj megefvees~ jeJeCe kes mJehe kee efe$eCe cenef<e&
Jeeuceerefke ves Fme ekeej efkeee nw-
Mue#Cekee<eeemebJeerle efMeKeer $eer Gheevener~
Jeeces eebmesJemepeeLe MegYes eefkeceC[uet~~
DeLee&led megvoj iesS jbie kee Jee henves ngS nw,
eeser nw, elee Yeer efueee nw Deewj petlee henve jKee nw~
Oetcekesleg ves yeeeW neLe ceW [C[s ceW keceC[ueg uekeeee
ngDee nw~ eneB Ske efveJesove nw efke eej ueesieeW ves Fme
emebie hej nceejs meeLe Deveee efkeee nw~ eej erkeekeejeW
ceW Ske efnvoer kes erkeekeej Deewj leerve mebmke=le kes
erkeekeej nQ~ FvneWves kene efke jeJeCe ef$eoC[er yevekej
Deeee~ ceQ esueQpe kejlee ntB efke eefo eejeW eneB nesles
(ogYee&ie nw efke eejeW ceW mes keesF& Yeer veneR nw) lees ceQ Fme
meYee ceW Gvekees yegueJeelee~ ieesefJevojepe ves Yeer kene,
jeceeeCe efMejessceeqCekeej ves Yeer kene, efleuekekeej ves
kene Deewj yengle ogYee&ie mes ken jne ntB efke iet{eLe&
eefvkee kes jeefelee efpevneWves nceejer oer jeser Keeeer,
nceejer DeeesOee ceW ner he{s, meeOegDeeW mes he{kej ceefCejece
eJeveer Deeefo efYeVe-efYeVe DeeeceeW ceWW jnkej jeser Keeeer
Deewj efueKe efoee efke jeJeCe ef$eoC[er yevee Lee~ ceQ Fve
meyekees esueQpe kejkes kenlee ntB efke ef$eoC[ efvejvlej
oeeW neLe ceW efueee peelee nw yeeeW neLe ceW keYeer veneR
efueee peelee meYeer peeveles nQ keeeWefke nce mJeeb ef$eoC[er
nQ Deewj YeieJeeve nceejer j#ee kej jns nQ ef$eoC[er pewmes
efoJe meveemeer kee Deheceeve ve nes, ceveg ves ef$eoC[ keer
eee& keer nw oC[ keer eee& veneR keer efpememes peevevee
eenes peeve mekeles nes~ ef$eoC[ Jew<CeJeeW kee efe nwJeeioC[esLe ceveesoC[ keeeoC[mleLewJe e~
emewles efveelee oC[e me ef$eoC[erefle keLeles~~
eefo jeJeCe ves ef$eoC[ efueee neslee lees Jeeuceerefke
peer efueKeles efkeo#es eebmesJemepeeLe me ef$eoC[ keceC[uet~
jeJeCe ves oeeW kevOes hej ef$eoC[ Deewj keceC[ueg
ues jKee Lee efkevleg GvneWves lees efueKee eefkeceC[uet
DeLee&led [er ceW keceC[ueg uekeeS ngS nQ~ Fmeer mes
(7)
Jew<CeJe Oece& keer j#ee nes ieF&~ Jew<CeJe Oece& keer pee nes~
Fve erkeekeejeW kees helee veneR Lee efke efkemeer eefleYee
kee efhej pevce nesieees veece kesefeefon ve eLeevleJepeeb
peeveefvle les efkeceefhe leeved eefle vew<e elve~
Glhelmeles efn cece keesefhe meceeveOecee&
keeuees eeb efvejJeefOeefJe&heguee e he=LJeer~~
en ef$eoC[eslmeJe DeeesOee ceW ngDee Lee ceefCejece
eJeveer ceW meye ueesieeW kes meeceves~ eerjeceev hejcenbme
Deewj eer nee&eee& peer Fleeefo Deveske ieCeceeve mevle
SJeb efJeppeve GheefmLele Les~ en nceejer hejcheje efkemeer
meeceeve Jeefe keer PeeWhe[er veneR nw efke peye eenes leye
Gmekee DeefleeceCe kej oes~ en efmebn keer hejcheje nw~
erkeekeejeW kees Flevee Devegefele veneR yeesuevee eeefnS
Lee efpememes ef$eoC[ kes eefle DeveemLee nes peee~ e%eevevo
mejmJeleer legce peneB nes JeneB efpeme eesefve ceW pevces nes
keeeWefke Fme kegkece& kes yeeo ceQ lees veneR ceevelee efke
legcnW efveJee&Ce efceuee nesiee keeeWefke legceves FmeefueS efueKee
efke ef$eoC[ kee Deheceeve nes peee~ Fleveer ye[er #eefle
kejves kee efkemeer kees DeefOekeej veneR nesvee eeefnS~
Demleg, meerleepeer ves peye osKee lees mecePe ieF efke en
mebveemeer nes ner veneR mekelee~ keeeWefkeefpeeefleJesMesve meceer#e cewefLeueer
meerlee peer ves kene kegmeea hej yew"es keeeWefke peeveleer
LeeR efke Deemeve "erke veneR jnsiee kegmeea hej yew"kej ner
Keeesiee~ jeJeCe ves meerleepeer kee yeueeled DehenjCe kejvee
eene lees meerleepeer ves eg neskej keneeovlejb
efmebnme=ieeueeesJe&ves
eovlejb mevoefvekee mecegees~
meewjeede meewJeerjkeeese&ovlejb
leovlejb oeMejLesmleJewJe e~~
eceMe........
(8)
(efJeefMeewke eerjeIeJeke=heeYee<e)
Yee<ekeejOece&eeJeleea cenecenesheeOeee eerefe$eketleguemeerheer"eOeerMJej
JeeKee- let Meyo eneB he#eevlej kee meteke nw~
Devegefleefvle Meyo Yeer hetJe& eefeee kes Devegmeej YeefJe<e
keeue kes Devegmeej Jele&ceeve keeue kee eeesie Deesleme
Meyo ceW DeheefJe$eb esle es<eeb les Deesleme Ssmee efJeen
ceevevee eeefnS~ DeLee&led %eeveer kees Yeer YeieJele eerefle kes
efueS kece& kejvee ner eeefnS~ ener efve<ke<e& nQ~~eer~~
mebieefle- Deye Depeg&ve kee eMve nw efke %eeefveeeW
kees kece& keeeW kejvee eeefnS~ Fme hej YeieJeeve kenles
nQ~
meMeb esles mJemee eke=les%ee&veJeeveefhe~
eke=efleb eeefvle Yetleeefve efveen efkeb keefj<eefle~
3/33
je0ke=0Yee0 meeceeveeLe&- keeeWefke %eeveJeeve
Yeer Deheveer Deveske hetJe& pevceeW ceW DevegYetle JeemeveeDeeW mes
ege mJeYeeJe veece Jeeueer eke=efle kes Deveghe ner ese
kejlee nw~ meYeer eeCeer eke=efle kees ner eehle kejles nQ~
GmeceW cesje legcneje ee egefleeeW kee efve<esOe he eefleyevOe
keee kejsiee~
JeeKee- cesjer Yeefe kes efyevee keesF& eke=efle kees
veneR peerle heelee~ efJeeeefce$e, hejeMej pewmes %eeveJeeve Yeer
eke=efle kes Pekes ceW Dee iees~ FmeefueS efve<keece kece&eesie
he cesje DeejeOeve ve kejkes %eeveer eke=efle hej efJepee
veneR eehle kej mekelee~ Gmes lees cesje Yee ner JeMe ceW
kejlee nw~ eefo kenes efke egefleeeW mce=efleeeW kes efve<esOe mes
%eeveer eke=efle hej efJepee eehle kej uesiee~ Fme hej
YeieJeeve kenles nQ- efveen efkeb keefj<eefle eke=efle keer

DeeBOeer kes meeceves efkemeer kee Yeer efve<esOe veneR euelee~
pewmee efke eer ceeveme ceW ieesmJeeceer peer kenles nQOejs ve keent Oeerj meyekes ceve ceveefmepe njs~
pesefn jeKes jIegJeerj lesefn Gyejs lesefn keeue ceBn~~
ceeveme-1/85
FmeefueS hejcesej keer hetpee mJehe efve<keece kece&
eesie kee Devegeve kejkes eke=efle kees peerlees~ keeeWefke
efJeen keg veneR kejsiee hej cesje Devegen legcnW eke=efle
peeer yevee osiee~
mebieefle- %eeveer kes yengle Me$eg nesles nQ Deewj kece&eesieer
Yee DepeeleMe$eg neslee nw~ Fme leLe kees YeieJeeve mhe
kejles ngS kenles nQFefvemesefvemeeLex jeies<eew JeJeefmLeleew~
leeesve& JeMeceeieseew emehejheefvLeveew~~3/34
je0ke=0Yee0 meeceeveeLe&- ns Depeg&ve! eleske
Fefve kes Deheves-Deheves efJe<ee ceW ner hetJe& JeemeveeDeeW
kes Devegmeej jeies<e JeJeefmLele nw~ FmeefueS meeOeke
kees Gvekes JeMe ceW veneR Deevee eeefnS~ keeeWefke jeie
Deewj s<e ner Gmekes Me$eg nQ~
JeeKee- oes yeej Fefveme kenves kee leelhee&
ener nw efke eleske Fefve kes Gmeer kes efJe<ee ceW jeie
s<e nw~ pewmes eJeCe kee mebieerle ceW jeie ieeueer ceW s<e~
e#eg jeie kee mJehe ceW jeie efJehe ceW s<e~ jmevee kee
ceOegj ceW jeie, leerKes ceW s<e~ IeeCe kee megievOe ceW jeie
Deewj ogie&vOe ceW s<e~ Gmeer ekeej lJeefieefve kee keesceue
mheMe& ceW jeie Deewj ke"esj mheMe& ceW s<e neslee nw~ FmeefueS
meeOeke kees Gvekes JeMe ceW veneR Deevee eeefnS~ heefjhevLeer
Meyo evome Me$eg DeLe& ceW eege nw~
mebieefle- Fme ekeej %eeveer keer ogo&Mee kenkej
Deye YeieJeeve efmeevle kenles nQ~
eseevmJeOeceex efJeiegCe hejOecee&lmJevegefleeled~
mJeOecex efveOeveb ese hejOeceex YeeeJen~~3/35
je0ke=0Yee0 meeceeveeLe&- Yeueer ekeej mes
Devegefle DeLee&le mecheeefole otmejs kes Oece& mes iegCe jefnle
Dehevee Oece& Yeer efJehegue iegCeeW Jeeuee SJeb es nw~ Deheves
Oece& ceW efmLele jnkej cej peevee es nw SJeb otmejeW kee
Oece& YeeeJen nw~
JeeKee- Deheves JeCe& Deewj Deeece kes Devegmeej
efJeefnle Oece& ner mJeOece& nw~ eefo Je otmejs Deeece Jeeues
Je otmejs JeCe& JeeueeW keer ef mes efJeiegCe ot<eCe ege nes~
efJeiele iegCe lees Yeer Deheves efueS eseeve DeLee&led es nw
Deewj efJeiegCe DeLee&led efJehegueiegCeesJeeuee nw~ eneB efJeiegCe
Meyo keer oes JeeKee mecePeveer eeefnS~ efJeielee iegCee
emceeled me efJeiegCee~ efJeheguee iegCee eefmceved me
efJeiegCee~ eg legcneje mJeOece& nw~ legce eer Jew<CeJe
nes~ Dele en cesjer Dee%ee heeueve he Oece& nw~ legce
#eef$ee nes~ Dele Me$egDeeW kee yeOe kejvee legcneje Oece&
nw~ legce ie=nmLe nes DeLee&led efve<keece kece& legcneje Oece&
nw~ Fmeer mJeOece& eg kes heeueve ceW efveOeve DeLee&led
cejCe legcnejs efueS esemkej nQ ener esdeen kee Gej
nw~ hej Oeceex YeeeJeele Yew#eb Yeesegb ese~ ieerlee2/5
es pees legcnejer ceevelee nw Jen hejOece& nw~ legcneje Oece&
veneR~ keeeWefke eer Jew<CeJe, ie=nmLe Deewj #eef$ee Fve
leerveeW kee efYe#ee ceebievee Oece& veneR nw~ FmeefueS en legcnW
Yee osiee~ legce efYe#ee osves Jeeues nes efYeKecebies vener ~eer~
(9)
mebieefle- Deye Depeg&ve efpe%eemee kejles nQ efke heehe

kejves ceW keewve esjCee oslee nw cesjs eje Yeer yengle heehe
efkees iees~ #eef$ee Oece& mes efJe nefLeeej [euevee
Deewj Deehe hejcesej kee Deheceeve kejvee~ lees cegPes Fme
heehe keer efkemeves esjCee oer nesieer Depeg&ve keer Fme efpe%eemee
keer mebpee Oe=leje^ kes eefle DeJeleejCe kejles nQ~
JeeKee- Depeg&veesJeee- eneB GJeee kee DeLe&
nw ehe~ DeLee&led Depeg&ve ves YeieJeeved mes heteDeLekesve eegeesebheeheb ejefle het<e~
DeefveVeefhe Jee<Cexe yeueeefoJe efveeesefpele~~
3/36
je0ke=0Yee0 meeceeveeLe&- Depeg&ve eMve kejles
nQ efJe<Ceg kegue keceue efoJeekej~ Dee lees Fe ve
kejlee ngDee Yeer yeuehetJe&ke efJekece& ceW efveege efkeee
ieee pewmee en heg<eeLeea meeOeke efkeme esjke mes esefjle
neskej Meee efJe efJekece& he heehe kee DeeejCe
kejlee nw~ Depeg&ve kee leelhee& en nw efke peerJe kes oe
ceW Deehekes jnles ngS Yeer Deehekeer DevegheefmLele kees
DeveosKeer kejkes keewve heehe kejJeelee nw peyeefke peerJe
heehe veneR kejvee eenlee~~eer~~
mebieefle- Depeg&ve keer efpe%eemee kee meceeOeeve kejves
kes efueS YeieJeeve Jeekee kees Yeer Gheeevle kejles nQ~
keece S<e keesOe S<e jpeesiegCe mecegodYeJe~
ceneMevees ceneheehce efJedesveefcen JewefjCeeced~~
3/37
je0ke=0Yee0 meeceeveeLe&- ns Depeg&ve! jpeesiegCe
mes GlheVe ener keece nw, ener eesOe nw en Deefive kes
meceeve yengle Yeespeve kejves Jeeuee nw~ en Delevle
heeheer nw, Fme efJe<ee ceW Fmeer kees ner Me$eg mecePees, DeLee&led
ener cesjer GheefmLeefle keer Yeer DeveosKeer kejkes eleske
eeCeer mes heehe kejelee nw~
eceMe........
(10)
Oece&eeJeleea cenecenesheeOeee eerefe$eketleguemeerheer"eOeerMJej

meeceeve eefle%ee veneR Leer es~ Deewj Oeveg<e Yeer keer Meefe mes yevee~ mJeeb YeieJeeve veejeeCe Mebkej
meeceeve veneR Lee~ mJeeb YeieJeeve Mebkej kee Oeveg<e YeieJeeve kes yeeCe yeves~ leye Jees ef$ehegjemegj kees ceej
Lee~ FmeefueS eneB, ewheoer mJeebJej pewmeer Yeer efmLeefle mekeles Les~ Deewj Jener Oeveg<e, efpeme Oeveg<e hej efJe<Ceg kees
veneR nw efke ke=<Ce YeieJeeve kees ue kejvee he[s~ en ner e{ekej Jew<CeJe yeeCe yeveeee Lee, YeieJeeve efMeJe
efMeJepeer kee Oeveg<e nw lees pees efMeJepeer mes DeefOeke Meefeceeve ves~ efMeJe ves eueeee Lee Deewj Jew<CeJe yeeCe Fme hej
nesiee, Jener ve Fmekees lees[siee~ yeee Deewj Deve osJelee e{e Lee, efJe<Ceg ner yeeCe yevekej e{s Les leye ef$ehegjemegj
Fmes lees[ ner veneR mekeles~ es osJeleeDeeW kee Oeveg<e veneR, kees ceej mekes Les Jees~ Jener Oeveg<e eneB efJejepeceeve nw~
ceneosJe kee Oeveg<e nw~ Deewj ceneosJe kee Oeveg<e Jener Fmekee DeLe& efke Fmes Jener lees[ mekesiee pees efMeJe peer mes
lees[ mekelee nw pees ceneosJe kee Yeer osJe nes, pees ceneosJe Yeer yeueJeeve nes Deewj efJee ceW meJee&efOeke yeueJeeve nes~
mes Yeer yeueJeeve nes~ keeeWefke efMeJepeer peieoelcee nQ- Deewj Gmeer Oeveg<e kees YeieJeleer meerleepeer ves Iees[e yeveekej
peieoelecee censMe hegjejer~ Deewj jeceev hejceelcee nQ- Iemeere Lee yeeueheve ceW~ yeej yeej Iemeere~ Yeeie&Je
hejceelecee yeecee hee nQ ve? efMeJe keewve nQ? jeIeJeereced ceW ye[e efJemle=le Fmekees efueKee nw~ lees Yeeie&Je
peieoelcee~ kenles nQ- peieoelecee eeveheefle jecee~ Fmekee jeIeJeereced kes 12JeW Deewj 13JeW meie& ceWs Fmekee Dee
keee DeLe& nw~ peieoelecee efMeJepeer nQ Gvekes eeCeheefle nQ JeCe&ve nw~ meerlee peer Kesueleer Kesueleer e%e mLeue ceW
YeieJeeve jece~ eneB meceeme kejvee he[siee~ peieoelecee peeleer nQ~ Deewj e%e mLeue ceW peekej kes osKeleer nQ efke
efMeJepeer kes Yeer eeCeeW kes heefle nQ eYeg eerjece~ YeieJeeve efheleepeer efMeJe Oeveg<e keer hetpee kej jns nQ~ GvneWves keneefMeJe me=ef kee veeMe kejles nQ hej GvnW leeC[Je kejvee efheleepeer keee nw es? keeeW Fmekeer Deehe hetpee kejles nQ?
he[lee nw~ Deewj eneB- Gcee jece keer Ye=kegef efyeueemee~ es he=LJeer hej he[e ngDee nw, FmeceW Oetue ueieer nw~ GvneWves
efJee nesF hegefve heeJeF veeMee~~ FmeefueS efMeJe Oeveg<e kene- yeser, es meeOeejCe Oeveg<e veneR nw~ nceejs hetJe&pe
yengle ke"esj nw efpemes lees[vee keesF& meeOeejCe yeele veneR Fmekeer hetpee kejles Les, ceQ Yeer Fmekeer hetpee kejlee ntB~
nw~ Fmes meeOeejCe Jeefe veneR lees[ mekelee, G"e Yeer GvneWves kene- Fmekees G"eFes~ keee kejles nQ? Flevee
veneR mekelee~ ieesmJeeceer peer kenles nQ, keefJeleeJeueer kenles kenles cenejepe, GvneWves meyekes osKeles osKeles G"eee,
jeceeeCe ceW, Flevee keef"ve nw es, henues Fmes megveles nQ KeeRee Deewj Iees[e yeveekej efke-efke kejves ueieeR~
efMeJe ceefncve mes, Flevee keef"ve nw yeesues ef$ehegjemegj kees pevekepeer YeeYeerle nes ieS~ keee nw es? kene efke Fmekees
ceejves kes efueS efMeJepeer kees keee keee veneR kejvee heWke osleer ntB eneB mes~ yeskeej kee mLeeve keyetue efkeS
he[e~ yeee peer jLe kes meejLeer yeves~ efheveeke veeceke ngS nw eneB kee en~ yengle ceveeee meerleepeer kees~ hej
Oeveg<e ceW ceejves keer Meefe Deeeer~ efheveeke efnceeuee meerleepeer- elees elees OeeJeefle ce=ieMeeJekee#eer~ peneB
peneB mes Oeveg<e kees ueskej YeieJeleer meerleepeer Oeveg<e kees
ueskej oew[leer nQ JeneB-JeneB ueielee nw ceevees he=LJeer
Deheves oe kees ner keceue kee Deemeve yeveekej YeieJeleer
peer kee mJeeiele kej jneR nQ~ Ssmee Oeveg<e~ FmeefueS
pevekejepe ves eefle%ee keer nw efke pees Fmes lees[siee Gmeer
kes meeLe meerleepeer kee efJeJeen nesiee~ Deewj Fleves ner
veneR~ peye mes eefle%ee keer nw leye mes ueesie Deekej yeue
kees Deepeceeles pee jns nQ~ Deepe Deefvlece efove nw~ Deye
Fmekes yeeo mJeebJej veneR nesiee~ lees Deepe ner efleefLe nw
mJeebJej keer, lees mJeebJej keer efleefLe kes henues ner
Deheves Deheves yeue Deepecee kej eues ieS~ Deewj Deepe
eneB yeefvoieve Fme Oeveg<e kes mecyevOe ceW efJe%eeheve
kejles nQ esveer esefve esefveheefle esveer esveer esefve~
eyeue eeb[ yeefjyeb[ yeengyee yeesues yeefvoieCe efyeo
yepeeF leguemeer cegefole meye yeej-yeej peesns cegKe DeJeOe
cenejepe kes~ meye ueesie jeIeJesv peer kee cegKeejefJevo
efvenej jns nQ Denene! meye DeeS nQ~ Deewj yeefvoeeW ves
kene- yeesues yeboer yeeve yej, megveng mekeue ceefnheeue~
heve efJeosn kej kenefnb nce, Yegpee G"eF efyemeeue~~
nce peveke kee eCe ken jns nQ~ legce ceefnheeue nes~
yevoerieCe ye[e iecYeerj kenles nQ~ legce ceefnheeue nes~
legce Fleves efJeefole nes ieS nes~ legce ceefnheeue nes Deewj es
ceefn keer yeser nw~ JeemleJe ceW lees es legcnejer Oece& heg$eer
ngeeR~ Deye legce heg$eer mes efJeJeen kejves DeeS nes, je#eme
nes~ veerelee keer legceves meercee kej efoee~ FmeerefueS
jecepeer DeYeer jepee veneR jepekegceej nQ~ leye jepeeDeeW ves
kene- peveke ves keeeW eefle%ee kej ueer? kene-heve
efJeosn kej, Gvekes heeme lees osn ner veneR nw, legce lees
peeveles nes~ Jees lees JeJenej mes hejs nQ hej legce lees
JeJenej peeveles nes~ legceves keeeW JeJenej lees[e? Deewj
Ssmeer yeele kener- ve=he Yegpeyeue efyeOeg efMeJe Oeveg jent~
(11)
ieDe ke"esj efyeefole meye keent~~ yeefvoeeW ves kenepewmes evcee kees jeng eme ueslee nw Gmeer ekeej jepeJebMe
kes Yegpeyeue kee jeng nw es Mebkej kee Oeveg<e~ Deewj jeng
kenves kee Ske Deewj ye[e iecYeerj YeeJe Lee efke jeng nw
jeng, efJe<Ceg Yeer efpemekees veneR ceej mekes~ FmeefueS efJe<Ceg
Yeer Fmes veneR lees[ mekeWies~ Fme ekekej ceW cele jnvee~
eneB ye[e iecYeerj mebkesle nw efke jeng kee megoMe&ve ee mes
efmej keeves hej Yeer jeng veneR ceje Lee, Gmes efJe<Ceg Yeer
veneR ceej mekes Les, Fmeer ekeej Fmekees efJe<Ceg Yeer veneR
lees[ mekeles~ Fmekees lees[ves kes efueS lees ceneefJe<Ceg kees
Deevee he[siee- mekeue Deceeveg<e kejce legcnejs~ Oeeve
jefKeS~ Deewj efce$eeW- jeJeve yeeve ceneYe Yeejs~ osefKe
Mejemeve ieJeefnb efmeOeejs~~, legce keewve nesles nes? jeJeCe
Deewj yeeCeemegj Yeer Fmes osKekej eues ieS~ yeeCeemegj
heefjecee kejkes euee ieee Deewj jeJeCe hejeYeJe heekej
ieee~ mekesG G"ee.... ies~ mees.... hes~~ efhej
Deeee nw jeJeCe Deepe~ Deefvlece yeej Yeer Deeee nw~ Fme
yeej Yeer nw Fme meYee ceW~ keeeWefke cevoesojer kener- peveke
meYee Deieefvele Yeesuee~ jns legcent yeue efyehegue efyeMeeuee~
legce Yeer Les JeneB hej~ YebefpeOeveg<e peevekeer efyeeener~ leye
mebeece efpelesng efkeve leener~~ leye keeeW veneR eg ceW
peerlee? yevoerieCe kenles nQ- jepeeDeeW, mecePe uesvee~ mees
hegjeefj keesob[ ke"esje~, en meeceeve veneR nw~ en kegS
keer heer" mes Yeer ke"esj nw, Jee kes efMeKej mes Yeer ke"esj
nw es~ Fmes lees[vee keesF& meeceeve yeele veneR nesieer~ Fmes
lees[kej keesF& efoKee os~ henues e{eS, efhej lees[s~ G"s
ueesie~ Deehe hetjer keLee peeveles nQ~ es t keeeW veneR jne
nw~ ye[er ceOegj yeele nw~ t veneR jne nw, efkemeer mes veneR
t jne nw~ Fmekes eefle efYeVe efYeVe Gles#eeSB oer ieeeR~
leguemeeroeme peer ves kene nw FOej Oeveg<e efyevee jece kes veneR
tsiee Deewj GOej ve=he meye ueKele kejefnb Gefpeeejer~
eceMe........
eefj ve mekeefnb eehe lece Yeejer~~
(12)
ieleebke mes Deeies-
keekee efJeogj (efnvoer KeC[keeJe)
hetpeheeo
neskej Yeer ot<eCe Jen YegJeve efJeYet<eCe nw,

eogJebMe Yet<eCe ves efpemes nw efkeee Debefiekeej~
Yet<eCe Yeer ot<eCe kes he ceW eleerle neslee,
efpemes efkeee meJe&Lee cegkegvopeg ves DemJeerkeej~
efpemekeer efvepe meee mes mebmeej mee efyejepelee nw,
ogKe kee Deeieej Yeer mebmeej efvele efvejemeej~
efieefjOej Demeej Yeer mebmeej ngDee veeLe heekes
Meece kees DeveeLe veeLe nw es osJekeer-kegceej~~97~~
cesjer Devlejbielee keer Ske meeef#eCeer nw en,
meefjle YeeJevee keer cebpeg cetefle& keCee keer nw~
cetefle&ceefle ee cesjer Yeefe keer efveOeeveYeglee,
meeOevee keer hetbpeer kegbpe mekeue keuee keer nw~
Fmeves efmveiOe ef eje YeeJevee efveiet{ cesjer,
ceeveme ceW yeej yeej yeeBkeer PeeBkeer PeeBkeer nw~
kenles nQ esce ceW efJeveeso YeeJevee ceW nefj,
keekee mes kejes[eW iegveer elegj cesjer keekeer nw~~98~~
he$e heg<he heue peue pees Yeer Yeefe YeeJevee mes
ee kes meefnle cesjs ejCeeW ceW e{elee nw~
neskej meekeej he kejlee ntB mJeerkeej Gmes,
hetle YeeJevee kee ner mecehe&Ce cegPes Yeelee nw~
YeeJe kee ntB YetKee ceQ meceefhe&le Meg OeejCee mes,
keeueket cesjs efueS Dece=le yeve peelee nw~
ceQ ntB efveuexhe efvejhes#e cege iegCeeleerle,
YeeeW mes lees cesje Ske esce kee ner veelee nw~~99~~
Deiece DeieeOe YeJeJeeefjefOe mes lejves kees {,
efJejeie ege %eeve meefueue eeve kes meceeve~
efkevleg Gmes meJe&oe mebeeefuele kejves kes efueS,
hejce efJeMeg esce keCe&Oeej nw eOeeve~
peieodieg peer
esce efyevee LeesLes meye pehe lehe ele Devegeve,

esce peve peerJeve Oeve esce ner Meeele efveOeeve~
esce ner nw ceeOece efoJe cesjs eeiede kee Yeer,
efieefjOej kes nsleg esce meJe&oe nw peerJeveeeCe~~100~~
jeske eogveeLe kees efyenmeer yewve keekeer yeesueer,
es[es Fve efvejmeeW kees efkelevee mecePeeDeesies?
}erueeOej! %eeefveeeW keer nesleer nw efJeefe$e ueeruee,
Fvekes ece kee lees heej legce Yeer veneR heeDeesies~
Fvekes leke&Jeeo kes ehess ceW ke=heeefveOeeve,
efieefjOej ce=og oe keer mejmelee ieBJeeDeesies~
Debeuekeer Dees keevn heeme keeve ceW etB yeesueer,
mele mele kenes ueeuee! Deewj keg KeeDeesies?~~101~~
mecceefle cetke efyeueeskeer
cegkegvo keer,
Meeke Deueesves kees ues leye DeeF&~
ieeso efye"ee kes heBtke meesce mees,
ceeOeJe kees
peveveer
peeW
efKeueeF&~
YeeJe mes le=hle efkees peieoerMe kees,
Meerleue
peeJeer
veerj
efheueeF&~
Debeue
mes
cegKe
heeW
jner,
heo hebkepe ceW eYeg kes ueheeF&~~102~~
keekeer Deew Yeleerpes kee osKe heejmheefjke esce,
YeeJe cegiOe efJeogj keg #eCe kes efueS jns ceewve~
yeesues ns DeveeLe veeLe! cesjs Deepe Yeeie Kegues,
keCeekej mJeeb ner heOeejs oerve kes eeW Yeewve~
eeLe&vee ceQ keB Ske YeeJeMe ke=heeefmebOeg,
ocheefe kes Gjeuee mes ve kejes keoeefhe ieewve~
meeBJejs meueesves ueesves ueeue vebo pemeesoe kes,
JemegosJe vevove cegkegvo jeefOekee kes jewve~~103~~
eceMe........
(13)
iegJej oMe&ve cebieuekeejer

eer efJeMes<e veejeeCe efcee
(mebieerle efJeYeeie)
peieodieg jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee, efe$eket (G0e0)
oesne- eer heo veKe ceW veceve kej, keuegef<ele ceve kees
iegCe-ieCe eefleheue Oeeve Oej, uesMe ve ceve ceW
egieue ejCe efye oe ceW, nw efJeMes<e Deefle
meodiegJej eYeg jececee, neQ oemeve kees
leeie~
Deeme~~
Yeeie~
oeme~~
pee iegeJej meble efnlekeejer~ Yeejle Yetefce Deehekees heejer~~

pevce peewvehegj peveheo ueskes~ oe ekeeMe efkees peve uesKes~~
yeepew cebieue yeepe yeOeeF&~ YegJeve eewoneW DeeveBo eF&~~
Yeewefleke peesefle veeve keer peeF&~ efoye ef eYeg Deeheve heeF&~~
efpee uemeW mejmJeefle ceeF&~ DeeefMe<e oerefvn osJe mecegoeF&~~
efMej hej uecyeer efMeKee efJejepew~ iegJej keeBOe pevesT
epew~~
leerve jsKe ceeLes hej meesnw~ kej ef$eoC[ meye peve ceve ceesnw~~
ceeue megkeb" megceve keer eF&~ mekeue Jee*cee mece ieefle heeF&~~
ejCe heeogkee iesJe Jeeced~ ceeue efhejs efvele ieg kes nmleced~~
mehevesngB veeefnb ueKes hejoes<ee~ jece veece kees oe Yejesmee~~
iegJej Yeejle jlve nceejs~ mekeue peiele kes Yeeie meBJeejs~~
keCeekej keer keCee eee~ veefnb eYeeJe efoKeueees ceeee~~
$e+ef<eJej
jeceYe - jIegjeF&~ Fke otpes keer eerefle meceeF&~~
efnvoer - efnvot - efnvogmLeeve~ Fve meyekes efnle os oW eeCe~~
ket ket efnvoglJe Yeje nw~ Oeve Oevelee Oeve Oeje nw~~
efe$eket eer iegJej ees~ jIegJej ke=hee mekeue efJeefOe heees~~
Devegpe efmeee mebie jece efJejepeQ~ iegJej keeBe kes cebefoj epeQ~~
ceeveJelee kes Ske hegpeejer~ iegJej
jeceYe
Deeeejer~~
Oeve nes iegJej keer iegleeF&~ efJekeueebieeW kees efnes ueieeF&~~
oerve peveeW kes ener meneF&~ megj-vej-cegefvepeve kejW ye[eF&~~
nQ mebkeuhe efnceeuee kes mece~ peye leke hetCe& kejW vee ueW oce~~
(14)
Deveghece efJeee cebefoj oelee~ efJekeueebieeW kes Yeeie efJeOeelee~~
ceeveme cebefoj kes efvecee&lee~ iegJej kee jIegJej mees veelee~~
ceve ner ceve efJeekecee& ueepeW~ Devlece&ve Fvekes iegCe ieeBpeW~~
iegJej mece keesF& veefnb otpee~ kejles meye osJeve keer hetpee~~
Oece& OJepee kesmeefjee uenjs~ efJee kes keesves keesves henjs~~
ieggJej kee efJekeuhe veefnb peie ceW~ jIegheefle ke=hee hetue heie heie ceW~~
Meeerhetle nguemeer kes vebove~ peeveW peiele kejs heo Jebove~~
Oeve keesKe iegosJe keer ceeF&~ jIegheefle ke=hee eke Yew DeeF&~~
Oeve Oeve Jen OejCeer ceelee~ efpemekeer ceeer heues efJeOeelee~~
pee pee pee eer pee iegosJee~ Oeve Yeeie nce heees mesJee~~
Oeve nes cesjs iegJej keer pee~ ojmeve mes nes heeheeW kee #ee~~
Ssmes nQ iegosJe
nceejs~ meyekes ner DeBefKeeeW kes leejs~~
DeefleMee ke=hee eYet keer heeF&~ pee pee kejW peevekeer ceeF&~~
jesce jessce eer jece efJejepeW~ mebYeJe nw nvegcele Yeer ueepeW~~
iegJej
oMe&ve cebieuekeejer~ eJeeve Yeer nw Deefle megKekeejer~~
jece esce keer hejeF nQ~ megKecebieuecee
MenveeF& nQ~~
pees iegosJe keer QeeB Deelee~ ts oes<e ogKeeW mes veelee~~
iegJej
leener iejs ueieFnQ~ YeeJe efJeMes<e MejCe pees DeFnQ~~
pees iegJej kes meodiegCe ieeJew~ veJeOee Yeieefle Gmeer kees heeJew~~
oesne- iegJej mebyeue Deehekee, Deeheefn jIegheefle ceesj~
ceve cebefoj ceW Dee yemees, heeTB Yeefe DeLeesj~~
(1)
keesmeuevebove
jece ke=hee ner, efveee he mes DeeF ieF& nw~
eer iegosJe kes he ceW DeeFkew, leerefvengB ueeske meceeF ieF& nw~
keepe efkees efJekeueebieve kes efnle, vewve yeoefjee eF ieF& nw~
Deepeg efoMee-efJeefoMeeDeeW ceWW peeFkes meesve efejwee ieeF ieF& nw~~
(2)
yeeueheves mes ner keeee ieg peer keer, jece kes jbie jBieeF ieF& nw~
eer efe$eket ceW DeeF yemes peyemes leyemes megKe eF ieF& nw~
nesle Devevo ceneefye osefKekes keeefcengB MeesYee uepeeF ieF& nw~
Deepeg efoMee-efJeefoMeeDeeW ceW peeFkes meesve efejwee ieeF ieF& nw~~
(3)
jece megesce ceW eerefle ye{er Deme eerefle keer eerefle YegueeF ieF& nw~
eerefle keer jerefle kener veefnb peee efke eerefle keer Yeerefle {neF ieF& nw~
meble-Demeble-cenble-eercevlekees esce kees hebLe yeleeF ieF& nw~
(4)
ceeveme cesIe Peceefkeke PeceePece ceeveme Yetefce veneF ieF& nw~
eer iegosJe kes ceeOece ceeveme-ceeveme-ceeveme eF ieF& nw~
ceeveme ner veefnb Meee mecegvoj yegef Deketle LeneF ieF& nw~
(5)
keesefkeue yewve efnes megKe owve meYew megve keeveve YeeF ieF& nw~
heeJeve keerefle& ceneeYeg jecekeer jeie-efJejeie megPeeF ieF& nw~
ceeF& mejmJeefle keb" meceeFkes mejiece ieerle megveeF ieF& nw~
(6)
keejpe Ske mes Ske efkees yeng lepe&veer oebles oyeeF ieF& nw~
keerjefle Deepeg megiebOe mJehe ceW efoied Deew efoieble ceW eF ieF& nw~
Ssmeer ve osKeer ve megveer ve SkengB peesefle efyevee meye DeeF ieF& nw~
(7)
Ssmeer nw keewve celeer pees efkemeer ieg %eeve kes Leen LeneF ieF& nw~
Ske celeer pees ye=nmheefle peer keer celeer kees Yeer Deepeg uepeeF ieF& nw~
iegJej kes iegJej eefle Gej iegJej keer iegJeeF ieF& nw~
(8)
jeceefnb jece yemeWs eefle jesce ceW jeceefnb kes ceve YeeF ieF& nw~
eerefle keer jerefle efveneefj ieg keer kegjerefle keer heeke efhejeF ieF& nw~
(15)
(16)
nef<e&le nQ meye efMe<e mecetn efke ueeseve kes heue heeF ieF& nw~
oesne- meerejece efJe Befke jns, ceele Meeer kes hetle~
pee iegJej pee pee ke=hee, pee eer jece kes otle~~
Deejleer keerpew ceeB Meeer ueuee keer~

escecetefle& efmeejece keuee keer~~
peekes ceefle meeW yegOepeve PeebheW~
efpemekeer ieefle peeF& veefnb ceehes~~
jIegheefle
otle cenemegKeoeF&~
oerve-nerve kes meoe meneF&~~
jIegJej eefjle JeerefLeefvevn efyenjW~
YeeJe Deketle efuees eYeg efnejs~~
Yeejle Yet<eCe eer iegjeF&~
ceefncee vesefle vesefle peve ieeF&~~
peieodieglJe kes Yeeie meBJeejs~
YeepeveeW kes eeCe DeOeejs~~
YeieJeeJee
ef$eob[erOeejer~
Deveeeej keer jerefle heBJeejer~~

iegJejpeer keer ener keneveer~
efe$eket ner nw jpeOeeveer~~
heg
Mejerj Jeeceveer keeee~
e%ee kee keesF& heej ve heeee~~
leerefvengB ueeske megkeerjefle ieeJeQ~
iegJej vesce kees hee" he{eJeQ~~
Deejefle Leeue DekeeMengB eF&~
oerheke leejs efJeefJeOe mepeeF&~~
YeeJe efJeMes<e pees Deejefle ieeJeQ~
meesF iegosJe keceue heo heeJeQ~~
eerefMeJe kegceej efmebn efMeJeced, eer hejceOeece (hejeroeyeeo)
DeelceOejce meod efeod Deevevoceve Ie ceBn meejbieheeveer~

veefvoeece yeefme eefjle leeiecee Deelce jece heefneeveer~~
jeceke=hee efyeveg mele veefnb Ghepew efeod efyeveg jeceefnb peeveer~
efyeveg leeieefnb Deevevo ve Ghepew jeceevevo jme Keeveer~~
jeceevevo jefle jeceYe yej Yejle eefj$e yeKeeveer~
pesefnb kejveer jIegyej jme yejmew Yejle Oejce meesF peeveer~~
Yejle Oejce meod efeod Deevevoefnb cevegJee yevele efveceeveer~

iegheo peiele Deeeee& jeceYe efyeveg osKesefnb heefneeveer~~
mesJee efyekeue Debie efnle DeJeOeefnb efe$eket mece peeveer~
Yejleefnb Oejce jecejefle efnle heg leeieefnb Yeesie efveceeveer~~
leeie keLee en Yejleeefjlejme efMeJe leguemeer Gj Deeveer~
efMeJeced hejcejevee kesMeJekeefj jeceefnb Ye yeKeeveer~~
(17)
Yeejleere peerJevecetue
ceeveJe kees mees DeLeeX ceW ceeveJe yeveeves kee ese

Gve Goee peerJeve-cetueeW kees nw, efpevekes ceeOece mes
Jen Dehevee meeefJeke peerJeve efyelee jne nw~ Jemlegle
efkemeer Yeer je<^ kee cetueebkeve JeneB kes peve-meceepe
kes DeeejCeiele cetueeW kes DeeOeej hej ner neslee nw~
eleske je^ keer Ske hejchejeiele mebmke=efle nesleer nw,
efpemekee me=peve Gve cetueeW kes DeeOeej hej neslee nsw
efpevnW JeneB kes ceneheg<eeW ves Deheves peerJeve ceW Deheveeee~
Jemlegle Gve cetueeW kes Deewj Gvekes ceeOece mes ner Gvekee
eefj$e SJeb JeefelJe ieewjJecee yevekej mJeCee&#ejeW ceW
Debefkele ngDee nw~ efkemeer Yeer osMe keer Yeewefleke eieefle
kee Yeer cenJe nw uesefkeve Yeewefleke eieefle kees Gme osMe
kee Mejerj kene pee mekelee nw, peyeefke GmeceW eeCeleJe kee mebeej kejves Jeeues peerJeve-cetue ner nQ~ Fmemes
efkemeer Yeer Jeefe, peeefle, meceepe, osMe Je je^ kes peerJevecetueeW kee cenJe mhe nes peelee nw~
efkemeer Yeer meceepe keer OeejCeeSB, ceeveleeSB, DeeoMe&
Deewj Gelej Deekee#eeSB ner Jeneb kes peerJevecetueeW kee
me=peve kejleer nQ Deewj en osMe, keeue Je heefjefmLeefle
meehes#e nesleer nQ~ eeefhe Fve peerJeve cetueeW keer DeeOeejYetefce ceW eee heefjJele&ve veneR neslee, hejvleg Gvekes JeJele
he ceW heefjefmLeefle-peve heefjJele&ve neslee jnlee nw~
Yeejleere peerJeve ceW veejer kes Meerue keer j#ee kee meoe mes
efJeMes<e cenJe jne nw~ ceOe egie ceW meMee efJeosMeer
DeeeceCekeeefjeeW keer peeoefleeeW mes peye eneB kes DeMee
[e0 Oece&heeue cewveer (ieg[ieeBJe)
jepee Deewj peve-meceepe Gvekeer j#ee ve kej mekes, lees ve

kesJeue meecetefnke peewnj kees eee efceuee Deefheleg
mecYeJele meleer-eLee kee eeueve Yeer leYeer ngDee~
Yeejleere veejer ves efJeosMeer heeMeefJeke-Meefe kee efMekeej
nesves keer Dehes#ee eeCeeW keer yeefue os osves kees esemkej
mecePee~ Gve heefjefmLeefleeeW ceW ener eneB kee peerJeve
cetue Lee, uesefkeve yeoueles heefjJesMe ceW Deepe Fmekeer
DeeJeMekelee veneR, Dele Jener meleer-eLee, pees Gme
egie ceW ieewjJe kee keejCe yeveer Leer, Deepe efveboveere Je
DeJeebveere nes ieeer~ cetueeOeej Jener jne- veejer kes
Meerue keer j#ee~ Deepe Yeer ceoesvcee ceeveJe keer je#emeer
Je=efeeeW kee efMekeej nesves mes yeeves kes efueS eeCeeW keer
Deengefle osves Jeeueer veeefjeeW kees eneB mecceeve keer ef mes
osKee peelee nw- en keee kece nw? peerJeve kes Gelej
cetue ner Jen DeeoMe& yeves jnles nQ, efpevekes efueS ceeveJe
ve kesJeue Deveble ke menkej peerJeve Jeleerle kejves kes
efueS leweej nes peelee nw, Deefheleg mecee Deeves hej eeCe
leke veeweJej kej oslee nw uesefkeve Deheves cetue veneR
es[lee~ efhele=-Yee jece men<e& jepe leeie kej eewon
Je<eeX kes efueS Jeve kees eues ieS Deewj eeCe peeefnb
ye Jeeve ve peeF& kee heeueve kejles ngS oMejLe
heg$e-efJeeesie ceW mJeie& ner efmeOeej ieS, hej Deheves Jeeve
kee heeueve kejves ceW veneR etkes~ cenejeCee eleehe JeveJeve ceejs efhejles jns, yees kees Ieeme keer jeser leke
efKeueeF& uesefkeve ve mJeeefYeceeve kee leeie efkeee Deewj
(18)
ve ner hejeOeervelee mJeerkeej keer~ veew Je<e& kes ieg ieesefJevo

efmebn ves Oece& keer j#ee kes efueS efhelee lespe yeneogj kees ner
es ceeveJe yeleeles ngS Oece& keer yeefueJesoer hej e{ves kes
efueS esefjle efkeee~ Flevee ner veneR, mJeOecex efveOeveb
ese hejOeceex YeeeJen (Deheves Oece& ceW cej peevee
Dee nw uesefkeve Oece&-heefjJele&ve veneR kejvee, keeeWefke
Jen YeeeJen nw)~ Fme peerJeve-cetue mes DeefYeefmebefele
nesves kes keejCe Gvekes meele Deewj veew Je<e& kes heg$eeW ves Yeer
Deheves kees oerJeej ceW efpevoe ner efeveJee uesvee Dee
mecePee, uesefkeve Oece&-heefjJele&ve mes ceveener kej oer~
mJele ieg ieesefyevo efmebn otmejs oesveeW heg$eeW kes eg ceW
Menero nes peeves kes yeeo Yeer peerJeve-Yej Deleeeejer
Deewjbiepesye Deewj Gmekes mesveeheefleeeW mes petPeles jns, uesefkeve
Oece&, peeefle Deewj osMe keer hejepee mJeerkeej ve keer~
Yeieleefmebn, jepeieg Deewj megKeosJe kees keewve Yeguee mekelee
nw, efpevneWves osMe keer mJelev$elee kes efueS nBmeles-nBmeles
heeBmeer kes leKles etce efueS Deewj Ghe leke ve keer~ es nQ
Fve osMe-YeeeW kes cetue-mJeeefYeceeve, mJelev$elee-esce,
Oece&-j#ee Deewj osMe-esce efpevneWves Fve cetueeW kes efueS
ye[s mes ye[e leeie efkeee Deewj Yeejle ner keee, efJee kes
Fefleneme ceW Decej nes ieS~
peerJeve-cetueeW kee DeeOeej
Yeejleere peerJeve-cetueeW kees peeveves kes efueS Gvekes
DeeOeej kees mecePevee DeeJeMeke nw~ ceeveJe meYelee
kes efJekeeme kes meeLe-meeLe ceveg<e ves cee$e heMegJeled
peerJeve Jeleerle kejves keer Dehes#ee keg Deewj Deer
lejn peerJeve peerves keer keuee meerKeveer eener nesieer~ mecetn
ceW peerJeve Jeleerle kejves keer esjCee mecYeJele Deelcej#ee
kes efmeeble mes efceueer nes~ en Deelce-j#ee ner mechetCe&

mecetn keer j#ee ceW heefjCele nes ieF&~ Fmeer mes ceeveJe kees
Decetue peerJeve kee cenJe mecePe ceW Deeee~ ceeveJe ceW
peerJeve keer DeemLee GlheVe nes ieeer Deewj Jen
Deheves mecetn Je meceepe kes meYeer ceveg<eeW kes peerJeve kes
cenJe kees DevegYeJe kejves ueiee~ ener peerJeve-cetueeW
kes eefle Gmekes efJeeeme kee DeejbYe Lee~ Jemlegle Fve
cetueeW kee DeeOeej egefle, mce=efle, hegjeCeeW ceW Devleefve&efnle
mele SJeb ceneheg<eeW kee DevegYetle mele SJeb meoeejCe
ner nw, efpemes nce Fme he ceW emlegle kej jns nQ~ yeewefke
eeCeer nesves kes keejCe Jen eleske keee& kes DeewefeleDeveewefele hej efJeeej kejves ueiee- henues Jeweefeke
ef mes, hegve meeceeefpeke ef mes Deewj Devlele ceeveJeere
ef mes~ Oeerjs-Oeerjs Gmeves Deheves Devlece&ve ceW mJeerkeej
kej efueee efke Fme Deewefele-Deveewefele kee DeeOeej
Gmekee yeewefke efJeJeske nw, eens Jen efkemeer Yeer #es$e ceW
keeeW ve nes~ Jeweefeke #es$e ceW Jeefe Deheves-Deehe ner
oesveeW he#eeW keer Deesj mes leke&-efJeleke& kej efkemeer efveCe&e
hej hengBelee nw, peyeefke meeceeefpeke #es$e ceW meYeer Jeefe
oes ee DeefOeke he#eOej yevekej Dehevee-Dehevee he#e
mhe Deewj meMee kejves kee eelve kejles nQ~ ceeveJe ves
Fme efJeJeske Meefe kes cenJe kees Yeer mJeerkeej efkeee
Deewj peerJeve-cetueeW kes DeeOeej-mJehe Fmes Deheveeee~
peye Gmekee Ske ner cetue Deveeve osMe, keeue Je
heefjefmLeefleeeW ceW Gheege ve eege ngDee, lees Gmeves Fve
hej Yeer efJeeej kejvee DeeJeMeke mecePee Deewj Fme
efveCe&e hej hengBee efke Fve heefjJele&veeW kes meeLe peerJevecetueeW ceW Yeer heefjJele&ve DeeJeMeke nw, Dele mecee
heefjJesMe kees Yeer Fmekee DeeOeej mJeerkeej kej uesvee
eeefnS~ eefo es peerJevecetue Fme Jeeheke peve-meceepe
kes keueeCe kes efueS ve neW, lees GvnW Yeer veneR mJeerkeej
efkeee pee mekelee, Dele peerJevecetueeW kee Ske cenJehetCe&
DeeOeej yevee ueeske-keueeCe keer eslevee~ en meye lees
"erke nw, uesefkeve Skeekeer ceeveJe kee keee nes? keee
Jen Deheves meYeer cetueeW kee ueeske-keueeCe kes efueS
leeie kej os DeLeJee JeneB Yeer efJeJeske SJeb Deve DeeOeejeW
kee Deeee ueskej Deheves Deevleefjke GVeeve hej
efJeeej kejs? mhe nw efke pees cetue Jeefe kee Deevleefjke
GVeeve veneR kejles, Jes Yeer peerJevecetue veneR nes mekeles~
meb#eshele nce ken mekeles nQ efke Yeejleere peerJevecetueeW kes efvecve DeeOeej nes mekeles nQ1. peerJeve kes eefle DeemLee Deewj ueieeJe
2. efJeJeskeMeerue efevleve
3. heefjJesMe-yeesOe
4. ueeske-keueeCe keer eslevee Deewj
5. Jeweefeke GoeeerkejCe DeLeJee Deevleefjke
GVeeve
Fve DeeOeejeW kees Oeeve ceW jKeles ngS ceeveJecetue keer heefjYee<ee nw- efkemeer osMe, keeue Deewj heefjefmLeefle
ceW peve-meeceeve keer Goee ceeveleeSB ner ceeveJe cetue
nesleer nQ~ Deewj kemeewefeeB nQ1. efpemekee Oese Jeeheke ueeske-keueeCe nes~
2. efpememes Jeefe kee GoeeerkejCe nes~
cetueeW kee JeieeakejCe
peerJeve-cetueeW kee Jeeheke %eeve eehle kejves kes
efueS Gvekee JeieeakejCe Yeer efkeee pee mekelee nw~ pewmesMeejerefjke cetue ceW mJemLe osn keer yeele kener pee mekeleer
nw, efpemekes DeefveJeee& leJe nes mekeles nQ- veerjesie,
meMee, menveMeerue, meye DebieeW kee Deevegheeefleke efJekeeme,
(19)
Deeeg kes Devegmeej Deeveve hej lespe, meeQoe& Deewj mhetefle&~

Fmeerekeej Jeweefeke cetueeW ceW Deelceyeue, DeelceefJeeeme,
mJeeefYeceeve, Deelce-efveYe&jlee, efveYeeakelee, mevlees<e, Oewe&,
mebkeuhe, meoelee Deeefo kees efueee pee mekelee nw~
DeeefLe&ke cetueeW ceW Gefele meeOeveeW mes Oeve kee Gheepe&ve,
mele ceeie& mes ner Gmekee Jee, efceleJeelee, Gheege
oeve leLee DeveeJeMeke meben ve kejvee Deeefo~ nceejs
eneB kene Yeer nw- DeLe&me eflee ielee oeveb
Yeesiees veeMee (Oeve keer leerve ieefleeeB nesleer nQGheYeesie kej uees, oeve os oes DeveLee ve nes peeesiee)~
veweflekepeerJeve cetueeW ceW kee&Je heeueve, F&ceeveoejer, leeie,
yeefueoeve, hejeshekeej, mesJee, meoeeej, efMe JeJenej,
meleefvee, JeJemLee kes eefle Deeoj Deeefo kees efueee
pee mekelee nw~ meeceeefpeke cetueeW ceW meodYeeJevee,
menevegYetefle, meneesie, ceeveJeerelee Deeefo kees jKee pee
mekelee nw~ jepeveerefleke cetueeW ceW jeêsce, mJelev$elee,
DevegMeemeve, efJepeeesuueeme Deeefo kee cenJe nw~ Oeeefce&ke
cetueeW ceW DeJee meee ceW efJeeeme, YeieJeodYeefe, keerle&ve,
iegCeieeve, eeLe&vee Deeefo kees efueee pee mekelee nw~ yeewefke
cetueeW ceW cenJehetCe& nw- keuhevee, efpe%eemee, efJeJeseve,
efJeMues<eCe, Jew%eeefveke efebleve, ceveve, jevee-Oeefce&lee
Deewj efJeJeske~ meeQoe& mebyebOeer cetueeW ceW mebJesoveMeeruelee,
keueeesce, eke=efle-esce, ceeveJe meeQoe& esce Deeefo kees
mLeeve efoee pee mekelee nw~ DeeOeeeflceke cetueeW ceW
Oeeve-hejeeCelee, Mejerj-yeesOe mes Deleerle DeJemLee kees
eehle kejvee, yeeevegYetefle kes heefLeke yevevee Je yeeleJe keer Keespe Deeefo nQ~
FvnW Deveeve JeieeX ceW jKeves kee leelhee& en veneR
efke Fvekee hejmhej mebyebOe veneR~ Jemlegle en meYeer
cetue-JeJe=#e heer peerJeve-cetue keer MeeKee-eMeeKeeSB
ner nQ~
(20)
kesJe keer Yeefe
eYeg eerjece megceb$epeer (cenejepe oMejLepeer kes

ceb$eer) kees DeeesOee peeves kees ueewekej, mJeeb meerlee,
ue#ceCe Je efve<eeojepeiegn kes meeLe iebiee peer kes le hej
Deekej, iebiee-heej kej, Deeies Jeve keer Deesj peevee eenles
nQ~ iebiee-heej kes efueS GvnW veeJe keer DeeJeMekelee
nesleer nw~ Jes meJe&meceLe& eYeg eerjece, efpevekes ejCe keceue
mes eer iebiee eke ngF&, pees ye[s-ye[s heeheeW kee veeMe
kejves Jeeueer nw, kesJe mes veeJe ceeBieles nQleguemeer pesenf kes heo hebkepe les eieer leefveer, pees njw DeIe iee{~s
les eYeg ee meefjlee lejyes kengB ceebiele veeJe kejejs w "e{~s ~
(keefJeleeJeueer-DeeesOeekeeC[ 5 (3-4))
kesJe veeJe ueskej veneR Deelee nw Deewj eYeg mes
kenlee nw efke Gmeves Gvekes jnme kees peeve efueee nwDeehekes ejCe keceueeW keer Oetue kes efueS meYeer kenles nQ
efke Jen ceveg<e yevee osveer Jeeueer keesF& pe[er nwceeBieer veeJe ve kesJe Deevee~
kenF legcnej cejceg ceQ peevee~~
ejve keceue jpe kengB meyeg kenF&~
ceeveg<e kejefve cetefj keg DenF&~~
(jeceeefjleceeveme-DeeesOeekeeC[ 100(3-4))
kesJe kenlee nw-ns eYees! Fme Iee mes Lees[er ner
otj hej kesJeue kecej Yej peue nw~ eefueS, ceQ en Leen
efoKeuee otBiee~ Deehekeer ejCe-jpe kee mheMe& kej cesjer
veeJe kee Gej nes ieee lees ceQ Iej keer eer kees kewmes
mecePeeGBieeSefn IeeleW Leesejf ke otj Denw keef ueeQ peueg, Leen osKeeFneQ pet~
hejmes heie Oeteuf e lejw lejveer, Iejveer Iej keeeW mecegPeeFneQ pet~~
(keefJeleeJeueer DeeesOeekeeC[ 6(1-2))
kesJe Deeies kenlee nw-ns eYees! Deehekes ejCe
keceueeW keer Oetefue mes helLej keer efMeuee megvoj eer nes
ieF&; keneR cesjer veeJe Yeer cegefve keer helveer ve yeve peees,
eer peieoerMeemeeo ieghle (peehegj)
cesjer veeJe keer ueke[er helLej mes ke"esj veneR nw, cesjer
veeJe lees DeJeMe ner cegefve helveer neskej G[ peeesieer~ ceQ
keg Deewj keece kejvee veneR peevelee ntB, efmehe& Fmeer veeJe
mes Deheves meejs heefjJeej kee heeueve-hees<eCe kejlee ntBgDele efmeuee YeF veeefj megneF&~
heenve leW ve kee" keef"veeF&~~
lejefveG cegefve Ieefjveer nesF peeF&~
yee hejF ceesefj veeJe G[eF&~~
Sefnb eefleheeueGB meyeg heefjJee~
veefnb peeveGB keg DeGj keyee~~
(jeceeefjleceeveme-DeeesOeekeeC[-100(5-6-7))
kesJe keer Fme ceveesoMee kee efe$eCe yeeyee metjoeme
peer ves Deheves heo cesW Fme ekeej efkeee nwyeej-yeej eerheefle kenQ, OeerJej veefnb ceevew~
ceve eleerefle veefn DeeJeF&, Gef[yeew ner peevew~~
vesjW ner peueLeen nw, eueew, legcnW yeleeGB~
metjoeme keer yeerveleer, veerkeQ hengBeeGB~~
(metj jece eefjleeJeueer-heo 30 (9-12))
Yeesuee kesJe eYeg mes hetlee nw efke JeemleJe ceW Jes
iebiee-heej peevee eenles nQ lees cegPes heefnues Deheves ejCe
keceue Oeesves kes efueS Dee%ee oerefpeSpeeQ eYeg heej DeJeefmeiee ennt~
ceesefn heo heogce heKeejve kennt~~
(jeceeefjleceeveme DeeesOeekeeC[ 100(8))
osefKeS! kesJe Yeesuee ner veneR, elegj Yeer nw~ eYeg
kes eerejCeeW kees Oeesves kes efueS keee Depeerye Yetefcekee
yeveeF&~ keee eYeg Ssmes Yee mes ejCe Oeesves kes efueS
cevee kej mekeles nQ? keYeer veneR~ Fmeer yeere, kesJe
meeselee nw efke eYeg eerjece ejCe Oeesves kes efueS cevee lees
veneR kejWies, uesefkeve keneR ue#ceCe mJeYeeJeJeMe yeeOeke
veneR yeve peeeW- keneR mJeeb ner eerejCe Oeesves ueieW,
Deewj es meeseW efke kesJe kees DeefOeke GlejeF& uesves kee
ueesYe nw~ FmeefueS, Fve meYeer DeeMebkeeDeeW hej Deheveer
Deesj mes henue kejles ngS eYeg kes eerejCeeW ceW Deheveer
Fe eke kej oslee nwheo keceue OeesF e{eF veeJe ve veeLe GlejeF& eneQ~
ceesefn jece jeGefj Deeve omejLe meheLe meye meeeer keneQ~~
ye leerj ceejngB ueKeveg hew peye ueefie ve heee heKeeefjneQ~
leye ueefie ve leguemeeroeme veeLe ke=heeue heej GleeefjneQ~~
(jeceeefjleceeveme DeeesOeekeeC[ 100 bo)
kesJe kes esce ceW uehess ngS Dehes Jeeve megvekej
eYeg meerlee Deewj ue#ceCe keer Deesj osKekej nBmeles nQmegefve kesJe kes yewve esce uehess Dehes~
efyenmes keveeSsve efeleF peevekeer ueKeve leve~~
(jeceeefjleceeveme DeeesOeekeeC[ 100meesj"e)
ceeveme kes Fme kesJe hej Deepekeue kes
keLeeJeeeke Gmekes hetJe&pevce kes Deveske emebie, eYeg
keeeW nBmes hej, megveeles nQ-efJeMes<ele, 1. #eerj meceg ceW
eer efJe<Ceg YeieJeeve kes eerejCeeW kes heeme Ske kehe
kees Deeves hej ue#ceerpeer Deewj Mes<eveeie peer ves jeskee LeeDeepe Jener kehe kesJe nw, ue#ceerpeer meerleepeer nQ
Deewj Mes<eveeie ue#ceCe peer nQ~ 2. meerleepeer Deewj
ue#ceCepeer ves eYeg kes oeeW ejCe Je yeeeW ejCe keer
mesJee kee yeBJeeje kej jKee nw, Deye en kesJe oesveeW
ner ejCe Oeesvee eenlee nw~
kesJe kes Det esce kees osKekej ke=heeueg eYeg
Gmemes cegmkeje kej kenles nQ efke let Jener kej efpememes
lesjer veeJe ve peees~ eYeg lees Yee kes JeMe ceW jnles nQ~
kesJe mes kenles nQ efke nceW osj nes jner nw, peuoer mes peue
ueekej, hewjeW kees Oeeskej heej Gleej~ helee veneR eYeg kees
keneB kes efueS osj nes jner nw, nes mekelee nw efke eYeg kes
Yee keer keecevee kees hetCe& nesves ceW osjer kee DeeYeeme
ngDee nes Deewj FmeefueS, peuoer mes peuoer Deheves ejCeeW
kees OegueJee uesvee eenles neWke=heeefmebOeg
yeessues cegmegkeeF&~
meesF ke pesefnb leJe veeJe ve peeF&~~
(21)
yesefie Deeveg peue heee heKee~

nesle efyeuebyeg Gleejefn hee~~
(jeceeefjleceeveme DeeesOeekeeC[ 101(1-2))
es eYeg Ssmes nQ, efpevekes veece kees Ske yeej mcejCe
kejles ner ceveg<e Deheej YeJemeeiej mes heej Glej peeles
nQ- Jes ner ke=heeueg eYeg iebiee heej kes efueS kesJe mes
Devegen kej jns nQ, efpevneWves mebmeej kees leerve heie mes Yeer
ese kej efoee Leepeemeg veece megefcejle Ske yeeje~
Glejefnb vej YeJe efmebOeg Deheeje~~
meesF ke=heeueg kesJeefnb efvenesje~
pesefnb peieg efkee efleng heieng les Leesje~~
eYeg keer Ssmeer YeeJelmeuelee kees osKekej ceeB
iebiee Yeer nef<e&le nesleer nQ~ kesJe kees eYeg kee DeeosMe
efceue ieee nw, Jen ke"ewles ceW peue Yejkej ues Deeeeheo veKe efvejefKe osJemeefj nj<eer~
megefve eYeg yeeve ceesnB ceefle kej<eer~~
kesJe jece jpeeemeg heeJee~
heeefve ke"Jelee Yeefj uesF DeeJee~~
(DeeesOeekeeC[ 101(5-6))
kesJe keer ceveeskeecevee hetjer nes jner nw, Gmes Deefle
Deevevo nes jne nw~ Gmes eYeg kes ejCe megueYe nes iees nQ,
Deefle Deevevo Je esce ceW Gcebiekej eYeg kes ejCe keceue
Oeesves ueiee~ Deepe leke efkemeer Yee kees eYeg kee Ssmee
DeeMeerJee&o veneR efceuee nw pewmee kesJe kees efceuee nw~
mecemle osJelee hetueeW keer Je<ee& kej kesJe keer eMebmee
kejles nQ efke Fmekes meceeve keesF& hegCeJeeve veneR nwDeefle Deevevo Gceefie Deveggjeiee~
ejve mejespe heKeejve ueeiee~~
yejef<e megceve megj mekeue efmeneneR~
Sefn mece hegve hegbpe keesG veeneR~~
leguemeer mejenw leekees Yeeieg, meevegjeie megj~
yej<eQ megceve, pee pee kenw sefj sefj~~
(keefJeleeJeueer DeeesOeekeeC[ 10(5-6))
(22)
Jen kesJe Deheves heefjJeej meefnle eYeg kes ejCe

keceueeW kees Oeeses peue kee heeve kejlee nw, Deheves hetJe&peeW
kee Yeer Gej kej ueslee nw Deewj efhej, Fmekes yeeo ner
cegefole neskej eYeg kees iebiee peer kes heej ues peelee nw~
kesJe kees eYeg ke=hee hetjer efceueer nw Deewj hetje hetje ueeYe
efueee nwheo heKeeefj peueg heeve keefj Deeheg meefnle heefjJeej~
efhelej heej keefj eYegenf hegevf e cegeof le ieeG uesF heej~~
(jeceeefjleceeveme DeeesOeekeeC[ oesne 101)
je^keefJe eer cewefLeueerMejCe ieghle Deheves meekesle
ceW Gme kesJe kes efueS en mecceeve osles nQeYeg heo Oeeskej Yee Deehe Yeer Oees ieee~
kej ejCeece=le heeve Decej Jen nes ieee~~
Deye eYeg eerjece meerlee, ue#ceCe Deewj efve<eeojepe
iegn kes meeLe veeJe hej mes Glej kej iebiee peer kes jsle ceW
Ke[s nes iees nQ~ kesJe veeJe hej mes Glejkej eYeg kees
ob[Jele kejlee nw, eYeg kees mebkeese neslee nw efke kesJe
kees keg veneR efoee nw- Gmes Deheveer cepeotjer efceueveer
eeefnSGleefj "e{ YeS megjmeefj jslee~
meere jece iegn ueKeve meceslee~~
kesJe Gleefj ob[Jele keervne~
eYegefnb mekege Sefn veefnb keg oervne~~
oechele-peerJeve ceW efkemeer kees efkemeer eerpe kee
DeYeeJe ve DeKejs-nceW ceeB meerlee mes esjCee uesveer nw~ eYeg
kees keg osvee nw, meerlee peer peeve peeleer nQ Deewj emeVeefee
mes Deheveer jlvepeef[le DeBiet"er Gleej osleer nQ~ ke=heeueg
eYeg Debiet"er kees GlejeF& kes he ceW uesves kees kenles nQ
uesefkeve kesJe Dekegueekej eYeg kes eerejCeeW kees heke[
ueslee nw~ Jen kenlee nw- ns eYeg! Deepe ceQves Deehekes
eerejCe Oeeskej keee veneR heeee- meye keg hee efueee
Deewj oes<e, ogKe Deewj oefjlee keer Deeie yegPe ieF&~ ceQves
yengle mecee mes cebpetjer keer nw, Deepe efJeOeelee ves hetCe&
hesCe cepeotjer Deer lejn mes os oer~ ns veeLe! ns

oeeueg! Deehekeer ke=hee mes cegPes keg veneR eeefnS~ ueewles
mecee Deehe cegPes pees keg oWies, Jen emeeo ceQ efmej
e{ekej uetBiee~
efhee efne keer efmee peeveefve nejer~
ceefve cegojer ceve cegefole Gleejer~~
kensG ke=heeue uesng GlejeF&~
kesJe ejve iens DekegueeF&~~
veeLe Deepeg ceQ keen ve heeJee~
efces oes<e ogKe oeefjo oeJee~~
yengle keeue ceQ keerefvn cepetjer~
Deepeg oervn efyeefOe yeefve Yeefue Yetjer~~
Deye keg veeLe ve eeefne ceesjs~
oerveoeeue
Devegen
leesjs~~
efhejleer yeej ceesefn pees osyee~
mees emeeog ceQ efmej Oeefj uesyee~~
ue#ceCe Je meerleepeer Yeer kesJe kees uesves kees kenles
nQ uesefkeve kesJe keg Yeer veneR ueslee~ eYeg Oece& mebke
ceW he[ iees~ DeeefKej ceW, keCee kes Oeece eYeg Deheveer
efvece&ue Yeefe kee Jejoeve oskej kesJe kees efJeoe kejles
nQyengle keervn eYeg ueKeve efmeeB veefnb keg kesJe uesF~
efyeoe keervn keveeeleve Yeieefle efyeceue ye osF~~
(jeceeefjleceeveme DeeesOeekeeC[ oesne 102)
kesJe kees eYeg keer efvece&ue Yeefe efceue ieF& nw
uesefkeve Gmekeer GlejeF& Mes<e jner~ jeceJeleej ceW eYeg kee
en mebkeese yevee ner jne~ yeeue meKee eermegoecee peer
kes ejCeeW kees Oeeskej Deewj Deheveer eefjkee mes DeefOeke
Oeve mecheoe oskejosefKe megoecee keer oerve oMee,
keCee keefjkew keCeeefveefOe jesS~
heeveer hejele kees neLe geew veefnb,
vewveve kes peue meeW heie OeesS~~
(23)
iegosJe kee peveceefove

iegosJe kee peveceefove nw heJe& hejce heeJeve~
mebeeefvle ceeIe <edefleue SkeeoMeer megneJeve~~
iegJej kee yegef efvePe&j
Pej Pej PejW mejmJeefle
Gvekeer efieje mes Pejleer
efmeee jece hesce Yeefe
efvele %eeve Ieve yejmelee pewmes yejmelee meeJeve~
mebeeefvle ...................................~~
mechetCe& %eeefveeeW ceW
efvepe %eeve mes nQ eefe&le
ieg mete&JebefMeeeW kes
Gvemes meowJe Jeefvole
iegJej Jeefme peer kees nw Jevovee kee Jevove~
mebeeefvle ..................................~~
[e0 eerceleer Jevovee eerJeemleJe
efJekeueebieeW kes efnle ceW

peerJeve efkeee meceefhe&le
meleeLe& ceW peieodieg
kes heo hew Jes eefleefle
nQ peesefleheg_pe iegJej peieceie nw ceeB kee DeeBieve~
mebeeefvle ....................................~~
JeefOe&<Ceg yeveW iegJej
MegYekeecevee nceejer
peerJeve meowJe megjefYele
kesmej keer pewmes keeejer
ceeB Yeejleer nQ ieefJe&le nw efoJe Gvekee ueeueve~
mebeeefvle ...................................~~
hetpeheeo peieodieg peer kes Deeieeceer keee&ece
emlegefle-hetpee
efovee
efJe<ee
05 hejJejer 2009 mes

09 hejJejer 2009 leke
ceeveme meccesueve
meeeb 2 mes 5 yepes

eqoJe eJeeve
meeeb 2 mes 5 leke
01 ceee& 2009 mes

09 ceee& 2009 leke
eerjecekeLee
meeeb 3 mes 6 yepes
16 ceee& 2009 mes

22 ceee& 2009 leke
eerceodYeeieJelekeLee
eele 930 mes 130 leke
yegDee peer
Deeeespeke leLee mLeeve

cenvle eerjeceYet<eCeoeme, eerjIegveeLe cebefoj
Keveslee ieesno, efpe0- efYeC[, ce0e0
heesve- 07539-280726
mewkej-10 A jeJelegueejece heeke&
ieg[ieeBJe (nefjeeCee)
cees0- 9871550580
eer mevekeeefoke osJeveejeeCeoeme, osJehelvece,
kee"ceeC[t, vesheeue~
heesve-0977-9747022009
ieerleeYeJeve veb0 3 Iee hej
mJeiee&ece, $e+ef<ekesMe (GejeKeC[)
Deeeespeke- eer veejeeCe [eueefceee
(24)
MebKe-OJeefveefJe%eeve
mevOee kej egkeves hej leLee efnvogDeeW kes Oece&

ceefvojeW ceW, Oece& keLeeDeeW cesW MebKe kee veeo efkeee peelee
nw, en Yeer jnmehetCe& nw~ Jew%eeefvekeeeshesmej peieoerMeev
yemeg cenesoe ves Deheves eeesieeW mes efme efkeee nw efkepeneb leke MebKe keer OJeefve peeleer nw Jeneb leke mebeeceke
jesieeW kes Deveske efJe<eee hejceeCeg mJeeb ner otj nes peeles
nQ, Jeneb kee JeeegceC[ue efJeMeg nes peelee nw~
pees ueesie nce hej en Dee#eshe kejles nQ efke- en
ueesie cegBn mes ner tles nQ, Fme hej GvnW peevevee eeefnS
efke- pewmes ece[e DeMeg nesves hej Yeer eeflehe#eer Yeer
ce=ieecee&efohe ceW Gmekee Gheeesie uesles nQ, Deewj Gmes
Meg ceeveles nQ~ pewmes osJeceefvoj ceW ece[s kes yeves nesves
mes petlee ues peeves kee efve<esOe nesves hej Yeer ece[s kee
ce=obie ee {esue Jeneb ues peeee peelee nw~ pewmes yeeue
DeMeg nesves hej Yeer eeflehe#eer ueesieeW mes efMeKee (eeser)
he ceW eege efkees peeles nQ, ecejer keer het ecej
ceefvojeW ceW, iegejeW Jee jepeYeJeveeW ceW Pegueles nQ, Deewj
GvnW Meg ceevee peelee nw, pewmes hegjer<e DeMeg nesves hej
Yeer eeflehe#eer Yeer ieeshegjer<e (ieesyej) he ceW Gmekee
Gheeesie kejles nQ, Deewj Gmes Meg ceeveles nQ, ceue DeMeg
nesves hej Yeer Yemce he mes eege keer peeleer nw, keeeWefkeYemce Deefive keer ceue nesleer nw, pewmes efke ke=<CeepegJexo
ceW kene nw- DeivesYe&mceeefme, Deives hegjer<eceefme (lew0
meb0 1/2/12 (3) pewmes oeble DeMeg nesves hej Yeer,
DeefmLecee nesves hej Yeer, iepeovlehe ceW eefleheef#eeeW mes
Yeer Gheege efkees peeles nQ, yeefuke Deheves cegKe ceW Yeer
ueieees peeles nQ, Deheveer efeeeW kes neLe ceW et[er he ceW
heefnveees peeles nQ~ pewmes cet$e DeMeg nesves hej Yeer eeflehe#eer
Yeer ieescet$eeefohe ceW Gmekee eeesie kejles nQ, Deewj Gmes
efJeeeJeeieerMe hetpeheeo heb0 oerveeveeLe Meeeer meejmJele
Meg ceeveles nQ~ pewmes efke- ke=efce-efJeMes<e kes cegKe keer

ueej mes GlheVe Yeer jsMece kees heefJe$e ceevee peelee nw~
pewmes Jeceve (Guer) DeMeg nesleer ngF& Yeer ceOeg-he ceW
eefleheef#eeeW mes eege keer peeleer nQ, Deewj e%e ceW Yeer
Gmekee eeesie efkeee peelee nw, pewmes nerhe keewef[eeB
Yeer meYeer mes eege keer peeleer nQ, Fmeer lejn DeefmLe
DeMeg nesleer ngF& Yeer MebKe Deeefo he ceW Gmekee eeesie
neslee nw, Deewj MebKe kees Meg ceevee peelee nw~ en meye
meeceeve-Meee kes DeheJeeo nQ~
eefo kene peeJes efke- en lees Deehekeer Fe
ngF&, efpemes eens Meg yevee oW, efpemes DeMeg~ Fme hej
en peevevee eeefnS efke- meeceeve-Meee kes DeheJeeo
meJe&$e ngDee kejles nQ, Deewj Jes mJeeYeeefJeke nesles nQ, GvnW
Jewmee ner ceevevee he[lee nw~ Dee#eshlee ueesie efpevnW ner
SJeb Demhe=Me kenles nQ, Gvekes cegKe ceW Yeer keee ner
peg[er ngF& veneR efpevnW oeBle kenles nQ? keee Deehe GvnW
efvekeueJee [eueles nQ Deehekes Mejerj ceW je Yeer nw, nefeeB
Yeer nQ, GvnW Yeer Demhe=Me nesves mes efvekeueJee [eueWies?
Mege Demhe=Me nw, Gmemes yeves ngS heg$e kees Yeer efieje oWies
keee? eefo veneR, lees mhe nes peelee nw efke efpemekes
efyevee efveJee&n ve nes, ee efpemeceW keF& iegCeefJeMes<e DevegYetle
neW, Gmekeer Demhe=Melee yeeefOele nes peeleer nw, Deewj Gmes
DeheJeeomLeue ceevee peelee nw~ peye DeefveJee&emLeue ceW
Yeer Demhe=Melee veneR ceeveer peeleer, leye peneb nceejs
efJe%eeve%eelee eeeerve $e+ef<e-cegefveeeW ves efJeefMe JemlegDeeW
ceW Jew%eeefveke-ef mes Meglee osKeer, JeneB Yeuee Demhe=Melee
ee DeMeglee ee leepelee kewmes nes mekeleer nw? Fme
ekeej meYeer meeceeve-Meee kes DeheJeeoeW ceW peevevee
eeefnes~
Fmekes Deefleefje eeke=efleke efveeceeW mes Yeer ener
eleerle neslee nw efke Demhe=Melee yeueeyeue hej efveYe&j nw~
efpeme Jemleg ceW Jew%eeefveke iegCeeW kee yeue DeefOeke neslee
nw, JeneB Demhe=Melee eJe=e veneR nesleer~ pewmes meeebkeeueerve
Jeeeg Demhe=Me nesleer nw, Jen mechetCe& Je=#eeW kees otef<ele
kej osleer nw, hejvleg DeefOeke yeue jKeves Jeeues heerheue
Deewj ye[ Deeefo Je=#e, leguemeer Deeefo heewOes Gme Jeeeg mes
otef<ele veneR efkees pee mekeles~ hetJe&Jeled Jes Meg ner jnles
nQ~ DeJeMe FveceW efJeefMe Meefe ngDee kejleer nw; pees
DeMeg Jeeeg kees yeueJeeve veneR nesves osleer~ leYeer nceejs
MeeeeW ceW leguemeer, heerheue Deeefo Je=#eeW kees Gece Je=#e
ceevee ieee nw, meeeb Jee jele ceW Yeer Fvekes heeme jnves mes
nceejer keesF& neefve veneR nesleer~
Fme ekeej $e+ef<e-cegefveeeW ves ce=ieece& Deeefo leLee
Gve kes Jee, jsMeceer kehe[e Deeefo Deewj iepeovle SJeb
Me Deeefo kees Yeer heefJe$e kene nw~ Fme ekeej keer
efJeefMe Meefe kees nceejs Jew%eeefveke cetOe&ve hetJe&pe peeveless
Les; leYeer GvneWves Sleoeefo keer JeJenee&lee yeleeF& nw~
Deye Me kes Jew%eeefveke iegCeeW hej efJeeej kejvee
eeefnS~ henues nce Jew%eeefveke eerpeieoerMeev yemeg kee
Fme efJe<ee ceW DeefYecele yelee egkes nQ~ Oeeefce&ke ueesieeW
ceW eefme nw efke eele-meeeb Me yepeeves mes Yetle n
peeles nQ- Me yeepes, Yetle Yeeies~ GveceW keereCeg Yeer
met#ce-YetleeW ceW ceeves peeles nQ~ oesveeW mevOeeDeeW ceW lece
Deewj ekeeMe kes efceeCe mes jesie kes keereCeg hewoe nesles
nQ; Deewj FOej-GOej hewue peeles nQ; Deewj Jes JeeegceC[ue
kees DeMeg kej efoee kejles nQ~ leye MebKeveeo keereCegDeeW
kee otj kejves Jeeuee nesves mes mJeeb ner Deejesiekeejke
efme ngDee; keeeWefke keereCeg Deejesie kes efJeIeeleke
ngDee kejles nQ~ mebeeceke jesieeW ceW Me efJeMes<e-Gheeesieer
neslee nw~
(25)
Deepekeue kes Jew%eeefveke efpeme veJeervelee keer ieJes<eCee

kejles nQ, Deepe kes Yeejleere GmeceW yengle nwjeve nes peeles
nQ~ mJeeb keg Yeer veneR kejles, Deewj ve eeeerve cegefveeeW
kes JeeveeW hej efJeeeme ee ee kejles nQ~ en MebKe
cetkeeW (iebtieeW) kees Yeer Yee<eCeMeefe oslee nw~ eefo iebties
eefleefove leerve-eej yeej MebKe yepeeJeW; Deewj GvnW yeesueves
kee DeYeeme kejeee peee, MebKe ceW [euee ngDee peue
GvnW efheueeee peeee kejs, MebKeYemce GvnW efKeueeF& peeS;
Deewj ess-MebKeeW keer ceeuee GvnW henjeF& peeJes; lees Jes
cetke Yeer yeesueves ceW keg meneelee eehle kej uesles nQ~
ieC[ceeuee-jesie ceW MebKe efIemekej ueieeves mes ueeYe neslee
nw~ #ee, ke=Melee, efJe<e leLee ves$e-jesieeW hej MebKe kees
ueeYeoeeer kene ieee nw~ MebKe Metue, ieguce, mebenCeer,
ovlejesie, DeeBKe kee hetuee Deewj hees[eW kee veeMe kejlee
nw~
Fmeer keejCe eeeerve mecee ceW yeeeW keer eerJee ceW
ess-ess MebKeeW kees Oeeies ceW efhejeskej heefnveeles Les~
Fmemes yees MeerIe yeesue mekeles Les, efoes<e Yeer GvnW
veneR neslee Lee~ ceneje^ ceW MebKe kee peue yeeeW kees
efheueeles nQ, Fmemes keF& Gvekes jesie otj nes peeles nQ~ eeeerveMeeeeW ceW MebKe kees FmeerefueS jlve kene peelee nw~ meceg
mes peye eewon jlve efvekeues Les; GveceW MebKe Yeer Lee~
meye DeeieceeW kes cetue Jeso ceW Yeer MebKe kee ueeYe
Deeee nw~ pewmes efke- MebKesve nlJee j#eebefme (DeLeJe&meb0
4/10/2) eneB MebKe mes met#ce je#emeeW kee veeMe kene
nw~ mevOee kes yeeo pees efke MebKe yepeeee peelee nw,
Fmemes Yetle-esle-je#emeeefo kee veeMe neslee nw- Fme
meveeleveOeefce&eeW keer eefmeef kees eneB Jeso kee meceLe&ve
eehle nw~ eele Meg Jeeeg ceW MebKe yepeeves mes eemeeW keer
Meglee, Deewj eleer keer efJeMeeuelee, Deewj heshe[eW keer
Megef nesleer nw, efpememes Yeerlej efvejvlej eemeeW keer Megef
nesves mes jepee#cee Deeefo jesie veneR nesles, Ssmee Jew%eeefvekeeW
(26)
kee keLeve nw~ Deee& meceepe kes eJele&ke mJee0 oeevevo

peer ves Deheves epegJexo Yee<e ceW DeJejmhejee MebKeOceced
(30/19) veeres kes Me$egDeeW kes DeLe& MebKe yepeeves
Jeeues kees GlheVe Jee eke keerefpeS en efueKekej
MebKe yepeeves keer Jewefokelee efme keer nw~ Gvekes Devegeeeer
FOej ef [eueW-eneB Me$eg jesie keereCeg Yeer efJeJeef#ele
nes mekeles nQ~
mecegeod DeefOepeef%e<es (DeLeJe&0 4/10/2) eneB
MebKe keer meceg mes Glheefe yeleueeF& nw~ MebKees vees
efJeeYes<epe ke=Meve heeleg Debnme (DeLeJe&0 4/10/
3) eneB MebKe kees meye jesieeW kee Deew<eOemJehe, Deewj
heehe ee ogKe kees otj kejves Jeeuee kene nw~ efoefJe
peele mecegpe efmevOeglemheee&Ye=le~ me vees efnjCepeMebKe
Deeeg<elejCees ceefCe (De0 4/10/4) eneB MebKe kees
Deeeg osves Jeeuee Yeer ceevee ieee nw~ leled les yeOveeefce
Deeeg<es Jee&mes yeueee oerIee&eglJeee MeleMeejoee (De0
4/10/7) eneB MebKe kees oerIe&-Deeeg, yeue SJeb lespe
osves Jeeuee yeleeee nw~ peye Jeso MebKe keer Fme ekeej
keer ceefncee yeleelee nw leye Jewefokecceve Fme hej Dee#eshe
kewmes kej mekeles nQ? ye=noejCeke Gheefve<eod ceW leLee
Deve eewleevLeeW ceW Yeer MebKe kes heee&hle emebie nQ~ MebKe
yepeeves kes meeLe keewefMekemet$e ceW DeeegJe=ef kes efueS
yeeueke kes Mejerj hej DeefYeceefv$ele MebKe yeebOeves kee Yeer
efJeOeeve nw~ ve#e$ekeuhe (10/2) ceW MebKe kees heehenejer
j#eesIve, cenew<eOe leLee oerIee&egeo yeleeee ieee nw~
Gmekeer cenee Fmeer mes metefele nesleer nw efke- YeieJeeved
efJe<Ceg Gmes efvele OeejCe kejles nQ~
meveeleve Oece& kes osJeceefvojeW ceW, ce"eW ceW, mebmLeeDeeW
ceW, Yepeve ceC[efueeeW ceW, meeOegDeeW keer kegefeeW ceW,
keLeeDeeW ceW, hetpee ceW, pehe-hee"eW ceW ceebieefueke-GlmeJeeW
ceW, MebKe kee heefJe$e veeo Yeejle kes Iej-Iej ceW neslee nw,
Deewj neslee Lee~ keg#es$e-eg ceW YeieJeeved eerke=<Ce ves
heeepeve veeceke MebKe yepeeee Lee, egefOeefj ves Devevle

efJepee, Yeercemesve ves heewC[^, Depeg&ve ves osJeoe, vekegue ves
megIees<e, menosJe ves ceefCeheg<heke MebKe yepeeee~ (ieerlee
1/15-16)~ Gmemes Me$egDeeW kes oe he iees~ Fme
ekeej Fmekes yepeeves ceW eeeervelee Yeer efme ngF&~ Fmekeer
eslee nesves mes ner YeieJeeved keer Deejleer kes mecee MebKe
kee peue YeeeW hej [euee peelee nw~ etjesheere
efJe%eeveJeseeDeeW ves Yeer MebKe ceW ceveg<e efnlekeeefjCeer efJeegled
ceeveer nw~
DeeegJexo ceW Yeer MebKe keer DehetJe& Meefe kee JeCe&ve
nw~ MbeKeJe kes mesJeve kejves mes ieguce, leehe, efleuueer,
cet$eke= Deeefo jesie otj nes peeles nQ~ MebKeYemce mes
helLejer, heerefueeeeve Deeefo jesie n peeles nQ~ Fmeer kes
eseie mes Jewe ueesie yengle meer efoJe Deew<eefOeeeb leweej
kejles nQ, ueeYe eehle kejles leLee kejeles nQ~ eefo MebKe
ceW peue ee iebieepeue efme kejkes efheueeee peeee kejs,
lees keereCegpeefvele meYeer jesie otj nes peeles nQ~ FmeceW
efJeMes<e Kee& Yeer veneR he[lee~ FmeceW efJeefJeOe ueeYeeW kees
osKekej eeeervekeeue ceW kegceeefjeeb Yeer Deheves yeeng ceW
MebKe keer etef[eeb heefnjleer LeeR, meebKeoMe&ve ceW Fmekee
mebkesle Deeee nw- yengefYeeexies efJejesOees jeieeefoefYe
kegceejerMeb-KeJeled (4/9) Fmekee Yee<e en nw- eLee
keg ceejer nmleMeb K eeveecevees v emeb i es v e PeCelkeejes
YeJeleerleLe&~ eefo ner keer Yeebefle MebKe keer DeheefJe$elee
nesleer, lees eeeervekeeue ceW Fmekee Gheeesie kewmes neslee?
ieerlee Deewj meebKeoMe&veeefo ves Gmekee mebkesle kewmes efkeee?
leye MebKe en nercee$e nw, Gmes meveeleveOeceea cegKe mes
keeeW ueieeles nQ? Gmekee yepeevee heesheueerueecee$e nw, en
kenles ngS Dee#eshlee Jewefoke-%eeve-Metve leLee efJe%eeve
kes kekenjs kees Yeer ve peeveves Jeeues efme ngS~ en
Deeueeske hee"keeW ves DevegYetle efkeee nesiee~
(27)
eerceodYeeieJele keLee (eerjecesej Oeece)
emlegelf e- Deeeee& efoJeekej Mecee& SJeb [e0 megjvs Mecee& megMeerue
efoveebke 17-1-09 ceeIe ke=<Ce mehleceer MeefveJeej

kees eele 8 yepes eerceodYeeieJele keLee keer MeesYeeee$ee
eer jecesej ceefvoj jecesejced mes DeejcYe ngF~& eneB YeieJeeve
efMeJe kee veece jeceveeLe mJeeefce nw~ ceefvoj mes ner
hejcehetpe peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee&
peer cenejepe Ske megmeefppele jLe ceW efJejepeceeve neskej
eue jns Les~ Gvekeer eerejCeeW ceW (jLe ceW ner) cegKe
epeceeve eer jepesv ieghlee SJeb Gvekeer Oece&helveer eerceleer
megMeeruee osJeer yew"er ngF& LeeR~ Deeies Deeies {esue veiee[eW
keer OJeefve kes meeLe Yeejle kes efJeefYeVe eosMeeW mes heOeejs
ngS meneeW Yeepeve keerle&ve Deewj ve=le kejles ngS eue
jns Les~ keeeWefke Deepe ner eerceodpeieodieg
Deeejeceevevoeeee& kee pevce efoJeme Lee Dele hetpeheeo
peieodieg peer ves kene efke Deepe ceQ mJeeb
eerceoeejeceevevoeeee& YeieJeeve keer heeogkeeDeeW kee
hetpeve keBiee~ hetpeve kejves kes heeeled iegosJe ves
eerceoeejeceevevoeeee& peer cenejepe keer heeogkeeDeeW
kees mee efMej hej OeejCe efkeee YeepeveeW ves eerceoee
jeceevevoeeee& kee pee peekeej efkeee~ leovevlej cegKe
epeceeve eer jepesvieghlee SJeb Gvekeer Oece&helveer ves
hetpeheeo peieodieg peer kee hetpeve efkeee~ eer heb0 evooe
megJesoer ves cev$eesseej kejles ngS hetpeve kee keee&ece
mecheVe kejeee~ Fmekes heeeled jecesejce kes eefleefle
meceepemesJeer SJeb kece&efve eercegjueerOejve peer ves hetpeheeo
peieodieg peer kes eerejCeeW ceW veceve kejkes mechetCe&
JeJemLee kes mecyevOe ceW ekeeMe [euee~ peieodieg peer
cenejepe ves eer cegjueerOejve kees DeeMeerJee&o efoee~

cegjueerOejve peer kes Yee<eCe mes hetJe& eerjepesv ieghlee ves
hejcehetpe iegosJe SJeb mecemle Deeiele meppeveeW kee
mJeeiele kejles ngS iegceefncee hej ekeeMe [euee~ Fmekes
yeeo hejcehetpe peieodieg peer cenejepe ves Dehevee eJeeve
DeejcYe efkeee~
eerceodjeIeJees efJepeeleslejeced, eer jecesejes peeefle~
leLee keerle&ve DeejcYe kejeeenefj nefj nefj nefj megecf ejve kejew~ nefj ejCeejefJevo Gj Oejew~
nefj keer keLee nesle nw peneB iebieent eefue DeeJew leneB~
iebiee efmevOeg mejmJeefle DeeJew ieesoeJejer efJeuecye ve ueeJew~
meYeer leerLe& kee Jeemee leneB~ metj nefj keLee nesJes peneB~
emeeceueb ve=hemeommeg eMeesOegveeefhe,
ieeevleIeIvece=<eees efoefieYesvheced~
leb veekeheeue Jemegheeue efkejerpeg,
heeoecyegpeb jIegheefleb MejCeb ehees~
vecemeece Megkeeeee Jeeefmeb JeememecYeJeced~
efheyeecees elkeLeecYeespeegleb YeeieJeleece=leced~~
Megkeeeee& kes heo keceue hegefve hegefve kejew eCeece~
eerceod YeeieJeleer keLee megvemeg megpeve DeefYejece~
jeOes ieeseJf evo ieeseJf evo jeOes jeOes jeOes ieeseJf evo ieeseJf evo jeOes~
jeOes jeOes ieeseJf evo ieeseJf evo jeOes jeOes jeOes ieeseJf evo ieeseJf evo jeOes~
hejce ese iegJee& ves keLee DeejcYe kejles ngS
kene efke nceejs osMe ceW ye[s ye[s Geesieheefle nQ hej
eerjepesv ieghlee ceve mes Geesieheefle nQ~ nceeje Yeejle
Ske nw~ keeMceerj mes keveekegceejer leke meyekeer je^Yee<ee
(28)
efnvoer nw hej eneB kes ueesie Debespeer yeesueles nQ hejvleg

efnvoer veneR yeesueles~ nceW efnvoer efnvot efnvogmleeve hej
ieJe& kejvee eeefnS~ Gej ceW yeojerveeLe, oef#eCe ceW
jecesejced hetJe& ceW eerpeieVeeLe Deewj heefece ceW eer ejkeehegjer
eejeW Oeece YeieJeeve kes eej peesefleefueie nQ~ eerceod
JeeuceerefkejeceeeCe ceW cenef<e& Jeeuceerefke peer ves YeieJeeve
eerjece kes iegCeeW kee JeCe&ve kejles ngS efueKeemeceg FJe ieecYeerex OewesCe efnceJeeefveJe~
Fme ekeej meceg mes efnceeuee hee&vle Yeejle keer
meercee kee JeCe&ve efkeee~ Deepe nce YeieJeeve Mebkej kes
ejCeeW ceW yew"kej YeieJeeve eerjece Deewj YeieJeeve Mebkej
oesveeW kees Ske otmejs mes ese mecePeles nQ~ hejvleg
Deeejeceevevoeeee& YeieJeeve ves oesveeW kees pees[ves kee
eeeme efkeee~ keg ueesie jeJeCe kes JeOe kees ueskej
og<eeej kejles nQ hejvleg mele en nw efke YeieJeeve eerjece
ves DeelebkeJeeo kes mejieves jeJeCe kee JeOe kejkes
DeelebkeJeeo kee veeMe efkeee~ MejCeeieefle kee MebKeveeo
Yeer eneR mes efkeee ieee~
meke=osJe eheVeee leJeemceerefle e eeeles~
DeYeeb meJe&YetlesYees ooecesleod eleb cece~~
MejCeeiele keer j#ee kejveer eeefnS~ eerjecesej Yeejle
kes veJeW peesefleefue& nQ~ YeieJeeve eerjece kee DeJelejCe
veJeceer kees ngDee~ GvnW veJeOeeYeefe efee nw Dele veJes
peesefleefueie hej efMeJeefuebie keer mLeehevee keer~ YeieJeeve
eerjece kes mesleg hej hegue yeeBOekej meeiej heej kejves kee
YeeJe en nw efke Jewefoke Oece& kes mesleg hej DeemLee
jKekej ner mebmeej meeiej kees heej kejvee ner ceeveJe
kes efueS keueeCekeejer nw~ ieesmJeeceer peer cenejepe ves
Yeer eneB keer Oejleer kees hejcejce kene nw Deewj Fme
Yetefce keer ceefncee kees Deveghece yeleeee nw~ YeieJeeve

eerjece kenles nQkeefjnGB FneB MecYeg mLeehevee~
ceesjs oe hejce keuehevee~~
DeLee&led ceQ Fme Yetefce hej efMeJeefuebie keer mLeehevee
keBiee~ YeieJeeve eerjece ves nvegceeve peer kees keeMeer mes
efMeJeefuebie ueeves kees kene~ nvegceeve peer kees Deeves ceW
efJeuecye neslee osKe $e+ef<eeeW ves kene YeieJeved! mLeehevee
kee cegntle& nes jne nw ke=heee efJeuecye ve nes leye YeieJeeve
ves yeeuegkee kee efMeJeefuebie mLeeefhele efkeee~ Fmekee leelhee&
en nw efke YeieJeeve he=LJeer mes peg[s nQ~ nvegceeve peer eje
ueeee ieee efMeJeefuebie Yeer heeme ceW ner mLeeefhele efkeee
ieee~ iegosJe ves YeieJeeve jecesej kee keerle&ve kejeeevece efMeJeee DeeW vece efMeJeee, nj nj Mebkej jecesMJejee~
jecesejee efMeJe jecesejee, efieefjpeeMebkej jecesejee~
jeceefeebkej jecesejee ieewjerMebkej jecesejee~
jIegJej megKekej jecesejee hejcesejee DeeW jecesejee~~
mevle efMejesceefCe ieesmJeeceer peer cenejepe ves ceeveme
peer ceW efueKeeefuebie Leeefhe efJeefOeJele keefj hetpee~
efMeJe meceeve efee ceesefn ve otpee~~
pes jecesej oMe&ve keefjnQ~
les leveg leefpe cece ueeske efmeOeefjnQ~~
YeieJeeve eerjece ves Fvekee veece jecesej kejles ngS
kenejeceme F&ej jecesej DeLee&led jece kes F&ej
jecesej~ legjvle efMeJeefuebie mes veeo efvekeuee jece F&ej
eme me jecesej DeLee&led jece efpevekes F&ej nQ Jener
jecesej nQ~ eYeg eerjece kenles nQ-
cece ke=le mesleg pees oMe&ve keefjnQ~
les efyeveg ece YeJemeeiej leefjnQ~~
Deepe Yeer Jen mesleg nw~ mejkeej ves leg[Jeevee eene
hej Jen veneR te~ Fmeer jecemesleg kes keejCe megveeceer keer
uenjW eneB leke veneR DeeF& Deewj leefceuevee[g megjef#ele jn
mekee~ YeieJeeve eerjece Yeejle kes keCe keCe ceW yemes nQ
en nceejs osMe kes keCe&OeejeW kees Deer lejn mecePe
uesvee Deewj ceeve uesvee eeefnS~ mejkeej efJeosMe mes Leesefjece
Deeeele kejves keer lees meeseleer nw peyeefke jecemesleg mes
21 eefleMele Leesefjece eehle nes mekelee nw~ eerceodYeeieJele
kees hegjeCeefleueke Deewj Jew<CeJeeW kee Oeve kene ieee nweerceodYeieJeleb hegjeCeefleuekeb eod Jew<CeJeeveeb Oeveced~
YeieJeeve Mebkej hejce Jew<CeJe nQ~ eerceodYeieJeodieerlee
ceW kene Yeer ieee nwJew<CeJeeveeb eLee MecYeg
efMeJe peer pewmee lees Jew<CeJe ner veneR ngDee~ meceg
cebLeve mes pees efJe<e efvekeuee Gmemes osJelee Deewj je#emeeW
kes eeCe mebke ceW nes iees meeje mebmeej efJe<e kes eYeeJe
mes peueves ueiee lees YeieJeeve Mebkej ves ner jece kenkej
efJe<e heeve efkeee~ heg<eovleeeee& ves efMeJeceefncvemlees$e
ceW efueKeeDekeeC[ yeeeC[ #eeeefkele osJeemegj ke=hee
efJeOesemeemeerod eefeveeve efJe<eb mebleJele~
me keucee<e keC"s leJe ve kegles ve efeecenes
efJekeejesefhe MueeIe YegJeveYeeYebieJemeefveve~~
Flevee ye[e Jew<CeJe keewve nesiee~ YeieJeeve efMeJe
Jew<CeJeeeJeleea nQ~ Yee vejmeer cesnlee ves keneJew<CeJe peve lees les ves keefnS pes heerj hejeF& peejs js~
hejogKes Ghekeej kejs leese ceve DeefYeceeve ve ceeves js~~
(29)
eerceod YeeieJele hej meyemes ye[e DeefOekeej efMeJe

peer kee nw~ keeeWefke YeeieJele kees Jew<CeJeeW kee Oeve kene
ieee nw~ ieerlee peer Deewj jeceeeCe cesjer Devoj keer DeeBKeW
nQ~ ceQ efyeeefOele veneR ntB~ en lees Deehekees ekecee os
jne ntB~ ieerlee peer Deewj jeceeeCe peer cesjs G[ves kes oes
hebKe nQ~ efpemekes ieues ceW leguemeerceeuee nw, Meeueeece nw,
TOJe&hegC[^ nw Jener hejceJew<CeJe nw~ jecesej peer #ecee
kejW Gvekes efoes Oeve mes ceQ Jew<CeJeOece& eee& kejlee ntB~
en Oeveve eewjnee efJeeeOeveb meJe&OeveeOeeveced~
Yeejleere Oece& ceW he kee cettue veneR nw iegCeeW kee
cetue nwiegCee hetpeemLeeveb iegefCe<eg ve e efuebieb ve e Jee~
keeceosJe meewvoe& kee osJelee nw hej Jener efMeJe peer
ves leermejs ves$e mes Yemce kej efoee~
leye efMeJe leermej ves$e GIeeje~
efeleJele keece YeeG peefj Keeje~~
GvneR efMeJe peer ves YeieJeeve eerjece kees hevn ves$eeW
mes efveneje hej YeieJeeve jece kee Ske jesce Yeer veneR
peuee~ ieesmJeeceer peer efueKeles nQjece he jekesMe efvenejer~
ye{er yeerefe heguekeeJeefue Yeejer~~
YeieJeeve efMeJe eerjece kes he kees efvenej kej
esceeeg yeneles jns~ YeeieJele Gvekee Oeve nw~ Je Deewj
Oeve ceW Devlej neslee nw~ efpemes eehle kej efkemeer ekeej
kes otmejs Oeve keer Fe ve jn peee Jen Oeve nw~
YeeieJele ceW YeieJelesce ner meee Oeve nw Gmes heekej
efkemeer Deve ekeej kes Oeve keer Fe veneR jnleermeefeoevevoheee njes
hejceelceves~
leehe$eeefJeveeMeee eerke=<Ceee Jeeb vegce~~
(30)
cebieueeejCe ceW kens iees Fme Mueeske ceW Jeeced

kee DeLe& nw nce meye Jeee Deewj eeslee veceve kejles nQ~
Jes YeieJeeve eerke=<Ce kewmes nQ? efpevekee he meled, efeled
Deevevocee nw meled efpemekee keYeer veeMe ve nes, efeled efpemeceW De%eeve ve Deees peneB %eeve ner %eeve nes, DeevevopeneB Devegketuelee eefleketuelee kee yeesOe ve nes Deevevo
ner Deevevo nes Jes ner meefeoevevo he eerke=<Ce YeieJeeve
nQ~
21 peveJejer 2009 <edefleuee SkeeoMeer kee heeJeve
efoJeme eerjeIeJe heefjJeej kes meomeeW kes efueS FmeerefueS
yengle cenlJehetCe& Lee efke eerjeIeJeheefjJeej kes mebj#eke
SJeb hejceejeOe iegosJe peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer
jeceYeeeee& peer cenejepe kee 60 JeeB pevcepeevleer
ceneslmeJe Deepe ner ceveeee peevee Lee~ Dehejekeeue ceW
hetpeheeo Deeeee&ejCeeW kes oerIee&eg<e SJeb eMemJeer
nesves keer keecevee mes meQke[eW keLeeeesleeDeeW ves
eermegvojkeeC[ kee hee" efkeee~ FOej hetpeheeo peieodieg
peer ves meceg mveeve kejkes eerjecesej YeieJeeved kes ceefvoj
ceW 22 kegC[eW ceW meevevo mveeve efkeee~ leovevlej eerjecesej
YeieJeeved kee hetpeve DeefYe<eske Deeefo keee& mecheVe kejkes
keLeeheeC[eue ceW meeeb 7.30 yepes pewmes ner heoehe&Ce
efkeee, npeejeW vej-veeefjeeW ves Deeheeer kee neefo&ke
mJeeiele-DeefYevevove efkeee~ eerjeIeJeheefjJeej keer hetpee
yegDee peer SJeb hetpeheeo peieodieg peer keer Deepee [e0
kegceejer ieerleeosJeer efceee ves Fme meceejesn keer DeOe#elee
keer~ peieVeeLehegjer mes heOeejs [e0 efJepeeveejeeCe
jeceevegpeoeme eercenvle kekeerce" ves hetpeDeeeee&eer
kees Meeue SJeb YeieJeeved peieVeeLe peer kee YeJeefe$e
meceefhe&le kejkes eCeece efkeee Deewj Deheves mecyeesOeve ceW
kene- hetpeheeo Deeeee&eer DeOeelcepeiele keer Ssmeer
Oejesnj nQ efpevekeer meYeer kees Dee%eeSB ceeveles ngS Fvekes

mebkeuheeW ceW leve ceve Oeve meceefhe&le kejves eeefnS~ cewvehegjer
mes heOeejer eerceleer emlejefMeuee peer keer megmJejye keefJelee
ves meYeer kees Deeveefvole efkeee~ ieeefpeeeyeeo mes
eerleguemeerheer" meewjYe kes eOeeve mecheeoke Deeeee&
efoJeekej Mecee&, eyevOe mecheeoke eerueefuelee emeeo
ye[LJeeue ves hetpeheeo iegosJe kes efoJeiegCeeW kee ieeve
efkeee~ DeekeeMeJeeCeer SJeb otjoMe&ve kes keueekeej, ceneve
mebieerlekeej SJeb Deeeee& ejCeeW kes Deveveke=heehee$e
eerYeesheeue emeeo efJesoer (eermeie{) ves Deheveer megheg$eer
eerceleer peesefleheeC[se kes meeLe efoJeYeeJeeW mes Yeje
ieerle peye emlegle efkeee lees eeslee YeeJegke nes G"s~
eerleguemeer e%eee#eg G0 cee0 efJeeeuee efe$eket keer
eeeeee& SJeb eefleYee keer eeflecee DeeojCeeree veeryesve
eerJew<CeJe ves Yeer ceOegjieerle emlegle efkeee~ eerjecesejced
kes ner meeceeefpeke keee&kelee& SJeb YeeieJele keLee ceW
eerjepesv ieghlee peer kes Deveve meneesieer eercegjueerOejve
peer ves hetpe iegosJe kees efJeefMe nej henveekej leLee
Meeue Deefhe&le kejkes eCeece efkeee~ Deeeee& evoe
megJesoer peer ves hetpeheeo peieodieg peer keer efoJelee SJeb
mejuelee kes yeesOeke mebmcejCe megveekej meYeer kees
Deeveefvole efkeee~ Deve efpeve cenevegYeeJeeW ves hetpeheeo
iegosJe keer meceee& ceW YeeJeesodieej Jee efkeS GveceW
ecegKe Les- eerGoeJeerj Mecee& efMekeesneyeeo, eerceleer
MegYeoe JeefMe pJeeueehegj, eerefkeMeveev Mecee&
ieeefpeeeyeeo, eermegMeerue peer DeeJeeue keerle&efveee
menejvehegj, eerDeefveeeee& peer cevomeewj (ce0 e0)~
meceejesn keer DeOe#ee hetpee yegDee peer ves DeeMeerJee&oelceke
GodyeesOeve ceW kene- hetpeheeo peieodieg peer kee mebkeuhe
efJekeueebieeW keer jele-efove mesJee kejvee nw~ Deeheeer ves
efvee efJeeeme Deewj esce mes efJekeueebieeW keer mesJee kee
mebkeuhe ues jKee nw~ meeefnle mesJee, mevlemesJee, meceepe
mesJee kee DeeoMe& emlegle kejkes Deeeee&eer ves Yeejleere
DeeeeeeX kes meeceLe& kees eke efkeee nw~ hetpeheeo
peieodieg peer kes DeeefJeYee&Jekeeue keer PeeBkeer kee megvoj
emebie GheefmLele kejles ngS pewmes ner jeef$e kes 10 yepekej
34 efceve ngS, n<e& OJeefve mes meeje heeC[eue ietbpe G"e~
leeefueeeW keer ie[ie[en SJeb peeIees<eeW kes mJej mes
meceejesn efoJe nes ieee~ meYeer ves YeieJeeve meerleejece
peer mes hetpeheeo Deeeee&eer kes mJemLe SJeb emeVe
oerIee&heg<e keer eeLe&vee keer ce_e mebeeueve iegJej
ejCeevegjeieer [e@0 megjsv Mecee& megMeerue efkeee~
mesveeeee& peer efveege
Fme efJeMeeue keee&ece ceW cevomeewj (ce0 e0)
keer eermesveeeee& peer keer ieer hej eerDeefveeeee& peer
kees hetpeheeo peieodieg peer ves efveege efkeee~ eerefleueke
ueieekej leLee eeoj heg<he ceeuee oskej peye hetpe
peieodieg peer ves Deefveeeee& peer kees DeeMeerJee&o efoee
leye meYeer oMe&keeW ves meceLe&ve keer leeefueeeB yepeeF~
veJeefveege mesveeeee& peer ves Yeer hetpeheeo peieodieg peer
kes eefle ke=le%elee %eeefhele kejles ngS eerjeIeJeheefjJeej
kees Deeeemeve efoee efke ceQ meveeleveOece& keer Denefve&Me
mesJee keBiee Deewj hetpeheeo iegosJe keer Dee%ee kee
meowJe heeueve keBiee~ %eeleJe nw efke meekesleJeemeer
Devegjeieer yeehet (mesveeeee& eerjecekegceejeeee& peer
cenejepe) kes megheg$e nQ eerDeefveeeee& peer cenejepe~
cesjer mesJee keer veewkejer eueleer jns
eerjecesejcedOeece ceW meceeeesepf ele Fme eerceodYeeieJeled
keLee kes cegKe epeceeve eerjepesv emeeo ieghlee (efouueer)
(31)
ves keLee efJeeece kes efove hetpeheeo peieodieg peer kes

eefle ke=le%elee %eeefhele kejles ngS YeeJegke mJej ceW keneYeieJeeve ves hetpeheeo iegosJe keer mesJee kejves keer cegPes
Dee%ee oer nw~ DeLee&led cesjer iegosJe kes eneB mesJee kejves
keer veewkejer ueie ieF& nw Deehe meyemes cesjer ener eeLe&vee nw
efke Deehe meye YeieJeeved mes eeLe&vee kejW efke cesjer en
veewkejer DeepeerJeve eueleer jns~ keee& keer Jemlelee kes
keejCe ceQves efkevneR cenevegYeeJeeW hej eesOe Yeer efkeee nw
ceQ Gvekes eerejCeeW ceW oe mes #eceeeeLeea ntB~ Deehe eneB
mes eesOe efJejesOe ve ues peeSB Deefheleg cesje DevegjesOe nw efke
eneB mes YeieJelesce kee yeesOe kejkes ues peeSB~ meyekes
veeveeW ceW Deevevoeeg Les Ssmes iegJej ejCe keceue kes
ceOegkej kees osKekej~ Fme Oeece ceW Oeve nQ Yeefe
YeeieerjLeer kes YeieerjLe hetpeheeo peieodieg peer, meeOegJeeo
Gve meYeer megOeer eesleeDeeW kees efpevneWves Ssmeer ner efoJekeLee
Deeieeceer heg<eesece ceeme ceW ejkee ceW mecheVe nesves kee
MegYemeceeeej SJeb Deecev$eCe eehle efkeee~ YeieJeeved
oerIee&eg<e eoeve kejW Ssmes nceejs iegYeeF& eerjepesv emeeo
ieghlee (efouueer) peer kees efpevneWves Dehevee leve ceve Oeve
Deewj peerJeve Oeve kej efueee YeeeW keer mesJee kejkes,
iegosJe keer Dee%eeheeueve kejkes Deewj YeieJeeved keer
ke=heeJe=ef eehle kejkes~ Fme keLee ceW efpevekee Deveve
meneesie jne~ GveceW ecegKe Les- eer vegveejece DeeJeeue,
eernjerMe yebmeue, eer hetjveevo pewve, eer efyenejerueeue
peer , eer jepekegceej peer, eer Deeeee& evoe megJesoer
peer leLee eer cegjueerOejve peer~ meYeer kes eefle meYeer ves
hegveo&Me&veee veceesjeIeJeee kenkej Deheves Deheves ievleJe
kees emLeeve efkeee~
(32)
ozrksRlofrfFkfu.kZ;i=d
ek?k ekl 'kqDYk i{k@lw;Z mkjk;.k f'kf'kj _rq
frfFk
,dkn'kh@}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
iwf.kZek
okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
u{k=
e`xf'kjk
vknzkZ@iquoZlq
iq";
vk'ys"kk
fnukad
ozr ioZ vkfn fooj.k
6
7
8
9
t;k ,dkn'kh ozr oS".ko] }kn'kh frfFk dk {k;

'kfu iznks"k ozr
&
lR;ukjk;.k ozr lUr jfonkl t;Urh ek?kh iwf.kZek
Qjojh
Qjojh
Qjojh
Qjojh
QkYxqu d`".ki{k @lw;Z mkjk;.k] clUr _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
vekoL;k
vekoL;k
okj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
u{k=
e?kk
iw0Qk0
m0Qk0
gLr
fp=k
Lokfr
fo'kk[kk
vuqjk/kk
T;s"Bk
ewy
ewy
iw0"kk0
m0"kk0
Jo.k
/kfu"Bk
'krfHk"kk
fnukad
10 Qjojh
11 Qjojh
12 Qjojh
13 Qjojh
14 Qjojh
15 Qjojh
16 Qjojh
17 Qjojh
18 Qjojh
19 Qjojh
20 Qjojh
21 Qjojh
22 Qjojh
23 Qjojh
24 Qjojh
25 Qjojh
ozr ioZ vkfn fooj.k

&
&
Jhx.ks'k prqFkhZ ozr lakfUr lw;Z dqEHk esa
&
&
&
dkyk"Veh
&
&
&
fot;k ,dkn'kh ozr lcdk
&
iznks"k ozr
Jhegkf'kojkf= oz r #nz k fHk"ks d
iapd izkjEHk 6@54 izkr% ls
vekoL;k frfFk dh o`f)
QkYxqu 'kqDy i{k@lw;Z mRrjk;.k] cLkUr _rq

frfFk
okj
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
u{k=
iw0Hkk0
m0Hkk0
jsorh
&
vf'ouh
Hkj.kh
d`frdk
jksfg.kh
e`xf'kjk
vknzkZ
iquoZlq
fnukad
26 Qjojh
27 Qjojh
28 Qjojh
28 Qjojh
1 ekpZ
2 ekpZ
3 ekpZ
4 ekpZ
5 ekpZ
6 ekpZ
7 ekpZ
ozr ioZ vkfn fooj.k
pUnzn'kZue~
QqySjk nwt Jhjked`".kijegal t;Urh
iapd lekIr jkr 10@24 Jhx.ks'k prqFkhZ ozr
prqFkhZ frfFk dk {k;
&
&
&
nqxkZ"Veh&gksyk"Vd izkjEHk
cjlkus dh gksyh
uUnxko dh gksyh
vkeydh ,dkn'khoz r lcdk

pevelewkeeced~
Je<e& 13
hejJejer 2009 (4, 5 ceee& kees esef<ele)
mecheeoke
otjYee<e-0120-2712786, cees0- 09971527545
menmecheeoke
otjYee<e 01202767255, cees0-09868932755
eyevOe mecheeoke
01202756891, cees0- 09810949921
meneesieer ceC[ue
(ceeefmeke he$e)
Debke-6

-07670265478, 05198- 224413
otjYee<e-01334260323
otjYee<e-02812364465

otjYee<e-01202712786, cees0- 09971527545
(2)

fo"k;kuq ef.kdk
e la1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
fo"k;
ys[kd
mecheeokeere
JeeuceerefkejeceeeCe megOee (46)
keekee efJeogj (keefJelee)
melkece& keefjS, jesie YeieeFS
Meeefvle keer Deesj
ieg cesjs Gj yemeQ
jeIeJe eYeg eie Yees
eerjeIeJe DeJeOe eies Deepe
efJee Meeefvle kes enjer
efvejbpeve kes ie Debpeve osKees
emlej efMeuee jece ves leejer
Deecev$eCe
ieee$eer cev$e keer cenee kee jnme
hetpeheeo peieodieg peer eje GodIeeve

emlegefle- hetpee yegDee peer
eer peieoerMe emeeo ieghle
eer heg<hesv kegceej efcee
kehetj ev kesleve
[e0 jeceosJe emeeo efmebn osJe
eerceleer eerosJeer eewneve
hetpeheeo heb0 oerveeveeLe Meeeer meejmJele
eerceleer kegmegce ieeseue
-
i`"B la[;k
3
5
9
12
15
15
16
19
20
20
21
21
22
22
23
24
30
32
2- ^JhrqylhihB lkSjHk* eaxkus gsrq cSad MkV ^JhrqylhihBlkSjHk* ds uke ls gh cuck, rFkk izsf"kr fyQkQs ds ij gekjk uke
4- ^JhrqylhihBlkSjHk* esa îw T ;ikn txn~ x q # th* ls vfHkizk; /keZporhZ Jhfp=dwVrqylhihBk/kh'oj txn~xq#
jkekuUnkpk;Z Lokeh jkeHknz k pk;Z th egkjkt le>k tk,A
5- ^JhrqylhihB lkSjHk* esa izdkf'kr ys[k@dfork@vFkok vU; lkexzh ds fy, ys[kd@dfo vFkok izs"kd egkuqHkko gh mkjnk;h
gksaxs] lEiknd e.My ughaA
6- ^JhrqylhihBlkSjHk* izkIr u gksus ij gesa i= fy[ksa vFkok Qksu djsaA ge
;|fi nwljh ckj iqu% HkstsaxsA fdUrq vius Mkd[kkus ls Hkyhizdkj iwNrkN mebj#eke
11,000/djds gh gesa lwfpr djsaA
Deepeer
J
eve
5,100/7- Mkd dh ?kksj vO;oLFkk ds pyrs gesa nks"kh u le>saA gesa vkSj vkidks blh
hevn Je<eeae
1,000/ifjfLFkfr esa îwT;ikn txn~xq# th* dk dìk izlkn f'kjks/kk;Z djuk gSA
100/8- lq/kh ikBd vius ys[k@dfork vkfn Li"V v{kjksa esa fy[kdj HkstsaA Jeeef<e&ke
&lEiknde.My
mecheeokeere-
(3)
jece pevece megKecetue
YeejleYetefce kees ner en meewYeeie eehle nw efke pees hejyee hejceelcee efJeceueelcee, Deceueelcee, eesefieeeW kes
Oeeve ceW veneR Dee heeles Jes ner efveieg&Ce mes meiegCe, Jeeheke mes Jeehe, efvejekeej mes meekeej Deewj yee mes yeeueke
yevekej keYeer ceeB keewmeuee Deewj keYeer osJekeer-eMeesoe kes DeeBeue ceW eke nes peeles nQ~ Jes ner hejyee hejceelcee
eerjece Deepe mes kejes[eW Je<e& hetJe& ew$e Megkeuee veJeceer kees eerDeeesOee peer ceW cenejepe oMejLe kes DeeBieve ceW ceelee
keewmeuee kes ieYe& mes eke ngS~ Gvekes DeJelejCe kee nsleg eerieerlee peer ceWheefj$eeCeee meeOetveeb efJeveeMeee e og<ke=leeced~
Oece&mebmLeeheveeLee&e mecYeJeeefce egies egies~~
meeOegDeeW keer j#ee kejvee, ogeW kee efJeveeMe kejvee Deewj Oece& keer mLeehevee kejvee kene ieee nw~ efpemes
mevleefMejesceefCe ieesmJeeceer leguemeeroeme peer cenejepe ves eerceeveme ceW Fme ekeej JeCe&ve efkeee nwpeye peye nesF Oejce kew neveer~ yee{efnb Demegj DeOece DeefYeceeveer~~
kejefnb Deveerefle peeF veefnb yejveer~ meeroefnb efJee Oesveg megj Oejveer~~
leye leye eYeg Oeefj efJeefJeOe Mejerje~ njefnb ke=heeefveefOe meppeve heerje~~
DeOece& keer Je=ef nesves hej og, veere Deewj DeefYeceeveer ueesie peye yengle Deveee kejves ueieles nQ Deewj yeeeCe,
ieew, osJelee Deewj he=LJeer yengle ke heeles nQ leye eYeg efJeefJeOe Mejerj OeejCe kejkes ogeW kee efJeveeMe kej meppeveeW keer
heer[e njles nQ~
eerceodYeeieJele ceW lees YeieJeeve eerjece kes DeJelejCe kee GsMe Fme ekeej kene ieee nwcelee&JeleejefmlJen
cele& efMe#eCeb
j#ees JeOeeewJe ve kesJeueb efJeYees~
kegleesveLee meeod jcele mJe Deelceve
meerleeke=leeefve
Jemeveeveerejme~~
efJeYees! Deehekee ceveg<eeJeleej kesJeue je#emeeW kes JeOe kes efueS veneR nw, cegKe GsMe lees ceveg<eeW kees efMe#ee
osvee nw~ DeveLee Deheves mJehe ceW jceCe kejves Jeeues Deehe peieoerej kees eermeerlee peer kes efJeeesie ceW Flevee ogKe
kewmes nes mekelee Lee~
en efveefJe&Jeeo mele nw efke YeieJeeve eerjece kee DeJelejCe meyekees megKe osves kes efueS ner ngDee~ Gvekeer yeeue
ueerueeSB peneB DeJeOe kes yeeuekeeW kees meoeeej Deewj Yeejleere mebmke=efle keer j#ee kejves nsleg esefjle kejleer nQ JeneR
JeeJeneefjke mlej hej ceelee-efhelee, iegpeveeW leLee ye[eW kes eefle mecceeveYeeJe efmeKeeleer nQ~ mevleefMejesceefCe
ieesmJeeceer peer cenejepe ves kene Yeer nw-
(4)
eelekeeue Gef" kew jIegveeLee~ ceele efhelee ieg veeJeefnb ceeLee~~

Devegpe meKee mebie Yeespeve kejneR~ ceeleg efhelee Dee%ee DevegmejneR~~
pesefn efJeefOe megKeer nesefnb hegjueesiee~ kejefnb ke=heeefveefOe meesF mebeesiee~
eerjece kee eefj$e DeejcYe mes ner ueeskeceee&oe kes Devegketue nw~ ye[s nesves hej peye cenejepe oMejLe GvnW
egJejepe yeveevee eenles nQ eerjece kee en keLeve efkelevee ueeskeceee&oe mes hetCe& nwefyeceue JebMe en Devegefele Sket~
yebOeg efyeneF ye[sefn DeefYe<esket~~
Flevee ner veneR yeveJeeme kees peeles mecee Gvekee Oewe&, ue#ceCe-meerlee peer kees mecePeevee, yeveJeeefmeeeW kees
oMe&ve osvee, je#eme efJeveeMe Deeefo meYeer DeJemejeW hej YeieJeeve eerjece kee mJehe ceee&oe mes hetCe& nw~ Fmeer keejCe
GvnW ceee&oeheg<eesece kene ieee nw~ efnvot mebmke=efle keer hetCe& eeflee Gvekes eefj$e ceW DeefYeJee ngF& nw~ peerJeve kes
eleske #es$e ceW, eleske heefjefmLeefle ceW Gvekes peerJeve mes esjCee ueskej ceeveJe meceepe kee keueeCe kej mekelee nw~
eens heg$e kes veeles, YeeF& kes veeles, heefle kes veeles, mJeeceer kes veeles Deewj jepee kes veeles meYeer mecyevOeeW kee eerjece ves
ceee&oehetJe&ke efveJee&n efkeee Deewj Yeejleere meceepe kes mece#e Ssmee DeeoMe& GheefmLele efkeee pees egieeW egieeW leke
Yeejleere ner veneR efJee kes peveceeveme kees esjCee oslee jnsiee~
eerjece kee DeeoMe& Deepe kes mevoYe& ceW Deewj Yeer DeefOeke eemebefieke nw~ Deepe Yeejle kee egJeke heefece keer
ekeeeeQOe ceW efoiedYeefcele neskej meejs meeceeefpeke cetueeW kees ve kejves hej leguee nw~ YeeF& YeeF& kees, heg$e efhelee kees,
jepee epee kees Gefele cenJe veneR oslee~ Meemeke esve kesve ekeejsCe kegmeea megjef#ele jKeves ceW leLee Ssee& kes meeOeve
pegeves ceW mebueive nQ lees meceepe kee eleske Jeie& keoeeej SJeb Yeeeej ceW efuehle nw~ YeieJeeve eerjece mes eeLe&vee nw
efke Jes hegve DeJeleej ueskej YeejleYetefce kees heehe mes yeeeSB Deewj Fme osMe kees hegve eeeerve mecceeve eehle kejeeW~
vecees jeIeJeee~
eOeeve mecheoke
(5)
jeJeCe ves meerlee peer kee yeueeled DehenjCe kejvee

eene lees meerlee peer ves eg neskej keneeovlejb
efmebnme=ieeueeesJe&ves
eovlejb mevoefvekee mecegees~
meewjeede meewJeerjkeeese&ovlejb
leovlejb oeMejLesmleJewJe e~~
yeve ceW jnves Jeeues efmebn Deewj efmeeej ceW, meceg
Deewj eser veoer ceW leLee Dece=le Deewj keeBpeer ceW pees
Devlej nw Jener Devlej eerjece Deewj legPeceW nw~ jecepeer
efmebn nQ let efmeeej nw, jece peer meceg nQ let ievoer veeueer nw,
jece peer Dece=le nQ let Keer e nw~ leye jeJeCeDebkesveeoee JewosneR jLeceejesheeeoe~
ceeee keer meerlee kees (eee kees) heke[kej ues
euee~ meerleepeer meyekes eefle j#ee kejes, j#ee kejes ken
jner nQ~ keesF& Yeer j#ee kejves kees leweej veneR nw~ peeeg
ves megveeieerOejepe megefve Deejle yeeveer~
jIegkegue efleueke veeefj heefneeveer~~
Deewj kene- Dejs jeJeCe! Ke[e jn~ meerlee peer
cesjer yentjeveer nQ, ceQ eeJeleea meceed oMejLe kee efce$e
ntB, ceQ DeeesOee kee ntB~ Ske yeele yeleeTB efke meerlee
njCe Ske Ssmeer Ievee nw efke hetje kee hetje oef#eCeeheLe
jece peer kes he#e ceW nes ieee~ Jeevej Deewj YeeuegDeeW ves Yeer
Fme Ievee keer efvevoe keer Deewj meefee Yeeie efueee~
Ssmee keeeW ngDee? mele en nw efke meerlee peer Yeejleere
mebmke=efle nQ Deewj jeJeCe kes eje njCe kee DeLe&
nw- Yeejleere mebmke=efle hej efJeosMeer mebmke=efle kee
Jee&mJe nes peevee~ Fmekees keesF& Yeer meoe Yeejleere

veneR men mekee~ heMeg Yeer Fme Ievee kes efJejesOe ceW
mebIe<e& kejves kes efueS Fkes nes iees~ eefo meerlee peer
jece peer keer cee$e Jeefeiele helveer jneR nesleeR lees keoeefeled
Fleveer ye[er meneelee GvnW efkemeer mes veneR efceueleer~
Yeer<ce Deewj peeeg oesveeW kee Devlej osefKees~ Deeeee&
Yeer peye Devegefele kejsiee lees Gmes oC[ efceuevee ner
eeefnS~ Ssmeer keewve meer Ievee Ie ieF& efke Yeer<ce kes
eefle YeieJeeve Fleves ogKeer ngS efke egefOeefj mes kene
efke euekej hetes efke Deeeee& Yeer<ce peer Deehe keye
cejWies? Deehekees lees MeerIe cej peevee eeefnS~ Fmekee
DeLe& nw efke YeieJeeve eerke=<Ce kees Yeer<ce kee JeJenej
Dee veneR ueiee nesiee~ oesveeW IeveeSB Ske pewmeer nQ,
Ske Deesj cewefLeueer kee njCe nes jne nw Deewj otmejer Ske
veejer (ewheoer) kee JeeehenjCe nes jne nw~ eneB heefle
(eerjece) veneR nQ JeneB heefle (heeC[Je) yew"s nQ Dele
JeneB keer Ievee Deewj Yeer DeefOeke keCe nw~ Yeer<ce
Deeefo kes eefle ewheoer efeuuee jner nw~ efkevleg Jes efmej
veeree kejves yew"s nQ~ DeJemLee mes keesF& Je= veneR neslee
JeJemLee mes Je= neslee nw~ Deveee kees menles jnvee ner
yeg{ehee nw Deewj Deveee kes efJe mebIe<e& kejkes
eeJeppeerJeve kegeueles jnvee ner egJeeJemLee nw~ Yeer<ce
Deveee osKeles jns~ GOej peeeg ves DeeeceCe efkeee,
IeveIeesj eg efkeee~ jeJeCe keer oeeeR Deesj keer omeeW
YegpeeSB GKee[kej heQke oeR~ efhej iecYeerj eg ngDee
Devle ceW jeJeCe ves leueJeej efvekeeueer Deewj peeeg kes
oesveeW hebKe, hewj Deewj heee&Yeeie kee [eues~ leye-
(6)
me efVehe#e menmee j#emee jewkece&Cee~

efveheheele ceneeOees OejCeeceuhepeerefJele~~
jeJeCe kes eje hebKe kee osves hej ceneie=Oe peeeg
he=LJeer hej efiej he[s~ ieesmJeeefceheeo efueKeles nQkeesefme hebKe heje Keie Oejveer~
megefceefj jece keefj DeodYegle kejveer~~
peeeg ves Deheves eeCeeW keer Deengefle os oer Yeer<ce
veneR os heees~ Yeer<ce meceLe& Les~ Ske yeej peesj mes ken
osles lees ogeexOeve Flevee ye[e kegkece& kejlee keee? Meefe
kes jnves hej Yeer Deveee kee efJejesOe veneR efkeee Yeer<ce
ves, Fefleneme Yeer<ce kees #ecee veneR kejsiee~ YeieJeeve ves
Yeer Gvekees #ecee veneR efkeee~ oesveeW kes Devlej hej efJeeej
keerefpeS~ ue#ceCe peer kes eefle meerlee peer ke=le%e nQ~ Jes
ue#ceCe kees yeej-yeej hegkeej jneR nQ~ kehe ce=ie kes
DeJemej hej ue#ceCe ves peye peeves kees cevee efkeee Lee
leye meerlee peer ves kene LeevewJe efe$eb mehelves<eg heeheb ue#ceCe eJesled~
lJeodefJeOes<eg ve=Mebmes<eg efveleb eVeeeefj<eg~~
peye ue#ceCe ves kene Lee ceeB! cesjs eues peeves mes
DeveLe& nesiee leye meerlee peer ves kene Lee nesves oes~ keesF&
Deeee& veneR nw je#eme pewmes Me$eg pees efhekej keece
kejles nQ Gvekes mecyevOe ceW en heehe nes keesF& Deeee&
veneR~ Jes IeveIeesj keee& kejWies, Ie=efCele kece& kejWies hej
Gmekee nceW Gej osvee eeefnS~ meerlee peer ves Lees[e keg
kene Lee Dele heeeeehe kej jner nQ~ ceeee kee veeke
nw~ FOej YeieJeeve oesveeW mLeeveeW hej nQ peeeg kes heeme
Yeer Deewj Yeer<ce kes heeme Yeer~ Meee hej nQ Yeer<ce yeeCeeW
keer Meee hej Deewj peeeg YeieJeeve eerjece keer ieeso
keer Meee hej~
jeIeJe ieerOe ieeso keefj ueervneW~
veeve mejespe mevesn meefueueMegefe
cevengB DejIe peue oervneW~ jeIeJe ieerOe.....
YeieJeeve Yeer<ce kes eneB jLe mes Dee jns nQ peeeg

kes eneB hewoue Dee jns nQ~ Yeer<ce kees mheMe& veneR kej jns
nQ Deewj peeeg kees mheMe& kej jns nQ pewmes efhelee kees yese
mheMe& kejlee nwkej mejespe efmej hej mesG ke=heeefmevOeg jIegJeerj~
efvejefKe jece efJe Oeece cegKe efyeiele YeF& meye heerj~~
YeieJeeve Yeer<ce mes hetpee ues jns nQ Deewj peeeg keer
hetpee kej jns nQ~ Yeer<ce he=LJeer hej he[s nQ Deewj peeeg
YeieJeeve keer ieeso ceW he[s nQ~ YeieJeeve jece peeeg keer
Oetefue kees Deheveer peeDeeW mes Pee[les nQpeeeg keer Oetj peeefve meeW Peejer~
YeieJeeve eerjece Deepe peeeg kees ieeso ceW efueS
ngS nQ Deewj ue#ceCe peer mes kenles nQ meerleenjCe kee
Deepe legPes Glevee ogKe veneR nw efpelevee nceejs efueS
eeCeleeie kejves Jeeues peeeg keer ce=leg mes nes jne nw~
jepee oMejLe eerceeved leLee cece ceneeMee~
hetpeveeree ceevee leLeeeb heleiesej~~
efpeme ekeej cesjs efheleepeer jepee oMejLe cesjs efueS
ceeve Les Gmeer ekeej peeeg cesjs hetpeveere Yeer nQ ceeve
Yeer nQ~ Deheves yeehe kees Deepe keesF& ee ner veneR kejlee
nQ YeieJeeve peeeg kee ee kejles nQ~ peeeg cegmkegjeves
ueies~ jeIeJe peer kes hetves hej peeeg ves kene- ceQ
Deheves Yeeie kees osKekej cegmkegje jne ntB~ keee Yeeie
nw? peeeg ves kene- yeee peer mes cesjs efheleepeer ves cesje
veece jKeJeeee lees yeee peer ves kene Fvekee veece peeeg
nesiee~ ceQves meesee Ssmee veece kewmes jKe efoee~ hej Deepe
peye Deehe cesjer Oetue kees Deheveer peeDeeW mes Pee[ jns nQ
lees cegPes peeeg Meyo kee DeLe& mecePe ceW Dee ieee~
peeDeeeg peeeeb Deeeg eme me peeeg~ DeLee&led
jece peer keer peeDeeW ceW efpemekeer Deeeg efheer ngF& nw Jen
nw peeeg~ Fefleneme eefkele nes ieee; eYeg Deehe efkeleves
heejs nQ~ eer YeieJeeve jece mes hete efhelee peer! Deehekeer
yent meerleepeer keneB ieF&? leye peeeg ves keneeecees<eOeerefceJeeeg<ceVevJes<eefme
ceneJeves~
mee osJeer cece e eeCee jeJeCesveesYeeb leced~~
ns Deeeg<ceved! Deehekeer Deeeg lees jnsieer hej ceQ
Deye pee jne ntB~ cesjer Deeeg Yeer Deehekees efceue peee~
jepeve kes jepe cenejepe cenejepeve kes
Gcej ojepes cenejepe lesjer eeefnS~
ns jeIeJe! efpemekees Deew<eefOe keer YeeBefle Deehe Keespe
jns nQ~ Gve yentjeveer meerlee peer kees Deewj cesjs eeCeeW kees
oesveeW kees jeJeCe egje ues ieee nw~ eerjece kees efJeueehe
kejles ngS osKekej Oecee&lcee peeeg ves kenemee lee je#emesvsCe jeJeCesve ogjelcevee~
ceeeeceemLeee efJehegueeb Jeeleogefo&vemebkegueeced~~
ns jIegvevove! ogjelcee jeJeCe ves efJehegue ceeee kee
Deeee ueskej DeeBOeer Je<ee& keer me=ef kejkes yentjeveer
meerlee kee njCe efkeee Lee efkemeer kees Yeer efoKeeF& veneR
he[e~ ceQves osKee, ue[eF& keer, cesjs hebKe kes ceQ yentjeveer
kees yeee veneR heeee~ FmeerefueS he=LJeer hej ceQ Guee
veneR efieje~ keeeWefke he=LJeer cesjer meceefOeve nw, ceQ Gvemes
#ecee ceeBie jne ntB efke Deehe cegPes #ecee kejW ceQ Deehekeer
yeser keer j#ee ve kej mekee~ jeIeJe! kewmeer efJe[cyevee
nw efke oMejLe peer Deewj ceQ oesveeW ner Deehekee jepeeefYe<eske
ve osKe mekes~ oMejLe peer heg$e kes efJeeesie ceW eeCe os iees
Deewj ceQ Deepe heg$eJeOet kes efJeeesie ceW eeCe leeie jne ntB~
jeIeJe! oMejLe peer kes lees Deewj Yeer yess nQ~ hej ceQves
legcekees Dekesues kees oeke kes he ceW efueee Lee cesje
ee DeJeMe kejvee~ jeIeJe ves kene- leele! ceQ Deehekee
ee DeJeMe keBiee~ jeIeJe 13 efove eneB ke peevee~
lesjnJeeR kes ee ceW lees yee Yeespeve kejvee~ yeeeCeeW
kees heue efKeuee osvee Jeeef<e&ke ee kes mecee ner jeJeCe
(7)
kee JeOe kejvee~ jeJeCe keer YegpeeDeeW kes ceeBme mes cesjs
Jeie& kees Yeespeve keje osvee~ ener cesjer JeemleefJeke
eebpeefue nesieer~ efpeve YegpeeDeeW mes og jeJeCe ves cesjer
yent kees Iemeere nw Gve YegpeeDeeW kees kee kee kej cesjs
Jeie& kes heef#eeeW kees efKeuee osvee~
ee ieeflee&%eMeerueeveeb Deeefnleeivese ee ieefle~
DehejeJeefle&veeb ee Jew ee e Yetefceeoeefeveeced~~
ceeelJeb meceveg%eelees ie ueeskeeveveteceeved~
ie=Oejepe cenemelJe mebmke=lee ceee epe~~
efhelee peer! Deepe Deehekees ceQ eej cegefeeeB otBiee~
e%eMeerueeW kees pees ieefle efceueleer nw efvele Deefivenes$e
kejves JeeueeW kees pees ieefle efceueleer nw, eg ceW cejves
JeeueeW kees pees ieefle efceueleer nw, Yetefceoeve kejves JeeueeW
kees pees ieefle efceueleer nw Ske meeLe eejeW ieefleeeB
(meeueeskee, meeceerhe, meehe, meeegpe) Deehekees os
jne ntB~ efkemeer kees eejeW ieefleeeB Ske meeLe veneR efceueeR~
meeueeskee os jne ntB cesjs ueeske kees eefuees, meeceerhe os
jne ntB cesjs heeme jne keefjes, meehe os jne ntB Jew<CeJe
he Mebkeee ieoe hee he ues ueerefpeS, meeegpe
Dehevee neLe ceQves Deehekes Mejerj hej jKe efoee nw Deehe
cegPemes efeheke iees~ Yeefe Yegefe Deewj cegefe Yeer Deehekees
efceueer~ peeeg ieodieo nes iees Deewj jeIeJe mes eueves kee
efveJesove efkeee~ peye jepee yevees leye cesje ee DeJeMe
kejvee~ jeIeJe ves kene ceQ veneR YetuetBiee efheleepeer~
mebener mevesn yeme DeOece DemeeOeg kees
ieerOe meyejer kees kewnes keefjnQ mejeOe kees~
YeieJeeve Deevevokevo eYeg Deeies eue jns nQ~ Deeies
DeeescegKeer veece keer je#emeer ves ue#ceCe mes efehekevee
eene~ DeeescegKeer kes ue#ceCe peer ves veeke keeve kees~
keyevOe veeceke je#eme ves YeieJeeve kees YegpeeDeeW ceW Iesj
efueee leye ue#ceCe peer ves kene efke cesje lees ceve nw
mejkeej-
(8)
ceewkesve leg efveeg&e heefjcegemJe jeIeJe~

ceeb efn Yetleyeefueb oJee heueeemJe eLeemegKeced~~
Fme Yetle kees cesjer yeefue oskej Deehe eneB mes eues
peeFes~ eerjece yeesues- veneR ue#ceCe! ceQ DeYeer Fmekeer
YegpeeSB kee oslee ntB~ oesveeW ves keyevOe je#eme keer YegpeeSB
kee oeR~ keocye ves kene- mejkeej! ceQ oce veece kee
je#eme Lee~ Fv ves cesjer peeBIe, cemleke Deewj cegKe meYeer
Jee mes lees[ efoes leye ceQves Gvemes eeLe&vee keer efke Deye
ceQ Deenej kewmes enCe keBiee~ eeLe&vee kejves hej Fv
ves cesjer YegpeeSB Ske eespeve uecyeer kej oeR Deewj lelkeeue
ner cesjs hes ceW leerKeer oe[eW Jeeuee Ske cegKe yevee efoee~
Fv ves cegPes en Yeer yeleuee efoee Lee efke peye ue#ceCe
meefnle eerjece legcnejer YegpeeSB kee oWies Gme mecee
legcnejer cegefe nes peeSieer Deewj legce mJeie& ceW Dee peeDeesies~
keyevOe ves kene Deye Deehe cegPes peuee oerefpeS~ eerjece
ue#ceCe peer ves Gmes peueeee~ leye keyevOe yeesuee Deeheves
efhelee (peeeg) kee ee lees kej efoee hej Ske cewee
Yeer Deehekes heeme nw efpevekee veece Meyejer ceelee nw~
Yeefe kes ieerle ieeves eeefnS~ Mesjes Meeejer Deewj keJJeeueer
kees keLee ceW ieevee heehe nw~ meveeleve Oece& YeieJeeve kee
Oece& nwOece&mebmLeeheveeLee&e mecYeJeeefce egies egies~
mejesJej kes le hej yew"er Meyejer jece peer kee veece
j jner nw~ Meyejer hejceYeeieJele nw~ Gvekes efJeJeen kes
mecee Yetleyeefue osves kes efueS yengle mes heMeg Fkes efkees
iees nQ~ Meyejer kees ueiee efke Ssmes efJeJeen mes cegPes keee
uesvee osvee Dele jele ceW ner Iej es[ efoee~ Yeeiekej
DeeF celebie peer kes Deeece ceW jnves ueieeR~ eghekes eghekes
celebie peer keer ye[er mesJee keer ~ Pee[t ueiee osvee, eeF&
efyee osvee en meye efhekej kej osleer LeeR~ mevleeW ves
kene nceejs Yepeve kees keewve egje jne nw~ peye nce
efkemeer mes mesJee uesles nw lees nceeje Yepeve meceehle nes

peelee nw~ meceLe& Mejerj nes lees mesJee uesveer veneR eeefnS~
Ske efove mevleeW ves Meyejer kees heke[ efueee celebie $e+ef<e
kes meeceves ueeS keeBhe jner LeeR~ hete- keee veece nw
legcneje- eceCee~ $e+ef<eieCe emeVe ngS Deewj DeeMeerJee&o
efoee efke efkemeer ve efkemeer efove jeIeJe legcnejs heeme
DeeeWies~ leYeer menmee eerjece ue#ceCe Meyejer kes Deeece
ceW heOeejs~ Meyejer yeesueerDee ces meheueb lehleb mJeie&ewJe YeefJe<eefle~
lJeefhe osJeJejs hetpes hetefpeles heg<eeseces~
Deepe cesjer lehemee meheue ngF& Deehekee melkeej
kejkes cegPes efveee ner Deehekes efoJeOeece keer eeefhle
nesieer~ Meyejer ves hete- keg KeeDeesies jeIeJe? Meyejer
efKeuee jner nw YeieJeeve hee jns nQ~ jecejmeeevekeej kenles
nQ
yesj yesj yesj mejenQ yesj yesj yeng
jefmekeefyenejer yesj yesj kenQ
sefj kew~
nsefj nsefj eeefKe eeefKe YeeefKe en Jeent les
ceneve ceer"es uesng keeeW ve yeKeevele ow hesefj hesefj
yesj yesj meyejer kees osJew kees yesj yesj
hegefve jIegJeerj yesj yesj kenQ sefj sefj
yesj peefve ueeDees yesj ueeDees yesj ueeDees yesefie
yesj peefve ueeDees yesj ueeDees kenQ yesj yesj~
Oeve kej efoee Meyejer peer ves~ Meyejer peer YeieJeeve
kes meeceves ueerve nes jner nQ~ mevle ves oesne ieeeeyeen ve keervneW mehevesng heefle oMe&ve veefnb keervn~
Meyejer heg$eJeleer YeF& eYeg ieesoer Yeefj oervn~~
Meyejer ves efJeJeen veneR efkeee, mJehve ceW Yeer heefleoMe&ve
veneR efkeee hejvleg YeieJeeve ves Meyejer kees heg$eJeleer yevee
efoee~
eceMe........
(9)
(efJeefMeewlehejke eerjeIeJeke=heeYee<e)
JeeKee- eer YeieJeeved DeLee&led <e[wee& mecheVe ceneheehcee nw Fme mecyevOe ceW Fmeer kees Me$eg peevees~ eneB
YeieJeeve yeesues, YeieJeeve Meyo keer ceQves henues JeeKee Jeeceveeeee& kes Yeer efJeeej Je nQ~kej oer nw~ jpeesiegCe mecegodYeJe Meyo ceW vieYe&ceOece ceneMevees ceneheehceslegYeeb ueef#eleb eceeled~
heoueesheer yengyeerner nw~ DeLee&led jpeesiegCe Deewj leceesiegCe nQ meJe&Ye#eeshemevleg keece eesOee heelekeer~~
Gheefe mLeeve efpemekes Ssmee en keece ner efkemeer keejCe
Deeeee& Jeeceve kenles nQ efke keece kees YeieJeeve
mes Jeenle nesves hej en eesOe nes peelee nw~ oesveeW ner eer ke=<Ce ves ceneMeve Deewj eesOe kees ceneheeheer kene
Deefle efveke nQ FmeerefueS oesveeW kes eefle S<e Meyo kee keeeWefke keece Jeefe kee meye keg Keekej Demevleg
eeesie kejles nQ~ peye en Meg keece jnlee nw leye en yevee jnlee nw, Deewj eesOe Yeej mes Yeej heehe keje
ceneMeve DeLee&led yengle Yeespeve Jeeuee nes peelee nw, keYeer oslee nw~
YeesieeW mes efJejle ner veneR neslee, pewmee efke ceveg kenles nQ, eesOeesefhe keece SJe meeod Yesosheeeveheees~
keeceveeDeeW kes GheYeesie mes keYeer keece Meeble veneR neslee, efkevleg eesOemleceeshees %ese keece jpeesiegCe~~
Jen lees Ieer keer Oeeje mes Deefive keer YeeBefle DeefOekeeefOeke
Deeeve Deewj mJehe ceW Yeso nesves hej Yeer eesOe
ye{lee ner peelee nw~ DeLeJee ceneheg<e Yeer efpemekee keece ner nw, hejbleg eesOe kee mJehe leceesiegCe nw, Deewj
Yeespeve yeve peeles nQ, Gmes ceneMeve kenles nQ~ Fmeerefuees keece kee mJehe jpeesiegCe~
Yele=&nefj ves egveewleer Yejs Meyo ceW kene, kegueesie celeJeeues De$ewJeb meefle ke=<Cesve eesOeesefhe jpemees eoe~
iepesv kes ieC[mLeue kees efJeoerCe& kejves ceW Jeerj nesles nQ Je#eles met#ceyegerveeb leoe mevosn GJesled ~~
Deewj keg ueesie Gve ce=iesveW kee yeOe kejves ceW Yeer
Ssmeer heefjefmLeefle ceW Yeer eefo YeieJeeve eerke=<Ce
kegMeue nes peeles nQ, efkevleg ceQ Gve yeueMeeefueeeW kes eesOe Yeer keece ner nw Ssmee kenWies, leye lees met#ceyegefJeeues
mece#e Iees<eCee kejkes kenlee ntB efke kevohe&~ DeLee&led ueesieeW kes ceve ceW Yeer mevosn nes peeesiee~
keece kes ohe& kes oueve ceW yengle kece ueesie meceLe& nes le$eeJeOeseb kegMeuew efkecesleled keeceesveg leefVece&ueceeefJeueb e~
heeles nQ~
emeVeceheself e keceeefJeuelJeb eueeeueb hebekf eueheuueJemLeced~~
efhej ener keece peye eesOe meb%ee kees eehle kejlee
Fme emebie hej kegMeue yegefJeeueeW kees efJeeej kejvee
nw leye en ceneheehcee nes peelee nw, heehcee Meyo heehe eeefnes, Jemlegle en Ske ner keece Gmeer ekeej oes
kee heee&e nw~ efpemeceW yengle heehe nes, DeLeJee efpememes mJeheeW ceW efoKeeF& he[lee nw pewmes Ske ner peue ie[d{s
yengle heehe nes, DeLeJee pees mJeeb yengle heeheer nes, Jener Deewj Meg leeueeye ceW oes ekeej kee efoKeeF& he[lee nw
(10)
DeLee&led ie[d{s ceW cecewuee Deewj leeueeye ceW mJe ies

ceW ebeue Deewj leeueeye ceW Meevle~ Gmeer ekeej en
keece Yeer jpeesiegCe kes meeLe keece, Deewj ener leceesiegCe
kes meeLe eesOe yeve peelee nw~
Jeejes eLeeOeej Fneefmle hebkemleLewJe Jesees jpememleceesefhe~
#egyOes jpemeeMeg lelees efveleevleb eesOeYeceb le$e lecemleveeself e~~
DeLee&led efpeme ekeej peue keere[ mes efceuelee nw
Gmes cecewuee kenles nQ, Gmeer ekeej peye jpeesiegCe kee
leceesiegCe DeeOeej yeve peelee nw, leYeer keece eesOe keer
meb%ee eehle kej ueslee nw~ leceesiegCe kes keejCe peye
jpeesiegCe Delevle #egyOe nes peelee nw, leye leceesiegCe eesOe
Deewj Yece kees GlheVe kejlee nw~ eneB cegPes Ssmee eleerle
neslee nw efke keece Deewj eesOe Fve oesveeW keer Glheefe ceW
jpe Deewj lece es oesveeW keejCe nesles nQ~ hejvleg peneB
jpeesiegCe kees oyeekej leceesiegCe eyeue he[lee nw JeneB
eesOe GlheVe neslee nw~
DeefJeeceeves meefueues leg Meg<eved efve<ej ee&elf e ce=ef ekeelJeced~
mJeevles leLewJeemeefle keeceuesMes ve keesheMebkeeefhe heob kejeself e~~
DeLee&led pewmes ies ceW peue ve jnves hej keere[
metKekej efceer nes peelee nw, Gmeer ekeej DevlekejCe ceW
keece kes ve jnves hej eesOe keer DeeMee Yeer veneR Dee
heeleer~
eeJeoefmle peueb leeJeefVece&ueb eeefJeueb leLee~
Yeemeles efkevleg meceueceefhe keerueeuecesJe leled~~
peye leke peue nw leye leke Jener efJeceue Deewj
meceue oerKelee nw ceue kes ve jnves hej Jener efJeceue,
Deewj ceue mes ege nesves hej meceue, hej nw peue ner,
"erke Gmeer ekeej peye Fe kes meeLe jpeesiegCe neslee nw
leye keece Deewj peye GmeceW leceesiegCe Deelee nw leye Jener
eesOe neslee nw, hej DevleleesielJee nw keece ner~
YesoeJegYeew peuemewJe eLeekeueg<eeefYeOeew~

keeceeesOeew leLee Yesoew jpeme heefjkeerefle&leew~~
efpeme ekeej peue kes ner efvece&ue Deewj cecewuee es
oesvees Yeso nQ, Gmeer ekeej jpeesiegCe kes ner keece Deewj
eesOe oes Yeso kens iees nQ~
pecyeeuesveeefJeueefceJe peuecesJeeseles hee~
lecees egemleLee keece jpe SJesefle ieereles~~
efpeme ekeej pecyeue DeLee&led mesJeeue mes ege peue
kees peue ner kenles nQ, Gmeer ekeej leceesiegCe mes ege
eesOemeb%eke keece kees jpe ner kenles nQ~
keece SJe keLeb eesOe Fefle efevleeleeb efo~
yeesOeb iet{leceb keef_eled mheesjeefle ceeOeJe~~
keece ner kewmes eesOe nw Fme ekeej kee efevleve
kejves JeeueeW kes ceve ceW YeieJeeve eer ke=<Ce keesF&
ieesheveerelece jnme mhegefjle kej jns nQ~
lecees$e efJe<eee %esee <eerkeeefCe jpeesiegCe~
leemeveecee keecees efJe<eeeOeejlees YeJesled~~
eneB efJe<ee ner leceesiegCe nQ Deewj FefveeB jpeesiegCe,
Fme ekeej efJe<ee kes DeeOeej mes Gmeer keer Jeemevee kes
keejCe keece GlheVe neslee nw DeLee&led Glheefe ceW efJe<ee
meneeke yevelee nw, heo-DeeOeej FefveeB ner nesleer nQ,
pees jepeme nQ~
Yetceew eeflmLeJeefle peues eelemeew hebkeYeeJeced~
keeueg<eb eied Yepeefle e leoeOeejcesJeeYehegced~~
hee$esveefmceefVeefnleefcen leVeeefJeuelJeb efpenerles~
leod Jegege me nefjYepeves eesOeleeb vewelf ekeece~~
pewmes peye peue he=efLeJeer hej efmLele jnlee nw lees
peue kes mecheke& mes Jener he=LJeer kee DebMe keere[ yeve
peelee nw, efhej Jener ies ceW he[e ngDee DeekeeMe kes
mecheke& mes ceefueve efoKeeF& he[lee nw~ efkevleg Gmeer kees
eefo Meg kejkes ottmejs mJe hee$e ceW jKe efoee peee
lees Jen ceefueve veneR jn peelee, Gmeer ekeej mes eefo Fmeer
keece kees YeieJeeve kes Yepeve mes pees[ efoee peees leye
eesOe veneR yeve mekelee~
nefjYeefekeg"ejesmeew efveefe YeJekeeveveced~
leogodYeJeb keecekeeb efkevleg le$e efveeespeesled~~
YeieJeeve keer Yeefe kee kegune[e mebmeejhe Jeve
kees kee [euelee nw~ efkevleg Yeefe kes keejCehe keece
kees GmeceW keeoC[ keer YeeBefle Yeefe ceW pees[ osvee
eeefnes~
keecees efveefJe&<eemle$e efveleevleb jpemees uee~
Goes MegmelJeme YeefeefjleefYeOeereles~~
JeneB keece efJe<ee Metve nes peelee nw, Deewj jpeesiegCe
kee efveleevleuee nes peelee nw~ Fme ekeej Meg melJeiegCe
kee Goe nesves hej Jener keece Yeefe yeve peelee nw~
e keecees efJe<eeeefelemleg yeueJeeved me %eeveceeiex efjheg~
eejyOeb efn yeuesve leme efJe<ees<Jeemeeeleemee~~
JewjeieeJeCeeveefhe #eCeceleesefvevle Sles keJeefeled~
heeheb eeefhe ejerkejerefle YeieJeebmleeeefvevoee~~
pees keece efJe<eeeW kee Deeee kejlee nw, Jener
%eeveceeie& ceW yeueJeeve Me$eg yeve peelee nw, Deewj Jen
eejyOeJeMeeled %eeveer kes ceve kees Gmeer kes efJe<eeeW ceW
ueiee oslee nw~ Jewjeie ceW ueies ngS %eeveer peveeW kees Yeer
en Ske #eCe ceW ef[iee oslee nw, Fmeerefuees Jes Fe ve
kejkes Yeer heehe kej yew"les nQ, YeieJeeve ves Fmeerefuees
Gmekeer efvevoe keer~
Fme ekeej Deeeee& Jeeceve keer ieJes<eCee Deewj
Deheves efevleve kes DeeOeej hej ceQ en ken mekelee ntB
efke YeieJeeve eneB ener kenvee eenles nQ efke mecemle
heeheeW kee yeehe nw keece, Deewj Gmekee Yeer yeehe nw jpeesiegCe,
(11)
Dele efve<keece kece&eesiehe YeieJeoejeOevee mes jpeesiegCe

kes meceehle nesves hej keece mJeeb meceehle nes peeesiee,
Deewj efhej keesF& heehe ner veneR nes mekesiee~~eer~~
mebieefle- keece %eeve kee kewmes yewjer nw? Fme hej
YeieJeeve keece kes DeeJejCe kee ekeej kenles nQ~
Oetcesveeefeeles Jeefe&LeeoMeex ceuesve e~
eLeesuyesveeJe=lees ieYe&mleLee lesvesoceeJe=leced~~3~38
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- ns Depeg&ve! efpeme
ekeej Oetce kes eje Deefive {ke efueee peelee nw Deewj
efpeme ekeej ohe&Ce ceue kes eje DeeJe=le jnlee nw Gmeer
ekeej en %eeve Fme Fe veeceke keece kes eje en
%eeve {ke peelee nw~
JeeKee- eLee DeeoMe& en heoso nw~ Deeefeeles
Meyo DeeJe=le neskej DeeoMe& Meyo kes meeLe Yeer DeefvJele
nesiee~ eneB ece mes leerve Gheceeve egieue kee eeesie
ngDee nw~ Oetce Deefive, ohe&Ce ceue, Guye Deewj ieYe&~
"erke Fmeer ekeej leerveeW mLeueeW hej keece Deewj %eeve
Ghecese nw~ %eeve leerve ekeej kee nw, hejceelcee efJe<eeke,
peerJeelce efvelelJe efJe<eeke Deewj mebmeejefvelelJe
efJe<eeke~ Fmeer ekeej keece keer Yeer leerve DeJemLeeeW
nQ~ Fefveeee, ceevemeDeeee, Deewj yegefDeeee~
Fefveeee keece Oetce kes meceeve eke neskej DeefiveJele
ekeeMeceeve hejceelce efJe<eeke %eeve kees {ke ueslee nw~
Deewj ceeveme Deeee keece ceue kes pewmes GlheVe neskej
ohe&Ce kes meceeve eefleefyecyeeJeYeemeke peerJeelcee kes efvele
%eeve kees {ke ueslee nw~ Deewj yegefDeeee keece pejeeg
keer YeeBefle met#ce neslee nw Deewj en ieYe& kes meceeve
esleveeJeeve hejvleg Demhe mebmeej kes DeefvelelJe %eeve
kees {ke ueslee nw~ en cesjer veJeerve GodYeeJevee nw~
eceMe........
(12)

en DebOekeej nw~ Deewj DebOekeej kees evcee veneR jece lees Deie peiecee meye jefnle efyejeieer~ esce les eke
efcee mekeles, mete& ner efceeSBies~ Deewj mete&kegue kes mete& neWefn efpeefce Deeieer~~ keee yeele nw! tsiee es? meye eer
jece peer efJejepe jns nQ~ peye leke jeceev peer evcee nle nes jns nQ~ eernle ngS neefj efne jepee~ Deewj jeceev
jnWies leye leke Gvemes Yeer veneR tsiee~ keeeWefke- jekeeheefle lees eerheefle nQ~ keesF& veneR G"e hee jne Lee~ Deewj otmejer
<ees[Me GDeefnb, leejeieve mecegoeF~ mekeue efieefjve GJe yeele hej eneB Oeeve oerefpeS efke yeeCeemegj Deewj jeJeCe
ueeFe, efyeveg jefJe jeefle ve peeF&~~ DeYeer jeceev peer ves mebefOe kej ueer efke nce oesveeW G"e uesles nQ~ Yethe mene
Yeer jekesMe nQ jepemeceepe efyejepele js~ G[gieve cenB ome eneB Jebpevee nw~ mene ceeves meneyeeng Jeeues
peveg pegie efyeOeg hetj~s ~ es jeceev peer evcee nQ, jepeeieCe JeeCeemegj Deewj ome ceeves ome efmej Jeeuee jeJeCe, es
ve#e$e nQ, Menj nQ~ YeieJeeve ves kene- keesF& yeele veneR, oesveeW Ske meeLe G"evee eens, efhej Yeer veneR G"e~ Flevee
peye leke ceQ evcee jntB, Fvekees jnves oes, Deevevo uesves keef"ve eceJetn~ meejer meYee mleyOe~ mekeue Deceeveg<e
oes~ es G"evee eenles nQ~ leejeieCeeW mes keneR DevOekeej kejce legcnejs osefKeSiee~ Deye meYee efJemeefpe&le nesveer nw~
efcelee nw?- leceefke Oejefnb Oeveg cet{ ve=he, G"F ve peveke peer ves ken efoee~ veneR, keg veneR~ erhe erhe kes
eueefnb uepeeF~ Deewj JeemleJe ceW leejeieCe leye nesles nQ Yetheefle veevee~ DeeS megefve nce pees heve "evee~~ nceves
peye evcee kee Yeer ekeeMe Oetefceue he[ peelee nw~ yegueeee efkemeer kees veneR~ osJe ovegpe Oeefj cevegpe Mejerje~
YeieJeeve Lees[e heers he[ ieS~ meye leejeieCe Fkes nes Dejs osJelee Deewj oeveJe Yeer ceveg<e Mejerj OeejCe kejkes
ieS~ Deewj ieDe neslee pee jne nw~ cevengB heeF Ye DeeS~ hejvleg- kegDeBefj ceveesnj efyepee ye[, keerjefle
yeengyeue, DeefOeke DeefOeke ieDeeF~~ leye ieesmJeeceer Deefle keceveere~ heeJevenej efJejbefe peveg, jesG ve Oeveg
peer ves yengle megboj yeele kener- veneR G"siee~ yeesues- Yethe oceveere~~ peveke peer ves kene- ueielee nw efke ceveesnjer
menme ome Skeefnb yeeje~ ueies G"eJeve jF ve eje~~ kegceejer, Delevle keceveere keerefle& Gvekees heeves Jeeues
leye 90 npeej jepeeDeeW ves meesee~ Ssmee kejes, euees keer jevee yeee ves veneR keer~ ueielee nw efke Oeveg<e
henues Oeveg<e kees lees[ lees ueW~ efhej efJeJeen kes efueS lees[ves Jeeues kees yeee ves veneR yeveeee~ mejmJeleer ves
ue[Wies, pees peerlesiee Jen efJeJeen kej uesiee~ 90 npeej kene- efyeukegue "erke kene~ yeee ves veneR, yeee kes
jepee G"e jns nQ, Ssmee keYeer Deeheves osKee Lee? Ske yeehe ves Yeer veneR yeveeee~ yeee keer yeele es[es~ yeee
meeLe~ hej keeeW Gvemes G"lee? G" ner veneR mekelee kee yeehe keewve nw?- efJe<Ceg, Jes Yeer veneR yeveeS nQ~
Gvemes~ meye kee yeue meceehle, pewmes efyeveg efyejeie FmeefueS, eues peeDees- lepeng Deeme~ keeeWefke efkemeer
mebveemeer~ efyevee Jewjeie kes mebveemeer~ Deewj YeieJeeve ves Oeveg<e e{eee veneR~ jnsG e{eGye leesjye YeeF&~ efleue
Yeefj Yetefce ve mekesG g[eF&~~ e{evee Deewj lees[vee lees
yengle otj jne, hej keesF& Fmes efleue Yej he=LJeer mes Deueie
veneR kej heeee~ FmeefueS ns Jeerjes, Deye legce ogKeer cele
nesvee- Deye peefve keesG ceeKew Ye ceeveer~ Jeerj efyenerve
cener ceQ peeveer~~ Deye keesF& Yeer Jeefe Deheves ceve ceW
ogKeer ve nes, eg ve nes~ ceQves he=LJeer kees Jeerj-efJenerve
peeve efueee~ ue#ceCe ves kene- mejkeej, Ske yeele
yeleeFS~ ue#ceCe peer ves kene- mejkeej, Deehe lees peeveles
nQ efke Deehe ner kees Oeveg<e lees[vee nw~ lees peveke peer mes
Flevee ye[ye[Jee keeeW jns nQ Deehe? Flevee peveke peer
kees Deehe melee jns nQ, Flevee uee jns nQ, Deer yeele nw
keee? jece peer ves kenelegce veneR mecePe jns nes~
yeleeDees, efkemeer veYeesceC[ue ceW Ske meeLe oes mete&
Gefole nes mekeles nQ? kene- peye veneR nes mekeles, lees
Fmeer efceefLeuee ceW peveke peer kee pees %eeve nw ve- peemeg
%eeve jefJe YeJe efveefMe veeMee~ peveke peer kee %eeve Yeer
jefJe nw Deewj cegPes Yeer DeYeer mete& yevevee he[siee~ lees
henues Ske mete& Demle nes leye ve otmeje mete& Gefole
nesiee~ FmeefueS ceQves Deheveer ueeruee mes peveke peer kes
mete& kees Demle efkeee~ euees, henues Lees[e De%eeve nes
peeves oes~ Deye keesF& mete& veneR jnvee eeefnS leye ceQ
Gefole nesGBiee~ Deewj otmejer yeele, mete& keye Gefole neslee
nw? peye Lees[er ueeefuecee nesleer nw~ DeLee&led, peye legce
eesefOele nesies leye ve mete& Gefole nesiee~ FmeefueS, peveke
peer kes %eeve he mete& kees Demle efkeee, Fmemes ceee&oe
ve ts efke mete& Gefole nesvee nw~ Deewj peye kene- lepeng
Deeme efvepe efvepe ie=n peent~ efueKee ve efyeefOe yewosner
efyeyeent~~ meye ueesie Deemee es[ oes~ Deheves-Deheves
Iej eues peeDees~ efJeOeelee ves peevekeer peer kee efJeJeen
(13)
veneR efueKee nw~ peveke peer kenles nQ efke eefo ceQ peevelee
efke he=LJeer hej Jeerj veneR nw lees eefle%ee kejkes ceQ nBmeer ve
G[Jeelee~ Deye ue#ceCe kees eesOe Dee ieee~ YeeKes
ueKeve kegefue YeF YeewnW~ keee yeele kejles nQ! kegefue
nes ieeer YeewnW~ johe hejkele veeve efjmeewnW~ Denene!
keee yeele nw!! eesOe mes efyeukegue he[ke ieS neW Deewj
ves$e efyeukegue eg nes ieS Gvekes~ ueeue nes ieS ue#ceCe~
ves$e efyeukegue ueeue, DeCe efvekeue Deeee~ Deehe Oeeve
mes meesefees Deewj ue#ceCe peer ves ken efoee~ keee
efJeefe$e mecemee nw~ osefKeS, Deve mJeebJejeW pewmee en
mJeebJej veneR nw~ Deve mJeebJejeW ceW Jej efkelevee efveye&ue
nw Deewj eneB efkelevee eyeue nw en Jej~ Ske Jeekee
kesJeue peveke peer ves kene nw- Jeerj efyenerve cener ceQ
peeveer~~ ue#ceCe kene- veneR~ kener peveke peme
Devegefele yeeveer~ DeOe#eere Yee<eCe Deye nes egkee~
DeeesOee kee jepekegceej nw, keee yeele kejles nQ! keneveneR~ jIegJebefMeeeW ceW peneB keesF& jnlee nw Ssmee DeYe
Jeekee keesF& veneR kenlee~ efJeeceeve jIegkegueceefve peeveer~~
jeIeJesv peer kees Fme meYee ceW efJeeceeve peevekej Yeer
peveke peer ves pewmeer Devegefele yeeveer kener, Ssmee keesF&
veneR kenlee~ peveke legcekees keee helee nw- Jeerj efyenerve
cener ceQ peeveer~~ Jeerjlee keer heefjYee<ee ncemes meerefKeS~
es yeemet$e keer hebefeeeB veneR nQ es lees nefLeeej eueeves
kee ekejCe nw YeieJeve! megveng Yeevegkegue hebkepe Yeevet~ueuekeej efoee~ es Oeveg<e DebOekeej nw Deewj Deehe
mete&kegue kes mete& nQ, Gefole nes peeFS~ ceQ DeCe ntB~
osefKeS, ue#ceCe peer ves keeeW kene efke ceQ Oeveg<e kees lees[
mekelee ntB? efveece ener nw efke DebOekeej kees DeCe ner
ve kejles nQ, mete& veneR ve kejles~ eeJeleleeheefve-
(14)
efOejeeceles ve YeevegjnveeeleeJeoCesve lecees efvejmleb!

Deepe megvee osles nQ~ jIegJebMe cenekeeJeced kes 5JeW meie&
kes 71JeW Mueeske ceW keeefueoeme kenles nQ- eeJeleleeheefveefOejeeceles ve YeevegjnveeeleeJeoCesve lecees efvejmleced~
peye leke mete& veejeeCe veneR leye leke lees DeCe ner
DevOekeej otj kej osles nQ~ FmeefueS jecepeer kes henues
ue#ceCe peer kenles nQ efke ceQ Oeveg<e lees[ mekelee ntB~
FmeerefueS ken efoee~ DeCe DebOekeej kees otj kej
mekeles nQ~ Gmeer ef mes ue#ceCe ves kene- peew legcnej
DevegMeemeve heeJeeQ~ kebogke FJe yeeeb[ G"eJeeQ~~ Deiej
Deehe kee DevegMeemeve efceue peeS, lees Oeveg<e keer yeele
es[ oerefpeS, Fme yeeeb[ kees ceQ ieWo keer YeeBefle G"e
uetB~ keees Ie efpeefce nejeQ heesjer~ Fmes heke otB~ keens
Yewee? yeeeb[ keens kees hees[vee eenles nQ? yeessuesFmeefueS efke es keee Ie[e nw~ keeeW? kene efke pees
yee kees veneR peeve mekee, Jen hekekee Ie[e kewmes nes
mekesiee? efpeme yeeeb[ ceW yee kee Deheceeve nes jne nw
Jees hekekee Ie[e Lees[s nes mekelee nw~ Fmes heke oes,
hets memegje! ceQ megces heJe&le kees cetueer keer lejn lees[
mekelee ntB~ hej leJe eleehe ceefncee YeieJeevee~ ns
YeieJeeve, osefKeS Deepe henueer yeej YeieJeeve yeesue jns
nQ~ efJeeeefce$e lees ceve ceW kens Les- eYeg yeeCeosJe ceQ
peevee~ ceesefn efvele efhelee lepesG YeieJeevee~~ Deepe peveke
meYee ceW ueuekeejkej kenles nQ ue#ceCe- leJe eleehe
ceefncee YeieJeevee~ kee yeehegjes efheveeke hegjevee~~ kee
yeehegjes efheveeke, es yehegje nw, es yeskeej kee hegjevee Oeveg<e
keee nw es, efpemeves Fmes pe[ efkeee nw~ Ske #eCe ceW ceQ
Fmes lees[ mekelee ntB, Deehe Dee%ee oerefpeS; hej peveke mes
keefnS mebMeesOeve kejs eefle%ee ceW~ peveke ves eefle%ee keer
nw efke pees Oeveg<e lees[siee Gmekes meeLe meerlee peer kee
efJeJeen nesiee Deewj ceQves eLece ef ceW meerlee peer kees ceeB
ceeve efueee nw~ peveke peer eefo eefle%ee ceW mebMeesOeve kej
ueW efke ue#ceCe peer kes Oeveg<e lees[ves hej Yeer meerlee peer
kee efJeJeen jece peer kes meeLe nesiee lees ceQ Oeveg<e lees[lee
ntB~ es efJeJeske osefKeS~ jece-keLee kee ener JeefkelelJe
nw~ cesjes Devegefele ve kenle ueefjkeeF& (ieerleeJeueer
jeceeeCe) yeme heve heefjefceefle keg Deeefve YeeBefle megveer
ieeer nw DeLee&led pees Oeveg<e lees[siee Gmekes meeLe efJeJeen
nesiee~ vele eYeg eleehe Gle e{eF eehe osleeW hew
osKeeF yeue heue heeheceeer nw~ ceQ Oeveg<e kees e{e
mekelee ntB~ hej heue Fmekee heehecee nes peeeiee, DeveLe&
nes peeSiee~ ceQves ceeB ceeve efueee nw meerlee peer kees~ meerlee
peer ieodieo nes jneR nQ~ Denene, yess, Fleveer ceee&oe, eefo
eLece ef ceW legceves cegPes ceeB ceeve efueee nw lees meerlee peer
kenleer nQ efke pees Jeelmeue legcnW efceuesiee Jen ueJekegMe
kees Yeer veneR efceuesiee~ DeodYegle Deevevo nw~ Deepe Deevevo
nes jne nw~ ue#ceCe ken jns nQ- veee peeefve Deme
Deeemeg nesT~ ceQ keceueoC[ keer YeeBefle e{ekej oew[lee
ntB 100 eespeve leke~ leesjeQ $ekeoC[ efpeefce, leJe
eleehe yeue veeLe~ peeQ ve kejeQ eYeg heo MeheLe, hegefve ve
OejeQ Oeveg neLe~~ eneB kej ve OejeQ hee" ieuele nw,
hegefve ve OejeQ hee" nw~ ceQ Oeveg<e tTBiee veneR efhej~
he=LJeer [ieceieeeer Yeer lees~ keg Yeer nes, Ske efJeefe$e
ece yevee~ ue#ceCe peer kees jece peer ves kene- Meeble jnW,
Meeble jnW~ GvneWves kene- keeeW eYeg? Deehekee Deheceeve
efkeee nw FvneWves~ jeIeJe peer ves kene- keee Deheceeve
efkeee nw, yeleeDees GvneWves kene- es ken jns nQ yeerj
efyenerve cener ceQ peeveer- kewmes kene? jeIeJe peer ves keneue#ceCe, peveke peer efyeukegue "erke ken jns Les~
eceMe........
(15)
keekee efJeogj (efnvoer KeC[keeJe)
hetpeheeo
yeeveer efvele Deehekeer megkeerefle& ieeLee ieeee kejW,

ceeOeJe cegKeev kes ekeesj ie nceejs neW~
keeve meoe megveW mejme ueeruee legcnejer osJe,
kej leJe heo heehetpee efoJe ele Oeejs neW~
MeerMeefvele veces lesjs heohebkepe ceW cegkegvo,
efieefjOej kes efnle lesjs Yee ner menejs neW~
peneB peneB pevceW nce hetJe&kece& Devegmeej,
JeneB JeneB veeLe efvele heefjkej legcnejs neW~~104~~
efJevee etB megveekes Yejs meefueue efJeueeseve egie,
iens heo kebpe Debke eYeg kees efye"ueees nQ~
YeeJegke efJeogj kes megOeemeeves yej yewve megefve,
ke=hee efmebOeg ueeseve ceW veerj Yeefj Deees nQ~
ke=heekebo yepeevo Deevebokebo Deevebo ceW,
peieodieg peer
Gceefie kejkebpe mes G"ee Gj ueees nQ~

ceevees veerue veerjo efceuele esle hebkepe mes,
efieefjOej en PeeBkeer osKe Deveghece megKe heees nQ~~105~~
kej pees[
efhej obheefle cegeof le eYeg mes efJevee kejves ueies,
ieodieo ngDee keue keb" Gvekee mejme yeeve megOee heies~
ieerlee iegjes DeevevoefmebOees veeLe en Jej oerefpeS,
meblele nceejs ceve efyeefheve ceW Deehe efJenjCe keerepf eS~~106~~
ken SJecemleg cegkegvo ves meblees<e ocheefle kees efoee,
DeeosMe ues emLeeve heeC[Je efMeefJej kees ecegeof le efkeee~
Fme ueefueleieeLee mes hegve MegYe Meebelf e ke=<Cee kees efoee,
ieerlee efveosMeke kee keLee jme oeme efieefjOej ves efheee~~107~~
ns cegkegvo keCeeefveOes, ke=<Ceev IeveMeece~
efieefjOej ceeveme YeJeve ceW, kejes meoe efJeeece~~108~~
emlegefle-hetpee
efovee
efJe<ee
01 ceee& 2009 mes

09 ceee& 2009 leke
eerjecekeLee
meeeb 3 mes 6 yepes
16 ceee& 2009 mes

22 ceee& 2009 leke
eele 930 mes 130 leke
27 ceee& 2009 mes

04 Deewue 2009 leke
eerjecekeLee
meeeb 3 mes 6 yepes
yegDee peer

eer mevekeeefoke osJeveejeeCeoeme, osJehelvece,
kee"ceeC[t, vesheeue~
heesve-0977-9747022009
ieerleeYeJeve veb0 3 Iee hej
mJeiee&ece, $e+ef<ekesMe (GejeKeC[)
Deeeespeke- eer veejeeCe [eueefceee
eerleguemeerheer", DeeceesoJeve efe$eket,
efpe-melevee (ce0 e0)~
eer jeceveJeceer ceneslmeJe~
(16)
melkece& keefjS, jesie YeieeFS

eer
Mejerj mJemLe jns, Mejerj keer j#ee nesleer jns, en

ceveg<e kee eLece Oece& nw keeeWefke mecemle Oece&-meeOeve
kee DeeOeej en Mejerj ner nw- Mejerjceeeb Keueg
Oece&meeOeveced~ ceveg<e-eesevf e ceW elegeJf e&Oe heg<eeLe& (DeLe&,
Oece&, keece Deewj cees#e) eehle kejvee ner ceeveJe-peerJeve
keer GheueefyOe nw Deewj en leYeer mecYeJe nw, peye Mejerj
mJemLe jns~ kenves kee leelhee& en nw efke heg<eeLe&elege keer eeefhle kee cetue keejCe Mejerj kee veerjesie
jnvee nw Deewj Deejesie kee DehenjCekeee& jesie nw, pees
eseme Deewj peerJeve kee efJeveeMe kejles nQOecee&Le&keece cees#eeCeeceejesieb cetuecegececed~~
jesieemlemeehenlee&j esemees peerefJeleme e~
(ejke0 met0 1/15-16)
eefme ueeskeesefe nw- henuee megKe efvejesieer
keeee~ JeemleJe ceW, meYeer ekeej kes Oeeefce&ke,
jepeveerefleke, meeceeefpeke, meebmke=efleke keee& Mejerj kes
mJemLe nesves hej ner hetjs nesles nQ~ Mejerj kes DemJemLe jnves
hej ceveg<e eenlee ngDee Yeer keg veneR kej mekelee~
FmeefueS, Deveeve keeeeX kees es[kej meJe&eLece Mejerj
keer osKeYeeue kejs, Mejerj kee DeYeeJe nesves hej meye
keg kee DeYeeJe nes peelee nwmeJe&ceveled heefjlepe Mejerjcevegheeueesled~
leoYeeJes efn YeeJeeveeb meJee&YeeJe MejerefjCeeced~~
Mejerj mJemLe jns, DemJemLe ve jns~ ve eenles ngS
Yeer Mejerj DemJemLe nes peelee nw~ keeeWs? efeefkelmee Meee
kenlee nw1. eee yeee leLee Deevleefjke Meejerefjke jesieeW
keer Glheefe efceLee Deenej-efJenej kes keejCe nesleer nw~
2. keg jesie mebeeceke DeLee&led mheMe&peve nesles
nQ, pewmes- nwpee, huesie, eseke, ves$e-heer[e, KeeBmeer Deeefo~
peieoerMeemeeo ieghle (peehegj)
3. keg jesie (ke) ogIe&vee peefvele nesles nQ,

pewmes- efJe<e-eeesie, MeeeIeele, heMeg-he#eer eje DeeIeele,
mehe&-obMe, heeveer ceW [tyevee, TBes mLeeve mes efiejvee, me[kejsue-Jeeegeeve ogIe&vee Deeefo~
4. Yee, efevlee, F&<ee&, s<e, eesOe, nlee DeLeJee
Deelcenlee keer eJe=efe kes Devleie&le ceeveefmeke jesie~
5. pevcepeele jesie, pewmes- yeefOejlee, DebOelJe,
keeCelJe, ietbieeheve, Debie-Jewkeue, vehegbmekelee, JevOelJe
Deeefo~
nceejs MeeeeW keer ceevelee nw efke hetJe& pevce kes
MegYeeMegYe keceeX kes Devegmeej ner megKe, ogKe, jesie, Meeske
leLee oeefje Deeefo eehle nesles nQ~ hetpe ieesmJeeceer peer
ves eerjeceeefjleceeveme ceW DeeesOeekeeC[ ceW kene nwkejce eOeeve efyemJe keefj jeKee~
pees peme kejF mees leme heue eeKee~~
pevce-peele jesie hetJe&-pevce ceW efkeS ngS heehekece& ner nesles nQ~ hewle=ke jesieeW kes cetue ceW Yeer ener keejCe
jnlee nw~ Deekeefmceke ogIe&veeSb Yeer kece&heue ner nQ~
DeefOekeebMe, meeceeve jesie Jele&ceeve peerJeve kes kegmebmkeejeWefceLee Deenej-efJenej, DeMegYe kece& kes heuemJehe
nesles nQ~
jesie efveJeejCe kes GheeeeW keer eee& nceejs Fve leerve
MeeeeW- 1. peesefle<e-Meee 2. DeeegJexo Meee Deewj
3. ceb$e-Meee ceW keer ieF& nw~ es leerve Meee Ske otmejs
kes hetjke leLee Deveesveeefele nQ~ peesefle<e-Meee ener
yelee mekelee nw efke Decegke Jeefe kees keewve mee jesie nw
ee nesiee; Gmekee keee meceeeJeefOe nw, jesie "erke nesiee
ee veneR Deewj "erke nesiee lees keye~ Fmemes mecYeeefJele
jesie keer hetJe&-metevee efceueves mes Jen meeJeOeeve nes mekelee
nw Deewj ke menve keer #ecelee Deefpe&le kej mekelee nw~
Fmemes DeefOeke, jesie efveJeejCe kes Gheee yeleevee~ jesie
otj kejevee Gmekee efJe<ee veneR nw, #es$e veneR nw, Skecee$e
ueeJee nw, "ievee nw Deewj jesieer kees Yeefcele kejvee nw~
DeeegJexo Meee DeLee&led efeefkelmee-Meee Deew<eOeeeesie, Meue-efeee Deeefo GheeeeW eje jesie otj kejves
kee eelve kejlee nw~ Devle ceW, peye jesie efeefkelmeeMeee keer meneelee mes Yeer otj veneR nes heeles, Gvemes
gkeeje heeves kes efueS cev$e-Meee DeeOeeeflcekeGheeeeW kee mecyeue oslee nw~
Jemlegle, efeefkelmee leLee DeeOeeeflceke GheeeeW
eje jesie otj nes peeles nQ~ peerJeve Yej MegYe kece& kejs
Deewj Deenej-efJenej kees mebeefcele jKes, Ssmee Jeefe
meowJe efvejesie Deewj megKeer jnlee nw, eneB leke efke hetJe&
pevce kes oes<eeW kee e#eeueve kejves ceW Yeer meheue nes
peelee nw~ DeLee&led hetJe&-pevce kes DeefOeke heehe-heue
Jele&ceeve peerJeve kes MegYe ke=leeW mes kece nes peeles nQ,
YeefJe<e megKecee Je Deejesiecee yevelee nw~ Fmeer ekeej,
hetJe& pevce kes hegCe-heue mes Jele&ceeve peerJeve ceW jesieMeeske, ogIe&vee Deeefo kes efMekeej veneR yeve heeles~ eefo
Jele&ceeve peerJeve ceW DeMegYe kece& kejlee nw lees Gmekees
Deieues pevce ceW og<heefjCeece DeJeMe ner Yeesieves he[sies,
eeefhe Jele&ceeve peerJeve efvejesieer Deewj megKeer jns~ efnvogoMe&ve kes Devegmeej eeCeer Deheves pevce pevceevlej kes
MegYeeMegYe ke=leeW kee heue pevceeblejeW leke Yeesielee jnlee
nw~ Dele pees ueesie Deejesie SJeb megKeer peerJeve kes
Fgke nes GvnW meowJe MegYe ke=leeW ceW ner eJe=efe jKeveer
eeefnS leLee ess mes ess og<ke=le kee Yeer heue
efceuevee DeJeMecYeeJeer peevekej Gvemes yees jnvee
eeefnS~
jesie-efveJeejCe kes efueS efeefkelmee (treatment)
Deefle cenlJehetCe& kece& nw, melkece& nw~ Yetle, Jele&ceeve
Deewj YeeJeerpeerJeve kes melkeceeX mes efeefkelmee keer meesheeve
yeveleer nw~ efeefkelmee mes jesie kee efveJeejCe neslee ner nw,
Deiej efveJeejCe veneR neslee nw lees Gmes YeJe-jesie meceefPeS,
(17)
Yeesievee nw, Skecee$e hejelhej heg<e, hejceelcee kes Deeee

ceW, Gvekes mcejCe ceW~ eneR mes cev$eMeee ceW JeefCe&le
DeeOeeeflceke-GheeeeW keer e=bKeuee eejcYe nesleer nw~
YeieJeVeece-mcejCe ner jesieeW kes efveJeejCe kee mejuelece
leLee eslece Gheee nw~ GuuesKeveere nw1. YeieJeeve OevJevleefj kes DeeosMe mes YeieJeeve kes
leerve DeceesIe-cev$eeW kes pehe mes meYeer ekeej kes jesieeW mes
leLee Meejerefjke SJeb ceeveefmeke keeW mes meYeer JeefeeeW
kees cegefe efceueleer nw; eLee-Meefe pehe kejles jnvee
eeefnS Deegleee vece
Devevleee vece
ieesefJevoee vece
nceejs efnvog-Meee ceW GuuesKe nw efke Deew<eefOe kes
he ceW Deegle, Devevle leLee ieesefJevo kes veeceeW kee
GeejCe kejves mes meecege meYeer jesie ve nes peeles nQDeegleevevle ieesefJevo veeceeseejCe ces<epeele~
veMeefvle mekeuee jesiee meleb meleb Jeoecenced~~
(DeLee&led Deew<eefOe kes he ceW Deegle, Devevle leLee
ieesefJevo kes veeceeW kee GeejCe kejves mes meYeer jesie ve
nes peeles nQ, en ceQ mele kenlee ntB, mele kenlee nttB~)
Flevee ner veneR, Fvekee (YeieJeeve kes leerve veece
ceb$eeW kee) pehe kejles jnves mes Deveske ueewefkeke keeeeX ceW
meheuelee efceueleer nw~
2. ieerlee ceW YeieJeeve eerke=<Ce Depeg&ve mes kenles nQmeJe&Oecee&vheefjlepe ceeceskeb MejCeb epe~
Denb lJee meJe&heehesYees cees#eefe<eeefce cee Mege~~
(DeLee&led -mecemle kee&Je keceeX kee leeie kejkes
legce cegPe Ske hejceelcee keer MejCe ceW Dee peeDees~ ceQ
legcnW mechetCe& heeheeW mes cege kej otBiee, legce Meeske cele
kejes~)
3. eerogiee&mehleMeleer (12/21-22) ceW ceeB
YeieJeleer ogiee& mJeeb Deheves cegKeejefJevo mes kenleer nQGece meeceefeeeW eje hetpeve kejves mes, yeeeCeeW kees
Yeespeve kejeves mes, nesce kejves mes, eefleefove DeefYe<eske
(18)
kejves mes, veevee ekeej kes Deve YeesieeW kee Dehe&Ce kejves
mes leLee oeve osves Deeefo mes Ske Je<e& leke pees cesjer
DeejeOevee keer peeleer nw, Gmemes cegPes efpeleveer emeVelee
nesleer nw, Gleveer emeVelee cesjs Fme Gece eefj$e kee Ske
yeej eJeCe kejves cee$e mes nes peeleer nw~ eJeCe efkeee
ngDee en ceenelce heeheeW kee njCe kejlee nw Deewj
Deejesie eoeve kejlee nwefJeeeCeeb Yeespevewnexcew ees#eCeerewjnefve&Meced~
Devewe efJeefJeOewYeexiew eoevewJe&lmejsCe ee~~
eereflecex efeeles meeefmceved meke=lmegeefjles egles~
egleb njefle heeheeefve leLeejesieb eeefle~~
4. peesefle<heer" kes yeeueerve peieodieg Mebkejeeee&
Devevleeer mJeeceer ke=<CeyeesOeeecepeer cenejepe kenles Les
efke jeceveece kes efvecve DeceesIe cev$e kes pehe SJeb mcejCe
mes ceveg<e kes heeheeW kee #ee, jesie efveJe=efe SJeb megKeMeeefvle eehle nesleer nweer jece pee jece pee pee jece
5. eerjecej#eemlees$eb ceW GuuesKe ngDee nwDeeheefeeeW kees njves Jeeues leLee meye ekeej keer
mecheefe eoeve kejves Jeeues ueeskeeefYejece YeieJeeve jece
kees yeejcyeej vecemkeej kejlee ntBDeeheoecehenlee&jb
oeleejb
meJe&mecheoeced~
ueeskeeefYejeceb eerjeceb Yetees Yetees veceecenced~~
(35 JeeB)
6. cenef<e& Jeeuceerefke jece-jece kes mLeeve hej cejeceje pehekej Deueewefkeke MeefeeeW mes mecheVe, JeeefOeeeW
mes cege leLee jeceeeCe cenekeeJe kes jefeelee ngS~
hejcehetpe ieesmJeeceer leguemeeroeme peer cenejepe ves efueKee
nwGuee veece
pehele
peie
peevee~
yeeueceerefke
YeS
yee
meceevee~~
(jeceeefjleceeveme-DeeesOeekeeb[-194(8))
7. Deveske mevleeW ves eerjece veece kes mcejCe
kees ner meye jesieeW kee Deetke Fueepe yeleeee nw~ kene
ieee nw- jeceveece keer Deew<eefOe Kejer veerele mes Keee~
Debie jesie yeehew veneR, cenejesie efce peee~
8. hetpe ieesmJeeceer leguemeeroeme peer kes
eerjeceeefjleceeveme keer efvecve eewheeF& kees pehekej leerveeW
ekeej kes leeheeW kees Meceve kejles nQowefnke owefJeke Yeewefleke leehee~
jece jepe veefnb keengefn yeehee~~
(GejkeeC[-21(1))
eerjeceeefjleceeveme ceW meYeer Meee Yejs ngS nQ~
ceeveme keer Ske-Ske eewheeF& efmecev$e nQ- eefleefove
jeceeeCe hee" keefjS, ueeYe G"eFes~ eerjeceeefjleceeveme
keer eslee hej Ske Deeflejeseke leLee Yeefe-YeeJe hetCe&
emebie nweerleguemeeroeme ieesmJeeceer peer Deewj yeeyee metjoeme
peer mecekeeueerve mevle ngS nQ~ Ske Yee efpe%eemeg ves
yeeyee metjoeme peer mes hete- yeeyee! keefJelee Deehekeer
Deer nw ee ieesmJeeceer leguemeeroeme peer keer~ yeeyee
yeesues- yese~ keefJelee lees cesjer Deer nw~ efpe%eemeg
kenves ueiee- yeeyee! ieesmJeeceer peer keer jeceeeCe meYeer
kes Iej-Iej he{er peeleer nw, keee Jen Deer veneR nw?
yeeyee ves hekeeje- Dejs heieues! keefJelee lees cesjer
Deer nw, Gvekeer jeceeeCe keee keesF& keefJelee nw?
Dejs! Jes lees ceb$e nQ, ceb$e~
Deye, Fme uesKe kees efJejece osles ngS, en efueKevee
DeefleMeeesefe veneR nw efke Deepe kes keefueegie ceW Skecee$e
eelemcejCeere hetpeheeo ieesmJeeceer peer cenejepe eje
jefele eernvegceeve eeueermee kes owefveke hee" mes meYeer
jesieeW mes cegefe Deewj meYeer megKeeW keer eeefhle nesleer nwveemew jesie njw meye heerje~ pehele efvejblej nvegcele yeerje~~
mebke kew efcew meye heerje~ pees megecf ejw nvegcele yeueyeerje~~
ee Deewj efJeeeme nesvee eeefnS-leYeer keueeCe
nesiee~
(19)
Meeefvle keer Deesj
Meeefvle kee eesle nw, Deeue yee kee %eeve~

ceeveJe! Deheves peerJeve kes, heox ceW heneeve~~
Deeue yee ebeue ceve kees, MeerIe Skeee kejlee nw~
ebeue Deeue kes efceueve mes, peerJeve yeoue peelee nw~~
Meeefvle kee eesle meyekes Devoj DeefJeveeMeer Deelcee
kes he ceW efJeeceeve nw~ uesefkeve ceve Meeefvle kees mebmeej
kes efJe%eeve ceW Keespe jne nw~ mebmeej kes efJe%eeve kee
Dehevee Yeewefleke cenlJe nw~ Gmemes ceeveJe kees keF& ekeej
keer Meejerefjke megefJeOeeSB efceue jner nw~ sueerheesve,
sueerefJepeve, eeleeeele kes meeOeve, efyepeueer keer Meefe,
kechetj Deeefo efJe%eeve kes ecelkeejeW kees osKe-osKe
kej ceve yeee jbie nes ieee nw~ efpelevee ner Yeewefleke
mebmeej kee efJekeeme ye{lee pee jne nw, Gleveer ner efJee
ceeveJe keer DeMeeefvle ye{leer pee jner nw~ yeenj kee efJekeeme
lespe nes jne nw, hejvleg Devoj Deelcee kee efJekeeme meyekee
kee ngDee nw~ Deelcee kes efJekeeme mes Dece=le, oee, esce
eke neslee nw~ leYeer ceeveJe kees hetCe& Meeefvle efceueleer
nw~
Deelce %eeve hej meyekee yejeyej kee DeefOekeej nw~
eneB peeefle-heeBefle, tle-Detle kee keesF& YesoYeeJe veneR
neslee nw~ pewmes- mete& kee ekeeMe meyekees yejeyej ekeeefMele
kejlee nw~ Gmeer ekeej Deelcee heer mete& meYeer peerJeeW
kes Devoj meceeve ekeeMe oskej ceesn SJeb DebOekeej kees
otj kejlee nw~ Deelcee kee ekeeMe meyekes Devoj heefJe$e
efJeJeske Je efvemJeeLe& esce kees eke kejlee nw~ leYeer
mebmeej kee mJeeLe&cee esce kee ueieeJe meceehle neslee nw~
Deelcee kes ekeeMe kees Fve ece&e#egDeeW mes veneR
osKee pee mekelee nw, Deewj ve ner Jen efkemeer efJe%eeve kes
heg<hesv kegceej efcee (kechetj meneeke)
eb$eeW eje osKevee mecYeJe nw~ mecee kes leJeoMeea hetCe&

mevle, %eeve ef oskej Deelcee DeefJeveeMeer kee mee#eeled
DevegYeJe kejeles nQ~ leYeer ceeveJe kee ceesn, DebOekeej Je
DeMeeefvle meceehle nesleer nw~ en %eeve Yeejle ceW henues
Yeer Lee, Deye Yeer nw, Deewj Deeies Yeer jnsiee~ FmeefueS
Yeejle kees efJee ceeveJe ves DeOeelce ceefvoj yeleeee nw~
ceve ceefvoj ceW %eeve kes oerheke peueeves Jeeues mevle nceejs
Yeejle ceW jnles nQ~ pewmes- keF& yegPes ngS oerheeW kees peueeves
kes efueS Ske ner peuee ngDee oerheke hetCe& meceLe& nw Gmeer
ekeej mechetCe& efJee kes ceveg<eeW kes Devoj %eeve kee
oerheke peueeves kes efueS Yeer meble heee&hle nw~ pewmes meceoMeea
Jeeeg-mete& mechetCe& me=ef ceW Jeeeg Je ekeeMe kees hengBeeves
ceW meceLe& nQ Fmeer ekeej mechetCe& efJee kees DebOekeej mes
ekeeMe ceW ueeves kes efueS leLee efJee kes DeMeevle ceeveJe
kees Meeefvle hengBeeves kes efueS meble Meefe heee&hle nw~
mevleeW kes meeceLe& ves efJee kees efJeJeske kee Deevevo
efoee nw Deewj efMeJeepeer, cenejeCee pewmes Deveske je^ Yee
efoS nQ- Fefleneme Fmekee mee#eer nw~
efpeme Iej ceW efvele megvojkeeC[

kee hee" ee Deewj Meg GeejCe
kes meeLe efkeee peelee nw~ JeneB meowJe
megKe Meeefvle jnleer nw~
-hetpeheeo peieodieg peer
(20)
ieg cesjs Gj yemeQ

Meeefvle cebieue kejve Gj nerjke Jejve nes~
eej Devegeesieer ocekeleer jefJe efkejve nes~
oerefpees ome Oece& ue#eCe Deelce oMe&ve~
ieg
cesjs Gj yemeW heeJeve ejve neW~
ieg peye nesles nQ lees keueeCe neslee nw~
ieg peye emeVe nesles nQ lees efveJee&Ce efceuelee nw~
ieg ceW Jen Deheej Meefe nw meeLeer
Oeve-eMe-yeue-yegef YeieJeeve efceuelee nw~
Goe peye hegCe kee neslee nw lees efceue peeles nQ iegCeer %eeveer~
ye[er cegeMf keue mes megveves kees efceuee kejleer iegJeeCeer~
kehetjev kesleve (ueKeveT)
nceejs meeceves yew"s cegveerej he ceW YeieJeve~

FvneR keer ejCe jpe mes cegef e hee peeles meYeer eeCeer~
he megvoj Demegvoj peye osn nes~
Deeoceer
keer meese ceW mebosn nes~
iegJeeve
oMe&ve
kejW
Mebkeejefnle,
peye oe ceW meble kes eefle mvesn nes~
Meeefvle kee meeiej Gce[lee iegJeeve ceW
%eeve keer iebiee eJeeefnle osn ceve ceW~
yegPes oerheke kees efceueer veJepeesefle kesleve
meeOevee keer Ge efmLeefle DeeejCe ceW~
jeIeJe eYeg eie Yees
Deepe meye efceue cebieue ieeDees

jeIeJe eYeg eie Yees nQ~
veewceer efleefLe ceOegceeme hegveerlee
Megkeuehe#e DeefYeefpele nefjeerlee~
Deepe ceesefleeve eewke hegjeDees~
Meerleue cevo megjefYe yen yeeT~
njef<ele megj mevleve ceve eeT~
Deepe yevoveJeej mepeeDees
megceve Je=ef DeekeeMe les nesF&~
yeeevevo ceieve meye keesF&~
Deepe eYeg ejCeve efele ueeDees
jeIeJe eYeg eiele Yees nQ~

Deveghece yeeueke osefKee peeF&~
he jeefMe iegve keefn ve efmejeF&~
Deepe mekeue megke=le heue heeDees~
keefj Deejleer efveeJej kejneR
yeej yeej efMeMeg ejCeve hejneR
FvnW ceve ceefvoj ceW yemeeDees
pees Deevevo efmevOeg megKejemeer~
meerkej les $ewueeske megheemeer
Fve hej meJe&mJe uegeDees
(21)
eerjeIeJe DeJeOe eies Deepe
jeIeJe DeJeOe eies Deepe~

Yeiele efnle yeves ve=heefle yeeueke
cegefole
mekeue meceepe~~
keesef keesef ceveespe ceonj
veerue
veerjo
Meece~
cevengB meg<ecee mebie efJejepele
megYeie
megKe Deejece~~
cegefole ceve eflengB ueeske efyekemele
meeOeg
Deefle
Devegketue~
njef<e pee pee kejle ecegefole
efyeyegOe
yejmele
hetue~~
efme cegefve ievOeJe& ieeJele
Dehemeje
veYe
veeefe~
keefj efveeJej mekeue ceve
meeBJejer efJe hej jeefe~~
efMeJe efJejbefe efmenele osKele
keewefmeuee
keew
Yeeie~
YeeJe mejefmepe osefKe hegueefkele
megYeie
cesIe
le[eie~
njef<e oMe&ve kejle hegjpeve
uesle
ueeIe
DeIeeF~
pevece kees heue heeJe efieefjOej
jece efMeMeg iegve ieeF~~
(jeIeJe ieerle iegbpeve mes)
efJee Meeefvle kes enjer

Megefe kece& efve nce Yeejleere
eeceerCe mejue veneR, Menjer nQ
Hej meJe& MegYew<eer efnle efevleke
nce efJee Meeefvle kes enjer nQ~
JemegOee keggcye keer YeeJe OJepee
meJe&$e Deepe Yeer henjer nw
meceYeeJe yeesOe mes heefjhetefjle
DeeoMe& hetCe& ceeveJelee keer
ceee&oe eneR mes GYejer nw
mee#eer meeje Fefleneme Denes
[e0 jeceosJe emeeo efmebn osJe
ceeveJe cetueeW keer ceee&oe

mee ceW nce hej ner "njer nw
ieerlee ceeveme mes Deeueesefkele
$e+ef<e hejcheje ceW efJee Jebe
meceYeeJe hew" Deefle ienjer nw
Keueg yee YeeJe kes e peeW
nce meyekeer meyekes eefle ee
Deheveeheve Je=efe megvenjer nw
meye meere jececee me=ef Denes
(22)
efvejbpeve kes ie Debpeve osKees
veerue mejesn Meeceue Debieefve

keesef Devebieve keer efJe hesKees~
DeeBej ceeefnb keewmeuee kes jepele
ueepele keece keueeefveefOe uesKees~~
ieesue keheesue ueQ uekeQ
DekeQ efyeOeg hew DeefueJe=vo hejsKees~

efieefjOej YeeJe efJeYeesj Yeees
peeW efvejbpeve kes ie Debpeve osKees~~
(eermeerleejece kesefue keewcegoer mes~)
emlej efMeuee jece ves leejer
emlej efMeuee jece ves leejer, iegJej ke=hee emeeo oerefpeS~

DeeF& ntB ceQ MejCe efJenejer, cesje Yeer Gej keerefpeS~
peerJeve-oerhe mvesn mes Keeueer, kewmes Fmekeer peeself e peueeTB~
eee ceve ceW Ieesj DeBOesje, kewmes lece kees otj YeieeTB~
mvesn efceues nes peesefle Gpeeiej, Ssmee cegPes eelve oerefpeS~
DeeF& ntB ceQ MejCe eflenejer, cesje Yeer Gej keerefpeS~~
Deelceesej peiele kee kejves, osJe heg<e yevekej Deees nQ~
Deheveer ke=hee ef mes DeieefCele peve-ceve ogKe efceees nQ~~
DeMejCe-MejCe peieodieg eefleJej, cegPe hej keg Ghekeej keerepf eS~
efoJe ef kes eKej lespe mes, Deeiece-efveiece efmekej [eues~
leeie-lehemee kes ekeeMe mes, peerJeve ceW Yej iees Gpeeues~~
peerJeve-oMeke meheue nes peees, Ssmee keg Devegoeve oerepf eS~
YeeJe veneR nw, Yeefe veneR nw, ke=hee hee meketB Meefe veneR nw~
efoJe lespe JeCe&ve kejves keer JeeCeer ceW DeefYeJeefe veneR nw~~
eerceleer eerosJeer eewneve (mebmke=le eJeee)
yeeue eheuelee cee$e ceevekej, Lees[s ceW yeng enCe keerefpeS~

Deefpe&le lehe-eleehe mes iegJej, cegPekees keg Yeer veneR eeefnS~
owJeer pees mecheefe Deehekeer, kesJeue Gmekeer Yeefe eeefnS~~
iegJej hejce ekeeMeke, cegPekees efvece&ue efkejCe ekeeMe oerepf eS~
jecesejced hejce heeJeve nw, jecemesleg mes hetpe GoefOe nw~
efMeJe keer efoJe Meefe mes Deefe&le, ogKeJeYee ceeseve YeJe JeeefjefOe nw~
eneB meYeer YeJe Meeske veMeeTB, Ssmee eYeg Jejoeve oerefpeS~
en cesjer nw cee$e eeLe&vee, heeves kee DeefOekeej veneR nw~
YeieJeoere F&hmee, cece Fe, Ske yeves Ghekeej ener nw~~
efpemeceW efvepe megOe yegOe Kees peeTB, jeIeJeere Jen Yeefe oerepf eS~
(23)
vecees jeIeJeee
efe$eket
jIegvevove
eS~
meceeeej megefve megefve cegefve DeeS ~~
eerefe$eket efyenejer efyeneefjCeerpet kee hebeoMe heeeslmeJe SJeb eerJeefmeevevoJeOe&ve
jeIeJe mejkeej YeieJeeved eerjece kee
cebieuecee eekedeeslmeJe
(efJeeceermebJeled 2066 ew$eMegkeue eefleheod mes ew$eMegkeue veJeceer leovegmeej 27 ceee& 2009 mes 3
Deewue 2009 leke)
meeoj Deecev$eCe
meYeer eermeerleejece Yee yeefnveeW SJeb YeeleeDeeW kees men<e& Deecev$eCe kes meeLe metefele efkeee peelee nw
efke efJeiele Je<eeX keer YeeBefle Fme Je<e& Yeer ceee&oe heg<eesece YeieJeeved eerjece keer heeJeve kece&mLeueer
eerefe$eket kes leguemeerheer" heefjmej ceW eefleeefhele eerjeceeefjleceeveme ceefvoj ceW Deeieeceer ew$e Megkeuee
eefleheod mes ew$eMegkeuee veJeceer hee&vle eerjeIeJe mejkeej kee eekedeeslmeJe SJeb eerefe$eket efyenejer
efyeneefjCeerpet kee hevnJeeB heeeslmeJe ee SJeb Guueeme kes meeLe meceeeesefpele efkeee pee jne nw~
Fme yeej efleefLeece mes Ske efove kece nesves kes keejCe en ceneslmeJe De efoJemeere nesiee~
Fme ece ceW eefleefove eele 8 yepes mes 12 yepes leke DeesejMele eerjeceeefjleceeveme
mebieerlecee veJeen heejeeCe SJeb eefleefove yeeyee JebMeer JeeueeW kee DeKeC[ YeC[eje leLee
Deheje 3 yepes mes 6 yepes leke Oece&eeJeleea cenecenesheeOeee eerefe$eketleguemeerheer"eOeerej
peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe kes eercegKe mes eerjecekeLee
mecheVe nesieer~
eefleefove jeef$e kees 8 yepes mes 11 yepes leke efJeesej DeeoMe& jeceueeruee ceC[ueer eje
jeceueeruee kee cebeve nesiee~
Dele Fme Deueewefkeke-DeeOeeeflceke me$e ceW Deehe meyevOegyeevOeJe heOeej kej hetpeheeo peieodieg
peer keer efoJe keLee SJeb yeeyee JebMeerJeeueeW kes Yeespeve YeC[ejs kee heeJeve ueeYe eehle kejW~
Deecev$eke
eerleguemeerheer" mesJeeveeme
leLee
eerjeIeJe heefjJeej
efe$eketOeece
hees v e- 05198-224413, 07670-265478
(24)
ieee$eer-cev$e keer cenee kee jnme

hetpeheeo
ieee$eer vomeecenced (YeieJeodieerlee 10/35)

Gheveeve-jnme nce yelee egkes; Gheveeve ceW
ieee$eer-cev$e kee GheosMe efkeee peelee nw~ en keeeW?
Fmekee Flevee cenJe keeeW? Fme hej Deye efJeeej efkeee
peelee nw~
YetYegJe& mJe, leled meefJelegJe&jsCeb Yeieex osJeme
Oeerceefn efOeees ees ve eeesoeeled~ en cev$e Oeeefce&ke
peieled ceW eefme nw~ en DeLeJe&Jesomeb0 mes Deefleefje
leerve JesoeW keer mebefnleeDeeW ceW efceuelee nw~ DeLeJe&Jeso
keer Meewvekemebefnlee mes efYeVe efkemeer mebefnlee ceW Ge
cev$e keoeefeled efceue peee; en mecYeeJevee nes
mekeleer nw~ leLeeefhe DeLeJe&Jeso-Meewvekemebefnlee (19/
71/1) ceW Jesoceelee ieee$eer keer ceefncee lees JeefCe&le nw
ner~ $e+iJeso keer Meekeuemebefnlee ceW (3/62/
10) Ge cev$e ef c euelee nw , meeceJes o keer
keewLegcemebefnlee ceW Yeer Gejeefe&ke (13/4/3/1) ceW
efceuelee nw~ Megkeue-epegJexo keer Jeepemevese-mebefnlee (3/
35, 16/3, 22/9, 30/2) ceW, leLee keeCJemebefnlee
(3/43, 24/13, 34/2) SJeb ke=<CeepegJexo keer
lewefejeremebefnlee (1/5/6/12, 1/5/8/10, 4/1/11/
7) ceWs leLee ke=<CeepegJexo keer cew$eeeCeer-mebefnlee (4/
10/77) ceW Yeer efceuelee nw~ Fme ekeej Deve Jesomebefnlee
ceW Yeer Fmekee efceuevee mecYeJe nw~
en ieee$eer-cev$e, meeefJe$eer, iegcev$e Deeefo veeceeW
mes eefme nw~ ieee$eer-voJeeuee nesves mes en ieee$eer
veece mes eefme nw~ eeefhe 11 me0 Oe0
ieee$eer-vo Jeeues cev$e Deve Yeer yengle mes nQ;

leLeeefhe eOeevesve efn JeheosMee YeJeefvle Fme veee
mes eOeeve Fmeer cev$e kee Ge veece eefme nw~ DeLeJee
ieee$eer ieeeles mlegeflekece&Ce (efvee 7/12/6)
ieeelees (yeeCees) cegKeeogoheleled-Fefle yeeeCeeced (efve0
7/12/5), leLee ieeevleb $eeeles Fleeefo efveJe&eve mes
eesefieke-he mes Yeer Ge veece mes eefme nw~ mee nw<ee
ieeeved (eeCeeved) le$es, leme eeCeeved $eeeles (Mele0
14/8/15/7) Fme ekeej ieee$eer eeCe-j#eCeer efJeee
Yeer nw~ meefJelegefjeced $e+ked Fme efJeen mes en cev$e
meeefJe$eer veece mes Yeer eefme nw~ Fmeer keejCe ner Fmekeer
eerefue mes eefmeef nw~ DeLeJee ieee$eer, ef$eghed, peieleer
Fve leerve voeW kes yeeeCe, #eef$ee, JewMeeW kes meeefJe$e
cev$e nQ, leye Fve voeW kes eerefueevle nesves mes ieee$eermeeefJe$eer, ef$eghed-meeefJe$eer, peieleer meeefJe$eer Fme ekeej
Yeer meeefJe$eer ces eerlJe nw~ Fme ekeej Jesoceelee (DeLeJe&0
19/71/1) Fme veece mes eefme nesves mes Yeer FmeceW
eerefue-he mes eefme nw~ Fmekes Deefleefje meefJelee
Jeeues cev$e ceW meefJelee keer Meefe Yeer meefVeefnle nw, keeeWefkeMeefe leLee Meefeceeve kee DeYeso ngDee kejlee nw; keYeer
Fme Meefeceeved kees Meefe he mes Yeer JeefCe&le efkeee
peelee nw~ Meefe eerefue nesves mes Gme osJeer he ceW
JeefCe&le efkeee peelee nw~ meefJelee keer Meefe ner ieee$eer
osJeer kes veece mes efJeKeele nw~ Fmeer keejCe meveeleve Oece&
keer mevOee ceW Ge cev$e kes efJemepe&ve kes DeJemej hej
Geces efMeKejs osefJe! (lewefejereejCeke 10/30) Fme
ekeej eerlJe kee eeesie nw~ meefJelee kees Meefehe
nesves mes Gmekee esleJeCee& mecegefe Fme ekeej osJeer
he mes JeCe&ve Deeee nw~ Fmeer ieee$eer kee GhemLeeve
ieee$emeskeheoer.....DemeeJeoes cee eeheled (14/8/
15/10) MeleheLe-eese Fme cev$e ceW Deeee nw, pees
mevOee ceW he{e peelee nw~ Gheveeve nes peeves hej JesoejcYe
cesW Deeeee&-heoJeer kees OeejCe kejves Jeeuee ieg Fmeer
cev$e kee GheosMe kejlee nw~ Fme keejCe en ieg-cev$e
veece mes eefme Yeer nw~ eeefhe JesoejcYe-mebmkeej ceW
Jeso kee ner DeejcYe Dehesef#ele nw; leLeeefhe Gme mecee
efJeeeLeea Jesoe he{s ngS ve nesves mes Jeso ceW eue veneR
mekelee; leye Jeso kee meejYetle ener cev$e iegeje Gheefo
efkeee peelee nw~ Ge cev$e Jeso kee meejhe nw- en
Deeies yeleeee peeeiee~
Fme cev$e ceW meefJelee osJelee mes eeLe&vee nw~
meefJelee mete& kees kenles nQ~ Fmemes DeefYeceeefveJeheosMeeled
(2/1/5) Fme Jesoevle-oMe&ve kes met$e kes DeeOeej mes
mete&ceC[ueevleie&le metee&efYeceeveer osJeefJeMes<e efueee peelee
nw, pees esleve nw~ pewmes pe[ peueeW kee esleve osJe JeCe,
Jeso ceW eemeeb (Deheeb) jepee JeCees eefle ceOes meleeve=les
DeJeheMeved peveeveeced ($e+0 7/49/3) (eneB hej Deehees
osJelee nw, Dehed-Meyo efveleeerefue nw) Fme cev$e mes
mebkeseflele efkeee ieee nw; Jewmes ner pe[ mete&ceC[ue kee
Yeer esleve-osJe eesmeeJeeefoles heg<e meesmeeJeced
(40/17) Fme epegJexo (Jee0 meb0) kes cev$e ceW mebkeseflele
efkeee ieee nw~
metee&efo kee DeefYeceeveer osJelee Yeer Gmeer-Gmeer veece
mes eefme neslee nw~ pees efke Jeso nceWs mete& Deeefo keer
(25)
Gheemevee efmeKeueelee nw, Gmes JeneB Gvekeer eslevelee F

nw~ eens mete& Deeefo heoeLe& ueewefkeke-JeJenej ceW pe[
eefme neW; hej JeemleJe ceW es esleve nQ; keeeWefke- Fvekes
Devoj Fvekee Deef Y eceeveer (Deef O eelee) os J elee
efJejepeceeve nw~ Fmeer keejCe DeefYeceeefveJeheosMemleg (2/
1/5) Fme yeemet$e kes MeejYee<e ceW kene nwce=oeeefYeceeefvevees JeeieeeefYeceeefvevee eslevee osJelee
JeovemebJeoveeefo<eg esleveesefeles<eg JeJenejs<eg JeheefoMevles,
ve Yetlesefvecee$eced~....Devegieleee meJe&$e DeefYeceeefveve
eslevee osJelee cev$eeLe&Jeeosefleneme-hegjeCeeefoYeeesJeiecevles- Fefle~ eneB hej Deeeee& ves Yetle leLee
FefveeW kes DeefOeelee kes esleve ceW nesves ceW Jeso kes
cev$eYeeie leLee yeeeCeYeeie keer Yeer mee#eer yeleeF& nw~
leYeer Jeso ceW- JeCeesheeceefOeheefle (DeLeJe&0 5/24/
4) Fves Jew e%eme osJelee (MeleheLe0 3/5/2/9)
peue, e%e Deeefo kes DeefOeelee osJelee JeCe, Fv Deeefo
ceeves iees nQ~
Fmeer kees mJee0 eerMebkejeeee& ves Jesoevle-oMe&ve
kes 1/3/33 met$e kes Yee<e ceW Yeer mhe efkeee nw~ pewmes
efke- peeself ejeefoefJe<eee Deefhe Deeefoleeoees osJeleeJeevee
Meyoe, esleveeJevleced Sseee&eghesleb leb leb osJeleelceeveb
mecehe&eefvle, cev$eeLe&Jeeoeefo<eg leLee JeJenejeled~ Deefmle
efn Ssee&eesieeod osJeleeveeb peeseflejeeelceefYee
DeJemLeelegced, eLesb e leb leb efJeenb enerlegb meeceLe&ced~
leLeeefn eteles- cesOeeefleefLe n keeCJee-eveefceves ces<ees
YetlJee penej (<e[defJebMeyeeCe 1/1) mcee&les eDeeefole heg<ees YetlJee kegvleerceghepeieece n Fefle~
ce=oeefo<Jeefhe eslevee DeefOeeleejesYegheiecevlesce=oyeJeero,d DeeheesyeJg eved-Fleeefo-oMe&veeled~ peeself ejeosmleg
(26)
YetleOeeleesjeefoleeefo<eg DeeslevelJeceYeghe-ieceles~
esleveemleg
DeefOeeleejes
osJeleelceevees
cev$eeLe&JeeoeefoJeJenejeod-Flegeced~ (osJeleeefOekejCesces)~
Fme efmeevle kee efJeMeoerkejCe Deee&meceepeer efJeeved
eerjepeejecepeer Meeeer ves Deheveer DeLeJe&JesoYee<e keer
Yetefcekee ceW Fme ekeej efkeee nw- hejcesej keer me=ef ceW
osnOeejer peerJeeW keer me=ef veevee-ekeej keer nw~ Fme Yetueeske
ceW ner MewJeeue, le=Ce, Ieeme Deeefo veevee-ekeej kes mLeeJej
Deewj heMeg-he#eer Deeefo veevee ekeej kes pece nQ, es
meejs peerJe-efJeMes<e nQ~ ceveg<e Fve meyemes TBeer esCeer
kee peerJe nw, hej hejceelcee keer me=ef eneR leke meceehle
veneR nw~ ceveg<e mes keF& opeeX ceW TBee heo eslevee nw~ Jes
Deheveer Meefe Deewj %eeve Gvekes meeceves leg nQ~ Fme
Deveske ekeej keer TBeer me=ef ceW meyemes TBee mLeeve
osJeleeDeeW kee nw~ osJelee esleve nQ~ ceveg<eeW mes Thej
Deewj hejcesej mes veeres nQ~ hejcesej keer Deesj mes Gvekees
efYeVe-efYeVe DeefOekeej efceue ngS nQ efpevekee efke Jes heeueve
kejles nQ~ osJelee Depej Deewj Decej nQ, hej Gvekee DepejDecej nesvee ceveg<eeW keer Dehes#ee mes nw, Jemlegle Gvekeer
Yeer Deheveer-Deheveer Deeeg efveele nw~ yeeeC[ keer efoJe
MeefeeeW ceW mes Ske-Ske Meefe hej Ske-Ske osJelee
kee DeefOekeej nw~ efpeme Meefe hej efpemekee DeefOekeej
nw, Jener Gmekee osn nw pees Gmekes JeMe ceW nw~
pewmes nceejs osn ceW Ske peerJeelcee nw, pees Fme osn
kee DeefOeheefle nw, Fmeer ekeej Gme Meefe kes Devoj Yeer
Ske peerJeelcee nw, pees Gmekee DeefOeheefle nw~ pewmes nceejs
DeOeerve en osn nw, Jewmes ner Ske osJelee kes DeOeerve
mete&heer osn nw~ nce Ske Lees[er meer Meefe Jeeues osn kes
mJeeceer nQ, Jen Ske ye[er Meefe Jeeues osn kee mJeeceer
nw, Jen DeOeelce MeefeeeWs ceW Flevee ye{e ngDee nw efkeDeheveer Fe kes Devegmeej pewmee eens, Jewmee he Oeejkej,
peneB eens JeneB pee mekelee nw~ Jener osJe mete& kee
DeefOeelee kenueelee nw Deewj mete& kes veece mes ner yegueeee
peelee nw~ Fmeer ekeej Deefive Deewj Jeeeg Deeefo kes
DeefOeelee osJelee nQ~ osJeleeDeeW kee Ssee& yengle ye[e
nw; hej Jen meeje hejcesej kes DeOeerve nw~ Ske-Ske
osJelee Ske-Ske efoJeMeefe kee efveevlee nw~ hej Gve
meyekes Thej Gve meyekee efveevlee hejcesej nw~ FmeefueS
Yeer meYeer osJelee efceuekej peieled kee eyevOe Fme ekeej
kej jns nQ- efpeme ekeej jepee kes DeOeerve Gmekes Ye=le
Gmekes jepe kee eyevOe kejles nQ~
osJeleeDeeW keer GheemeveeDeeW mes Gve keeceveeDeeW keer
efmeef nesleer nw, efpemekes efke Jes ceeefueke nesles nQ~.... Jes
leye leke efoJe-Mejerj kees OeejCe efkees jnles nQ, peye
leke Gvekee Jen DeefOekeej meceehle veneR nes ueslee, efpeme
DeefOekeej hej Gvekees hejcesej ves ueieeee nw~ DeefOekeej
keer meceeefhle hej Jes cege nes peeles nQ Deewj Gvekeer peien
otmejs Dee enCe kejles nQ; pees ceveg<eeW ceW mes ner Gheemevee
eje Gme heo kes eesie yeve iees nQ~ osJeleeDeeW kes Ssee&
kes opex nQ, meyemes TBee opee& yeee kee nw, (DeLeJe&Jeso
Yee<e-Yetefcekee he=0 11)
Fmemes mhe nw efke mete& Deeefo osJelee eslevee nQ~
yeefuke MeeeeW ceW lees eneB leke kene nw efke meYeer JemlegSB
esleve nQ~ Fmeer DeefYeeee mes ceneYee<ekeej eerheleeefue
ves Yeer 3/1/7 met$e ceW meJe&me Jee esleveeJeJeeled Fme
Jeeefle&ke kes efJeJejCe ceW kene nw- DeLeJee meJe esleveeJeled~
SJeb efn Deen- kebmekee mehe&efvle, efMejer<eeseb mJeefheefle,
megJe&euee Deeefoleceveg heexefle~ Deemkevo keefheueke
Fleges le=Ceeceemkevoefle~ Deemkeevlecee mebeeceefle~
]$e+ef<e (Jeso) he"efle e=Ceesle eeJeeCe eneB hej e=Ceesle
eeJeeCe en Jesocev$e oskej efme efkeee peelee nw
efke meYeer pe[ oerKe jner JemlegSB Yeer esleve nQ~
Ge Jesocev$e en nw- e=CeeslJeefive meefceOee nJeb
ces, e=CJevleg DeeheesefOe<eCeee osJeer~ e=Ceesle eeJeeCees
efJeog<eesveg e%e Me=Ceesleg osJe meefJelee nJeb ces
(ke=<CeepegJexo-lewefejere meb0 1/3/13/1) peye eneB
pe[ helLej kees Yeer Jeso ves megveves kes efueS kene nw;
leye helLej Deeefo yeee JeJenej ceW Deesleve kens
peeles ngS Yeer, Jeso keer ef ceW esleve nQ, en
Jewefoke efmeevle nw~ en ceneYee<ekeej DeeMee nw~
Fmeer kees eoerhe ceW kewe ves mhe efkeee nw- meJe&me
Jesefle DeelceewleoMe&vesvesefle YeeJe~ $e+ef<eefjefle-Jeso
meJe&YeeJeeveeb ewleveb eefleheeoeleerleLe&~ Jewefe$esCe e
heoeLee& v eeceg h euecYeeled meJe& es l eveOece& meJe& $ e
veeseJeveere~ FmeceW Fme eMve kee efke eefo helLej
Deeefo esleve nQ lees Jes Yeer nce esleveeW keer lejn
eueles-yeesueles keeeW veneR- Fmekee Gej os efoee
ieee nw efke heoeLeeX ceW hejmhej efJeefe$elee Yeer ngDee
ner kejleer nw, leye meYeer esleveeW kes Oece& Gmeer he
ceW meYeer esleveeW ceW veneR efceue mekeles, keeeWefke
efkemeer ceW eslevelee DeefYeJee nesleer nw; efkemeer ceW
DeveefYeJee~ eerveeiesMeYe ves Yeer Deheves Geesle ceW
Fmeer kee Fme ekeej meceLe&ve efkeee nw- Jewefe$esCesefle
esleves<eg ceveg<es<Jeefhe veeveepeeleere-JeJenejoMe&veeod Fefle
YeeJe~ meJe&$e heefjCeeceoMe&vesve esleveeefOeeveb efJevee e
leomecYeJeeled meJe&me leoefOeeflelJeb %eeeles Fefle
(27)
leelhee&ced~ DeLee&led peye esleve ceveg<eeW ceW Yeer veevee

ekeej kes JeJenej efoKeueeF& he[les nQ, leye esleve helLej
DeeefoeeW ceW Yeer meYeer esleveeW Jeeues JeJenej veneR nes
peeles~ esleve ceveg<eeW ceW Yeer uekeJee Deeefo kes keejCe
euevee-yeesuevee Deeefo ese veneR jnleer~ peye meJe&$e
heefjCeece-heefjJele&ve Deeefo efJekeej oerKelee nw, leye Jen
esleve kes DeefOeeve kes efyevee veneR nes mekelee~ peye
Ssmee nw leye meYeer heoeLe& esleve nQ- en mhe nw~
Jeele&ceeefveke efJe%eeve Yeer Fme efmeevle keer hegef
kejlee nw~ Jew%eeefvekeeW ves jsef[ece Oeeleg keer efJeeglkeefCekeekee hejer#eCe kejkes en %eeve eehle efkeee nw efke jsef[ece
Oeeleg kes Ske hejceeCeg mes npeejeW efJeegle-keefCekee eefle#eCe
ceW eke nesleer nQ~ heefjceeCe ceW Jes keCe Fleves ess nesles
nQ efke Ske npeej Yeer efceues ngS Gvekee mebege-heefjceeCe
Jee ieglJe neF&[êspeve kes Ske hejceeCeg kes legue Yeer
veneR neslee~ Fvekes efvekeueves kee Jesie ekeeMe kes Jesie
kee ueieYeie oes-efleneF& neslee nw~ ekeeMe kee Jesie Ske
meskeb[ ceW 1,86,000 ceerue kes ueieYeie efme efkeee
ieee nw~ mete& mes ueieYeie mee{s veew kejes[ ceerue keer otjer
hej efmLele he=LJeer hej Gmekee ekeeMe Dee" efceve ceW
hengBelee nw~
Fve DehetJe& yeeleeW kees osKekej Jew%eeefvekeeW keer en
OeejCee nes ieF& nw efke mecemle ejeej peieled ceW meejYetle
Jemleg keesF& Yeer veneR nw Deewj mebmeej ceW keesF& Yeer heoeLe&
pe[ veneR nw~ pe[ kens peeves Jeeues heoeLeeX kes ess mes
ess keCe DeLee&led hejceeCeg kees osKeves mes leLee Gmes
lees[kej Gmekes meneeW Yeeie kejves hej efJeeglkeefCeeeW
kes Deefleefje Deewj keg Yeer veneR efceuelee~ efhej Yeer
Gvekeer meee efoKeeF& he[leer nw Deewj efveece mes eefle#eCe
(28)
Gvekeer eueve-eJe=efe efceueleer nw; Fmemes Jele&ceeve

Jew%eeefvekeeW kes efJeeej ceW pe[ JemlegDeeW ceW Yeer owJeer
Meefe kee DeeYeeme oerKeves mes pe[eW ceW Yeer esleve-meee
efme ngF&~
Jemlegle en efmeevle nw Yeer "erke ner~ Meee kee
Yeer ener efmeevle nw~ Meee hejceelcee kees DeCeg-DeCeg
ceW Jeehle ceevelee nw~ Dewle-efmeevle ceW lees DeCegDeCeg Yeer hejceelcee kee ner he nw, Jee hejceelcee ner nw~
Gme (hejceelcee) mes efYeVe efkemeer Yeer Jemleg keer heejceeefLe&ke
meee veneR nw~ F&ej meefeoevevo Fme Meyo mes esleve
ner nw; lees mecemle meebmeeefjke JemlegSB pe[ oerKe jneR ngF&
Yeer Jemlegle esleve ner nQ~ pees efke GveceW mLetuelee mes
esleve keer DeefYeJeefe veneR oerKeleer; GmeceW keejCe nw
GveceW mLetuelee mes FefveeW leLee ceve keer DeveefYeJeefe~
Deelcee kees ner osKe ueerefpees, Jen esleve nw~ peye GmeceW
cejCe kes mecee FefveeB Deewj ceve DeefYeJee veneR
nesles; leye Jen Deelcee Yeer eseMeeueer veneR ceeuetce neslee~
elegle Deelcee kes Mejerj ceW efJeeceeve nesves hej Yeer,
GmeceW nesleer ngF& Yeer FefveeB keejCeJeMe keee& kejves
Jeeueer veneR nesleeR, Jee efveye&ue nes peeleer nw; leye Deelce
ege Mejerj Jeeues nesves hej Yeer heg<e keer ese veneR
oerKeleer~ Fme efJe<ee ceW cetef&le (yesnesMe) heg<eeW kee
GoenjCe osKe ueerefpees~ DeLeJee ve cetef&le Yeer efveye&ueFefve Meefe Jeeues, Jee uekeJee yeerceejer mes efIejs heg<eeW
kee GoenjCe osKe ueerefpees~ hejceelcee eslevee ceevee
peelee nw, hej GmeceW njkele keeeW veneR oerKeleer? GmeceW
Yeer keejCe nw Gmekee mLetue Fefve-ceve Deeefo mes
Demebeesie~ FmeerefueS Gmekes Meyo Deeefo JeJenej Yeer
mLetue veneR ngDee kejles~
Fmemes efme ngDee efke-pe[ Jemleg Yeer JeemleJe ceW

esleve ngDee kejleer nw~ YeQme keer hegjer<e kes pe[ hejceeCegDeeW
ceW peye mLetuelee mes efJeefMe Meefe kee mebeesie Jee
neslee nw; leye Gmekes hegjer<e ceW keer[s nes peeles nQ~ eefo
pe[eW ceW esleve-Meefe meJe&Lee ve nesleer; lees DeYeeJe mes
YeeJe keer Glheefe kewmes nes ieF&? pees ewleve Meefe keer[eW
ceW nw, Jen YeQme keer hegjer<e kes pe[ kens peeves Jeeues
hejceeCegDeeW ceW Yeer Leer~ hejvleg Fefveeefo keer DeefYeJeefe
ve nesves mes Jen ewleve-Meefe Dehevee Gheeesie ve kej
mekeer~ yeuye ve nesves hej efyepeueer veneR peuee kejleer~
Fmeer efmeevle kees ceevekej mJeieeae peieoerMeevJemeg
ves Je=#eeW ceW eslevelee ceeveer Leer; Fmeer ekeej helLejeW ceW
Yeer ceeveer~ Fmeer DeefYeeee mes Jele&ceeve Jew%eeefveke ueesie
mete& ceW Yeer emeVelee-DeemeVelee kes hejceeCeg ceeveves
ueies nQ~ yegef kes DeefOeelee osJe mete& nQ~
Fmekee efJeJejCe Fme ekeej nw~ kewefcyepeegefveJeefme&er uevove ceW mete& kes efJe<ee ceW Ske uewkeej
ngDee Lee; pees meceeeej he$eeW ceW ekeeefMele nes egkee nw~
Gmekees lees nce efhej Deve uesKeeW ceW hee"keeW kees Ghele
kejWies~ GmeceW eke=le DebMe en nw~ Gme JeeKeelee ves
kene- Gejer Decesefjkee kes esveuewC[ eosMe ceW Ske
oheerves kee Keesovee Meg ngDee~ Keesoves hej oheervee
(ceeefCekee) lees efceuee veneR, efkevleg Ske osJeceefvoj efceuee~
GmeceW mete& keer Ske cetefle& nw, pees ecekeoej helLejeW mes
yeveeF& ngF& nw~ mete& kes meeceves ner Deefive cesW OegJeeB G" jne
nw, efpememes ceeuetce neslee nw efke- Deefive ceW keg megieefvOele
Je [euee ieee nw~ FOej-GOej hetue he[s nQ~ en meye
Me helLejeW mes yeveeee ieee nw~
Fme efJeefe$e mete&-ceefvoj efceueves mes ceeuetce ngDee
efke- efkemeer egie ceWs efnvogDeeW kee eeJeleea jepe Decesefjkee
leke hewuee Lee~ Fmekes Deefleefje en Yeer ceeuetce ngDee
efke- efnvogDeeW kee efJeeeme Lee efke- mete& emeVe leLee
eg Yeer nes mekelee nw~ eefo Ssmee efJeeej ve neslee; lees
Ske efnvog Gme (mete&) keer hetpee keeeW kejlee? keeeW Gmes
vecemkeej kejlee? Fme efJe<ee kees ueskej Jew%eeefveke
mebmeej ceW eeefvle GlheVe nes ieF&~ efcemj peepe& veeceke
efkemeer efJe%eeve kes eeshesmej ves en hejer#ee keer efke mete&
ceW ke=heeMeefe nw ee veneR? nce mete& ceWs mecemle leJeeWs
keer meee lees ceeveles jns; hej en keuhevee Yeer veneR kej
mekes efke mete& ceW emeVelee-DeemeVelee kee leJe Yeer
efJeeceeve nw~ efnvogDeeW keer mete&-hetpee kee Je=e Yeejleere
eeeerve Fefleneme mes nceW henues ner helee Lee~ Decesefjkee
ceW efceues mete&-ceefvoj mes nceW efnvogDeeW keer mete&-hetpee ceW
Deve Yeer efveee nes ieee~ efce0 peepe& ves meesee efkeefnvogDeeW keer meteexheemevee keee cetKe&leehetCe& Leer Jee
JeemleefJekeleehetCe&?
(29)
Fmekeer jeseke hejer#ee ngF&~ ceF& kee cenervee Lee~

hetjs oeshenj kes mecee kesJeue heepeecee henves efce0 peepe&
vebies Mejerj Oethe ceW "njs~ heeBe efceve mete& kes meeceves
"njkej Jes kecejs ceW iees~ Lecee&ceerj mes GvneWves Dehevee
leeheceeve osKee~ leerve ef[eer leke yegKeej e{e Lee~ otmejs
efove Ge ceneMee ves hetue-heueeW kee Ghenej leweej
efkeee~ Deefive ceW Oethe peueeee~ leye Jen hetjs oeshenj ceW
vebies Mejerj Oethe ceW ieee~ Gmeves mete& kes meeceves ee mes
hetue e{ees, heue Yeer~ neLe pees[kej eCeece efkeee~
peye Jen Deheves kecejs ceW ieee; lees Ie[er ceW Gmeves osKee
efke- Deepe Jen ieejn efceve leke mete& kes meeceves
jne~ Lecee&ceerj mes ceeuetce ngDee efke-Deepe Gmekee
leeheceeve veece&ue jne~ Gmekee heeje "C[ke keer Deesj
jne~
Fmemes Gmeves en heefjCeece efvekeeuee efke Jew%eeefvekeeW
kee mete& kesJeue Deefive kee ieesuee Deewj pe[ nw en
efmeevle ieuele nw, Jemlegle GmeceW DeemeVelee Deewj
emeVelee leJe Yeer efJeeceeve nw~
Denbkeej heleve kee keejCe
Oeve Deewj osnyeue kes Denbkeej ceW [tyekej pees Oece& leLee ceee&oeDeeW kee GuuebIeve kej ceveceevee G=bKeue
DeeejCe kejles nQ, Ske ve Ske efove Jes ogie&efle kees DeJeMe eehle nesles nQ~
Oeve kee Denbkeej ceveg<e kees DebOee yeveekej Gmemes ye[e-mes-ye[e Ieesj heehe-kece& keje oslee nw~ Oeve mes
DebOe ngDee Jeefe keF& yeej lees ess-ye[s kee Devlej Yetuekej, Deheves kee&Je kees Yegueekej De#ece DehejeOe
leke kej yew"lee nw~ Jen en Yetue peelee nw efke Oeve keer ekeeeeQOe ves Gmekeer DeeBKeeW hej heoe& [euee ngDee nw
leLee Jen pees Ieesj kegke=le, Oece&efJe DeeejCe kejves ceW veneR efneefkeee jne, ener Gmekes JebMeveeMe leLee Ieesj
heleve kee keejCe yeveves Jeeues nQ~ Dele Oeve kes ceo ceW DevOes keoeefhe veneR yevees~
peerJeve kee Deefvlece ue#e Oeve, meee ee Ssee& veneR, YeieJeeve keer ke=hee eeefhle nesvee eeefnS~ meercee mes
DeefOeke mecheefe efJeheefe kee keejCe DeJeMe yeveleer nw~ (meodie=nmLe mevle YeejeceMejCeoeme mes meeYeej)
(30)
hetpeheeo peieodieg peer eje veJeefveefce&le efMeJe ceefvoj ceW eeCe eeflee
meceejesn leLee esce FC[mêp]r e ceW veF& etevf e kee GodIeeve
eerceleer
DeeMeglees<e YeieJeeve Mebkej keer Demeerce Devegkechee

SJeb eerceppeieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee&
peer cenejepe keer Denwlegkeer ke=hee mes yeguevoMenj jes[
Deeweesefieke #es$e ieeefpeeeyeeo ceW efoveebke 15 hejJejer
2009 jefJeJeej meeeb 5 yepes veJeefveefce&le efMeJeceefvoj,
(efpemekee hejcehetpe iegosJe ves Oevesej ceefvoj veecekejCe
efkeee) ceW hetCe& Meeeere efJeefOe mes hetpee Dee&ve kes meeLe
eeCe eeflee meceejesn mecheVe kejeee~
Fmemes hetJe& hejceese ieg peer ves jecesejced ceW
Deeeesefpele eerceodYeeieJele keLee ceW nceW Dee%ee oer Leer
efke legce nefjej peekej heefJe$e vece&osej efMeJeefuebie (12
Debiegue eceeCe) ueskej DeeDees Deewj Deeeee& evoe
megJesoer Deeefo eej DeeeeeeX eje eeCe eeflee mes hetJe&
keer meejer Jewefoke efeee mecheVe kejeDees~ cesjs heefleosJe
eerjepesv ieeseue 30 peveJejer 2009 kees eele nefjej
iees Deewj iegosJe keer Dee%eevegmeej heefJe$e vece&osej
efMeJeefuebie ueskej Deees~ leovevlej nceejs DeeJeeme esce
efveJeeme ceW vece&osej YeieJeeve kees iebieepeue mes mveeve
kejekej esleJee ceW ueheskej IeCs cebpeerjeW Deeefo JeeeeW
kes meeLe Deeeee& evoe megJesoer Deeefo DeeeeeeX eje
Jeso cev$eeW kee hee" leLee keerle&ve kejles ngS nceejs heefjJeej
kes meYeer meomeeW ves esce FC[mêrpe kees emLeeve efkeee~
JeneB hengBekej heb0 evoe megJesoer, heb0 ke=<Ce kegceej,
heb0 kesMeJeosJe Deeefo DeeeeeeX ves hetpee keer leweejer keer~
kegmegce ieeseue
13 hejJejer kees eele Jesocev$eeW kes meeLe hetpee DeejcYe

ngF&~ Jesocev$eeW keer OJeefve mes meeje JeeleeJejCe iebgpeeeceeve
nes G"e~ Ssmee eleerle nes jne Lee cevees nce hewkeêr ceW
veneR ceefvoj ceW DemebKe YeieJeodYeeeW kes meeLe efJejepeceeve
nQ~
meJe&eLece hejceheefJe$e YeieJeeve vece&osej kees ieee
kes Ieer ceW uehese ieee~ keg mecee heeeled efMeJeefuebie
(vece&osej YeieJeeve) kee peueeefYe<eske mecheVe ngDee~
leovevlej iebieepeue, otOe, oner, jesueer, eeJeue, evove,
Oetheyeeer, heg<he leLee efyeuJehe$eeW mes efJeefOe efJeOeeve mes
hetpee kejekej vece&osej YeieJeeve kees heerues Jee ceW
{kekej jKee ieee~ Deieues efove 14 hejJejer kees heefJe$e
efMeJeefuebie kees eeJeueeW ceW jKee ieee Deewj hetpeve kes
Ghejevle heg<heeW ceW hetJe&Jeled jKee ieee Deewj Fmekes heeeled
heueeJeeme kejeee ieee~ Fmekes heeeled pees hetpee DeejcYe
ngF& Gmekeer lees cegPes keuhevee Yeer veneR Leer vece&osej
YeieJeeve (heefJe$e efMeJeefuebie) kees Meg hee$e ceW efJejepeceeve
kej 108 keueMeeW kes peue mes DeefYe<eske kejeee ieee~
hetpeve keer Fme eefeee kees osKekej heefjJeej kee eleske
meome YeefeYeeJe ceW [tyekej jesceebefele nes jne Lee~
eermegJesoer peer kes meeLe meYeer Deeeee& Ge mJej mes
Jesocev$eeW kee GeejCe kej jns Les leye Ssmee eleerle
neslee Lee efke DeekeeMe mes osJeieCe Jesocev$eeW kee memJej
hee" kej jns neW~ meYeer keueMeeW ceW heefJe$e ieescet$e, ieesOe=le,
ieesogiOe, ieesoefOe Deewj ieesyej leLeee iebieepeue, heefJe$e
mLeeveeW keer efceer, pe[er yeter Deewj heefJe$e meefjleeDeeW
kee peue Yeje Lee~ 14 peveJejer kees eele nJeve ceW
heefjJeej kes meYeer meome meefcceefuele ngS Deewj mJeene
keer efoJe OJeefve mes hewkeêr kee heefjmej iegbpeeeceeve nes
G"e~ oeshenj ceW ner hetpeheeo iegosJe keer Dee%eevegmeej
eerjeceeefjleceeveme kee DeKeC[ hee" DeeMeglees<e legce
DeJe{j oeveer~ Deejefle njng oerve peve peeveer mecheg kes
meeLe eejcYe ngDee pees 15 peveJejer kees oeshenj leke
hetCe& ngDee~ Fmekes heeeled YeieJeVeece mebkeerle&ve ngDee~
hejcehetpe iegosJe kes heOeejves kee mecee peeW peeW Dee
jne Lee nce meyekes oe keer Oe[keve ye{ jner Leer
Deewj iegosJe kes oMe&veeW keer Jeekeguelee Yeer DeOeerj kej
jner Leer~ meeeb "erke 5 yepes hejcehetpe iegosJe Deewj
hetpee yegDee peer kee MegYeeieceve ngDee~ Deeeee& megJesoer
peer leLee Deve DeeeeeeX ves Jesocev$eeW mes eele mcejCeere
iegosJe SJeb hejcehetpee yegDee peer kee mJeeiele efkeee
leLee leguemeerceC[ue kes meYeer meomeeW ves peieodieg
jeceevevoeeee& peer keer pee, iegosJe YeieJeeve keer pee,
hetpee yegDee peer keer pee kes veejeW mes JeeleeJejCe kees
Deevevocee kej efoee~ heefjJeej kes meome eerJeso ekeeMe
ieeseue (Deepe) eerefJepesv ieeseue (Devegpe) leLee
yengDeeW SJeb yeeuekeeW ves heg<henej meceefhe&le kej iegosJe
kee mJeeiele efkeee Deewj iegosJe kes ceeie& ceW hetueeW keer
eeoj efyee oer~ nceves iegosJe kes eerejCeeW kees heefJe$e
peue mes Oeeskej ejCeece=le enCe efkeee cegPes Gme mecee
eerke=<Ce megoecee kee mcejCe nes Deeee cesjer DeeBKeeW ceW
(31)
ee Deewj meewYeeie kes DeeBmet Yej iees ceeveeW ves$e DeeBmegDeeW

mes iegosJe kes ejCe e#eeueve kees Deelegj nes jns Les~
Fmekes heeeled meYeer ves hejce hetpe iegosJe SJeb hetpee
yegDee peer kees heg<henej meceefhe&le kej Gvekee DeeMeerJee&o
eehle efkeee~ iegosJe SJeb yegDee peer veJeefveefce&le efMeJe
ceefvoj ceW efJejepeceeve ngS~ iegosJe ves Jesocev$eeW kes meeLe
YeieJeeve vece&osej kee ieejn yeej DeefYe<eske efkeee~
efJeefOe efJeOeeve mes eeCe eeflee mecheVe kejeF& Deewj vece&osej
YeieJeeve kees Oevesej YeieJeeve kes veece mes DeefYeefnle
efkeee~ YeieJeeve kee DeefYe<eske hetCe& nesves hej Deejleer
keer ieF&~ Fme mechetCe& keee&ece ceW efvele jeceeeCe melmebie
meYee kes mebeespeke eer heb0 ev ekeeMe keewefMeke Yeer
GheefmLele jns~ meYeer DeeievlegkeeW ves Yeespeve emeeo enCe
efkeee Deewj keee&ece hetCe& ngDee~ iegosJe esce efveJeeme
ceW heOeejs Deewj 16 peveJejer kees eele meye yeeeW kees
DeeMeerJee&o efoee~ nceejs heew$e efJeYeJe Deewj eYeJe kes
meeLe Kesueles ngS iegosJe mJeeb yeeueke yeve iees
Denceoeyeeo kees emLeeve kejves mes hetJe& meyeves iegosJe
SJeb yegDee peer kes ejCeeW ceW vecees jeIeJeee efveJesove
kejkes DeeMeerJee&o eehle efkeee~ nceejs hejcehetpe iegosJe
nceejs oe ceW meowJe efJejepeceeve jnW Fmeer YeeJe kes
meeLe nceves iegosJe kees mecceevehetJe&ke efJeoe efkeee~
en mele ner nw efkeiegye&ee iegefJe&<Ceg ieg& mee#eevcensej~
iegjsJe hejyee lemcew eeriegjJes vece~~
vecees jeIeJeee~
(32)
QkYxqu 'kqDYk i{k@lw;Z mRrjk;.k] olUr _rq
frfFk
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
okj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
u{k=
iquoZlq
iq";
'ys"kk
e?kk
iwf.kZek
cq/kokj
iw0Qk0
fnukad
7 ekpZ
8 ekpZ
9 ekpZ
10 ekpZ
11 ekpZ
ozr ioZ vkfn fooj.k

vkeydh ,dkn'khoz r lcdk
iznks"k ozr
&
gks f ydk ngu
lR;ukjk;.koz r &gks
jkr 9 cts ds ckn gksYkk"Vd iw.kZ@
JhpSrU; egkizHkq t;Urh
iwf.kZek izkr% 8@10 rd
pS= d`".k i{k @lw;Z mRrjk;.k] olUr _rq

frfFk
izfrink
okj
cq/kokj
u{k=
&
fnukad
11 ekpZ
ozr ioZ vkfn fooj.k

izfrink frfFk dk {k;
f}rh;k
xq#okj
m0Qk0
12 ekpZ
&
r`rh;k
'kqokj
gLr
13 ekpZ
&
prqFkhZ
'kfuokj
fp=k
14 ekpZ
iapeh
jfookj
Lokfr
15 ekpZ
&
"k"Bh
lkseokj
fo'kk[kk
16 ekpZ
&
"k"Bh
eaxyokj
vuqjk/kk
17 ekpZ
"k"Bh frfFk dk {k;
lIreh
cq/kokj
T;s"Bk
18 ekpZ
'khryk"Veh clkSM+k
v"Veh
xq#okj
ewy
19 ekpZ
&
uoeh
'kqokj
iw0"kk0
20 ekpZ
&
n'keh
'kfuokj
m0"kk0
21 ekpZ
&
,dkn'kh
jfookj
Jo.k
22 ekpZ
ikieks p uh ,dkn'kh oz r lcdk
}kn'kh
lkseokj
/kfu"Bk
23 ekpZ
iapd fnu esa 3@5 ls izkjEHk
=;ksn'kh
eaxyokj
'krfHk"kk
24 ekpZ
HkkSe iznks"k ozr
prqnZ'kh
cq/kokj
iw0Hkk0
25 ekpZ
vekoL;k
xq#okj
m0Hkk0
26 ekpZ
Jhx.ks'k prqFkhZ ozr&lakfUr lw;Z ehu esa
&
vekoL;k pUnz lEoRlj 2065 iw.kZ

Je<e& 13
pevelewkeeced~
ceee& 2009 (4, 5 Deewue kees esef<ele)
mecheeoke
otjYee<e-0120-2712786, cees0- 09971527545
menmecheeoke
otjYee<e 01202767255, cees0-09868932755
eyevOe mecheeoke
01202756891, cees0- 09810949921
meneesieer ceC[ue
(ceeefmeke he$e)
Debke-7

-07670265478, 05198- 224413
otjYee<e-01334260323
otjYee<e-02812364465

otjYee<e-01202712786, cees0- 09971527545
(2)

fo"k;kuq ef.kdk
e lafo"k;
1. mecheeokeere
2. JeeuceerefkejeceeeCe megOee (47)
3. eerceodYeieJeodieerlee (78)
4. mekeue Deceeveg<e kejce legcnejs
5. j#eeLe Jesoeveeb eeOeseb JeekejCeced
6. keefueegie ceW jece-jepe mecYeJe nw~
7. veJeegJekeeW mes
8. yesueefueefhe kes DeeefJe<keejke-eeruegF& yesue
9. eerjeIeJe ke=hee
10. efMeKee keer Jew%eeefveke jnmehetCe&lee
11. esjCee kee eesle nw YeieJeeved eerjece kee peerJeve
12. leeueer yepeeFes, mJemLe jefnes
13. eleeslmeJeefleefLeefveCe&ehe$eke
ys[kd
i`"B
eerpeieoerMe emeeo ieghle
[e@0 jeceosJe emeeo efmebn osJe
mebkeuevekelee&-eerueefuelee emeeo ye[LJeeue
eerjIegvevove oeme ceewveer
[e@0 eer Sed0 Smed0 iegieeefueee
-
la[;k
3
4
8
10
12
15
19
20
21
22
26
29
32
5- ^JhrqylhihB lkSjHk* esa izdkf'kr ys[k@dfork@vFkok vU; lkexzh ds fy,
ys[kd@dfo vFkok izs"kd egkuqHkko gh mkjnk;h gksaxs] lEiknd e.My ughaA
11,000/6- ^JhrqylhihBlkSjHk* izkIr u gksus ij gesa i= fy[ksa vFkok Qksu djsaA ge mebj#eke
Deepeer
J
eve
5,100/;|fi nwljh ckj iqu% HkstsaxsA fdUrq vius Mkd[kkus ls Hkyhizdkj iwNrkN
djds gh gesa lwfpr djsaA
hevn Je<eeae
1,000/7- Mkd dh ?kksj vO;oLFkk ds pyrs gesa nks"kh u le>saA gesa vkSj vkidks Jeeef<e&ke
100/blh ifjfLFkfr es a îw T ;ikn txn~ x q # th* dk d` i k iz l kn f'kjks / kk;Z djuk gS A
&lEiknde.My
mecheeokeere-
meoeeej ner Oece& nw
(3)
Yeejle Deeefokeeue mes ner Oece&eOeeve osMe jne nw~ en Oece& ner lees nw pees ceveg<e Deewj heMeg ceW Devlej kejlee nw~
heMeg ceW Oece& veneR nw ceveg<e ceW Oece& nw kene ieee nwDeenej efveeYee cewLegveb e, meeceeveceslelheMegefYeve&jeCeeced~
Oeceex efn les<eeceefOekees efJeMes<ees, OecexCe nervee heMegefYe meceevee~~
hej nceejs ceve ceW en efpe%eemee nes mekeleer nw efke Oece& keee nw? nce Oeeve jKeW efke hetpee efJeMes<e Oece& veneR nw
efJeMes<e Jee OeejCe kejvee, efJeMes<e ekeej kee DeeejCe Oece& veneR nw~ JesoeW ceW Oece& keer heefjYee<ee Fme ekeej ner ieF&
nw efkeJesoeCeefnlees Oeceex eOece&mleod efJehee&e~
DeLee&led JesoeW ceW efpeme kece& kees kejves keer Dee%ee oer ieF& nw Jen Oece& nw Deewj Fmekes efJehejerle pees nw Jen DeOece&
nw~ otmejs MeyoeW ceW kenW lees nceejs cenef<e&eeW leLee mevleeW ves efpeme DeeejCe kee Devegceesove efkeee Jen meoeeej ner Oece&
nw~ meleeb Deeeej meoeeej~ ceveg ves Jeso, mce=efle, mevleeW kee DeeejCe Deewj Dehevee ceve ee Deelcee Fve eejeW kees
meoeeejCe kes DeeOeej mlecYe ceevee nw~ ceneYeejle ceW Jeeme peer ves Yeer kene nweteleeb Oece&meJe&mJeb eglJee ewJeeJeOeee&leeced~
Deelceve eefleketueeefve hejs<eeb ve meceeejsled~~
Oece& kee meJe&mJe megvees Deewj mecePees~ Jen meejhe ceW ener nw efke pees Deheves eefleketue nes DeLee&led pees mJeeb kees
Dee ve ueies Gme JeJenej kees otmejeW kes meeLe cele kejes~ ieerlee peer ceW Oece& keer JeeKee Fme ekeej keer ieF& nwOeejCeece& Fleeng Oe&ceex Oeejeles epee~
DeLee&led DeeejCe kees nce peerJeve ceW OeejCe kejles nQ Jener Oece& nw~ otmejs MeyoeW ceW Dehevee kele&Je ner Oece& nw~
eelekeeue G"kej meeeb meesves leke kes mechetCe& efeee keueehe Oece& kes Devleie&le nQ~ Oecee&ejCe kes efyevee nceeje
peerJeve eue ner veneR mekelee~ eele G"vee ceelee-efhelee kees, YeieJeeve kees, Oejleer ceelee kees eCeece kejvee mveeveeefo
efvelekece& kes heeeled Deheves FosJe kee mcejCe Deheves meceoee kes Devegmeej hee", hetpee, Yepeve, keerle&ve leLee
Deheves keee& kees efveehetJe&ke F&ceeveoejer mes kejvee en meye Oece& kes Devleie&le nw~ Deepe nceejs osMe kes keCe&Oeej pees
Oece& efvejhes#elee keer yeele kejles nQ Jen meJe&Lee ueeJee cee$e nw~ nce Oeeve jKeW efke meoeejCe ner Oece& nw peye
meoeeej peerJeve ceW veneR jnsiee lees keee peerJeve vejke meceeve veneR nesiee? meoeejCe keer Ghes#ee kes keejCe ner Deepe
osMe ceW DeMeeefvle, ogjeeej Deewj heeheeeej kee leeC[Je ve=le nceW efoKeeF& he[ jne nw~ Deepe nce heefeceer meYelee kes
eYeeJe ceW Fleves DeekeC"ceive nQ efke nceW kele&Jeekele&Je kee yeesOe veneR jne nw Deewj nce esve kesve ekeejsCe Ssee&
kes meeOeve pegeves ceW ner peerJeve keer meeLe&kelee ceeveves ueies nQ~ nce Yetue iees nQ efkeSleod osMeemetleme mekeeMeeoe pevceve~
mJeb mJeb eefj$eb efMe#esjved he=efLeJeeb meJe&ceeveJee~~
DeLee&led nce Deheves ceneheg<eeW mes Deheves eefj$e keer, DeeejCe keer efMe#ee enCe kejW~ peyeefke Deepe nce Deheves
ye[eW keer Ghes#ee kejves ceW ieewjJe kee DevegYeJe kej jns nQ~ pees Jeefe ncemes Oecee&ejCe keer eee& kejlee nw Gmekeer
nce ef{Jeeoer ee hegjeCehevLeer kenkej efvevoe kejles nQ Fme og<eJe=efe kees leeiekej nce meoeejCe DeheveeeW leYeer
nceeje meJe&efJeOe keueeCe nesiee~ vecees jeIeJeee~
eOeeve mecheeoke
(4)
ieerleeJeueer peer ceW eceeCe nw- lesefn ceeLe peeW

jIegveeLe Deheves neLe peue Debpeefue oF& Meyejer Oeve nes
ieF&~
Meyeee& hetefpele meceked jecees oMejLeelcepe~
hecheeleerjs nvegcelee mebielees JeevejsCe n~~
heefjhetCe&lece hejelhej hejceelcee ceee&oeheg<eesece
eerjece Deepe hejceYeeieJele mes efceueves Dee jns nQ~ Ske
Jeefe kees helveer kes Deefleefje heefjJeej ceW vetvelece
efkeleves Jeefe eeefnS? leerve eeefnS~ ceelee, efhelee Deewj
heg$e~ ie=Oejepe peeeg eerjece kees efhelee efceue iees, Meyejer
ceelee efceue ieF~ Meyejer ves kene mejkeej! Deehe hecheemej
peeFes~ JeneB Deehekees megeerJe lees efceueWies ner~ megeerJe kes
meeLe meeLe Deehekees Ske ye[e heeje heeje yese efceuesiee~
Deewj JeemleJe ceW Deepe Jen efove Deeee~ cenef<e& Jeeuceerefke
kenles nQleew leg dJee cenelceeveew Yeelejew jeceue#ceCeew~
JejeegOeOejew Jeerjew megeerJe MebefkeleesYeJeled ~~
megeerJe ves peye Oeveg<e yeeCe efueS ngS, cenelcee
eerjeceue#ceCe oesveeW YeeFeeW kees osKeeDeefle meYeerle ken megveg nvegceevee~
heg<e pegieue yeuehe efveOeevee~~
lees Delevle YeeYeerle neskej kene- nvegceeve peer
megefvees~ keee es ncekees ceejves Dee jns nQ~ leye nvegceeve
peer ves keneDenes MeeKeece=ielJeb les JeecesJe hueJebiece~
ueIegefeeleeelceeveb ve mLeeheeefme ees celeew~~
ns megeerJe! Deepe Deehekee JeevejlJe mhe nes ieee~
Flevee ese efee nw, efke Deehe hejceelcee kees Deheveer

yegef ceW mLeeefhele veneR kej jns nQ~ Deehe Ssmee keeeW meese
jns nQ efke es Deehekees ceejves Dee jns nQ~ es Deehekees
ceejves veneR es lees Deehekees leejves Dee jns nQ~ Deehe
mecePe veneR hee jns nQGvekeer keCee ceW keesF& keceer nw veneR
hee$elee ceW nceejer keceer jn ieF&~
Gvekeer cecelee ceW keesF& keceer nw veneR
heg$elee ceW nceejer keceer jn ieF&~~
osJe ogue&Ye efoee osn eYeg ves nceW
pees nw DeeOeej MegYe meeOeveeW kee efJeceue~
Gvekeer #ecelee ceW keesF& keceer nw veneR
eesielee ceW nceejer keceer jn ieF&~
eefle efoJeme Deekes efceueles nQ ncekees eYeg
efhej Yeer nceves veneR heneevee GvnW~
jefJe kes Gieves ceW keesF& keceer nw veneR
ves$elee ceW nceejer keceer jn ieF&~
megeerJe ves kene- nvegceeve peer Deehe cesjs meeceves
Gvemes yeele keerepf eS~ "erke nw~ eneB Deehe cenef<e& Jeeuceerekf e
peer keer MeyoeJeueer osefKeSkeefheheb heefjlepe nvegceeved ceeleelcepe~
efYe#egheb leleesYespesMe"yegefleee keefhe~~
nvegceeve peer cenejepe ves Dehevee Jeevejhe es[e
Deewj Ske efYe#egke kee he yeveeee Deewj meesee efke
Deepe eYeg mes ceQ YeerKe ceeBietBiee~ ceQ jeIeJe peer mes kentBieelet oeeueg oerve neQ let oeefve neQ efYeKeejer~
neQ eefme heelekeer let heehehegbpe nejer~ let oeeueg....
jeJeCe ves efYe#ee ceeBieer Leer meerlee peer mes Deewj nvegceeve
peer efYe#ee ceeBieWies eer jeIeJe mes~ jeJeCe ves ue efkeee
Lee nvegceeve peer ue veneR kejWies~ nvegceeve peer yeeeCe
kee JesMe yevee jns nQkebeve JeCe& efJejepe megJesMee~
keeveve kegC[ue kegbefele kesMee~
eneB nvegceeve peer kees megJesMee kewmes ken efoee
ieee~ keeeWefkeefkeesG kegJesMe meeOeg meveceevet~
efpeefce peie peeceJevle nvegceevet~~
nvegceeve peer kes keeve ceW kegC[ue keye mes yevee?
yeeue Gvekes IegBIejeues keneB nQ?
keefheMe kesMe keke&Me ueIeg.......~
Fme efJe<ee ceW kenvee eenlee ntB efke Ske Yeeefvle
eueer ngF& nw~ he{s efueKes ueesie DeefOeke Yeeefvle kejles nQ~
keg ueesie kenves ueies nQ efke nvegceeve eeueermee ieesmJeeceer
leguemeeroeme peer cenejepe keer jevee veneR nw~ en mele
veneR nw, Jevovehee"ke keer oer ngF& eefle kes Devegmeej
keeMeerveeiejer eeeefjCeer meYee ves ieesmJeeceer leguemeeroeme
peer kes jeceeefjleceeveme kes Deefleefje 11 evLe ehes
lees meJe&$e hejcheje eue he[er efke 12 evLe nQ~ eeefhe
Ssmee veneR nw, ceQ efJeeemehetJe&ke kenlee ntB efke nvegceeve
eeueermee Yeer ieesmJeeceer leguemeeroeme peer keer ner jevee
nw~ DeYeer DeYeer pees veee DevegmevOeeve ngDee nw Gmekes
Devegmeej eer leguemeeroeme peer cenejepe kes eje jefele
evLeeW keer mebKee 52 leke hengBe egkeer nw~ nvegceeve
eeueermee lees ieesmJeeceer peer keer yengle eeceeefCeke jevee
nw~ keg ueesie kenles nQ efke oejeiebpe eeeie ceW Ske
leguemeeroeme veece kes cenelcee jnles Les en Gvekeer jevee
nw~ keg ueesie Fmes yeermeJeeR Meleeyoer keer jevee yeleeles
nQ~ nceves Gvekee KeC[ve kejles ngS yeleeee Deewj kees&
ceW Yeer ceQves en yeele yeleeF& efke nvegceeve eeueermee
(5)
ieesmJeeceer leguemeeroeme peer keer FmeefueS jevee nw efke

en lees hejcheje mes, DeefYeuesKeeW mes Deewj Fefleneme mes
efme nes ieee nw efke peye YeejleJe<e& ceW DebespeeW kee
Meemeve Lee Gme mecee keg meeceeve ueesieeW kees hetJeea
Gej eosMe Deewj efyenej kes keg ueesieeW kees Debespe
yenueekej ceejerMeme ues iees~ JeneB mes es ueesie Dee veneR
heeS~ JeneR GvneWves Deheves mecyevOe efkees~ Fvekes hetJe&peeW
kes veece hej Fvekes mejvesce yeves~ JeneB ve keesF& yeeeCe ve
#eef$ee Lee DebespeeW kes DeeosMe hej Fve ueesieeW ves hejmhej
mecyevOe mLeeefhele efkees~ Gme mecee Yeer efnvoglJe keer
j#ee kewmes ngF& Leer Fmekes efueS es cepeotj leerve JemlegSB
Deheves meeLe ues iees Les~ eerleguemeerke=le jeceeeCe,
meleveejeeCe keLee keer hegmleke Deewj nvegceeve eeueermee~
efove Yej DebespeeW kee [C[e Keekej keece kejles Les, jele
ceW ceesj kes hebKe mes jeceeeCe keer eefle Gleejles Les (efueKeles
Les) nvegceeve eeueermee Gleejles Les Deewj Ske otmejs kees os
osles Les~ Flevee ke menkej GvneWves efnvot Oece& keer j#ee
keer~ eefo nvegceeve eeueermee yeermeJeeR Meleeyoer keer nesleer
lees De"ejnJeeR Meleeyoer ceW ceejerMeme kewmes hengBe peeleer?
FmeefueS ceQ yengle efJevecelee mes efveJesove kej jne ntB efke
Ssmee YecehetCe& keLeve nceW veneR kenvee eeefnS~ nvegceeve
eeueermee ieesmJeeceer peer keer meJe&eLece jevee nw Deewj
nvegceeve eeueermee kee hee" kejkes npeejeW jeceevevoere
hejcheje kes meeOeg efme yeve yew"s~ Flevee megvoj keesF&
evLe nes ner veneR mekelee~ Deehe en peevekej yengle
emeVe neWies efke nvegceeve eeueermee kee Yeer Jener cenJe nw
pees eerjeceeefjleceeveme kee nw~ keesF& Deehemes meveeleve
Oece& kes meyemes ess evLe kes efJe<ee ceW hets efke Ssmee
evLe yeleeFes efpemeceW meveeleve Oece& kes mecemle efmeevle
Dee iees nQ lees Deehe efJeeemehetJe&ke ken oerefpeS efke
eernvegceeve eeueermee nw~ eejeW JesoeW kes, De"ejneW hegjeCeeW
kes, De"ejneW mce=efleeeW kes efmeevle DeLee&led meejs meveeleve
(6)
Oece& kes efmeevleeW kee meejebMe eefo efkemeer ess mes ess
evLe ceW nw lees Jen nvegceeve eeueermee nw~ Gmes Deheveer
pesye ceW jKes jefnS meeje efmeevle megjef#ele jnsiee~ nceeje
lees efmeevle nw pees Jevos ceelejced kensiee pees eerjece peer
kees eerke=<Ce peer kees eCeece kejsiee nceejs meveeleve Oece&
hej efJeeeme kejsiee, efpemekees efJekeueebieeW kes eefle YeieJeod
yegef nesieer Gmeer kees nceejs eneB mecceeve eehle nesiee~
cesjs Fme efveJesove kees Oeeve mes megve ueerefpeS Deewj ieeB"
yeeBOe ueerefpeS efke eefleefove esce mes eernvegceeve eeueermee
kee hee" efkeee kejes~ hee" Meg Deewj efveehetJe&ke nesvee
eeefnS lees Deehe hetCe& mJemLe jnWies~ efnvot Oece& keer
megj#ee nessleer jnsieer~ DeeFes Fmekeer eewLeer hebefe hej
efJeeej kejW~ Mebkee en keer nw efke Ske Deesj lees efkeesng
kegJesMe meeOeg meveceevet Deewj GoenjCe ceW efoee efpeefce
peie peeceJevle nvegceevet nvegceeve peer cenejepe kees kene
efke Fvekee JesMe kegJesMe nw~ eneB efueKee kebeve JeCe&
efJejepe megJesMee Deye Deehe efJeeej keerefpeS Jeevej kees
keewve kegC[ue henveeesiee? Gvekes kesMe lees keke&Me
ueIeg nQ efhej kegbefele kesMe keeeW kene? Fmekee Gej
en nw efke Fme efJe<ee ceW Mebkee veneR kejveer eeefnS~ en
PeeBkeer leye keer nw peye nvegceeve peer megeerJe kes kenves mes
yeeeCe JesMe yeveekej YeieJeeve jece kes heeme Dee jns nQkebeve JeCe& efJejepe megJesMee~
keeveve kegC[ue kegbefele kesMee~~
Meg yeeeCe kee JesMe yeveekej nvegceeve peer iees~
nvegceeve peer peeveles nQ efke jece peer kees yeeeejer yeeeCe
yengle efee nw~ Deepe kes yeeeeefjeeW kee esnje osKees
nj mecee heewves yeejn yepes jnles nQ~ esnjs hej keesF& lespe
veneR nw~ nvegceeve peer cenejepe yengle megvoj ueie jns nQ~
yeeeCe ieesje yengle megvoj ueielee nw~ nvegceeve peer cenejepe
eerjeceue#ceCe peer kes heeme pee jns nQ~ eerjece ves nvegceeve
peer kees otj mes osKee DeeBKeW le=hle nes ieF~ mJeCe&ce=ie Keespe
jns Les, meerlee peer ves kene Lee efke mJeCe&ce=ie ues Deevee~
oes efJekeuhe kens Les- eefo peerefJele heke[ ueWies lees
heeueWies eefo ceej [eueWies lees ce=ieeuee ues DeeeWies~
YeieJeeve ves kene oesveeW keece keBiee, ceejere kees ceejkej
euee ues DeeGBiee Deewj ceeefle kees heeGBiee lees Gvekees
heeuetBiee~ jece peer kes peerJeve ceW oes ce=ie efceues ceejere nw
keheer mJeCe&ce=ie Deewj ceeefle mJeCe&ce=ie nw efve<kehe~
efJeehe Oeefj keefhe lenB ieeT~
ceeLe veeF hetle Deme YeeT~~
efkelevee megvoj Me nesiee hejceelcee kee~ YeieJeeve
eerjece ue#ceCe meeceves Ke[s nQ~ nvegceeve peer ves eleer#ee
keer~ mecemee Fme yeele keer nw efke keewve efkemekees eCeece
kejs~ jece peer peeveles nQ efke vekeueer yeeeejer nw Deewj
nvegceeve peer Yeer peeveles nQ efke vekeueer #eef$ee nQ~ oesveeW
Ske otmejs kees peeveles nQ, DevleleesielJee nvegceeve peer ves
meesee ceQ ner eCeece kej ueslee ntB~ Pegkekej Oeerjs mes
yeesuesOewe&Jevleew megJeCee&Yeew keew egJeeb eerjJeememeew~
efveemevleew JejYegpeew heer[evleeefJecee epee~~
Deehe keewve nQ? eerjJee OeejCe kejves Jeeues,
efJeMeeue YegpeeDeeW Jeeues Deehekee keee heefjee nw?
kees legce Meeceue ieewj Mejerje~
#eef$ee he efhejng yeve yeerje~~
Deehe ueesie keewve nQ? cenef<e& Jeeuceerefke peer efkelevee
megvoj efueKeles nQhecheeleerjneved Je=#eeved Jeer#eceeCeew mecevlele~
Fceeb veoeR MegYepeueeb MeesYeevleew leheefmJeveew~~
Fme megvoj veoer mejerKeer hechee kees megMeesefYele kejles
ngS Deehe oesveeW Jeerj keewve nQ? he#eer ce=ieeW kees Deehe
YeeYeerle kej jns nQ~ Deehekes keesceue ejCe nQ Deehe
hewoue eues Deees, Deehekes ejCeeW kees ke veneR ngDee?
nvegceeve peer ves YeieJeeve keer YegpeeDeeW kees osKee Deewj
kenves ueies-
efmebnmkevOeew ceneslmeenew meceoeefJeJe ieesJe=<eew~
Deeeleee megJe=eee yeenJe heefjIeeshecee~~
Jeeuceerefke peer kee keeJe keewMeue DeodYegle nw
keeefueoeme lees efkemeer Yeer pevce ceW Fvekes ejCeeW keer
Oetefue keer hee$elee Yeer veneR hee mekeles~ yeeuceerefke peer
kee eefo keesF& DevegkejCe kej mekee lees Ske ner ceneheg<e
ngDee~ Jeeuceerefke peer kees eefo keesF& t mekelee nw lees
Jeeuceerefke ner t mekelee nw Deewj Jeeuceerefke peer kes
DeJeleej kesJeue ieesmJeeceer leguemeeroeme peer ner t mekeles
nQ Deewj keesF& Yeer Jeeuceerefke peer kees t veneR mekelee~
Jeeuceerefke peer kenles nQmeJe&Yet<eCeYet<eene& keLeb vewJe efJeYetef<elee~
Deehekeer YegpeeSB lees mecemle DeeYet<eCeeW kees OeejCe
kejves eesie nQ lees Yeer Deeheves FvnW efJeYetef<ele keeeW veneR
efkeee nw~
keer legce leerve osJe ceWb keesT~
vej veejeeCe keer legce oesT~~
keee Deehe leerveeW osJeleeDeeW ceW mes keesF& nQ? eerjece
ue#ceCe eghe jns leye nvegceeve peer ves kene- ceQ Flevee
yeesue jne ntB Deehe Gej keeeW veneR os jns nQ~ ceQ Dehevee
heefjee yelee jne nBt~ ceQ yeeeejer ntB, megeerJe veeceke
Oecee&lcee kees Gvekes YeeF& yeeefue ves efvekeeue efoee nw, ceQ
mJeeb Gvekee ceb$eer nvegceeve Deehekes heeme Deeee ntB~
Deehe Yeer Dehevee heefjee oerefpeS~ Ske yeeeejer kes
eefle Deeoj nesvee eeefnS ue#ceCe! es efkelevee megvoj
yeesue jns nQmebmkeejecemecheVeeceodYegleeceefJeueefcyeleeced~
Geejeefle keueeCeeR Jeeeb oenef<e&Ceerced~~
meejs JeekejCe kes mebmkeejeW mes mecheVe, ve lees
efJeueefcyele Deewj ve efJemleerCe&, oe kees nef<e&le kejves
Jeeueer Fleveer megvoj keueeCeer JeeCeer ceW yeesue jns nQ~
(7)
nce ueesie peye he{les efueKeles veneR leye keYeer keYeer

Flevee ie[ye[ nes peelee nw efke Deeee& nes peelee nw~
YeF& eie kegceejer Yetefce efJeoejer yengle mejue jevee nw
hej en mlegefle peye efkemeer cetKe& kes ekekej ceW he[leer nw
lees Demlegefle efmee kesjer esce uelesjer leke lees "erke
kenles nQ~ hej Deeies hejve megesjer kenles nQ lees nce
hetles nQ efke hejve keee nw? JeneB ejCe megesjer Meyo
nw~ Fmeer ekeej hejOeve ceeso efvekeee eneB hejOeve
keee nw? JeneB JejOeve nw hejOeve veneR~ Ske hegpeejer peer
nQ Jes ye[er efvee mes YeieJeeve keer hetpee kejles nQ hejvleg
Fleves kece he{s efueKes nQ efke YeieJeeve kee Deevevo nw~
Deheves eneB peye nce mevOeekeeueerve Deejleer kejles nQ
lees yengle mes oesns he{s peeles nQ GmeceWieg cetjefle cegKe evcee mesJeke veeve ekeesj~
oesns kes DebMe kees Deepe Yeer Jes hegpeejer peer ener
yeesueles nQieg cetjKe cegKe evcee mesJeke veeve ekeesj~
ceQves Gvekees yeej yeej mecePeeee efke ieg cetjKe
cegKe evcee veneR nw hej Jees kenles nQ efke cegPes pewmee
eeo nw ceQ lees Jener kentBiee~ nceves kene efke legce pewmes
kees esuee yeveekej ieg efveefele cetKe& nes ner ieee~ Fve
ueesieeW kes cegKe mes peye YeJeeefyOeMesleb Yejleeepeb leb
megefvees lees es Yejleeiepesvb kenles nQ~ FvnW kewmes mecePeeee
peee? keYeer keYeer DeMeg megvekej yengle ke neslee nw~
efveJesove en nw efke nvegceeve peer cenejepe Fleveer megvoj
JeeCeer yeesue jns OeejeeJeen yeesue jns nQ DeMeg veneR nes
jne nw~ jeIeJe kenles nQ- ue#ceCe!
Deveee efe$eee Jeeee ef$emLeeve JebpevemLeee~
keme veejeOeles efeecegeleemesjjsjefhe~~
eceMe........
(8)
mebieefle- Deye Depeg&ve eMve kejles nQ efke hetJe&
Mueeske ceW kene ngDee Fob heoeLe& keee nw? Fme hej
YeieJeeve kenles nQ~
DeeJe=leb %eeveceslesve %eeefvevees efveleJewefjCee~
keecehesCe keewvlese og<hetjsCeeveuesve e~~ 3~39
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- ns kegvleerheg$e Depegv& e!
Deefive kes meceeve Yeer hetCe& ve efkees pee mekeves Jeeues
keeceheOeejer Fme %eeveer peveeW kes efvele Me$eg eje en
%eeve DeeJe=le DeLee&led {ke peelee nw~
JeeKee- DeeJe=leb Meyo ceW yeenguekeeled Jele&ceeve
keeue ceW kele elee ngDee nw~ ekeej FJe kes DeLe& ceW
nw~ og<hetjsCe Meyo Keued elee mes yevee nw~ Fme ekeej
YeieJeeve ves keece kees %eeveer kee efvele Me$eg yeleekej
Depeg&ve kees DeeOeeeflceke eg kejves keer Yeer esjCee oer~
~~eer~~
mebieefle- en keece keneB jnlee nw? Fme hej YeieJeeve
kenles nQFefveeefCe ceveesyegefjmeeefOeevecegeles~
SlewefJe&ceesneles<e %eeveceeJe=le osefnveced~~ 3~40
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- FefveeB ceve Deewj
yegef es yeejn keece kes efveJeeme mLeeve kens iees nQ~
FvneR kes eje en %eeve kees {ke kej peerJeelcee kees
ceesefnle kej ueslee nw~
JeeKee- meeceeve Me$egDeeW kes lees ner ogie&

nesles nQ hejvleg Fme keecehe Me$eg kes ome FefveeB ceve
leLee yegef es yeejn ogie& nQ~ ener Deeee& nw~ FvneR yeejn
ogieeX kees ceeOece yeveekej en %eeve kees {kelee nw Deewj
peerJeelcee kees ceesefnle kejkes Gmekes ceve ceW JeMeer ngF&
cegPe hejceelcee keer mce=efle kees meceehle kej oslee nw~
FmeerefueS jemehebeeOeeeer ceW keece kees oefC[le kejves
kes efueS ner YeieJeeve ves yepe megvoefjeeW kes yeeng 1.
emeej 2. heefjjcYe 3. kejeueYeve 4. DeuekeeueYeve
5. GJeeueYeve 6. veerJeeueYeve 7. mleveeueYeve 8.
vece& 9. veKeeeheele 10. dJewue 11. DeJeueeske 12.
nefmele Fve yeejn MeeeW mes keece kes ome Fefve leLee
ceve yegef Fve yeejn ogieeX kees ve efkeee~
yeengemeejheefjjbYekejeuekeesveerJeermleveeueYeve vece& veKeeeheelew~
#JewueeJeueeskenefmelewe&pemegvojerCeecegebYeeved jefleheeflebb jceeeekeej~~
cee0 10/29/46
eneB yepemegvojerCeeced kee DevJee eLece efleere
ejCe mes nesiee Deewj jefleheefleb heo mJelev$e nw~
GecYeeved kee DeLe& nw Thej DeekeeMe ceW uekeeles
ngS DeLee&led yepe megvoefjeeW kes yeeng emeej Deeefo yeejn
efeee keueeheeW mes keeceosJe kes yeejn efkeueeW kees OJemle
kejkes YeieJeeve ke=<Ce ves efyevee Iej-yeej Jeeues keece
kees Thej DeekeeMe ceW uekee efoee Deewj efhej ieesefheeeW
kees Deheves ejCe ceW jceCe kejeee~~eer~~
mebieefle- Deye cegPes keee kejvee eeefnS? Depeg&ve
kes Fme eMve kee Gej osles ngS ceOegmetove kenles nQlemceeJeefceefveeCeeoew efveece Yejle<e&Ye~
heehceeveb epeefn esveb %eeveefJe%eeve veeMeveced~~3~41
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- mebmke=le ceW $e+<eYe
Meyo kes efmebn Deewj es es oes DeLe& nesles nQ~ eneB oesveeW
ner DeefYeesle nQ~ ns YejleJebMe ceW efmebn kes meceeve es
Depeg&ve meJe&eLece legce FefveeW kee efveev$eCe kejkes
%eeve Deewj efJe%eeve kes veeMeke Fme heeheer keece kees
heMegDeeW keer YeeBefle ceej [euees~
JeeKee- Deeoew Meyo kee leelhee& nw Yeer<ceeefo
kes meeLe eg kejves mes hetJe& keece kes ome he FefveeW
kees efveeefv$ele kejes~ mJemJehe kes peeveves kees eneB
%eeve kene ieee nw Deewj hejmJehe kes peeveves kees efJe%eeve~
keece Fve oesveeW kees ve kej oslee nw~ FmeefueS Fme heeheer
kees ceejes~ eefo Depeg&ve kees %eevecee DeefOekeej ve neslee
lees %eeefveeeW kes efvele Me$eg keece kees ceejves kes efueS ve
kenles~
mebieefle- YeieJeeve Depeg&ve kees Oewe& OeejCe kejeles
nQ efke legce efevlee cele kejes keeeWefke legce Deelcee nes~
Dele ken jns nQFefveeefCe hejeCeengefjefvesYe hejb ceve~
cevememleg heje yegefeex yegs hejlemleg me~~ 3~40
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- Fme Mueeske ceW
hetJe& Mueeske mes lJeb heo keer DevegJe=efle nesieer~ ns Depeg&ve
mLetue Mejerj mes met#ce FefveeB nesleer nQ~ FefveeW mes
met#ce ceve, ceve mes met#ce yegef, nesleer nw Deewj pees yegef
mes met#ce peerJeelcee nw Jen legcneR nes~
(9)
JeeKee- eneB hej Meyo met#celee kee Jeeeke

nw~ Fmeer ekeej ke"esheefve<eod ceW oes egefleeeB he{er ieeer
nQ~
FvsYe hejeeLee& DeLexYee hejb ceve~
cevememleg heje yegefyeg&sjelcee cenevedhej~~
ke0 G0 1/3/10
cenle hejceJeeceJekeleelheg<e hej~
heg<eeVe hejb efkeefelmee keee mee heje ieefle~~
mebieefle- Deye YeieJeeve ekejCe kee Ghemebnej
kejles nQ~
SJeb yegs hejb yegdJee mebmleYeelceeveceelcevee~
peefn Me$egb ceneyeenes keeceheb ogjemeoced~~3~43
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- ns ceneve Yegpee
Jeeues Depeg&ve! Fme ekeej Deelcee kees yegef mes met#ce
peevekej Deewj Gmes cegPe hejceelcee eje mJemLe kejekej
peefuelee mes JeMe ceW Deeves Jeeues Fme keecehe Me$eg kees
ceej [euees~
JeeKee- eneB le=leereevle Deelcee Meyo hejceelcee
hejke nw~ Fme ekeej cesjer meneelee mes henues keecehe
Me$eg kees ceejes efhej Deve Me$egDeeW hej efJepee eehle kej
ueesies~ ~~eer~~
ieerlee DeOeee le=leere hej jeceYe Deeeee&~
jeIeJe ke=hee Yee<e keefj eYeg hegjJeQ meye keepe~~
Fefle eer leguemeerheer"eOeerejpeieodiegjeceevevoeeee&mJeeceerjeceYeeeee&eCeerle
eerjeIeJeke=heeYee<es
eerceodYeieJeoieerlee kece&eesie veece le=leereesOeee
~~eer jeIeJe Mebleveesleg~~
eceMe........
(10)

kene- keeeW? keee he=LJeer JeerjefJenerve nes ieeer nw? kegbYepe ves meeiej kees meesKee efke veneR meesKee, ess mes
GvneWves kene- efyeukegue~ Dejs, YeeF&, Deiej Jees jIegyeerj kegbYepe ves? Fmeer ekeej metKe peeSiee es meeiej~ jefJeceb[ue
efJenerve kenles leye cesje Deheceeve neslee! ceQ lees jIegyeerj ese mee neslee nw~ hej DevOekeej otj kejlee nw efke
ntB, Jeerj lees ntB veneR ceQ~ GvneWves Lees[s ner kene efke jIegyeerj veneR? ese mee ceb$e keee neLeer kees JeMe ceW veneR kej
efyenerve cener ceQ peeveer! leye ue#ceCe Meeble ngS~ leye ueslee? keee keeceosJe ves hetue kes JeeCe mes meejs mebmeej
jeIeJesv peer kees efJeeeefce$e peer ves kene- G"ng jece kees JeMe ceW veneR efkeee? eej efJeYetefleeeW kes veece lees
Yebpeng YeJe eehee~ cesng leele peveke heefjleehee~~ Deye efieveeS~ GvnW efJeeeme nes ieee~ hej meerlee peer kees keewve
meteexoe nes jne nw- Gefole Goeefieefj cebe hej, jIegyej mecePeees? Denene! meerlee peer ves ener kene- efheleepeer,
yeeue helebie~ efyekemes meble mejespe meye nj<es ueeseve keee kej jns nes? mJeeb ken jner nQ- keee yeleeTB~
Ye=bie~~ Denene! megefce$ee peer ener kenleer nQ- kece" keneB es kegS kes he= pewmee ke"esj Oeveg<e ceevees es
heer" heefye ket ke"esje~ ve=he meceepe cenB efMeJeOeveg leesje~~ mebkesle ngDee efke Deehe kegS keer heer" mes efevlee kejleer
Deye meejs jepe meceepe kes hemle nesves hej eYeg Dee jns nQ~ nQ, keee jece peer ves kece"eJeleej (keheeJeleej) veneR
osefKeS, Gvekeer yeeueeJemLee meyekees ke os jner nw~ es ues efueee Lee? es lees kece" kes Yeer DeJeleejer nQ, efevlee
Oeveg<e veneR lees[ mekeles~ meYeer ueesie eefkele nQ~ peveke keeeW? meerlee peer eefkele nes jner nw~ yeej-yeej kenleer
peer ves Yeer peevekeer cebieue ceW ken efoee Deewj ieerleeJeueer nQ- YeieJeeve keee keB! Denn leele oeve n" "eveer~
ceW Yeer kene efke cenejepe cegPes keesF& efevlee veneR nw eens meYeer YeeYeerle nQ~ keesF& efheleepeer kees keg Yeer veneR ken
cesje eCe jns ee peees hej jns jIegveeLe keer efvekeeF jne nw~ kenB Oeveg kegefuemeng eeng ke"esje~ Jee mes Yeer
veerkeer veerkeer veeLe, jece peer kes cegKeejefJevo hej Goemeer en ke"esj nw~ ceevees jece peer ves kene- Jee mes Yeer
veneR Deeveer eeefnS veeLe~ peveke peer ken jns nQ efke ke"esj nw lees keeeW efevlee kejleer nes? cesjs ejCe ceW Jee
Oeveg<e veneR tsiee lees jeIeJe peer Goeme nes peeSBies~ jeIeJe keer jsKee nw, kegeue otBiee Fmekees~ OJepe kegefueme DebkegMe
peer Goeme ve neW, cesjer eefle%ee hetjer nes eens Yee[ ceW kebpeegle Jeve efhejle kebke efkeve uens~ keee keB~
eueer peee~ peveke peer Yeer peeveles nQ efke yeeueke Oeveg<e Dejs, efmeefjme megceve kele yesefOee nerje~~ efmeefjme kes
veneR lees[ mekelee~ megveevee peer Yeer ken ner jneR nw efke hetue keee nerje yesOe mekesiee? veneR t mekelee en
meejs ueesie cetKe& nQ, Dejs keesF& cenejepe mes ken oslee, es Oeveg<e~ FmeefueS, ns Oeveg<e, meejer meYee keer yegef Ye nw~
yeeueke Flevee ye[e n" kejlee? jeJeCe JeeCeemegj efpeme ceQ keee keB? yeesues- efvepe pe[lee ueesieve hej [ejer~
Oeveg<e kees veneR G"e heees Gmekees jepekegceej G"eSiee? nesng nDe jIegheefleefnb efvenejer~~ meerlee peer ves ken efoee
yeeuenbme keneR ceboje eue kees ues mekelee nw? meye ken efke Deheveer pe[lee kees ueesieeW hej [eue oes~ es, Fvekeer
jns nQ~ DebleleesielJee meKeer ves meceeOeeve efkeee efke veneR, eslevelee mes keee ueeYe nceeje? FvnW pe[ yeveeDees~
lespeJeeve pees nesles nQ GveceW ye[s ess kee efJeeej veneR Deewj nesng nDe jIegheefleefnb efvenejer, efkelevee nukee nes
neslee nw~ Gmeves pees efJeYetefleeeW kes veece efieveees Jees lees peeGB? yeesues- jIegheefleefnb efvenejer jece peer kees osKekej
efJeefe$e nw~ kene efke veneR osKe jns nes kegbYepe kees? nukes nes peeDees~ efpelevee es G"e mekeW Gleves nukes nes
peeDees~ keee yeele nw! Ske efceueereece eefo G"e mekes
lees Gleves nukee yeve peevee~ efpelevee es G"e mekes nukee
yeve peeDees~ Deewj Jener nes jne nw, efce$eeW~ Deehe ekejCe
lees peeveles ner nQ~ DebleleesielJee Jener ngDee~ YeieJeeve jece
ves Fmekees lees[e~ kece" heer" heefye ket ke"esje~ ve=he
meceepe cenB efMeJeOeveg leesje~~ Ske #eCe ceW Gme efMeJe
Oeveg kees ceOe mes lees[ [euee~ ees ueeskeJeerj meefceleew
OevegjwMecegeb, meerleemJeebJej ie=ns ef$eMeleesheveerleced~ Deeoee
yeeueiepeueerue FJes#egeefb, me_peerke=leb ve=he efJeke=<e
yeYe_pe ceOes~~ Deewj, nvegceeve peer ves lees kene- veneR~
nvegceeve peer ves kene- jece peer ves lees lees[e ner veneR Jees
Deheves Deehe t ieee (memegje)~ Deheves Deehe t ieee?
kene- neB~ keeeW? nvegceeve peer ves kene- FmeefueS teGmeves meesee efke cegPes hegjejCe kejvee eeefnS~ eeeefee
kejvee eeefnS~ keeeW? Gmeves kene efke oes heeefheeeW kes
neLe ceW ceQ he[ ieee ntB~ keewve oes heeheer? Oeveg<e ves kene
efke efMeJe peer ves yeee peer kes heeBeJes efmej kees kee
efoee Lee Deewj keeceosJe kees ceeje lees Gvekee Yeer heehe
ueiee~ Gvekes neLe ceW cegPes mheMe& kejeee ieee~ Deewj
Ske yeej hejMegjece ves Yeer cegPes gDee Lee efpevekees ceelee
kes JeOe kee heehe ueiee nw Deewj #e$eevleke kee heehe ueiee
nw~ Deye es oes heeheer neLeeW ceW jnves mes heeheer yeve ieee
ntB~ lees cesje Mejerj Deye kewmes heeJeve nesiee? lees Mebkej
YeieJeeve kee Oeveg<e, jece peer kes kej keceue kees osKee
eeeie kes meceeve~ Dejs kene, ye[e Dee ueie ieee~
lees jece peer kes kej-keceue he eeeie kees osKekej
Gmeves Deheves Deehe ner Deheves Mejerj kees es[ efoee, jece
peer ves veneR lees[e~ leodyeeceele= JeOeheeleefkecevceLeeefj#e$eevlekeeefjkejmebiece heeheYeerlee~ SsMeb Oevegefve&pehegjejCeee
vetveb osnb cegceese jIegvevove heeefCeleerLex~~ jeceeefjleceeveme
ceW peveke kes otleeW ves kene efke jece peer ves Fleves cemleer ceW
lees[e pewmes neLeer kee yeee keceueob[ kees lees[ oslee
nw~ leneB jece jIegJebMeceefve megveng ceneceefnheeue~ YebpesG
eehe eeeme efyeveg efpeefce iebpe hebkepe veeue~~ keefJeleeJeueer
(11)
jeceeeCe ceW kene- veneR~ Ssmee nw, Mebkej YeieJeeve ves

Fmekees ue[keheve mes efMe#ee oer Leer, ^sefvebie oer Leer,
yeleeee Lee~ eefleefove Mebkej YeieJeeve Fmekes he{eles Les~
efkemekees? Oeveg<e kees ns Oeveg<e, DeYeer lees "erke nw; meye
keece kej uees, hej peye jece peer kes kej-keceue kee
mheMe& nes Deheves Deehe t peevee, Mejejle cele kejvee~
ceevecenvehegj onve ienve peeefve,
Deeefvekes meyewkees meej Oeveg<e ie{eees nw~
peveke meoefme pesles Yeues Yeues Yetefceheeue,
efkeees yeuenerve yeue Deehevees ye{eees nw~
kegefueMe ke"esj ketce& heer" les keef"veb Deefle,
keentB vee efheveeke veskeg eheefj e{eees nw~
leguemeer meeW jece kes mejespe heeefve hejmele,
tdees ceeveeW yeejs les hegjeefj ntB he{eees nw~~
ceeve cenve ceeves keeceosJe kes Me$eg YeieJeeve Mebkej
ves ef$ehegjemegj kes onve kees keef"ve peevekej meyekes meej
kees ueskej Oeveg<e yeveJeeee Lee~ peveke meYee kes meYeer
jepeeDeeW keer veeke kee oer Leer Fmeves~ ener Oeveg<e jece
peer kes kej-keceueeW kes mheMe& kejles Ke mes t ieee
efyeeeje! Fme ekeej- kece" heer" heefye ket ke"esje~
ve=he meceepe cenB efMeJe Oeveg leesje~~ Oeveg<e te~ Mebkej
eehe penepe, meeiej jIegyej yeengyeue~ yet[ s mekeue meceepe,
e{s pes eLeceefnb ceesn JeMe~~ osJeleeDeeW ves hetueeWs keer
Je<ee& keer~ yeesue jepee jeceev YeieJeeve keer pee~ en
Deceeveg<e kece& Lee~ mekeue Deceeveg<e kejce legcnejs~
Deewj Fmeer ekeej hejMegjece kee hejepee~ hejMegjece peer
ves YeieJeeve Deevevokevo kees Dehevee lespe meeQhee, meerlee
peer kee efJeJeen Deewj elego&Me Je<e& JeveJeeme ee$ee kes
yeeo efhej jeceev peer Skecee$e Yeejle kes veneR Deye
efJee kes jepee yeves~ eYeg kees eCeece kejkes Deye eneR
efJeeece~
efmeeeJej jeceev YeieJeeve keer pee~ meveeleve
Oece& keer pee~ heJevemegle nvegceeve peer cenejepe keer pee~
(12)
j#eeLe Jesoeveeb eeOeseb JeekejCeced
cenef<e& hele_peefue ves heeefCeveere met$eeW kes Yee<e kes

eejcYe ceW Ske eefle%ee Jeekee he{e j#eeLe Jesoeveeb
eeOeseb JeekejCeced DeLee&led JesoeW keer j#ee kes efueS
JeekejCe kee he{vee DeeJeMeke nw~ Fmekes hees<eCe ceW
GvneWves Ske he#e emlegle efkeee efpemeceW en kene efke
mechetCe& Jewefoke cev$e meYeer efJeYeefeeeW ceW efveefo& veneR
efkees peeles~ Ske mebkesle mes JeekejCe kes DeeOeej hej
Deve cev$eeW ceW Yeer Jeekee DeefYeefnle nesles nQ~ Jen Tnve
JeekejCeeOeeve kes efyevee mecYeJe veneR nes heelee~ keYeer
keYeer mJejeW kes DeeOeej hej Yeer ceb$eeW kes DeLeeX kee
efveOee&jCe neslee nw~ Fme ekeej Gvekee keLeve GvneR kes
eje hetCe&he mes heefjheesef<ele nes peelee nw efke JeekejCeeOeeve kes efyevee Jeso keer j#ee mecYeJe veneR nw~ hejvleg
Gkele Jeekee ceW eege ekeej keer keee Gheeesefielee nw
Fme jnme kee cenef<e& ves GodIeeve veneR efkeee~ DeeFes
Deepe Fme he#e hej Yeer Ske efJeeej kejW~ j#eeLe Jesoeveeb
eeOeseb JeekejCeced FmeceW ekeej kee en DeLe& nw efke
JesoeW keer SJeb Jesomeccele mechetCe& mebmke=le Jee*dcee keer
j#ee kes efueS JeekejCe kee DeOeeve DeeJeMeke nw~
GoenjCeeLe& Deepe nce ieerlee peer kes Ske efJeefMe Mueeske
keer Deesj megOeer hee"keeW kee Oeeve Deeke= kejvee eenWies~
en leLe meJe&efJeefole nw efke eerceod-YeieJeodieerlee efJee
kes mecemle eee Deewj eleere efJeeveeW kes efueS DeeoCeere
nQ~ Ssmee FmeefueS veneR nw efke ieerlee peer YeieJeeve eerke=<Ce
kes eje kener ieF elegle Ssmee FmeefueS nw efke
eerceodYeieJeodieerlee ceW YeieJeeve ves pees keg kene Jen
De#ejMe Jesomeccele Deewj Jesoevegceesefole nw~ keoeefeled
YeieJeeved JeneB Jeso kes efJe kenles lees ieerlee peer Yeer
Oecceheo Deeefo evLeeW keer YeeBefle DeveeojCeere Deewj
Ghesef#ele nes peeleeR~ Fme ekeej keer DeJeOeejCee kes jnves

hej Yeer ieerlee peer kes efleere DeOeee kee heQleeueermeJeeB
Mueeske meeceeve he mes he{ves hej nceejer meJe&ceeve
DeJeOeejCee kees "sme hengBeelee ngDee eleerle neslee nw$ewiegCeefJe<eee Jesoe efveewiegCees YeJeepeg&ve~
ieerlee 2/45
DeLee&led ns Depeg&ve! Jeso $ewiegCe efJe<eeke nQ FveceW
melJe, jpe, lece kee efJeJeseve ngDee nw Dele legce efveewiegCe
nes peeDees DeLee&led leerveeW iegCeeW kees es[ oes~ Fmemes lees
ener ueielee nw efke YeieJeeve kee cevleJe nw efke etBefke
Jeso leerveeW iegCeeW kee JeCe&ve kejles nQ Dele leerveeW iegCeeW kes
meeLe JesoeW kees Yeer es[ oes~ Fmeer ekeej kee DeLe&
Deee Mebkejeeee& mes ueskej DeeeJeefOe efueKes iees meYeer
Yee<eevLeeW SJeb erkeeevLeeW ceW GheueyOe nw~ eneB hej
en efJe<ee efJeeejCeere nw efke pees Jeso YeieJeeve kes
efveeemeYetle nQ, efpevekeer j#ee kes efueS YeieJeeve mJeeb
Deveske DeJeleej OeejCe kejles nQ, eneB leke efke MebKeemegj
eje JesoeW kee njCe kej efueS peeves hej MebKeemegj kee
JeOe kejves kes efueS YeieJeeve neeerJe DeJeleej uesles nQ~
keee Jener YeieJeeve Depeg&ve kees Jeso es[ves keer Dee%ee
oWies? keee YeieJeeve efveewiegCelee keer Dee%ee oskej Depeg&ve
kees Jeso kes heefjleeie keer Devegceefle oWies? eefo veneR, lees
efhej eneB $ewiegCeefJe<eee Jesoe MeyoKeC[ kee keee
DeLe& nesiee? ieerlee peer kes Fme cenJehetCe& Mueeske keer
kewmes j#ee nesieer? neB, ieerlee peer kes Fme mLeue keer j#ee
kejves kes efueS JeekejCe kee DeOeeve DeeJeMeke nw~
Yee<eerkeekeejeW ves Fme hej Oeeve keeeW veneR efoee?
keoeefeled ceQves Yeer Deheves Yee<e ceW Fme hej Oeeve veneR
efoee nesiee~ eefo Ssmee nes ieee nesiee lees DeeFes ieerlee
peer kes Fme mLeue keer j#ee kee ekeej osefKeS
$ewiegCeefJe<eee Jesoe Fme JeekeeKeC[ ceW oes Meyo nQ$ewiegCeefJe<eee DeJesoe eneB yengyeeer nf ve_edieYe& kece&Oeeje
nw~ DeLee&led ve Jesoe DeJesoe, $ewiegCeb efJe<ee es<eeb les
$ewiegCeefJe<eee $ewiegCeefJe<eee SJe DeJesoe JesoefJee
Fefle $ewiegCeefJe<eeeJesoe DeLee&led efpeveceW leerveeW iegCeeW kee
JeCe&ve efkeee ieee nw Jes Jeekee JesoeW kes efJe nQ~ GvnW
es[kej legce efveewiegCe nes peeDees DeLee&led Jesoevegceesefole
melJejpemlecemed mes jefnle cegPe hejceelcee eerke=<Ce kes
eerejCekeceue kee efevleve kejes~ Fme ekeej JeekejCe
ceW efveefo& yengyeerefn ve_ed meceeme ieefYe&le kece&Oeeje mes
meJe&Jesoceeer ieerlee peer keer j#ee nes ieF&~ Fme ekeej Jeso
kes leLeekeefLele kejJeeoer Deee&meceepeer kee Yeer cegBn
yevo nes ieee~ eneB hej Deewj Yeer he#e emlegle efkeee pee
jne nw efke eefo keesF& kens efke yengyeerefn ieYe& kece&Oeeje
meceeme kejves hej DeefJece= efJeOeseebMe veeceke meeefnefleke
oes<e GheefmLele nesiee, keeeWefke $ewiegCe efJe<eelJe kees
eneB meceeme mes {ke ef o ee ieee~ pew m ee ef k e
eveueeskekeej Yeer kenles nQ~
DeefJece= efJeOeseebMe meceemeefheefnles efJeOeew~
lees Fmekes Gej ceW cesje otmeje efJevece efveJesove
megefvees- eneB kece&Oeeje meceeme kejves keer DeeJeMekelee
veneR nw~ $ewiegCeefJe<eee DeJesoe Fme ekeej oes mJelev$e
heo neWies~ DeLee&led Jeso kes efJe JeekeeebMe ner melJe
jpemlecemed kee JeCe&ve kejkes $ewiegCe kees Deheves JeCe&ve
kee efJe<ee yeveeles nQ~ $ewiegCeefJe<eee DeJesoe Fme ekeej
oes Meyo nesves hej Yeer efJe<ee Meyo keer GejJeleea pemed
efJeYeefe kes mekeej kees kejkes Yees Yeiees Fleeefo
met$e mes kees e kejkes hegve ueeshe Meekeueme met$e
mes ekeej kee ueeshe kejkes $ewiegCe efJe<eee Meyo kees
(13)
DeJesoe Meyo mes meceeme kes efyevee Yeer oerIe& kes eje
meefvOeege kej efoee peeeiee~ eneB hetJe&$eeefmeced 8/
2/1 kes eje e ueeshe Deefme veneR nesiee keeeWefke Decegvee
Meyo keer efve<heefe kes efueS vee YeeJe keer kele&Jelee ceW
ceg YeeJe kees Deefmeef mes yeeeves kes efueS hetJe&$eeefmeced
keer eJe=efe kes JeejCeeLe& YeieJeeve heeefCeefve ves ve ceg ves
8/2/3 met$e kee eCeeve efkeee DeLee&led vee YeeJe keer
kele&Jelee ceW ceg YeeJe Deefme veneR neslee hetJe&$eeefmeced
ke peelee nw~ Fme heefjefmLeefle ceW en efJeeej G"lee nw
efke Decegvee Meyo keer efmeef kes efueS heeefCeveer kees en
met$e keeeW yeveevee he[e? pewmes Deegvee Meyo yeveeves kes
efueS cenef<e& ves DeOegvee met$e keer ner jevee kej oer Gmeer
ekeej eneB Yeer Decegvee met$e keer jevee kej osves hej
Ssmee ve kejkes GvneWves leerve heoeW Jeeuee ve ceg ves met$e ner
yevee [euee~ Ssmee kejkes GvneWves en mebkesle Yeer efkeee
efke ceg YeeJe kes Deefleefje Yeer keneR keneR hetJe&$eeefmeced
eJe=e veneR neslee~ Dele ve kee Deefleefje eesie efJeYeeie
Yeer efkeee peelee nw Deewj Gmekee DeLe& neslee nw keJeefeled
hetJe&$eeefmeced ve~ Gmeer eesie efJeYeeie kes meeceLe& mes
oerIe& kes ekejCe ceW Yeer en DeLe& kejvee he[siee efke oerIex
kele&Jes hetJe&$eeefmeced ve DeLee&led e ueeshe ve Deefme~
Deye eneB e ueeshe efme veneR ngDee Deewj oerIe& nes ieee~
Fme ef mes Deye en DeLe& efveefJe&Ive efme nes ieee efke
DeJesoe $ewiegCeefJe<eee DeLee&led pees Yeer $ewiegCe kes efJe<ee
nQ, Jes Jeso efJe nQ~ Fme eefeee mes ieerlee peer kes oes
Deewj mLeueeW keer j#ee nes ieF&ns ke=<Ce ns eeoJe ns meKesefle ieerlee 11/41
ns meKes Fefle Fme ekeej efJeso kejkes meefvOe
kejves hej DeeeosMe ekeej kee ueeshe Deewj hegve iegCe
veneR mecYeJe nes mekesiee~ keeeWefke eneB Yeer <eeOeee
kes iegCe keer kele&Jelee ceW ef$eheeoer e ueeshe efme nesves
(14)
ueiesiee efhej ns meKes Fefle ns meKesefle en Meyo kewmes

efme nes mekesiee~ eneB Yeer ve ceg ves hetJe&$eeefmeced
met$e veneR eJe=e nesiee Deewj ekeej ueeshe keer Deefmeef
ke peeeieer Deewj ns meKesefle Meg he mes efme nesiee~
Fmeer ekeej efee efeeeeen&efme osJe mees{gced (ieerlee
11/44) Mueeske keer mecemee kee Yeer meceeOeeve nes
peeeiee~ pees hetJe& kes DeeeeeeX kes mebMee kee efJe<ee
yevelee Dee jne nw~ eeefhe DeeeMebkejeeee& peer ves
efeeeeen&efme ceW <eer kees ceevee efeeeee Den&efme kenkej
efJeso Yeer efkeee hejvleg eneB Yeer GvneWves ekeej ueeshe
keer Deefmeef jeskeves kee keesF& Gheee veneR megPeeee~
keoeefeled Gvekes ceve ceW Dee<e&lJeeled meceeOeeve jne
nesiee~ peyeefke en Deieefleke ieefle ner nw~ eerjeceevegpeeeee&
ves lees efeeeeen&efme ceW elegLeea ceeve ueer efeeee Den&efme~
ceQ eneB efve<he#e he mes eeLe&vee kej jne ntB efke
eerjeceevegpeeeee& peer kee elegLeea he#e eneB Gefele veneR
nw~ keeeWefke Fmekes hetJe& Fmeer Mueeske ceW oes yeej <eevle
kee eeesie ngDee nw- efhelesJe heg$eme meKesJe meKeg
(ieerlee 11/44) eefo leermejs ejCe ceW oes yeej <eevle
kee eeesie ngDee nw lees elegLe& ejCe ceW Yeer <eevle ner
Gefele nw~ Depeg&ve eerke=<Ce YeieJeeve mes kenles nQ efke
eYees! heg$eme efhelee FJe meKeg meKee FJe efeeeee
efee FJe ces mees{gcen&efme pewmes efhelee heg$e kes DehejeOe
kees, efce$e efce$e kes DehejeOe kees #ecee kejlee nw leLee
heefle helveer kes DehejeOe kees #ecee kejlee nw Gmeer ekeej
Deehe cesjs DehejeOeeW kees #ecee keerefpeS! eneB elegLeea kee
keesF& Deewefele ner veneR nw~ eneB Depeg&ve ves YeieJeeve kees
mJeeb kee heg$e, efce$e Deewj ceOegj YeeJe ceW efeee Yeer ceeve
efueee~ keoeefeled YeieJeeve ves Yeer meesee nesiee efke osKees
lees veyyes Je<e& keer DeJemLee ceW Ske Je= helveer Yeer eehle
nes ieF&~ Fmeer ef mes leerveeW mecyevOeeW kee efveJe&nCe kejles
ngS YeieJeeve ves Depe&gve kees ieerlee peer kes leerve efmeevle
megveeS~ heg$e keer ef mes iege e Fceb hejceb iegeced

(ieerlee 18/68) efce$e keer ef mes iegelej Fefle les
%eeveceeKeeleb iegeeled iegelejb ceee (ieerlee 18/63)
Deewj helveer keer ef mes meJe&iegeleceb Yete e=Ceg ces hejceb
Jee (ieerlee 18/64)~ neB eneB <edeevle he#e "erke
lees nw hejvleg Dee<e&lJeeled kenvee "erke veneR nQ~ eneB Yeer
cesjs hetJeexe ekeej mes ve ceg ves met$e kes eesie efJeYeeie mes
ner efeeeee Den&efme Meyo ceW oerIe& kejles mecee ekeej
ueeshe keer Deefmeef ke peeeieer~ DeLee&led hetJe&$eeefmeced
eJe=e veneR nesiee~ Fmeer ekeej Deeefo keeJe Jeeuceerefke
jeceeeCe kes DeeesOeekeeC[ ceW kewkeseer eje meerlee peer
kes efueS Jeukeue Jee efoes peeves hej Gmekee efveJeejCe
kejles ngS iegosJe Jeefme peer kenles nQ efke meerlee peer kes
efueS JeukeueefJeOeeve meccele veneR nw keeeWefke eeJeleea
peer ves FvnW JeveJeeme veneR efoee nwve eerjcemee eefJeOeerelesefle
veJeejeled leodJemeveb Jeefme (yee0je0 2/33/38)
eerjced DemLee ve eefJeOeereles Fefle eneB Yeer
eefJeOeereles Fefle Meyo ceW meefvOe kejles mecee DeeeosMe
Deewj ekeej kee ueeshe kejves hej <eeOeeeer iegCe keer
kele&Jelee ceW ve ceg ves met$e kes eesie efJeYeeie mes ner
hetJe&$eeefmeced met$e kes eje keer pee jner ekeej ueeshe
keer Deefmeef ke peeeieer~
Fme ekeej heeefCeveere JeekejCe kee DeOeeve
Yeejleere Jee*dcee ceW G"ves Jeeueer meYeer mecemeeDeeW
kee meceeOeeve kejles ngS Yeejle je^ keer DeKeC[lee,
Skelee, meewneo& Deewj meeJe&Yeewcelee keer esjCee kee mevosMe
mebJeenke Yeer yeve peelee nw Deewj ieerlee peer kee eleske
Meyo YeieJeod Jeekee nesves kes meeLe-meeLe Jesomeccele
efme neslee ngDee mechetCe& efJee kes efJeeejke yenveeW Deewj
YeeFeeW keer DeemLee kee kesv yeve peelee nw~
~~eer jeIeJe Mevleveesleg~~
(15)
keefueegie ceW jece-jepe mecYeJe nw

eer
peer neB, Deehe oesveeW yeeleW ken mekeles nQ- keefueegie

ceW jece-jepe mecYeJe nw; mecYeJe veneR nw- keuhevee nw,
mehevee nw~ jece-jepe keer mLeehevee $esleeegie ceW ngF& Leer~
$esleeegie ceW, YeieJeeve eerjece ves DeJeleej ueskej heefnues
ogeW kee, je#emeeW kee mebnej efkeee, efhej ieejn npeej
Je<e& leke DeeesOee ceW jepe efkeee~ DeeesOee vejsMe,
eer eeJeleea cenejepe oMejLe kes pes-heg$e, eerjece
kee jepekeeue Ske jece-jepe kes veece mes eefme
ngDee Deewj Jen $esleeegie Ske meleegie yevekej jecejepe kee heee&e kenueeves ueiee~ ieesmJeeceer
eerleguemeeroeme peer ves Deheves jeceeefjleceeveme ceW kene
nw- $esleeB YeF& ke=lepegie kew kejveer
eeefhe, kenves kes efueS jIegJebMe keeue ceW jepelev$e
mLeeefhele Lee Deewj JebMeevegiele Meemeve kee ece euelee
Lee, leLeeefhe, JeemleJe ceW Meemeve ueeskelev$eere YeeJeveeDeeW
mes Deesleeesle neslee Lee~ eer eeJeleea cenejepe oMejLe
oerIe&keeue leke esle-$e kes veeres yew"kej kee&Jeheeueve kejles ngS Je= nes iees Deewj Gvekee Mejerj efJeeece
eenves ueiee~ GvneWves meYeer ceefv$eeeW leLee epeeeefleefveefOeeeW kees jepemeYee keer efJeMes<e yew"ke ceW yegueeee
Deewj Gvekes meeceves eerjece kees egJejepeheo hej DeefYe<eske
kejves kee Ske emleeJe Gvekeer mJeerke=efle nsleg jKee~
meyeves n<ee&eflejske ceW DeemeveeW mes Ske meeLe G"kej peeOJeefve keer- eereeJeleea cenjepe keer pee! kegceej
eerjeceYe keer pee! Deewj kene- cenejepe! meecege
Deehe Je= nes egkes nQ~ Deye eerjece kees DeJeMe egJejepe
yevee oW~ nce meye keceueueeseve eerjece kees iepe kes
Thej $e eecej meefnle yew"s osKekej ke=leke=le nesvee
eenles nQ~ Deehekes pes kegceej keer meodiegCeeW ceW keneR
mecelee veneR nw~ Deheves ceneve meodiegCeeW kes keejCe Jes
epee kes eeCeefee nes ieS nQ~ Fme F#JeekegJebMe ceW Deye
leke ngS meYeer vejsMeeW mes Jes Deheves efoJe iegCeeW kes keejCe
es nQ~ eerjece kees Oecee&lcee veneR kenles yevelee, Oece&
eerjece kees heekej meveeLe ngDee nw~ epee kes meye ueesie,
eer-heg<e, yeeueke-Je= meeeb-eele Deheveer Gheemevee
kes Devevlej DeejeOe mes eeLe&vee kejles nQ efke nce eerjece
kees Dehevee heeueke osKeW~ Deehekes meccegKe nce efvemebkeese
kenles nQ efke nce Je= peveeW keer Skecee$e DeefYeuee<ee nw
efke eerjece kees efmebnemevee{ osKeves leke nce DeJeMe
peerefJele jnW~ lelheeeled kegueieg cenef<e& JeefMe peer keer
Devegceefle ueer Deewj jepeeefYe<eske keer leweejer nesves ueieer~
eYeg-Fe mes eerjece kee jepeeefYe<eske kewkeseer
kes Jejoeve kes keejCe veneR ngDee Deewj GvnW eewon Je<e&
kes JeveJeeme hej peevee he[e~ Jes eewon Je<e& yeeo DeeesOee
ueews Deewj Gvekee jepeeefYe<eske ngDee~ eYeg eerjece kes
DeefYeef<ee nesles ner he=LJeer MemeJeleer nes ieeer, Yejhetj
DeVe GlheVe nesves ueiee, meJe&$e peue megueYe nes ieee,
veefoeeB meye $e+legDeeW ceW yenves ueieer Deewj Je=#eJevemheefleeeW heue-hetueeW mes ueo ieF&~ efeeeW kees JewOeJe
kee ke veneR G"evee he[lee Lee~ yet{s ueesie peJeeveeW kee
ee veneR kejles Les efkemeer kees keesF& jesie veneR neslee Lee~
Keeves heerves keer keceer veneR nesleer Leer~ Je=eJemLee veneR
Deeleer Leer~ meYeer megKeer jnles Les~ eerjece kee jepe
Flevee megKeo MeeefvlehetCe& SJeb mecheVe efme ngDee efke
Deepe Yeer Gmekeer eee& nesleer jnleer nw Deewj ueesie eenles
nQ efke Fme YeejleYetefce ceW hegve jecejepe keer mLeehevee
nes~
eerceodieesmJeeceer leguemeeroeme peer ves eerjeceeefjleceeveme ceW jecejepe kee DeodYegle JeCe&ve efkeee nw-
(16)
jece
jepe yew"s $ewueeskee~
njef<ele YeS ieS meye meeskee~~
yee ve kej keent meve keesF&~
jece eleehe efJe<ecelee KeesF&~~
owefnke owefJeke Yeewefleke leehee~
jece jepe veefnb keengefn yeehee~~
veefnb oefj keesG ogKeer ve oervee~
veefnb keesG DeyegOe ve uevenervee~~
jece-jepe kee meeOeke leJe nw- jepee kee
DeeejCe~ YeieJeeve eerjece ves Deheves DeeejCe kes eje
ner Gve DeeoMeeX kes yeerpe yeeses efpememes jecejepe kee
efJeMeeue Je=#e GlheVe ngDee~ GvneWves Deheves DeeejCe eje
epee leLee meceepe kees DeeoMe& he ceW {euee Lee~ epee
kes megKe-ogKe kee oeefelJe jepee hej neslee nw~ ieesmJeeceer
leguemeeroeme peer kee lees en efveYee&vle cele nwpeemeg jepe efee epee ogKeejer~
mees ve=he DeJeefme vejke DeefOekeejer~~
epee kes ogKe kee DeLe& nw efke jepee Deheves kee&Je
mes egle nes ieee nw- Jen heeueke veneR, Ieeleke yeve
ieee nw, Jen j#eke veneR, Ye#eke nes ieee nw~
Fefleneme mee#eer nw~ jece-jepe kes yeeo Deveske
veeceeW mes jepee ngS~ GveceW keg DebMe leke meceevelee
jner, hetCe&-hesCe jece-jepe veneR nes heees Deewj jecejepe keer keuhevee DeYeer leke DehetCe& yeveer ngF& nw~
eeeerve mecee ceW, jepee-Yeespe ngS Les~ GvneWves yengle
eene efke Gvekee jepe jece-jepe mes Yeer DeefOeke
Dee jepe Yeespe-jepe kenueeS Deewj jecekeLee
kes meceeve Yeespe-keLee kee ner eeej-emeej nes peeS~
Jes mJeeb efJeeve Les, keeJe cece&%e Les~ jepemeYee ceW
hebef[leeW, keefJepeveeW Deewj iegCe%eeW kee DeefOekeeefOeke mecceeve
neslee Lee~ jepee kee megeMe eejeW Deesj hewuee ngDee Lee~
Jes eMebmekeeW mes efIejs jnles Deewj Deheveer eMebmee megveves kes
Deeoer Les~ oeve-oef#eCee kes ueesYeer Je eegkeej eJe=efe
kes keefJepeveeW ves GvnW efceLee Ghecee os oskej Gvekeer

efveCe&eelceke Meefe ve kej oeR Gvekee en efceLee
Deelce-mevlees<e Lee efke Gvekeer epee SJeb kece&eejer Jeie&
jece-jepe keer epee SJeb kece&eeefjeeW mes efkemeer lejn
kece veneR Deewj Gvekee jepe hetCe&-hesCe jece-jepe
nw~ eYeg ke=hee mes, Ske efove Gvekee jece-jepe kee Yece
Ske Ieefle Ievee mes Yebie nes ieee Deewj mJeeb mees
jece-Yee yevekej jece-jepe keer Deesj eelveMeerue
ngS~
Ievee nw, Ske eejCe keefJe ves jepe Yeespe keer
Dee%ee heekej jepe-meYee ceW GvnW eMeefmle keeJe megveevee
eejcYe efkeeeGefole Yees w mete& mece, peie lece veeMeve nsleg~
Ske Yeespe nQ Yetheefle, otpes jIegkegue kesleg~~ keefJejepe
Dehevee cegKe Keesue, iee ner jns Les efke Gmeer mecee Ske
keewJee G[lee ngDee meYee-YeJeve ceW Deeee Deewj keefJe
kes cegBn ceW efJee (yeer) kej oer, efhej heeme kes Ske
Je=#e hej yew" ieee~ eMeefmle keeJe hetje veneR ngDee~
keefJejepe Let Let kej peue ueskej keguuee kejves ueies~
eesleeDeeW ceW mes keg nBmeves ueies Deewj keg meYe ueesie
ceewve jns uesefkeve eMebmee megveles megveles mJeeb kees ceneve
mecePeves Jeeues jepee Yeespe kees eesOe ngDee Deewj keewDee
kees efpevoe heke[ves kee DeeosMe efoee~ efe[erceejeW ves
peeue efyeekej keewDee kees heke[e Deewj Ske efhebpe[ ceW
yevo kej jepee Yeespe kes mece#e GheefmLele efkeee~ jepee%ee
ngF& efke keefJe kee Deheceeve kejves Jeeues keewJee keer ieo&ve
G[e oer peees~ keewJee jepee%ee kees megvekej yeesueves ueieejepeved! veee kes veece hej Deehe Deveee kej jns nQ~
Deeheves Deheves DehejeOeer kees efveoex<e efme kejves kee
DeJemej Yeer veneR efoee~ jepee Yeespe kenves ueies- keeke
ceneMee! cesjs DeefleefLe kee Deheceeve kej efveoex<elee efme
kejvee eenles nes? keefnS~ efveYeeake keewJee yeesueejepeved! Deehekes keefJe cenesoe ves eueesYeve SJeb mJeeLe&JeMe
Deehekees mete& Deewj YeieJeeve keer Ghecee oskej Deehekeer
efceLee eMebmee keer nw~ jIegkegue-Yet<eCe mete&mece eerjece
mes Deehekeer keee meceevelee nw, Deehe eMebmee-efee Ske
meeceeve jepee nQ~ efceLee eMebmeke kee cegBn DeheefJe$e
neslee nw Deewj DeheefJe$e mLeeve hej efJee kejvee keesF&
DehejeOe veneR yevelee~ jepeved! ener veneR, Deheveer eMebmee
mJeeb kejvee ee megvevee Yeer ceneheehe nw~ Deehekees lees
eMebmee megveves kee Jemeve nw Deewj Fme keejCe mes Deehe
DeefYeceeveer Yeer nes ieS nQ~ mete& meceeve eleeheer Je Meefeceeve
jepee efvejefYeceeveer, efJevece SJeb Deelceefve nesles nQ, pewmes
YeieJeeve eerjece Les Deewj Deehe ceW Fve iegCeeW kee DebMeebMe
Yeer veneR nw, efveleevle DeYeeJe nw~ jepeved! Deehe mJeeb
efevleve kejW, efJeeej kejW~
peerJeve ceW eLece yeej, jepee Yeespe kees veeeesefele
mele SJeb mhe-JeeCeer megveves kees efceueer; Jes DeleefOeke
eYeeefJele ngS~ keewJes kees efvejhejeOe Ieesef<ele kej, jepee
Yeespe ves meefJevee eeLe&vee keer-heef#ejepe! keewJes kes
Jes<e ceW Deehe meble-cegefve nQ, cesje Gej kejves Deees nes~
cesjer DeeBKeW Keesue oer nQ~ ke=heee, cegPes yeleeFes efke cesje
jepe jece-jepe kewmes yeves? jece-jepe kee vecetvee
Deepe Yeer osKeves kees efceue mekes lees ke=heee, efoKeeFes~
keewJes ves kene- jepeved! jecejepe kes efueS YeieJeeve
jece kes DeeoMe& iegCeeW SJeb eefj$e kees oebiece kejves keer
DeeJeMekelee nw- jeceme eefjleb eeeced jecejepe ceW
epeepeve kewmes megKeer Deewj mevleg Les, Fmekee vecetvee
$esleeegie keer eeeerve DeeesOee ceW osKeves kees efceuesiee~
Gme DeeesOee kees eJeveeW ves ve kej efoee Deewj Jen
mLeeve yeern[ pebieue kes he ceW nw~ efhej Yeer Gme mLeeve
hej jece-jepe keer Ske DeeoMe& Peueke osKe mekeles
nQ~ Flevee kenkej, Jen keewJee jepee Yeespe kees, Gvekes
efJeeemehee$e cebef$eceb[ue Deewj mesJekeeW meefnle, meeLe ueskej
efveefo& mLeeve hej hengBee~ JenBe hej KegoeF& kejeF& ieF&,
(17)
keg ienjeF& hej Ske ieghee kee eJesMe ej efoKee~ eej

efJeeemehee$e ceefv$eeeW kes meeLe, jepee Yeespe kees keewJee
ves Gme ieghee ceW eJesMe kejeee Deewj ieghee kes ceOe
eewke ceW Ske mJeCe&Leeue ceW Yejs ngS efoJe jlveeW mes
jbieerve ekeeMe peieceiee jne Lee~ keewJes keer meueen mes,
jepee Yeespe ves Deheves eej efJeeemehee$e ceefv$eeeW mes Gme
Leeue kees G"Jeekej meYeer ieghee kes yeenj Dee ieS Deewj
Leeue kees Ske Geemeve hej jKeJee efoee~ lelheeeled,
keewJes ves kene- jepeved! Deye Deehe YeieJeeve jece kes
eefj$e Deewj Gvekes epeepeveeW keer DeeefLe&ke, vewefleke SJeb
Oeeefce&ke heefjefmLeefle kee eLeeLe& efoioMe&ve kejW~ jlveeW mes
Yeje en mJeCe&Leeue jece-jepe kes mecee kee nw~ Gvekes
veiej mes" kees hetJe&pevce kes oes<e kes keejCe osj mes heg$eeeefhle ngF& Leer~ pevceeslmeJe hej mJeeb eYeg eerjece Deewj
peieppeveveer ceeB meerlee ves veiej mes" kes Iej peekej heg$e
kees DeeMeerJee&o efoee~ veiej mes" ves efJeoeF& kes mecee
YeieJeeve eerjece kes eerejCeeW ceW en Leeue meceefhe&le
efkeee Lee~ YeieJeeve eerjece ves Ghenej mJeerkej kej,
GvnW DeeesOee kes iejeryeeW kees emeeohe ceW yeeBves kees
kene; Gvekee jepekees<e Yeje ngDee Lee~ veiej mes" kees
DeeesOee ceW jlveeW kee uesves Jeeuee keesF& Yeer iejerye veneR
efceuee~ jece-jepe ceW meYeer megKeer Deewj mevleg Les~ eYeg
eerjece kees, en peevekej efke Gvekes jepe ceW Ske Yeer
oefj ceveg<e veneR nw, Deefle emeVelee ngF& Deewj Gme Leeue
kees DeeesOee kes eJesMe-ej kes eewke ceW jKeJee efoee,
efpeme efkemeer kees DeeJeMekelee nesieer, ues peeesiee; mecYeJe
nw, Mece& kes keejCe efkemeer ves uesves kee meenme ve efkeee
nes~ en Leeue JeneR kee JeneR jKee jne, efkemeer ves Ske
jlve Yeer veneR G"eee~ jepeved! en Lee eerjece kee eefj$e
Deewj epeepeveeW keer eeflee Deewj jecejepe keer eser meer
Peueke~ epee kee Demevlees<e ner eesjer, uet, uekehe,
(18)
Yeeeej efjele kees pevce oslee nw~ jepeved! Deehekee en

ceevevee efke Deehekeer epee Deewj kece&eejer ueesie jecejepe keer epee Deewj kece&eeefjeeW mes efkemeer lejn kece
veneR nQ Deewj ceb$eerieCe efJeeemehee$e nQ, efceLee Deelcemevlees<e
nw~ efJeeeme ve nes lees Deheves Fve eej efJeeemehee$e ceefv$eeeW
keer leueeMeer ueskej mJeeb osKe ueW; FvneWves Deheves meeLe
eueles eueles ner Fme Leeue ceW mes Ske-Ske yengcetue
cegeeheue keer eesjer keer nw~ jepee keeueme keejCeced
jepeener keeue kee keejCe neslee nw~
eejeW efJeeemehee$e, ceb$eer Lej Lej keeBheves ueies~
GvneWves Deheves kehe[eW ceW efheeee ngDee Ske-Ske jlve
efvekeeue kej jepee kes eerejCeeW ceW jKe efoee Deewj
#ecee-eeevee kejves ueies~ jepee Yeespe kee Denbkeej etj
etj nes ieee~ jece jepe kes mecee kee jlveeW mes Yeje Jen
mJeCe&-Leeue hegve JeneR YetieYe& ceW jKeJee efoee ieee~
mevosn nw, Jen mJeCe&-Leeue Fme keefueegie ceW megjef#ele
nesiee?
Fleves Je<eeX kes Devlejeue ceW, osMe keer meeceeefpeke,
DeeefLe&ke SJeb jepevewefleke efmLeefle efyeie[leer ner ieF&~ osMe
kes j#eke Ye#eke yeve iees, jeêrelee keesmeeW otj eueer
ieF&, eefj$e Deewj veweflekelee kee veece ner jn ieee, Deewj
Deye eejeW Deesj Yeeeej ner Deeeefole nw- DeheJeeo
veieCe nQ~ Deepe, jeêrelee mes DeveefYe%e es jepeveslee
osMe-esner Je Yeeeejer neskej ueeskeveeeke yeves ngS nQ~
es Deheves neLeeW mes jepekees<e mes Yeejer Jesleve-heWMeve,
Yees, heefjueeYe Deewj Deveske ekeej keer megKe megefJeOeeSb
G"ekej Yeer Ye nesles iees Deewj Deheveer Deieueer heeref{eeW
kes efueS Demeerefcele-mebee efkeee Deewj kej jns nQ~
keesF& kenves megveves Jeeuee veneR nQ~ osMe kes DeefOekeebMe
Deeeee&, efMe#eeefJeod, mevle Deewj meceepe megOeejke Yeer
FvneR vesleeDeeW kes ceeOece mes megKe-megefJeOeeSb ueskej
ceewve nes ieS nQ, FvneR ceW efuehle nes ieS nQ~ neefo&ke heer[e
nesleer nw, Fvekes DeeejCe osKe osKekej~ keee nes ieee nw
FvnW? efkeve MeyoeW ceW FvnW Geeefjle efkeee peees, Yetef<ele
efkeee peees, Meyo-kees<e Yeer meeLe veneR osles~ Ske

eeefvlekeejer mevle ves ener kene Lee- meew kejes[ mes
DeefOeke peve-mebKee Jeeues Fme mecemle Yeejle-osMe kees
megOeejves keer DeeJeMekelee veneR nw; osMe-eosMe keer
jepeOeeefveeeW ceW yew"s es keg jepeveslee ner megOej peeeW,
osMe kee meewYeeie nesiee~
jece-jepe kes efueS eefj$e-efvecee&Ce Deewj jeêrelee
keer DeeJeMekelee nw~ je^keefJe eer cewefLeueerMejCe ieghle
ves Deheves cenekeeJe meekesle ceW JeCe&ve efkeee nw efke
eYeg- eerjece ves Fme Yetleue hej DeJeleej ueskej meceepe
kes meeceves DeeeeX kee DeeoMe& jKee Oeve kes mLeeve hej
ceeveJe-mecyevOe kees efJeMes<e cenlJe efoee~ GvneWves meceepe
ceW megKe Deewj Meeefvle keer mLeehevee kes efueS eeefvle kee
mevosMe efoee Deewj YeepeveeW kes efJeeeme keer j#ee keer~
Jes efJee ceW veee JewYeJe Jeehle kejeves Deewj ceeveJe ceW ner
F&ejlJe keer eeflee kejeves kes efueS ner Deees Les~ GvneWves
Fme Yetleue kees mJeie& kee mevosMe veneR efoee, Jejve Gmes
ner megKe, Meeefvle, meewneo&, esce, oee Deeefo ceeveJeesefele
iegCeeW mes heefjhetCe& kejkes mJeie& yeveeeeceQ DeeeeX kee DeeoMe& yeleeves Deeee,
peve meccegKe Oeve kees leg peleeves Deeee~
megKe-Meeefvle-nsleg ceQ eeefvle ceeeves Deeee,
efJeeemeer kee efJeeeme yeeeves Deeee~~
YeJe ceW veJe JewYeJe Jeehle kejeves Deeee,
vej kees F&ejlee eehle kejeves Deeee~
mevosMe eneB hej veneR mJeie& kee ueeee,
Fme Yetleue kees ner mJeie& yeveeves Deeee~~
meekesle kes jece-jepe ceW meYeer ceveg<e Fme ekeej
esce mes efceuekej jnles nQ, pewmes efkemeer Je=#e kes Deveske
efKeues ngS heg<heSke le kes efJeefJeOe megceveeW mes efKeues,
heewjpeve jnles hejmhej nQ efceues~
veJeegJekeeW mes
(19)
[e0 jeceosJeemeeo efmebn osJe
DejefJevo nes efJeJeske nes
ceelee Yetefce heg$eesnced eefLeJee
ceeveJelee kee DeefYe<esske nes
e=CJevleg meJex Dece=leme heg$ee
jceCe nes jJeerv nes
Deeefo Dee<e& ceb$eeW kee
lesie ieg ieesefJevo nes
Devegj#eCe-mcejCe kej
ueeue, yeeue, heeue nes
DevegMeefe kej ceveve kej
Yeiele efmebn Deew ueeue nes
SlesMe emetleme.........
Kegoerjece yeesme nes
efMe#esjved eefLeJee meJe&ceeveJee
eeC[ peveeeesMe nes
cenesodIees<e kee eceeCe kej
hesue nes vejsv nes
ceee&oe heg<eesece kes ceneved
ceesleer nes censv nes
ceeveJeeoMeeX kee meJe&$e
peJeenj nes jepesv nes
melJej mebefJeOeeve kej
meled esjCee kes kesv nes
efceeceeCe ceeveJelee kees
mee#eeled cetle& Meefe nes
mebpeerJeveer oeve kej
egie heefjJele&ve keer legce
meyekee keueeCe kej
Deoce DeefYeJeefe nes
letce Yetue kej Yeer
legce ejwJesefle ejwJesefle
Fme DeOeelce eesie Yetefce hej
Geflele peeele......
Yeesie Ye ve yevees
menveeJeJeleg menveew Yegveeg
en mebleeW keer Oejleer nw
mebieOJeb mebJeoOJeb......
Fme eLeeLe& mes DeeBKeW ve cegvees!
(20)
yeus e efueefhe kes DeeefJe<keejke-eeruegF& yeus e
DeBOesjer ogefveee ceW %eeve kee oerheke peueeves Jeeues

Jeefe Les yeesueesleW nesS efpevekee pevce eevme ceW ngDee
Lee~ GvneWves ner efJee ceW eLece DevOe efJeeeuee keer
mLeehevee keer Leer, efnerveeW keer DeBOesjer ogefveee ceW efMe#ee
kee ekeeMe hewueeves kees pevce efueee~
nesS kes Fme efJeeej kees Deewj cepeyetle DeeOeej
efoee efnerve uegF& yesue ves~ yeeheve ceW ner efkemeer ogIe&vee
ceW Gvekeer DeeBKeeW keer peesefle ve nes ieF& Leer Deewj mheMe&
Deewj OJeefveeeW kes ceeOece mes GvneWves eeefCeeeW keer DeeJeepeW
heefneevevee meerKee keg ye[s nesves hej uegF& kees nesS kes
DevOe efJeeeuee ceW Yeleea keje efoee ieee peneB e$eeW
kees De#ejeW keer meeceeve Deeke=efleeeB keeiepe hej GYeej
kej GvnW Gbieueer kes mheMe& mes heefneevevee efmeKeeee peelee
Lee~ keeueevlej ceW uegF& yesue Fmeer mketue ceW DeOeeheke
yeves~ efMe#eke yevekej Yeer e$e yeves jnves kee yeesOe ner
GvnW efnerveeW kes efueS Ske GVele efJekeuhe {tB{ves kes
efueS esefjle kejlee jne~ keeeWefke Deheves e$e peerJeve ceW
mebkeuevekelee&-eer ueefueleeemeeo ye[LJeeue
ner GvneWves DevegYeJe kej efueee Lee efke efnerveeW kes

efueS nesS keer efJeefOe yengle Gheeesieer veneR nw~
Ske veF& efueefhe kes DeeefJe<keej kee mehevee Gvekes
ceve ceW e$e peerJeve ceW ner pevce ues egkee Lee~ Jes Deheves
mketue ceW ne@mue ceW jele ceW ceess keeiepe hej efyevogDeeW
kes De#ej yeveeles Deewj efove ceW Deheves efce$eeW mes Gvekeer
heneeve kejJeeles~ Fme ekeej heejmheefjke efJeeej cebLeve
ceW pees $egefeeB meeceves DeeleeR GvnW jele ceW megOeejves kee
eeeme kejles Deewj Fme ekeej uegF& ves yengle MeerIe
eevmeermeer Yee<ee keer JeCe&ceeuee, efJejece efe ieefCele
Deeefo keer JeJemLee kees he{ves efueKeves Jeeueer efueefhe
efJekeefmele kej [eueer Deewj mebieerle keer mJej efueefheeeW
hej Yeer Je<eeX leke eespeveeye {bie mes keee& kejles ngS
meved 1825 leke hetje kej efueee~ yesue efueefhe keer eLece
hegmleke efJemle=le efJeJejCe kes meeLe meved 1829 ceW
ekeeefMele ngF& Leer~ Fme ekeej eeruegF& yesue meeceeve
efnerve Jeefe Ske Ssefleneefmeke heg<e yeve iees~
veejer Glheer[
ve
nceejs Oece&MeeeeW ceW veejer kees mee#eele osJeer ogiee& kee mJehe ceevekej Gvekee mecceeve kejves keer esjCee oer
ieF& nw~ kene ieee nw efke efpeme Iej ceW veejer keer hetpee nesleer nw JeneR osJelee efveJeeme kejles nQ~ Deefle YeeweflekeJeeo kes
DebOeevegkejCe kee en og<heefjCeece nw efke Oece&-eeCe Yeejle ceW veejer kees Yeesiee-Jemleg ceevekej heie-heie hej
Gmekee Deheceeve, Glheer[ve efkeee peeves ueiee nw~
otjoMe&ve (er0Jeer0) hej veejer kees De&veive DeJemLee ceWs eoefMe&le efkeee peevee, efJe%eeheveeW ceW veejer osn kee
eoMe&ve nceejs Ieesj heleve kee heefjeeeke nw~ veejer kees ceee&oeefJenerve yeveekej nce mJeeb Gmekeer ieefjcee mes
efKeueJee[ kej jns nQ~ Meeueervelee Deewj ceee&oe ner Yeejleere veejer kes DeeYet<eCe kens ieS nQ~ Deye veejer cegef e kes veece
hej, vej veejer meceevelee kes veece hej, pees kegke=le efkeS pee jns nQ, GvneWves veejer kes mecceeve kees leej-leej kej [euee nw~
meYe Je efMeef#ele kens peeves Jeeues meceepe ceW Yeer Deye onspe kes efueS yengDeeW kes Glheer[ve keer IeveeSB nessves
ueieer nQ Fme Ieesj Mece&veeke Je heeheege eJe=efe kees jeskee peevee efveleeble DeeJeMeke nw~
keg heefjJeejeW ceW YetCe-hejer#eCe kejJeekej Depevceer ceemetce yeeefuekeeDeeW keer ve=Mebme nlee keer peeves ueieer
nw~ en YetCe-nleeSB Ieesj vejke kee keejCe yeveWieer, en Deer lejn meese uesvee eeefnS~ YetCe nlee mes ye{kej
otmeje keesF& heehe-kece& veneR nes mekelee~
(21)
eer jeIeJe ke=hee
oemeevegoeme eerjIegvevoveoeme ceewveer Jeefmeeeveced (nefjej)
Ske yeej eues DeeDees cesjs jece eeCe heejs~

Deye Deewj ve meleeDees cesjs ueeseveeW kes leejs~~
meye keg ceQ es[ yew"e ntB Deehekes menejs~
jIegvevove pejelees meesees legcneR Ske Deye nceejs~~
ke=hee yeveeS jKevee cesjs jece eeCe heejs~
jIegvevove peer jne nw yeme Deehekes menejs~~
veneR osj Deye ueieevee ns keewefmeuee kes yeejs~
en oeme Dee he[e nw Deye Deehekes ner ejs~~
celeJeeueer ceerje keer lejn Petceles jnes Meece kes heej ceW~
eYeg mes esce ner nw meej Fme Demeej mebmeej ceW~~
eues Deeles nQ Meece YeeeW keer Ske ner hegkeej ceW~
jIegvevove uege oes meJe&me Gme heejs kes heej ceW~
YeieJeeved keye, keneB, kewmes Deewj efkeme hej Deheveer
DekeejCe keCee mes Gmes ke=leeLe& kej oW en kesJeue
Jener DekeejCe keCeeJeCeeuee, Jeebekeuhele,
YeeJelmeue, oerveyevOeg, oerveeveeLe, ke=heeefveOeeve,
oeeefmevOeg, jepeerJeueeseve hejceefhelee hejcesej ner peeveles
nQ~ YeieJeeved kesJeue YeeJe kes YetKes nQ~ YeieJeeve kenles nQ
efke legce Dehevee leve Deewj Oeve mebmeej kees os oes cegPes
kesJeue Dehevee ceve Dehe&Ce kejes cegPes legcneje leve Deewj
Oeve veneR eeefnS keeeWefke Jen lees ceQves ner legcnW efoee
nw~ eYeg iegCeeener nQ DeLee&led Deheves YeeeW SJeb MejCeeieleeW
kes oes<eeW hej Gvekeer ef peeleer ner veneR nw eerJew<CeJe
kegueYet<eCe, eernguemeern<e&JeOe&ve, hetpeheeod ieesmJeeceer
eerleguemeeroeme peer cenejepe eerjeceeefjleceeveme ceW efueKeles
nQ~
Jeeheke yee efvejbpeve efveieg&ve efJeiele efJeveeso~
mees Depe esce Yeefe yeme keewMeueekeer ieeso~~
"erke ener Me Ske DeOe&jeef$e mJehve ceW Fme
oeme kees eYeg keer DekeejCe keCee kes heefjCeece mJehe
efieesej ngDee~ hetpee yegDee peer pewmee efke meJe&efJeefole
nw efpevekes kegMeue eyebOeve SJeb efveoxMeve ceW ye[s-ye[s
keee&ece meevebo mecheVe nes jns nQ~ efpevekeer mesJee SJeb
leeie Fefleneme kes mJeCe& De#ejeW ceW efueKee peeSiee Ssmee
cesje efJeeeme nw~ Gvner nce meyekeer hetpee yegDee peer

keer ieeso ceW eeryeeuehe jeIeJe peer efJejepeceeve nQ~ jeIeJe
pet keer yengle eser Gce nw (ueieYeie oes, leerve Je<e&) efMej
hej keeues-keeues IegbIejeues yeeue, veerueceefCe kes meceeve
keebefle, cemleke hej megvoj efleueke, keeveeW ceW megvoj
kegC[ue, cevo-cevo cegmkeeve Deeefo~ Gme efoJe Peebkeer
kee Yeuee kewmes yeKeeve efkeee pee mekelee nw Jen PeeBkeer
Deepe Yeer cesjs ves$eeW kee efJe<ee yeveer ngF& nw~ efpeve eYeg
kee mJehve ceW Yeer eesefieeeW kees oMe&ve eehle veneR neslee
en kesJeue Gvekee DekeejCe keCee emeeo ner lees nw~
eYeg kes esceer ener lees eenles nQ efke peerJeve ceW Ske yeej
Yeer Gme heejs kee oMe&ve ueeYe eehle nes peeS~ YeeeW
keer ener keecevee jnleer nw efke YeieJeeved Ske yeej lees Fve
ves$eeW kes DeefleefLe yeveW uesefkeve Ssmee meewYeeie efpeme hej
eer ieg Deewj ieesefJevo oesveeW emeVe nes kece ueesieeW kees ner
eehle neslee nw~ Jen vej hejce ye[Yeeieer nw efpevnW eerieg
Deewj eerieesefJevo keer Ske meeLe ke=heeef eehle nes~
Ske efove peye en MegYe Deewj cebieuekeejer mJehve
Fme oeme ves hetpee yegDee peer kees otjYee<e hej megveeee lees
GvneWves ieodieod keb" mes yeej-yeej ener Jeekee kene
jeIeJe cesjer ieeso ceW efJejepeceeve neWies Ssmee cesje meewYeeie
nw~ mee nw ener lees peerJeve kee hejce ueeYe nw~ %eele nes
Ske efove eerJeefmeeeveced nefjej ceW nceejs hejceejeOe
eele mcejCeere hetpeheeod peieodieg jeceevevoeeee&
eeriegosJe YeieJeeved ves emeeo enCe kejles mecee hetpee
yegDee peer kees MegYe DeeMeer<e efoee efke Deepe ceQ yengle
emeVe ntB Deehekees eerjeIeJe pet kee oMe&ve DeJeMe eehle
nesiee eeefhe Fme ekeej kes emebieeW kees meeJe&peefveke
veneR efkeee peelee eneB cesje efueKeves kee kesJeue Flevee
ner leelhee& nw efke pees Yeer eYeg kes esceer Fmes he{W Gvekee
YeieJeeved ceW Deewj DeefOeke esce, Yeefe, Devegjeie Deewj
efJeeeme { nes Fmeer DeeMee Deewj cebieuekeecevee kes
meeLe~ meeoj meesce vecees jeIeJeee~
(22)
efMeKee keer Jew%eeefveke-jnmehetCe&lee
hetpe heb0 oerveeveeLe Meeeer meejmJele efJeeeJeeieerMe
meoesheJeereflevee YeeJeb meoe yeefMeKesve e~

efJeefMeKees JegheJeerlee eled kejesefle ve lelke=leced~~
(keeleeeve mce=efle 1/4)
eerieCesMe kes ceueeejCe leLee Gvekee Jewefoke
osJe nesvee Jesoeefo mes efme kejkes nce efnvot Oece& kes
eefme Deeeej efMeKee hej henues efueKevee Gefele mecePeles
nQ, keeeWefke- efnvotpeeefle kee yeee cegKe efe efMeKee
nw~ Deepekeue kes efnvog veJeegJeke efMeKee kes jKeves mes
yengle Ieyejeles nQ, Deewj Gmekes jKeves kes Jew%eeefveke eeespeve
hete kejles nQ~
uee[& cewkeeues kes Devegeeeer
(1) meved 1835 ceW uee[& cewkeeues efnvogmLeeve ceW

Debespeer efMe#ee keer eespevee yevee jne Lee~ Gme mecee
Gmekes es Meyo LesnceW Deheveer meye Meefe ueieekej DeJeMe ner
Ssmee Geesie kejvee eeefnes-efpememes Fme osMe ceW Ske
Ssmeer peveesCeer hewoe nes peee, pees nceejs Deewj Gve kejes[eW
JeefeeeW kes yeere ceOemLe kee keece kejs, efpevehej
nce Meemeve kej jns nQ~ Debespeer efMe#ee-eje Ske Ssmee
ceveg<eoue leweej nesiee, pees ne[, ceebme Deewj uent ceW
Yeues ner efnvogmleeveer jns, efkevleg Deeeej-efJeeej, Keeveheeve, efeeeW, jnve-menve leLee efoue-efoceeie Deewj yegef
ceW efyeukegue Debespe nesiee~
(Quoted in C.H.I. Vol VIP, 111)
en meesekej cewkeeues ves YeejleJe<%e& ceW Debespeer

efMe#ee eejcYe keer~ Gmekee heue Gmeves Deheves efhelee kees
efueKee Lee efke- Jen efMe#eeheefle efpemekee DeejcYe
YeejleereeW kees oesieues Debiespe yeveeves kes efueS efkeee

ieee Lee, efkeleveer meheue nes jner nw~ cewkeeues ves efueKeepees Yeer efnvog Debespeer-efMe#ee enCe kej ueslee nw, Jen
Deheves Oece& ceW meeer ee Kees yew"lee nw~ keg ueesie
kesJeue efoKeeJes kes efueS Gmes ceeveles nQ, DeefOekelej
SkesejJeeoer Deewj keg F&meeF& nes peeles nQ~ en cesje {
efJeeeme nw efke- eefo nceejer efMe#ee keer eespevee kee hetjer
lejn DevegmejCe efkeee ieee; lees Deyemes leerme Je<e& yeeo
efnvogmleeve ceW Des-Des IejeveeW ceW Ske Yeer efnvog
cetefle&hetpeke veneR jnsiee~
YeejleJe<e& kee ye=nod Fefleneme (eLece Yeeie) he=
63 ceW Deee& meceepe kes DevegmevOeelee eerYeieJeepeer
ves efueKee nw- uee[& JesefS Gve efoveeW Yeejle kee
ieJeve&j pevejue Lee~ Gmeves cewkeeues kes emleeJe kes meeLe
hetCe& menevegYetefle eke keer~ Devlele cewkeeues keer veerefle
kes Devegmeej Yeejle ceW efMe#ee kee ekeej eueves ueiee~
Debespe Deewj pece&ve DeOeeheke Deewj cenesheeOeee Yeejle
ceW Deeves ueies~ GvneR keer efmeKeeF& efJeee JeemJeefleke
efJeee ceeveer peeves ueieer~ pees keesF& meppeve, Yeejleere
{bie keer yeele kejlee Lee; Gmes leke&-efJe, efJeeeefJe, Fefleneme-efJe, yegefefJe, eceeCeMetve
keneveer, DeLeJee efceLee keLee kene peeves ueiee~ es
Meyo efJeosMeere uesKekeeW Deewj DeOeehekeeW ves DeefOekeeefOeke
eege efkees~ .... FmeceW mevosn veneR-cewkeeues ves
Yeejleerelee kees ve kejves keer pees ketveerefle yeveer Leer;
Jen eYeeJeMeeefueveer efme ngF&~ Deepe Yeejle ceW Debespeer
efMe#ee-eehle ueesieeW keer Ske esCeer nw, pees efJeeej Deewj
efe Deeefo ceW hetjer lejn Debespe nQ~ Gme esCeer ceW Yeejle
kes Deveske ieCeceeve vesleeDeeW keer ieCevee nes mekeleer nw~
Fmeer heeeele efMe#ee ceW oeref#ele ueesie etjeshe keer
meYelee kes oeme yeve egkes nQ~ FvnW efmej hej eeser
jKeves mes ueppee Deeleer nw~ ieues ceW e%eesheJeerle henveves
mes Yeej oerKelee nw~ osJeoMe&veeLe& osJeceefvoj ceW peevee
Fvekes cele ceW cetKe&lee keer hejekeee nw~ evove Deeefo
Deve efnvog efe jKeles Ieyejeles nQ~ veece Yeer Deheves
pes0heer0 eewOejer Deeefo Debespeer Mewueer kes jKeles nQ~ efMeKeee%eesheJeerle Deeefo Oeeefce&ke efevneW kes efueS pees ee
Ske ieBJeej Yeejleere ceW nw; Jen yeer0 S0 espegS ceW
veneR~
en ueesie heefJe$e mebmke=le Yee<ee kees ce=leYee<ee
kenles nQ~ Deheves Deehekees Fme osMe kes Deeefoce efveJeemeer
ve ceevekej JewosefMeke ceeveles nQ~ Yeejleere nesles ngS Yeer
Yeejle mes Gvekee esce veneR jne~ Fme meejs DeveLe& kee
cetue heeeele efMe#ee nw~ efpeme keece kees Deewjpesye keer
leueJeej keer Oeej ve kej heeF&, Jener Fme heeeele efMe#ee
mes Deveeeeme nes jne nw~ ueesieeW kee Deheves Oece& mes
efJeeeme, Deheveer Yee<ee SJeb eeeerve Jes<eYet<ee ceW DeemLee
efoveeW-efove Ieleer pee jner nw~ Debespe eues iees hej
Debesefpeele megJeJeefmLele nw~ FmeerefueS Deepe efMeKee leLee
e%eesheJeerle Deeefo kes eeespeveeW kees hetves kes efueS lejn
lejn kes eMveeW keer Pe[er ueiee oer peeleer nw~ Gme efpe%eemee
keer hetle&Le& nceejer en hegmleke nw~ FmeceW nce eeerve
DeJee&eerve meye ekeej kes efJeeejeW kee meueve kejWies~
(2) nceejs eeeerve ueesie henues mecee ceW Oeeefce&ke
efevneW kes eeespeveeW kees ve yeleekej Gvekee DeJeuecyeve
Oece& ken efoee kejles Les~ Gvekee DeeMee en Lee
(23)
efke-eeespeve yelee osves hej veJeervelee-efee ueesieeW kes

efkeesCe ceW Gme efveece ceW keesF& veJeervelee veneR jn
peeleer~ Gve ueeYeeW kees ceevekej Yeer Gve efveeceeW kes
DeJeuecyeve ceW Ghes#ee nes peeee kejleer nw~ Fmekee GoenjCe
Yeer osKe ueerefpees~ Oeeefce&ke efveece en Lee efke- jpemJeuee
eer kee mheMe& veneR kejvee eeefnes~ Oeeefce&ke ef mLeeefhele
kejves JeeueeW ves Fme efveece kee eLeeJeled heeueve efkeee;
hejvleg veJeefMeef#eleeW ves peye Fme Demhe=Melee kes eeespeve
hets Deewj Gvekees GvnW yeleueeee ieee; leye Jes kenves
ueies es lees "erke nQ; hejvleg nce Gme eer kee mheMe& keeeW
ve kejW? Gmekes eje jeser keeeW ve hekeJeeJeW? nce Gmekee
Deve Gheeesie ve ueWies; hejvleg en yeele Yeer keg mecee
eueer~ efhej Gmekee efJehejerle Gheeesie nesves ueiee~ efhej
eLeehetJe& Gheeesie kejkes neefveeeW kee efJeeej ne efoee
ieee~
Fme ekeej meveeleveOecee&vegmeej efnvogpeeefle kes efmej
hej efMeKee jKevee JeemleJe ceW Decetueke ner nw, GmeceW
eeespeveeW keer DeeJeMekelee meJe&Lee veneR; hej
Deepekeue kes DeefJeeemeer ueesie efyevee eeespeve peeves
efMeKee jKevee es[kej meveeleveOece& kees neefve hengBeeves
Jeeues ve efme nes peeJeW, en efJeeejkej Gvekeer efpe%eemee
hetle&Le& eLeeMeefe eelve efkeee peelee nw~
efMeKee yeee efevn
(3) efMeKee efnvog peeeflekee Gheeesieer yeee efe

nw~ eeefhe ve efueb Oece&keejCeced (ceveg0 6/66) efe
Oece& kee keejCe veneR neslee; leLeeefhe eefo efecee$e Yeer
ve nes, leye ueeskeueppee Deeefo kes ve nesves mes heg<e
meJe&Lee kele&Jenerve nes peeJes~ Fme efe kes nesves mes ner
efnvogDeeW ceW Deepe Yeer mevOeelehe&Ce Deeefo kece& megjef#%ele
nQ~ Fme keejCe GeJeeve hej keguuetke Ye ves kene
(24)
nw- Slee Oece&eeOeeveyeesOeveee Geced, ve leg efueheefjleeieeLe&ced DeLee&led Oece& kees eOeevelee osves kes efuees
Ge Jeeve nw; Oeeefce&ke efe kees es[ osves kes efueS en
veneR~ Deepekeue efnvog ueesie Deheves efe Yeer es[ jns
nQ, meeLe ner Oece& Yeer es[ jns nQ~ kewmes peevee peee efke
es efnvog nQ? cemleke mes efleueke efcee efoee ieee nw,
e%eesheJeerle ne efoee pee jne nw, Oeesleer mes ueebie neF&
pee jner nw; Deye Mes<e yeee ngDee efMeKee (eeser) kee
efe Yeer neee pee jne nw~ Meeske!!! keee oMee nesieer
efnvog peeefle keer?
hejvleg uee[& cewkeeues keer otjoefMe&lee Gmekes Deheves
efJeeej mes Yeer ye{ ieF&~ Deye lees en efnvog peveesCeer
Deheves efevneW kees es[leer ngF& he-jbie ceW Yeer Yeejleere
veneR oerKeleer~ Debespe-cegefmuece jceefCeeeW kees mJeerkeej
kejleer ngF& efOej mes Yeer JewosefMeke nes jner ngF& oerKe jner
nw~ DebespeeW kes eues peeves hej Yeer Debesefpeele veneR ieF&~
Keso!!! FvneR uee[& cewkeeues kes ceeveefmeke efMe<eeW kees
Deheves efMeKee Deeefo efe es[lee ngDee osKekej Deve
ueesieeW ves Yeer Gvekee DevegmejCe efkeee~ Deepe Yeer hetjehetje lees Gvekee eYeeJe veneR ngDee; Dele eeser meJe&Lee
lees veneR ner; Deepe Yeer yengle mes efMeKee-met$eOeejer nQ
ner~ Lees[s ueesieeW ves efMeKee es[er nw; Gmemes Gvekeer keneRkeneR neefve Yeer efoKeeF& he[ peeleer nw~ yecyeF& ceW efnvogcegmeueceeveeW keer ue[eF& ceW Deveske efnvog efnvogDeeW kes
eje ner ceej efoes iees pees eeser ves nesves mes efnvogDeeW mes
cegmeueceeve mecePe efuees iees Les~
(4) hejvleg keF& ueesie en kenles nQ efke- efMeKee
kes ve nesves mes nce meeceoeefeke keueneW ceW cegmeueceeveeW
kes mecetn ceW efveefevle neskej efJeejWies; Deewj Gvemes neefve
ve eehle kejWies~ hej Fme ekeej kes heg<e otj mes ner
eCeece-eesie nQ~ yengle Keso keer yeele nw efke- Fmeer
efMeKee kes yeeeJe kes efueS cenejeCee eleehe ves leLee
ceneje^-je^heefle efMeJeepeer ves, Fme ekeej otmejs jepehetleeW
ves eeCeeW kees oeBJe hej ueiee efoee Lee, ieg ieesefJevo efmebn
kes ue[keeW ves Deewj yeeueke nkeerkele jee ves Deheves
eeCeeW keer Deengefle osves ceW Yeer osjer veneR ueieeF&; Gmeer
efMeKee kees en ueesie efyevee ner efkemeer Deleeeej kes
mJeeb ner kee jns nQ!
Ss Debespeer jepe! nce lesjer cegekeb" mes eMebmee
kejWies~ eefo Deepe cegmeueceeve meceed Deewjpesye neslee,
lees Jen efnvogDeeW keer efMeKee kes keeves kes efueS efkees
iees Deheves DeleeeejeW keer mJeeb ner efvevoe kejlee Deewj
kenlee efke-ceQves Deleeeej kejves hej Yeer efnvogDeeW keer
efMeKee keJeeves ceW meheuelee eehle veneR keer; Deewj let
(Debiespeer-jepe) ves efyevee ner Deeleeeej SJeb efyevee ner
Gmekes keJeeves kes eeej kes, efnvogDeeW mes eeser g[Jee
oer, yeefuke Yeejle-Je<e& mes lesjs efvekeue peeves hej Yeer
efnvog leLee Gvekes veslee Yeer Deepe Yeer Gme eeser kee efmej
hej jKevee nemeemheo SJeb pebieueerheve mecePeles nQ~
Deepekeue kes efMeKee keer Ghes#ee kejves Jeeues peeveles
nQ efke- Fmeer efMeKee kes ner keejCe efnvog peeefle Deepe Yeer
peerleer nw, Oeeefce&ke hejlev$elee kees eehle efkees ngS Yeer
meebme ues jner nw~ efMeKee-efJenerve peeefleeeB ece mes veece
Yeer efJeueghle kejJee yew"er, Deewj kejJee ueWieer~ eefo Deehe
Deheveer efMeKee keJeeles nQ; lees efMeKee keJeeves Jeeueer
Deve peeefleeeW keer lejn Deehe Yeer ke peeJeWies~ Oece&
SJe nlees nefvle Oeceex j#eefle jef#ele (ceveg0 8/15)~
Fme efMeKee kes cenJe kees Deehe keYeer ve YegueeJeW~ pees
ueesie hewMeve kes oeme yevekej ee Gve pewmeeW mes "ies
peekej efMeKee kee osles nQ; Jes DeJeMe Yeejer Yetue kejles
nQ; heers GvnW heleevee he[siee~ efMeKee kes ner Ske$e
jepe keer eee ceW mecemle efnvog peeefle keer Skelee nes
mekeleer nw~
efMeKee meJe&Jeeheke
(5) Jewmes lees efMeKee mes keesF& efkemeer Yeer he ceW

te ngDee veneR nw~ cegmeueceeve ueesie Deheveer legkeea esheer
hej keeues Oeeies keer yeveeF& eeser kees ekeejevlej mes
jKeles ner nQ~ etjesefheeve heewefpeeeW kes esheer kes Thej Yeer
henueer Jee heerleue keer ecekeoej efMeKee ngDee ner kejleer
nw~ Fme ekeej nw hej Yeer efMeKeemeMelee oerKeleer nw~
jepeeDeeW Jee mesveeveeekeeW kes efmejeW hej megvoj heef#eeeW
kes hebKe keer yeveeF& keueieer efMeKee kee ner lees otmeje
ekeej nw~ Leevesoej DeeefoeeW kes hekes hej henuee Jee
megvenje iege efMeKee ner lees nw~ efkevneR kes hekes (meehes)
hej oerKe jne ngDee legje& DeLeJee hekes kes yeere ceW he[e
he"eveer keguuee TBeer efMeKee kee ner lees yeesOe kejeles nQ~
efkevneR keer efMeKee lees mJejepeevoesueve mes Deevoesefuele
neskej meehes keer pesue ceW yevo nesvee ve menleer ngF& meer,
ceeLes kes Deefece kesMeeW kes he ceW heefjCele nes peeleer nw
hejvleg JewOe efMeKee ve nesves mes Jewmes ueesie Gmemes nesves
Jeeues ueeYeeW kees eehle veneR kej mekeles~ Deepekeue kes
Debespeer yeeue Yeer efpemeceW efheues yeeue keeve leke kees
peeles nQ, Mes<e jKes peeles nQ-efMeKee kee ner lees ekeej nw~
oeef#eCeele ueesie Fmemes Guer efMeKee jKeles nQ, efmej kes
Deefece yeeueeW kees kee osles nQ; Mes<e meye yeeueeW keer
Gvekeer eeser nesleer nw~
ve kesJeue ceveg<eeW ceW ner, Deefheleg heef#eeeW ceW Yeer
(25)
efMeKee oerKeleer nw~ ceesj efMeKeer veece mes Deewj kegkekeg

(cegiee&) leeceet[ veece mes eefme nQ ner~ keeket
he#eer keer efMeKee kewmeer megvoj nesleer nw~ jepe-meheeX kes
efmej hej Yeer eke=efle mes oer ngF& efMeKee megveer peeleer nw~
heMegDeeW kes efmej hej GYejs ngS meeRie Gvekeer efMeKee kee
yeesOe kejeles nQ~ efMeKee kes keejCe ner es heMeg-he#eer
meewvoe& SJeb keF& ekeej kes iegCeeW kees OeejCe kejles nQ~
DeefiveosJelee Yeer efMeKee OeejCe kejves mes efMeKeer kenueeles
nQ, efpevekee Gheemeke meeje mebmeej nw~ Fme efJe<ee ceW
Deeies mhelee keer peeesieer~
Fme ekeej Je=#eeW ceW eleske heue kes, eleske
MeeKee SJeb heg<he kes efmej hej Yeer efMeKee oerKeleer nw~
efMeKejer (hene[) kee efMeKej Yeer efMeKee nesves mes ner
neslee nw~ efMeKeeee mJee (5/2/107) Fme
heeefCeefvemet$e mes efMeKee Meyo kees mJe Deewj j
elee kejves hej efMeKej yevelee nw, efpemekee
DeLe& nw efMeKee Jeeuee~ efMeKee meyemes TBeer nesleer
nw, en Gmekeer eslee kee eceeCe nw~ eeser kes efJeeved
en efnvoer ceW cegneJeje he mes eege Jeekee Yeer efMeKee
kees cegKe yelee jne nw~ Fme lejn mLeeJej peceelceke
peieled ceW peneB-leneB efMeKee kee meeceepe efpeme-efkemeer
he mes oerKelee ner nw~ hejvleg efnvog ueesie efveecehetJe&ke
efMeKee kees jKeles nQ Deewj Gmes Oeeefce&ke efe ceeveles nQ
Deewj Gmemes ueeYe G"eles nQ~ Deve peeefleeeB efveecehetJe&ke
efMeKee kees veneR jKeleeR, ee Deefveeefcele mLeeve hej jKeleer
nQ, FmeefueS efJeefMe ueeYe kees eehle veneR kejleer~ hejvleg
efnvogg-peeefle keer efMeKee Oeeefce&ke efe kes meeLe ner meeLe
peeleere mebIeve SJeb Skelee eoefMe&le kejleer ngF& efJeMes<e
eceMe........
ueeYe Yeer hengBeeleer nw~
(26)
esjCee kee eesle nw YeieJeeved eerjece kee peerJeve

ew$e Megkeue veJeceer kees ner jeceveJeceer kene peelee
nw~ Fme efove keewMeuee ves YeieJeeve jece kees pevce efoee
Lee~ Yeejleere peerJeve ceW en efove hegCe kee heJe& ceevee
peelee nw~ Fme efove ele Yeer jKee peelee nw~ Fme ele keer
eejeW peebefleees ceW ieCevee nw~ YeieJeeve jeceeb kee peye
pevce ngDee, Gme mecee ew$e Megkeue veJeceer, iegJeej,
heg<e (ee otmejs cele mes hegveJe&meg), ceOeevn Deewj keke&
ueive Lee~ GlmeJe kes efove es meye lees meowJe Dee veneR
mekeles, hejbleg pevcee#ej keF& yeej Dee peelee nw, Dele
Jen nes lees Gmes DeJeMe uesvee eeefnS~ cenekeefJe
leguemeeroeme peer ves Yeer Fmeer efove mes eerjeceeefjle ceeveme
keer jevee DeejbYe keer Leer~
jeceveJeceerelekewmeskejW
eleer kees eeefnS efke ele kes henues efove (ew$e
Megkeue Deceer kees) eele mveeveeefo mes efveJe=e neskej
YeieJeeve jeceeb kee mcejCe kejs~ otmejs efove (ew$e
Megkeue veJeceer kees) yee cegntle& ceW G"kej Iej keer meehemeheeF& kej efveleke=le mes efveJe=e nesvee eeefnS~
Fmekes heeeled ieescet$e, iebieepeue ee Meg peue kee
Iej ceW ef[keeJe kej Gmekees heefJe$e kejvee eeefnS~
Fmekes yeeo Ghees<e veJeceer lJee eeces<Jemeg jeIeJe~
lesve eerlees YeJe lJeb Yees mebmeejeled $eeefn ceeb njs~
ceb$e mes YeieJeeve kes eefle ele kejves keer YeeJevee eke
kejs~ heeeled YeieJeleereflekeeceveee (Jeecegkeheueeeefhlekeeceveee) eerjecepeevleerelecenb keefj<es
en mebkeuhe kejkes keece-eesOe-ceesneefo mes Jeefpe&le
neskej ele kejW~ lelheeeled cebefoj DeLeJee Deheves cekeeve
kees OJepee-heleekee, leesjCe Deewj yeboveJeej Deeefo mes
megMeesefYele kejW~ Iej kes Gej Yeeie ceW jbieerve kehe[s kee
ceb[he yeveeSb Deewj Gmekes Deboj meJe&leesYeceb[ue keer

jevee kejkes Gmekes ceOe Yeeie ceW eLeeefJeefOe keueMe
mLeehevee kejW~ keueMe kes Thej jecehebeeeleve (efpemekes
ceOe ceW jece-meerlee, oesveeW heeeeX ceW Yejle Deewj Me$egIve,
he=-eosMe ceW ue#ceCe Deewj heeoleue ceW nvegceeve peer)
keer megJeCe& efveefce&le cetefle& DeLeJee efe$e keer mLeehevee
kejkes Gmekee DeeJeenveeefo <ees[Meesheeej hetpeve kejW~
Fmekes heeeled efJeefOe-efJeOeeve mes mebhetCe& hetpeve kejW~
jeceveJeceerkeeskeeekejW
Fme efove hetjs Dee" henj kee ele jKevee eeefnS~
efove Yej YeieJeeve kee Yepeve-mcejCe, mlees$e-hee", nJeve
Deewj GlmeJe kejW~ Fme efove efkemeer heefJe$e peien mveeve
kejvee eeefnS~ Fme efove nceW mebkeuhe uesvee eeefnS efke
nce ceee&oe heg<eesece kes eefj$e kes DeeoMeeX kees
DeheveeSbies~ eYeg eerjece kee eefj$e-eJeCeeefo kejles
ngS peeiejCe kejW~
otmejs efove (oMeceer kees) heejCee kejkes ele kee
efJemepe&ve kejW~ iejeryeeW Deewj yeeeCeeW kees eLeeeesie
oeve oskej GvnW Yeespeve kejeSB~ Fme efove mes nceW YeieJeeve
jece keer iegmesJee, MejCeeiele keer j#ee, Yeele= esce, ceele=efhele= Yeefe, Ske helveerele, heJevemegle nvegceeve Je Debieo
keer mJeeefceYeefe, efiejepe keer kele&Je-efvee leLee iegn
kesJe Deeefo kes eefj$eeW keer cenevelee kees Deheveevee
eeefnS~
jeceveJeceerelekeeheue
en ele efvele vewefceefeke Deewj keece- leerve ekeej
kee nw~ efvele nesves mes Fmes efve<keece YeeJevee jKekej
DeepeerJeve efkeee peeS lees Gmekee Deveble Deewj Deefce
heue neslee nw~ efkemeer efveefcee ee keecevee mes en ele
efkeee peeS lees Gmekee eLes< heue efceuelee nw~ Yeefe
Deewj efJeeeme kes meeLe en ele kejves mes Gmekee ceneve
heue efceuelee nw~
jeceveJeceerheg<eesecejece
jece Deewj ke=<Ce Yeejleere mebmke=efle kes DeeOeejmlebYe
Deewj Yeejleere pevelee kes efvee kee kesv nQ~ jece Deewj
ke=<Ce kes jbie mes Yeejle efpelevee jbiee ngDee veneR nw, Glevee
otmejs efkemeer jbie mes jbiee ngDee veneR nw~ eleske Yeejleere
kes oe hej Gvekee esce Meemeve DeYeer Yeer eue jne nw~
otj-otj mes Deeleer eerjece pee jece pee pee jece Deewj
ieesheeueke=<Ce jeOeske=<Ce keer Oegve kee GodIees<e Fme yeele
kee mee#eer nw~ jece nceejs peerJeve ceW Deesle-eesle neskej
Skehe nes ieS nQ~ Yeejle kes osneleeW ceW oes Jeefe jemles
ceW Deeceves-meeceves efceueles nQ lees hejmhej neLe pees[kej
jece-veece ee pee jece peer keer kenles nQ~ jece
jeKes Gmes keewve eeKes Fve MeyoeW ceW YeieJeeve keer
j#ee Meefe ceW ceeveJe kee { efJeeeme eefleefyeeqcyele
neslee nw~ jece jeKes Ssmes jnes Fve MeyoeW ceW mees
Yee keer mecehe&Ce Je=efe Peueke efoKeeF& osleer nw~ eYeg
efJeeeme hej eueves Jeeuee ceeveJe, keee& ee mebmLee kes
efueS jece Yejesmes Meyo eeesie nceejs eneB eeefuele nQ~
Ie-Ie ceW jece yemeles nQ en Meyo mecetn F&ej
keer meJe&Jeehekelee kee oMe&ve kejelee nw~ efkemeer Yeer
megJeJeefmLele Deewj mebheVe jepe JeJemLee kes efueS jecejepe Meyo heee&e nes ieee nw~ Fme lejn nceejs mecee
peerJeve JeJenej ceW eerjece Deesleeesle nes ieS nQ~
ceee&oe heg<eesece eerjece kee pevce ew$e megoer
veJeceer kes efove oeshenj Deewj efeueefeueeleer Oethe ceW ngDee~
peerJe Deewj peieled peye DeeefOe, JeeefOe Deewj GheeefOe mes
lehle nes peeles nQ, leye GvnW Meebefle Deewj megKe osves kes efueS
esce, heeefJe$e Deewj emeVelee kes hegbpe eYeg jece pevce
uesles nQ~ jece kee pevceeslmeJe Yeejle ceW mLeeve-mLeeve ceW
OetceOeece mes ceveeee peelee nw, keeeWefke Gvekes pevce Deewj
(27)
peerJeve mes meejs je^ kees cenveere ceeie&oMe&ve eehle ngDee

nw~ keewgbefyeke, meeceeefpeke, vewefleke Deewj jepekeere
ceee&oe ceW jnkej Yeer heg<e, Gece efkemeer lejn nes
mekelee nw, en ceee&oe heg<eesece jece kee peerJeve nceW
mecePeelee nw~ jece ceW osJelJe mJeeb jece ves efvecee&Ce efkeee
nw~ ceeveJe Ge Oese Deewj DeeoMe& jKekej GVeefle eehle
kej mekelee nw, en jece ves Deheves peerJeve kes eje
yeleeee nw Deewj Jewmee ner Jeefe Yeer osJelJe eehle kej
mekelee nw, Fmekeer eleerefle cenef<e& Jeeuceerefke ves nceW
kejeF& nw~ efJekeejeW, efJeeejeW Deewj JeJeneefjke keeeeX ceW
GvneWves ceeveJe keer ceee&oe kees veneR es[e FmeefueS Jes
ceee&oe heg<eesece kenueeS nw~ ceeveJecee$e jece yeveves
kee Oese Deewj DeeoMe& jKes FmeefueS cenef<e& Jeeuceerefke
ves eerjece kee eefj$e-efe$eCe efkeee nw~ meodiegCeeW keer
hejceese meercee Deewj Gmekee mecegee eeveer jece! es
iegCe mJeeb ceW ueekej ceQ jece yevetBiee- Ssmeer cenlJeekeeb#ee
eleske ceeveJe kes ceve ceW efvecee&Ce kejves kes efueS $e+ef<e
Jeeuceerefke ves uesKeveer neLe ceW G"eF& Leer~ Oece&hejeeCe
eerjece keer heeuekeer kebOes hej G"ekej Deepe meYeer Oevelee
kee DevegYeJe kejles nQ, keeeWefke jece owJeer mebmke=efle kes
mebj#eke Les Deewj osJeer mebheefe kes iegCeeW mes ege Les~
Deemegjer mebmke=efle kee veeMe kejves JeeueeW kees ner Yeejle
osMe efmej hej G"ekej veeee nw Deewj GvnW ner Deece
pevelee ves Deheves oe ceW efejbleve mLeeve efoee nw, en
yeele Deepe meYeer kees mecePe uesves keer DeeJeMekelee nw~
eerjece kes peerJeve ceW nesves Jeeueer osJeer lespeefmJelee Deewj
meebmke=efleke Deefmcelee jece kees efoJe efMe#ee kes keejCe
efceueer nw~ efJeeeefce$e eerjece kees ues ieS Les e%e kes
j#eCe kes efueS, hejvleg JeneB Jes jece kees Deueie ner efMe#ee
osles Les~ jece kes meeLe yeeleW kejles-kejles GvneWves jece
kees peerJeve keer efMe#ee oer~ eerjece kees ceeuetce Yeer veneR
he[ efke Jes keg he{ jns nQ~ efJeeeefce$e kees Yeer keYeer
veneR ueiee efke Jes he{e jns nQ~ Fme lejn efJeeeefce$e
(28)
eefleefove jece kes peerJeveoerhe ceW meebmke=efleke esceheer

Ieer Yejles jns~ Ske DeblekejCe otmejs DeblekejCe kes
heeme yeesues, Fme ekeej efJeeeefce$e oe Keesuekej jece
kes heeme yeesueles nQ~ jece kes pees meodiegCe Les, Gvekees Yeer
Deepe kes efove mecePe uesvee eeefnS~ efpemes jece yeveves
keer Fe nes, efpemes vej mes veejeeCe yevevee nes, Gmes
jece kee Ske-Ske iegCe uesvee eeefnS Deewj Gmes Deelcemeeled
kejvee eeefnS, leYeer Jen meecege Ske efove jecees
YetlJee jeceb epesled jece yevekej jece keer hetpee kejsiee~
jece nce meyekes meeceves Ske keewgbefyeke DeeoMe& jKe ieS
nQ~ jece kes Deewj leerve YeeF& Les, efhej Yeer Gvekes yeere
Peie[e ngDee Ssmee keneR he{ves ceW veneR Deeee nw, keeeWefke
leeie ceW Deeies Deewj Yeesie ceW heers Gvekee peerJeve kee
ceb$e Lee~ mJeeLe& leeie keer hejekeee DeLee&led jece~ peneB
ncesMee otmejs kee efJeeej efkeee peelee nw, leeie kejves
keer lelhejlee nesleer nw, JeneB mes keuesMe-keuen mewke[eW
eespeve otj jnles nQ~ jece keer ceele=-efhele= Yeefe lees meecege
DevegkejCeere nw~ Jeve ceW peeves keer efhelee keer Dee%ee kee
uesMecee$e ogKe ee efneefkeeen kes efyevee heeueve kejles
nQ~ jepeeefYe<eske keer yeele megveves hej ee Jeve ceW peeves
kee DeeosMe efceueves hej Yeer jece kes esnjs kes YeeJe Ske
meceeve ner Les~ keneB JemebgOeje kee jepe Deewj keneB
JeveJeeme! Jeeuceerefke kenles nQ eglJee ve efJeJeLes
jece JeveJeeme keer Dee%ee megvekej jece peje Yeer JeefLele
veneR ngS~ Gvekes mebyebOe ceW kene peelee nw efkeDeentlemeeefYe<eskeee efJeme=me Jeveee e~
ve ceee ueef#elemleme mJeuheesheekeejefJeYece~~
Jes efhelee kee Meyo lelkeeue ceeve kejles nQ~ jece
enj FmeefueS Yeer kene peelee nw~ DeefOekelej ueesie Fme
mecee emeVe nesles nQ~ efpeme kewkeeer ceelee kes keejCe
en emebie GheefmLele ngDee, Gmeer ceelee kees, Gmekes eefle
peje Yeer s<e, celmej ve jKekej jece vecemkeej kejves
peeles nQ Deewj henues pewmee ner esce jKekej yeesueles nQ~
en Ievee jece kes eefj$e keer YeJelee kee oMe&ve kejeleer
nw~ jece-megeerJe keer cew$eer Yeer DeeoMe& Leer~ Deehe pewmes

efce$e keefeled ner neW- megoes Jee YeJeefOee Ssmee
jece megeerJe kees kenles nQ~ Ske otmejs keer Meefe kee
%eeve hetCe& jerefle mes peeveves Jeeues jece Deewj megeerJe Ske
otmejs kee keece Gcebie mes kejles nQ~ yeeefue kees ceejves ceW
jece megeerJe keer meneelee kejles nQ Deewj jeJeCe kees
ceejkej meerlee Jeeheme ueeves kes keece ceW megeerJe meneelee
kejlee nw~ megeerJe hej jece kee yengle esce Lee~ megeerJe mes
Yeer GvneWves DeYeso YeeJevee meeOeer Leer~ megeerJe kees peje
Yeer ogKe ngDee lees jece keer DeebKeeW ceW DeeBmet Deeles Les~
jece ves Deheves ceW Deewj megeerJe ceW leefveke Yeer Devlej veneR
jKee, ceejere Goeelee Deewj YeJelee kee JeCe&ve kejles
ngS kene nw, efce$e nes lees Yeer jece pewmee Deewj Me$eg nes lees
Yeer jece pewmee ner~ jeJeCe keer ce=leg kes yeeo efJeYeer<eCe
jeJeCe kee Deefive mebmkeej kejves mes Fbkeej kejlee nw,
leye jece Gmes kenles nQ, ce=leg kes meeLe Jewj Kelce neslee
nw, FmeefueS YeeF& kees MeesYee os Ssmee Gvekee Deefive mebmkeej
kejes~ legce veneR kejesies lees ceQ keBiee~
jece kees Deheveer pevceYetefce yengle efee Leer~ yeeefue
kees ceejves kes yeeo efkeef<kebOee kee jepe Jes megeerJe kees
os osles nQ Deewj jeJeCe kees ceejves kes yeeo uebkee kee jepe
efJeYeer<eCe kees os osles nQ~ en osMe megvoj Les, uesefkeve jece
kees Gvekee ve ueeYe ngDee ve ceesn~ ogue&Yeb Yeejles
pevce~ efpeme Yetefce ceW pevce ogue&Ye nw, Gme Yetefce ceW
pevce efceueves hej Gmekeer cenee keewve mecePeeSiee? jece
kes GheemekeeW kee ener keece nw~ jeceveJeceer kes efove Fme
keee& kes efueS keefye neW~
ceeveJe cee$e kees esjCee Deewj eeslmeenve osves Jeeues,
meeiej pewmes iebYeerj, DeekeeMe pewmes efJeMeeue Deewj efnceeuee
pewmes Goee eerjece kes peerJeve kee efJeeej kejkes Gvekes
iegCeeW kees peerJeve ceW ueeves kes efueS Gvekes efJeeejeW leLee
mebmke=efle kees meceepe ceW efkeeS jKeves kes efueS ke=leefveeeer
yeveW, leYeer jeceveJeceer mees DeLe& ceW ceveeF& ieF& ken
mekeles nQ~
(mJeleb$e Jeelee& meceeeej he$e mes meeYeej)
(29)
leeueer yepeeFes, mJemLe jefnes
[e@0
peeW-peeW Yeewefleke megKe-megefJeOeeDeeW kee yeengue

neslee pee jne nw, leeW-leeW nceejer kebeve-keeee veevee
ekeej kes jesieeW mes emle nesleer pee jner nw~ vees-vees
DevJes<eCe nes jns nQ~ Deewj veeer-veeer yeerceeefjeeW kes
keee efeefkelmeke SJeb Jew%eeefveke nceejs meeceves eke
kejles pee jns nQ leLee Gvekeer efeefkelmee kes efuees
Deew<eefOeeeB Yeer emlegle kejles pee jns nQ~ efeefkelmee#es$e
ceW Fleveer leLeekeefLele eieefle kes nesles ngS Yeer nce eefleefove
Ssmes jesieeW mes emle nesles pee jns nQ pees DemeeOe mes nes
iees nQ~ ueielee ener nw efke Fme YeesieJeeoer eJe=efe kee
nceejer keeee kees jesieemle kejves mes Ieefve mecyevOe nw~
en Ske efJeeejCeere eMve nw efke Fleveer DeefOeke
efeefkelmekeere megefJeOeeDeeW, efeefkelmeeueeeW SJeb
efeefkelmekeeW kes nesves kes yeeJepeto Yeer nce mener DeLeeX ceW
mJemLe keeeW veneR jn hee jns nQ? keee nceves Meejerefjke
ece kejvee leeie efoee nw? Fmekee Yeer keee Fve ye{leer
yeerceeefjeeW mes keg Devlej mecyevOe nw? keee
efeefkelmeke mener he mes jesie keer heneeve SJeb efveoeve
veneR kej jns nQ? keee Deew<eefOeeeB jesieeW kee mecetue veeMe
kejves ceW eYeeJenerve nes ieeer nQ? keneR Ssmee lees veneR nw
efke DeeOegefveke Fueepe Ske jesie kees "erke kejles nQ Deewj
otmejs jesieeW keer Glheefe kee keejCe yeveles nQ?
Gheeg&e eMveeW kee Gej en mecePe ceW Deelee nw
efke es meYeer keejCe jesieeW kes mLeeeer Gheeej ve kej
heeves kes efuees Gejoeeer nQ~ Mejerj kees DeefOeke Deejece
osvee, keesF& Yeer Meejerefjke ece ve kejvee, efyevee efJeeej
efkees DeefOeke cee$ee ceW Keee-DeKeee kee mesJeve kejvee,
peeveJej kes meceeve efoveYej Keeles jnvee Gefele Deejece
ve kejvee, Keeves kes efueS peervee; Mejeye, Deheerce, lecyeeket,
ieeBpee, nMeerMe Deeefo neefvekej eerpeeW kee mesJeve kejveeFleeefo yeeleeW kee nceves pees efveeefcele ece yevee efueee
nw Jen nceejs jesieeW kes Gheeeefjle ve nesves, ye{ves, Ske
eer Sed0 Smed0 iegieeefueee
jesie meceehle ve nesves kes hetJe& keF& jesieeW kes GYej Deeves
kee cetue keejCe nw~ keg oJeeFeeW keer eefleefeee Yeer
yengle DebMeeW ceW Fmekes efueS efpeccesoej nw~ nce Deheveer
Oee$eer-eke=efle mes otj nesles pee jns nQ Deewj nceeje
Deeeke=efleke jnve-menve nceejs Mejerj kees Deboj mes pepe&j
kejlee pee jne nw~ Dele meeJeOeeve SJeb peeieke jnves
keer efJeMes<e DeeJeMekelee nw~
eefo nce mJeeb kees he_eleJeeW mes Gheeeefjle kejves
keer vewmeefie&ke keuee meerKe ueW lees he_eleJeeW mes efveefce&le
Fme keeee kees Meeeo ner efkemeer Deew<eefOe keer
DeeJeMekelee he[s~ eeke=efleke Deenej-efJenej SJeb
JeJenej jesieeW kees otj kejves kee Ske DevegYetle Gheee
nw~ nceW lees cee$e Flevee ner peeBevee nw efke keewve meer Jemleg
kee Gheeesie kejves DeLeJee Gmekes mecheke& ceW Deeves mes
nce jesieeeevle nesles nQ Deewj en %eele kej Gmemes mJeeb
kees otj j#evee jesie kees otj Yeieeves kee meJe&es Gheee
nw~
Fmeer kes meeLe ner keg Meejerefjke heefjeeueveefeeeDeeW kees Deheveekej Yeer nce jesieeW kees otj jKe
mekeles nQ~ FvneR efeeeDeeW ceW leeueer-yepeevee Yeer Ske
mJeemLeJeOe&ke menpe eefeee nw~ eeeerve keeue mes
ceefvojeW ceW Deejleer, Yepeve-keerle&ve, hetpee Deeefo ceW nceejs
hetJe&pe ueesie meceJeslehe mes leeueer yepeeee kejles Les~
Deepe Yeues ner nce Fmes cenJe ve oW, efkebleg Mejerj kees
mJemLe jKeves kee en Ske Delevle Glke= meeOeve nw~
Yeejleere meeOevee-heefle ceW leeueer yepeevee, Ske cetueYetle
peerJeve-OeejCe keer DeeJeMeke meeceeer e Ghemkej jne
nw~ Flevee Jew%eeefveke, Flevee megmeeOe, Flevee memegiece
Deewj Flevee eYeeJeer ve lees keesF& Jeeeece nw ve eesie
meeOevee ner~ meJe&es menpe eesie-meeOevee kee en Ske
Delevle cenJehetCe& eeesie nw~
leeueer yepeeFes Deewj jesieeW kees otj YeieeFes~ en
(30)
Ske hegjeveer keneJele nw~ Deheves F ee YeieJeeved kee

veece-mcejCe kejles ngS, veece-pehe kejles ngS keerle&ve
kejles ngS, leeueye {bie mes Ketye leeueer yepeeeW, peesjeW
mes leeueer yepeeeW Deewj jesieeW kees otj Yeieeles ngS Fmekee
eYeeJe Yeer osKeW~ en levcee nesves SJeb Oeeve ueieeves kee
Yeer Delegece meeOeve nw~ leeueer Deheveer hetjer Meefe mes
yepeeeW lees Delegece, DeveLee efpeleveer peesj mes Deehe
yepee mekeles nQ, efpeleveer lespeer mes yepee mekeles nQ, yepeeeW~
Fmemes keesF& neefve hengBeves keer mecYeeJevee veneR nw, ueeYener-ueeYe nw~ DeefOeke leekele mes leeueer yepeevee Deehekees
eevle DeJeMe kej osiee, efkebleg Gme efmLeefle hej hengBeves
kes hetJe& ner leeueer yepeevee yebo kej oW~
leeueer yepeeves mes Ske Glke= ekeej kee Jeeeece
nes peelee nw, efpememes Mejerj keer efveef<eelee meceehle
neskej GmeceW efeeeMeeruelee keer Je=ef nesleer nw~ Mejerj kes
efkemeer Yeeie ceW je-mebeej ceW keeJe ee yeeOee he[
jner nes lees Jen yeeOee legjble meceehle nes peeleer nw~ Fmemes
Mejerj kes De meceked he mes keee& kejves ueieles nQ~
je-JeeefnkeeSB "erke jerefle mes lelhejlee kes meeLe
MegefkejCe nsleg je kees oe keer Deesj ues peeves ueieleer
nQ Deewj Gmekees Meg kejves kes Devevlej meejs Mejerj ceW
Meg je hengBeeleer nw~ Fmemes oe-jesie, jeveefuekeeDeeW ceW je kee Lekekee yevevee meceehle nes peelee
nw Deewj YeefJe<e ceW oe ee OeceefveeeW keer Meueefeee kejeves keer veewyele veneR Deeves heeleer~ heshe[eW ceW
Meg Dees<epeve keer heee&hle cee$ee nesves kes keejCe leLee
DeMeg nJee kee heshe[eW keer yeerceeefjeeW keer Yeer meceeefhle
nes peeleer nw~ je ceW ueeue je keCeeW keer Je=ef nesleer nw,
efpememes keF& jesieeW mes cegefe efceue peeleer nw~ oe ner
veneR meejer keeee ceW Meg je kee mebeej megJeJeefmLele
he mes nesles jnves mes jesieeW kee eYeeJe meceehleeee nes
peelee nw Deewj Mejerj ceW egmleer, hegleea leLee leepeieer Dee
peeleer nw~
leeueer yepeeves mes eslejekeCe me#ece leLee meMee
yeve peeles nQ, efpememes Mejerj keer jesie-eeflejesOeke #ecelee
yengle ye{ peeleer nw~ nce veerjesie nesves ueieles nQ~ Mejerj kes
DeefOekelece SkeetesMej hJeeFv hewjeW SJeb neLeeW ceW ner

nesles nQ~ efJeMes<ehe mes hewjeW kes leueJes SJeb neLeeW keer
nLesueer ceW~ leeueer yepeeves mes neLeeW kes SkeetesMej kesveW
hej Dee oyeeJe he[lee nw Deewj Mejerj veerjesie nesves
ueielee nw~ Meg je oe mes hewjeW leke hetjer #ecelee mes
oew[lee nw Deewj hewjeW kes SkeetesMej kesveW kees Yeer Meefecee
yevee oslee nw, efpememes Mejerj veerjesie yevee jnlee nw~
hetjs Mejerj ceW Meefe-mebeej kejves, Mejerj kes
mebeeueve kees JeJeefmLele jKeves leLee Mejerj kees jesiecege jKeves kee Ske efJeefMe meeOeve nw-leeueer yepeevee~
efkeme jesie ceW kewmes leeueer yepeeeer peeS Deewj efkeleveer
ossj leke leeueer yepeeeer peeS, Fmekee efveOee&jCe Deehekeer
Meejerefjke Meefe SJeb jesie efpemekee Gheeej efkeee peevee
nw, Gmekee Deekeueve kejkes ner nes mekelee nw~ eefo
Deehe meeceeve he mes mJemLe nQ, lees Ketye peesj mes
leeueer yepeeeW Deewj [e@kejeW leLee oJeeFeeW kes ebiegue mes
cege jnW SJeb oJeeDeeW kes meeF[ Fheskedme mes Yeer yeeW~
leeueer yepeeves kes keF& Yeso-efJeYeso nQ~ Deheves Mejerj
keer Meefe kee Devegceeve ueieekej Gve leeefueeeW kees pees
Deehekes efueS Gheege neW, Deheveees~ Fme menpemJeeYeeefJeke eesie mes cee$e keg efoveeW ceW Deehe jesie kees
otj kejkes, Mejerj kees DeefOeke ve Lekeeles ngS efyevee keg
Kee& efkees mJeeb kees egmle, ogmle SJeb levogmle yeveees
jKe mekeles nQ~
Ske yeej mener hejeceMe& ues ueW efke Deehekees efkeme
ekeej Fme leeueer-eesie-efeee kees kejvee nw, kewmes kejvee
nw, keye kejvee nw SJeb efkeleves mecee leke kejvee nw~
efhej Deehe Fmekee efyevee efkemeer JeJeOeeve kes eeesie
kejles jnW~ cee$e Ske yeej Fmekeer mener lekeveerke mecePeveer
nw, efhej lees Deehe leveeJe mes cege nes, jesie mes otj jnkej
Gece mJeemLeeje Deheves peerJeve kee meogheeesie kej
mekeWies~ cejCe Yeer menpe-mJeeYeeefJeke nesiee, efyevee efkemeer
ke kes~ eenWies lees Oeve, Yepeve-hetpeve, eYeg-mcejCe
Yeer Deehe ye[er Deemeeveer mes Fmekes meeLe kej mekeWies~ lees
DeeFes, leeueer yepeeFes Deewj megKe heeFes~
(keueeCe mes meeYeej)
(31)
megiece meeOeve YeieJeodYeefe

ceeveJe keueeCe kes efueS meJe&megiece meeOeve nw- YeieJeeved keer Yeefe kejvee~ Deepe kes Ieesj keefuekeeue ceW
eesie-e%e-lehe Deeefo kejvee mebYeJe veneR nw~ Fme egie ceW lees yeme Skecee$e YeieJeodYeefe kejves mes ner nceeje
keueeCe nes mekelee nw~
ieesceelee keer nlee Deewj efvejern heMegDeeW kes je mes jbefpele Fme DeheefJe$e egie ceW eesie-e%e-lehe Deeefo
efJeefOe-efJeOeeve mes nesvee keef"ve nw~ yeeJee&mJe kee DeYeeJe, JeCee&ece-JeJemLee kee eme, Deeeej-efJeeej
keer Ghes#ee, efMeKee-met$e mes Goemeervelee, Keeve-heeve ceW Demebece, Yee<ee SJeb JesMe-Yet<ee ceW hejevegkejCe Deeefo
yeeleeW mes otef<ele Deepe kes JeeleeJejCe ceW eesie-e%e, lehe-leeie Deeefo keer meeOevee meeOeejCe ceeveJe kes efuees
mecYeJe veneR nw~ Fmeerefuees Fme egie ceW Skecee$e eer YeieJeVeece mebkeerle&ve, YeieJeVeece pehe Deeefo mejue meeOeveeW
kes ceeOece mes YeieJeodYeefe esemkej nw ener nceejs keueeCe kee megiece Deewj es meeOeve nw~
YeieJeodYeefe kee megiece he nw- YeieJeVeece kee Deeee! nce Denefve&Me eerjece pee jece pee pee jece
kee pehe kejW~ keefueheeJeveeJeleej eer leguemeeroeme peer cenejepe ves Yeer eerjeceeefjleceeveme ceW YeieJeVeece kee
Deeee enCe kejves keer yeele kener nwveefnb keefue kejce ve Yeieefle efyeyesket~ jece veece DeJeuecyeve Sket~~
keefuepegie peesie ve peie, ve %eevee~ Ske DeeOeej jece iegve ieevee~~
keefueegie kesJeue veece DeOeeje~ megceefj megceefj vej Glejefnb heeje~~
YeeeB kegYeeeB DeveKe DeeuementB~ veece pehele cebieue efoefme omentB~~
eueles-efhejles, G"les-yew"les, Keeles-heerles, meesles-peeieles, nj mecee eerjece-veece ee eerke=<Ce-veece ee
eer efMeJe-veece kee mcejCe, keerle&ve Deewj efebleve kejvee ner keueeCe kee meJeexece menpe meeOeve nw~
hejueeske megOeejves kes efueS hejce DeeJeMeke nw efke Meg efee mes eehetJe&ke eernefj kee peneB leke yeve he[s
Oeeve, pehe, keerle&ve kejvee eeefnS~ Oece&MeeeeW leLee Oeeefce&ke meeefnle kee DeOeeveceveve kejkes, mees
efJeeve, meoeeejer, efJeje meble-cenelceeDeeW kes melmebie ceW DeefOeke mes DeefOeke mecee efyeleevee eeefnS~ melmeeefnle
kee DeJeueeskeve SJeb eeej kej pevelee-peveeo&ve ceW YeieJeodYeefe keer esjCee peeele kejveer eeefnS~ ogefKeeeW Je
DeYeeJeemleeW keer mesJee-meneelee kes efueS meowJe lelhej jnvee eeefnS, leYeer nce Dehevee ueeske-hejueeske megOeej mekeWies~
melmebie leLee YeieJeVeece ner keueeCe kee DeeOeej nw

melmebie ceW, keLee-keerle&ve ceW, DeJeMe Yeeie uesvee eeefnS keeeWefke melmebie kejves Deewj keLeeSB megveves mes ner
hejueeske kee %eeve nes heeSiee, peerJe heeheeW mes yeesiee leLee hegveerle kece& kejkes hejueeske yeveeves kes keee& ceW
Deemej nesiee~ FmeefueS melmebie DeJeMe kejvee eeefnS~
ceevemekeej ieesmJeeceer leguemeeroeme peer cenejepe keer GodIees<eCee nwefyeveg melmebie efyeyeske ve nesF&~ jece ke=hee efyeveg megueYe ve meesF&~~
Dele nj #eCe melmebie ceW yeerles, kegmebie kee keYeer DeJemej ner ve efceues Ssmeer YeeJevee jKeveer eeefnS~
nceejs Oece&-MeeeeW kes Jeeve De#ejMe mele leLee keueeCekeejer nQ~ Oece& keer ceee&oevegmeej peerJeve peer
kej ner nce ueeske-hejueeske oesveeW kee keueeCe kejkes Dehevee ceeveJe-peerJeve meeLe&ke kej mekeles nQ~
(32)
pS= 'kqDYki{k@lw;Z mkjk;.k olUr _rq
frfFk
okj
u{k=
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
iwf.kZek
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'ys"kk
e?kk
iw0Qk0
m0Qk0
gLr
frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
vekoL;k
okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
u{k=
fp=k
Lokfr
fo'kk[kk
vuqjk/kk
T;s"Bk
ewy
iwokZ"kk<k
m0"kk<k
m0"kk<k
Jo.k
/kfu"Bk
'kr~fHk"kk
iw0Hkknzin
m0Hkknzin
jsorh
vf'ouh
fnukad
5
6
7
8
9
vizSy
vizSy
vizSy
vizSy
vizSy
ozr ioZ vkfn fooj.k
dkenk ,dkn'kh ozr lcdk

&
vuax =;ksn'kh] HkkSe iznks"k ozr
&
pS=h iwf.kZek lR;ukjk;.k iwtue~
oS'kk[k d`".ki{k@lw;Z mkjk;.k] olUr _rq

fnukad
10 vizSy
11 vizSy
12 vizSy
13 vizSy
14 vizSy
15 vizSy
16 vizSy
17 vizSy
18 vizSy
19 vizSYk
20 vizSy
21 vizSYk
22 vizSy
23 vizSy
24 vizSy
25 vizSy
ozr ioZ vkfn fooj.k

&
&
&
Jhx.ks'k prqFkhZ ozr es"k lakfUr iq.; vxys fnu izkr% rd
oS'kk[kh
xzh"e _rq izkjEHk
&
dkyk"Veh ozr
v"Veh frfFk dh o`f)
iapd izkjEHk jkr 11@44 ls
&
o:fFkuh ,dkn'kh ozr lcdk oYyHkkpk;Z t;Urh
iznks"k ozr
&
iapd lekIr 2 cts fnu esa Jk) dh vekoL;k
'kuS'pjh vekoL;k] Jh'kqdnso t;Urh
oS'kk[k 'kqDyi{k@lw;Z mRrjk;.k] xzh"e _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
okj
jfookj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
u{k=
fnukad
Hkj.kh
26 vizSy
Hkj.kh
26 vizSy
d`frdk
27 vizSy
jksfg.kh@e`x 28 vizSy
vknzkZ
29 vizSy
iquoZlq
30 vizSy
iq";
'ys"kk
e?kk
iw0Qk0
m0Qk0
1 ebZ
2 ebZ
3 ebZ
4 ebZ
5 ebZ
ozr ioZ vkfn fooj.k
pUnz n'kZue~ Jhf'kokth t;Urh

f}rh;k frfFk dk {k;
Jhij'kqjke t;Urh v{k; r`rh;k
Jhx.ks'k prqFkhZ ozr
vk| txn~x#q 'kadjkpk;Z t;Urh
Jh jkekuqtkpk;Z t;Urh
Jh xaxk tUe& xaxk lIreh
Jh nqxkZ"Veh
Jhtkudh t;Urh egks R lo
&
eksfguh ,dkn'kh ozr lcdk

Je<e& 13
pevelewkeeced~
Deewue 2009 (4, 5 ceF& kees esef<ele)
mecheeoke
otjYee<e-0120-2712786, cees0- 09971527545
menmecheeoke
otjYee<e 01202767255, cees0-09868932755
eyevOe mecheeoke
01202756891, cees0- 09810949921
meneesieer ceC[ue
(ceeefmeke he$e)
Debke-8

-07670265478, 05198- 224413
otjYee<e-01334260323
otjYee<e-02812364465

otjYee<e-01202712786, cees0- 09971527545
(2)

fo"k;kuq ef.kdk
e lafo"k;
1. mecheeokeere
4. YeF& eie efkeMeesjer
5. YeieJeleer eermeerlee peer keer Deejleer
6. G" he[es ns! jece JebMepe
7. efmeee mJeeefceveer nQ......
8. eer jeOeeieesefJevo efJeJeen ceneslmeJe
9. efMeKee keer Jew%eeefvekelee kee jnme
10. eerefe$eket Oeece ceW Deveghece jecekeLee
11. YeieJeeved kes eer ejCeeW ceW Devegjefe ner Yeefe nw
12. meerleeeefj$eced
13. eke YeF meerlee
14. cegmkeefveeeB hew yeefuenejer peeTB ceQ
15. efmeKe-iegDeeW keer eerjece-eerke=<Ce Yeefe
16. hetpeheeo peieodieg peer kes Deeieeceer keee&ece
ys[kd
i`"B
eCeslee-hetpeheeo peieodieg peer
efJe<Ceg ieghle efJeefpeieer<eg
mevleefMejesceefCe ieesmJeeceer leguemeeroeme peer cenejepe
emlegefle-Deeeee& efoJeekej Mecee&
eer ueefueleeemeeo ye[LJeeue
Deeeee& heb0 jcesMeev Megkeue
eer efJeMes<eveejeeCe efcee (mebieerle eJeee)
[e@0 eerceleer Jevovee eerJeemleJe
eer peieoerMe emeeo ieghle (peehegj)
-
la[;k
3
4
8
10
15
16
16
17
18
22
26
27
27
28
29
31
32
Deepeer
J
eve
hevn Je<eeae
&lEiknde.My
mecheeokeere-
(3)
pevekemeglee peie peveefve peevekeer
DevevlekeesefyeeeC[veeeke, pevemegKeoeeke, jeefpeJeveeve Oejs Oevegmeeeke, heefjhetCe&lece hejelhej hejyee

hejcesej YeieJeeved eerceodjeIeJesv mejkeej kes JeeceYeeie ceW megMeesefYele pevekeveefvoveer, jIegkegueeefvoveer, YeeJeles Yewee
YeeYejleJeefvoveer mekeue DeIeieef_peveer YeieJeleer eermeerlee peer eeefCecee$e hej efvele DekeejCekeCee kejleer ner
jnleer nQ~ Gvekeer ner ke=hee keeoefcyeveer mes peerJeelcee Deheves hejceelcee kees eehle kejlee nw~ efpeme ekeej keCeeceeer
ceelee Deheves efMeMeg kees mJe kejkes Gmekes efhelee keer ieeso ceW yew"ekej Gmekeer ceveesnejer eseDeeW kees osKekej
Deeveefvole nesleer nw Gmeer ekeej pevekemeglee peiepeveveer peevekeer peer Deheves uee[ues YeeeW SJeb mevleeW kes pevce
pevceevlej kes keefueceueeW kees Oeeskej mJe kejkes Deheves mJeeceer SJeb hejceefhelee hejcesej eer jeIeJesv mejkeej keer
ieeso ceW yew"ekej ecegefole nesleer jnleer nQ~ YeieJeleer Deewj YeieJeeved keer Fmeer keCeeiee ceW Devevleevevle eeCeer Dehevee
DeYegoe eehle kejles nQ~ ceelee keer cecelee ceW DeekeC"efveceive esceer Yee peye peye YeieJeleer pevekeveefvoveer peer keer
ueerueeDeeW kee mcejCe leLee oMe&ve kejles nQ leye leye DeeghetCe& neskej Dehevee peerJeve meeLe&ke SJeb Oeve kejles nQ~
JesoeefoOece& MeeeeW mes ueskej ueeskeeefme melmeeefnle leke meYeer ves MeefelelJe kee efevleve ceveve kejles mecee
YeieJeleer eermeerleepeer kee Fme leLe kes meeLe mcejCe DeJeMe efkeee nw efke Yeejleere efkebJee Jewefoke Oece& keer ceee&oe
kes hees<eCe kes efueS pees peevekeer ceelee yeve yeve [esueeR leLee DeeoMe& Oece&helveer kee GoenjCe emlegle kejles mecee
efpevekee heeJeve veece meJeexheefj efievee peelee nw Gvekee Yeepeveceeveme meowJe ke=le%e nw~ Gvekes heeJeveeefjle kee
mcejCe kejles ngS DeeefokeefJe cenef<e& Jeeuceerefke peer ves mele ner kene nw- meerleeeeeefjleb cenled~ YeieJeleer meerlee
peer kes heeJeve eefjle kes Glke<e& keer ieeLee Deveske $e+ef<e cegefveeeW, DeeeeeeX-keefJeeeW mevleeW SJeb escejmejefmeke
cenevegYeeJeeW ves Deheves evLeeW SJeb hevLeeW ceWs ieeF& nQ~
meewYeeie mes JewMeeKeceeme kes Megkeuehe#e ceW veJeceer efleefLe kees OejeOeece hej DeJeleefjle YeieJeleer eermeerlee peer
keer peevleer Oeeefce&ke #es$eeW ceW ceveeF& peeleer nw~ efpeme Jeefe ee meceepe kees efpeleveer peevekeerke=hee eehle nw Gmekes
eje Gleveer ner levceelee mes Fme MegYeefove hej Deevevo megKe SJeb mevlees<e eehle neslee nw Ssmee leLe esceevegjeieer
Yeepeve DevegYeJe kejles nQ~
nce meye eerjeIeJe heefjJeej kes meome SJeb Deheves meodiegosJe hetpeheeo peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer
jeceYeeeee& peer cenejepe kes ke=heeYeepeve ueeKeeW-kejes[eW keer mebKee ceW Deheves-Deheves efvele-vewefceefeke melkeceeX
ceW Deheves pesieg Yeelee eerceodjeIeJesv mejkeej kes JeeceYeeie ceW efJejepeceeve (nceejer YeeYeer ceeB) YeieJeleer
eermeerleepeer kes eerejCeeW ceW meeoj mee veceve kejles ngS ener eeLe&vee kejles nQ- ns YeieJeleer YeeYeer ceeB! YeJeeJeer
ceW Yekes ngS nce meye eeefCeeeW hej Deheveer ke=hee Je<ee& keerefpeS~ ns #eceehegef$e! Fvekes Devevleevevle DehejeOeeW kees
#ecee kejles ngS Deehe Fvekee neLe DeveeLeeW kes veeLe peieVeeLe jIegveeLe peer kes neLe ceW Lecee oerefpeS~ nce meye
Deehekees Deheveer ceceleeceeer ceeB peevekej ner Ssmeer eeLe&vee kej jns nQ~ nceW DeeMee Deewj efJeeeme nw efke Deehe ke=hee
kejWieer ner~
eOeeve mecheeoke
(4)
eerjeIeJe kenles nQ- ue#ceCe!

Deveee efe$eee Jeeee ef$emLeeve JebpevemLeee~
keme veejeOeles efeecegeleemesjjsjefhe~~
nvegceeve peer cenejepe Flevee ceOegj yeesueles nQ efke
leerveeW mLeeveeW hej Fvekee Jebpeve mhe neslee nw oe,
keC" Deewj cetOee&~ leerveeW mekeejeW kes GeejCe ceW ueesie
eee DeMegef kejles nQ~ hetJeea Gej eosMe ceW lees YeieJeeve
Deewj Yeer ke=hee kejW~ me Deewj Me kee Devlej ner yengle mes
ueesie mecePe veneR heeles~ Fmeer ekeej Je Deewj ye kee
Devlej ueesie veneR mecePe heeles~ nvegceevepeer keer yeele
megvekej YeieJeeve yengle emeVe nes jns nQ~ nvegceeve peer
Flevee megvoj yeesue jns nQ efke keesF& leueJeej ueskej Fvekees
ceejves kees Gele nes hej Fvekeer Yee<ee megveles ner leueJeej
veeres efiej peeesieer Deewj Me$eg kee oe Yeer yeoue peeesiee~
nceejs eJeveer kes cenejepe peer Yeer yengle megvoj yeesueles
nQ~ Deepe ceOegj Jeeve yeesueves Jeeues meeOeg veneR oerKe jns
nQ~ keYeer keYeer lees Ssmee eleerle neslee nw efke meejer keglee
FvneR keer peerYe hej Dee ieF& nw~ ieesmJeeceer peer cenejepe
GejkeeC[ ceW efueKeles nQMece oce efveece veerefle veefnb [esueefnb~
he<e Jeeve keyentB veefnb yeesueefnb~~
meeOeg kees lees ceOegj yeesuevee eeefnS, esce mes keee&
kejvee eeefnS~ ceOegj yeveesmeeOeg Yeee lees keee Yeee pees veefnb yeesue efyeeej~
nlew hejeF& Deelecee efueS peerYe leueJeej~~
Ssmee veneR nesvee eeefnS~ JeeCeer yengle ceOegj nesveer eeefnSkesetjeefCe ve Yet<eeefvle heg<heb neje ve evesppJeuee~
ve mveeveb ve efJeuesheveb ve kegg megceb veeuebke=lee cetOe&pee~
JeeCeskee meceuebkejeself e heg<eb ee mebmke=lee Oeee&les~
#eerevles Keueg Yet<eCeeefve meleleb Jeeied Yet<eCeb Yet<eCeced~

kesetj (yeepetyevo) heg<e keer MeesYee veneR ye{eles
ve evcee kes meceeve GppJeue nej, ve mveeve, ve evoveeefo
uesheve, ve heg<he, ve mepes ngS kesMe~ kesJeue megmebmke=le
JeeCeer ner heg<e kees Deuebke=le kejleer nw~ DeeYet<eCe lees
ve nes peeles nQ efkevleg JeeCeer kee Yet<eCe ner meee
DeeYet<eCe nw~ ieues ceW lees leguemeerceeuee OeejCe kejveer
eeefnSe%eesheJeerleJeodOeeee& ieues legueefmeceeefuekee~
#eCeeOe leod efJenerveesefhe jeceesnerefle keLeles~~
pewmes e%eesheJeerle DeefveJeee& nw Gmeer ekeej ieues ceW
keC"er DeefveJeee& nw~ Ske #eCe kes efueS Yeer eefo keC"er
ieues mes ieF& lees Jeefe jece kee esner ceevee peelee nw~ pees
jecepeer kee esner nesiee JenMebkej menme efJe<Ceg Depe leesner~
jeefKe ve mekeF& jece kej esner~~
nvegceeve peer cenejepe kee heefjee peevekej eerjece
ue#ceCe ves meerleepeer kes njCe kee meceeeej nvegceeve peer
kees megveeee~ leye nvegceevepeer ves kene efke eneB $e+<ecetke
heJe&le hej Jeevejjepe megeerJe jnles nQ Deehe Gvemes cew$eer
kejW Jes Deehekeer meneelee kejWies~ leye nvegceeve peerefYe#egheb heefjlepe Jeevejb heceeefele~
he=ceejeshe leew Jeerjew peieece keefhekegbpej~~
eneB peieece efeee kee eeesie cenef<e& ves efkeee
nw~ peieece kee DeLe& nw hejes#es efued DeLee&led hejes#e ceW
efued uekeej ngDee nw~ en "erke nw keeeWefke peye nvegceeve
peer ves jecepeer Deewj ue#ceCepeer kees heer" hej efye"eee
Deewj ueskej eues lees Gvekes Mejerj mes Flevee lespe efvekeuee
efke cesjer DeeBKeW yevo nes ieF leye cesjs efueS hejes#e nes
ieee~ he{les oesveeW ueesie nQ YeieJeodYee Yeer he{les nQ
Deewj meeOeejCe ueesie Yeer he{les nQ Deewj ueesie efJeee kee
eeesie kejles nQ otmejeW kees Deheceeefvele kejves kes efueS
Deewj nce ueesie efJeee kee eeesie YeieJelesce kes efueS
kejles nQ~ nceves pees met$e keC"mLe efkees nQ Jes FmeefueS
efkees nQ efke es met$e jeceesce kes meeOeke yeveWies~ Dele
Flevee DeefOeke ekeeMe Ske lees YeieJeeve eerjece kee
ekeeMe eer ue#ceCe peer kee ekeeMe Deewj kejes[eW meteeX
kes meceeve nvegceeve peer kee ekeeMe pees mJeCe&Mewue mebkeeMe
nw Deewj eerjececele keesef Mele efJehegue yeue jefJeMele keesef ekeeMe~
MeefMe Mele keesef megMeerleue Meceve mekeue YeJe $eeme~~
efkelevee megvoj Me nw~ nvegceeve peer cenejepe eerjece
ue#ceCe kees heer" hej efye"ekej ues pee jns nQ osJelee
DeekeeMe mes hetue yejmee jns nQ~ pee peekeej nes jne nw
yeesuees Jeerj yepejbie yeueer keer pee~ en meewYeeie efkemeer
kees veneR efceuee~
yeerj nvegceevee Deefle yeueJeevee jece veece jefmeee nes~
eYeg ceve yeefmeee nes
Debpeefve kes yeejs efmeee kes ogueejs jece veece jefmeee nes~
eYeg ceve yeefmeee nes
Petce Petce Deees eYeg ceve Yeees mevle ceve Yeees
efee kees egjees Jees lees mevleve ogjees
heer"
hew
efye"ekes, Deefle efJe ekes
ueKeve kes Yewee nes jece jIegjwee nes~ Jeerj nvegceevee...
yeej
yeej efvejKeQ Deefle
ceve nj<eQ
megceve megj yejmeQ meye Deefle
nj<eQ
jece jIegJeerje Deefle jCeOeerje Yejlepeer kes Yewee nes
meerleepeer kes meQee nes~ Jeerj nvegceevee...
eYeg peer kees ueees keefhe ceve Yeees
jece
kees efye"eS
oe
egjees
Debpeefve kes wee keefhe ceve Yewee
mevle
Jeerj
(5)
megKe owee nes meye megKe owee nes~

nvegceevee
Deefle
yeueJeevee.......
mevlees! cegPes en Me hetCe& ele#e nes jne nw~
kesJeue tvee Mes<e nw~ Oeerjs Oeerjs efpeme ekeej Jeeegeeve
G[lee nw Gmeer ekeej nceej nvegceveG DeekeeMe ceeie& mes
pee jns nQ~ ns yepejbieyeueer! ns JeerjeeieCe~ ns jepeeefOejepe
cenejepe Yetheeue eeJeleea eeet[eceCes! ns
DeeesOeeefOeheefle meceed Deehekeer pee nes~ hetje JeeleeJejCe
jmecee nes ieee~ ieesmJeeefceheeo JeCe&ve kejles nQSefn efJeefOe mekeue keLee mecegPeeF&~
efueS ogDeew peve heer" e{eF&~~
peye megeerJe jece kenB osKee~
DeefleMee pevce Oeve keefj uesKee~~
Deepe mete& kes heg$e ves mete& kes mete& kees osKee,
Oeve nes ieee~ es keewve nQmete&meeefhe YeJeslmeteex eivesjefive eYees eYeg~
efee eere YeJesoedee keerlee& keerelf e& #ecee #ecee~~
owJeleb owJeleeveeb e Yetleeveeb Yetlemeece~
megeerJe ves Dee" efJeMes<eege Dee" JeefelJe osKes
jeIeJesv peer kes~ mete& kes mete& kees osKee, Deefive kes
Deefive kees osKee, eYeg kes eer eYeg kees osKee, efJe<Ceg kes
Yeer efJe<Ceg kees eer keer Yeer eer osKeer, keerefle& keer keerefle&
osKeer, #ecee keer #ecee osKeer, osJeleeDeeW kee Yeer osJelee
osKee, YetleeW kee Yetlemeece osKee Dehenle heehcelJe osKee~
YeieJeeve kes Dee" iegCe nQ~ Dehenleheehcee, efJepejes, efJece=leg
efJe&Meeskees DeefleefpeefOelme DeefJeheeme melekeece
melemebkeuhe~ YeieJeeve meejs heeheeW kes veeMeke,
Je=eJemLee mes jefnle, cejCeOece& mes jefnle, efkemeer ekeej
kes Meeske mes jefnle, YetKe heeme mes jefnle, Gvekeer keeceveeSB
mele nQ Gvekes mebkeuhe mele nQ~ nvegceeve peer ves megeerJe
kees hetjer yeele yeleeF&~ leye megeerJe ves kenejeseles eefo ces meKeb yeengjs<e emeeefjle~
ie=eleeb heeefCevee heeefCe ce&ee&oe yeOeleeb OegJee~~
(6)
mejkeej! ceQ Deehekeer efce$elee kes eesie veneR ntB~

DeeheceW Deewj cegPeceW yengle Devlej nwlet oeeueg oerve neQ let oeefve neQ efYeKeejer~
neQ eefme heelekeer let heehe hegbpe nejer~~
veeLe let DeveeLe kees DeveeLe keewve cees mees~
cees meceeve Deejle veefnb Deejeflenj lees mees~~
yee let neQ peerJe let nw "ekegj neQ esjes~
leele ceele ieg meKee let meye efJeefOe efnleg cesjes~
leesefn ceesefn veeles Deveske ceeefveew pees YeeJew~
peeW leeW leguemeer ke=heeueg! ejve mejve heeJew~
mejkeej! Deehe Jener veelee ceeveW efpememes ceQ Deehekes
ejCeeW mes otj ve nes meketB~ eefo Deehekees cesjs meeLe
efce$elee Deer ueie jner nw lees ceQves neLe hewuee efoee nw
Fme DeveeLe kee neLe heke[ ueerefpeS~ leye nvegceeve peer
cenejepe ves Deefive kees eke efkeee~ efce$elee nes jner nw
Deevevo nes jne nw~ oesveeW heefjecee kej jns nQ~ nvegceeve
peer cev$e he{ jns nQ- nefj DeeW e megheCee& meegpee meKeeee
meceeveb Je=#eb heefj<e<Jepeeles~ leeesjve efhehheueb
mJeeodJeeeveMveVevees DeefYeeeke<eerefle~ ees yeeeCeb
efJeoOeeefle hetJe ees Jew Jesoebe eefnCeeself e lemcew leB ng osJeceelce
yegefekeeMeb cegceg#egJez MejCecenb ehees~ eejeW Deesj mes
heg<heJe<ee& nes jner nw~ megeerJe Deewj YeieJeeve jece oesveeW
Deefive keer heefjecee kej jns nQ peepee keej nes jner nw
osJelee eefkele nQ keeeWefke Ssmeer efce$elee kenerrb veneR osKeer~
heeJeke meeKeer osF keefj peesjer eerefle {eF~
ekeej meKeb jecesCe eerleewJeeefivemeeef#ekeced~~
pewmes efJeJeen ceW efJeefOe nesleer nw~ heefle helveer kee
Yeejleere mebmke=efle kes Devegmeej efJeJeen neslee nw Deepe
Gmeer ekeej YeieJeeve eerjece Deewj megeerJe ceW efce$elee nes
jner nw~ nvegceeve peer hegjesefnle yeves nQ~ yeesues ncekees keee
oef#eCee efceue jner nw~ YeieJeeve ves kene nvegceeve peer pees
Deehe kenWies Jener oef#eCee efceuesieer~ oesveeW mes hete oef#eCee
oesies~ megeerJe mes kene peye ceQ jece peer keer mesJee keer
ger ceeBietB leye efJejesOe cele kejvee~ jece peer mes kene
mejkeej! Deehemes ceQ ener oef#eCee uetBiee efke Deehekees ceQ
Deheves oe ceW efye"e ueslee ntB~
heJeve levee mevleve efnlekeejer~
oe efJejepele DeJeOe efyenejer~~
oesveeW ves efce$elee kej ueer~ Ske meeLe er0 Jeer0
kee leerve ueesieeW hej heeskeme eue jne nw meerlee peer hej,
yeeefue hej Deewj jeJeCe hej leerveeW hej ner er0 Jeer0 kee
heeskeme ieee Ske meeLe~ leerveeW efe$e Ske meeLe Deees~
cenef<e& Jeeuceerefke peer kes MeyoeW ceW megefveesmeerlee keheerv #eCeoeejeCeeb
jepeerJe nsce pJeueleesheceeefve~
megeerJe jece eCee emebies
Jeeceeefve ves$eeefCe meceb mhegjefvle~~
en FvJeee vo nw~ meerlee peer, jeJeCe Deewj
yeeefue leerveeW kes yeeeW ves$e Gmeer mecee he[ke jns nQ peye
eerjece Deewj megeerJe keer efce$elee nes jner nw~ leerveeW ves$eeW
ceW Devlej keee nw? meerleepeer kee ves$e jepeerJe (ueeue
keceue) kes meceeve nw~ yeeefue kee ves$e meesves kes meceeve
nw Deewj jeJeCe kee ves$e Debieej kes meceeve nw~ osJelee pee
peekeej kej jns nQ~ Jeerj nvegceeve peer cenejepe keer
pee~ Deeies euekej nvegceeve peer kees ue#ceCe peer kees
efpeueeves kee efJeo eehle nesieeueee mepeerJeve ueKeve efpeeeS~
eerjIegJeerj njef<e Gj ueees~~
mebpeerJeveer ueekej ceQ ue#ceCe peer kees efpeueeTBiee
mejkeej~ pees efpeueelee nw Jen efkemeer kees ceejlee veneR nw~
nvegceeve peer kes yeejn veece nQnvetceevebpevee
metvegJee&egheg$ees
ceneyeue~
jeces heeuiegefvemeKe efhebiee#ees efceleefJeece~~
GoefOeeceCeewJe
meerleeMeeskeefJeveeMeve~
ue#ceCeeeCeoelee e oMeeerJeme ohe&ne~~
FveceW ieejnJeeB veece ue#ceCe eeCeoelee nw~ en
ieejnJeeB keeeW nw? keeeWefke nvegceeve peer ieejn cee
nQ Deewj nvegceeve peer keer ke=hee mes ue#ceCe peer kes eeCe
yees Les~ JeneB 11JeeR eewheeF& nwueee mepeerJeve ueKeve efpeeeS...........
Jeeuceerefke jeceeeCe ceW Yeer ue#ceCe peer kees efpeueeves
kee JeCe&ve nw~ leguemeerke=le ceW lees oes yeej efpeueeee nw
Deewj eneB Ske yeej efpeueeee nw~ jeJeCe kes eje Meefe
heQkes peeves hej ue#ceCe peer kees cete& ngF&, eeCeevle
nesves keer efmLeefle DeeF& efhej nvegceeve peer mebpeerJeveer ues
Deees~ DeeFes nvegceeve peer kee veecemcejCe kejWpee nvegceeve pee pee nvegceeve~
mebkeceeseve ke=hee efveOeeve~
jece kes ogueJee pee nvegceeve~
meerleepeer kes yeyegDee pee nvegceeve~
ueepe kes jKewee pee nvegceeve~
mebke njwee pee nvegceeve~
neLe ceW ue[d[t cegKe ceW jece~
oe
efJejepes meerleejece~
pee efmeeejece pew pew nvegceeve~
eerieg jeceevevo YeieJeeve~
keue nceves efveJesove efkeee Lee efkepeeW kesues kes heele heele ceW heele~
leeW Jeeuceerefke keer yeele yeele ceW yeele~~
heer" hej efye"eves kee Deewefele en Lee efke eerjece
Deewj ue#ceCe peer meese jns Les efke oesveeW kees Deueie
Deueie kevOes hej yew"eves hej nce otj nes peeeWies Deewj
yeevej nw ve peeves keee nes peee~ FmeerefueS jece ue#ceCe
peer yew"ves mes hetJe& efeefvlele Les~ nvegceeve peer Gvekeer
efevlee kees mecePe iees Deewj oesveeW Ske meeLe jnW FmeerefueS
Gvekees heer" hej efye"eee~ nvegceeve peer eerjece mes efveJesove
kejles nQ efke mejkeej! keefueegieer ceeheoC[ kes Devegmeej
(7)
en peiele Ske ekeej kee efmevescee nw~ peiele kee mLeeve

efhekeej neue nw~ Ske yeej nceves Yeer efmevescee osKee~
peye nce yeeuekeeue ceW Les leye henueer yeej heece& Yejves
kes efueS nce peewvehegj Deees~ Gme mecee Ske efheuce
ueieer Leer mechetCe& jeceeeCe~ nceves Deheves efhelee peer mes
kene nce Yeer mechetCe& jeceeeCe osKeWies~ efhelee peer ves
kene euees eueles nQ en 1966 keer yeele nw~ ncekees
ye[e Glmeen Lee~ efLeesj neue ceW meyekes meeLe nce Yeer
yew"s Les~ nceejs meeceves ner Ske ieBJeej neLe ceW uee"er
ueskej yew"e Lee~ Gmeves Yeer efefke Kejeroe Lee Gmes
keewve jeskelee~ keLee emebie ceW peye jeJeCe meerlee kee
njCe kejkes ues peeves ueiee~ meerlee peer jes jner LeeR yeeeDees
yeeeDees kenkej hegkeej jneR LeeR ~ ne jece, ne ue#ceCe,
ne peeeg kenkej efJeueehe kej jneR LeeR~ Fmeer mecee
Gme Je= kees lejbie Dee ieF&~ henues lees Gmeves jeJeCe kees
ieefjeevee DeejcYe efkeee~ kenves ueiee nceejer ceeB kee
njCe kej jne nw~ oew[e Deewj efeuueekej yeesuee og!
DeYeer legPes yeleelee ntB~ en kenles ngS efmevescee kes heox ceW
ue ceej efoee Deewj heoe& he ieee efmevescee meceehle nes
ieee~ efLeesj kes ceeefueke ves kene nce Fme Jeefe hej
cegkeocee kejWies~ nceves kene- keee cegkeocee kejesies?
Jen Je= yeesuee kejues cegkeocee~ cesjer ceeb kee njCe nes
Deewj ceQ eghe yew"e jntB en veneR nes mekelee~ Gme mecee
cesjs ceve ceW pees efJeeej Deees Gve efJeeejeW kees ceQ Deehekes
meeceves emlegle kej jne ntB~ Fmekee DeLe& nw efke ceQves
ieuele efmevescee veneR osKee Lee~ Deehe Ske keuhevee kejes
efke mebmeej Ske efmevescee nw~ efmevescee kee eej ekeej kee
efefke neslee nw- Ske Le[& keueeme, Ske mewefkeC[,
Ske hem& Deewj Ske yeeuekeveer kee neslee nw~ pees efpelevee
kece hewmee oslee nw Jen heox kes DeefOeke efveke yew"lee
nw~
eceMe........
(8)
Deewj Depeg&ve~ GveceW mes Depeg&ve eewLes nQ~ ceesn kees efJekeejeW
DeLe elegLeexOeee
cebieueeejCe
ceW eewLee mLeeve eehle nw~ keece, eesOe, ueesYe, ceesn~
megceleefKeueJeefvoleeCeleheeoheeLeesn
YeieJeeve keer heeflveeeW ceW ecegveepeer kee mLeeve eewLee nw~
hegjvojhegjeCeeYeefCeleYetefleYeewcebieve~
Deewj GvneR keer veerueer MeesYee kees YeieJeeved Deheves eer
veJeerveOevemegvojes Yegpeiemenesojes YetOejes
efJeen ceW OeejCe kejles nQ~ YeeJegkepeve eYeg kes ejCeeW ceW
oeeiegCeieCeekejes efJepeeles jIetCeeb heefle~~ heg<eeLeeX ceW elegLe& DeLee&led cees#e kees Yeer veeweJej kej
JeeKee- megvoj yegef Jeeues Deveske osJeleeDeeW osles nQ~ YeieJeeved kee ceve, yegef, Denbkeej Deewj efee
eje Jeefvole yeeeefo Yeer efpevekes eerejCe hej eCele FveceW DevlekejCeeW ceW mes elegLe& DeLee&led efee ceW efevleve
nesles leLee Fvueeske keer DehmejeeW Yeer efpevekes Ssee& efkeee peelee nw~ YeieJeeved kes JeemegosJe, mebke<e&Ce, eegce>,
kee ieeve kejleer nQ~ Ssmeer he=LJeerheg$eer meerlee efpevekeer Oece&helveer Deefve Fve eej JetneW ceW elegLe& eer Deewj Deefve
nQ pees veJeerve yeeoue kes meceeve megvoj nQ Ssmes Mes<eeJeleej ner efpevekes megleYet DeLee&led heew$e nQ~ Ssmes Fme elegLe&
eerue#ceCe kes ye[s Yeelee he=LJeer kees OeejCe kejves Jeeues DeOeee ceW eefe&le elegLe& DeLee&led efJeelespemed eeied
oee eceggKe efoJe keueeCe iegCe-ieCeeW keer Keeve kes
hejcesej FveceW mes elegLe& DeLee&led hejyee hejcesej YeieJeeved
mJehe jIegheefle YeieJeeved eerjece keer pee nes~
eerke=<Ce keer pee nes~
megelegLe&me njbelegLe&ced
eefle%ee Yee<eced
OejbelegLeeaegelf eceelegLe&~
eer ieerleeeeelegLees& eceOeee ke=heee njs
elegLe&efevle megleYetelegLe&
eerjeIeJe ke=heeYee<eueueece>e ceC[eles ceee~~
egleelegLeex peeleeelegLe&~~
JeeKee- Deye eerieerlee peer kee elegLe& DeOeee
meeceeveeLe&- Deheves elegLe& efce$e Depeg&ve kes elegLe&
DeLee&led ceesn kee njCe kejles ngS elegLeea DeLee&led DeLee&led cesjs eeveer peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer
keeefuevoer keer MeesYee kees OeejCe kejles ngS leLee elegLe& jeceYeeeee& kes eje eerjeIeJeke=heeYee<eced veeceke jlve
cees#e kees Yeer efpevekes ejCeeW ceW Yee efveeJej kej osles mes meceuebke=le efkeee pee jne nw~
mebieefle- Deye eheVeefevleeceefCe YeieJeeved eerke=<Ce
nQ, Ssmes efee ceW efevleveere Deefve kes efheleecen ieerleepeer
kes elegLe& DeOeee ceW eefe&le legjere ewleve YeieJeeve kes mee#eeled cegKe keceue mes eke ngF& YeieJeled mJehe
eerceodYeieJeodieerlee kes elegLe& DeOeee kes JeeKeeve
eerke=<Ce keer pee nes~
JeeKee- en vo ket nw~ YeieJeeved eerke=<Ce kee elegj ve nesles ngS Yeer kegMeue cegPe jeceYeeeee&
kes cegKe-eej meKee eefme nQ eeroecee, megoecee, GJe eje Gheece efkeee pee jne nw~ hetJe& kes oes DeOeeeeW ceW
YeieJeeve ves %eeveceeefie&eeW kes efueS %eeveeesie SJeb Yeefe
ege ceve Jeeues ce=og efee cenevegYeeJeeW kes efueS kece&eesie
ieerlee-2/39 kes efJeYeeie kes Devegmeej he=Leked-2 kens
iees~ JeemleJe ceW lees kece&eesie Deewj %eeveeesie es oesveeW
meeOeve keesef ceW nQ~ Fve oesveeW keer meeOe YeieJeleer
Yeefe kee YeieJeeved ves eLecee efJeYeefe ceW efvee kes veece
mes mebkeerle&ve efkeee nw~ efefJeOee efvee~ %eeveeesie Deewj
kece&eesie keer YeieJeeved ves %eeveeesiesve, kejCeeesiesve kenkej
kejCele=leereevle mes eee& keer nw~ efkevleg meeOe keer
heee&ueesevee ceW Fve oesveeW kes meeOehe ceW Ske cee$e
YeieJeeved ner meeOe nQ Ssmee efveee nesves hej Fve oesveeW
kees he=Leked kenves Jeeues yeeueke kenkej YeieJeeved kes
eje ner efveefvole efkees iees~ Fve oesveeW keer ener efJeMes<elee
nw efke FveceW mes Ske keer Yeer meeOevee kejlee ngDee meeOeke
oesveeW kee heue hee ueslee nw~ DeLee&led ieerlee 5/4 kes
Devegmeej kece&eesie mes %eeveeesie keer Deesj %eeveeesie mes
kece&eesie keer efvee eehle nes peeleer nw~ FmeerefueS Fve
oesveeW kees Fme Ske DeOeee ceW kenves keer Fe kejles
ngS YeieJeeved hetJeexe eesie keer hejcheje Deewj Gmekes
meceoee JebMe keer mlegefle kejles nQeerYeieJeevegJeee
peeemeer eslkece&Cemles celee yegefpe&veeo&ve~
leeflkeb kece&efCe Ieesjs ceeb efveeespeeefme kesMeJe~~4~1
je0ke=0Yee0 meeceeveeLe&- YeieJeeve eerke=<Ce
yeesuesJeeKee- ns Depeg&ve! ceQ DeLee&led YeieJeeved ke=<Ce
ves Fme DeefJeveeMeer eesie kees efJeJemJeeve YeieJeeved mete& mes
kene Lee Deewj efJeJemJeeve mete& ves Deheves heg$e ceveg mes
kene Deewj ceveg ves DeeesOeekes Deeefo cenejepe F#Jeekeg
mes kene Deye eesie keer hejcheje kenles nQ~ efJeefMeb Jemeg
eefmceved me efJeJemJeeved DeLee&led efpevekes ceC[ue ceW
(9)
eermeerleejece peer efveJeeme kejles nQ Ssmes mete&veejeeCe kees

efJeJemJeeved kene peelee nw~
mebieefle- Fmeekeej cegPemes eejcYe neskej F#Jeekeg
jepee hee&vle en ieg hejcheje DeefJeefVe ece mes eueer
efhej Demhe nes ieeer ener yeele Deefece Mueeske ceW
kenles nQ~
JeeefceesCesJe Jeekeesve yegefb ceesnemeerJe ces~
leoskeb Jeo efveefele esve eseesncehvegeeced~~4~2
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- ns Me$egveeMeke
Depeg&ve! Fme ekeej hejcheje mes eehle Fme eesie kees
jepeef<e& DeLee&led cevegJebMe, SsueJebMe, F#JeekegJebMe, leLee
veeYeeieosMe kes jepeeDeeW ves peevee Fmekes Devevlej efJeMeeue
keeueKeC[ yeerle peeves mes en eesie ueghle nes ieee DeLee&led
Fmekeer hejcheje efJeefVe nes ieeer~
JeeKee- hejcheje eehle kee DeLe& nw efke Deye
Fmekeer ieg hejcheje kenvee keef"ve nesiee~ eneB jepeef<e&
Meyo heeefjYeeef<eke nw~ pewmes yeeeC[ hegjeCe ceW kene
ieee nwceeveJes ewJe es JebMes SsueJebMes e es ve=hee~
es e Ss#JeekeveeYeeiee %esee jepe<e&emleg les~~
eesiees ve Fmekes heeeled ner ieg hejcheje veneR
efceueleer keeeWefke DeeF&me elegeg&efieeeW kee Devlejeue nes
ieee Dele en ve nes ieee~ Deye eneB Mebkee nesleer nw
efke YeieJeeved eer ke=<Ce ves Fmekees DeYeer-DeYeer DeJee
yeleeee Lee~ eeskeleJeeved DeJeeb lees efhej DeYeer ve
kewmes ken jns nQ~ DeefJeveeMeer kee efJeveeMe kewmee? Fmekee
Gej nw efke eneB Cemed Oeeleg DeoMe&veeLe&ke nw efJeveeMeeLe&ke
veneR~ DeLee&led en Deye efoKeeF& veneR he[ jne nw~ FmeerefueS
8/14 ceW YeieJeeved kenles nQ Deveve efee mes mcejCe
kejves kes efueS ceQ DeMe veneR neslee~~eer~~
eceMe........
(10)
(eer peevekeer peevleer hej efJeMes<e)
YeF& eie efkeMeesjer
veece eflejerngefle Oeece megneJeve

heeJeve osMeve ceW efmej ceewje~
Yeejle Yeeie efyeYeeie ceveesnj
keuhe uelee kej ceevengB yeewje~~
efieefjOej mJeeefceefve ueeefie efyejbefe
jeer efe jeKele nw peve keewje~
peevekeer pevce cener peie peevele
meerleece{er MegYe ieeBJe hegveewje~~
kegcegefoveer erkee- eflejngle veece kee en eosMe
megvoj Deewj heefJe$e Oeece nw~ en meYeer osMeeW kee
cegkegceefCe nw~ Yeejle Yetefce kee meewYeeiehetCe& en YetKeC[
ceevees keuheJe=#e keer Deece uelee kee yeewj ner nw~ Fmekees
yeee peer ves efieefjOej keefJe keer mJeeefceveer YeieJeleer
meerlee peer kes eekede kes efueS efJeMes<e he mes yeveeee~
meYeer pevekehegj efveJeemeer Fmekeer mecneue kejles jnles
nQ Deewj Fmekeer MeesYee kee j#eCe kejles jnles nQ~ meeje
mebmeej peevelee nw efke Deepe kes heefjes#e ceW Yeejle kes
efyenej eosMe ceW meerleece{er peveheo kee en hegveewje
ieeBJe ner eermeerlee peer kee pevce mLeue nw~ Fmes henues
hegCeejCe Yeer kenles Les~
vevove keeveve
heeohe hetieefve
Iesefj jns keefj
Meerleue "ewje~
peekej Yeeie
mejenle eenle
Mes<e-censMe YeS ceefle yeewje~~
peerJeve cetefj peeQ heeuele ueeuele
eevengB les peesieJeQ peve keewje~
efieefjOej mJeeefceefve pevceLeueer yevees

Yetleue hegCe kees hegbpe hegveewje~~
kegcegefoveer erkee- efpeme hegveewje eece kees vevove
Jeve kes Je=#eeW kes mecetn eejeW Deesj mes Iesjkej Meerleue
mLeeve yeveeles jnles nQ Deewj efpemekes Yeeie keer mejenvee
kejles ngS Gmes eenles ngS Mes<e Deewj efMeJe yegef kes
yeeJeues nes egkes nQ, Gmes pevekeveiej efveJeemeer eeCe mes
Yeer efee ceevekej mebpeerJeveer yeter keer YeeBefle mecneueles,
ogueejles Deewj heeueles nQ~ he=LJeer kes hegCe hebgpe kes meceeve
ener hegveewje efieefjOej keefJe keer mJeeefceveer YeieJeleer meerlee
peer keer eekede mLeueer kee meewYeeie hee ieee Deewj
meerlee pevcemLeueer yeve ieee~
ceeme yewmeeKe DepeesjesF heeKe
megcebieue
yeej
ceveesnjleeF&~
hegCe DeYeerefpele Deew veJeceer efleefLe
ceOe efovesMe meyew megKeoeF&~~
Ge hejs en heeBe megmeeBe
Devethece peesie oMee efye eF&~
pevce Iejer peie cebieue cetue mees
efieefjOej mJeeefceefve keer eefue DeeF&~~
kegcegefoveer erkee- yewmeeKe ceeme, Megkeue he#e
megvoj cebieueJeej keer ceveesnjlee, DeefYeefpele cetntle&, veJeceer
efleefLe, meyekees megKe osves Jeeues ceOee kes mete& megvoj
ueie jns nQ~ Fmeer ekeej eerjece pevce kes ner meceeve
meerlee peer kes Yeer pevcekeeue ceW heeBeeW en DehevesDeheves Ge mLeeve hej efJejepe jns nQ Deewj megvoj eesie
leLee Deveghece oMee megneJeveer efJe nje jner nw~ efieefjOej
keefJe keer mJeeefceveer meerlee peer keer eekede keer yesuee
mebmeej kes cebieueeW kee cetue yevekej mJeeb eueer DeeF&
nw~
yeeveer
heeesefOepee
heejyeleer
megjjepe efeee efceefue cebieue ieeF~
meeefpe megcebieue kebeve Leejve
kegbpej cegeve
eewke hegjeF~~
yevoveJeej meBJeeefj Yeueer efyeefOe
Yetefj Gcebie les ieeBJe mepeeF~
efieefjOej mJeeefceefve pevce efyeueeskeve
meepe efyeceeve hegveewjefnb DeeF~~
kegcegefoveer erkee- mejmJeleer, ue#ceer, heeJe&leer,
Meeer efceuekej pevce keeueerve cebieue ieerle ieeveW ueieeR~
mJeCe& kes LeeueeW ceW cebieue mepeekej iepecegee kes megvoj
eewke hegjeS~ Yeueer ekeej mes yevoveJeej yeveekej Delevle
emeVelee mes hegveewje ieeBJe mepeeee Deewj efieefjOej keefJe
keer mJeeefceveer meerleepeer kee pevceeslmeJe osKeves kes efuees
efJeceeveeW kees mepeekej hegveewje ieeBJe heOeej DeeF~
Deveheefle Deveheefle kegheefle efyeceueceefle
meesce peeie pepeve kejve ceve oS nQ~
heefleveer meefnle efnle meesceuelee yeesFJes kes
hegCe hebpg e heg<e hegveewje ieeBJe ieS nQ~~
ee%eJeukee Meleevevo Deeefo ceefnmegj Jeeve
efveieefole peveke keveke nj ueS nQ~
efieefjOej eYeg efeee DeJeefve mees Oeve keepe
meerjkesleg cevengB efleere yetn YeS nQ~~
kegcegefoveer erkee- Deveheefle DeLee&led efvemebleeve,
DeVeeW kes heefle he=LJeer kes JeemleefJeke heefle efvece&ue ceefle
(11)
Jeeues eerpeveke peer ves meesce e%e kee epeve kejves kes
efuees ceve yeveeee Deewj hegCeJeeve heg<eeW kees meeLe
ueskej meesceuelee yeesves kes efuees Deheveer helveer kes meeLe
hegveewje ieeBJe ieS~ ee%eJeukee, Meleevevo Deeefo yeeeCe
iegpeveeW keer mecceefle mes #es$e MeesOeve kejves kes efuees
peveke peer ves meesves kee nue neLe ceW ues efueee~ efieefjOej
keefJe kes eYeg eerjece keer eeCe efeee meerlee peer pees
Kepeeves kes he ceW he=LJeer ceW efheer ngF& nQ, kes efuees
meerjOJepe jepee ceevees efleere Jetn DeLee&led mebke<e&Ce
ner nes iees nQ~
mepeue veeve ieoieefole yeeve leve
hegueefkele peveke keveke nj kej<ele~
Deveole DeJeefve jJeefve YeJe YeJeefve
efvejefKe vejheefle megKe menheefle lejmele~~
efvejYee pee pee kenle uenle je
megjieve keceve megceve yeng yejmele~
efvejlele efyeyegOe jceefve veYeleue cenB
ueefKe ueefKe keefJe efieefjOej nBefme nj<ele~~
kegcegefoveer erkee- Deye peveke peer kes nue
eueeves keer PeeBkeer kee JeCe&ve kejles nges cenekeefJe
efe$eMewueer ceW kenles nQ efke jepee peveke ves$eeW ceW DeeBmet
Yejkej ieodieefole JeeCeer Deewj hegueefkele Mejerj neskej
meesceuelee kee yeerpe yeesves kes efuees hegveewje keer heeJeve
Yetefce ceW meesves kee nue eueeles ngS KeeRe jns nQ, Gvekes
Fme keee& mes emeVe neskej peveke peer keer he=LJeerefheCeer
helveer Deevebefole nes jner nQ Deewj cenejepe peveke kee
megKe osKekej YeieJeeve Mebkej keer Oece&helveer heeJe&leer
peer Deheves eeCeheefle efMeJe peer kes meeLe nef<e&le nes jner
nQ~ osJeleeieCe Yeefe jme eehle kejles ngS efveYeeake
(12)
neskej pee-peekeej kej jns nQ~ Deewj Delevle megvoj

heg<heeW keer Je=ef kej jns nQ~ Fmeer ekeej osJeleeDeeW keer
heeflveeeB DeekeeMe ceb[ue ceW veee jneR nQ~ en Me
osKe-osKekej efieefjOej keefJe Yeer nBme-nBme kej emeVe
nes jns nQ~
efJeMes<e- Fme Ievee#ejer ceW Ske Yeer oerIe& cee$ee
veneR nw Fmeer ekeej otmejer efkejCe keer eewLeer Ievee#ejer
ceW Yeer cenekeefJe ves DeoerIe& ceeef$eke eeesie efkeee nw~
yeesce efyeceeve efvemeeve yepeeJele
ieeJele
veeele
nQ
megjjeee~
jepee eueeJele DeeveBo les nj
nsefj kejW veYe veerjo eee~~
Meerleue
leerefve
yeeeefj
yens
ueefn yeeefjo yetBo ceveeskeefj oeee~
peesnle
yee
keyew
eieQ
keefJe efieefjOej mJeeefceefve eerceneceeee~~
kegcegefoveer erkee- DeekeeMe ner efpevekee efJeceeve
nw DeLeJee efpevekes efJeceeve DeekeeMe ieeceer nQ Ssmes osJeieCe
veieejs yepee Deewj iee jns nQ~ osJeleeDeeW kes jepee Fv
veee jns nQ~ cenejepe peveke Deevevo mes nue euee jns
nQ en Me osKekej DeekeeMe ceW yeeoue eee kej jns
nQ ceevees cenejepe peveke hej oee kejkes yeeoueeW keer
yetBo mes ege Meerleue cevo megievOe yeeej eue jner nw~
meye ueesie yee peesn jns nQ efke efieefjOej keefJe keer
mJeeefceveer ceneceeee eermeerleepeer keye eie nesbieer?
meerlee peer kes eke nesves ceW DeYeer efkelevee mecee nw?
peeQ Oejveer yej keeBOe Oejs nj
nsefj cener hej meerj eueeF&~
Deeies ye{eFkes kebeve heej les
veskeg ceveeieefnb keervneR njeF&~~

leeQ nue kes heue veeWke les PeeWkeles
Yetefce efmebnemeve ceW kejeF&~
efieefjOej mJeeefceefve Yeeefceefve he ceW
meerlee les meerlee leyew eieeF&~~
kegcegefoveer erkee- he=LJeer kes JeemleefJeke heefle
peveke peer ves nue kees Deheves kevOes hej jKekej peeW
ner he=LJeer hej Dehevee nue eueeee Deewj Lees[e mee
Deeies ye{ekej mJeCe& kes heeue mes Oeerjs mes Lees[er meer
njeF& DeLee&led nue keer jsKee yeveeF&, Gmeer mecee nue
kes heeue keer veeWke mes MeerIelee hetJe&ke he=LJeer meerlee peer
kes Deueewefkeke efmebnemeve mes kejeeer Deewj lel#eCe
meerlee DeLee&led nue eje kegjso kej yeveeeer ngF& jsKee mes
efieefjOej keefJe keer mJeeefceveer meerlee peer Yeeefceveer DeLee&led
es ue#eCeeW Jeeueer <ees[<eJe<eeaee egJeleer he ceW he=LJeer
kees hee[kej mJeCe& efmebnemeve hej yew"er ngF& ner eke
nes ieF~
YeF eie
efkeMeesjer, Oejefve
efvenesjer,
peveke ve=heefle megKekeejer~
Deveghece
yehegOeejer,
he
meBJeejer,
Deeefo Meefe megkegceejer~~
ceefve keveke efmebIeemeve, ke=leJej Deemeve,
MeefMe Mele Mele Gefpeeejer~
efMej cegkeg
efyejepes, Yet<eve
meepes,
ve=he ueefKe Yees megKeejer~~
meefKe Dee" meeeveer, ceve
nguemeeveer,
mesJeefnb Meerue megneF&~
vejheefle
ye[Yeeieer, Deefle
Devegjeieer,
Demlegefle kej ceve ueeF&~~
pee pee pee
meerles, egefleieve ieerles,

pesefnb efMeJe Meejo ieeF&~
mees cece efnle kejveer, YeJeYee njveer,
eie YeF eer DeeF&~~
efvele jIegJej ceeee, YegJeve
efvekeeee,
jeF peemeg Ke heeF&~
meesF
Deiepeie ceelee, efvepe peve$eelee,
eieer cece ef{ie DeeF&~~
kevee leveg ueerpew, DeeflemegKe oerpew,
efej he megKeoeF&~
efMeMeg ueeruee keefjes, efe Devegmeefjes,
ceesefj meglee nj<eeF&~~
megefve Yetheefle
yeeveer, ceve
cegmegkeeveer,
yeveer meglee efMeMeg meerlee~
leye
jesove
"eveer, megefve nj<eeveer,
jeveer hejce efyeveerlee~~
efuees ieeso megvewvee, peue Yeefj vewvee,
veeele ieeJele ieerlee~
en megpeme pes ieeJeefnb, eerheo heeJeefnb,
les ve nesefnb YeJe Yeerlee~~
oesnejeceev megKe kejve efnle
eieer ceKe ceefn meere~
efieefjOej mJeeefceefve peie peveefve
eefjle kejle keceveere~~
pevekehegj peveke ueueer peer keer pee
DeeesOee jece peer ueuee keer pee
kegcegefoveer erkee- Deye cenekeefJe eej eewheeee
voeW Deewj Ske oesns ceW YeieJeleer meerlee peer keer eekede
(13)
mlegefle iee jns nQ~ Denes! he=LJeer kees efveefcee ceevekej

eesefiejepe peveke peer kees megKe osves kes efuees YeieJeleer
meerleepeer efkeMeesjer ceefnuee he ceW eke nes ieF~ GvneWves
Ghecee jefnle ceveesnj Mejerj OeejCe kej jKee Lee Deewj
Jes efvehece he mes meBJeej meBJeej kej mepeeF& ieF& LeeR
DeLee&led he=LJeer hees[kej eke eerefJeen hej ceeer keer
Ske efkevekeer Yeer veneR ueieer Leer, Gvekes eerJeeeW Deewj
DeeYet<eCeeW hej leefveke Yeer Oetue keer ceefuevelee veneR
efoKe jner Leer~ Jes Delevle megkegceejer efoKeleer ngF& Yeer
Deeefo Meefe LeeR~ YeieJeleer meerlee ceefCeeeW mes peg[s ngS
mJeCe& kes efmebnemeve hej esemeve yeveekej DeLee&led
megKeemeve mes efJejepeceeve LeeR~ Gvekes ieewj Mejerj hej
kejes[eW-kejes[eW evceeDeeW kee ekeeMe Lee~ YeieJeleer
peer kes efmej hej mJeCe& cegkeg efJejepe jne Lee~ meerlee
peer kes eerDebieeW ceW Deveske DeeYet<eCe mepes Les peievceelee
kees eke ngF& osKekej meerjOJepe jepeepeveke megKeer nes
ieS~ meerlee peer kes ner meeLe eke ngF eefj$e Deewj
mJeYeeJe mes megvojer, elegj eeMeeruee Deeefo Dee"
meefKeeeB Gvekeer mesJee kej jner LeeR~ hejce YeeieMeeueer
cenejepe peveke DeefleMee Devegjeie mes hetCe& neskej ceve
ueieekej YeieJeleer meerlee peer keer mlegefle kejves ueies~
Deheves efoJe efJeJeske mes he=LJeer hee[kej Dee" meefKeeeW,
mJeCe&efmebnemeve, heerlekeewMese Jee leLee cegkeg Deeefo
DeuebkeejeW mes megmeefppele neskej mJeeb eke ngF Fve
<ees[Me Je<eeaee hejce heJeleer efkeMeesjer peer kees
meekesleeefOeheefle hejyee hejceelcee YeieJeeve eerjece keer
efvele menejer meekesle efJeneefjCeer Meeele meerlee peevekej
peveke peer yeesues- Jewefoke cev$e mecetneW eje ieeeer ngF&
ns Meeeleer YeieJeleer meerlee peer! Deehekeer pee nes, pee
(14)
nes, pee nes~ efpeve eerpeer kees efMeJe peer SJeb Meejoe peer
ves ieeee Jes ner mebmeej kes Yee kees njves Jeeueer efvele
meekesle efJeneefjCeer eerpeer cesje efnle kejves kes efuees Fme
efceefLeuee Yetefce ceW Deekej mJeeb eke ngF nQ~ efpevekee
mebkesle heekej jIegJej DeLee&led peerJecee$e kes efvele JejCeere
YeieJeeve eerjece keer eesieceeee efvejvlej Deveske yeeeC[eW
keer jevee kejleer jnleer nw Jes ner mecemle pe[ esleveeW
keer ceelee SJeb Deheves YeeeW keer j#ee kejves Jeeueer
Deehe eermeerlee peer cesjs meceerhe, cesjs nue kes heeue mes
kejeeer ngF& Yetefce mes eke ngF& nQ Fmeerefuees ceQ Deehekee
veece meerlee Ieesef<ele kejlee ntB~ ns YeieJeleer en efkeMeesjer
he efheekej meyekees megKe osves Jeeuee megvoj yeeue
he mJeerkeej kejkes veJepeele kevee kee Mejerj OeejCe
kej ueerefpees~ nce (peveke-megveevee) ocheleerr kees
Deleble megKe oerefpeS~ emeVe neskej cesjer heg$eer yevekej
Deehe efMeMeg ueeruee keerefpees~ nce oesveeW megveevee-peveke
kees ceelee-efhelee yeveves kee meewYeeie oskej nceejer efe
kee DevegmejCe keerefpees~ eesefiejepe peveke keer en
JeeCeer megvekej meekesle efJeneefjCeer meerlee peer ceve ceW
cegmkegjeF Deewj lel#eCe veJepeele kevee yevekej
pevekejepe keer kevee yeve ieF DeLee&led efmebnemeve Deeefo
GhekejCeeW kees efhee efoee~ keg efoveeW kes efuees Dee"eW
meefKeeeW kees Yeer DevleOee&ve efkeee Deewj nue jsKee keer
Oetefue Deewj heer ngF& Yetefce kes ie[d{s mes efvekeueles nges
peue mes Yeerveer ngF& veJepeele vevneR kevee yevekej peveke
peer kees efieesej ngF Deewj jepee peveke ves GvnW ieeso
ceW G"e efueee Deewj vevneR yeser kee Mejerj Deheves Gejere
mes esce kes meeLe heeWe~ leye meerlee peer keneb-keneb
kejkes jesves ueieeR~ kevee kee jesove megvekej hejce efJevece
jeveer megveevee emeVe nes G"eR Gvekeer DeeBKeeW ceW DeeBmet

Yej DeeS~ cenejeveer vevneR yeser kees ieeso ceW ueskej
veeeleer ngF& pevce kes ieerle ieeves ueieeR~ YeefJe<e ceW Yeer
pees eermeerleejece Yee vej veejer YeieJeleer meerlee peer kee
en pevce megeMe ieeSBies Jes eermeerlee peer kes
eerejCekeceue keer mesJee eehle kej ueWies~ Jes mebmeej ceW
jnkej Yeer YeJemeeiej keer Yeebkej efJeheefeeeW mes YeeYeerle
veneR neWies~ YeieJeeve eerjeceev kee megKe meeOeve ye{eves
kes efuees ner DeLee&led eYeg eerjece kees megKeer kejves kes
efuees YeieJeleer eermeerlee peer, cenejepe peveke keer
e%eYetefce ceW mJeeb eke ngF~ efieefjOej keefJe keer mJeeefceveer
eYeg eerjece keer menejer yevekej ueeskeesllej ecelkeej
hetCe& eefj$e kejleer Dee jner nQ~
jesJele osefKe G"eF nneF& kes
ieeso efuees meglee jeveer megvewvee~
heeF& ceveesefveefOe pevce oefj ves
ceeso Yejer heguekeeefve megvewvee~~
Deeveve etefce ogueejle yeejle
kebeve ceeefveke Keeefve megvewvee~
efieefjOej mJeeefceefve keer peveveer yeefve
Deevevo ceW nj<eeveer megvewvee~~
kegcegefoveer erkee- heg$eer meerlee peer kees jesleer
osKekej jeveer megveevee ves Deevebefole neskej GvnW ieeso ceW
G"e efueee, ceeveeW pevce kes oefj ves Deueewefkeke efveefOe
hee ueer nes~ Fme DehetJe& ueeYe mes Yejkej megveevee peer
jesceebe mebege nes ieF& nQ Deewj veJepeele heg$eer kee cegKe
etcekej ogueejleer ngF& mJeCe& Deewj ceefCeeeW keer Keeefve
keer efveeJej kejves ueieeR~ efieefjOej keefJe keer mJeeefceveer
keer ceeB yevekej megveevee peer Deevevo mes heefjhetCe& nes
ieF~ (eermeerleejecekesefuekeewcegoer mes meeYeej)
(15)
YeieJeleer eermeerlee peer keer Deejleer
eCeslee-hetpeheeo
peieodieg peer
YeF eie efkeMeesjer, Oejefve efvenesjer, peveke ve=heefle megKekeejer~

Deveghece yehegOeejer, he meBJeejer, Deeefo Meefe megkegceejer~~
ceefve keveke efmebIeemeve, ke=leJej Deemeve, MeefMe Mele Mele Gefpeeejer~
efMej cegkeg efyejepes, Yet<eve meepes, ve=he ueefKe Yees megKeejer~~
meefKe Dee" meeeveer, ceve nguemeeveer, mesJeefnb Meerue megneF&~
vejheefle ye[Yeeieer, Deefle Devegjeieer, Demlegefle kej ceve ueeF&~~
pee pee pee meerles, egefleieve ieerles, pesefnb efMeJe Meejo ieeF&~
mees cece efnle kejveer, YeJeYee njveer, eie YeF eer DeeF&~~
efvele jIegJej ceeee, YegJeve efvekeeee, jeF peemeg Ke heeF&~
meesF Deiepeie ceelee, efvepe peve$eelee, eieer cece ef{ie DeeF&~~
kevee leveg ueerpew, DeeflemegKe oerpew, efej he megKeoeF&~
efMeMeg ueeruee keefjes, efe Devegmeefjes, ceesefj meglee nj<eeF&~~
megefve Yetheefle yeeveer, ceve cegmegkeeveer, yeveer meglee efMeMeg meerlee~
leye jesove "eveer, megefve nj<eeveer, jeveer hejce efyeveerlee~~
efuees ieeso megvewvee, peue Yeefj vewvee, veeele ieeJele ieerlee~
en megpeme pes ieeJeefnb, eerheo heeJeefnb, les ve nesefnb YeJe Yeerlee~~
oesnejeceev megKe kejve efnle
eieer ceKe ceefn meere~
efieefjOej mJeeefceefve peie peveefve
eefjle kejle keceveere~~
pevekehegj peveke ueueer peer keer pee
DeeesOee jece peer ueuee keer pee
(meYeer kees en efoJe Deejleer owefveke hetpee ceW ieeveer eeefnS leLee Fmekee DeefOeke mes DeefOeke eeej
kejvee eeefnS)
(16)
G" he[es ns! jece JebMepe

jece mee mebkeuhe ueskej, Deefj Demegj DeJemeeve kej~
Oece& jLe Dee{ neskej, pee efJepee DeefYeeeve kej~~
nes egkeer efMeJe meeOevee, Metue ueskej kej G"W~
je#emeer Deelebke kes efmej, keeves kees kej G"W~~
Meewe& kee heee&e yevevee, Deye mecee keer ceebie nw~
Meefe kee kejvee eoMe&ve, Deye mecee keer ceebie nw~~
owvelee kees lepe ye{es, ueuekeej kej Yeejle mehetlees~
efMebepf eveer KeeRees, kejes eeflekeej ceeB kes Dees mehetlees~~
mebieef"le kej osJe Meefe, efkejve mee DeefYeeeve kej~
Oece& jLe Dee{ neskej, pee efJepee DeefYeeeve kej~~
eg kes pJeeueecegKeer kees Deeie yevekej meeRevee nw~
Deelebke kes nj Je#e hej, efmebn yevekej ketovee nw~~
ogye&ueeW keer Meeefvle ves, keye keneB nw efJepee heeF&~
Mee meefppele Metj ves ner, peiele ceW nw keerelf e& heeF&~~
og-oeveJe oceve efnle, Jeerj Mej mevOeeve kej~
MeyoYesoer JeeCe mes Deye, efjheg hegve efceeceeCe kej~~
Dee jne nw mJej mecej kee, G" ceeo bkeej kej~
efJe<Ceg ieghle efJeefpeieer<eg
Deefj Metve kej oes ceseof veer, ye{ eKej eeflekeej kej~~
DeemLee kes, Oece& kes, ee meove kees jeQoles Deefj~
Fme meveeleve mebmke=efle kes mele-efMeJe kees cesles Deefj~~
G" he[es ns! jece JebMepe, OeceefveeeW kee je efheIeuee~
legcnW kejvee Deefj oceve nw, Meewe& kee efJemleej efoKeuee~~
Meeefvle keer lesjer heleekee, leYeer henjeesieer peiele ceW~
efJee ieg keer efoJe JeeCeer, leYeer ietpb esieer efJeYeJe ceW~~
ye{ eues mevove mecej kees, efJepee kee efoveceeve Oej~
jece mee mebkeuhe ueskej, Deefj Demegj DeJemeeve kej~~
Meeefvle JeeveeW mes keYeer, pJeeuee mecej yegPeleer veneR~
Meee he{ves mes keYeer, Deefj mewve Yeer keleer veneR~~
osKe lesjer DeeBKe kes Debieej kees Deefj onue peees~
Deewj Deefme keer Oeej mes let Me$eg kes cemleke Pegkeees~~
efJee keer DeIe MeefeeeW kes hebKe keees Deepe efhej~
efJee ieg kee ceeve oskej, peie efhevnees leepe efhej~~
efJepee kee en heJe& heeJeve, pee efJepee kee ieeve kej~
jece mee mebkeuhe ueskej, Deefj Demegj DeJemeeve kej~~
efmeee mJeeefceveer nQ.......
efmeee mJeeefceveer nQ ceueefkeve nceejer

efhekej
ceesnw
keens
keer~
efmeee mJeeefceefve....~
efpevekes memegj eeJeleea oMejLe
meemet
keewmeuee
cenleejer~
efhekej ceesnw....~
osJej Yejle ueKeve efjhegmetove
efpevekes mJeeceer nQ jece OevegOee&jer~
efhekej ceesnw....~
mevleefMejesceefCe ieesmJeeceer leguemeeroeme peer cenejepe

$e+ef efmeef ejCeve keer oemeer
efpevekes nvegcele nQ esce kes YeC[ejer~
efhekej ceesnw....~
legueefmeoeme keuepegie kee keefjnw
nceW jeefKe uesnQ peveke ogueejer~
efhekej ceesnw....~
(17)
eer jeOeeieeseJf evo efJeJeen ceneslmeJe

(hetpeheeo peieodiegpeer kes mebj#eCe ceW nefjej mes pJeeueehegj Jejee$ee hengB esieer)
YeieJeodYee cenevegYeeJe,
Deehe peevekej Devevle emeVe neWies efke eer jeIeJeheefjJeej kes hejceejeOe hetpeheeo peieodieg jeceevevoeeee&
mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe kes mebj#eCe ceW leLee hetpee yegDee peer [e0 kegceejer ieerleeosJeer efceee peer kes
efveoxMeve ceW Ssefleneefmeke F&ejere esjCee mes nefjej ceW iegJeej 7 petve 2009 kees YeieJeeved eer jeOeeieesefJevo efJeJeen
ceneslmeJe mecheVe nesves pee jne nw~ pewmeeefke eefme nw efke Yee Deewj YeieJeeved kes Devlejbielece ceOegj mecyevOeeW keer
eee&-Deee& kejves Jeeues YeeJegke Yee Deheveer nmleer kees YeieJeled mcejCe keer cemleer ceW uegekej Dehevee peerJeve
Oeve kej uesles nQ- Ssmes ner YeieJeejCeevegjeieer SJeb hetpeheeo peieodieg ejCee_ejerke pJeeueehegj nefjej kes oes
Jew<CeJe heefjJeejeW ves YeieJeeved jeOeeieesefJevo kee MegYe efJeJeeneslmeJe mecheVe kejeves kee efveCe&e efueee nw~
GuuesKeveere nw efke YeieJeleer jeOee pet kes he#e (keveehe#e) kee eefleefveefOelJe kejWies eerceleer megceve cebieue SJeb
eer eJeerCe cebieue (pJeeueehegj) leLee YeieJeeved ieesefJevo pet kes he#e (Jejhe#e) kee eefleefveefOelJe kejWies- eerceleer
meeefjkee efceeue SJeb eer jekesMe efceeue (pJeeueehegj)~
5 petve 2009 kees keveehe#e Jeeues (yejmeevesJeeues) Jejhe#e kes mLeeve Jeefmeeeveced jeveer ieueer veb0 1
nefjej ceW meieeF& ueskej DeeeWies~ 7 petve 2009 kees eele 10 yepes Jejhe#e kes Deveske cenevegYeeJe YeieJeeved
eerke=<Ce kes hejceefce$e SJeb Deheves meodiegosJe hetpeheeo peieodieg peer kes mebj#eCe ceW MeesYeeee$ee kes
meeLe yevOevehewuesme jsueJes jes[ pJeeueehegj (nefjej) hengBeWies~
meYeer YeieJelesefceeeW mes meeen DevegjesOe nw efke Yee Deewj YeieJeeved keer Fme ueeruee kes oMe&ve kejves kee
meewYeeie eehle kejW~ Deehekees DeKeC[ hegCe lees eehle nesiee ner iegosJe kes oMe&ve, ieesefJevo kes ke=heeYeepeve, iebieepeer
kes mveeveOeeve eer ieerleepeer kes Fme Jeekee kee DeLee&vegmevOeeve kejves kee Yeer meewYeeie eehle nesieees eLee ceeb
eheevles leebmleLewJe Yepeecenced~
DeeMee nw Deehe Fme ceneslmeJe ceW DeJeMe GheefmLele neWies~
efveJesoke-
eer jeIeJe heefjJeej

iegieesefJevoke=heeYeepeve
eerceleer megceve cebieue SJeb eer eJeerCe cebieue, pJeeueehegj
(cees0- 09259101699) (keveehe#e)
eerceleer meeefjkee eqceeue SJeb eer jekesMe efceeue, pJeeueehegj

heesve- 01334- 253548 cees0- 09897404706 (Jejhe#e)
(18)
mebmkeej ceefncee
(efMeKee keer Jew%eeefvekelee kee jnme)
(7) mebmkeej kee ueeYe peieleefme nw~ peye megJeCe&

Keeve mes efvekeuelee nw, lees ceefueve neslee nw~ Keeve mes
efvekeues ngS meesves kee peye leke mebmkeej ve efkeee peeJes
leye leke megJeCe& meg-JeCe& (Des jbie kee) veneR neslee~
leye Jele&ceeve mebmke=le DeJemLee kes meceeve Gmekeer oerefhle
Deeke=efle SJeb cetue veneR nesles~ FmeerefueS ner megJeCe& kee
mebmkeej kejkes Gmes meg-JeCe& efkeee peelee nw~ mebmkeej
kes efyevee ke=ef$ece Deewj Deke=ef$ece meesves kee hejer#eCe Yeer
veneR nes mekelee~ mebmkeej-eje ner meYeer heoeLe&
JeJenejesheeesieer nesles nQ~ efkemeer Yeer Jemleg ceW
oes<eefvejekejCehetJe&ke iegCeeW kee GlheVe kejvee ner Gmekee
mebmkeej kene peelee nw~ peye leke efkemeer Yeer Jemleg kee
mebmkeej veneR neslee, leye leke Jen meoes<e Deewj iegCenerve
jnleer nw~ mebmkeej nesves hej ner Gmekes oes<e otj neskej
iegCeeW kee DeefJeYee&Je nes peelee nw~ nerjs kees peye leke
Meeve ceW veneR Kejeoe peelee, leye leke nerjs kee ve lees
efceer kee DeeJejCe otj neslee nw ve ner GmeceW eceke
Deeleer nw~ Fme ekeej MeeCemebmkeej kes efyevee leueJeej
keer ve Oeej lespe nesleer nw, ve ner GmeceW keeves keer Meefe
Deeleer nw~ peye es JemlegSB Meeve hej e{eF& peeleer nQ, Deewj
Fvekee mebmkeej efkeee peelee nw leYeer Gvekes Ge oes<e
otj neskej Ge iegCe eke nesles nQ~ pe[ Jemleg keer lejn
Iees[e Deeefo esleve heoeLeeX kes Yeer oes<e otj kejves Deewj
iegCeeW kes GlheVe kejves kes efueS mebmkeej Dehesef#ele neslee
nw~
heuele meebmeeefjke meye heoeLeeX kees eefo Gheeesieer

kejvee F nes lees Gme mecee mebmkeej keer Dehes#ee nesleer
nw~ Fme ekeej keer keesF& Jemleg peieled ceW veneR efceueleer,
efpemekee keeeexheeesie kes efueS mebmkeej ve efkeee peelee
nes~ Fme ekeej mebmkeej mes ner ceveg<e kee Yeer De
ceue Oeguelee nw~ mebmkeej mes ner ceveg<e kes mJehe kee
eLeeLe& ekeeMe neslee nw~ mebmkeej mes ner ceveg<elee Deeleer
nw~ mebmkeejesW mes ner ceveg<e kes heehe otj nesles nQ~ cevegmce=efle
ceW kene nw- ieeYeznexcewpee&lekece&-eew[ceeweerefveyevOevew~
Jewefpekeb ieeefYe&keb ewvees efpeeveecehece=peles (2/27)
Jewefokew kece&efYe hegCewefve&<eskeeefoef&pevceveeced e keee&
Mejerj-mebmkeej heeJeve esle esn e (2/26) Jeneb
hej et[ekece& Deeefo mebmkeejeW mes yeerpe Jee ieYe&-mecyevOeer
heehe kee otj nesvee leLee Mejerj kee heefJe$e nesvee kene nw~
en mebmkeej keer ceefncee nw~
efMeKee ceW eceeCe

(8) MeeeeW ceW mebmkeej meesuen kens iees nQ~ Fme
efJe<ee ceW <ees[Me-mebmkeejjnme Deeies osefKees~ GveceW
Dee"Jeeb mebmkeej et[ekece& nw~ Fme mebmkeej ceW yeeueke
kee efmej Ye kej DeLee&led Gmekes ieYe& mes Deees yeeueeW
kee cegC[ve kejkes et[e (efMeKee) jKeveer he[leer nw~
en mebmkeej Yeer cenlJehetCe& ceevee peelee nw~ en mebmkeej
efnvoglJe kee eLece meesheeve nw~ eer ceveg ves kene nwet[ekece& efpeeleerveeb meJex<eecesJe Oece&le~ eLecesyos le=leeres
Jee kee&Jeb egelf eveesoveeled (2-35) eneB hej egelf eveesovee
mes et[ekejCe-efMeKeemLeeheve kene nw~ egefle cev$e
yeeeCeelceke Jeso kees kenles nQ~ Fme efJe<ee ceW Deve
heg<he ceW kene peeeiee~ keg elegLe& heg<he ceW osefKees~
GmeceW cev$eYeeie kee efue nw- e$e yeeCee mecheleefvle
kegceeje efJeefMeKee FJe (epegJexo Jee0 meb0 17/48)
eneb efJeefMeKee kee DeLe& nw- efJeefMee oerIee&, ieesKegj
heefjceeCe, efMeKee-et[e es<eeb leeMee kegceeje FJe~ Fme
cev$e ceW efMeKee kee cetue oerKe jne nw~
Deye Fme efJe<ee ceW otmeje cev$e Yeer Je nwDeelceVeghemLes ve Je=kemJe ueesYe, cegKes oceetefCe ve
JeeIeueesce~ kesMee ve Meer<e&ved eMemes, efeew efMeKee efmebnme
ueesce eflJeef<eefjefveeefCe (epeg0 19/92) eneB hej eereehleLe& efMeKee kee OeejCe kene nw, Deewj efMeKee kes
yeeueeW kees efmebn kes ueesce kes mLeeveeheVe kene nw~ Deye
efMeKee kes efJe<ee ceW yeeeCe-Yeeie kee eceeCe osefKeesDeLeeefhe yeeeCeced-efjees Jee S<eesveefheefnlees JevcegC[,
leme
Sleod
DeefheOeevebeledefMeKee-Fefle
(DeehemlecyeOece&met$e 1/10/8) eneb efMeKeejefnle kees
efje-eer-nerve efoKeeee ieee nw~ leye efMeKee kee mLeeheve
Deeeg, yeue, lespe leLee Je=ef kee meneeke efme ngDee~
Fme ekeej Deve MeeeeW ves Yeer efMeKee keer
DeeJeMekelee leLee efMeKee-sove ceW eeeefeeen&lee kener
nw~ pewmes efke- keeleeevemce=efle ceW kene nwmeoesheJeereflevee YeeJeb meoe yeefMeKesve e~ efJeefMeKees
JegheJeereflee eled kejesefle ve leled ke=leced (1/4) eneB
hej efMeKee ner Fvekes ke=le kees Deke=le yeleueeee nw~
ueIegnejerlemce=elf e ceW kene nw- efMeKeeb efvoefvle es kesefeod
Jewjeieeod Jewjleesefhe Jee~ hegve mebmkeejcen&efvle $eees JeCee&
(19)
efpeelee (18) ceesneefvoefvle es kesefeod efpeeefleveeb

efMeKeeb veje~ ejsegmles ogjelceeve eepeeheleb efJeMeges~~
(19) Fme ekeej eer-Metew leg efMeKeeb eflJee eesOeeod
Jewjeieleesefhe Jee~ eepeeheleb ekegee&leeb efve<ke=eflevee&veLee
YeJesled (ueIegnejerlemce=efle 20) KeuJeelJeeefooes<esCe
efJeefMeKeesVejes YeJesled~ keewMeeR leoe Oeejeerle yeeeefvLeegleeb efMeKeeced (mebmkeej-Yeemkej) Fve eceeCeeW
mes efMeKee kee jKevee DeeJeMeke efme neslee nw~ ve nesves
hej kegMee keer efMeKee jKevee kene ieee nw~ Deve MeeeeW
ceW Yeer efMeKee kee JeCe&ve Deelee nw~ Fme ekeej efMeKee ve
kesJeue efnvoglJe kee efevn nw, yeefuke kece& kee De Yeer
nw~ efMeKee kes efyevee ceveg<e Jewefoke kece& ceW DeefOekeej
eehle veneR kej mekelee~ Fmeer keejCe Jewefoke e%eeW ceW
KeuJee heg<e kees kecee&efOekeejer veneR ceevee peelee,
DeLeJee JeneB hej Gme heg<e keer efJeJeMelee efJeeej kej
kegMe keer efMeKee yeveeveer he[leer nw~ Fme ekeej efMeKee
kesJeue efnvoglJe kee efevn veneR, DeveLee %eevekeeC[
kes DeefOekeejer mebveemeer efnvogDeeW ceW ve efieves peeles, Dele
efMeKee efnvog-kece&keeC[ kee De Yeer nw~
efMeKeejnme
(9) epeg J ex o er e lew e f ejer e Gheef v e<eod keer
efMe#eeJeuueer ceW kene ieee nw- DevlejsCe leeuegkes e S<e
mleve FJe DeJeuecyeles, mee Fveesefve, e$e kesMeevles
efJeJele&les Jeheese Meer<e&keheeues (1/6/1) leeueg kes ceOe
ceW mleve keer lejn pees kesMejeefpe oerKeleer nw- FmeceW
kesMeeW kee cetue nw~ JeneB efmejkes oesveeW keheeueeW kee Yesove
kejkes Fveesefve nw, Fv DeLee&led hejceelcee keer eeefhle
kee Yeeie meg<egcCee vee[er nw~
(20)
DeeMee en nw efke- pewmes Ie oes keheeueeW kes

mebeesie mes yevelee nw, Jewmes efmej Yeer oes keheeueeW mes yevee
nw~ oesveeW keheeueeW kes cetue kees Yesokej meg<egcCee veece
vee[er jnleer nw~ oesveeW keheeueeW kee cetuemLeeve meg<egcCee
vee[er kee Iej nw~ eesieer ueesie F[e SJeb efheuee vee[er
keer ieefle kees heej kejkes meg<egcCee kees peieeee kejles nQ;
Gmeer mes Deelcee kee mee#eelkeej kejles nQ~ en vee[er
Deheves cetuemLeeve mes nesleer ngF& cemleke kes ceOe ceW
efJeejleer nw~ eesieer ueesie efpeme mLeeve kees meg<egcCee kee
cetuemLeeve ceeveles nQ; Jewe ueesie Gmeer mLeeve kees
cemlegefue veece mes yegueeles nQ~ cemlegefue kes efvecve
Yeeie kees eesieer ueesie yeejvOe kenles nQ, Deewj JeweieCe
Gmekes meeLe kes Yeeie kees ceefmle<ke kenles nQ~
Jewe ueesieeW kee en DeefYeeee nw efke- mechetCe&
Mejerj ceW eOeeve De nw efmej, DeLeJee en kenvee eeefnes
efke- Jeef yeeeC[he Mejerj keer MeefeeeW kee YeeC[ej
efmej nw~ meye Mejerj ceW Jeehle veme-veeef[eeW kee efmej mes
mecyevOe nw~ ceveg<e peerJeve kee kesv Jee DeeOeej Yeer
efmej ner nw~ efmej ceW oes MeefeeeB jnleer nQ; Ske %eeveMeefe, otmejer kece&-Meefe~ Fve oesveeW MeefeeeW keer hejcheje
vee[er-eje Mejerj ceW Jeehle nes peeleer nw; Deewj keee&he
ceW heefjCele nes peeee kejleer nw~ Fmeer keejCe Mejerj ceW
%eeve Deewj kece& oes efJeYeeie nQ~ Fve oesveeW efJeYeeieeW kee
cetuemLeeve Jener meg<egcCee kee cetuemLeeve Deewj yeejvOe
nw DeLee&led cemlegefue leLee ceefmle<ke nw~ cemlegefue
kece&Meefe kee YeC[ej nw Deewj ceefmle<ke %eeve Meefe
kee~ ceefmle<ke kes meeLe DeebKe, keeve, veeefmekee, jmevee,
lJeee Fve %eevesefveeW kee mecyevOe nw, Deewj cemlegefue
kes meeLe JeeCeer, neLe, hewj, iego, GhemLe Fve kecexefveeW
kee mecyevOe nw~ ceefmle<ke SJeb cemlegefue kee meeceLe&

Jee mJeemLe efpeleveer DeefOekelee mes nesiee, %eevesefve
leLee kecexefveeW ceW Yeer Gleveer eyeuelee mecheVe nesieer~
Gve oesveeW mLeueeW kes DemJeemLe mes Fve FefveeW ceW Yeer
efJeke=efle nesleer nw~ FmeceW GoenjCeeW keer keceer veneR nw~
eke=efle keer efJeue#eCe ceefncee mes Fve oesveeW mLeueeW
keer eke=efle Yeer efYeVe-efYeVe ngDee kejleer nw~ ceefmle<ke
Mewle kees eenlee nw, cemlegefue G<Celee kees~ ceefmle<ke
keer "b[ke kes efueS leeueg-eosMe ceW Deewj (npeecele)
kejJeeveer he[leer nw~ GmeceW MewleeLe& gjs mes Jeneb kes
kesMe, heeve kes Deekeej mes keJeees peeles nQ; Gme hej
lesue, meeyegve, oner, ceueeF& Deeefo kee Gheeesie efkeee
peelee nw, leeueg kees peue-Jeeeg Deeefo mes "C[e jKevee
he[lee nw~ efmejoo& nesves hej leeueg kes yeeue keJeeves Jee
cegb[Jeeves mes Jesovee Meevle nes peeleer nw~ heuele leeuegeosMemLe ceefmle<ke lees "C[ke eenlee nw; Gmemes efYeVe
Oece&Jeeuee cemlegefue ieceea eenlee nw~
Deye eMve en nw efke- cemlegefue ceW efkeleveer Jee
kewmeer T<cee (ieceea) Dehesef#ele nw~ T<cee keer
vetveeefOekelee mes veeef[eeW ceW ekeeshe nes mekelee nw, Deewj
Gmemes keF& neefveeeB nes mekeleer nQ; Fme keejCe GmeceW
ceOece T<cee eeefnes~ T<cee mes ner en nceeje Mejerj
nw, T<cee ieF& lees Mejerj Yeer Meevle ngDee~ cej peeves hej
kenles nQ efke "C[e nes ieee~ Ske Decesefjkeve Jew%eeefveke
efJeeve ves JeeJe efoee nw efke eefo nceejer T<cee megjef#ele
jns; lees nceejer 400 Je<e& keer Deeeg Yeer nes mekeleer nw~
mees Gme T<cee kes mebj#eCe ceW efMeKee Yeer Ske Gheee nw~
Jen T<cee kehe[s Deeefo mes veneR nes mekeleer; keeeWefke
kehe[s Deeefo kes iegCe Deveske ekeej kes nesles nQ~ Dele
Gvemes hetCe& ueeYe keer mecYeeJevee veneR nes mekeleer~
en Yeer efveefele yeele nw efke pees Jemleg efpememes
GlheVe nesleer nw, Jener Gmekeer JeemleefJeke meneeke ngDee
kejleer nw~ pewmes- Ie[e efceer mes yevelee nw, Gmekes eleske
DeJeeJe keer hetefle& Yeer efceer mes ner nesleer nw, peue Deefive
Deeefo mes veneR~ cemlegefue efmej kee Ske Yeeie nw, Gmekeer
j#ee Yeer efmej mes GlheVe heoeLe& eje ner nes mekeleer nw,
esheer-nw Deeefo mes veneR~ efMej mes GlheVe heoeLe& yeeue
nw; Dele JeneB IeveerYetle ieesjKeheefjceeCe kes yeeue ner
ceOece heefjceeCe keer ieceea kej mekeles nQ; Deve Jemleg
veneR~ iebpeeheve efpeleves DebMe ceW neslee nw; Glevee ner DebMe
eeser kee nesleer nw~ Fme mLeeve hej uecyes yeeue jKevee
ner iebpesheve kee Fueepe nw~
en henues kene pee egkee nw efke ceefmle<ke ceW
"C[ke Dehesef#ele nw Deewj cemlegefue ceW ieceea~ FmeefueS
ceefmle<ke keer "C[ke kes efueS Jeneb leeueg-eosMe ceW
kesMe Lees[s Dehesef#ele nesles nQ; Dele ueesie Jeneb hej Deheves
yeeue kece keje osles nQ; ee JeneB gjs mes #eewj kejJee uesles
nQ, hej efeeeW ceW meewYeeie kes keejCe ve lees Gvekee #eewj
neslee nw; ve Jeneb kes yeeue keees peeles nQ; leye Gvekes
ceefmle<ke kees Jeeeg kewmes ueies; Fmekes efueS nceejs hetJe&peeW
ves Gvekes efueS ceeBie (meerceble) jKevee efveele efkeee nw~
oes YeeieeW ceW yeeue nes peeves mes ceOe ceW ceeBie keer jsKee
nesleer nw; Jen ceefmle<ke kee mLeeve nesves mes Gme jsKee kes
eje Gvekes leeueg kees Jeeeg ueieleer jnves mes ceefmle<ke ceW
"C[ke jnleer nw; hej cemlegefue ieceea kes efueS Gme hej
IeveerYetle kes kesMeeW keer DeeJeMekelee nesleer nw~ cegefveeeW
ves JeneB Gheege ieceea kes efueS ieesKegj kes heefjceeCe kes
kesMe ceeves nQ~ FmeefueS cemlegefue ceW ienjs kesMe meoe
(21)
jnW; Jes Deve yeeueeW mes DeefOeke jnW, efYeVe jnW, Tbes jns,
FmeefueS Gvekee veece Yeer efJeMes<e jKee ieee nw efMeKee;
Deewj Gmekee mecyevOe kece&-eJee&ke Oece& kes meeLe
mJeerke=le efkeee ieee nw~ Fmekes Deefleefje mevOee Deeefo
kes DeJemej hej hejceelcee keer ke=hee Yeer efMeKee kes ner
eje Yeerlej eehle nesleer nw; Fmeer keejCe lewefejereesheefve<eled
ves Gme mLeeve kee veece Fveesefve kene nw en henues
kene ner pee egkee nw~ yeejvOe Yeer Fmes FmeefueS
kenles nQ~ pewmes yee[keem efkeee ngDee Meyo meejs DeekeeMe
ceW Jeehle nes peelee nwhej Gmekee Deeke<e&Ce kejlee nw
jsef[ees-ev$e~ Deewj jsef[ees kee lejerkee en nw efke cekeeve
keer eeser hej Ske yeeBme leej kes meeLe Ke[er keer peeleer
nw; Jener eeser keer leej Meyo kees KeQe uesleer nw; efpemes
nceeje jsef[ees-ev$e KeQekej nceejs Deeies GheefmLele kej
oslee nw, Fmeer ekeej eeser kes yeeue Yeer hejceelcee keer
Jeeheke ke=hee kees Deheves ceW Deeke= kej uesles nQ~
en efJe<ee ke=ef$ece Yeer veneR nw, efkevleg JeemleefJeke
Deewj eeke=efleke nw~ Deehe cemlegefue hejkes kesMeeW kees
keJeeves Jeeues heg<eeW kees osKeWs- JeneB hej ieesueekeej
ceC[ue oerKe jne neslee nw~ Ske Yeeie ceW yeeueeW keer
Ssmeer jevee oerKeleer nw, efpememes mhe eleerle neslee nw efke
en keheeue keer eefvLe nw~ eefvLemLeue kees cece&mLeue
Yeer kene peelee nw~ eleske cece&mLeue keer j#ee Yeer
DeeJeMeke ngDee kejleer nw~ Deve cece&mLeueeW keer Dehes#ee
en cece&mLeue meceed-mLeeveere nw, keeeWefke ener meye
veme-veeef[eeW kee kesv nw~ Fmekeer j#ee DeefOekelee
mes nes; Dele eneB efMeKee DeJeMe jKeveer eeefnes~ Fmeer
IeveerYetle efMeKee mes ner mevemêske Deeefo keer DeeMee
Yeer veneR jn peeleer~
(22)
eeref e$eket Oeece ceW Deveghece jecekeLee
Deepe meceepe ceW Ssmeer Yeeefvle hewueer ngF& nw

efke cenejepe oMejLe keeceer Les~ keg
keLeeJeeeke Yeer meceepe ceW Ssmee og<eeej kej
jns nQ~ hetpeheeo peieodieg peer ves Fve ew$e
kes veJeje$eeW ceW Fme efceLee eeej kee cegBnlees[
Gej efoee nw~
-mecheeoke
cebieueeejCe kes heeeled keLee eejcYe kejles ngS
hetpeheeo peieodieg peer ves kene efke Deepe eerefe$eket
efyenejer efyeneefjCeer pet nvegceeve peer, keeceoefieefj YeieJeeve
leLee MegYeke=led cegPes Ske heeJeve eefj$e megveeves kee mebkesle
efkeee nw~ Jes Deheves memegj cenejepe eeroMejLe peer kee
eefj$e megveves kees GlkeefC"le nQ~ heg<e Jeie& ceW oMejLe
peer ner Ssmes ceneheg<e nQ efpevneWves meerlee peer kees oes yeej
ieeso ceW yew"eee~ ieesmJeeceer peer cenejepe ves eerceeveme peer
ceW efueKee nwefueS ieeso keefj ceeso meceslee~
kees keefn mekeF YeeG megKe peslee~~
yeOet
meesce
ieeso yew"ejer~
yeej yeej efne njef<e ogueejer~~
Fmeer ekeej eerjece ue#ceCe meerlee peer kes JeveJeeme
ceW peeves mes hetJe& cenejepe oMejLe vesleye ve=he meere ueeF Gj ueerveer~
Deefle efnle yengle YeeBefle megKe oervner~~
efpeme heg$eJeOet kees eeJeleea cenejepe kee Flevee
ogueej eehle nes Ssmes hegCeMueeske memegj kee eefj$e nce
oebiece kejves kee eeeme kejW~ DeJeOeer ceW Ske oesne
eefme nw-
emlegefle-Deeeee& efoJeekej Mecee&
jece jece meye keesG kenQ oMejLe kenw ve keese~

Ske yeej oMejLe kens pevce keesef heue nese~~
meeOeejCe peve kes efueS Fme oesns kee DeLe& keef"ve
nw~ eneB oMejLe Meyo kes oes DeLe& nQ~ Ske lees oMejLe
heg$e jece Deewj otmejs efveieg&Ce efvejekeej jece efpevekes efJe<ee
ceW kene ieee nwjcevles eesefieveesvevles meleevevos efeoelceefve~
Fefle jece heosveemeew hejyeeeefYeOeereles~~
pees cenelcee keyeerj ee mevle ceuetkeoeme kes jece
nQ Jes efveieg&Ce yee jece nceeje keueeCe veneR kej mekeles~
nceejer DeeBKeeW ceW lees eerjece kee en mJehe nesvee
eeefnShegefve ceve Jeeve kece& jIegveeeke~
ejCe keceue yevoGB meye ueeeke~~
jeefpeJe veeve Oejs Oeveg meeeke~
Yeiele efyeheefle Yebpeve megKeoeeke~~
nceW lees ceve Jeeve kece& mes mechetCe& peerJeeW kes
mJeeceer jIetCeeb veeeke jIegveeeke kes ejCe keceueeW
keer Jevovee kejveer eeefnS~ cenef<e& Jeeuceerefke ves Yeer
eerceodJeeuceerefke jeceeeCe ceW JeCe&ve efkeee nweefJeMe leg cenejCeb jecees jepeerJeueeseve~
efJejeOeb je#emeb nlJee MejYebieb ooMe& n~~
nceW Ssmes oMejLeheg$e jece eeefnS pees ogeW kee oceve
kej mekeW Yeejle kees DeelebkeJeeo mes cege kej mekeW~
cegefve veejo peer ves cenef<e& Jeeuceerefke peer mes peye hete
efke eerjece kee keewve mee Debie meyemes megvoj nw leye
cenef<e& kes MeyoeW ceW cenejepe oMejLe ves keneTve<ees[MeJe<eexeb jecees jepeerJeueeseve~
DeLee&led jepeerJe veeve (jeveeve) jece ner meyemes
megvoj ueieles nQ~
ieesmJeeceer peer cenejepe Yeer keefJeleeJeueer ceW JeCe&ve
kejles nQkeerj kes keeiej peeW ve=heeerj efJeYet<eve Ghhece Debieefve heeF&~
jeefpeJe ueeseve jece eues leefpe yeeheg kees jepe yeeG keer veeF~~
Ssmee oMejLe heg$e jece eeefnS~ YeieJeeve jece ves
efveCe&e ues efueee nw efke Deye ogeW kees oC[ osvee nw~
DelejeefpeJe veeve Oejs Oevegmeeeke~
Yeiele efyeheefle Yebpeve megKeoeeke~~
nce peye leke oMejLe heg$e jece keer DeJeOeejCee
veneR kejWies leye leke nceejer j#ee veneR nesieer~ Ssmes meejs
mebmeej kes efhelee YeieJeeve jece efpeme peerJeelcee (cenejepe
oMejLe) kees efhelee ken jns nQ keee Jes keeceer neWies?
ieerleeJeueer ceW eerYejle mes YeieJeeve jece ves kene nw efke
Yejle! legce peeveles nes efke cesje en Mejerj efevcee nw
efhej Yeer Fme Mejerj keer petleer yevee uetB leye Yeer ceQ efhelee
peer mes G$e+Ce veneR nes mekelee~ Ssmes eerjece peneB neWies
keee JeneB keece mecYeJe nw?
peneB jece lenB keece veefnb peneB keece lenB jece~
leguemeer veefnb oesT jnQ jefJe jpeveer Fke "ece~~
YeieJeeve Mebkej kees Yeer peye oe ceW jece kees
ueevee he[e leYeer GvneWves leermeje ves$e Keesueeleye efMeJe leermej veeve GIeeje~
efeleJele keece Yeees peefj Keeje~~
cenejepe oMejLe Ske #eCe Yeer eerjece kees osKes
efyevee veneR jn mekeles~ pevce mes ner 24 efceve
mevOeeJevove kes efueS eerjece mes Deueie nesles nQ Mes<e
mecee eerjece kes Deheves heeme ner jKeles nQ~ leYeer lees
ieesmJeeceer peer ves kene-
(23)
cebieue YeJeve Decebieue nejer~

JeG mees oMejLe Deefpej efyenejer~~
cenejepe oMejLe Ssmes peerJeelcee nQ efpevekes heeme
oMe ue#eCeeW Jeeuee jLe nw~ ceveg cenejepe kes Oece& kes
ome ue#eCe kens nQOe=efle #ecee oceesmleseb Meeweefceefveefveen~
OeerefJe&ee meleceeesOees oMekeb Oece&ue#eCeced~~
peneB keece nesiee JeneB es oMe ue#eCe veneR neWies~
cenejepe oMejLe ceW Oece& kes omeeW ue#eCe nQ Dele JeneB
keece keer mecYeeJevee veneR keer pee mekeleer~ Jewmes nce
meeOeejCe meeOeg Yeer keYeer keece keer eee& veneR kejles lees
cenejepe oMejLe keer lees yeele ner keee nw~ leYeer lees
ieesmJeeceer peer cenejepe kenles nQoMejLe iegve ieve yejefve ve peeneR~
DeefOeke kene pesefn mece peie veeneR~~
cegefve Yejepe peer Yeer cenejepe oMejLe keer ceefncee
kee JeCe&ve kejles ngS kenles nQpeemeg mevesn mekeese yeme jece eie YeS DeeF~
pes nj efne veeveefve keyengB efvejKes veeefnb DeIeeF~~
DeLee&led efpevekes esce Deewj mebkeese (Meerue) kes
JeMe ceW neskej Jes meefeoevebo Ieve YeieJeeve eerjece
Deekej eke ngS efpevnW ceneosJe peer Deheves oe kes
ves$eeW mes osKeles ngS keYeer veneR DeIeeles DeLee&led keYeer
le=hle veneR nesles Ssmes eerjece kes efhelee cenejepe oMejLe
keoeefhe keeceer veneR nQ~ cenejepe oMejLe kes peerJeve kes
efJe<ee ceW ieesmJeeceer peer cenejepe oesneJeueer ceW efkelevee
megvoj kenles nQpeerJeve cejve megveece pewmes oMejLe jee kees~
efpeele efKeueees jece jece efyejn leveg heefjnjsG~~
DeLee&led cenejepe oMejLe kee peerJeve Deewj cejCe
oesveeW eMebmeveere nQ~ cenejepe oMejLe peye leke peerefJele
(24)
jns eerjece kees efKeueeee Deewj jecepeer kes efJeeesie ceW

Mejerj kees leeie efoee~ Yejepe peer kenles nQ efke jece
oMejLe peer mes mebkeese keeeW kejles nQ? keewve meer Ssmeer
Ievee ee mecemee nw efpemekee meceeOeeve jece peer veneR
kej heees~ hetJe&pevce ceW ceveg Melehee kes he ceW ceveg peer
cenejepe ves peye YeieJeeve yeee, efJe<Ceg Deewj efMeJepeer mes
Jejoeve veneR efueee yeej yeeepeer meele yeej efJe<Ceg
YeieJeeve Deewj ome yeej efMeJe peer Jejoeve osves Deees lees
cevegMelehee ves GvnW ueewe efoee~ Jejoeve ceeBiee lees
hejyee hejceelcee eerjece mes~ Fleves esce mes eYeg ves
efkemeer kees Jejoeve Yeer veneR efoee nesiee~ peye YeieJeeve
eerjece ves kene pees Deehe eenWies Jener Jejoeve ceQ otBiee~
leye ceveg cenejepe ves keneoeefve efmejesceefve ke=heeefveefOe veeLe kenGB meefleYeeJe~
eenGB legceefnb meceeve megle eYeg meve keJeve ogjeJe~~
mebmeej ceW YeieJeeve kes meceeve keesF& nes ner veneR
mekelee~ leye YeieJeeve ves keneDeehe meefjme KeespeeQ kenB peeF&~
ve=he leJe levee nesye ceQ DeeF&~~
Jeefe mebkeese Gmemes kejlee nw efpememes oyelee nw~
%eeveer kes YeieJeeve mJeleb$e nesles nQ hejvleg Yee kes YeieJeeve
hejlev$e nesles nQ~ ceveg kes mece#e YeieJeeve ke=le%e nQ leYeer
leesyeesues ke=hee efveOeeve hegevf e Deefle emeVe ceesenf peeefve~
ceeBieng Jej peesF YeeJe ceve ceneoeefve Devegceeefve~~
ceveg eue jns nQ kenles nQveeLe osefKe heokeceue legcnejs~
Deye hetjs meye keece nceejs~~
efhej Yeer YeieJeeve ceeBieves kees kenles nQ~ ceveg efhej

eue jns nQmees legce peeveng Devlejpeeceer~
hegjJeng ceesj ceveesjLe mJeeceer~~
ceveg peer kenles nQ Deehe meye keg peeveles nQ efhej
cegPemes keeeW peevevee een jns nQ~ eefo megvevee ner eenles
nQ lees eenGB legceefnb meceeve megle ceQ lees Deehekes meceeve
heg$e eenlee ntB~ YeieJeeve ves kene ceQ Deheves meceeve keneB
Keespeves peeTBiee ceQ ner Deehekee heg$e yevekej DeeTBiee~
sSsmes ceveg efpevneWves meneeW Je<e& lehe kej YeieJeeve kees
heg$ehe ceW eehle kejves kee Jejoeve eehle efkeee Deieues
pevce ceW cenejepe oMejLe yeves~ Ssmes ceneheg<e keee
keeceer neWies? hejcehetpe iegosJe ves Fme emebie ceW Deeies
kene efke esce oes ekeej kee neslee nw mele esce Deewj
Demele esce~ Demele esce Jen nw peneB esce kejves Jeeuee
Jeefe efee kes ve jnves hej Yeer peer mekes~ hejvleg mele
esce kes cetle&he cenejepe oMejLe nQ~ Gve pewmee efJee ceW
keesF& meee esceer veneR ngDee pees esceemheo kes efyevee peer
ve mekee nes~ Jes lees efJevecelee mes ken jns nQ efke ceQves
ceueer kees Deheves peerJeve kee DeeoMe& ceevee nwefpeeF ceerve ye yeefj efyenervee~
heefve efyeveg heefveke efpeeF ogKe oervee~~
kenGB mJeYeeJe ve ue ceve ceeneR~
peerJeve ceesj jece efyeveg veeneR~~
Deeies ceeB keewMeuee peer ves Yeer Yejle mes kene Leeceesefn ve ueepe efvepe vesn efvenejer~
jece meefjme megle ceQ cenleejer~~
ueesie kene kejles Les- kegheg$ees peeesle keJeefeoefhe
kegceelee ve YeJeefle DeLee&led heg$e Yeues ner kegheg$e nes peees
hej ceelee kegceelee veneR nesleer efhelee kes mecyevOe ceW
efkemeer ves keg veneR kene~ yese Yejle! legcnejs efhelee ves
me=ef kes Fme efveece kees yeoue [euee~ cesjs mece#e eerjece,
meerlee Deewj ue#ceCe leeheme JesMe ceW Jeve peeves kees Gele
ngS hejvleg ceQ lees peerleer jner efkevleg legcnejs efhelee ve peer
mekesefpeeF cejF Yeue Yetheefle peevee~
ceesj oe Mele kegefueMe meceevee~~
cesje esce lees Pet"e nw meee esce lees legcnejs efhelee
kee nw~ Fmeer ekeej cenejepe peveke peye JeveJeeme ceW
efceueves iees leye pevekepeer ves efe$eket ceW kene LeeefMeefLeue mevesn iegvele ceve ceeneR~
DeeS FneB keervn Yeue veeneR~~
jeceefn jee kensG yeve peevee~
keervn Deeheg efee esce eceevee~~
nce Deye Jeve les yeveefnb he"eF&~
ecegefole efhejye efyeyeske ye{eF&~~
Ske esceer cenejepe Jes oMejLe Deewj Ske esceer
DeefJeJeskeer ceQ ntB~ eeJeleea cenejepe heg$e efJeeesie ceW
veneR jn mekes~ ceQ Yeer lees efhelee meceeve ntB ceQ eYeg kees Fme
yeve ceW es[kej pee jne ntB~ mele esce lees eeJeleea peer
kee Lee~ ceQ meceOeer veneR efJe<eceOeer ntB~ peveke peer kenles
nQ meceOeer yevekej ceQ mJeeb kees eeJeleea peer keer keesef
ceW DevegYeJe kej jne Lee~ hejvleg peye efceefLeueehegjer mes
meerlee efJeoe ngF& leye Yeer ceQ peerefJele jne~ cegPes cebef$eeeW ves
mecePeeee ceQ ceeve ieee~ hejvleg keee eeJeleea peer kees
cenejeveer keewmeuee Deewj megcev$e peer ves veneR mecePeeee
Lee? keee Jes ceeves? Gvekee esce meee Lee Deewj cesje
esce Pet"e nw~ Ssmee kenkej pevekepeer mJeeb kees efOekekeej
(25)
jns nQ~ Jes kenles nQ cesjer leguevee eeJeleea cenejepe mes

veneR nes mekeleer~ efpelevee jece esce GveceW Lee Glevee keee
cegPeceW nw? meYeer efhelee oMejLe veneR nes mekeles Deewj
meYeer heg$e jece veneR nes mekeles leYeer lees kene nwjece jece meye keesG kenQ oMejLe kens ve keese~
Ske yeej oMejLe kens pevce keesef heue nese~~
cenejepe oMejLe keer ceefncee kee JeCe&ve lees yeee
peer ves Yeer ceeveme keer Fve hebefeeeW ceW efkeee nwefpeveefnb efJejefe ye[ YeeG efJeOeelee~
ceefncee DeJeefOe jece efheleg ceelee~~
DeLee&led efpevekees jekej yeee peer ves Yeer ye[eF&
heeF& leLee pees eerjece kes ceelee efhelee nesves kes keejCe
ceefncee keer meercee nQ Ssmes cenejepe oMejLe melkece& Deewj
megcebieueeW keer cetefle& nQ~ jece efMejesceefCekeej ves mele ner
kene nw efke efpevekeer ieeso ceW YeieJeeve jece Kesues JeneB
keece keer keuhevee kejvee Yeer ceneheehe nw~ efpeve oMejLe
peer keer YegpeeDeeW kes eleehe mes Fv emeVe jnles nQ Jes
eeJeleea keee keece kes eleehe mes [jWies? Ske yeej peye
cenejepe oMejLe ves Meefve hej DeeeceCe efkeee lees efMeJepeer
ves cenejepe hej ef$eMetue heWkee Jen ef$eMetue Yeer Gvekee
keg ve efyeiee[ mekee, Fv kee Jee Deewj keeueer keer
leueJeej Yeer efpevekee keg ve kej mekeer Ssmes cenejepe
oMejLe keee helveer kes eesOe mes metKe peeeWies? keoeefhe
veneR~ eerjece peer kes eekede ceW oMejLe peer kee mvesn
keece kej jne nw~ leYeer lees cevegMelehee emebie ceW YeieJeeve
ves kene ceQ DebMeeW meefnle Deehekes eneB DeJeleej uetBiee~
Ssmes cenejepe oMejLe kee eefj$e nce meyekes efueS DeeoMe&
nw~ GveceW keece keer keuhevee kejvee ceneheehe nw~
(26)
YeieJeeved kes eer ejCeeW ceW Devegjefe ner Yeefe nw

eer
YeieJeVeece ceW veeceer kees eke kejves keer Meefe

nesleer nw~ Dele G"les yew"les meesles peeieles peneB leke yeve
he[s eYeg veece pehe kejles ner jnvee eeefnS, en ceeveJe
Mejerj FmeerefueS ke=hee kejkes eYeg ves nceW efoee nw~ megj
ogue&Ye en ceeveJe Mejerj efJe<ee YeesieeW ceW ve kejves kes
efueS veneR nw~ Fme yeele kee %eeve melmebie kes ceeOece mes
DeLeJee meodiegosJe keer ke=hee mes ner mecYeJe nes heelee
nw~ eYeg veece pehe DeLeJee mebkeerle&ve mes peerJe kees efveee
ner ueeYe efceuelee nw~ eens Deveeens DeLeJee efyevee DeLe&
mecePes ner Jen cegKe mes Gmekes veece kee GeejCe kejlee
jns lees pewmes DeyeesOe yeeueke eefo Deeie ceW neLe [euesiee
lees peuesiee ner keeeWefke onve kejvee Deefive kee mJeYeeJe
nw~ Fmeer ekeej YeieJeeve kee mJeYeeJe Yeer peerJe hej
ke=hee kejvee nw~ pees Yeer Yee eYeg kee veece peeves Devepeeves
uesles jnles nQ, eYeg keer Gve hej Demeerce ke=hee ef jnleer
nw~ Demleg yegefceeve ueesie efove jele ceve Jeeve Deewj
kece& mes YeieJeeve kee Yepeve kejles jnles nQ Deewj efyevee
eeeme kes ner mebmeej meeiej kees mejuelee mes heej kej
uesles nQ~
eefo nce efJeeej kej osKeW lees mebmeej ceW meYeer pe[
DeLeJee esleve ejeej peerJe Decej nesvee eenles nQ~ hetCe&
%eeve, hetCe& Deevevo, hetCe& DeefmlelJe, hetCe& Meeefvle Deewj
hetCe& mJeleb$elee kee peerJeve peervee eenles nQ~ Meeele meee
eehle kejvee eenles nQ~ Deewj es meYeer iegCe YeieJeeve ceW
ner efveefnle nQ~ Dele kenvee ve nesiee efke meYeer ejeej
peerJe eYeg kees ner eenles nQ~ JeemleJe ceW peerJe kee ue#e
lees hejceevevo kees eehle kejvee ner nww~ uesefkeve ebeue
ceve Gmes efvejLe&ke Deewj veej meebmeeefjke JemlegDeeW ceW
GuePee oslee nw~ heuemJehe peerJe Deheves JeemleefJeke
ue#e mes Yeke peelee nw~
ueefueleeemeeo ye[LJeeue
Dele en yeele efveefJe&Jeeo mele nw efke MejCeeieefle

ner Ske cee$e eYeg kees heeves kee meMee ceeOece nw~
nceejs iegosJe YeieJeeve Yeer kenles nQ efke mevle peerJe kee
megOeej kejles nQ Deewj YeieJeeve Gmekee Gej kejles nQ~
Gvekes MeyoeW kes efyevee megOeej kes Gej mecYeJe ner veneR
nw~ Gvekee ceevevee nw efke peye mebmeej mes jeie efcesiee
leYeer hejceelcee mes Devegjeie ye{siee~ YeieJeled eeefhle kes
yeeo Yeer eefo keg Mes<e jn peelee nw lees Jen nw mevle
oMe&ve Fmekeer hegef Yeer ceeveme keer Fme eewheeF& mes mevle
efMejesceefCe eer leguemeeroeme peer ves kej oer nw- ceesjs ceve
eYeg Deme efJeeemee~ jece mes DeefOeke jece kej oemee~~
Fme ekeej mhe ngDee efke efvele efvejvlej mevle kee mebie
kejves mes ner F&ej kes eefle Devegjeie ye{lee nw Deewj
mebmeej mes efJejefe Yeer, kesJeue ceve keer Je=efeeeW kees
yeoueves keer DeeJeMekelee nw~
melmebie DeLeJee eeW kenW efke YeieJeeve kee Yepeve
peerJe kes efueS Gmeer ekeej meneeke neslee nw pewmes DevOes
Jeefe kees uee"er kee meneje~ otmejs MeyoeW ceW nce ken
mekeles nQ efke meebmeeefjke jesie keer Deew<eefOe ner eYeg kee
veece nw~ Gme Devevle keesef yeeeC[ veeeke hejceefhelee
hejceelcee keer Deueewefkekelee kees nceejs $e+ef<e-cegefveeeW
ves Deheves ienve ceveve Deewj lehe kes eYeeJe mes osKee nw
Deewj GvneWves pewmee osKee nw, DevegYeJe efkeee nw Gmekees
Deveske evLeeW kes ceeOece mes nceejs efueS Oejesnj kes
he ceW ceeie& oMe&ve kes efueS es[ ieS nQ~
eerceodYeeieJele cenehegjeCe, eerieerleepeer, eer
jeceeefjleceeveme Deeefo Deveske Ssmes evLe nQ efpevekee
DeOeeve kej leovegmeej DeeejCe kejves mes nceeje ceeveJe
Mejerj OeejCe kejves kee megheue nceW efveee ner eehle nes
mekelee nw~ DeeJeMekelee Fve evLeeW ceW GefuueefKele %eeve
kees Deheves peerJeve ceW efeeeefvJele kejves keer nw~ kesJeue
kenves megveves cee$e mes yeele yeveves Jeeueer veneR nw~
meerleeeefj$eced
oeeceeeR
MeerueJeleeR
cenesppJeueeb~
ke=heeuegjeceme
MegYeecyegJeef<e&Ceerced~
Goejefeeeb
oefeleeb
ceneremeeR
veceeefce meerleeb ce=ogueeb #eceelcepeeced~~1~~
#es$eb cenerhepevekees ueYeles mce meerleeb
keveeb
ke=<eved
hejcemegvojheue#ceerced~
#eesCegeflLeleeb vejheefle meoees pegieeshe
meele meglee megefJeefolee eLeles mce leme~~2~~
meerlee
yeYetJe
pevekeme cevees%ejces
eseke=ueefueles
meg<eceeefYejeces~
(27)
Deeeee& heb0 jcesMeev Megkeue

meodoerhleYetheYeJeves
heefjJeOe&ceevee
Meees<eg meodiegCe-keueemeg jlee YeJevleer~~3~~
esmJeYeeJeceOegjefeeMeeruenslees
Jeelmeuehee$eceYeJeefVelejeb
meces<eeced~
mvesnb efJeosnYeJeveb mJepevee meoe mee
lemeeb Ye=Me_e efveoOegpe&velee mecemlee~~4~~
%eeveepe&ves
efveoOeleeR
oeb efveleevleb
meerleeceJes#e
efveefMeleeefleYeemegoerhleeced~
efoJemJeheiegCece_pegueYetef<eleeb
leeb
meJexefhe ceesoceefceleb eeeg hegceebme~~5~~
eke YeF meerlee

eerefJeMes<eveejeeCe
efcee (mebieerle efJeYeeie)
eflejngle keer Yetefce heesj eke YeF meerlee~
eflejngle keer Yetecf e heesj eke YeF meerlee~~2~~
peueOej yeve yejme jneR esce keer eCeerlee~~
Ssmee Deevevo eee efceefLeuee kes keCe-keCe
eJeCeve megveee Deepeg efoefMe-efoefMe yeOeeF&
egefle-Meee-Jeso Deeefo kej vee mekeW JeCe&ve~
PetceW
Deevevo Yejs ueesie Deew uegieeF&~
uesng ueeseveefve kees ueeng DeJemej megYeerlee
Deye lees efele-esle-ejCe meerlee hegveerlee
eflejngle keer Yetefce heesj eke YeF meerlee~~3~~
megvojer efkeMeesjer kees
peveke peer efkeMeesjer kees Deheueke efvenejW
ce=leke efpeeeJeefve ueeies ce=oglece efkeuekeejer~
ieeso ceW
oe
G"ee jeveer etefce egegkeejW~
efvejefKe ueesie efvemeefj iees esce kes Deleerlee
efJejepes
efJeMes<e
oMe&ve MegYekeejer
YeeJeles Yeveerlee
(28)
cegmkeefveeeB hew yeefuenejer peeTB ceQ

[e@0
eerceleer Jevovee eerJeemleJe
YeeJepeiele ceW ner peerJeelcee Deheves ceve keer yeele hejceelcee mes ken mekelee nw Deewj ener Devlejbielee
peerJeelcee kes peerJeve keer GheueefyOe yeve peeleer nw- Ssmeer ner GheueefyOeeeW keer Oeveer [e0 eerceleer Jevovee
eerJeemleJe Deheveer YeeYeer ceeB YeieJeleer peevekeer peer keer peevleer kes Gheue#e ceW Ske YeeJeieerle emlegle kej jner
nQ~ efveefele he mes eer meerleejeceesheemeke YeeeW kees efoJeevevo keer DevegYetefle nesieer~
-mecheeoke
Deheveer YeeYeer (meerlee ceeB) keer cegmkeefveeeB hew yeefuenejer peeTB ceQ
yeefuenejer peeGB ceQ, Jeejer Jeejer peeGB ceQ, Deheveer....
YeeYeer ceeB keer kesMe-jeefMe ceW megvoj megceve iegBLes nQ~
pewmes ceeJeme keer jpeveer ceW leejke Je=vo mepes nQ~~
keejer IeBgIejejer DeuekeefveeeB hew yeefuenejer peeGB ceQ
Jeejer Jeejer .... Deheveer ....
YeeYeer ceeB kes Yeeue hew MeesefYele megvoj mesvogj efyeefvoee~
pewmes mJe efvejYe ieieve ceW metjpe yevee efkegefueee~~
Ssmeer eceece mesvogj efyeefvoee hew yeefuenejer peeGB ceQ
ye[er ye[er kepejejer DeBefKeeeW ceW kepejs keer jsKee~
pewmes eefkele ce=ieer ves kekej hejeefMe kees osKee~~
Ssmeer Dece=leceeer efeleJeefveeeB hew yeefuenejer peeGB ceQ
megie{ veeefmekee ceW nerjs keer peieceie kejs veLeefveeeB~
pewmes Ieve kes yeere ceveesnj ocekes veJeue oceefveeeB~~
Ssmeer peieceie peesle veLeefveeeB hew yeefuenejer peeGB ceQ
DeCe DeOej keesceue keefuekee mes ce_pegue Deewj iegueeyeer~
vepej Gleejs veveo Jevovee leye YeeYeer cegmkee oeR~~
Ssmeer efoJe ceOegj cegmkeefveeeB hew yeefuenejer peeGB ceQ
(29)
efmeKe-iegDeeW keer eerjece-eerke=<Ce Yeefe

eer
efmeKe meceepe kes meYeer hetpe ieg YeieJeeve eer

jece, eer ke=<Ce kes Deveve Gheemeke jns nQ~ Gvekes Oece&
ceW Deewj meeefnye eer ieg evLe meeefnye peer ceW meveeleve
Oece& keer meYeer yeeleeW keer ceevelee oer ieF& nw~ eerieg
evLe meeefnye peer ceW lees Jeso-hegjeCe-jeceeeCe keer yeeleeW
keer eee& eerjece, eerke=<Ce, eernefj, eerieesefJevo,
eerveejeeCe Deeefo YeieJeVeeceeW kes meeLe keer ieF& nw~
efmeKe Oece& Deewj eer iegevLe meeefnye peer kees ceeveves
Jeeues mees efmeKe keYeer veneR kenWies efke Jes efnvot veneR nQ
Deewj eer oMejLe-vevove eerjece kees, eer vevovevove
eerke=<Ce kees veneR ceeveles, Gvekes eerjece, eerke=<Ce
efvejekeej jece-ke=<Ce nQ~ efnvot Oece& kees ceeveves Jeeues,
omeJeW SJeb Deefvlece efmeKe-ieg, eele mcejCeere hetpe
eer ieg ieesefJevo efmebn cenejepe ves eerYeieJeleer vewvee osJeer
mes ieew Deewj efnvot Oece& keer j#ee kejves keer eeevee keer
Leerener osng Dee%ee legjke kees KeheeTB~
iees Ieele kee ogKe peieled mes efceeTB~~
mekeue peiele ceefn Keeuemee hebLe ieepes~
peiew Oece& efnvot mekeue Yeb[Yeepes~~
hetpe eer ieg ieesefJevo efmebn peer ves jIegJebMeer eerjece
kees hejce heefJe$e DeJeleejer, og-owleeW kes mebnejke Deewj
mevle heg<eeW kes eeCeeOeej kes he ceW osKee nwjece hejce heefJe$e nQ jIegJebMe kes DeJeleej~
og owleve kes mebnejke, meble eeCe-DeOeej~~
hetpe eer iegveeveke osJe peer jIegJebMeer eer oMejLe
vevove eerjece kes Deveve Yee jns nQ-
peieoerMe emeeo ieghle (peehegj)
1. metjpeJebMeer jIeg Yeee jIegkegue JebMeer jece~

jeceev kes oesS megle, ueT kegMe leeefn veece~~
mebie meKee meye leefpe iees keesT ve efveyenes meeLe~
keefn veeveke Fme efJeheefe ceW ske Ske jIegveeLe~~
2. meyemes G@Be jece ekeeMee~
efvepe yeemej pehe veevekeoeme~~
3. ve Dees Yejs ve oeies peeefnb~
efpevekes jece yemes ceve ceeefnb~~
hetpe eer ieg veeveke osJe peer kes efueS kene peelee
nw efke Jes yeeheve mes ner eerjece Yee Les~ Gvekes jece
Yeefe kes Deveske emebie kens peeles nQ, megves peeles nQ1. Iej JeeueeW ves Ssmes jece Yeefe ceW ueerve jnves
Jeeues yeeueke (veeveke) pees Iej kee keesF& keece veneR
kejlee Lee, Gmekees Kesle hej Ke[er hemeue hej efeef[eeB
G[eves kee keece efoee~ meye peerJeeW ceW Deheves F osJe
eerjece kees osKeves Jeeues Gve efeef[eeW ceW Yeer Deheves eYeg
kees osKekej GvnW G[eles veneR Deewj GvnW Ke[er hemeue
hej Deveepe kes oeves Keeves osles Lesjecepeer keer efeef[ee, jecepeer kee Kesle~
KeeDees efeef[ee Yej Yej hes~~
2. Iej JeeueeW ves Kesle hej mes nekej Deveepe
leewueves kee keece meeQhee~ JeneB hej Yeer, Jes hejchejeiele
Ske yeej leewueves hej jece ner jece kenkej YeeJe-efJeYeesj
nes ieS, cegKe mes jece ner jece kenles jns Deewj DeeBKeW yevo
nes ieF&~
3. eerjece-Yeefe kee eeej kejles ngS Ske yeej
eeriegveevekeosJe peer cekekee-ceoervee hengBes Deewj jele
kees Ske ceefmpeo keer Deesj hewj kejkes mees ieS~ megyen
(30)
nesves hej ceefmpeo kee ceguuee Deeee Deewj FvnW ceefmpeo

keer Deesj hewj kejkes meesles osKekej ye[ye[eee Deewj
eesOe ceW yeesuee- Deyes, Kegoe keer lejhe hewj kejkes mees
jne, leceerpe veneR nw? en hetves hej let nw keewve? eer
iegveevekeosJe peer ves efJeeej efkeee efke Jes efnvot nQ,
efnvot kenves hej es ceguuee-ceewueJeer ceejWies, cegmeueceeve
kenW lees Jes cegmeueceeve nQ veneR~ FmeefueS, GvneWves Deheves
kees hebe-lelJe kee hegleuee yeleekej veeveke veece yeleeeeefnvot kentB lees ceeefjes cegmeueceeve ntB veeneR~
hebelelJe kee hetleuee veeveke cesje veebJe~~
ceefmpeo kes Kegoe keer Deesj hewj kejkes meesves kes
Gej ceW, eeriegveevekeosJe peer ves kene- Kegoe lees meye
peien nw, efpeOej Kegoe veneR nw, Gme Deesj cegPes kej os~
eesOeer ceguuee ves Gvekes hewj heke[ kej otmejer lejhe
efkees lees ceefmpeo Yeer Gme Deesj ner Ietce ieF&, Deye efpeOej
hewj kejW, GOej ner ceefmpeo nes peeleer~ eerjece Yee kes
ecelkeej osKekej meYeer ceewueJeer-ceguuee Ieye[e ieS
Deewj Gvekes eerejCeeW ceW efiej efiej kej #ecee ceeBieves
ueies~
4. keeyegue osMe ceW, JeneB kes yeeyej yeeoMeen ves
Yeer iegveevekeosJepeer kee mJeeiele efkeee Deewj Ske meesves
kes keesjs ceW Yejkej YeeBie heerves kees oer~ Jes lees eerjece
veece kee ner veMee kejles Les, Deve meebmeeefjke veMeeW mes
otj jnles Les~ Jes yeeoMeen kees mecePeeves ueies efke Yeebie
Deeefo kee veMee, keee keesF& veMee nw, es veMes lees megyen
leke Glej peeles nQ, keee heeeoe nw, Ssmes veMee kejves mes~
veMee lees jece veece kee nw pees efove jele e{e jnlee nwYeebie lebyeeket esleje Glej peee eYeele~
veece Kegceejer veevekee e{er jns efove jele~~
GvneWves meowJe ner jeceveeceece=le kee heeve efkeee
Deewj Fmes ner megKe kee DeeOeej ceeveles Les~
veeveke ogefKeee meye mebmeeje~

megefKeee Jener pees veece DeIeeje~~
eeriegveevekeosJe peer ves pevce-meejJeer ceW ieewceelee keer Deueewefkeke ceefncee kee JeCe&ve efkeee nwieT eewoJeeB jleve nw, keeceOesveg lesn veece~
hetpeve meye DeJeleej eflemeW kejkes ceele meceeve~~
Meerj efpevne oe heerepf ees efleme ceeefjeeB yengle iegveen~
veeveke DeejJes keve oerve yeng YegeKf eeeB nese efveyeen~~
eerieg evLe meeefnye ceW keyeerj, jefJeoeme, veeceosJe,
OeVee heerhee, MesKe hejero Deeefo mevleeW keer JeeefCeeeB nQ
Deewj es meYeer mevle meekeej eeroMejLe vevove eerjece
Deewj eer vevovevove eer ke=<Ce kes Yee Les Deewj GvnesWves
GvneR kes Yejhetj iegCeieeve efkees nQ~ eerieg evLe meeefnye
ceW eerjece-ke=<Ce keer mlegefle Je iegCeieeve kee Yeefecee
JeCe&ve nceW ener yeleelee nw efke efmeKe ieg meekeej YeieJeeve
jece-ke=<Ce kes Gheemeke Les1.Oeve Oeve cesIee jesceeJeueer~
penB ke=<Ce Dees{s keeceueer~~
Oeve
Oeve
Je=voeJevee~
penB Kesues eer veejeeCe~~
2. Ske ke=<Ce meJe& osJee osJe osJeele Deelce
Deelceb eer JeemegosJeme peskees peevele YesJe~
veeveke leekee oeme nw meesF& efvejbpeve osJe~~
Deees ieesheer, Deees keevne, Deees ieT ejeJes oevee~
Deehe GheeJes Deehe KeJeeJes~ leghe uese veneR nke eflene jbiee~~
3. nefj nefj kejle hetlevee lejer~
yeeue Ieeleefve keheefnb Yejer~
kesmeer kebme ceLeve efpeve keeree~
peerJe oeve keeueer kees oeree~~
eCeJe veecee Ssmees nefj~
peeme pehele Yee Deheoe jer~~
Fmeer ekeej ieg evLe meeefnye ceW ceeB iebies Deewj
ee-lehe&Ce keer Yeer ceefncee kener ieF& nw efke keg ueesie
Deheves efhelejeW kes efueS eguuet Yej heeveer Yeer veneR osles
Deewj Gme YeeieerjLe keer, pees mee#eele ceeB iebiee kees, Deheves
hetJe&peeW kee Gej kejves kes efueS, mJeie& mes he=LJeer hej
ueeee Lee, efvevoe kejles nQDeehe ve ose eguuet Yej heeveer~
les efvevoW efpeve iebiee Deeveer~~
nceejs meYeer efmeKe ieg eerjece, eerke=<Ce veece keer
ceeuee peheles Les, ieew-yeeeCe kes j#eke Deewj kej meveeleve
Oeceea efnvot Les~ Jes osJe ceefvojeW kees ceeveles Deewj keLee
keerle&ve kejles Les~ hebpeeye kesmejer cenejepee eer jCepeerle
efmebn peer ves Deveske mLeeveeW ceW ceefvoj yeveJeeS Deewj Jes
ye[s esce mes eerjeceeefjleceeveme megveles Les~ meYeer
efmeKe mevleeW ves F&ej eeefhle kee meeOeve eerjece, eerke=<Ce
veece kee pehevee Deewj Fvekeer Yeefe kejvee yeleeee nwF&ej, eerjece, eerke=<Ce Ske ner nQ, FveceW keesF& Devlej
veneR nw~
(31)
Fme uesKe kees efJejece osles ngS, en kenvee

DeefleMeeesefe veneR nw efke nce Deewj nceeje efmeKe meceepe
eejeW egieeW (meleegie, $esleeegie, ehejegie Deewj keefueegie)
kes F osJeeW kees Ske ner F YeeJevee mes Jeens ieg,
Jeens ieg, Jeens ieg, kee efvejvlej pehe kejles nQ,
mcejCe kejles nQ, Oeeve kejles nQ~ en yeerpe ceb$e nweej MeyoeW mes yevee nw- Je, n, ie, j (Jee + ns + ieg +
)~ meleegie kes efJe<Ceg YeieJeeve mes Je, $esleeegie kes nefj
mes n, ehej egie kes ieesefJevo mes ie, Deewj keefueegie kes
cegKe veece jece mes j~ Fme ekeej eejeW egieeW kes eYeg kes
veece- eerefJe<Ceg, eernefj, eerieesefJevo Deewj eerjece, kes
Ske Ske De#ej ueskej yeerpe ceb$e Jeens ieg keer jevee
ngF& nw~ Fmemes meekeej eYeg kes veeceeW kee melele pehemcejCe-Oeeve yevelee nw- Jeens ieg, Jeens ieg, Jeens
ieg~ Jeens ieg peer kee Keeuemee, Jeens ieg peer keer
helen, mele eer Dekeeue~
emlegefle-hetpee
efovee
efJe<ee
yegDee peer
01 ceF&& 2009 mes

07 ceF& 2009 leke
eerjecekeLee
kewueeMeveiej
len0- yeiene, heefece echeejCe (efyenej)~
10 ceF& 2009 mes

16 ceF& 2009 leke
eervejefmebn ceefvoj,
efpeuee- yeeueeBieerj (G[ermee)~
24 ceF& 2009 mes

1 petve 2009 leke
eerjecekeLee
efPeueefceue keeueesveer eerjecejecesej

ceefvoj efouueer~
18 petve 2009 mes

26 petve 2009 leke
veJeefoJemeere
eerue#ceerveejeeCe ceefvoj,
efmebieehegj~
(32)
oS'kk[k 'kqDYki{k@lw;Z mkjk;.k] xzh"e _rq
frfFk
okj
u{k=
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
iwf.kZek
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
gLr
fp=k
Lokfr
fo'kk[kk
fnukad
6
7
8
9
ebZ
ebZ
ebZ
ebZ
ozr ioZ vkfn fooj.k
iznks"k ozr
Jhu`flag t;Urh
JhlR;ukjk;.k ozr dFkk
Jh cq) iwf.kZek
T;s"B d`".ki{k@lw;Z mkjk;.k] xzh"e _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
vekoL;k
okj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
u{k=
vuqjk/kk
T;s"Bk
T;s"Bk
ewy
iw0"kk0
m0"kk0
Jo.k
?kfu"Vk
'krfHk"kk
iw0 Hkknz0
m0 Hkknz0
jsorh
vf'ouh
Hkj.kh
d`frdk
fnukad
10 ebZ 2009
11 ebZ
12 ebZ
13 ebZ
14 ebZ
15 ebZ
16 ebZ
17 ebZ
18 ebZ
19 ebZ
20 ebZ
21 ebZ
22 ebZ
23 ebZ
24 ebZ
ozr ioZ vkfn fooj.k

&
Jhukjn t;Urh
&
o`"k jkf'k esa lw;Z lakfUr fnol
&
&
iapd izkjEHk 7@56 ls JhnqxkZ"Veh
&
&
vijk&,dkn'kh ozr lcdk
iapd lekIr 11@52 jkr dks
iznks"k ozr
&
oVlkfo=h ozr
T;s"B 'kqDyi{k@lw;Z mRrjk;.k] xzh"e _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
okj
u{k=
lkseokj
jksfg.kh
eaxyokj e`xf'kjk
cq/kokj
vknzkZ
cq/kokj
vknzkZ
xq#okj
iquoZlq
'kqokj
"kq";
'kfuokj 'ys"kk@e?kk
jfookj
iw0Qk0
lkseokj
m0Qk0
eaxyokj gLr
cq/kokj
fp=k
fnukad
25 ebZ
26 ebZ
27 ebZ
27 ebZ
28 ebZ
29 ebZ
30 ebZ
31 ebZ
1 twu
2 twu
3 twu
ozr ioZ vkfn fooj.k
pUnz n'kZu
&
egkjk.kkizrki t;Urh] Jhx.ks'k prqFkhZ
prqFkhZ frfFk dk {k;
&
&
&
JhnqxkZ"Veh
&
Jhxaxkn'kgjk
futZyk ,dkn'kh ozr lcdk

Je<e& 13
pevelewkeeced~
ceF& 2009 (4, 5 petve kees esef<ele)
mecheeoke
otjYee<e-0120-2712786, cees0- 09971527545
menmecheeoke
otjYee<e 01202767255, cees0-09868932755
eyevOe mecheeoke
01202756891, cees0- 09810949921
meneesieer ceC[ue
(ceeefmeke he$e)
Debke-9

-07670265478, 05198- 224413
otjYee<e-01334260323
otjYee<e-02812364465

otjYee<e-01202712786, cees0- 09971527545
(2)

fo"k;kuq ef.kdk
e lafo"k;
1. mecheeokeere
4. eervewefce<eejCeleerLe& kee cenlJe
6. eervewefce<eejCe leerLe& ceW 1008....
7. Jeefmeeeveced efyenejer eerjeOeeieesefJevo
8. "s ngS Yee kees YeieJeeve kee ceveevee
9. melme keer DeodYegle ceefncee
10. ceevemeese efJeeefvee keer Meeeerelee
11. ieesmesJee keefjes Deewj je^ kees......
13. Oece&MeeeeW ceW DeeejCeere metefeeeB
ys[kd
eer DeeMeer<e Meeeer
emlegefle-hetpee yegDee peer
ceevemece=iesv [e@0 yepesMe oeref#ele
emlegefle-Deeeee& evoe megJesoer
-
i`"B la[;k
3
4
8
10
11
12
13
15
17
18
22
26
28
32
Deepeer
J
eve
hevn Je<eeae
&lEiknde.My
mecheeokeere-
(3)
iebiee eote<f ele kejvee ceneheehe nw
DevevlekeesefyeeeC[ veeeke heefjhetCe&lece hejceefhelee hejcesej keCee ner he=LJeer hej YeieJeleer efjegleje
iebiee yevekej eJeeefnle nes jner nw~ Deemesleg efnceeeue Deneefve&Me eJenceeve heefleleheeJeveer keefueceueneefjCeer YeieJeleer
YeeieerjLeer iebiee DevevleevevleeeefCeeeW kes heehe leehe heefjleehe kees Oeeskej efvece&ue yeveeves kee Deefleere keee& kejleer nQ~
Fme iebiee cewee keer peerJecee$e hej efkeleveer Devegkechee nw efke YeieJeeved kes eerejCeeW kee efvejvlej meeefVeOe eehle kejves
Jeeueer nesves hej Yeer Fmeves peerJecee$e kes keueeCe kes efueS YeieJeeved kes eerejCeeW kees es[e, efnceeef eosMe keer ienve
iegheeDeeW kees lees[e leLee peerJeelcee kees hejceelcee kes esceevevo mes pees[e~ mJeeb Delevle ogn mLeeveeW ceW ke kee
DevegYeJe kejleer ngF& Yeer en iebiee peveceeveme kee Gej kejves kes efueS Yetueeske hej eJeeefnle nw~ Fmekee peue peue
veneR Dece=le nw, yeeJe nw, hejceew<eOe nw~ Fmeer iebiee kes efkeveejs Devevleevevle $e+ef<e-cegefveeeW leLee meeOekeeW ves IeveIeesj
lehemee-vecemee Deewj heefjJemee kejkes De#eehegCe eehle efkeS nQ~ efJeefJeOe ekeej kee meeefnle-me=peve leLee
Jewefoke mebmke=efle kee ueeueve heeueve Fmeer iebiee keer ieeso ceW hegef<hele heuueefJele ngDee nw~
efkevleg Deepe Keso kes meeLe efueKevee he[lee nw efke ceeveJelee keer eeoj Dees{s Fme meceepe ves Fme iebiee kee
Yeebkej Deveeoj efkeee nw~ Fme iebiee kees eotef<ele kejves kee ien&Ceere keee& Jes meye ueesie kej jns nQ pees hegCe eeefhle
kes efueS iebiee ceW mveeve Yeer kejles nQ Deewj Fmekeer j#ee kejves kee mebkeuhe Yeer oesnjeles nQ~ otef<ele heeveer heWkeves Jeeueer
DemebKe hewefkeêeW kes ceeefueke peneB Ssmee peIeve keee& kej jns nQ JeneR De&oiOe (DeeOee peuee ngDee) osn kees
iebiee ceW Oekesue osves Jeeues DemebKe ueesie Fmeer iebiee ceW Deheves mecyevOeer kes ieleelcee keer Deewj Deheves keueeCe keer
keecevee kejles osKes peeles nQ~ mevlees<e keer yeele nw efke efJeiele efoveeW mejkeej eje Fme Deesj Oeeve osves kes efueS
Deeeesie/meefceefle ieef"le efkees iees nQ~ eesie $e+ef<e mJeeceer jeceosJe peer cenejepe ves Yeer Fme iebiee kee mJe kejves kes
efueS Ssefleneefmeke Deewj GjCeere eeeme efkeS nQ~
Demleg! Deheveer kele&Je yegef mes iebieeMegef kes efueS meYeer kees eeeme kejves eeefnS~ meeLe ner pees iebieepeue kees
Deheveer peerJeveeee& mes pees[ egkes nQ Ssmes DeeeeeeX-mevleeW leLee meeOekeeW kees iebiee peer kee mesJeve Dee&ve leLee
mleJeve efvejvlej kejvee eeefnS-ener meeJe&keeefueke DeeejCe Yeer nw Deewj DeefveJeee& keee& Yeer~
Fmeer e=uee ceW hetpeheeo eele mcejCeere peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe eje
eCeerle eeriebieeceefncve mlees$e kee Ske Mueeske iebiee-YeeeW kes DeevevoJeOe&ve kes efueS nce eneB emlegle kejles nQefvejekeejb kesefeodeefCeoOeleDee<eefpe&leefOeees
vejekeejb eeves eCeeflejefleOeves mJeceveefme~
ef$eefYemleehewmlehlee hegvejLe hejb keseve Jeeb
meoeveerjekeejb megjveefo YepeecemleJe heoced~~
eOeeve mecheeoke
(4)
en mebmeej efmevescee nw pees Le[& keueeme keer efefke

uesles nQ Jes yess yeser ceW efehekekej yew"les nQ heefjJeej ceW
DeefOekeeefOeke cecelee jnleer nw~ en Le[& keueeme kes
efefke keer hepeernle nw~ Fmekes yeeo keg ueesie mewefkeC[
keueeme kee efefke uesles nQ~ Lees[e mee Iej mes otj nes
peeles nQ efhej Yeer Iej eeo Deelee jnlee nw~ DeJemej
efceuee lees Iej nes Deeles nQ ee hewmee Yespe osles nQ~ Fmemes
leermejer esCeer kee pees efefke neslee nw Jen hem& keueeme
kee neslee nw~ heefjJeej Deewj mebmeej mes Deewj otj nes peeles
nQ Iej kees keYeer eeo veneR kejles~ pees yeeuekeveer ceW nesles
nQ Jes yees kes meceeve nesles nQ Jes jnles mebmeej ceW nQ hej
efevleve neslee nw YeieJeeve kee~ en efmevescee efoKeeF&
he[lee nw peye ekeeMe veneR neslee Fmekee DeLe& en nw
efke peye peerJe kes ceve ceW De%eeve Dee peelee nw leYeer Jen
mebmeej osKelee nw eefo %eeve nes peee lees meere jece cee
meye peie peeveer leye mebmeej veneR oerKelee~ FCjJeue ceW
peye ekeeMe nes peelee nw leye efe$e ve peeves keneB euee
peelee nw DeLee&led efoKeeF& veneR he[lee~ Fmeer ekeej eefo
oe ceW YeieJeelJe kee %eeve nes peee leye mebmeej ve
peeves keneB euee peelee nw~ leye ve keesF& heefle, ve heg$e
leye lees kesJeue YeieJeeve Deewj YeieJeeve kes Yee ner
efoKeeF& he[les nQ~ FmeceW pees meyemes jeseke he#e nw efpemekee
nvegceeve peer mes mecyevOe nw Jen en nw efke efpelevee ye[e
heoe& neslee nw Glevee ner mhe efe$e efoKelee nw~ FmeerefueS
ueesie er0Jeer0 es[kej neue ceW efmevescee osKeves peeles
nQ~ Fmeer ekeej efpemekes ceve ceW efpelevee ye[e De%eeve
kee heoe& nesiee Gmekees Glevee ner DeefOeke mebmeej efoKesiee~
Ske yeele Deewj nw Fmekee pees [eFjwkej (mebeeueke)

neslee nw Jen efyeukegue heers neslee nw efoKelee nw meyekeg
Deeies mes hej mebeeueve neslee nw heers mes~ lees nvegceeve peer
kenles nw mejkeej! en mebmeej eueefe$e nw Fmekes efveoxMeke
Deehe heers yew"s jnles nQ lees peye Deehe heers yew"les nQ lees
Deepe nceejer heer" hej yew" peeFes~ DeLeJee, nvegceeve peer
kenles nQ mejkeej! Deehekees heer" yengle efee nw~ keeeW?
keeeWefke Jeeceve DeJeleej ceW Deeheves yeefue keer heer" veehe
ueer Leer lees peye Deehe yeeefue keer heer" ueskej emeVe nes
mekeles nQ lees Deepe yepejbieyeueer mJese mes Deheveer heer"
os jne nw~ DeLeJee, mejkeej! heer" Gmeer kees efoKeeF&
peeleer nw efpememes Jeefe nej mJeerkeej kej ueslee nw~ eefo
ceQ Deehekees heer" efoKee otBiee leye ceQ mebmeej ceW Depese nes
peeTBiee efhej cegPes keesF& peerle veneR mekesiee~ Dele Deehemes
nej ceevekej ceQ Deehekees heer" efoKee jne ntB~ DeLeJee,
megvee nw ce=leg kee efveJeeme heers ner neslee nw lees ceQ peye
Deehekees heer" hej efye"e uetBiee lees cesjer Dehece=leg veneR
nesieer~ DeLeJee, DeOece& Yeer heer" hej neslee nw Deewj Deehe
jecees efJeenJeeved Oece& nQ Dele ceQ Deehekees heer" hej
efye"e jne ntB Deye cesjer heer" hej DeOece& veneR jnsiee~
DeLeJee, ueesieeW keer kecej tleer nw lees peye ceQ Deehekees
heer" hej efye"e uetBiee lees cesjer keYeer kecej veneR tsieer~
DeLeJee, jecej#eemlees$e ceW YeieJeeve efMeJe ves efmeceb$e
kene Lee- megeerJesMe keefb heeleg lees en lees henues mes
ner efveoxMe nes egkee nw efke keef keer j#ee megeerJe kes
F&ej kejWies lees cesjer heer" hej yew"kej megeerJe kes F&ej
yevekej cesjer keef keer j#ee keerefpeS~ DeLeJee, Deehe
mete& kegue kes mete& nQ Deewj megeerJe mete&veejeeCe kes heg$e
nQ lees Deehekees mete& keer Yetefcekee efveYeeveer he[sieer~
mete&veejeeCe megces heJe&le kes efMeKej hej Gefole nesles nQ
Deewj eesie kes Devegmeej cesoC[ heer" kes heeme neslee nw
lees megces heJe&le hej e{ peeFes~ mejkeej! mete&veejeeCe
Goeeeue hej Gefole nesles nQ Goeeeue megces heJe&le
kee efMeKej nw megces heJe&le mJeCe& kee nw ceQ Yeer mJeCe&heJe&le
kes meceeve ntB lele kebeveMewueeYe ceQ keebeve heJe&le
heer" Goeeeue ntB keeeWefke peye Deehe Goeefieefj hej
yew"les nQ lees mete&veejeeCe yeveles nQ~ Ske yeej efceefLeuee
ceW mete&veejeeCe yeves Les Fme yeej Yeer mete&veejeeCe yeve
peeFes~ eerjece ves kene efke eefo ceQ mete& yevetB lees ue#ceCe?
nvegceeve peer ves kene leye es DeCe yeve peeeWies~ DeLeJee,
mejkeej! heer" hej efye"evee DeeJeMeke nw keeeWefke heer"
heers mes keesF& Ieele kejlee nw lees helee veneR ueielee Deehe
heer" hej jnWies lees cesje keueeCe nesiee~ mejkeej! ie[
Yeer veejeeCe kees heer" hej efye"eles nQ ceQ Yeer Deehekees
heer" hej efye"eTBiee~ mejkeej! cesjer heer" hej DeJeMe
yew" peeFes heer" hej yew"eves kee nsleg ye[e DeodYegle nw~
keejCe yengle mhe nw keeeWefke peye Deehe cesjer heer" hej
yew"Wies lees keYeer ve keYeer Deehekee neLe cesjer heer" hej
euee peeeiee~ ceQ eenlee ntB efke cesjs efmejhej Deehekee
neLe jns~ cesje ceve nw efke yeeefue Deewj megeerJe Deehekees
jepee kenWies~ Deeies euekej Deehe megeerJe kee DeefYe<eske
kejWies leye jepee kee efkeee ngDee DeefYe<eske ceevee peelee
nw~ jepee keer eeceeefCekelee keee nw?
iepesve cenlee eevleb jeceb $eeJe=leeveveced
DeeesOeekeeC[ ceW kene ieee efke nce osKevee
eenles nQ efke jece peer neLeer hej yew"kej iees nQ Deewj
$e Gvekes Thej uekee ngDee nw~ Deehekees ceQ jepee
yevekej emlegle kej jne ntB~ jepee kees neLeer eeefnS
(5)
Deewj ceQ neLeer yevetBiee Deewj $e keee nesiee? cesjer hetB

pees nw Jener Deehekee $e yevesiee~ mejkeej! jepee Deewj
Deeeee& es oesveeW keYeer efyevee heeogkee heer" kes veneR
peeles~ Deehe jepee nQ Deewj ue#ceCe peer Deeeee& nQ,
ue#ceCe peer kees Yeer heeogkeeheer" eeefnS Deewj Deehekees
Yeer~ Deehekeer heeogkee lees Yejle peer ueskej eues iees~
cesje heer" Ske meeLe oesveeW kee heeogkeeheer" yevesiee~
Deeeee& he ceW ue#ceCe kee Deewj jepee kes he ceW
Deehekee~ megeerJe Deehekees osKekej emeVe neWies, Deeeee&
kees osKekej emeVe neWies~ ieg Deewj ieesefJevo kees osKekej
emeVe neWies~ lees eYees! nceejer heer" hej yew" peeFes keeeWefke
Ske efveece nw veerefleMeee keehe=sve mesJeesoke pe"jsCe ngleeMeveced~
mJeeefceveb meJe&YeeJesve hejueeskececeeeee~~
mete&veejeeCe keer efkejCeeW kee mesJeve heer" mes kejvee
eeefnS, Deefive kee leehe oe mes uesvee eeefnS, mJeeceer
keer meJe&YeeJe mes mesJee kejveer eeefnS Deewj hejueeske kee
mesJeve ceeee jefnle Yeefe mes kejvee eeefnS~ mejkeej!
Deehe mete&kegue kes mete& nQ Dele Deehekees heer" hej efye"e
efueeeYeeveg
heer"
mesFe Gj Deeieer~
mJeeefceefnb meJe&YeeJe
ue leeieer~~
leefpeceeee
mesFhe
hej ueeskee~
efceefnb mekeue YeJe mecYeJe Meeskee~~
ekeej meKeb jecesCe eefleewJeeefivemeeef#ekeced~
lelees Jeevejjepesce JewjevegkeLeveb eefle~~
jeceeee Jesefoleb meJe eCeceeod ogefKelesve e~
eefle%eeleb e hesCe yeeefuevees nveveb eefle~~
Gheefve<eod ceW JeefCe&le e megheCee& meegpee meKeeee
ceW JeCe&ve nw efke Ske Je=#e hej efpeme ekeej oes he#eer
efehekekej yew"s nQ GveceW mes Ske heue kees Keelee nw Deewj
(6)
otmeje ve Keekej Yeer emeVe jnlee nw~ es hetjs ue#eCe Fme

emebie ceW Ie jns nQ YeieJeeve eerjece Deewj megeerJe Ske
ner MeeKee hej oesveeW yew"s nQ, oesveeW efce$e nQ, oesveeW Deepe
meceeve heefjefmLeefle ceW nQ~ efkevleg DeYeer megeerJe kees jepe
efceuesiee~ YeieJeeve jece jepeYeesie kees ve uesles ngS Yeer
emeVe jnWies~ hej Fme efmeevle kees keewve mecePeees?
nceves Deveske yeej kene nw efke keg Ssmes eMve nQ efpevekee
meceeOeeve ueesieeW kees veneR efceue heelee~ eneB Ske yeeJeeo
kewmes efme nesiee? Ske ye[s Deeee& keer yeele nw efke
keYeer Yeer Dewle Meyo nceves Gheefve<eod ceW YeeJeJeeeke
veneR osKee~ en Meyo peye Yeer Deeee nw yee kee efJeMes<eCe
yevekej Deeee nw efMeJecewleb elegLe cevevles Dewleb
leceme hejced (jecemleJemejepe) jecemleJejepe hej oes
Yee<e efueKes iees~ Ske lees oes meew Je<e& henues eer nefjoeme
mJeeceer ves efueKee~ DeeesOee keer hejcheje ceW Fmekee
DevegJeeo DeYeer ngDee nw osKee nw~ peefue mebmke=le ceW
yengle megvoj Yee<e nw~ ceQves Yeer Yee<e efueKee nw eeeie
kegcYe ceW Gmekee ueeskeehe&Ce ngDee Lee efnvoer DevegJeeo
Yeer nceves efkeee nw~ Jen Yee<e hetCe& efJeefMeewlehejke
nw~ eerjece peerJe kes meKee nQ Fme yeele kee hetCe& eeesie
eneR ngDee~ Deefive kees mee#eer oer ieF&~ eneB kee Deefive
keewve nw? JeeJeneefjke he ceW lees nvegceeve peer ves Deefive
peueeee, hejceeLe& ceW nvegceeve peer Deeeee& nQ nceejs eer
jeceevevo meceoee kes~ eLece Deeeeee& meerlee peer nQ
nvegceeve peer cenejepe otmejs Deeeee& nQ~ jece veece ner
Deefive nwpeemeg veece heeJeke DeIe letuee Gvekees mee#eer
oskej megeerJe mes YeieJeeve jece keer efce$elee nvegceeve peer
ves kejeF&~ megeerJe ves kene es legcnejs efce$e nQ~ legce efce$e
kes yess nes es legcnejs efce$e nQ~ YeieJeeve jece keer megeerJe
mes efce$elee nes ieF&~ oesveeW Ske otmejs mes megKe-ogKe ken
jns nQ~ megeerJe ves kene-mejkeej! ceQves osKee Ske ceefnuee
kees je#eme efuees pee jne Lee~ GvneWves Deheves Gejere ceW
keg DeeYet<eCe yeeBOekej nceejs eneB efieje efoes Les~ meerlee
peer eLece Deeeeee& nQ Jes peeveleer nQ efke JeevejeW kees
YeieJeeve jece keer MejCeeieefle uesveer nw Deewj MejCeeieefle
leye efceuesieer peye Fvekes heeme kehe veneR nesiee~ Fvekee
kehe leye peeeiee peye Fvekees meerlee peer kee esce he
eehle nesiee~ nce ueesie oer#ee osles mecee escehe G{e
osles nQ leye oer#ee osles nQ~ eerjece ves osKee efke meerlee peer
kee heeruee Gejere Lee GmeceW meerlee peer ves leerve DeeYet<eCe
yeeBOes Les vethegj, kesetj Deewj kegC[ue~ en ueekej megeerJe
GheefmLele kej jns nQ~ YeieJeeve jece ves kene ue#ceCe!
FvnW leefveke heneevees~ Jeeuceerefke jeceeeCe kee en
Mueeske yengle eefme ngDee~ ue#ceCe peer ken jns nQvewJe peeveeefce kesetjs vewJe peeveeefce kegC[ues~
vethegjs lJeefYe peeveeefce efveleb heeoeefYeJevoveeled~~
en yengle cece&mheMeea Mueeske nw~ kegceej ue#ceCe
kenles nQ eYees! ceQ YeeYeer ceeB kes kegC[ueeW kees veneR
peevelee ceQves GvnW keYeer osKee ner veneR nw~ Gvekes kesetjeW
(yeepetyevo) kees Yeer veneR peevelee~ efkevleg veghetj kees
peevelee ntB heneevelee ntB keeeWefke efvejvlej Gvekes ejCeeW
kee Jevove kejlee ntB~ Dele mheMe& mes ceQ heneeve uetBiee
efke es ner YeeYeer ceeB kes veghetj nQ~ YeieJeeve eerjece megeerJe
peer mes DeeYet<eCeeW kees ues jns nQ~ ieesmJeeceer peer cenejepe
efueKeles nQceeBiee jece legjle meesF& oervne~
he Gj ueeF meese Deefle keervne~~
YeieJeeve he kees oe mes ueieekej Meeske meeiej
ceW [tye iees~ megeerJe ves kene Deehe efevlee keeeW kejles
nw? ceQ meye ekeej mes Deehekeer mesJee keBiee~ YeieJeeve
ves kene-megeerJe! legce Jeve ceW keeeW jn jns nes? leye
megeerJe ves-
jeceeeeJesefoleb eCeeeod ogefKelesve e~
YeieJeeve jece kees ogKe kes meeLe efveJeosve efkeee~
mejkeej! cee kee heg$e ceeeeJeer DeeeceCe kejves nceejs
eneB Deeee Lee~ yeeefue kees Gmeves ueuekeeje Lee, yeeefue
ves Gmekee heere efkeee~ Jen Yeeiee Deewj ieghee ceW peekej
efhe ieee~ leye yeeefue ves cegPes kene efke legce cesjer
eleer#ee kejvee Deewj eefo ceQ ve DeeTB lees peeve uesvee efke
ceQ ceeje ieee~ ieesmJeeceer peer cenejepe kenles nQceeme efoJeme lenB jnsGB Kejejer~
efvemejer efOej Oeej lenB Yeejer~~
ceeme ceeves yeejn DeLee&led yeejn ceeme Jeeues efoveeW
leke ceQ jne Lee~ peye Yeebkej Ketve keer Oeeje efvekeueer
leye ceQves meesee efke yeeefue kees je#eme ves ceej [euee leye
ej hej efMeuee jKekej ceQ Yeeie Deeee~ cegPes jepee yevee
efoee ieee ceQves YeeF& kee ee Deeefo efkeee Deewj Deevevo
mes jnves ueiee~ FOej yeeefue ves je#eme kees ceeje Deewj
efkemeer ekeej efMeuee kees nekej Deeee lees osKee efke
ese YeeF& efmebnemeve hej efJejepeceeve nw~ Gmes yengle
eesOe Deeee, megeerJe ves #ecee ceeBieer hejvleg yeeefue ves
#ecee veneR efkeee~ megeerJe kees heere Gmekeer helveer kees
ues efueee Deewj peneB-peneB megeerJe peeles JeneB-JeneB peelee~
peye megeerJe kees keneR MejCe veneR efceueer leye nvegceeve
peer ves megeerJe kees yeleeee efke Deehekees mcejCe veneR
nesiee efke peye Fmeer ceeeeJeer kes yess ogvogefYe ves YeQmes kee
he OeejCe kejkes yeeefue hej DeeeceCe efkeee Lee leye
yeeefue ves IeveIeesj eg kejkes Gmes ceeje Deewj Gmekes
Mejerj kees G"ekej $e+<ecetke heJe&le keer Deesj heQke
efoee~ Fmekes je mes celebie $e+ef<e kee Deeece otef<ele
ngDee Lee leye celebie $e+ef<e ves Meehe efoee efke Deye
$e+<ecetke heJe&le hej yeeefue Deeeiee lees Fmekeer ce=leg nes
(7)
peeeieer~ megeerJe mes nvegceeve peer ves kene efke Deye Deehe
eneR jefnes eneB yeeefue keoeefhe veneR Deeesiee~ en Meehe
JeevejeW ves yeeefue kees yelee efoee Lee~ leye YeieJeeve jece
ves eefle%ee keer Deewj megeerJe mes kene efke Deehe efevlee
cele keerefpeS Jewmes lees ceQ yeeefue kee JeOe ve kejlee efkevleg
Deehekeer helveer kee Fmeves DehenjCe efkeee nw en peIevelece
heehe Gmeves efkeee nw Dele ceQ yeeefue kee JeOe DeJeMe
keBiee~ Fme emebie kees Deehe yengle Oeeve mes megefvees
Fme efJe<ee hej yengle eee&eW nw efkeef<kevOeekeeC[ kee
en emebie eesleJe nw~ YeieJeeve jece ves yeeefue JeOe keer
eefle%ee keer hejvleg megeerJe ves kene cegPes efJeeeme veneR nw
efke Deehe yeeefue kees ceej mekeWies~ ue#ceCe peer ves kene
yeleeFes Deehekees efkeme ekeej efJeeeme nesiee~ leye megeerJe
ves kene mejkeej! yeeefue ves ogvogefYe je#eme kee DeefmLe
mecetn (nefeeB) Ske eespeve otj heQke efoee Lee eefo
YeieJeeve jece Deheves Ske ejCe mes Fme DeefmLemecetn
kees otj heQke mekeW lees cegPes efJeeeme nes peeeiee efke es
yeeefue kees ceej mekeWies~ leyeogvogefYe DeefmLeleeue osKejeS~
efyeveg eeeme jIegveeLe {neS~
osefKe Deefcele yeue yee{er eerefle~
yeeefue yeOeJe Fve YeF& hejleerleer~
cenef<e& Jeeuceerefke peer ves JeCe&ve efkeee nwSJecegkelJee leg megeerJeb meevlJeeved ue#ceCeeepe~
jeIeJees ogvogYes keeeb heeoebiegsve ueerueee~~
leesueefelJee ceneyeengefe#eshe oMeeespeveced~
Deemegjme levegb Meg<keeb heeoebiegsve Jeere&Jeeved~~
YeieJeeved cegmkegjeves ueies Deewj meeseves ueies efke
Yee keer keee efJeJeMelee nesleer nw~
eceMe........
(8)
mebieefle- etBefke en eesie Deveeefo nw FmeefueS ceQves Dehejb YeJelees pevce hejb pevce efJeJemJele~
Fmekeer meceoee hejcheje kees veJeerve kej efoee~ Dele keLecesleefpeeveereeb lJeceeoew eeseJeeefveefle~~4~4
legce Fmekeer eceeefCekelee ceW mebosn ve kejkes eehetJe&ke
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- eer Depeg&ve efpe%eemee
Fmekee Devegeve kejvee~ ener yeele YeieJeeved Deeies kenles kejles nQ- ns YeieJeved, Deehekee pevce lees Dehej DeLee&led
nQ~
DeeOegefveke nw~ DeLee&led Deeheves cesjs meceeve keeue ceW
me SJeeeb ceee lese eesie eese hegjeleve~
pevce efueee Deewj mete&veejeeCe kee pevce hej DeLee&led
Yeeesefme ces meKee esefle jnmeb esleogececed~~4~3
mete&veejeeCe kee pevce keMehe Deewj Deefoefle mes keeefle&ke
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- Jener en hegjeleve
eesie Deepe cegPe YeieJeeve ke=<Ce eje efJeYeeie hetJe&ke Megkeue <eer kees ngDee Lee~ lees ceQ kewmes peevetB DeLee&led
kene ieee keeeWefke legce cesjs Yee Deewj meKee Yeer nes en kewmes mecePetB efke Deeheves me=ef kes DeejcYe ceW Fme eesie
kees mete&veejeeCe mes kene Lee~
jnme Delevle Gece nw~
JeeKee- eneB Depeg&ve keer efpe%eemee en nw efke
JeeKee- me SJeeeb kee leelhee& nw pees JewJemJele
cevJevlej kes eejcYe ceW mete& veejeeCe mes kene Lee Jener Deehe lees cesjs meceJeemke nQ DeLee&led ieerleesheosMe keeue
legcemes Yeer kene~ keeeWefke legce cesjs Yee, meKee Deewj ceW Dehevee veyyesJeeB Je<e& hetCe& kej jns nQ Deewj mete&veejeeCe
mecyevOeer efMe<e nes~ Deewj en jnme Delevle Gece nw me=ef kes eejcYe ceW ner keMehe Deefoefle mes DeJeleej ues
pees DeYee Deewj DeefMe<e mes veneR kene pee mekelee~~~eer~~ egkes nQ~ Gme mecee Deehekee en Mejerj jne ner veneR
mebieefle- eerDepeg&ve eeefhe eerke=<Ce kees hejyee nesiee lees Deeheves Fmeer Mejerj mes mete&veejeeCe kees eesie
hejceelcee kes he ceW peeveles nQ, veneR lees Jes ieerlee 1/24 kee GheosMe kewmes efoee? eefo kenW efkemeer otmejs Mejerj
ceW, Deegle ieerlee 1/31 ceW, kesMeJe ieerlee 1/32 ceW, kees OeejCe kejkes lees Gme mecee keer Ievee kee Deehekees
ieesefJevo ieerlee 1/35 ceW, ceOegmetove ieerlee 1/36 ceW,
mcejCe kewmes nw, eefo kenW efke peelemcejlJeeled DeLee&led
peveeo&ve ieerlee 1/37 ceW, ceeOeJe Deeefo YeieJeledhejke
cegPes hetJe& pevce keer meye yeeleW mcejCe nQ lees eYees en
mecyeesOeveeW ceW YeieJeeved kees mecyeesefOele kewmes kejles?
efhej Yeer Jes mechetCe& peerJeelceeDeeW kee eefleefveefOelJe kejles efJeMes<elee lees yengle ueesieeW ceW osKeer peeleer nw~ efhej Gve
ngS YeieJeeved kes eercegKe mes ner meeceeve ueesieeW leke peelemcej meeceeve ueesieeW ceW Deewj DeeheceW Devlej ner
hejcesej kes DeJeleej ceerceebmee keer eeceeefCeke Jewefoke keee jne? Depeg&ve kes Fme eMve hej YeieJeeved eer ke=<Ce
eee& esef<ele kejves keer ef mes ner eeke=le De%eeveer ceveg<e 6 MueeskeeW ceW Jewefoke Deewj eeceeefCeke ceerceebmee emlegle
kejles nQ~ ~~eer~~
pewmee eMve kej yew"s-
mebieefle- meJe&eLece YeieJeeved Deheves Yee Depeg&ve
keer Deuhe%elee Deewj Deheveer meJe&%elee efme kej jns nQ~
DeLee&led meeceeve peelemcej DeefOeke mes DeefOeke oes pevceeW
keer yeele peeve mekeles nQ~ keg ueesie Deheves Ske pevce
keer DeefOeke mes DeefOeke 100-50 IeveeSb peeveles
neWies hejvleg ceQ Deheves hetJe& kes meYeer pevceeW keer meYeer
IeveeSB peevelee ntB~ legce Ske Yeer Ievee veneR peeveles~
kesJeue keCe& kes efJejesOe kes mecyevOe ceW Gmekes meeLe
Ieer ngF& legcnejs hetJe& pevce keer Ske ner Ievee kee legcnW
keg mcejCe nw~
yentefve ces Jeleerleeefve pevceeefve leJe eepeg&ve~
leevenb Jeso meJee&efCe ve lJeb JeslLe hejvlehe~~4~5~~
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- ns Depeg&ve! cesjs
Deewj legcnejs yengle mes pevce Jeleerle nes egkes nQ~ ceQ
Deheves Deewj legcnejs Gve meYeer pevceeW kees peevelee ntB~ ns
hejvlehe! legce veneR peeveles~
JeeKee- Depeg&ve Meyo eneB MegYeevlekejCe kes
efueS kene ieee nw~ legcnejs Deewj cesjs yengle mes pevce nes
egkes hejvleg cesjs pevce ceW YeeeW kes esce keer efJeJeMelee
nesleer nw Deewj legcnejs pevce ceW Oecee&Oece& keer~ cesje pevce
ueeruee mes ner neslee nw~ legcnejs meceeve ceQ Yeer osJe, vej,
eflee&ked, Mejerj OeejCe kejlee ntB~ Devlej en nw efke cesjs
Mejerj efvele nesles nQ Deewj legcnejs Deefvele, legce DeCeg
Deewj Deuhe%e nes Deewj ceQ Jeeheke leLee meJe&%e~
cegC[keesheefve<eod ceW Yeer kenles nQ e meJe&%e meJe&efJeled
eme %eeveceeb lehe, FmeefueS ceQ legcnejs Deewj Deheves
meYeer pevceeW kees peevelee ntB~ ~~eer~~
mebieefle- Deye YeieJeeved kes DeJeleej kes mecyevOe
ceW Depeg&ve yengle meer efpe%eemeeSB kejles nQ~ ns eYees! Deehe
Oece& Deewj DeOece& Fve oesveeW mes hejs nQ~ efhej Deehe ceW
Mejerj Oece& kewmes efme nesiee? Deehe mJeeb efnjCeieYe& nQ
(9)
efhej Yeer keewmeuee, eer osJekeer Deeefo ceeleeDeeW kes ieYe&

ceW Deehekee efveJeeme kewmee? Deehe DeheefjefVe nQ DeLee&led
Deehe efkemeer meercee ceW veneR yevOeles~ DeLee&led SkeosMeJeleea
kewmes? Deehe yee neskej yeeueke kewmes? Deehe efvejbpeve
neskej DeJeleej keeue mes Debpeve kewmes OeejCe kejles nQ?
Fme ekeej Depeg&ve kes Deveske eMveeW kee Ske meeLe
meceeOeeve kejles ngS YeieJeeve peveeo&ve yeesuesDepeesefhe meVeJeeelcee Yetleeveeceerejesefhe meved~
eke=efleb mJeeceefOeee mecYeJeeceelceceeeee~
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- ns Depeg&ve! ceQ
Deepe DeLee&led pevce jefnle DeJeeelcee DeLee&led
efJeveeMejefnle Mejerj Jeeuee Deewj mechetCe& eeefCeeeW kee
F&ej neslee ngDee Yeer Deheves mJehe Deewj mJeYeeJe ceW
efmLele neskej DeLee&led efkemeer Yeer heefjefmLeefle ceW YeieJeee
kees ve es[les ngS Deheveer eesieceeee kes meeLe GlheVe
neslee ntB~
eceMe........
megOeer hee"ke #ecee kejW

eerleguemeerheer" meewjYe kes Deewue 2009 kes
De ceW he= 9 hej peeemeer eslkece&Cemles0 Deewj
JeeefceesCesJe Jeekeesve0 eerieerlee, DeOeee leerve
kes eLece leLe efleere Mueeske he ieS nQ~ Fvekes
mLeeve hej eerieerlee, DeOeee elegLe& kes eLece leLee
efleere es Mueeske eceMe mecePes peeSBFceb efJeJemJeles eesieb eeseJeevenceJeeced~
efJeJemJeevceveJes een cevegefj#JeekeJesyeJeerled~~
SJeb hejcheje eehleefceceb jepe<e&ees efJeog~
me keeues vesn cenlee eesieesve hejblehe~~
megOeer hee"ke Fme $egef kes efueS #ecee kejW~
-mecheeoke ceC[ue
(10)
eervewecf e<eejCeleerLe& kee cenlJe

meleegies vewefce<eejCes $esleeeeb e heg<kejs~
ehejs keg#es$es keueew iebiee eJele&les~~
meleegie ceW vewefce<eejCe, $eslee ceW heg<kej, ehej ceW
keg#es$e, Deewj keefueegie ceW iebieepeer kee efJeMes<e cenlJe
nw~
hegjeleve keeue ceW vewefce<eejCe #es$e ceW ieeemegj
veeceke Ske yengle yeueMeeueer efJeMeeue owle ngDee~
Ske yeej Gmeves Ieesj lehemee kejkes Deveske ceb$eeW
kee hee" kejkes YeieJeeve kees mJeeb Deheves meeceves
GheefmLele nesves kees efJeJeMe kej efoee~ eYeg ves Gmes
Jejoeve ceeBieves kees kene, Jejoeve ceeBieves kes mLeeve hej
Gmeves YeieJeeve mes kene efke ceQ Deehemes keee ceeBietB eefo
Deehe ner keg ceeBievee eenles nw lees ceeBie ueerefpeS
YeieJeeve kees en helee Lee efke ieeemegj efyevee Deheveer
Fe kes cej veneR mekelee GvnW DeJemej efceue ieee
Deewj GvneWves ieeemegj mes kene nce eenles nQ efke Deehekeer
ce=leg nceejs neLeeW nes~ Jen Flevee ye[e oeveer, Gmeves
leLeemleg ken efoee~ Gmeer mecee YeieJeeve efJe<Ceg ves
Deheves megoMe&ve ee mes Gmekes gke[s kej efoes Gmekee
Mejerj leerve gke[eW ceW ye ieee~ Gmekes ejCeeW kee
efnmmee efyenej #es$e ceW ieee ceW peekej efieje Jen
ieeeOeece kenueeee~ Deehe JeneB peekej efhelejeW kees
efheb[ oeve kejles nQ JeneB efhelejeW kes ejCeeW keer hetpee
nesleer nw~ Jen #es$e ejCeieee kes veece mes eefme
ngDee~ Thej kee efnmmee DeLee&led cemleke yeerveeLe ceW
efieje Gme peien kee veece keheeueieee kene peelee nw~
eer
DeeMeer<e Meeeer
JeneB Deiej Deehe efheb[oeve kejles nw lees efhelejeW kes MeerMe

keer hetpee nesleer nw~
yeere kee efnmmee vewefce<eejCe ceW ner jn ieee eneB
hej eefo Deehe efheb[oeve kejles nw lees efhelejeW kes hes keer
hetpee nesleer nw eeefve Gvekes hes Yejles nQ~
Fme lejn Gmekes Mejerj kes leerve gke[s leerve peien
efiejs efhej Yeer Jen veneR ceje leye $e+ef<eeeW ves yeee peer
mes hete Deye keee kejW? yeee peer ves kene efke Fmekeer
eleer hej e%eMeeuee yeveekej e%e kejW~ leye $e+ef<eeeW
ves Ske npeej Je<e& leke Gme hej e%e efkeee efhej Yeer
Gmekeer ce=leg veneR ngF& leye YeieJeeve efJe<Ceg ves ieeemegj
mes hete efke ns ieeemegj! Deeheves nceW Jeeve efoee Lee
efke Deehekeer ce=leg cesjs neLeeW nesieer efhej Ssmee keeeW veneR
nes jne nw? leye ieeemegj ves kene YeieJeved! cegPes Deheves
keF& pevceeW kee mcejCe nw, ceQ yengle pevce ues egkee ntB
cegPes helee nw efke cejves kes yeeo Deelcee keer keee ieefle
nesleer nw? peye eeCeer mebmeej mes peelee nw lees henues Jen
efhelejueeske ceW efhelej yevekej peelee nw~ efhelej ueeske Yeer
he=LJeer ceb[ue pewmee nw~ he=LJeer hej Ske mete& kes leheves
mes Fleveer eev[ ieceea nesleer nw efke eneB meyekees Meerleuelee
keer DeeJeMekelee nesleer nw~ meye Meerleue peue Deewj
"b[er nJee eenles nQ~
ieeemegj ves kene YeieJeved! he=LJeer hej lees Ske
mete& lehelee nw leye en neue nw efhelejueeske ceW lees ome
npeej Ske meew mete& leheles nQ~ JeneB keer Yeer<eCe G<Celee
mes $emle peye Deelcee heelee ngDee JeneB kes ueesieeW
mes Meerleuelee eoeve kejves kees kenlee nw leye Deehekes
hee<e&o kenles nQ~ he=LJeer ceb[ue hej keYeer Deeheves Je=#e
ueieees nQ ee oeve efkees nQ lees Deehekees Gme Je=#e keer
eee Deehekees Meerleuelee eoeve kejsieer Jejvee es Deefive
keer Je<ee& kejWies efpememes Deehekee peerJeve Demle Jemle
neskej heeref[le nes peeSiee~ FmeefueS leerLe& ceW Je=#e DeJeMe
ueieeves eeefnS~ ieeemegj ves kene peye nceW YetKe ueieleer
nw nce mJeeefo Yeespeve keer ceebie kejles nQ leye Deehekes
hee<e&o kenles nQ Dehevee hes Yejves kes DeueeJee keYeer
efkemeer kee hes Yeje nw~ keYeer efkemeer YetKes kees DeVeoeve
efkeee nw~ DeeJeMeke veneR nw efke YeC[eje eueJeeS
meeceLe& nw lees "erke nw meeceLe& veneR nw lees eceoeve
kejs DeLee&led efkemeer YeC[ejs ceW hejesmeves keer mesJee Yeer
kej mekeles nQ en Yeer Ske cenehegCe kee keece nw~
efhelejueeske kes hee<e&o kenles nQ eefo Deeheves Ssmee efkeee
nw lees Deehekees mJeeefo Yeespeve eoeve kejWies Jejvee eeW
ner YetKes jnvee he[siee Fme lejn eeCeer Deveske ke
Yeesielee jnlee nw~
(11)
ieeemegj ves kene YeieJeved cegPes Fve meye kee %eeve

nw ns eYees! ceQ en Yeer peevelee ntB efke efhelejeW kes efveefcee
pees Yeer oeve Oece& efkeee peelee nw Gmekee yeerme eefleMele
ner Gme eeCeer kees efceuelee nw yeekeer Deehekes hee<e&o ues
uesles nQ~ lees YeieJeved, ceQ en eenlee ntB efke Fme vewecf e<eejCe
keer Oejleer hej Deiej keesF& Yeer Deheves efhelejeW kes efueS
efkemeer Yeer ekeej kee oeve kejW, YeeieJele hee" kejeeW,
keLee eJeCe kejW lees Jen Mele eefleMele efhelejeW kees ner
efceue peee en ceQ Deehemes Jejoeve kes he ceW eenlee
ntB~
YeieJeved ves kene ceQ Deehemes emeVe ntB Deehekees
Jeeve oslee ntB Deiej Fme vewefce<eejCe leerLe& ceW efkemeer ves
efkemeer ekeej kee keesF& Yeer oeve efoee nw lees Jen hetje
kee hetje Gmekes efhelejeW kees eehle nesiee~ Fme ekeej
ieeemegj kee Gej nes ieee~ vewefce<eejCe leerLe& keer
heeJeve Yetefce efhelejeW kes le=efhle kes efueS hetpeveere Je
heueoeefeveer nw~

emlegefle-hetpee
efovee
efJe<ee
yegDee peer
18 petve 2009 mes

26 petve 2009 leke
veJeefoJemeere
eerue#ceerveejeeCe ceefvoj,
efmebieehegj~
07 pegueeF& 2009
eerieg hetefCe&cee
eerefe$eket ceW ner ceveeeer peeSieer
19 efmelecyej 2009 mes

27 efmelecyej 2009 leke
eerceodYeeieJele keLee
vewefce<eejCe efpeuee-meerleehegj
(Fme keLee kee Deecev$eCe Deieues he= hej osKeW)
(12)
efJeeefJeue#eCe efJeYetefle Oece&eeJeleea eerJew<CeJeeeet[eceefCe, cenecenesheeOeee

peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe kes eercegKe mes eLece yeej
eervewecf e<eejCe leerLe& ceW 1008 eerceodYeeieJele heejeeCe cenee%e
YeieJelesceer cenevegYeeJe,
%eeleJe nw efke Deeieeceer 19 efmelecyej mes 27 efmelecyej 2009 leke De"emeer npeej $e+ef<eeeW keer lehemLeueer
vewefce<eejCe leerLe& ceW hetpeheeo peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe kes eercegKe mes eerceodYeeieJele
keLee kee efJeMeeue SJeb Ssefleneefmeke Deeeespeve efkeee pee jne nw~
en cenee%e efJeekeueeCeeLe& SJeb epeceeveeW kes efhelejeW kees cees#e eoeve kejeves nsleg efhelejeW keer cees#eoeefeveer
veiejer vewefce<eejCe ceW nes jne nw efpemeceW Deehe meYeer meefcceefuele neskej leLee Gmekes epeceeve yevekej hegCe ueeYe
eehle kejW Fme cenee%e ceW 1008 epeceeveeW kes Yeeie uesves keer megefJeOee nw~ pees Yeer cenevegYeeJe efhelejeW kes veece mes,
megKe-Meeefvle-mece=ef Je heefjJeej keueeCe nsleg YeeieJele hee" kejevee eenW Jes MeerIe ner Dehevee veece Debefkele oW~
epeceeveeW keer DeeJeeme-Yeespeve keer JeJemLee Deeeespeve meefceefle ner kejsieer~
Ske epeceeve kes efueS ose jeefMe 5,10000 cee$e nw~ leLee pees epeceeve cenevegYeeJe Deheves ceele= he#eefhele=he#e Je emegj he#e leerveeW kes veece iees$e mes hee" kejevee eenW Jes 15,30000 hees oskej Dehevee veece efueKee
mekeles nQ~
efveJesoke
heb0 DecejveeLe Meeeer

Deeeespeke
njs jece njs ke=<Ce melmebie mesJeemeefceefle

peieodieg jeceYeeeee& Oeece
(yeme mwC[ kes heeme) vewefce<eejCe

efpe0 meerleehegj (G0e0)
heesve veb0- 05865-251272
cees0- 09918331369, 09936377207
[êhe yeveJeeves kee heleenjs jece njs ke=<Ce melmebie mesJee meefceefle
(efceefeKe kece veercemeej 0210112) Fueeneyeeo yeQke kes veece yeveJeekej meefceefle kes veece
vewefce<eejCe kes veece Yespe mekeles nQ~
(13)
Jeefmeeeveefyenejer eerjeOeeieeseJf evo
hetpeheeo
YeeJes efn efJeeles osJees ve kees ve e ce=Ccees~

DeLee&led osJelee YeJeve ceW efJeeceeve nesles nQ ueke[er
ee efceer ceW veneR~ eefo meeOeke kee Meg YeeJe nes lees
YeieJeeved keneR Yeer eke nes mekeles nQ~
keg Fmeer ekeej kee GoenjCe nw nceejs
Jeefmeeeveced ceW efJejepeceeve eerjeOeeieesefJevo peer kee~
osKeves ceW oesveeW ner mejkeej DeOeelegcee cetefle& nQ hejvleg
nQ efevcee~ FvnW cesjer ye[er yeefnve Deewj Deehe meyekeer
yegDee peer [e0 kegceejer ieerlee osJeer efceee kees mesJee kes
efueS meeQhee Lee Ske DeefYe%eele efkevleg ueieYeie omeeW
MeleeefyoeeW kes Fefleneme kes mee#eer efejpeerJeer efmemevle
hejceJeerlejeie 1008 eerhejcenbme eerjCees[oeme peer
cenejepe ves~ peye legcnejer yegDee peer 18 ceF& 1865
kees Deheveer 19 Je<eeae DeuheJee ceW efJejeoer#ee uesves
jCees[oeme peer cenejepe kes heeme GheefmLele ngF& LeeR~
mesJee meeQheles ngS meodiegosJe ves mhe efveoxMe kes mJejeW
ceW kene Lee- ieerlee megefMe<ee kele&Jee
efkecevewefMe<emebenw~ hegve DeeosMe keer cege ceW keneJelmes ieerlee! eermeerleejece peer mes DeefYeVe ceevekej ner
eerjeOeeieesefJevo peer keer meowJe cevemee Jeeee kece&Ce
mesJee kejleer jnvee~ es legcnejer meYeer FeDeeW keer
hetefle& kejWies~ megeesie efMe<ee ves iegosJe kee DeeosMe
efmejceeLes mJeerkeej kej eerjeOeeieesefJevo kees eehle efkeee~
keg efoveeW kes efueS eerheg<kej ceW Devevlej keg Je<eeX
kes efueS jepekees ceW efJejepeves kes heeeled eerjeOeeieesefJevo
kee ceve iebieeej Deevevole eer nefjej ceW mLeeeer
he mes efveJeeme kejves kee nes ieee~ eYeg kee mebkeuhe
keewve eue mekelee Lee~ 1987 kes efomecyej cenerves ceW
cesjer Deesej menejeceeeCe keLee nefjej peejece
Deeece ceW ngF&~ efpemeceW Ske npeej jeceeeCe kes hee"eW
kes meeLe ceQ emlegle ngDee veJeen eerjecekeLee kes efueS~
Fme keLee kees eJeCe kejves kes efueS cesjs meeLe cegkegvo
(legcnejer yegDee peer) Yeer eer nefjej heOeejer LeeR~ Gmeer
mecee nceves nefjej ceW eer jeOeeieesefJevo peer kes efueS
mLeeeer efveJeeme yeveeves kee efveCe&e efueee~ Deye leke
peieodieg peer
efkemeer ekeej meben kejkes nce 72 npeej hees

Fked"e kej heees Les~ Gmeer mes Jeefmeeeveced kee
Yetefceee efkeee~ Gve efoveeW efkemeer kes vekeMes veneR heeme
nes jns Les Deewj DeefOekeejer mhe kenles Les efke eeBoer kes
heefnes kes efyevee heeFue Deeies veneR ye{leer~ hejvleg
jeOeeieesefJevo kes peeot ves efyevee Ietme efoes ner YeJeve kee
vekeMee heeme keje efoee~ Gme mecee nefjej ceW Skecee$e
meleefce$ee-vevo efieefj peer mes cesje heefjee nes mekee
Lee~ GvneR kes mebkesle mes MeesYeejece veeceke YeJeve efvecee&lee
mes DevegyevOe kejkes nceves Jeefmeeeveced kee efvecee&Ce
eejcYe efkeee~ jeOeeieesefJevo peer kee en keewlegke ner
kene peeSiee efke pees ceQ Deheves 11 Je<e& kes keLeeJeeeve
keee& KeC[ ceW cee$e 72 npeej hees pege heeee Lee
Gmeer cegPe JeglheVe efkevleg efveef<ke_eke keLee Jeeeke
kees cee$e 8 cenerveeW ceW ueieYeie leerve ueeKe hees eehle
nes ieS efpevemes ceQ Jeefmeeeveced kee efvecee&Ce keje mekee
Deewj 1988 keer keeefle&ke Megkeuee he_eceer kes efove
legcnejer yegDee peer keer Fe hetCe& ngF& Deewj YeieJeeve
jeOeeieesefJevo yeve ieS Jeefmeeeve efyenejer~ Gvekeer mesJee
hetpee kes efueS meeOeg keer Dehes#ee Leer eLece mJeeb legcnejer
yegDee peer leovevlej cesje efJeje efMe<e Jew<CeJeoeme
heeeled jIegveeLeoeme, hegve jIegJejoeme, Jele&ceeve ceW
jIegvevoveoeme mesJee hetpee kej jne nw~ jeOeeieesefJevo kes
ecelkeej legcnejer yegDee peer ves lees yengle osKes~ GvneR
keer ke=hee mes jepekees ceW ieerleeceefvoj, eeLeefcekeMeeuee,
yeeueceefvoj, peLeveeLe ne@efmheue Deeefo ekeuheeW kee
efvecee&Ce ngDee pees Gme mecee keer heefjefmLeefle ceW meeceeve
Jeefe kes efueS mecYeJe veneR Lee Fmeer ekeej nefjej
ceW Jeefmeeeveced kee efvecee&Ce~ hejvleg ceQves Yeer oes-leerve
yeej jeOeeieesefJevo kes efJeefe$e ecelkeejeW kes DevegYeJe
efkeS~ Ske yeej 1999 kes veJecyej ceW leguemeerheer"
efe$eket ceW eesjer ngF& GmeceW yengle meer yengcetue JemlegSB
jpelehee$e Deewj YeieJeeved kes DeeYet<eCe Yeer eesjeWs kes
neLe ueies~ cesjer Deepee kees en DeMebkee ngF& efke eesj
eerjeIeJe mejkeej keer e=bieej heser Yeer egje ues ieS
(14)
efpemeceW ueieYeie 2 ueeKe kes eerjeIeJe peer kes e=bieej

Les~ leguemeerheer" kes e=bieejer efceefLeueeYeeJe kes jefmeke
mevle Les GvneWves eneB leke ken [euee efke jeIeJe peer
Deheves e=bieej keer j#ee veneR kej heeS peyeefke efkeMeesjer
peer ves Deheves e=bieej keer j#ee kej ueer~ nceejs Yeer ceve
ceW keg{ve nesleer Leer Deewj legcnejer yegDee peer Yeer yeejyeej ogKeer nesleer LeeR efke jeIeJe peer kes e=bieejeW keer og
eesj ogo&Mee kejles neWies hejvleg Lee keg Fmekes efJehejerle~
leguemeerheer" keer eesjer keer Ievee mes keg efove hetCe&
nceeje nefjej peevee ngDee Gmeer mecee Deehe meyekeer
yegDee peer ves jeIeJe peer keer e=bieej heser jeOeeieesefJevo
peer kes ceefvoj kes efveeues Yeeie ceW jKekej nukes kehe[s
mes {ebke efoee Lee~ F&ejere Fe mes Fvekees en leLe
Yetue ieee~ Fme ekeej 2002 leke nce ener mecePeles
jns efke jeIeJe peer keer e=bieej heser egje ueer ieF&~ Fve
leerve Je<eeX ceWs jeOeeieesefJevo peer keer mesJee kee Yeej
jIegyejoeme kes neLe Lee peyeefke Gme Jeefe kee neLe
yengle Dee veneR Lee~ Jen lees #eCe Yej ceW yeerIes kee
efyemmes kejves Jeeuee pevleg Lee~ hejvleg meeceeve Jemleg mes
{keer yengcetue e=bieejeW mes Yejer Fme hesefkee hej Gmekeer
ef kewmes veneR ieF&? peyeefke Jen efvejvlej ceefvoj heefjmej
kees mJe kejlee leLee JemlegSB Gue heue kej mJe
kejlee Lee~ efveefele jeOeeieesefJevo peer ves leerve Je<e& hee&vle
#eCe-#eCe jIegyejoeme keer DeeBKeeW ceW Oetue PeeWkeles ngS
Deheveer ner DeefYeVe DeJeleejer eerjeIeJemejkeej yeeuekejece peer keer e=bieejheser keer j#ee keer~ ceQ eer jeOee kees
YeeYeer ceeB Deewj eer ieesefJevo kees efce$e ceevelee ntB Deewj
GvneR kes ceefvoj Jeeues ke#e ceW ceQ Dekesues ner Meeve
kejlee ntB~ Skeefove nefjej ceW ner ceQ mJehve ceW Lee ee
peeie=le ceW ken mekelee ntB mJehveeYeeme ceW osKee efke
jeceueeruee eue jner nw~ JeeleeJejCe jmecee nw efveefMeefLeveer
kes Deeveve kees Dece=leebMegceeueer evcee efkejCekegbkegceeW
mes DeefYejef_pele kej jns nQ cesjs ner mece#e Deueewefkeke
MeesYeeceeer <ees[Me e=bieej mecheVe veerueheefjOeeve OeeefjCeer
Je=voeJeve efyeneefjCeer jeOeejeveer kevnwee peer kees
ieueyeefneeB oskej Ke[er nQ cesjer Deesj ef kejkes keneYe! legce osJej nes vee~ Ske Mueeske megveeDees- ceQves
efJeuecye efkees efyevee ner mJehveeYeeme ceW en Mueeske

he{eve=levceeceetefjkee heefleheleod yeje&n&ceewefueuemeêrJelmeb peveJelmeueced veJe IeveMeeceb efJejeceb ef<eeced~
kevohee&efcele megvojb veJejb Je=voeJeveerYet<eCeb,
eerjeOee cegKeke_pece_pegceOegheb leeefheveerueb ees~~
DeLee&led veeeles ngS ceetjer yeuueYe ceesj kes efiejs
ngS hebKe mes efveefce&le cegkeg OeejCe efkeS ngS eerJelme
uee_ve YeeJelmeue veeruecesIe kes meceeve Meeceue,
Me$egDeeW kees ve kejves Jeeues kees efkeece megvoj veeW
ceW es, Je=voeJeve kes Deuebkeej leceeueveerue eerjeOee
kes cegKekeceue kes Yecej eerke=<Ce kees ceQ Deeee kejlee
ntB~ cegPes hetCe& mcejCe nw efke Mueeske megveles ner jeOee peer
ves ceele=YeeJe mes hetCe& neskej cesjs Jeecekeheesue kees etce
efueee~ Deepe Yeer Jen Me cesjs jesceebe kee keejCe
yeve peelee nw~ legjvle efhej ceQ TBes mJej ceW efeuueeeecegkegvo, cegkegvo! mJej megvekej legcnejer yegDee peer Deheves
ke#e mes Deekej Deewj evoe megJesoer yeenj mes efkeJee[
KeKeeves ueies~ meYecee Jesie ceW efJeue ceQ heeBe efceefve
leke yevo oesveeW ojJeepeeW kees veneR Keesue hee jne Lee~
efkemeer ekeej ceW eke=eflemLe ngDee oesveeW ojJeepes Keesues~
hej yengle keeBhe jne Lee~ jeOee peer kes mece#e ieeee
ngDee en Mueeske ceQves meYeer kees efueKeJee efoee~ ener
jeOee ieesefJevo keYeer-keYeer cesjs efJeveeso kes kesv yeveles
jns nQ Deewj ceQ Yeer keYeer-keYeer Deheveer YeeYeer ceeB Deewj
efce$e mes jefmeke efkevleg ceee&efole efJeveeso kej jne nBt~
cesjs meKemecyevOe keer j#ee kejles ngS efeeeefeelece ves
Deheveer efJeJeen ceneslmeJe jeeves keer "eve ueer nw~
Deeieeceer 5 petve 2009 kees meieeF& Jeeioeve Deewj
7 petve efleefLe kees efeeeefeelece kee efJeJeenGlmeJe nesiee
GmeceW ceggPes yejeleer yeveves kee meewYeeie efceuesiee~ Mes<e
JeCe&ve Deieues Debke ceW~ eneB Flevee ner kenkej efJejece
ues jne ntB efkepee jeOeeieesefJevo pet efieefjOej eeCeeOeej~
ogueefnve keerjefle uee[ueer otuen vevokegceej~~
efeeeeerlece keer pee~
(15)
pee peieVeeLe
"s ngS Yee kees YeieJeeved kee ceveevee

Deye leke Deelee nw jne mJeeceer kes ef{ie oeme~

efkevleg Deepe mJeeceer eues efvepe mesJeke kes heeme~~
eerpeieVeeLe peer kes emeeo kee mesJeve efkees ngS
oes Je<e& nes jns Les, cesjs ceve hej efJekeuelee kee kenj
yejme jne Lee~ ceQ Yeer JemleleeDeeW kes keejCe peieVeeLe
peer kes oMe&veeW kes efueS DeJemej veneR eehle kej heeee~
mebeesie mes G[ermee yeeueebefieefj ceW mehleefoJemeere eerceodYeeieJele kee keee&ece yevee~ cegPes efJeiele 10 ceF&
2009 mes 16 ceF& 2009 leke kes efueS JeneB peeves
kee megeesie efceuee~ Gmekes henues Ske ceF& mes meele ceF&
leke heefeceer echeejCe yeiene ceW cesje keee&ece Lee~
ceOe ceW oes efove kee Devlejeue cesjer emeVelee kee
keejCe yevee~ ceQves ceve ner ceve meesee efke Fme Devlejeue
kee meogheeesie kejkes ceQ peieVeeLe peer kes oMe&ve keB~
Fmeer ef mes efJeiele Dee" ceF& 2009 kees 12.40
Deheje ceW hevee mes keesuekeelee kes efueS peeves Jeeueer
pes heueeF keer efefke Deewj JeneB mes meeeb 7 yepes
YegJevesej peeves Jeeueer heueeF mes oes ueesieeW keer efefke
Deejef#ele keje ueer~ Gmeer eespevee kes DeeOeej hej Deveske
ke menles ngS ceQ Deheves jeIeJeeeve mes ye[s-ye[s
peeceeW kees heej kejles ngS Dee" ceF& kes eele hevee
hengBekej peuoer mes jeIeJe mesJee mecheVe kej

efeueefeueeleer Oethe ceW Deheveer efJeeeLeea megJesoer kes meeLe
hetJee& 11 yepes hevee nJeeF& Des hej hengBee~ Gme
mecee hevee kee leeheceeve 50 ef[eer mewefumeeme Lee~
yeesef[ie kejJee oer~ efejeleer#ee kes heeeled peye yeme ceWs
yew"kej ceQ efJeceeve kes heeme hengBeves ner Jeeuee Lee efke
leye leke Jeeheele pewmee nes ieee~
metevee efceueer efke leeheceeve keer DeefOekelee kes
keejCe en G[eve veneR Yej mekesiee Dele en efJeceeve
efvejmle efkeee pee jne nw~ cegPes Deheej ke ngDee Deewj
iueeefve Deewj DeJemeeo mes Pegueme ieee~ eerKe he[e ceQ
keeeWefke Deye eerjIegveeLe kes ner DeefYeVe mJehe
eeCeefeelece peieVeeLe peer kes oMe&veeW kee Deevevo
JeJeefnle nes ieee~ efvekeueles ngS DeeBmet efhees Deewj
vewjeMe kes JeeleeJejCe ceW eJeeme mLeeve hej ueewe~
efhej ke[ekes keer Oethe ceWs Deheves ner jeIeJeeeve mes
evoveJemle ceve kes meeLe G[ermee keer Deesj eue
he[e~ mebeesie mes Fve efoveeW cesjs jeIeJeeeve kee Ssmeer Yeer
keece veneR kej jne nw~ ceeie& ceW keesF& Yeer Yeespeve ve
uesves kee cesje { efveece peieVeeLe oMe&veeW keer
Devleefhe&heemee Deewj 52 ef[eer0 mewefumeeme hengBes ngS
(16)
leeheceeve mes peefvele yeee efheheemee Fve oesveeW ves cegPes hegve otmejs efove peieVeeLe peer ves Ske ceefnuee kees esjCee
PekePeesj kej jKe efoee~ ceQ KeerPee Deewj peieVeeLe peer oer Deewj Jes Yeer hegjer mes yeebueeefieefj keer 500 efkeueesceerj
kees GueenveeYeje lelkeeue mJejefele Mueeske megveeee- otjer lee kejkes emeeo ueskej GheefmLele ngF~ FmeceW
SwMeeefYeceevesve efo#eceeCeb mJeb ceeb peieVeeLe Je=#ee JenbmlJeced~ Deewj efoJelee Deewj ceOegjlee Leer~ efhej meeleJeW efove
kegveeefmlekes Jew egeOf e jeceYeeeee meneeb cegnjg epegnese<f e~~ peieVeeLe peer ves keee&ece kes Deeeespeke cenvle
DeLee&led- ns peieVeeLe! legceves Deheves F&ejlee kes yepeceesnve MejCe peer kees esjCee oskej efvepeer S0meer0
Denbkeejlee kes keejCe Deheves oMe&veeW kes efueS Fgke keej mes cegPes YegJevesej hengBeJeeee~ cesjs ceve ceW #eewj
cegPe Deefke_eve Meejerefjke ee DemeceLe& yeeeCe kejeves keer Fe ngF&~ JeneB pees veeF& cenesoe efceues
Gvekee ceQves veece hete- GvneWves kene cesje veece ceOegmetove
Jew<CeJe Yee kees JeLe& ner efJeefIvele kej efoee~ DeLee&led
nw ceQ hegjer kee efveJeemeer ntB~ ceQ eefkele jn ieee, Jes yeeue
peeveyetPekej oes oes efJeceeve efvejmle kejJee efoS~ peyeefke
yevee jns Les Deewj ceQ Gvekes gjs kes mheMe& ceW peieVeeLe
YeieJeved! peye ogveeefmleke ueesie legce hej nceuee yeesueles
peer keer ke=hee keer DevegYetefle kej jne Lee~
nQ leye Deheveer meneelee kes efueS cegPe jeceYeeeee&
hegve jeIeJe peer keer mebef#ehle mesJee mecheVe kejkes
kees ner iegnej ueieekej yeej-yeej yegueeles nes~ efveefele
efJeiele 17 ceF& kees hetJee& 9 yepes nce ueesie peieVeeLe
he mes cesjs Gueenves mes peieVeeLe peer Deenle ngS Deewj
peer kes oMe&veeW kes efueS hegjer kees emLeeve efkeS~ Gmeer
Gmekee heefjCeece ceQves mJeeb osKee~ yeeueebefieefj ceW Deheves
efove efJeiele efove ner efveJee&efele G[ermee kes cegKecev$eer
DeeOeeeflceke Devegpe mele e%eevevo mejmJeleer peer kes
peieVeeLe peer kes oMe&veeW kes efueS hegjer Dee jns Les~ meYeer
Deevevo efvekesleve ceW ceQves eJeeme efkeee "erke eewLes ceeie& DeJe Les hej cesjer keej kees efkemeer ves veneR
efove peieVeeLe peer kee heC[e hegjer mes emeeo ueskej jeskee~ ceQ efveyee&Oe he mes Deheves efJeeeLeea megJesoer leLee
heeBe meew efkeueesceerj otj mes cesjs eneB GheefmLele ngDee~ DeeOeeeflceke Yeleerpes mele Jesoevevo mejmJeleer Deewj
cegPes ueiee efke en emeeo mJeeb peieVeeLe peer ner ueskej keeflehee meneesefieeeW kes meeLe ceefvoj hengBee~ keesF&
DeeS nQ GmeceW ve lees efkemeer ekeej kee efJekeej Lee Yeer[ veneR Leer~ yengle esce mes oMe&ve efkeS Deewj Deheves
Deewj ve ner mJeeo ceW keesF& Devlej~ 500 efkeueesceerj leerKes Gueenves kes efueS peieVeeLe peer mes #ecee ceeBieer
otj mes Deeee emeeo eLeeJeled jns ener lees peieVeeLe peer Deewj Gvekee ceneemeeo DeekeC" heeee~ "s Yee
kee ecelkeej nw~ ceQves ye[s esce mes emeeo heeee Deewj kees YeieJeeved ves cevee efueee~ pee peieVeeLe~
Deheves heefjkejeW SJeb Deeece JeeefmeeeW kees Yeer heJeeee~
(17)
melme keer DeodYegle ceefncee
meveeleve Oece& kes DeveeeefJeefVe hejchejeeeeerj

ceW melme kee Gmeer ekeej cenlJe, Gheeoeve Deewj
Gheeesie nw pewmee Goeeeue kes eeeerj ceW elet<ekeeueerve
YeieJeeved cejerefeceeueer mete&veejeeCe kee~ eerceodYeeieJeleced kes SkeeoMe mkevo ceW lees eer GJe kees mecePeeles
ngS YeieJeeved eer ke=<Ce ves eneB leke ken [euee efke
cegPes eesie, %eeve, meebKe, mJeeOeee, lehemee, leeie,
Fehetle&, oef#eCee, ele, JesoeOee eewle, mceele& GYeeefJeOee%e, efveece, ece, eeveeCeeefo ele leerLee&ve
Deeefo meYeer egefle mce=efle efJeefnle meYeer meeOeve cegPe
hejceelcee kees Glevee veneR emeVe kej heeles efpelevee efke
mecemle meebmeeefjke mebieeW kees ve kejves Jeeuee melme
emeVe kej ueslee nwve jesOeeefle ceeb eesiees ve meebKeb Oece& SJe e~
ve mJeeOeeemlehemleeiees vesehetle ve oef#eCee~~
eleeefve e%eeMvoebefme leerLee&efve efveecee ecee~
eLeeJevOes melme meJe&meehenes efn ceeced~~
(Yeeie0 11/12/1-2)
keeeWefke melme mes ner Je=$e, yeeCe, yeefue,
efJeYeer<eCe, nvegceeve, epeieesefhekeeSB Deeefo hejce YeeieJele
Deheveer YeieJeodYeeJeveeefJe heefjefmLeefleeeW kee efvejmeve
kejkes cegPe hejceelcee kees eehle nes ieS~ meleeb me
melme, meefodYe me melme mevleeW kee me Deewj
mevleeW kes meeLe me melme kes veece mes peevee peelee
nw~ YeJeYetefle Yeer Gejjeceeefjleced veeke ceW Fmeer
Jeglheefe kee meceLe&ve kejles nQ~ meleeb meefodYe me

keLeceefhe e hegCesve YeJeefle~
DeLee&led mevleeW kee mevleeW kes meeLe meceeiece efkemeer
efJeMes<e hegCe kee heefjCeece neslee nw~ eerieesmJeeceerejCe
Yeer eerjeceeefjleceeveme ceW melme keer GheueefyOe ye[s
Yeeie kee heefjCeece ceeveles nQ keeeWefke Gmemes eeeme
kes efyevee ner mebmeej YeeJe kee Ye nes peelee nw~ DeLee&led
mevle kes meeefVeOe ceW yew"ves hej mebmeej kee eleske
heoeLe& meerleejececee Yeemeves ueielee nw~ ceeveme kes
GejkeeC[ ceW eermevekeeefo kes Deeieceve hej emeVe
neskej YeieJeeved eerjece kenles nQDeepeg Oeve ceQ megveng cegveermee~
legcnjs ojMe peeefn DeIe Keermee~~
ye[s Yeeie heeFDe melmebiee~
efyeveefnb eeeme nesefn YeJeYebiee~~
-ceeveme 7/33/7-8
DeLee&led ns cegveerejes! Deehe ueesieeW kes oMe&ve mes
Deepe ceQ yengle Oeve ntB keeeWefke mevleeW kes oMe&ve mes
meYeer heehe ve nes peeles nQ Deewj eeeme kes efyevee ner
mebmeej keer Deemeefe ve nes peeleer nw~
Fme ekeej Dee<e&Jee*dcee ceW efpemekeer ceefncee
kee efvejvlej ieeve efkeee ieee Jen melme iebiee eJeen
keer YeeBefle Yeejleere peveceeveme kees heeJeve kejkes Gmes
jecemeehes#e je^Jeeo keer DeJeOeejCee mes pees[ os ener
cesjer YeieJeeved eermeerleejece peer mes DeYeLe&vee nw~
(18)
ceevemeese efJeeefvee keer Meeeerelee

f ele (peyeuehegj)
ceevemece=iesv [e@0 yepesMe oere#
eerceodieesmJeeceerleguemeeroeme peer cenejepe keer
Decejke=efle eerjeceeefjleceeveme ceW Deeeesheevle efJeeefvee
efieesej nesleer nw~ en ieesmJeeceer peer kee Jeefeiele
Deeen ve neskej efveieceeiece meccele Deeen nw~ Jeefeiele
Deeen Jevovee ekejCe ceW Je nwyevoTB eLece cenermegj ejvee~
ceesnpeefvele mebMee meye njvee~~ ceeveme 1/2/3
en Jeefeiele Deeen Yeer efveieceeiece meccele nw,
etBefke Gvekes F kee DeJeleej efpeve eej ecegKe Oece&
mlebYees kes efueS neslee nw, GveceW efJee Meer<e& hej nwefyee Oesveg megj meble efnle, ueervn cevegpe DeJeleej~
ceeveme 2/182
Meer<e& Oece&mlebYe kes he ceW efJee keer cenee kee
eefleheeove eerceodYeeieJele Yeer kejleer nQ~ eLeecetueb efn efJe<CegoxJeeveeb e$e Oece& meveeleve~
leme e yee ieesefJeeemlehees e%ee meoef#eCee~
lemceeled meJee&lcevee jepeved yeeeCeeved yeeJeeefove~
leheefmJevees e%eMeerueeved ieee nvcees nefJeog&Iee~~
Yeeie0 10/4/39-40
me=ef kes DeejbefcYeke keeue ceW efJee kees efJeelJe
ceW eefJe kejeves Jeeueer yegef ye[er meeOevee SJeb lehemee
mes eehle ngF& nw~ Deepevcee yeeeCeeW ves heJe&leeW keer
kebojeDeeW leLee veefoeeW kes mebiece hej Meerleelehe Je<ee&
kees Pesueles ngS yegef kees eehle efkeee nw~ Fmekeer hegef
YeieJeeve $e+iJeso kejles nQGhejs efiejerCeeb meces e veoerveeced~
efOeee
efJeees
Depeeele~~
$e+0 8/6/28
Ssmeer lehehetle, Oeer (yegef) mes mecheVe yeeeCeeW

keer ejCe jpe ceesnpeefvele mebMee kees njCe kejves ceW
me#ece nesleer nw~ efkevleg peye Ssmeer ueeskekeueeCekeeefjCeer
yegef keer eeefhle ceW meeOevee, lehemeejle yeeeCeeW kees
peye Deemegjer MeefeeeB JeJeOeeve GlheVe kejleer nQ, leye
hejceelcee Gme ogue&Ye efJeelJe keer j#ee nsleg DeJeleej
ueskej meeOevee heLe kees megiece yeveeles nQ~
eercevceevemepeer ceW eYeg eerjece keer ceefn Yeej
njve ueeruee kee MegYeejbYe yeeCelee mes ner neslee nw~
leYeer lees yeeef<e& efJeeeefce$e cegiOe neskej yeeCeosJe
Meyo mes meceuebke=le kejles nQeYeg yeeCeosJe
ceQ peevee~
ceesefn efvele efhelee lepesG YeieJeevee~~
ceeveme 1/208/4
yeeef<e& kee en Jeekee Delevle Meeemeccele nw~
eYeg kes efueS Deveske evLeeW ceW yeeCe Meyo Deeee
nw~ yeeCe kee leelhee& nw- yeeeCeeW kee efnlew<eer ee
MegYeefebleke~ eerceodYeeieJele ceW en efJeMes<eCe meJe&eLece
mevekeeefo $e+ef<e ves leye efoee, peye eYeg ves kene efke
efveeb mJeyeengceefhe Je eefleketueJe=efeced DeLee&led
pees keesF& Deehekes efJe DeeejCe kejsiee, Jen cesjer
Yegpee ner keeeW ve nes, Gmes ceQ lelkeeue kee uetBiee~
mebYeJele Fmeer keejCe ieesmJeeceer peer ves Gejkeeb[ ceW
efueKee efke JebMe efke jnefnb efpe Deveefnle keervns~
Jemlegle efpe kee Deefnle kejves hej YeieJeod-Fe ner
JebMe kees mecetue ve kej osleer nw~ eYeg kes Ge Goej
Jeekee kes heeeled mevekeeefo eYeg hejb yeeCe kee
efJeMes<eCe osles nQ-
yeeCeme hejb owJeb, yeeeCee efkeue les eYees~
efJeeeCeeb osJe osJeeveeb, YeieJeeveelceowJeleced~~
Yeeie0 3/16/17
DeLee&led ns eYees! Deehe yeeeCe SJeb osJeeW kes osJe
yeeeefo kes Yeer DeejeOeosJe nQ, hej Deehe yeeeCeeW kes
efkeleves efnlew<eer nQ efke GvnW ueeskeefMe#ee kes efueS Dehevee
DeejeOe ceeveles nQ~ eermevekeeefo SJeb efJeeeefce$e peer
keer YeeBefle YeieJeeved eerke=<Ce kes efce$e megoecee Yeer cegiOe
neskej ener efJeMes<eCe osles ngS kenles nQ efke ceQves Gve
yeeCeosJe keer yeeCelee kes oMe&ve efkeS nQ~ eLeeDenes yeeCe osJeme e yeeCelee ceee~
eod oefjlecees ue#ceerceeefMuees efyeYeleesjefme~~
Yeeie0 10/81/15
ceneYeejle kes DevegMeemeve heJe& ceW #eef$ee efMejesceefCe
osJeele Yees<ce ves Yeer eYeg kees yeeCe Meyo mes
Deueke=ble efkeee nwyeeCeb meJe&Oece&%eb, ueeskeeveeb keerefle&JeOe&veced~
efJe<Cegmeneveece kee Ske ceb$e lees eYeg keer
yeeCelee mes Yeje ngDee nw~ eLeeyeeCees yeeke=odyeee, yee yee efJeJeOe&ve~
yeeefJeod yeeeCees yeeer, yee%ees yeeeCeefee~~
(efJe0me0veece 84)
eYeg yeeCeosJe ceQ peevee keer Meeeere hegef kes
heeeled Fmekee JeJeneefjke oMe&ve nceW hejMegjece mebJeeo
ceW neslee nw~ eerhejMegjece kes he<e JeeveeW kee eerjece
velecemleke neskej efpeme efJeveeMeeruelee mes Gej osles
nQ, Jen DeYetlehetJe& nw~ eLeenceefnb legcnefnb mejyeefj keefme veeLee~
kenngB ve keneB ejve kenB ceeLee~~
(19)
osJe Ske iegve Oeveg<e nceejs~

veJeiegve hejce hegveerle legcnejs~~
meye ekeej nce legce meve nejs~
cengB efyee DehejeOe nceejs~~
efyeeJebMe kew Deme eYegleeF&~
DeYee nese pees legcnefnb [sjeF&~~
eYeg eerjece kee en JeeefiJeueeme cee$e veneR nw,
Jejved Jes eleske keee& kes DeejbYe ceW efJeeeW kees eCeece
kej, Gvekeer eYeglee eefleheeefole kejles nQ~ eens Jes OevegYeie
kejW, ee otuenJes<e ceW neW, ee Jeveee$ee ceW neW ee
ceeleefue kes jLe hej Dee{ neW, ee heg<hekeeeve hej
e{ jns neW DeLeJee jepe efmebnemeveemeerve nes jns neW
meJe&$e Jes efJeeejCeeW ceW eCeefle efveJesefole kejles nQ~
ener ceve, Jeeve-kece&-mebhe=e efJeeefvee keyebOeJeOeeshejeble iebOeJe& kes mece#e eke nesleer nw~ eLeeceve ece Jeeve kehe leefpe, pees kej Yetmegj mesJe~
ceesefn mecesle efyejbefe efMeJe, yeMe leekes meye osJe~~
cee0 3/35
eehele lee[le he<e kenblee~
efyee hetpe Deme ieeJeefnb meblee~~
hetefpeDe efyee Meerue iegve nervee~
Met ve iegve ieve ieeve eyeervee~~
keefn efvepe Oece& leeefn mecegPeeJee~
efvepe heo eerelf e oseK
f e ceve YeeJee~~
eeefhe Ge hebefeeeW kes keejCe leLeekeefLele
eieefleJeeoer ieesmJeeceer peer kees yeeeCeJeeoer kenles nQ,
efkevleg nceeje efveJesove nw efke en meblekeefJe kee efvepe
Jeekee ve neskej, mhele Gvekes F kee veeveehegjeCemeccele DeYeer efvepeOece& nw~ eLece leerve hebefeeeW kee
YeeJeeLe& YeeieJeleese Fme Mueeske ceW osefKeS-
(20)
es yeeeCeevceefeefOeee ef#eheleese&evlemleg<eodOe=o efmcelemegOeesef#eleheeJeke$ee~

JeeCeevegjeie keueeelcepeJeod ie=Cevle
mecyeesOeevlenefceJeenceghee
lemlew~~
Yeeie0 3/16/11
DeLee&led yeeeCe eflejmkeejhetJe&ke kegYee<eCe Yeer
kejs lees Yeer GmeceW cesjer YeeJevee kejkes emeVeefee mes
leLee Dece=leYejer cegmekeeve mes ege cegKekeceue mes Gmekee
Deeoj kejles nQ leLee pewmes "s ngS efhelee kees heg$e Deewj
Deehe ueesieeW kees ceQ ceveelee ntB Gmeer ekeej pees escehetCe&
JeeveeW mes eeLe&vee kejles ngS GvnW Meeble kejles nQ, Jes
cegPes Deheves JeMe ceW kej uesles nQ~ eLeeceesefn mecesle efJejbefe efMeye, yeme leekes meye osJe~
JeemleJe ceW YeieJeeved ves eehele ceW veejo peer, lee[le
ceW Ye=ieg peer SJeb he<e kenblee ceW hejMegjecepeer kees mecceeve
efoee nw~
ve peeves keeeW leLeekeefLele eieefleJeeoer ieesmJeeceerpeer
kes heers ner keeeW he[s? GvneWves Meee SJeb veerefle JeekeeeW
kee ner eLeemLeeve mecegefele eeesie efkeee nw~ Gvekes
veeeke lees Oece&jLe kes efJeJeseve ceW mhe Iees<eCee kejles
nQ efkekeJee DeYeso efJee heo hetpee~
Sefn mece efJepee Gheee ve otpee~~
en lees Gvekee efvepeOece& nw, Yeuee GvnW keewve
jeske mekelee nw? ener efvepeOece& efvepe efmeeble kes he
ceW keekeYegMegefC[ kes mece#e hetJe&le yeeueueeruee ceW ner
eke nes ieee Leeefvepe efmeeble megveeJeTB leesner~
megveg ceve Oe meye leefpe Yepeg ceesner~~
meye cece efee meye cece GhepeeS~
meyemes DeefOeke cevegpe ceesefn YeeS~~
eflevn cenB efpe efpe cenB egefleOeejer~

eflevn cenB efveiece Oejce Devegmeejer~~
eflevn cenB efee efJeje hegefve ieeveer~
ieeefveng les Deefle efee efyeieeveer~
eflevn les hegefve ceesefn efee efvepe oemee~
pesefn ieefle ceesefj ve otmeefj Deemee~~
(cee0 7/85-86)
eYeg eer jece kee en efvepe efmeeble ceW Oece&Meee
mecceled nw eLeeYetleeveeb eeefCeve ese eeefCeveeb yegef peerefJeve~
yegefcelmeg veje ese vejs<eg yeeeCee mce=lee~~
yeeeCes<eg e efJeeBmees, efJelmeg ke=leyege~
ke=leyegef<eg kelee&j kele=&<eg yeeJeeefove~~
cevegmce=efle (1/96-97)
cevegmce=efle kes Deefleefje eerceodYeeieJeleced kes
eerkeefheue-osJengefle mebJeeo (Yeeie0 3/29/28-33)
ceW Yeer hee<eeCe mes yeeeCehee&vle Gejesej SleeMe eslee
JeefCe&le nwpeerJee ese epeerJeeveeb lele eeCeYe=le MegYes~
les<eeb yengheoe eseeleg<heeomlelees efheeled~~
lelees JeCee&e elJeejmles<eeb yeeeCe Gece~
yeeeCes<Jeefhe Jeso%ees eLe&%eesYeefOekemlele~~
DeLe&%eelmebMeesee lele eseeved mJekece&ke=led~
cegememlelees YeteeveoesiOee Oece&ceelceve~~
lemceevceeefhe&leeMes<eefeeeLee&lcee efvejvlej~
ceeefhe&leelceve hegbmees ceefe mebvemle kece&Ce~~
Fmeer keejCe YeieJeeve ue#ceCeieerlee ceW Yeefe kes
megiece hebLe kee heefLeke yeveves nsleg efJee ejCeeW keer
eerefle kees eLece meeOeve efveefhele kejles nQ~ eLeeYeieefle efke meeOeve kenngB yeKeeveer~
megiece hebLe ceesefn heeJeefnb eeveer~~
eLeceefnb efJee ejve Deefle eerleer~
efvepe efvepe kece& efvejle egefle jerleer~~
Sefn heue kej hegefve efJe<ee efyejeiee~
leye cece Oece& Ghepe Devegjeiee~~
(cee03/)
JeveJeemeeJeefOe ceW eerue#ceCe kes eefle keefLele
Fme jnme kees Jes DeefKeue Yetceb[ue kes Ske $e
meceed nesles ner eLece je^ mebyeesOeve ceW epee kes mece#e
SleeMe Jee kejles nQYeefe megleb$e mekeue iegve Keeveer~
efyeveg melmebie ve heeJeefnb eeveer~~
hegve hegbpe efyeveg efceueefle ve meblee~
melemebieefle mebme=efle kej Deblee~~
hegve Ske peie ceW veefnb otpee~
ceve ece Jeeve efJee heo hetpee~~
meevegketue lesefn hej cegefve osJee~
pees leefpe kehe kejF efpe mesJee~~
eLeceefn efyee ejve Deefle eerleer kee meJeexlke=
Meeeere eceeCe YeeieJeleese Ye=ieg keer ef$eosJe hejer#ee ceW
eehle neslee nw~ peye YeieJeeve ue#ceer keer ieeso ceW ejCe
jKekej efJeeece kej jns Les leye cenef<e& Ye=ieg heo enej
kejles nQ~ eLeeMeeeveb efee Glmes heoe Je#eme lee[eled~
(Yeeie0 10/89/8)
efkevleg eYeg kes efJee ejCe esce keer hejekeee
osefKeS- Ssmee kenkej Jes ejCe menueeves ueies-
(21)
DeleerJe keesceueew leele ejCeew les cenecegves~

FlegkelJee efJeeejCeew ceo&eved mJesve heeefCevee~~
(Yeeie0 10/89/10)
eYeg keer Fme efJeeefvee kes efJehejerle eefo keesF&
yeeeCeslej meble SJeb mebveemeer Yeer efJeeeW mes ejCe hegpeeles
nw, lees ceeveme kes oerIe&-DevegYeJeer ceveg<eslej eJeee
eerkeekeYegMegefC[ peer kes Devegmeej Jes Dehevee Fnueeske
SJeb hejueeske oesveeW ve kejles nQ~ eLeeles efJeevn meve Deeheg hegpeeJeefnb~
GYeeueeske efvepe neLe vemeeJeefnb~~
(cee0 7/100/7)
ener efmeevle keefJekegueet[eceefCe hetpeheeo
peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer eerjeceYeeeee& peer
cenejepe kee Yeer nw~
Fmekee Yeer Meeeere keejCe en nw efke peiele ceW
yeeeCe pevce mes ner es nw~ eefo Jen lehemee, efJeee,
meblees<e SJeb YeieJelYeefe mes ege nes leye lees kenvee ner
keee nw~ egleosJe-emebie ceW en eerceodYeieJeodJeekee
nw~ eLeeyeeeCees pevcevee eseeved meJex<eeb eeefCeveeefcen~
lehemee efJeeee legee efkeceg celkeueee egle~~
(cee0 10/86/53)
SleeJelee, efveieceeiece meccele ceeveme peer ceW eerjece
keer efJeeefvee kee Deeeesheevle JeCe&ve peneB yeeeCeeW
keer lehemee, meeOevee SJeb eslee kee mhe eceeCe nw,
JeneR otmejer Deesj yeeeCelJe mes egle nes jns~
peeleeshepeerJeer yeeeCeeW kes efueS Yeer eerjece keer en
efJeeefvee esjCeemheo nw~ efveefele he mes Jes Deheves
ieefjceehetCe& yeeJee&med keer hegve eeflee kej eerjece
keer efJeeefvee kes hee$e yeve mekeles nQ~
(22)
ieesmesJee keerepf eS Deewj je^ kees megjef#ele-mecheVe yeveeFes
iees-mesJee mes je^ keer megj#ee SJeb megKe-mecheVelee

mecYeJe nw-Fmes Deehe ceeveW ee ve ceeveW~ Fefleneme mee#eer
nw efke peye leke iees mesJee Yeejle ceW jner leye leke en
Yeejle-Yetefce megjef#ele SJeb megKe mecheVe yeveer jner~ $eslee
egie ceW eYeg eerjece ves iees cenee kees peevee, Jes ueeKeeW
ieeSB oeve ceW osles Les~ Jes DeeesOee vejsMe Les, mJeeb iees
mesJee kej veneR mekes~ ehej egie ceW eYeg ieesheeue yeves,
eser DeJemLee mes ieeeeW keer mesJee kejves ueies, ieeeeW
kees pebieue ceW ejeves ues peeles Deewj meeebkeeue Gvekes
veece hegkeej-hegkeej kej, Fkeer kej ieeskegue ueeles~
Jeso, hegjeCe, mce=efle ceW iees-mesJee hej efJemle=le JeeKee
keer ieF& nw~ meYeer $e+ef<e-cegefveeeW, mevleeW Deewj jepeecenejepeeDeeW ves iees-mesJee keer nw~ DeeefLe&ke ef mes ieew
meowJe Gheeesieer jner nw Deewj Fvemes eehle otOe-oner,
Ieer, cet$e Deewj ieescee (ieesyej) mJeemLeJeOe&ke jns nQ~
iees nlee efvepeer mJeeLe& mes eejcYe ngF& Deewj Deepe Fmeves
efJeveeMe kee eeC[ he OeejCe kej efueee nw~ ieeeeW
kee mebJeOe&ve Deewj mebj#eCe Ske efveleevle DeeJeMekelee
yeve egkeer nw~ en mebkeerCe& OeejCee nw efke Je=-ieeeeW
keer nlee kej osveer eeefnS keeeWefke Jes Devegheeesieer nes
ieF& nQ-Ssmee ieesnlee kes meceLe&keeW keer Deesj mes osMe
ceW Ske newDee Ke[e efkeee ngDee nw~ hete peeS, ieeeeW
keer efJeefJeOe GheeesefieleeDeeW kees osKeles ngS osMe ceW
keesF& Devegheeesieer ieee nw ner veneR-otOe osvee ner yevo
eerpeieoerMe emeeo ieghle (peehegj)
neslee nw, cet$e, ieesyej Deewj cejves kes yeeo DeefmLe Je ece&
keer Gheeesefielee lees yeveer ner jnleer nw~ otOe ve osves Jeeueer
ieee hej nesves Jeeues Jee mes keneR DeefOeke eeefhle ner
jnleer nw, osKe ueerefpeS, ieCevee kej ueerefpeS~
ieesmesJee keer YeeJevee mes (ieesmesJee kejves mes) ieesj#ee
nesleer nw, en Meeele mele nw~ ieesmesJee mes nceejer Deewj
nceejs je^ keer megj#ee jnleer nw, en keesjer keuhevee keer
yeele veneR nw, ee Deewj efJeeeme keer yeele Yeer nw,
eLeeLe& Yeer nw~ megj#ee kee leelhee& Meejerefjke
DeeJeMekeleeDeeW keer hetefle& Deewj Gheeesefielee mes DeeefLe&keJe=ef mes veneR nw, Jemlegle Deevleefjke SJeb yeee DeeeceCeeW
mes megj#ee mes ner nw~ Fme eLeeLe& mes nce Jebefele nesles
jns, peye mes ieesmesJee es[kej iees-nlee ecegKe yevee
oer ieF&~ Fme keueegie kees keee kenW-peneB eesjer, [kewleer
Deewj Deelce nlee ner veneR, jespeevee peve-nleeSb nes
jner nw Deewj DeelebkeJeeo hewue jne nw~
$esleeegie ceW, eereeJeleea cenejepe oMejLe ngS nQ,
Jes DeeesOee ceW Les~ Gme DeeesOee mes DeelebkeJeeoer
jeJeCe Yeer Ieye[elee Lee~ Gmekee keYeer meenme veneR
ngDee efke Jen DeeesOee ceW Deelebke hewueees, iees-yeeeCeeW
keer nlee kejs~ mete&JebMe kes cenejepe ceevOeelee kes
heeMegheleee mes hejeefpele jeJeCe ves GvnW Jeeve efoee Lee
efke Jen DeeesOee hej keYeer Yeer DeeeceCe veneR kejsiee~
Gmeer jeJeCe ves yeeueeske peeles mecee cenejepe DevejCe
kees ceeie& ceW jeskej eg kes efueS efJeJeMe efkeee Deewj
Deenle neskej osn leeie kejles mecee cenejepe DevejCe
ves Gmes Meehe efoee efke jIegJebMeer ner Gmekee JeOe kejsiee,
leye mes jeJeCe DeeesOee keer Deesj mes meMebke nes ieee~
cenejepe jIeg kes mecee jeJeCe ves DeeesOee hej DeeeceCe
veneR efkeee uesefkeve Gvemes v-eg kejvee eene~
cenejepe Gme mecee veiej ceW veneR Les, cenecev$eer ves
efkemeer otmejs mecee Deeves kees kene~ DeefYeceeveer jeJeCe
en mevosMe osles ngS euee ieee efke cenejepe jIeg Gmes
MeerIe ner kej Yespe oW DeveLee eg kes efueS leweej jns~
cenejepe jIeg ves veejeeCeee eueekej jeJeCe kees hejemle
efkeee~ cenejepe jIeg kes yeeo Gvekes heg$e Depe DeeesOeevejsMe ngS~ Fvekes mecee jeJeCe DeeesOee Deeee Deewj
osKee efke cenejepe Depe ves mejet mveeve kejles mecee
heefece efoMee ceW peue cebef$ele kej heWkee~ jeJeCe en
peevekej efke ceefv$ele peue mes Ske eespeve otj ejleer
ngF& Ske ieew keer Ske JeeIe kes DeeeceCe mes j#ee keer
ieF& Deewj JeeIe kees yeeCeeW mes efJekej ceej efoee~
cenejepe Depe kes peerJevekeeue ceW jeJeCe DeeesOee mes
YeeYeerle jne~ peye cenejepe Depe kes yeeo oMejLe peer
DeeesOee vejsMe ngS, jeJeCe DeeesOee Deekej veg kejvee eene~ v eg mes heefnues cenejepe oMejLe
ves Gmekee yeue hejer#eCe efkeee efke Gvekes neLeeW mes
jeskes ieS veiej-ej kees jeJeCe yeenj mes yeue ueieekej
Keesues~ jeJeCe veiej ej Keesue ve mekee Deewj DeeesOee
meowJe Depese yeveer jner~ eneB kes meYeer mete&JebMeer Je
(23)
jIegJebMeer cenejepe eMemJeer, lespemJeer, mece=Meeueer,

MeefeMeeueer SJeb megKeer mecheVe jns keeeWefke GvneWves Deheveer
ee Je Yeefe mes Yejhetj iees mesJee keer Leer~
cenef<e& Jeefme peer keer iees mesJee Je Yeefe meJe&
efJeefole nw~ Jes mJeeb Deheves neLeeW efvele ieew keer mesJee
kejles Les~ Deheves Deeece ceW osJeer DevOeleer Deewj mJeeb
Jes efvele ieew keer hetpee kejles Les~ ieew keer efkeleveer Devevle
ceefncee nw leLee iees-mesJee keee nw, Gmekeer Meefe efkeleveer
eyeue nesleer nw Jes YeueerYeeBefle peeveles Les~ FmeefueS Jes
efvele ieeeeW kee meeefvveOe eenles Les~ meJe&efJeefole nw
efke cenef<e& Jeefme peer ves Deheveer efele keyejer nesce Oesveg
(keeceOesveg) Meyeuee ieew kes eYeeJe mes jepeef<e& efJeeeefce$e
peer kee elegjefCeer mesvee meefnle efJeefMe DeeefleLe efkeee
Lee~ eerceodJeeuceerkeere jeceeeCe ceW JeCe&ve nw efke cenef<e&
Jeefme peer kes Deeen hej efelekeyejs jbie keer Gme
keeceOesveg ves efpemekeer pewmeer Fe Leer, Gmekes efueS
Jewmeer ner meeceeer pege oer F&Ke, ceOeg ueeJee, es DeemeJe,
heeveke jme Deeefo veevee ekeej kes yengcetue Ye#e
heoeLe& emlegle kej efoS~ iejce-iejce Yeele kes heJe&le
kes meMe {sj ueie iees~ efceeVe (Keerj) Deewj oeue
Yeer leweej nes ieeer~ otOe, oner Deewj Ieer keer lees venjW
yen eueeR~ YeeBefle-YeeBefle kes megmJeeog jme, KeeC[Je
leLee veevee ekeej kes YeespeveeW mes Yejer ngF& eeBoer keer
meneeW LeeefueeeB mepe ieF~ meYeer ueesie le=hle ngS~
(yeeuekeeC[-53 meie& 1 mes 6 leke) iees kes Fme
efoJe efJeue#eCe eYeeJe kees osKekej efJeeeefce$e peer ves
(24)
Gme ieew kees osves keer ceeBie keer Deewj Deveske ekeej kes
eueesYeve ieee kes yeoues ceW efoS uesefkeve cenef<e& Jeefme
peer Deheveer ieee kees osves kees leweej veneR ngS~ efJeeeefce$e
peer jepeyeue mes Gvekeer ieee kees Iemeer kej ues peeves
ueies~ Gme mecee Jen Meyeuee ieee cesIe kes meceeve
iecYeerj mJej mes jesleer, eerlkeej kejleer ngF&, cenef<e&
Jeefme peer kes heeme Yeeieleer ngF&, yeesueer-Deeheves cegPes
keeeW os efoee? cenef<e& JeefMe peer kenves ueies- Meyeues!
ceQves legcnW veneR efoee, en jepee yeueJeeve nw~ cesjer yeele
veneR ceevelee Deewj legcnW yeuehetJe&ke Iemeerlee nw~ legcnejer
pees Fe nes kejes, ceQ legcnW peeves kees veneR kenlee~
Fme hej Meyeuee ves Deheves Mejerj mes Devevle mebKee ceW
eJeve, Keme, heJe, ntCe Deeefo mewefvekeeW kees GlheVe
efkeee, efpevneWves efJeeeefce$e keer mesvee kees ve kej
efoee~ Jeeuceerefke jeceeeCe kes yeeuekeeC[ kes 54JeW
meie& kes 18 mes 23 SJeb 55JeW meie& kes 1 mes 4 ceW
Fmekee Deueewefkeke JeCe&ve ngDee nw~
mhe nw efke ieesmesJee mes ieesj#ee lees nesleer ner nw,
uesefkeve Jen nceW Deewj nceejs je^ kees Yeewefleke mecheoe
eoeve kejleer nw Deewj mecee Deeves hej j#ee Yeer kejleer
nw~ eYeg eerjece eewon Je<e& kes JeveJeeme hej peeles
mecee Deheves kegueieg cenef<e& Jeefme peer mes Gvekes
Deeece hej Deekej efceues Deewj Devegpe Deewj eerJewosner
meefnle iegosJe, ieghelveer SJeb yeeeCeeW kees eCeece kej
Gvekeer eoef#eCee kejkes eueves ner ueies efke cenef<e&
Jeefme peer keer keeceOesveg veefvoveer Deheves ye[s kes
meeLe ngbkeej kejleer Deeies Dee ieeer~ oesveeW YeeFeeW ves
Yetefce hej he[kej Gme ieew kees ob[Jele eefCeheele efkeee
lees veefvoveer ves ngbkeejkej Gvekee efmej metbIee~ Deheves

heoeW ceW cemleke jKeleer ngF& eerJewosner kes efmej hej ieew ves
Oeerjs mes eerJee jKeer~ cenef<e& JeefMe emeVe neskej yeesuesJelme jeceYe! ceQ Fmekes mebkesle Yeueer ekeej mecePelee
ntB~ en legcnW ceneve efJepee eehle kejves kee Deewj
pevekegceejer kees meewYeeieJeleer jnves kee DeMeerJee&o os
jner nw~ eYeg eerjece ves Debpeefue yeeBOekej ieew mes eeLe&vee
keer- Decye! jece DeeesOee keer j#ee kee oeefelJe
Deehe hej es[lee nw~ veefvoveer ves Deheves oef#eCeheeo
kes Kegj mes Yetefce kegjso kej ieo&ve efnueeles ngS Deheveer
mJeerke=efle oer~ cenef<e& ves kene- ef$eYegJeve kes Deefleere
Dem$e%e efJeeeefce$e keer Gelece lehemee mes eehle
efoJeee Meefe Yeer veefvoveer keer Ske ngbke=efle kes meccegKe
efve<eYe nes ieeer Leer~ veefvoveer ves legcnejer eeLe&vee
mJeerkeej kej ueer nw~ megj-DemegjeW keer meefcceefuele Meefe
Yeer Deye DeeesOee kee Deefve kejves ceW DemeceLe& nQ~
legce yeve ceW peeles ngS Yeer jepe kees efve<keCke kejkes
pee jns nes~ Deye FOej mes efveefevle jnes~ Jelme! legcnejs
ueewves leke Deye DeeesOee keer Deesj ef G"eves Jeeuee
Dehevee efJeveeMe Deeceefv$ele kejsiee~
Yejlepeer veefveneue mes ueews~ jepeeefYe<eske mJeerkeej
veneR efkeee, Deieues efove Deheves Deepe eerjece kees
ueeweves Jeve kees eueves ueies~ GvneWves meyekees meeJeOeeve
efkeee- DeeesOee keer j#ee keer efevlee JeLe& nw~
mecemle mebmeej keer j#ee ceW meceLe& jIegkegue ieg kes
jnles otmeje keesF& keeeW efevlee kejs? cenef<e& JeefMe
peer ves Yejle kees oe mes ueieeee- Jelme Yejle!
DeeesOee keer j#ee kes mecyevOe ceW legce efveefevle jn
mekeles nes~ peye epeceeve DemeceLe& nes, mebkeeheVe nes,
j#ee kee oeefelJe hegjesefnle hej Dee peelee nw~ Deye mes
jece kes ueewves leke DeeesOee keer Deesj kegef G"eves
Jeeues kees Jeefme keer keeceOesveg veefvoveer #ecee veneR
kejsieer~
peye Yejle-Me$egIve ves kegueieg, cenef<e& Jeefme
peer mes jLe hej Deemeerve nesves keer eeLe&vee keer, cenef<e&
peer ves je esle keyeg&je, esle efleueke cemlekee, Deheveer
veefvoveer kes meccegKe oC[Jele kejkes neLe pees[kej
Ke[s nes iees- veefvoveer! legce meJe& meceLee& nes~ DeeesOee
veiej, jepe epeekees<e SJeb ie=neW keer j#ee kee oeefelJe
legce hej nw~ peye leke eerjece Jeve mes ueew veneR Deeles,
en j#ee kee Yeej legce mJeerkeej kej uees~ veefvoveer ves
ngbkeej keer Deewj oes heo Deeies Deekej Gmeves cenef<e& kes
kejeW kees metbIe efueee~ cenef<e& ves ieew kees hegve ob[Jele
eefCeheele kejkes Yejle mes kene- osJelee, owle, oeveJe
je#eme, e#eeefo meye efceuekej Yeer veefvoveer keer Meefe
kes meccegKe leg ner jnles nQ~ Deye Jen cetKe& nesiee
Deewj Dehevee efJeveeMe Deeceefv$ele kejsiee pees DeeesOee
kees Ieef<e&le kejves kee mJehve osKesiee~ ceQves efJeeeefce$e
kes efJe veefvoveer keer ngbkeej mes ue#e efoJe mewefveke
eke nesles osKee nw~ eerjece kes ueewves leke DeeesOee
DeeesOee nes egkeer nw~ Jelme Yejle! Deye legce efveefevle
jn mekeles nes~
Yejle peer eYeg eerjece kes Deeen mes DeeesOee
ueew DeeS Deewj Jes veefvoeece ceW lehemJeer yeve iees~
Deheves YeeF& Me$egIve mes memvesn kene- Me$egIve! efkemeer
(25)
vejsMe keer lees eee& ner JeLe& nw, keesF& Demegj Yeer Flevee
De%e veneR efke DeeesOee hej DeeeceCe kejkes Deheves
efJeveeMe kees Deecev$eCe os~ kegueieg ves meeceepe keer
megj#ee kee oeefelJe eewon Je<e& kes efueS Deheveer keeceOesveg
veefvoveer kees meeQhe efoee nw, en yeele Deye he=LJeer hej
hetCe&le eeeefjle nes egkeer nw, veefvoveer keer Demeerce
Meefe mes keesF& Deheefjefele veneR nw~ keesF& Oe=lee kejs
lees kegueieg oes #eCe Yeer Gmes #ecee veneR kejWies~ Dele
j#ee keer Deesj mes lees nce oesveeW kees GvneWves efveefevle ner
kej efoee nw~
cenef<e& JeefMe peer iees leJeJeseeDeeW kes Deee
Deeeee& nQ~ ceneYeejle ceW JeefCe&le nw efke GvneWves jepee
meewoeme kees ieesleJe Deesj ieesmesJee kee GheosMe efoee
nw~ iees ceefncee kee JeCe&ve kejles ngS GvneWves kene nwieeJe eeflee Yetleeveeb ieeJe mJemleeveb cenled~
ieeJees Yetleb e YeJeb e ieeJe hegef meveeleveer~~
ceneYeejle, Deveg0 78/5-6
(DeLee&led- ieewSB mecemle eeefCeeeW keer eeflee
(DeeOeej) nw Deewj ieewSB ner Gvekes efueS ceneve cebieue
keer efveefOe nQ~ ieewSB ner Yetle Deewj YeefJe<e nQ~ ieewSB ner
meye mecee hegef kee meeOeve nw~)
Fme DeeuesKe kees efJejece osles ngS ener efveJesove
Mes<e nw-
ieesmesJee keerefpeS Deewj je^ kees

megjef#ele-mecheVe yeveeFes~
(26)
ieleebke mes Deeies
efMeKee keer Jew%eeefvekelee kee jnme

(efJe%eeve Deewj DeeegJexo)
(10) Jele&ceeve Jew%eeefvekeeW ves DevJes<eCe kes yeeo

Deye en peevee nw efke efmej kes efheues Yeeie ceW Gve
veme-veeef[eeW kee kesv nw, pees DeebKeeW ceW eehle nesleer
nQ~ Gvekeer j#ee eneB "njs ngS heee&hle-heefjceeCe kes
kesMeeW mes nesleer nw~ Jele&ceeve Jew%eeefvekeeW ves Deye en yeele
peeveer nw; hejvleg nceejs $e+ef<e-cenef<e&eeW ves eeeerve keeue
mes ner efMeKee jKeves kee efveece yevee jKee nw~ Meue
efJeee kes meYeer Debespeer hegmlekeeW ceW [ekejeW ves efmej kes
Gme mLeue ceW peneB efMeKee jKeer peeleer nw- Ske cece&mLeue
ceevee nw, efpemes Debespeer ceW Pineal Gland (efheefveeue
iuesC[) veece mes kene peelee nw~ Fmekes Deefleefje efpeme
mLeue hej efMeKee jKeer peeleer nw; Gmeer mLeue kes veeres
Ske eefvLe nw efpemes efheegFer veece mes kene peelee nw;
pees Mejerj keer hegef leLee Je=ef ceW yengle meneelee kejleer
nw~ eke=efle ves efmej ceW pees yeeue GlheVe efkees nQ; Gvekee
leelhee& Mejerj keer Yeerlejer keesceue JemlegDeeW kee mebj#eCe
nw~ keheeueMeee kes Devegmeej Yeer Ge mLeeve ceW
Deelceesvveefle kee kesv nw~ Ske keheeueMeeeer ves en
efme efkeee nw efke Gme kesv ceW kesMejeefpe keer mLeehevee
mes DeelceesVeefle keer j#ee nesleer nw~
DeeegJexo kes Devegmeej ceebme, efMeje, mveeeg, DeefmLe,
meefvOe Fve heeBe YesoeW kes 88 meeOeejCe cece& nesles nQ; 19
efJeMes<e cece& nesles nQ; Fme ekeej 107 cece& kens iees nQ~
FmeceW 11 ceebme kes, 41 efMejeDeeW (vemeeW) kes, 27
mveeegDeeW kes, 8 DeefmLeeeW (nefeeW) kes 20 meefvOeeeW
kes cece& nesles nQ Fme ekeej 107 cece& megegle-mebefnlee
(Mejerj-mLeeve 6/4) ceW kens iees nQ~ 19 mebKee kes
efJeMes<e ceceeX ceW Ske kee veece DeefOehe neslee nw, peneB
kesMeeW kee DeeJele& neslee nw~ Gmekes veeres veeef[eeW keer
mebefOe nesleer nw~ Lees[s DeeIeele mes Yeer eneb kes cece&mLeueeW
ceW neefve keer mecYeeJevee jnleer nw; yeefuke keYeer lees ce=leg
keer mecYeeJevee Yeer jnleer nw~ Fmeer keejCe megegle-mebefnlee
kes Mejerj mLeeve ceW kene nw- cemlekeeYevlejle Gheefjeled
efMejemeefvOemeefVeheelees jesceeJeleexefOeheefle; le$eeefhe mee
SJe (cejCeced) (6/20) Deevlejes cemlekemeesOJe
efMejemeefvOemeceeiece~ jesceeJeleexefOehees veece cece& meees
njlemetved (Deeoe, MejerjvLeeve)~
Fme hej eer DeCeoe ves efueKee nw- cemlekeme
DeYevlejlees e efmLele, leLee TOJe eke=lelJeevcemlekemewJe Gheefj efMejemeefvOemeceeiece efMejemevJeerveeb
meefVeheelees jesceeJele&ue#eCe; meesefOehees veece cece&efJeMes<e
Oece&ieceeefOehees eLeeLe&veecee~ leoeeeeefve efn meJee&efCe
cece&CeerleLe&~ meesefOehees efJees meeesmetved njefle, heg<eb
ceejeleerleLe&~ DeeMee en nw efke mJeeceer kes ogKe ceW
meye veewkej ogKeer nesles nQ; pewmes mesveeveeeke kes #eleefJe#ele neskej efiejves hej meye mesvee kes heebJe GKe[ peeles
nQ; Fmeer ekeej Fme DeefOeheefle veeceke cece&-meceed
ceW Lees[e Yeer DeeIeele nesves hej meejs cece&mLeeveeW ceW
efMeefLeuelee nes peeleer nw~ Gme mecee Gheeej ve
kejves hej ce=leg leke Yeer nes mekeleer nw~ pewmes jepee
mewefvekeeW keer Dehes#ee mesveeveeeke kes mebj#eCeeLe& DeefOeke
DeJeOeeve oslee nw; Jewmes ner ceveg<ecee$e kees meye ceceeX keer
Dehes#ee DeefOehe cece& keer j#ee lees yengle meeJeOeeveer mes
kejveer eeefnes~ Gmekeer j#ee nesJes Fme hej Gheee Dehesef#ele
nw~ eeeerve cenef<e&eeW mes GeefJele Jen Gheee ner efMeKee
nw~ efMeKee kes Deefleefje keesF& Yeer mejue Meeeere Gheee
veneR nw, efpememes efove-jele SJeb eefle#eCe DeefOehe-cece&
keer j#ee nes mekes~ Fme Gheee kes DeeeeCe mes eens
iejerye nes Jee meentkeej-meYeer meceeve ueeYe eehle kej
mekeles nQ~ nceejs hetJe&peeW ves pees megiece SJeced DehetJe&
egefe yeveeF& nw; Jewmeer egefe keesF& Yeer veneR yeve mekeleer~
Fme leelhee& kees ve peevekej Deepekeer meYe (?) ceb[ueer
Deheveer efMeKee kees keJeekej efMeKeeOeeefjCeer ceC[ueer
kee Gheneme kejleer nw, en Gmekeer DeefJeee oeveere nw~
pees Fme efJe<ee kes Deve Gheee efkees peeles nQ, Jes Keeeaues
SJeb DeJewOe nQ, hej nceejs eeeerveeW mes GeefJele GheeeeW
ceW Kee& ve nesvee, hejlev$elee ve nesveer-en Ske Yeejer
efJeMes<elee nesleer Leer~ efhej meeLe Jen peeleere efe Yeer
yeve peelee Lee~ Fme ekeej Skee efeee deLe&kejer
veneR veneR-DeLe&kejer eefmee nes peeleer nw~
eeeerve keeue ceW yeeeee&ece ceWs kegceej eneb hej
kesMepetke jKekej efmej hej DeefOeke efJeegle kees GlheVe
kejles Les~ efMeKee jKeves mes Deeeg keer Je=ef nesleer nw;
mewefvekeeW kees Oethe Jee mevemêske mes yeeeves kes efueS eshe
efoes peeles nQ~ Jes hetCe&-kesMeege efMeKee jKeW lees GvnW
esefheeeW keer DeeJeMekelee ner ve jns~ Fme efMeKee kee
heefjceeCe ieesKegj-Flevee neslee nw, efpememes Meerlekeeue ceW
Meerle mes, Yeeeveke ieceea ceW ieceea mes Deewj Je<ee& $e+leg ceW
peueJe<e&Ce kes DeeIeele mes meeOeejCele j#ee nesleer nw~
Ske efJeeej
(11) kene peelee nw efkepees Meerle-eOeeve osMe

nes lees keeceeej nw eens efpeleves kesMe jKes Deewj pees
DeefleG<Ce osMe nes lees meye efMeKeemeefnle sove keje osvee
eeefnes, keeeWefke efMej ceW yeeue jnves mes G<Celee DeefOeke
nesleer nw Deewj Gmemes yegef kece nes peeleer nw (me0 e0
10 meceg0 162 he=) en efJeeej Ge DevegmevOeeve mes
DehetCe& efme neslee nw; keeeWefke-efMeKeecegC[ve mes ner Gme
cece&eosMe ceW Oethe peuoer eYeeJe kej osleer nw~ ieesKegjcegC[ve
mes ner Gme cece&eosMe ceW Oethe peuoer eYeeJe kej osleer nw~
ieesKegjheefjceeCe JeeueeW kes Jeneb jKevee hej lees pewmes yeenjer
Meerle mes j#ee nesleer nw; Jewmes ner yeenjer leehe mes Yeer j#ee
nesleer nw~ Fmekee DevegYeJe mJeeb Yeer efkeee pee mekelee
nw~ pees ueesie ieceea ceW meYeer yeeueeW kees keJeeles nQ; oesleerve efove GvnW ieceea DeefOeke DevegYetle nesleer nw~ pees
(27)
yeeue veneR keJeeles; Gvekees Jewmeer T<cee eleerle veneR

nesleer, yeefuke yeenjer ieceea mes j#ee ner nesleer nw~ veneR lees
efhej Gvekes DevegeeefeeeW kees ieceea ceW yegefcevolee kes
[j mes Deheveer efeeeW ee he{ jner ngF& ue[efkeeeW kes
yeeue Yeer keJeeves he[Wies~ DeLeJee ieceea ceW ee iece& osMe
ceW yeeueeW kee keJeevee ceeve Yeer efueee peee lees Jen
ceefmle<ke kes leeueg-eosMe ceW keg ueeYekeejer nes mekelee
nw, hej efMeKee kes mLeeve ceW veneR~ FveceW eeeerve SJeb
DeJee&eerve efJeeved eceeCe nQ~ Fme yeele kee DeeefJe<keej
kejves Jeeues lees Jeweke kes efJeeve Les; GvneWves meeueceefceeer Deeefo keer Dees<eefOeeeB Yeer peeve jKeer LeeR lees eneB
Yeer GvnW keesF& Dees<eefOe efueKe osveer eeefnes Leer; efpememes
ieceea n peeleer; hej GvneWves efMeKee hej ner DeeeceCe
kej efoee; Keso!!! eeeerve $e+ef<e, cegefve lehemJeer pees
peeOeejer Les; keee Gvekeer yegef vetve Leer? GvneWves ye[sye[s evLe kewmes yeveeS? oeref#elees oerIe&Mceeg (DeLeJe&0
11/5/6) Fmemes Jeso ves yeeeejer kes efueS oerIe&kesMe
keer mLeehevee kener nw; Fmemes Jeso kees Gmemes yeeeejer
keer yegef keer cevolee F veneR~
Ge mLeue ceW efMeKee-sove ceveg peer kes kesMeevle
<ees[Mes Je<ex yeeeCeme efJeOeereles~ jepeveJevOeese&efJebMes
JewMeme deefOekes lele (2/65) Fme hee kes DevegJeeo
kes DeJemej hej ner me0 e0 ceW kene nw; hejvleg ceveg peer
kees JeneB Ssmee DeefYeeee efJeJeef#ele veneR~ ve JeneB eer<ce
kee veece nw, ve ner kesMeevle mebmkeej ceW efMeKee kes sove
kee ievOe ner nw~ eefo eneB ieceea kee keejCe nw lees
yeeeCe kee 16JeW Je<e& ceW ner cegC[ve kewmes kene nw?
keee henues Jee heers keee ieceea veneR ueieleer? Met kes
efueS lees Jewmee kejves keer Dee%ee ner veneR nw; lees keee Gmes
meejer Deeeg ieceea ner veneR ueieleer? Fmemes en yeele "erke
veneR~ ve ceeuetce ceveg peer kes Ge hee mes en yeele kewmes
efvekeeueer ieF&? mJeeb GvneWves me0e0 kes 11JeW meceg0
244 he= ceW efueKee nw- e%eesheJeerle Deewj efMeKee kees
es[kej cegmeueceeve-F&meeFeeW kes meMe yeve yew"vee
JeLe& nw~
eceMe........
(28)
Oece&MeeeeW ceW DeeejCeere metef eeeB

heeheeveeb Jee MegYeeveeb Jee JeOeene&CeeceLeeefhe Jee~
keee keeCeceeexCe ve keefeVeehejeOeefle~~
ueeskeeEnmeeefJenejeCeeb etjeCeeb heehekece&Ceeced~
kegJe&leeceefhe heeheeefve vewJe keee&ceMeesYeveced~~
(Jee0je0, eg0kee0 115/43-44)
Deee& (es) heg<e kees eeefnes efke Jen heeefheeeWhej,
ogeW hej DeLeJee pees ceej [eueves eesie nQ- Ssmes ueesieeW
hej Yeer oee ner kejs; keeeWefke DehejeOe efkememes veneR
yeveles? pees ueesieeW keer efnbmee kejves ceW ner emeVelee kee
DevegYeJe kejles nQ, pees Delevle efveo&e SJeb heeheeeejer nQ
leLee pees DeYeer-DeYeer heehe kejves ceW ueies nQ- Ssmes
ueesieeW kee Yeer Deefve ve kejs~
evcewLegveeefo ie=ncesefOemegKeb efn legb
keC[tevesve kejeesefjJe ogKeogKeced~
le=heefvle vesn ke=heCee yengogKeYeepe
keC[tefleJevceveefmepeb efJe<ensle Oeerj~~
(eercee0 7/9/45)
eer-mecYeesieeefo pees ie=nmLe kes megKe nQ, Jes Delevle
leg ner veneR, Deefheleg neLeeW kees hejmhej Kegpeueeves kes
meceeve heefjCeece ceW Delevle ogKehe nQ; hejbleg yengle
ogKe heeves hej Yeer De%eeveer peerJe Fve efJe<ee-megKeeW mes
DeIeeles veneR~ keesF& efJeJeskeer heg<e ner Kegpeueen keer
YeeBefle keeceeefo kes Jesie kees Yeer men ueslee nw~
Denefve&Meb eglespee&heeeweeeejefve<esJeCeeled~
DeesnJelee yegee e hetJe pevce mcejsod yegOe~~
(mke0 heg0, kee0 Ke0 38/89)
jele-efove JesoeW kee hee" kejves mes, yeenj-Yeerlej

keer heefJe$elee Deewj meoeeej mesJeve mes Deewj esnMetve
yegef mes yegefceeved ceveg<e hetJe&pevce keer yeeleeW kees mcejCe
kej mekelee nw~
oeeuegjceomheMe Ghekeejer efpelesefve~
Slewe hegCemlecYewe elegefYe&Oee&eles cener~~
(efMe0heg0, keesef0 meb0 24/26)
oeeueg ceveg<e, DeefYeceeveMetve Jeefe, hejeshekeejer
Deewj efpelesefve-es eej Ssmes heefJe$e KebYes nQ, pees he=LJeer
kees Leeces ngS nQ~
veeefmle efJeeemeceb e#egvee&efmle melemeceb lehe~
veeefmle jeiemeceb ogKeb veeefmle leeiemeceb megKeced~~
(ye=nVee0 heg0 60/43)
efJeee kes meceeve otmeje ves$e veneR nw, mele kes
meceeve keesF& lehe veneR nw, jeie kes meceeve keesF& ogKe
veneR nw Deewj leeie kes meceeve keesF& megKe veneR nw~
Oece& keeceogIee Oesveg meblees<ees vevoveb Jeveced~
efJeee cees#ekejer eesee le=<Cee JewlejCeer veoer~~
(yenVee0 heg0 27/72)
Oece& ner keeceOesveg kes meceeve meejer DeefYeuee<eeDeeW
kees hetCe& kejves Jeeuee nw, meblees<e ner mJeie& kee vevovekeeveve nw, efJeee (%eeve) ner cees#e keer peveveer nw Deewj
le=<Cee JewlejCeer veoer kes meceeve vejke ceW ues peeves Jeeueer
nw~
DeesneeheueesYee ocees Yetleoee lehe~
yeeee leLee melecevegeesMe #ecee Oe=efle~
meveeleveme Oece&me cetuecesleod ogjemeoced~~
(Jeeeg heg0 57/117)
efkemeer Yeer eeCeer kes meeLe esn ve kejvee, ueesYe mes
otj jnvee, FefveeW kees JeMe ceW jKevee, eeefCecee$e kes
eefle oee kee YeeJe jKevee, mJeOece&heeueve kes efuees
ke menvee, yeeee& kee heeueve kejvee, mee yeesuevee,
ogefKeeeW mes menevegYetefle jKevee, DehejeOeer kees #ecee kej
osvee Deewj ke he[ves hej Oewe& OeejCe kejvee- meveeleve
Oece& keer pe[ ener nw, pees Deve$e ogue&Ye nw~
DeegleevevleieesefJevoveeceeseejCeYes<epeeled~
veMeefvle mekeuee jesiee meleb meleb Jeoecenced~~
(Deefive 43/23)
Deegle, Devevle SJeb ieesefJevo- Fve veeceeW kee
GeejCe ner Ske Ssmeer oJee nw, efpememes mechetCe& jesie
ve nes peeles nQ~ ceQ (OevJevleefj) mele kes meeLe en
ken jne ntB~
eled eesOevees epeefle ee ooeefle efveleb
eod Jee lehemleheefle ee pegnesefle leme~
eehe>esefle vewJe efkeceheern heueb efn ueeskes
ceesIeb heueb YeJeefle leme efn keesheveme~~
(Jeeceveheg0 43/89)
eesOeer ceveg<e pees keg Yeer epeve-hetpeve kejlee
nw, pees keg efveleeefle oeve kejlee nw, pees keg leheeee&
kejlee nw Deewj pees keg Yeer nJeve kejlee nw, Gmekee Fme
ueeske ceW Gmes keesF& Heue veneR efceuelee, Gme eesOeer kee
meye keg efkeee kejeee JeLe& neslee nw~
Jejb eeCemleepee ve yele hejefnbmee lJeefYecelee
Jejb ceewveb keee ve e Jeevecegeb eove=leced~
Jejb keueeryewYee&Jeb ve e hejkeue$eeefYeieceveb
Jejb efYe#eeefLe&lJeb ve e hejOeveeveeb efn njCeced~~
(Jeeceveheg0 59/29)
(29)
mJeeb cej peevee Dee nw, efkevleg efkemeer otmejs

peerJe keer eEnmee keoeefhe ceeve veneR nesveer eeefnes~ eghe
nes jnvee Dee nw, hej Pet" yeesuevee efkemeer Yeer neuele
ceW "erke veneR~ vehegbmeke neskej jnvee Dee nw, efkebleg
hejeerieceve keoeefhe Jee_veere veneR~ Fmeer ekeej YeerKe
ceeBiekej peerJeve efyeleevee otmejs kes Oeve kees n[heves keer
Dehes#ee kener Gece nw~
veeee& eVe heMeefvle elJeejesceer meowJe efn~
ve heMeleern peelevOees jeieevOeesefhe ve heMeefle~
ve heMeefle ceoesvceees ueesYeeeevlees ve heMeefle~~
veeres efueKes eej Jeefe meoe ner DevOes yeves jnles
nQ- FmeceW keesF& Deeee& keer yeele veneR nw~ pewmes pevce kes
DevOes kees veneR metPelee, Gmeer ekeej jeieevOe Jeefe Yeer
osKe veneR heelee~ Fmeer ekeej Ieceb[ ceW etj Jeefe Yeer
DebOee neslee nw Deewj ueesYeer ceveg<e kees Yeer DeeBKe veneR
nesleer~
YeJepeueefOeieleeveeb
vJeeleenleeveeb
megleogefnle=keue$e$eeCeYeejeefo&leeveeced~
efJe<eceefJe<eeleeses
YeppeleecehueJeeveeb
YeJeefle MejCeceskees efJe<Cegheeslees vejeCeeced~~
(Jeeceveheg0 94/29)
pees ceveg<e mebmeejheer meceg ceW he[kej megKeogKe, n<e&-Meeske, ieceea-meoea Deeefo heJeve kes PekeesjeW
mes heeref[le jnles nQ, ue[kes-ue[keer, helveer Deeefo keer
j#ee kes yeesPe mes oyes jnkej leLee lewjves kee keesF& meeOeve
ve heekej efJe<eeheer DeieeOe peue ceW [tyeles-Glejles nQ,
Ssmes ueesieeW keer YeieJeeved efJe<Ceg ner veewkee yevekej j#ee
kejles nQ~
(30)
ve osJee oC[ceeoee j#eefvle heMegheeueJeled~

eme les efnleefceefvle yegee mebeespeeefvle leced~~
(cene0 Gees0 35/44)
osJeleeueesie ejJeens keer YeeBefle [b[e ueskej nceejer
j#ee Lees[s kejles nQ~ Jes lees efpemekee Yeuee kejvee eenles
nQ, Gmes Gece yegef (mecePe) os osles nQ~
ve keeuees oC[cegece efMej ke=vleefle kemeefeled~
keeueme yeuecesleeJeod efJehejerleeLe&oMe&veced~~
(cene0 me0 81/11)
keeueYeieJeeved [b[e G"ekej efkemeer kee efmej Lees[s
ner lees[ osles nQ~ keeue kee yeue lees Fmeer ceW nw efke Jen
Jemleg kes mJehe kees efJehejerle kejkes efoKee oslee nw Deewj
ener Gmekes efJeveeMe kee keejCe neslee nw~
Oece ees yeeOeles Oeceex ve me Oece& kegJelce& leled~
DeefJejesOeeeg ees Oece& me Oece& meleefJeece~~
(cene0 JeveheJe& 131/11)
pees Oece& efkemeer otmejs Oece& kee efJejesOeer neslee nw,
Jen Oece& veneR, kegceeie& nw; Oece& Jener nw, efpemekee efkemeer
Yeer otmejs Oece& mes efJejesOe veneR neslee~
vejme yevOeveeLee&e e=uee eer ekeerefle&lee~
ueesnyeesefhe cegesle eeryees vewJe cegeles~~
(os0 Yee0 16/41)
ceveg<e kees ceesnheer yevOeve ceW [eueves kes efuees
eer kees ner meeBkeue kene ieee nw~ ueesns keer yes[er mes
peke[e ngDee ceveg<e lees t Yeer mekelee nw, hej eer kes
ceesnpeeue ceW heBmes ngS ceveg<e kee gkeeje veneR nw~
DeOeerle JesoMeeeeefCe mebmeejs jeefieCee es~
lesYe hejes ve cetKeexefmle meOecee& eeemetkejw~~
(1/14/4)
Jeso MeeeeW kee DeOeeve kej uesves hej Yeer efpevekee

meebmeeefjke megKeeW ceW jeie (esce) yevee ngDee nw, Gvemes
ye{kej cetKe& keesF& veneR nw~ Jes lees keges, Iees[s Deewj
metDej pewmes ner nQ~
esneefpe&lesve JesCe eled kejesefle MegYeb vej~
efJehejerleb YeJesled leled leg heuekeeues ve=heesece~~
osMekeeueefeeeJekele&Ceeb Meglee eefo~
cev$eeCeeb e leoe hetCe kece&Ceeb heueceMvegles~~
otmejeW mes esn kejkes keceees ngS Oeve mes ceveg<e
pees e%e, oeve Deeefo MegYe kece& kejlee nw, heue kee
mecee Deeves hej Gmekee heefjCeece efJehejerle DeLee&led DeMeg
neslee nw~ mLeeve, mecee, efeee, Je, kelee& Deewj cev$eFve meyekes Meg nesves hej ner efkemeer mekeece Devegeve
kee hetje-hetje heue efceuelee nw~
me meJee&lcevee leepe meesled leebg ve Mekeeles~
me meef men kele&Je meleeb mees efn Yes<epeced~~
keece meJee&lcevee nsees nelegb eskeeles ve me~
cegceg#eeb eefle kele&Je mewJe lemeeefhe Yes<epeced~~
(ceeke&0 heg0 37/24-25)
Deemeefe kee meJe&Lee leeie kej osvee eeefnS; hejbleg
eefo Jen ve t mekes lees meble-cenelceeDeeW kes eefle
Deemeefe kejs~ melheg<eeW kes eefle efkeee ngDee esce ner
mebmeejemeefe keer Skecee$e Deew<eOe nw~ Fmeer ekeej keecevee
Yeer meye ekeej mes nse nw; hejbleg eefo keecevee ve ts lees
cees#e keer Fe peeeled nesves keer keecevee kejs; keeeWefke
cees#e keer keecevee ner Deve meejer keeceveeDeeW mes tves
keer Skecee$e oJee nw~
efOeked leme peerefJeleb hegbme MejCeeefLe&veceeieleced~
ees veele&cevegie=Ceeefle Jewefjhe#eceefhe OegJeced~~
(ceeke&0 heg0 131/25)
pees ceveg<e MejCe eenves Jeeues ogefKeee kees Deeee
veneR oslee, eens Jen Me$eghe#e kee ner keeeW ve nes, Gmekes
peerJeve kees efOekekeej nw~
ve leLee Meerleuemeefueueb ve evovejmees ve Meerleuee eee~
eeoeefle e heg<eb eLee ceOegjYeeef<eCeer JeeCeer~~
(YeefJe0 heg0 yeeeheJe& 73/48)
"b[e peue, evove kee jme DeLeJee "b[er eee Yeer
ceveg<e kees Gleveer Deeeopeveke veneR nesleer, efpeleveer
ceer"er JeeCeer~
DevOeb lecees efJeMesegmles es ewJeelcenvees pevee~
YegkelJee efvejemeeneb les e megee&cemetkeje~~
DeelceIeelees ve kele&Jemlemceeled eefhe efJeheefelee~
Fneefhe e hej$eeefhe ve MegYeeveelceIeeefleveeced~~
(mke0 heg0 keeMeerKe0 12/13)
Deelcenleejs ueesie Ieesj vejkeeW ceW peeles nQ Deewj
npeejeW vejkeeeleveeSB Yeesiekej efhej osneleer metDejeW keer
eesefve ceW pevce uesles nQ~ FmeefueS mecePeoej ceveg<e kees
keYeer Yetuekej Yeer Deelcenlee veneR kejveer eeefnes~
DeelceIeeefleeeW kee ve Fme ueeske ceW Deewj hejueeske ceW ner
keueeCe neslee nw~
hejmJeeveeb e njCeb hejoejeefYeceMe&veced~
megoeceefleMee e $eees oes<ee #eeeJene~~
(Jee0 je0 eg0 kee0 87/23)
(31)
hejees kee DeefOekeej erve uesvee, hejeer-mebmeie&

Deewj Deheves efnle-efce$eeW mes DeleefOeke meMeefle jnveees leervee oes<e meJe&veeMe kejves Jeeues nQ~
efhelegjLex nlee es leg ceelegjLex nleemleLee~
ieJeeLex yeeeCeeLex Jee eceoeLex cenerheles~~
YetceLex heeefLe&JeeLex Jee osJeleeLex leLewJe e~
yeeueeLex efJekeueeLex e eeefvle ueeskeeved megYeemJejeved~~
(ye=nVee0 ceneheg0 GejYee0 33/63-64)
pees ueesie efhelee kes efuees, ceelee kes efuees, ieee kes
efuees, yeeeCe kes efuees, egJeleer eer keer j#ee kes efuees,
Deheveer pevceYetefce kes efueS, jepee kes efuees, osJelee kes
efuees, yeeueke kes efuees DeLeJee Denerve kes efueS
eeCe ieBJee osles nQ, GvnW Delevle ekeeMeege (mJeiee&efo)
ueeskeeW keer eeefhle nesleer nw~
eefmceved eLee Jele&les ees ceveg<emleefmbcemleLee Jeefle&leJeb me Oece&~
ceeeeeejes ceeeee yeeefOeleJe
meeOJeeeej meeOegvee eleghese~~
(ce0 Yee0, Mee0 he0 109/30)
pees ceveg<e efpemekes meeLe pewmee yelee&Je kejlee nw,
Gmekes meeLe Jewmee ner yelee&Je kejs-ener Oece&mebiele nw~
keheer kees kehe kes eje hejemle kejs Deewj meeefj$e
kes meeLe meeOeglee kee JeJenej kejvee eeefnes~
heg<e vehegmb eke veeefj Jee peerJe ejeej keesF~ meye& YeeJe Yepe kehe leefpe ceesenf hejce efee meesF~~
efyeie[er pevece Deveske keer mebYeuew Deye ner Deepe~ nese jece kees jece Yepe leguemeer lepe kegmeceepe~~
(32)
T;s"B 'kqDYk i{k@lw;Z mkjk;.k] xzh"e _rq
frfFk
okj
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
iwf.kZek
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
u{k=
fp=k
Lokfr
fo'kk[kk
vuqjk/kk
fnukad
4
5
6
7
twu
twu
twu
twu
ozr ioZ vkfn fooj.k
pEid }kn'kh
iznks"k ozr
&
lR;ukjk;.k ozr oV lkfo=h ozr iwtu
vk"kk<+ d`".k i{k@lw;Z mkjk;.k&nf{k.kk;u xzh"e&o"kkZ _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
vekoL;k
okj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
jfookj
lkseokj
u{k=
T;s"Bk
ewy
iw"kk
m"kk
Jo.k
/kfu"Vk
'krfHk"kk
'krfHk"kk
iwHkknz
mHkknz
jsorh
vf'ouh
Hkj.kh@d`frdk
jksfg.kh
jksfg.kh
e`xf'kjk
fnukad
8 twu
9 twu
10 twu
11 twu
12 twu
13 twu
14 twu
15 twu
16 twu
17 twu
18 twu
19 twu
20 twu
21 twu
21 twu
22 twu
ozr ioZ vkfn fooj.k

&
&
&
r`rh;k frfFk dh o`f)] Jhx.ks'k prqFkhZ
&
iapd izkjEHk 3@3 fnu ls
lw;Z feFkqu esa] lakfUr fnol
iq.;dky 10@43 izkr% rd
dkyk"Veh
&
iapd izkr% 9@18 ij lekIr
;ksfxuh ,dkn'kh ozr lcdk
'kfu iznks"kozr
&
prqnZ'kh frfFk dk {k;
lkseorh vekoL;k
vk"kk<+ 'kqDy i{k@lw;Z nf{k.kk;u] o"kkZ _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
,dkn'kh
okj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
u{k=
vknzkZ
iquoZlq
iq";
'ys " kk
e?kk
iw0 Qk0
iw0 Qk0
m Qk
gLr
fp=k
Lokfr
fo'kk[kk
fnukad
23 twu
24 twu
25 twu
26 twu
27 twu
28 twu
28 twu
29 twu
30 twu
1 tqykbZ
2 tqykbZ
3 tqykbZ
ozr ioZ vkfn fooj.k
pUnz n'kZue~
jFk;k=k txUukFkiqjh
&
dqekj "k"Bh ozr
&
lIreh frfFk dk {k;
JhnqxkZ"Veh
HkMyh uoeh
&
nso'k;uh ,dkn'kh ozr LekrZ
nso'k;uh ,dkn'kh ozr oS".ko

Je<e& 13
pevelewkeeced~
petve 2009 (4, 5 pegueeF& kees esef<ele)
mecheeoke
otjYee<e-0120-2712786, cees0- 09971527545
menmecheeoke
otjYee<e 01202767255, cees0-09868932755
eyevOe mecheeoke
01202756891, cees0- 09810949921
meneesieer ceC[ue
(ceeefmeke he$e)
Debke-10

-07670265478, 05198- 224413
otjYee<e-01334260323
otjYee<e-02812364465

otjYee<e-01202712786, cees0- 09971527545
(2)

fo"k;kuq ef.kdk
e lafo"k;
1. mecheeokeere
4. pee jeOee ieesefJevo pet
5. Yeejle kees ieejle nesves mes yeeeDees
6. meeer Yeefe
7. eerjecekeLee keer eemebefiekelee
9. eervewefce<eejCe leerLe& ceW 1008.....
10. YeeieJele mehleen efJeJejefCekee
11. meeojceefYevevoveced
13. keeefuekee oMekeced
14. meceoMeea yevees meceJeleea veneR
15. en oeie efceevee ner nesiee
ys[kd
i`"B
[e@0 Gvces<e jeIeJeere
efMeJekegceej ieeseue
ese evyeueer nbme
hejceJeerlejeie mJeeceer jecemegKeoeme peer cenejepe
emlegefle-[e@0 Gvces<e jeIeJeere
-
la[;k
3
4
8
10
13
14
15
18
19
20
22
23
25
26
31
32
Deepeer
J
eve
hevn Je<eeae
&lEiknde.My
mecheeokeere-
(3)
DeeoMe& ieg efMe<e hejcheje mLeeefhele nes
Yeejleere mebmke=efle ceW cenef<e& Jeeuceerefke Deewj cenef<e& JesoJeeme kee heeJeve veece yengle mecceeve Deewj ke=le%elee
kes meeLe efueee peelee nw~ keejCe meJe&efJeefole nw efke YeieJeeved eerjece Deewj YeieJeeved eerke=<Ce kes DeJeleejeW keer
ueerueeDeeW kee JeCe&ve Fve eerejCeeW ves Fleveer eeceeefCekelee Deewj Jeehekelee kes meeLe efkeee nw efke keesF& Yeer
Deeefmleke peve Fvekees oC[Jeled efkees efyevee jn veneR mekelee~ ieg hejcheje ceW peneB Deveske DeeeeeeX-mebleeW leLee
Jevoveere ejCeeW kees eCeece efkeee peelee nw JeneR cenef<e& ke=<Cewheeeve Jeeme peer cenejepe kees Gvekes eekee heJe&
Dee<ee{er hetefCe&cee kes efove meYeer efMe<e eCeece efveJesefole kejles nQ~ Jeeme hetefCe&cee, Jeeme hetpee, ieg hetefCe&cee Deeefo
veeceeW mes hegkeejs peeves Jeeuee en hegCeheJe& efnvog pevelee peveeo&ve ceW yengle ee Deewj efJeeeme kes meeLe ceveeee peelee
nw~ ceveeee peevee Yeer eeefnS keeeWefke ke=le%elee %eeefhele kejvee Yeejleere hejcheje nw~ efpeve iegejCeeW keer keCee ceW
mveeve kejkes efMe<eieCe YeieJeoere YeeJeeW ceW Kees peeles nQ, %eeve lelJe kee oMe&ve kejkes Dehevee peerJeve meheue kejles
nQ, YeefemJehee YeieJeleer kees eehle kejkes ke=leke=le nes peeles nQ Gve eerejCeeWs kes eefleJe<e& ceW kesJeue Ske efove
keg he$e heg<he Deefhe&le kejvee ke=le%elee ner nw~ ener ke=le%elee meeOeke kees efmesej kee MegYeeMeerJee&o eehle kejeleer
nw~ eneB Oeeve osves eesie nw efke Deepe MeeeefJejesOeer, mebmkeejMetve, ceee&oenerve, %eevelelJe mes metotj Deewj ieg[ce
efmeKeekej pevelee kees Yeefcele kejves Jeeues iegDeeW keer yee{ meer DeeF& ngF& nw~ es leLeekeefLele ieg Deheves kees ner
hegpeJeeves keer efMe#ee osles nQ YeieJeeved kees Yetue peeves keer Fvekeer YeYetle ves heefjJeejeW meceepe leLee je^ keer Meeefvle Yebie
kej jKeer nw~ ve keesF& ceee&oe Deewj ve keesF& mebmkeej efhej Yeer hetpeves hegpeJeeves kee euee eeej he#e oesveeW ner kecepeesj
nQ ieg eenles nQ nceejs YeC[ej Yejles jnW Deewj nce DeefOeke mes DeefOeke efMe<eeW hej Meemeve kejW~ GOej efMe<e eenles
nQ ieg mes nceW DeeMeerJee&o efceueles jnW, es Jener kejW pees nce kenW Fvekeer yeeleW ceevevee nceejs efueS DeefveJeee& veneR~ nceW
ieg mes Oeve oewuele efceueleer jns~ jece kes veece keer lees eee&-Deee& keesmeeW otj jnleer nw~ Ssmes oesveeW iegefMe<eeW mes
Deepe JeeleeJejCe otef<ele nes ieee nw~ Oecee&ejCe ve nesves mes Deewj ogjeejCe DeefOeke nesves mes ieghetefCe&cee pewmes heJeeX keer
cetueYeeJevee ueghleeee nw~ efJeJeskeer cenevegYeeJeeW kees Fme Deeheelekeeue mes mJeeb yeekej esce mes otmejeW kees Yeer
yeeevee eeefnS~ eerceodYeieJeodieerlee ceW YeieJeeved eerke=<Ce keer efvecveefueefKele Dee%ee kee heeueve kejvee meYeer efvele
kele&Je nesvee eeefnSe Meeeb efJeefOeceglme=pe Jele&les keecekeejle~
ve me efmeefceJeehveesefle ve megKeb ve hejeefleced~~
DeLee&led pees Jeefe MeeeeW ceW efveefo& efJeefOeeeW kees es[kej ceveceeves DeeejCe keer oueoue ceW Oebmee jnlee nw
Jen ve lees efmeef Deewj megKe eehle kejlee nw Deewj ve ner hejceieefle kees eehle kejlee nw~ egefle mce=efle YeieJeoere Dee%eeSB
nQ Fvekee heeueve kejvee eleske ceeveJe kee eLece kele&Je nw~
DeeMee nw ieg efMe<eeW kes Fme osMe ceW Ssmes DeeoMe& hegve eke neWies pees ceeveJe Fefleneme kes heg<ehegbieJe yeve
mekeW~ meeLe ner ieg[ceeW mes yeekej mees DeLeeX ceW ieg efMe<e hejcheje hegve mLeeefhele nesieer~
vecees jeIeJeee~
eOeeve mecheeoke
(4)
megeerJe kees meevlJevee osles ngS ceneyeeng yeueJeeve

eerjece ves Kesue-Kesue ceW ogvogYeer je#eme kes Mejerj kees
Deheves ejCe kes Debiet"s mes G"ekej ome eespeve otj heWke
efoee~ Fmeer ekeej peye megeerJe ves Ske ner yeeCe mes meele
leeue kes Je=#eeW kees Yesoves keer eeLe&vee keer lees eerjIegveeLe
kee yeeCemeeekemleg cegntle&sve meeueeved YeerlJee cenepeJe~
efve<hele e hegve letCe lecesJe eefJeJesMe n~~
Ske ner #eCe ceW meyekee Yesove kejkes Jen JesieMeeueer
yeeCe hegve eerjece kes lejkeme ceW eefJe nes ieee~ en
osKekej Jeevejjepe megeerJe kees ye[e efJemcee ngDee~
me cetOvee& veheleod Yetceew euecyeerke=leYet<eCe~
megeerJe hejceeerlees jeIeJeee ke=lee_peefue~~
megeerJe ves neLe pees[kej he=LJeer hej ceeLee ske
efoee Deewj eerjece kees meeebie eCeece efkeee Deewj vecelee
hetJe&ke eerjece mes kenemesveveefhe megjeved meJee&ved lJeb yeeCew heg<e<e&Ye~
meceLe& mecejs nvlegb efkeb hegveyee&efueveb eYees~~
ns heg<ees! YeieJeved! Deehe lees efvepeyeeCeeW mes
mecejYetefce ceW Fvmeefnle mechetCe& osJeleeDeeW kee JeOe
kejves ceW meceLe& nQ efhej yeeefue kees ceejvee Deehekes efueS
keewve ye[er yeele nw~
esve mehle cenemeeuee efieefjYetefcee oeefjlee~
JeeCewkesve keekeglmLe mLeelee les kees jCeeele~~
ns keekeglmLe! efpevneWves ye[s-ye[s leeue Je=#e heJe&le,
Yetefce kees Ske yeeCe mes efJeoerCe& kej [euee Ssmes Deehekes
meeceves egYetefce ceW keewve "nj mekelee nw~ Ssmee kenles
ngS megeerJe ves YeieJeeve eerjece mes yeeefue kee JeOe kejves
keer eeLe&vee keer~
lelees jece heefj<Jepe megeerJeb efeeoMe&veced~

elegJeee ceneee%ees ue#ceCeevegieleb Jee~~
megeerJe keer yeele megvekej ceneee%e YeieJeeve eerjece
ves megeerJe kees ieues mes ueiee efueee Deewj megeerJe mes yeeefue
kees eg ceW ueuekeejves kes efueS kene~ megeerJe keer
ueuekeej megvekej yeeefue eesOe ceW Yejkej ye[s Jesie mes
Iej mes efvekeuee~
lele meglegcegueb egb yeeefuemegeerJeeesjYetled~
ieieves ieneesIee&sjb yegOeebiejkeeesefjJe~~
leye yeeefue Deewj megeerJe ceW ye[e Yeebkej eg
ef[ ieee ceeveeW DeekeeMe ceW yegOe Deewj cebieue Fve oesveeW
eneW ceW Ieesj mebeece nes jne nes~ oesveeW Ske otmejs hej Jee
kes meceeve IetmeeW Deewj leceeeeW kee enej kej jns Les~
Gmeer mecee YeieJeeve eerjece ves oesveeW kees Ieesj eg
kejles ngS osKee~ Jes oesveeW DeefeveerkegceejeW keer YeeBefle
hejmhej efceueles pegueles efoKeeF& efoes~ Fmeer keejCe GvnesWves
Dehevee eeCeebleke yeeCe veneR es[e~ yeeefue ves megeerJe
kees uentuetneve kej efoee Deewj megeerJe pewmes lewmes eeCe
yeeekej celebie cegefve kes ceneJeve ceW Iegme ieS~ yeeefue
eehe kes Yee mes JeneB veneR ieee leYeer YeieJeeve eerjece,
ue#ceCe Deewj nvegceeve peer kes meeLe JeneB Dee ieS~ megeerJe
kes kenves hej YeieJeeve eerjece ves kene efke cegPes mJej,
ef, hejeece ceW legce oesveeW ceW keesF& Devlej veneR efoKee
Dele ceQves Me$egveeMeke yeeCe veneR es[e~ Fme yeej legce
Deheveer heneeve kes efueS keesF& efe OeejCe kej uees
efpememes v eg ceW eJe=e nesves hej ceQ legcnW heneeve
meketB~ meceerhe ner iepeheg<heer uelee osKekej YeieJeeve
eerue#ceCe peer mes yeesues ue#ceCe! en uelee GKee[kej
megeerJe kes ieues ceW henvee oes~ leovevlej megeerJe hegve
eerjIegveeLe peer kes meeLe yeeefue mes eg kejves
efkeef<kevOeehegjer pee hengBes~
lele me peercetle ke=leeCeeoes
veeob eceg_eled lJejee eleerle~
metee&lcepe Mewe&efJeJe=lespee
meefjlheefleJee&efveue ebeueesefce&~~
leleheeeled megeerJe Yeebkej iepe&vee kejves ueies ceevees
Jeeeg kes Jesie mes ebeue ngF& Geeuelejbie ceeueeDeeW mes
veefoeeW kee mJeeceer meceg keesueenue kej jne nes~ megeerJe
keer iepe&vee megvekej yeeefue kees yengle eesOe Deeee DeewjMeyob ogce&<e&Ceb eglJee efve<heheele lelees nefj~
Jesiesve e heoveemew oe&jeefVeJe cesefoveerced~~
ogmen Meyo megvekej yeeefue Deheves hewjeW keer Oeceke
mes he=LJeer kees efJeoerCe& mee kejlee ngDee ye[s Jesie mes yeenj
efvekeuee~ Gme mecee yeeefue keer helveer leeje YeeYeerle nes
G"er Deewj yeeefue mes kenves ueieerlJeee le$e efvejmleme heeref[leme efJeMes<ele~
Fnwle hegvejeeveb Mebkeeb peveeleerJe ces~~
Deehekes eje hejeefpele Deewj heeref[le nesves hej Yeer
megeerJe eneB Deekej Deehekees eg kes efueS ueuekeej
jns nQ Gvekee hegvejeieceve cesjs ceve ceW Mebkee meer GlheVe
kej jne nw~ Gvekeer iepe&vee ceW pees Gespevee nw Fmekee
keesF& meeceeve keejCe veneR nesvee eeefnS~ cesjs efJeeej
mesveemeneecenb ceves megeerJeb leefceneieleced~
DeJeyOemeneee eceeefelew<e iepe&efle~~
megeerJe efkemeer eyeue meneeke kes efyevee eneB veneR
Deees nQ~ Gmeer kes yeue hej Jes Fme lejn iejpe jns nQ~
Ske efove kegceej Debieo Jeve ceW iees Les JeneB ieghleejeW ves
GvnW yeleeee efke DeeesOeevejsMe kes oes MetjJeerj heg$e pees
eerjece Deewj ue#ceCe kes veece mes eefme nQ eneB Jeve ceW
Deees ngS nQ~
megeerJe efeekeeceeLex eehleew le$e ogjemeoew~
les leg Yeelegefn& efJeKeele meneees jCe kece&efCe~~
(5)
jece hejyeueeceoea egieevleeefiveefjJeeseflLele~

efveJeemeJe=#e meeOetveeceeheVeeveeb heje ieefle~~
Jes oesveeW ogpe&e Jeerj megeerJe kee efee kejves kes
efueS Gvekes heeme hengBe iees nQ~ Gve oesveeW ceW mes pees
Deehekes YeeF& kes egkece& ceW meneeke yeleees iees nQ Jes
eerjece Me$egmesvee kee mebnej kejves Jeeues leLee eueekeeue
ceW epJeefuele Deefive kes meceeve lespemJeer nQ~ Jes meeOeg
heg<eeW kes Deeeeoelee keuheJe=#e nQ Deewj mebke ceW he[s
ngS eeefCeeeW kes efueS meyemes ye[s menejs nQ~
Deelee&veeb mebeeewJe eMemeewkeYeepeveced~
%eeveefJe%eevemecheVees efveosMes efvejle efheleg~~
Jes Deele& heg<eeW kes Deeee, eMe kes Skecee$e
Yepeve, %eeveefJe%eeve mes mecheVe leLee efhelee keer Dee%ee ceW
efmLele jnves Jeeues nQ~ Gve jece kes meeLe efJejesOe kejvee
Gefele veneR nw~
Metj Je#eeefce les efkebefeVe eseceYemetefelegced~
eteleeb efeeleeb ewJe leJe Je#eeefce eod efnleced~~
ns MetjJeerj! ceQ Deehemes Jener ken jner ntB pees Deehekes
efueS efnlekej nw~ Deehe Gmes megevf ees Deewj Jewmee ner keerepf eSeewJejepesve megeerJeb letCe meeOJeefYe<esee~
efJeenb cee ke=Lee Jeerj Yee$ee jepeved eJeeremee~~
Dee ener nesiee efke Deehe megeerJe kees egJejepe
heo hej DeefYeef<ee kej oerefpeS~ megeerJe Deehekes ess
YeeF& nQ Gvekes meeLe eg ve keerefpeS~
oeveceeveeefo melkeejw keg<Je elevevlejced~
Jewjceslelmeceglme=pe leJe heeex me efleleg~~
Deehe oeve ceeve melkeeceeefo kes eje megeerJe kees
Dehevee Devlejbie yevee ueerefpeS efpememes Jes Fme yewj YeeJe
kees es[kej Deehekes heeme jn mekeW~ Fme mecee Yeele=esce
kee meneje efueS efyevee Deehekes efueS otmejer keesF& ieefle
veneR nw~ Gme mecee leeje ves yeeefue mes Gmekes efnle keer
yeele kener efkevleg leeje keer yeele yeeefue kees Deer veneR
ueieer keeeWefke Gmekes efJeveeMe kee mecee efveke Lee
(6)
Deewj Jen keeue kes heeMe ceW yeBOe egkee Lee~ yeeefue
megeerJe kes heeme Deeee oesveeW kee IeveIeesj eg ngDee
Deewj oesveeW Yeebkej iepe&ve kejles ngS Ske otmejs kees [eB
jns Les~
nereceeveceLeeheMeled megeerJeb Jeevejsejced~
es#eceeCeb efoMeewJe jeIeJe me cegngceg&ng~~
YeieJeeve ves osKee megeerJe nej jns nQ~ yeeefue ves
megeerJe kees efieje efoee Deewj eleer hej e{kej yeesuee
lesje pees meneeke nes Dee peees~ yeeefue ves jece peer kees
ueuekeeje~ jece peer meeceves Ke[s Deewj ele#eoMeea JeevejeW
ves yeleeee efke jece peer kes meeLe yeeefue kee Ieesj eg Yeer
ngDee~ yeeefue ves YeieJeeve jece hej ye[s ye[s Je=#e heQkes
meejs Je=#eeW kees jece peer ves kee efoee~ ye[er ye[er
efMeueeSB heQkeer eerjece ves meejer efMeueeSB kee oeR~ leye
YeieJeeve eerjece veslelees Oevegef<e mebOeee MejceeMeerefJe<eeshececed~
hetjeeceeme leeeheb keeueeeefceJeevleke~~
Deheves Oeveg<e hej efJe<eOej mehe& kes meceeve Yeebkej
yeeCe jKee Deewj Gmes peesj mes KeeRee ceevees ecejepe ves
keeueee G"e efueee nes~
leme peeleueIeesjsCe $emlee he$ejLeseje~
eoggJegce=&ieeewJe egieevle FJe ceesefnlee~~
Oeveg<e keer elebee keer bkeej OJeefve mes YeeYeerle
neskej ce=ie leLee he#eer Yeeie Ke[s ngS~ Jes eueekeeue
kes mecee ceesefnle ngS peerJeeW kes meceeve efkebkele&JeefJecet{
nes iees~ efhej yeeCe kee mevOeeve kejkes YeieJeeve jece ves
Ske yeeCe KeeRekejyeng ue yeue megeerJe keefj efne neje Yee ceeefve~
ceeje yeeueer jece leye oe ceePe Mej leeefve~~
oe ceW Ske yeeCe kes ueieles ner yeeefue cej ieee~
keewve cetKe& kenlee nw efke YeieJeeve jece ves efhekej
yeeefue kees ceeje~ ieesmJeeceer peer ves Yeer kene nw-
efJehe Dees osKeefnb jIegjeF& eneB Dees kee DeLe&

ske DeLee&led meneje nw ve efke efhevee~ yeeefue veeres efieje
nenekeej cee ieee~ Fv keer oer ngF& ceeuee kes keejCe
yeeefue kes eeCe veneR pee jns nQ DeveLee Gmeer mecee
eeCeevle nes peelee~ Oeerjs Oeerjs yeeefue eerjece peer kees osKe
jne nwheje efJekeue ceefn Mej kes ueeies~
hegefve Gef" yew" osefKe eYeg Deeies~~
Meece ieele efmej pee yeveeS~
Deve veeve Mej eehe e{eS~~
hegefve hegefve efeleF ejve efele oervne~
megheue pevce ceevee eYeg eervne~~
oe eerefle cegKe Jeeve ke"esje~
yeesuee efeleF jece keer Deesje~~
megvoj Meeceue Mejerj, efMej hej pee, ueeue ves$e,
Oeveg<e yeeCe meBYeeues ngS jece peer kes ejCeeW kees yeeefue ves
yeej yeej osKee Deewj peeve efueee efke es YeieJeeve nQ~
Oeerjs Oeerjs YeieJeeve eerjece Deewj ue#ceCe yeeefue kes heeme
hengBes~ GvnW osKekej yeeefue Oece& Deewj efJevee mes ege
JeeCeer ceW yeesuee~ yeeefue keer JeeCeer ceW leerve ekeej kes
ue#eCe efoKeeF& he[ jns nQ~ megveves Jeeues ken jns nQ efke
ke"esj nw~ yeeefue ken jne nw efke cesjer JeeCeer efJeveehetCe&
nw Deewj mejmJeleer peer ken jner nQ efke yeeefue keer JeeCeer
Oece&meccele nw~ oe ceW esce kes keejCe yeeefue kes Jeeve
efJevee mes hetCe& nQ Jeevej nesves kes keejCe cegKe mes ke"esj
Jeeve nQ Deewj jece peer keer Deesj osKe jne nw lees Jeeve
Oeeefce&ke Yeer nQ~ jeIeJe! ceQ Deehemes keg eMve keB?
Oece& nsleg DeJelejsG ieesmeeF~
ceejsng ceesefn JeeOe keer veeF~~
ceQ yewjer megeerJe efheeeje~
keejCe keJeve veeLe ceesefn ceeje~
Deeheves cegPes efkeme keejCe ceeje keee eYeg Deehe
yelee mekeWies?
heje*dcegKeJeOeb ke=lJee kees$e eehlemlJeee iegCe~
eonb egmebjyOemlJelke=les efveOeveb iele~~
Deepe yeeefue keer DeJeOeejCee ye[er efvece&ue nes ieF&
nw~ yeeefue Ske yeele yengle mhe peevelee nw eer jeceev
hejceelcee nQ~ eefo Jes efkemeer kees cejJeevee eenWies lese
GvnW mJeeb Deeves keer keesF& DeeJeMekelee veneR nw~ peye
GveceW en meeceLe& nw efke eflevekes kees Jee Deewj Jee
kees eflevekee yevee mekeles nQ lees keee Jes megeerJe ceW Jen
yeue veneR os mekeles Les efke efpememes megeerJe yeeefue kees
ceej [euelee yeeefue kees ceejves kee yeue Yeer YeieJeeve
eerjece megeerJe kees os mekeles Les~ Deehe Ske keuhevee
keerefpeS efke peye Mes<eveejeeCe kees he=LJeer kes OeejCe kee
meeceLe& YeieJeeve ves os efoee, peye yeee peer kees me=ef
jevee kee meeceLe& YeieJeeve ves os efoee, peye veejeeCe
kees peiele kes heeueve kee meeceLe& os efoee, peye efMeJe
peer kees meejs peiele kes mebnej kee meeceLe& os efoee
YeieJeeve jece ves lees keee megeerJe kees yeeefue kes ceejves
kee meeceLe& veneR os mekeles Les? Fme hej nce keeeW veneR
efJeeej kejles? peye efJeveeheef$ekee ceW en Jeekee kene
pee mekelee nw efkepesefn efJeefOeefnb efJeefOelee nefjefnb nefjlee
efMeJeefnb hegefve efMeJelee oF&~
mees
peevekeerheefle ceOegj cetjefle
ceesocee
cebieueceeer~
ceneYeejle ceW Deeheves Ske emebie megvee nesiee efke
peye Yeercemesve ves ogMeemeve kees heke efoee Deewj
ogMeemeve keer Yegpee GKee[ves kee efveCe&e kej efueee
Gme mecee Yeercemesve ves oesveeW mesveeDeeW mes kene efke
efpemekees Yeer ogMeemeve keer j#ee kejves kee ceve nes,
Deepe Deees ceQ ogMeemeve kes meeLe ogMeemeve kes j#eke
kees Yeer egveewleer os jne ntB~ Deewj meye lees eghe jns hejvleg
Depeg&ve mes eghe veneR jne ieee~ Depeg&ve ves ieeC[erJe G"e
(7)
efueee leye YeieJeeve eerke=<Ce ves kene keee yeele nw

Depeg&ve? Depeg&ve ves kene Yewee ves oesveeW mesveeDeeW kees
egveewleer oer nw ceQ peeTBiee~ YeieJeeve eerke=<Ce ves kene
Depeg&ve! Fme mecee Yeercemesve Jen Yeercemesve veneR nw~ Fme
mecee ceQves Yeercemesve kees Jen yeue os jKee nw efpeme yeue
mes ceQves efnjCekeefMeheg kes Je#emLeue kees hee[kej heQke
efoee Lee~ Fme mecee Yeercemesve ceW meeOeejCe yeue veneR
nw~ lees keee Jen yeue Fvekees (megeerJe kees) veneR efceue
mekelee Lee? keeeW YeieJeeve jece yeeefue kees ceej jns nQ?
Fmekee meerOee mee DeLe& nw efke YeieJeeve otmejeW kees
meye keg os mekeles nQ hej Ske Ssmee JeefelJe nw
pees otmejeW kees veneR efoee pee mekelee Jen YeieJeeve
ceW ner jnsiee~ Jen nw YeJeyevOeve cegefeoeve~
YeJeyevOeve mes cegefe osvee kesJeue YeieJeeve kes JeMe
kee nw Deewj efkemeer kes JeMe kee veneR nw~ Gmes keesF&
GOeej veneR ues mekelee~ cees#e kesJeue YeieJeeve os
mekeles nQ, hejceheo kesJeue YeieJeeve os mekeles nQ
Jen Gvekeer eke=efle nw~ pewmes mete&veejeeCe kes
Deefleefje keesF& ekeeMe veneR os mekelee, pewmes
ev kes Deefleefje keesF& Meerleuelee veneR os mekelee,
pewmes peue kes Deefleefje keneR ceOegjlee veneR Dee
mekeleer Fmeer ekeej cegefeoeve YeieJeeve kee
DemeeOeejCe Oece& nw~ Jen keneR Deve$e pee ner veneR
mekelee~ FmeefueS yeeefue ves kene efke ceQ mecePe ieee
efke Deehekees cegPes ceejves mes keee efceuee? keg Yeer lees
veneR efceuee~ ceQ ue[ jne Lee otmejs mes Deewj Deeheves cegPes
ceeje~ Deehekees eefo cejJeevee ner Lee lees cegPes megeerJe mes
cejJee mekeles Les~ hej Deehe peeveles Les efke yeeefue Flevee
ye[e heeheer nw efke megeerJe kes ceejves mes cej lees peeesiee
hej Fmekees cees#e veneR efceuesiee Dele cesje YeJeyevOeve
g[eves kes efueS Deehe cegPe hej yeeCe eueeves kee efveCe&e
ueskej Deees Deehekees eCeece nw~
eceMe........
(8)
eerceodYeieJeodieerlee (81 )
JeeKee- en mele ner nw efke meYeer efJe Oece& kes Jee peerCe& nesles ner veneR~ keeeWefke Jen efejhegjeleve
cegPeceW ner jnles nQ~ FmeefueS cesjs eneB meye keg mecYeJe Deewj efvele vetleve nQ~ osKees- ceQ keYeer yeeueke keYeer
nw~ kejvee ve kejvee DeveLee kejvee Deewj efJehejerle heewieC[, keYeer efkeMeesj nes peelee ntB~ yengle keee kentB~
kejvee Fme meyeceW pees meceLe& nw Gmes F&ej kenles nQ~ cesjs heefjJele&veeW keer keuee lees osKees~ eer ceLegje kes jbiecebe
FmeefueS osKees Depe DeLee&led Depevcee neslee ngDee Yeer ceQ hej kebmeJeOe emebie ceW Ske nesles ngS Yeer cegPe ke=<Ce kees
keewmeuee Deeefo ceeleeDeeW kes ieYe& mes pevce Yeer ueslee ntB~ oMe&keeW ves yeejn ekeej mes osKee pewmesceuueve ves Jee vejYet<eCe ceveg<eeW ves
Deelcee Meyo kee eneB mJehe DeLe& nw~ DeLee&led
veeefjeeW kees efoKee cetefle&ceeve cewve he ceW~~
DeheefjJele&veere mJehe Jeeuee neskej Yeer ceQ #eCe ceW
ieesheve kees mJepeve meueesvees vevo vevove ceW
heefjJeefle&le neslee jnlee ntB~ FmeefueS cegPes jece kenles nQ~
og vejheeueve kees keeue kes mJehe ceW~~
jece kee DeLe& neslee nw jceCeere Deewj #eCe #eCe ceW veee
nesles jnvee ner jceCeerelee kee mJehe nw~
kebme kees lees ce=leg efJeog<eve kees efJeje he
#eCes #eCes eVeJeleeceghewelf e leosJe heb jceCeereleeee~~
peesefieve kees Meevle lelJe hejce Devethe ceQ~~
DeLeJee Deelcee Meyo Mejerj kee Jeeeke nw, Deelcee
eeoJeve kees nQ FosJe JemegosJe pet kees
Mejerjs, Ssmee keesMe Yeer kenlee nw~ DeLee&led efpemekes Mejerj
efieefjOej yeeuehe Yeive YeJekethe ceW~~
kee Jee DeLee&led veeMe veneR neslee Jener ceQ DeJeeelcee
eLeentB~ peerJe pevcelee Yeer nw Deewj cejlee Yeer nw~ hejvleg cew ceuueeveeceMeefveve&=<eeb vejJej eerCeeb mcejes cetefle&ceeved,
pevce ueslee ntB cejlee veneR ntB~ FmeefueS YeieJeeved yentefve ieesheeveeb mJepevees meleeb ef#eefleYegpeeb Meemlee mJeefhe$ees efMeMeg~
ces, Jeleerleeefve pevceeefve, ken jns nQ hejvleg, cejCeeefve, ce=legYeexpehelesefJe&je[efJeog<eeb leJeb hejb eesieefveeceb,
veneR kenles~ keejCe efke efpeme Yeer Mejerj kees YeieJeeved Je=<Ceerveeb hejosJelesefle efJeefolees jbieb iele meeepe~~
enCe kejles nQ Jen efvele ner nes peelee nw~ hej peerJe kes
YeeieJele 10/43/17
eneB Ssmee veneR neslee~ FmeerefueS ieerlee 2/22 ceW YeieJeeved
Fme ekeej Depevcee neskej pevce uesves Jeeuee,
kenles nQ~
DeJeeelcee neskej heefjJele&veMeerue neslee ngDee, YetleeW
Jeemeebefme peerCee&efve eLee efJenee veJeeefve ie=ndCeeefle kee F&ej neskej Yeer yeee mes ueskej le=Cehee&vle peerJeeW
vejeshejeefCe ve leg veejeeCe DeLee&led peerCe& Jee kees kee Meemeke, keYeer Deveerej kee Yeer DeefYevee kejlee
es[kej vej vees JeeeW kees OeejCe kejlee nw veejeeCe ntB~ Fme ekeej Deelceceeee DeLee&led Deheveer ueerueeMeefe
mes DeLeJee Deheveer eesieceeee mes DeLeJee Deheveer
Deendueeefoveer Meefe meerleepeer ee jeOeepeer kes meeLe Deheveer
eke=efle kees mJeerkeej kej DeJeleej ueslee ntB~ keg ueesie
eke=efle kee Jew<CeJeer ceeee DeLe& kej uesles nQ hej Jen
Demebiele nw~ keeeWefke Deeies eege Deelceceeee Meyo mes
GmeceW hegveefe nes peeesieer~ JeemleJe ceW eke= nw ke=efle
efpemekeer Jen YeieJelmJehee YeieJeeve keer mJeeYeeefJekeer
Meefe nw~ FmeefueS Gheefve<eod ceW egefle kenleer nw- hejeme
MeefeefJe&efJeOewJe eteles mJeeYeeefJekeer %eeve yeue efeee
e mecYeJeeefce kee DeLe& hetCe&he mes GlheVee nesvee nw~
eneB mecYeJeeefce Meyo kes meced Ghemeie& kee DeLe& nw efke
YeieJeeve ceeb kes ieYe&ej jpe efhelee kes Mege meceeiece
efeee Deewj ieYe&Jeeme Deeefo efkemeer Yeer epeveve efeee
keer Dehes#ee veneR kejles~ Jeelmeue mecyevOe mes ege
YeieJeeve kees heg$e ceeveves Jeeues Jew<CeJe ocheleer kee meuhe
ner Gvekes ieYee&Oeeve keer efeee nw~
YeieJeeved eerjece kee keewmeuee ceW ieYee&Oeeve lees
oMejLe peer kee nefJeeoeve he ner nw~ pewmee efke Jeeuceerefke
jeceeeCe ceW kene Yeer ieee nwlelemleg lee eeMe lecegeceefeees cenerhelesece heeemeb he=Leked~
ngleeMeveeefolemeceevelespemeesefejsCe ieYee&ved eefleheseof js lele~~
(yee0 je0 yeeue0 16/31)
FmeerefueS eerceeveme ceW YeerSefn efJeefOe ieYe&meefnle meye veejer~
YeF oe nef<e&le megKe Yeejer~~
ceeveme 1/190/5
DeLeJee ceeee ke=heeeeb ueerueeeeb Fme keesMe kes
Devegmeej eneB ceeee Meyo ke=heeJeeeer nw~ Fme ekeej
Deelce DeLee&led efvele yecege peerJeeW hej ceeeee ke=hee
kes keejCe Deheves mJeYeeJe kees DeeOeej ceevekej
(9)
YeeJelmeuelJeeefo iegCeeW kees eke kejves keer Fe mes

ceQ pevce ueslee ntB~
Deye eMve nw efke YeieJeeved kes DeJeleej ceW keesF&
egefle Yeer eceeCe nw? Fme eMve kee Gej nw- nQ! pewmes
MegkeueepegJexo keer mebefnlee, egefle mhe kenleer nwepeeheefleejefle
ieYexvlepee&eceeveesyengOeeefYepeeeles~
leme eesevf eb heefjheMeefvle Oeerje~ leefmceved n lemLegYegJ& eveeefve efJeee~
Megkeue epeg0 31/19
DeLee&led epeeDeeW kes heefle meekesleefJenejer eerjece
leLee ieesueeske efJenejer eerke=<Ce keewmeuee Deeefo ceeleeDeeW
kes ieYe& ceW efJeejCe kejles nQ leLee Jes ieYe&ej Deeefo keer
Dehes#ee ve kejkes Yeer keewmeuee peer keer eeLe&vee hej eej
heeW ceW Deewj osJekeer peer keer eeLe&vee hej oes heeW ceW
meeOeejCe yeeueke kee DeveggkejCe kejles ngS eke nesles
nQ~ Gvekes Fme pevce jnme kees YeieJeodYee OeerjieCe ner
peeveles nQ~ Gve hejceelcee ceW mechetCe& YegJeve efJejepeles nQ~
Fmeer ekeej ke=<CeeJeleej ceW JemegosJe peer ceeveme mebkeuhe
mes ner osJekeer ceW ieYe& kee DeeOeeve kejles nQ~ FmeerefueS
YeeieJele 10/1/16 ceW YeieJeeved Megkeeeee& kenles nQ
efke YeieJeeved eerke=<Ce ves Deheves mechetCe& DebMeeW kes meeLe
JemegosJe kes ceve ceW eJesMe efkeee~ meeceeve peerJeelcee
Jeemeveecee efhelee kes Mege ceW eJesMe kejlee nw hejvleg
YeieJeeve GheemeveehetCe& efhelee kes ceve ceW eJesMe kej jns
nQ, ener Deve peerJeeW keer Gvekeer efJeMes<elee nw~ Fmeer yeele
kees Deewj mhe kejves kes efueS Yee0 10/2/18 ceW
Megkeeeee& kenles nQlelees peievceueceegleebMeb meceeefnleb Metjmeglesve osJeer~
oOeej meJee&lcekeceelceYetleb keee eLeevevokejb cevemle~~
Yee0 10/2/18
eceMe........
(10)
pee jeOee ieeseJf evo pet
(Jeefmeeeveefyenejer eerjeOeeieesefJevo peer kee efJeJeen mebmkeej)
pee jeOee ieesefJevo pet efieefjOej eeCe DeOeej~

keerjefle uee[ueer otuener otuen vevo kegceej~~
eleer#ee hetCe& ngF&~ pes Megkeue hetefCe&cee 7 petve
2009 kes efove peye hetje kee hetje jeIeJe heefjJeej Ske
mJeefCe&ce DeOeee pees[ves kes efueS Glmegke Jew<CeJepeveeW
kes veeve Gme efejeleeref#ele yeeocheleer kes efJeJeen keer
emeVelee ceW peerves kes efueS GlkeefC"le, meye keg veee
veee Deewj veee~ eke=efle Deheveer eeke=efleke T<cee kees
es[kej Deevleefjke Meerleuelee kee efJelejCe kej jner Leer
Deewj pJeeueehegj kes iebiee hewuesme kes heeme meejs Jejee$eer
en GlmeJe peerves kes efueS GheefmLele ngS~ Ske Deesj
veeeves ieeves kee Deevevo otmejer Deesj keerle&ve keer Oeerj
OJeefve leermejer Deesj meyekes ceve ceW Ske veee eeesie
efvenejves kes efueS GlkeC"e mes Yeje Glmeen Deewj eewLeer
Deesj neme heefjneme kee meeeflJeke JeeleeJejCe Deevevo
ner Deevevo~ Deevevokevo ocheleer kee efJeJeeneslmeJe,
megvoj yeiIeer mepeeF& ieF& efpeme hej ieesefJevo peer kees Jej
JesMe ceW efJejepevee Lee Deewj GvneR kes efce$e nesves kes keejCe
cegPes Yeer Gme Jejee$ee ceW meefcceefuele nesves kes efueS Gmeer
yeiIeer hej yew"vee Lee~ ceQves Yeer Deheves peerJeve kees Deewj
Gme #eCe kees Oeve ceevee Deewj cenelcee metjoeme peer keer
Jen hebefe menmee ceve hej Dee ieF&metjoeme w kegefue yejeleer ieerle megcebieue iewneW~
cebieue, efkemekee? cebieuecetue ceeOeJe kee,
cebieueeeleve eernefj kee, cebieue efvekesleve Je=voeJeveJeerLeer
efJenjCehejeeCe leCe Jeefveleepeve iesieereceeve iegCe
ieCeieewjJe YeiveYeejewjJe, meceefYeveJepeueOejmegvoj,
ieesheeuehetiehegjvoj, mekeuekeueeCe iegCeieCewkeceefvoj,
YeJeJeeefjefOecevojcevoj Gve Meecemegvoj mee#eevcevceLecevceLe kee, GvneR keesefkeesefkevohe&ohe&oueve kee, GvneR

DeIeefleIeveeheeremeer ceeee heefjkeueve kee~ MeesYeeee$ee
DehetJe& Leer keeeWefke en ueewefkeke ocheleer kee efJeJeen
veneR Lee Deewj vee neR ueewefkeke Jej keer Jejee$ee~ pJeeueehegj
keer ieefueeeW ceW mes, yeepeej ceW mes, ne ceW mes, yee ceW mess
elegje Ske Deveghece JeeleeJejCe Deevevo kee, eceeso
kee, Deeceeso kee Deewj GlmeJe kee~ YeieJeeve jefMceceeueer
Yeer Deheveer leer#Ce efkevleg Dece=lecee oerefIeefleeeW mes efvenej
jns Les eernefj kes Fme DeYetlehetJe& meewvoe& kees~ veJeJesMe
ceW mepeeR ceeleeSB iee jner LeeRieesefJevo pet hetueew vee meceee
ueieve DeeF& DeeBieve ceW~
pee peekeej nes jne Lee~ efJeJeens kes ieerle ieeS
pee jns Les~ DeeefuekeeDeeW mes ceefnueeSB hetueeW kes iegeW
keer yeewej kej jneR LeeR~ Deewj iegueeyepeue kes heJJeejs
he[ jns Les~ ceQ Yeer Ske Devlejbie DevegYetefle kej jne Lee
Deewj Devlejbie ves$eeW mes Fve DeveosKes GlmeJeeW kees peer jne
Lee~ meYeer ueesie ieesefJevo peer hej Deewj cegPe hej Yeer
mecee mecee hej heg<heeW keer Je<ee& kej jns Les~ ceQ meese
jne Lee efke efJeOeelee ves Gme esce mejesJej kee JeeleeJejCe
Deepe GheefmLele kej efoee~ Fme pes" kes cenerves ceW meeJeve
keer nefjeeueer leerpe GheefmLele kej [eueer~ Meerleuelee
kee JeeleeJejCe Lee eejeW Deesj Meerleue hese efheueees pee
jns Les~ ueieYeie leerve npeej yeejeleer Gme GlmeJe kees
osKeves kes efueS Deepe MeesYeeee$ee ceW heoee$ee kej jns
Les~ meYeer ueesie jeOes ieesefJevo ieesefJevo jeOes, ieerle iee jns
Les, keesF& veee jne Lee keesF& Gue jne Lee keesF& nBme
jne Lee keesF& eYeg mes efJeveeso kej jne Lee~ ueielee Lee
efke vevoieeBJe kes esjs yejmeeves keer meefKeeeW kes meeLe
efJeveeso kej jns nQ~ yeme ener Lee JeeleeJejCe~ JeneB Gme
mecee keesF& veneR Lee yeme vevoieeBJe Lee Deewj yejmeevee
ieesefJevo Les Deewj jeOee peer, ieesefJevo kes meKee Les Deewj
jeOee peer keer meefKeeeB~ ueieYeie leerve IeCs leke Fme
MeesYeeee$ee kees peerves kes heeeled nce meYeer Deheves heefjkej
DejefJevo Mecee& peer kes efveJeeme hej hengBes peneB yeejeefleeeW
kee mJeeiele nesvee Lee~ DeodYegle mJeeiele ngDee, Deevevo
ngDee efhej nce yevOeve hewuesme GheefmLele ngS Deewj yevOeve
hewuesme ceW ner Deepe efoJe JejJeOet kee eefvLeyevOeve
nesvee Lee keoeefeled FmeerefueS Gmekee veece yevOeve hewuesme
he[e nesiee~ keeeWefke efpevekes mcejCe mes peerJe keer eefvLeeeB
t peeleer nQ GvneR kee Deepe eefvLeyevOeve nesvee Lee~
megvoj ceC[he mepee, neue KeeeKee Yej ieee~ efkemeer
ekeej keer Oekekee cegkekeer veneR Leer, efkemeer ekeej kee
keesueenue veneR Lee, hegefueme keer JeJemLee Yeer veneR keer
ieF& Leer~ DevegMeemeve Lee hejyee hejceelcee kee Deewj
Deveg M eemeve Lee Ske ceee& o ecee peieod i eg keer
Deeeee&hejcheje keer eeeerj kee~ meye ueesie peepeekeej
kej jns Les~ eejcYe ngDee efJeJeen ceneslmeJe Jewefoke
efJeOeeve mes~ efpeme ekeej veejo peer kes heewjesefnle ceWs
yeee peer ves eerke=<Ce peer kees jeOee peer kee keveeoeve
efkeee Lee Jener GlmeJe efhej ognjeee ieee Deewj cesjs
DeLee&led peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee&
kes heewjesefnle ceW keveeoeve mecheVe ngDee~ ieesefJevo peer
kes eernmlekeceue ceW jeOee peer kees meceefhe&le efkeee megceve
cebieue ves Deewj Gvekes heefle eJeerCe cebieue ves~ JesoOJeefve
mes JeeleeJejCe jmecee nes ieee~ mecee mecee hej JesoOJeefve
nes jner Leer Deewj Gmeer mecee jeOeeke=<Ce keer De"KesefueeeW
(11)
kes ieerle jefmekepeve iee jns Les~ keneB ieee mecee efkemeer
kees helee ner veneR euee Deewj YeeieJele peer kes oMecemkevOe
kes 30JeW DeOeee kee 32JeeB Mueeske Deye eefjleeLe& nes
ieeeFceeveefOeke ceiveeefve heoeefve Jenlees JeOetced~
ieeshe heMele ke=<Ceme Yeejeeevleme keeefceve~~
eerYeeieJelekeej ves jeOee peer kees JeOet kene~ JeOet
Gme ceefnuee kees kenles nQ pees Deheves YeeF& kes eje oer
ngF& ueepee keer Deengefle kejleer nw~ Deepe ueepeengefle ngF&,
keveeoeve ngDee~ mhe Je=<eYeeveg ves Iees<eCee keerFeb jeOee cece meglee menOece&ejer leJe~
eleer#e ewveeb Yeb les heeefCeb ie=nCeer<Je heeefCevee~~
jeOeeveecveeR keveeb meJee&YejCeYete<f e&leeb ooeefce efJe<CeJes
legYeb yeeueeske efpeieer<eee~ en jeOee cesjer meglee Deehekeer
Oece&eeefjCeer nw Fvekees Ske yeej helveer he ceW efvenejs
Fvekee neLe hekeef[es, Deehekees vepej ve ueie peee~
mechetCe& DeeejCeeW mes Yetef<ele jeOee veeceke Fme kevee
kees Deye ceQ yeeueeske kees peerleves keer Fe mes YeieJeeve
efJe<Ceg kees os jne ntB~ Deehe ceneefJe<Ceg nQ~ enCe keerefpeS
jeOee kees~ ceQ Yeer Gmeer Glmeen mes cev$e he{ jne Lee
Deewj cesjs meeLe cev$e he{ves Jeeues leerve efMe<e Yeer Les
evoe megJesoer, kesMeJejepe heesKeefjeeue Deewj
ke=<Cekegceej eewyes~ Gme mecee cesjer Deepee Deehe meyekeer
yegDee peer Ske DeYetlehetJe& YeeJevee ceW [tye jneR LeeR~
Gvekeer efveoex<e DeeBKeeW ceW Deevevo kes DeeBmet Gce[ lees jns
Les hej Decebieue kes Yee mes GvnW efiejeves ceW Jes mebkeese
kej jner LeeR~ DeodYegle Me Lee~ meye ueesie ieesefJevo peer
kees efvenej jns Les~ Gme efJeen ceW Ske ekeej keer
Jeemeveeefveenlee Deewj Gheemeveeege Devegen kee GYee
mebiece Lee~ pee peekeej nes jner Leer~ meye keg Jewefoke
(12)
efJeOeeve mes ngDee~ YeeBJejer ngF& Deewj YeeBJejer ceW meele yeej
Deefive keer heefjecee keer jeOee ieesefJevo ves~ Deewj peye
kene meleF YeBJeefjee ns leye jeOee Meece keer leye
eejeW Deesj pee peekeej keer OJeefve ietBpeves ueieer~
efmevotjoeve keer efJeefOe mecheVe ngF&~ ieesefJevo peer ves jeOee
peer kees efmevotj oeve efkeee Deewj mehleheoer kes efJeOeeve
kes DeeOeej hej oesveeW kee eefvLeyevOeve mecheVe nes ieee~
efejeleeref#ele GlmeJe efhej ognjeee ieee ehej kee
JeeleeJejCe keefueegie ceW Deeee~ Je=voeJeve kee Jen esce
mejesJej ueielee Lee efke yevOeve hewuesme ceW meceeefnle
ngDee~ ehej keefueegie kes DeeBeue ceW efhe ieee~ Glmeen
mes oesveeW Deesj mes keee&ece ngS~ cesjer Deesj kee eefleefveefOelJe
kej jns Les jekesMe efceeue Deewj meeefjkee efceeue Deewj
kevee he#e kee eefleefveefOelJe kej jns Les eJeerCe cebieue
Deewj megceve cebieue~ eeefhe oesveeW ner cesjs efMe<e nQ hejvleg
Fme yeej ieesefJevo kes ceve ceW keee Glmegkelee ngF& efke
GvneWves Dehevee efJeJeen jee ner efueee~ Deewj ueielee nw
efke ueesieeW kee pees meneeW Je<eeX kee DeheJeeo Lee Gme
DeheJeeo hej Deepe efJejece kee efe ueiee, ueesieeW kes
cegBn ceW leeuee ueiee~
ceQves Yeer ken [euee efke jeOeeke=<Ce kes oechele
kes mecyevOe ceW mevosn meJe&Lee efvecet&ue nw Deewj ceQ ken
mekelee ntB efke De"ejneW hegjeCeeW ceW eerjeOee peer kes
efJeJeen keer eee& nw~ Deewj YeeieJele peer ceW lees 18
npeej yeej eerjeOee peer kee mcejCe efkeee ieee nw~
eerjeOee peer eerke=<Ce keer efvelemenejer nQ~ pewmes
eerjeceeefjleceeveme kes DeeesOeekeeC[ kes oesne eceebke
97 ceW meerlee peer ves eerjece kees Deee&heg$e keneDeejefle yeMe mevecegKe YeeGB efyeueie ve ceeveJe leele~
Deejpemegle heo keceue efyeveg yeeefo peneB ueefie veele~~
JeneB pewmes meerlee peer ves eerjece kees Deee&heg$e kene

Gmeer ekeej mechetCe& YeeieJele ceW Ske ner yeej Deee&heg$e
Meyo kee eeesie ngDee~ Jen Yeer eerjeOee peer ves efkeee
eerceodYeeieJeleced kes oMece mkevOe kes 47JeW DeOeee
kes 21JeW ceeefueveer vo kes Mueeske kes eLece ejCe ceWDeefhe yen ceOeghegee&ceee&heg$eesOegveemles
mcejefle me efhele=iesneved meewceyevOetbe ieesheeved~
keJeefeoefhe me keLee ve efkeefjerCeeb ie=Ceerles
YegpeceiegmegievOeb cetOve&Oeemeled keoe veg~~
eerjeOee peer ves eerke=<Ce kees Deee&heg$e kene~ Gme
yeej Deee&heg$e kee efJeJeen mecheVe ngDee Lee jeOee peer kes
meeLe Deewj Gmekees yengle kece ueesieeW ves osKee~ cegPes lees
ueielee nw efke cele&ueeske ceW efkemeer ves veneR osKee lees
keoeefeled Gmeer hegCe keer YejheeF& kejves kes efueS ieesefJevo
peer ves cesjs ceve ceW Ssmeer esjCee oer nesieer Fme yeej efke
jeOee ieesefJevo peer kee efJeJeeneslmeJe jeeee ner peee~
Deewj Gme yeej pees ueesieeW ves veneR osKee nw Jes osKeW Deewj
ehejkeeueerve eerjeOeeke=<Ce efJeJeen kes Me hej Yeer
eMveefe ueieeeW~ Gme Me hej keefueegie nBmes Deewj
ehej mes en kens efke legceves lees eerjeOeeke=<Ce kee
efJeJeen meyekees veneR efoKeeee, eghekes mes kejJeeee hej
ceQves meyekes meeceves eerjeOeeieesefJevo kee efJeJeen kejeee~
pee peekeej ngF&, Oeve ngDee JeeleeJejCe, Oeve ngF
eerjeOee peer eerke=<Ce kees heekej Deewj eerke=<Ce peer
Oeve ngS eerjeOee kees heekej oesveeW ekeesj oesveeW evcee~
Fme ekeej Deepe ceQ Flevee ner ken mekelee ntB efkepee jeOee ieesefJevopet veeiej pegieue efkeMeesj~
ogueefnve otuen cegeof le ceve pee efieefjOej efele eesj~~
eer jeOeeieesefJevo YeieJeeve keer pee~~
Yeejle kees ieejle nesves mes yeeeDees

Jewmes lees hetje mebmeej ner Yeebkejlece efJeYeeref<ekeeDeeW
keer ehes ceW nw efkevleg Jele&ceeve Yeejle lees Deveske
pJeuevle mecemeeDeeW mes petPe jne nw~ eejeW Deesj Yeeeej
kees yeesueyeeuee nw~ DeelebkeJeeo ceneowle kes he ceW
ceb[je jne nw~ eot<eCe eens efkemeer Yeer ekeej kee nes
meYeer kes efueS efmejoo& yevee ngDee nw~ yeueelkeejnleekeeC[ SJeb efvejhejeOe eeefCeeeW keer efvece&ce nlee
pewmes kegke=leeW ves ceeveJe kee efIeveewvee efe$e yevee efoee
nw~ yees Deewj vees KeeReves keer ueeuemee ves jepeveerefleke
vesleeDeeW kees ceoevOe yevee efoee nw~ keneB ues peeSieer
en cenlJeekeeb#ee meYeer kees? Deheves Deleerle kees
Yegueekej YeefJe<e kes DevOekeej kes eefle Goemeerve
jnves Jeeues leLeekeefLele eieefleMeerue vesleeDeeW ves Yeejleere
meceepe kees efJeke=le kej efoee nw~ heefece keer hejchejeDeeW
kes DevOeevegkejCe kee heefjCeece DevOekeej ceW DeekeC"
[tyevee nw~ efpeme #es$e ceW Yeer osKees leLeekeefLele eieefle
kes ieerle ieeS pee jns nQ, meheuelee kes menjs he{s pee jns
nQ~ efJeosMeer kecheefveeeW kes Deeke<e&Ce kes meeiej ceW
egJeeJeie& [tye egkee nw~ otjoMe&ve leLee mJelev$e emeejCeeW
kes eeueve ves YeesieefJeueeme keer meeceeer, ien&Ceere
efJe%eeheve Deewj ceveceeves leLe emlegle kejkes Jeeue leLee
egJeeheer{er kees Yeejleere mebmke=efle mes efJeefVe kejves ceW
keesF& keceer veneR es[er nw~ eeeerve efMe#ee, mebmkeej,
ceee&oe, peerJevecetue, meeefnle leLee peerJeveMewueer
meyekee Gve ueesieeW kes eje Gheneme efkeee pee jne nw
pees ve meee ceW nQ ve eYeeJe ceW nQ Deewj ve ner heejcheefjke
efevleve heLe kes heefLeke nQ~ DeefOeke keee kene peeS
(13)
[e@0
Gvces<e jeIeJeere
efJee kes Deveske osMe, Deveske cele-hevLe-cepenyeefjueerpeve Skecee$e Yeejleere mebmke=efle kees ve Ye
kejves hej legues nQ~ Fmeer mebmke=efle ceW jes-yemes jnves hej
Yeer YeesieJeeoer pevelee YeeweflekeJeeo kes ekekej ceW
ceewefuekelee kees efJemce=le kej egkeer nw~ Deepe ceeveJelee
kes GodIees<e ceW oeveJelee ner efhekej yew"er nw~ Oece& Deewj
melkece& keer Dee[ ceW heeKeC[ hevehe jne nw~ mecemeeSB
megjmee keer YeeBefle Ke[er nQ~ ieesJebMe kee npeejeW-ueeKeeW
keer mebKee ceW mebnej nes jne nw~ efpeme osMe ceW
mJeenekeej-mJeOeekeej nesles Les JeneB Deepe nenekeej
nes jne nw~ heeefjJeeefjke keuen Deewj ogeefj$elee kes
keejCe Deepe Kegues Deece nleeSB nes jner nQ~ DeefOeke
keee kene peeS, Deepe efJekeeme kes veece hej efJeveeMe
DeefOeke nes jne nw~
Ssmeer efJe<ece heefjefmLeefle ceW Oece&esceer pevelee
efkebkele&JeefJecet{ meer nes jner nw~ je^ Deewj Oece& oesveeW
keer ogo&Mee osKekej eeefhe meppeveeW kees Deevleefjke
yengle ogKe neslee nw~ efkevleg eefo Deheves Oece&MeeeeW
kees nce osKeW lees JeneB egieeveghe meceeOeeve efceue mekeles
nQ~ pewmes YeieJeeved kes efoJeeefj$eeW kee DeOeeve
DeOeeheve ye{eee peeS~ GveceW efveefnle efMe#eeDeeW kees
peerJeve ceW Gleeje peeS~ Jesoeefo Oece&MeeeeW ceW JeefCe&le
mJeOece& DeLeJee mJekele&Je kes eefle melele peeieke
jne peeS~ Jeweeefjke Goejlee kee en DeLe& keYeer ve
efueee peevee eeefnS efke nceejer mebmke=efle nceejer efJejemele,
nceejer ceeB-yeefnve keer ueepe oeveJe-oue uet jne nes
Deewj nce Deefnbmee hejceesOece& kes ner ieerle ieeles jnW~
(14)
Deefnbmee kee en DeLe& leye Gefele nesiee efke DeleeeeefjeeW

keer efnbmee Yeer Deefnbmee ceevee peee~ Deheves je^ Deewj
Oece& kes ieerle ieeves Jeeues leLee leoveghe Fvekeer j#ee kes
efueS lelhej jnves Jeeues ueesieeW kee mebIeve yeveekej
jeêsefneeW kees ueuekeejvee eeefnS~ Ssmes meebmeoeW Deewj
efJeOeeekeeW kee eeve kejkes ner ueeskemeYee Deewj
efJeOeevemeYee ceW Yespevee eeefnS pees Yeejle kes keCe
keCe kes eefle esce Deewj Fmekeer j#ee kes efueS ceveJeeCeer
Deewj kece& mes mebkeuhe ueW~ ueeskelev$e ceW mebIeefle jnkej
ner ogue&Ye Jemleg kees megueYe efkeee pee mekelee nw~
Flevee ner keeeW, pees leJeoMeea ceveer<eer Deewj efnlew<eer neW
Gvekees GeheoeW hej hejeceMe& nsleg efveege efkeee peeS~
pees efevleveMeerue-ceveveMeerue cenelcee-mevle-Deeeee&

neW Gvekes ejCeeW ceW Jele&ceeve mecemeeDeeW kee meceeOeeve
hete peeS~ kegueieg Jeefme, meceLe& ieg jeceoeme ceneve
veerefle%e Deeeee& eeCekee pewmes ceneheg<eeW ves Fme osMe
keer efoMee Deewj oMee yeoueer nw~ GvneWves ner Deheves
leheesyeue mes megeesie efMe<eeW kees Fme Oejleer kee Deuebkeej
yeveeee nw~ DeeJeMekelee kesJeue melmebkeuhe keer, efMeJe
mebkeuhe keer DeLeJee mebkeuheyeue keer~
DeeMee nw Yeejleere peveceeveme SJeb peveceeveme kes
efnleefevleke Yeejle kees ieejle nesves mes yeeeves keer henue
eejcYe kejWies~
Yeejle ceelee keer pee~
meeer Yeefe
Oece&MeeeeW kes ekeeb[ efJeeve meble Deveceeref<e
kees Meeeere %eeve kes keejCe De#ej cenef<e& kene
peelee Lee~ Jen Deeece ceW e$eeW kees %eeve-oeve kejves
ceW ueies jnles Les~
Ske meble Gvekes Deeece ceW DeeS~ GvneWves cenef<e&
mes kene, Deehe MeeeeW kes %eelee nQ~ Meeeevegmeej
keee oeve osles nQ? GvneWves kene, ceQ e$eeW kees efveMeguke
he{elee ntB~ en Yeer lees %eeve-oeve ner nw~ meble peer ves
Meee kee eceeCe oskej kene, meodie=nmLe meble kees
DeVeoeve Yeer pej kejvee eeefnS~ YetKeeW Je pejleceboeW
kees DeVeoeve kejvee meJeexlke= Oece& nw~ cenef<e& ves
mebkeuhe efkeee, Deepe mes DeVeoeve kejkes ner Yeespeve
efkeee keBiee~ GvneWves eefleefove oefj kees Yeespeve
kejevee Meg kej efoee~
Ske efove Deeece ceW keesF& Yeer Yeespeve ceebieves
efMeJekegceej ieeseue
veneR Deeee~ GvnW ueiee efke Deepe Gvekee mebkeuhe

hetje veneR nesiee~ $e+ef<e obheefle YetKes keer Keespe ceW
Deeece mes efvekeue ieS~ GvneWves Ske Je=#e kes veeres
Ske Je= keg jesieer kees kejenles ngS osKee~ GvneWves
Gmemes efJeveehetJe&ke kene, legce YetKes nes, Deeece ceW
euekej Yeespeve kejes~ Je= ves kene, ceQ eeb[eue ntB~
ceQ Deeece ceW kewmes peeGBiee?
$e+ef<e kee oe Gmekes Meyo megvekej keCee
mes Yej ieee~ GvneWves kene, eeb[eue Deewj yeeeCe ceW
keesF& Devlej veneR neslee, nce Ske ner hejceelcee kes
DebMe nQ~ Je= Gvekes meeLe Deeece ceW Dee ieee~
$e+ef<e ocheefle ves Yeespeve kejeee Je Gmekee Gheeej
efkeee~
$e+ef<e kees meesles mecee DevegYetefle ngF& efke YeieJeeve
ken jns nQ, ener mesJee cesjer meeer Yeefe nw~
eerjecekeLee keer eemebeif ekelee

jecekeLee ceeveJe-ceve keer JeLee mes GodYetle nw~
Fme me=ef ceW pees Yeer eslece nw Jen Deneme kes
keesueenue mes veneR Jejved heer[e kes ebove mes GodYetle nw~
DeeefokeeJe jeceeeCe kee pevce Yeer heer[e keer keesKe
mes ner ngDee nwcee efve<eeo eefleeb lJeceiece Meeeleer mecee~
eled eeweefceLegveeoskeceJeOeer keececeesefnleced~~
Jee0je0 21/15
jecekeLee JeefLele ceeveJe-oe kee menpe
jmeesske nw~ Jen mecemle ceeveJeere keCee kee DeemeJe
nw Fmeerefuees ceeveJecee$e keer heer[e keer jece-yeeCe Deew<eefOe
Yeer nw~ peye leke Oejleer hej ceveg<e jnsiee, Gmekeer
heer[e jnsieer leye leke jecekeLee keer eemebefiekelee yeveer
jnsieer~
keg ueesie yeemeerheve Deewj heefjJele&ve keer yeeleW
kejles nQ, Jes DeeOegefvekelee, mecekeeueervelee Deewj
eieefleMeeruelee keer yeeleW kejles nQ~ Gvekes efuees Deleerle
oies nges keejletme kes KeesKes keer lejn JeLe& nw Deewj Fmes
pesye ceW jKeves kes yepeee HeWke osves ceW peeoe mecePeoejer
nw~ hej en heefece kee efkeesCe nes mekelee nw, nceejs
Yeejleere ceveeref<eeeW kee efkeesCe "erke Fmekes Gue
nw~ nce Deheves Deleerle kees oies nges keejletme kes KeesKes
keer lejn veneR ceeb keer Gme ieeso keer lejn osKeles nQ
efpemekeer eemebefiekelee Deewj Gheeesefielee emeJe kes yeeo
hees<eke kes he ceW yeveer jnleer nw~
nceejs efuees nceeje Deleerle Ghes#eCeere veneR, Jeboveere
nw keeeWefke Fmekes DeeOeeve ceW nceejs hetJe&peeW kee Dece=le
efebleve Jewmes ner Yeje he[e nw pewmes Oee$eer ceeB kes mleveeW
(15)
ese
evyeueer nbme
ceW otOe~ Deye Ske yees kes efuees ceeB kes otOe keer pees
eemebefiekelee nw "erke JeneR eemebefiekelee nceejs efuees
nceejs Deleerle keer nw~
Fme me=ef Deewj meceepe kee meye keg heefjJele&veere
veneR nw~ eleske heefjJele&ve meehes#e nw leLee Gmes efkemeer
ve efkemeer mLeeeer (Dehes#eeke=le) DeeOeej keer Dehes#ee
nesleer nw~ veoer eefleheue yeoueleer nw hej Gmekes DeefmlelJe
kees heneeve osves Jeeues keieej veneR, eefo keieej Yeer
yenves ueies lees veoer cej peeesieer~ kegueeue kee eeke
Ietcelee nw hej Jen Oegjer veneR pees mLeeeer jnkej eeke
kees IetCe&ve keer Meefe Deewj DeeOeej eoeve kejleer nw~
ieefle Deewj mLeeefelJe kes yeere kee meblegueve ner Fme
me=ef Deewj meceepe kes DeefmlelJe kee jnme nw~ ceeveJe
meceepe kegueeue kes eeke keer lejn ner ieefleMeerue nw
Deewj Fmes ieefleMeerue jnvee Yeer eeefnes, uesefkeve Jen
Oegjer veneR Ietceveer eeefnes, efpeme hej en ee Ietce jne
nw~ jecekeLee Jen Oegjer nw efpeme hej Yeejleere meceepe
IetefCe&le, ieefleceeve Deewj eieefleMeerue nw~ jsueiee[er oew[leer
nw Gmekeer hejer veneR~ jecekeLee Yeejleere meceepe keer
eieefle keer Jener hejer nw~ Yeejleerelee ve lees Yeewieesefuekelee
ceW nw Deewj ve mLeehele ee Keeve-heeve Deewj henveeJes
ceW~ DeeOegefvekelee, mecekeeueervelee Deewj eieefleMeeruelee
keer hengBe FvneR mlejeW leke egke peeleer nw~ uesefkeve
keg eerpeW nQ pees Fvemes peeoe ienjeF& hej nQ Deewj Fve
heefjJele&veeW Deewj ieefle kes efuees DeeOeej kee keece kejleer
nQ, Gve eerpeeW kees nce ceeveJe-peerJeve-cetueeW kes he
ceW peeveles nQ~ Jes peerJeve-cetue jecekeLee ceW jece kes
iegCeeW kes he ceW mebiegefchele nQ~ eLee, eerjece efveeleelcee,
(16)
ceneJeere&Jeeve, egefleceeve, Oe=efleceeve, efpelesefve,

yegefceeve, veerefleceeve, Jeeiceer, eerceeve, Me$egmebnejke,
megoMe&ve, Oece&%e, melemebOe, epeeheeueke, Meee%e,
lelJe%e, mce=efleceeve, eefleYeeJeeve, meJe&ueeskeefee, meeOeg,
Goej-oe, efJeue#eCe, meceoMeea, meceg keer lejn iebYeerj,
efnceeuee keer lejn {, eesOe ceW keeueeefive meMe,
#ecee ceW he=LJeerlegue, leeie ceW kegyesj Deewj mele ceW
Oece&jepe kes meceeve nQ~ eefo eeeerve keeue kes ceveer<eer
Fme lejn kes ceeveJe keer keuhevee Jele&ceeve kees efkeLe
kes he meeQheles nQ lees DeeOegefvekelee kes veece hej Deehe
FmeceW keee Iee-ye{e mekeles nQ? keee Fme lejn kes
ceveg<e keer Deepe DeeJeMekelee veneR nw? FveceW mes
keewve mes Ssmes iegCe nQ efpevnW Deehe Deepe Deeemebefieke
Ieesef<ele kej mekeles nQ~ es ner ceeveJeere iegCe Yeejleere
meceepe eDeeW kes mJehve Deewj Yeejleere meceepe keer
Oegjer jns nQ, Deewj Deepe Yeer nQ, Deewj Fmeerefuees Deepe
Yeer jecekeLee keer eemebefiekelee nw~
keg eerpeW Ssmeer nesleer nw pees eebmeefiekelee kes
yeewves eMve efe mes keeheer Thej nesleer nQ~ Jeefe kes
DeeBmet Deewj cegmkeeve Fmeer keesef ceW Deeles nQ~ keee
Deepe kee Deeoceer Deye Fmeefuees veneR cegmkegjeesiee
efke ceveg<e hee<eeCe keeue mes cegmkegjelee Dee jne nw
Deewj Deye en cegmkegjevee ef{ ceW yeoue ieee nw ee
Jen Fmeefuees DeeBmet veneR yeneesiee keeesefke en Ske
Deeefoce hejcheje nw~ Dejs YeeF&! Mee yeoue mekeles nQ,
Mee heke[ves Jeeues neLe Deewj Gve neLeeW kes cepenye
yeoue mekeles nQ, Mee kes DeeIeele Pesueves Jeeues Je#e
Deewj Gvekeer peeefleeeB yeoue mekeleer nQ hej keee nj
DeeIeele kes yeeo G"ves Jeeueer eerKeW, yenves Jeeues DeeBmet
Deewj cenmetme keer peeves Jeeueer heer[eeW Yeer yeoue mekeleer
nQ~ DeeOegefvekelee keer meveke ceW Deehe Gve eerpeeW keer
keeeW Ghes#ee kejles pee jns nQ pees keeue kes meeLe heefjJeefle&le
veneR nesleer nQ Jejved keeue kes heefjJele&ve keer ceeveoC[
yeveleer nQ~ etBefke jecekeLee Deecepeve keer JeLee-keLee
nw FmeerefueS keeueeleerle nw~ keeue veneR Jejved jecekeLee keeue kes yeemeerheve Deewj Deeemebefiekelee keer
Iees<eCee kej mekeleer nw~ nceejer mebmke=efle keeuepeeer
FmeerefueS nw keeeWefke nceves keeuepeeer cetueeW kees
meeceeefpeke Oegjer kes he ceW ceevelee eoeve keer nw~
Dele jecekeLee efejhegjeleve Deewj efejveJeerve leLee
meeJe&egieerve eemebefiekelee mes heefjhetCe& nw keeeWefke en
Deecepeve keer DeeBmet Deewj cegmkeeve keer keLee nw~
jecekeLee Deece-peve kes DeeBmet Deewj cegmkeeve
keer keLee hej keg ueesieeW keer Ye=kegefeeB leve mekeleer
nQ Deewj Jes Fmes Deecepeve keer veneR DeefYepeve keer ieeLee
Ieesef<ele kejves keer efpeo leke kej mekeles nQ~ emlegle
Devegso Ssmes ner ueesieeW kes veece meceefhe&le nw~ efveJesove
Flevee ner nw efke Deehe efpeo veneR meeLe&ke yenme kes
Oejeleue hej GlejW~ eerjece peerJeve kes mebIe<e& ceW ve lees
DeJeleej keer lejn Glejles nQ Deewj ve jepekegceej keer
lejn~ Jes leeheme yesme efyemes<e Goemeer kes he ceW
Deheves efhelee kes jepe mes efveJee&efmele nesles nQ~ Jes
Deefkebevelee kes Gme meercee hej Ke[s nQ efke veoer keer
GlejeF& ceW helveer keer DeBiet"er leke osveer he[leer nw~ eYegefn
mekege Sefn veefn keg oervne~ Gvekee DeJeleejer he
cee$e Deheves YeeeW kes efuees nw Deewj GvneR kes meeceves Jes
Deheveer YeieJeee eke kejles nQ~ Deheves eefleheef#eeeW
mes lees Jes ceveg<elee keer meercee ceW ner jnkej efveheles nQ~
cesIeveeo nes ee jeJeCe es meYeer eg ceW DeceeveJeere
Deewj Deefle ceeveJeere MeefeeeW kee eeesie kejles nQ hej
eerjece ceveg<elee kes Oejeleue hej ner Ke[s neskej Fvekee
peJeeye osles nQ~ je#emeer MeefeeeW kee meecevee kejles
mecee Jes ve lees je#eme yeve peeles nQ Deewj ve osJe~
ceveg<elee keer meercee ceW jnkej Yeer nce Deheveer hewMeeefeke
mecemeeDeeW mes petPe mekeles nQ Deewj GvnW hejeefpele kej
mekeles nQ, ener eerjece kee ceveg<e cee$e kees meJeexheefj
mebosMe nw~ jeJeCe peye veneR cejlee nw lees eerjece efJeYeer<eCe
mes Gmekeer ce=leg kee jnme hetles nQ hej mJeeb kes
Devleee&efcelJe kees eeesie veneR kejles nQcejF ve efjheg ece YeeG efyemes<ee~
jece efyeYeer<eve leve leye osKee~~
jece jeJeCe kee eg Ske Deecepeve Deewj Mees<eke
leLee Glheer[ke hetBpeerJeeoer leekeleeW ceW yeere ceW Fmeefuees
Deewj Yeer nw keeeWefke eerjece jeJeCe mes Deece peve keer
lejn ue[les nQ DeefYepeve keer lejn veneR~ jeJeve jLeer
efyejLe jIegyeerje, veeLe ve jLe veefn leve heo $eevee,
keee es GoenjCe heee&hle veneR? jece kes meeLe elegjbieCeer
mesvee veneR Jeevej mesvee nw efpevekes Dee Gvekes ueeleneLe Deewj oeBle nQ- cegef"keve ueeleve oeBleve keeefnb
keee keesF& jepee Lee jepekegceej ee DeefYepeve FvneR
mebmeeOeveeW mes ue[eF& ue[lee nw? keee jece kesJeue
Deheveer ue[eF& ue[ jns nQ? keee en eg ceW Meeefceue
Jeevej YeeuegDeeW SJeb DeeefoJeeefmeeeW keer mJeeb keer ue[eF&
veneR nw? keee en Deecepeve keer Mees<eCe SJeb Glheer[ve
kes efJe ue[eF& veneR nw? keee Ske cee$e meerlee kee
ner njCe jeJeCe ves efkeee Lee?
osJe pe iebOeJe& vej efkeVej veeiekegceeefj~
peerefle yejer efvepe yeengyeue yeng megboj yeve veeefj~
keee nvegceeve peer ves meerlee peer keer Keespe kes
mecee Fve njer ieF& efeeeW keer ogo&Mee mJeeb veneR osKeer
Leervej-veeie megj iebOeJe& kevee he hegevf e ceve ceesnneR~
(17)
jece efpeme Deveee kes efJe egjle nQ Gme

Deveee kee efMekeej Jen hetje egie nw Deewj eerjece kes
Deheves egie kes efuees ue[ jns nQ cee$e mJeeb kes efuees
veneR~ eerjece keer efJeMes<elee en nw efke Jes Deveee SJeb
Deleeeej kees cee$e DeeBmet yenekej keueerye heg<e keer
lejn egheeehe men veneR uesles nQ Jejved meye keg oeJe
hej ueieekej Fmekes efJe G" Ke[s nesles nQ~ Deye
eMve nw efke keee Deveee SJeb Deleeeej kes efJe
mebIe<e& efkemeer Yeer egie ceW Deeebmeefieke nes mekelee nw?
lelkeeueerve osJeleeDeeW keer lejn ner Deveee SJeb
Deleeeej mes mecePeewlee kej DeJee&eerve jeJeCeeW keer
ieeso ceW yew"kej ceueeF& kee jns yegefpeerefJeeeW kees Fme
yeele kee peJeeye osvee eeefnes?
Deepe jece cee$e Fmeerefuees Jevoveere veneR nw efke
DeJeleej Les~ Deepe kes DeveemLeeJeeoer Jew%eeefveke egie
ceW mebYeJe nw nce DeJeleejer jece kees yengle osj leke
yeee kej ve jKe heeeW hej- os jner efoKeeF& Yeive, ceive
jlveekej keer Jen jen, Ske efveJee&efmele kee Glmeen~
Fme Deoce Glmeen kees Yeer keee keesF& Jew%eeefveke egie
ceej mekelee nw? Fme Delevle eeefv$eke egie ceW Ske
cee$e esce Deewj Glmeen ner lees ceeveJe hetBpeer kes he ceW
yees jn iees nQ efpemes DeYeer leke ceMeerveeW kes nJeeues
veneR efkeee pee mekee nw? keee keYeer esce Deewj Glmeen
Yeer pees jecekeLee keer efJeMes<elee nw Deeebmeefieke nes
peeesiee? keee efveleeble oyes, kegeues, efvenlLes, Meesef<ele,
DeefMeef#ele meJe&neje peve kees esce keer mebpeerJeveer mes
meeRekej Deewj ceeveJeesefele Deoce Glmeen mes Yejkej,
peeMeerue yeveekej Gme egie kes meyemes ye[s ogoele
Deleeeejer kes efJe meVe kej osves kee Glke
DeOeJemeee pees ceeveJeere Fefleneme ceW kesJeue jecekeLee
kes veece ope& nw, efkemeer Yeer egie kes efuees ogue&Ye
(18)
esjCeeeesle veneR nw? efJeMes<ekej Deepe kes ceefjeue

Yeejleere meceepe kes efuees peneB vebiee KegoeT mes yebiee
efme nes jne nw~ YeeYeerle meceepe kes efuees peye leke
Yee-DeYee keer DeeJeMekelee jnsieer, leye leke
jecekeLee keer eemebefiekelee jnsieer~ keeeWefke eerjece kes
peerJeve kee mebkeuhe ner nwmeke=osJe eheVeee leJeemceerefle e eeeles~
DeYeeb meJe&YetlesYees ooecesleod eleb cece~~
Jee0je0 6118/33
eernvegceeve peer jecekeLee ceW eerjece kes ueeruee
menej nQ~ hetjs jeceeefjle ceeveme ceW nvegceeve peer efkemeer
Yeer Mee mes veneR ue[les nQ peneB leke efke Deheves efej
heefjefele nefLeeej ieoe mes Yeer veneR~ jeceeefjle ceeveme
kes nvegceeve ieoeOej nvegceeve veneR nQ~ keefJeleeJeueer ceW
ieesmJeeceer leguemeeroeme peer nvegceeve keer eg keuee kee
JeCe&ve kejles nQneefLeve
mees neLeer
ceejs,
IeesjeW
mees
mebIeejs Ieesj,
jLeefve mees jLe efyeojefve yeueJeeve keer~
ueeyeeR
uetce
uemele,
ueheser
hekele
Ye,
osKeew osKeew ueKeve uejefve nvegceeve keer~
DeLee&led jeJeCe kes meeOeveeW mes ner jeJeCe kee efJeveeMe
kejles nQ~ Jes uebkee keer Deeie mes ner uebkee peueeles nQ
Deewj nceW mebosMe osles nQ efke heeheer kee efJeveeMe mJeeb Gmeer
kes heehe mes nes peelee nw~ Fme Ssefleneefmeke mele kee
Deye leke keesF& DeheJeeo veneR nw efke pees ueesie leueJeej
kes yeue hej peerles nQ, Ske efove Gvekeer ieo&ve Gmeer leueJeej
keer veeske mes keleer nw, yeme DeeJeMekelee nw lees Gme
leueJeej kees Lees[er meer pegefcyeMe osves keer~ Deewj peye
leke en DeeJeMekelee yeveer jnsieer jece Deewj jecekeLee
keer eemebefiekelee yeveer jnsieer~ Dele nce yeeuceerefke
jeceeeCe kes Fme megYeeef<eleced kes meeLe Deheveer yeele
meceehle kejvee eenWies efkeeeJeled mLeemeefvle efieje meefjlee cenerleues~
leeJeod jeceeeCe keLee ueeskes<eg eeefj<eefle~~
Jee0je0 113/36
DeLee&led peye leke Fme he=LJeer hej veefoeeW Deewj
heJe&leeW keer meee jnsieer, leye leke mebmeej ceW jeceeeCe
keLee kee eeej neslee jnsiee~

emlegefle-hetpee
efovee
efJe<ee
yegDee peer
07 pegueeF& 2009
eerieg hetefCe&cee
eerefe$eket ceW ner ceveeeer peeSieer
19 efmelecyej 2009 mes

27 efmelecyej 2009 leke
eerceodYeeieJele keLee
vewefce<eejCe efpeuee-meerleehegj
(Fme keLee kee Deecev$eCe Deieues he= hej osKeW)
efJeMes<e- 7 pegueeF& 2009 mes 4 efmelecyej 2009 leke eerleguemeerheer" efe$eket ceW hetpeheeo peieodieg
peer kee eelegcee&meele leLee efJeYeer<eCeMejCeeieefle hej eefleefove efoJe eJeeve nesiee~
(19)
efJeeefJeue#eCe efJeYetefle Oece&eeJeleea eerJew<CeJeeeet[eceefCe, cenecenesheeOeee

%eeleJe nw efke Deeieeceer 19 efmelecyej mes 27 efmelecyej 2009 leke De"emeer npeej $e+ef<eeeW keer lehemLeueer
vewefce<eejCe leerLe& ceW hetpeheeo peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe kes eercegKe mes eerceodYeeieJele
keLee kee efJeMeeue SJeb Ssefleneefmeke Deeeespeve efkeee pee jne nw~
en cenee%e efJeekeueeCeeLe& SJeb epeceeveeW kes efhelejeW kees cees#e eoeve kejeves nsleg efhelejeW keer cees#eoeefeveer
veiejer vewefce<eejCe ceW nes jne nw efpemeceW Deehe meYeer meefcceefuele neskej leLee Gmekes epeceeve yevekej hegCe ueeYe
eehle kejW Fme cenee%e ceW 1008 epeceeveeW kes Yeeie uesves keer megefJeOee nw~ pees Yeer cenevegYeeJe efhelejeW kes veece mes,
megKe-Meeefvle-mece=ef Je heefjJeej keueeCe nsleg YeeieJele hee" kejevee eenW Jes MeerIe ner Dehevee veece Debefkele oW~
epeceeveeW keer DeeJeeme-Yeespeve keer JeJemLee Deeeespeve meefceefle ner kejsieer~
Ske epeceeve kes efueS ose jeefMe 5,10000 cee$e nw~ leLee pees epeceeve cenevegYeeJe Deheves ceele= he#eefhele=he#e Je emegj he#e leerveeW kes veece iees$e mes hee" kejevee eenW Jes 15,30000 hees oskej Dehevee veece efueKee
mekeles nQ~
efveJesoke
heb0 DecejveeLe Meeeer

Deeeespeke
njs jece njs ke=<Ce melmebie mesJeemeefceefle

peieodieg jeceYeeeee& Oeece
(yeme mwC[ kes heeme) vewefce<eejCe

efpe0 meerleehegj (G0e0)
heesve veb0- 05865-251272
cees0- 09918331369, 09936377207
[êhe yeveJeeves kee heleenjs jece njs ke=<Ce melmebie mesJee meefceefle
(20)
YeeieJele mehleen efJeJejefCekee

hetpeheeo peieodieg jeceevevoeeee&
mJeeceer eerjeceYeeeee&peer cenejepe
Meewveke metle mecyeeo

YeeieJele ceefncee
efJe<eeopegle Yeieefle veejo keer yelekener~
ieieveefieje ieYeerj YeeieJele eJeCe ner,
melkece& cevegpe kees efJeo yeeBkegjes uener~~
ke=<Cehe YeeieJele DeelceosJe kees eefjle,
ieeskeCe&osJe
OegvOegkeejer cees#e
efveJe&ner~
%eeve Deew Jewjeie Megefe peeiejCe YeenjCe,
YeeieJelecenelece efieefjOej keLee kener~~1~~
ceueMeewveke eMve Megkepevce nefj DeJeleej,
keLee
YeeieJele Jeeme eieeees nw~
GejeiejYe-j#ee Yeer<ce cees#e jepee pevce,
Goe efJepee Megke GheosMe Yeeees nw~~
efJeogj GJe Jeelee& cew$ese YeeieJele keLee me=ef,
epeeheefle pevce Jeejen pet peeees nw~
pee-efJepee kees Meehe efnjCee#eJeOe nefjke=le,
mehleen eLeceefove efieefjOej ieeees nw~~2~~
keefheue pevece osJentefle GheosMe veJekevee peme,
oepeie
veejeeCe
Yeeees
nw~
MecYeg OegJe kees eefjle he=Leg DeJeleej keLee,
eeeerveyeefn&iegve
eeslee megneees
nw~~
efeeelekeLee
$e+<eYeeJeleej
GheosMe,
Yejle kees eefjle efJejeie mejmeeees
nw~
pe[Yejle
jnefve jntieCe les kenefve,
mehleen efleere efove efieefjOej ieeees nw~~3~~
Yetieesue Keieesue efJeefOe vejke efveefmeefOe efmeefOe,
nefjveece ceefncee eleehe leehe leeees nw~
Depeeefceue GheeKeeve efoefle Deefoefle mebleeve,
veejeeCekeJee megpeve ceve Yeeees nw~~
oOeerefe kees DeefmLeoeve Je=$eJeOe kees yeKeeve,
efe$ekesleg cele pevce keLee Leeees nw~
eeo pevece
cejce
megOejce iegve,
nefjjme Yeieefle efJeueeme ceve Yeeees nw~~
vejefmebn
DeJeleej
efnjCekeefMehegyeOe,
mehleen le=leere efove efieefjOej ieeees nw~~4~~
efJeceueiepesvcees#e
mecegcevLevekeLee,
kehe OeveJevleefj ceesefnveer eieeees nw~
yeefuepee DeecesOe JeeceveeJeleej efYe#ee,
ieepevce celme DeJeleej ceve Yeeees nw~~
DecyejerMe meiej efovesMe yebMe ve=hekeLee,
jeceev DeeefJeYee&Je megKe mejmeeeew nw~
evJebMe hegeogkeLee ke=<Ce kees pevce,
mehleen elegLe&efove efieefjOej ieeees nw~~5~~
vevoeslmeJe
hetleveeMeke le=CeeJele&
nefj,
yeeueueeruee oefOeeesjer epeceeer Keeees nw~
GuetKeueyevOeve eceueepegve GOeeefj keevn,
Je=voeJeve peeF ieeF ye ejeees nw~~
JekeJelme DeOeJeefOe veeieveeefLe Deefiveefheees,
efieefjOejsG ieesheer esce jemejme eees nw~
ceLegjeieceve kebMeyeOe efkeceCeer efJeJeen,
mehleen he_ece efove efieefjOej ieeees nw~~6~~
eegcve
pevece efoJeceefn<eer JejCe YeewceJeOe <ees[Memene veeefjyeeefn ueeees nw~
heeefjpeele njew megjpeerefle JeeCeYegpekeeef,
T<ee Deefve kees efJeJeen jeJeeees nw~~
heewC[êfMeMegheeue
ovleJee
efJeotjLeoefue,
heejLeefveefcee
ceneYeejle
kejeees
nw~
(21)
megoecee kees
ceerle
ke=<Ceev ejkeeOeerMe
mehleen kes "s efove efieefjOej ieeees nw~~7~~

eeoJekegceej
heefjnemeefceme
cetmeue pevece kegue veeMe

JemegosJe
efJeeMeehe,
ojMeeees
veejoefveefcee
keLee JeLee njefve GJeieerlee
nw~
veJeeesiesej,
ieeees nw~~
ke=<Ceueeruee mecJejCe keefueOece& kees keLeve,

hejeref#eleieesueeskeieceve
hegjeCemebefnleeefJeefOe
mehleen
cegefve
ceeke&C[se
Yeeees
nw~
ceeeeefJeefOe,
mehleceefove efieefjOej ieeees nw~~8~~
iegjew emeVes hejce emeeroefle

iegjew efJe<eCCes Je=<eCees efJe<eeroefle~
iegjew e legs veveg ueeskemecheoes
iegjew efn s efJeheo heos heos~~
cenekeefJe mJeeceer jeceYeeeee& eCeerle
eerYeeie&JejeIeJeereced 3/80
ke=heeerkee- iegosJe kes emeVe nesves hej hejcesej emeVe nesles nQ~ iegosJe kes ogKeer nesves hej
YeieJeeved efJe<Ceg ogKeer nes peeles nQ~ meodieg kes mevleg nesves hej mebmeej keer meejer mecheefeeeB Dee peeleer
nQ Deewj iegosJe YeieJeeved kes nesves hej heie-heie hej efJeheefeeeW kes oMe&ve nesles nQ~
(22)
meeojceefYevevoveced
eer ue#ceer JeWkesej hejyeeCes vece
eerceles jeceevegpeee vece
peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer eer jeceYeeeeee&Ceeb eerYekelegeeve efoJeosMe eeCes eer JeWkesMeosJe
YeieJelke=heekee#e hegjmleeled meeOeg cebieueeMeemevehetJe&keb
eeref$eoefC[osJemLeevemLeeveeefmeheer"eOeerej
eje
meeojceefYevevovecedjeceevevos
ejCekeceues
Jeso
efJeeeJeieensve
Oece&Oeece eyeesOeke~
efe$eket Jejs Oeeefcve jeceevevoee&heer"ie~~

JesoJesoe efveelees
Oece&Meee eJeeeke~
peieodJevees peieodiegJe&Oe&leeceefYeJeOe&leeced~~
jeceYeefe eJe=lee Jew meJe&meeceLe& meeOeke~
%eeve Oeeve Yeees eesieer jeceYeee& mece~~
jeceYeefe eyevOes
eeYekelee ejCeMejCes hetCe&ueyOeeeelJeced~
meJeexheefve<eoeceLex
mesJeeYeeJeb
efe$eket keueeueervees Yeemeles Yeemkejegefle~~
eYegJejoee eehleefJeeeefveefOelJeb
emeeee$e ekeceefncee jeceYeee&ke me~~
ceesne%eeve
jeceeeCe
jmee&Oeer~
efvejemeee meces<eeb oece~
leguemeerOeecece"eOeerMees jeceYeesefYeveveles~~
Oeeve%eeves
Meceoceeglees
jeceYeeefYeOeeve
Meeeeeeeex ueefueleJeevew jeceYeefeb eyeesOe~
jeceueerueeueJesueervee efjvle
Yeeeved meJee&ved jIegJejheos mesJekelJes efveegpe
emeevevoceeer JeeCeer yeeevevoeoeefeveer~~
YeteeodYetceew meoejefmekees jeceYeee&ueerve~~
jecekeLeejmeendueeos
ekeeefMeveer~
jeceYeemeVeOeer~
osJeejCe meleeb mebIes peeeleeb MegYeoMe&ve~~

veeveeMeeeeKejefJeog<ees
JesoJesoevleiece
Meevleesoevle megegefleveevees jecej#eejmeewIe~
jeceYe eyeesOesve YeeYeeie eJeefOe&veer~
eerjeceme
keLeevevoceeer jcee jeceevevo efveyeefvOeveer~~
mejmeJeevewe&me efJeeeJeOeeveeled
meeseb YeteeoefYecele ieg jeceYeee&keesmeew~~
jeceYeemeeosve
efJeefMeewle efmeevles cece&%ees jececev$eo~
Yeteeod Yeefeceeer iebiee hewkeJeueer megmecee~~
jeceYe
emeeosve
jeceYeefe eJeOe&ve~~
JeemesveeLe&
efeeeOegJeced~
ieleebke mes Deeies
(23)
(12) keF& Jeefe Thej kens he#e keer efmedeLe&

e$e yeeCee mecheleefvle kegceeje efJeefMeKee FJe (epeg
17/48) eneb efJeefMeKee FJe kee efJeieleefMeKeeefMeKeenervee DeLe& kejkes Deheves F he#e kees efme
kejvee eenles nQ, en "erke veneR~ Fme cev$e ceW eer<cecetueke
G<Celee kes keejCe efMeKee keJeevee DeLeJee Meerle nesves
mes efMeKee jKeJeevee veneR kene ieee~ eneB efJeMes<eCe
kegceej nw, lees keee ye[eW kees ieceea veneR ueieleer? leye
Gvekee en eceeCe-eoMe&ve JeLe& nw~ keeeWefke Fmemes
Gme he#e keer efmeef veneR~
Jemlegle Ge ceb$e ceW efJeefMeKee kee efJeMes<e
kegceeje nw, eer<ceefKeVee veje veneR~ Gmekee Ske DeLe&
nw efJeefJeOeefMeKeeJevle~ kegceejeJemLee ceW keF& Deheves
eJejevegmeej heeBe efMeKee ee leerve efMeKee jKeles nQ, pewmes
efke eeesiejlve ceW kene nw- ceOes efMejefme et[e meeod
Jeeefmeeveeb leg oef#eCes~ GYeees heeMJe&eesjef$ekeMeheeveeb
efMeKee celee~ ceeOeJeere ceW Yeer Ssmee ner kene nw~
Deehejleve ceW Yeer Fmeer ekeej kene nwlet<CeeR kesMeeved
efJeveere eLee&<e& efMeKee efveoOeeefle (Deehe.ie=.16-15)
leLee $e+ef<eeJej-mebKeee~ DeLewveceskeefMeKeefeefMeKe
he_eefMeKees Jee eLee Jee S<eeb kegueOece& meeled eLeefheb
efMeKeeb efveoOeeefle~ (yeesOee0 ie=0 2~4~17-18)
mebmkeejYeemkej ceW Yeer kene nw- oef#eCele et[e
Jeefmeeveeced (40~2) GYeeleesefVekeMeheeveeced (3)
he_eet[e Deefjme (5)~ mJee0 oeevevopeer ves Yeer
Deheveer mebmkeejefJeefOe ceW efueKee nw- (et[ekece& ceW)
heeBeeW Deesj Lees[e-Lees[e kesMe jKeeJes (76 he=)~ Deheves

epegJexoYee<e ceW Yeer mJeeceer peer ves efueKee nw- eLee
efJeiele efMeKee efJeefJeOeefMeKee ee, efyevee eeser kes Jee
yengle eesefeeWJeeues yeeuekeeW kes meceeve yeeCee Deeefo
Mee-DeeeW kes mecetn Des ekeej efiejles nQ~ Fme
ekeej efJeefMeKee kee efJeefJeOeefMeKee Yeer DeLe& ngDee~
et[ekece& mebmkeej ceW ceOeJeeueer efMeKee kees
es[kej Mes<e efMeKeeDeeW kee cegC[ve keje efoee peelee
nw~ FmeerefueS e%eesheJeerleefJeefOe ceW Deelee nw- leemeeb
ceOeefMeKeeJepe&ced Gheveeves Jeheveb keee&ced~
pewefceefveie=emet$e ceW Yeer kene nw- meJee&efCe ueesceveKeeefve
Jeeheesled efMeKeeJepe&ced (1~18) heuele GvneR efJeefJeOe
efMeKeeDeeW kees metefele kejves Jeeuee Ge cev$e nw~ eefo
eneB efJeefMeKee kee efMeKeenervee DeLe& efkeee peee
lees GheceeveesheceseYeeJe Ieefle veneR neslee~ efJeefMeKee
yeeCee mecheleefvle en Ghecese Jeekee nw, efJeefMeKee
kegceeje mecheleefvle en Gheceeve-Jeekee nw, yeeCe
efMeKeenerve veneR nesles, efkevleg efMeKeenerve ner nesles nQ~
efMeKee nesleer nw Gvekes hebKe, leYeer lees yeeCeeW keer ieefle
lespe nes peeleer nw~ Fmeer keejCe Deeies efeee nwmecheleefvle meceked heleefvle (Ketye G[les nQ) efMeKee(hebKe) nerve yeeCeeW keer mecheele efeee (G[vee efeee)
veneR nesleer~ Fmemes Ge cev$e mes efMeKeenervelee efme veneR
nesleer~ Ske eMve neslee nw efke leye lees meefMeKee FJe
hee" neslee, efJeefMeKee FJe keeeW? Fme hej Gej nw efke
efJeefMee-ieesKegjheefjceeCee efMeKee es<eeced eneB efJe kee
(24)
DeLe& efJeefMe DeLee&led ieesKegjheefjceeCe Jeeueer efMeKee nw;

DeLeJee efJe kee DeLe& efJeefJeOee efMeKee es<eeced en
Yeer nes mekelee nw pewmes efke- eeesiejlve Deeefo kes
Devegmeej henues efoKeeee pee egkee nw~ DeLeJee
efMeKeenervelee kee Yeer DeLe& nes lees JeneB ceOe keer
efMeKee mes efYeVe efMeKeeDeeW kee jeefnle ner F nw~ keewceee&
ceW Gvekee cegC[ve ngDee kejlee nw-en henues ner kene
pee egkee nw~ Fmemes Yeer Ge he#e (iece&osMe ceW efMeKee
keeves) keer efmeef veneR nesleer~
ceerceebmee Deeefo ceW lees Fmeer (kegceeje efJeefMeKee
FJe) cev$e kees efMeKee mLeeheve ceW cetueke kene nw~ pewmes
efke- ceerceebmeeoMe&ve (1~3~1) met$e kes Yee<e ceW
MeJejmJeeceer ves mhe efueKee nw- iees$eefe efMeKeekece&
oMe&veb e- e$e yeeCee mecheleefvle kegceeje efJeefMeKee
FJe Fefle~ et[ekece& efpeeleerveeb meJex<eecesJe Oece&le~
kele&Jeb egefleveesoveeled (2~35) Fme ceveg-hee keer
erkee ceW keguuetkeYe ves efueKee nw- egefleveesoveelede$e yeeCee mecheleefvle kegceeje efJeefMeKee FJe Fefle
cev$eefueeled~ eneB hej eerkeguuetkeYe ves Ge cev$e
kees efMeKeemLeeheke ner ceevee nw~ Ge hee ceW veejeeCe
veeceke erkeekeej ves Yeer efueKee nw-egles
cev$eheeeeeesoveeee efueleee eJele&kelJeeled~ cev$ee
e$e yeeCee mecheleefvle kegceeje efJeefMeKee FJe~ eneB
Yeer Jener yeele ngF&~ ener jeIeJeevevo ves Yeer efueKee nwegefleveesoveeled -e$e yeeCee mecheleefvle kegceeje efJeefMeKee
FJe Fefle egles~ Fme ekeej kee"keie=emet$e kes 40~16
met$e kes JeeKeeve ceW osJeheeue ves Yeer kene nwegeflecettuekecesleled kece&-Fefle eoefMe&leced - e$e yeeCee
efve<heleefvle kegceeje efJeefMeKee FJe Fleeefovee~
(13) Deye Ske eMve yee peelee nw- eefo

efMeKeejeefnle DeJewefoke nw; leLee kegceeje efJeefMeKee FJe
ceW efJeefMeefMeKee Jee efJeefJeOeefMeKee en DeLe& nw;
lees epegJexo Jeepemeveseer-mebefnlee kes Yee<ekeej GyecenerOej Deeefo ves Fmekee efJeiele-efMeKee Jee efMeKeenervee en DeLe& keeeW efueKee nw? Fmemes lees efMeKeesove
ner efme nesiee- Fme hej en peevevee eeefnes efkeGye-cenerOej kes Ge JeeKeeve mes Yeer Ge DeefYeeee
keer efmeef veneR nes mekeleer~ Gvekes DeeMee hej Yeer
efJeeejvee eeefness~ Jen DeeMee en nw pewmes efMeKeenerve
yeeCe efiej ner peeee kejles nQ, ue#eJesOe he GVeefle veneR
kej mekeles; Jewmes ner efMeKeenerve kegceej ner heleve kees
eehle kejles nQ; GVeefle eehle veneR kej mekeles~ leYeer lees
ke<eeejme Jeeues meesce kes heeve ceW DeeJe=e nesles ngS
kegceejeW kees ueesYe Yeer ener efoee peelee Lee efke-Fmekes
heerves mes legcnejer efMeKee ye{ peeeieer efMeKee les JeOe&les
Jelme! ieg[teeR eee efheye~ Fme ekeej eneB mebheleefvle
kee meceked heleefvle DeJeveefleb eehvegJeefvle DeJeveefle
eehle kejles nQ DeLe& nesves mes efJeefMeKee kee efMeKeenervee
DeLe& mes mecevJee nes peelee nw~ yeele Jener nceejer
Deekej efvekeueer efke-efMeKeenerve DeJeveefle kees eehle
kejles nQ~ eefleheef#eeeW keer Fmemes F-efmeef ve ngF&~ Fme
ekeej efMeKee kee OeejCe GVeefle-efeee kee meeOeke
efme ngDee~ FmeerefueS kee"keie=emet$e (40~7) ceW
osJeheeue ves JeeKee keer nw- efveefMeKelJeb leg
DeceueOeceexefjnsleg~ leLee e he"efvle- DecesOecesleled
efMejesefMeKeced , e$e yeeCee mecheleefvle kegceeje efJeefMeKee
FJe Fefle efvevoeJeeo~ Fmemes nceeje DeefYeeee ner heg
ngDee~
eceMe........
keeefuekee oMekeced
efJejepeceeveeceuecegC[ceeefuekeeb
ke=heeuegefeeeb efnceMewue yeeefuekeeced~
eheVeYeeeefue
JeLeheeefuekeeb
ef$eueeskeJeveeb eCeceeefce keeefuekeeced~~1~~
eeC[ he_eeme
MegYeemeveeefmLeleeb
ceneyeueeb JeefOe&le Yee JewYeJeeced~
YeJeesodYeJeeb
YeeefJeleYeeJeJeuueYeeced
megjsvJeveeb eCeceeefcekeeefuekeeced~~2~~
efvemeie&veerueeslheueoeceJee&meb
mJeYeelees<eeLe&
meefcelespemeced~
eeC[keeueeveue
keesefYeer<eCeeb
ogjvlemeJeeb eCeceeefce keeefuekeeced~~3~~
censvhetpeeb
efJeJegOewjefYegleeb
efveheerle owlesv Mejerj MeesefCeleeced~
ef$eMetueefvecet&efuele
Metue
mebnefleb
ke=heeueg melJeeb eCeceeefce keeefuekeeced~~4~~
egefleeeflee
ovegpesvceefo&veerced
mce=efleeCeceeb
eCeleeefle&veeefMeveerced~
mJeKe[diebmecceefo&lejeyeerpekeeb
cenekejeueeb eCeceeefce keeefuekeeced ~~5~~
DeieeOeJeeree&cyegefOe
ejceeueeefo&le
Yeer<eCeesueowlekeg_pejeced~
(25)
hetpeheeo
peieodieg peer
eeC[Jeke$eeefive
efveoiOeoeveJeeb
peieleCeceeb eCeceeefce keeefuekeeced~~6~~
mecegC[ceeueeb
ieCeveere
ieewjJeeb
meoeeheVeeefo&le
Ieesj
mewjJeeced~
efveceiveMetueecyegefOe
jeyeerpekeeced
leceeueJeCee eCeceeefce keeefuekeeced~~7~~
cenevegYeeJeeb
lejueebleheefmJeveeR
njemeeoeb
leCeeR lejefmJeveerced~
meoeefoMeefeb
peveveeR e leecemeerced
leceesefvenv$eeR eCeceeefce keeefuekeeced~~8~~
ef$eleehe
heeheehennemeMeeefueveeR
ceneegOeeb
leefpe&le je#emeeOeceeced~
megheer"mebmLeeb
ecegveepeuehuegleeb
mejespeves$eeb eCeceeefce keeefuekeeced~~9~~
veJeecyegoeYeeb
YeJeYeeefceveercenb
eeC[ngbkeejegleeb
Keueeefo&veerced~
mJeYeekeeceeo
keeceOegiieJeerced
oMeseoes<eb eCeceeefce keeefuekeeced~~10~~
eerjeceYeeeeexCe keeefuekee oMekeb cegoe~
ieerleb megjvs meblegd ew Yeteevceesoee Jew meleeced~~
(26)
meceoMeea yevees meceJeleea veneR
(Jes mevle-ceneheg<e-Deehleheg<e Oeve nQ efpevekes

efevleve-ceveve-uesKeve-oMe&ve mes peveceeveme keer yegef
YeieJeeve kes veece-he-ueeruee-Oeece kes eJeCe leLee
oMe&ve ceW ueiekej ceveg<e peerJeve kees ke=leeLe& yevee osleer
nw~ Ssmes ner ceneheg<eeW ceW hejceJeerlejeie mJeeceer
jecemegKeoeme peer kee veece efJeeefJeKeele nw~ emlegle nQ
Deehekes Dece=le Jeeve, efpevemes hee"ke kees leJeoMe&ve
kes %eeve kee megDeJemej lees eehle nesiee ner Gmekes peerJeve
ceW mekeejelceke heefjJele&ve Yeer Dee mekelee nw~)
-eOeeve mecheeoke
Deepekeue mecelee hej efJeMes<e eee& eue jner nw~
meyekes meeLe mecelee kee yelee&Je kejes-Ssmee eeej efkeee
pee jne nw~ hejvleg JeemleJe ceW mecelee efkemes kenles nQ
Deewj Jen keye Deeleer nw-Fmes mecePeves keer ye[er
DeeJeMekelee nw~
mecelee keesF& Kesue-leceeMee veneR nw, elegle hejceelcee
kee mee#eeled mJehe nw~ efpevekee ceve mecelee ceW efmLele
nes peelee nw, Jes eneB peerles peer ner mebmeej hej efJepee
eehle kej uesles nQ Deewj hejyee hejceelcee kee DevegYeJe
kej uesles nQ ~ en mecelee leye Deeleer nw, peye otmejeW kee
ogKe Dehevee ogKe Deewj otmejeW kee megKe Dehevee megKe
nes peelee nw~ ieerlee ceW YeieJeeved kenles nQDeelceewhecesve meJe&$e meceb heMeefle eespeg&ve~
megKeb Jee eefo Jee ogKeb me eesieer hejcees cele~~
(6/32)

ns Depeg&ve! pees heg<e Deheves Mejerj keer lejn meye
peien mece osKelee nw Deewj megKe DeLeJee ogKe kees Yeer
meye peien mece osKelee nw, Jen eesieer hejce es ceevee
ieee nw~
pewmes Mejerj kes efkemeer Yeer De ceW heer[e nesves hej
Gmekes otj kejves keer ueieve ueie peeleer nw, Ssmes ner efkemeer
eeCeer kees ogKe, mevleehe Deeefo nesves hej Gmekees otj
kejves keer ueieve ueie peee, leye mecelee Deeleer nw~
mevleeW kes ue#eCeeW ceW Yeer Deeee nwhej ogKe ogKe megKe megKe osKes hej~~
(ceeveme 7/38/1)
peye leke Deheves megKe keer ueeuemee nw, leye leke
eens efpelevee Geesie kej ueW, mecelee veneR Deeesieer~ hejvleg
peye oe mes en ueieve ueie peeeieer efke otmejeW kees
megKe kewmes hengBes? Gmekees Deejece kewmes nes? Gvekees
ueeYe kewmes nes? Gvekee keueeCe kewmes nes? leye mecelee
mJele Dee peeeieer~ Fmekee DeejcYe meJe&eLece Deheves
Iej mes kejvee eeefnes~ oe ceW Ssmee YeeJe nes efke
efkemeer kees efkeefevcee$e Yeer ogKe ee ke ve hengBes,
efkemeer kee keYeer Deefve ve nes~ eens ceQ efkelevee ner ke
heeTB hej cesjs ceelee-efhelee, eer-heg$e, YeeF&-YeewpeeF& Deeefo
kees megKe nesvee eeefnes~ IejJeeueeW kees megKe hengBeeves mes
Deheves oe ceW Meeefvle Deeesieer ner~ peneB Deheves Iej kee
Yeer mecyevOe veneR nw, JeneB megKe hengBeeeWies lees efJeMes<e
Deevevo keer uenjW Deeves ueie peeSieer~ hejvleg ceceleehetJe&ke
Fnwhe lewefpe&le meieex es<eb meeces efmLeleb ceve~

efveoex<eb efn meceb yee lemceeodyeeeefCe les efmLelee~~
(ieerlee 5/19)
megKe hengBeeves mes nceejer GVeefle veneR nesieer~ peneB nceejer
cecelee ve nes, JeneB megKe hengBeeeW DeLeJee peneB nce
ceceleehetJe&ke megKe hengBeeles nQ, JeneB mes Deheveer cecelee
ne ueW-oesveeW kee heefjCeece Ske ner nesiee~
efe$eket ceW ue#ceCe peer YeieJeeved jece Deewj meerlee
peer keer mesJee kewmes kejles nQ, en yeleeles ngS ieesmJeeceer
leguemeeroeme peer kenles nQmesJeeEn ueKeveg meere jIegyeerjefn~
efpeefce Deefyeyeskeer heg<e Mejerjefn~~
(ceeveme 2/142/1)
DeLee&led ue#ceCe peer YeieJeeved jece Deewj meerlee peer
keer Jewmes ner mesJee kejles nQ, pewmes De%eeveer ceveg<e Deheves
Mejerj keer mesJee kejlee nw~ Deheves Mejerj keer mesJee kejvee,
Gmes megKe hengBeevee mecePeoejer veneR nw~ Deheves Mejerj keer
mesJee lees heMeg Yeer kejles nQ~ pewmes, yeBojer keer Deheves yees
hej Fleveer cecelee jnleer nw efke Gmekes cejves kes yeeo Yeer
Jen Gmekes Mejerj kees heke[s ngS eueleer nw, es[leer
veneR~ hejvleg peye keesF& Jemleg Keeves kes efuees efceue peeleer
nw, leye Jen mJeeb lees Kee uesleer nw hej yees kees veneR
Keeves osleer~ yeee Keeves keer ese kejlee nw lees Gmes
Ssmeer Ieg[keer ceejleer nw efke Jen eeR-eeR kejles Yeeie
peelee nw~ Dele cecelee kes jnles ngS mecelee kee Deevee
DemecYeJe nw~
efpememes nceW keg uesvee veneR nw, efpememes nceeje
keesF& mJeeLe& veneR nw, Ssmes Jeefe kes meeLe Yeer nce
escehetJe&ke Dee-mes-Dee yelee&Je kejW, efpememes Gmekee
efnle nes~ keesF& Jeefe ceeie& ceW Yeke ieee nw, Gmes ceeie&
kee helee veneR nw Deewj Jen ncemes hetlee nw~ nce Gmes
ye[er emeVelee mes ceeie& yeleeeW DeLeJee keg otj leke
Gmekes meeLe eueW lees nceW oe ceW ele#e megKe kee,
Meeefvle kee DevegYeJe nesiee~ hejvleg eefo nce peeveles ngS
(27)
Yeer Gmes ceeie& veneR yeleeeWies lees nceejs oe ceW megKe veneR
nesiee~ en DevegYeJe keer yeele nw, keesF& kejkes osKe ues~
efkemeer kees heeme ueieer nw lees Gmes yelee os efke YeeF&,
FOej DeeDees, FOej "C[e peue nw~ efhej nce Dehevee
oe osKeW~ nceejs oe ceW emeVelee Deeesieer, megKe
Deeesiee~ en megKe nceeje keueeCe kejves Jeeuee nw~
otmeje ogKe heees hej ceQ megKe ues uetB- en megKe heleve
kejves Jeeuee nw~ Fmemes ve lees JeJenej ceW nceejer GVeefle
nesieer Deewj ve hejceeLe& ceW~ nce melme kee Deeeespeve
kejles nQ~ GmeceW Deeves Jeeues JeefeeeW kes yew"ves keer
JeJemLee kejles nQ lees Gvemes escehetJe&ke kenW efke DeeFes,
eneB yewef"es~ GvnW JeneB yew"eeW, peneB mes Jes "erke lejn mes
megve mekeW~ Jess Deejece mes kewmes yew" mekeW? "erke lejn mes
kewmes megve mekeW-Ssmee YeeJe jKekej Gvemes yelee&Je kejW~
Ssmee kejves mes nceejs oe ceW ele#e Meeefvle Deeesieer~
hej JeneR ngkece eueeeW efke keee kejles nes? FOej yew"es,
FOej veneR lees yeele Jener nesves hej Yeer oe ceW Meeefvle
veneR Deeesieer~ Yeerlej ceW pees DeefYeceeve nw, Jen otmejeW kees
egYesiee, yegje ueiesiee~ Ssmee yelee&Je kejW Deewj eenW efke
mecelee Dee peee lees Jen keYeer Deeesieer veneR~
meyekes efnle ceW efpemekeer eerefle nes ieeer nw, GvnW
YeieJeeved eehle nes peeles nQ- les eehe>gJeefvle ceecesJe
meJe&Yetleefnles jlee (ieerlee 12~4)~ keejCe efke
YeieJeeved eeefCecee$e kes hejce mego nQ (ieerlee 5~29) Jes
eeefCecee$e kee heeueve-hees<eCe kejves Jeeues nQ~ Deeefmlekemes-Deeefmleke nes DeLeJee veeefmleke-mes-veeefmleke, oesveeW
kes efuees YeieJeeved kee efJeOeeve yejeyej nw~ Ske Jeefe
ye[e Deeefmleke nw, YeieJeeved kees yengle ceevelee nw Deewj
GvnW heeves kes efuees meeOeve-Yepeve kejlee nw Deewj Ske
Jeefe Ssmee veeefmleke nw efke mebmeej mes YeieJeeved kee
Keelee G"e osvee eenlee nw~ YeieJeeved kees ceeveves mes Deewj
(28)
YeieJeeved kes keejCe ner ogefveee ogKe hee jner nw, YeieJeeved
veece keer keesF& eerpe nw ner veneR-Ssmee Gmekes oe ceW
YeeJe nw Deewj Ssmee ner eeej kejlee nw~ Ssmes veeefmlekemes-veeefmleke Jeefe keer Yeer heeme peue efceelee nw
Deewj en peue Deeefmleke-mes-Deeefmleke Jeefe keer Yeer
heeme efceelee nw~ peue ceW en Yeso veneR nw efke Jen
Deeefmleke keer heeme "erke lejn mes Meevle kejs Deewj
veeefmleke keer heeme Meevle ve kejs~ Jen meceeve jerefle mes
meyekeer heeme efceelee nw~ Ssmes ner mete& meceeve jerefle mes
meyekees ekeeMe oslee nw, nJee meceeve jerefle mes meyekees
eeme uesves osleer nw, he=LJeer meceeve jerefle mes meyekees jnves
kee mLeeve osleer nw~ Fme ekeej YeieJeeved keer jeer ngF&
eleske Jemleg meyekees meceeve jerefle mes efceueleer nw~
mecelee kee DeLe& en veneR nw efke meceeve jerefle mes
meyekes meeLe jeser-yeser (Yeespeve Deewj efJeJeen) kee
yelee&Je kejW~ JeJenej ceW mecelee lees ceneved heleve
kejves Jeeueer eerpe nw~ meceeve yelee&Je ecejepe
kee, ceewle kee veece nw; keeeWefke Gmekes yelee&Je ceW
efJe<ecelee veneR nesleer~ eens cenelcee nes, eens ie=nmLe
nes, eens meeOeg nes, eens heMeg nes, eens osJelee nes, ceewle
meyekeer yejeyej nesleer nw~ Fmeefuees ecejepe kees meceJeleea
(meceeve yelee&Je kejves Jeeuee) kene ieee nw ~ Dele
pees meceeve yelee&Je kejles nQ, Jes Yeer ecejepe nQ~
heMegDeeW ceW Yeer meceeve yelee&Je heeee peelee nw~ kegee
yeeeCe keer jmeesF& ceW peelee nw lees hewj Oeeskej veneR peelee~
yeeeCe keer jmeesF& nes DeLeJee nefjpeve keer, Jen lees pewmee
nw, Jewmee ner euee peelee nw; keeeWefke en Gmekeer mecelee
nw~ hej ceveg<e kes efuees en mecelee veneR nw, elegle
ceneved nw~ mecelee lees en nw efke otmejs kee ogKe kewmes
meceJeleea hejslejed (Decejkees<e 1~1~58)
efces, otmejs kees megKe kewmes nes, Deejece kewmes nes, Ssmeer
mecelee jKeles ngS yelee&Je ceW heefJe$elee, efvece&uelee jKeveer
eeefnes~ yelee&Je ceW heefJe$elee jKeves mes DevlekejCe heefJe$e,
efvece&ue neslee nw~ hejbleg yelee&Je ceW DeheefJe$elee jKeves
mes, Keeve-heeve Deeefo Ske kejves mes DevlekejCe
ceW DeheefJe$elee Deeleer nw, efpememes DeMeeefvle ye{leer
nw~ kesJeue yeenj kee yelee&Je meceeve jKevee Meee Deewj
meceepe keer ceee&oe kes efJe nw~ Fmemes meceepe ceW
mebIe<e& hewoe neslee nw~
JeCeeX ceW GBes nQ Deewj Met veeres nQ-Ssmee MeeeeW
kee efmeevle veneR nw~ yeeeCe GheosMe kes eje, #eef$ee
j#ee kes eje, JewMe Oeve-mecheefe, DeeJeMeke JemlegDeeW
kes eje Deewj Met Mejerj mes heefjece kejkes meYeer JeCeeX
keer mesJee kejW~ Fmekee DeLe& en veneR nw efke otmejs
Deheves kele&Je-heeueve ceW heefjece ve kejW~ elegle Deheves
kele&Je -heeueve ceW meceeve jerefle mes meYeer heefjece kejW~
efpemekes heeme efpeme ekeej keer Meefe, efJeee, Jemleg,
keuee Deeefo nw, Gmekes eje eejeW ner JeCe& eejeW JeCeeX
keer mesJee kejW, Gvekes keeeeX ceW meneeke yeveW~ hejvleg
eejeW JeCeeX keer mesJee kejves ceW YesoYeeJe ve jKeW~
Deepekeue JeCee&ece kees efceekej heeeayeepeer nes
jner nw~ Deepe JeCee&ece ceW Fleveer ue[eF& veneR nw, efpeleveer
ue[eF& heee&ryeepeer ceW nes jner nw-en ele#e yeele nw~
henues ueesie eejeW JeCeeX Deewj DeeeceeW keer ceee&oe ceW
eueles Les Deewj megKe-MeeefvlehetJe&ke jnles Les~ Deepe
JeCee&ece keer ceee&oe kees efceekej Deveske heeef&eeB
yeveeeer pee jner nw, efpememes mebIe<e& kees ye{eJee efceue jne
nw~ ieeBJeeW ceW meye ueesieeW kees heeveer efceuevee keef"ve nes
jne nw~ efpemekes DeefOekeej ceW kegDeeB nw, Jes kenles nQ efke
efke legceves Gme heeea kees Jees efoee nw, Fmeefuees legce
eneB mes heeveer veneR Yej mekeles~ ceeB, yeehe Deewj yeseleerveeW Deueie-Deueie heeef&eeW kees Jees osles nQ Deewj Iej
ceW ue[les nQ~ Yeerlej ceW Jewj yeeBOe efueee efke leggce Gme
heeea kes Deewj nce Fme heeea kes~ efkelevee ceneved DeveLe&
nes jne nw!
eefo mecelee ueeveer nes lees otmeje Jeefe efkemeer Yeer
JeCe&, Deeece, Oece&, meceoee, cele Deeefo kee keeeW ve
nes, Gmes megKe osvee nw, Gmekee ogKe otj kejvee nw Deewj
Gmekee JeemleefJeke efnle kejvee nw~ GmeceW en Yeso nes
mekelee nw efke Deehe jece-jece kenles nQ, nce ke=<Ceke=<Ce kenWies; Deehe Jew<CeJe nQ, nce MewJe nQ, Deehe
cegmeueceeve nQ, nce efnvot nQ, Fleeefo~ hejvleg Fmemes keesF&
yeeOee veneR Deeleer nw~ yeeOee leye Deeleer nw, peye en
YeeJe jnlee nw efke Jes nceejer heeea kes veneR nQ,
Fmeefuees Gvekees eens ogKe neslee jns hej nceW Deewj
nceejer heeea JeeueeW kees megKe nes peee~ en YeeJe
ceneved heleve kejves Jeeuee nw~ Fmeefuees keYeer efkemeer
JeCe& Deeefo kes ceveg<eeW kees ke nes lees Gvekes efnle keer
efevlee meceeve jerefle mes nesveer eeefnes Deewj GvnW megKe nes
lees Gmemes emeVelee meceeve jerefle mes nesveer eeefnes~ pewmes,
yeeeCeeW Deewj nefjpeveeW ceW mebIe<e& ngDee~ GmeceW nefjpeveeW
keer nej Deewj yeeeCeeW keer peerle nesves hej nceejs ceve ceW
emeVelee nes DeLeJee yeeeCeeW keer nej Deewj nefjpeveeW keer
peerle nesves hej nceejs ceve ceW ogKe nes lees en efJe<ecelee
nw, pees yengle neefvekeejke nw~ yeeeCeeW Deewj nefjpeveeWoesveeW kes eefle ner nceejs ceve ceW efnle keer meceeve YeeJevee
nesveer eeefnes~ efkemeer kee Yeer Deefnle nceW menve ve nes~
efkemeer kee Yeer ogKe nceW meceeve jerefle mes Kekevee
(29)
eeefnS eefo yeeeCe ogKeer nw lees Gmes megKe hengBeeeW

Deewj eefo nefjpeve ogKeer nw lees Gmes megKe ve hengBeeeWSsmee he#eheele veneR nesvee eeefnes, elegle nefjpeve kees
megKe hengBeeves keer efJeMes<e ese nesveer eeefnes~ nefjpeveeW
kees megKe hengBeeves keer ese kejles ngS Yeer yeeeCeeW kes
ogKe keer Ghes#ee veneR nesveer eeefnes~ Fme ekeej efkemeer
Yeer JeCe&, Deeece, Oece&, meceoee Deeefo kees ueskej
he#eheele veneR nesvee eeefnes~ meYeer kes eefle meceeve jerefle
mes efnle kee yelee&Je nesvee eeefnes~ eefo keesF& efvece>Jeie& nw
Deewj Gmes nce TBee G"evee eenles neW lees Gme Jeie& kes
ueesieeW kes YeeJeeW Deewj DeeejCeeW kees Meg Deewj es
yeveevee eeefnes; Gvekes heeme JemlegDeeW keer keceer nes lees
Gmekeer hetefle& kejveer eeefnes; Gvekeer meneelee kejveer
eeefnes; hejvleg GvnW Gkemeekej Gvekes oeeW ceW otmejs
Jeie& kes eefle F&<ee& Deewj s<e kes YeeJe Yej osvee Delevle
ner Deefnlekej, Ieeleke nw leLee ueeske-hejueeske ceW heleve
kejves Jeeuee nw~ keejCe efke F&<ee&, s<e, DeefYeceeve Deeefo
ceveg<e kee ceneved heleve kejves Jeeues nQ~ eefo Ssmes YeeJe
yeeeCeeW ceW nQ lees Gvekee Yeer heleve nesiee Deewj nefjpeveeW
ceW nw lees Gvekee Yeer heleve nesiee~ GlLeeve lees meeJeeW,
megCeeW, meoeeejeW mes ner neslee nw~
Yeespeve, Jee, cekeeve Deeefo efveJee&n keer JemlegDeeW
keer efpevekes heeme keceer nw, GvnW es JemlegSB efJeMes<elee mes
osveer eeefnes, eens Jes efkemeer Yeer JeCe&, Deeece, Oece&,
meceoee Deeefo kes keeeW ve neW~ meyekee peerJeve-eeheve
megKehetJe&ke nesvee eeefnes~ meYeer megKeer neW, meYeer veerjesieer
neW, meYeer kee efnle nes, keYeer efkemeer kees efkeef_evcee$e
Yeer ogKe ve nes - Ssmee YeeJe jKeles ngS eLeeeesie
meJex YeJevleg megefKeve meJex YeJevleg efvejeceee~

meJex YeeefCe heMevleg cee keefeod ogKeYeeiYeJesled~~
(30)
yelee&Je kejvee ner mecelee nw, pees mechetCe& ceveg<eeW kes

efuees efnlekej nw~
ieerlee ceW YeieJeeved kenles nQefJeeeefJeveemecheVes yeeeCes ieefJe nefmleefve~
Megefve ewJe eheekes e heefC[lee meceoefMe&ve~~
(5~18)
%eeveer ceneheg<e efJeee-efJeveeege yeeeCe ceW Deewj
eeC[eue ceW leLee ieee, neLeer SJeb keges ceW Yeer mecehe
hejceelcee kees osKeves Jeeues nesles nQ~
yeeeCe Deewj eeC[eue ceW leLee ieee, neLeer SJeb
keges ceW JeJenej keer efJe<ecelee DeefveJeee& nw~ FveceW
meceeve yelee&Je Meee Yeer veneR kenlee, Gefele Yeer veneR
Deewj kej mekeles Yeer veneR~ pewmes hetpeve efJeee-efJeveeege
yeeeCe kee ner nes mekelee nw ve efke eeC[eue kee; otOe
ieee kee ner heeree peelee nw, ve efke kegefleee kee; meJeejer
neLeer keer ner nes mekeleer nw ve efke keges keer~ Fve heeBeeW
eeefCeeeW kee GoenjCe oskej YeieJeeved ceevees en ken
jns nQ efke FveceW JeJenej keer mecelee mecYeJe ve nesves hej
Yeer leJele meyeceW Ske ner hejceelceleJe heefjhetCe& nw~
ceneheg<eeW keer ef Gme hejceelceleJe hej ner meoemeJe&oe jnleer nw~ Fmeefuees Gvekeer ef keYeer efJe<ece
veneR nesleer~
eneB Ske Mee nes mekeleer nw efke ef efJe<ece ngS
efyevee JeJenej ceW efYeVelee kewmes nesieer? Fmekee meceeOeeve
en nw efke Deheves Mejerj kes DeeW- (cemleke, hewj,
neLe, iegoe Deeefo) ceW nceejer ef DeLee&led Dehevesheve
Deewj efnle keer YeeJevee meceeve jnleer nw, efhej Yeer nce
Gvekes JeJenej ceW Yeso jKeles nQ; pewmes-efkemeer kees hewj
ueie peee lees #ecee-eeevee kejles nQ hej efkemeer kees

neLe ueie peee lees #ecee-eeevee veneR kejles~ eCeece
cemleke Deewj neLeeW mes kejles nQ, hewjeW mes veneR~ iegoe mes
neLe ueieves hej neLe Oeesles nQ, neLe mes neLe ueieves hej
veneR~ Flevee ner veneR Ske neLe keer DebiegefueeeW ceW Yeer
JeJenej ceW Yeso jnlee nw~ efkemeer kees lepe&veer Debiegueer
efoKeeves Deewj DeBiet"e efoKeeves kee Yeso lees meye peeveles ner
nQ~ Fme ekeej Mejerj kes efYeVe-efYeVe DeeW kes JeJenej
ceW lees Yeso neslee nw hej Deelceerelee ceW Yeso veneR neslee~
Fmeefuees Mejerj kes efkemeer Yeer heeref[le De keer Ghes#ee
veneR nesleer~ JeJenej ceW Yeso nesves hej Yeer heer[e efceeves
ceW nce meceevelee kee JeJenej kejles nQ~ Mejerj kes meYeer
DeeW kes megKe-ogKe ceW nceeje Ske ner YeeJe jnlee nw~
Fmeer ekeej eeefCeeeW ceW Keeve-heeve, iegCe, DeeejCe,
peeefle Deeefo kee Yeso nesves mes Gvekes meeLe %eeveer ceneheg<eeW
kes JeJenej ceW Yeer Yeso neslee nw Deewj nesvee Yeer eeefnes~
hejbleg Gve meye eeefCeeeW ceW Ske ner hejceelceleJe heefjhetCe&
nesves kes keejCe ceneheg<e keer ef ceW Yeso veneR neslee~
Gve eeefCeeeW kes eefle ceneheg<e keer Deelceerelee, esce,
efnle, oee Deeefo kes YeeJe ceW keYeer hejke veneR he[lee~
Gvekes DevlekejCe ceW jeie-s<e, cecelee, Deemeefe,
DeefYeceeve, he#eheele, efJe<ecelee Deeefo kee meJe&Lee DeYeeJe
neslee nw~ pewmes Deheves Mejerj kes efkemeer De kee ogKe
otj kejves keer ese mJeeYeeefJeke nesleer nw, Jewmes ner helee
ueieves hej otmejs eeCeer kee ogKe otj kejves keer Deewj Gmes
megKe hengBeeves keer ese Yeer Gvekes eje mJeeYeeefJeke
nesleer nw~ ener keejCe nw efke YeieJeeved ves eneB ceneheg<eeW
kees meceoMeea kene nw, ve efke meceJeleea~
(31)
en oeie efceevee ner nesiee
emlegefle-[e0 Gvces<e jeIeJeere
meeje veYe ceb[ue [esue G"e

ieewDeeW keer keCe hegkeejeW mes~
Oejleer keer eleer onue G"er
efvele ye{les DeleeeejeW mes~~1~~
pees yeerle jner ieesceelee hej
Jen Ssmeer keCe keneveer nw~
pees Gyeue veneR he[lee megvekej
Jen Ketve veneR nw heeveer nw~~2~~
iees ceeve efyevog nw Yeejle kee
en j#eke Yeer nw heeueke Yeer~
en Oeve kee nw YeC[ej DeLeke
en peve-peerJeve mebeeueke Yeer~~3~~
Fmekeer j#ee mes DeeBKe cetbo
pees Deye leke heehe keceeee nw~
Gmeves Yeejle kees ieejlekej
Fme neuele ceW hengBeeee nw~~4~~
legce kewmes pevelee kes mesJeke
peye pevecele kees "gkejeles nes~
peye iees j#ee keer yeele eues
leye ueesieeW kees yenkeeles nes~~5~~
eesues ceW Deepe Deefnbmee kes
efhe ieee ceeBme Jeeheejer nw~
cegieea ceueer heeueer peeleer
ieewDeeW keer nlee peejer nw~~6~~
Gme ieesheeueke keer Oejleer hej

yete[ Keeves KegueJeeles nes~
yevekej ieeBOeer kes Devegeeeer
legce leefveke veneR Mecee&les nes~~7~~
efpeme ieesceelee keer j#eekesefnle
ketkeeDeeW ves yeefueoeve efkeee~
Gme iees ceelee keer j#ee kes efnle
Deye mevleeW ves Deeeve efkeee~~8~~
Deye mecee ener nw eslees legce
Fme pevecele kee mecceeve kejes~
cele Kesuees heeie uent kes legce
cele meee hej DeefYeceeve kejes~~9~~
peve-jes<e Deiej pJeeuee yevekej
Gehle GjeW mes hetsiee~
lees DeefYecevet yevekej peve-peve
heeheeW kes ie{ hej tsiee~~10~~
efpeme kegmeea mes nw heej legcnW
en heehe Gmes ues [tyesiee~
Ssmee efJehueJe nes peeesiee
pees Deehe Gmes ues [tyesiee~~11~~
Deye legcekees ieesyeOe-yevoer kee
keevetve yeveevee ner nesiee~
nw oeie osMe kes ceeLes hej
en oeie efceevee ner nesiee~~12~~
(32)
vk"kk<+ 'kqDYk i{k@lw;Z nf{k.kk;u] o"kkZ _rq
frfFk
okj
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
iwf.kZek
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
u{k=
fnukad
ozr ioZ vkfn fooj.k
vuqjk/kk
T;s"Bk
ewy
iw"kk
4
5
6
7
'kfu iznks"k ozr

&
JhlR;ukjk;.kozr
Jhxq#iwf.kZek JhO;kl iwtk
tqykbZ
tqykbZ
tqykbZ
tqykbZ
Jko.k d`".k i{k@lw;Z nf{k.kk;u o"kkZ _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
vekoL;k
okj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
u{k=
m"kk
Jo.k
Jo.k
/kfu"Vk
'krfHk"kk
iw0Hkk0
mHkk
jsorh
vf'ouh
Hkj.kh
d`frdk
jksfg.kh
e`xkf'kjk
vknzkZ@iquoZlq
iq";
fnukad
8 tqykbZ
9 tqykbZ
10 tqykbZ
11 tqykbZ
12 tqykbZ
13 tqykbZ
14 tqykbZ
15 tqykbZ
16 tqykbZ
17 tqykbZ
18 tqykbZ
19 tqykbZ
20 tqykbZ
21 tqykbZ
22 tqykbZ
ozr ioZ vkfn fooj.k

&
v'kwU; 'k;u izkjEHk
iapd jkr 9@12 ls izkjEHk
Jh x.ks'k prqFkhZ ozr
&
Jko.k lkseokj ozr
'khryk lIreh
iapd lekIr 5@9 lk;a
ddsZ vdZ% lakfUr Jko.k ekl
&
dkenk ,dkn'kh ozr lcdk
iznks"k ozr
&
fir`dk;Z vekoL;k
gfj;kyh vekoL;k lw;xZ gz .k izkr% 5@33 ls 7@25 rd
Jko.k 'kqDy i{k@lw;Z nf{k.kk;u] o"kkZ _rq

frfFk
okj
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
u{k=
'ys"kk
e?kk
iw0Qk0
mQk
gLr
fp=k
Lokfr
fo'kk[kk
vuqjk/kk
T;s"Vk
fnukad
23 tqykbZ
24 tqykbZ
25 tqykbZ
26 tqykbZ
27 tqykbZ
28 tqykbZ
29 tqykbZ
30 tqykbZ
31 tqykbZ
1 vxLr
ozr ioZ vkfn fooj.k
pUnzn'kZue~
la?kkjk rht
ukx iapeh
&
xksLokeh Jhrqylhnkl t;Urh
JhnqxkZ"Veh ozr
&
&
iq=nk ,dkn'kh ozr lcdk

Je<e& 13
pevelewkeeced~
pegueeF& 2009 (4, 5 Deiemle kees esef<ele)
mecheeoke
cees0- 09971527545
menmecheeoke
otjYee<e 01202767255, cees0-09868932755
eyevOe mecheeoke
01202756891, cees0- 09810949921
meneesieer ceC[ue
(ceeefmeke he$e)
Debke-11

-07670265478, 05198- 224413
otjYee<e-01334260323
otjYee<e-02812364465

cees0- 09971527545
(2)

fo"k;kuq ef.kdk
e la1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
fo"k;
ys[kd
mecheeokeere
JeeuceerefkejeceeeCe megOee (51)
jemehe_eeOeeeer efJeceMe&
heehe kee heue lees Yeesievee ner he[lee nw
YeieJeeve eerjece keer Deveghece PeeBkeer (keefJelee)
%eeve Deewj Yeefe
meeJeve ceW kepejer kes cenesJe (keefJelee)
ieg hetpeve kes MegYe DeJemej hej
meeer Yeefe
ceveg<e peerJeve keer Deveceesue mecheoe nw mecee
leerve cenJehetCe& yeeleW
vewefce<eejCe leerLe& keLee Deeceb$eCe
ieg hetefCe&cee ceneslmeJe meesuueeme mecheVe
eerjecekeLee keer Dece=leJe<ee& nesieer
keee nes cesjs legce yeeyee
hetpeheeo peieodieg peer keer efmebieehegj ee$ee....

emlegefle eerceleer ceOegpee ueeue
mJeeceer kejhee$eer peer cenejepe
eerueefuelee emeeo ye[LJeeue
emlegefle- eer efMeJekegceej ieeseue
emlegefle- eer JeemegosJe DeeJeeue
mebkeuevekeee&- eerMejod peer eerJeemleJe
eer DeMeeske ye$ee peer
eerceleer efyevog Yeejepe
eer meJexMe peer ieie&
-
i`"B la[;k
3
4
8
10
13
15
17
18
23
23
23
24
26
28
29
30
30
31
32
1 - ^JhrqylhihBlkSjHk* dk izR;sd vad izR;sd n'kk vkSj ifjfLFkfr esa izR;sd eghus dh 4 rFkk 5 rkjh[k dks Mkd ls izsf"kr fd;k
2 - ^JhrqylhihB lkSjHk* eaxkus gsrq cSad MkV ^JhrqylhihBlkSjHk* ds uke ls gh cuck, rFkk izsf"kr fyQkQs ds ij gekjk uke
3 - i=O;ogkj djrs le; vFkok MkV&euhvkMZj Hkstrs le; viuh og xzkgd la[;k vo'; fy[ksa tks if=dk ds fyQkQs ds ij
4 - ^Jhrq y lhihBlkS j Hk* es a îw T ;ikn txn~ x q # th* ls vfHkiz k ; /keZ p orhZ Jhfp=dw V rq y lhihBk/kh'oj txn~ x q # jkekuUnkpk;Z
Lokeh jkeHknz k pk;Z th egkjkt le>k tk,A
5 - ^Jhrq y lhihB lkS j Hk* es a iz d kf'kr ys [ k@dfork@vFkok vU; lkexz h ds fy,
ys [ kd@dfo vFkok iz s " kd egkuq H kko gh mkjnk;h gks a x s ] lEiknd e.My ugha A mebj#eke
11,000/6 - ^JhrqylhihBlkSjHk* izkIr u gksus ij gesa i= fy[ksa vFkok Qksu djsaA ge
5,100/;|fi nwljh ckj iqu% HkstsaxsA fdUrq vius Mkd[kkus ls Hkyhizdkj iwNrkN DeepeerJeve
hevn
Je<eea
e
7 - Mkd dh ?kksj vO;oLFkk ds pyrs gesa nks"kh u le>saA gesa vkSj vkidks Jeeef<e&ke
100/blh ifjfLFkfr esa îwT;ikn txn~xq# th* dk dìk izlkn f'kjks/kk;Z djuk gSA
8 - lq/kh ikBd vius ys[k@dfork vkfn Li"V v{kjksa esa fy[kdj HkstsaA
&lEiknde.My
JhrqylhihB lsokU;kl] fp=dwV ds LokfeRo esa eqnzd rFkk izdk'kd MkW0 dq0 xhrknsoh izcUkU;klh us Jh
jk?ko fizaVlZ] th&17 fr#ifr Iyktk] csxe iqy jksM] cPpkikdZ] esjB] Qksu dk0 4002639] eks0&9319974969]
ls eqfnzr djkdj dk;kZy; 220 ds-] jkeuxj] xkft;kckn ls iz d kf'kr fd;kA
mecheeokeere-
(3)
Deeeej-efJeeej DeJeMe Meg nes
mechetCe& mebmeej ceW ner Deeeej Deewj efJeeej oesveeW ceW Meglee kee DeYeeJe nw en kegleke& oskej Deeeej Deewj
efJeeej kes heeueve ceW DemeeJeOeeveer keoeefhe veneR jKeer pee mekeleer~ efJee keer yeele esef[S Yeejle kee lees Deeeej
Deewj efJeeej Ssmee De#egCCe Oeve nw efpemekeer j#ee eleske Yeejleere kees kejveer eeefnS~ nceejs Jesoeefo Oece&MeeeeW ceW
Deeeej DeLee&led Meg DeeejCe hej heee&hle yeue efoee ieee nw~ owefveke peerJeve ceW ceveg<e efpeve DeeejCeeW kees mecheVe
kejlee nw GveceW Meglee nesveer eeefnS DeLeJee keefnS ceeveJeere peerJevecetueeW keer j#ee kes efueS efveOee&efjle Oece&MeeeeW
eje Jen DeeejCe Devegceesefole nesvee eeefnS~ nce Jener kejW pees nceejs efueS kejCeere nes~ nce Jen keoeefhe ve kejW
efpemekes kejves mes meYe meceepe ceW nceejer efvevoe Deewj eee& nesleer nes~ Deeeej kee DeLe& Flevee ner veneR Deewj Yeer
Jeehekelee kes meeLe Deepe eeefuele nw~ pewmes nceeje Keeve-heeve, jnve-menve Deeefo~ Deepe kee ceeveJe yengle
Deeeejnerve nes ieee nw FmeerefueS MeeekeejeW ves keesjs efJeeve kees Yeer Deeeejnerve osKekej esleeee nwDeeeejnerveb ve hegveefvle Jesoe
eeheOeerlee men <eef[dYejw~
pees Jeso Deheves %eeve, GheosMe Deewj DeeejCe mes meyekees heefJe$e kej osles nQ Jener Jeso Deeeejnerve kees heefJe$e
kejves ceW meceLe& veneRr nw~ Deepe keer Deeeejnervelee kee keneveer kenves mes heehe Yeer ueielee nw efkevleg meYe meceepe ceW
efoiYeefcele ngS ueesieeW kees Deeeejnervelee kes og<heefjCeeceeW mes meeJeOeeve efkeee peevee efkemeer Yeer ekeej Devegefele veneRr
nw~ Deepe IejeW ceW jmeesF& Meglee kes meeLe leweej veneRr keer peeleer~ petles ehheue henvekej jmeesF& ceW meye Ketye Ietceless
jnles nQ~ heepe uenmegve Deeefo DeYe#e heoeLeeX kee eeesie efveYeeakelee mes efkeee peelee nw~ eeefhe DeVe, meefypeeeB,
cemeeues, Ieer, otOe, lesue Deeefo Deveske Keee heoeLeeX ceW Ieesj efvevoveere efceueeJe, DeKeee JemlegDeeW keer efJe<eYejer
efceueeJe ves ceeveJecee$e keer Deeeejiele Meglee OJemle kej oer nw, leLeeefhe pees Jemleg nce es[ mekeles nQ DeLeJee
Deheveer jmeesF& DeLeJee Leeueer mes otj kej mekeles nQ Gmes DeJeMe kejvee eeefnS~ Meg Jemleg kee elvehetJe&ke meben
kejvee eeefnS~ Keso nw efke Deepe Meg meeefJeke Yeespeve enCe kejves Jeeues mevle-cenelcee meodie=nmLe meyekes Iej
Yeespeve enCe kejves mes yeeles nQ~ Deepe YeieJeeved kees Yeespeve Deefhe&le kejves kee eeueve hegjeveer hejcheje kenkej
yevo mee nes ieee nw Flevee ner veneR jmeesF& leweej kejves Jeeueer ceelee yeefnveW jmeesF& ceW ner pet"e kej uesles nQ~ ieewceelee keer
jeser, efhelejeW kes veece hej Yeespeve, keewS keer jeser, DeefleefLe kees Yeespeve lees efieveleer kes IejeW ceW ner osKes peeles nQ~ keee
ener eieefle nw? keee ener efJekeeme nw? keee ener mecheVelee nw? eefo veneR lees nce meYeer kees Dehevee DeVe
(Keeveheeve) Meg kejvee nesiee leYeer nceeje ceve Des mebkeuheeW yeeuee yevesiee~ YeieJeleer Gheefve<eod kes DeVeceeb efn
meewcebceve Jeekee kee Yeer mecYeJele ener YeeJe jne nesiee~ nceeje keueeCe leYeer mecYeJe nw peye nce Keevee veneR
Yeespeve kejWies Deewj Yeespeve YeieJeeved kees ee, Meglee Deewj esce mes efveJesefole kejkes Yeespeveemeeo ceevekej enCe
kejWies~ Deheves efnle kee efevleve kejkes ner efJee kes efnle kee efevleve kejves kee ceeie& Yeer leYeer eMemle nesiee~ vecees
jeIeJeee~
eOeeve mecheeoke
(4)
keeeWefkeleomeb leme Jeerjme mJeie&ceeie& eYeeJeveced ~

jeceyeeCeemeveef#ehleceeJenled hejceeb ieefleced ~~
Deewj meye ueesie lees Fv kes efJeceeve hej peeles nQ~
eneB Fv ner Deeee nw Jen Deheves efJeceeve hej kewmes
peee? YeieJeeve ves kene keesF& yeele veneRb Deewj ueesie Fv
kes efJeceeve hej peeles nQ hejvleg Fv kes DebMe kees peevee nw
lees cesjs yeeCehe efJeceeve hej yew"kej peeeiee~ YeieJeeve
jece kes yeeCe ves ner yeeefue kees meekesle leke hengBee efoee
Deewj kene peeDees Deevevo kejes~ yeeefue ves kene Deehe
efkeleves keCeecee nQ ceQ peevelee ntB Deehe keYeer Devegefele
veneRr kejWieskegueerve meJemecheVemlespemJeer eefjleele~
jece keCeJesoer e epeeveeb e efnles jle~~
meevegeesMees ceneslmeen mecee%ees {ele~
Flesleled meJe&Yetleeefve keLeeefvle eMees YegefJe~~
Deehe oMejLe peer kes yess nQ, Deehe ceW ome iegCe
DeefveJeee& nQ-kegueervelee-Deehe Des kegue ceW GlheVe
ngS nQ, meJe mes mecheVe nQ eMemle lespe mes ege nQ,
eefjle ner Deehekee ele nw, Deehe yengle JeglheVe nQ, DeeheceW
ceneve Glmeen nw Deehe {ele nQ Deehe mecee%e nQ #esce,
oce, lehe Deeefo meye Deehe ceW jnles nQ~ ceQ peevelee Lee
efke Deehe cegPes veneR ceejWies keeeWefke ceQ otmejs mes ue[ jne
ntB~ hej Deeheves en efveece JeemleJe ceW kesJeue cegPe hej
ke=hee kejves kes efueS efkeee keeeWefkepesefn peve hej cecelee Deefle esnt~
pesefn keCee keefj keervn ve keesnt~~
Deehe keCee kejkes eesOe kejvee peeveles ner veneR,

ceQ peevelee ntB efke Deehe Deelcee kee nveve veneR kej jns
nQ~ ceQ Fv kee heg$e ntB Deehekes yeeCe ueieves mes cesje oe
heeJeve nes ieee Deehe Oece&OJepe veneR nQ DeLee&led Deehe
efoKeeJes kes efueS Oece& kee DeeejCe veneR kejles Deehe
DeOeeefce&ke veneRr hejce Oeeefce&ke nQDeehe {eke heele mes
{kes ngS kethe keer YeeBefle veneRr nQ heehe meceeeej Deehekee
veneR nw, Deehe pees kenles nQ Jener kejles nQ~ ceQ Deehekees
meppeveeW kee JesMeOeejer DeLee&led {eWieer veneR mecePelee ntB
Deehekees ceQ eVe Oeeefce&ke veneR peevelee Deehe lees hejce
Oeeefce&ke nQ~ Deehe ncekees Deevevo osves kes efueS Fme
OejeOeece hej eke ngS nQ~ Yeewefleke ef mes keesF& nsleg
veneR yeve jns nQ efpevekes DeeOeej hej Deeheves cegPes ceeje~
ceQ Deehekes osMe ceW keesF& Deleeeej veneR kejlee, keesF&
heehe veneR kejlee, Deehekee ceQves keYeer Deheceeve veneR
efkeee nw efhej Deehe cegPe efvejhejeOe kees keeeW ceejWies?
Deehe ceej jns nQ lees efveee ner cesje keesF& ve keesF& DehejeOe
nw Gmes Yeues ner pevemeeOeejCe ve peeves hej ceQ peevelee ntB~
yeeefue ves efkelevee megvoj kene nw keesF& Flevee megvoj
kensiee? nceeje ogYee&ie nw efke nce mebmeej kes keece
ceW Fleves Jemle nes iees nQ efke ve lees jece peer kes
efevleve kes efueS nceW mecee efceuelee nw Deewj ve
jeceeeCe peer kes efevleve kee mecee efceuelee nw~
eefo oesveeW kes efevleve kes efueS mecee efceue ieee
neslee lees nceejs peerJeve keer meejer efJe[cyeveeSB eueer
ieF nesleeR Deewj Yeejle kee vekeMee yeoue ieee
neslee~ peye efevleve kee mecee neslee nw leye nce
meesles jnles nQ~ efkelevee ceOegj kene nw yeeefue ves, Ssmee
keesF& kensiee ner veneR~ eYees! ceQ peevelee ntB vee, efJevee,
mele, #ecee Deeefo~ keece kes efJe<ee ceW Yeer ceQ YeueerYeeBefle
peevelee ntB~ YeieJeeve Mebkej ves leermejs ves$e mes keece kees
peueeee Fmekee jnme keee efkemeer kees helee nw? hetes
peekej veeiesej veeLe mes efke leermejs ves$e mes keeeW peueeee?
eefo keece kees peueevee Lee lees oeefnves mete&ves$e mes peueeles
efhej leermejs mes keeeW? FmeefueS peueeee efke jece ceW j
kee GeejCe cetOee& mes neslee nw ($e+legj<eeCeeb cetOee&)
Jener eerjece kee j efMeJe peer kee cetOe&ve Deefive nw leermeje
ves$e jece~ kesJeue jece kes j mes efMeJe peer cenejepe ves
jeceeefive kees eke kejkes-nsleg ke=Meeveg Yeeveg efncekej
kees~ jece veece mes eke ngF& Deefive kes eje keece kees
peueeee~ Fmemes keeceme eOeeveb YemceerYeJeveb emceeled
Fefle veJeerveb JeeKeeveced~
melJeb keeceeOeevee keesheveeeveJeefmLele~
jepeJe=es<eg mebkeerCe& MejemevehejeeCe~~
keee jece peer eesOeer nQ? veneR, Gvekeer ke=hee mes
peerJe kee keeshe ve nes peelee nw yeeefue kenlee nw-Deehe
eeCeeW ceW efmLele nQ, meyekes eeCeeW kes heefle nQlegce nes Ske Deieesej meyekes eeCeheefle~
efkeme efJeefOe efceuetB oeecee legcekees ceQ kegceefle~~
jepeOece& ceW Deehe mebkeerCe& veneR jnles~ Mejemeve ner
Deehekee hejeeCe nw- eCeJeb Oeveg Mejes eelcee YeeieJele
peer kes efueS Gheefve<eod kee %eeve DeeJeMeke nw~ erkee
mes YeeieJele peer veneR ueieles Gvekes efueS YeefeYeeJe eeefnS~
Yekelee YeeieJeleb Meeeb ve Jeglheee ve erkeee~
hekeew[er Keekej eee heerkej Jeeuceerefke
jeceeeCe veneR ueieleer, jeceeeCe leess ejCeesoke
heerkej ueieleer nw~ eYeg ceQ Deehekees peevelee ntB Deehe
efkeleves ke=heeueg nQ~ yeeefue yengle keCe yeesue jne nw-
(5)
lJeee veeLesve keekeglmLe ve meveeLee JemegvOeje~

eceeoe MeeruemechetCee& helesJe e efJeOece&Cee~
peye yeeefue ves Fleveer eMebmee keer lees eerjece ves
kene yeeefue! ceQves legcekees ceej efoee ceQ Me" ntB~ yeeefue
ves kene Deehe Ssmee ve kenW~ Deepe ceQ Deheves mecyevOe
kee eeesie keBiee jeIeJe! ceQ Fv kee yese ntB Deehe
oMejLe peer kes yess nQ~ Deehekee ye[e YeeF& Yeer ceQ ntB~
Deehe eeeefee keer Yee<ee keeeW yeesue jns nQ?
Me"es vewke=efleke #eges efceLeeeefeleceeveme~
keLeb oMejLesve lJeb peele heehees cenelcevee~~
jeIeJe! keejCe iegCe keee&iegCe ceW Deeles nQ~ Deehekee
pevce Ssmes Jeefe kes eje ngDee nw, efkelevee JeglheVe nw
en yeeefue, Fmeves hebeceer kee eeesie veneR efkeee keeeWefke
oMejLe peer kes Mejerj keer Oeeleg mes lees jece peer kee pevce
ner veneR ngDee nw, <eer kee eeesie Yeer veneR efkeee keeeWefke
Deehe efkemeer kes mecyevOeer veneR nQ Deehe Yeues ner ceeve
ueW~ kesJeue cejCe ceW le=leeree keer~ DeLee&led kesJeue oMejLe
peer ves pevce ceW Deehekeer meneelee keer nw~ meeOekelececed
kejCeced nw, ceveg kes he ceW oMejLe peer ves lehemee
kejkes Deehekees heg$e he ceW eehle efkeee nw~ GvneWves lees
ener kene Lee efkeeenGB legceefn meceeve megle eYeg meve keJeve ogjeJe~
ns eYees! GvneWves Dehekees yeehe ceW osKee Lee
FmeefueS Deehe Me" veneR nQ Deehe #eg (leg) veneR nQ
Deehe lees meyemes ye[s nQeeCeveeLe jIegveeLe iegmeeF~
pees ye[ nesle mese jece ye[eF&~~
keee cesjs ceeveves mes Deehe Me" nes peeeWies? Deehekees
eeeefee keee ueiee? keg veneR Deehekee ceve efvejvlej
heefJe$e nw~ Deehe heeheer veneR nQ keeeWefke cenelcee oMejLe
peer ves lehemee kejkes Deehekees eke efkeee nw~ efhelee
(6)
cenelcee nw lees yese hejceelcee nw~ Fme ekeej hetje DeLe&

Gue ieee~ Deehe ye[s ke=heeueg nQ~ yeeefue ves Ske yeele
Fleveer keCe kener efke het het kej jesvee he[lee nw~
yeeefue yeesueeGoemeerves<eg eesmceemeg efJeeceeseb eoefMe&le~
veehekeeefj<eg heMeseb efJeeceb les vejsej~
nce ueesie Dehekeejer nQ, nceves hetje ceee&oe kee
GuuebIeve efkeee hej cesjs pewmes heeheer kes yegueeves hej Deehe
eues Deees~ ye[s ye[s Goemeerve cegefvepeve Gve ejCeeW kee
efJeveeme osKeves kes efueS lejmes hej Gvekes heeme Deehe
veneR iees cesjs heeme eues Deees Fleveer ye[er ke=hee keewve
kejsiee?
lekelJee
megjsefhmelejepeue#ceeR
Oeefce& Deee&Jeemee eoieeojCeced~
ceeeece=ieb oefeleesefhmelecevJeOeeJeled
Jevos ceneheg<e les ejCeejefJevoced~~
mejkeej! ceQ Deehekee efkelevee $e+Ceer ntB~ cesje jesce
jesce Deehekee $e+Ce veneR egkee mekelee~ keewve kenlee nw
efke ceQ Deehemes yeueJeeve LeeDee JewJemJeleb osJeb heMesmlJeb efvenlees ceee~
eneB keekegJeeesefe nw~ keee eefo cesjs meeceves Deehe
ue[les lees keee Deehekees ceQ eceueeske Yespe mekelee Lee?
ceQ Deehekees kewmes eceueeske Yespe mekelee Lee efpemekes
jesce jesce ceW kejes[eW yeeeC[ nQ lees ceQ Deehekees keneB
YespetBiee?
yeeeC[ efvekeeee efveefce&le ceeee
jesce jesce eefleJeso kenw~
cece Goj mees Jeemeer en Ghenemeer
megvele Oeerj ceefle efLej ve jnw~
MueeskeeW kee "erke DeLe& ueieeves kes efueS jececev$e
kee pehe, ieee$eer peer kee pehe kejvee neslee nw~ efYeVe
efYeVe ele kejves nesles nQ-
elesve oer#eeceehveesefle oer#eeehveesefle oef#eCeeced~

oef#eCeee eeceehveesefle eee meleceernles~~
ele mes Jeefe kees oer#ee efceueleer nw, oer#ee mes
oef#eCee DeLee&led kegMeuelee kegMeuelee mes Jeefe kees ee
eeveer DeemLee, leye melemJehe Deevevokevocegkegvo
melele cegefvepeve heefjheerle ejCeejefJevoecevocekejvo
keewmeueevevoJeOe&ve
ceesefeleYeeYeJeyevOeve
mejpethegefueveefyenejer oMejLeeefpejefyenejer cegefvecevenejer
jIegveeLe peer kes oMe&ve nesles nQ~ jeIeJe! efkeleves ke=heeueg nQ
Deehe, Deehekeer ke=heeueglee kee ceQ JeCe&ve kewmes keBlJeeeMesve leg jCes efvenleesnb ogjemeo~
emeghleheVeiesvewJe vej heeheJeMeb iele~~
keewve kenlee nw efke Deeheves cegPes efhekej ceeje~
peye Deehekes Oeveg<e keer bkeej mes heef#eieCe Yeeie iees lees
keee ceQ yenje Lee~ Deeheves cegPes Deheves Ske ner yeeCe kes
efJeceeve hej efye"ekej meekesle ueeske Yespe efoee~ Deye ceQ
DecejeJeleer ueewkej veneR peeTBiee~ efpeme ekeej meeses
ngS heeheer kees Mes<eveejeeCe keneR hengBee mekeW Gmeer ekeej
Deeheves cegPe heeheer kees meekesleueeske Yespe efoee~ yeeefue
ves hegve eerjece peer mes efveJesove efkeeekeececesJebefJeOeesueeske keeuesve efJeefveegpeles~
eefo DeOece& mes ceQ ceeje ieee neslee leye Devegefele
neslee~ ogJeOe Deehekee Oece& nw ceQves oglee keer Leer FmeefueS
Deeves cegPes ceeje lees Gefele ner efkeee~ Deye cesjs peeves hej
megeerJe jepee yevesiee#eceb esod YeJelee eehlecegejb meeOeg efevleleeced~
Deye Deehe cesjs Gejkeeue keer efeee kee efJeeej
keerefpeS~ Flevee kenkej Ske yeej jeIeJe kees efvenejkej
yeeefue eghe nes ieee~ keesF& efvevoe veneR keerFlesJecegkelJee heefjMeg<keJeke$e
MejeefYeIeeleeod JeefLelees cenelcee~
meceer#e jeceb jefJemebefvekeeMeced
let<CeeR yeYeew Jeevejjepemetveg~~
Fme ekeej Jeevejjepe yeeefue mete& kes meceeve lespemJeer
eerjeceev peer keer Deesj osKekej eghe nes ieee~ Gmekee
cegKe metKe ieee Lee Deewj yeeCe kes DeeIeele mes Gmes yengle
heer[e nes jner Leer~ Deeies yeeefue kensiee Yeer efkelJeeesnb JeOeceekeeb#eved Jeee&ceeCeesefhe leejee~
megeerJesCe men Yee$ee vegcegceeiele~~
ceQ eenlee ner Lee efke Deehekes neLeeW cesjer ce=leg nes
peee~ leeje kes cevee kejves hej Yeer ceQ megeerJe mes v
eg kejves Dee ieee~ Deehekees ueie ieee efke megeerJe ceW
Jen #ecelee veneR nw efke cegPekees mJeie& Yespe mekes Deeheves
cegPe hej ke=hee keer~ peye Fleveer eMebmee kej oer lees
YeieJeeve jece ves meesee keneR ie[ye[ ve nes peee, keneR
cesje YeieJeJe mhe ve nes peee leye jeJeCe ken osiee
efke nce YeieJeeve kes neLeeW veneR cejWies FmeefueS YeieJeJe
kees DeYeer efheekej jKevee eeefnS~ Dele YeieJeeve
Lees[er meer vejueeruee kejles ngS kenles nQ efke Deye ceQ
legcnW ceejves kee keejCe yeleelee ntBleoslelkeejCeb heMe eoLe lJeb ceee nle~
YeelegJe&le&efme Yeeee&eeb lekelJee Oece meveeleveced~~
legceves Oece& kees efkeue efkeee nw DeeejCe kees
ceefeeces kejkes jKe efoee nw~ legceves meveeleve Oece&
kee GuuebIeve efkeee nw~ Meee kenles nQDeewjmeeR YeefieveeR Jeeefhe Yeeee Jeehevegpeme n~
eejsle vej keeceeeme oC[es JeOemce=le~~
mce=efle ves cegPes Dee%ee oer nw efke Deheveer yeser, yeefnve
Deewj Deheveer DevegpeJeOet Fvekes eefle pees kegef kejlee nw
Gmekes efueS JeOe ner oC[ nw~ FmeefueS ceQves legcnW oC[
efoee~ legce lees MeeKeece=ie nes legcnW efkemeer Yeer ekeej
(7)
oC[ osves ceW cegPes keesF& Deeheefe veneR nw~ cesjs ceve ceW ve
keesF& leehe nw, ve keuesMe nw, ve eesOe nw~ megeerJe mes ceQves
efce$elee keer Leer Dele legcemes ceQ efce$elee veneR kej mekelee
Lee keeeWefke legce efce$e nesves eesie veneR Les~ Ssmes eefj$enerve
mes ceQ kewmes efce$elee kejlee~ megeerJe mes cesjs JebMeevegiele
iegCe Yeer efceue jns Les keeeWefke Jes mete&heg$e nQ Deewj ceQ Yeer
mete&JebMeer ntB~ megeerJe mes efce$elee kes efueS nvegceeve peer ves
mebmlegefle keer Leer FmeefueS Yeer ceQves Gvemes efce$elee keer~
Dele legce Fme oC[ kee Devegceesove kejes~
SJecegemleg jecesCe eJeefLelees Ye=Meced~
ve oes<eb jeIeJes oOeew Oece&sefOeieleefveee~~
Fme ekeej peye jIeggveeLe peer ves kene leye yeeefue
yengle ogKeer ngDee Deewj meeseves ueiee efke ceQves eYeg kees
Flevee ke"esj keeeW kene? YeieJeeve jece kees ke"esj
Jeeve megveves kee mJeYeeJe veneR nw~ yeeefue ves Oeeve
kejkes Yeer osKee efke eerjeIeJe ceW keesF& oes<e veneRr nw~
jeIeJe peer ves Gefele ner efkeee nw~ Ske Deewj peveegefle
keneB mes hewueer efke eerjece ves yeeefue kees efhekej ceeje
Lee FmeefueS yeeefue ves yensefuees kee he OeejCe kej
YeieJeeve eerke=<Ce mes yeouee efueee Fmekee JeCe&ve cegPes
keneR veneR efceuee en Deheueehe cee$e nw~ ceevees yeeefue
cej ieee hej keg OetcekeslegDeeW kees Jekeerue yeveekej
euee ieee efke legce nceejer Jekeeuele kejles jnvee~ peye
en kene ieee nw efke- eod ielJee ve efveJele&vles leod
Oeece hejceb cece~ YeieJeeve kes Oeece peekej keesF& ueewlee
veneR nw lees yeeefue kewmes ueew Deeee? egefle yeej yeej
kenleer nwve me hegvejeJele&les~ yeeefue ves kene mejkeej!
cesjer Ske yeele ceeveves keer ke=hee kejW ceeceheJeieleb Oecee&od Jeefleeevlehegjmke=leced~
Oece&mebefnleee Jeeee Oece e heefjheeuee~~
eceMe........
(8)
DeLee&led efpeme ekeej hetJe& efoMee evcee kees OeejCe
kejleer nw Gmeer ekeej JemegosJe eje ceeveme mebkeuhe mes
ieYee&Oeeve efkees ngS efvele DebMeeW Jeeues meyekees Deevevo
osves Jeeues Deelcee kes meceeve DeCeg Deekeej Jeeues peiele
kee cebieue kejves Jeeues YeieJeeved eerke=<Ce kees YeieJeleer
osJekeer ves ieYe& ceW OeejCe efkeee~
cevemle Meyo ceW le=leereeLe& ceW leefme elee
ng D ee nw ~ eef o kenW ef k e cevemle kee DevJee
Deevevokejced kes meeLe kej efueee peee Deewj DeLe&
efkeee peee efke pewmes ceve mes evcee kees hetCe& efoMee ves
OeejCe efkeee Lee lees en kenvee "erke veneR nesiee keeeWefke
evcee kees ceve mes hetJe& efoMee ves OeejCe efkeee nes Ssmee
eceeCe keneR efceuelee veneR~ evcee cevemees peele en
DeeOeeeflceke he#e nw~ evcee kes DeJeleejJeeo ceW lees
Deef$e kes ves$e mes evcee kee GlheVe nesvee ner hegjeCe
eefme nw~ FmeerefueS keeefueoeme Yeer ves DeLe veemeceglLeb
peeseflejsefjJeeew Fme ekeej kene~ Dele cevemle
kee DevJee metjmeglesve kes meeLe ner nesiee~ FmeefueS
Deelceceeee kee DeLe& nw peerJeelceeDeeW hej ke=hee kejkes
Deheves mJehe kees efiejees (egle) efkees efyevee ner YeieJeeved
DeJeleej uesles nQ~ pees Mebkejeeee& peer ves
ieerleeYee<eYetefcekee ceW kene- Jes YeieJeeved %eeve, Ssee&,
Meefe, yeue, lespe, Jeere& mes mecheVe Deheveer ef$eiegCeeeflcekee
Jew<CeJeer cetue eke=efle he ceeee kees JeMe ceW kejkes
Depevcee, DeJeeelcee Deewj peerJeeW kes F&ej neskej Yeer
ueesieeW hej Devegen kejles ngS pevce efueS ngS keer YeeBefle
Deewj osnJeeve keer YeeBefle eleerle nesles nQ DeLee&led ve lees
Gvekee pevce neslee nw Deewj ve Gvekes keesF& Mejerj neslee nw~
Deewj Fme hej pees ceOegmetove mejmJeleer ves Deheveer keeefjkee
ceW kene efke pees Deveske Meefe mecheVe ceeee veeceke
keejCeesheeefOe nw Jener YeieJeeve kee osn nw Ssmee Yee<ekeej
kee cele nw Deewj efveieg&Ce meefeoevevo jmeIeve cegPe osnosner
YeeJe Metve YeieJeeve JeemegosJe ceW osn keer eleerefle ceeee
cee$e ner nw~ ener Gme keeefjkee keer JeeKee Yeer keer~
keg ueesie efvele efvejJeeJe hejceelcee ceW osnosnerYeeJe
keer keuhevee kejles nQ hejvleg Gvekes keLeve ceW keesF&
egefkele veneR nw efhej Yeer GvnW yeesueles ngS nce cevee veneR
ner kej mekeles~ Fme veee mes Gvekee DeheJeeo veneR
efkeee pee mekelee~
Fme ekeej eer Mebkejeeee& Deewj ceOegmetove mejmJeleer
kee keLeve hetCe&le Deveie&ue nw~ eefo YeieJeeve kes Mejerj
kees ceeeecee ceeve efueee peee lees GmeceW efceLeelJe keer
Deeheefe nesieer~ FmeefueS meefeoevevo YeieJeeve kes Mejerj
kees ceeeecee ceeve uesves hej GmeceW Oeeve OeejCee Deeefo
keer Deefmeef nes peeves hej, Jesoencesleb heg<eb cenevleced,
Fleeefo egefleeeW ceW keesF& eeceeefCekelee veneR jn peeesieer~
eefo Mebkejeeee& SJeb ceOegmetove mejmJeleer kes Devegmeej
efvelekeejCeesheeefOe YeieJeeve kee Mejerj nw lees efhej GheeefOe
kees JeeJele&ke ceevevee he[siee Deewj YeieJeeve Jeefe~
eefo kenes efke keesF& Deeheefe veneR Deewj eefo YeieJeeve ner
JeeJele& nQ leye lees e meJe&%e meJe&efJeled Fleeefo npeejeW
egefleeeW ceW DeeceeCe Dee peeesiee~ otmejer yeele en Yeer
nw efke eefo efvele keejCeesheeefOe kees YeieJeeve kee Mejerj
ceevee peeesiee lees efkemekee keewve Deeee nw, en Yeer lees
yeleevee he[siee~ eefo kenW efke ceeee ner yee kees Deeee
osieer lees en DemecYeJe nw~ efkemeer ves DebOekeej kees
mete&veejeeCe kees Deeee kejles veneR osKee Deewj keneR
Yeer Mejerjer kees Mejerj kee DeeOeej nesles ngS ve osKee ve
megvee~ eefo kenW efke YeieJeeve ner ceeee kee Deeee
kejles nQ lees efhej ceeee kee mJehe yeleevee he[siee~
eefo kenW efke meod Deewj Demeod oesveeW mes DeefveJe&eveere
Jemleg ner ceeee kee mJehe nw lees efhej pees efveefele
heoeLe& nw Jen DeefveJee&veere Jemleg kees kewmes Deeee
yeveeesiee~ Yeuee Metve DeekeeMe oerJeej kee DeJeuecyeve
kewmes yeve mekelee nw~ eefo kenes efke ceeee Deefvele nw
lees efhej efvele hejceelcee Deefvele ceeee kee Deeee
kewmes ueWies~ eefo kenesies efke ceeee Yeer efvele nw lees efhej
ceeee keer efvelelee ceW eceeCe kes he ceW keesF& egefle
GheefmLele kejveer he[sieer~ eefo kenes ceeee Demeled nw lees
meled mJehe hejceelcee Gmekee Deeuecyeve kewmes kejWies~
Pet"s ceeee kees ner YeieJeeve kee Mejerj ceevesies lees egefleeeW
kee efJejesOe nesiee~ Jes YeieJeeve keneB jnles nw? Ssmee
hetves hej mevelkegceej ves kene Deheveer ceefncee ceW jnles
nQ~ ceeee YeieJeeve keer ceefncee veneR nw~ eeefhe FmeefueS
YeieJeeve ceW osn-osner YeeJe efme veneR neslee~ efhej Yeer
Deveske egefle JeeveeW kes DevegjesOe mes YeieJeeve keer
Fecee Mejerj keer heefjkeuhevee keer pee mekeleer nw~
keeeWefke egefle JeeveeW hej keesF& egefe ee leke& veneR
efkeee peelee~ Jeso ceW lees nsleg hetves Jeeuee Yeer veeefmleke
kene peelee nw pewmes DeekeeMeJeled meJe&ielee efvele~
(9)
ceveescee eeCe Mejerj Deelcee~ DeekeeMeMejerjb yee~

Fleeefo egelf eeeB YeieJeeve kes Mejerj ceW eceeCe nQ~ DeekeeMemleefuueeled 1/1/23 en yeemet$e Yeer YeieJeeve kes
Mejerj ceW eceeCe nw~ YeieJeeve kes DeJeeJeeJeeer YeeJe kes
he#e ceW hegjeCeeW ceW npeejeW eceeCe GheueyOe nQ pees efvele
efme neslee nw Gmekes efueS egefeeeW keer keesF& DeeJeMekelee
veneR nesleer~ eeC[ efkejCeeW mes mecheVe ceOee kes
mete&veejeeCe kees efme kejves kes efueS keee efkevneR
egefeeeW keer DeeJeMekelee he[leer nw? efhej Yeer egefleeeW
ceW YeieJeeved kes nmle, ejCe, cegKe Deeefo DeJeeJeeW kes
JeCe&ve efceueles nQ pewmes meneMeer<ee& heg<e menee#e
meneheeo~
yengle keee kenW eefo YeieJeeve kees DeJeeJenerve
ner ceevee peeesiee lees efhej ceOegmetove mejmJeleer keer JebMeer
efJeYetef<ele kejeled ieerlee 18/66 ceOegmetoveer jevee kee
keee nesiee~ DeJeeJenerve YeieJeeve ceW JebMeerefJeYetef<elekejlJe
kewmes Iesiee~ peye Gvekes heeme neLe ner veneR lees JebMeer
yepeeeWies kewmes~ eefo kene peee efke en Demele nw lees
efhej Fmekes jeefelee cenesoe Yeer DemeleJeeoer nQ~ FmeefueS
DemeleJeeoer Jeefe kes meYeer Jeekee Demele neWies~
FmeefueS DemeleJeeefoeeW kes meeLe Yee<eCe kejvee JeLe&
nw~ eefo kenW efke pees meeJeeJe neslee nw Jen Deefvele
neslee nw keeeWefke Jen keee& nw~ pewmes Ie[e DeJeeJeJeeve
neskej Deefvele nw~ Fme keee&kejCe YeeJe kes Devegmeej
yee Deefveleb DeJeeJelJeeled Fme Devegceeve mes yee ceW
Deefvelelee Deeves ueie peeesieer~ lees Ssmee veneR nesiee keeeWefke
yengle mLeueeW hej Devegceeve JeJenej ceW Keje veneR Glejlee
pewmes eesefvecelJe he nsleg mes eefo YeesielJe efme efkeee
peee lees Jen Yeefieveer Deewj heg$eer ceW Yeer Deeheeflele nesves
ueiesiee~ peyeefke JeneB nsleg nw meeOe veneR~ FmeefueS eewle
efmeevleeW ceW Devegceeve eceeCe veneR yevelee~
eceMe........
(10)
jemehe_eeOeeeer efJeceMe& (1)

jemehe_eeOeeeer DeeOeeeflceke peiele kee Ske

Ssmee ueeskeesej efevleveoMe&ve ceneCe&Je efpemeceW
DeekeC"efveceive DeJeieenve kejves Jeeues DemebKe YeeJegke
ceveer<eer Deewj esceerpeve Oevelee Deewj ke=leeLe&lee kee efvejvlej
DevegYeJe kejles nQ-meveeleveOece& keer De#egCCe Oejesnj nw~
npeejeW Je<eeX mes YeeieJele leJeJesee Deehleheg<eeW ves Deheveer
heje$e+lecYejee%eeemetle YeeJeYetefce hej vetleveYeeJeeW kees
eke kejkes YeieJeeve kees Yeer Yeejle keer Yeefe keer
YeefJe<Ceglee kes eefle Deeke= efkeee nw~ Ssmes ner Deehleheg<eeW
keer mejCeer ceW DeeieCe, Jele&ceeve keeue keer DeeOeeeflceke
efevleveOeeje kes Deefleere ceveer<eer SJeb YeeieJele kees
Jeglheefe leLee erkee keer Dehes#ee Deheveer Yeefe mes efvejvlej
ueieeves kes DeYemle hetpeheeo peieodieg jeceevevoeeee&
mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe kee Deveghece efveyevOe
jemehe_eeOeeeer efJeceMe& eerleguemeerheer"meewjYe kes
megOeerhee"keeW kes DeevevoJeOe&ve kes efueS eceMe emlegle
efkeee pee jne nw~ [eOeeve mecheeoke]
jeceee jeceYeee
jeceevee JesOemes~
jIegveeLeee veeLeee eermeerleeee helees vece~~1~~
ke=<Ceee ke=<Ceevee ke=<CeosJeee meelJeles~
eogveeLeee veeLeee eerjeOeeee helees vece~~2~~
vecemeece Megkeeeee Jeeefmeb JeememecYeJeced~
efheyeecees evcegKeecYeespeegleb YeeieJeleece=leced ~~3~~
eermeerleeveeLe meceejcYeeb eerjeceevevoee&ceOeceeced~
Demceoeeee&hee&vleeb Jevos eerieghejchejeced ~~4~~
JeebekeuheleYee ke=heeefmebOegYe SJe e~
heefleleeveeb heeJevesYees Jew<CeJesYees vecees vece~~5~~
Megkeeeee& kes heokeceue yeej yeej efMej veee~

kenGB jeme ueeruee cegefole mejme jnme megnee~~6~~
heefjhetCe&lece hejelhej hejyee YeieJeeve eermeerleejece
peer keer ke=hee leLee hejce hejcesej, meJe&meJexej eesiesej
jemeefyenejer eerjeOeeke=<Ce YeieJeeve keer Devegkechee mes
Deepe nce Ske Ssmes eefj$e keer eee& kejves pee jns nQ
efpeme hej eejcYe mes ueskej DeeeJeefOe MeleMe mebosn
yeves jns nQ~ kenles meYeer nQ hej efvemebefoiOe keesF& veneRr
kenvee eenlee Deewj ve keesF& kenves kee meenme kejlee
nw~ meveeleve Oece& keer Ske efJe[cyevee Yeer ener nw efke
ueesie JeemleefJekelee kes efueS ve lees meenme pege heeles nQ
Deewj ve ner JeemleefJekelee keer efpe%eemee kej heeles nQ~
FmeefueS yengle mes efmeevle hegmlekeeW ceW eflejesefnle ner jn
peeles nQ~ henues keer Dehes#ee Deepe keer heefjefmLeefle yengle
ner efJeefe$e heefjJesMe ceW heefjJeefle&le nes ieF& nw~ henues
eeeMe DevOeefJeeeme mes keece euee efueee peelee Lee
Deewj en ken efoee peelee Lee efke nslegee leg veeefmleke
nsleg hetvesJeeuee veeefmleke neslee nw, hej MeeeeW ceW nsleg
veneR hetvee eeefnS~ JeneB keeeW? kewmes? keee? keye?
keneB mes? efkemeefueS Fleeefo eMveeW keer ve lees keesF&
Gheeesefielee nw Deewj ve ner keesF& DeeJeMekelee~ Fme Yee
kes keejCe meeceeve Jeefe ee lees oye peelee Lee ee
Deheveer YeeJeveeDeeW kees oyeekej GvnW meceehle kej oslee
Lee~ leke& keer Meefe meceehle nes ieF& Deewj ueielee ener nw
efke FvneR keejCeeW mes Fme heefJe$e Depese Yeejle osMe kees
ueieYeie oes npeej Je<eeX hee&vle oemelee osKeveer he[er~ oes
npeej Je<e& hee&vle hejleb$elee keer e=bKeuee ceW jnvee he[e
efkevleg Deye egie yeoue egkee nw, heefjefmLeefleeeB efYeVe nes
ieF& nQ, efevleve efYeVe nes ieee nw~ Ske Deesj Yeeweflekelee
kee yeesueyeeuee nw lees otmejer Deesj kechetjerkejCe kee
Ske DeYetlehetJe& eYeeJe~ Deepe kee yeeueke Yeer lees pevce
uesles ner kechetjeFp[ nes peelee nw, kechetjerke=le nes
peelee nw~ FmeefueS Deye nslegee leg veeefmleke
keer yengle Gheeesefielee veneR jn ieF& nw~ eeefhe en
Gheeesefielee henues Yeer yengle veneR Leer~ JeneB nslege<e
leg veeefmleke kee Flevee ner leelhee& Lee efke Jesoceb$eeW
ceW yengle kegleke& veneR kejvee eeefnS~ hej Fmekee en
leelhee& veneR mecePe uesvee eeefnS efke meglekeeX mes Yeer
cegKe cees[ efueee peee, keeeWefke Fme efmeevle kes meceeOeeve
kes efueS ceveg ves oesveeW yeeleW kener nw~ henues ken efoee
en emlekexCeevegmebOees me Oece Jeso veslej DeLee&led
pees lekeeX DeLee&led efpe%eemeeDeeW kes meeLe Oece& kee
DevegmevOeeve kejlee nw Jener Oece& kees peevelee nw otmejs
veneR, hejvleg Gme leke& ceW Yeer Gvekees yengle mJeleb$elee
G=Kb euelee DeYeer veneR nw~ nceejer Yeejleere ceeveefmekelee
keer Ske meyemes ye[er efJeMes<elee jner nw efke nce mJeleb$elee
eenles nQ hej mJevolee veneR, keeeWefke mJeleb$elee ceveg<e
kee DeefOekeej nw Deewj mJevolee heMeg kee Oece& nw~
mJevo lees Jener nes mekelee nw pees MejerjOece& mes G"
peees, pewmes cegefveieCe, pewmes hejcesej YeieJeeved~ nce ve lees
$e+ef<e nQ Deewj ve ner YeieJeeved, nce ceveg<e nQ Ske
ceOeceJeieeae eeCeer nQ~ Dele nceejer heefjefmLeefle ceW
mJelev$elee ner Gheeesieer nesieer mJevolee veneR~ mJelev$elee
kee DeLe& neslee nw Deheves kece& kes Devegmeej keee&heefle
kee efveOee&jCe~ mJe kee DeLe& nw Deelceere Deewj nceejs
Deelceere nQ YeieJeeved~ Gvekee lev$e nw Jeso Deewj
Jesoevegceesefole mce=efleeeB leLee hegjeCe Deewj Deve Jewefoke
meeefnle~ FmeefueS nce mJelev$elee mes efJeeej kejves pee
jns nQ mJevolee mes veneR Deewj ve ner nce efkemeer kees
Yeer mJevolee mes efJeeej kejves keer Devegceefle oWies~
eneB en Oeeve jKevee nesiee efke en Ske DeeefOekeeefjke
(11)
JekeleJe nw~ en keesF& Ssmee-Jewmee JekeleJe veneR

nw~ efkemeer Devegejoeeer Jekelee kee JekeleJe veneR
nw~ en peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer
jeceYeeeee& kee JekeleJe nw~ efpemeceW efve<he#e
Jew%eeefvekeheefle Deewj Ske eeefleYe heefjJesMe ceW meveeleve
Oece& keer JeeKee keer peeesieer Deewj en JeeKee Ske
Gejoeeer Jeefe kes eje keer peeesieer Deewj Fmekee
Ske-Ske Meyo Meeemeccele nesiee Deewj eleske
efmeevle hej ceQ mJeeb Gejoeeer jntBiee FmeefueS
Fme JekeleJe kees efvemmebbosn Deewj efveYee&vle he mes
megvevee eeefnS~ en kene pee egkee nw efke meveeleveOece&
kee pees cetue efmeevle nw Gmekes eesle nQ YeieJeeved Jeso
Deewj JesoeW kees meveeleveOeceea ceeveme Deheew<ese ceevelee
nw~ FvnW efkemeer heg<e ves veneR yeveeee~ es hejceelcee
YeieJeeved eermeerleejece peer kes Deewj eermeerleejeceeefYeVe
YeieJeeved eerjeOeeke<Ce peer kes efveeemeYetle nQ, Gvekes
mJeeYeeefJeke eeme nQ Jeso~ FmeefueS eerjeceeefjleceeveme
ceW eernguemeern<e&JeOe&ve ieesmJeeceer leguemeeroeme peer cenejepe
ves Yeer en efmeevlehe ceW mJeerkeej kej efueee efke Jeso
YeieJeeve kes efveeeme nQ~
peekeer menpe eeme egefle eejer~
meesF nefj he{ en keewlegke Yeejer~~
ceeveme 1/204/5
Deewj en yeele Gheefve<eoeW ceW Yeer kener ieF& nw~
eme efveeefmelecesleled $e+iJeso epegJexo meeceJeso
DeLeJe&Jesoe~ Jeso YeieJeeved kes efveeeme nQ~ efveeeme
kee leelhee& en nw efke pewmes efkemeer keer Yeer meee kee
Devegceeve Gmekes eeme kes DeeOeej hej neslee nw~ meeceeve
Yee<ee ceW kene peelee nw efke peye leke eeme euelee nw
leye leke Jeefe peerlee nw~ eeme yevo nesves hej Jeefe
ceje ngDee mecePe uesvee eeefnS, Fmeer ekeej eemehe
Jeso ner hejceelcee keer meee keer eceeCe ceW hejce eceeCe
nQ~ keee eceeCe nQ hejceelcee nQ? Gej ngDee Jeso~ pewmes
(12)
eeme mes nce efkemeer Jeefe keer meee kee efveee kejles
nQ~ DeleSJe eefo Jeso ner nceejs hejce eeceeefCeke nQ Deewj
ieesmJeeceer peer ves lees ef[ce-ef[ce Iees<e kejles ngS kene
efke Jeso keer ceefncee Delegueveere nw DeewjeW keer yeele kees
es[es eefo YeieJeeve Yeer Jeso kes efJe keg kenvee
eenles nQ lees meveeleveOeceea GvnW veneR mJeerkeejsiee~ pewmes
yegeJeleej kees nceves ceevee hej yeg keer yeele nceW FmeefueS
ceeve veneR ngF& keeeWefke Jen Jeso kes efJe Leer~ Deepe
YeieJeeved yeg keer hetefCe&cee nw Deewj Deepe ner nce Fme
JekeleJe kee eejcYe kej jns nQ~ nce YeieJeeve yeg kees
eCeece kejles nQ, YeieJeeve yeg kees ceeveles nQ, hej YeieJeeve
yeg keer yeele ceeveves ceW ncesW FmeefueS mebkeese nselee nw
efke Jes keneR-keneR Jeso kes efJe keg kenvee eenles
nQ~ eneB en yeele megiecelee mes mecePe uesveer eeefnS efke
Jewefoke Yeejleere ceeveme ceele=he#eere nw~ nce efhelee keer
Dehes#ee ceelee kees es ceeveles nQ Deewj efhelee keer meee ceW
nce ceelee kees ner hejce eceeCe ceeveles nQ Deewj ceelee
keer meee keer eeceeefCekelee keer keesF& DeeJeMekelee
veneR nw keeeWefke ele#es efkeb eceeCeced DeLee&led
ele#e kees eceeCe keer DeeJeMekelee vener nesleer~

FmeefueS egefle keer meee ceW nceW keesF& mevosn veneR
nw~ hejceelcee keer meee kee hejce eceeCeYetle
efmeevle mecePeeleer nw nceejer egefle ceelee~ eeeMe
efhelee ceelee hej Deleeeej kejlee nw lees heg$e ceelee
kee he#e ueslee nw, efhelee kee veneR "erke ener yeele
eneB Yeer nw efke peye YeieJeeved efkemeer keejCe mes
eefo egefle keer yeele veneR ceevevee eenWies lees nce
YeieJeeved kee he#e ve ueskej YeieJeleer egefle, Deheveer
ceelee kee he#e ueWies Deewj efueee Yeer~ yeg mes ken
efoee "erke nw Deehe eefo nceejer ceeB keer efvevoe kej
jnW nQ lees nce Deehekees eneB mes efJeoe osvee eenles
nQ, peeFes peneB peeles yeves~ efYeVe-efYeVe mLeeve hej
keefjes eeej~ nce Deehekeer oeeueglee kees ceeveles
nQ, hejvleg Jeso efJe JekeleJe kees keoeefhe nce
veneR ceeveWies~ FmeerefueS oesneJeueer ceW ieesmJeeceer peer
ves keneDelegefuele ceefncee Jeso keer leguemeer keervn efJeeej~
pees efveefvole efveefvole YeS efJeefole yeg DeJeleej~~
eceMe........
Denbkeej heleve kee keejCe

Oeve Deewj osnyeue kes Denbkeej ceW [tyekej pees Oece&
leLee ceee&oeDeeW kee GuuebIeve kej ceveceevee G=bKeue
DeeejCe kejles nQ, Ske ve Ske efove Jes ogie&efle kees
DeJeMe eehle nesles nQ~
Oeve kee Denbkeej ceveg<e kees DebOee yeveekej Gmemes
ye[e-mes-ye[e Ieesj heehe-kece& keje oslee nw~ Oeve kes
ceo ceW DebOee ngDee Jeefe keF& yeej lees ess-ye[s kee
Devlej Yetuekej, Deheves kee&Je kees Yegueekej De#ece
DehejeOe leke kej yew"lee nw~ Jen en Yetue peelee nw efke
Oeve keer ekeeeeQOe ves Gmekeer DeeBKeeW hej heoe& [euee

ngDee nw leLee Jen pees Ieesj kegke=le, Oece&efJe DeeejCe
kejves ceW veneR efneefkeee jne, ener Gmekes JebMeveeMe
leLee Ieesjheleve kee keejCe yeveves Jeeues nQ~ Dele Oeve
kes ceo ceW DevOes keoeefhe veneR yevees~
peerJeve kee Deefvlece ue#e Oeve, meee ee Ssee&
veneR, YeieJeeve keer ke=hee eeefhle nesvee eeefnS~ meercee mes
DeefOeke mecheefe efJeheefe kee keejCe DeJeMe yeveleer nw~
-[Ske melme kee megceve]
(13)
heehe kee heue lees Yeesievee ner he[lee nw
Ske megveer ngF& Ievee nw~ efkemeer ieeBJe ceW Ske

meppeve jnles Les~ Gvekes Iej kes meeceves Ske megveej kee
Iej Lee~ megveej kes heeme meesvee Deelee jnlee Lee Deewj
Jen ie{kej oslee jnlee Lee~ Ssmes Jen hewmes keceelee Lee~
Ske efove Gmekes heeme DeefOeke meesvee pecee nes ieee~
jeef$e ceW henje ueieeves Jeeues efmeheener kees Fme yeele kee
helee ueie ieee~ Gme henjsoej ves jeef$e ceW Gme megveej kees
ceej efoee Deewj efpeme yekemes ceW meesvee Lee, Gmes G"ekej
eue efoee~ Fmeer yeere meeceves jnves Jeeues meppeve
ueIegMee kes efuees G"kej yeenj Deees~ GvneWves henjsoej
kees heke[ efueee efke let Fme yekemes kees kewmes ues pee jne
nw? lees henjsoej ves kene- let eghe jn, nuuee cele kej~
FmeceW mes keg let ues ues Deewj keg ceQ ues uetB~ meppeve
yeesues- ceQ kewmes ues uetB? ceQ eesj Lees[s ner ntB~ henjsoej ves
kene- osKe, let mecePe pee, cesjer yeele ceeve ues, veneR lees
ogKe heeesiee~ hej Jes meppeve ceeves ner veneR~ leye henjsoej
ves yekemee veeres jKe efoee Deewj Gme meppeve kees heke[kej
peesj mes meerer yepee oer~ meerer megveles ner Deewj peien
henje ueieeves Jeeues efmeheener oew[kej JeneB Dee iees~
Gmeves meyemes kene efke en Fme Iej mes yekemee ueskej
Deeee nw Deewj ceQves Fmekees heke[ efueee nw~ leye
efmeheeefneeW ves Iej ceW Iegmekej osKee efke megveej ceje he[e
nw~ GvneWves Gme meppeve kees heke[ efueee Deewj jepekeere
DeeoefceeeW kes nJeeues kej efoee~ pepe kes meeceves yenme
ngF& lees Gme meppeve ves kene efke ceQves veneR ceeje nw Gme
henjsoej efmeheener ves ceeje nw~ meye efmeheener Deeheme ceW
efceues ngS Les, GvneWves kene efke veneR Fmeer ves ceeje nw,
nceves Kego jeef$e ceW Fmes heke[e nw, Fleeefo~
cegkeocee euee~ eueles-eueles Devle ceW Gme

meppeve kes efuees heeBmeer kee ngkece ngDee~ heeBmeer kee
ngkece nesles ner Gme meppeve kes cegKe mes efvekeuee- osKees,
mejemej Deveee nes jne nw YeieJeeve kes ojyeej ceW keesF&
veee veneR~ ceQves ceeje veneR cegPes oC[ nes Deewj efpemeves
ceeje nw Jen yesoeie t peee, pegcee&vee Yeer veneR; en
Deveee nw~ pepe hej Gmekes JeeveeW kee Demej he[e
efke JeemleJe ceW en meee yeesue jne nw, Fmekeer efkemeer
lejn mes peeBe nesveer eeefnes~ Ssmee efJeeej kejkes Gme
pepe ves Ske <e[ev$e jee~
megyen nesles ner Ske Deeoceer jeslee-efeuueelee ngDee
Deeee Deewj yeesuee- nceejs YeeF& keer nlee nes ieeer,
mejkeej! Fmekeer peeBe nesveer eeefnes~ leye pepe ves
Gmeer efmeheener kees Deewj kewoer meppeve kees cejs Jeefe
keer ueeMe G"ekej ueeves kes efuees Yespee~ oesveeW Gme
Deeoceer kes meeLe JeneB iees, peneB ueeMe he[er Leer~ Kee
hej ueeMe kes Thej kehe[e efyee Lee~ Ketve efyeKeje
he[e Lee~ oesveeW ves Gme Kee kees G"eee Deewj G"ekej
ues eues~ meeLe kee otmeje Deeoceer Keyej osves kes yeneves
oew[kej Deeies euee ieee~ leye eueles-eueles efmeheener
ves kewoer mes kene- osKe, Gme efove let cesjer yeele ceeve
ueslee lees meesvee efceue peelee Deewj heeBmeer Yeer veneR nesleer,
Deye osKe efueee meeeF& kee heue? kewoer ves keneceQves lees Dehevee keece meeeF& kee ner efkeee Lee, heeBmeer
nes ieF& lees nes ieF&! nlee keer letves Deewj oC[ Yeesievee
he[e cesjs kees! YeieJeeved kes eneB veee veneR!
Kee hej Pet"cet" cejs ngS kes meceeve he[e ngDee
Deeoceer Gve oesveeW keer yeeleW megve jne Lee~ peye pepe kes
meeceves Kee jKeer ieeer lees Ketve Yejs kehe[s kees nekej
Jen G" Ke[e ngDee Deewj meejer yeele pepe kees yelee oer
(14)
efke jemles ceW efmeheener en yeesuee Deewj kewoer en yeesuee~

en megvekej pepe kees ye[e Deeee& ngDee~ efmeheener Yeer
nkekee-yekekee jn ieee~ efmeheener kees heke[kej kewo
kej efueee ieee~ hejvleg pepe kes ceve kees mevlees<e veneR
ngDee~ Gmeves kewoer kees Skeevle ceW yegueekej kene efke
Fme ceeceues ceW lees ceQ legcnW efveoex<e ceevelee ntB hej meemee yeleeDees efke Fme pevce ceW legceves keesF& nlee keer nw
keee? Jen yeesuee- yengle henues keer Ievee nw~ Ske og
Lee, pees efhekej cesjs Iej cesjer eer kes heeme Deeee
kejlee Lee~ ceQves Deheveer eer kees leLee Gmekees DeueieDeueie Ketye mecePeeee hej Jen ceevee veneR~ Ske jele
Jen Iej hej Lee Deewj Deeeveke ceQ Dee ieee~ cesjs kees
iegmmee Deeee ngDee Lee~ ceQves leueJeej mes Gmekee ieuee
kee efoee Deewj Iej kes heers pees veoer nw, GmeceW heWke
efoee~ Fme Ievee kee efkemeer kees helee veneR ueiee~ en
megvekej pepe yeesuee- legcnejs kees Fme mecee heeBmeer
nesieer ner; ceQves Yeer meesee efke ceQves efkemeer mes Ietme (efjele)
veneR Keeeer, keYeer yesF&ceeveer veneR keer, efhej cesjs neLe mes
Fmekes efuees heeBmeer kee ngkece efueKee kewmes ieee? Deye
mevlees<e ngDee~ Gmeer heehe kee heue legcnW en Yeesievee
he[siee~ efmeheener kees Deueie heeBmeer nesieer?
(Gme meppeve ves eesj efmeheener kees heke[Jeekej
Deheves kele&Je kee heeueve efkeee Lee~ efhej Gmekees pees
oC[ efceuee nw, Jen Gmekes kele&Je -heeueve kee heue

veneR nw, elegle Gmeves yengle henues pees nlee keer Leer,
Gme nlee kee heue nw~ keejCe efke ceveg<e kees Deheveer
j#ee kejves kee DeefOekeej nw, ceejves kee DeefOekeej veneR~
ceejves kee DeefOekeej j#eke #eef$ee kee, jepee kee nw~
Dele kele&Je kee heeueve kejves kes keejCe Gme
heehe(nlee) kee heue Gmekees eneR efceue ieee Deewj
hejueeske kes Yeebkej oC[ mes Gmekee gkeeje nes
ieee~ keejCe efke Fme ueeske ceW pees oC[ Yeesie efueee
peelee nw, Gmekee Lees[s ceW ner gkeeje nes peelee nw,
Lees[s ceW ner Megef nes peeleer nw, veneR lees hejueeske ceW ye[e
Yeebkej (yeepemeefnle) oC[ Yeesievee he[lee nw~)
Fme keneveer mes en helee euelee nw efke ceveg<e kes
keye efkees ngS heehe kee heue keye efceuesiee Fmekee
keg helee veneR~ YeieJeeved kee efJeOeeve efJeefe$e nw~ peye
leke hegjeves hegCe eyeue jnles nQ leye leke Ge heehe kee
heue Yeer lelkeeue veneR efceuelee~ peye hetJe&hegCe meceehle
nessles nQ, leye Gme heehe keer yeejer Deeleer nw~ heehe kee
heue (oC[) lees Yeesievee ner he[lee nw, eens Fme pevce
ceW Yeesievee he[s ee pevceevlej ceW~
DeJeMecesJe YeeseJeb ke=leb kece& MegYeeMegYeced~
veeYegeb #eereles kece& pevcekeesefMelewjefhe~~
meodieg ejCe menejs nQ
kesnt lees ceieve heefjpeve megleoej mebie

kesnt efovejele Ieve Oeece kees meBJeejs nQ~
kesnt ceeve mecceeve megpeme ueesYeheeMe JeMe
ueeske F&Mevee mece#e efvepe efnenejs nQ~
[e@0 ees0 jeceosJe emeeo efmebn osJe (hetJe& kegueheefle)

kesnt peesie pehe lehe efveece ele keefj
megjueeske megKe nsleg meJe&me Jeejs nQ~
efkebleg oerve osJe e%eeefkebkej Deefkebeve kees
Skecee$e meodieg ejCe menejs nQ~
ieleebke mes Deeies
(15)
vece keheefo&ves e JeghlekesMeee e (epeg 16/29)

Fme ceb$e kees efMeKeesove ceW Goele kejvee Yeer ege
veneR nes mekelee~ keeeWefke-eneB hej efMeKeenervelee veneR
kener ieF&; meeceeve kesMe JeneB hej F nQ~ kesMee ve
Meer<e&ved eMemes, efeew efMeKee (epeg 19/92) Fme cev$e
ceW efMeKee leLee kesMe efYeVe-efYeVe Meyo Deees nQ~ leye
kesMeeW mes efMeKee kee enCe veneR nes mekelee~ FOej
efeew efMeKee Fme cev$e mes efJejesOe Yeer he[siee~ efMeKee
Yeer eeefhle kes efueS kener ieF& nw, efhej Gmes keeeW keee
peee? DeLeJee eOeee kes Fme cev$e ceW kes oes
Deeece yeleees iees nQ~ keheoea-peepetOeejer kees kenles
nQ; mees en Meyo JeeveemLeeJemLee kee eesleke nw; keeeWekf eJeeveemLeer kees Ssmes ner peefue jnvee he[lee nw Deewj
JeghlekesMe mes mebveemeeece F nw; Jewmes efkecenerOejeeee& ves Yeer Deheves Yee<e ceW mebkesle efoee nweleeefohesCe cegefC[lelJeced~
(14) mebveeefmeeeW kes efueS efMeKee kee leeie lees
DeheJeeo nw eefleheef#eeeW mes eese keejCe veneR~ Fme
keejCe Gvekes efueS leeC[eceneyeeeCe ceW kene nw-
efMeKee DevegeJehevles, heehceevecesJe leoheIveles~ ueIeereebme
mJeie&ueeskeceeecesefle (4/10/25)~ mJee0 oeevevo peer
ves Yeer eepeehelesef (efpemeceW e%eesheJeerle Deewj efMeKee
kee leeie efkeee peelee nw) kej Fme ekeej ceveg0 (6/
38) kes eceeCe mes (mebmkeej-efJeefOe 262 he=)
meJe&Jesomece-ie=neecemLe heoeLe& ceesn, e%eesheJeerle Deewj
efMeKee Deeefo kees OeejCe kejlee nw, Gvekees es[, en
DeLeJe&Jeso kes eceeCe mes (mebmkeej efJeefOe he=0 272)
meJe&Jesomece efMeKee met$e e%eesheJeerle Deeefo hetJee&eceefeeW kee leeie kejvee nw en meyemes ye[e e%e nw Fme
lewefejerekes eceeCe mes mebmkeejefJeefOe he=0 279 ceW

mebveeefmeeeW kes efueS efMeKee-leeie mJeerkeej efkeee nw~
75 Je<e& kes yeeo meeceeveleee mebveeme kee efJeOeeve
nw; leye Deeeg keer Je=ef keer peeves mes Mejerj keer hetCe&lee nes
peeves kes keejCe DeefOehe cece&mLeue keer lJeee ke"esj
nes peeleer nw, Deewj efMeKeepeve ueeYe Yeer 75 Je<e& leke
eehle neskej meejs Mejerj ceW Jeehle nes peeles nQ; leye Gme
mecee efMeKee-leeie ceW Yeer keesF& neefve veneR nesleer~ Fmekes
Deefleefje leLee kece&keeC[ leLee GheemeveekeeC[ kes
meceehle nes peeves mes lelmecye efMeKee-met$e kee leeie
"erke Yeer nw~ efJeefMeKees JegheJeerlee elkejesefle ve leled
ke=leced (1/4) en keeleeevemce=efle kee Jeeve
kece&GheemeveekeeC[hejke nw, %eevekeeC[hejke veneR~ pees
ueesie efMeKeepeve meye ueeYeeW kees eehle kejkes efmeef
kees eehle nes egkes neW; efpemekeer meye JeemeveeSB ve nes
egkeer neW; mebveeme kes DeefOekeejer Yeer Jener nQ; efMeKeeleeie ceW Yeer GvneR kee DeefOekeej nw, keeeWefke Deye
Gvekee efkemeer Yeer kece&heue kes meeLe keesF& Yeer mecyevOe
veneR jnlee~ efMeKee jKeer peeleer nw kece&kejCeeLe& Deewj
eeCeeW kes j#eCeeLe&~ Jes ner %eeveMeeueer eesie eehle kej
keceeX kees es[kej Deheves eeCeeW kees yeejvOe ceW mLeeefhele
kej Gve eeCeeW kes efvekeueves ceW DevlejeemJehe efMeKee
kees nekej Gme efje mLeeve kes eje Gve eeCeeW kees
efvekeeue osles nQ; efpememes Gvekeer TOJe&ieefle nesleer nw~
Ge Jeso cev$e ceW, leLee mebveeme-efJeOeeve ceW iece& $e+leg
Jee osMe kes keejCe efMeKeeleeie veneR kene ieee~ Fmemes
eefleheef#eeeW kee he#e keYeer Yeer efme veneR neslee~
efMeKee jKeves ceW Deve Gheheefe
(15) leerve DeeeceeW leke efMeKee jKeves efhej

mebveeme ceW Gmekee leeie kejves ceW eeefhe henues
(16)
GheheefeeeB oer pee egkeer nQ, leLeeefhe Deve GheheefeeeB

Yeer oer peeleer nQ~ hee"ke meeJeOeeveer mes osKeW~
meejer me=ef kee cetue Deefive ner nw~ Deefive kee
mJehe Gmekeer efMeKee mes ner Jee neslee nw~ Deefive
kees mebmke=le ceW efMeKeer kene peelee nw~ Deefive
peye efMeKeejefnle nes lees GmeceW nJeve efveef<e ceevee
ieee nw~ peye Deefive efMeKeer nes; lees efkemeer keer Meefe
veneR efke-Gmekee mheMe& kej mekes~ Gmekes Gme mJehe
(efMeefKelJe) kes ve nesves hej Yemce Yeer Gmes DeeVe
kej efoee kejleer nw~ Deepe nce Yeer pees heooefuele nes jns
nQ, GmeceW Yeer keejCe en nw efke nceves Dehevee Deefive mes
eehle mJehe efMeefKelJe ne efoee nw~ nce meye Deefive
mes GlheVe nQ, Deefive kes Gheemeke nQ~ Deefive mes ner nce
levegb ces heeefn, Deeegcex osefn, Jeee& ces osefn, Deives! evces
levJee Gveb levce DeeJe=Ce (heejmke0 2/4/07) ceefe
cesIeeb, ceefe epeeb, ceefe Deefivemlespees oOeeleg (Deee0
ie=0 1/21/4) eeb cesOeeb osJeieCee efhelejeesheemeles~
leee ceecee cesOeeeives! cesOeeefJeveb keg mJeene (epegJexo
Jeepe0 meb0 32/14) Fleeefo eeLe&vee kejles nQ~
nceejs iees$e-heg<e Yeer nceeje Deefive kes meeLe eeeerve
mecyevOe yeleeles nQ~ peceoefiveiees$e peceod (pJeueod)
Deefive (efvee 7/24/8) kees yeleelee nw, Deefjmed
iees$e Deefive kes Debieej (efve0 3/17/1) kees yeleelee
nw~ Fme ekeej Ye=ieg, Deef$e, Yeejepe Deeefo keer Yeer Jener
Deefivecetueke Glheefe keer efveefe kener ieF& nw~ yeeeCeeW
ceW lees Deefive kee efJeefMe efveJeeme ceevee ieee nw, pewmes
efke- Jeweevej eefJeMeefle DeefleefLeyee&eCees ie=neved
(ke"esheefve0 1/1/7) yeeeCees n Jee Fceceefive Jeweevejb
yeYeej (ieesheLeyee0 1/2/20), Deefive ees yeeeCeeved
DeeefJeJesMe (DeLeJe& 19/59/2)~ leYeer efve<eeoeW kes Keeves
kes mecee efyevelee ves ie[ kees yeeeCe Keeves kes efueS
efve<esOe kej efoee efke- yeeeCe kes Keeves mes lesjs ieues ceW
oen nesiee~ osKees ceneYeejle DeeefoheJe& 29 DeOeee~
Demleg~
pees efpemekeer Gheemevee kejlee nw, Devle ceW Gmekes

mJehe kees eehle nes peelee nw~ Gheemeke Yeer eenlee nw;
leYeer Jen Deheves Gheeme kes mJehe keer eehleLe& Gheeme
kes ner efueeW kees OeejCe kejlee nw~ pewmes- ieCesMeYee
efmevotj Deeefo, MewJe Yemce, e#eeefo ceeuee kees, Jew<CeJe
ueesie ieesheerevove leguemeerceeuee Deeefo kees OeejCe kejles
nQ~ FmeerefueS MegkeueepegJexo kes MeleheLeyeeeCe ceW
kene nw-osJees YetlJee osJeeved Sefle (14/6/10)~
Fme ekeej nce ueesie Yeer Deefive kes Gheemeke nesves
mes Gmekes efue efMeKee kees OeejCe kejles nQ, Deewj Gme
efe kees OeejCe kejvee Yeer eeefnes~ yeeee& ie=nmLe,
JeeveemLe Deeefo leerve DeeeceeW ceW Deefive keer Gheemevee
kener ieF& nw~ Deveefive (Deefivejefnle) neskej nce
eleJeeeYeeked ceeves peeles nQ~ mebveeme Deeece ceW peye
efke Deefive kee leeie kene nw; leye Deefive kes efe
efMeKee kee Yeer leeie kene ieee nw~ DeefivemesJeve (e%e)
kes DeefOekeejhe (e%eesheJeleerle-met$e) kee Yeer leeie
kene ieee nw~ Ssmeer efmLeefle ceW heg<e kee Deefivecee
mebmeej mes Yeer keesF& mecyevOe veneR jnlee~ leYeer lees ce=leg
kes mecee Yeer mebveemeer kees Deefive mes veneR peueeee
peelee~ Fmemes mhe nw efke- nceW leerve Deeece leke
efMeKee kee leeie "erke veneR~ Deefive kes Gheemeke efMeKee
kes eeueg nceejs eeeerve $e+ef<e-cegefve peue-Jeeeg Deeefo
kee mesJeve kejles ngS Yeer hejce lespemJeer Les! lespemJeer
nesves mes Jej-Meehe Deeefo osves ceW Yeer meceLe& ngS~ FmeerefueS
ner efMeKee ceW DeefOeke yeue Yeer yeeeCeeefokeeW ceW Lee~
Deepe Jes ner efMeKee keer Ghes#ee mes lespeesnerve nes iees nQ~
efMeKeeleeie meJe&Lee veneR kejvee eeefnes~ Ssmee kejves
hej ener efMeKee Deehekees lespemJeer yeveeesieer~ efMeKeeleeie kee ner heefjCeece osMeefveJee&meve Jee heeefkemleeve
ngDee nw~
eceMe........
(17)
YeieJeeve eerjece keer Deveghece PeeBkeer
Ssmeve mJehe keneB heJeue ns,

ve=he
oMejLe
kegceej~
keesef-keesef keece kes uepeJeue ns
oguene
mejkeej~
peiele efmejceeBj efmej ceewefjee ns,
mejmes
meg<ecee Deheej~
cejkele Meeue hej meepeue ns,
ceevees
jefJe
jefMceOeej~
ceerve nt ueefn keece kesleglee ns,
mesF&
kegv[ue
Goej~
veeMee ueefuele megkeheesue ieesue ns
heeue
megkegceej~
Kebpeveng Kebpelee efmejer ns,
ueefKe
veeve
kepejej~
kegbefele kee ueefKe Ye=keger ns,
ceo
lepees
Oevegceej~
OeeF& YeJe YeeJeve cegKeecyegpe ns,

Yeees
evomegOeemeej~
DeCe ngueefn DeCeeF& ns~
Yeefpe
DeOej
DeCeej~
keece keefj meeJeke meceeve kej ns,
Oeveg
Debpeefve
nej~
efheejer efyeentefle Oeesleer js,
uekes
e=bieej~
efceefLeuee kes Jeemeer ceieve Yees ns,
heees hewefj kes ve heej~
ve=heefle efJeosn mes efJeosn Yees ns,
ueefKe
he
hejeJeej~
Deees peveke keer ogDeefjee ns,
jece
Dee
DemeJeej~
ueefKe jIegJej meerleeJej ns,
efieefjOej
yeefuenej~
egieue mejkeej keer PeeBkeer

osKeg-osKeg-meefKe, osKeg, efmeee ogueefnefveee ns~
keesef-keece yeece kesj, efele Yegueefnefveee ns~~
jIegvebove yeece efoefMe, peveke vevoefveee ns~
hetjCe MeefMe mes mebie, Mejo evoefveee ns~~
MeerMe et[eceefCe uemes, ceeBie ceW efmevotefjee ns~
veeefCeveer kes mebie pewwmes, DeeMeerve DeBpeesefjee ns~~
heuueJe DeOej meesns, cegKe meesns hevecee ns~
keece kesleg mece meefKe, kegv[ue meesns kevecee ns~~

Kebpeve veeve uemes, cevo - cegmkeefveee ns~
oeef[ce omeve meefKe, Meevle efeleJeefveee ns~~
peveke megke=le meefKe, ueuevee cegjefleee ns~
efJe nt efke efJe efmeee, njefle Dejefleee ns~~
efvele ceve ceefvoj uemes, jece-efmeee peesef[ee ns~
keefJe efieefjOej kesefj, peerJeve keer cegefjee ns~~
emlegefle- eerceleer ceOegpee ueeue (meerleece{er)
(18)
%eeve Deewj Yeefe
Oece&meceed
ye[s kegletnue kes meeLe ueesieeW kee eMve neslee nw

efke %eeve ye[e efke Yeefe? keg ueesie %eeve keer ceefncee
efoKeueeles ngS Yeefe kee Deheke<e& efoKeueeles nQ, lees
keg ueesie Yeefe keer ceefncee kes meeceves %eeve kees efveke=
"njeles nQ~ keesF& Yeefe kees %eeve kee meeOeve kenles nQ,
lees keesF& %eeve kees Yeefe kee meeOeve kenles nQ~ ieesmJeeceer
leguemeeroeme peer kee kenvee nw efke %eeve mes efJeeeme Deewj
efJeeeme mes eerefle nesleer nwpeeves efyeveg ve nesF hejleerleer~
efyeveg hejleerefle nesF veefnb eerleer~~
eerefle efyevee veefnb Yeefe {eF&~
efpeefce KeiesMe peue keer efekeveeF&~~
YeefeceefCe eehle kejves kes efuees Yeer %eeve-Jewjeie
kees meeOeve ner ceevee ieee nwheeJeve heye&le Jeso hegjevee~
jece keLee efejekej veevee~~
ceceea meppeve megceefle kegoejer~
%eeve efyejeie veeve Gjieejer~~
YeeJe meefnle pees KeespeF eeveer~
heeJe Yeieefle ceefve meye megKeKeeveer~~
Yeefe kes efyevee pees %eeve kees {tB{les nQ, Jes cevoYeeie
nQ~ Jes ceevees keeceOesveg kees es[kej otOe kes efuees Deeke
{tB{les nQpes Deme Yeieefle peeefve heefjnjneR~
kesJeue %eeve nsleg ece kejneR~~
les me" keeceOesveg ie=n leeieer~
Keespele Deeke efhejefnb hee ueeieer~~
eerceeieJele ceW Yeer kene nwesvesjefJevoe#e efJecegcegeceeefvevemlJeemleYeeJeeoefJeMegyege~
Deee ke=^Cs e hejb heob lele helevleOeesveeleeg<ceo*dIee~~
mJeeceer kejhee$eer peer cenejepe
DeLee&led ns keceueveeve! pees %eeve kes eYeeJe mes

Deheves kees efveceg&e peeveves Jeeues nQ ee %eeveer ceeveles nQ,
hejvleg Deehekes eerejCejefJevo esce eje efpevekeer yegef
Meg veneR nw, Jes ye[er keef"veeF& mes Gelece heo hej
Dee{ neskej Yeer hegve heeflele nes peeles nQ~ keeeWefke
GvneWves Deehekes eerejCe-keceue kee Deeoj veneRr efkeee~
pes %eeve ceeve efJecee leJe YeJe njefve Yeefe ve Deeojer~
les heeF megjogue&Ye heoeoefhe hejle nce osKele njer~~
veevegepeefle ees ceesneod epevleb nefjceerejced ~
%eeveeefive-oiOe-kecee&efhe me YeJese#emeeOece~~
DeLee&led eernefj keer jLeee$ee ceW pees ceesnJeMe Gvekee
Devegieceve veneRr kejlee, Jen %eeveeefiveoiOekecee& neskej
Yeer je#emeeOece nes peelee nw~ pees %eeveeeeme kees es[kej
mevleeW kees Yeer cegKeefjle kejves Jeeueer eJeCejvOe ceW eehle
YeieJeeved keer Jeelee& kees Mejerj, Jeeked leLee ceve mes eCeece
kejlee ngDee, peerJeve Jeleerle kejlee nw, Jen ef$eueeskeer ceW
Deefpele YeieJeeved kees Yeer peerle ueslee nw, DeLee&led
ceveesJeeveeleerle YeieJeeved kees Deheves leveg leLee ceve kes
JeMe ceW kej ueslee nw%eeves
eeemecegoheeme vecevle SJe
peerJeefvle
mevcegKeefjleeb YeJeoereJeelee&ced~
mLeeves efmLelee egefleieleeb levegJee*dceveesefYeex
eeeMeesefpeleefpeleesheefme lewefeueeskeeeced~~
leLee ve les ceeOeJe leeJekee keJeefeod
YeMeefvle
ceeiee&Jeefe
yemeewoe~
lJeeeefYeieghlee
efJeejefvle
efveYe&ee
efJeveeekeeveerkehecetOe&meg
eYees~~
YeieJeeved kes meeLe efpevekee meewneo& meg{ nw, Ssmes
YeieJeeved kes Yee keYeer Yeer ceeie& mes veneR efiejles, Deefheleg
Jes YeieJeeved eje megjef#ele nes efJeIvemesveeefveeeW kes efmej
hej heeoefJeveeme kejles ngS efveYe&e efJeejles nQ~
ee efveJe=&eflemlevegYe=leeb leJe heeoheeOeeveeod
YeJeppevekeLeeeJeCesve
Jee
meeled~
mee yeeefCe mJeceefnceveefhe veeLe ceeYetled
efkevlJevlekeeefmeuegefueleelheleleeb efJeceeveeled~~
YeeeW kees YeieJeeved kes eerejCeejefJevo kes Oeeve
ceW jme efceuelee nw efkebJee YeieJeeeW kes eefj$e-eJeCe
mes pees jme Jee neslee nw, Jen mJeekeeMe, mJeceefnceeefmLele
YeieJeeved ceW Yeer veneRr Jee neslee~ efhej Devleke keer
leueJeej mes efJeuegefuele efJeceeveeW mes efiejves Jeeues ueesieeW kes
megKeeW keer lees eee& ner keee nw?
Fmekes efmeJeee en Yeer nw efke %eeve nes peeves hej
Yeer Yeefe kes efyevee Gmekeer MeesYee veneR nesleer~
vew<kece&ceheegleYeeJeJeefpe&leb ve MeesYeles %eeveceueb efvejeveced ~
kegle hegve MeeoYeceerejs ve eeefhe&leb kece&eohekeejCeced ~~
%eeve, Jewjeie, Oece& Deewj kece& en meYeer esceue#eCee Yeefe mes ner megMeesefYele nesles nQ~ Gmekes efyevee
meye efvejLe&ke nes peeles nQ~
eesie kegeesie %eeve De%eevet~
peneB ve jece esce hejOeevet~~
mees meye kece& Oece& peefj peeT~
penB ve jece heohepe YeeT~~
meeLe ner %eeve kes Glke<e& kee Yeer he#e eefme ner
nw~ veefn %eevesve meMeb heefJe$eefcen efJeeles DeLee&led
%eeve kes meceeve keesF& Yeer heefJe$e veneR nw~ JeemegosJe
meJe&efceefle me cenelcee metogue&Ye meye keg JeemegosJe
ner nQ, Ssmee %eeveJeeved cenelcee Delevle ogue&Ye nw~ %eeve
kees es[kej otmeje keueeCe kee ceeie& ner veneR nw~
efyevee %eeve kes Yeefe nesleer ner veneR-lecesJe efJeefolJeeefle
ce=legcesefle veeve hevLee efJeeleseveee~ $e+les
%eeveeVe cegefe~ vewveceefJeefolees osJees Yegveefe~
DeLee&led en osJe efyevee %eeve kes eeCeer kee Devlejelcee
neskej Yeer heeueve veneR kejlee, DeLee&led meJee&veLe& mes
efJeefveceg&e veneR kejlee~ YeieJeeved %eeveer kees ele#e Dehevee
Deelcee ner yeleueeles nQ~ %eeveerlJeelcewJe ces celeced~
(19)
mecemle YeeeW keer Dehes#ee %eeveer Yee keer efJeMes<elee

mJeeb eerYeieJeeved mJeerkeej kejles nQ- les<eeb %eeveer
efveleege SkeYeefeefJe&efMe<eles~
ieesmJeeceerheeo leguemeeroeme peer Yeer %eeve kees ner
mee#eeled cees#eeo yeueueeles nQOece& les efyejefle eesie les %eevee~
%eeve cees#eeo yeso yeKeevee~~
Yeso ieS efyeveg jIegheefle,
Deefle ve
njefnb YeJepeeuee~
mekeue Me efvepe Goj cesefue,
meesJeF efvee leefpe eesieer~
mees nefjheo DevegYeJeF hejce megKe,
DeefleMee
wle
efJeeesieer~~
meeLe ner peye wle De%eeve kee keee& nw, leye
Gmekeer efveJe=efe kes efuees %eeve keer Dehes#ee nw ner- eesOe
efke wle yegef efyeveg, wle efke efyeveg De%eeve~ meeLe
ner Yeefe kee %eeve meeOeveeW ceW JeCe&ve mhe nwceefe eeveveeesiesve YeefejJeefYeeeefjCeer~~
ceeb e eesJeefYeeejsCe Yeefeeesiesve mesJeles~
me iegCeeved meceleerlewleeved yeeYeteee keuheles~~
eme osJes heje Yeefee&Lee osJes leLee iegjew~
lemewles keefLelee eLee& ekeeMevles cenelceve~~
eeYeefeOeeveeesieeoJesefn~~
Fleeefo egefleeeW kes eje en efme neslee nw efke
Yeefe mes ner yeeelceelJe kee mee#eeledkeej neslee nw~
Fve oesveeW he#eeW hej efJeeej kejves kes henues en
mecePe uesvee eeefnes efke Yeefeheo kee eeesie keneB
neslee nw~ JewefokeeW keer ef ceW kece&, Gheemevee Deewj %eeve
en leerve meeOeve eeefCeeeW kes keueeCe kes cetue nQ~ kece&
mes ceue keer efveJe=efe, Gheemevee mes efJe#eshe keer efveJe=efe,
Deewj %eeve mes DeeJejCe keer efveJe=efe nesleer nw~ ceue, efJe#eshe,
DeeJejCe Fve leerveeW GheJeeW mes Ghegle neskej Devlejelcee
Devevle DeveLeeX kee Yeeieer neslee nw~
(20)
meeJeve ceW kepejer kes cenesJe

meeJeve ceW kepejer kes cenesJe

cewefLeueer cesIe ceunej ceW ieeJeQ~
Petues keocye keer [ej hew Petueve
nsefj meyew iegef[eeve PegueeJeQ~~
Meerleue cevo megievOe yeeeefj
hegneefj hejw ceve ceeso ye{eJeQ~
efieefjOej kes eYeg kes Gheceeve peeQ
cesIe efyeueesefke efmeee megKe heeJeQ~~
kegcegefoveer erkee- meeJeve ceW kepejer kes ceneslmeJe
kes mecee meerleepeer cesIe ceunej jeie ceW eeJeCeer ieeleer
nQ~ mJeeb keocye keer [eue hej Petuee Petueleer nQ Deewj
ece mes Deheveer iegef[eeW kees Yeer Pegueeleer nQ~ Fmeer ekeej
Meerleue cevo-megievOe Jeeeg SJeb hegnejeW kee Deevevo
uesleer ngF& meYeer kees emeVe kejleer nQ Deewj efieefjOej keefJe
kes mJeeceer eerjece kes Mejerj kes Gheceeve he ceW cesIeeW
kees efvenej-efvenej kej meerleepeer yengle megKeer nesleer nQ~
yeerOe yeerjve kes efmej yeeBOeve
meeJeve ceW pejF& efmee yeesJeQ
meeReefle vesn kes veerj efvejvlej
ieeF kes ieerle meesJeeF& kes meesJeQ
vesce kejQ njleeefuekee leerpe kees
eerefle hegjeleve efee ceW ieesJeQ
efieefjOej mJeeefce eefj$e kees ieeJeefle
peeieefle ner meye jeefle efyeieesJeQ~~
kegcegefoveer erkee- yeeueefheCeer YeieJeleer meerleepeer
eeJeCe kes cenerves ceW Je=#ehe Deheves YeeFeeW kes efmejeW

ceW yeeBOeves kes efuees pejF& DeLee&led peew kee heewOee Gieeves
kes efuees peew kes yeerpe yeesleer nQ, Gmes ieceues ceW meowJe
esce kes peue mes meeReleer nQ~ meeebkeeue ieerle ieekej
pejF& kees megueekej meesleer nQ Deewj meerleepeer njleeefuekee
leerpe DeLee&led Yeeheo Megkeue le=leeree kees ele kejleer
nQ~ eYeg keer hegjeleve eerefle kees Deheves efee ceW efhee kes
jKeleer nQ~ efieefjOej keefJe kes mJeeceer eerjeceeefj$e kees
ieeleer ngF& peeiejCe ceWs ner mechetCe& jeef$e efyelee osleer nQ~
efJeMes<e- heewjeefCeke keLee kes Devegmeej Yeeheo
Megkeue le=leeree kees njleeefuekee meKeer eje heeJe&leer peer
ves efMeJepeer kee DehenjCe kejJee efueee Lee Fmeefuees
en efove DeKeb[ meewYeeie kes efuees MegYe ceevee peelee
nw~ Fmes eleske Yeejleere meewYeeieekeebef#eCeer kegceeefjeeB
Deewj meewYeeieJeleer veeefjeeB oesveeW ner kejleer nQ~ FmeceW
ceefnueeSB jeef$e ceW meesleer veneR~ Fmeer efove Je<e& ceW Ske
yeej ieerle ceW ner Deheves heefle kes veece kee GeejCe
kejleer nQ~
Deeefieefue ueeruee ceW j#eve nsleg peeQ
jeKeer DeMeeske keer [ejer ceW yeeBOeQ~
MeerMe OejQ pejF& efmee meeoj
erkee ueieeFkes YeeFefnb meeOeQ~~
yeejefnb yeej efvenesefj censMeefnb
vesn les ieewefjngB kees DeJejeOeQ~
efieefjOej mJeeefceefve ye=#eve kes efnle
DeeefMejyeeo
uenQ DeJeieeOeQ~~
kegcegefoveer erkee- Deefece DeLee&led eYeg keer
jCeueeruee ceW Deheveer eefleefyecye mJehe ceeee keer
meerlee kes j#eCe kes efuees ner ceevees meerleepeer DeMeeske
Je=#e keer [ej ceW jeKeer yeeBOeleer nQ Deewj Gmekes efmej hej
DeeojhetJe&ke meerleepeer pejF& DeLee&led peew kee heewOee jKeleer
nQ Deewj Deheves YeeF& DeMeeske kees erkee ueieekej Gmes
mecePee jner nQ efke peye cesjs eefleefyecye ceW ceeee keer
meerlee JesoJeleer kee DeeJesMe nesiee Deewj GvnW jeJeCe
njCe kejkes uebkee ues peekej legcnejs DeLee&led DeMeeske
Je=#e kes veeres efveJeeme osiee leye legce ceeee meerlee peer
kees cesje ner mJehe ceevekej Gvekeer j#ee Deewj osKeYeeue
kejvee~ YeieJeleer meerlee yeej-yeej Je=#eeW kes efueS Mebkej
peer mes eeLe&vee kejleer nQ~ ieewjer-ieCesMe keer DeejeOevee
kejleer nQ~ efieefjOej keefJe keer mJeeefceveer meerleepeer Deheves
Je=#e YeeFeeW kes efueS osJeleeDeeW mes DeieeOe DeeMeerJee&o
eehle kejleer nQ~
YeeF& meies efmee ceeve leve kees
ueekeefjntB keyentB ve keeJeQ~
heeJeke nes$e ceW mees meefceOee efnle
[eefj njer le keer ve BeJeQ~~
keeveve keew ve osF efkejeleefve
MeeKeve DeeefiengB les ve neJeQ~
efieefjOej mJeeefceefve heeohe keer
yeefnveer yeefve yeerj efyeheefe yeeJeQ~~
kegcegefoveer erkee- YeieJeleer meerleepeer Je=#eeW kees
meiee YeeF& ceevekej Gvekeer ueke[er keYeer veneR keeleer~
Deefivenes$e ceW meefceOee kes efuees Yeer njer [eueW Yeer
keeves keer Dee%ee veneR osleeR~ DeeefoJeemeer keesueefkejeleeW
kees Yeer keYeer Yeer Jeve keeves veneR osleeR~ Deheves meeceves
DeeF& ngF Je=#eeW keer MeeKeeDeeW kees Yeer veneR neleeR~
(21)
efieefjOej keefJe keer mJeeefceveer meerleepeer Je=#eeW keer yeefnve

yevekej Deheves yeerjve keer efJeheefe yeeB uesleer nQ~
meere kenW peie meej kes meej es
YeesjdeeQ efyejer keyeeQ ve keeJeew~
es heefjeeyejveer mejJemJe nQ
Yetleue hetle FvnW ve efceeJeew~~
es yej<ee kes efveoeve Deew eeve nQ
mJeejLe ueeefie FvnW ve BeJeew~
efieefjOej pees FvnW keeve eenle
[eBef eflevnQ nkeew Deew neJeew~~
kegcegefoveer erkee- yeeueefheCeer YeieJeleer meerleepeer
meYeer eeefCeeeW mes kenleer nQ efke es Je=#e mebmeej kes
meejmeJe&mJe YeieJeeve eerjece kes Yeer meej DeLee&led meeues
nQ~ heuele legce meye ceveg<eeW kes ceecee nQ, Yetuekej Yeer
Fve Je=#eeW kees keYeer cele keves oes~ es Je=#e heee&JejCeer
heoeLeeX kes meJe&mJe nQ DeLee&led FvneR mes heee&JejCe Meg
jn mekelee nw~ es he=LJeer kes heg$e nQ FvnW keYeer cele ve
kejes DeLee&led Je=#eeW kees keYeer cele keees, es Je=#e ner
Je<ee& kes keejCe Deewj eeCe nQ, Fvekes kece nes peeves
Deewj ve jnves mes Gefele Je<ee& veneR nes mekesieer, meye
ueesie peue kes efyevee cej peeDeesies, Deheves mJeeLe& kes
efuees ye[s ye[s JeeJemeeefeke mebeb$e YeJeve Deewj cenuee
ogcenuee yeveeves kes efuees Fve Je=#eeW kees cele keeDees~
efieefjOej keefJe keer mJeeefceveer meerleepeer kenleer nQ efke
pees mJeeLeea, jeêsner lelJe Deheves #eg mJeeLe& kes efuees
Je=#eeW kees keevee een jns nQ~ GvnW [eB Oecekeekej
jeskees Deewj yeuehetJe&ke GvnW otj Yeiee oes~
YeeweflekeJeeo keer Yeerce efyeYeeref<ekee
ceeveJe cetueefve KeeF ueF& nw~
(22)
Meeefvle veneR
kelentB keyentB
megKe cebieue efvee nsjeF& ieF& nw~~
mJeene megveer veefn ne ne omeeQ efoefMe
kewmeer oMee en DeeF ieF& nw~
jeefKee keeveve efieefjOej mJeeefce
ve leew efJeheoe YenjeF ieF& nw~~
kegcegefoveer erkee- YeieJeleer meerleepeer efieefjOej
keefJe kes mJeeceer YeieJeeve eerjece mes eeLe&vee kejleer
ngF& kenleer nQ efke ns eYees! YeeweflekeJeeo keer Yeebkej
efJeYeeref<ekee ceeveJe cetueeW kees Kee ieF& nw, keneR Yeer
keYeer Yeer efkemeer kees Yeer ve lees Meeefvle nw Deewj ve ner
megKe Deewj cebieue ner~ meyekeer efvee ueghle nes ieF& nw~
mJeene kee DeLe& megveeF& veneR he[ jne nw~ omeeW efoMeeDeeW
ceW nenekeej ner nenekeej nw~ ns YeieJeved! en kewmeer
heefjefmLeefle Dee ieF& nw~ ns efieefjOej keefJe kes DeejeOe
osJe eYeg jeIeJe! Deye Deehe ner Jeve mecheoe keer j#ee
keerefpees veneR lees Yeejle hej Ieesj efJeheefe t he[er nw~
heefece meYelee veere hejcheje
kes efmeiejs Devegkeeefj YeS nQ~
ceevele yeso ve ceeleg efhelee ieg
keew[er ve ueeefie efYeKeejer YeS nQ~~
keeveve keeef kegmeewOe yeveeF
efye<eeo ye{eF ogKeejer YeS nQ~
efieefjOej mJeeefceefve jece efyeneF& kes
eece kes ueesie hegpeejer YeS nQ~~
kegcegefoveer erkee- YeieJeleer meerleepeer kenleer nQ,
Dejs! meYeer ueesie heefeceer meYelee Deewj efveke= hejcheje
kes DevegkejCe kejves Jeeues yeve ieS nQ~ ueesie Jeso,
ceelee-efhelee, ieg kees veneR ceeveles nQ, keeveer keew[er kes

efuees meYeer efYeKeejer yeve ieS nQ, Deye JeveeW kees keekej
efJeueeefmeleehetCe& cenueW yeveekej mJeeb ke kees ye{eJee
oskej ueesie ogKeer nes ieS nQ~ efieefjOej keefJe keer mJeeefceveer
cegPe meerlee Deewj eYeg jece kees es[kej eeeMe ueesie
ece[er kes heggpeejer nes ieS nQ~
esef[ mJeosMeer megmeeeflJeke Jemlegefve
cet{ efyeosMeer kees yemleg uees nQ~
peesie efyeneF kes peesiee kejw Me"
jesie efyeeesie kegYeesie nes nQ~~
cege njs meyekes cego cebieue
mee#ej je#eme Deepe Yees nQ~
efieefjOej osKeng heefece peeFkes
metjpe ntB nef" kes DeLees nQ~~
kegcegefoveer erkee- ueesie mJeosMeer-meeeflJeke
JemlegDeeW kees es[kej efJeosMeer meejnerve JemlegSB uesves
ueies nQ, ogpeve eesie es[kej eesiee kej jns nQ DeLee&led
Yeejleere heefle keer eesie meeOevee es[kej ceveceeveer
keefuhele peesiee keer meeOevee kejles nQ, Deepe meYeer ueesie
YeesieJeemevee kes heefjCeece mJehe jesieeW Deewj efJeeesieeW
eje ve kej efoes ieS nQ~ cege DeLee&led hewmes keer heeme
ves meyekeer emeVelee Deewj cebieueeW kees ve kej efoee
nw~ Deepe mee#ej ner je#eme yeve iees nQ DeLee&led
leLeekeefLele he{s efueKes ueesie Yeer kesJeue Deheves ner
mJeeLe& meeOeve ceW ueie iees nQ~ efieefjOej keefJe kenles nQ
peje osKees eefo heefeceefoMee ceW peekej mete& veejeeCe
Yeer Demle nes peeles nQ lees legce efkeme Kesle keer cetueer nes?
(eermeerleejecekesefuekeewcegoer mes meeYeej)
(23)
ieg hetpeve kes MegYe DeJemej hej

eer
iegJej Deehe ner nes cesjs Deeeeoelee~

Deehe ner j#eke yevOeg efhelee De ceelee~~
Deehe ner oeveJelee ceW ceeveJelee ueeles nes~
Deehe ner ceeveJe kees osJe yeveeles nes~~
ogefKeeeW kees megKe osves Jeeues nes~
Deehe ner DeOeceeW kes Gejke nes~~
ceve peye eerejCeeW ceW ueie peelee nw~
leye peerJeve Dece=lecee yeve peelee nw~~
Jen meeOeve %eeve
efmeKeeles nes legce~
Deemegefj Je=efe kee #ee nes peelee nw~~
Deehe ner
YeJemeeiej mes leejke nes~
megke=efle megceefle MegYe ieefle kes keejke nes~~
nj uees ns peeseflece&e cesje De%eeve efleefcej~

peie ceW DeeJeeieceve kee Yee ve jns efhej~~
iegJej heeJeve nQ ceQ heeflele
ceneve~
Fme veere hej ke=hee kejes YeieJeeve~~
cegPe ceW keg ve jns
DeefYeceeve~
os oes yegefeesie kee Ssmee Jejoeve~~
eefo iegosJe kee DeJeleej ve
neslee~
ueefuele pewmes heeflele kee Yeer efvemleej ve neslee~
iegJej keer ke=hee kee Devle veneR nw~
Gvekes mece
keesF& mevle veneR nw~~
eYeg kees heeves kee megiece meneje nw~
iegceb$e ner Skecee$e DeeOeej nceeje nw~~
meeer Yeefe
Oece&MeeeeW kes ekeeb[ efJeeve meble Deveceeref<e kees
Meeeere %eeve kes keejCe De#ej cenef<e& kene peelee
Lee~ Jen Deeece ceW e$eeW kees %eeve-oeve kejves ceW
ueies jnles Les~
Ske meble Gvekes Deeece ceW DeeS~ GvneWves cenef<e&
mes kene, Deehe MeeeeW kes %eelee nQ~ Meeeevegmeej keee
oeve osles nQ? GvneWves kene, ceQ e$eeW kees efveMeguke
he{elee ntB~ en Yeer lees %eeve-oeve ner nw~ meble peer ves
Meee kee eceeCe oskej kene, meodie=nmLe meble kees
DeVeoeve Yeer pej kejvee eeefnS~ YetKeeW Je pejleceboeW
kees DeVeoeve kejvee meJeexlke= Oece& nw~ cenef<e& ves
mebkeuhe efkeee, Deepe mes DeVeoeve kejkes ner Yeespeve
efkeee keBiee~ GvneWves eefleefove oefj kees Yeespeve
kejevee Meg kej efoee~
ueefueleeemeeo ye[LJeeue
emlegefle- eerefMeJekegceej ieeseue
Ske efove Deeece ceW keesF& Yeer Yeespeve ceebieves veneR

Deeee~ GvnW ueiee efke Deepe Gvekee mebkeuhe hetje veneR
nesiee~ $e+ef<e obheleer YetKes keer Keespe ceW Deeece mes
efvekeue ieS~ GvneWves Ske Je=#e kes veeres Ske Je= keg
jesieer kees kejenles ngS osKee~ GvneWves Gmemes efJeveehetJe&ke
kene, legce YetKes nes, Deeece ceW euekej Yeespeve kejes~
Je= ves kene, ceQ eeb[eue ntB~ ceQ Deeece ceW kewmes
peeGBiee?
$e+ef<e kee oe Gmekes Meyo megvekej keCee mes
Yej ieee~ GvneWves kene, eeb[eue Deewj yeeeCe ceW
keesF& Devlej veneR neslee, nce Ske ner hejceelcee kes
DebMe nQ~ Je= Gvekes meeLe Deeece ceW Dee ieee~ $e+ef<e
ocheleer ves Yeespeve kejeee Je Gmekee Gheeej efkeee~
$e+ef<e kees meesles mecee DevegYetefle ngF& efke YeieJeeve
ken jns nQ, ener mesJee cesjer meeer Yeefe nw~
(24)
ceveg<e peerJeve keer Deveceesue mebheoe nw mecee
nce peer jns nQ-en OeejCee mele veneR nw~ mele lees
en nw efke nce cej jns nQ~ efpeleves Je<e& eues iees, Gleves
nce cej iees~ nce efvejvlej cej jns nQ, peerJeve mes otj pee
jns nQ, hej Jence neslee nw efke nce peer jns nQ~
en mebmeej ce=leg mebmeej meeiej nw~ FmeceW nj
eerpe cej jner nw~ Fmeefuees meeJeOeeve nes peeDees~ efmeJeee
YeieJeeve kes keesF& Deehekeer j#ee kejves Jeeuee veneR nw~
pees mechetCe& oes<eeW kee Kepeevee nw, Jen keefueegie ye[er
lespeer mes Dee jne nw~ Dele efvejblej veecepehe kejles jnW~
en veeceheer Oeve Deehe efvejblej meben kejles jnW~ peerJeve
kee keesF& Yejesmee veneR nw~ cejvee efveefele nw~ meye eerpeW
cenbieer nes jner nQ~ YeieJeeve kee Yepeve Yeer cenbiee nes jne
nw! ce=leg kee keesF& mecee efveefele veneR nw, Fmeefuees nj
mecee Yepeve kejles jnes- meJex<eg keeues<eg ceecevegmcej
(ieerlee 817)~ nj mecee Yepeve kejvee yeercee nw~ yeercee
kejekej efveefevle nes peeDees~ YeieJeeve Mebkej kes efuees
keg Yeer kejvee, peevevee Deewj heevee yeekeer veneR nw, efhej
Yeer Jes ceebieles nQyeej-yeej yej ceeBieGB njef<e osng eerjbie~
heo mejespe Deveheeeveer Yeieefle meoe melemebie~~
(ceeveme, Gej0 14 ke)
pewmes efJeeesie efvele nw, Ssmes ner Deefeelee Yeer efvele
nw~ eleske meeOeke kes Deble ceW Deefee DeJemLee Deeleer
nw~
YeieJeeve kes ejCeeW ceW efmLele neskej keg Yeer
efebleve ve kejW, efveefJe&keuhe nes peeeB lees "s" YeieJeeve kes
ejCeeW ceW hengbe iees, keg kejvee Mes<e veneR jne! YeieJeeve
kes ejCe keneB veneR nQ? meye peien YeieJeeve kes ejCe
nQ- meJe&le heeefCeheeoced (ieerlee 13/13)~ meener ceW
keewve meer efueefhe veneR nw? meesves ceW keewve-mee ienvee veneR
nw? helLej ceW keewve-meer cetefle& veneR nw? peneb efveee
kejes, JeneR YeieJeeve eke nes peeles nQ~ eeo peer kes
emlegefle-eer JeemegosJe DeeJeeue (nwojeyeeo)
efuees Jes KecYes mes eke nes iees! hejceelcee Denbkeej mes
otj nQ~ Gvekes MejCe nes peeeB~ peneB MejCe ngS, Jener
YeieJeeve nQ~
ves$eeW (FefveeW) keer ef meerefcele nw, Gvemes yegef
keer ef lespe nw Deewj Gmemes Yeer efJeJeskeef lespe nw~
efJeJeskeef mes ceveg<e yengle otj leke osKe mekelee nw~
keeveeW mes ueewefkeke leLee heejceeefLe&ke meYeer efJe<eeeW
kee %eeve nes mekelee nw~ Fmeefuees eJeCe keer cegKelee
nw~ MeeeeW Deewj mebleeW mes megvekej ner nce ceeveles nQ efke
hejceelcee nQ~ hejbleg MeeeeW Deewj mebleeW ceW ee nesieer,
leYeer ceeveWies~ hejceelcee ceeveves kee efJe<ee nw~ Deepekeue
efpevemes heleve, yevOeve nes, Gvekees lees ceeveles nQ, hej
efpevemes keueeCe nes, Gvekees veneR ceeveles, Gvemes hejnspe
kejles nQ!
peeele, mJehve Deewj meg<egefhle leerveeW DeJemLeeDeeW kes
YeeJe Deewj DeYeeJe kee DevegYeJe meyekees neslee nw, hej
Deheves DeYeeJe kee DevegYeJe keYeer efkemeer kees veneR neslee
en DeeOeeeflceke efJe<ee nw~ Dehevee nesveehej efvejvlej
ceewpeto nw~ Fme DeeOeeeflceke efJe<ee kees "erke peeve
peeeB lees ogKe, DeYeeJe meye efce peeles nQ~ Fme efJe<ee
kees nce keeveeW mes megvekej peeve mekeles nQ~ pees efkemeer
Fefve kee efJe<ee veneR nw, Gme Deelcee kees keeveeW mes
megvekej peeve mekeles nQ~ Fmeefuees melme megveves keer
ye[er ceefncee nw~ Deelcee efpemekee DebMe nw, Jen hejceelcee
nw~
Deye hejceelce%eeve kenles nQ~ keesF& F&ej kees ceevelee
nw, keesF& veneR ceevelee~ Deiej cetue ceW F&ej veneR nw lees
F&ej ceeveves Jeeues Pet"s ngS, hej Gvekee vegkemeeve keee
ngDee? Deiej F&ej nw F&ej kees ve ceeveves Jeeuee jerlee jn
peeeiee! Dele F&ej kees ceeveves Jeeues kes oe ceW
nueeue veneR jnleer~
Deheves efuees kejves mes ceveg<e keYeer ke=leke=le
veneR neslee~ efve<keece YeeJe mes otmejeW kes efnle kes efuees
meye kece& kejves mes Jen ke=leke=le nes peelee nw~ Deheves
Deehekees peeveves mes Jen %eele-%eeleJe nes peelee nw~
hejceelcee efceueves mes Yeer eehle-eehleJelee yeekeer jnleer
nw, keeeWefke esce yeekeer jne! %eeve nesves mes lees De%eeve
efveJe=e neslee nw, veee keg veneR efceuelee, hej esce ceW
veeer eerpe efceueleer nw~ Jen esce efvejvlej ye{lee jnlee
nw, Gmekee keYeer Devle veneR Deelee~ Fme esce kes YetKes
YeieJeeve Yeer nQ Deewj Yee Yeer~
%eeve ceW lees ogKe, mebleehe Deeefo efce iees, hej
efceuee keee? hejbleg Yeefe ceW eefle#eCe JeOe&ceeve esce
efceuelee nw~ esce cesW Deewj efceues, Deewj efceuesW-en YetKe
efvejvlej ye{leer ner jnleer nw~ esce ceW Ske jme neslee nw,
efpemekeer keYeer hetefle& veneR nesleer~ pewmes, melme kejleskejles le=efhle veneR nesleer~ Depeg&ve kenles nQ efke Deehekes
Dece=lecee yeeve megveles-megveles cesjer le=efhle veneR nes jner
nw- Yete keLee le=ehf leefn& e=CJelees veeefmle cesce=leced
(ieerlee 10/18)~ hejeref#ele Yeer kenles nQ efke megveves mes
le=efhle veneR nesleer, YetKe-heeme Yetue ieee! le#eke kes
keeves keer yeele keer lejhe Yeer Keeue veneR nw! cenejepe
he=Leg Yeer megveves kes efuees npeej keeve ceebieles nQ~ Fmekee
veece esce nw~ ve hes Yejlee nw, ve Jemleg meceehle nesleer nw~
jece-jece kejvee Flevee efee ueielee nw efke tlee ner
veneR~ esce kes efJeue#eCe jme kee keesF& heejeJeej veneR nw~
jme, efe ye{leer ner jnleer nw~
ceveg<e kes heeme Ske yengle efJeue#eCe Oeve nw, pees
meyekees yejeyej efceuee ngDee nw~ en Oeve nw-ceeveJepeerJeve
kee mecee~ en Oeve YeieJeeve keer Denwlegkeer ke=hee mes
efceuee nw, Deheves heg<eeLe& mes veneR~ Fme Oeve mes nce
yengle eerpeeW kee, efJeeeDeeW kee, keueeDeeW kee mecheeove
kej mekeles nQ~ mecee mes meye keg Kejeroe pee mekelee
nw~ mecee Kee& kejkes ceveg<e yegefceeve, yeueJeeve yeve
mekelee nw~ osJeueeskeeW ceW, yeeueeske ceW pee mekelee nw~
lelJe%eeve, Yeefe eehle kej mekelee nw~ yeele mecee kes
meogheeesie-ogheeesie keer nw~ vejkeeW keer eeefhle kes efuees
(25)
Yeer mecee Kee& kejvee he[lee nw- vejke mJeie& Deheyeie&

efvemesveer~ yeerceejer kes meogheeesie mes Yeer hejceelcee keer
eeefhle kej mekeles nQ~ yeerceejer YeieJeeve keer oer ngF& Meg
lehemee nw~ GmeceW Ske Deevevo Deelee nw~ Ssmes lehe mes
yegef Yeer efJekeefmele nesleer nw~
eleske heefjefmLeefle ceW nceejer ef YeieJeeve hej
jnveer eeefnes~ efJehejerle-mes-efJehejerle heefjefmLeefle ceW Yeer
YeieJeeve keer ke=hee jnleer nw~ pees eefleketue heefjefmLeefle ceW
jesles nQ, Jes yeeueke nQ, yesmecePe nQ~ ceeb yeeueke kees
venueeleer nw lees Jen jeslee nw, hejbleg yeeueke kes jesves keer
hejJeen ve kejkes ceeb Gmekees venueekej vees kehe[s
henveekej ieesoer ceW ues uesleer nw~ ieesoer ceW uesves hej ceeb
Deewj yeeueke oesveeW kees Deevevo neslee nw~ keesF& ke
Deees lees egefOeefj kees, ewheoer kees eeo kejes~ YeieJeeve
jece, jepee veue kees eeo kejes~ Gve hej Yeer efkelevee
ke Deeee, hej Jes Deheves Oece& mes efJeeefuele veneR ngS~
en mebmeej henues Yeer veneR Lee, heers Yeer veneR
jnsiee~ meye Menj henues Yeer pebieue Les, heers Yeer pebieue
nes peeSbies~ Glheefe-efJeveeMe kee eJeen yen jne nw~ nw
keer meee mes ner en veneR Yeer nw keer lejn oerKelee nw~
nw lees hejceelcee, hej oerKelee nw mebmeej~ pewmes, jppeg mehe&
keer lejn Deewj DeYeke eeBoer keer lejn oerKelee nw~
YeieJeeved kees eeo kejvee Deewj mesJee kejvee Fve oes
kes efyevee ceveg<e veneR nw, heMeg nw~
ceveg<e Mejerj kees DeOece Yeer yeleeee nw Deewj Gece
Yeer- hebe jefele Deefle DeOece mejerje (ceeveme, efke.
11/6) vej leve mece veefnb keJeefveG osner (ceeveme,
Gej. 121/9)~ ceveg<e Mejerj keer efJeMes<elee efJeJeske
kees ueskej nw~ efJeJeske kes meogheeesie keer ceefncee nw~
efJeJeske kee meogheeesie nw-Deheves peeves ngS Demeled kee
leeie kejvee~ Demeled kees peeveles nQ, hej Gmekee leeie
veneR kejles-en ye[e Yeejer DehejeOe nw, ieueleer nw~ leeie
kee DeLe& nw-Demeled kes Deeee Yejesmee, efJeeeme kee
leeie~ nceeje ue#e Demeled veneR nesvee eeefnes~ Demeled
kee leeie nesves hej %eeve, Yeefe Deeefo meyekeer efmeef
mJele nes peeesieer~
(26)
leerve cenJehetCe& yeeleW
leerve yeeleeW mes meoe yeees- 1-Deheveer eMebmee,

2-otmejeW keer efvevoe Deewj 3-hejoes<eoMe&ve~
leerve yeeleW Oeeve jKekej kejes- 1-F&ej kee
mcejCe, 2-otmejeW kee mecceeve Deewj 3-Deheves oes<eeW kees
osKevee~
leerve yeeleW meoe meesees- 1-YeieJeeved kee esce kewmes
eehle nes? 2-ogefKeeeW kee ogKe kewmes otj nes?
3-oe heeheMetve kewmes nes?
leerve yeeleeW hej meoe Deceue kejes- 1-mele,
2-Deefnbmee Deewj 3-YeieJeeved kee veecepehe~
leerve yeeleeW mes meoe Deueie jnes- 1-hejeee& mes,
2-JeeoefJeJeeo mes Deewj 3-vesleeieeRjer mes~
leerveeW hej meoe oee kejes- 1-Deyeuee hej,
2-heeieue hej Deewj 3-jen Yetues ngS hej~
leerveeW hej oee ve kejes- 1-Deheves heehe hej,
2-Deeueme hej Deewj 3-G=bKeuelee hej
leerveeW kees meoe JeMe ceW jKees- 1-ceve, 2-GhemLe
Fefve Deewj 3-peerYe~
leerveeW kes meoe JeMe ceW jnes- 1-YeieJeeved kes,
2-Oece& kes Deewj 3-Meg kegueeeej kes~
leerveeW mes meoe cege jnes- 1-Denbkeej mes,
2-cecelee mes Deewj 3-Deemeefe mes~
leerve mes meoe mees jnes- 1-Oeve mes, 2-kee mes
Deewj 3-peyeeve mes~
leerve hej cecelee kejes- 1-F&ej hej,
2-meoeeej hej Deewj 3-iejeryeeW hej~
leerve mes meoe [jles jnes- 1-DeefYeceeve mes,
2-ocYe mes Deewj 3-ueesYe mes~
leerve kes meeceves meoe vece jnes- 1-ieg, 2-ceelee
Deewj 3-efhelee~
leerve mes meoe esce kejes- 1-F&ej, 2-Oece& Deewj
3- osMe
mebkeuevekelee&- eerMejod peer eerJeemleJe (efouueer)

leerve kees meoe oe ceW jKees- 1-oee, 2-#ecee
Deewj 3-efJevee~
leerve kee meoe mesJeve kejes- 1-mevle, 2-meledMeee Deewj 3- heefJe$e Yetefce~
leerve kees oe mes efvekeeue oes- 1-jeie, 2-s<e
Deewj 3-celmej~
leerve eleeW kee heeueve kejes- 1-hejeer mesJeve kee
leeie, 2-hejOeve kee leeie Deewj 3-DemeneeeW keer
mesJee~
leerve GheJeeme kejes- 1-SkeeoMeer, 2-hetefCe&cee Deewj
3-DeceeJemee~
leerve yeeleeW ceW Mebkee ve kejes- 1-MeeeJeeve,
2-iegJeeve Deewj 3-Meg ceve keer esjCee~
leerve kee YejCe-hees<eCe kejes- 1-ceelee-efhelee,
2-eer-yees Deewj 3-oerve-ogKeer~
leerve kee mebie es[ oes- 1-JeefYeeejer kee,
2-pegDeejer kee Deewj 3-ueyeejer kee~
leerve ekeej kes ueesieeW mes otj jnes- 1-veeefmleke
mes, 2-ceelee-efhelee-ieg kee esn kejves Jeeues mes Deewj
3-mevle heg<eeW keer efvevoe kejves Jeeues mes~
leerve keer oMee hej efJeMes<e Oeeve jKees- 1-efJeOeJee
eer, 2-DeveeLe yeeueke Deewj 3-oyes ngS Deewj hejeefele
eeCeer~
leerve keer DeeJeMekeleeDeeW hej efJeMes<e Oeeve oes1-cetkeeeCeer, 2-mebmeejleeieer mebveemeer Deewj 3-keg
Yeer ve ceeBieves Jeeues DeefleefLe~
leerve keer hejJeen ve kejes- 1-Oece&heeueve kes efuees
ke keer, 2-otmejs kee ogKe otj kejves kes efuees Oeve
keer Deewj 3-jesieer keer mesJee ceW Deheves Mejerj keer~
leerve DeeoefceeeW kees cele jeskees- 1-peuoer tves
Jeeueer jsue ceW e{ves Jeeues cegmeeefhej kees, 2-otmejeW keer
mesJee kejves Jeeues kees Deewj 3-oelee kees~
leerve keeceeW ceW Ketye peuoer kejes- 1-Yepeve ceW,
2-oeve ceW Deewj 3-Meee kes DeYeeme ceW~
leerve keeceeW kees {erue ceW es[ oes- 1-cegkeocesyeepeer
kees, 2-efJeJeeo kees Deewj 3-efkemeer kes oes<eefveCe&e kees~
leerve DeeJesMeeW kes mecee keesF& Yeer efeee kejves mes
ke peeDees- 1-eesOe kes mecee, 2-keeceJeemevee kes
mecee Deewj 3-ueesYe kes mecee~
leerveeW kee mecceeve kejes- 1-Je= kee 2-yeeeCe
kee Deewj 3-efveOe&ve kee~
leerveeW kee meoe oe mes Deeoj kejes- 1-YeieJeeved
kes efJeen kee, 2-mevle cenelcee kee Deewj 3-meledMeee kee~
leerveeW kes meeceves vece jnes- 1-iegpeve, 2-efJeeved
Deewj 3-jepeheg<e~
leerve keeceeW kes Ketye ceve ueieekej kejes1-Yepeve, 2-YeieJeeved kee Oeeve Deewj 3-melmebie~
leerve DeeBmegDeeW kees heefJe$e ceevees- 1-esce kes,
2-keCee kes Deewj 3-menevegYetefle kes~
leerve DeeBmet DeheefJe$e ceevees- 1-Meeske kes, 2eesOe kes Deewj 3-ocYe kes~
leerve yeveves mes yeees- 1-cenvle, 2-oer#ee osves
Jeeues ieg Deewj 3-ceeefueke~
leerve yeveves ceW megKe ceevees- 1-De%eele mesJeke,
2-JeLe& efvevoe kee hee$e Deewj 3-hejcemegKe kes meeOeve~
leerve yeeleeW kee ogjeen ve kejes- 1-meceoebe,
2-Jes<e kee Deewj 3-Deheves cele kee~
leerve yeeleeW kee meoe meled Deeen jKees- 1-mele
kee, 2-Oece& kee Deewj 3-meeefj$ee kee~
leerve keeceeW mes kece mecheke& jKees- 1-meYeemeefceefle, 2-DeKeyejveJeermeer Deewj 3-oueyevoer~
leerve ve yeveeDees- 1-efMe<e, 2-peceele Deewj
3-ce"~
leerve yeveeDees- 1-Oece&Meeuee, 2-kegDeeB Deewj
3-osJeceefvoj~
(27)
leerve eerpeW ueieeDees- 1-Je=#e, 2-heeT Deewj 3DeVe#es$e~

leerveeW mes Ie=Cee ve kejes- 1-jesieer mes, 2-efveOe&ve mes
Deewj 3-veereer peeefleJeeues mes ~
leerve mes Ie=Cee kejes- 1-heehe mes, 2-DeefYeceeve mes
Deewj 3-ceve keer ceefuevelee mes~
leerve peien ve peeDees- 1-JesMeeuee, 2pegDeeKeevee Deewj 3-keueeue kes Iej~
leerve peien jespe peeDees- 1-osJeceefvoj, 2-mevle
keer kegefee Deewj 3-DeepeerefJekee kes mLeeve~
leerve mes cepeeke ve kejes- 1-Debienerve mes,
2-efJeOeJee ee DeveeLe mes Deewj 3-oerve-ogKeer eeCeer
mes~
leerve kees eefleefove eCeece kejes- 1-F&ej,
2-ceelee-efhelee, heefle Deewj iegpeve Deewj 3-mevlecenelcee~
leerve yeeleeW kees ceve keer GVeefle kes efuees jespe
efveece mes kejes- 1-mJeeOeee, 2-Oeeve Deewj
3-Deheves ceeveefmeke oes<eeW kee mcejCe~
leerve yeeleW mJeemLe kes efuees jespe efveece mes kejes1-Meg Jeeeg ceW Ietcevee, 2-efveeefcele Deenej-efJenej
Deewj 3-kegheLe kee leeie~
leerve eerpeeW mes %eeve efceuelee nw- 1-ee,
2-lelhejlee Deewj 3-Fefvemebece~
leerve vejke kes ojJeepeeW ceW keYeer cele Iegmees1-keece, 2-eesOe Deewj 3-ueesYe~
leerve DeeJeMeke meeOeve kejse- 1-mecelee,
2-mebece Deewj 3-meye eeefCeeeW kes efnle keer ese~
leerve kees ieg ve yeveeDees- 1-eer kees, 2-Oeve
kees Deewj 3-veeefmleke kees~
leerve kee efevleve efvele kejes- 1-YeieJeeved kee,
2- mevleJeeCeer kee Deewj 3-Jewjeie kee~
(28)
%eeleJe nw efke Deeieeceer 19 efmelecyej mes 27 efmelecyej 2009 leke De"emeer npeej $e+ef<eeeW keer lehemLeueer vewefce<eejCe
leerLe& ceW hetpeheeo peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe kes eercegKe mes eerceodYeeieJele keLee kee efJeMeeue
SJeb Ssefleneefmeke Deeeespeve efkeee pee jne nw~
en cenee%e efJeekeueeCeeLe& SJeb epeceeveeW kes efhelejeW kees cees#e eoeve kejeves nsleg efhelejeW keer cees#eoeefeveer veiejer
vewefce<eejCe ceW nes jne nw efpemeceW Deehe meYeer meefcceefuele neskej leLee Gmekes epeceeve yevekej hegCe ueeYe eehle kejW Fme
cenee%e ceW 1008 epeceeveeW kes Yeeie uesves keer megefJeOee nw~ pees Yeer cenevegYeeJe efhelejeW kes veece mes, megKe-Meeefvle-mece=ef Je
heefjJeej keueeCe nsleg YeeieJele hee" kejevee eenW Jes MeerIe ner Dehevee veece Debefkele oW~ epeceeveeW keer DeeJeeme-Yeespeve keer
JeJemLee Deeeespeve meefceefle ner kejsieer~
Ske epeceeve kes efueS ose jeefMe 5,10000 cee$e nw~ leLee pees epeceeve cenevegYeeJe Deheves ceele= he#e-efhele=he#e Je emegj
he#e leerveeW kes veece iees$e mes hee" kejevee eenW Jes 15,30000 hees oskej Dehevee veece efueKee mekeles nQ~
Fme Deeeespeve kes efJeMes<e Deeke<e&Ce leLee efJe<ee
Fme keLee kes hetpeJeeme hetpeheeo

5,100.00 keer meneesie jeefMe
peieodieg peer Yeer mJeeb epeceeve nQ~ Jes Yeer Ske heesLeer kee hetpeve Dee&ve kejWies~
Deefhe&le kejves Jeeues epeceeveeW kes efueS %eeleJe nw efke Fmeer Oeve-jeefMe ceW Deehe oes
JeefeeeW keer DeeJeeme JeJemLee, Yeespeve JeJemLee leLee heefC[leeW kees oer peeves Jeeueer oef#eCee Yeer meefcceefuele nw~ Deehekees
lees kesJeue keLee eJeCe kes efueS heOeejvee nw~
Deheves leLee heeefjJeeefjke meomeeW kes hengBeves keer metevee Ske ceen hetJe& meefceefle kees DeJeMe oW efke Deehe efkeleves Jeefe,
efkeleves mecee leke kes efueS efkeme efove mes efkeme efove leke jnWies~ eefo keesF& epeceeve Deheves meeLe heg$e/heg$eer DeLeJee efkemeer
Deve kees jKevee eenles nQ lees Gmekes efueS Deehekees eefle Jeefe 210000 meefceefle kees Deefleefje pecee kejves neWies~
keerceleer meeceeve ve ueekej Gheeesieer DeefveJeee& meeceeve ner Deheves meeLe ueeSB~
vewefce<eejCe #es$e ceW Deeves kee ceeie& Fme ekeej nw ueKeveT mes 100 efke0ceer0 otj meerleehegj efpeues ceW vewefce<eejCe leerLe& efmLele nw~
ueKeveT mes vewefce<eejCe kees eele 7 yepes mes meeeb 4 yepes leke kesmej yeeie ef[hees keer meerOeer yeme mesJee GheueyOe nw~
keevehegj mes yeeueeceT hewmesvpej ^sve eje eele 5 yepes meerOes vewefce<eejCe hengBee pee mekelee nw~
efouueer mes cegjeoeyeeo neskej ueKeveT peeves Jeeueer ^sve mes njoesner Glejkej 38 efke0ceer0 otj hej vewefce<eejCe
nw~ eneB mes yeme megefJeOee GheueyOe nw~ DeLeJee meleeen Skemeewme (jkemeewue) hegjeveer efouueer mes meeeb 5 yepes euekej
Deieues efove eele 4 yepes meerleehegj kewC Glejkej yeme mes vewefce<eejCe hengBes~
njoesner SJeb meerleehegj kewC mes eefle IeCs eele mes meeeb leke vewefce<eejCe kes efueS yeme mesJee GheueyOe nw~
efveJesoke- heb0 DecejveeLe Meeeer
Deeeespeke- njs jece njs ke=<Ce melmebie mesJeemeefceefle
peieodieg jeceYeeeee& Oeece, (yeme mwC[ kes heeme) vewefce<eejCe, efpe0 meerleehegj (G0e0)
heesve veb0- 05865-251272, cees0- 09918331369, 09936377207
[êhe yeveJeeves kee helee-
njs jece njs ke=<Ce melmebie mesJee meefceefle

(29)
iegheteCf e&cee ceneslmeJe meesuueeme mecheVe
eerDeMeeske
eerefe$eket Oeece ceW DeJeefmLele eerleguemeerheer" Deewj

Gmeer ceW eefleefle eerjeceeefjleceeveme ceefvoj kee
meYeeieej~ MegYeDeJemej Lee eerieghetefCe&cee ceneslmeJe kee~
veYeesceC[ue kes mete& ceW Delevle G<Celee Leer efkevleg
he=LJeer kes %eeveYeefe Jewjeie kes mete&he hetpeheeo
peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer
cenejepe ceW jeceYeeeW kees osKekej meefn<Ceglee efJejepeceeve
Leer~ megotj mLeeveeW mes Deheveer efJevecelee ueskej heOeejs Les
npeejeW iegYee~ meYeer kes ceve ceW GlkeC"e Leer Deheves
Deeeee&ejCeeW kees efvenejves keer Deewj lelhejlee Leer Deheves
meodiegosJekes hetpeve kejves keer~ Fmeer yeere mecegheefmLele
ngS hejcehetpeheeo eelemcejCeere Dee&veere Jevoveere
peieodieg peer Deheveer cevoefmcele cegmkeeve kes meeLe~
cemleke hej TOJe&hegC[^ efleueke, eercegKe hej leheescete|le
cenef<e&eeW kee efoJelespe, oeeW eernmlekeceue ceW ef$eoC[
efJejepeceeve, lehemJeer cevemJeer mebveeefmeeeW kee Jes<e Deewj
ejCe Ke[eTB keer OJeefve mes jeÔece& efJejesefOeeeW kees
heeJeveheefjmej mes heueeeve kejeves Jeeues hetpeheeo peieodieg
peer ves meYeer kee vecees jeIeJeee he DeefYeJeeove mJeerkeej
efkeee Deewj Iees<eCee keer efke meJe&eLece ceQ Deheves
hejceejeOe Deeeee& eerceoeepeieodieg jeceevevoeeee&
peer cenejepe keer eerejCeheeogkeeDeeW kee hetpeve Jevove
keBiee~ Ssmee ner nesvee Lee, Deheves eerjeIeJe heefjJeej
kes peeves ceeves iegYeeF& heefC[le Jeeemheefle efcee peer ves
hetpeve mes mecye Jewefoke cev$eeseej eejcYe efkees,
hetpeheeo peieodieg peer ves Deheves Deeeee&ejCeeW kee
<ees[Meesheeej hetpeve eejcYe efkeee~ JesoOJeefve mes mechetCe&
ceevemeceefvoj cenke G"e~ meYeer oMe&keeW keer ceveesYetefce
Deheves peiepe_peeue mes nkej Jewefoke SJeb heewjeefCeke
egie kes Deevevo ceW hengBe ieF&~ hetpeveeshejevle hetpe Deeeee&
ejCeeW ves Delevle mebef#ehle GodyeesOeve ceW keneYeejleere Jewefoke mebmke=efle kes eLece efMe#eke
YeieJeeve eerjece Deepe kes ner efove efJeee enCe kejves
iegkegue Deees Les~ Deewj Jeeceve eoMeer kees 56 efove ceW
he{kej ueew iees Les~ Fmeer efove meevoerheefve peer kes
Deeece ceW YeieJeeve eerke=<Ce he{ves Deees Deewj 64 efove
ye$ee (efouueer)
ceW he{kej ueews~ YeieJeeve JesoJeeme keeueheer kes efkeveejs

meleJeleer-heejeMej kees ceeOece yeveekej Fmeer efove eke
ngS~ ieg hetpee kee DeLe& emeeo (emeVelee) nw~ pees
Yeerlej kegefuelee jKekej ieghetpee kejWies Jes oC[ kes
Yeeieer neWies~ nce pees kejW mejueYeeJe mes kejW hewmee ee
oef#eCee kee cenJe veneR~ Dee%ee heeueve kejW Fmeer mes
nesieer YeieJeleeefhle~ efMe#eeieg Deewj oer#eeieg keer hetpee
kejW~ ye[eW kee mecceeve kejW~ ieg Deewj YeieJeeve keer
Deehe meye hej ke=hee yejmeleer jns ener cesje meyekees
DeeMeerJee&o~
Fme DeeMeerJee&oelceke SJeb efveoxMeelceke GodyeesOeve
kes heeeled meJe&eLece hetpeve kejves keer Dee%ee efceueer
leerve iegYeeFeeW kees - eerMegkeuee peer, eerjepesv ieeseue
peer SJeb eervevoefkeMeesj Kesleeve peer, leerveeW ves mehelveerke
hetpeheeo iegosJe kee hetpeve mecheVe efkeee Deewj Fme
ekeej meyekes eje ieghetpeve keer hejcheje kee ece
eejcYe nes ieee~ ceOe ceOe ceW hetpee yegDee peer kes
efveoxMeevegmeej keg meeJeOeeefveeeB jKeves keer eeLe&vee kej
jns Les [e0 megjsv Mecee& megMeerue Deewj [e0 yepesMe
oeref#ele ceevemece=iesv~ vecees jeIeJeee kes ceOegj ieerle
kee mJej, peeIees<eeW keer DeeJeepe leLee hetpeheeo iegosJe
keer emeVeJeove PeeBkeer Deepe meYeer kees ke=leeLe& kej jner
Leer~ hetpeve mes efveJe=e nesves Jeeues iegyeefnve-YeeFeeW kees
emeeo efJeleefjle efkeee pee jne Lee Deewj eerjececev$e keer
oer#ee uesves JeeueeW kees hebefeye Ke[e efkeee pee jne
Lee, Deepe FvnW oer#ee ueskej eerjeIeJe heefjJeej kee meefee
meome nesvee Lee~ meYeer ceW DeodYegle Glmeen DeefveJe&eveere
efJevecelee Yejer Leer~ nes Yeer keeeW veneR Gvekes meccegKe Ssmes
meodiegosJe efJejepeceeve Les efpevekes mebkeuhe yeue mes Deveske
mesJee ekeuhe eue jns nQ, efJee kee Devet"e efJekeueebie
efJeeefJeeeuee eue jne nw Deewj npeejeW-ueeKeeW heefjJeejeW
ceW YeieJeodYepeve ceW eJe=efe nes jner nw~
Devle ceW npeejeW iegyeefnve-YeeFeeW leLee Oece&esceer
cenevegYeeJeeW kees Yeespeve emeeo kejeee ieee Deewj meye
meeebkeeue nesles nesles Deheves ievleJe kees emLeeve kej
ieS~
(30)
cegjeoeyeeo ceW eerjecekeLee keer Dece=leJe<ee& nesieer

DeeOeeeflceke peiele kes osoerheceeve mete&
Oece&eeJeleea eerefe$eketleguemeerheer"eOeerej peieodieg
jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe kes
eercegKe mes njske=<Ce mesJeeveeme meefceefle, cegjeoeyeeo kes
leJeeJeOeeve ceW 6 efmelecyej efove jefJeJeej mes 14 efmelecyej
2009 meesceJeej leke eerjecekeLee keer Dece=leJe<ee& nesieer~
veJeefoJemeere Fme jecekeLee kee mecee nesiee- meeeb 6
yepes mes jeef$e 10 yepes leke~ mLeeve- kecheveer yeeie,
cegjeoeyeeo (G0e0)~
Fme keLee keer efJeMeeue YeJekeueMe MeesYeeee$ee
6 efmelecyej jefJeJeej kees oeshenj 2 yepes mes efJeOeeeke
efveJeeme, yeepeeriejeve (cegjeoeyeeo) mes eejcYe nesieer~
meefceefle kes heoeefOekeeefjeeW SJeb meYeer meomeeW kee hetCe&

eeeme nw efke en keLeecevoeefkeveer peveceeveme kee DeJeMe
keueeCe kejsieer~
efJeMes<e Fme keLee keee&ece kee mebmkeej er0Jeer0 ewveue
hej meerOee emeejCe nesiee~
jeef$e ceW eefleefove 10 yepes mes Yeespeve YeC[eje Yeer
euesiee~
mecheke&met$e
keeee&uee- S 159 DeeefMeeevee, cegjeoeyeeo (G0e0)
cees0- 09837095600, 09412245588,
09412245920, 09927800759
keee nes cesjs legce yeeyee
eerceleer
efyevog Yeejepe
keee nes cesjs legce yeeyee leguemeer kewmes ceQ yeleueeTBieer

eeCeeW kes Yeer eeCe nes legce ejCeeW ceW MeerMe veJeeTBieer
vee jeles legce eerceeveme pees eerjece kees kewmes peeveleer ceQ
vee kenles pees eerjece keLee eerjece ceQ vee Devegjeieleer ceQ
efoJe eerceeveme jekej legceves eeCeeW hej Ghekeej efkeee
jece esce keer Jej<ee kejkes peerJeve kees DeeOeej efoee
oe kes veerjme ceLeue ceW Dece=le yeve kes legce yejmes nes
pevceeW keer heeme yegPeekej kes ceve ner ceve ceW legce nj<es nes
eefle Ghekeej cew keee kej heeTB eefle heue legcekees efveneBieer
eerjece kes ejCeeW mes Yeer henues legcekees ceQ MeerMe veJeeTBieer
evove le nQ eer jeIeJe pees Meerleue Deewj cebo meceerj nes legce
Deevevo kes Ieve nQ jece eefo le=ef<ele eeCeeW kes veerj nes legce
legcejer ke=hee mes Dees cesjs yeeyee jeIeJe kes iegCe ieeTB ceQ
hej os oes cesjs Yeesues yeeyee jece esce hee peeGB ceQ
(31)
hetpeheeo peieodieg peer keer efmebieehegj ee$ee mecheVe

eer
efJeosMeeW ceW yemes efnvog peveceeveme kees mJekele&Je

DeLeJee mJeOece& kee GheosMe kejves kes GsMe mes SJeb
efJekeueebie yeefnve-YeeFeeW keer mesJee kes efueS meneesie
Deefpe&le kejves nsleg efJeosMeee$ee hej ieS hetpeheeo peieodieg
jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe yengle
emeVe nQ Deheves GsMe keer hetefle& nesles osKekej~
efJeiele 18 petve 2009 kees hetpeheeo peieodieg
peer kes meeLe hetpee yegDee peer ([e0 kegceejer ieerleeosJeer
efceee) cesjer Oece&helveer eerceleer megOee ieie& SJeb Fve hebefeeeW
kee uesKeke ceQ ieeefpeeeyeeo ceW euele efJeceeve keesueenue
nesF&~ pee jIegJeerj kenQ meye keesF&~~ Fme mecheg mes
eermegvojkeeC[ kee hee" kejves kes heeeled SkeeoMeer
ele kee hegCe ueskej veF& efouueer mes efmebieehegj kes efueS
G[ ieS~ hetpeheeo iegosJe lees Deheves pehe-efveece ceW
Jemle nes ieS Deewj mecee-mecee hej emeVecege ceW
nceejer Deesj ke=heeef kej uesles Les~ FOej hetpee yegDee
peer Deewj nce oesveeW heefle helveer hetpeheeo peieodieg peer
kes meeLe ee$ee kejves kes meewYeeie kees meesekej Deeveefvole
nes G"les Les~ nce efmebieehegj hengBes~ Deveske Oecee&vegjeieer
cenevegYeeJeeW ves nce meyekee mJeeiele efkeee~ hetpeheeo
Deeeee&eer leLee hetpee yegDee peer mes efveOee&efjle mLeeve
hej efJeeece kejves keer eeLe&vee keer ieF&~ nce oesveeW Deheves
ceOeceheg$e efee efveefleve ieie& SJeb heg$eJeOeg meewYeeieJeleer
eeeeer kes DeeJeeme hej eues ieS~ meeebkeeue keLee kee
eejcYe ngDee~ DeeeespekeeW ceW Glmeen Lee YeeieJele keLee
eJeCe kee Deewj hetpeheeo iegosJe ceW Deelegjlee Leer
YeeieJele keLee eJeCe kejeves keer~ efJeMeeue SJeb ce_e
hej yeves Deemeve hej Deemeerve Les efJeeefJeue#eCe efJeYetefleheeo
iegosJe Deewj jbie ceW efoKeeF& os jns Les Deveske ieCeceeve
meJexMe ieie& ieeefpeeeyeeo
cenevegYeeJe kes meeLe Oece&esceer cenevegYeeJe~ hetpeiegosJe

ves keLee kes ceOe ceW keYeer DeJeOeer ieerle, keYeer
cewefLeueerieerle, keYeer Yeespehegjer Yee<ee kee ueeefuele Deeefo
ceW peye Deheves heejs meerleejece YeieJeeve kees ieeee leye
eeslee Petce G"s, efJeYeesj nes G"s~ eesleeDeeW kes cegKeceC[ue
kees osKekej ueielee Lee ceevees Jes FmeerefueS lees emeVe nQ
ner efke YeieJeeved keer ogue&Ye keLee eJeCe kej jns nQ
Fmemes Yeer DeefOeke YeeJegke FmeerefueS nQ efke Gvekes heejs
Yeejle mes Ske Ssmes efJeue#eCe Deeeee&eer heOeejs nQ pees
YeieJeled keLeeDeeW kes cece&%e nQ~ mejue megyeesOe Deewj
Deheveer ceele=Yee<ee ceW efveefce&le hetpeheeo peieodieg peer kes
ieerleheoeW leLee YepeveeW kees megvekej eleske eeslee Oevelee
kee DevegYeJe kejlee Lee~
keLee kes efJeeece efoJeme hej efmebieehegj kes je^heefle
Sme0 Deej0 veeo&ve cenesoe mehelveerke heOeejs~ Gvekeer
hetpeheeo peieodieg peer kes eefle DeefleMee efJevecelee
oMe&veere Leer~ Yeejle mes efmebieehegj hengBes hetpemevle
efJepeekeewMeue peer cenejepe Yeer keLee eJeCe kejves kes
efueS yeemeve ceW osKes ieS~ hetpeheeo iegosJe ves jengue
jes[ veeceke hegmleke kee Yeer ueeskeehe&Ce efkeee~ Fmekes
uesKeke-GejeosMe kes eerMecee& peer nQ~ Yeejle ueewves
hej meJe&eLece hetpeheeo iegosJe ves Yeejle ceelee kees
meeebie eCeece efkeee, heeeled nefjej ceW iebieemveeve kes
heeeled ner DeVepeue enCe efkeee~
GuuesKeveere nw efke 19 efmelecyej mes 27 efmelecyej
2009 leke vewefce<eejCe leerLe& ceW Deeeesefpele YeeieJele
keLee eJeCe kejves kes efueS efmebieehegj mes Yeer Deveske
epeceeveeW ves Deheveer mJeerke=efle oer nw~
(32)
Jko.k 'kqDYk i{k@lw;Z nf{k.kk;u] o"kkZ _rq
frfFk
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
iwf.kZek
iwf.kZek
okj
u{k=
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
ewy
iwokZ"kk<+k
iwokZ"kk<+k
m"kk
Jo.k
fnukad
2
3
4
5
6
vxLr
vxLr
vxLr
vxLr
vxLr
ozr ioZ vkfn fooj.k
&
lkse iznks"k ozr
&
j{kkcU/ku] laLd`r fnol] lR;ukjk;.kozr
iwf.kZek frfFk dh o`f) iapd izkjEHk jkr 3@7 ls
Hkknzin d`".k i{k@lw;Z nf{k.kk;u o"kkZ 'kjn~ _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
vekoL;k
okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
u{k=
/kfu"Bk
'krfHk"kk
iw 0 Hkk0
m0 Hkk0
jsorh
vf'ouh
Hkj.kh
d`frdk
jksfg.kh
e`xkf'kjk
e`xkf'kjk
vknzkZ
iquoZlq
iq";
'ys"kk
fnukad
7 vxLr
8 vxLr
9 vxLr
10 vxLr
11 vxLr
12 vxLr
13 vxLr
14 vxLr
15 vxLr
16 vxLr
16 vxLr
17 vxLr
18 vxLr
19 vxLr
20 vxLr
ozr ioZ vkfn fooj.k

&
&
Jhx.ks'k prqFkhZ ladV pkSFk
&
iapd lekIr 11@17 jkr dks
gy"k"Bh
Jhd`".ktUek"Veh ozr LekrZ
Jhd`".ktUek"Veh ozr oS".ko
uUnksRlo xksdqy] Hkkjr LorU=rk fnol
flags lw;Z&lakfUr fnol
t;k ,dkn'khozr lcdk
oRl }kn'kh
HkkSe iznks"k ozr
&
dq'kksRikfVuh vekoL;k
Jko.k 'kqDy i{k@lw;Z nf{k.kk;u] o"kkZ _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
u{k=
e?kk@iwQk
m0Qk0
gLr
gLr
fp=k
Lokfr
fo'kk[kk
vuqjk/kk
T;s"Bk
T;s"Bk
ewy
iwokZ"kk<+k
fnukad
21
22
23
23
24
25
26
27
28
29
30
31
vxLr
vxLr
vxLr
vxLr
vxLr
vxLr
vxLr
vxLr
vxLr
vxLr
vxLr
vxLr
ozr ioZ vkfn fooj.k
pUnzn'kZue~
&
okjkg vorkj&gfjrkfydk rht
Jhx.ks'k prqFkhZ ozr prqFkhZ frfFk dk {k; gSA
_f"k iapeh ozr
lw;Z "k"Bh ozr
&
JhnqxkZ"Veh
Jhjk/kk"Veh v"Veh frfFk dh o`f)
&
&
in~ek ,dkn'kh ozr lcdk

Je<e& 13
pevelewkeeced~
Deiemle 2009 (4, 5 efmelecyej kees esef<ele)
mecheeoke
cees0- 09971527545
menmecheeoke
otjYee<e 01202767255, cees0-09868932755
eyevOe mecheeoke
01202756891, cees0- 09810949921
meneesieer ceC[ue
(ceeefmeke he$e)
Debke-12

-07670265478, 05198- 224413
otjYee<e-01334260323
otjYee<e-02812364465

cees0- 09971527545
(2)

fo"k;kuq ef.kdk
e lafo"k;
1. mecheeokeere
4. eervewefce<eejCeleerLe& kee cenlJe
6. eervewefce<eejCe leerLe& ceW 1008....
7. ceevemeese efJeeefvee keer Meeeerelee
8. ieesmesJee keefjes Deewj je^ kees......
10. meeOeg heg<e kes ue#eCe
11. Oece&MeeeeW ceW DeeejCeere metefeeeB
12. en oeie efceevee ner nesiee
13. keefuekee oMekeced
ys[kd
ceevemece=iesv [e@0 yepesMe oeref#ele
hetpe mJeeceer eesiesejevevo peer mejmJeleer
emlegefle-[e@0 Gvces<e jeIeJeere
-
i`"B la[;k
3
4
8
10
11
12
13
17
21
23
26
30
31
32

Deepeer
J
eve
hevn Je<eeae
100/7 - Mkd dh ?kks j vO;oLFkk ds pyrs ges a nks " kh u le>s a A ges a vkS j vkidks Jeeef<e&ke
blh ifjfLFkfr es a îw T ;ikn txn~ x q # th* dk d` i k iz l kn f'kjks / kk;Z djuk gS A
&lEiknde.My
mecheeokeere-
(3)
YeeieJele keLee megKe Deewj Meeefvle osleer nw

(Fme yeej vewecf e<eejCe ceW DeJeMe megevf eS)
YeieJeeved keer YeefeYeeieerjLeer npeejeW Je<eeX mes eJeeefnle kejves Jeeuee eerceodYeeieJele cenehegjeCe eesieerv cegveerv
Deceueelcee cenelceepeve kes keC" kee nej nw~ ener evLejlve YeieJeeved kee De#ejeJeleej nw~ Jew<CeJeeW kee Oeve nw
YeeeW kee peerJeve nw~ Fme evLe kes De#ej De#ej keer Yeejleere meceepe ceW hetpee nesleer nw~ DeOesleeDeeW eje Fmekes
DeeKeeveeW kee DevegmevOeeve neslee nw~ npeejeW Je<eeX mes ueeKeeW kejes[eW cenevegYeeJe Fme evLejepe keer keLeeDeeW kees
kenkej peneB Dehevee peerJeve Oeve kejles Dee jns nQ JeneR Deveske leJeoMeea ceveer<eer cenevegYeeJe Yeer eerceodYeeieJele
keLee megveekej ueeskeeshekeej kejles Dee jns nQ~ Meyoevlej mes kenW lees YeeieJele keLee YeeeW keer JeLee kees ve kejkes
leLee GvnW efvece&&ue kejkes YeieJeeved keer Yeefe YeeieerjLeer ceW mveeve kejeleer jnleer nw~ Fme ceneevLe ceW %eeefveeeW kees
efoJe%eeve, efJe%eeefveeeW kees iet{eLe&efevleve, meeOekeeW kees meeOevee kes oMe&ve nesles nQ~
Deepe DeeOeeeflceke peiele ceW jeceeeCe Deewj YeeieJele keer keLee keer yenguelee nw~ Deveske meeOeke YeeieJele
keLee kenkej meoeejCe Deewj mebmkeejeW keer efMe#ee kes efMeefJej ueiee jns nQ~ Ssmee mekeejelceke kejvee Yeer eeefnS~
efkevleg Oeeve jKeves keer yeele nw efke eerceodYeeieJele cenehegCe megveves megveeves JeeueeW kes efueS pees efveoxMe YeieJeeved
JesoJeeme peer ves efoS nQ Gvekee DeefOeke mes DeefOeke heeueve kejvee eeefnS~ keLeeJeeekeeW kees eeefnS efke YeieJeeved
kees efjPeeves kes efueS keLee kenW eesleeDeeW keer Jeen-Jeen uetves kes efueS veneR~ cetuekeLee mes efvejvlej peg[s jnkej
keLee kenW Deheves Jeefe eMebmee kes mebmcejCe, Mesj, Meeejer, ieerle, keJJeeueer Deeefo mes yeeW~ iebieepeue ceW iej kees
efceueevee Gefele veneR leLee mecevJee veneR kene pee mekelee~ YeieJelesce ceve, JeeCeer Deewj kece& ceW eefo eJeeefnle
neslee nw lees keLeeJeee Deewj eeslee oesveeW Oeve nes peeles nQ~
hejce meewYeeie kee efJe<ee nw efke Jele&ceeve egie ceW efJeeefJeue#eCe Deehleheg<e-ceneheg<e eerefe$eket
leguemeerheer"eOeerej peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe Ssmes YeeieJelekeLeeJeeme nQ efpevekes
peerJeve kee eleske eeme YeieJeod efJeeeme mes hetefjle nw, efpevekees YeeieJele peer keer eleske hebefe kee efvele
DevegmevOeeve efme nw, efpevneWves YeeieJele peer keer eeeesheJesMemLeueer eerMegkeleeue leerLe& ceW Deheves DeejeOeosJe
YeieJeeved eerjece kees ner YeeieJelekeLee kee cegKe epeceeve yeveekej efoJeYeeJeeW keer YeeieerjLeer eJeeefnle keer nw
Gvekes eercegKe mes eLeceyeej eervewefce<eejCe leerLe& ceW eerceodYeeieJele keLee kee Deeeespeve efkeee ieee nw~ JebMehejcheje
mes eehle keLee kenves kee DeefOekeej je^ Deewj Oece& kes DeejeOeve kee efJeeej efpevekeer keLeeDeeW kee efJeefMe
Deeke<e&Ce neslee nw Gve hetpeheeo peieodieg peer kes eje mecheVe nesves Jeeueer 1008 eer ceod YeeieJele keLee kes
efJeMeeue SJeb YeJe Deeeespeve ceW Yeeie ueskej Deehe meYeer DeKeC[ hegCe eehle kejW-Ssmeer nceejer efJevece eeLe&vee nw~
vecees jeIeJeee~ (ke=heee ceesyeeFue hej ner mecheke& kejW)
eOeeve mecheeoke
(4)
ns Oece&%e ns DeMejCeMejCe heefjkeefuelejepeerJeejCe

ef J eeYeenjCe cew e f L eueer k eC"eYejCe keejCekejCe
leejCelejCe DekeejCekeCeeJeCeeuee efJeMegefevcee
mekeueiegCeieCeefveuee mejkeej! ceQves Deye Deehekees peeve
efueee Deewj ceQves Oece& kee Yeejer GuuebIeve efkeee nw
hejvleg ns jeIeJe! Deehekeer Oece&meefccelee JeeCeer kes eje
ceQves meye keg mecePe efueee nw Deye ke=hee kejkes cesje
heeueve keerefpeS~
Deye veeLe keefj kevee efyeueeskeng osng pees yej ceeBieGB~
pesenf b peesevf e pevceeQ kece&JeMe lenB jece heo DevegjeieG@B ~
en levee cece Mece efJevee yeue keueeCeeo eYeg ueerepf eS~
ieefn yeeBn megjvejveen Deeheve oeme Debieo keerepf eS~~
ceQ efpeme Yeer eesefve ceW pevce uetB JeneB Deehekes ejCeeW
ceW cesje esce yevee jns~
ce eelceevecenb Meeses ve leejeb ve e yeevOeJeeved~
eLee heg$eb iegCepescebieob kevekeebieoced~~
cegPes mJeeb hej keesF& Meeske veneR nw~ ceQ lees Oeve nes
ieee, leeje kes efueS Yeer cegPes keesF& Meeske veneRr nw~ leeje
kees ceQ Deehekes ejCeeW ceW meeQhe jne ntB~ yeeefue YeieJeeve
jece mes ken jne nw efke leeje kees meBYeeefueesiee, FvnW
megeerJe keer j#ee ceW kej oerefpeS, megeerJe kees es Gefele
meueen oWieer~ Deepe meceepe ceW yengle YeeefvleeeB hewueer
ngF& nQ Gvekee efvejekejCe yengle DeeJeMeke nw~ eLece lees
yeeefue kees eerjece ves efhekej veneR ceeje Lee otmejs,
megeerJe ves leeje kees helveer yeveekej veneR jKee Lee cesje
Ske evLe DeYeer hegve cegefle nesves kees nw megeerJe keer
kegeeue Deewj efJeYeer<eCe keer kejletle GmeceW ceQves meYeer
YeeefvleeeW kee efveJeejCe SJeb Fme ekeej kes meYeer eMveeW

kee meceeOeeve efkeee nw~ megeerJe ves leeje kees ceeB kes
meceeve jKee Lee~ jeceeefj$e hej cetKeeX kee efkelevee
uee_ve nw? Deewj efJeYeer<eCe ves Yeer cevoesojer kees ceeB kes
meceeve ner jKee Lee~ he=LJeer Yeer jepee keer helveer nesleer nw
lees jeJeCe kes eje Yege he=LJeer kee efJeYeer<eCe Yeesie kej
jns nQ~ meesefees leeje pewmeer ceefnuee pees jeIeJesv peer kes
ejCeeW ceW Dee ieF& Jen keee heeflele nesieer? leeje peer ves
jeIeJe peer kees osKee Deewj kenelJeceecesee
ogjemeoe
efpelesefveeesece
Oece&kee~
De#eerCekeerefle&e
efJee#eCee
ef#eefle#eceeJeeved #elepeeshecee#e~~
ns jIegvevove! Deehe Deecese osMekeeue Deewj Jemleg
keer meercee mes jefnle nQ Deehekees heevee yengle keef"ve nw~
Deehe efpelesefve Deewj Gece Oece& kee heeueve kejves
Jeeues nQ~ Deehekeer keerefle& keYeer ve veneR nesleer Deehe
otjoMeea SJeb he=LJeer kes meceeve #eceeMeerue nQ Deehe
keceueves$e nQ~ pees leeje jIegveeLe peer kes eefle Flevee esce
kejleer nw Jen keee keYeer JeefceeeefjCeer nesieer? leeje
keewve nw? leeje ceW meerlee peer kee lee Deewj jece peer kee
je nw~ leeje kees oesveeW keer ke=hee eehle nw~ leeje
hebekeveeDeeW ceW nw Deewj cevoesojer Yeer~ Ske yeej nce
YeieJeeve kee oMe&ve kejves kees lejmeles nQleeje efyekeue osefKe jIegjeee
oervn %eeve nefj ueerveer ceeee~
Ghepee %eeve ejve leye ueeieer
ueervnsefme hejce Yeieefle yej ceeBieer~
peye hejceelcee efpemes %eeve os jns nQ, hejceelcee
efpemekeer ceeee kee njCe kej jns nes leye keee Jen
De%eeveer kes eje ceesefnle nesieer? meerlee peer ves kene lees
nwDe%eevesveeJe=leb %eeveb lesve cegeefvle pevleJe~
ue#ceCe peer kes ejCeeW ceW Deeves ceW leeje kees keesF&
ueppee veneR ueieer~ keeeWefke ue#ceCe peer hejce Jew<CeJe
nQ~ pees ue#ceCe peer Methe&CeKee kes veeke keeve kee
mekeles nQ, eefo leeje JeefYeeeefjCeer nesleer lees leeje kees
osKekej keee ue#ceCe kees eesOe ve Deelee~ Fmeer keejCe
yeeefue ves YeieJeeve eerjece mes kene efke megeerJe keer
meneelee ceW FvnW jKe ueerefpeS leeje pees kenWieer Gmes
megeerJe ceeveWies lees Fvekee keueeCe nesiee~ ener ngDee
Debieo kes efJe<ee ceW keee keB? yeeefue ves eeLe&vee keeren levee cece Mece efJevee yeue
keueeCeeo eYeg ueerefpeS~
ieefn
yeeBn
megjvejveen
Deeheve oeme Debieo keerefpeS~~
yeeefue kee mebmkeej kejkes leeje ves efJeueehe efkeee~
YeieJeeve ves leeje kees mecePeeee Deewj kene Deehe efevlee
ve kejW YeieJeeve keer ener Fe Leer~ leeje kees %eeve
ngDee leye eerjece ves kene Deehe megeerJe keer j#ee keerefpeS~
Deehekees meerlee peer kes Yeer oMe&ve neWies Deehe heefle kes
meeLe peefueS cele~ nvegceeve peer ves kenelele kee_eveMewueeYeYemleCeeke& efveYeeveve~
DeyeJeerled ee_peefueJee&keeb nvetceeve ceeleelcepe~~
mejkeej! Deehe heOeejW Deewj megeerJe peer kee
jepeeefYe<eske kejeeW~ Deehe Yeer Fme jceCeere heJe&leieghee
(5)
efkeef<kevOee ceW heOeejves keer ke=hee kejW Deewj megeerJe peer

kees jepe kee mJeeceer yeveekej JeevejeW kee n<e& ye{eeW~
nvegceeve peer kes Ssmee kenves hej Me$egDeeW kee mebnej kejves
Jeeues Deewj JeeCeer ceW kegMeue eer jIegveeLe peer ves nvegceeve
peer mes keneelego&Me mecee meewce eeceb Jee eefo Jee hegjced~
ve eJes#eeefce nvegceved efhelegefve&oxMeheeueke~~
ns nvegceved! meewce! ceQ efheleeeer keer Dee%ee kee
heeueve kej jne ntB Dele eewon Je<eeX kes hetCe& nesves leke
efkemeer eece ee veiej ceW eJesMe veneR keBiee~ legcneR
JeevejeW kes meeLe efceuekej megeerJe kees jepeeefYe<eske kejeDees
meeLe ceW ue#ceCe peer kees nvegceeve peer kes meeLe Yespe
efoee~ megeerJe kees jepee yeveeee Deewj Debieo peer kees
egJejepe yeveeee~ Mejod $e+leg Deeves hej eerjece ves osKee
efke DeekeeMe efvece&ue nw~ ve keneR efyepeueer keer ie[ie[en
nw Deewj ve cesIeeW keer Iee nw~ meye Deesj meejmeeW keer
yeesueer megveeF& osleer nw~ en osKekej eYeg eerjeceDeemeerve heJe&lemeees nsceOeelegefJeYetef<eles~
Meejob ieieveb Jee peieece cevemee efeeeced~~
Deevevokevo YeieJeeve eerjece eerue#ceCe kes meeLe
heJe&le hej efJejepeceeve nes jns nQ~ Mejlkeeueerve mJe
DeekeeMe kees osKekej efeee meerlee peer kes eefle Gvekee
ceveheer ceOeghe euee ieee~ heefjhetCe&lece hejelhej hejceelcee
hegjeCeheg<eesece cewefLeueerceveesjce JesoJesoevleJese
meiegCemeekeej Meer<e&kegmegcemegkegceej keewmeueekegceej
osneYeeefJeefpelekeesefkeesefceej hejceesoej hejceheeJeve
ke=heeketheej leOejefCeYeej eerceodjeIeJesvmejkeej keer
ke=hee nceejs Thej Deehe meye hej yejme jner nw~ cegPe hej
lees efJeMes<e yejme jner nw~ ceQ lees ener ken jne ntB pewmee
efke keekeYegMegefC[ peer ves ie[ peer mes kene Lee-
(6)
Deepeg Oeve ceQ Oeve Deefle peeefhe meye efJeefOe nerve~

efvepe peve peeefve jece ceesefn mevle meceeiece oerve~~
Deepe mevle meceeiece nw mevleeW kes yeere ceW Deevevo
nes jne nw~ ceQ Deheves hetjs eeCeeW kees ueieekej Fme keLee
kees emlegle kej jne ntB~ efJeeece veece kee keg Yeer veneR
nes heelee~ yengle mes ueesie ncemes ogKeer Yeer nes peeles nQ
eqke peieodieg peer efceueles veneR nQ~ yengle mes mevle Yeer
DeemeVe nes peeles nQ~ Ievs keer keLee Deewj
JeJeefmLele he ceW keLee kenvee cegPe pewmes Jeefe kes
efueS Lees[e keef"ve lees nw ner~ hej Deehe efveYeJee jns nQ
Deewj nce efveYee jns nQ~ henues meesee Lee efke Ske mecee
keLee kenWies hej cenejepe peer ves kene Lee efke ke=heee
oesveeW mecee kenW Deye Dee ueie jne nw~ eeeMe
Deye cesjer keLee OeeceeW kes Deefleefje oes yeej veneR ngDee
kejleer~ Ske lees he{ves he{eves kee Deewj efJeeefJeeeuee
kee keee& yengle jnlee nw~ en lees cesje Dehevee Iej nw~
Ske yeej cegPes efhej eerjeceeefjleceeveme megveeves kee ceve
nw hej Jen DeYeer peuoer veneR nesieer~
eerjeceeefjleceeveme Deye leye megveeGBiee peye oes
keee& het C e& nes peeeW i es ~ Ske lees leye peye ceQ
eerjeceeefjleceeveme keer veew KeC[eW ceW JeeKee hetjer kej
uetBiee Deewj otmeje keee& Gleves ner efoveeW ceW peye eerjece
pevce Yetefce kee ceefvoj yevekej hetCe&leee mecheVe nes
peeeiee~ leye efveefele he mes eerjecekeLee Deehekees
peuoer kejveer he[sieer~ nceejs Ske mevle efce$e nQ Jes kenles
nQ efke Deehekeer keLee lees nesleer ner jnleer nw~ ceQ eneB
keLee kenves oew[kej Deelee ntB~ nceeje keee& gleefJeueefcyele
nesvee eeefnS~ DeLee&led mebmeej kee keee& lees gle (MeerIe)
efveyeeDees Deewj YeieJeeve kes keee& (keLee) ceW Oeerjs
Oeerjs PetcePetcekej (efJeueefcyele)Deevevo uees~ nce Yeer
meebmeeefjke keee& peuoer efveyeeles nQ Deewj YeieJeeve kes

keee& Deevevo mes kejles nQ~ Deehe ueesie DeeMeerJee&o oW efke
oesveeW keee& hetCe& nes peeeW efhej Petcekej eerjeceeefjleceeveme
nes peee~ Deepe cegKe epeceeve ncemes efMekeeele kej
jns Les~ ken jns Les cenejepe! Deehe iepeye kejles nQ~ ceQves
hete efke ceQves keee iepeye kej efoee lees Jes yeesues efke
cegKe epeceeve lees Deeheves ncekees yevee jKee nw~ hej
Deehe megveeles mevleeW kees nQ~ DeYeer peye nce ceefvoj keer
Deesj pee jns Les lees Ske mevle ves ncemes kene efkeefJeJele&lesLe&YeeJesve eefeee peielees ele Fme hej Deehemes
megveves keer Fe nw~ leye ceQves peuoer ceW kene efke ee lees
Deehe cesjer ke#ee ceW Dee peeDees leye megveeeWies ee meeebkeeue
megveeeWies keeeWefke en Yet<eCe kee emebie nw~ hej Fmeer
emebie ceW megveeles nQ efke YeieJeeve jece megeerJe kees
jepeeefYeef<ee kejkes Debieo kees egJejepe yeveekej
eelegcee&me efyelee egkes nQ~ megeerJe Dee vener jns nQ~ ener
lees YeieJeeve keer ueeruee nw~ mevle peer kee eMve en efke
Deehe lees heefjCeeceJeeo kee meceLe&ve kejles nQ eneB
efJeJele&Jeeo kene ieeeeerue#ceerjceCeb veewefce ieewjerjceCeefheCeced~
mheesheb e lelmeJe peieosleod efJeJele&les~~
Ske Deewj Yeer kene ieee nwDeveeefoefveOeveb yee MeyolelJeb eo#ejced~
efJeJele&lesLe&YeeJesve eefeee peielees ele~~
Jeekeeheoereced kee henuee Mueeske nw~ Fme efJe<ee
ceW JeneB keesF& ie[ye[ veneR meesevee eeefnS~ keeeWefke
JeweekejCe Yeer efJeJele&Jeeo veneRr ceevelee~ efJeJele&les ceeves
efJeMes<esCe Jele&les~ efpeme hejceelcee mes DeLe&YeeJe eje heoeLe&
kes he ceW peiele keer eefeee efJeefMe he mes eJe=e
nesleer nw~ GmeceW JewefMee neslee nw~ nceejs he#e kee lees en
meceLe&ve veneR nw~ Ske ner efeoefeodefJeefMe yee keejCehe
ceW lees hejce Jeesce ceW efJejepeceeve nes peelee nw hej keee&he
ceW eneB hej heefjCele nes peelee nw~ keeeWefke yee oes heeW
ceW eleerle neslee nw~
Gmekees keejCeyee keefnS DeLeJee met#ce yee Deewj
mLetue yee ken ueerefpeS pees Yeer Deehe kenvee eenW~ hej
DeLe&YeeJe mes heoeLe& kes he ceW hejceelcee eke nesles nQ,
heefjCele nesles nQ- leled me=dJee leosJeevegeeefJeMeled DeLee&led
peiele keer jevee kejkes YeieJeeve peiele ceW ner eefJe nes
iees, Devleee&ceer he ceW YeieJeeve peiele ceW eefJe nes
iees~ FmeefueS YeieJeeve peiele ceW Yeer nQ Deewj peiele kes
yeenj Yeer nQ~ pewmes Deeheves jmeieguuee osKee nw jmeieguues
ceW yeenj Yeer jme neslee nw Deewj Yeerlej Yeer jme neslee
nw Gmeer ekeej yee peiele ceW Yeer nw Deewj peiele kes
yeenj Yeer nw~ YeieJeeve peerJe kees es[kej jn ner veneR
mekeles Gvekee peerJe kes meeLe DeefJeveeYeeJe mecyevOe nwFob efn efJeeb YeieJeeefveJeslejes
elees peielmLeeveefvejesefOe mebYeJee~
leef mJeeb Jeso YeJeebmleLeeefhe Jew
eeosMecee$eb YeJelees efveoefMe&leced ~~
YeeieJele 1/5/20
Fmeer ekeej Gheefve<eo ceW kene Yeer ieee nw- ele
KeefuJeceeefve Yetleeefve peeevles esve peeleeefve peerJeefvle ele
eevleefYeefJeMeefvle leod efJeefpe%eememJe~ FmeerefueS efJeJele&
lees efkemeer Yeer cetue hej veneRr nw~ peiele kee efJeJele&Jeeo
efkemeer Yeer cetue hej mecYeJe veneR nw~ eefo keesF& efJeJele&Jeeo
efme kejvee eenlee nw lees Gmemes eMve neslee nw efke
heefjCeeceeled kees keneB ues peeDeesies~ Dele eneB eer
Mebkejeeee& ves met$ekeej kes meeLe Deleeeej efkeee nw~
FmeefueS ceOegmetove mejmJeleer mJeeb en yeele mJeerkeej
kejles ngS kenles nQ-
(7)
vemleewefce leb
JeemeceMes<eceLe
ees yeemet$ewjefhe vees yeyevOe~
efJeveeefhe lew mebkeefueleeefKeueeLe
leb Mebkejb veewefce megjsejb e~~
Gvekee kenvee nw efke ceQ Jeeme peer keer Jevovee lees
veneR keBiee keeeWefke Jes yeemet$eeW ceW hetje Jesoevle ve
ken mekes~ keeeW veneR ken mekes? Fvekeer yeele veneR
kener ener GvneWves ie[ye[ kej efoee~ GvneWves DewleJeeo
veneR kene nesiee ener ieueleer nes ieF&~ efhej efkemekee
Jevove kejesies? yeemet$eeW kes efyevee efpevneWves mechetCe& Jesoevle
ken [euee~ DeLee&led Mebkejeeee& hejcheje kes ueesie Yeer
mJeerkeejles nQ efke pees keg Jesoevle ceW Mebkejeeee& ves
kene Jen met$ekeej mes mencele veneR Lee ee met$ekeej
meccele veneR Lee~ yeemet$e hej Yee<e yengle ueesieeW ves
efueKee Deewj Fme Mejerj ves (ceQves) Yeer efueKee~ Deevevo
kej efoee Deehekee DeeMeerJee&o Lee~ yeemet$e kee peye
elegLe& DeOeee Deehe osKeWies~ lees heeeWies efke efkemeer Yeer
ekeej eer Mebkejeeee& kee DewleJeeo efme ner veneR nes
mekesiee~ es lees kenles nQ efke peerJe keer keesF& meee veneR nw
DeewheeefOekeer meee nw~ peerJe yee ner nw peyeefke
JeemleefJekelee ceW Yeesiecee$e meeceefueeled peerJe yee
keer kesJeue Yeesiecee$e ceW meceevelee kej mekelee nw~ meJe&$e
lees meceevelee kee eMve ner veneR G"lee~ meesMvegles meJee&ved
keeceeved men yeeCee efJeheefelesefle efJeheefelee yeeCee
men meJee&ved keeceeved DeMvegles DeLee&led peerJe YeieJeeve kes
meceeve Yeesie kej mekelee nw~ YeieJeeve pees Keeles nQ peerJe
kees Yeer efKeuee osles nQ hej YeieJeeve kee eerJelmeuee_ve
peerJe kees veneR efceue mekelee~ YeieJeeve kee Mee& peerJe
kees veneR efceue mekelee~ YeieJeeve keer meerlee peer peerJe
kees veneR efceue mekeleeR~
eceMe........
(8)
Fme ekeej Depevcee DeefJeveeMeer meyekes F&ej leye YeieJeeve kee DeJeleej neslee nw~ DeLeJee Oece& Meyo
YeieJeeve Deheveer Deeeefoveer Meefe kes meeLe peerJeeW hej celJeLeeae Deed elee mes yevee nw~ DeLee&led Oece& Deefmle
ke=hee kes hejJeMe neskej Deheves mJehe kees ve es[les Deefmceved Fefle Oece&~ leme Oece&me~ DeLee&led Oece&Jele
ngS keewmeuee Deeefo ceeleeDeeW kees efveefcee yeveekej eke peye peye Oece&Jeeved kees iueeefve nesleer nw leye leye YeieJeeve
nesles nQ~eer~~
kee DeJeleej neslee nw~ Fme Jeglheefe kee Yeer oMejLe peer
mebieefle- Deye Depeg&ve efhej eMve kejles nQ efke keer keLee kes ceeOece mes leguemeeroeme peer cenejepe meceLe&ve
Deehe keye DeJeleej uesles nQ? Fme hej YeieJeeve kenles nQ~ kejles nQ~ pewmes ceeveme ceW GvneWves oMejLe peer kees henues
eoe eoe efn Oece&me iueeefveYe&Jeefle Yeejle~ OejceOegjvOej keneOejce OeggjvOej iegveefveefOe ieeveer~
DeYeglLeeveceOece&me leoelceeveb me=peecenced~~
4/7
oe Yeieefle ceefle meejbieheeveer~~
je0ke=0Yee0 meeceeveeLe&- ns YejleJebMe ceW GlheVe
(ceeveme 1/187/8)
Depeg&ve! peye peye Oece& keer neefve nesleer nw Deewj DeOece&
hegve Deieues ner oesns ceWW Oece&OegjvOej cenejepe keer
kee DeYeglLeeve neslee nw leye leye ceQ mJeeb kees me=pelee ntB iueeefve kee Yeer JeCe&ve kejles nQ~ pewmesDeLee&led meiegCe meekeej he ceW eke kejlee ntB~
Ske yeej Yetheefle ceve ceeneR~
JeeKee- Deye eneB eMve en nw efke iueeefve
YeF& iueeefve ceesjs megle veeneR~~
Meyo n<e&ke #esceeLe&ke iuew Oeeleg mes efve<heVe neslee nw
ceeveme 1/189/1
Deewj n<e& neslee nw cetefle&ceeve ceW~ Oece&cetefle&ceeve nw veneR,
DeLeJee hegjeCeeW kes Devegmeej Oece& osJelee nQ Deewj
efhej YeieJeeve ves Oece&meiueeefve kewmes kene?
cetefle&ceeve Yeer~ FmeerefueS ee, cew$eer, oee, Meeefvle, hegef,
Gej- eneB n<e& Meyo kee cees<e kejkes #ece legef, efeee, GVeefle, yegef er efleleer#ee, #eeefvle leLee
Meyo kees neefve DeLe& ceeveves mes mebieefle yeve peeleer nw Fmeer cetefle& es lesjn Oece& keer heeflveeeB kener ieeer nQ~ SleSJe
ekeej eeeerve Yee<eerkeekeejeW ves JeeKee Yeer keer nw~ YeeieJele 2/7/6 ceW Oece& keer helveer cetefle& mes vejveejeeCe
ieesmJeeceer leguemeeroeme peer Yeer Fmekee meceLe&ve kejles kee DeJeleej kene ieee nw~ eLeenQOece&me
o#eogefnlee&peefve
cetlee
peye peye nesefn Oejce kew neveer~
veejeeCees
vej Fefle mJelehe eYeeJe~
yee{efn Demegj cene DeefYeceeveer~~
dJeelcevees YeieJelees efveeceeJeueesheb
leye leye eYeg Oeefj efyeyegOe mejerje~
osJemlJevehe=levee Ieeflegb ve
Meskeg~~
njefnb ke=heeefveefOe meppeve heerje~~
Yee02/7/6
ceeveme 1/121/6-8
Fme ekeej peye Oece& osJelee kees iueeefve DeLee&led
DeLeJee eneB mecyevOe ceW <eer nw DeLee&led peye peye Gvekes n<e& kee #ee nes peelee nw leye YeieJeeve kee DeJeleej
Oeeefce&ke kees Oece& kes mecyevOe ceW iueeefve nesleer nw leye neslee nw~ cesjer Fme JeeKee ceW Yeer ieesmJeeceer peer kee
meceLe&ve nw~
Deeflemee osKe Oejce keer iueeveer~
hejce meYeerle Oeje Dekegueeveer~~
ceeveme 1/184/4
DeLeJee enBe Oece& Meyo YeieJeeve kee Jeeeke nw~
Oeceex Oece& efJeoeb es efJe<Ceg meneveece ceneYeejle
2/67/46 ceW YeieJeeve ke=<Ce kes efueS ner Oece& Meyo
kee eeesie ngDee nw~ lelemleg Oeceexvleefjlees cenelcee
Fme he#e ceW le=leere ejCe ceW dJee Meyo kee DeOeenej
nesiee~ DeLee&led peye peye DeOece& kee DeYeglLeeve osKekej
cegPe Oece&he hejceelcee kees iueeefve nesleer nw leye ceQ
Deheves kees OeejCe kejlee ntB~ eneB Deelcee Mejerj kee
Jeeeke nw DeelceeMejerjer Fmekee en kees<e Yeer eceeCe
nw~ Fme he#e ceW DeLe& nesiee, ns YejleJebMeer Depeg&ve! peye
peye DeOece& kee DehejeYeJe osKekej Oece&he cegPe
hejceelcee kees iueeefve nesleer nw leye ceQ Deelceeveb DeLee&led
efvejJeefOeefvejefleMee keueeCeiegCeieCeefveuee, efJeMeg
meefeoevevo jmeOeve efoJe Mejerj keer jevee kejlee ntB~
me=peeefce kee leelhee& nw efke cesje Mejerj yeee veneR yeveeles
Deewj ve Jes yevee mekeles nQ~ Fmes ceQ Deheveer Fe mes
yeveelee ntB~ FmeerefueS ceeveme 1/292 ceW ieesmJeeceer peer
kenles nQefvepe Fe efveefce&le leveg ceeee iegveieesheej~~eer~~
mebieefle- Fmekes Devevlej Deehe keee kejles nQ?
Fme hej mJepeve heefj$eeCe hejeeCe veejeeCe kenles nQheefj$eeCeee meeOegveeb efJeveeMeee e og<ke=leeced~
Oece&mebmLeeheveeLee&e mecYeJeeefce egies egies~~4/8
je0ke=0Yee0 meeceeveeLe&- mevceeie&ieeceer meeOegDeeW
keer j#ee kejves kes efueS leLee ogeW kee efJeveeMe kejves kes
efueS leLee Jewefoke Oece& keer efJeefOeJele mLeehevee kejves
kes efueS ceQ eleske egie ceW eke neslee ntB~
JeeKee- heefj$eeCe kee DeLe& nw eejeW Deesj mess
j#eCe~ DeLee&led ceQ meeOegDeeW keer eejeW Deesj mes eejeW
YegpeeDeeW mes j#ee kejlee ntB~ eneB Oece& Meyo meveeleve
Oece& kee Jeeeke nw~ eneB en Oeeve osvee eeefnS efke
YeieJeeve mJeeb meefeoevevo Ieve nQQ~ Jes Deheves meodhe
(9)
mes meeOegDeeW kee heefj$eeCe kejles nQ, Deheves efeodhe mes

ogeW kee efJeveeMe kejles nw Deewj Deheves Deevevohe mes
Oece& keer mbemLeehevee kejles nQ~ egies-egies kee leelhee& nw
efke YeieJeeve eleske egie ceW DeJeleej uesles nQ~ keYeer
DebMeeJeleej lees keYeer hetCee&Jeleej~ DebMeeJeleej kes Yeer
leerve Yeso nesles nQ- eJesMe, DeeJesMe Deewj mhetefle&~ DeLeJee
YeieJeeve kenles nQ efke cesje hetCee&Jeleej $eslee Deewj ehej
Fve oes egieeW ceW eerjece Deewj eerke=<Ce kes he ceW neslee
nw~ FmeerefueS egies egies en efefe keer ieeer~ FvneR
oesveeW DeJeleejeW ceW hetJeexe leerveeW nsleg mebIeefle nes peeles
nQ~ pewmes eerjeceeJeleej ceW yeeueueeruee ceW meeOeg heefj$eeCe
Jeveueeruee ceW ogeW kee efJeveeMe Deewj jepeueeruee ceW Oece&
keer mLeehevee~ Fmeer ekeej eerke=<CeeJeleej ceW yepeueeruee
ceW meeOegDeeW kee heefj$eeCe, ceLegjeueeruee ceW og<eW kee
efJeveeMe Deewj eefjkee ueeruee ceW Oece& keer mLeehevee~
DeLeJee YeieJeeve keer eleske ueeruee ceW es leerveeW nsleg
efoKeeF& he[les nQ~ pewmes YeieJeeve eerjece keer yeeueueeruee
ceW efJeeeefce$e e%e j#ee mes meeOeg heefj$eeCe lee[kee kes
JeOe mes ogeW kee efJeveeMe leLee Deefnueesej leLee meerlee
mJeebJej mes Oece& keer mLeehevee~ Fmeer ekeej eerke=<CeeJeleej
ceW Yeer yepeueeruee ceW ieesJeOe&ve OeejCe leLee oeJeeefiveheeve
Deeefo mes meeOeg heefj$eeCe Deewj hetlevee Deeefo JeOe mes ogeW
kee efJeveeMe Deewj jemeueeruee mes Oece& keer mLeehevee~
Fmeerekeej oesveeW DeJeleejeW ceW YeieJeeve keer eleske ueeruee
ceW megefJe%e hee"ke Fve ueerueeDeeW kees osKe mekeles nQ~
Dele egies egies Meyo kee DeefYeeee nw efke ceQ $eslee ceW
oMejLe keewmeuee egieue kes eneB leLee ehej ceW eer
JemegosJe-osJekeer egieue kes eneB eke neslee ntB~ eneB
egie Meyo egieue kes DeLe& ceW nw FmeefueS cenekeefJe
keeefueoeme jIegJebMe cenekeeJe ceW egieue Meyo kes DeLe&
ceW ner egie Meyo kee eeesie kejles nQ~ Jeveb egieb
ejCeeespe&vekeelcepeeee~ DeLeJee eneB egies Deegies en
Dekeej kee eMues<e nw~ YeieJeeve kenles nQ efke ceQ keYeer
lees ceelee-efhelee egieue kees efveefcee yeveelee ntB Deewj keYeer
Deegie DeLee&led keYeer efkemeer kees efveefcee ve yeveekej
pevce ues ueslee ntB~ ~~eer~~
eceMe........
(10)

Delegefuele ceefncee Jeso keer leguemeer keervn efJeeej~

pees efvebole efvebeof le YeS efJeefole yeg DeJeleej~~
DeleSJe GvneR Jeso kees mecePeeves kes efueS eke
nges nQ mee#eeled Jeso keuheJe=#e kes heuemJehe ceW eerceod
JesoJeeme SJeb Megkeeeee& peer kees ceeOece yeveekej eerceod
YeeieJele YeieJeeved~ FmeefueS YeeieJele peer kes eLece
mkevOe kes eLece DeOeee kes le=leere Mueeske ceW
DeeMeerJee&oelceke cebieueeejCe kejles nges JesoJeeme peer
YeieJeeved ves nce meveeleve Oecee&JeuecyeerpeveeW kees Dee%ee
oer efke, Dejs YeeJegke jefmekees! Dehevee meewYeeie lees
osKees Ske megvoj Deece kee heue legce meyekes meeceves
Deekej GheefmLele nes ieee nw~ Jen efkemekee heue
nw? keuheJe=#e kee~ keewve mee keuheJe=#e? Jesohe
keuheJe=#e~ GmeceW yengle ceOegj mJeeo nw~ Gmekee
mJeeo lees Dece=le kees Yeer heerkee kej oslee nw keeeWefke
Jen Megkeeeee& he leesles kes cegKeejefJevo kes
efve<evoYetle hejceevevo eerke=<Ce escejme mes mechetCe&
nw~ Fmekees efheees, keeeWefke he=LJeer hej efiej kejkes
Yeer en heue efJeke=le veneR ngDee, hete veneR, FmeceW
he=LJeer keer Oetue veneR ueieer~ en heue Yeer nw Deewj
jme Yeer~ heue FmeefueS efke Fmekee Ske Deekeej
nw Deewj jme FmeefueS nw efke FmeceW Deve heueeW keer
YeeBefle ieg"ueer veneR nQ~ Deve heueeW keer YeeBefle
FmeceW efuekee veneR nw~ FmeerefueS heerles peeDees
heerles peeDees, leye leke efheees peye leke YeieJeeved
eerjeOeeke=<Ce kes ejCeeW ceW efJeueerve ve nes peeDees~

yeejcyeej efheees legcnW keesF& cevee veneR kejsiee~ eneB efheyele
kee eeesie kej jns nQ Deewj efheyele heeefCeveere JeekejCe
kes Devegmeej ueesd uekeej kes ceOece heg<e kes yengJeeve
kee he nw~ eteb efheyele legce meye heerles peeDees heerles
peeDees, efkeleveer yeej? cegng yeejcyeej efheees keesF& Deeheefe
veneR nw~ Deeueeb Deheveer uee kes hee&vle efheees,
uee kees Jeehle kejkes efheees, uee keer ceee&oe kes
meeLe efheees, heerles peeDees, keesF& veneR jeskesiee~ nce
meyekeer Yeeie keer eMebmee kejles nges JesoJeeme peer
Denes Meyo kee eeesie kej jns nQ~ Denes! en meewYeeie
Deewj keneR veneR nw~ en mJeie& ceW Yeer meewYeeie veneR nw~
mJeie&s meles e kewueemes JewkegC"s veemleeb jme~
Dele efheyevleg meodYeeiee cee cee cegbele keefn&efeled~~
Yee0cee06/83 30/9/08
en meleueeske ceW meewYeeie veneR nw~ yewkegC"
ceW en meewYeeie veneR eehle nw~ en meewYeeie lees Fme
Yetleue hej, FmeceW Yeer YeieJeleer Yeejle ceelee keer ieeso ceW
eehle nw~ Fmemes Fme meewYeeie kees cele peeves oes~ GvneWves
gle efJeueefcyele vo ceW DeeMeerJee&o osles nges kene,
ef v eiecekeuhelejes i e& e f u eleb
heueb
MegkecegKeeoce=lebJemebegleced
eb MegkecegKeeoce=lebJemebegleced efheyele YeeieJeleb
jmeceeueeb cegngjnes jefmekee YetefJeYeeJegkee~
en YeeieJele nw Deece kee heue hej Deece ner lees
jece nw~ jeceb Meyo kes ner De#ej Deece ceW Deeles nQ~
jece Meyo Deheves ceW cenlJehetCe& nw~ meeceeve he mes
jece mechetCe& Yeejleere mebmke=efle keer JeeKee kej oslee
nw~ j kee DeLe& nw $e+iJeso, Dee kee DeLe& nw
DeengefleeOeeve epegJexo, ce kee DeLe& nw ceOegjlee eOeeve
meeceosJe Deewj hegve De kee DeLe& nw DeLeJe&Jeso~ jece
mechetCe& Jesocee nQ~ jece yeee, efJe<Ceg Deewj efMeJecee
nQ Deewj Yeejle kes lees oes ner Fefleneme nQ jeceeeCe Deewj
ceneYeejle~ je kee DeLe& nw jeceeeCe Deewj ce kee
DeLe& nw ceneYeejle~ Yeejle keer mebmke=efle iebiee-ecegveer
mebmke=efle nw~ Ske mebmke=efle kes veeeke nQ YeieJeeved eerjece
Deewj otmejer mebmke=efle kes veeeke nQ YeieJeeved eerke=<Ce~
Dele je kee DeLe& nw jeIeJe Deewj cee kee DeLe& nw
ceeOeJe~ FmeefueS nce eerjeceke=<Ceelceke meveeleve
Oece& kees eCeece kejles nQ~ Yeejleere efmeevle ceW
eerjece Deewj eerke=<Ce oesveeW ceW ner keesF& Yeso veneR mJeerkeeje
ieee nw~ pees eerjece Deewj eerke=<Ce ceW Yeso mJeerkeejles nQ
Jes efveefele ner Yeejleere mebmke=efle kee Deheceeve kej jns
nQ Deewj Yeejleere mebmke=efle keer neefve Yeer kej jns nQ~
Fmemes eneB en yeele kenveer cegPes yengle DeeJeMeke
eleerle nesleer nw efke nce efkemeer Yeer cetue hej eerjece mes
eerke=<Ce kees efYeVe veneR ceeveles~ Fve oesveeW ceW efkemeer kees
ye[e-ese veneR ceeveles~ ieesmJeeceer peer ves ken efoee,
kees ye[ es kenle DehejeOeg~ YeieJeeved eerjece
ner eerke=<Ce nQ, YeieJeleer eermeerlee ner eerjeOee nQ~
Ske Deesj Gvekeer neLe ceW Oeveg<e-yeeCe nw lees otmejer
Deesj cegjueer Deewj megoMe&ve ee~ Ske Deesj YeieJeleer
eermeerlee peer efJejepe jner nQ, lees otmejer Deesj YeieJeleer
eerjeOee~ neB, Fme DeJeleej ceW yengle-meer efeeeB YeieJeeved
(11)
eerke=<Ce kes meeLe esce kejleer ngeer efoKeleer nQ~ YeieJeeved

eerjece Ske veejerele ceee&oe kes heeueke nQ~ JeneB lees
Gvekes meeLe kesJeue YeieJeleer eermeerlee peer ner efoKesWieer,
hejvleg YeieJeeved eerke=<Ce kes meeLe Ssmee veneR nw, Jes
yenghelveerele efmeevle kes hees<eke nQ~ DeleSJe, JeneB hej
en Deeen veneR nw, Jemleglemleg YeieJeleer eermeerlee peer
keer ner keeeJetnYetle pees hejeFeeB nQ Jes ner eneB
eerieesefheeeW kes he ceW heefjueef#ele nesleer nw, keeeWefke
YeieJeleer eermeerlee peer ner ke=<CeeJeleej keer jeOee peer nQ~
efceefLeuee ceW eerefJeJeen ceC[he ceW eermeerleejece
peer keer pees hejeFeeB ceefCeeeW kes KecYeeW ceW
efJejepe jner nQ Jes ner eerke=<CeeJeleej ceW jemeueeruee
ceW yengle meer ieesefheeeW Deewj yengle mes eerke=<CeeW kes
he ceW heefjueef#ele nesleer nQ DeLee&led cetuehe ceW
eerke=<Ce Ske nQ pees jeOee peer kes meeLe nQ~ hejvleg
GvneWves ner Deheves eefleefyecyeeW kees ieesefheeeW kes he ceW
emlegle kej efoee~ Deewj en yeele mJeeb YeeieJelekeej
kenles nQ~ eerjemehebeeOeeeer kes efJeeece ceW YeieJeeved
Megkeeeee& peer ves cenejepe hejeref#ele peer kees Dee%ee osles
nges keneSJeb heefj<Je*iekejeefYeceMe&emf veiOes#eCeesood eceefJeueemenemew~
jsces jcesMees epemegvojereYf ee&LeeYe&ke mJeeefleefyecyeefJeYece~~
10/33/17
DeLee&led ns cenejepe hejeref#ele! efpeme ekeej mes
ese-mee yeeueke Deheves eefleefyecyeeW DeLee&led Deheveer
hejeFeeW kees osKekej Gvemes nBmelee nw, Kesuelee nw, GvnW
heke[lee nw, GvnW etcelee nw, Gmeer ekeej jcesMe, jcee
DeLee&led ke=<Cejme keer Meefe YeieJeleer eerjeOee kes F&ej
(12)
eerke=<Ceev Deheves DeeefuebieveeW, efJeueemeeW, nemeeW, mvesnYejer

efeleJeveeW Deewj mJelev$e efYeVe-efYeVe YeeJeeW kes meeLe
epemegvoefjeeW kes meeLe Kesue jns nQ~ nceejer mecemee en
nw efke nce Yeejleere keYeer-keYeer Jewefoke Jee*dcee kes
meeLe veee veneR kej heeles~ keg meese veneR heeles~ Deewj
ve ner keg meeseves kee ceve ceW DeefYeuee<e jKeles nQ~ nce
Deheves ner heefjJesMe kes DeeOeej hej YeieJeeved kee Deekeueve
kej uesles nQ ener nceejer Yetue nes peeleer nw, peyeefke Ssmee
veneR kejvee eeefnS~ YeieJeeved ceveg<e kes heefjJesMe mes
Thej nw~ ceveg<e DeLeJee peerJe FefveeW kes hejlev$e nQ~
ceveg<e FefveeW kes DeOeerve nQ hej YeieJeeve FefveeW kes
DeOeerve veneR nQ~ FmeerefueS YeieJeeve kees ieesefJevo kene
peelee nw~ iee efJevoefle pees FefveeW kees mesefJekeeDeeW
kes he ceW mJeerkeej kejles nQ GvnW ieesefJevo kenles nQ
FefveeB nceejer mesefJekee veneR nQ~ FmeefueS eer
jeceeefjleceeveme kes megvojkeeC[ ceW efJeYeer<eCe kenles nQ
efke YeieJeeved ieewDeeW DeLee&led FefveeW, yeeeCeeW, Oesveg DeLee&led
ieewDeeW Deewj osJeleeDeeW kee efnle kejves kes efueS ceveg<e
Mejerj mJeerkeej kejles nQiees efpe Oesveg osJe efnlekeejer~
ke=heeefmebOeg ceeveg<e levegOeejer~~

FmeefueS ncekees Deheveer heefjefmLeefleeeW kes DeeOeej
hej YeieJeeved kee Deekeueve keYeer veneR kejvee eeefnS~
YeieJeeved meyekes Thej nQ, YeieJeeved Mejerj veneR nQ, YeieJeeved
ceve veneR nQ~ YeieJeeve yegef veneR nQ, YeieJeeved Deelcee
Yeer veneR nQ, YeieJeeved Deelcee mes Thej nQ~
FefveeefCe hejeCeengefjefvesYe hejb ceve~
cevememleg hejeyegef&eexyegs hejlemleg me~~
ieerlee 3/42
yegef mes hejs nw peerJeelcee Deewj Gmemes Yeer eneB
hejle efueKee Deewj Gmemes Yeer hejs nQ hejceelcee, FmeefueS
YeieJeeved meyemes Thej nQ~ Dele YeieJeeve kes mecyevOe
ceW Gmeer efkeesCe mes efJeeej kejvee he[siee~ nce en
ken jns Les efke es FefveeB YeieJeeved keer oeefmeeeB nQ,
YeieJeeve Fvekes JeMe ceW veneR nes mekeles Deewj ve ner Fvekes
DeeOeej hej YeieJeeved kee keesF& efmeevle efveefce&le neslee
nw~ YeieJeeved lees Jener kejles nQ efpememes Gvekes Yee kee
Devegjvpeve neslee nw~ YeieJeeved keer ueerueeSB kesJeue nce
pewmes eeefCeeeW kes keueeCe kes efueS nesleer nw~ FmeefueS
jemehebeeOeeeer keer eee& kejles ngS Megkeeeee& peer ves
hejeref#ele peer kees meeJeOeeve efkeee, cenejepe!
eceMe........
DeJeOe efyenejer ves.....

DeJeOe efyenejer ves Deepe cesje ceve uete~
YeJeYeenejer ves Deepe cesje ceve uete~~
t iees
meye
mebieer
meeLeer
Iej heefjJeej Yeer te~ DeJeOeefyenejer ves....
heg$e
efce$e
Deewj
peeee
ceeee
meyekee esce nw Pet"e~ DeJeOeefyenejer ves....
Deeeee&
efoJeekej Mecee&
keece
eesOe
ceo ueesYe ceesn
Deewj kegyegef kee YeeB[e hete~ DeJeOeefyenejer ves....
%eeve Oeeve meye
Oeje jn ieee
heeee
leJe
Devet"e~ DeJeOeefyenejer ves....
ejCekeceue
ceW
efee ueiee lees
ceesnvheeMe
Yeer
te~ DeJeOeefyenejer ves....
ieleebke mes Deeies
(13)
(16) heg<e Meefe kes eewJeve kee efJekeeme megKeeleer Deeefo mLeeveeW ceW kesMeefveie&ce kes eje neslee nw,
efkevleg eer kes eewJeve kee efJekeeme Fme kesMeefveie&ce eje
ve neskej ceeefmeke $e+legOece& mJeveeW ceW otye leLee pejeeg
keer Je=ef eje neslee nw~ peye eewJeve-efJekeeme kes meeLe
kesMe-efveie&ce kee mecyevOe nw lees efpeme ekeej Je=#e keer
MeeKee keeves mes GmeceW veJeerve MeeKee efvekeueves kee
Jesie ye{lee nw, Gmeer ekeej eefleefove kesMe keeles jnves
mes ee oe{er-cetb cegC[Jeeles jnves mes eewJeve kee Jesie
Yeerlejer keeceMeefe he ceW mveeegDeeW ceW DeefOeke eke
neslee nw Deewj Jen Mege kes yeenj kejJeeves ceW meneeke
neskej ece-ece mes #eerCelee kees eehle kejlee peelee
nw~ ener keejCe nw efke- yeeeejer, SJeb JeeveemLeer kes
efueS efJeMes<ekej kesMeOeejCe keer efJeefOe MeeeeW ceW DeeF&
nw~ kesMe OeejCe kejves mes keece-mecyevOeer vemeeW
kee Jesie mJeYeeJele oyee jnlee nw Deewj Mege kes
yeenj nesves keer Gespevee eehle veneR nesleer~ meveemeer
lees Gme eewJeveeJemLee kee heej kejkes ner neslee nw, henues
Yeer meveemeer nes peeJes, lees meesnced YeeJe ceW DeYesoyegef
JeMe keece keer efevlee ner veneR jnleer, Dele eefleieCe
cegC[ve kejeles nQ~ ie=nmLeeJemLee ceW eewJeve kee keg
Gheeesie Dehesef#ele neslee ner nw~ Dele ieesKegj Fleves kesMe
efmej kes ceOe ceW jKekej Mes<e kesMe mecee-mecee hej
keees peeles nQ~ ieesKegj ceW efmej kes ceOe kee DebMe, Deewj
keg heers kee DebMe {ke peelee nw, Jener efMeKee kes he
ceW efmej kes Thej jnlee nw~ eesieMeee kes efmeevleevegmeej

efmej kes ceOe kes Gme DebMe kes veeres yeejvOe Deewj
yeejvOe kes "erke Thej meneoue keceue ceW hejceelcee
kee kesv mLeeve nw~ Fve oesveeW DebMeeW ceW efMeKeemLeeve ceW
kesMejeefMe jKeves mes Deeeflceke Meefe yeveer jnleer nw Deewj
keece-efevleveMeefe oyeer jnleer nw~ Fmeer keejCe efnvogpeeefle
ceW efMeKee kes jKeves kes keejCe ner yeue, Deeeg, lespe,
Deelceefevleve, keece kee mebece Yeer oerKelee jne nw,
Deve peeefleeeW ceW Jewmee ve jnves mes G=uelee,
veeefmlekelee, keeceggkelee, efJeueeefmelee, keeejheve Deeefo
mJeeYeeefJeke nesles nQ~ Deye efnvogDeeW cesb Yeer efMeKee keer
mLeehevee ceW DeemLee Ieleer peeves mes hetJeexe iegCe Yeer
Ieles eues pee jns nQ Deewj Deve ogieg&Ce ye{les eues pee
jns nQ~ pese iegCe efpemekes nesves hej neslee nw, efpemekes ve
nesves hej veneR neslee, Jen Gmeer kee Oece& ceevee peelee nw~
Oeeve kes mecee Deespe Meefe eke nesleer nw~ eefo
hejceelcee kee Oeeve efkeee peee lees cemleke kes Thej
efMeKee kes jemles mes Deespe Meefe eke nesleer nw hejceelcee
keer Meefe Gmeer heLe mes Deheves Yeerlej Deeee kejleer nw~
Fmemes lespe Deeeg Deeefo keer Je=ef nesleer nw~ hejcenbme
eefle ueesie meoe ner yee mes efceues jnles nQ, FmeefueS GvnW
he=Leke he mes efMeKee eje Meefe KeeReves keer
DeeJeMekelee veneR nesleer nw~ yeeeejer Deewj JeeveemLeer
efMeKee Deewj pee eje, ie=nmLeer ueesie ieesKegj-efMeKee
eje Fme Meefe kee enCe kejkes Deheveer DeeOeeeflceke
(14)
leLee DeeefOeowefJeke GVeefle eehle kejles nQ~ efMeKeeOeejCe,

ef M eKeemheMe& , ef M eKeeyevOeve Deeef o eef eee eje
meneouekeceue keer Deesj PegkeeJe jnves mes Deelceef
ceveg<e ceW ye{e kejleer nw- Jener efMeKee kee jnme nw~
yeej yeej yeeue bJeeles jnves mes, efMeKee ve jKeves
mes oe{er cetb yeej-yeej cegC[eles jnves mes keecemecyevOeer
vemeeW ceW Gespevee hewueleer nw~ Dele Ssmes ceveg<e eee
efJe<eeer SJeb efJeueemeer ngDee kejles nQ~ mLetue Mejerj kes
megvoj yeveeves ceW ueies jnves mes GvnW efMeKee GmeceW Demegvojlee
kee keejCe eleerle nesves mes Gmes Jes kee [eueles nQ~ Ssmes
heg<e Jee peeefleeeB DeelceesVeefle kees Keeskej efJe<ee-efJeueemeer
yeves jnles nQ~ Fmeer keejCe nceejs MeeeeW ceW Mes<e yeeue Yeer
peye eens ve keJeekej efkemeer efleefLe-efJeMes<e Jee ve#e$eefJeMes<e Jee Jeej-efJeMes<e ceW cegefC[le kejvess kee DeeosMe
efoee nw~ Ssmee kejves mes Gme DeeosMe kes JeMebJeo nesves mes
nceceW megvojlee kee YeeJe leLee levcetueke keeceesespevee
veneR jn heeleer~ Fmekes Deefleefje Gme efleefLe kes osJelee
Jee ve#e$e kes osJelee, Jee Jeej kes osJelee mes mebece Meefe
ceW meneelee eehle nes peeleer nw,Deewj Gme efove veKekesMeeefo
ceW peerJeve veneR jnlee DeLee&led ceveg<e Mejerj kes meeLe
Gvekee eslevelee mecyevOe veneR jnlee~ Dele Ssmes mecee
ceW kesMe kele&ve cegC[veeefo eje nceejer vemeeW ceW G=ue
keeceesespevee Yeer veneR nesleer~ nceejs met#ceoMeea eeeerve
cenevegYeeJe mete&ve#e$eeefo osJeleeDeeW kee nceejs Mejerj hej
efYeVe efYeVe efove efYeVe efYeVe eYeeJe peeveles Les, efpemekee
DeeYeeme keYeer-keYeer Deepe kes Jew%eeefvekeeW kees Yeer nes
peelee nw~ Dele keF& efleefLe-efJeMes<eeW ceW eer ieceveeefo
kee Yeer nceejs hetCe& Jew%eeefveke cenevegYeeJe efve<esOe kej
iees nQ~ efleefLe-efJeMes<e ceW kees iees nceejs kesMeeefo eefo

efkemeer peeotiej kes neLe ceW he[ Yeer peee, leye Yeer Jen
nceeje Deefve kejves ceW me#ece veneR nes mekelee~ efyevee
Jeej, efleefLe, ve#e$e kee efJeeej efkees kesJeue megvojlee
kee ue#e kejkes kesMe Deeefo keJeeles jnves mes, #egj Jee
jspejeWkee peye-leye eeesie kejles jnves mes, nceejer
keeceesespevee keer Je=ef hegbmlJeveeMe, eewJeve kee meewKe ner
peerCe& MeerCe&lee kees eehle nes peevee Fleeefo yeeleW ngDee
kejleer nQ~ Gmekee og<heefjCeece eeeerve ceee&oeDeeW kees
lees[ jns ngS nce ueesie eehle kejles ngS efoveeW efove eme
kees eehle nesves pee jns nQ~
(17) efeeeW kes efueS kesMe keevee veneR nw,
keeeWefke Gvekee eer MeefeefJekeeMe $e+legOece& pejeeg Deeefo
eje neslee nw, Dele efeeeB Deheves eeke=efleke Oece& kees
es[kej eefo heg<eeW keer lejn yeeue keJeevee eejcYe
kejWieer lees GveceW eermegueYe Meefe Ie peeeieer, GveceW
Deespe keer vetvelee leLee ceele=YeeJe kee veeMe neskej
heg<eYeeJe Deeves ueie peeeiee, Deewj pejeeg, emeJe,
ceeefmekeOece& Deeefo kes efJe<ee ceW Deveske jesie GlheVe
neskej Gvekes MejerjeW kees Yeerlej mes KeesKeuee kej [eueWies~
eeeefele ceW Yeer Gvekee kesJeue eej Debiegue kesMe keeves
kes efJeefOe nw, hetje efMejescegC[ve veneR efkeee peelee~ kesMe
jKeves mes ner Gvekes GlheVe nesves Jeeues yeeeW kes ceefmle<ke
kees Yeer ueeYe hengBelee nw~ neB, efveJe=efle kes Deeece ceW
GvnW (efeeeW kees) Yeer cegC[ve Deeefo nw~ JewOeJe efeeeW
kee meveeme nw, GmeceW efveJe=efeJeMe Gespevee keer
DeeJeMekelee veneR jnleer, Dele JewOeJe ceW eer kee
kesMe hetje kee osves kee efJeOeeve Jeso-MeeeevegefMe nw~
eceMe........
(15)
meleegieer leerLe& vewecf e<eejCe
[e@0
njemeeo mLeeheke efoJe
vewefce<eejCe heefJe$e leerLe& kee, peie kejlee DeefYevevove nw~~ske~~

hejchejeiele ieeLeeDeeW keer, keerefle& heleekee henjeF& nw~
De"emeer npeej $e+ef<e cegefveeeW ves, lehe mes ieefjcee heeF& nw~~
lewleerme keesef osJelee jnles, en yeveer ngF& heefjheeer nw~
Yeejle ceelee kee en ieewjJe, evove Fmekeer ceeer nw~~
%eeve-ieefjcee kee heeJeve #es$e, megmebmkeejeW kee vevove Jeve nw~~1~~
ieesceleer veoer kee heefJe$e peue, pees heeheeW kee #ee kejlee nw~
eneB leerve keesef leerLeeX kee, mveeve efvele ngDee kejlee nw~~
Deeefo Meefe ueefuelee osJeer kee, Meefe heer" efmeef oslee nw~
Jeeme,-metle ieefeeW mesme, hegjeCeeW kee mele eke neslee nw~~
nvegceeve ie{er ceW vesceer j#eke, Mebkej mJeebkesMejer vevove nQ~~2~~
ceveg-melehee kees meleegie ceW, lehe mes heg$e eeefhle kee Jej heeee~
$eslee ceW oMejLe-keewefMeuee yeve, heg$e-jece ieeso ceW Deeee~~
vecees jeIeJeee meye Yepeles, e%e nJeve hetpeve kejJeeles~
heg$e-heew$e eeefhle kes efnle, meleveejeeCe keer keLee kejeles~~
ns! Deie-peie kes meleegieer leerLe&, mJeerkeejes meyekee Jevove nw~~3~~
cees#e oeefeveer veiejer en, jeceYeeeee& peer kees heejer nw~
Yeeve kees megKe osves Jeeueer, peieodieg keer ceefncee veejer nw~~
YeeieJele keLee eJeCe mes neslee, peve-peve kee keueeCe nw~
peerJeve keer meeeF& Peuekeleer, en Meeele peerJeve ieeeeve nw~~
ceefncee ceefC[le ieg ejCeve ceW, efMe<eeW kee Mele-Mele Jevove nw~~4~~
peieodieg keer cenleer ke=hee mes, nesles emeVe YeieJeeve nQ~
meodieg kes meoesheosMeeW mes, yeveles efMe<e ceneve nQ~~
meble meceeiece nefj keLee mes, yeveles efMe<e ceneve nQ~
meble meceeiece nefj keLee mes, efceueles peerJeve kes GheosMe nQ~
meee megKe Deke Meebefle efceues, keles pevece-pevece kes keues<e nQ~~
YeeieJele keLee eJeCe mes, t peee peie kee yevOeve nw~~5~~
(16)
ee-kece& DeefveJeee& nQ
eer
eekece& efvejLe&ke veneR nQ meeLe&ke nQ~ Yeejleere

mebmke=efle kes Gve Ge DeeoMe& SJeb DeeejCe kes ohe&Ce
nQ, peneB ee-keee& Deewj ee-kelee& kes efhele=peve kes
mJehe eefleefyeefcyele nesles nQ~ Jeefe efJeMes<e kes efueS
ee-kece& efvejLe&ke nes mekeles nQ-es ee SJeb mecceeve
kes eleerke nQ~ kewoer efhelee MeenpeneB Deheves heg$e Deewjib epesyeke
kees en mevosMe oslee nw- Oeve nQ Jes efnvot pees Deheves
ce=leke ceelee-efhelee kees Yeer Keerj Deewj nuJee-het[er mes
le=hle kejles nQ Deewj let Deheves efpevos yeehe kees Yeer Ske
heeveer keer cekeer leke veneR os mekelee~ legPemes lees Jes
efnvot Des, pees ce=leke ceelee-efhelee keer Yeer mesJee kej
uesles nQ~
DeeFes, eee& kejW ee ekejCe keer~ eee& lees
nceejs meYeer MeeeeW Jeso, hegjeCe, Gheefve<eo, mce=efle ceW ngF&
nw Deewj ee-kece& hejcheje mes neslee Dee jne nw~ Meee
ee ye[s ueesie Gmes "erke yeleueeles nQ lees Gmekee DeeejCe
Yeer DeeJeMeke nes peelee nw, leeie veneR kejvee eeefnS~
ee efJe<ee kees mejue he ceW mecePeves kes efueS Flevee
ner ceevevee heee&hle nw efke ce=leg kes yeeo peerJe mLetueMejerj kees es[kej met#ce Mejerj ceW jnlee nw Deewj hegvepe&vce
ueslee nw~ Ske peerJe Deheves kece& SJeb eejyOe kes Devegmeej
otmejs peerJeeW mes mecyevOe mLeeefhele kejlee nw- keesF& ceelee,
keesF& efhelee, keesF& YeF&ee yeefnve, keesF& eer, keesF& heg$e,
keesF& efce$e, Ssmes mewke[eW mecyevOe yeveles nQ~ cejves kes
yeeo otmejs pevce ceW, efpevekee heg$e yevevee nw, mecYeJe nw,
Gve ceelee-efhelee yeveves Jeeues peerJe kee Gheege Mejerj
ceW pevce ner ve ngDee nes, leye leke Jen peerJe Gvekeer
eleer#ee kejlee jnlee nw~ Gme mLeeve kees eleer#eeueeske
ve kenkej Meee keer Yee<ee ceW Gmes efhele=-ueeske kenles
nQ Deewj Gme ueeske kes efveevlee, JeJemLeeheke kee veece

Dee&cee nw~ en DeeJeMeke veneR nw efke meYeer peerJe
efhele=ueeske ceW eleer#ee kejles neW~ pevce uesves keer Gheege
heefjefmLeefle efJeeceeve nQ lees Jen peerJe lelkeeue pevce ues
mekelee nw, Gheege heefjefmLeefle efJeeceeve veneR nw lees Gmes
eleer#ee kejveer ner nw~ eleer#ee keer keesF& DeJeefOe efveefele
veneR nw~
peerefJele DeJemLee ceW oes ekeej keer YetKe ueieleer
nw- henueer, owefnke YetKe, pees Keee heoeLe& Keeves mes
efceleer nw, Deewj otmejer, ceve keer YetKe, efpemekee mecyevOe
mLetue Mejerj mes veneR, ceve mes neslee nw, Fmes le=<Cee
kenles nQ~ hes Yeje jnlee nw, ceve veneR cejlee, keg Deewj
eenlee nw~ cejves kes yeeo, peerJe kes heeme mLetue Mejerj
veneR nw, met#ce-Mejerj nw, Gmes owefnke-YetKe veneR ueieleer,
Gmes ceve keer YetKe ueieleer nw~ Gmekes ceve ceW, ceve keer
YetKe efceves keer YeeJevee yeveleer nw~ Gmekeer le=efhle nes
peee, Fmekes efueS Gkes ceve ceW YeeJevee yeveveer eeefnS
efke ceQves Decegke heoeLe& Yeesiee ceQ hee ieee~ Fmekes efueS,
efhele=-ueeskeme peerJe kee Ske meee-eefleefveefOe Fme
ueeske ceW yeeeCe kees yeveeee peelee nw- Gmekes Yeespeve
kees Jen Dehevee Yeespeve ceeve mekes Deewj Gmekes ceve keer
YetKe efce peees, Jen le=hle nes peeS~ en DevegYeJe keer
le=efhle kee nsleg nw, Gmekeer le=efhle keer JeJemLee kee veece
ner ee nw~
Fme ee-JeJemLee mes efhelejeW (efpevekee ee
efkeee peelee nw) kees efhele=ueeske ceW ceve keer YetKe kees
le=efhle efceueleer nw~ Deiej Jen efhele=-ueeske ceW veneR nw,
efpeme eesefve ceW nw, JeneR Gmekees le=efhle efceue peeesieer~
Deiej Jes efhele= keneR veneR nQ (efhele=-ueeske ceW veneR nQ Deewj
efkemeer eesefve ceW veneR nw), cege nse ieS nQ lees Jen le=efhle
mJeeb ee-keee& kees nesieer Deewj Gmes meowJe Deefle
Deevevo Je megKe yevee jnsiee~ peerJe ves hegvepe&vce ues efueee
ee cege nes ieee, kene veneR pee mekelee-Fme Deefveefelelee
keer efmLeefle ceW meYeer kes ee kee efJeOeeve yevee efueee
nw~ ee-he#e ceW, efhele=-ueeske mes efhele=peve Jeeeg he ceW
yeeeCe kes meeLe Yeespeve kejles nQ~ eeeerve keLeeSB
eeefuele nQ1. Yeer<ce efheleecen peye Deheves efhelee kee ee
kej jns Les lees iebiee peer mes efhelee peer kee neLe yeenj
Deeee~
2. osJeer meerlee ves heg<kemleerLe& ceW Deheves memegj
Deeefo leerve efhele=eW kees ee ceW efveceefv$ele yeeeCeeW kes
Mejerj ceW eefJe ngDee osKee Lee~
3. ceneje^ ceW mevle %eevesej peer ves Gvekes efhelee
kes ee hej yeeeCeeW kes Yeespeve kejves mes DemJeerkeej
kej osves hej, Deheves eesie-yeue mes GvneR yeeeCeeW kes
efoJebiele efhele=eW kees Deeceefv$ele kejkes ele#e Yeespeve
kejeee~
4. Ge ekeej keer keLee eer SkeveeLe peer cenejepe
kes efueS Yeer eefme nw~
ie[-hegjeCe (10~4-7) ceW YeieJeeve eerke=<Ce
ves ie[ peer mes kene nw efke peerJe kee efkemeer eesefve ceW
hegvepe&vce nes peelee nw lees ee mes le=efhle Gvekes
Deenejevegmeej efceuelee nw-pewmes osJe eesefve kees eeeVe
Dece=le neskej Gmes eehle neslee nw, ievOeJe&-eesefve ceW eeVe
Yeesiehe mes Deewj heMeg-eesefveeeW ceW le=Cehe ceW, Jener
DeVe veeieeesefve ceW Jeeeg he mes, he#eer keer eesefve ceW
heuemJehe mes Deewj je#emeeesefve kes efueS ceeBme, esle
kes efueS je, ceveg<e kes efueS DeVeheeveeefo leLee
yeeueeJemLee ceW Yeesie jme nes peelee nw~
nceejs MeeeeW ceW en eee& keer ieF& nw efke ee-
(17)
kece& mes Jebefele efhele=peve efhele=ueeske es[kej esle yevekej

esle-ueeske ceW eues peeles nQ Deewj Deheveer meod ieefle kes
efueS Deheveer DeeflemecePeoej mevleeve kees veneR kenkej
Deve Oeeefce&ke JeefeeeW kees esefjle kejles nQ efke Jes
Gvekes Gej kes efueS ee kejW~ Ssmes Deveske evle
megveves kees efceueles nQ efke otmejs ueesieeW ves esle kee ee
efkeee Deewj Gmes meodieefle eehle ngF&~ ieerleeesme, ieesjKehegj
mes ekeeefMele keueeCe kes Deeefo mecheeoke
efveleueerueeueerve YeeF& peer eernvegceeveemeeo heesej ves
Deheves Ske uesKe ceW JeCe&ve efkeee nw efke yecyeF& keer
mecegleere eewheeer hej Gvemes Ske yeej mehesoheesMe ceW
Ske heejmeer esleelcee ves Gvekes heeme yeQe hej yew" kej
en eeLe&vee keer Leer- nceejs Oece& ceW ee kees veneR
ceeveles, hejvleg cesjer peerJeelcee esle kes he ceW Yeke jner
nw~ Deehe ke=hee kejkes cesjs Gej kes efueS keg kejW~
eerheesej peer ves Gme esleelcee kes efueS ee efkeee Deewj
Gmes meodieefle eehle ngF&~
Yeejleere peesefle<e ceW JeCe&ve nw efke efhele=oes<e mes
ceebieefueke keee& veneR nes heeles, Deveske Dekemceeled yeeOeeSB
GlheVe nesleer nQ, mevleeve veneR nesleer nesleer nw lees efJekeueebie
nesleer nw, DeeefLe&keefmLeefle kecepeesj jnleer nw~ efhele=-oes<e
efveJeejCe kes efueS ee-he#e ceW, efJeMes<ele DeceeJemee
kes efove eehetJe&ke ee kejW, efpememes efhele=peve emeVe
nesJeW~ Keeeauee ee kejves keer DeeJeMekelee veneR nw~
Deheves oesveeW neLe mes kegMee G"ekej oef#eCeecegKeer neskej
DeekeeMe keer Deesj Gvekee Oeeeve kejles ngS Deele&YeeJe
mes hegkeejvee, peueebpeefue osvee ner heee&hle nw, en ee
nw~ Ssmes eekelee& kes efueS ie[ hegjeCe ceW ee%eJeukeepeer
ves $e+ef<eeeW mes kene nw efke Jen eekece& kejkes heg$e
meJe&peve eslee, meewYeeie, mece=ef, eYegjJelee, ceebieefueke
o#elee, DeYeer keecevee-hetefle&, JeeefCepe ceW ueeYe,
efvejesielee, eMe, Meeskeejeefnle, hejceieefle, Oeve, efJeee,
(18)
Jeeked-efmeef, hee$e, ieew, Depe, DeeefJeke (YeW[), Dee

Deewj oerIee&eg eehle kej Devlekeeue ceW cees#eueeYe eehle
kejlee nw~
OetceOeece mes eekece& kejvee cenJehetCe& veneR Deewj
YeeYeerle neskej ke=ef$ece ee mes ee kee eoMe&ve
kejvee Yeer cenJehetCe& veneR nw, Deiej Gmeves ceelee efhelee,
efheleecen, iegpeveeW Deeefo keer peerefJele DeJemLee ceW mesJee
veneR keer nw, mecceeve Deewj meod JeJenej veneR jKee nw,
GvnW meowJe ogKeer jKee nw, YetKee-heemee jKee nw Deewj
Gvekes meeLe ieeueer-ieueewe ceejheer leke keer nw~ efkemeer
Yeer ee-efeee mes Gvekes efhele=-oes<e efveJe=e veneR nes
mekelee~ peerefJele DeJemLee ceW pees Gvemes le=hle veneR ngDee,
Jen efhele=ueeske ceW kewmes le=hle nesiee? Gvekee ee kejvee
efvejLe&ke nw, GvnW Deheves keceeX kee DeMegYe heue Yeesieves

ner nw~
Fmeer pevce kes keceex mes eejyOe yevelee nw, Fmemes
kece& Yeseie keer yeele yeveleer nw~ Meeele mele lees en nw
efpevnW Deheves ceelee efhelee eeCelegue efee jns nQ, peerefJele
DeJemLee ceW Gvekeer keer ieF& mesJee ner Gvekes eefle mLeeeer
meeLe&ke ee nw, Gmemes ner eejeW heoeLeeX-DeLe&, Oece&,
keece Je cees#e keer eeefhle nesleer nw~ YeieJeeve eerjece keer
JeeCeer nweeefj heoejLe kej leue leekeW~
efee efhelegceeleg eeve mece peekeW~~
jeceeefjleceeveme-DeeesOeekeeb[-46(2)
nceejer DeejeOe osJeer
DeeeeMeefe ceneceeee
yeee peer Deheves efee heg$e veejo kees mecePeeles ngS
yeesues- DeeeeMeefe ceneceeee YeieJeleer ner mechetCe& mebmeej
keer Deeefo keejCe nQ~ Jener mebmeej keer Glheefe kejleer nQ,
Jener mebmeej kee heeueve kejleer nQ Deewj Jener eueekeeue
cesW mebmeej kees Deheves ceW meces uesleer nQ~ Jes ner meyekeer
Deeefo peveveer nQ~ Jes cetueeke=efle nQ~ Gvekee keYeer veeMe
veneR neslee~ Jes osJeer hejyee keer Fe nQ~ Jes efvele nQ
Deewj Gvekee efJeen Yeer efvele nw~ ceneefJeee, ceneceeee,
efJeesejer, JesoieYee& Deewj efMeJee Gvekes veece nQ~ Jener
YegJevesejer nQ~ Gvekes ejCe keceue kes meceeve keesceue
nQ~
hejce jnme keer yeele en nw efke YeieJeleer YegJevesejer
kes ejCe veKe ceW ner en pe[-pebiececee mebhetCe& yeeeb[
meceeee nw~ yeee, efJe<Ceg, , Jeeeg, Deefive, mete&, ecejepe,
ebcee, JeCe, kegyesj, Fv, heJe&le, meceg, veefoeeb, ievOeJe&,
peieoerMeemeeo
Mecee& Meeeer
DehmejeeW, veejo, JemegieCe, yewkegb"ueeske, yeeueeske leLee

efMeJeueeske meyeke meye YeieJeleer kes ejCe veKe ceW efmLele
nQ~ mJeeb YeieJeeve efJe<Ceg DeeeeMeefe YeieJeleer keer mlegefle
kejles ngS kenles nQ- ns YeieJeleer YegJevesejer! en mechetCe&
mebmeej legcnejs Yeerlej efJejepeceeve nw~ veeke efoKeueeves
Jeeues ve keer Yeebefle legcneR Fme peiele keer me=ef, heeueve
Deewj mebnej kejleer nes~ legcnejer ner ceeee Fme peiele kees
mepeeleer nw~ legce ceveesjbpeve kes efueS ueeruee kej jner nes~
legcnejs lespe mes meeje mebmeej GlheVe ngDee nw~ osefJe,
eueekeeue kes mecee legce mebmeej kee Ye#eCe kej uesleer
nes~ legcnejs lespe mes mebheVe nesves hej ner mete& peiele kees
ekeeefMele kejlee nw~ legce ner yeee, efJe<Ceg, efMeJe kees
GlheVe kejleer nes Deewj legce ner Meefe eoeve kejleer nes~
legcnejer ke=hee mes nce leerveeW (yeee, efJe<Ceg, efMeJe) peiele
kee keee& mebheeove kejles nQ~
(19)
ceOegjesheemeke eerceesouelee keer YeeJemeeOevee
efceefLeuee meble efMejesceefCe eerceesouelee peer ceOegjjme

leLee ceOegjesheemevee kes Deeeflece Godieelee kes he ceW
efJeegle nQ, efpevneWves eermeerleejece efJeJeen-heoeJeueer keer
jevee kes eje Deheveer kegMeeeere Mesceg<eer kees eefLele
efkeee nw~ egefle eese ceOegefJeee ceW cewefLeue ee%eJeukee
Yeer efIe<eCee keer Oevelee eke ngF& nw~
GvneWves Deheveer Yeeee& cew$eseer kes eefle ceOegefJeee
Gheefo<De kejles ngS kene efke mete&, ev, Deee, he=LJeer
Deeefo DeefKeue eeefCeeeW kes efueS ceOeg nQ leLee mecemle
eeCeer metee&efo nsleg ceOeg nQ~ Devlele ee%eJeukee ves
Deelcee (DelelesJeer, DeehlesJeer) kees ner mebhetCe& eeefCeeeW
kes efueS ceOeg keneDeeceelcee meJex<eeb Yetleeveeb cenJeew
Jemlegle mete&ceC[uemLeceOeg kees Deee$e kejvee
ner meeOevee kee ejceeslke<e& nw~ meefJeleejeOekeeW kes eje
Fmeer ceOeg kee Deeveeve neslee nw~ $e+iJeso keer
ceOeesOee&jeefYejespemee Fve$e efmeeles ceOeg efpevJevkeesMeb
ceOegegleced ceOeg efpee megheeee efJe<Cees heos hejceb
cen Je Glme Deeefo GefeeeB ceOegefJeee kees ner eefLele
kejveer nQ~
Yeefe kes he_ejmeeW-Meevle, oeme, meKe,
Jeelmeue leLee ceOegj ceW Fme ceOegjjme keer eslee ner
keefLele nesleer nw~ Fme jme ceW levceeemeefe, keevleemeefe,
Deveveemeefe, hejceefJejnemeefe Deeefo kee eekee
neslee Yeer efevcee peieled ceW YeieJeeved kees ner Skecee$e
Yeesee kene ieee nw~ Mes<e meYeer eke=efle hesCe YeieJeeved
keer Yeesiee nQ~ DeefKeue peerJeeW keer keeee eke=efle
efJeefveefce&le nesves kes keejCe, en DeeJeMeke nes peelee nw
[e@0 ke=<Ceev cee
efke hejcee eke=efle keer meefVeefOe kes eje #ejeDejeleerleheg<eesece keer ke=hee eehle keer peee~ FmeerefueS egefle
ves meKe meefKeYe F&[de kee GodIees<e efkeee nw~
eerceesouelee ves eerefle keer hejekeee ceneYeeJe kees
efceefLeuee ueeruee kes heefjes#e ceW eefLele efkeee nw~ esce
keer mvesn, ceeve, eCee, jeie, Devegjeie YeeJe leLee
ceneYeeJe mes De Devleo&MeeSB nQ~ Fme ceneYeeJe kes
GYee Yeso-{ leLee DeefOe{ keefLele nQ~ hegve
DeefOe{ kees Yeso ceeove leLee Gvceeove nQ~ ceeove
(ceesove) efmLeefle meKeer-etLe ceW mebYeJe nw~ eerefkeMeesjeW
Gvceeove keer DeefOee$eer nQ~ Gvekeer keeee keer heereflecee
leLee GieJeuevee kee mebeej peye eerjece Yeer Meeceue
keeee hej ngDee, leye nefj ceW nefjlJe kee Deeieceve nes
ieee~ en efkeMeesjer keer ke=hee kee ner heefjCeece nw~
eerceesouelee peer ves efueKee nwosefKeDeveg osefKeDeveg es yeefnvee~
nefjDees nefjDej cesuee nesFles Jewosner oefnvee~
eerceesouelee peer ves meerleejece efJeJeen efJe<eeke
heoeW keer jevee keer yeee leLee peerJe keer mecyevOemLeehevee kes YeeJe kees { efkeee nw~ iegne eefJeehceeveew
efn leMe&veeled- Fme yeemet$e kes Devegmeej Deelceehejceelcee kee efveJeeme lees oe ceW nw, efhej Yeer Gmekeer
Jeeheke DevegYetefle veneR nesleer nw~ Deelceee pevleesefve&efnleb
eneeeced- en egefle Yeer Fmes efme kejleer nw~ Jemlegle
mecyevOe mLeehevee kes heeeled ner, yeee kee eekede
mebYeJe nw~ efceefLeueeJeeefmeeeW ves ognueemejkeej kees jeie
meceefhe&le keer, hejce Oevelee kees eehle efkeee~
(20)
yee keer leerve MeefeeeB mebefJeled, mebefOeveer leLee

Deeeefoveer keefLele nQ~ %eeveeeflcekee leLee meeeeflcekee
Meefe kes efueS Deeeoeeflcekee Meefe nw Yeer nw, efpevekeer
ke=hee mes ner Yekeleeveeo eehle neslee Yeer eermeerlee,
YeieJeeve jece keer Deeeefoveer Meefe nQ~ es Deheves keceeX
mes eYeg kees JeMeerYetle kejleer nQ~ efmeveesefle JeMeb kejesefle
mJekece&Ce YeieJeeleced mee meerlee~ ceneYeeJe oMee ceW
eerefkeMeesjer efeelececeeer nes ieeleer nQ~ eerceesouelee peer
kee keLeve nwefeelece heejer DeneBkee Devevee~
jesce-jesce jBie Meece ceW jBieueefve,
leeefie
mekeue
jbie
Devee~
ceeso eceheLe ceW eer ceweLf eefue DeneB mes meewiegve Oevee~
eerceesouelee ves kee_eve Jeve leLee keceueele
kes kegbpeeW, efvekegbpeeW leLee efvece=leefvekegbpeeW kes jme-jnme
kees heuueefJele kej YeeJe peieled ceW Deeeflece meg<ecee
keer mLeehevee keer nw, pees jefmeke mebJese nw~ kegbpe ceW
efeee-efeelece keer GheefmLeefle kes meeLe meefKeeeW kee
efveJee&e eJesMe neslee nw~ efvekegBpe ceW cee$e efeee-efeelece
ner jnles nQ~ cebpeefjeeB (DeueJeemkeeSB) e jef#ekee
nesleer nQ~ meefKeeeB uelee-jvOe mes egieueefJe kee
DeJeueeskeve kejleer nQ~ efvece=le efvekegBpe ceW efeelecee
efeelece keer keeee ceW meceeefnle nes peeleer nQ Jee efeelecee,
efeee keer keeee ceW Devleueeave nes peeles nQ~ eerceesouelee
ves egieueefJe kes DeeuecyevelJe ceW Deheveer JeeCeermejmJeleer keer meg<ecee kees eefLele kejves kee cenJehetCe&
eeeme efkeee nwocekew efve kesnve Deefle efoJe oceke,
meefKe, osefKeDeve-osefKeDeve-osefKeDeve es~
Mele keesef meefmeefnb meeQ jve jceke,
meefKe, osefKeDeveg osefKeDeveg osefKeDeveg es~~
YeeJepeieled ceW efceefLeuee ueeruee kees ner jeceeeCe

keer meb%ee eoeve keer ieF& nw~ eerjece ves efceefLeuee kee
keYeer leeie ner veneR efkeee~ Jeveieceve leLee jeJeCeJeOeeefo
ueerueeSB lees efJe<Ceg, ue#ceer leLee Mes<e kes eje mecheVe
ngF~ efceefLeuee ueeruee hetCe&ueeruee nQ, keeeWefke FmeceW
jeceeeCe kes meYeer hee$eeW keer efJeeceevelee nw~ eerceesouelee
peer keer jeveeOeeefce&ke, Gheeg&e keLeve kes Deeueeske
ceW eefleheefuele ngF& nw, efpemeceW ceOegjjme keer DeefYeJeefe
kes meeLe-meeLe, jmeesefele jerefle, iegCe, Je=efe, efyecyeeefo
kee efJeefveeesie efe$eeke<e&Ce nw~
efceefLeuee-YeeJe kes Deeeflece JeeKeelee kes he
ceW eerceesouelee peer keer keerefle& efoMeeDeeW ceW efJeme=lJe
nesleer ieeer nw~ cewefLeueer leLee yepeer Fve GYee Yee<eeDeeW
hej meceeveieefle mes DeefOekeej jKeves Jeeues ceesouelee
keer keejefe$eer eeflecee keer cenleer eMebmee keer peeleer nw~
cewefLeueer meeefnle kes FeflenemekeejeW ves Yeer Fvekeer meeOevee
hej Oeeve veneR efoe nw, en efevlee kee efJe<ee nw
FvneWves meerleejece efJeJeen kes eje peerJe leLee yee keer
mecyevOe-Meeelelee kee efoJe GodIees<e efkeee leLee
jefmeke efMejesceefCe kes he ceW mechetCe& Yee-peiele ceW
cenleer eeflee eehle keer~
meceefle, ceesouelee peer keer keeJemeeOevee hej,
efceefLeuee efJeeefJeeeuee, ojYebiee mes MeesOe keee& Yeer
mecheVe ngDee nw Fvekeer Fme meeOevee hej efJeeveeW kes
efJeefJeOe DeeuesKe Yeer ekeeefMele ngS nQ leLee meeefnle
Dekeeoceer kes eje Fvekes peerJeveJe=e kes ekeeMeve hej
Yeer efJeeej efkeee pee jne nw~
efve<ke<e&le kene pee mekelee nw efke eceesouelee
ves meerleejece efJe<eefeCeer ceOegj Yeefe leLee ceOegjesheemevee
kees JeeCeer eoeve kej cenJehetCe& keee& efkeee nw~
(21)
cetueeW kes mebke keer ceneceejer
cetue ceeveJeere mebmkeejeW kes Kelce nesles peeves kees mJeeFve heuet pewmeer efyeceeefjeeW kee
keejCe ceeve jns nQ
veefoeeW kees megKeekej peneb DeeJeemeere keeueesefveeeb

yeveW, heMegDeeW kees DekeLeveere {bie mes le[hee-le[hee
kej Gvekeer Keeue mes yeves kees mebYeeble Deewj kegueerve
ueesie henveW, Kesleer keer peceerve hej efmevesceeneue Deewj
ceuerhueskeme Keesues peeSb leLee jemeeeefveke Keeo mes
peuoer Deewj peeoe hemeue Gieener kes ueeYe ceW peceerve
kees penjeruee yeveeee peeS Jeneb mJeeFve heuet leLee
S[dme pewmes jesie veneR hewueWies lees keee Dece=le Je<ee& nesieer?
efpeve jesieeW mes Deepe he=LJeer Deeeeble nw Deewj DejyeeW
[euej Kee& kejves kes yeeo Yeer efpevemes efvepeele heevee
mebYeJe veneR nes jne nw Jes meye ceveg<e keer Deeeke=efleke
JeemeveeDeeW Deewj pegieghmeepeveke meercee hej hengbeer
YeesieefuehmeeDeeW kee mJeeYeeefJeke heefjCeece nw~ Jew%eeefveke
Deheveer eeesieMeeueeDeeW ceW Fvekes meceeOeeve KeespeWies, hej
eke=efle hej efJepee heeves keer heefeceer ceeveefmekelee ves
he=LJeer kees Deenle efkeee nw~ henues GvneWves otmejer DeemLee
Deewj meceepe kees yeye&jlee mes kegeuee~ keesuebyeme keer
Keespe kes yeeo eej kejes[ js[ Fbef[eve lees DeceWefjkee ceW
mheCe&Ye#eer, F&meeFele kes Deeeeceke eeejkeeW eje efkeS
ieS mebnejeW ceW ceej [eues ieS~ efhej meeceer hebLeeW kes
efpeneo eee n kejes[ peeves ueerue ieS~ meeceer hebLees
keer ner Yeebefle leermeje hebLe kecegefvepce GYeje, efpemekes
hegjesOeeDeeW meefueve, ceeDeeslmes legbie Deewj heesuehees kes
Meemeve ceW Devegceevele 12 kejes[ ueesie yeye&jleeDeeW kes
eer leCe efJepee
efMekeej ngS Deewj ceejs ieS~ hejceeCeg yece pewmes pevemebnejke

Mee Yeer heefece ves efoS~ Fve YeesieJeeoer efuehmeeDeeW kes
keejCe he=LJeer kes eeke=efleke JeveeW kee Ieesj efJeveeMe ngDee
leLee ceewmece ceW yeoueeJe Dee ieee~ iueesyeue Jeeefceie,
keeye&ve hegefeb Deeefo DebOeeOegbOe heefeceer
DeeweesefiekeerkejCe Deewj eeke=efleke efveeceeW kes efJehejerle
peekej Deeeke=efleke efJee jeeves kes heefjCeece nw~ en
Jen ceeveefmekelee nw pees heg<e keer heg<e mes Meeoer kees
mJeerkeee&, Gefele Je veeemebiele ceevekej eke==efle kes
efveceeeW kee Gheneme G[]eleer nw, pees heefjJeej mebmLee kes
he#e ceW efoS meye leke& mJebo Yeesie keer DeeOegefveke
Mewueer ceW oheve kejleer nw, pees eer kes ceele=lJe kees keejeJeeme
leLee ef[mkees ceW yeerej heerkej efiej peeves kees mJeeleb$e
eslevee kee eleerke ceeveleer nw, pees eer keer eer mes Meeoer
Deewj Jeve veeF mQ[ kees hespe Leer keer iuewcejme Keyej
yeveeleer nw, pees heMeg-heef#eeeW kees efveo&elee mes ceejkej
Gvekes ceebme Ye#eCe kees veJeerve egie kee eleerke ceeveleer
nw~
efhej mJeeFve heuet, S[dme, ye[& heuet Deewj cew[
keeT jesie keeeW veneR neW? Ske meeue ceW meej npeej
efkemeeveeW ves Yeejle ceW Deelcenlee keer~ es meej npeej
efkemeeve efkeleveer peceerve ceW Kesleer kejles Les? efkelevee
DeVe Gieeles Les? efkemeer ves peeveves keer keesefMeMe veneR keer~
meej npeej DeVeoelee YetmJeeefceeeW keer Deelcenlee ves
(22)
osMe kee efoue veneR ogKeeee~ Deepe Jeefe kee cetueebkeve

Oeve keceeves keer keuee ceW eJeerCelee mes ceevee peelee nw,
efJeefOe-efJeOeeve kes Deewefele-Deveewefele kee keesF& cenlJe
veneR nw~ DeCeeeue kes pebieueeW mes hueeFJeg[ yeve ieF&,
JeCee Deewj Deefme hej cekeeve yeve ieS, YeejlehegPee veoer
mes ueskej ecegvee leke ieboe veeuee yeve ieF& nw ee metKe
jner nw, ceelee-efhelee kes efueS DeveeLeeuee Keesueves Jeeues
kejes[heefle yess nQ lees [ue Peerue kes efmekeg[les peeves mes
ueehejJeen efpeoener efmehe& meeceoeefeke vehejle kes efueS
ceveg<eeW kee je yene jns nQ, lees yeesiee keee? mJeeFve
heuet kee DeLe& nw megDej kes mebeceCe mes hewoe ngDee
yegKeej~ megDej kees ceejves kes Depeye lejerkes DeheveeS
peeles nQ~ henues Gvekes veLegves kees peeles nQ, Jen le[helee
nw, efhej Gme hej veceke [eueles nQ, Jen efhej le[helee nw,
Fmemes Gmekee ceebme Fkee neslee nw, efhej Gmes meefjeeW mes
heerles nQ, Fmemes Gmekee ceebme vejce neslee nw~ Fmemes Yeer
peeoe yeye&jleehetJe&ke ieee kees ceeje peelee nw~ Ssmes ceW
mJeeFve heuet keeeW ve nes?
nce Jen yeve peevee eenles nQ efpemes heefeceer meceepe
Deye leeie jne nw~ nce heefjJeej lees[ jns nQ, Jes heefjJeej
yeeeves kes lejerkes {Bt{ jns nQ~ nce Deheves yeeeW kees
vetefkeueej hewefceueer eeveer oeoe-oeoer, veevee-veeveer jefnle
heefjJeej yemeeves kes hewMeve mes pees[ jns nQ lees Jes hewefceueer
êr eeveer Deheves hegjKeeW keer JebMeeJeueer {tb{ves ceW npeejeW
[euej Kee& kejles nQ~ nce ies-MeeefoeeW kees keevetveer
peecee henveekej Kego kees DeeOegefveke mecePeles nQ~ yeeeW
keer hejJeefjMe "erke mes mebmkeeefjle kewmes nes, Fmekes Gheee
{tb{ves Yeejle Deeles nQ~ nceejs Meemeke Deewj efJehe#eer oue
meee, JewYeJe Deewj Jeefeiele iegyeepeer kees osMe mesJee

ceeve yew"s nQ~ efkemeer Yeer heeea ceW mebmkeeefjle jeêre
peerJeve yeeeves kes meboYe& ceW eee& Deewj efebleve kejves kee
Jee veneR nw~ nceves keYeer en veneR megvee efke keesF&
jepeveerefleke oue osMe keer mJeemLe mesJeeDeeW mecyevOeer
veerefle hej jeêre mebieeser kej jne nw~ meerceeJeleea efpeueeW
leLee mebJesoveMeerue #es$eeW ceW, peneb DeelebkeJeeo Jeehle nw,
yeeeW keer efMe#ee ceW keee efJeMes<e DeJeeJe pees[s pee jns
nQ? keee ceefCehegj ceW efJeeeueeeW ceW jeîeerle hej heeyeboer
Deewj efnboer efheuceeW keer peien keesefjee keer efheuceW efoKeeves
mes efouueer ceW yew"s efkemeer he#e-efJehe#e kes veslee kees oo&
neslee nw? uesn mes leJeebie leke keer efnceeueeer heer ceW
yeeeW kee mJeemLe Deewj ceeveme kewmee yeve jne nw, Fme
hej keYeer mebmeo ceW eee& ngF&? eee& nesleer nw vesleeDeeW
keer megj#ee Ieeves, jeskeves kes yeejs ceW~
nce cetue ceeveJeere mebmkeejeW kese Kelce kej Des
heefjCeece keer DeeMee kewmes kej mekeles nQ? Fme heefjMe
ceW cebieue efJekeeme keer DeJeOeejCee meJee&efOeke Gheeesieer
Deewj eee eleerle nesleer nw~ eKeele DeLe&Meeeer yepejbie
ueeue ieghlee Fve efoveeW cebieue efJekeeme keer DeJeOeejCee
kes keejCe keeheer eefe&le nQ~ Fme DeJeOeejCee kes cetue
ceW ceveg<e Deewj Gmekee Deeeo nw~ Gvekee kenvee nw
efke Oeve Deewj mebheoe DeefveJeee&le emeVelee veneR osles~
eefo ceveg<e meceepe kees emeVe leLee meJe&$e meyekes megKe
kes efueS ceeOece yevevee nw lees Gmes eke=efle mebj#eCe kes
efueS efme neskej ceeveJeere cetueeW keer j#ee kee oeefelJe
efveYeevee nesiee~ peye nce Fme Oece& mes egle nesles nQ leYeer
mJeeFve heuet, S[dme pewmes mebke Deeles nQ~
(23)
meleme (Ske efJeeeLeea)

hejceelcee kee veece meled nw Deesj Gmeer kes meeLe
efvele me kejvee- melme kenueelee nw; hejvleg nce
pewmes DeefmLej Je=efe kes ceveg<eeW kes mevcegKe hejceelcee
kee ele#e nesvee keef"ve nw, DeLeJee eeW kenvee eeefnS
efke peye leke nceces Deveve esce, Yeefe eje hejceelcee
kees emeVe kej eie kejves keer Meefe ve Dee peee, leye
leke nce Gme (mele) kee me kejves ceW DemeceLe& ner
nw~
Fme JeemleefJeke melme (F&ejere me) keer eehle
kejves kes efueS Deveske meeOeve nQ, hejvleg Gve meye meeOeveeW
ceW Ske meJeexece nw, efpemekee veece Yeer melme ner nw~
Fme melme kee DeLe& nw- melheg<eeW kes meeLe me
kejvee~ melheg<e GvnW kenles nQ pees hejceelcee kes efvele,
Meg, cege, JeemleefJeke mJehe heer jmeece=le kee heeve
kej egkes nQ, DeLeJee pees meled kee me kejles nQ ee pees
(meble) hejceelcee keer eeefhle kes nsleg Deheves mecemle
keggefcyeeeW kee leLee meebmeeefjke Oeve-mecheefe Deeefo
mecemle ceeeeJeer JemlegDeeW kee heefjleeie kejkes efvejvlej
Gmeer meled kee me kejles nQ, pees Fme DeefKeue yeeeC[
kees Ske yeecee mecePeles nQ, pees Debpeefueiele heg<heeW keer
Yeebefle ogeW leLee meppeveeW kees meceeveef mes osKeles nQ,
efpevekes cegKeceb[ue hej owefJeke lespe keer Peueke hekeleer
nw, efpevekeer megceOegj, JesohetCe&, hetleJeeCeer ceW efJeegled keemee eYeeJe neslee nw~
Ssmes Jeerlejeie, cenelceeDeeW kee me ner eLece
ogue&Ye nw, meewYeeieJeMe eefo keneR eehle Yeer nes peee lees
Gvekees heneevevee Yeer mejue veneR~ efhej Yeer efyevee heneeves
meeOeg-me efve<heue veneR peelee~ melme keer eeefhle
cenlhegCeeW mes nesleer nw, Deuhekeeue leke Yeer melheg<eeW

kee me Delevle eYeeJeMeeueer neslee nw~ Fmes Yeer YeieJeeved
ves veejo kes eefle kene nwns veejo! Deuhekeeue keer ngF& melheg<eeW keer mesJee
kes eYeeJe mes cegPeceW lesjer { Yeefe nes ieF& nw, Dele
Deye Fme efveefvole oemeer heg$e Mejerj kees es[kej cesjs
hee<e&oMejerj kees eeehle nesDeesies~ Deuhe melmebie Yeer
YeJemeeiej mes heej Glejves kes efueS heee&hle nw, Fmeer
keejCe mJeiee&efoke mes Yeer Jen es nw~ pewmee efke kene
nwmelmesJeeeoerIe&eeefhe peelee ceefe {e ceefle~
efnlJeeJeeefceceb ueeskeb ievlee ceppeveleeceefme~~
melmebie kes ner eYeeJe mes meyekees yegef, keerefle&,
Yeefe Deeefo heoeLe& efceueles nQ~ eLeepeueej, Leueej, veYeej veevee,
pes pe[ esleve peerJe penevee~
ceefle keerjefle ieefle Yetefle YeueeF&,
peye pesefn peleve peneb pesefn heeF&~~
efyevee melmebie kes %eeve veneR neslee, Deewj melmeefle
jece keer ke=hee kes efyevee Deeehe ner nw~ meeOegDeeW keer
mebieefle Deevevo-cebieue keer cetue nw, meye meeOeve oeve,
pehe, lehe e%e, oeve Deeefo hetueeW kee efme heue nw~
DeLeJee melmeefle Deevevo heer Je=#e keer cetue nw eLeeefyeveg melme efJeJeske ve nesF&,
jece-ke=hee efyeveg megueYe ve meesF&~
melmeefle cego ceue cetuee,
meesF meheue efmeefOe meeOeve hetuee~~
(24)
en melme heeflele DeOece peerJeeW kees Yeer Ge

efMeKej hej hengBee oslee nw leLee Me"eW kees Yeer megOeej oslee
nw~ eLeeDenes Jeeb pevceYe=leeseneme,
Je=e veg Je=eeefhe efJeueescepeelee~
oew<kegueceeefOeb efJeOegveesefle MeerIeb,
ceneceeveeceefYeOeeveeesie~~
eer mevelkegceej melme keer eMebmee kejles ngS
kenles nQ efkemece Keueg meeOetveecegYees<eee meccele~
elYee<eCes e meceMve meJex<eeb efJeleveesefle Meced~~
DeLee&led melheg<eeW kee me Jeee leLee eeslee kees
meceeve ner megKeoeF& nw, efpevekee hejmhej Jeelee&ueehe mebeMve
meYeer ceveg<eeW kee keueeCe kejlee nw~ Ssmee YeieJeeme kejves ner eesie nw~ eer jntieCe melme-ceefncee
efoKeueeles nQ efkeve egleb lJeejCeeypejsCegefYen&leebmees YeefejOees#epesceuee~
ceewntefe&keeeme meceeieceee ces,
ogmleke&cetueese nleesefJeJeske~~
meJe&oe Deehekes eerejCeeW keer jpe kes OeejCe kejves
mes efpevekes heehe ve nes ieS nQ, GvnW YeieJeeved keer efvece&ue
Yeefe eehle nes peeleer nw, FmeceW keesF& Deeee& veneR nw,
keesebefke Deehekes oes Ie[erYej kes melme mes ner og lekeeX
mes efpemekeer pe[ cepeyetle nes jner nw, Ssmee DeefJeJeske Yeer
ve nes ieee~
eerpe[Yejle kenles nQ- ns jntieCe! Jen YeieJeeved
lehe, e%e, DeVe-oeve, ie=nmLeOece&, JesoeYeeme, peue,
Deefive leLee mete& keer Gheemevee mes eehle veneR neslee;
efkevleg ceneheg<eeW keer ejCe-jpe ceW mveeve kejves mes ner

efceuelee nw~
Dele melheg<eeW kee me kejvee eeefnS, keeeWefke
hejceelcee kee mee#eelkeej keje osves ceW Skecee$e meeOeve
melme ner nw~ melmebie keer MejCe uesves Jeeues YeeeW kee
Yeej Gme meled DeLee&led hejceelcee hej ner he[ peelee nw~
eefo Keespeves hej Yeer keesF& melheg<e ve efceues yeefuke,
ceeheer, kevehes, Demelheg<e ner YeeieJeMe efceues lees
Gheefve<eod ieerlee, jeceeeCeeefo meod evLeeW kee he"vehee"ve ner kejvee eeefnS-en Yeer melme nw~ efkemeer
Oece mLeeve, osJeeuee ceW mcejCe kejvee leLee keLee Jeele&
eJeCe kejvee Yeer melme ner nw~ Fme ekeej meye heg<eeW
kees Ske nesves mes eeefCeeeW ceW meeJevee ye{sieer Deewj
Jeneb Oeeefce&ke ke=le efvele eefle Glmegkelee leLee {lee
kes meeLe nesles jnWies, efpememes Oece& keer pee, DeOece& kee
veeMe efveee ner nw~ Fme ekeej eleske peien melme
kee eeej nesvee eeefnS, efpememes Oece& kee eeej nesiee~
Ske meeLe meye ceveg<e yew"kej Ske mJej neskej efvemJeeLe&
YeeJe mes ener hegkeejs efke- efJee kee keueeCe nes, keeeWefke
efJeekeueeCe mes ner efvepekeueeCe mecYeJe nw~ yeme,
Fme ekeej kes melme eje pevelee ceW Oece&eeej nes
mekelee nw, melme keer eMebmee meYeer ves keer nw, keefJe
kegueet[eceefCe eer ieesmJeeceer leguemeeroemepeer Yeer melme
keer eMebmee ceW ener efueKeles nQ efkemeele mJeie& Deheyeie& megKe,
Oeefje leguee Ske Debie~
legues ve leeefn mekeue efceefue,
pees megKe ueJe melmebie~~
(25)
Oeeve kee DeeOeej nw Yepeve
Deheves Deelcee kes meceeve meye peien megKe-ogKe

kees meceeve osKevee leLee meye peien Deelcee kees hejcesej
ceW SkeerYeeJe mes ele#e keer Yeebefle osKevee yengle TBee
%eeve nw~
efevlevecee$e kee DeYeeJe kejles-kejles DeYeeJe kejves
Jeeueer Je=efe Yeer Meevle nes peee, keesF& Yeer mhegjCee Mes<e
ve jns leLee Ske DeLe&cee$e Jemleg ner Mes<e jn peee, en
meceeefOe kee ue#eCe nw~
YeieJeeved kes esce ceW Ssmeer efveceivelee nes efke Mejerj
Deewj mebmeej keer megefOe ner ve jns, en yengle GBeer Yeefe
nw~
vesefle-vesefle kes DeYeeme mes vesefle-vesefle he efve<esOe
kejves Jeeues mebmkeej kee Yeer Meevle Deelcee ceW ee
hejceelcee ceW Meevle nes peeves kes meceeve Oeeve keer TBeer
efmLeefle Deewj keee nesieer?
hejcesej kee nj mecee mcejCe ve kejvee Deewj
Gmekee iegCeevegJeeo megveves kes efuees mecee ve efceuevee
yengle ye[s Meeske kee efJe<ee nw~
ceveg<e ceW oes<e osKekej Gmemes Ie=Cee ee s<e veneR
kejvee eeefnes~ Ie=Cee Deewj s<e kejvee nes lees ceveg<e kes
Deboj jnves Jeeues oes<eheer efJekeejeW mes kejvee eeefnes~
pewmes efkemeer ceveg<e kees huesie nes peeves hej Gmekes Iej
Jeeues huesie kes Yee mes Gmekes heeme peevee veneR eenles,
hejbleg Gmekees huesie keer yeerceejer mes yeeevee DeJeMe
eenles nQ, Fmekes efuees Deheves kees yeeeles ngS eLeemeeOe
ese hetjer lejn mes kejles nQ, keeeWefke Jen Gvekee heeje
nw~ Fmeer ekeej efpeme ceveg<e ceW eesjer Deeefo oes<eheer
jesie neW, Gmekees Dehevee heeje yevOeg mecePekej Gmekes
meeLe Ie=Cee ee s<e ve kej Gmekes jesie mes yeeles ngS Gmes
jesiecege kejves keer ese kejveer eeefnes~
emlegefle- Oeces&v ieeseue, efheueKegJee
YeieJeeve ye[s ner mego Deewj oeeueg nQ, Jes efyevee ner
keejCe efnle kejves Jeeuess Deewj Deheves esceer kees eeCeeW kes
meceeve efee mecePeves Jeeues nQ~ pees ceveg<e Fme lelJe kees
peeve peelee nw, Gmekees YeieJeeve kes oMe&ve kes efyevee Ske
heue kes efueS Yeer keue veneR he[leer~ YeieJeeve Yeer Deheves
Yee kes efueS meye keg es[ mekeles nQ, hej Gme esceer
Yee kees Ske #eCe Yeer leeie veneR mekeles~
ce=leg kees nj mecee eeo jKevee Deewj mecemle
meebmeeefjke heoeLeeX kees leLee Mejerj kees #eCeYebiegj mecePevee
eeefnS~ meeLe ner YeieJeeve kes veece kee pehe Deewj Oeeve
kee yengle lespe DeYeeme kejvee eeefnS~ pees Ssmee kejlee
nw Jen heefjCeece ceW hejce Deevevo kees eehle neslee nw~
ceveg<e pevce efmehe& hes Yejves kes efueS ner veneR
efceuee nw~ keer, helebie, keges, metDej Deewj ieOes Yeer hes
Yejves keer ese kejles jnles nQ~ eefo GvneR keer YeeBefle
pevce efyeleeee lees ceveg<e peerJeve JeLe& nw~ efpevekee
Mejerj Deewj mebmeej DeLee&le #eCeYebiegj veeMeJeeve pe[Jeie&
ceW meled kee YeeJe veneR nw, Jes ner peerJevcege nQ, GvneR kee
ceveg<e pevce meheue nw~ pees mecee YeieJepeve kes
efyevee peelee nw, Jen JeLe& peelee nw~ pees ceveg<e mecee
keer keercele mecePelee nw, Jen Ske #eCe Yeer JeLe& veneR
Kee mekelee~ Yepeve mes DeblekejCe keer Megef nesleer nw,
leye Mejerj Deewj mebmeej ceW Jeemevee Deewj Deemeefe otj
nesleer nw, Fmekes yeeo mebmeej keer meee efce peeleer nw~
Ske hejceelcee meee ner jn peeleer nw~
mebmeej mJehveJeled nw~ ce=iele=<Cee kes peue kes meceeve
nw, Fme ekeej mecePekej GmeceW Deemeefe kes DeYeeJe
kee veece Jewjeie nw~ Jewjeie kes efyevee mebmeej mes ceve
veneR nlee Deewj Fmemes ceve ns efyevee Gmekee hejceelcee
ceW ueievee yengle ner keef"ve nw, DeleSJe mebmeej keer efmLeefle
(26)
hej efJeeejkej Fmekes Demeueer mJehe kees mecePevee

Deewj Jewjeie kees ye{evee eeefnes~
YeieJeeve nj peien nw, hejbleg Deheveer ceeee mes efhes
ngS nw~ efyevee Yepeve kes ve lees keesF& Gmekees peeve mekelee
nw Deewj ve efJeeeme kej mekelee nw~ Yepeve mes oe kes
mJe nesves hej ner YeieJeeve keer heneeve nesleer nw~
YeieJeeve ele#e nQ, hejbleg ueesie GvnW ceeee kess heox kes
keejCe osKe veneR heeles~
Mejerj mes esce nevee eeefnes~ Ske efove lees Fme
Mejerj kees es[vee ner he[siee, efhej FmeceW esce kejkes
ceesn ceW he[vee keesF& yegefceeveer veneR nw~ mecee yeerle jne
nw, yeerlee ngDee mecee efhej veneR efceuelee, Fmemes Ske
#eCe Yeer JeLe& ve iebJeekej Mejerj leLee Mejerj kes YeesieeW mes
esce nekej hejcesej mes esce kejvee eeefnS~
peye efvejvlej, Yepeve nesves ueiesiee, leye Deehe ner
efvejvlej Oeeve nesiee~ Yepeve Oeeve kee DeeOeej nw~
DeleSJe Yepeve kees Ketye ye{evee eeefnS~ Yepeve kes
efmeJee mebmeej ceW Gej kee Deewj keesF& mejue Gheee veneR
nw~ Yepeve kees yengle ner keerceleer eerpe mecePevee eeefnS~
peye leke ceveg<e Yepeve kees yengle oeceer veneR mecePelee,
leye leke Gmemes efvejvlej Yepeve nesvee keef"ve nw~ hees,
Yeesie, Mejerj Deewj pees keg Yeer nw, YeieJeeve kee Yepeve
Fve meYeer mes Delevle Gece nw~ en { OeejCee nesves mes
ner efvejvlej Yepeve nes mekelee nw~
ieesmJeeceer leguemeeroeme peer kes pevce efoJeme kes DeJemej hej
efyevog Yeejepe
keee nes cesjs legce yeeyee leguemeer kewmes ceQ yeleueeTBieer

eeCeeW kes Yeer eeCe legce ejCeeW ceW MeerMe veJeeTBiee
vee jeles legce eerceeveme pees eerjece kees kewmes peeveleer ceQ
vee kenles pees eer jece keLee eer jece ceQ vee Devegjeieleer ceQ
efoJe eer ceeveme jekej legceves eeCeeW hej Ghekeej efkeee
jece esce keer Jej<ee kejkes peerJeve kees DeeOeej efoee
keee nes ...........................................................................
oe kes veerjme ceLeue ceW Dece=le yeve kes legce yejmees nes
pevceeW keer heeme yegPeekej kes ceve ner ceve ceW legce nj<es nes
eefle Ghekeej cew keee kej heeTB eefle heue legcekees efveneBieer
eerjece kes ejCeeW mes Yeer henues legcekees ceQ MeerMe veJeeTBieer
evove le nw eer jeIeJe pees Meerleue Deewj cebo meceerj nes legce
Deevevo kes Ieve nw jece eefo le=ef<ele eeCeeW kes veerj nes legce
legcejer ke=hee mes Dees cesjs yeeyee jeIeJe kes iegCe ieeT ceQ
hej os oes cesjs Yeesues yeeyee jece esce hee peeGB ceQ
(27)
egeOf eefj keer Oece&hejeeCelee

YeieJeeve eerke=<Ce ves egefOeefj kees mecyeesefOele kejles
ngS kene Lee- ns egefOeefj! ceQ legcnejs meeLe FmeefueS
veneR ntb efke legce cesjer yegDee kegbleer kes heg$e nes, cesjs efjMlesoej
nes yeefuke ceQ lees legcnejs meeLe FmeefueS ntb keeeWefke legce
Oece& kes meeLe nes Deewj Oece& legcnejs meeLe nw, mele Deewj
veee legcnejs meeLe nw~ Fme cenlJehetCe& leLe mes en
%eele neslee nw efke efpemekes Devoj Oece& nw Gmekes peerJeve
ceW YeieJeeve nQ~ Oece&jepe egefOeefj kees kesJeue osJeleeDeeW
ves ner Oece&jepe kene nes Ssmeer yeele veneR nw yeefuke Gme
mecee kes pevemecegoee ves Yeer Gvekees Oece&jepe keer ef[eer
oer Leer~ nceejs osMe ceW $e+ef<e, cegefve Deewj Deeeee& kees
efkemeer efJeeefJeeeuee kes eje ef[eer veneR oer peeleer Leer
es cegefve nQ, es $e+ef<e nQ, jepe$e+ef<e DeLeJee yee$e+ef<e nQ,
yeefuke lehemee mes Jes ueesie Fme mLeeve hej hengbeles Les~
egefOeefj kees meceepe ves Oece&jepe kenkej hegkeeje, keejCe
ceneYeejle kes eg kes mecee ceW jeef$e ceW JesMe yeouekej
Deheves Deewj hejeS Ieeeue he[s ngS JeefeeeW keer oMee
kees osKekej DeebKeesW ceW Deebmet Yejves Jeeuee Jeefe keesF&
Deewj veneR Lee, egefOeefj ner Lee Deewj meyekes IeeJe hej
cejnce-heer ueieeves kee keee& kejves Jeeuee Yeer egefOeefj
ner Lee~
peye egefOeefj ceneYeejle kee eg peerle iees Deewj
Gvekees efmebnemeve kes Thej yew"eee ieee, Gvekes efmej kes
Ghej cegkeg mepeeee ieee~ efmebnemeve hej Dee{ neskej,
pevemecegoee Gvekes oMe&ve kejves kes efueS Deeee~ lees pees
Ieeeue mewefveke Les Jes Yeer "erke nes kejkes oMe&ve kejves
kes efueS Deees Deewj pees mewefveke efJeosMeer Les, celeueye
ogMceve mewefveke Les Gheeej kes yeeo "erke nges lees Gvekees
Yeer ceewkee efoee ieee efke legce Yeer oMe&ve kej mekeles nes~
peye oMe&ve kejves kes efueS Ke[s ngS lees meye Ieeeue
mewefveke ves Ske DeeJeepe ceW kene efke jeef$e ceW Deekej kes
nceejs peKceeW hej oJee ueieeves kee keece keesF& Deewj
Jeefe veneR kejlee Lee ener Jeefe kejlee Lee pees Deepe
jepeieer hej yew"e ngDee nw~ es nceej oe kee Yeer jepee
nw, nceejer epee kee Deewj nceejs osMe kee Yeer jepee nw~
FmeefueS Fvekee veece kesJeue egefOeefj veneR nesvee eeefnS,
Oece&jepe egefOeefj nesvee eeefnS~
efpemekes peerJeve ceW Oece& nw Gmekes peerJeve ceW YeieJeeve
nw~ FmeefueS lees peye egefOeefj eg kes efueS oesveeW mesveeDeeW
kes mepeves kes yeeo Deheves jLe ceW Deekej kes yew"s lees
GvneWves meyemes henues keece ener efkeee- Deheves iegpeveeW
kees eCeece kejves kes efueS hengBes~ meyemes henues Yeer<ce
efheleecen kes heeme iees egefOeefj ves heeJe gS, Deewj
kene- oeoe peer eg Meg nesves Jeeuee nw, ue[eF& nesieer,
Ketve yensiee Deewj ve peeves efkeme efkemekees Jeerjieefle eehle
nesieer~ ceQ Deehekes ejCeeW ceW kesJeue FmeefueS Deeee nttB,
Deye leke nceves Deehekes ejCeeW ceW yew"kej kesJeue
DeeMeerJee&o ner heeee Lee, Deepe nce ueesieeW mes keg
ieueefleeeb nes jner nQ~ keeeWefke ue[eF& ceW ieueefleeeb nes
mekeleer nQ, nce henues ner Deehemes ceeheer ceebieves kes efueS
Deees nQ~
Deheves nke kes efueS ue[vee he[ jne nw~ Oece& kes
efueS ue[vee he[ jne nw~ oeoepeer nceW ceehe kejvee nce
Deehekees eCeece kejves kes efueS DeeS nQ~ Yeer<ce kes cegbn
mes efvekeuee ns egefOeefj! legce Oece& kes he#e ceW nes, FmeefueS
ceQ legcnW DeeMeerJee&o oslee ntB efke peneb Oece& neslee nw Jeneb
(28)
efJepee pej nesleer nw, legce meheue nes peeDeesies~ Yeer<ce

kes cegbn mes DeeMeerJee&o efvekeuee, egefOeefj esCeeeee& keer
lejhe ye{ ieS~
uesefkeve ogeexOeve kees iegmmee Deeee oew[kej kes
Deeies Deeee, yeesuee oeoepeer! Deehe ue[eF& lees nceejs
he#e ceW ue[ jns nes~ DeeMeerJee&o peerleves kee Gvekees osles
nes~ Yeer<ce ves kene-ogeexOeve! letves Ske ner keee& ceW
o#elee eehle keer nw, efpe kejvee~ Deiej lesje ner keesF&
heebJe Deekej kes gSiee lesje neLe Gmekes efmej hej pej
hengbe peeSiee~ FmeceW meeseves keer pejle veneR he[leer~
eneb lees efoue kee ner meewoe nw, Devoj mes YeeJevee G"leer
nw Deewj neLe efmej hej hengbe peelee nw~ neLe peye efmej hej
hengbe peelee nw lees Gmekes keueeCe keer keecevee ner
kejveer nesleer nw~ ceQ Yeer keee keb meee lees veneR hee jne
ntB~ oe ceW yew"e ngDee YeieJeeve pees keg yegueJee jne
nw, Jener ceQ yeesue jne ntB~ keeeWefke peye keesF& Pegkeves kes
efueS Deelee nw lees DeeMeerJee&o Deheves Deehe efvekeuelee
jnlee nw~ Fme egefOeefj kees ve peeves kewmee mebmkeej
efJejemele ceW efceuee nw, es helLej kees Yeer ceesce yeveevee
peevelee nw~
egefOeefj esCeeeee& keer lejhe ieS, esCeeeee& kes
ejCeeW kees gDee Deewj kene- ns iegosJe! Fme cees[ hej
Deekej Ke[s nesvee Lee, efkemcele keneb ueskej DeeF&,
Deheves Deewj hejeeeW kes yeere ue[eF& nesleer nw, uesefkeve
eneb lees hejeee keesF& nw ner veneR, meejs ner lees Deheves nQ,
Deehekes ejCeeW ceW es ceeLee meoe Pegkee nw, uesefkeve keYeer
DeheMeyo veneR yeesues ieS, ke[Jee veneR yeesuee ieee,
Deepe ncemes ieueefleeeb nes mekeleer nQ~ Deehekees heeeleehe
ve nes efke nceves kewmes efMe<eeW kees %eeve efoee nw~ FmeefueS
nceW ceehe kejvee~ Deehekes meeceves ue[ves kes efueS Ke[s
nes peeSb lees yeele Deer veneR, uesefkeve kee&Je kes efueS,
Oece& kes efueS, ue[vee he[ jne nw~
esCeeeee& keer DeebKeeW ceW Deebmet yenves ueies GvneWves
kene efke egefOeefj cesjs peerJeve ceW Deiej keesF& ieJe& kejves
keer yeele nw lees en yeele nw efke ceQ lesjs pewmes efMe<e kee
ieg ntb~ pees let efmej Pegkee jne nw, lees cesje oe ken jne
nw efke cesjs heeme pees keg nw, Jen meye ceQ legPes os otbiee~
YeieJeeve kejs efke lesjer ner efJepee nes~ yengle heej mes
Deeeee& esCe ves DeeMeerJee&o efoee~
uesefkeve Gmemes Yeer Deevevokeejer yeele keee ngF&,
egefOeefj Deeies-Deeies DeeMeerJee&o uesves kes efueS hengbes,
Gvekes heers-heers otmejs YeeF&, eejeW heeb[Je, ke=heeeee&
kes heeme Yeer ieS ceeces, oeos Deeefo meyekees eCeece efkeee~
uesefkeve egefOeefj ue[eF& kes efueS GleeJeues veneR nQ~
Yeerce ye[s YeeF& kes heers-heers eue jns nQ pewmes ye[s
YeeF& kej jns nQ, Yeerce Yeer kejlee pee jne nw~ neueebefke
Yeerce kees en ueie jne nw efke mecee peeoe Kejeye nes
jne nw~ Deiej ceewkee efceue peee lees peje ieoe kes peewnj
efoKeeves kee DeJemej nw~ Lees[er osj ceW eg Kelce nes
peeesiee yeeo ceW eCeece neslee jnsiee~ efhej Yeer ye[s YeeF&
eue jns nQ lees nce Yeer DevegmejCe kej jns nQ~ keeeWefke
ye[e YeeF& Oece& kees meeLe ueskej eue jne nw ye[e Iej
kee keesF& Yeer nes Deiej Oece& keer ceee&oe Iej ceW efveYee
jne nesiee, lees ess YeeF&eeW hej Demej pej nesiee~
keg-ve-keg lees mecePeWies yegje kejves mes Deewj ke[Jee
yeesueves mes~ keeeWefke Ske ceee&oe kees efpeboe jKee pee jne
nw~ lees otmejeW kees Yeer Oeeve DeeSiee, nceW ceee&oe efpeboer
jKeveer eeefnS~ Fmekes yeeo egefOeefj ves neLe pees[kej,
oesveeW ner he#eeW keer lejhe DeeJeepe oskej kene efke YeeF&eeW
eg lees efveefele nw~ yengle jeskee uesefkeve eg nesvee ner
nw, nes jne nw, hej cesje Ske efveJesove nw cesjs he#e ceW pees
mewefveke ue[ves kes efueS Ke[s ngS nQ, ceQ Gvemes efveJesove
kejvee eenlee ntb efke Deiej GvnW ueielee nw efke cesje he#e
ieuele nw Deewj ceQ ieuele peien Ke[e ntB, efpeme YeeF& kees
Ssmee ueielee nw Jen cesje meeLe es[kej ogeexOeve YeeF&
kes he#e ceW peekej Ke[e nes mekelee nw~
Deiej ogeexOeve YeeF& kes he#e ceW efkemeer kees Ssmee
ueie jne nw efke Jen Jeneb ieuele Ke[e ngDee nw, Gmekees
egefOeefj kes heeme Deevee eeefnS lees ceQ Gmekees ieues
ueieeves kes efueS leweej ntb~ Flevee kenvee Lee, ogeexOeve
kee ese YeeF& Lee, Gmekee veece Lee efJekeCe& Gmeves peye
mewefvekeeW keer lejhe osKee Deewj osKeves kes yeeo kene efke
Fvekeer Deelcee lees Fvekees Devoj Devoj mes keees jner
nw, uesefkeve efnccele Jeeues veneR nQ~
ceQ ntb efnccele Jeeuee, ceQ euekej DeeGB@iee egefOeefj
lesjs he#e ceW~ keeeWefke lesjs he#e ceW Oece& nw, FmeefueS lesjs
meeLe Deekej kes Ke[e neslee ntB~ ogeexOeve kee meiee YeeF&
euekej peye egefOeefj kes heeme Ke[e nes ieee~ lees pees
mewefveke GOej Ke[s ngS Les~ Jes Ske yeej Gmekeer lejhe
osKes otmejer yeej peceerve keer lejhe osKeW Deewj kenW efke
kece mes kece nceceW mes Ske lees Lee pees mee yeele kees
ken ieee~ mele keer jen hej euee ieee~
YeieJeeve eerke=<Ce ves efJekeCe& keer lejhe osKee Deewj
osKeves kes yeeo kene- efJekeCe& DeOece& ves keeue kees
yeguee efueee Deewj Deye keeue Fve meyekes efmej hej meJeej
nw~ pees ogeexOeve kes he#e ceW Ke[s ngS nQ uesefkeve letve
yengle Dee efkeee~ Oece& kes he#e ceW Deekej Ke[e nes
ieee Deewj pees Oece& kes he#e ceW Dee peelee nw, keeue
Gmekes ejCeeW kes heeme Ke[e jnlee nw~ Gmekes efmej hej
(29)
ceb[jeee veneR kejlee FmeefueS let megjef#ele nw~ lesje keg

efyeie[ves Jeeuee veneR nw~ Deehe meesefeS pees Oece& kee
heeueve kejlee nw, ye[er mes ye[er efJeIve yeeOeeDeeW kes
yeere ceW Jen megjef#ele jnlee nw~ mebmeej ceW Oece& ner peerefJele
jnlee nw, Oece& ner Meeefvle osves Jeeuee nw, Ske Oeeefce&ke
Jeefe nw, lees otmeje Jeefe efkelevee ner ke"esj nes,
Gmekes ke"esj oe kees Yeer ceesce keer lejn keesceue kej
oslee nw~
etb lees hejer#eeDeeW kee oewj meyekes peerJeve ceW Deelee
nw~ uesefkeve Oece& keer jen hej eueves Jeeues keer hejer#ee
keg peeoe ner nesleer nw~ Oece&jepe egefOeefj keer leerve
hejer#eeSb ngF~ leerveesW hejer#eeDeeW ceW GvneWves Oece& kees veneR
es[e~ Ske hejer#ee lees en Leer peye e#e ves egefOeefj mes
eMve kejkes Gmekeer hejer#ee ueer~ Ske hejer#ee Jen Yeer
peye mJeie& peeves kes efueS egefOeefj efnceeuee keer ee$ee
kej jns Les, Gvekes meeLe-meeLe Ske kegee eue jne
Lee~ egefOeefj kees peye ueiee efke Deye en Mejerj mecYeeuee
veneR pee jne nw, leye Gvekes meeceves Ske efJeceeve Deekej
kee, Gme efJeceeve hej yew"s osJeleeDeeW ves Deeoj hetJe&ke
egefOeefj mes kene efke Deehe DeeFes! Deehekes efueS mJeie&
mes efJeceeve Deeee nw~
egefOeefj kenves ueies efke ceQ Dekesuee Fme efJeceeve
hej veneR yew"tbiee, cesjs meeLe eneb leke pees peerJe euekej
Deeee nw, es kegee Ske jeser, Ske gke[s kee ueeuee
ueskej Deewj cesjs heers-heers euelee ngDee Deeee nw~
Fmekees ceQves keYeer Lees[er yengle jeser oskej heej efoee
nesiee, Deye meye lees Ske meeLe es[ iees uesefkeve en
cesje meeLe veneR es[ jne nw~ Deye cegPes megKe efceueves
ueiee nw lees ceQ Fmekee meeLe veneR es[biee~ ceQ keges kees
(30)
efJeceeve ceW yew"ekej mJeie& peevee eentbiee~

osJeleeDeeW ves kene- efhej lees Deehe mJeie& veneR pee
mekeesies~ egefOeefj kenves ueies vejke efceue peee ceQ vejke
ceW ner jn uetbiee uesefkeve peneb Yeer peeGbiee Deheves Fme
keges kees meeLe ueskej peeTbiee~ DeeefKej ceW keges kees
meeLe yew"eee ieee pewmes ner Jen mJeie& hengbes, lees kegee
Oece& keer Mekeue OeejCe kejkes Ke[e nes ieee~ Deewj
Gmeves kene ceQ Oece&jepe yevekej Deehekeer hejer#ee uesves
Deeee Lee~
Oece&jepe egefOeefj pewmes ner mJeie& ceW peekej Ke[s
ngS Deewj Gvekees efkemeer kes eerKeves efeuueeves keer DeeJeepe
megveeF& oer~ Oeeve mes megvee lees helee ueiee efke Gvekes
Deheves ner YeeF& yevOeg jes jns nQ~ efpemekeer lespe jesves keer
DeeJeepe Leer Jen ogeexOeve Lee~ egefOeefj hetves ueies efke
en cesjs YeeFeeW kes jesves keer DeeJeepe Dee jner nw, es
ueesie keneb nw? yeleeee ieee meye vejke ceW nQ~ vejke ceW
keeeW nQ? Fmekee ner keejCe hete ieee lees yeleeee efke
keesF& eesOe kejlee Lee, keesF& ceesn kejlee Lee, keesF&
DeefYeceeve kejlee Lee, lees keesF& ye[e efpeer Lee~ egefOeefj
kenves ueies efke Lees[er osj kes efueS ceQ Yeer Gvekes meeLe
yew"ves keer Fe jKelee ntb mJeie& kes DeefOekeejer ves kene
egefOeefj Deiej Deehe vejke ceW iees lees Deehe hegve mJeie&
veneR Dee heeDeesies~ egefOeefj ves megvee Devemegvee kej efoee~
vejke keer lejhe oew[s Deewj peneb Gvekes YeeF& Les, ojJeepes
hej peekej Ke[s nes ieS, ej yebo Les~ uesefkeve egefOeefj
kes hegCeeW keer Meerleuelee, megievOe Deboj peeves ueieer~ lees
Deboj yew"s ogeexOeve ves peesj mes efeuueekej kene-keesF&
hegCeelcee ojJeepes hej Ke[er nw~ Gmekeer Meerleue eee
Gmekes Mejerj kees mheMe& kejleer ngF& Jeeeg cesjs leve kees
Meerleuelee hengbee jner nw~ ke=hee kejkes Jen Debboj Dee
peeS~ egefOeefj ves ojJeepee KegueJeeee Deewj peekej Deboj
Ke[s nes iees~ pewmes ner Deboj peekej Ke[s ngS vejke ceW
yew"s ueesieeW kees Meefe efceueves ueieer~ mJeie& kes DeefOekeejer
ves kene efke Deeheves pees hegCe efkees nQ Gvekes keejCe
Deehekees mJeie& efceuesiee vejke veneR~ FmeefueS Deehe vejke
es[es, mJeie& ceW euees~
egefOeefj ves cevee kej efoee Deewj ieo&ve efnueekej
mJeie& kees vekeej efoee efke ceQ Jeneb veneR peeGbiee~ efhej
peesj oskej kene ieee efke Deehe mJeie& ceW euees~ egefOeefj
ves Ske Meyo ceW kene pees ye[e heeje Lee~ GvneWves
kene- Deiej cesjs Deboj cesjs hegCeeW ceW Deewj cesjs keeeeX ceW
Meefe nw lees ceQ Fme vejke kees Yeer mJeie& yevee uetbiee~
Fmekes efJehejerle Deiej cesjs Deboj Meefe veneR nw, lees cesjs
mJeie& kees vejke nesves ceW Yeer osj veneR ueiesieer~ ceQ peneB
Ke[e ntB JeneR "erke ntB~
egefOeefj kees yeleeee ieee efke legcnejs Yeerce Deeefo
YeeF& Yeer mJeie& ceW ner yew"s ngS nQ~ hej en Deehekeer
hejer#ee Leer efke Deehe Ssmes mLeeve hej peekej oee kejles
nes ee veneR kejles nes~ uesefkeve ns egefOeefj peer cenejepe!
Ske yeele Deehekees en Yeer yeleeF& peeS pees Lees[er osj kes
efueS vejke ceW peekej Ke[s ngS Fmekee Yeer Ske keejCe
Lee~ Deeheves peerJeve ceW Ske yeej DeeOee mee yeesuee Lee
Deewj DeeOee Pet" yeesuee Lee~ Dele Lees[er osj kes efueS
Deehekees Yeer vejke ceW Deekej Ke[e nesvee he[e~ Oece&jepe
egefOeefj kee Oeeefce&ke peerJeve DevegkejCeere, Jevoveere
Deewj hetpeveere nw~
mJeleb$eJeelee& mes meeYeej
(31)
hetpeheeo peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe keer
<eefhetelf e& hej ekeeefMele nesves Jeeues evLe

<eefhetelf e& kee mecheeove eejcYe
Oeeefce&ke peiele kees men<e& metefele efkeee peelee nw efke eerjeIeJeheefjJeej kes hejceejeOe eer efe$eket
leguemeerheer"eOeerej peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe kee Deeieeceer 14 peveJejer 2010
(cekej mebeeefvle) kees eer efe$eket ceW 60 JeeB pevcepeevleer ceneslmeJe ceveeee peeSiee~ Fme MegYe DeJemej hej
hetpeheeo peieodieg peer kes efJeue#eCe JeefelJe SJeb kegMeueke=eflelJe hej <eefhetefle& veeceke Ske DeefYevevove evLe
Yeer ekeeefMele efkeee peeSiee~
meYeer mes efJevece DevegjesOe nw efke hetpeheeo Deeeee& eer kes ueeskeesej eefjle kes keeflehee mebmcejCe pees Deehekes
meeLe Ieefle ngS neW, Gvekes Deueewefkeke %eeve Yeefe Deewj Jewjeie kes esjCeemheo emebie DeLeJee Gvekeer efJeefMe
eefleYee leLee mce=efle kes DeeKeeve uesKe DeLeJee keefJelee kes he ceW mebmke=le DeLeJee efnvoer Yee<ee ceW efueefheye
kejkes efvecveefueefKele heleeW hej MeerIeeefleMeerIe Yespeves keer ke=hee kejW~ Deehekes uesKe/keefJelee/Mueeske/DeefYevevove he$e
Deeefo nceW 31 Deketyej 2009 leke DeJeMe eehle nes peeSB~ efveJesove nw efke uesKe megJeee DeLeJee befkele efkeS
ngS neW~
uesKe Yespeves kes heles1. [e0 kegceejer ieerlee osJeer efceee (hetpee yegDeepeer) 2. [e0 megjsv Mecee& megMeerue
eer leguemeer heer" DeeceesoJeve heesm-veeeieeBJe
Meeeleced, [er-255 ieesefJevohegjced
efe$eketOeece, (melevee) ce0 e0
ieeefpeeeyeeo (G0e0) heesve-09868932755
efheve-485331, heesve- 07670-265478
<eefhetelf e& DeefYevevove evLe meefceefle
mebj#eke-[e0 kegceejer ieerlee osJeer efceee

menmebeespeke- [e0 eerceleer Jevovee eerJeemleJe
(hetpee yegDee peer) efe$eket
hejeceMe&ceC[ue- [e0 osJeef<e& keueeveeLe Meeeer
[e0 MeesYeveeLe ogyes, kegueheefle
[e0 Jeeemheefle GheeOeee
pes0 Deej0 Se0 et0 efe$eket
[e0 jepesv efcee DeefYejepe
DeOe#e- escecetefle& eeresceYet<eCe peer cenejepe, Jeevehegj
[e0 eer Oej Jeefme
GheeOe#e- 1. Deeeee& efoJeekej Mecee& ieeefpeeeyeeo
[e0 yepesMe oeref#ele
2. eer megMeerue kegceej DeeJeeue menejvehegj
[e0 jeceeOeej Mecee&
cenecev$eer[e0 efveleevevo efcee (nebikeebie)
men/Ghecev$eerefveJesoke
kees<eeOe#e- eer meJexMe peer ieie& ieeefpeeeyeeo
<eefhetefle& DeefYevevove evLe meefceefle
mebeespeke- [e0 megjsv Mecee& megMeerue ieeefpeeeyeeo
ieeefpeeeyeeo
(32)
Hkknzin 'kqDYk i{k@lw;Z nf{k.kk;u] 'kjn~ _rq
frfFk
okj
u{k=
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
iwf.kZek
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
m"kk
Jko.k
/kfu"Bk
'krfHk"kk
fnukad
1 flrEcj
2 flrEcj
3 flrEcj
4 flrEcj
ozr ioZ vkfn fooj.k
Jhokeu t;Urh HkkSe iznks"k ozr

&
iapd izkjEHk 9@35 fnu ls vuUr prqnZ'kh
lR;ozr&iwf.kZek
vf'ouh d`".k i{k@lw;Z nf{k.kk;u] 'kjn~ _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
vekoL;k
okj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
u{k=
iw0 Hkk0
mHkk
jsorh
vf'ouh
Hkj.kh
d`frdk
jksfg.kh
e`xf'kjk
vknzkZ
e`xf'kjk
iq";
'ys"kk
'ys"kk
e?kk
iw0Qk0
fnukad
5 flrEcj
6 flrEcj
7 flrEcj
8 flrEcj
9 flrEcj
10 flrEcj
11 flrEcj
12 flrEcj
13 flrEcj
14 flrEcj
15 flrEcj
16 flrEcj
16 flrEcj
17 flrEcj
18 flrEcj
ozr ioZ vkfn fooj.k

firì{k izkjEHk izfrink dk Jk)
f}rh;k dk Jk)
r`rh;k dk Jk)&iapd lekIr izkr% 4@47 ij
prqFkhZ dk Jk)&x.ks'k prqFkhZ
iapeh dk Jk)
"k"Bh dk Jk)
lIreh dk Jk)
JhnqxkZ"Veh&v"Veh dk Jk)
uoeh dk Jk)
n'keh vkSj ,dkn'kh dk Jk)
bfUnjk ,dkn'kh ozr lcdk] }kn'kh dk Jk)
dU;k esa lw;Z&lakfUr&iznks"k ozr&=;ksn'kh dk Jk)
=;ksn'kh frfFk dk {k;
prqnZ'kh dk Jk)
fir` folftZuh vekoL;k
vf'ouh 'kqDy i{k@lw;Z nf{k.kk;u] 'kjn~ _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
,dkn'kh
okj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
u{k=
m0Qk0
gLr
fp=k
Lokfr
fo'kk[kk
vuqjk/kk
T;s"Bk
ewy
iw0"kk0
m0"kk0
Jo.k
/kfu"Bk
fnukad
19 flrEcj
20 flrEcj
21 flrEcj
22 flrEcj
23 flrEcj
24 flrEcj
25 flrEcj
26 flrEcj
27 flrEcj
28 flrEcj
29 flrEcj
30 flrEcj
ozr ioZ vkfn fooj.k
'kkjnh; uojk= izkjEHk ?kVLFkkiu

pUnzn'kZue~
&
&
&
ljLorh vkku
JhnqxkZ"Veh] JhljLorh iwtu
uojk= lekIr&egkuoeh
fot;n'keh n'kgjk
ikikadq'kk,dkn'kh ozr LekrZ] HkS;k Hkjr feyki
,dkn'kh frfFk o`f) & ikikadq'kk,dkn'kh ozr oS".ko
iapd izkjEHk 5@3 lk;a ls

Je<e& 14
pevelewkeeced~
efmelecyej 2009 (4, 5 Deketyej kees esef<ele)
mecheeoke
cees0- 09971527545
menmecheeoke
otjYee<e 01202767255, cees0-09868932755
eyevOe mecheeoke
01202756891, cees0- 09810949921
meneesieer ceC[ue
(ceeefmeke he$e)
Debke-1

-07670265478, 05198- 224413
otjYee<e-01334260323
otjYee<e-02812364465

cees0- 09971527545
(2)

fo"k;kuq ef.kdk
e lafo"k;
1. mecheeokeere
5. jemehe_eeOeeeer efJeceMe& (3)
6. heejs ueieQ iegosJe
7. mesJee kee mJehe
8. ceeB kes GheosMe kee cenlJe
9. Yeesieer Deewj eesieer kee peerJeve
10. YeieJeeved Deepe ner efceue mekeles nQ
11. eerceodJeeuceerefke jeceeeCe ceW eer nvegceeefj$e
13. ceve kees efveeefv$ele jKeves mes DeeOeeeflceke ueeYe
ys[kd
i`"B
eerceleer keceuee Mecee& DeeMee
emlegefle- eerMes<eOej peer Megkeue
eerefMeJekegceej ieeseue
keueeCe mes meeYeej
hejceJeerlejeiemevle ese mJeeceer eerjecemegKeoeme peer
eer heb0 yeeueke=<Ce keewefMeke
heb0 eerefJevee kegceej peer
-
la[;k
3
4
8
10
12
14
15
17
18
19
25
28
29
32

hevn
Je<eea
e
100/7 - Mkd dh ?kksj vO;oLFkk ds pyrs gesa nks"kh u le>saA gesa vkSj vkidks Jeeef<e&ke
blh ifjfLFkfr esa îwT;ikn txn~xq# th* dk dìk izlkn f'kjks/kk;Z djuk gSA
&lEiknde.My
mecheeokeere-
(3)
Yeejleere heJe& nceW MegYe mevosMe osles nQ

(oerheeJeueer heJe& cebieuecee nes)
Yeejleere hejcheje ceW leewnejeW kee yengle DeefOeke cenlJe nw~ leewnej kes efueS heJe& Meyo kee Yeer eeesie efkeee
ieee nw~ heJe& DeLee&led pees emeVelee oslee nes~ Fme efove Jeefe Deewj mecegoee oesveeW efJeMes<e emeVe nesles nQ, Deheves owefveke
peerJeve mes nkej keg efJeMes<e efveeceeW kee heeueve kejles nQ, meehe-meheeF& Deeefo kejles nQ, efJeMes<e pehe-lehe efveece
kejles nQ~ Flevee ner keeeW, heJeeX kes cenlJe hej efJeMes<e DevegmevOeeve kejves Jeeues lees Fve heJeeX kee DeeOeeeflceke,
DeeefOeYeewefleke Deewj DeeefOeowefJeke mJehe Yeer efme kejles nQ~ heeefjJeeefjke heJe&, meeceeefpekeheJe&, peeleere heJe&,
meeceoeefeke heJe& leLee je<êre heJe& Deeefo YesoeW mes Fve heJeeX kees peevee peelee nw~
oerheeJeueer DeLeJee oerheceeefuekee heJe& ekeeMe kee heJe& nw~ DeOece& hej Oece& keer pee kee eleerke nw~ oeveJelee
hej ceeveJelee keer efJepee kee eleerke nw~ DeelebkeJeeo kees Yeejleere heew<e kes eje kegeues peeves kee efoJeme nw~ keCe
keCe mes DevOekeej kees nekej ekeeMe kes oerhe peueeves kee hegCeheJe& nw~ Ssefleneefmeke leLe nQ efke DeelebkeJeeo kes
mejieves je#emejepe jeJeCe kees OJemle kejkes DevevlekeesefyeeeC[veeeke, peieefVeevlee, Oece&j#eke YeieJeeved
eerceodjeIeJesv mejkeej Fme efove eerDeJeOe DeeS Les~ eerDeJeOe meefnle mechetCe& Yeejle ceW oerheeJeueer ceveeF& ieF&~
Deepe Yeer Deheves Deheves IejeW kees mepeekej Deeefmleke cenevegYeeJe oerheeJeueer heJe& hej oerheke peueeles nQ, efce"eF& yeeBles
nQ, ieCesMe-ue#ceer hetpeve kejles nQ, Ske otmejs kees yeOeeF& osles nQ~ Jeeheejer Jeie& lees Deheves yener-KeeleeW kees ceebieefueke
cev$e-ev$e mes mepeeles nQ~ meejs efnvogmeceepe ceW n<eexuueeme kee JeeleeJejCe neslee nw~
keewve veneR peevelee efke Fmeer oerheeJeueer kes efove meejer efnvog peeefle je#emejepe jeJeCe kegcYekejCe Deewj cesIeveeo
kes yengle efJeMeeue hegleues yeveekej hetBkeleer nw~ peye meeebkeeue leerveeW hegleueeW ceW jKeer efJemheeske meeceeer Oet-Oet
kejkes peue G"leer nw leye eleske Deeefmleke Jeefe kes cegKe mes ener efvekeuelee nw efke Yeejleere mebmke=efle, Yeejleere
peerJevecetueeW, DeeoMeeX SJeb efJeeejeW kes meeLe efKeueJee[ kejves Jeeuee ye[s mes ye[e JewYeJemecheVe Jeefe Yeer Ske
efove efJeveeMe kees eehle neslee nw~ Yeejleere mebmke=efle mJehee YeieJeleer meerleepeer kee DehenjCe kejves Jeeues jeJeCe kes
efJeMeeue heefjJeej ceW keesF& veneR yeee~ Deveske heJeeX kes Devoj efhes Ssmes ner efJeMes<e mevosMe meYe meceepe kes efuees
meowJe Deeke<e&Ce kes efyevog jns nQb~ meeceeve peveceeveme kes efueS Yeues ner heJeeX hej ceewpecemleer kee JeeleeJejCe jnlee
nes efkevleg meceepe kes eyeg Jeie& kes efueS DeLeJee jeÔece& oesveeW kee efnleefevleve kejves Jeeues cenevegYeeJeeW kes efueS
Yeejleere hejcheje kes meYeer ecegKe heJeeX mes Meeele mevosMe, iecYeerj efMe#ee leLee DeueYe ueeYe eehle nesles nQ~
meYeer YeejleJeeefmeeeW kees, eerjeIeJe heefjJeej kes meYeer cenevegYeeJeeW kees eerleguemeerheer"meewjYe kes meYeer megOeer
hee"keeW kees nce Yeer oerheeJeueer heJe& keer neefo&ke yeOeeFeeB eoeve kejles nQ, meeLe ner YeieJeeved eermeerleejece peer kes
eerejCeeW ceW efJevece eeLe&vee kejles nQ efke pees ueesie efkevneR Yeer keejCeeW mes Yeejleere efevleve, YeieJeodYeefe Deewj
Yeejleere hejcheje mes efJecegKe neskej ceveceevee Deeueehe ieeles jnles nQ, Yeejleere eekesveW kes eefle Yeebkej
efJe<eJeceve kejles jnles nQ Gve meYeer kees meodyegef osves keer cenleer ke=hee kejW~ Yeejleere hejcheje heefj<keej ceW efJeeeme
kejleer nw yeefn<keej ceW veneR~ nceeje ner GodIees<e efJeeefJeefole nwmeJe&mlejleg ogiee&efCe meJeex YeeefCe heMeleg~
meJe& keeceeveJeehveesleg meJe& meJe&$e vevoleg~
ogpe&ve meppevees Yeteeled meppeve Meeefvleceehvegeeled~
Meevlees cegesle yevOeesYees cegeeeveeefvJeceeseesled~
hegve oerheeJeueer heJe& keer meYeer kees ceuekeeceveeDeeW kes meeLe-
Deeeee& efoJeekej Mecee& eOeeve mecheeoke mes kesJeue

ceesyeeFue veb0- 09971527545 hej ner mecheke& kejW

eOeeve mecheeoke
(4)

keeJeekeeMe kee Ske Mueeske nwpevemLeeves Yeevleb kevekece=iele=<CeeefvOele efOeee

Jeees Jewosnerefle eefleheocegoeg eueefheleced~
ke=leeuebkee
Yeleg&Je&oveheefjheeermegIevee
ceeehleb jecelJeb kegMeueJemeglee ve lJeefOeielee~
eneB oesveeW DeLe& nQ Ske lees kegMeueJemeglee DeLee&led
Oeve veneR efceuee Deewj kegMeueJe keer ceelee meerlee lees
kesJeue jeIeJe kees efceue mekeleer nw ener jeIeJe kee
meeOeejCe ue#eCe nw~ jecelJe meye peien nes mekelee nw
hej meerleeefJeefMejecelJe kesJeue oMejLevevove Deevevokevo
keewmeueevevoJeOe&ve eYeg eerjece ceW ner jnsiee~ Dele
Flej jeceeW mes jece kee meyemes cegKe JeeJele&ke eefo
keesF& nw lees meerlee heoeLe& nw~ Deye DeLe&YeeJesve Fle
peiele eefeee efJeJele&les efJeJele& nesleer nw efJemle=le nesleer
nw~ efJeefMee meleer emleglee YeJeefle en eneB kee leelhee&
nw~ Deepe YeieJeeve Deevevokevo eYeg efeefvlele nes jns nQ~
megeerJe cegPes Yetue ieesmegeerJeng megefOe ceesefj efyemeejer~
heeJee jepekeesMe hegj veejer~
jepe heekej DeJeOe kes jepee kees Yetue iees, keesMe
heekej keesmeuesMe kees Yetue iees hegj heekej heg<eesece
kees Yetue iees~ veejerheekej veejeeCe kees Yetue iees~
YeieJeeve jece ceneefJe<Ceg nQ FmeceW efkemeer kees mevosn veneR
jnvee eeefnS~ jeceleeheveereesheefve<eod ceW kene ieee nwefevceesefmceved ceneefJe<Ceew peeles oMejLes njew~
jIees kegueefKeueb jeefle jepeles ees ceneRefele~~
YeieJeeve ceneefJe<Ceg nQ~ efJe<Ceg Deewj ceneefJe<Ceg ceW

Devlej neslee nw~ ceneefJe<Ceg meyekes DeejeOe nQ eens
jeceevevoer neW eens jeceevegpeer~ efJe<Ceg melJeiegCeeJeefVe
nQ ceneefJe<Ceg iegCeeveJeefVe nQ~ FmeefueS efJeJesMe Jew<CeJeb
lespe meMejerj menevegpe kee eneB keee DeLe& nw? Jew<CeJe
lespe ceW YeieJeeve eefJe veneR nesles Jew<CeJe lespe mJeeb
Gvekee nw ner Jes Deheves ceW kewmes eefJe neWies? veeefle
elegjesefhe mJemkevOeYeejes{gb eYeJeefle DeleefOeke elegj
Yeer keee keYeer Deheves kevOes hej e{ mekelee nw~ FmeefueS
cenef<e& Jeeuceerefke ves yeej-yeej yengle mLeueeW ceW
DevlejYeeefJeleCeLe& kee eeesie efkeee nw~ pewmes keneR
ieefle kee eeesie efkeee nw lees JeneB DeLe& nesiee
ieceeefle DeLee&led Oeeleg jnsieer Meg, hej Gmekee DeLe&
Cevlehejke nesiee~ Fmeer ekeej meMejerj menevegpee
DeLee&led Mejerj YeieJeeve kee peeW kee leeW nw, ue#eCeeefo
meye peeW kes leeW nQ efhej Jew<CeJeb lespe efJeJesMe kee
keee DeLe& nesiee? DeLe& nesiee Jew<CeJeb lespe JesMeeeceeme
Deheves ceW Jew<CeJe lespe kee eJesMe kejJee efueee~ meejs
osJelee YeieJeeve eerjece ceW efJeueerve neskej heefjhetCe&lece
hejelhej hejyee yeve peeles nQ~ leYeer lees ieerlee peer ceW
kene nw- lespemlespeefmJeveecenced~ Deye YeieJeeve jece
efeefvlele nQ efke megeerJe cegPes kewmes Yetue iees? ue#ceCe
peer ves kene ceQ ieg ntB oC[ otBiee~
leceeeyeeCeemeveceglhelevleb
efveJesefoleeLe
jCeeC[keesheced~
GJeee
jece
hejJeerjnvlee
mJeJeeref#eleb meevegveeb e Jeekeeced~~
eeW kenkej Oeveg<e yeeCe neLe ceW ueskej ue#ceCe
eue he[s~ eerjece ves kene Ssmee cele kejes~ megeerJe kees
meece, oeve, Yee Deewj Yeso mes ues DeeDeesleye Devegpeefnb mecegPeeesG jIegheefle kevee meeRJe~
Yee osKeeF uew DeeJeng leele meKee megeerJe~~
nvegcevleueeue ves peekej megeerJe kees mecePeeee efke
Deehe "erke veneR kej jns nQ~ jece peer ves Deehekee keee&
kej efoee Deehe Gvekees heneeveves kee eeeme veneR kej
jns nQ~ Deeheves Gvekes heueenej keer Yeer efevlee veneR keer~
eej cenerves ceW~ MeerIelee keerefpeS DeYeer ue#ceCe peer
Deeves Jeeues nQ~ nvegceeve peer cenejepe kees jeceeeCe
ceneceeueejlveced kene peelee nw~ nvegceeve peer cenejepe
ves heeBe ueesieeW keer j#ee keer nw~ megeerJe kes eeCeeW keer
j#ee, JeevejeW kes eeCeeW keer j#ee, cewefLeueer peer kes eeCeeW
keer j#ee, ue#ceCe peer kes eeCeeW keer j#ee Deewj Yejleueeue
peer kes eeCeeW keer j#ee~ megeerJe lees Deepe ner meceehle nes
peeles~ YeieJeeve jece ves ue#ceCe mes keneue#ceCe!
megeerJe mes peekej ken osvee efke ceQ Gmeer yeeCe mes megeerJe
kees ceej mekelee ntB~ ue#ceCe peer kees Deeles ngS osKekej
megeerJe YeeYeerle nes peeles nQ~ peerJe kee mJeYeeJe nw
efke Jen uesles-uesles Yetue peelee nw Deewj YeieJeeve
osles-osles Yetue peeles nQ~ nvegceeve peer cenejepe leeje
kees peekej mecePeeles nQmee heeveeesieee efveJe=eueppee
efemeeoee
vejsvmetvees~
GJeee leeje eCeeeieuYeb
Jeekeeb ceneLe heefjmeevlJeheced~~
erkeekeejeW ves eneB DeLe& kee DeveLe& efkeee nw~
erkeekeejeW ves leeje kee Mejeye heerves kee JeCe&ve efkeee
nw~ leeje Mejeye keeeW efheesieer? Fmekee Gefele DeLe& nesieeheeveme eesie mebeesie DeLee&led Deepe leeje kees %eele nes
(5)
egkee nw efke ue#ceCe peer DeeeWies Gvekee ejCeece=le

Oeeskej ceQ heeve keBieer~ ejCeece=le kes heeve kee mebeesie
nesves kes keejCe leeje ves Deepe Deheveer Mece& es[ oer nw
ener DeLe& eee nw Deewj ener Jew<CeJepeve meccele Yeer nw~
eleske Jemleg keer JeeKee Gefele efkeesCe mes nesleer nw~
Jener Gheege nesleer nw~ eeeMe ie=nmLe ketOecee& ie=nmLe
jns nQ~ yeeuekeeueerve meeOegDeeW keer Ske Deueie hejcheje
nesleer nw~ pees efJe<eeeW kees Yeesie kej Deeles nQ Gvekes efueS
Jeemevee kees Yetuevee yengle keef"ve neslee nw peyeefke
yeeuekeeueerve nceejs pewmes meeOegDeheveer cemleer ceW jnles nQ~
keYeer ve keYeer Gmekee eYeeJe JeefelJe hej he[lee nw~
Ske yeej Ske yengle Des mevle yew"s Les Ske Jeefe ves
cebieueeejCe efkeee~ leye nceves kene efke ceQ Deehekees
Ieesef<ele kejlee ntB efke en Jeefe henues ie=nmLe jne
nesiee~ Fmekeer JeeCeer yelee jner nw~ ueesieeW ves kene Deeheves
kewmes peeve efueee nw pees yeeuekeeueerve meeOeg neslee nw Jen
Ssmeer Yee<ee yeesue ner veneR mekelee~ Ske GoenjCe mes en
mhe keB~ ieesmJeeceer peer oesveeW JeefeeeW kee DevegJeeo
kej jns nQ~ Debieo kee Yeer Deewj nvegceeve peer kee Yeer~
nvegceeve peer yeeuekeeueerve efJeje meeOeg nQ Jes yeesueles nQefyeveleer kejGB peesefj kej jeJeve~
megveng ceeve leefpe ceesj efmeKeeJeve~~
osKeng legce efvepe oe efJeeejer~
Yece leefpe Yepeng Yeiele Yee nejer~~
Debieo peer keer JeeCeer megefveesleesefn heefke ceefn mesve nefle eewhe keefj leye ieeGB~
cevoesojer mecesle Me" pevekemegleefnb uew peeGB~~
oesveeW keer JeeCeer ceW Devlej he[siee ner~ Fmekees nce
vekeej ner veneR mekeles~ es efJe<ee Yeesie Fleves og nesles nQ
efke Fvekee nceejer JeeCeer hej eYeeJe he[lee ner nw~ Fve
efJe<ee YeesieeW kees Yegueevee yengle keef"ve neslee nw~ ue#ceCe
(6)
peer ves megeerJe mes kene- megeerJe! legce Yetue iees~ leYeer
leeje peer Dee ieF~ cenef<e& Jeeuceerefke ves JeCe&ve efkeee nwmee emKeuevleer ceo efJeuee#eer
euecyekee_eer iegCenscemet$ee~
meue#eCee
ue#ceCemebefveOeeveb
peieece leeje veefceleeeef~
leeje ves ue#ceCe peer kees osKee Gmekes Yeeie peeie
iees~ peye Jeefe YeieJelesce keer lejbie ceW Deelee nw Jen
mKeefuele nesves ueielee nw~ pewmesefMeefLeue Debie heie ceie [efie [esueefnb~
efyenJeue yeeve esceJeMe yeesueefnb~~
kejn ceveesjLe peme efpee peekes~
peeefnb mevesn megje meye ekes~~
leeje peer kes ejCe "erke veneR he[ jns nQ~ keeeWefke
OeelegDeeW ceW ceefo n<e&meeceesnees ceefo Oeeleg kes oesveeW
DeLe& nesles nQ n<e& Yeer Deewj mecceesn Yeer~ nceejer JeeKee
ie=nmLe mes efYeVe nesieer GmeceW iegCeelceke Devlej nesiee~
en DeeJeMeke veneR efke pees DeLe& Deehe meeseles nQ Jener
DeLe& nesiee keeeWefke DeveskeeLee& efn OeeleJe DeLee&led
OeelegDeeW kes Deveske DeLe& nesles nQ~ pewmes heefj hetJe&ke Yet
Oeeleg kee eefo DeJe%eeve ner DeLe& neslee lees kesJeue Ske
ner DeLe& efueee peelee~ Fmeer ekeej ceo kee DeLe& kesJeue
Mejeye veneR neslee ceoefJeuee#eer DeLee&led Deepe ue#ceCe
peer kes Deeieceve mes leeje peer kes ceve ceW efpeleveer emeVelee
nw Gme emeVelee mes Gvekeer DeeBKeW efJeue nes jner nQ~
Deepe mee#eeled peerJeeeee& (ue#ceCe peer) nceejs heeme
Dee jns nQ~ ue#ceCe peer kes heeme leeje peer DeeF~ ue#ceCe
peer kee eesOe Meeble ngDee~ leeje Meyo meerleepeer kes lee
Deewj jece peer kes je mes efceuekej yevee nw DeLee&led leejeleerefle
leeje~ leeje ves kene cenejepe- ceQ emeVe ntB ener DeJeOe
keer mebmke=efle nw pewmee Deehe DeeejCe kej jns nQ~ Deehekes

YeeF& jeIeJesv mejkeej Deewj cenejepe yeeefue cegPes Deehekes
ejCeeW ceW meeQhe iees nQ Dele Deehe cesjer j#ee kejW~ legce
megeerJe kees #ecee kej oes~ leeje ves kene#ecemJe leeJeled hejJeerj nvle
mlJeod Yeelejb JeevejJebMeveeLeced~
efJehe#eerJeerjeW kee veeMe kejves Jeeues jepekegceej
ue#ceCe! FvnW Dehevee YeeF& mecePekej #ecee kej oerefpeS~
peerJe lees eceeo kejlee ner nw Deehe lees F&ej nQ meJe&%e nQ~
oerveyevOeg! Deehe ieg nQ~ peerJe hej Flevee eg cele
nesFes~ leyekeefj efyeveleer ceefvoj uew Deees~
ejve heKeeefj heuebie yew"eS~~
leye keheerMe ejveefve efmej veeJee~
ieefn Yegpe ueefceve keC" ueieeJee~~
megeerJe kes heuebie hej ner ue#ceCe peer kees yew"eee
Deewj Gvekes ejCe heKeejs~ peye megeerJe ves eerue#ceCe kes
ejCeeW ceW efMej Pegkeeee lees ue#ceCe peer ves GvnW G"ekej
ieues mes ueieeee~ Fve YeeieJeleeW kes mecyevOe ceW lees
Devegefele meesevee ner veneR eeefnS~ efpevekes efueS ieesmJeeceer
peer cenejepe ves kene nwkeefheheefle $e+#e efveMeeej jepee~
Debieoeefo pes keerMe meceepee~~
yevoGB meyekes ejve megneS~
DeOece Mejerj jece efpeve heeS~~
ceQ Fvekes ejCeeW kee leLee DeeejCe kee Yeer Jevove
kejlee nttB efke Mejerj Yeues DeOece jne nes hej eefj$e Fleves
Gece jns efke Fvekees YeieJeeve eerjecepeer eehle ngS~
megeerJe ves hetjer yeele yeleeF& Deewj #ecee ceeBieer Deewj kene
eerjIegveeLe peer mes cegPes #ecee keje oerefpeS~ DeYeer meejs
Jeevej Dee jns nQ~ ue#ceCe peer ves kene- keesF& yeele veneR
Deehe Deye cegPes Yeer #ecee kej oerefpeS~ cenef<e& Jeeuceerefke
kenles nQme e meJee&ved meceeveere Jeevejeved Jeevej<e&Ye~
efoMe emLeeheeeceeme efo#egpe&vekeelcepeeced~~
megeerJe ves mecemle efoMeeDeeW ceW meye JeevejeW kees
Yespe efoee~ oef#eCe efoMee ceW nvegceeve peer kees peevee nw~
meyekees Yespeves kes heeeled megeerJe ves nvegceeve peer mes
kene- nvegceeve peer! Deye nceejer ueepe Deehekes neLe ceW
nw~ YeieJeeve eerjece peerleb meceer#e cenelespee JeJemeeeesejb nefjced~
ke=leeLe& FJe meb esefveceeveme~~
ooew leme lele eerle mJeveeceeeshe MeesefYeleced~
DeueereceefYe%eeveb jepeheg$ee hejvlehe~~
DeJeOe ceW peye efkemeer kees yengle esce kejles nQ leye
nce ueesie Gkeej ueieekej yeesueles nQ pewmes- nvegceveT,
yeJeT~ YeieJeeve eerjece Oeerjs mes nvegceeve peer kees yeguee
jns nQhees heJevelevee efmej veeJee~
peeefve keepe eYeg efveke yegueeJee~~
Deheveer ner Yee<ee (DeJeOeer) ceW nvegceeve peer kees
efveke yegueeeeDebpeveer kes yeejs nes ogueejs heewve osJelee kes~
megvee efyejJee yeerj nvegceeve, leve efnVew DeeJee~
legnF yeeJee yeeF ncejer veeJe kes efKeJewee nes~
yeeyee yepejbieer yeueJeeve, leve efnVew DeeJee~~
megvee efyeJee............
kebeve yejve ecekew efheejer mejerefjee~
FvOeveg<e pewmeve ocekew uejke ueBiegefjee~
leesnF YeFee ngFpee ncejer ueepe kes jKewee nes~
(7)
yeeyee yepejbieer yeueJeeve, leve efnVew DeeJee~~

efyejn efyekeue meerlee efove De jefleee~
oFkes cegBoefjee peg[eJee Gvekeer efleee~
leesnF efyeJee yeeF ncejer veeJe kes efKeJewee nes
Debpevee levee ceefleceeve, leve efnVew DeeJee~
peevekeer efpeeve kee meceeeej pees efueeFyee
nceje
mes
cegBnceeBieeyejoeve
heFyee
efieefjOej eYeg leesnjs ceve kes yemeFee nes
mebkeceeseve nvegceeve, leve efnVew DeeJee~
yeesuees Jeerj yepejbie yeueer keer pee~ nvegceeve peer
kees Oeerjs mes Deheves yegueee Deewj
hejmee Meer<e mejesn heeveer~
kej cegefkee oervn peve peeveer~~
yeng ekeej meerleefnb mecegPeeSng~
keefn yeueyeerj yesefie legce DeeSng~~
efMej hej neLe jKekej DeeMeerJee&o efoee~ YeieJeeve
eerjece ves keneDevesve lJeeb nefjes efesve pevekeelcepee~
celmekeeMeeovegeehleceveg efiveevegheMeefle~~
ns keefhees! Fme efe kes eje pevekeefkeMeesjer
meerlee peer kees en efJeeeme nes peeeiee efke legce cesjs heeme
mes ner iees nes~ Fmemes Jen Yee leeiekej legcekees osKesieer~
cenef<e& Jeeuceerefke Deeies kenles nQ efke YeieJeeved eerjece
nvegceeve peer kees Deeemle kejles ngS kenles nQ efkeJeJemeeee les Jeerj meJeegee efJeece~
megeerJeme e mevosMe efmeefb keLeeleerJe ces~~
eceMe........
(8)
mebieefle- Deye eneB Depeg&ve eMve kejles nQ efke
YeieJeeve kes DeJeleej mes meeOekeeW kees keee ueeYe nw?
Depeg&ve kes Fme eMve hej YeieJeeve kenles nQpevce kece& e ces efoJecesJeb ees Jesefe leJele~
leeJee osnb hegvepe&vce vewefle ceecesefle meespeg&ve~~
4/9
efoJe pevce SJeb Jeso efJeefnle Deueewefkeke kece& leLee
veece, he, ueeruee, Oeece kees pees Fme ekeej lelJeeW mes
peevelee nw Jen heeeYeewefleke Mejerj kees es[kej efhej
pevce veneR enCe kejlee DeLeJee hegvepe&vceelceke mebmeej
kees veneR eehle neslee Jen lees cegPes ner eehle kej ueslee
nw~
JeeKee- eneb e Meyo mes YeieJeeve kes veece,
he, ueeruee, Oeece kee mebien mecePevee eeefnS~ efoJeb
kee leelhee& nw efoefJeYeJeb DeLee&led es meye meekesleueeske
SJeb ieesueeske keer IeveeDeeW kes heefjCeece mJehe ner nw
Deewj FveceW meeOegheefj$eeCe, ogefJeveeMe SJeb Oece& mLeehevee
leerveeW nsleg mecye jnles nQ~ cesjs pevce-kece& kes %eeve mes
ner meeOeke kes pevce-cejCe meceehle nes peeles nQ~ eefo
oMe&veeefo nes peeeW lees keee hetBvee?
efyeve osKes Ssmeer ueieve ueieer,
oMe&ve neWies lees keee nesiee?
Jen cegPes ner eehle kejlee nw~ Dele cesjs pevce,
kece&, he, ueeruee, Oeece kes %eeve mes meeOeke hegvepe&vce
keer efJe[cyevee mes cege nes peelee nw, en Gmekee DehetJe&
ueeYe nw~~eer~~
mebieefle- hegve Depeg&ve eMve kejles nQ Deehekes

pevce-kece& kes eefj$eeW kees peevekej peerJe kewmes cege
neslee nw? Fme hej YeieJeeve kenles nQJeerlejeieYeeeesOee cevceee ceecegheeefelee~
yenJees %eevelehemee hetlee ceodYeJeceeielee~~
4/10
pevce kece& kes jnme%eevehe lehe mes heefJe$e ngS leLee
jeie, Yee, eesOe mes cege ngS cegPeceW leuueerve ngS,
yengle mes cesjs MejCeeiele Yee cegPeceW mesJemesJeke Yeeie
DeLeJee cesjer efvekelee eehle kej egkes nQ~
JeeKee- ns Depeg&ve! cesjer pevce-kece& ueerueeDeesW
kee ener JewefMee nw efke cesjs pevce kes efevleve mes
meeOeke kees cegPeceW Devegjeie nes peelee nw~ Dele Jen
meebmeeefjke jeie es[ oslee nw~ cesjs kece& mebkeerle&ve mes
meeOeke cegPe ner mes DeYeeoeve eehle kejkes mebmeej ceW
efveYe&e nes peelee nw Deewj cesjer ueeruee kes ieeve mes efoJe
yeesOe eehle kej eesOe jefnle nes peelee nw~ Fme ekeej
cesjs pevce efevleve mes jeie, Yee, eesOe cege neskej cessjs
kece&efevleve mes cegPeceW levceelee kejkes cesjs veeceeefo
elege efevleve mes cessjs Deeefele nes peelee nw~ Ghe kee
leelhee& nw meeOeke cegPes mebmeej mes DeefOeke ceeveves ueielee
nw~ Fme ekeej yengle mes ueesie cesjs pevce-kece& jnme
%eeve lehe mes heefJe$e nes egkes nQ~ ceodYeeJe cece YeeJe
ceodYeeJe Jes cegPeceW YeeJe DeLee&led Meevle Jeelmeue
oeme meKe Deewj ceOegj FveceW mes keesF& Ske YeeJe eehle
kej egkes nQ~ DeLeJee cesjs eefle mesJe mesJeke YeeJe
eehle kej egkes nQ DeLeJee cegPeceW YeeJe DeLee&led efmLeefle
eehle kej egkes nQ~~eer~~
mebieefle- Depeg&ve efhej eMve kejles nQ efke peye
Yee Deehekes MejCeeiele nesles nQ leye Deehe keee kejles
nQ? Fme hej YeieJeeve ken jns nQes eLee ceeb eheevles leebmleLewJe Yepeecenced~
cece Jelcee&vegJele&vles ceveg<ee heeLe& meJe&Me~~
4/19
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- ns he=Leeheg$e Depeg&ve!
pees ueesie cegPeceW efpemeekeej mes eheVe DeLee&led MejCeeiele
nesles nQ, ceQ GvnW Gmeerekeej mJeerkeej kej ueslee ntB~
meYeer ceveg<e cesjs ner ceeie& kee DevegJele&ve kejles nQ~
DeLee&led pees pewmes JeJenej kejlee nw Gmekes meeLe Gmeer
ekeej kee JeJenej kejles nQ~
JeeKee- eLee kee leelhee& nw Meevle, Jeelmeue,
oeme, meKe Deewj ceOegj Fve heeBeeW ceW mes pees efpeme
YeeJe mes cesjer MejCe ceW Deelee nw ceQ Gmekees Gmeer YeeJe
mes mJeerkeej kej ueslee ntB~ YeeJe kee heefjJele&ve veneR
kejlee~ heeLe& Meyo kee DeeMee nw efke pewmes legce henues
cesjs eefle meKe YeeJe jKeles Les, lees ceQves Gmeer YeeJe mes
legcnW mJeerkeeje Deewj peye ieg YeeJe mes MejCe ceW Deees
leye ieerlee kee GheosMe kej jne ntB~ meYeer ceveg<e cesjs ner
ceeie& kee DevegmejCe kejles nQ DeLee&led pewmes kee lewmes
kejles nQ~ FmeerefueS legce Yeer etjkecee& keewjJeeW kes meeLe
etjlee mes Jele&ve kejes, keesceue cele yevees, veneR lees cesjs
ceeie& mes efJe nes peeDeesies~ eneB Oeeve jns efkepees lees kees keebe yegJew leeefn yeesG let hetue~
lees kees hetue kees hetue nw Jeekees nw eflejmetue~~
keyeerj kes Fme efevleve kees jIegJeerj, DeLeJee
(9)
eogJeerj Fve oesveeW kes efmeevle kes meeLe osefKeesYeieJeeve jece Yeer meeiej efveen emebie ceW mhe kenles
nQYee efyeveg nesF ve eerefle~
Deewj YeieJeeve ke=<Ce Yeer cece Jelcee&vegJele&vles
kenkej Fmeer yeele kee mebkesle kejles nQ Deewj veerefle Yeer
ener kenleer nw- Me"s Mee"deb meceeejsled Delepees lees kees keebe yegJew leeefn yeesG let hetue~~
en efevleve keeejeW kee, Jeso efJejesefOeeeW kee
Deewj vehegbmekeeW kee nw~ eneB YeieJeeved Deewj Jeso oesveeW
keer Ske ner Dee%ee nw efkepees lees kees keebe yegJew leeefn yeesG let Yeeuee~
Jees Yeer cetjKe keee mecePes keer he[e efkemeer mes heeuee~~
YeieJeeve Jeso Yeer ener ken jns nQ- eesmceeved
OetJe&efle leb OetJe&efle Jeeb OetJee&ce OetefJe& Oeeleg kee DeLe&
efnbmee nw~ Jeso kenles nQ efke pees nceW ceejves Dee jne nes
Gmes nce cetue mes GKee[kej heWke oW DeLee&led ceej
[eueW~ FmeerefueS keewjJeeW kes eefle keesceue cele yevees,
ener cece Jelcee&vegJele&vles kee meejebMe nw~~eer~~
mebieefle- hegve Depeg&ve eMve kejles nQ efke ns
ceoveceesnve! Fme ekeej Deehe pewmes meJe& mego
MejCeeieleJelmeue hejcesej eehle kejkes Yeer ueesie Deve
ess ceess mJeeLe& hejeeCe osJeleeDeeW keer Gheemevee keeeW
kejles nQ? ceeveeW eneB Depeg&ve Deheves efueS Yeer heeeleehe
kej jns neW keeeWefke GvneWves Yeer eYeg kees eehle kejkes
Fv Deewj Mebkej keer Gheemevee keer~ Fme hej hejce
keeefCeke eerYeieJeeve kenles nQkeeb#evle kece&Ceeb efmeefb epevle Fn osJelee~
ef#eeb efn ceeveg<es ueeskes efmeefYe&Jeefle kece&pee~~
4/12
eceMe........
(10)
efMeKee yeejvOe keer heleekee
nw~ "e efoue-hee Dee%eeee nw, Fme meefvOe-mLeeve

ceW ner DeLee&led ef$ekeger cenue ceW Flej veeceke efue nw,
efpemekes eje meneoue-hee efoKeueeF& oslee nw~ efpemekeer
keefCe&kee ceW keesef mete& kes meceeve eYee Jeeuee yee
jnlee nw~ meeleJeeB meneoue hee nw~
Fme ekeej Jen yeejvOe-efpemekes Thej efMeKee
nw, GveceW meceed-he yee kes efveJeeme nesves mes Gme hej
heleekeehe efMeKee kee mLeeheve Yeer DeeJeMeke efme
ngDee~ efMeKee kee cegKe mLeeheve Oece&he SJeb kecee&
he mes mLeeheve efpeeW kes efueS nw, ieewCelee leLee efeeefo
he mes mLeeheve efnvogpeeefle cee$e kes efueS nw~ efMeKee
yeebOekej kece& kejves mes Gmekes efvecvemLeeve ceW efmLele
yee kes meeLe mecyevOe nesves mes Gme kece& ceW ceve keer
efmLejlee nes peeleer nw; Fme mLeeve keer j#ee Yeer nes peeleer
nw~ eefvLe mes yeee DeeIeele mes j#ee DeJeMe nesleer nw~
mJee0 oeevevo peer ves Yeer Deheveer heecenee%eefJeefOe
(5 he=0 11 heb0) ceW Fmekes Devevlej ieee$eer cev$e mes
efMeKee kees yeeBOe kes j#ee kejs Fmemes efMeKeeyevOeve mes
j#ee ceeveer nw~ yeeueeW kes FOej-GOej ve hewueves kes efueS
ner efMeKee-yevOeve ceevevee lees Meg<keleke&cee$e nw; Fme
Yee mes lees ueesie efMeKee kees ner keJee oWies- ve jner
yeeBme, ve yepeer yeeBmegjer~ leye Fme ekeej kes leke& Deee
kes ner ye{eves Jeeues nesles nQ~
(18) Heuele efpeeW keer efMeKee yeue, Jeere&,

mJeemLe leLee DeeOeeeflceke GVeefle kes meeOeve nesves kes
meeLe ner meeLe Gece peeleere-efevn Yeer nw~ en efMeKee
yeejvOe-mLeue keer heleekee nw~ Fme Mejerjhe efkeues
kes heeBe le, meele ieYe&ie=n, mee{s leerve ueeKe eser
keesef"eeB leLee meele cenue nQ~ meeleJeW cenue ceW meceedhe
peesefle-mJehe hejyee kee efveJeeme nw~ pewmes ogie& kes
jepeefveJeeme mLeue ceW efJeMes<elee kes efueS heleekee-OJepeePeC[e Deejesefhele efkeee peelee nw; Jewmes ner Fme Mejerjhe ogie& ceW yeejvOe-mLeue ceW peneB yee ieghle jnlee nw;
JeneR efMeKeehe heleekee Yeer jKeer ieF& nw~ en efMeKee
Gme yeejvOe kees metefele kejleer nw; FmeerefueS meveeleve
Oece& kes DeeeeeeX ves JeneB efMeKee jKeJeekej ieee$eer
cev$e mes mevOee kes mecee efMeKeeyevOeve keer eCeeueer
eeefuele keer nw~ efMeKeeyevOeve mes kesJeue efyeKejs ngS
yeeueeW kes mecesves ceW leelhee& veneR; pewmes efke DeJee&eerve
meceoee kes Jeefe kenles nQ; efkevleg Deheveer efeeJe=efe
kees mevOee-mecee ceW yeejvOe kes heeme yeeOeeve kes
yevOeve ceW ye kejves ceW leelhee& nw~
Ge efkeues kes heeBe le nQ he=efLeJeer, peue, lespe,
Jeeeg, DeekeeMe~ meele ieYe&ie=n nQ jesce, ece&, efOej,
ceebme, DeefmLe, ceppee, Mege~ mee{s leerve ueeKe veeef[eeB
ner eser keesef"eeB nQ~ meele cenue meele hee nQ~ henuee
efMeKee mes -De ceW ueeYe
elego&ue-hee DeeOeejee nw~ otmeje <e[doue-hee
(19) Fme ekeej efMeKee kee De ceW peneB ueeYe
ceefCehetjveeceke ee nw~ leermeje oMeoue-hee nw; JeneB Jen efnvoglJe kee efe Yeer nw; 33 kejes[ keer
mJeeefOeeve-ee nw~ eewLee eoMeoue-hee Deveenle- efnvog-Oece&Meeuee ceW eefJe nes egkes ngS kee efe nw~
ee nw~ heebeJeeb <ees{Meoue-hee efJeMeg veeceke ee Gmeme Meejerefjke ueeYe Yeer nw, keeeWefke Mejerj kes meye
cece&mLeeveeW kee meceed efMeKeemLeeve ceW ner efJejepeceeve
nw~ JeneB hej Meerlees<Ce Delevle MeerIe eehle nes peelee nw~
DeefOekelee mes eehle Meerlees<Ce Yeerlejer mveeeg, ceebme, efOej
Deeefo ceW Dehevee eYeeJe hengBeekej neefve hengBee osles nQ~
JeneB hej he[e ngDee meeOeejCe DeeIeele Yeer neefve hengBeelee
nw~ JeneB kee efMeKeehe kesMe mebIeele Gme neefve mes j#ee
kejlee nw~
Fmekes Deefleefje TOJe&cetueb, DeOeMeeKee~ en
Mejerj Je=#ehe nw~ Fmekee cetue efmej nw, efMeKee kes kesMe
cetueefMehee (pe[W) nQ~ kevOes kes Yeeie mes kecej leke
kee Yeeie MeeKeeSB nQ, neLe-heeBJe Deeefo kecexefveeB, ves$e,
ees$e Deeefo %eevesefveeB eMeeKee nQ~ Yeebefle-Yeebefle kes
efJe<ee Fmekes hees nQ, megkece&-kegkece& Fmekes hetue nQ,
megKe-ogKe Deeefo Fmekes heue nw~ efkemeer Je=#e keer
cetueefMehee (pe[W) keYeer keeer veneR peeleeR, keeeWefke
Gvekes keeves mes Je=#e Dee{cetue veneR neslee~ Fmeer
keejCe ner Je=#eejesheCe kes efueS Ske mLeeve mes Deve
mLeeve ceW ues peeves kes mecee peye heewOes kees ues peeee
peelee nw; leye cetueefMeheeDeeW kes mebj#eCeeLe& efJeMes<e Oeeve
efoee peelee nw~ heuele Je=#e kes Debkegefjle, heuueefJele,
hegef<hele, heefuele nesves kes efueS pewmes Gmekeer cetueefMeheeDeeW
kee keevee "erke veneR neslee; Jewmes ner Mejerj-Je=#e keer
{cetuelee kes efueS Yeer cetueefMeheeYetle efMeKee kee jKevee
DeeJeMeke ner nw, efpemekes keejCe efnvog peeefle Devevle
Meleeyoer-meneeefyoeeW mes ueskej Deepeleke Yeer peerefJele
nw; efMeKee kes keeves-keJeeves Jeeueer peeefleeeB GlheVe
neskej ve nes ieF~
(11)
kesv-efyevog hej mLeeefhele nw~ pewmes- jsef[eeW kes OJeefve

efJemleejke kesveW ceW Tbes KecYes ueies nesles nQ, Jewmes ner
nceejs ceefmle<ke kee efJeegle YeC[ej efMeKeemLeeve hej
nw~ Fme kesv ceW nceejs efJeeej, mebkeuhe Deewj MeefehejceeCeg eefle#eCe yeenj efvekeue-efvekeuekej DeekeeMe
ceW oew[les jnles nQ~ Fme eJeen mes Meefe kee DeveeJeMeke
Jee neslee nw Deewj Dehevee ceeveefmeke kees<e Ielee nw~
Fmekee eeflejesOe kejves kes efueS efMeKee ceW eefvLe ueieeF&
peeleer nw~
meoe eefvLe ueieees jnves mes Deheveer ceeveefmeke
MeefeeeW kee yengle mee DeheJee yee peelee nw~ Fme
eefvLe kees mevOee kes mecee mes yeebOee peelee nw~ Gme
mecee Deveske met#ce leJe Deekeef<e&le neskej Deheves Devoj
efmLele nesles nQ~ Jes meye ceefmle<ke-kesv mes efvekeuekej
yeenj ve G" peeSB efke-keneR Deheveer meeOevee kes ueeYe
mes Jebefele jnvee he[ peee, Fmemes efMeKee ceW ieeB" ueieeF&
peeleer nw~
hegyeeue kes Yeerlej kes yues[j ceW Ske nJee Yejves
keer veueer nesleer nw, GmeceW ieeB" ueiee osves mes Yeerlej Yejer
ngF& Jeeeg yeenj veneR efvekeueves heeleer~ meeF&keue kes heefneeW
ceW Yejer ngF& Jeeeg kees jeskeves kes efueS Ske eser Jeeuetye
veeceke jye[ keer veueer ueieer nesleer nw, efpemeceW neskej
nJee Yeerlej lees pee mekeleer nw, hej yeenj veneR Dee mekeleer~
ieeB" ueieer ngF& efMeKee mes Yeer ener eeespeve hetCe& neslee nw~
Jen yeenj kes efJeeej Deewj Meefe mecetn kees enCe lees
kejleer nw, hej Yeerlej kes leJeeW kees DeveeJeMeke Jee
veneR nesves osleer~ Deeeceve mes hetCe& efMeKeeyevOeve FmeefueS
veneR neslee, keeeWefke Gme mecee ef$eefJeOe Meefe kee
efMeKee keer ieeB"
Deeke<e&Ce efkeee peelee nw, efhej Gmes yeebOe efoee peelee
(20) efMeKee ceW ieee$eer cev$e eje eefvLe oer nw~ ener efMeKee eefvLe kee jnme nw~
peeleer nw~ Jewmes meye peeveles nQ efke- efMeKee ceefmle<ke kes
eceMe........
(12)

ve=Ceeb efveesemeeLee&e JeefeYe&ieJelees ve=he~

DeJeemeeeceseme efveiegC& eme iegCeelceve~~
Yeeie0 10/29/14
DeLee&led ns cenejepe! YeieJeeved eerke=<Ce ceW neW
Ssee& efJejepeles nQ~ GveceW mechetCe& F&ejlee, mechetCe& Oece&,
mechetCe& eMe, mechetCe& eer DeLee&led ue#ceer Deewj MeesYee,
mechetCe& %eeve Deewj mechetCe& Jewjeie es neW YeieheoJeee
iegCe efvejvlej efJejpeceeve jnles nQ~ efkemeer Yeer mecee efkemeer
Yeer heefjefmLeefle ceW YeieJeeved keer F&ejlee meceehve veneR
nesleer~ efkemeer Yeer mecee ceW YeieJeeved kees eMe veneR
es[lee~ GvnW ceveg<e pewmee DeheeMe keYeer veneR efceuelee,
efkemeer Yeer mecee YeieJeeved MeesYee mes otj veneR nesles Deewj
efkemeer Yeer mecee YeieJeeved ceW De%eeve veneR Deelee Deewj
keYeer Yeer YeieJeeve Jewjeie mes efJecegKe veneR nesles~ FmeerefueS
jemehebeeOeeeer kee eejcYe Deewj jemehebeeOeeeer kee
efJeeece es oesveeW ner YeieJeeved Meyo mes mechegefle nges~
eejcYe Deewj efJeeece ceW YeieJeeved Meyo kee mecheg
ueieekej ner jemehebeeOeeeer emlegle keer ieF& DeLee&led
Gheece Deewj Ghemebnej oesveeW ceW ner YeieJeeved nQ Deewj
pewmes mecheg kes oes heuueeW kes yeere Meeueeece efJejepeles
nQ, Gmeer ekeej eejcYe Deewj efJeeece Fve oesveeW ceW YeieJeeved
kee mecheg ueieekej ieesefheeeW kes eMe kees Meeueeece
keer YeeBefle JesoJeeme peer ves emlegle efkeee nw~ eefo eerke=<Ce
YeieJeeved nQ lees eneB JeLe& keer Mebkee G"evee ner yengle
ye[e DehejeOe nw Deewj JeLe& kee eueehe kejvee es kesJeue
Deheves mecee kees ve kej osvee nw~ leke& nesvee eeefnS
hejvleg kegleke& veneR~ FmeefueS ceveg ves kene efke leke& mes
Oece& kee DevegmevOeeve kejes, hejvleg GmeceW kegleke& kee
keesF& DeJekeeMe veneR nw keesF& DeJemej veneR nw
emlekexCeevegmevOees me Oece Jeso veslej hejvleg Deeies
ken efoee efke leke& kees mJevo veneR nesvee eeefnS
JesoMeeeeefJejesOeeremleke&e#eghejmeleeced e leke&
JesoMeeeeefJejesOeer me SJe Dehemeleece e#eg pees
leke& Jeso Deewj Meee kee DeefJejesOeer nes pees Jeso Deewj
Meee kes efJe ve nes Jener leke& ve osKevesJeeueeW kee ves$e
nw~ meeceeve mee efmeevle nw efke nefjej ceW nefj keer
hew[er hej iebiee peer ceW mveeve kejves keer meYeer kees t nw,
kejvee eeefnS, hejvleg efmekejer heke[kej~ eefo efmekejer
ter lees Jeefe iebieepeer ceW mveeve veneR kej mekelee Jen
lees yen peeesiee, meceehle nes peeesiee~ Gmekeer peerJevemejCeer
ve nes peeesieer~ Jen keneR kee Yeer veneR jnsiee~ Fmeer
ekeej Yeejleere mebmke=eflehe iebiee ceW mveeve kejles mecee
Jesohe efmeke[er kees heke[kej jKevee eeefnS Fmes keYeer
veneR es[vee eeefnS Fmemes yenves kee Keleje veneR jn
peeesiee yenves keer mecemee veneR jnsieer, DeeMebkee veneR
jnsieer~ DeleSJe nce pees keg Yeer meveeleveOece& kes mecyevOe
ceW efJeeej kejWies JeneB Jeso keer eeceeefCekelee kees henues
mJeerkeej kejvee he[siee~ Jeso kes efJe nce ve lees keg
ken mekeles nQ Deewj ve megve mekeles nQ~ nceW keg Yeer
DeYeer veneR nesiee Jeso kes efJe~ DeleSJe jemehebeeOeeeer
kee eejcYe ner YeieJeeved mes ngDee nw YeieJeeveefhe lee
je$eer
Mejoeslheguueceefuuekee Deewj Fme
jemehebeeOeeeer kee efJeeece Yeer YeieJeeved Meyo mes nes
jne nw Yeefeb njew YeieJeefle eefleueYe keeceb
DeLee&led jemehebeeOeeeer kes eejcYe ceW YeieJeeved Meyo
eLecee kes SkeJeeve ceW Deeee nw Deewj Fme jemehebeeOeeeer
kes efJeeece ceW YeieJeeved Meyo mehleceer kes SkeJeeve ceW
Deeee nw~ Fmekee leelhee& en nw efke nceejs peerJeve kes
YeieJeeved kelee& Yeer nQ Deewj nceejs peerJeve kes YeieJeeved
DeeOeej Yeer nQ~ DeeOeejesefOekejced hee0 De0
1/4/45 DeeOeej kees DeefOekejCe kene peelee nw JeekejCe
ceW DeefOekejCe leerve ekeej kee neslee nw Jew<eefeke,
DeefYeJeeheke Deewj DeewheMuesef<eke~ Fmekee ener leelhee&
nw efke YeieJeeved nceejs peerJeve ceW leerveeW ekeej kes DeeOeej
nQ~ YeieJeeved nceejs Jew<eefeke DeeOeej Yeer nQ, YeieJeeved
nceejs DeefYeJeeheke DeeOeej Yeer nQ Deewj YeieJeeved nceejs
DeewheMuesef<eke DeeOeej Yeer nQ~ nce peneB Yeer jn jns nQ
YeieJeeved kes DeeOeej hej jn jns nQ~ Jew<eefeke, YeieJeeved
kes efJe<ee ceW ner nce jn jns nQ~ YeieJeeved kes meceerhe jn
jns nQ~ YeieJeeved nceejs DeefYeJeehe nQ pewmes efleue ceW lesue,
pewmes otOe ceW Ieer Gmeer ekeej nceejs keCe-keCe ceW YeieJeeved
nQ~ Jees DeefYeJeeheke nQ peerJe Jeehe nw YeieJeeved Jeeheke
nQ~ YeieJeeved DeewheMuesef<eke DeeOeej Yeer nw DeLee&led
DeewheMuesef<eke kee leelhee& efehekes jnvee~ YeieJeeved ncemes
efehekes ngS nQ, ncemes mes ngS nQ, ncemes peg[s ngS nQ,
YeieJeeve ncemes otj keneB nQ~ nce YeieJeeved ceW nQ Deewj
YeieJeeved nceceW nQ~ FmeerefueS jemehebeeOeeeer kes eLece
Mueeske ceW YeieJeeved Meyo keee&he ceW eke ngDee~
Deewj emlegle ngDee efJeeece ceW mehleceer kes SkeJeeve kes
he ceW YeieJeefle YeieJeeved YeieJeefle~ DeleSJe
jemehebeeOeeeer kee efJeeej kejles mecee Fme efmeevle
kees keYeer veneR es[vee eeefnS efke peye YeieJeeved ceW
(13)
neW Yeie nQ lees es DeveerejeW keer YeeBefle kewmes keee&

kejWies? peye YeieJeeved kee Ssee& keYeer meceehle ner veneR
neslee lees YeieJeeved DemeceLe& keeeW nes mekeles nQ? keeeWefke
keeceer keYeer meceLe& veneR neslee Jees DemeceLe& nes peelee nw,
FmeerefueS ieesmJeeceer peer ves kene keeefceeeW kes mecyevOe
ceW efke veeefj efJeJeMe vej mekeue ieesmeeF~ veeeF ve
cejke keer veeF~~ pewmes ve Jeevej ceoejer keer Fe
mes veeelee nw, Gmeer ekeej meeceeve peerJe keece keer
Fe mes veeelee nw~ hejvleg YeieJeeved keYeer Jeevej keer
YeeBefle veeeles veneR nQ~ Ske Deeee& ner lees nw, YeieJeeved
JeevejeW keer YeeBefle veeeles veneR nQ elegled YeieJeeved JeevejeW
kees veeeles nQ~ pewmes jeceeJeleej ceW YeieJeeved mJeeb JeevejeW
kes ejJeens yeves Yepes efyeveg Jeevej kes ejJeenW
nce keYeer-keYeer efJeveeso ceW kene kejles nQ efkeieewDeeW kees ejevee Kesue Yeer nw,
efkevleg Jeevej kees ejevee Kesue veneR~
efieefjJej kees G"evee Kesue Yeer nw,
efkevleg efieefjOej kees G"evee Kesue veneR~
FmeefueS YeieJeeved keece kes DeOeerve keYeer veneR
nesles keeeWefke keece kes DeOeerve neslee nw Deveerej~ F&ej
kee DeLe& nw pees meye hej Meemeve kejs~ Jes yeee mes ueskej
keerhee&vle peerJe hej Meemeve kejles nQ~ YeieJeeve kenles
nQceod Yeeeod Jeeefle Jeeleeseb mete&mleheefle ceodYeeeled~
Je<e&leerves onleefivece=&legejefle ceodYeeeled~~
DeLee&led cesjs Yee mes Jeeeg euelee nw, cesjs Yee mes
mete&veejeeCe efvele leheles jnles nQ, cesjs Yee mes Fv Je<ee&
kejles nQ, cesjs Yee mes Deefive ceW oenkelee jnleer nw~ cesjs
Yee mes ce=leg Yeer FOej-GOej oew[lee jnlee nw~ FmeefueS
meyekees YeieJeeved kee [j nw~
eceMe........
(14)
heejs ueieQ iegosJe
(hetpeheeo peieodieg peer keer meceee& ceW)
eerceleer
heejs ueieQ iegosJe nceW lees ye[s heejs ueieW

heejs ueieW ye[s veejs ueieW js-2
iegJej kes GheosMe nceW lees ye[s heejs ueieW js
heejs ueieW ye[s veejs ueies js-2
heejs ueieW...................................~~
keceuee Mecee& DeeMee
ueepeW, {esueke meejbieer MejceeJeQ, leyeuee njcegefveee

mekegeeJeQ)
ieeSB pewmes Mes<e nceW lees ye[s heejs ueies js-2
heejs ueieW...............................~~
iegosJe keer
ceefncee Yeejer
iegieerlee
yejveer
ef$ehegjejer
cemleke megvoj efleueke efyejepes-2
mehleef<e&ve nceW efJeMes<e nceW lees ye[s heejs ueieW js
neLe ef$eoC[ De ceeuee meepes-2
megvoj YeieJee JesMe nceW lees ye[s heejs ueieW js leheefmJeeeW nceW efJeMes<e nceW lees ye[s heejs ueieW js
heejs ueieW...............................~~
heejs ueieW...................................~~
vee peeTB ceLegje vee peeTB keeMeer
iegJej eej Oeece megKejeMeer
efe$eket ner efpevekees Yeelee-2
ieg yeee efJe<Ceg censMe nceW lees ye[s heejs ueieW js
cevoeefkeveer cewee kes mveelee-2
heejs ueieW...............................~~
efpevekes efJekeueebie censMe nceW lees ye[s heejs ueieW js
cebieue YeJeve Decebieue nejer
heejs ueieW...................................~~
leguemeer ceC[ue kes Ghekeejer
ceeveme kes mebosMe nceW lees ye[s heejs ueieW js
JeeCeer ceW
Meejoe meceeF&-2
heejs ueieW...............................~~
oe efyejepele efmee-jIegjeF&-2
nvegcele pees mJeebcesJe nceW lees ye[s heejs ueieW js DeeMee le=<Cee veneR meleeJeW
iegosJe keer MejCe pees DeeJeW
efce peeSB leve keuesMe nceW lees ye[s heejs ueieW js
heejs ueieW...................................~~
heejs ueieW ye[s veejs ueieW js
iegJej kes GheosMe nceW lees ye[s heejs ueieW js
efoJe-efoJe peye egkeer yepeeJeW-2
Jeee eb$e meye heerkes ueeieW- (yeepes ieepes Yeer meye heejs ueieW iegosJe nceW lees ye[s heejs ueieW~~
(15)
mesJee kee mJehe

emlegefle-
YeieJeeved kee Yee, pees YeieJeeved keer mesJee kees ner

peerJeve kee mJehe yevee ueslee nw, efvejvlej YeieJelmegKeeLe&
YeieJeeved keer mesJee ceW mebueive jnlee nw~ Ssmes mesJeehejeeCe
mesJeke kee kewmee YeeJe-mJeYeeJe neslee nw, Yeejepe
eeo keer efvecveefueefKele heeJeve JeeCeer ceW Gmekes oMe&ve
keerefpees~ YeeJee_e-keuhele YeieJeeved eerve=efmebnosJe
ves Yeejepe eeo peer mes peye Jej ceeBieves kees kene leye
eeo peer Delevle efJevece MeyoeW ceW YeieJeeved mes kenles
nQ- YeieJeved! ceQ lees pevce mes ner Yeesieemee ntB, cegPes
Deehe JejeW kee eueesYeve cele oerefpees ceQ lees YeesieeW kes
mebie mes [jkej Gvekes eje nesves Jeeueer leere Jesovee kee
DevegYeJe kej Gvemes tves keer Fe mes ner Deehekeer
MejCe ceW Deeee ntB~ peieodiegjes! Deehe cesjer hejer#ee ner
kejles neWies, veneR lees oeecee! YeesieeW ceW heBmeeves Jeeues
Jej keer yeele Deehe cegPemes kewmes kenles? hejbleg eYeesemle DeeefMe<e DeeMeemles ve me Ye=le me Jew JeefCeked~~
DeeMeemeevees ve Jew Ye=le mJeeefceveeefMe<e Deelceve~
ve mJeeceer Ye=lele mJeeceefceved ees jeefle eeefMe<e~~
Denb lJekeecemlJeod YeemlJeb e mJeeceveheeee~
veeveLesneJeeesjLeex
jepemesJekeeesefjJe~~
(eerceeieJele 7/10/4-6)
pees mesJeke mJeeceer mes Deheveer keeceveeSB hetCe& kejvee
eenlee nw, Jen eekej-mesJeke veneR nw; Jen lees uesveosve kejves Jeeuee yeefveee nw~ pees mJeeceer mes keeceveehetefle&
eenlee nw, Jen mesJeke veneR; Deewj pees mesJeke mes mesJee
kejeves kes efuees Gmekee mJeeceer yeveves kes efuees Gmekeer
keecevee hetCe& kejlee nw, Jen mJeeceer veneR~ ceQ keesF& Yeer
keecevee ve jKevesJeeuee Deehekee mesJeke ntB Deewj Deehe
cegPemes keg Yeer Dehes#ee ve jKeves Jeeues mJeeceer nQ~ nce
ueesieeW kee en mecyevOe jepee Deewj Gmekes mesJekeeW kee
eeespeveJeMe jnves Jeeuee mJeeceer-mesJeke kee mecyevOe
eerMes<eOej peer Megkeue (eerDeeesOee peer)
veneR nw~
Ssmee kesJeue mesJeeeleer mesJeke efkeme ekeej kee
leeieer neslee nw, Fmekee mheerkejCe kejles ngS keefheueosJe
kes he ceW YeieJeeved kenles nQmeeueeskeemeeef&meeceerhemeehewkelJecehegle~
oereceeveb ve ie=Ceefvle efJevee celmesJeveb pevee~~
me SJe YeefeeesieeKe Deeleefvleke Goele~
esveeefleepe ef$eiegCeb ceeJeeeesheheeles~~
cesjs Jes mesJeke cesjer mesJee kees es[kej efoes peeves
hej Yeer meeueeskee (YeieJeeved kes Oeece ceW efvele efveJeeme),
meeef& (YeieJeeved kes meceeve Ssee&eeefhle), meeceerhe
(YeieJeeved keer efvele meceerhelee), meehe (YeieJeeved
kes pewmes efoJe he-meewvoe& keer eeefhle) Deewj SkelJe
(YeieJeeved kes meeLe efceue peevee- Gmekes meeLe Ske nes
peevee ee yeehe kees eehle nesvee)- Fve heeBeeW cegefeeeW
kees enCe veneR kejles~ en Yeefeeesie ner meeOe nw~
Fmekes eje heg<e leerveeW iegCeeW kees ueeBIekej cesjs YeeJe
kees, efoJe efJeMeg YeieJelesce kees eehle neslee nw~
Fve YeieJeeved keer mesJee efkeveceW kewmes kejveer eeefnes?
DeJeMe ner Deheves F YeieJeeved kes ceueefJeen mJehe
(eeflecee)-keer hetpee kejvee Yeer ye[e esemkej nw, hej
Glevee ner heee&hle veneR nw~ YeieJeeved Deeies euekej kenles
nQDenb meJex<eg Yetles<eg YetleelceeJeefmLele meoe~
leceJe%eee ceeb cele& keglesee&efJe[cyeveced~~
ees ceeb meJex<eg Yetles<eg mevleceelceeveceerejced~
efnlJeeee Yepeles ceew{eeod YemcevesJe pegnesefle me~~
ceQ Deelcee he mes meoe meYeer peerJeeW ceW efmLele ntB;
Fmeefuees pees ueesie cegPe meJe&YetleefmLele hejceelcee kee
(16)
Deveeoj kejkes kesJeue eeflecee ceW ner cesje hetpeve kejles

nQ, Jes hetpeve efJe[cyeveecee$e nQ~ ceQ meyekee Deelcee,
hejcesej meYeer peerJeeW ceW efmLele ntB; Ssmeer efmLeefle ceW pees
ceesnJeMe cesjer Ghes#ee kejkes kesJeue eeflecee kes hetpeve ceW
ner ueiee jnlee nw, Jen lees ceevees Yemce ceW ner Deengefle
[euelee nw~
Fmeerefuees ejeej eeCeercee$e ceW YeieJeeved kees
osKekej Gvekeer mesJee kejveer eeefnes~
ceQ mesJeke meejeej he mJeeefce YeieJeble~
en YeieJelmesJee ner JeemleefJeke mesJee nw~ ener
meyemes TBeer esceYe=lelee nw~ YeieJeeved Fme esce mesJee kes
efoJe ceOegj jme kee DeemJeeove kejves kes efuees efvele
efve<keece leLee efvele le=hle nesves hej Yeer mekeece Deewj
Dele=hle nes peeles nQ~ Fmeer efoJe hejce mesJee kee GheosMe
cenelceeDeeW kes hegCe peerJeve mes eehle neslee nw~
efe-Jewefe$e, lece-jpe-meJe iegCe leLee ceveg<e
keer ceeveme efmLeefle kes Devegmeej mesJee kes efveke=-Glke=
yengle-mes he ueeske ceW eeefuele nQ; pewmesmesJee kejvee veneR, hej mesJeke kenueevee, mesJeke
kes he ceW Deheves kees Jee kejvee~ en ocYe, heeKeC[
Deewj heehe nw~
efkemeer ye[s mJeeLe&meeOeve kes GsMe mes ner ee
ye[e yeouee heeves kes efuees ner efkemeer keer keg mesJee
kejvee; pewmes- DeefOekeekeefjeeW keer mesJee, Jeefeiele
he ceW ceefv$eeeW Deeefo keer mesJee, Fmeer ue#e mes mebmLeeDeeW
kees leLee jepeveerefleke heeef&eeW kees oeve Deeefo osvee,
egveeJe ceW meneelee kejvee~ egveeJe ceW peerleves ee Jees
heeves kes efuees keneR keg pevemesJee kejkes Gmekee efJe%eeheve
kejvee Deeefo~ en JeemleJe ceW ve mesJee nw, ve oeve~ en
Ske ekeej mes Lees[er hetBpeer ueieekej ye[e ueeYe eehle
kejves kee JeJemeee ee petDee nw~
Deheves kees Ghekeej kejves Jeeuee ceevekej mesJee
kee DeefYeceeve kejkes mesJe kees Deheves mes veeree ceevevee,
Gme hej Denmeeve kejvee, Gmekes eje ke=le%elee leLee
eleghekeej eehle kejves kee Deheves kees DeefOekeejer
mecePevee Deewj ve efceueves hej Gmes ke=leIve ceevevee en

Yeer Meg mesJee veneR nw, Jeeheej ner nw~
mesJe kes megKe-efnle ee Gmekes ceve kes eefleketue
Deheves Fevegmeej yelee&Je kejkes Gmekees mesJee kes veece
mes mesJe hej ueeovee-en Yeer mesJee keer efJe[cyevee ner
nw~
mesJee kejves keer Meg Fe mes Deheves kees eehle
leve-ceve-Oeve kes eje eLeeeesie mesJe keer DeeJeMekeleevegmeej mesJee kejkes emeVelee ee Deelcemeblees<e eehle
kejvee-en Deer mesJee nw~
eehetle oe mes mesJe kes megKe-efnle kes efuees
Deheveer Fe kes efJehejerle Yeer Gmekes ceveesvegketue mesJee
kejvee leLee Gmekees megKeer osKekej hejce megKeer nesveeen Yeer mejenveere mesJee nw~
Deheveer eehle JemlegDeeW kes eje efkemeer DeYeeJeemle
keer cetke mesJee kejvee, efpememes Gmekees en helee Yeer ve
ueies efke en mesJee keewve kej jne nw~ keg Je<eeX hetJe&
Ske DeYeeJeemle mecYeevle meppeve ves yeleeee Lee efke
Gvekes heeme Iej-Kee& kes efuees Je<eeX mes eefleceeme efJeefYeVe
veece leLee mLeeveeW mes Decegke jkece ceveerDee@[&j mes efveeefcele
Deeleer nw, hej yengle Keespeve hej Yeer Yespeves Jeeues kee
helee veneR ueiee~ Meyejer peer Fmeer YeeBefle efhekej eesjer mes
$e+ef<eeeW kes DeeeceeW ceW eefleefove Pee[t ueieekej kegMekeCke otj efkeee kejleer LeeR~ FmeceW Keeefle mes Yee
jnlee nw Deewj mesJeke kenueeves ceW mebkeese leLee ueppee
kee yeesOe~ en es mesJee nw~
pees mesJee mesJee kes efuees ner nesleer nw, mesJee efkees
efyevee ewve veneR he[lee, jne veneR peelee, pees Deelcemeblees<e
kes efuees ner menpeYeeJe mes nesleer nw, en yengle es mesJee
nw~ ejeej eeefCecee$e ceW Ske Deelcee ceevekej Deheves
Deehekeer mesJee keer YeeBefle DeeJeMekeleevegmeej pees meye
ekeej keer mesJee nesleer nw- en es DeelcemesJee nw~
FmeceW eeefCeeseb kes megKe-ogKe keer Deheves ceW DevegYetefle
nesleer nw~ en DeelceleJe%eeve keer heefjeeeke Glke=
mesJee nw~
pe[-esleve peerJecee$e ceW YeieJeeved kes mJehe kee
oMe&ve kej, YeieJeodyegef mes Deheves eleske kece& kes eje
Gvekeer eLeeeesie menpe Glmeen-GuueemehetCe& mesJee nesleer
nw~ Gmekes eleske keee& mes peieled ejeej kes he ceW
DeefYeJee YeieJeeved emeVe nesles nQ~ en mesJee Glke=
YeieJelhetpee nw~
efpeme mesJee ceW mesJeke kes Denb kes megKe-keueeCe
keer, mJeie&-cees#e keer Deewj ogKe-vejke keer mce=efle kee
ner meJe&Lee DeYeeJe jnlee nw; Deheves eleske efJeeej,
kece&, heoeLe& Deeefo kes eje efeelecehe YeieJeeved kees
megKe hengBeevee ner efpemekee Deveve mJeYeeJe neslee nw,
Gmekes eje pees mJeeYeeefJeke ese nesleer nw, Jen Yegefecegefe kees veieCe ceevekej Gvekes ceneved leeie kes hejce
heefJe$e Deveve ceOegj Oejeleue hej nesves kes keejCehejce escehe meJeexlke= hejce mesJee nw~ Fme mesJee keer
keneR leguevee veneR nw~
ceveg<e kees mesJee kee ener ue#e meeceves jKekej

eLeeeesie mesJee kes heefJe$e heLe hej Deemej nesles jnvee
eeefnes~ Ssmeer mesJee kejves Jeeues mesJeke kes heeme Deelcemee#eelkeej kewJeue cees#ehe efmeef lees mJeecesJe Deeleer
nw Deewj Gmeer mJeerkeej kejves kes efuees Devegvee-efJevee
kejleer nw, Gmes efvelecegemJehe YeieJeeved kees JeMe ceW
kejkes GvnW efvejvlej yeeBOekej jKeves Jeeuee esce eehle
neslee nw, pees ceeveJe-peerJeve kes efuees meeOeve leLee meeOe
oesveeW nw~ efve<keece-kece&he mesJee, Yeefe-meeOevehe
mesJee, Deelce%eevehe mesJee kes meeLe ner Fme hejce escehe
mesJee kee DeeoMe& enCe kejkes peerJeve kees Oeve yeveevee
eeefnesmeeOeve efmeef jece heie vesnt~
keekeYegMegefC[ peer ie[ peer mes kenles nQmeye kej cele Keieveeeke Sne~
keefjDe jece heo hebkepe vesne~~
ceeB kes GheosMe kee cenlJe

ieesheerevo eefme jepee Les~ mebleeW kes melmebie leLee
mebmeej keer ceeee keer efvemmeejlee osKekej Gvekes ceve ceW
Jewjeie keer YeeJevee hewoe nes ieF&~ Jes Deheveer ceeB kes heeme
hengBes~ yeesues- ceelegeer- ceQ jepehee leeiekej mebveemeer
yevevee eenlee ntB~ Deehekeer Dee%ee ceebieves Deeee ntB~
ceeB mJeeb DeOeeveMeerue leLee %eeveJeleer Leer~ Jes
yeesueeR- yese mebveemeer yevevee nbmeer Kesue veneR nw~ FefveeW
hej mebece jKeves kee DeYeeme efkeS efyevee mebveemeOece& efveYeevee DemebYeJe nw~ mebece ner mebveemeer kee ecegKe
iegCe neslee nw~ Dele let cenue ceW jnkej keg DeJeefOe
leke mebece heeueve keer meeOeve kej~ ceve Je FefveeW hej
mebece kee DeYeeme nesles ner mebveeme ues uesvee~
jepee ieesheerevo ves mebece keer meeOevee keer~ DeYeeme
ceW GvnW mebeceer yevee efoee~ ceeB kee DeeMeerJee&o ueskej Jes
mebveemeer yevekej Iej mes efvekeue he[s~
(17)
eerefMeJekegceej ieeseue
Je<eeX leke leerLe&ee$ee kejves, Je= meble-cenelceeDeeW

kee melmebie kejves kes yeeo Ske efove Deeeveke Jes Deheves
cenue kes yeenj hengBes~ neLe ceW efYe#eehee$e Lee~ efYe#ee
osves keer DeeJeepe ueieeF&~ ceeB ves DeeJeepe heneeve ueer~
Yeeieer-Yeeieer ej hej hengBeer~ Gmeves eeJeue kes leerve
oeves efYe#eehee$e ceW [eue efoS Deewj GheosMe osles ngS Jen
yeesueer- eeJeue kes leerve oeves leerve GheosMeeW kes eleerke
nQ~ henuee GheosMe nw pewmes henues jepecenue ceW megjef#ele
jnlee Lee- Jewmes ner jnvee~ efpeme ekeej cesjs Yeespeve kes
yeeo Yeespeve kejlee Lee- Je= mebleeW kes yeeo Yeespeve
kejvee Deewj leermeje nw pewmes cenue ceW efveefevlelee mes
meeslee Lee Jewmes ner pebieue ceW Yeer ienjer veeRo meesvee~
ieesheerevo ceeB keer Devet"er efYe#ee (GheosMe) enCe
kej ieodieo nes G"s~
(18)
Yeesieer Deewj eesieer kee peerJeve

Yeesieer osneefYeceeveer neslee nw, eesieer efevcee$emJehe
DeelceeefYeceeveer neslee nw~ Yeesieer keeceer nesves kes keejCe
Demeled mebmeej-ehee kee Gheemeke neslee nw Deewj eesieer
leeieer nesves kes keejCe melmJehe hejceelcee kee Gheemeke
neslee nw~ Fmeefuees Yeesieer hej peieled-ehee kee eYeeJe
he[lee nw~ eesieer hej efve<ehee meleeOeej kee eYeeJe
he[lee nw~ Yeesieer peieled-ehee ceW yeBOekej megKe kes heers
ogKe SJeb DeMeeefvle mes efIeje jnlee nw Deewj eesieer meleeOeej
kee Deeee ueskej Meeeleer Meeefvle leLee Meefe eehle
kejlee nw~
Yeesieer mJeeLeea neslee nw Deewj eesieer hejceeLeea neslee
nw~ Yeesieer Dele=hle Deewj efveye&ue neslee nw, eesieer le=hle Deewj
meyeue neslee nw Fmeefuees Yeesieer mebmeej kes heLe ceW meoe
veeres osKeles ngS heeflele neslee nw Deewj eesieer hejceeLe& kes
heLe ceW meoe Thej osKeles ngS GlLeeve kees eehle neslee
nw~
Yeesieer keer efJe<eemegKeevegYetefle Deheves mes yenej hejheoeLeeX kes mebeesie hej efveYe&j nw Deewj eesieer kee
DeevevoevegYeJe Deheves-Deehe ceW ner meleelcee kes eesie
hej efveYe&j nw~ Yeesieer efJe<ee-megKeeW kes Yeesie kes efuees
hejlev$e nw Deewj eesieer eesieevevo kes efuees meoe mJelev$e
nw~ Yeesieer ceW YeesieeW kes eje Meefe kee DeheJee neslee nw
Deewj eesieer ceW eesie kes eje Meefe kee mebee neslee nw~
Yeesieer kes mecemle meeOeve, mebece, lehe Deeefo meerefcele
Denb kes efuees nesles nQ Deewj eesieer kes mecemle meeOeve,
mebece, lehe Deeefo Deheves hejce esceemheo hejceelcee kes
efuees nesles nQ~ Yeesieer mebmeej kee mebeesieer neslee nw, efkebleg
eesieer mebmeej kee efJeeesieer neslee nw~ mebmeej kes mebeesie mes
YeesieeW keer efmeef nesleer nw, mebmeej kes efJeeesie mes eesie keer
efmeef nesleer nw~ pees De%eeveer, DeefJeJeskeer nw Jener Yeesieer
neslee nw; pees %eeveer, efJeJeskeer nw~ Jener eesieer neslee nw~
Yeesie kee heLe jeie nw pees DevOekeej ceW neskej
peelee nw Deewj mebmeej keer Deleue ienjeF& ceW Gleej oslee
nw, eesie kee heLe leeie nw pees ekeeMe ceW neskej peelee nw
Deewj hejceeslke= mele keer Demeerce cenevelee ceW hengBee
oslee nw~
efpeve eesieeYeeefmeeeW kes ceve ceW efkemeer ekeej kes
meebmeeefjke Ssee&-megKe YeesieeW keer keecevee nesleer nw,
Gvekee eesieeYeeme Meefe-eeefhle kes efuees neslee nw~
hejbleg efpeve ueesieeW ceW meebmeeefjke megKe-Yeesie keer keecevee
veneR jnleer, pees le=hle SJeb efJeje jnles nQ, Gvekee
eesieeYeeme Meefeceeved keer eeefhle kes efuees neslee nw~
Fmekes Deefleefje pees meeOeke efJeje nesves kes meeLe
met#ce yegefJeeues, leJeevJes<eke nQ, Gvekee eesie Meeefvleeeefhle kes efuees neslee nw~ pees meeOeke meebmeeefjke megKeeW
kes keeceer nQ, Jes eesieeYeeme mes Meefe eehle kejves hej
eesieer yeveles nQ~ Ssmes JeefeeeW ceW eesieeYeeme mes Meefe
kee pees keg efJekeeme neslee nw, YeesieeYeeme mes Glevee ner
Meefe kee eme neslee nw~ pees meeOeke meebmeeefjke megKeYeesieeW mes efJeje nQ Deewj hejceeOeej eYeg kes Devegje nQ,
Jes eesieeYeeme mes eehle Meefe kes Yeesieer ve yevekej Gme
Meefe mes DemeneeeW keer mesJee kejles ngS Meefeceeved kes
eesieer yeveles nQ~ pees eLeeLe& efJeJeskeer heg<e Meefeceeved kes
mJehe kees leJele peeve uesles nQ, Jes Deheves eesieeYeeme
kes eje Deheves-Deehe ceW ner hejceeOeej meee kee efvele
DeYesoevegYeJe kejles ngS hejce Meeefvle kees eehle nesles nQ~
ceveg<e kee efpelevee DeefOeke peerJeve meebmeeefjke megKeeW
kees Yeesieles ngS Jeleerle neslee nw, Glevee ner GmeceW efJe<eemegKeeW keer Jeemevee eyeue nesleer nw Deewj Deeies euekej
Gve JeemeveeDeeW mes cege nesves ceW Gleveer ner keef"velee Gme
Yeesieer ceveg<e kees nesleer nw; keeeWefke efJeefJeOe Yeesie-megKeeW
kes leeie kejves hej Yeer Gvekes mebmkeejeW keer ievOe Gmeer
ekeej Deeee kejleer nw, efpeme ekeej lesue kes hee$e mes
lesue efvekeeue osves hej Yeer lesue keer ievOe Deeleer jnleer nw~
Yeesieer yevOeve ceW jnlee nw, eesieer cege neslee nw~
keueeCe mes meeYeej
(19)
YeieJeeved Deepe ner efceue mekeles nQ

hejceJeerlejeie
hejceelceeeefhle yengle megiece nw~ Flevee megiece otmeje

keesF& keece veneR nw~ hejbleg kesJeue hejceelcee keer eenvee
jns, meeLe ceW otmejer keesF& Yeer eenvee ve jns~ keejCe efke
hejceelcee kes meceeve otmeje keesF& nw ner veneR~ pewmes hejceelcee
Deveve nQ, Ssmes ner Gvekeer eenvee Yeer Deveve nesveer
eeefnes~ meebmeeefjke YeesieeW kes eehle nesves ceW leerve yeeleW
nesveer pejer nQ- Fe, Geesie Deewj eejyOe~ henues lees
meebmeeefjke Jemleg kees eehle kejves keer Fe nesveer eeefnes,
efhej Gmekeer eeefhle kes efuees kece& kejvee eeefnes~ kece&
kejves hej Yeer Gmekeer eeefhle leye nesieer, peye Gmekes
efceueves kee eejyOe nesiee~ Deiej eejyOe veneR nesiee lees
Fe jKeles ngS Deewj Geesie kejles ngS Yeer Jemleg veneR
efceuesieer~ Fmeefuees Geesie lees kejles nQ ueeYe eeefhle kes
efuees, hej ueie peelee nw Ieee! hejbleg hejceelcee keer
eeefhle Fe cee$e mes nesleer nw~ GmeceW Geesie Deewj eejyOe
keer pejle veneR nw~ hejceelcee kes ceeie& ceW Ieee keYeer
neslee ner veneR, ueeYe-ner-ueeYe neslee nw~
Ske hejceelcee kes efmeJeee keesF& Yeer eerpe Fe
cee$e mes veneR efceueleer~ keejCe en nw efke ceveg<e Mejerj
hejceelcee keer eeefhle kes efuees ner efceuee nw~ Deheveer
eeefhle kee GsMe jKekej ner YeieJeeved ves nceejs kees
ceveg<e Mejerj efoee nw~ otmejer yeele, hejceelcee meye peien
nQ~ megF keer leerKeer veeske efke peee, Fleveer peien Yeer
YeieJeeved mes Keeueer veneR nw~ Dele Gvekeer eeefhle ceW
Geesie Deewj eejyOe kee keece ner veneR nw~ keceeX mes Jen
eerpe efceueleer nw, pees veeMeJeeved nesleer nw~ DeefJeveeMeer
hejceelcee keceeX mes veneR efceueles~ Gvekeer eeefhle Glke
Fe cee$e mes nesleer nw~
heg<e nes ee eer nes, meeOeg nes ee ie=nmLe nes,
mevle ese mJeeceer eerjecemegKeoeme peer cenejepe

he{e-efueKee nes ee Devehe{ nes, yeeueke nes ee peJeeve
nes, kewmee ner keeeW ve nes, Jen Fe cee$e mes hejceelcee
kees eehle kej mekelee nw~ hejceelcee kes efmeJeee ve peerves
keer eenvee nes, ve cejves keer eenvee nes, ve YeesieeW keer
eenvee nes, ve meben keer eenvee nes~ JemlegDeeW keer eenvee
ve nesves mes JemlegDeeW kee DeYeeJe veneR nes peeeiee~ pees
nceejs eejyOe ceW efueKee nw, Jen nceejs kees efceuesiee ner~
pees eerpe nceejs Yeeie ceW efueKeer nw, Gmekees otmeje veneR
ues mekelee- eomceoereb ve efn lelhejs<eeced~ nceejs
kees Deeves Jeeuee yegKeej otmejs kees kewmes Deeesiee? Ssmes
ner nceejs eejyOe ceW Oeve efueKee nw pees pej Deeesiee~
hejbleg hejceelcee keer eeefhle ceW eejyOe veneR nw~
hejceelcee efkemeer cetue kes yeoues veneR efceueles~
cetue mes Jener Jemleg efceueleer nw, pees cetue mes eser nesleer
nw~ yeepeej ceW efkemeer Jemleg kes efpeleves hees ueieles nQ,
Jen Jemleg Gleves heeeW keer veneR nesleer~ nceejs heeme Ssmeer
keesF& Jemleg (efeee Deewj heoeLe&) nw ner veneR, efpememes
hejceelcee kees eehle efkeee pee mekes~ Jen hejceelcee
Deefleere nw, meowJe nw, meceLe& nw, meye mecee ceW nw Deewj
meye peien nw~ Jen nceeje nw Deewj nceejs ceW nw- meJe&me
eenb efo meefVeefJe (ieerlee 15/15), F&ej
meJe&Yetleeveeb sMespeg&ve efleefle (ieerlee 18/61)~
Jen nceejs mes otj veneR nw~ nce eewjemeer ueeKe eesefveeeW ceW
eues peeeB lees Yeer YeieJeeved nceejs oe ceW jnWies~ mJeie&
ee vejke ceW eues peeeB lees Yeer Jes nceejs oe ceW jnWies~
heMeg-he#eer ee Je=#e Deeefo yeve peeeB lees Yeer Jes nceejs
oe ceW jnWies~ osJelee yeve peeeB lees Yeer Jes nceejs oe
ceW jnWies~ lelJe%e, peerJevcege yeve peeeB lees Yeer Jes nceejs
oe ceW jnWies~ og-mes-og, heeheer-mes-heeheer, Deveeeer-
(20)
mes-Deveeeer yeve peeeB lees Yeer Jes YeieJeeved nceejs oe

ceW jnWies~ Ssmes meyekes oe ceW jnves Jeeues YeieJeeved keer
eeefhle keee keef"ve nesieer? hej peerves keer Fe, ceeve
keer Fe, ye[eF& keer Fe, megKe keer Fe, Yeesie keer
Fe Deeefo otmejer FeSB meeLe ceW jnles ngS YeieJeeved
veneR efceueles~ keejCe efke YeieJeeve kes meceeve lees YeieJeeved
ner nQ~ Gvekes meceeve otmeje keesF& Lee ner veneR, nw ner veneR,
nesiee ner veneR, nes mekelee ner veneR, efhej Jes kewmes efceuesWies?
kesJeue YeieJeeve keer eenvee nesves mes ner Jes efceueWies~
DeefJeveeMeer YeieJeeved kes meeceves veeMeJeeved keer keee keercele
nw? keee veeMeJeeved efeee Deewj heoeLe& kes eje Jes efceue
mekeles nQ? veneR efceue mekeles~ peye meeOeke YeieJeeved mes
efceues efyevee veneR jn mekeles, leye YeieJeeved Yeer Gmemes
efceues efyevee veneR jnles, keeeWefke YeieJeeved kee mJeYeeJe
nwes eLee ceeb eheevles leebmleLewJe Yepeecenced
(ieerlee 4/11) pees Yee efpeme ekeej cesjer MejCe uesles
nQ, ceQ GvnW Gmeer ekeej Deeee oslee ntB~
ceeve ueW efke keesF& cej ie[ peer mes efceuevee
eens Deewj ie[ peer Yeer Gmemes efceuevee eenW lees henues
cej ie[ peer kes heeme hengBesiee ee ie[ peer cej
kes heeme hengBeWies? ie[peer mes efceueves ceW cej keer
leekele keece veneR kejsieer~ FmeceW lees ie[ peer keer
leekele ner keece kejsieer~ Fmeer lejn hejceelce eeefhle keer
Fe nes lees hejceelcee keer leekele ner keece kejsieer~
FmeceW nceejer leekele, nceejs kece&, nceeje eejyOe keece
veneR kejsiee, elegle nceejer eenvee ner keece kejsieer~
nceejer eenvee kes efyevee Deewj efkemeer eerpe keer
DeeJeMekelee veneR nw~
nce lees YeieJeeved kes heeme veneR hengBe mekeles lees
keee YeieJeeved Yeer nceejs heeme veneR hengBe mekeles? nce
efkelevee ner peesj ueieeeW, hej YeieJeeved kes heeme veneR
hengBe mekeles~ hejbleg YeieJeeved lees nceejs oe ceW ner
efJejepeceeve nQ! nce YeieJeeved kees otj ceeveles nQ, Fmeefuees

YeieJeeved ncemes otj nesles nQ~ ewheoer ves YeieJeeved kees
ieesefJevo ejkeeJeeefmeved kenkej hegkeeje lees YeieJeeved
kees ejkee peekej Deevee he[e~ Jen eneB kenleer lees Jes
Pe mes eneR eke nes peeles! Deiej nce Ssmee ceeveles nQ
efke YeieJeeved DeYeer veneR efceueWies lees Jes veneR efceueWies;
keeeWefke nceves Dee[ ueiee oer~
ieesjKehegj keer Ske Ievee nw~ mebJeled 2000 mes
henues keer yeele nw~ ceQ ieesjKehegj ceW JeeKeeve oslee Lee~
JeneB mesJeejece peer veece kes Ske meppeve Les, pees yeQke ceW
keece kejles Les~ Ske efove ceQves JeeKeeve ceW ken efoee
efke Deiej Deehekee { efJeeej nes peee efke YeieJeeved
Deepe efceueWies lees Jes Deepe ner efceue peeeBies! Gve meppeve
kees en yeele ueie ieeer~ GvneWves efJeeej kej efueee efke
nceW lees Deepe ner YeieJeeved mes efceuevee nw~ Jes heg<heceeuee,
evove Deeefo ues Deees efke YeieJeeved DeeeWies lees Gvekees
ceeuee henveeTBiee, evove e{eTBiee! Jes keceje yebo
kejkes YeieJeeved kes Deeves keer eleer#ee ceW yew" iees~
mecee hej YeieJeeved kes Deeves keer mecYeeJevee Yeer nes
ieeer Deewj megievOe Yeer Deeves ueieer, hej YeieJeeved eke
veneR ngS~ otmejs efove GvneWves cesjs mes kene efke Deepe
Deehe cesjs Iej mes efYe#ee ueW~ ceQ keF& IejeW mes efYe#ee ueskej
heelee Lee~ Gme efove Gvekes Iej ieee lees GvneWves cesjs mes
hete efke YeieJeeved efceueves Jeeues Les, megievOe Yeer Dee
ieeer Leer, efhej yeeOee keee ueieer efke Jes efceues veneR? ceQves
kene efke YeeF&! cesjs kees Fmekee keee helee? hejbleg ceQ
legcnejs mes hetlee ntB efke keee legcnejs ceve ceW en yeele
Deeleer Leer efke Fleveer peuoer YeieJeeved kewmes efceueWies? Jes
yeesues efke en yeele lees Deeleer Leer! ceQves kene efke Fmeer
yeeleves Dekeeee! Deiej ceve ceW en yeele nesleer efke
YeieJeeved cesjs kees DeJeMe efceueWies, Gvekees efceuevee ner
he[siee lees Jes pej efceueles~ YeieJeeved Ssmes kewmes peuoer
efceueWies- Ssmee YeeJe kejkes legceves ner yeeOee ueieeeer nw~
Deiej Deehe efJeeej kej ueW efke YeieJeeved
Deepe efceueWies lees Jes Deepe ner efceue peeeBies! hejbleg
ceve ceW en eee veneR Deeveer eeefnes efke Fleveer
peuoer kewmes efceueWies? YeieJeeved Deehekes keceeX mes Dekeles
veneR~ Deiej Deehekes og<kece& mes, heehekece& mes YeieJeeved
Deke peeeB lees Jes efceuekej Yeer keee efveneue kejWies?
hejbleg YeieJeeved efkemeer kece& mes Dekeles veneR~ Ssmeer keesF&
Meefe nw ner venbeR, pees YeieJeeved kees efceueves mes jeske os~
Jes ve lees heehekeceeX mes Dekeles nQ, ve hegCekeceeX mes
Dekeles nQ~ Jes meyekes efuees megueYe nQ~ Deiej YeieJeeved
nceejs heeheeW mes Deke peeeB lees nceejs heehe YeieJeeved mes
Yeer eyeue ngS! Deiej heehe eyeue (yeueJeeved) nQ lees
YeieJeeved efceuekej Yeer keee efveneue kejWies? pees heeheeW mes
ner Deke peee, Gmekes efceueves mes keee ueeYe? hejbleg
YeieJeeved Fleves efveye&ue veneR nw, pees heeheeW mes Deke
peeeB~ Gvekes meceeve yeueJeeved keesF& nw veneR, ngDee veneR,
nesiee veneR, nes mekelee ner veneR~ Deehekeer peesjoej Fe
nes peee lees Deehe kewmes ner neW, YeieJeeved lees efceueWies,
efceueWies, efceueWies! Gvekees efceuevee he[siee, FmeceW mebosn
veneR nw~ hejceelcee keer eeefhle kes efuees ner lees ceeveJepevce
efceuee nw, veneR lees heMeg ceW Deewj ceveg<e ceW keee Devlej
ngDee?
Keeoles ceesoles efveleb Megveke Metkej Kej~
les<eeces<eeb kees efJeMes<ees Je=efeex<eeb leg leeMeer~~
metkej ketkej TB Kej, ye[ heMegDeveceW eej~
leguemeer nefj keer Yeieefle efyeveg, Ssmes ner vej veej~~
osJelee Yeesieeesefve nw~ Jes Yeer eenles nQ efke YeieJeeved
nceejs kees efceueW- osJee Deheme heme efveleb
oMe&vekee*def#eCe (ieerlee 11/52)~ Jes YeieJeeved kees
eenles lees nQ, hej YeesieeW keer Fe kees veneR es[les~
ener oMee ceveg<eeW keer nw~ Deiej Deehe oe mes YeieJeeved
kees eenes lees Gvekee efceuevee ner he[siee, FmeceW mebosn
(21)
veneR nw hej Deehe ner yeeOee ueiee oes efke YeieJeeved veneR
efceueWies, lees efhej Jes veneR efceueWies! ieerlee ceW meehe efueKee
nwDeefhe eslmegogjeeejes Yepeles ceeceveveYeeked~
meeOegjJs e me cevleJe meceiJeJeefmelees efn me~~
ef#eeb YeJeefle Oecee&lcee Meeeefvlbe efveieefle~
keewvlese eeflepeeveerefn ve ces Yee eCeMeefle~~
(ieerlee 9/30-31)
Deiej keesF& ogjeeejer-mes-ogjeeejer Yeer DeveveYee
neskej cesje Yepeve kejlee nw lees Gmekees meeOeg ner ceevevee
eeefnes~ keejCe efke Gmeves efveee yengle Deer lejn
kej efueee nw~
Jen lelkeeue (Gmeer #eCe) Oecee&lcee nes peelee nw
Deewj efvejvlej jnves Jeeueer Meeefvle kees eehle nes peelee nw~
ns kegvleervevove! cesje Yee keYeer ve veneR neslee- Ssmeer
legce eefle%ee kejes~
leelhee& nw efke ogjeeejer-mes-ogjeeejer ceveg<e Yeer
eefo DeveveYeeked nes peee DeLee&led YeieJeeved kes efmeJeee
keesF& eenvee ve jKes lees Gmekees Yeer meeOeg ceeve uesvee
eeefnes; keeeWefke Gmeves efveee hekekee kej efueee nw efke
YeieJeeved DeJeMe efceueWies~
Deehe kesJeue YeieJeeved keer ner Fe kejes Deewj
keesF& Fe cele kejes~ ve peerves keer Fe kejes, ve cejves
keer Fe kejes~ ve ceeve keer Fe kejes, ve ye[eF& keer
Fe kejes~ ve YeesieeW keer Fe kejes, ve heeeW keer
Fe kejes~ kesJeue Ske YeieJeeved keer Fe kejes lees
Jes efceue peeeBies~ kece-mes-kece cesjer yeele keer hejer#ee
lees kejkes osKees! YeieJeeved Deehekees efceueles veneR; keeeWefke
Deehe Gvekees eenles veneR~ Deehekes Yeerlej heeeW keer
eenvee nes lees YeieJeeved yeere ceW ketokej keeeW he[Wies?
mebmeej ceW meyemes jer Jemleg heee nw~ heeeW mes jer
eerpe otmejer keesF& nw ner veneR~ Ssmeer jer eerpe ceWs Deehekee
(22)
ceve Dekee ngDee nes lees YeieJeeved kewmes efceueWies? hees

oskej Deehe Yeespeve, Jee, meJeejer Deeefo Kejero mekeles
nes, hej heee mJeeb ve lees Keeves kes keece Deelee nw, ve
henveves kes keece Deelee nw, ve meJeejer kes keece Deelee nw~
leelhee& nw efke hees keece veneR Deeles, elegle Gvekee
Kee& keece Deelee nw~
hejceelcee Fecee$e mes efceueles nQ~ Gvekees
jeskeves keer leekele efkemeer ceW Yeer veneR nw~ ese
yeeueke jeslee nw lees ceeB Dee ner peeleer nw~ yeeueke
Iej kee keg Yeer keece veneR kejlee, Gus keece
kejves ceW Deehekees yeeOee ueieelee nw, hej peye Jen
jesves ueielee nw, leye meye IejJeeues Gmekes he#e ceW nes
peeles nQ~ meeme-memegj, osJej-pes" meYeer kenles nQ
efke yent! yeeueke jes jne nw, Gmekees G"e ues~ ceeB
kees meye keece es[kej yeeueke kees G"evee he[lee
nw~ yeeueke kee Skecee$e yeue jesvee ner nw- yeeueeveeb
jesoveb yeueced~ jesves ceW ye[er leekele nw~ Deehe
mees oe mes Jeekegue neskej YeieJeeved kes efuees
jesves ueie peeDees lees efpeleves YeieJeeved kes Yee ngS
nQ, mevle-cenelcee ngS nQ, Jes meye-kes-meye Deehekes
he#e ceW nes peeeBies Deewj YeieJeeved kees Gueenvee oWies
efke Deehe efceueles keeeW veneR? Jes ner YeieJeeved kes
meeme-memegj Deeefo nQ!
JeemleJe ceW YeieJeeved efceues ngS ner nQ~ Deehekeer
meebmeeefjke Fe ner Gvekees jeske jner nw~ Deehe heeeW
keer Fe kejles nes, YeesieeW keer Fe kejles nes lees
YeieJeeved Gvekees peyeo&mleer veneR g[eles~ Deiej Deehe
meebmeeefjke FeSB es[kej kesJeue YeieJeeved kees ner
eenes lees Deehekees keewve jeske mekelee nw? Deehekees yeeOee
osves keer efkemeer keer leekele veneR nw~ Deiej Deehe YeieJeeved
kes efuees Jeekegue nes peeDees lees YeieJeeved Yeer Jeekegue
nes peeeBies~ Deehe mebmeej kes efuees Jeekegue nes peeDees
lees mebmeej Jeekegue veneR nesiee~ Deehe mebmeej kes efuees

jesDees lees mebmeej emeVe veneR nesiee hej YeieJeeved kes efuees
jesDeesies lees Jes Yeer jes he[Wies~
yeeueke meee jeslee nw ee Pet"e, en ceeB ner
mecePeleer nw~ yeeueke kes DeeBmet lees Deees veneR, kesJeue
TB-TB kejlee nw lees ceeB mecePe uesleer nw efke en "ieeF&
kejlee nw! Deiej yeeueke meeeF& mes jes he[s, Gmekes
meeBme TBes e{ peeeB lees ceeB meye keece Yetue peeeieer
Deewj Pe Gmekees G"e uesieer~ eefo ceeB Gme yeeueke kes
heeme ve peee lees Gme ceeB kees cej peevee eeefnes! Gmekes
peerves kee keee ueeYe? Ssmes ner mees oe mes eenves
Jeeues kees YeieJeeved ve efceueW lees YeieJeeved kees cej peevee
eeefnes!
Ske meeOeg Les~ Gvekes heeme Ske Deeoceer Deeee
Deewj Gmeves hete efke YeieJeeved peuoer kewmes efceueW? meeOeg
ves kene efke YeieJeeved Glke eenvee nesves mes efceueWies~
Gmeves hete efke Glke eenvee kewmeer nesleer nw? meeOeg ves
kene efke YeieJeeved kes efyevee jne ve peee~ Jen Deeoceer
"erke mecePee veneR Deewj yeej-yeej hetlee jne efke Glke
eenvee kewmeer nesleer nw? Ske efove meeOeg ves Gme Deeoceer
mes kene efke Deepe legce cesjs meeLe veoer ceW mveeve kejves
euees~ oesveeW veoer hej iees Deewj mveeve kejves ueies~ Gme
Deeoceer ves pewmes ner veoer ceW [gyekeer ueieeeer, meeOeg ves
Gmekee ieuee heke[kej veeres oyee efoee~ Jen Deeoceer
Lees[er osj veoer kes Yeerlej heheeee, efhej meeOeg ves
Gmekees es[ efoee~ heeveer mes Thej Deeves hej Jen yeesuee
efke legce meeOeg neskej Ssmee keece kejles nes! ceQ lees Deepe
cej peelee! meeOeg ves hete efke yelee, lesjs kees keee eeo
Deeee? ceeB eeo Deeeer, yeehe eeo Deeee, Oeve eeo
Deeee ee eer-heg$e eeo Deees? Jen yeesuee efke cenejepe,
cesjs lees eeCe efvekeues pee jns Les, eeo efkemekeer Deeleer?
meeOeg yeesues lees legce hetles Les efke Glke DeefYeuee<ee
kewmeer nesleer nw, Gmeer kee vecetvee ceQves lesjs kees yeleeee nw~
peye Ske YeieJeeved kes efmeJeee keesF& Yeer eeo veneR Deeesiee
Deewj Gvekeer eeefhle kes efyevee jn veneR mekeesies, leye
YeieJeeved efceue peeeBies~ YeieJeeved keer leekele veneR nQ efke
efceues efyevee jn peeeB~
YeieJeeved keceeX mes veneR efceueles~ keceeX mes efceueves
Jeeueer eerpe veeMeJeeved nesleer nw~ keceeX mes Oeve, ceeve,
Deeoj, melkeej efceuelee nw~ hejceelcee DeefJeveeMeer nQ~ Jes
keceeX kee heue veneR nQ, elegle Deehekeer eenvee kee
heue nQ~ hejbleg Deehekees hejceelcee kes efceueves keer hejJeen
ner veneR nw, efhej Jes kewmes efceueWies? YeieJeeved ceevees kenles
nQ efke cesjs efyevee lesje keece euelee nw lees cesje Yeer lesjs
efyevee keece euelee nw~ cesjs efyevee lesjs keece Dekelee nw
lees cesje keece Yeer lesjs efyevee Dekelee nw~ let cesjs efyevee
veneR jn mekelee lees ceQ Yeer lesjs efyevee veneR jn mekelee~
Deehe ceW hejceelcee eefhle keer peesjoej Fe nw ner
veneR~ Deehe melmebie kejles nes lees ueeYe pej nesiee~
efpelevee melmebie kejesies, efJeeej kejesies, Glevee ueeYe
nesiee- FmeceW mebosn veneR nw~ hejbleg hejceelcee keer eeefhle
peuoer veneR nesieer~ keF& pevce ueie peeeBies, leye Gvekeer
eeefhle nesieer~ Deiej Gvekeer eeefhle keer peesjoej Fe nes
peee lees YeieJeeved kees Deevee ner he[siee~ Jes lees njoce
efceueves kes efuees leweej nQ pees Gvekees eenlee nw Gmekees
Jes veneR efceueWies lees efhej efkemekees efceueWies? Fmeefuees ns
veeLe! ns cesjs veeLe! kenles ngS mees oe mes Gvekees
hegkeejes~
mees oe mes eeLe&vee, peye Yee meee ieee nw~
lees YeeJelmeue keeve ceW, Jen hengB e Pe ner peee nw~~
Yee mees oe mes eeLe&vee kejlee nw lees YeieJeeved
kees Deevee ner he[lee nw~ efkemeer keer leekele veneR pees
YeieJeeved kees jeske os~ efpemekes Yeerlej Ske YeieJeeved kes
efmeJeee Deve keesF& Fe veneR nw, ve peerves keer Fe
(23)
nw, ve cejves keer Fe nw, ve ceeve keer Fe nw, ve

heeeW keer Fe nw, ve keggcye keer Fe nw, Gmekees
YeieJeeved veneR efceueWies lees keee efceuesiee? Deehe heeheer nQ
ee hegCeelcee nQ, he{s-efueKes nQ ee Devehe{ nQ, Fme
yeele kees YeieJeeved veneR osKeles~ Jes lees kesJeue Deehekes
oe kee YeeJe osKeles nQjnefle ve eYeg efele etke efkeS keer~
kejle megjefle Mele yeej efnS keer~~
(ceeveme, yeeue0 29~5)
Jes oe keer yeele kees eeo jKeles nQ, henues efkees
heeheeW keer eeo jKeles ner veneR! YeieJeeved kee DevlekejCe
Ssmee nw, efpemeceW Deehekes heehe heles ner veneR~ kesJeue
Deehekeer Deveve ueeuemee heleer nw~ YeieJeeved kewmes
efceueW? kewmes efceueW? Ssmeer Deveve ueeuemee nes peeesieer
lees YeieJeeved pej efceueWies, FmeceW mebosn veneR nw~ Deehe
Deewj keesF& Fe ve kejkes, kesJeue YeieJeeved keer Fe
kejkes osKees efke Jes efceueles nQ efke veneR efceueles nQ~
Deehe kejkes osKees lees cesjer Yeer hejer#ee nes peeeieer efke
ceQ "erke kenlee ntB efke veneR~ ceQ lees ieerlee kes yeuehej
kenlee ntB~ ieerlee ceW YeieJeeved ves kene nwes eLee
ceeb eheevles leebmleLewJe Yepeecenced (4~11) pees
Yee efpeme ekeej cesjer MejCe uesles nQ, ceQ GvnW Gmeer
ekeej Deeee oslee ntB~ nce YeieJeeved kes efyevee jesles nQ
lees YeieJeeved Yeer nceejs efyevee jesves ueie peeeBies! YeieJeeved
kes meceeve megueYe keesF& nw ner veneR! YeieJeeved kenles
nQDeveveeslee meleleb ees ceeb mcejefle efveleMe~
lemeenb megueYe heeLe& efveleegeme eesefieve~~
ieerlee 8~14
ns he=Leevevove! Deveve efeeJeeuee pees ceveg<e
cesje efvele-efvejvlej mcejCe kejlee nw, Gme efvele-efvejvlej
(24)
cegPeceW ueies ngS eesieer kes efuees ceQ megueYe ntB DeLee&led
Gmekees megueYelee mes eehle nes peelee ntB~
YeieJeeved ves Deheves kees lees megueYe kene nw, hej
cenelcee kees ogue&Ye kene nwyentveeb pevceveecevles %eeveJeevceeb eheeles~
JeemegosJe meJe&efceefle me cenelcee megogue&Ye~~
(ieerlee 7~19)
yengle pevceeW kes Deefvlece pevce ceW DeLee&led ceveg<e
pevce ceW meye keg hejceelcee ner nQ- Fme ekeej pees
%eeveJeeved cesjs MejCe neslee nw, Jen cenelcee Delevle
ogue&Ye nw~
nefj ogjueYe veefnb peiele ceW, nefjpeve ogjueYe nese~
nefj nsjd eeB meye peie efceuew, nefjpeve keefnb Ske nese~~
YeieJeeved kes Yee lees meye peien veneR efceueles,
hej YeieJeeved meye peien efceueles nQ~ Yee peneB Yeer
efveee kej ueslee nw, YeieJeeved JeneR eke nes peeles nQDeeefo Devle peve DeveBle kes, meejs keejpe meese~
pesefn efpeJe Gve veees Oejw, lesefn ef{ie hejie nese~~
eeo peer kes efuees YeieJeeved KecYes ceW mes eke
nes ieesesce yeoeQ enueeoefn kees,
efpeve heenve ceW hejcesej kee{s~~
(keefJeleeJeueer 7~127)
YeieJeeved meyekes hejce megod nQ~ Jes heeheer, ogjeeejer
kees peuoer efceueles nQ~ ceeB kecepeesj yeeueke kees peuoer
efceueleer nw~ Ske ceeB kes oes yess nQ~ Ske yese lees mecee
hej Yeespeve kej ueslee nw, efhej keg veneR ueslee Deewj
otmeje yes efoveYej Keelee jnlee nw~ oesveeW yess Yeespeve
kes efuees yew" peeeB lees ceeB henues Gmekees jeser osieer pees
meceehej Yeespeve kejlee nw; keeeWefke Jen YetKee G"
peeeiee lees Meece leke Keeesiee veneR~ otmejs yess kees ceeB
kenleer nw efke let "nj pee; keeeWefke Jen lees yekejer keer
lejn efoveYej ejlee jnlee nw~ oesveeW Ske keer ceeB kes
yess nQ, efhej Yeer ceeB he#eheele kejleer nw~ Fmeer lejn pees
Ske YeieJeeved kes efmeJeee keg veneR eenlee, Gmekees
YeieJeeved meyemes henues efceueles nQ; keeeWefke Jen YeieJeeved
kees DeefOeke efee nw~ Jen Ske YeieJeeved kes efmeJeee
Deve efkemeer kees Dehevee veneR ceevelee~ Jen YeieJeeved
kes efuees ogKeer neslee nw lees YeieJeeved mes Gmekee ogKe
mene veneR peelee~
keesF& eej-heeBe Je<e& kee yeeueke nes Deewj Gmekee
tceeB mes Peie[e nes peee lees ceeB Gmekes meeceves {erueer he[
peeleer nw~ mebmeej keer ue[eF& ceW lees efpemeceW DeefOeke
yeue neslee nw, Jen peerle peelee nw, hej esce keer
ue[eF& ceW efpemeceW esce DeefOeke neslee nw Jen nej
peelee nw~ yese ceeB mes kenlee nw efke ceQ lesjer ieesoer ceW
veneR DeeGBiee, hej ceeB Gmekeer iejpe kejleer nw efke Dee
pee, Dee pee yese! ceeB ceW en mvesn, YeieJeeved mes ner lees
Deeee nw~ YeieJeeved Yeer Yee keer iejpe kejles nQ~ YeieJeeved
kees efpeleveer iejpe nw, Gleveer iejpe mebmeej kees veneR nw~
ceeB kees efpeleveer iejpe nesleer nw, Gleveer yeeueke kees veneR
nesleer~ yeeueke lees ceeB kees otOe heerles mecee oeBleeW mes
kee ueslee nw, hej ceeB eesOe veneR kejleer~ Deiej Jen
eesOe kejs lees yeeueke peer mekelee nw keee? ceeB lees
yeeueke hej ke=hee ner kejleer nw~ Ssmes ner YeieJeeved nceejer
Devevle pevceeW keer ceelee nQ~ Jes Yee keer Ghes#ee veneR
kej mekeles~ Yee kees Jes Dehevee cegkegceefCe ceeveles
nQ- ceQ lees ntB Yeieleve kees oeme, Yeiele cesjs
cegkegceefCe~
YeeeW kee keece kejves kes efuees YeieJeeved eewyeermeeW
IeCs leweej jnles nQ~ pewmes yeee ceeB kes efyevee veneR jn
mekelee Deewj ceeB yees kes efyevee veneR jn mekeleer, Ssmes
ner Yee YeieJeeved kes efyevee veneR jn mekelee Deewj
YeieJeeved Yee kes efyevee veneR jn mekeles~
(25)
eernvegceppeevleer hej efJeMes<e-
eerceodJeeuceerekf e jeceeeCe ceW eernvegceeefj$e
DeeefokeefJe cenef<e& Jeeuceerefke ves jeceeeCe ceW

jeceeefj$e kees oeeeefoveer ceefCeceeuee kes he ceW
keeJeiele esleeDeeW kes meeLe iegefchele efkeee nw~ keLee
kes ceneveeeke YeieJeeved jece kes Goee eefj$e efe$eCe
ceW, peieppeveveer peevekeer peer kes eefj$e kes meeLe meeLe
ue#ceCe, Yejle, megeerJe, nvegceeve, Deeefo hee$eeW kee Yeer
efJemle=le JeCe&ve GuuesKeveere nw~ jeceeeCe kes Devesske
hee$eeW kes eefj$eefe$eCe ceW keefJekeesefkeue Jeeuceerefke ves
nvegceeefj$eebkeve ceW efJeMes<e keeJe keewMeue eoefMe&le
efkeee nw~ Deefleere Je Deveghecese jeceeeCe cenekeeJe
mebmke=le Jee*dcee kee DeeefokeeJe nw~ Jele&ceeve ceW Jewefoke
Jee*dcee SJeb mebmke=le Yee<ee kes Glke= SJeb Deefleere
ceveer<eer peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee&
peer cenejepe ves lees Jeeuceerefke kees meYeer cenekeefJeeeW mes
es efme efkeee nw~ Jemlegle Devegghe vo kees
DeeefokeefJe ves jeceeeCe kee cegKe vo yeveekej Fmes
pees cenee eoeve keer nw, Jen Delegue nw~ Demleg,
Fme DeeuesKe kee efJe<ee jeceeeCe ceW Yeer
nvegceeefj$e hej keg efJeeej kejvee nw~ Jeeuceerefke kes
nvegceeve hejce veerefle%e, megeesiemeefeJe, otlekece&kegMeue,
keee&eeespeveue#eeeJeleea
kegMeuemebeespeke SJeb
vesle=lJekelee&, mesJekeesefele efJevecelee kes hejceeoMe& nQ~
mJeeceerYeefe ceW nvegceeve peer ves megeerJe SJeb eerjeceev
peer kes eefle pees eefleyelee efoKeeF& nw, Jen efJeue#eCe
GoenjCe nw~ vewefke yeeee& kes eyeue eefleceeve, Deveske
Yee<eeefJeod SJeb osJeJeeCeer mebmke=le kes cece&%e efJeeved nQ~
yeeuceerefke kes nvegceeve keeueesefele efveCe&e ceW Deefleere
nQ~ Jes ceneyeueMeeueer, hejeeceer eese, SJeb Jeevej
eer heb0 yeeueke=<Ce keewefMeke (mejoeMenj)
eeseDeeW ceW Yeer hejceJeerj, hetpe, es, mecceeve eese

nQ~ YeieJeeve jece-ue#ceCe kes Jeve Deeieceve mes YeeYeerle
megeerJe kees Jes efveYe&e jnves nsleg Deeemle kejles nQ~
efkeef<kevOeekeeC[ kes efleere meie& ceW megeerJe kees mecePeeles
ngS Jes kenles nQDenes MeeKee ce=ielJeb les JeecesJe hueJece~
ueIeg efeeleeelceeveb ve mLeeheeefle ees celeew~~
yegefefJe%eevemecheVe Fbefielew meJe&ceeej~
veeyegefb ielees jepee, meJe&Yetleeefve Meeefmle efn~~
(2/17-18)
nvegceeve peer veerefleJeeve meefeJe keer lejn megeerJe
kees efveYe&e kejles ngS Deeemle kejles nQ efke ns megeerJe!
Deehe Jeevej yegef es[kej Oewe&Jeeved yeveW efpememes Deehe
meYeer eeefCeeeW kees Meeefmele kej mekeW~
megeerJe kes otle kes he ceW Jes efYe#egke efJee kee
JesMe yeveekej eerjece mes efceueves peeles nQ, leeefke Deeielepeve
mes mejuelee mes heefjee eehle kej mekeW, keeeWefke efJee
Jegke hej menmee keesF& DeeeceCe veneR kejlee Je Gvekee
meJe&$e efveyee&Oe DeeJeeieceve Yeer megjef#ele jnlee nw~ eneb
Jes otle keewMeue mes jeceue#ceCe keer eMebmee kejles nQheodcehe$es#eCeew Jeerjew peeceC[ue OeeefjCeew~
DeveesvemeMeew Jeerjew osJeueeskeeefoneieleew~~
efmebnmkevOeew ceneslmeenew meceoeefJeJe ieewJe=<ees~
Deeeleee megJe=eeMe yeenJe heefjIeeshecee~~
(3/12-14)
keceue kes meceeve ves$e Jeeues, peecegkegOeejer,
Deefleere Jeerj egieue keee osJeueeske mes Deees nQ? efmebn
(26)
kes meceeve kevOes Jeeues ceneve GlmeenmecheVe, ceocemle

yewue kes meceeve, efJeMeeue megvoj ieesue-ieesue Je heefjOe
kes meceeve Deehekeer YegpeeSB nQ~
efJevecelee kee YeeJe lees Gvekes efYe#eghe mes ner helee
ueielee nw, Jes eYeg mes efceueves kes efueS efJee efYe#egke kee
he yeveeles nQ, Jemlegle nvegceevepeer ceneve ner veneR Jes
cenleeceeoMe& nQ, mJeheefjee ceW efJevecelee kee YeeJe Je
nw~
egJeeYeeb me efn Oecee&lcee megeerJe meKeefceefle~
lemeb ceeb meefeJeb efJeeb Jeevejb heJeveelcepeced~~
efYe#egheeefleVeb megeerJeefeekeejCeeled~
$e+<ecetkeeefon eehleb keeceieb keeceeeefjCeced~~
(3/22-23)
Jes mJeeb kees Jeevej yeleeles ngS, Jeeeg kee heg$e Je
megeerJe kee meefeJe yeleeles nQ, SJeb megeerJe mes efce$elee kes
efueS efveJesove kejles nQ~
nvegceeve peer kes Jeeked eelege& Je JeekejCe %eeve
keer eYegjece Yeer eMebmee kejles nQveeve=iJeso efJeveerleme vee epegJexo OeeefjCe~
vee meeceJeso efJeog<e MekeecesJeb efJeYeeef<elegced~~
vetveb JeekejCeb ke=lmvecevesve yengOee egleced~
yeng Jeenjleevesve ve efkebefeoheMeefyoleced~~
(3/28-29)
eerjeceue#ceCe mes kenles nQ efke $e+iJeso, epegJexo
Je meeceJeso kee DeOeeve efkees efyevee Je JeekejCe kes
mJeeOeee efyevee Fleveer megvoj, Meg Yee<ee ceW Jeelee&ueehe
mecYeJe veneR nw~
meerleevJes<eCe nsleg peye megeerJe Debieo, peecyeJeeveeefo
Jeevej oue kees oef#eCe efoMee ceW Yespeles nQ, leye eer
jeceeje nvegceeve peer kees ner cegefkee oer peeleer nw, keeeWefke
Jes megeerJe kes otle kes he ceW Gvekes veerefle%eeve Je efveYeeakelee
mes megheefjefele nes ieS Les~ Jeeuceerefke peer eneb nvegceevepeer
kee ye[e megvoj JeCe&ve kejles nQme leled eke<e&ved nefjCeeb cenodyeueb
yeYetJeJeerj heJeveelcepe keefhe~
ieleecyegos Jeesefcve efJeMegceC[ue
MeMeerJe ve#e$e ieCeesheMeesefYele~~
(3/44/16)
cesIe jefnle efJeMeg veerueieieve ceW evcee pewmes
ve#e$eceC[ue ceW MeesefYele neslee nw, Gmeer ekeej Jeevej
oue ceW nvegceeve MeesefYele nes jns nQ~ Flevee ner veneR eerjece
peer nvegceeve kes yeue kee Deeee uesles ngS kenles nQDeefleyeue yeueceeefelemleJeenb nefjJej efJeece efJeecewjveuhew~
heJevemegle eLeeefOeieceles mee pevekemeglee nvegcebmleLee keg<Je~~
(3/44/17)
ns Delevle yeueMeeueer keefhees~ ceQves legcnejs yeue
kee Deeee efueee nw~ heJevekegceej nvegceeve efpeme ekeej
Yeer pevekeveefvoveer meerleepeer eehle nes mekeW legce Deheves
ceneve yeue mes Jewmee ner eelve kejes~
efveYe&elee nvegceeve peer kee hejce JewefMede nw~
meerleevJes<eCe lelhej Debieoveerle Jeevej oue kes Deve meome
efveele keeueeleerle nesves hej peneB YeeYeerle Je ce=letvcegKeer
nQ, JeneB Gmeer oue ceW eernvegceeve mecelJeyegef OeejCe
kej GlmeenmecheVe nQ~ #egOeeefheheemeele& keefheoue ceW Yeer
Deeies-Deeies efveYeeake ceneJeerj nvegceeve ner eueles nQ~
mJeebeYee keer efJeMeeue Yeebkej ieghee ceW Yeer nvegceeve
eJesMe kej efJevece YeeJe mes meyekee mebke efveJeejCe
kejles nQ~
MejCeb lJeeb eheVee mce meJex Jew Oece&eeefjCeerced
en ieghee Fleveer ye[er Leer efke JeevejeW kee DeefOekeebMe
meerleevJes<eCe efveele mecee Fmeer ceW Ietceles Ietceles yeerle
ieeeme leg keeuees Jeefleeevlees efyeues e heefjJele&leeced
Debieo peer peye ceve ceW keeejlee ueekej Deve
JeevejeW kees Yeer efvelmeeefnle kejles nQ leye nvegceevepeer
egJejepe mes hejce veerefle hetCe& Jeelee& ken kej GvnsWs
meerleevJes<eCe nsleg hegve lelhej kejles ngS kenles nQlJeeb vewles evegjbpeseg ele#eb eJeoeefce les~
eLeeeb peecyeJeeved veerue megnes$ee cenekeefhe~~
eeb esceeb cevemes Oee$eercesleod efyeueefceefleegleced~
Sleuue#ceCeyeeCeeveeceer<eled keee efJeoejCeced~~
(3/54/10-13)
Jes Debieo kees mecePeeles nQ efke jece, ue#ceCe Je
megeerJe efJecegKe legcnejs kees peecyeJeeve, veue, veerue Deeefo
meYeer Jeevej es[ oWies~ Jes Yeso veerefle kee meneje uesles ngS
ue#ceCe kes eyeue yeeCe keer Debieo kees eeo efoueeles nQ~
Jes Deefiveheg$e veerue, yeeeheg$e peecyeJeeve, megnew$e, Mejeefj,
Mejieguce, iepe, ieJee#e, ieJee, meg<esCe, Je=<eYe, ceevo,
efefJeo, ngleemeve, ievOeceeove, GukeecegKe, Devebie SJeb
egJejepe Debieo Deeefo meYeer Jeevej JeerjeW kee ceeie&oMe&ve
kejles nQ~
Jeeuceerefke kes nvegceeve Meeeee mes DeJeOe nQ,
peecyeJeeve efJemle=le yeue eeo efoueeles ngS Gvemes kenles
nQemeeefoles e heJeves yeee legYeb Jejb ooew~
DeMeeJeeleeb leele mecejs meleefJeece~~
nvegceeved nefjjepeme megeerJeme mecees eefme~
jeceue#ceCeeeseeefhe lespemee e yeuesve e~~
yeuece yegefe lespee melJeb e nefjhegbieJe~
efJeefMeb meJe&Yetles<eg efeeelceeveb ve meppemes~~
(3/66-27, 3,7)
yeue yegef ceW megeerJe, jece, ue#ceCe kes legue
nvegceeve peer kees yeleeee nw~ Jes JeeegosJe eje ceelee
Debpeveer kees efoes Jejoeve kees Yeer eeo kejles nQ efke
(27)
meceg uebIeve ceW, nJee ceW G[ves ceW legcneR Deheves efhelee
Jeeeg kes meceeve meceLe& nescenemelJees cenelespee ceneyeue hejeece~
ue*dIeves hueJeves ewJe YeefJe<eefle ceee mece~~
Gefe nefj Meeo&tue uebIeemJe ceneCe&Jeced~
heje efn meJe&Yetleeveeb nvetceved ee ieeflemleJe~~
(3/66/19,36)
peye DeelceefJemce=le yeue kees veerefleJeeved peecyeJeeved
nvegceeve peer kees mcejCe kejJeeles nQ, leye Gvekee GodIees<e
Jeeuceerefke kes MeyoeW ceW ye[e ner GlmeenJe&ke nw~ Jes
kenles nQ efke ceQ eerjece kes yeeCe keer lejn ner, eeme keer
lejn efvekeues yeeCe kes meceeve jeJeCeheeefuele uebkee ceW
peeTBiee Je eefo JeneB meerlee kees veneR Keespe heeee, lees
mJeie& ceW helee ueieeTBiee, eefo ef$eueeskeer ceW jeJeCe eje
gheeeer ieF& meerlee kees veneR Keespe heeee lees jeJeCe meefnle
uebkee kees GKee[kej ues DeeTBiee~
eLee jeIeJeefveceg&e Mej emeveefJeece~~
iesled leod ieefce<eeefce uebkeebjeJeCeheeefueleced~
veefn #eeefce eefo leeb uebkeeeeb pevekeelcepeeced~~
DevesvewJe efn Jesiesve ieefce<eeefce megjeueeced~
eefo Jee ef$eefoJes meerleeb ve#eeefce ke=leece~~
yeJee je#emejepeeveceeveefe<eeefce jeJeCeced~
meJe&Leeke=lekeeeexnces<eeefce menmeerleee~~
Deeveefe<eeefce Jee uebkeeb meceglheedemejeJeCeeced~
(megvojkeeC[ eLecemeie& Mueeske 39, 40, 42, 43)
yeeeejer nvegceeve meerleevJes<eCeeLe& jeJeCe kes cenueeW
ceW, jeef$e ceW efJeejCe kejles ngS cevoesojer kes cenue ceW
Yeer meeseer ngF& Deveske je#eefmeeeW kees emeghleeJemLee ceW
JeeeYet<eCeeefo efJeefVe osKeles nQ, efpememes GvnW
Deelceiueeefve nesleer nw, hejvleg meJe&Leekeecejefnlecevemee
Gmekee meceeOeeve Yeer eehle kejles nQ~ megvojkeeC[ ceW
osKeW-
(28)
hejoejeJejesOeme emeghleme efvejer#eCeced~

Fob Keueg ceceeleLe Oece&ueesheb keefj<eefle~~
keeceb dJee ceee meJee& efJeemlee jeJeCeefee~
ve leg ces cevemee efkebefeod Jewke=lecegheheeles~~
(4/11/38,41)
uebkee kes cenueeW ceW Yeer meerleepeer ve efceueves hej Jes
Dehevee Glmeen Yebie veneR kejles~ melele eelve keer esjCee
keefJekegueefMejesceefCe cenef<e& Jeeuceerefke kes MeyoeW ceW Je
nw, megvoj veerefle Mueeske nwDeefveJexoes efn meleleb meJee&Lex<eg eJele&ke~
kejesefle meheueb pevlees kece& ee kejesefle me~~
Glmeen mecheVe Jeefe ner keee& ceW meheuelee
eehle kejlee nw hegve GlmeenJe&ve nsleg Jes DeMeeskeJeeefkee
ceW eJesMe mes hetJe& jece, ue#ceCe, peevekeer Je eefo osJeeW
keer Jevovee kejles nQveceesmleg jeceee me ue#ceCeee
osJew e lemhew pevekeelceepeeew~
veceesmleg
sveceeefveuesYees
veceesmleg eveke&ceod ieCesYe~~
DeMeeske Jeeefkee kees Jeeuceerefke ves DeMeeskeJeefvekee

Meyo efoee nw~ JeneB efMebMeghee Je=#e kes Thej yew"s nvegceeve
peer efJeeej kejles nQ efke peevekeer kes meeLe efkeme Yee<ee
ceW Jeelee&ueehe keB leeefke en cegPe hej efJeeeme kej
mekes Je ceQ eerjece kee mevosMe mecekedhesCe ken meketB~
eneB nvegceeve peer kee otle keewMeue, Yee<ee %eeve Je veerefle
efvehegCelee Je nw~ mJeeceer kes keee& efmeef nsleg Dehevee
mebmke=le Yee<ee %eeve Yeer %eeefveveeceeieCe ves es[ efoee,
Jes DeeesOee keer meceerheJeleea peveYee<ee kee ner eeesie
kejles nQeefo Jeeeb eoemeeefce efpeeefleefjJe mebmke=leeced~
jeJeCeb ceveceevee ceeb meerlee Yeerlee YeefJe<eefle~~
DeJeMecesJe JeeJeb ceeveg<eb JeekeeceLe&Jeled~
ceee meevlJeefelegb Mekeee veeveLeseceefveefvolee~~
eeJeefe<eeefce meJee&efCe ceOegjeced eyegJeved efiejced~
eemeefle eLee meerlee, leLee meJe meceeoOes~~
(4/30/18,19,43)
eceMe........
efovee
efJe<ee
24 Deketyej 2009 mes

1 veJecyej 2009 leke
eerjecekeLee
4 veJecyej 2009 mes

eerjecekeLee
17
24
veJecyej 2009 mes

veJecyej 2009 leke
108

eer nvegceled Oeece - DeeesOee peer
peveheo hewpeeyeeo (G0e0),
Deeeespeke - ueeneser heefjJeej
cees0- 09440061537
ovojewDee [ekej nvegceeve cebefoj
efpeuee efYeC[ (ce0e0)
Deeeespeke- cenvle eerjeceoemepeer cenejepe

eerjece peer cebefoj, ieesC[ue (iegpejele)
cenvle eernefjejCe oeme peer cenejepe
(29)
ceve kees efveeefv$ele jKeves mes DeeOeeeflceke ueeYe
mebleefMejesceefCe ieesmJeeceer leguemeeroeme peer ves peerJeve

ceW eleske ceveg<e kees mJe-kele&JeyeesOe keer efMe#ee osles
ngS keece, eesOe, ueesYe Deeefo oes<eeW mes yeeves leLee ceve
kees efveeefv$ele jKeves kee DeeosMe efoee nw~ megvojkeeC[
ceW Fme yeele keer hegef kejles ngS yeleeee Yeer nwkeece eesOe ceo ueesYe meye veeLe vejke kes hebLe~
meye heefjnefj jIegyeerjefnb Yepeng kenefnb meodevLe~~
eneB oes<eeW kees es[ oW~ keece, eesOe, ceo, ueesYe,
ceesn, celmej Deeefo pees heehe ye{eves Jeeues ogieg&Ce nQ,
Gvekee nce heefjleeie kej oW Deewj efhej YeieJepeve ceW
leve-ceve kees ueieeeW~ peye leke ceve ceW ogieg&Ce jnWies leye
leke ve lees Yepeve nesiee, ve meeOevee ceW ceve ueiesiee Deewj
ve Yeefe ner Yeueer ekeej nes mekesieer~
ieerlee ceW YeieJeeved eerke=<Ce ves Fmeerefuees Depeg&ve
kees mecePeeles ngS kene Lee efke keece, eesOe, ueesYe-es
vejke kes ceeie& nQ, efpevemes GlLeeve keoeefhe veneR nes mekelee,
Dele Deheves peerJeve ceW DeeOeeeflceke GlLeeve kes efuees
Fvekee heefjleeie efveefele he mes kejvee he[siee~ ieerlee
ceW YeieJeeved mhe he mes kenles nQef$eefJeOeb vejkemesob
ejb veeMeveceelceve~
keece eesOemleLee ueesYemlemceeoslel$eeb lepesled~~
Fefleneme Fme yeele kee mee#eer nw efke efpeleves Yeer
ceneved meble DeLeJee Jeefe ngS nQ, meYeer ves oes<eeW kee
heefjleeie kej meJe kee Deeee efueee~ Yeejepe nvegceeved
heb0 eerefJevee kegceej peer
peer Ske Ssmes Yee nQ, efpevekee efee ncesMee YeieJeeved

keer mesJee ceW ner ueiee jnlee nw, Jes efkemeer Yeer meebmeeefjke
keece, eesOe, ueesYe Deeefo oes<eeW mes ege veneR nesles,
elegle Jes Deheves ue#e-YeieJeeved keer mesJee-Dee&vee Deeefo
hej { jnles nQ~ pees Jeefe Deheves kele&Je kes eefle
DemeeJeOeeve nesles nQ, Gvekeer lees ogie&efle nesleer ner nw,
DeheeMe Yeer neLe ueielee nw~ je#emejepe jeJeCe efJeeved
Lee, Meee%e Lee, hejbleg peye Jen Deheves ceve kees efveeefv$ele
ve kej heeee, lees Gmes keeuekeJeefuele nes peevee he[e~
peneB Gmekes heg$e Deewj YeeF& kee Yeer Deble ngDee, JeneR
Gmekeer efee uebkeeveiejer Yeer Gmekes neLe mes efvekeue
ieeer~ Fmeerefuees kene ieee nw efke efpemekee ceve JeMe cesW
neslee nw, Jen ueeske Deewj hejueeske oesveeW ner peien ueeYe
heelee nw- ueeske ueeng hejueeske efveyeent~
Deepe peye nce Deheves peerJeve hej efheele kejles
nQ lees helee euelee nw efke nce esve-kesve-ekeejsCe
mJeeLe&efuehmee ceW ueies nQ~ Oece&-DeOece& ee kele&JeDekele&Je Deeefo mes keesF& mecyevOe Yeer veneR jn ieee nw,
peye efke MeeeeW ceW Des kece& kee ueeYe mhe yeleueeee
ieee nw~ cevegmce=efle ceW kene ieee nw efke DeOeeefce&keeW keer
ogie&efle osKekej Yeer pees Oece& ceW ceve veneR ueieeles DeLeJee
ceve kees JeMe ceW veneR jKeles, Gvekeer ye[er neefve nesleer nwve meeroVeefhe Oece&sCe ceveesOecex efveJesMeesled~
DeOeeefce&keeCeeb heeheeveeceeMeg heMeved efJehee&eced~~
(4~171)
(30)
peerJeve ceW efpemeves Deheves efJeeej Des veneR jKes

DeLeJee Dehevee Oece&-kece& Dee veneR jKee, GvnW ogKe
eehle ngDee~ eeo kee efhelee efnjCekeefMeheg Deheves Deemegjer
mJeYeeJe kes keejCe DeOece& kee DeeejCe efkeee kejlee
Lee~ Jen osJeleeDeeW kee Yeer<eCe Me$eg yeve ieee~ Gmeves
Deheves heg$e eeo kees YeieJeeved kes veece keer ceeuee
peheves, Gvekee veece-mcejCe kejves leLee melkece& ceW eJe=e
veneR nesves efoee~ Fmekes efuees eeo kees Deveske ekeej
mes oefC[le Yeer efkeee~ Devlele peerle Oece& keer ner ngF&~
eeo kees keg veneR ngDee~ Ssmee Fmeefuees ngDee efke
eeo Oeeefce&ke eJe=efe kes Les~ Gvekeer eke=efle meJeiegCe
mecheVe Leer~ GvneWves F&ej kes eefle meeer Deewj Skeefve
Yeefe keer Leer~ Gmeer kee en eefleheue Lee efke Gvekee
yeeue-yeeBkee Yeer ve ngDee~
mee lees en nw efke eeo peer kee ceve hetCe&le
efveeefv$ele Lee Deewj meebmeeefjke oes<eeW mes cege Yeer~
Fmeerefuees eeo peer keer j#ee kes efuees YeieJeeved KbeYes
kees hee[kej yeenj Dee iees~ jeCee ves ceerje kees efJe<e
kee heeuee heerves kes efuees Yespee~ ceerje peeveleer Leer efke
en efJe<e nw efhej Yeer Jen nBmeles-nBmeles heer ieeer, Deewj
Gmes keg ve ngDee, keeeWefke Gmekes j#eke Les oerveoeeueg
ke=heeueg veeLe~
mebmeej kee mecemle oes<e, Meeske, DeMeeefvle Deewj
ogKe Ske ceve mes ner efve<heVe neslee nw~ Fmeerefuees lees
kene ieee nwpeneB eesie lenB Yeesie veefnb, peneB Yeesie lenB jesie~
Jemlegle peneB meebmeeefjke Deemeefe nesieer, JeneB

ogKe-oeefje, DeMeeefvle Deeefo keer eeefhle nesieer~
Fmeerefuees kene ieee nw efke meye keg es[kej hejceelcee
kee Yepeve kejes~ DeveLee heleevee he[siee- ceve
heeflewnw DeJemej yeerles~ ceeveJeeesefve yeej-yeej veneR
efceueleer~ meble keefJe ieesmJeeceer eerleguemeeroeme peer ves
henues Yeer ken efoee nwye[s Yeeie ceeveg<e leve heeJee~
megj ogue&Ye meye ebLeefve ieeJee~~
pees Jeefe ceve kees JeMe ceW veneR kejsiee, Jen
meeOevee kewmes kej mekelee nw Deewj Gmekeer meeOevee meheue
kewmes nes mekeleer nw?
Dele Deepe DeeJeMekelee Fme yeele keer nw efke
nceW Deheves eefj$e kee efvecee&Ce kejles ngS ceve kees JeMe ceW
kejvee eeefnes~ ceve ner meye ogKeeW kee keejCe nw~ ceve
mes ner megKe-Meeefvle Yeer efceueleer nw~ Deepe nce eee
eser-mes-eser yeeleeW hej eesOe kej [eueles nQ,
DekejCeere keee& kejles ngS n<eexvcee nes hetues veneR
meceeles~ meeLe ner Meee-efJeefnle kece& kee Yeer heefjleeie
kejves ceW Dehevee ieewjJe-mee DevegYeJe kejles nQ~ Fmemes
nceeje eefj$e, ceve Deewj leve eYeeefJele neslee nw~ ceve
peye leke heefJe$e veneR yevesiee, leye leke nceW meee megKe
Deewj meeer Meeefvle keoeefhe veneR efceue mekesieer~
Dele peerJeve kes eleske #es$e ceW ceve kees JeMe ceW
jKeves kee eelve kejvee eeefnes~ $e+iJeso (1~25~21)ceW kene ieee nw efke Gogeceb cegcegefiOe vees efJe heeMeb
ceOeceb e=le DeJeeOeceeefve peerJemes~ DeLee&led heg$ew<eCee,
efJeew<eCee Deewj ueeskew<eCee keer YeeJevee mes nce Gvcege
jnW, keeeWefke es ner Jes Me$eg nQ, efpevemes nceejer Deelcee
heeflele neskej yeejbyeej ogKe heeleer nw~
Dele Deheveer FefveeW kees nce hejceelcee kes keeeeX
ceW ueieees jKeW, Fmeer mes nceW Oece&, DeLe&, keece Deewj
cees#e keer eeefhle nesieer~
heefJe$e kece& mes cegefe efceueleer nw peye efke DeheefJe$e
Deewj efveke=< keceeX mes heehe keer eeefhle nesleer nw~ mee lees
en nw efke es meeOeveejle heg<e hejceelcee keer Gheemevee
leLee heefJe$e kece&eje Deheves ogKe Deewj YeJe-yevOeveeW
kees keekej megKe eehle kejles nQ~ nceW Yeer Gvekeer lejn
hejeshekeejhetCe& es keceesX eje megKe-Meeefvle SJeb megeMe
eehle kejves leLee ogKeeo meebmeeefjke yevOeveeW mes gkeeje
heeves kee hetCe& eelve kejvee eeefnes~
ceve peye hetCe&le efveeefv$ele nes peelee nw, leye efoJe
megKe-Meeefvle keer eeefhle nesleer nw~ ceve kees efveeefv$ele
kejves kes efuees peneB Oece& Deewj meoeeej kee heeueve
yeleueeee ieee nw, JeneB Deer mebieefle mes Yeer ueeYe
efceuelee nw~ cevegmce=eflekeej ves kene nw efke meeer jerefle
mes mebefele Oeve ner heefJe$e Oeve nw Deewj ener peerJeve ceW
megKe-Meeefvle hengB eelee nw~ Fmeefuees meYeer keceeX ceW heefJe$elee
DeLee&led Megefelee kees eee osvee eeefnesmeJex<eecesJe MeeweeveeceLe&Meeweb hejb mce=leced~
eesLex Megefeefn& me Megefeve& ce=eefjMegefe Megefe~~
(5~106)
(31)
peneB heefJe$elee efveJeeme kejleer nw, JeneB hej meYeer

ekeej keer mecheefeeeB mJeecesJe hengBe peeleer nQ~ heefJe$e
kece& kejves mes ceve Yeer heefJe$e yeve peelee nw~ heefJe$e ceve
mes heehe kece& veneR nesles leLee ceve Yeer efveeefv$ele neslee nw,
meeLe ner efee heefj<ke=le Yeer yevelee nw~
eeCekeeveerefle ceW Fmeerefuees kene ieee nw efke keYeer
Yeer ceve kees heehekece& ceW ve ueieeeW~ keeceeefo-peve
JeefYeeej lees Ske Ssmee cenejesie nw, efpemekes meceeve
otmeje keesF& jesie veneR nw~ ceesn Deewj eesOe Ssmes Me$eg nQ
pees ceve-leve kees iCe Deewj oiOe kejkes peueeles jnles
nQ hejbleg peye %eeve kee DeYegoe neslee nw, leye cevemleehe
efceves ueielee nw Deewj efJeeej-eJeen Meg yeveves ueielee
nw meeLe ner hejce megKe keer eeefhle Yeer nes peeleer nwveeefmle keeshemecees Jeefvee&efmle %eeveeled hejb megKeced~~
Demleg, nce ceve kes oes<eeW kee heefjleeie kej heefJe$e
JeeleeJejCe kee me=peve kejW~ Ssmee heefJe$e Deewj efve<keueg<e
JeeleeJejCe yevee ueW efke nceeje peerJeve Ge DeeoMeeX mes
ege yeve peee~ nce meebmeeefjke yevOeve kee heefjleeie
kejles ngS en DevegYeJe kejW efke mele ner cesjer ceelee nw,
%eeve ner cesje efhelee nw, Oece& ner cesje YeeF& nw, oee ner cesje
efce$e nw, Meeefvle ner cesjer eer nw Deewj #ecee ner cesje heg$e nw
DeLee&led es cesjs mees SJeb hejce efnlew<eer yevOegyeevOeJe nQmeleb ceelee efhelee %eeveb Oeceex Yeelee oee meKee~
Meeefvle helveer #ecee heg$e <e[sles cece yeevOeJee~~
(eeCekeeveerefleohe&Ce)
(32)
vkf'ou 'kqDYki{k@lw;Z nf{k.kk;u] 'kjn~ _rq
frfFk
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
iwf.kZek
okj
u{k=
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
/kfu"Vk
'krfHk"kk
iw0Hkk0
m0Hkk0
fnukad
1
2
3
4
vDVwcj
vDVwcj
vDVwcj
vDVwcj
ozr ioZ vkfn fooj.k
iznks"k ozr
&
lR;ukjk;.k ozr&'kjn~ iwf.kZek
egf"kZokYEkhfdt;Urh
dkfrZd d`".ki{k@lw;Z nf{k.kk;u] 'kjn~ _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
vekoL;k
okj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
u{k=
jsorh
vf'ouh
Hkj.kh
d`frdk
jksfg.kh
jksfg.kh
e`xkf'kjk
vknzk@
Z iquoZlq
iq";
'ys"kk
e?kk
iw0Qk0
m0Qk0
gLr
fp=k
fnukad
5 vDVwcj
6 vDVwcj
7 vDVwcj
8 vDVwcj
9 vDVwcj
9 vDVwcj
10 vDVwcj
11 vDVwcj
12 vDVwcj
13 vDVwcj
14 vDVwcj
15 vDVwcj
16 vDVwcj
17 vDVwcj
18 vDVwcj
ozr ioZ vkfn fooj.k

iapd fnu ds 11@14 rd
&
Jhx.ks'k prqFkhZ ozr djok pkSFk pUksn; 7 ctdj 47 feuV
&
&
"k"Bh frfFk dk {k;
&
JhnqxkZ"Veh] vgksbZ v"Veh ozr
&
&
jek ,dkn'kh ozr lcdk
xksoRl }kn'kh&iznks"k ozr
ku=;ksn'kh& JhguqeTt;Urh] ujd prqnZ'kh
nhikoyh ioZ
lw;Z rqyk es&
a lakfUr okj&
vUudwV xkso)Zu iwtk
dkfrZd 'kqDyi{k@lw;Z nf{k.kk;u] 'kjn~ gseUr _rq

frfFk
okj
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
u{k=
Lokfr
fo'kk[kk
vuqjk/kk
T;s"Bk
ewy
iw0"kk0
m0"kk0
m0"kk0
Jo.k
/kfu"Bk
'krfHk"kk
fnukad
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
vDVwcj
vDVwcj
vDVwcj
vDVwcj
vDVwcj
vDVwcj
vDVwcj
vDVwcj
vDVwcj
vDVwcj
vDVwcj
ozr ioZ vkfn fooj.k
pUnzn'kZue~&HkkbZnwt fo'odekZ iwtu

&
&
&
lw;Z "k"Bh ozr fcgkj
lw;Z "k"Bh ozr dh ikj.kk
JhnqxkZ"Veh&xksik"Veh xkS iwtu
iapd izkjEHk 1@17 jkr ls v{k; uoeh
&
nso izcksf/kuh ,dkn'kh ozr lcdk Jhrqylh'kkyxzkefookg

Je<e& 14
pevelewkeeced~
Deketyej 2009 (4, 5 veJecyej kees esef<ele)
mecheeoke
cees0- 09971527545
menmecheeoke
otjYee<e 01202767255, cees0-09868932755
eyevOe mecheeoke
01202756891, cees0- 09810949921
meneesieer ceC[ue
(ceeefmeke he$e)
Debke-2

-07670265478, 05198- 224413
otjYee<e-01334260323
otjYee<e-02812364465

cees0- 09971527545
(2)

fo"k;kuq ef.kdk
e lafo"k;
1. mecheeokeere
6. eerceodJeeuceerefke jeceeeCe ceW eernvegceeefj$e
7. yene&heer[b ieeves kees .......
8. hetpeheeo iegosJe kes eercegKe mes
9. jeceveecepeheleeb keglees Yeeced
10. yeeBnve ceW Yej uetBieer ........
11. DeeOeeeflceke Deewj meebmke=efleke leerLe&.....
12. <eefhetefle& DeefYevevoveevLe
13. hej GheosMe kegMeue yenglesjs
15. Meno mJeemLe kee Decetue Kepeevee nw
ys[kd
eer heb0 yeeueke=<Ce keewefMeke
emlegefle-eerceleer ceOeg Mecee&
Deeeee& [e@0 eerpeecevle eer efcee
emlegefle-eerceleer ceeOeJeer DeeJeeue
[e@0 njemeeo otyes
DeeJeMeke metevee
meeOJeer efJeesejer osJeer (ceeveme ceeOegjer)
eer nefjveejeeCe cenejepe
-
i`"B la[;k
3
4
8
10
12
14
16
17
22
23
24
27
28
29
30
32

hevn
Je<eea
e
&lEiknde.My
mecheeokeere-
(3)
YeieJeoereYeeJe YeeeW kees megKe osles nQ
meveeleve Jewefoke Oece& kes eefleheeueke SJeb ceee&oe Deewj ceeveJelee kes eefleeheke, Devevlekeesef yeeeC[veeeke
YeieJeeved eermeerleejece peer keer DekeejCe keCee kes heefjCeecemJehe ner YeeJe=vo YeefeYeieJeleer kee hejceevevo
eehle kejles nQ~ GvneR keer ke=hee mes peneB mebmeej kee mebeeueve neslee nw JeneR YeeeW-mevleeW Deewj meeOekeeW kee efvele
eesie#esce neslee nw- Ssmee Jes cenevegYeeJe kene kejles nQ pees Yeejleere Fefleneme keer IeveeDeeW kees osKeles-megveles nQ leLee
Deheves peerJeve ceW eefle#eCe DevegYeJe kejles jnles nQ~
efpevekees mebmeej keer efvemmeejlee kee meb%eeve nw Deewj YeieJeeved keer ke=heekeeoefcyeveer keer cemleer eehle nw Jes Yeues
ner kece cee$ee ceW neW Oeve nQ Gvekee peerJeve-JebMe Deewj me eCece nw~ Ssmes hetpecenevegYeeJeeW kees YeieJeeved kes
veeceheueerueeOeece keer eleske keLee ceW DeodYegle Deevevo Deelee nw~ YeieJeeved keer yeeueueerueeDeeW kes JeCe&ve
megvekej Ssmes mevle DeeghetCe& nes G"les nQ~ YeieJeeved keer heceeOegjer kes oMe&ve kes mecee Jes DeJeeked nes peeles nQ~
YeieJeeved keer efYeVe-efYeVe ueerueeDeeW kes jnmeeW kee yeesOe kejves kes heeeled Jes Deceueelceecenelcee Yeefejme ceW
efveceive nes peeles nQ~ Flevee ner keeeW pees he=efLeJeer kes DeeYet<eCemJehe nQ Ssmes Yeepeve YeieJeeved kes efJeefJeOeOeeceeW ceW
efveJeeme kejves kees ner Dehevee hejcemeewYeeie ceeveles nQ Deewj mele nw Yeer ener~ Deepe Yeer YeieJeeceeW ceW DevegYeJe
efkeee pee mekelee nw efke JeneB hetJe&keeue kes leheefmJeeeW DeLeJee meeOekeeW keer meeOevee kes hejceeCeg Deepe Yeer oeveJe
kees ceeveJe yeveeves kee ecelkeej pewmee kej osles nQ~ ceveg<e kes meewYeeie DeLeJee eejyOe kees pewmes ner efmeeW keer
meeOevee kes hejceeCeg efceueles nQ Jes ceveg<e kee peerJeve megieefvOele kej osles nQ~ Oeve-Oeve kej osles nQ~
meewYeeie mes Fme Je<e& Yeer ceeie&Meer<e& Megkeue he_eceer efleefLe veJecyej 2009 kees YeieJeeved eermeerleejeceefJeJeen
efYeVe mLeeveeW hej meesuueeme mecheVe nesiee~ eerDeJeOe Deewj eerefceefLeuee ceW lees npeejeW-ueeKeeW vej-veejer Fleves veJeveJe, YeJe-YeJe YeeJe eke kejWies efpemekee JeCe&ve MeyoeW ceW mecYeJe veneR nw~ Yeepeve YeeJeeW ceW Deewj ogpeve
DeYeeJeeW ceW peerles nQ-en leLe efkemeer mes efhee veneR nw, leYeer lees ogpeve YeieJeod YeeeW kes YeJeoereYeeJe keer eee&
eejcYe nesles ner Yeeie Ke[s nes peeles nQ Deewj mevlepeve-Yeepeve Deheves heejs eeCeOeve jIegvevove DeLeJee vevovevove
keer YeeJeYejer jmeYejer Ske hebefe hej ner ve=le kejves ueieles nQ~ megKeo mebeesie nw efke hetpeheeo peieodieg jeceevevoeeee&
mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe eje jefele eermeerleejecekesefuekeewcegoer veeceke Delevle megKeo megvoj KeC[keeJe
jeceYeeeW kes keC" kee nej yevee ngDee nw~ YeieJeeved kes efvehece YeeJeewle kee le=leere efkejCe mes Ske heo he{kej
YeeeW kees yeeevevo lees DeeSiee ner keeJeevevo Yeer DeeSieejece ner meerlee nQ meerlee ner jece nQ oesT kes Yeso megyeso efceeJew~
peesF eerjece nQ meesF& nQ meerlee pet ee ner jnme meoe egefle ieeJew~~
Skeefnb yee yeveew pegieueeruee ceW ceelee w Ske efhelee Ske YeeJew~
meesF kegceej Deewj meesF& kegceejer nQ efieefjOej w keefn Ske yeleeJew~~


eOeeve mecheeoke
(4)

legcneje Geesie, Oewe&, hejeece Deewj megeerJe kee

mevosMe es meye cegPes Fme yeele keer metevee os jns nQ efke
legcnejs eje keee& keer efmeef DeJeMe nesieer~
nvegceeve peer kees jece veece keer cegefkee os oer~ ener
Jew<CeJelee nw, peye leke peerJeve ceW jece veece keer cege
veneR efceueleer leye leke Jeefe mebmeej meeiej kees heej
veneR kej mekelee~ ener eneB kee efmeevle nw~ nce ve lees
eleerkeJeeo hej efJeeeme kejles nQ ve eleerkeJeeo keer
eee& kejles nQ~ GheveemeeW ceW eleerkeJeeo neslee nw Fefleneme
ceW keYeer eleerkeJeeo nes ner veneR mekelee~ nvegceeve peer
cenejepe eue he[s~ cenef<e& Jeeuceerefke JeCe&ve kejles nQDeefleyeue yeueceeefelemleJeenb
nefjJej efJeece efJeecewjveuew~
heJevemegle eLeeefOeieceles mee
pevekemeglee nvegcebmleLee keg<Je~~
YeieJeeve eerjece kenles nQ-heJevekegceej nvegceeve!
efpeme ekeej Yeer pevekeveefvoveer meerlee peer legcnW eehle nes
mekeW Jewmee ner eelve kejes~ Jeevej hetje efJevOe Keespe
[eues hej keneR helee veneR euee~ Deye DeveMeve keer
efmLeefle yeve ieF&~ Debieo peer ves ken efoee Deye DeveMeve
kejWies~ nvegceeve peer ves yengle mecePeeee hej Debieo peer
yeesues peye keee&efmeef ceW nce Demeheue nQ lees ncekees
cejves oerefpeS~ leye leke peeeg kee veece Dee ieee~
Jeevej hejmhej kenves ueies efke peeeg peer Oeve Les pees
jece peer keer mesJee ceW cej iees~ GOej efyeue ceW mes efvekeueves
kee mLeeve veneR efceuee lees mJeebeYee efceueer~ mJeeceYee
ves kene Deheves Gheeefpe&le lehe mes nce Deehe meyekees

meeiej kes le hej hegve efYepeJee os jns nQ~ hej meeiej kees
legce ueesie kewmes heej kejesies? leerveeW efoMeeDeeW mes Jeevej
Dee iees meyeves yelee efoee efke meerlee peer kee keneR helee
veneR ueiee~ Jeeuceerkeere jeceeeCe ceW yengle keCe JeCe&ve
nw~ Debieo peer eerjeceeefjleceeveme ceW kenles nQnce meerlee kes Keespe efyenervee~
veefnb pewnQ pegyejepe eJeervee~~
peeeg kee veece efueee lees mecheefle Deees~ heefjee
hetves ueies yeesues cesjs Yewee keer eee& keewve kej jns nQ~
cessjs Yewee kee meceeeej megveeDees~ Debieo Deeefo Jeevej
YeeYeerle nes iees~ mecheeefle ves kene [jes cele cegPes cesjs
YeeF& peeeg kes efJe<ee ceW efJemleej mes yeleeDees~ peeeg
kee Je=eevle peevekej mecheeefle ves kenejeceme eefoob keee kele&Jeb eLeceb ceee~
pejee e leb lespe eeCeee efMeefLeuee cece~~
eeefhe Je=eJemLee ves cesje lespe nj efueee nw Deewj
cesjer eeCeMeefe efMeefLeue nes ieeer nw leLeeefhe eerjeceev
kee en keee& cegPes meJe&eLece kejvee nw~ mecheeefle ves
keneleCeer hemecheVee meJee&YejCeYetef<elee~
efeceeCee ceee e jeJeCesve ogjelcevee~~
Ske efove ceQves Yeer osKee efke ogjelcee jeJeCe DeuebkeejeW
mes megMeesefYele Ske heJeleer egJeleer kees njkej efuees pee
jne Lee~
eesMevleer jece jecesefle ue#ceCesefle e Yeeefceveer~
Yet<eCeeveeefJeOevleer iee$eeefCe e efJeOegvJeleer~~
Jen ceeefveveer osJeer ne jece! ne ue#ceCe! keer j
ueieeleer ngF& Deheves DeeYet<eCe efiejeleer ngF& Deewj keeBheleer
ngF& hee jner Leer~ cesje heg$e megheee& cesjs efueS Deenej
uesves ieee Lee Jen lees jeJeCe kees heke[kej Gmekee
ieuee Iees jne Lee hej jeJeCe ves efJeveleer keer leye Gmes
es[ efoee~ megheee& ves cegPes Deekej yeleeee Lee hej ceQves
Oeeve veneR efoee~ Deehe efevlee ve kejW ceQ osKe jne ntB
Deewj yelee jne ntB~ meew eespeve kes heej Ske erhe nw~ JeneB
jeJeCe ves meerlee peer kees efhee kej jKee nw jeJeCe
DeelebkeJeeefoeeW kee mejievee nw~ kejes[eW ueeosve mes Yeer
Yeebkej nw jeJeCe~
lemeeb Jemeefle Jewosner oervee keewMeseJeeefmeveer~
Gme uebkee keer DeMeeskeJeeefkee ceW meerlee peer jele
efove meeseleer jnleer nQ jece jece kenkej peer jner nQ~
menmee mecheeefle kes hebKe Dee iees~ mecheeefle ves kene
mete&veejeeCe kes heeme nce pee jns Les cesjs hebKe peue iees~
efveMeekej veece kes cegefve efpevekees eerjeceeefjleceeveme ceW
evcee kene ieee nw GvneR kees eneB efveMeekej kene
ieee nw GvneWves ncekees yeleeee Lee efke Jeevej mevle nQ
mevle kes peye oMe&ve nesles nQ lees he#e (hebKe) pece peeles
nQ~ JeevejeW kees osKeves mes mecheeefle kes hebKe pece iees
Fmekee YeeJe en nw peye leke YeieJeeve kee he#e efveefele
veneR nesiee~ he#e (hebKe) oes nesles nQ Gmeer mes Jeefe G[
heelee nw~ ee lees %eeve kee he#e nes ee Yeefe kee~ GveceW
Ske eOeeve neslee nw~ Yee kes efueS oes hebKe nesles nQ~
oesveeW ceW Deevevo kejlee nw, Ske efceefLeueehe#e neslee nw
Deewj Ske DeJeOehe#e~ nceeje Yeer oesveeW ceW Deevevo jnlee
nw hej nceeje eOeevehe#e DeJeOehe#e nw~ efceefLeuee JeeueeW
kes eneB eOeevehe#e efceefLeuee nw~ nce lees nQ ner DeJeOe kes
Fmes keesF& vekeej veneR mekelee nw nce DeJeOe kes ner jnWies~
mebmeej kes meejs mecyevOeeW kees nceves es[ jKee nw hej
(5)
YeieJeeve kes mecyevOe ceW Deepe Yeer Deevevo Deelee nw~

efceefLeuee ceW peye nseles nQ lees efyevee ieejer kes Deevevo veneR
Deelee~ keue Yeer efceefLeueeefveeeW ves Ketye ieejer ieeF& Deewj
nceves ekeeeke Yeespeve efkeee~ mevleesW kees osKekej
mecheeefle kes hebKe keeeW peces? Fmekee DeLe& en nw efke
peye mevle Deeles nQ leYeer Yeefe kee he#e peerJeve ceW
Deelee nw~ Jeevej mevle nQ Dele mecheeefle kees Yeefe kee
he#e efceue ieee~ meerlee peer kes oMe&ve peye mecheeefle ves
kejees leye JeevejeW ves kene efke peye legceves Yeefe keer
eee& keer nw lees legcnejs heeme keesF& ve keesF& mecyevOe
nesvee eeefnS efyevee mecyevOe kes Yeefe veneR nes mekeleer~
hebKe Deeles ner mecheeefle G[ ieee~ Jeevej efeefvlele nQ~
ieesmJeeceer peer efueKeles nQefvepe efvepe yeue meye keent YeeKee~
heej peeF kej mebMee jeKee~~
meye Dehevee yeue ken jns nQ~ cenef<e& Jeeuceerefke
JeCe&ve kejles nQiepees ieJee#ees ieJee MejYees ievOeceeove~
cewvoe efefJeoewJe meg<esCees peecyeJeebmleLee~~
meyeves Dehesve yeue kee JeCe&ve efkeee ome mes eejcYe
efkeee veyyes leke iees~
iepe ves kene ceQ ome pee mekelee ntB ieJee#e ves kene
ceQ yeerme eespeve Fmeer ekeej meye kenles iees~ leye
peecyeJeeve ves kene ceQ yet{e nes ieee ntB leye Yeer veyyes
eespeve Ske ueebie ceW pee mekelee ntB~ Debieo peer ves
keneDencesleod ieefce<eeefce eespeveeveeb Meleb cenled~
efveJele&ves leg ces Meefe meeVeJeself e ve efveefeleced~~
ceQ Ske ueebie ceW meew eespeve pee lees mekelee ntB hej
ueewves ceW ceQ meheue nesTbiee ee veneR en keesF& efveefele
veneR nw~ nceej nvegceveT Skeevle ceWs egheeehe yew"s nQ~
peecyeJeeve nvegceeve peer kees esefjle kejles nQ-
(6)
lele eJeerleb hueJeleeb Jeefjceskeevleceeefele megKeesheefJeced~

mebveesoeeceeme
nefjeJeerjes
nefjeJeerjb
nvegcevlecesJe~~
Ssmee kenkej JeevejesW Deewj YeeuegDeeW kes Jeerj
peecyeJeeved ves Jeevejmesvee kes es Jeerj nvegceeve peer kees
ner esefjle efkeee pees Skeevle ceW peekej megKe mes yew"s Les~
GvnW efkemeer yeele keer efevlee veneR Leer Deewj Jes otj leke
keer ueeBie ceejves JeeueeW ceW meJe&es Les~ peecyeJeeve ves
osKeeDeveskeMelemeeneeR efJe<eCCeeb nefjJeeefnveerced~
peecyeJeeved mecegoer#ewJeb nvetcevleceLeeyeJeerled~~
DemebKe Jeevejermesvee kees Fme ekeej efJe<eeo ceW
he[er osKekej peecyeJeeve ves nvegceeve peer mes keneJeerj Jeevejueeskeme meJe&MeeeefJeoeb Jej~
let<Ceerceskeevleceeefele nvetceved efkeb ve peuheefme~~
ns JeevejueeskeJeerj leLee mechetCe& MeeeJeseeDeeW ceW
es nvegceeved ! legce Skeevle ceW Deekej egheeehe keeeW
yew"s nes? keg yeesueles keeeW veneR nes~
yeueb yegefe lespee melJeb e nefjhegbieJe~
efJeefMeb meJe&Yetles<eg efkeceelceeveb ve meppemes~~
ns JeevejefMejesceCes! legcneje yeue yegef lespe Deewj
Oewe& Yeer mecemle eeefCeeeW ceW meyemes ye{kej nw efhej legce
mJeeb kees meceg ueeBIeves kes efuees leweej keeeW veneR kejles?
egJeeJemLee cesW en Je=lee kewmeer? jepeerJeueeseve jece
Meeskeekegue nQ Deewj legce ceeuee pehe jns nes~
DebpeveevevoJeOe&ve en Gefele veneR nw~ legce Jener nes efpemeves
Ske ueeBie ceW Guekej mete&veejeeCe kees Dehevee eeme
yevee efueee Lee~ Fv ves peye Jee ceeje Lee legcneje nveg
("es[er) veneR te Lee elegle Fv kes Jee kes oeBle t
iees Les~ efJeeej kejes-
heJeve levee yeue heJeve meceevee~

yegefOe efJeJeske efJe%eeve efveOeevee~~
keJeve mees keepe keef"ve peie ceeneR~
pees veefnb nesF leele legce heeneR~~
jece keepe ueefie leJe DeJeleeje~
megefve keefhe YeeT heJe&leekeeje~~
legcneje DeJeleej eerjece kes keee& kes nsleg ngDee
nw~ Dele ns DebpeveevevoJeOe&veGefe nefjMeeot&ue uebbIeemJe ceneCe&Jeced~
heje efn meJe&Yetleeveeb nvegceved ee ieeflemleJe~~
ns Jeevejess! G"es Deewj Fme cenemeeiej kees ueeBIe
peeDees~ keeeWefke leggcnejer ieefle meYeer eeefCeeeW mes ye{kej
nw~ mechetCe& eeefCeeeW kes ievleJe YeieJeeve eerjece legcnejs
JeMe ceW nQ~ Fme mecee meYeer Jeevej legcnejer Deesj DeeMee
mes osKe jns nQefJe<eCCee nje meJex nvegceved efkeceghes#emes~
efJeecemJe ceneJesie efJe<Cegm$eerved efJeeceeefveJe~~
ns ceneJeerj nvegceeved! meye Jeevej efevlee ceW he[s
nQ~ Fvekeer Deehe Ghes#ee keeeW kej jns nes~ ceneve JesieMeeueer
Jeerj! pewmes YeieJeeve efJe<Ceg ves ef$eueeskeer kees veeheves kes
efueS leerve heie ye{eS Les Gmeer ekeej legce Yeer Deheves hewj
ye{eDees~
leye nvegceeve peer ceW Dee ieee Jen lespe~ cenef<e&
Jeeuceerefke JeCe&ve kejles nQlele keheerveece=<eYesCe esefjle
eleerleJesie heJeveelcepe keefhe~
en<e&ebmleebnefjJeerjJeeefnveeR
ekeej heb cenoelcevemleoe~
Fme ekeej JeevejeW Deewj YeeuegDeeW ceW es peecyeJeeve
keer esjCee heekej keefheJej nvegceeve peer kees Deheves ceneve
Jesie hej efJeMJeeme nes ieee~ GvneWves JeevejJeerjeW keer Gme
mesvee kee n<e& ye{eles ngS Gme mecee Dehevee efJeje he
eke efkeee~ nvegceeve peer ves iepe&ve kejles ngS keneGlmenseceefleeevlegb
meJee&veekeeMe ieesejeved~
meeiejeved Mees<eefe<eeefce oejefe<eeefce cessefoveerced~~
heJe&leebetCe&efe<eeefce hueJeceeve hueJebiece~
nefj<eecegJesiesve hueJeceevees ceneCe&Jeced~~
ceQ DeekeeMeeefo ceW efJeejCe kejves Jeeues mecemle
enve#e$eeW kees ueeBIekej Deeies ye{ves kee Glmeen jKelee
ntB~ ceQ eentB lees meceg kees meesKe uetBiee, he=LJeer kees efJeoerCe&
kej otBiee Deewj keto keto kej heJe&leeW kees etj etj kej
[euetBiee~ ceneve Jesie mes cenemeeiej kees heeBolee ngDee ceQ
DeJeMe Gmekes heej hengBe peeTBiee~
YeefJe<eefle efn ces heb hueJeceeveme meeiejced~
efJe<Cees eececeeCeme leoe $eerved efJeeceeefveJe~
meceg kees ueeBIeles mecee cesje Jener he eke
nesiee pees leerveeW heieeW kees ye{eles mecee YeieJeeve efJe<Ceg
kee ngDee Lee~
yegdee eenb eCeMeeefce ceveese e ces leLee~
Denb #eeefce JewosneR eceesoOJeb <ueJecee~~
Jeevejes! ceQ yegef mes pewmee osKlee ee meeselee ntB cesjs
ceve keer ese Yeer Gmekes Deveghe nesleer nw~ cegPes efveee
nw efke ceQ efJeosnkegceejer kee oMe&ve keBiee Dele Deye
legce meye ueesie KegefMeeeB ceveeDees~ meye Jeevej Delevle
n<e& mes SJeb eefkeleYeeJe mes Gvekeer Deesj osKe jns Les~
cenef<e& Jeeuceerefke kenles nQleeeme Jeeveb eglJee %eeleerveeb MeeskeveeMeveced~
GJeee heefjmebes peecyeJeeved hueJeiesej~~
nvegceeve peer keer yeeleW JeevejeW kes Meeske kees ve
kejves Jeeueer LeeR~ GvnW megvekej Jeevej mesveeheefle peecyeJeeve
kees ye[er emeVelee ngF&~ Jes yeesues-
(7)
Jeerj kesmeefjCe heg$ees JesieJeeved ceeleelcepe~

%eeleerveeb efJehegue MeeskemlJeee leele eCeeefMele~~
ns Jeerj kesmejer kes megheg$e, JesieMeeueer heJevekegceej!
legceves Deheves yevOegDeeW kee ceneve Meeske ve kej efoee~
ns leele!
$e+<eerCeeb e emeeosve keefheJe=celesve e~
iegCeeb e emeeosve mechueJe lJeb ceneCe&Jeced~~
$e+ef<eeeW kes emeeo, Je= JeevejeW keer Devegceefle leLee
iegnpeveeW keer ke=hee mes legce Fme cenemeeiej kes heej peeDees~
nce meye JeevejmLeemeeceewke heeosve eeJeoeieceveb leJe~
lJeodieleeefve e meJex<eeb peerJeveeefve Jeveewkemeeced~~
peye leke legce ueewkej veneR DeeDeesies leye leke
nce legcnejer eleer#ee ceW Ske hewj mes Ke[s jnWies~ keeeWefke
nce meye JeevejeW kee peerJeve legcnejs ner DeOeerve nw~ meyekees
YeieJeeve Debpeveevevove eYeg eCeece kej jns nQ~
me JesieJeeved Jesiemeceeefnleelcee
nefjeJeerj hejJeerj nvlee~
ceve meceeOeee cenevegYeeJees
peieece ueeb cevemee cevemJeer~~
yeesuees Jeerj yepejbieyeueer keer pee, DebpeveevevoJeOe&ve
eYeg keer pee~ nvegceeve peer cenejepe keer pee~ mJeeb
Gvekee eMemle Jesie nw~ nvegceeve peer en henues ken
egkes nQ efke pees ie[ kee Jesie nw, pees heJeve kee Jesie nw
Gvemes ome iegvee cesje Jesie nesiee~ keece eesOe Deeefo mes
nvegceeve peer kee ceve meceeefnle nes egkee nw~ Gvekes ceve
ceW efkemeer ekeej kee GodJesie veneR nw~ efpevekeer ke=hee mes
Jeevej Jeerj yeves nQ, pees Me$egDeeW kees ve kejves Jeeues,
ceneve eYeeJe mecheVe nvegceeve peer YeieJeeve jece ceW ceve
kees ueieekej ceve mes uebkee hengBe iees~
eerceodJeeuceerkeere jeceeeCe kee eLece Yeeie hetCe&~
eceMe........
(8)
je0ke=0Yee0 meeceeveeLe&- ns Depeg&ve! efYeVe kejles nQeelegJe&Ce ceee me=b iegCekece& effJeYeeieMe~
efYeVe keceeX keer meheuelee keer Fe kejles ngS ueesie
leme kelee&jefhe ceeb efJeekelee&jceJeeced~~
Fme mebmeej ceW cegPemes Deefleefje Fveefo osJeleeDeeW keer
4~~13~~
hetpee kejles nQ~ Dele Delevle MeerIe ner ceveg<e ueeske
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- ns Depeg&ve! efpemeceW
efJe<eefeCeer osJeleeDeeW kes hetpeve kece& mes GlheVe ngF& efmeef
iegCe Deewj kece& kee efJeYeeie efJeeceeve nw, Ssmes eelegJe&Ce&
GvnW efceue peeleer nw~
JeeKee- FmeceW Deewj keesF& nsleg veneR nw, keejCe kee Jesohe ceQves ner mepe&ve efkeee nw~ Gme eelegJe&Ce&
nw Yeewefleke JemlegDeeW keer eeefhle keer Fe leeod osJeleeDeeW kee kelee& nesves hej Yeer cegPe DeefJeveeMeer kees Dekelee& ner
kees GsMe yeveekej keceeX keer meheuelee keer Fe mecePees~ DeLee&led kece& kejkes Yeer ceQ kele=&lJeeefYeceeve mes
kejles ngS cegPemes Deefleefje Fv-Mebkej Deeefo osJeleeDeeW Metve jnlee ntB~
JeeKee- efpemeceW iegCeeW Deewj keceeX kee efJeYeeie
keer ueesie Gheemevee kejles nQ~ Fmemes GvnW ceveg<e ueeske
ceW efveefele ner MeerIe meheuelee efceue peeleer nw~ ceeveg<es nw Jener iegCekece& efJeYeeieMe kene peelee nw, eneB eLecee
ueeskes ceW efJe<ee mehleceer nw, DeLee&led Deve osJeleeDeeW kees DeLe& ceW ner Delevle mJeeefLe&ke Me<ed elee ngDee nw~
kes hetpeve mes ueewefkeke meheuelee efceueleer nw~ hej meJe&me s hee0 De0 8-1-1 met$e kes Yee<e ceW YeieJeeve
heejueewefkeke meheuelee kes efueS lees cesjer ner Gheemevee Yee<ekeej ves SkewkeMe kee eeesie kejkes Delevle
kejveer nesleer nw~ pewmes legceves ner Fv keer Gheemevee mJeeefLe&ke Me<ed elee kee efveoxMe efkeee nw~ eneB iegCe
kejkes Gvemes efoJeee eehle efkees leLee Mebkej YeieJeeve Deewj kece& hetJe& pevce kes mecePeves eeefnS, ve efke Jele&ceeve
kee epeve kejkes Gvemes heeMegheleee heeee~Fvemes legce pevce kes~ keejCe efke Jele&ceeve kes iegCe keceeX kes DeeOeej
yeee Me$egDeeW kees peerle mekeles nes, hej mebmeejhe Je=#e hej JeCe&JeJemLee ceW DeveJemLee nesieer~ keeeWefke ener
kees keeves kes efueS Deewj keecehe Me$eg kees ceejves kes Jeefe Ske ner efove ceW eejeW JeCeeX ceW eJesMe kej uesiee~
efueS legcnejs en Mee Gheeesieer veneR neWies~ Gvekes efuees leme kelee&jb kee leelhee& nw- eelegJe&Cee&lceke mechetCe&
lees %eeveKe[die Deewj DemeMee Dehesef#ele nw, Dele peerJe peiele keer jevee kejkes Yeer ceQ Deheves kees Dekelee&
Fvekes efueS legcnW cesjer ner Gheemevee kejveer nesieer~ ~~eer~~ ner ceevelee ntB peyeefke peerJe yengle Lees[s keceeX kees kejkes
mebieefle- efhej YeieJeeve efmebneJeueeskeve veee mes Yeer Deheves kele=&lJeeefYeceeve mes ceeje peelee nw~ eneB
le=leere DeOeee kes heeeled ts ngS efJe<ee kee JeCe&ve eelegJe&Ce& eeefCecee$e ceW nw, kesJeue ceveg<e ceW veneR~
heMegDeeW ceW Yeer ieew, yewue yeeeCe, efmebn #eef$ee, Iees[e
Deeefo JewMe Deewj ieOee, kegee Deeefo elegLe& JeCe& ceeves
iees nQ~ Fmeer ekeej he#eer ceW Yeer leeslee-yeeeCe, Deewj
keewJes kees elegLe& ceevee ieee nw~
Dele mechetCe& efeoefpeoelceke peerJe eelegJe&Ce& ceW
efJeYee nQ~ ~~eer~~
mebieefle- Fmeer ekeej cesje efevleve kejves mes DeLee&led
cesjs Dekelee& mJehe kee eJeCe, ceveve efveefoOeemeve
kejves mes legce mJeeb kece& yevOeve mes cege nes peeDeesies~
Fme hej YeieJeeve oes MueeskeeW ceW kenles nQve ceeb kecee&efCe efuecheefvle ve ces kece&heues mhe=ne~
Fefle ceeb eesefYepeeveeefle kece&efYeve& me yeOeles~
4/14
SJeb %eelJee ke=leb kece& hetJezjefhe cegceg#egefYe~
keg kecezJe lemceeJeb hetJez hetJe&lejb ke=leced~~
4/15
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- ns Depeg&ve! cegPes
kece&efuehle veneR kej heeles~ DeLee&led cessjs eje efkees peeles
ngS Yeer megYeeef<ele heueeW mes otef<ele veneR kejles~ keeeWefke
cegPes keceeX kes MegYe heue ceW mhe=ne veneR nw~ Fme ekeej
pees cegPes peevelee nw Jen keceesX eje yeeBOee veneR peelee~
cegPes Fmeekeej peeve kejkes cees#e keer DeefYeuee<ee Jeeues
leggcemes hetJe& heg<eeW eje kece& ner efkeee ieee FmeefueS
legce hetJe&peeW eje efkees ngS Delevle hetJe& kece& kees ner
kejes~
JeeKee- ve efuecheefvle cegPes, kele=&lJe kee
DeefYeceeve veneR nw FmeefueS keceeX kes MegYeeMegYe heueeW
kee cegPeceW ueshe veneR neslee~ mhe=ne Meyo mes Gheue#eCe ceW
DeMegYe heue kes s<e kee Yeer efve<esOe mecePevee eeefnS~
DeLee&led ve lees YeieJeeve kees MegYe kece& ceW mhe=ne nesleer nw
(9)
Deewj ve ner DeMegYe heue ceW s<e~ DeefYepeeveeefle Fme

ekeej pees cegPes kece& ueshe, SJeb keceeX kes jeies<e mes cege
hejceelcee kee DeYeer ee peevelee nw Gmes kece& veneR
yeeBOeles~ Fmeefuees cegPes peevekej kece& kejes es legcnW Yeer
veneR yeeBOeWies~ SJeb, eneB, ceeced Meyo keer DevegJe=efe nw
FmeefueS legce kece& ner kejes kecezJe keg SJekeej mes
Dekece& Deewj efJekece& kee JeJeso nw~ hetJez kee
leelhee& nw efke legcemes hetJe&Jeleea pevekeeefo Deewj Yejleeefo
ves kece& ner efkeee~ hetJe&lejb Delemewve Dele me Ssve hetJe&ced~
en Jewefoke nesves mes Delevle eeeerve hejcheje eehle nw~
DeLeJee hetJee&ved Deleejele Fefle hetJe& lejb DeLee&led Fmemes
legcnejs hetJe& heg<e mebmeej meeiej mes lejs~ en legcnW Yeer
leejsiee~ ~~eer~~
mebieefle- eneB Depeg&ve kees efpe%eemee nw efke ns
eefjkeeOeerMe Deeheves keg kecezJe kenkej SJekeej eje
kece& mes Deefleefje efkemeer heoeLe& kee JeJeso efkeee
nw Jen keee nw efpemes Deehe kejves kes efuees cevee kej jns
nQ~ Gmekee keee mJehe nw~ Fme ekeej Depeg&ve kees
eMve kejves kes efueS Fgke osKekej Jeoleeb Jeefj
Jeveceeueer yeesuesefkeb kece& efkecekecexefle keJeeeshe$e ceesefnlee~
lees kece& eJe#eeefce ep%eelJee cees#emesMegYeeled~~
4/16
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- kece& keee nw,
Dekece& keee nw, Deewj efJekece& keee nw, Fme emebie ceW ye[s
ye[s ceveer<eer Yeer ceesefnle nes peeles nQ~ FmeefueS ceQ legcnejs
efueS Gme kece& kee eJeeve keBiee efpemes peevekej
DeMegYe efJekece& mes t peeDeesies~
eceMe........
(10)
Ske leke&
(21) Ske leke& en efkeee peelee nw efke

cegmeueceeve, F&meeF& Deeefo efMeKee veneR jKeles, GvnW neefve
keeeW veneR nesleer? Fme hej en peevevee eeefnes efke met#cehe
mes neefve nesleer DeJeMe nw, hejvleg Gmekes DevegYeJe ve nesves
mes GvnW Gmekee helee veneR ueielee~ Fmemes Gmekeer
DeveeJeMekelee leLee Deegelee efme veneR nes peeleer~
DeeegJexo ves pees efveece Mejerj kes mJeemLe kes kens nQ;
Gvekee Guueve kejves mes Deeheelele lees neefve eehle
nesleer ngF& veneR efoKeleer; hejvleg met#cehe mes Jen nesleer
DeJeMe nw~ DevegYeJe ve nesves mes Gve efveeceeW kees yeleeves
Jeeuee DeeegJexo leLee Jes efveece Deege veneR nes peeles~
Jen neefve Gejesej efveeceeW kes Guueve kejles jnves mes
Yeerlej meef_ele nesleer ngF& Meejerefjke Meefe keer ogye&uelee
ceW pJejeefo-he ceW eke nes peeleer nw; hejvleg nce Gmekee
keejCe veneR peeve heeles~ Jesmes efMeKee kes YeeJeeYeeJe ceW
Yeer peeve uesvee eeefnes~ efnvogDeeW keer F&meeF&-cegmeueceeveeW
mes keg efJeMes<elee DeJeMe nw; Deewj Jen meJe&meccele nw~
GveceW efnvogDeeW pewmes mebece, leLee ceee&efolelee Deeefo kee
DeYeeJe nw; FmeceW nceejer efMeKee keer ner keejCelee ceeveer
peeJesieer~ keeeWefke-pees yeele efpemekes nesves hej nesleer nw,
efpemekes ve nseves hej veneR nesleer, Jen Gmeer keer ceeveer
peeleer nw~ vew<eOeeefjlekes elegLe& meie& ceW efueKee nwleogefole me efn ees Jeovevlej~ mJee0 Mejeeee& ves
yeemet$e (3~3~53 met$e) kes Yee<e ceW kene nw-ees efn
eefmceved meefle YeJeefle, Demeefle e ve YeJeefle, me lece&lJesve
DeOeJemeereles~
nceejs eeeerve cenevegYeeJe peneb ueeYe osKeles Les;

Gmekees DeJeMe efveele kejles Les; yeefuke GmeceW DeLe&JeeoeW
kee eeesie kejves ceW Yeer mebkegefele ve nesles Les~ henues
mecee e%eeW ceW ieg[teer (meleefieueese ee meescejme) kee
Gheeesie ngDee kejlee Lee; hejvleg Gmekes kemewues nesves mes
yeg Gmemes cegbn hesj uesles Les~ leye eee ueesie kenles nQefMeKee les JeOe&les Jelme! ieg[teeR eee efheye~
pewmes Deepekeue kes efMeef#ele peveeW kees helee ueie peeJes
efke- Decegke Dees<eefOe kes mesJeve mes oe{er-cetB leLee
eeser kes yeeue GlheVe veneR nesles; leye Gme Dees<eefOe kes
ke[Jeer nesves hej Yeer Jes Gmekee mesJeve ye[s mebjcYe mes
kejWies; Jewmes ner eeeervekeeue ceW ieg[teer kees efMeKee ye{eves
Jeeuee mecePekej yeg Gmekee heevekej peeles Les; Fmemes
mhe efke- Jes ye{er ngF& efMeKee kees ueeYepeveke ceeveles
Les~
meveeleve-efnvogOece& ceW efpeve JemlegDeeW keer hetpee
eeefuele nw; pewmes efke-leguemeerhetpee, ieeshetpee, eleevegeve,
efMeKee-Deeefo; efpevekes efueS JeneB DeLe&Jeeo Yeer Ghevemle
efkees peeles nQ; DeeheooMeea ueesie GveceW Gheneme kejles nQ;
hej Jew%eeefvekeeW ves GveceW Gvekeer eeefOekelee hej efJeeej
efkeee; leye GvneWves leguemeer, ieee, ele DeeefoeeW ceW
DevegmevOeeve kejkes ye[s ueeYe osKes~ leye GvneWves Gve
ueeYeeW kee eeej efkeee~ Deye Jele&ceeve efMeef#eleeW kee
Yeer GOej Oeeve jKeves ueiee nw~ Keso keer yeele nw efkeDeepe kes efMeef#ele ueesie nceejs hetJe&peeW keer Dee%ee mes lees
Gvekee Deeoj veneR kejles; hej peye Deepe kes heeeele
Jew%eeefveke Gvehej Deheveer mJeerke=efle keer cegnj ueieeles nQ;
(11)
leYeer Gvekee GOej Oeeve he[lee nw~ Jemlegle en efJevee kece& ve kegee&od Jew keoeeve~
hejeleeveseyegeflee nw, pees "erke veneR~
pewmes Jee ceW yebOeer ieeb" lejn-lejn kes keee& ceW
efMeKee kes Deve ueeYe
ueies heg<e kees efJeMes<e keee& eeo keje efoee kejleer nw,
(22) ieesKegj-heefjefcele efMeKee kes jKeves mes Jeere& Jewmes ner efMeKee keer ieeb" Yeer meebmeeefjke keee& ceW ues ngS
keer ieefle Thej kees nesleer nw; Jen Jeere& heefjheeke kees heg<e kees Deheves kele&Je Jewefoke kece& keueehekees eeo
eehle ngDee-ngDee lespehe neskej efMeKee kes veeres jnlee keje osleer nw, efMeKee-yevOeve ceve, JeeCeer, Mejerj keer
nw~ Fmeer lespe kees efnvog ueesie ceefmle<ke ceeveles nQ~ ceveg<e ebeuelee ve kej Deheves kee&Je kece& ceW efmLejlee kej
ceW en lespe efpelevee iee{ neslee nw, ceveg<e Glevee ner efoee kejlee nw~ ceve, Jeeked, Mejerj keer efmLejleehetJe&ke
ceefmle<keMeeueer leLee efejeeg neslee nw~ Fmeer lespe kees efkeee ngDee ner kece& MegYeheueeo ngDee kejlee nw~ Fme
Deespe Yeer kenles nQ; efMeKee Gmekes mebj#eCe kee cegKe keejCe MeeekeejeW ves MegYe kece& kes eejcYe ceW efMeKeeyevOeve
meeOeve nw; Jewmee nesves hej yengle heg$e nesles nQ; efMeKee- kee DeeosMe efoee nw~ Fmeerefuees DeeefkeleJe ceW Yeer
leeefieeeW keer lees yengle keveeSb GlheVe nesleer nQ~ Dele efueKee nwefMeKeemLeeheve ueeYeeo ner nw~
ieee$ee leg efMeKeeb yeodOJee vew$e+&leeb yeejvOele~
Fmekes Deefleefje yeeue mJee (Dehevee De) petefkeeb e lelees yeodOJee lele kece& meceejYesled ~
ceeves peeles nQ, efMeKee kes yeeue lees efJeMes<e De nQ~ pewmes efveyeefMeKe Deemeervees efpe Deeeceveb ejsled ~ ke=lJeesheJeerleb
Denerve ceveg<e DeMegYe ceevee peelee nw, Jewmes ner efMeKee meyeW mes Jee*dceve keeemebeles~ ye efMeKee keye
kes kesMehe mJee mes jefnle kees Yeer mecePevee eeefnes~ es[veer eeefnes- Fme efJe<ee ceW Yeer kene nw- MeewesLe
Jen Ssefnke, heejueewefkeke MegYekece& keueehe kee DeefOekeejer Meeves mes Yeespeves ovleOeeJeves~ efMeKeecegefeb meoe
veneR jnlee~ pees ueesie efMeKee mes Deheves efmej keer MeesYee kegee&efolesvcevegjyeJeerled~ Meewe-Meeve Deeefo kes mecee
keer nervelee ceeveles nQ, meerceevle (ceebie efvekeeueves) Deeefo Gmes Keesue osvee eeefnes~
mes Deheveer MeesYee ceW ueies ngS eerlJe kees ye{e jns nQ;
peyeefke meye meceoeeeW ceW keF& meeceoeefeke efevn
Fmeer kes heefjCeecemJehe Gvekeer kevee mevleeveW ye{ efveele efoKeeF& osles nQ; Gvekee efJeMes<e eeespeve ve nesves
jner nQ, DeLeJee mevleevenervelee nes jner nw~
hej Yeer GvnW Jes es[les veneR; leye efMeKee kees ner keeeW
mevOee Deeefo kes mecee DeekeeMe eje efMeKeeeefvLe es[ efoee peees? Jen efMeKee lees eeespeveJeleer Yeer nw,
kees ejerYetle kejkes Jeeheke efoJe-Meefe kee Deeke<e&Ce efnvogpeeleere efJeMes<e efevn Yeer nw~ leye Gmekee leeie
neslee nw Deewj yeejvOe ceW eJesMe neslee nw~ Fme efJe<ee ceW kewmes "erke nes mekelee nw? mJeeceer oeevevopeer ves Yeer
heeeele efJeeved efJekej F& eescej kee cele henues kene nw-efJeee (?) kes efevn e%eesheJeerle Deewj efMeKee
efoKeueeee pee egkee nw~ SleoLe& Oeeve kes mecee vebies kees es[kej cegmeueceeve F&meeFeeW kes meMe yeve yew"vee
efmej jnves kee leLee efMeKeeeefvLeyevOeve kee efveece nw~ JeLe& nw~ (meleeLe&e0 11 meceg0 he=0 244)
mveeves oeves pehes nesces mevOeeeeb osJeleee&ves~ efMeKeeeefvLeb
eceMe........
(12)

F&Me jpeeF& MeerMe meyener kes~

Gleheefle efLeefle uee efJe<ee Deceer kes~~
meyekes efMej hej F&ej keer Dee%ee eueleer nw~ Glheefe,
efmLeefle, euee, efJe<e Deewj Dece=le meye hej YeieJeeve kee
efveeb$eCe nw~ osefKees lees, efJe<e Deewj Dece=le oesveeW hej
YeieJeeved kee efveeb$eCe nw~ Dece=le keer Je<ee& oesveeW oueeW
hej Ske meceeve ngF&, jeceoue hej Yeer Dece=leJe<ee& Deewj
jeJeCeoue hej Yeer Dece=leJe<ee&, hejvleg Gme hej YeieJeeved
kee efveeb$eCe nw~ Jener Dece=le jeceoue hej yejmekej
JeevejeW kees efpeueeves ceW meceLe& ngDee, Deewj je#emeoue hej
yejme kej Yeer Gmes veneR efpeuee heeee~ ener lees YeieJeeve
kee efveeb$eCe nw~
megOeeJe=ef YeF& oesG oue Thej~
efpees Yeeueg keefhe veneR jpeveerej~~
FmeerefueS lees Dece=le peevle kees veneR yeee heeee~
megOee ngF& efJe<e, Deewj efJe<e nvegceeve peer kees ceej veneR hee
jne nw~ ceelee megjmee kes cegKe ceW nvegceeve peer eJesMe kej
jns nQ hej Gvekee Ske yeeue yeeBkee veneR ngDee~
yeove hewef" hegefve yeensj DeeJee~
ceeBiee efJeoe leeefn efMej veeJee~~
osJelee j#ee kejles jn iees meye ueesieeW ves j#ee keer
hej keee YeieJeeved eerke=<Ce mes efJejesOe kejkes keesF& yee
heeee? keesF& veneR yeee~ mJeie&ueeske leke kees GvneWves
peerlee Deewj eneB YeieJeeved keer Fe kes efJe nesves hej
ess mes ieYe& kes yeeueke kees Yeer DeelLeecee kee yeeee
veneR ceej heeee~ ener YeieJeeved keer YeieJeee nw~ DeLee&led
YeieJeeved meye keg kej mekeles nQ~ keleg Dekeleg
DeveLee keleg meceLe& F&ej~ Gvekeer Fe mes ner

peerJe kee pevce neslee nw, Gvekeer Fe mes heeueve neslee
nw, Gvekeer Fe mes mebnej nes peelee nw~ YeieJeeved #eCeYej
ceW heJe&le kees jeF& yevee mekeles nQ Deewj jeF& kees heJe&le
yevee mekeles nQ~ FmeerefueS efvejvlej YeieJeeved keer YeieJeee
kee DevegmevOeeve kejles jnvee eeefnS~ YeieJeeved keer
YeieJeee kees veneR Yetuevee eeefnS~ pees Flevee meceLe& nw
Jen ess mes keece kes JeMe ceW nesiee keee? en lees kenves
ceW Yeer ueppee ueieveer eeefnS~ YeieJeeved efkemeer Yeer cetue
hej keece kes JeMe ceW keeeW neWies? YeieJeeved DemeceLe& keeeW
nes iees? FmeefueS jemehebeeOeeeer YeieJeeved kes eMe kee
eefleheeove kejleer nw Deewj eerceodYeeieJele keer
jemehebeeOeeeer Ske mebkesle osleer nw efke F&ej keer ke=hee
mes Jeefe meye keg kej mekelee nQ~ eMve nw YeieJeeved
Fleveer ieesefheeeW kes meeLe keeeW Kesueles nQ? Fmekeer keee
DeeJeMelee nw? Gej yengle mhe nw- me Skeekeer
veejceled keesF& Yeer Dekesues veneR Kesue mekelee~ Kesueves
kes efueS lees meeLeer nesvee eeefnS leYeer lees Kesue neslee nw~
eefo Kesueves kes efueS meeLeer nes lees GvneR kes meceeve nesvee
eeefnS, FmeefueS YeieJeeved ves Fve mechetCe& peerJeelceeDeeW
kees ieesheerYeeJe ceW yeveeee Deewj kene, euees legce nceejs
meeLe Kesuees, Deevevo Deeesiee~ Deye leke lees peerJeelcee
keece kes meeLe Kesue jne Lee Deewj Deye peerJeelcee jece
DeLeJee Meece kes meeLe Kesuesiee~ jece ceW Yeer keesF&
Deeheefe veneR nw~ je ceeves jeOee Deewj ce ceeves ceeOeJe~
lees peerJeelcee kees Deye jece kes meeLe Kesuevee nw keece
kes meeLe veneR~ FmeefueS peerJeelcee Deewj hejceelcee keer
DeefJeefVe, efveheJe, efveoex<e eer[e ner jemehebeeOeeeer
nw~ Deye peerJeelcee kees hejceelcee kes meeLe Kesuevee nw
Jees Yeer keye Kesuevee nw? keee efove ceW? veneR efove ceW veneR
jele ceW~ meeceeve Jeefe efove ceW Kesuelee nw, hejvleg
hejceelcee jele ceW Kesueles nQ, keeeWefke Gvekee meye keee&
peerJeeW mes efJeue#eCe neslee nw~ jele ceW keewve peeielee nw?
ieesmJeeceer peer kes eerjeceeefjleceeveme ceW eerue#ceCe peer
ves Gej efoee, eefn peie peeefceveer peeieneR peesieer~
hejceejLeer ehebe efJeeesieer~~ Fme peiele keer
ceesnceeer jele ceW eesieer peeieles nQ~ ehebeer peerJe veneR
peeie mekelee~ mJeeLeea veneR peeie mekelee Deewj kegeesieer
veneR peeie mekelee~ FmeefueS eneB pees Yeer eerke=<Ce YeieJeeved
kes meeLe Kesue jner nQ ieesefheeeB GvnW Fve leerveeW yeeleeW kees
DevegmevOeeve kejvee nesiee, Jes meeOeejCe veneR nQ, Gvekee
eesie hetCe& nes egkee nw FmeefueS Jes eesiesej kes meeLe
Deepe KesueWieer~ Gvekee keesF& mJeeLe& veneR nw, Jes efvemJeeLe&
nQ~ GveceW hejceeLe& hetCe&he mes heefjhekeJe nes egkee nw~
FmeefueS hejceeLe&mJehe hejceelcee mes Deepe ieesefheeeB
KesueWieer, Gvekes peerJeve ceW Deye keesF& ehebe veneR nw, Jes
efve<ehebe nes egkeer nQ~ ehebe kee DeLe& nw peneB heeBeeW
Yetle eke<e& kees eehle kej ueW~ ieesefheeeW kes peerJeve ceW
Deye he=LJeer keer eyeuelee veneR nw~ Jes he=LJeer mes Thej G"
egkeer nQ~ GveceW peue keer hejleb$elee veneR nw Gvekee JeefelJe
peue kes Thej euee ieee nw~ Jes Deefive kes DeOeerve veneR
nw, Deefive mes Thej G" ieF& nQ, Deefive Deye GvnW veneR
peuee mekelee~ GvnW Jeeeg veneR G[e mekelee Deewj Jes
DeekeeMe mes Yeer Thej nQ DeekeeMe GvnW Deye Deheves ceW
veneR meces mekelee~ keeeWefke he=LJeer, peue, Deefive, Jeeeg
Deewj DeekeeMe mes lees en Mejerj yevelee nw~ Deewj ieesefheeeB
Deye Fme Mejerj mes Thej G" egkeer nQ~ ef#eefle peue
heeJeke ieieve meceerje~ hebe jefele en DeOece
(13)
Mejerje~~ ieesefheeeB Deye Mejerj veneR nQ, ieesefheeeB Deye

ceve veneR nQ, ieesefheeeB Deye yegef veneR nQ, Jes lees ken jner
nQ,
Denced vees Mejerjb ve ewJesefveeefCe
ceveesnb ve eenb ve yegefve& efeeced~
meoe
ke=<Ceevmeoemeesnceelcee
meoe ceeOeJeerees peveesnced peveesnced ~~
ieesefheeeB kenleer nQ efke nce lees YeieJeeve keer oeefmeeeB
nQ Meecemegvoj les oeme kejJeece leJeeseof leced~ Yee.10/
22/15 nce Deehekeer oeefmeeeB nQ~ Jes oeme ceeBieleer nQ
Jes kenleer nQ efke ns ye=efpeveeo&ve! nce Deehekees peeveles nQ~
ueesie Deehekees peveeo&ve kenles nQ hej nce Deehekees peveeo&ve
veneR kenWieer~ Yee Yeer keYeer-keYeer keg Ssmeer yeeleW
ken oslee nw pees yegef mes hejs nes peeleer nw~ pees efkemeer
Meyokees<e ceW veneR efceueleer~ keeeWefke Yee kee Meyokees<e
Ske esce kee kees<e nw~ meye ueesie YeieJeeve kees peveeo&ve
kenles nQ ieesefheeeB kenleer nQ nce Deehekees peveeo&ve veneR
kenWieer~ keee kenesieer? ieesefheeeB kenleer nQ nce Deehekees
ye=efpeveeo&ve kenWieer~ ye=efpeveeo&ve kenesieer! peer neB, nce
Deehekees ye=efpeveeo&ve kenWieer, peveeo&ve veneR kenWieer,
ye=efpeveeo&ve kenWieer~ keeeW ye=efpeveeo&ve kenesieer? yeesueeR,
peveeo&ve kee DeLe& peveeveo&eefle pees owle peveeW kees
kegeue oslee nw~ nceejer ef ceW Deehe peerJeeW kees ve veneR
kejles~ efhej keee kejlee ntB ceQ? ieesefheeeB kenleer nQ nceejer
ef ceW lees Deehe peerJeeW kes heeheeW kees cemeue [eueles nQ~
leVe emeero ye=efpeveeo&ve lesef*dIecetueb
eehlee efJeme=pe JemeleermlJeogheemeveeMee~
lJelmegvojefmceleefvejer#eCeleerekeecelehleelceveeb
heg<eYet<eCe
osefn
oemeced~~
eceMe........
(14)
eernvegceppeevleer hej efJeMes<e-
eerceodJeeuceerekf e jeceeeCe ceW eernvegceeefj$e

eer
eer nvegceeve peer jecekeLee kes meJe&eLece Jeeeke

nQ Jes TBes Je=#e hej yew"kej Yetefce hej yew"er Yetefcepee
peevekeer peer kees jecekeLee megveeles nQjepee oMejLees veece jLekegbpej Jeeefpeveeced~
............................................
eLeeheeb eLeeJeCee& eLeeue#eJeleeR e leeced~
efJejjecewJe cegkelJee me Jeeeb vejhegbieJe~~
(31/2716)
eer nvegceeve peer Jeee Je eeslee oesveeW kes he ceW
efJeefMe nQ Jes jecekeLee Jeee yevekej peevekeer peer kees
TBes Deemeve eeveer hes[ hej yew"kej keLee megveeles nQ~ pees
Meee ceee&oe kes Deveghe Yeer nw, hejvleg efJeefMe heefjefmLeefle
JeMeeled Jes eYeg mes ieerlee Depeg&ve kes jLe keer OJepee hej
yew"kej megveles nQ, Jeneb Gvekee Deemeve Jeee mes Ge
nw, ye[er megvoj ueeruee nw~
Jes peevekeer peer kees heefjee osles ngS Deheves kees
mesJeke kes he ceW ese ner yeleeles nQDenb jeceme mebosMeeod osefJe otlemleJeeiele~
Jewosefn kegMeueerjece me lJeeb keewMeueceyeJeerled~~
ess mes Jeekee ceW meeje jece mevosMe ken efoee~
Jeeuceerefke kee Yee<ee meewJe eneB GuuesKeveere nw~
nvegceeve peer peevekeer peer kees Deheveer heer" hej
yew"ekej eerjece mes efceueeves nsleg Yeer lelhej nQ, hejvleg
peevekeer peer cevee kej osleer nQhe=ceejesn ces osefJe cee efJekeeb#emJe MeesYeves~
eesie ceefvJeo jecesCe, MeMebekesvesJe jesenf Ceerced~~
peevekeer peer eje nvegceeve kes Deuhekeee nesves keer
Mebkee kejves hej-
heb0 yeeueke=<Ce keewefMeke (mejoejMenj)
keLeb eeuheMejerjmlJeb ceeefcelees veslegefceefme~

mekeeMeb ceeveJesvme Yeleg&ces hueJeie<e&Ye~~
cescevojmebkeeMees yeYeew oerhleeveueeYe~
Deelees JeJelemLes e meerleeee Jeevej<e&Ye~~
leye nvegceevepeer ves cevojeeue heJe&le kes meceeve
Dehevee he efoKeekej peevekeer peer kees Deeemle efkeee~
peevekeerpeer ves eerjece kes DeueeJee mJese mes hejheg<e
mheMe& kees DemJeerkeej kej efoee~
meerleepeer kee helee ueieeves yeeo nvegceevepeer ves hegve
otlekeewMeue kee DeodYegle, Delegue heefjee efoee~ otle
kee keee& Me$eg keer Meefe, mesvee, yegef kee Yeer helee
ueieevee neslee nw, Fme nsleg GvneWves efJeeej efkeee efke
je#emeeW kee meece, oece Je Yeso veerefle mes helee veneR ueieeee
pee mekelee oC[ veerefle mes ner DeMeeske Jeeefkee efJeOJebme
kej FvnW Gseuf ele kejvee eeefnS~ Dele hejeece efoKeekej
Fvekes yeue kee helee ueieeTB~
ve meece j#emeg iegCeee keuheles,
ve
oeveceLeexheefees<eg Yegpeles~
ve YesomeeOee yeue oefhe&lee pevee
hejeecemlJes<e cecesn jeseles~~
enCeseeefhej#eesefce
ceovesiegCeoMe&veced,
je#emesvsCe mebJeeomlemceeodenvlegceeb hejs
eerjece eje nvegceeve kees Deeefuebieve oeve
nvegceeve peevekeerpeer kes lespeescee leheefmJeveer mJehe
kee, eerjece efJejneefiveoiOe GppJeue, efvece&ue, heefleelee
mJehe kee JeCe&ve kejles ngS Deheveer metPe-yetPeege
JeeCeer eje Oewe& eoeve keer Jeelee& eerjece mes ye[er efJevecelee
mes kenles nQ-
lelees ceee JeeefiYejoerveYeeef<eCeer
efMeJeeefYeefjeefYejefYeemeeefolee ~
GJeen Meeefvleb cece cewefLeueelcepee
leJeeefleMeeskesve leLeeefleheeref[lee~~
(megvoj 29/68)
eerjece kenles nQ efke pees keee& nvegceeve legceves
efkeee nw Jewmee YetceC[ue hej Deve keesF& ceve mes Yeer
mesee veneR mekelee, cesjs heeme jCe #es$e ceW Deewj keg veneR
nw, ceQ cesje hejceheueoeeke Deeefuebieve legcnW eoeve kejlee
ntB~
ke=leb nvegcelee keee&, megcenod YetefJe ogue&Yeced~
cevemeeefhe eovesve ve Mekeeb OejCeer leues~~
S<e meJe&mJe Yetlemleg heefj<Jebiees nvegcele~
ceeekeeueefceceb eehe oemleme cenelceve~~
(egkeeC[ hebecemeie&)
je#eme mebeece ceW nvegceevepeer kee cebieue Iees<e Je
DeelceefJeeeme cenekeefJe veW ye[s DeespehetCe& MeyoeW ceW
efveefhele efkeee nw
peeleefleyeueesjecees ue#ceCee
ceneyeue
jepee peeefle megeerJees jeIeJesCeeefYeheeefuele~~
oemeesnb keewmeuesvme jecemeeefkeuekece&Ce
nvetceeved Me$egmewveeveeb efvenvlee ceeleelcepe~~
ve jeJeCemeneb ces egs eefleyeueb YeJesled
efMeueeefYee enjle heeohewe meneMe~~
Deo&efelJee hegjer uebkeeceefYeJeee e cewefLeueerced
mece=eLeex ieefce<eeefce efce<eleeb meJe&j#emeeced~~
Jes jeJeCe kees YeeYeerle kejles ngS kenles nQ efke
mee#eeled Fv Yeer jece efJecegKe neskej megKeer veneR nes
mekeleeDehekegJe&ved efn jeceme mee#eeoefhe hegjvoj~
ve megKeb eehvegeeove efkeb hegvemleefOeespeve~~
(15)
keefJekeesefkeue ves je#emeeW eje nvegceeve peer keer

hetb ceW Deeie ueieeves hej Gvekeer hetb kes hejkeess kees
mete&ceC[ue kes meceeve yeleeles ngS ye[er megvoj MeyoeJeueer
eege keer nw~
me leeved efvenlJee jCeeC[efJeece
meceer#eceeCe hegvejsJe uebkeeced~
eoerhle ueebietue ke=leeefe&ceeueer
ekeeefMeleeefoleFJeee&ceeueer ~~
Deefive keer pJeeuee ceeueeheer hetB mes nvegceeve peer
mete&ceC[ue keer DeeYee mes megMeesefYele nes jns nQ~
Jeeuceerefke kes nvegceeve peer Deheves eg yeue hejeece
mes JeevejeW ceW Yeer eslece Jeerj kes he ceW hetpe nQ, GvneWves
Dekecheve, Oetcee#e, De#ee Deeefo Deveske JeerjeW kee mJeeb
JeOe efkeee SJeb jeJeCe kees Yeer cegkekee ceejkej Ieeeue
kej efoee Lee~
je#eme mebeece ceW je#eme JeerjeW kees ceejves hejJeevejeCeeceOeerMeb nvegceeve peer (keheerMe)
me leg heJevemeglees efvenle Me$egved #elepeJene meefjleMe mebefJekeere&
efjhegJeOepeefveleecees cenelcee cegoceieceled keefheefYe meghetpeceeve~
me Jeerj MeesYeeceYepevedcenekeefhe mecesle j#eebefme efvenleceeefle
cenemegjb Yeerceveefce$eveeMeveb efJe<Ceg&eLewJeesyeueb ecetcegKes~~
je#emeJeerjeW kees ceejves hej nvegceeve peer Jeevejoue
ceW kewmes megMeesefYele nes jns nQ pewmes osJemeYee ceW YeieJeeved
efJe<Ceg megMeesefYele nesles nQ~
jeJeCe Yeer cegefenej mes Yetefce hej efiejkej ekekej
Keeves ueieelele keges Jeeegmeglees jeJeCeb meceefYeJeled~
DeepeIeeveesjefme eges Jeekeuhesve cegefvee~~
lesve cegef enejsCe jeJeCees je#emesej~
peevegYeeceieceod Yetceew eeeue e heheele e~~
(59-114-115)
(16)
jeJeCe Yeer nvegceevepeer kes yeue hejeece keer eMebmee

kejlee nw
meeOeg Jeevej JeerexCe, MueeIeveereesefme ces efjheg
Jeeuceerefke peer kes eg keeC[ ceW lees eerjece nvegceeve
peer kees ie[ keer lejn eg Jeenve yeveeles nQ, nvegceeve
peer ye[s Jesie mes jece peer kees Deheves kevOeeW hej yew"ekej
jeJeCe mes eg kejles nQ
cece he=s meceee je#emeb nvegceeb cenekeefheced
(125-59-eg)
Fme ekeej Jeeuceerefke jeceeeCe ceW nvegceeve peer
hejce mJeeefceYee, Yee efMejesceefCe SJeb mesJeeOece& kes
esjCeeeesle DeeoMe& heg<e nQ~
cenef<e& Deiemle mes YeieJeeve eerjece mJeeb nvegceeve
peer keer eMebmee ceW kenles nQ- yeeefue Deewj jeJeCe Delegue
yeueer Les, hejvleg oesveeW Yeer yeue ceW nvegceeve peer kes meceke#e
veneR Les~ ceQ lees mhe Iees<eCee keBiee efke nvegceeve keer
YegpeeDeeW kes yeue mes ceQves uebkee efJepee keer, meerlee kees
eehle efkeee, jepe, ue#ceCe, Yejle Deeefo YeeF& SJeb
megeerJe, efJeYeer<eCe pewmes efce$eeW kees heeee~ Jemlegle
Jeeuceerefke kes nvegceeve Meewe& kes meeiej, Demeerce yeueJeeve
Je yegefceeve, JesMe heefjJele&ve kegMeue otle, jepeveerefle%e,
megvoj Jeekedheg Jeee, kele&Jeefve mJeeefceYee mesJeke
nQ~
meejebMele Jeeuceerefke jeceeeCe kes nvegceeefj$e
ceW nvegceeve peer ceneJeerj, Delegefuele yeueJeeve, megceefleJeeved
meefeJe, veerefle%eotle, mJeeefceYee, JeekedefvehegCe,
JesoJeekejCeYee<eeefJeeve, yeeeejer, eefj$eJeeve,
jeceYee, megeerJe efnlew<eer, peevekeer MeeskeefJeveeMeke,
je#emekegue Yee kelee& SJeb efveYeeake eese nQ~ Jeeuceerefke
jeceeeCe ceW Gvekee hejce Goee eefj$eefe$eCe ngDee nw~
yene&heer[b ieeves kees ...........

(vewefce<e leerLe& ceW DeeMeg jevee)
yene&heer[b ieeves kees

yene&heer[b ieeves kees
YeeieJele kes MueeskeeW ceW
jeOee kees ceveeves kees
peer
peer
jeOee
peer
eenlee nw~
eenlee nw~~
peer jcele nQ~
eenlee nw~~
yene&heer[b ........
yene&heer[b ceW jeOesMeece peer jcele nQ~
Gvekees ceveeves kees peer eenlee nw~~
yene&heer[b Mueeske ceW Yeefe yemele nw~
Yeefe kees heeves kees peer eenlee nw~~
yene&heer[b Mueeske ceW egieue efJe yemele nw~

egieue kees efjPeeves kees peer eenlee nw~~
yene& h eer [ b jeceYe peer kees mejJeme
veee veee ieeves kees peer eenlee nw~
meJe&me uegeves kees peer eenlee nw~
yeej yeej ieeves kees peer eenlee nw~
emlegefle-eerceleer ceOeg Mecee&
(17)
hejcehetpe iegosJe kes eercegKe mes
(eer vewefce<e leerLe& ceW efoJe eerceodYeeieJele keLee)

Deeeee&
%eeleJe nw efke Fme yeej 19 efmelecyej mes 27

efmelecyej 2009 leke De"emeer npeej $e+ef<eeeW keer
lehemLeueer SJeb eer ceveg Melehee peer kes lehe mes hejcehegveerle
vewefce<e leerLe& ceW ner metle peer ves 1000 Je<eeX kee me$e
eueeee Lee Deewj $e+ef<eeeW kees mecemle hegjeCe megveees
Les~ ecejepe kees Yeer Gme me$e ceW epeceeve yeveeee ieee
Lee Deewj ecejepe mes kene Lee efke 1000 Je<e& leke
efkemeer keer ce=leg veneR nesveer eeefnS~
hejcehetpe peieodieg peer cenejepe ves veJeefoJemeere
eerceodYeeieJele keLee DeejcYe cebieueeejCe mes Fme ekeej
efkeeevecemeece Megkeeeee Jeeefmeb JeememecYeJeced~
efheyeecees evcegKeecYeespeegleb YeeieJeleece=leced~~
Megkeeeee& kes heo keceue hegefve hegefve kejeQ eCeece~
eerceod YeeieJeleer keLee keneQ megpeve DeefYejece~~
Je=voeJeve kes ueleve kees cejce ve peeves keese~
peneB [eue [eue De heele heele hew jeOes jeOes nese~~
YeieJeeve keer ke=hee mes ner peerJe kee keueeCe neslee
nw~ meeceeve he mes egefle kenleer nw- $e+les %eeveeVe
cegefe DeLee&led %eeve kes efyevee cegefe mecYeJe veneR nw~
hejvleg eerceodYeeieJele ceW kene ieee nw- Yekelee
efJecegesVej DeLee&led ceveg<e keer cegefe Yeefe mes nesleer
nw~ veejo peer Deewj efJeeeefce$e peer ceneve %eeveer Les hej
efJeeceesefnveer Deewj cesvekee kes ceesn ceW he[ iees~ otmejer
Deesj nvegceeve peer kees efvejvlej DehmejeeW jeceeeCe megveeleer
nQ hej Jes ceesefnle veneR nesles~ keeeWefke ceeveme peer ceW kene
ieee nw-
efoJeekej Mecee&
jIegheefle efyecegKe peleve keefj keesjer~

keJeve mekeF YeJe yevOeve esjer~~
ener yeele eerefJeveeheef$ekee ceW ieesmJeeefceheeo hegve
kenles nQJeekee %eeve Delevle efvehegve
YeJeheeo ve
heeJew keesF&~
efveefme ie=nceOe oerhe keer yeelevn
lece efveJe=e veefn
nesF&~~
jIegheefle Yeieefle Jeeefj eefuele efele
efyeveg eeeme
ner metPew~
legueefmeoeme ken efeodefJeueeme peie
yetPele
yetPele
yetPew~
DeLee&led efpeme ekeej jeef$e ceW oerheke keer yeeleW
kejves mes DevOekeej otj veneR neslee pewmes ner keesF& efkelevee
Yeer %eeveer nes Jen Yeefe kes efyevee mebmeej meeiej kees heej
veneR kej mekelee~ nceejs ceve kes efJekeej lees leYeer tWies
peye eerjIegveeLe peer keer Yeefeheer peue mes Ieguekej
efee efvece&ue nesiee leye Deveeeeme ner Gme ewleve kes
efJeueeme he peiele kee mele leJe mecePeles mecePeles
ner mecePe ceW Deeesiee~ efJeJeske et[eceefCe ceW Yeer Fmeer
mele kee eefleheeove efkeee ieee nwcees#emeeOeve meeceedeeb YeefejsJe iejeremeer~
DeLee&led cees#e kes meYeer meeOeveeW ceW Yeefe ner meyemes
ceneve nw~ veejo Yeefe met$e ceW Yeer meelJeefmceved hejcehesc ehee
kenkej ner Yeefe kee cenlJe oMee&ee ieee nw~ Yeefe
jmeeeve ceW eer ceOegmetove mejmJeleer peer ves Yeer kene nw
efke Oece&, DeLe&, keece, cees#e heg<eeLe& veneR nQ? lees heg<eeLe&
(18)
keee nw? Fme eMve kes Gej ceW GvneWves kene YeieJeeve kes
ejCeeW ceW DeefJejue Yeefe ner hejce heg<eeLe& nw? Yeefe
mJeeb jme nw~ peerJe keer leerve eesefve nQ- osJeeesefve, ceveg<e
eesefve Deewj eflee&ked eesefve~ YeieJeeve eerjece ner nceejs
hejceosJelee nQ~ ieesmJeeceer peer kenles nQlegce kenB Yejle keuebke en nce meye kenB GheosMe~
jece Yeieefle jme efmeef efnle Yee en mecee ieCesMe~~
ns Yejle! en jece yeveJeeme keer Ievee legcnejs
efueS keuebke Deewj nce meyekes efueS GheosMe nw~ keeeWefke
nce meeOeg neskej Yeer Ske eser meer kegefee veneR es[
mekeles~ eneB lees eerjece ves legcnejs efueS jepe es[e
Deewj legceves eerjece peer kes efueS~ eerjece Yeefe jme
efmeef kes efueS en mecee ieCesMe yeve ieee nw DeLee&led
efpeme ekeej ieCesMe peer mechetCe& efJeIveeW kees ve kej osles
nQ Gmeer ekeej en jeceyeveJeeme kee mecee eerjece
Yeefe kes jmelJe keer efmeef ceW Deeves Jeeues mechetCe& efJeIveeW
kees ve kejlee jnsiee~ eer iegosJe ves Deeies eJeeve ceW
kene efke Yeefe he=Leked jme nw~ ieesmJeeceer peer cenejepe
ves jmeeW keer oes esefCeeeB ceeveer nQ meeceeve jme, efJeMes<e
jme~ efJeMes<e jme ceW GvneWves Yeefejme, escejme Jelmeue
jme kees mJeerkeej efkeee nw~ ieesmJeeceer peer cenejepe
ceeveme peer ceW JeCe&ve kejles nQjeceeefjle pes megvele DeIeeneR~
jme efyeMes<e peevee efleve veeneR~~
eerceod YeeieJele peer kee eefleheee YeieJeled esce nw~
mJeeLe&ege cecelee esce ee heej nes mekelee nw hejvleg
YeieJeeve ceW efvemmJeeLe& esce nes lees Jen hejceesce ee
Yeefe nw~ ceeveme peer ceW kene Yeer ieee nwcece iegve eece veece jle iele cecelee ceo ceesn~
leekej megKe meesF peeveF hejevevo mevoesn~~
yepeebieveeDeeW keer YeieJeod Yeefe Yeer efvemmJeeLe& esce
mJehee nw~ Jes ieesheerieerle ceW eerke=<Ce mes kenleer nQ-
ees megpeele ejCeecyegnb mleves<eg

Yeerlee Mevew efee oOeerceefn keke&Mes<eg~
lesveeveerceefme le JeLeles ve efkebefmJeled
kethee&efoefYeYe&ceefle OeerYe&Jeleeeg<eeb ve~~
legcnejs ejCe keceue mes Yeer megkegceej nQ GvnW nce
Deheves ke"esj mleveeW hej Yeer [jles [jles yengle Oeerjs mes
jKeleer nQ efke keneR GvnW ees ve ueie peee~ Jeve ceW
YeceCe kejles mecee keee kebke[ helLej ueieves mes GveceW
heer[e veneR nesleer? nceW lees Fmekeer keuhevee cee$e mes ner
ekekej Dee jne nw~ ns Meecemegvoj! nceeje peerJeve
legcnejs efueS nw nce legcnejs efueS ner peer jner nQ~ Yee
efMejesceefCe nvegceeve peer Yeer eLece oMe&ve ceW eYeg eerjece
mes efJevee kejles ngS het jns nQkeef"ve Yetefce keesceue hej ieeceer~
keJeve nsleg efJeejng yeve mJeeceer~~
ce=ogue ceveesnj megvoj ieelee~
menle ogmen yeve Deelehe yeelee~~
nceejer mechetCe& ceceleeDeeW kes kesv
YeieJeejCeejefJevo nQ~ efpeme ekeej ess yeeueke mes
esce ceW nce keg veneR eenles Gmeer ekeej nce YeieJeeve
mes efvemmJeeLe& esce kejW~ eerceod YeeieJele keLee keer eee&
kees Deeies ye{eles ngS hetpeheeo peieodieg peer ves kene
efke Oece& kes leerve Yeso nQ eJe=efeue#eCe Oece&, efveJe=efeue#eCe
Oece& Deewj eheefeue#eCe Oece&~ Oece& YeeieJele peer keer
MejCe ceW Deeee~ mevleeW kes mebmcejCeeW keer leeefuekee ner
eerceod YeeieJele nw~ henuee mebmcejCe Megkeeeee& peer kee
YeieJeeve eerjece peer mes eejcYe neslee nwemeeceueb ve=hemeommeg eMeesOegveeefhe
ieeevleIeIvece=<eees efoefieYesvheced~
leb veekeheeue Jemegheeue efkejerpeg
heeoecyegpeb jIegheefleb MejCeb ehees~~
YeieJeeve Megkeeeee& peer jepee hejeref#ele kees YeieJeeve
eerjece keer eMeesieeLee JeCe&ve kejles ngS kenles nQ efke
YeieJeeve eerjece kee efvece&ue eMe mecemle heeheeW kees ve
kejves Jeeuee nw~ Jen Flevee efJemle=le nw efke efoiiepeeW kee
Meeceue Mejerj Yeer Gvekeer GppJeuelee mes eceke G"lee
nw Deepe Yeer ye[s ye[s ]$e+ef<e cenef<e& jepeeDeeW keer meYee ceW
Gmekee ieeve kejles nQ~ mJeie& kes osJelee Deewj he=LJeer kes
ve=heefle Deheves megvoj efkejereW (cegkegeW) mes YeieJeeve
eerjece kes ejCe keceueeW keer mesJee kejles jnles nQ~ ceQ
(Megkeeeee&) GvneR jIegJebMe efMejesceefCe YeieJeeve
eerjeceev keer MejCe enCe kejlee nt~B YeieJeeve Megkeeeee&
kes pevce keer eee& kejles ngS hetpeejCeeW ves yeleeee efke
Megkeeeee& ceelee efhebieuee kes ieYe& ces yeejn Je<e& jns~
Gvekes efhelee YeieJeeve JesoJeeme ves peye Gvemes yeenj
Deeves keer eeLe&vee keer lees GvneWves Mele& jKeer efke ceQ
YeieJeeve eerke=<Ce kes mece#e ner DeeTBiee~ YeieJeeve
eerke=<Ce eke ngS Megkeeeee& peer ieYe& mes yeenj Deees
Deewj oMe&ve kejkes legjvle Jeve kees eue he[s~
cenef<e& JesoJeeme peer ves eLece Jemevleefleuekee vo
ceW yengle megvoj JeCe&ve efkeee nw~ vewefce<eejCe ceW metle peer
keLee megveeles ngS kenles nQeb eepevlecevegheslecehesle ke=leb
wheeevees efJejn keelej DeepegneJe~
heg$esefle levceeleee lejJeesefYevesogmleb meJe&Yetleoeb cegefveceeveleesefmce~~
Deveghesleced - ceelee kee otOe heerves veneR iees,
Dehesleke=leb-efpevekes meejs ke=le meceehle nes iees nQ Ssmes
Megkeeeee& peer kes peeles ner ceelee kee eeCeevle nes ieee~
Jeeme peer Yeer Deye erhe ceW kegefee yeveekej jnves ueies
Dele wheeeve nes iees~ jepee ieesheerevo kee emebie megveeles
ngS hetpe iegosJe ves kene efke peye jepee ieesheerevo ves
mebveeme ceW peeves mes henues ceelee mes Dee%ee ceeBieer Deewj
(19)
kene efke Deye ceQ Deehekes $e+Ce mes Yeer cege ntB leye
ceelee ves kene efke cesjs $e+Ce mes cege leYeer nes mekeles nes
peye ietuej kes otOe mes meele leeueeye Yejes Deewj omeeW
veeKetveeW ceW 21-21 ueesns keer keerue egYeeDees~ ietuej
kes otOe mes Ske leeueeye Yeje ieee Deewj Ske veeKetve ceW
ueesns keer keerue egYeeF& lees efeuueeves ueies~ YeeJe en nw
efke Jeefe ceelee mes keYeer G$e+&Ce veneR nes mekelee~
efkevleg Megkeeeee& peer kenles nQ efke ceelee kee otOe heerTBiee
leYeer lees $e+Ce nesiee~ GheJeerle nesves kes efueS efhelee kes
heeme veneR iees, efJeeeOeeve nsleg ieg kes heeme veneR iees
Kesueves kes efueS efce$eeW kes heeme veneR iees Dele meyekes
$e+Ce mes cege neskej Jeve ceW eues iees~ cevegMelehee kes
lehe keer eee& kejles ngS hetpeejCeeW ves yeleeee efke Fmeer
heefJe$e Yetefce vewefce<e leerLe& ceW cevegMelehee ves 23 npeej
Je<e& leke lehe efkeee Lee~ leye GvnW
Ye=kegef efJeueeme peemeg peie nesF&~
jece yeece efoefMe meerlee meesF&~~
YeieJeeve eermeerleejece peer kes oMe&ve ngS~ YeieJeeve
kee DeJeleej Jewefoke Oece& keer j#ee kes efueS ner neslee nw~
Ske ner mJehe jece Deewj ke=<Ce oes heeW ceW eke
neslee nw~ Yee kes eefle YeieJeeve kee efkelevee esce nw Jes
Yee kes efueS efkemeer Yeer meercee leke pee mekeles nQ~ JesoeW
ceW kene ieee nw- YeefeJeMees efn het<e~ JeMe Oeeleg
keeefvle kes DeLe& ceW nesleer nw Deewj keeefvle ceeves Fe
DeLee&led Yee pewmeer Fe kejlee nw YeieJeeve mJeeb kees
Yee keer Fevegmeej {eue uesles nQ~ YeieJeeve keer lees
keesF& Fe ner veneR nesleer~ Jes lees- efvepe Fe efveefce&le
leveg nQ~ efvepe Fe ceW <eer lelheg<e meceeme nw~ efvepeeveeb
Fe DeLee&led Deheves YeeeW keer Fevegmeej Mejerj OeejCe
kejles nQ~ keLee kee cece& mecePeeles ngS hetpeheeo peieodieg
peer cenejepe ves kene efke nceeje Jeee mebmeej nw, ue#e
YeieJeeve nw Deewj Jebie YeieJelesce nw~ ieesmJeeceer peer
(20)
cenejepe ves kene Yeer nwmeye kej heue jIegheefle heo mesJee~
DeLee&led meYeer meeOeveeW kee heue YeieJeejCeeW ceW
esce nw~ esce ceeves cecelee~ megvojkeeC[ ceW JeCe&ve nwpeveveer peveke yevOeg megle oeje~
leve Oeve YeJeve mego heefjJeeje~~
meye kew cecelee leeie yeesjer~
cece heo ceveefnb yeeBefOe yeefj [esjer~~
cecelee ceeves en Iej cesje nw~ peyeefkence lees nceejs jeIeJe pet kes
jeIeJe pet nceejs nQ~
nceejer meejer ceceleeSB jece peer ceW ner efmece peeeW
leYeer nceeje peerJeve Oeve nesiee~ peneB YeieJeeve kee
eJesMe nesiee JeneB mecemle $e+ef efmeef mJeecesJe
DeepeeeWieer~ pee efJepee Deewj eejeW yeeuekeeW (meveke,
mevevove, meveeleve, mevelkegceej) kes emebie keer eee&
kejles ngS hetpe Deeeee&eer ves mecePeeee efke pee efJepee
kees mesJee kee Denbkeej nes ieee leYeer GvneWves eejeW mevle
yeeuekeeW kees eleeef[le efkeee Deewj YeieJeMe&ve mes jeskee
peye yeeuekeeW ves Meehe efoee lees pee efJepee ves meesee
efke megoMe&ve ee mes Fvekee Meehe ve kej oWies~ leye
leke Meehe mJeeb Mee OeejCe kejkes Dee ieee Deewj pee
efJepee keg ve kej mekes Deewj GvnW Meehe kes JeMeerYetle
neskej je#eme eesefve ceW peevee he[e~
heg<e (peerJeelcee) Deewj eke=efle kes mecyevOe ceW
iecYeerj eee& kejles ngS iegosJe ves mecePeeee efke heg<e
ves peye eke=efle kees osKee lees Jen ceesefnle nes ieee~ peye
Jen eke=efle kees es[siee leYeer cege nesiee~ peerJeelcee
eke=efle kees kewmes es[s? Fmekes Gej ceW Deeeee&ejCeeW
ves yeleeee efke eYeg keer Yeefe ner peerJe kees eke=efle
(ceeee) kes yevOeve mes cege keje mekeleer nw~ eerjece
kes ejCeeW ceW DeeBmet efiejles ner peerJe meyemes cege nes peelee
nw~ nceeje Mejerj ceefvoj yeves leYeer en mecYeJe nw~ eerceod

YeeieJele ceW kene Yeer ieee nweefppeees Jele&les veece legYeced
DeLee&led pees meowJe Deehekee veece Deehekes efueS
uesles jnles nQ Gvekeer Yeefe eMeme nw~ %eeve mes meeOeke
YeieJeeve kes efveke lees Dee peelee nw hej eesieceeee kee
DeeBeue Gmes {ke ueslee nw hejvleg eesieceeee kes DeeBeue
kees nekej pees Meefe YeieJeeve kees eke kej osleer nw
Gmeer kee veece Yeefe nw~
eerieerlee peer ceW kene Yeer ieee nwYekelee ceeceefYepeeveeefle eeJeeveeeefmce leJele~
eerceodYeeieJele ceW Yeefe kes leerve meeOeveeW kee JeCe&ve
nwkeLee eJeCe, mevleeW keer mebieefle Deewj veece pehe~
keLee eJeCe mes efvejvlej mevleeW kes melmebie mes leLee
efvejvlej eYeg kee veece pehe Yeefe kees ye{elee nw~ efvejvlej
melmebie mes kegmebie Yeer t peelee nw~ ieesmJeeceer peer cenejepe
ves eer efJeveeheef$ekee ceW JeCe&ve efkeee nw efkeYeJemeeiej kenB veeJe Meg mevleve kes ejve~
legueefmeoeme eeeme efyeveg efceueefnb jece ogKenjve~~
mevle megOeej kejles nQ YeieJeeve Gej kejles nQ~
efpeme ekeej meeJeve YeeoeW ceW Je<ee& nesleer nw Gmeer
ekeej jeceveece pehe mes Yeefehe Je<ee& nesleer nw~ Yeefe
kes eej Yeso nQ- DeefJejuee, escee, efveYe&je Deewj Deveheeefeveer~
peerJeve ceW ece efveece kee Glevee cenlJe veneR nw efpelevee
efvece&ue oe mes Yeefe kee nw~ veejo peer keer efoveeee&
kee JeCe&ve kejles ngS hetpeheeo iegosJe ves yeleeee efke
veejo peer eewyeerme efceve mes DeefOeke keneR veneR keles
Les~ Fmekee keejCe en Lee efke o#e peer kee GvnW Meehe
ueiee keeeWefke veejo peer ves o#e kes ome npeej heg$eeW kees
eJe=efe ceeie& mes nekej efveJe=efeceeie& ceW ueiee efoee Lee~
Lekeves hej veejo peer eej mLeeveeW ceW efJeeece kejles nQeeref e$eket, eerDeeesOee peer, eerJe=voeJeve Deewj eerejkee
peer~ YeieJeeve eermeerleejece peer Deewj eerjeOeeieesefJevo peer
keer Yeefe peerJe kes heeBeeW keesMeeW kees peuee osleer nw~
pewmee efke henues Yeer kene pee egkee nw efke peerJe heeBe
keesMeeW ceW yeBOe peelee nw- DeVecee keesMe, ceveescee keesMe,
eeCecee keesMe, efJe%eevecee (yegef) keesMe Deewj
Deevevocee keesMe~ peerJeelcee FvneR heeBe keesMeeW ceW Deevevo
ueslee jnlee nw~ heeBeeW keesMeeW kes ve nes peeves hej Yeefe
peerJeelcee kees heeBe Deevevo osleer nw- meoevevo, efeoevevo,
hejceevevo, yeeevevo Deewj esceevevo~ YeieJeeve kes Yepeve
ieevee Dee nw es ieerle YeieJeeve kes Yepeve kes meeOeve nQ
hejvleg mJej Yeer heeJeve nesvee eeefnS~ DeefJeee kes heeBe
eeeCeeW kees YeieJeeve Deheves Ssee& mes De%eeve kees, Oece&
mes leve kees, eMe mes ceesn kees eer mes ceneceesn kees %eeve
mes leeefcee kees Deewj Jewjeie mes DevOe leeefcee kees ve
kej osles nQ~ nceW kewmes helee eues efke nceces Yeefe Dee
jner nw? Fmekee yengle megvoj meceeOeeve yeleeles ngS
hejceejeOe hejcehetpe iegosJe ves kene efke peye YeieJeeve
kes mece#e owve efveJesove kejles ngS nceejs ves$eeW mes DeefJejue
DeegOeeje yenves ueies nceejs jeWies Ke[s nes peees leye
mecePees efke nceceW Yeefe kee Goe nes jne nw~ Jew<CeJe
peve cegefe veneR ceeBieles Jes lees kesJeue YeieJeeve kes eerejCeeW
ceW Yeefe eenles nQ~ Yeefe eehle kejves kes Gheee kee
JeCe&ve kejles ngS eerceod YeeieJele ceW YeieJeeve eerke=<Ce
mJeeb kenles nQve=osnceeeb
megueYeb
megogue&Yeb
hueJeb megkeuheb iegkeCe&Oeejced~
ceeevegketuesve
veYemJelessefjleb
hegceeved YeJeeefyOeb ve lejsled me Deelcene~~
en ceeveJe Mejerj mecemle MegYe heueeW keer eeefhle
kee cetue keejCe nw Deewj Delevle ogue&Ye nesves hej Yeer
(21)
YeieJelke=hee mes Deveeeeme megueYe nes peelee nw~ Fme

mebmeej meeiej mes heej peeves kes efueS en Ske meg{
veewkee nw~ MejCe enCe cee$e mes ner iegosJe Fmekes kesJe
yevekej heleJeej kee mebeeueve kejves ueieles nQ Deewj
mcejCe cee$e mes ner ceQ Devegketue Jeeeg kes he ceW Fmes
ue#e keer Deesj ye{eves ueielee ntB~ Fleveer megefJeOee nesves
hej Yeer pees ceeveJe Mejerj kes eje mebmeej meeiej kese heej
veneR neslee Jen lees Deheves neLeeW Deheveer Deelcee kee
nveve DeLee&led mJeeb kee DeOeheleve kej jne nw~
eerceodYeeieJele kes oMece mkevOe kees iegosJe ves
eerjeceeefjleceeveme kes megvojkeeC[ kes meceeve yeleeee~
Devle ceW eerceodYeeieJele kes Fme Mueeske mes hetpeejCeeW
ves keLee kees efJeeece efoeeleosJe jceb efejb veJeb veJeb
leosJe Meevcevemees ceneslmeJeced~
leosJe MeeskeeCe&Je Mees<eCeb ve=Ceeb
eogeceMueeske eMeesvegieereles~~
efpeve JeeveeW mes YeieJeeve kes hejceheefJe$e eMe kee
ieeve neslee nw Jener hejcejceCeere Deewj efekej nesles nQ~
Gve JeeveeW (keerle&ve Deeefo) mes Devevlekeeue leke ceve
kees hejceevevo keer DevegYetefle nesleer jnleer nw~ ceveg<eeW kee
meeje Meeske eens Jen meceg kes meceeve ienje Deewj
uecyee nes YeieJeeve kes keerle&ve Yepeve kes eYeeJe mes meoe
kes efueS metKe peelee nw~ Devle ceW hetpeejCeeW ves meej
he ceW efvecve Jeekee kens1. Deer yeeleW meyemes meerKees~
2. YeieJeeve kees emeVe kejves kee Gheee mevleeW kee
mebie nw~
3. YeieJeod Yeefe ner YeieJeeve kees eehle kejves kee
meeOeve nw~
4. YeieJeleeefhle ceW meneeke iegosJe ner nQ~
5. cejCe kees Meg kejves kes efueS YeieJeeve kee
mcejCe kejes~
(22)
jeceveecepeheleeb keglees Yeeced
jece veece Ske cenecev$e nw~ en DeeefOeYeewefleke,

DeeefOeowefJeke Deewj DeeOeeeflceke-Fve ef$eefJeOe leeheeW kee
Meceve kejlee nw~ peerJeve keer ieglej mecemee Deewj iecYeerj
efevlee mes cege kejves Jeeuee en Ske efevleeceefCe leLee
ceveesefYeueef<ele heue osves Jeeuee keuhele nw~
YeeefMejesceefCe eeo kees eeCeevleke eeleveeSB oer
pee jner LeeR~ Gvekee keesF& eYeeJe Yee eeo hej veneR
he[ jne Lee~ Fmemes eefkele owlejepe efnjCekeefMeheg mes
GvneWves kene Leejeceveecepeheleeb keglees Yeeb
meJe&leeheMecevewkeYes<epeced
~
heMe leele cece iee$emebefveOeew
heeJekeesefhe meefueueeeles ele~~
jece-veece peheves JeeueeW kees efkemeer mes Yee veneR
neslee~ jece-veece lees meYeer mevleeheeW kees eMeefcele kejves
Jeeuee DeceesIe Yes<epe nw~ osKeW efheleepeer! eeC[ Deefivekee
Yeer eYeeJe cesjs Mejerj ceW eerjece-veece keer ceefncee mes
Meerleue peue pewmee nes jne nw~
Yeejleere Jee*dcee ceW jece-veece kes yengle mes
ecelkeej JeefCe&le nQ~ iecYeerj efevleepeveke mecemeeDeeW
kee meceeOeeve jece-veece mes nes peelee nw~ Fmekes Deveske
GoenjCe nQ~ Fme emebie kes oes jeseke evle efvecveefueefKele
nQ(1) eerjece Deheves mewefvekeeW kes meeLe MeerIe uee
hej DeeeceCe kejvee eenles Les~ cenemeeiej heej kejves
Deeeee& [e@0 eerpeecevle peer efcee
keer peefue mecemee meeceves Leer~ emlej-KeC[eW mes meeiej

ceW hegue yeveeves keer eespevee yeveer; hej ieYeerj peuejeefMe
kees emlej-KeC[eW mes Yejvee mecYeJe veneR Lee~ eYeg
eerjece mJeeb yengle efeefvlele nesves keer ueeruee kej jns
Les~ Yeejepe nvegceeved kees Ske Gheee metPee- emlejKeC[eW hej jece-veece efueKekej GvnW meeiej ceW es[e
peee~ jece-veece keer ceefncee mes emlej-KeC[ meeiej
ceW lewjles jnWies~ Fme lejn Deemeeveer mes hegue yeve peeeiee~
Jewmes ner efkeee ieee~ jece-veece efueKe-efueKekej emlejKeC[ heWkes peeves ueies~ Jes meYeer peue kes Thej lewjves
ueies~ hegue kee efvecee&Ce Deemeeveer mes nesves ueiee~
eerjece kes ceve ceW Ske efJeeej Deeee- cesjs Yee
cesje veece efueKekej emlej-KeC[eW kees peue ceW heWkeles
nQ Deewj Jes lewjles ner jnles nQ, [tyeles veneR~ eefo ceQ mJeeb
jece-veece efueKekej FvnW peue ceW [euetB lees DeefleMeerIe
hegue leweej nes peee~ hej meeLe ner ceve ceW Ske mebosn
Yeer ngDee~ cesjs eje efueefKele jece-veece mes Deefle
emlej-KeC[ eefo peue ceW [tye iees lees ...? henues
ghekej Fmekeer hejer#ee kej uetB~ Jes efkemeer yeneves Ske
Pee[er keer Deesj eues~ Yeejepe nvegceeved kees efpe%eemee
ngF&- eYeg Dekesues keneB pee jns nQ? GvneWves DeefleueIeg
he OeejCekej eYeg kee DevegmejCe efkeee~ Pee[er kes
heeme peekej eerjece ves eejeW Deesj osKee~ Skeevle
mecePekej mJeefueefKele jece-veece Deefle emlej-KeC[
kees meeiej ceW heWkee~ en keee, Jen KeC[ lees peue ceW
[tye ieee! Jes hegve eejeW Deesj osKeves ueies efke efkemeer ves
osKee lees veneR! YeeleJej nvegceeved eke nes iees Deewj
yeesues- eYees! Ssmee nesvee lees meJe&Lee Gefele ner Lee~ pees
Yee jece-veece efueKekej emlej-KeC[ meeiej ceW
heWkesiee, Gmes lees lewjvee ner nw~ Gmes meeiej ceW lewsjvee ner
nw~ efkebleg Deehe efpemes Deheves neLeeW mes heWke oW, Gmes lees
[tyevee ner nw~ eYees! Ssmee lees nesvee ner Lee~ eYeg cegmkegjeves
ueies~
(2) otmejer Ievee uee keer nw~ eerjece meoueyeue uee hengBe iees~ Kej-ot<eCe Deewj yeeefue pewmes
ceneyeefueeeW kees ceejves Jeeues eerjece mes jeJeCe cevener-ceve meMeefle Lee~ meeebkeeue kee mecee Lee~ ceve
yenueeves kes efuees uesMe Ske heg<keefjCeer kes le hej
nue jne Lee~ Gmekes mewke[eW efnlew<eer mesJeke Deemeheeme Ietce jns Les~ GveceW mes keg mesJekeeW ves efveJesove
efkeee- cenejepe! jece DemeeOeejCe heg<e nQ~ helLejeW
(23)
hej Gvekee veece efueKekej yebojeW ves meeiej ceW heWkee,

meye-kes-meye lewjles ner jns Deewj hegue kee efvecee&Ce nes
ieee~ Jes meoue-yeue ueehegj hengBe Deees nQ~ keeeW ve
Gvemes meefvOe kej ueer peee? jeJeCe ves peesj mes Deneme
efkeee- Dejs, en keewve meer ye[er yeele nes ieeer? osKees,
ceQ Yeer helLej heeveer ceW heWkelee ntB~ Gmeves Ske helLej
kee ye[e gke[e G"eee~ Gme hej lepe&veer mes keg
efueKekej heeveer ceW heWke efoee~ Jen gke[e Yeer heeveer ceW
lewjves ueiee~ osKeles ner, meYeer- cenejepe keer pee nes!
uesMe keer pee nes!!- kes veejs ueieeves ueies~ velecemleke
jeJeCe cevomJej ceW yeesuee- heWkeves kes henues ceQves Yeer
jece-veece efueKekej ceve-ner-ceve ceW kene Lee-osKevee
jece, Deheves veece keer eeflee jKevee~ jeJeCe efeefvlele
nes cenue keer Deesj eue he[e~ mhele jece-veece keer
ceefncee Dehejcheej nw~ pees Fme veece kee pehe kejs, efhej
Yeuee Gmes Yee kewmee?
yeeBnve ceW Yej uetiB eer ............

(vewefce<e leerLe& ceW DeeMeg jevee)
yeeBnve ceW Yej uetBieer kevnwee leesns peeves ve otBieer~

pees
cesjs ceesnve legce jepee
yeveesies
ceQ Yeer jeveer yevetBieer kevnwee leesns peeves ve otBieer~
pees cesjs ceesnve legce mJeeceer
yeveesies~
ceQ Yeer mJeeefceveer yevetBieer kevnwee leesns peeves ve ottBieer~
pees cessjs ceesnve legce "ekegj
yeveesies
ceQ Yeer "kegjeveer yevetBieer kevnwee leesns peeves ve otBieer~
jeceYe
Deeeejpe
kes
efceleJee
heue heue yeme ceW keBieer kevnwee leesns peeves ve otBieer~
yeeBnve ceW Yej uetBieer kevnwee leesns peeves ve otBieer~~
emlegefle-eerceleer ceeOeJeer DeeJeeue
(24)
DeeOeeeflceke Deewj meebmke=efleke leerLe&-eeref e$eketOeece
efe$eket Ske DeeOeeeflceke Deewj meebmke=efleke leerLe&

nw~ en Jen heeJeve Oeje nw peneB me=ef kes hetJe& efJeOeelee ves
e%e Devegeve efkeee Lee~ Fmekes Devevlej eneB kee mJeeceer,
efMeJe kees ceeiepesv mJeeceer veece eoeve kej yeveeee
Lee~ yeee, efJe<Ceg Deewj Mebkej ves efe$eket ceW oee$ese,
evcee Deewj ogJee&mee kes he ceW DeJeleej efueee Lee~
ener Jen heefJe$e Yetefce nw peneB veejo o#e kes Meehe mes
cegefe heees Les~ Yeejleere mebmke=efle kes Fmeer hegCe #es$e ceW
jece ves meerlee Deewj ue#ceCe kes meeLe JeveJeeme kes yeejn
Je<e& efyeleees~ heewjeefCeke, meeefnefleke mLeue efe$eket
jeveeOeceea ceveeref<eeeW-cenef<e&eeW keer me=peve-Yetefce nw~
leeie, Jewjeie Deewj hejce Meeefvle kee en efmeheer"
keeceveeDeeW keer hetefle& kejves Jeeuee keeceo keuhele nw~
jece kee peerJeve ceW Deevee ner efe$eket keer ee$ee nw~
ener Ske Ssmee leerLe& nw, peneB kes efMeueeKeC[eW hej jece,
meerlee, ue#ceCe Deewj Yejle kes heeoefevn DeYeer Yeer nQ~
efe$eket kes efyevee jece keer Deewj jece kes efyevee
efe$eket keer keLee hetCe& veneR nesleer~ efe$eket kee leelhee&
nw efke efe$eeW kee heJe&le~ efe$eket kee cenlJe Jeeuceerefke
jeceeeCe, jeceeefjleceeveme Deewj Deve hegjeCeeW ceW JeefCe&le
nw~ efe$eket eeeervekeeue mes leheesYetecf e kes he ceW eefleefle
nw~ heeefmJeveer veoer kes efkeveejs meerleehegj veeceke #es$e ner
efe$eket veece mes efJeKeele nw~ en #es$e efJeje Deewj
megjce nw~ efe$eket kes eleske leerLe& otj-otj leke efyeKejs
nQ~ efe$eket kee cee$e jeceIee yeeBoe efpeues ceW Deewj Mes<e
mLeue ceOe eosMe kes melevee efpeues ceW nQ~ jeceIee
heeefmJeveer veoer kes yeeeW efkeveejs efmLele nw~ eneR yeee
[e@0 njemeeo otyes
eje mecheeefole e%e keer Jesefokee Yeer nw~ Fmeer Iee hej
ieesmJeeceer leguemeeroeme peer kees jece kes oMe&ve ngS Les~
heeefmJeveer kes hekekes IeeeW ceW jece Iee, kewueeme Iee,
Oe=leleguhee Iee Deewj jeIeJe Iee kee mLeeve cenlJehetCe&
nw~
keeceoefieefj efe$eket kee Deueewefkeke oMe&veere mLeue
nw~ Fmekee otmeje veece keeceleeveeLe eefme nw~ keeceoefieefj
oMe&ve Deewj heefjecee mes YeeeW kes mecemle ceveesjLe hetCe&
nes peeles nQ~ heefjecee ceeie& keer hetjer otjer heeBe efkeueesceerj
nw~ en ieesueekeej hene[er YeieJeeve kee mJehe ceeveer
peeleer nw~ Fmekes Thej keesF& e{lee veneR~ YeieJeeve eerjece
ves eneB efveJeeme efkeee Lee~ heefjecee ceeie& ceW eLece
heefJe$e mLeue cegKeejefJevo Delevle heeJeve nw~ Fmekes
Deefleefje nvegceeve peer mee#eer ieesheeue, ue#ceerveejeeCe,
eerjecepeer Deewj leguemeeroeme kes mLeeve, kewkesF& Deewj Yejle
peer kes ceefvoj, ejCe heeogkee Deewj eerue#ceCe ceefvoj
GuuesKeveere nw~ ejCe heeogkee mLeeve eebieCe ceW eerjece
Yejle efceueves kes mecee helLej hej GYej DeeS ejCeefevn
oMe&veere nQ~ keeceoefieefj kes cegKeejefJevo mLeue hej ner
YeieJeeve keeceleeveeLe (efMeJepeer) Deewj jece, meerleeue#ceCe kee efJeen mLeeefhele nw~ eneR mes heefjecee DeejcYe
keer peeleer nw Deewj eneR hetCe& Yeer nesleer nw~
keeceoefieefj kes heee& ceW ue#ceCe hene[er nw, Fme
hej ue#ceCe peer kee ceefvoj nw~ Ssmeer DeemLee nw efke en
mLeeve ue#ceCe kees Delevle efee Lee~ Jes jeef$e ceW eneR
yew"kej JeveJeemekeeue ceW henje osles Les~ heefjecee ceeie&
efmLele Yejle efceueehe kes efJe<ee ceW DeeKeeve efceuelee nw
efke eneR hej YeieJeeve eerjece Deewj Yejle kee efceueve
ngDee Lee~ meerleehegj mes hetjke mebke<e&Ce heJe&leceeuee hej
nvegceeve Oeeje veeceke heefJe$e mLeue nw~ eneR keesef leerLe&
efmLele nw~ JeneB mes Thej Deeves hej yeeBkes efme, hechee
mejesJej, mejmJeleer veoer (Pejvee), eceleerLe&, efmeeece,
ie=Oeeece (peeeg-leheesYetefce) nw~ nvegceeveOeeje ye[er
TBeer e{eF& nw~ eneB heJe&leKeC[ mes efvekeueer peue keer
efvece&ue Oeeje nvegceeve peer kee DeefYe<eske kejleer jnleer
nw~ en kegC[ ceW efiejkej hegve Yetefceiele nes peeleer nw~
nvegceeve Oeeje mes Thej keer Deesj meew meeref{eeW kes eueves
hej meerlee jmeesF& nw~ Fmeer cevoeefkeveer kes heeJeve hegefueve
hej DeJeefmLele nw eerleguemeerheer", DeeceesoJeve~ eneB
eeref e$eket efyenejer efyeneefjCeer pet kes eereJf een efJejepeceeve
nQ~ keeBe ceefvoj kes veece mes eefme en heeJeve heefjmej
efJee kes efJeue#eCe efJeYetefleheeo eerleguemeerheer"eOeerej
peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer
cenejepe eje mLeeefhele nw~ Yee efMejeceefCe eernvegceeve
peer, YeieJeeved Deeejeceevevoeeee&, cenef<e& Jeeuceerefke
SJeb ieesmJeeceer leguemeeroeme peer cenejepe kes eerefJeen Yeer
eneB YeJelee kes meeLe efJejepeceeve nQ eneR
eerjeceeefjleceeveme kee Ssmee ceefvoj nw peneB mechetCe&
eerceeveme peer oerJeejeW hej GlkeerCe& nQ~ veJe YeJe en
ceefvoj efe$eket kee ecegKe oMe&veere mLeue nw~
eneR hej G0 e0 kes YetYeeie ceW peieodieg
jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee efmLele nw~ Fmekes
peerJevehee&vle kegueeefOeheefle SJeb mebmLeeheke mJeeceer
jeceYeeeee& peer cenejepe ner nQ~ efJekeueebie mesJee kes
efueS leLee Gvekee meJee&erCe efJekeeme kejves Jeeuee Deewj
efveMeguke mesJee kejves Jeeuee en efJee kee eLece Deewj
Devet"e efJeeefJeeeuee nw~ eneB ueieYeie Ske npeej
(25)
efJekeueebie je^ keer cegKeOeeje ceW jnles nQ~ Deeies

peevekeerkegC[ nw~ heeefmJeveer veoer le hej eerpeevekeer
peer mveeve kejleer LeeR~ eneB mheefke helLejeW hej Deveske
ejCe efevn Debefkele nQ~ peevekeerkegC[ mes keg Deeies
heeefmJeveer le hej mheefke efMeuee efmLele nw~ eneR Fv
kes heg$e peevle ves keewS kee he OeejCe kejkes meerlee peer
kes ejCeeW ceW eeWe ceejer Leer~ eneB veoer kes yeeSB le hej
esle helLej kes oes efJeMeeueKeC[ nQ~ ye[er efMeuee hej
ejCeefevn Debefkele nQ~ Fmeer hej jece, meerlee yew"s ngS
Les~ jece ves meerlee kees heg<henej henveeee Lee~ megjce
Me oemheMeea Deewj veeveeefYejece nw~ eeke=efleke e
Devet"er nw~ ceefvoj ceW jece-meerlee Deewj ue#ceCe kee
Deveghece eerefJeen nw~
Devemetee Deeece efe$eket mes 14 efkeueesceerj
oef#eCe efmLele nw~ en mheefke efMeuee mes Dee" efkeueesceerj
otj nw~ cenef<e& Deef$e Deewj Devemetee keer leheesYetefce ener
nw~ Deef$e $e+ef<e keer heeme yegPeeves kes efueS Devemetee ves
Deheves lehe mes heeefmJeveer kees eie efkeee Lee~ Fme
heeefmJeveer kees ner mLeeveere peveceeveme cevoeefkeveer veece
mes peevelee nw~ Devemetee Deeece kes meccegKe heeefmJeveer
keer heleueer Oeeje heJe&le mes Glejleer efoKeeF& osleer nw~
ceefvoj kes heers Gelee ceW heJe&le megMeesefYele nw~ heeefmJeveer
kee mveeve Deewj Devemetee ceefvoj kee oMe&ve ceenelceege
nw~ eneB Deef$e, Devemetee, oee$ese, ogJee&mee, evcegefve
keer eefleceeSB osJeeueeeW ceW eefleefle nQ~ Ieves Jeve #es$e kes
ceOe en mLeue Deefleere meewvoe& mecheVe nw~
ieghle ieesoeJejer Devemetee Deeece mes ueieYeie 10
efkeueesceerj otj efmLele nw~ en efvece&ue eeke=efleke peue
eesleeW mes DeehueeefJele Ske efJeMeeue ieghee nw~ Fme ieghee
ceW 15 ceerj Yeerlej meerleekegC[ nw~ ieesoeJejer ieghle he
ceW Fmeer ieghee ceW Pejves kes he ceW jece meerlee kes oMe&veeLe&
eke ngF& Leer, Ssmeer peveegefle efceueleer nw~
(26)
ieghle ieesoeJejer kee peue kegC[ ceW Deekej efiejlee

nw~ Fmekes yeeo Yetefce ceW mecee peelee nw~ Devoj DeBOesje
nesves kes keejCe JeneB oerhe kes meeLe peevee neslee nw~ ieghee
mes Deeleer peueOeeje yeenj kes oes kegC[eW ceW efiejkej
ueghle nes peeves kes keejCe ner Fmekee veece ieghle ieesoeJejer
he[ ieee~ FmeerefueS lees efe$eket oMe&ve cee$e kejves mes
cebieue keer Je=ef nesleer nwcenef<e& mesefJele hegCe heJe&le MegYeoMe&ve~~
eeJelee efe$eketme vej e=bieeCeJes#eles~
keueeCeeefve meceeOees ve heehes kegles ceve~~
efe$eket kee Ske heeJeve leerLe& nw Yejlekethe~ en
Ssefleneefmeke kethe me[ke ceeie& mes keg otjer hej nw~ Deef$e
$e+ef<e kes kenves hej jece jepeeefYe<eske kes efueS Yejle
peer eje ueees iees meejs leerLeeX kee peue Fmeer kethe ceW
[euee ieee Lee~ en kethe meJe&leerLe&mJehe nw~ $e+ef<e
Deef$e ves Fmes Deveeefo efmemLeue kene nw leele Deveeefo
efme Leue Snt~ ueeshesG keeueefJeefole veefn kesnt~~ eneB
eermeerleejece kes oes he=Leked osJeeuee Delevle YeJe nQ~
Yejlekethe mes efe$eket ueewves ceW Ske efMeueeKeC[ efceuelee
nw efpeme hej oes eeefCeeeW kes efJeeece kejves kee efevn nw~
oesveeW kes ceOe ceW Oeveg<e kee efe Yeer nw~ Ssmee kene
peelee nw efke ceee&oeheg<eesece jece ves peevekeer peer kes
meeLe Fme efMeuee hej efJeeece efkeee Lee~ ceOe ceW heeLe&kee
kes efueS Oeveg<e jKee Lee~ Fme efMeueeKeC[ kee veece

jeceMeee nw~
nvegceeve Oeeje kes heeme efmeeece mes keg otjer hej
ceefCekeefCe&kee leerLe& efmLele nw~ Fmekes ceOe ev, mete&,
Jeeeg, Deefive Deewj JeCe hebe osJeleeDeeW kee efveJeeme
nesves kes keejCe Fmes hebeleerLe& kene peelee nw~ eneR mes
keg otjer hej yeeheo leerLe& Yeer nw~ ieghle ieesoeJejer kes
heeme cejhee eeeervekeeue ceW ceeC[Je $e+ef<e kee Deeece
Lee~ eeke=efleke e oemheMeea nw~ hene[er hej eer
yeeueepeer kee YeJe osJeeuee nw~ keF& Pejves nQ~ veeres
heeheceeseve mejesJej efJeeceeve nw~ yeeBkesefme eeke=efleke
kevoje eneB meewvoe& mes heefjhetCe& nw~ eeve kes veeres
efveefce&le ke#e Oejeleue mes Ske meew heer Ge nw~ Thej
mes efvece&ue peue kee Pejvee Gejer Yeeie kees venueelee
ngDee heJe&le kes ke#e ceW efJeueerve neslee nw~ ieCesMeyeeie
hesMeJee vejsMeeW keer keerefle& kee mee#eer nw~ FmeceW <ekeesCeer
hebe cebefoj nw~
eYeg eerjece peevekeer mes kenles nQ efe$eket jceCeerke
mLeue nwoMe&veb efe$eketme cevoeefkeveee MeesYeles~
DeefOekeb hegjJeemeee ceves leJe e oMe&veeled~~
efe$eket heeJeve leerLe& nw~ en me=ef keer heeJeve
Oeje nwDeefLe&veeceLe&oeleejb hejceeLe ekeeMekeced~
keeefceveeb keeceoeleejb cegcet#egCeeb e cees#eoced~~
ceeleo&C[e ceeb eeC[efJeefOeefYee&dee cegngYeea<ee

letCe Yelme&e Oe<e&emJeheoees ke=lJee leues heer[e~
keeceb lee[e heeefCeke_pekejpewcee& osefn ces Yeespeveb
mJemceeled efkevleg heoejefJevoegieueelheg$eb ve otjb keg~~
cenekeefJe mJeeceer jeceYeeeee& ke=le eerYeeie&JejeIeJeereced 14/11
(27)
vecees jeIeJeee
Oece&eeJeleea cenecenesheeOeee keefJekeguejlve eeref e$eketleguemeerheer"eOeerej peieodieg jeceevevoeeee&

mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe keer meceee& ceW
<eefhetelf e& DeefYevevoveevLe
efovee.......................................
ceeveJej,
JesefoleJe nw efke Jele&ceeve efnvog meceepe kes Meer<e&mLe ceeie&oMe&ke, Yeejleere
[e@0 kegceejer ieerlee osJeer efceee
Jee*dcee kes et[evleceveer<eer Deueewefkeke eefleYee leLee mce=efle kes De#ee YeC[ej SJeb
(hetpee yegDee peer) peieodieg jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee efe$eket (G0e0) kes peerJeve
hejeceMe& ceC[ue
hee&vle kegueeefOeheefle hetpeheeo peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer
cenejepe kee Deeieeceer 14 peveJejer 2010 kees <eefhetefle& meceejesn yengle YeJelee kes
osJeef<e& [e@0 keueeveeLe Meeeer
meeLe
efe$eket ceW ceveeee peeesiee~ Fme MegYe DeJemej hej eerjeIeJe heefjJeej ves
DeefYejepe [e@0 jepesv efcee
Deheves hejceejeOe hetpeheeo peieodieg peer keer meceee& ceW <eefhetefle& veeceke
DeefYevevove evLe ekeeefMele kejves kee efveCe&e efueee nw~
[e@0 eerOej Jeeefme
nceejs hetCe& meb%eeve kes Devegmeej Deehekee hetpeheeo peieodieg peer kes JeefelJe
[e@0 Jescheef keggcye Meeeer
SJeb ke=eflelJe mes yengle ienje mecyevOe nw~ eerieerlee peer ceW kens ieS celhej keesef
DeOe#e
kes es Deeeee&eer Devet"er efJekeueebie mesJee, GjCeere je^Yeefe, Jevoveeree cenekeefJelJe
eer jepesv ieeseue cebieueoerhe Meefe, jecekeLee SJeb ke=<CekeLee Deeefo keer Deefleere emlegefle Deot<e Jewog<e
SJeb Deueewefkeke MeeeereMesceg<eer SJeb meveeleveOece&he keuheJe=#e kes eefle DeieeOe
GheeOe#e
escecetefle& eeresceYet<eCe peer cenejepe efvee kes keejCe YeieJeodYeeeW efJeheefeleeW SJeb je^heg<eeW eje efvejvlej mechetefpele nQ~
Deehemes efJevece eeLe&vee nw efke Ssmes efJeeefJeue#eCe JeefelJe kes efJe<ee ceW
eerMes<eOej Megkeue
Dehevee uesKe/keefJelee/mebmcejCe DeLeJee Gvekee keesF& heeses Deeefo Deve Gheeesieer
eermegMeerue DeeJeeue keerle&efveee meeceeer MeerIeeefleMeerIe efvecveefueefKele heleeW ceW mes efkemeer Ske heles hej esef<ele kejves keer
eerjepesv emeeo ieghlee
DeJeMe ke=hee kejW~ %eeleJe nw efke 15 veJecyej 2009 leke Deehekeer esef<ele
meeceeer nceW DeJeMe eehle nes peeS~ hetCe& efJeeeme nw efke Deehe nceejer eeLe&vee hej
cenecev$eer
DeJeMe Oeeve oWies~
[e0 ef$eYegJeveveeLe Megkeue
[e@0 ef$eYegJeveveeLe Megkeue
[e@0 megjsv Mecee& megMeerue
mencev$eer
56 DeMeeskeveiej, DeOeejleeue,
Meeeleced, [er-255 ieesefJevohegjced
eerDejefJevo kegceej ieie&
peyeuehegj (ce0e0)
kees<eeOe#e
ieeefpeeeyeeo (G0e0)
efheve- 482004
eer meJexMe kegceej ieie&
Gejehes#eer
<eefhetefle& DeefYevevove evLe meefceefle
mebeespeke
[e@0 megjsv Mecee& megMeerue
DeOe#e
cenecev$eer
mebeespeke
mebj#eke
menmebeespeke
[e@0 eerceleer Jevovee eerJeemleJe
09871191984
09425044685
09868932755
mebueiveke- hetpeheeo peieodieg peer kee Delevle mebef#ehle peerJeve heefjee~
(28)
hej GheosMe kegMeue yenglesjs
Deepe Jele&ceeve heefjes#e ceW, meceepe ceW

DeefOekeebMele JeefeeeW keer mJeYeeefJeke Je=efe, JeefelJe
keer Dehes#ee JeeJe hej DeefOeke nesleer nw, mJe keer
Dehes#ee hej (iegCe-oes<e efebleve hej) nesleer nw~ Deepe
eleske Jeefe GheosMeke yeveves keer Deefveebef$ele efoMeenerve
oew[ ceW Meeefceue nes jne nw~ Ssmes ueesie, efpevneWves keoeefhe
GheosMe keer efJe<eeJemleg kes efJe<ee ceW ve efebbleve ner
efkeee nw Deewj ve keoeefhe mJepeerJeve ceW mLeeve ner efoee
nw Jes ner ueesie meeceves Jeeues kees Gvcege keC" mes GheosMe
kejles vepej Dee jns nQ~ efpevekee ve keesF& Meee mJeeOeee
nw, ve mJeceewefueke efebleve Jes ner DeefOekeeBMele Jele&ceeve
ceW GheosMeke keer Yetefcekee efveYee jns nQ~
Jeekedmebece DeleeJeMeke nw etbefke JeeJe
JeefelJe kee DeeFvee (ohe&Ce) neslee nw, pewmee nceeje
JeefelJe nesiee Jewmee ner JeeJe Yeer nesvee eeefnS~
keeeWefke Deehekeer JeeCeer mes Geeefjle $egefhetCe& Meyo
Yeer, otmejs Jeefe kes oe kees yesOe mekelee nw, DeleSJe
eerceieJeerlee ceW YeieJeeved eerke=<Ce nceW yeesuevee
efmeKeeles nQDevegsiekejb Jeekeeb meleb efeeefnleb e eled~
mJeeOeeeeYemeveb ewJe Jee*dceeb lehe Geles~~
ieerlee (17-15)
DeLee&led pees efkemeer keer Gsie ve kejves Jeeuee efee,
efnlekeejke SJeb eLeeLe& Jeekee nw JeneR otmejeW kes mece#e
yeesueves eesie nw cevemee, Jeeee, kece&Cee Ske efJe<ee kee
mJeefCe&ce Deeeece yevekej jn ieee nw~ YeieJeeve eerjece
peer kes efuees cenef<e& Jeeuceerefke peer ves pees efueKee nw Jen
jecees efvee&efYeYee<eles
DeLee&le eerjece peer oes ekeej keer JeeCeer veneR yeesueles
Jes pees efevleve kejles nQ Jener JeeCeer mes cegKej neslee nw
meeOJeer efJeesejer osJeer (ceeveme ceeOegjer)

eerjeceke=heeOeece-nefjej
Deewj pees JeeCeer mes Geeefjle neslee nw Jener Mejerj eje

kece& kee he ues ueslee nw~ ener JeeCeer kee meJeexece
heefuele he nw Deewj es De#ejMe mele ngDee eerjece
peer kes JeefelJe ceW~
cenelcee SJeb ogjelcee keer heefneeve kee meJe&es
mJehe Yeer ener nw efkecevemeskeb Jeemeskeb kece&Ceskeb cenelceveeced~
cevemeveod Jeemeveled kece&Ceveod ogjelceveeced~~
DeLee&led ceve mes JeeCeer leke Deeles Deefle efevleve
kee efJe<ee Deewj JeCe& yeoue peeeW leLee JeeCeer mes JeJenej
yeoue peees ener ogjelcee kes ue#eCe nQ~ leLee cevemee,
Jeeee, kece&Cee Ske nes Jener cenelcee kenueelee nw~
meJe&Lee kekeejke Je=efe ener nw efke Deepe kes
GheosMeke meceepe kees GheosMe mJehe pees yeeB jns nQ
Gmes Jes Deheves ner peerJeve ceW veneR peer hee jns nQ~ Ssmee
%eeve "erke Jewmee ner nw pewmes efke jsefiemleeveer GB keer
heer" hej eerveer kes yeesjs ueos neW Deewj JeneR TBe ke[Jeer
veerce keer heefeeeB eyee jne nes Gvekee %eeve ner Gvekes
efuees Yeej yeve ieee nw~ Jes Gme %eeve kes Deevevoheer
efce"eme kee Deevebo veneR ues hee jns nQ yeefuke efJe<ee
Yece heer veerce keer ke[Jeer heefeeeB Keekej ner emeVe
nes jns nQ Fmemes peeoe kekeejke otmeje keee nes mekelee
nw~
otmejeW kees GheosMe kejles mecee lees efveje cet{ Yeer
cene yegefceeve yeve peelee nw efkebleg peye Gmeer GheosMe kes
heeueve kee mecee Deelee nw lees efhej mecemle efMe<leeSB
Yetueves ueielee nw eLeehejesheosMeJesueeeeb efMee meJex YeJeefvle efn~
efJemcejvleern efMelJeb mJekeeex mecegheefmLeles~~
GheosMe veneR DeeejCe Deleble DeeJeMeke nw peye
leke efhelee DeeejCeJeeve veneR nw leye leke heg$e kees GheosMe
kejves kee DeefOekeejer veneR nw meveeleve MeeeeW ceW lees
Deeeee& DeLeJee ieg peye efMe<e keer efJeeeOeeve kes
heeeled Gmekees Deefvlece GheosMe osles nQ leess ener kenles nQ
Jelmeeeefve
Demceekeb
megeefjleeefve,
leeefve lJeee mesJeeefve, vees FlejeefCe~
DeLee&led nceejs eefj$e ceW pees legcnW Dee ueiee nes
legce Gmeer kees Deheves peerJeve ceW ueevee Deve yeeleeW kees
veneR efkelevee GeeoMe& emlegle efkeee nw meveeleveer
DeeeeeeX ves~ efkebleg efkeleves Keso kes meeLe kenvee he[lee
nw efke Gme GeeoMe& kees Jele&ceeve kes efJekeefmele kens
peeves Jeeues Jeefe, heefjJeej, meceepe Deewj je^ ves Yeguee
efoee nw~ Jele&ceeve ceW lees pees cegKe kes meeceves ceer"e SJeb
(29)
megvoj (efceLee eMebmee SJeb eeheuetmeer Yeje) yeesues Jener

meJee&efOeke Dee Deewj efnlew<eer mecePee peelee nw~ JeemleJe
ceW melelee en nw efke eefo GheosMe keer DeeJeMekelee nw
lees meJe&eLece Deehekes ceve Deewj peerJeve kees ner meJee&efOeke
DeeJeMekelee nw~ peye leke Deehekeer ceeveefmekelee otmejeW
keer $egef {Bt{ves keer nesleer nw leye leke Deehe Deheves
Devoj oes<e veneR osKe heeles eefo Deehekee efevleve cee$e
ener nw efke nce lees hetCe&hesCe megOejs ngS nQ kesJeue
megOejvee nw lees meeceves Jeeues kees lees efveefelehesCe Deehe
Yeer Gmeer esCeer ceW Deeles nQ pees efke mevle eeet[eceefCe
keefJeJej ieesmJeeceer eerleguemeeroeme peer ves
eerjeceeefjleceeveme ceW efueKeer nw efkehej GheosMe kegMeue yeng lesjs~
pes Deeejefnb les vej ve Ievesjs~~
efovee
4 veJecyej 2009 mes
veJecyej 2009 mes

veJecyej 2009 leke
25 veJecyej 2009 mes
17
24
17
25
efomecyej 2009 mes

efomecyej 2009 leke
efJe<ee
eerjecekeLee
108
eerceod YeieJeod ieerlee mehleen

eerjecekeLee

ovojewDee [ekej nvegceeve cebefoj
efpeuee efYeC[ (ce0e0)
Deeeespeke- cenvle eerjeceoemepeer cenejepe

eerjece peer cebefoj, ieesC[ue (iegpejele)
cenvle eernefjejCe oeme peer cenejepe
eer ieerlee %eeve cebefoj jepekees (iegpejele)
eerieerlee %eeve cebefoj ^m
SJeb peeveeLe neefmheue
Dee^ce ueeF&ve efkebimeJes kewche efouueer-9
heg<eeLeea nefj cebefoj efvecee&Ce meefceefle efouueer~
ke=heee efkemeer Yeer keee&ece ceW peeves mes hetJe& hejcehetpee yegDee peer mes mecheke& DeJeMe kejkes peeeW~
keee&ece ceW heefjJele&ve Yeer nes mekelee nw~
(30)
Meno mJeemLe kee Decetue Kepeevee nw
meved 1966-67 kes oewjeve hejce ieesYee cenelcee

jeceev Jeerj cenejepe ves uecyee DeveMeve efkeee Lee~
ceQves osKee efke cenerveeW leke efvejenej jnves kes yeeJepeto
Jeerj peer cenejepe DeefOeke efveye&ue veneR ngS~ peyeefke
Fmeer oewjeve Ske meeOeg DeveMeve kes hevnJeW efove Deheveer
peerJeve ueeruee meceehle kej egkes Les~
Fme mebbyebOe ceW hetves hej eerJeerj peer ves yeleeee DeeegJexefoke evLeeW ceW efpeme ceOeg kees Dece=le keer meb%ee
oer ieeer nw, Gmeer ceOeg keer ke=hee mes ceQ Flevee uecyee
DeveMeve kej mekee ntB~ ceQ DeveMeve keeue ceW Deew<eefOe
kes he ceW eefleefove Ske eBke (ueieYeie 60 eece)
Meno kee mesJeve kejlee jne~
Jeerj peer kes Fme Meno-eeesie mes ceQ Delevle
eYeeefJele ngDee Deewj Meno ceW keewve meer Meefe efheer nw,
Fmekee DevJes<eCe kejves ueiee leLee pees %eele nes mekee
Jen eneB emlegle efkeee pee jne nwDeenej-efJeMes<e%e ves eerveer kees mJeemLe kes efueS
Devegheeesieer leLee neefvekeejke yeleeee nw Deewj eerveer kes
mLeeve hej ieg[ ee Meno Keeves keer meueen oer nw~ Dele
peneB leke mebYeJe nes eerveer kes mLeeve hej Meno kee ner
mesJeve kejvee eeefnS~
Meno ceW hees<eke lelJe leLee iegCe-Meno MeefeJe&ke,
mJeemLeeo Deewj Deew<eOeere iegCeeW mes ege eke=efeeoe
KeeeheoeLe& leLee e@efveke nw~ Fmekes mesJeve mes peneB nceW
Meefe eehle nesleer nw, JeneR nceeje jesieeW mes yeeeJe Yeer
neslee nw~ Mejerj kees MeefeMeeueer leLee efvejesie yeveees
jKeves kes efueS efpeve lelJeeW kee nesvee hejce DeeJeMeke
nw, Jes meYeer eee Meno ceW efJeeceeve nQ~ FmeceW ueieYeie
40 eefleMele iuetkeespe, 38 eefleMele ekeespe, 2 mes 5
eefleMele megeespe, ceeueespe, [skemeef^vme, ieeWo, ceesce
leLee keueesjesefheue neslee nw~ Fmekes Deefleefje FmeceW
eeserve, Sefme[dme SvpeeFcme, ueewn, kewueefMeece,
ceQiveerefMeece, ceQieveerpe, meuhej, kee@hej, keueesjerve Deewj
heemheesjme Deeefo eewon eekeej kes Keefvepe ueJeCe
eer nefjveejeeCe cenejepe
heees peeles nQ~ efJeeefceve ceW S, meer leLe yeer1, yeer2, yeer6
SJeb yeer12 Yeer Meno ceW heees peeles nQ~ 100 eece Meno
mes 360 kewueesjer Meefe eehle nesleer nw, peyeefke 100
eece osmeer Ieer mes 300 kewueesjer Meefe eehle nesleer nw~
cetue ceW Yeer osMeer Ieer keer Dehes#ee Meno memlee efyekelee
nw~
Meno heeeve efeee kees mJemLe yeveelee nw~ Meejerefjke
leLee ceeveefmeke Meefe ye{elee nw~ oe kees Meefe eoeve
kejlee nw, LekeeJe otj kejlee nw Deewj ceveg<e kees mJemLe
SJeb oerIe&peerJeer yeveelee nw~ Meno kee cegKe iegCe en nw
efke hes ceW hengBeles ner heekej lelkeeue Meefe eoeve
kejlee nw~
mesJeve efJeefOe- Meno Yeespeve mes henues, Yeespeve kes
meeLe leLee Yeespeve kes yeeo keYeer Yeer efueee pee mekelee
nw~ Fmekee mesJeve meYeer $e+legDeeW ceW ueeYekeejer nw~ en
KeeeheoeLeeX leLee Deew<eefOeeeW kes meeLe Yeer Keeee peelee
nw Deewj Dekesues Yeer~ eesieJeener-Je=efe nesves kes keejCe
en efpeme heoeLe& leLee Deew<eefOe kes meeLe efueee peelee
nw, Gmekes iegCeeW kees keF& iegCee eYeeJekeejer yevee oslee nw~
Fmeer keejCe DeeegJexefoke Deew<eefOeeeB Meno kes meeLe
Keeeer peeleer nQ~ Meno kees peue, otOe, oner, ceueeF&,
heueeW kes jme, jeser, veeRyet Deeefo efkemeer Yeer Keee heoeLe&
kes meeLe Keeee pee mekelee nw~
Meno ve G<Ce nw, ve Meerleue, iejce eerpe kes meeLe
uesves hej en iejce leLee "C[er eerpe kes meeLe uesves hej
en "C[e eYeeJe efoKeueelee nw~ Dele ieefce&eeW ceW "C[s
hese kes meeLe, meefo&eeW ceW iejce kes hese kes meeLe SJeb
Je<ee& $e+leg ceW eeke=efleke he ceW ner Fmekee mesJeve kejvee
eeefnS~ DeefOeke iejce kejves leLee DeefOeke iejce eerpe
ceW efceueeves mes Fmekes iegCe ve nes peeles nQ~ Dele Fmes
nukes iejce hese heoeLe& ceW ner efceueevee eeefnS~ Ieer,
lesue, Deeefo efekeves heoeLeeX ceW meceeve cee$ee ceW Meno
efceueeves mes Jes efJe<elegue yeve peeles nQ~ Dele efekeves
heoeLeeX ceW meceeve cee$ee ceW Meno efceueekej Gvekee mesJeve
veneRr kejvee eeefnS~
efJeefYeVe DeJemLeeDeeW ceW Meno kee GheeesieLekeeJe ceW-Meno kee cegKe iegCe LekeeJe kees
otj kejvee nw~ eerveer mes heeeve-Debie Kejeye nesles nQ~
hes ceW Jeeeg hewoe nesleer nw, efkebleg Meno Jeeeg yevevee
jeskelee nw, Meejerefjke leLee ceeveefmeke Meefe kees ye{elee
nw~ Dele jeef$e ceW DeLeJee peye Yeer LekeeJe cenmetme
nes, oes eccee Meno DeeOes efieueeme heeveer ceW veeRyet kee
jme efveees[kej heerves mes meejer LekeeJe otj nes peeleer nw~
oe keer kecepeesjer ceW- Meno jesieemle oe kees
Meefe oslee nw leLee mJemLe oe kees heg SJeb MeefeMeeueer
yeveelee nw~ peye Ketve ceW iueeF&keespe&ve keer keceer mes jesieer
kees yesnesMe nesves kee [j nes lees Meno efKeueekej jesieer
kees yesnesMe nesves mes yeeeee pee mekelee nw~ efveye&uelee
DeLeJee meoea kes keejCe peye oe keer Oe[keve DeefOeke
nes peeS, oce Iegves ueies lees oes eccee Meno mesJeve
kejves mes veF& Meefe efceue peeleer nw~ Ske eccee Meno
eefleefove mesJeve kejves mes oe meyeue yevelee nw~
Dehee leLee keype ceW- Meno heeeve-DebieeW ceW
Jeeeg yevevee jeskelee nw, Goj-mecyevOeer jesieeW kees oj
kej YetKe ye{elee nw SJeb Yeespeve kees heeekej Mejerj kees
Meefe eoeve kejlee nw~ en eeke=efleke he mes nukee
omleeJej nw, Dele keype kes jesieer kes efuees efJeMes<e
Gheeesieer nw~ eele leLee jeef$e ceW meesves mes henues 50
eece Meno heeveer ee otOe kes meeLe heerves mes DeLeJee
ef$eheuee kes meeLe mesJeve kejves mes cevoeefe Deewj keype
keer efMekeeele otj nes peeleer nw~
ocee leLee heshe[s kes jesieeW ceW- ocee leLee heshe[s
kes jesie pewmes yeesvkeeFefme, efveceesefveeeB, #ee Deeefo jesie
Meno kes mesJeve mes otj nes peeles nQ~ Meno heshe[eW kees
yeue oslee nw~ KeeBmeer, ieues keer KegMkeer, mveeegke leLee
eleer ceW Iejj-Iejj keer DeeJeepe otj kejlee nw~
ieYee&JemLee ceW- Meno ceW eeserve leLee nejceesve
nesles nQ~ ieYee&JemLee ceW je keer keceer Dee peeleer nw~ oes
eccee Meno eefleefove mesJeve kejves mes en keceer veneR
Deeleer leLee heee&hle eeserve Deewj nejceesve Yeer efceue
peeles nQ~ eefo ieYe&Jeleer ceefnuee eefleefove otOe kes meeLe
(31)
Meno kee mesJeve kejs lees Ske Deesj peneB Jen mJemLe
jnsieer, JeneR otmejer Deesj Gmekee yeee mJemLe, meg[ewue
leLee Deeke<e&ke nesiee~
ves$ejesieeW ceW- Gve meYeer Keee heoeLeeX kee mesJeve
efpeveceW efJeeefceve S neslee nw, ves$eeW keer megj#ee SJeb ves$ejesieeW
kees otj kejves ceW ueeYekeejer neslee nw, ves$eeW keer megj#ee
SJeb ves$ejesieeW kees otj kejves ceW ueeYekeejer neslee nw~ ves$e
efJeMes<e%eeW kes Devegmeej eefleefove Ske yetBo Meno ves$eeW ceW
[eueves mes ceesefleeeefyevo mes yeee pee mekelee nw~ efpeve
ueesieeW kees ceesefleeeefyevo nes ieee nes, eefo Jes eejefcYeke
DeJemLee ceW leerve-eej mehleen kee Gheeesie kejW lees
GvnW efveefele he mes ueeYe nesiee~
efMeMeg-DeJemLee ceW- efMeMegDeeW kees eefleefove efove
ceW leerve yeej DeeOee-DeeOee eccee Meno eeves mes Jes
mJemLe leLee n-heg jnles nQ~ oeBle efvekeueves Jeeues
yeeeW kes cemet{eW hej Meno ceueves mes oeBle efvekeueles
mecee GvnW ke veneR neslee~ veeRo ceW jesves Jeeues yeeeW
kees efveeefcele Meno eeves mes Gvekee veeRo ceW jesvee yevo
nes peelee nw~
Meglee keer heneeve
Meg
Meno
heeveer ceW veneR Ieguelee~
F& keer yeeer Meg Meno ceW efYeieeskej peueeves hej

peueleer jnleer nw, yegPeleer veneR~
Meg Meno kehe[s hej keeiepe hej [eueves mes Gve
hej efveMeeve leLee Oeyyes veneR yeveelee~
Meg Meno ceW peerefJele cekeKeer [eueves hej Jen G[
peeleer nw~ Meno Gmekes hebKeeW hej veneR efehekelee~
Meg Meno kees kegee veneR Keelee~
Meg Meno meoea ceW pece peelee nw leLee iejceer
heekej efheIeue peelee nw~
Meg Meno kes mesJeve mes ceveg<e mJemLe, yeefue,
veerjesie leLee oerIe&peerJeer yevelee nw~ Fmekee mesJeve Je=eJemLee
kes keeW mebs yeeelee nw~ eefo ceveg<e DeepeerJeve efveeefcele
he mes Meno kee mesJeve kejs leLee mJeemLe kees neefve
hengBeeves Jeeues ogJe&meveeW mes yeee jns lees Jen oerIe& Deeeg
eehle kej mekelee nw Deewj otef<ele ceveesJe=efeeeW kes efJekeejeW
mes Yeer yee mekelee nw~
(32)
ekxZ'kh"kZ d`".ki{k@lw;Z nf{k.kk;u] gseUr _rq
frfFk
okj
u{k=
fnukad
ozr ioZ vkfn fooj.k
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
vekoL;k
lkseokj
eaxyokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
iq";
'ys"kk
'ys"kk
e?kk@iw0Qk0
m0Qk0
gLr
fp=k
Lokfr
fo'kk[kk
9
10
10
11
12
13
14
15
16
uoEcj
uoEcj
uoEcj
uoEcj
uoEcj
uoEcj
uoEcj
uoEcj
uoEcj
Jhdkyk"Veh&dky HkSjok"Veh
&
uoeh frfFk dk {k;
&
mRiUuk ,dkn'kh ozr LekrZ
mRiUuk ,dkn'kh ozr oS".ko
'kfu iznks"k ozr
&
lw;Z o`f'pd esa&lakfUr fnol lkseorh vekoL;k
frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
iwf.kZek
okj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
u{k=
vuqjk/kk
vuqjk/kk
T;s"Bk
ewy
iw0"kk0
m0"kk0
Jo.k
/kfu"Bk
'krfHk"kk
iw0Hkk0
m0Hkk0
jsorh
vf'ouh
Hkj.kh
d`frdk
jksfg.kh
fnukad
17 uoECkj
18 uoEcj
19 uoEcj
20 uoEcj
21 uoEcj
22 uoEcj
23 uoEcj
24 uoEcj
25 uoEcj
26 uoEcj
27 uoEcj
28 uoEcj
29 uoEcj
30 uoEcj
1 fnlEcj
2 fnlEcj
ozr ioZ vkfn fooj.k

&
pUnzn'kZu
&
Jhjketkudh fookgksRRlo
iapeh frfFk dh o`f)
&
iapd izkr% 9@32 ls
JhnqxkZ"Veh ozr
&
&
eks{knk ,dkn'kh ozr lcdk Jh xhrk t;Urh iapd lekIr 5@25 izkr%
iznks"kozr
&
JhlR;ukjk;.k ozr
&
ekxZ'kh"kZ 'kqDyi{k@lw;Z nf{k.kk;u] gseUr _rq
ikS"k d`".ki{k@lw;Z nf{k.kk;u] gseUr _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
okj
u{k=
xq#okj
'kqokj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
e`xf'kjk
vknzkZ
vknzkZ
iquoZlq
iq";
'ys"kk
fnukad
3
4
4
5
6
7
fnlEcj
fnlEcj
fnlEcj
fnlEcj
fnlEcj
fnlEcj
ozr ioZ vkfn fooj.k
fodykax fnol
&
r`rh;k frfFk dk {k;
Jhx.ks'k prqFkhZ
&
>.Mk fnol

Je<e& 14
pevelewkeeced~
veJecyej 2009 (4, 5 efomecyej kees esef<ele)
mecheeoke
cees0- 09971527545
menmecheeoke
otjYee<e 01202767255, cees0-09868932755
eyevOe mecheeoke
01202756891, cees0- 09810949921
meneesieer ceC[ue
(ceeefmeke he$e)
Debke-3

-07670265478, 05198- 224413
otjYee<e-01334260323
otjYee<e-02812364465

cees0- 09971527545
(2)

fo"k;kuq ef.kdk
e lafo"k;
1. mecheeokeere
6. Deepe jeIeJe ceieve
7. Jevos ceelejced
8. Yeejle ceelee keer efyevoer efnvoer
9. efnvog Oece& ebLeeW kee heefjee
10. eerjeceYeeeee&keb he_ekeced
11. peye nvegceeve peer keer emlej-eeflecee.....
12. let jece MejCe ceW pee
13. MejCeeieefle ceW meYeer kee DeefOekeej nw
14. YeieJeodYee eerjwoeme peer
16. efyemejs ve ve Yej ceesns
17. ns osJeieg ns peieodieg......
ys[kd
i`"B la[;k
3
4
8
10
12
14
emlegelf e-efJeJeskeevevo kesv
14
[e@ njemeej mLeeheke efoJe
15
[e@0 ke=<CeJeuueYe heeueerJeeue
16
eer jeceevegen Mecee& (jeBeer)
19
meeefnle-JeeefjefOe [e@ nefjceesnveueeue eerJeemleJe
20
22
mJeeceer jecemegKeoeme peer cenejepe
23
emlegefle-eerceleer meefjlee ef$ehee"er (cegjeoveiej)
27
30
31
eer peieoerMe emeeo Mecee&
31
32

hevn
Je<eea
e
&lEiknde.My
mecheeokeere-
(3)
meoeejCe kee heeueve kejvee ner eeefnS
ceneYeejle kee Jeeve nw- Je=eb elvesve mebj#esled ~ DeLee&led Je=e efpemes DeeejCe kene peelee nw Gmekeer eelvehetJe&ke
j#ee kejveer eeefnS~ keejCe mhe nw Deeeejnerveb ve hegveefvleJesoe DeLee&led DeeejCenerve Jeefe kees Jeso Yeer heefJe$e
veneR kej mekeles~ DeeejCenerve Jeefe Jeef Deewj meceef meYeer kes efueS Ieeleke neslee nw~ ogjeejCe kee ner
og<heefjCeece nw efke ceveg YeieJeeved keer mevleeve kens peeves Jeeuee pees ceveg<e meoeejCe kes keejCe efJeeieg yevekej
hegpelee Lee Jen Deepe efiejles ngS Keeveheeve mes, DeeoMeeX keer Ghes#ee mes, peerJevecetueeW keer DeJeceevevee mes leLee
YeesieJeeoer yeveves mes efJeece_e hej Ghesef#ele Deewj veieCe neslee pee jne nw~ Yeues ner Yeewefleke megKeeW leLee veej
GheeefOeeeW kee Decyeej ceeveJe kes he#e ceW Deelee nes efkevleg ncekees nceeje eeCeOeve efpemes meoeejCe DeLeJee
Oecee&ejCe kenles nQ eefo ncemes megotj neslee pee jne nw lees nceW Skeyeej hegve Deheves Jeefeiele Deewj meceefiele
DeeejCe kees Meg kejvee eeefnS~ Yeejleere peveceeveme keer heneeve Yeewefleke eekeefekee mes veneR nw Deefheleg
ceewefuekelee keer j#ee kejves mes nw~ efueKeves ceW mebkeese neslee nw efke Deepe efnvog peveceeveme Keeveheeve ceW yengle
efJeJeskenerve nes ieee nw~ Ye#eeYe#e kee efJeeej efkeS efyevee keneR Yeer keg Yeer Keekej hes Yej jne nw~ peneB
meeJeOeeveer jKeveer eeefnS JeneB lees efMeefLeuelee nw Deewj peneB efMeefLeuelee ner jKeveer eeefnS JeneB DeefOeke Oeeve nw~
Fmeer kee og<heefjCeece nw efke ceeveJe keer yegef Meg veneR nw Mejerj ceW ogieg&Ce DeefOeke nes ieS nQ Flevee ner veneR ve Gmes
je^ keer Deefmcelee kee Oeeve nw, ve Gmes osMe keer j#ee mes keesF& uesvee osvee nw, Yeewefleke megKeeW kes meben ceW Jen Jemle
nw, leepe JemlegDeeW kee oeme yevee ngDee nw~ Oece&efJenervee jepeveerefle ceW lees Fleveer DeefOeke efiejeJe nw efpemekes JeCe&ve
ceW uesKeveer keeBhe G"leer nw~ legefkejCehe lee[kee Yeejle kees ieejle kejves hej legueer nw~
Deye Yeer mecee nw peeieves kee Deewj peeele meceepe kees mebIeefle kejves kee~ DeYe#e kee leeie Deewj Dehese keer
Ghes#ee, Yeewefleke meeOeveeW keer ce=iele=<Cee kee ceesn es[kej Meg meeefJeke JemlegDeeW kee mesJeve Deewj Yeejleere
hejcheje kes Deveghe peerJeveMewueer yeveeves kee meYeer kees DeYeeme kejvee eeefnS~ yengle DeeJeMeke nw efke mejkeej
Fme eJe=efe kees Deeee os, ve efke kegeueves kee kegee eues~ mejkeej kes meceLe&ve mes leLee Deveske meeceeefpeke
mebIeveeW kes meneesie mes meeceeve Jeefe kees Yeer Me Deewj memlee meceeve eehle nesiee~ Yeejleerelee kee heeueve
kejves Jeeues cenevegYeeJeeW kees mevlees<e Yeer eehle nesiee~ vecees jeIeJeee~


eOeeve mecheeoke
(4)

Deye megvojkeeC[ ceW eJesMe kej jns nQ~ hejvleg

cenef<e& Jeeuceerefke kee megvojkeeC[ yengle efJeue#eCe nw~
cenef<e& ves pewmee osKee Jewmee efueKee~ Jes lees $e+ef<e nQ~
megvojkeeC[ kes efueS erkeekeej kenles nQ~
megvojs megvojes jece megvojs megvoj keefhe~
megvojs megvojer meerlee megvojs efkeVe megvojced ~~
DeLee&led megvojkeeC[ ceW keee veneR megvoj nw meye
keg megvoj nw~ nvegceeve peer cenejepe Deye eueWies~ Fme
heJe&le kes oes veece nQ peneB mes eue jns nQ- Ske censveeue
Deewj otmeje veece nw megvojeeue~ keeeWefke megvojeeue mes
Guekej meceg kee uebIeve kejWies FmeefueS Yeer Fmekee
veece megvojkeeC[ nes ieee~ jeJeCe kes leerve efMeKej nQ
ef$eket heJe&le hej Ske efMeKej peneB jeJeCe jnlee nw
Gmekee veece kevekeefMeKej nw- kevekekeesef
efJeefe$eceefCeke=le megvojeelevee Ievee~ otmejs efMeKej kee
veece nw megyesue efMeKej peneB jeJeCe kee eg mLeue nw
peneB jeJeCe kee eg nesiee Deewj leermeje efMeKej megvoj
efMeKej nw peneB DeMeeskeJeeefkee nw peneB meerlee peer efJejepe
jner nQ~ keeeWefke megvoj efMeKej hej nvegceeve peer cenejepe
meerlee peer kes oMe&ve kejWies FmeefueS Yeer Fme keeC[ kee
veece megvojkeeC[ he[ ieee~ FmeceW meye keg megvoj
nw~ keeJe Yeer megvoj nw meerlee peer Yeer megvoj nQ, nvegceeve
peer Yeer megvoj nQ, jece peer Yeer megvoj nQ~ Ske yeej ceQves
Fmekes eeueerme keejCe efieveees Les~ megvojkeeC[ ceW eueles
nQlelees jeJeCeveerleeee meerleeee Me$egke<e&Ce~
Fes<e heocevJesgb eejCeeeefjles heefLe~~
efpevnW jeJeCe ues ieee nw DeLeJee efpevekes eje
jeJeCe mJeeb cejCe leke hengBee efoee ieee nw DeLeJee

jeJeCe keer veere jepeue#ceer kee efpevekes eje efJeveeMe
efkeee pee egkee nw Ssmeer meerlee peer kees Keespeves kes efueS
nvegceeve peer eue he[s~ keesMe ceW heo Meyo kes Deveske
DeLe& kens iees nQ - heob JeJeef m ele$eeCe mLeeve
ue#ceebefIeJemleg<eg JeJeefmele, $eeCe, mLeeve, ue#ce, DebefIe
(ejCe) Deewj Jemleg~ nvegceeve eneB Jemleg Keespe jns
nQ~ JeJeefmele-meerlee peer kee efveee keee nw? meerlee peer
kee keee eenleer nQ? keee meerlee peer jeJeCe kees cesjs
eje cejJeevee eenleer nQ ee eerjece peer kes eje Gvekee
ceve keee nw? meerlee peer kee efveee keee nw? nvegceeve peer
oeekeeMe ceW meese jns nQ efke meerleepeer ves keee meesee
nw? eefo meerlee peer keer Dee%ee nes efke ceQ jeJeCe kee JeOe
keB leye lees efJeuecye veneR nesvee eeefnS~ DeYeer ceQ
jeJeCe kee ieuee heke[kej ueelee ntB~ eefo Jes cesjs eje
JeOe Gefele veneR ceeve jner nQ lees Gmekeer mesvee kee veeMe
kej otBiee~ meeselee ntB hetjer uebkee kees cemeue otB~ hejvleg
veneR, eefo hetjer uebkee kees cemeuetBiee lees uebkee ceW efJeYeer<eCe
Yeer lees Dee peeeiee~ ueielee nw meerlee peer efJeYeer<eCe kee
$eeCe een jner nQ~ efhej nvegceeve peer kes ceve ceW Deeee
efke efJeYeer<eCe kees yeenj efvekeeuekej uebkee kees ner jeQo
[euetB~ Oeeve Deeee efke uebkee kes mLeeve kees veYe
veneR kejvee nesiee keeeWefke peye leguemeer kes efyejJee Yeer lees
ve nes peeeWies leye efJeYeer<eCe peer hetpee keneB kejWies?
ue#ce-meesee efke hetjer uebkee kes efe efcee otB~ veneR
keeeWefke uebkee kes efe efceeves hej cegPes ner (nvegceeve
kees) hejsMeeveer he[sieer~ keeeWefke-
jeceeegOe Debefkele ie=n MeesYee yejefve ve peeF~
veJe legueefmekee ye=vo lenB osefKe njef<e keefhejeF~~
Dele uebkee kes efe veneR efceeves~ DebefIe- keneB
keneB meerlee peer kes ejCe he[s nQ Jes osKeves neWies~ Jemleguebkee peer keer keewve Jemleg meerlee peer kees Yeeleer nw Jener
ve veneR keer peeesieer~ uebkee kee meye keg ve nesiee
hej DeMeeskeJe=#e yeee jnsiee keeeWefke Gmeer kes veeres
meerlee YeieJeleer efJejepeceeve nQ~
og<kejb efve<eeflevb efekeer<e&ved kece& Jeevej~
mecegoeefMejeseerJees ieJeeb heefleefjJee yeYeew~~
nvegceeve peer cenejepe Ssmee og<kej kece& kejves pee
jns nQ pees efkemeer kes eje efkeee veneR pee mekelee~
erkeekeej lees nvegceeve peer keer cemleer Deewj mJehe kees
meeB[ kes meceeve ken jns nQ hejvleg Jen Gefele veneR ieJeeb
heefle kee DeLe& efMeJe peer nw DeLee&led mee#eeled efMeJe peer ner
ceevees uebkee kee OJebme kejves pee jns nQ~ yeesuees eJeleej
nvegceeve peer cenejepe keer pee~
DeLe Jewote&JeCex<eg Meeues<eg ceneyeue~
Oeerj meefueuekeuhes<eg efJeeeej eLeemegKeced~~
nvegceeve peer YeceCe kejves ueies~ cenef<e& Jeeuceerefke
peer kenles nQme metee&e censvee heJeveee mJeecYegJes~
YetlesYeeebpeefueb ke=lJee ekeej ieceves ceefleced~~
eernvegceeve peer mete& kees, Fv kees, heJeve kees yeee
peer Deewj YetleeW (osJeeesefveefJeMes<eeW) kees eCeece kejkesDebpeefue ee*d cegKe kegJe&ved heJeveeeelceeesvees~
lelees efn JeJe=Oes ievlegb oef#eCees oef#eCeeb efoMeced~~
meyekees eCeece kejkes Deheves efhelee heJeveosJe kees
eCeece efkeee~ leovevlej Deheves keee& ceW kegMeue nvegceeve
peer oef#eCe efoMee ceW peeves kes efueS ye{s~
Deme keefn veeF meyeve kenB ceeLee~
euesG njef<e efne Oeefj jIegveeLee~~
(5)
nvegceeve peer cenejepe eue jns nQ, meye ueesie osKe

jns nQ~ cenef<e& JeCe&ve kejles nQhueJeieeJejw& hueJeves ke=leefveee~
JeJe=Oes jeceJe=deLe meceg FJe heJe&meg~~
ye[s ye[s JeevejeW ves osKee pewmes hetefCe&cee kes efove
meceg ceW pJeej Deeves ueielee nw Gmeer ekeej { efveee
Jeeues nvegceeve peer eerjece keer keee&efmeef kes efueS ye{ves
ueies~ Fme Me kee JeCe&ve keefJeleeJeueer ceW ieesmJeeceer
peer cenejepe kejles nQpeye Debieoeefove keer ceefle ieefle cevo YeF&
heJeve kes hetle kees ve ketefoyes kees heueg iees~
meenmeer w mewue hej menmee mekesefue DeeF
efeleJele engB Deesj Deewjefve kees keueg iees~~
leguemeer jmeeleue les efvekeefme meefueue Deeees
keesue keueceuees Deefle kece" kees yeueg iees~
eeefjnt ejve kes ehes eeBheW efeefhe iees
GekeQ Geefke eeefj Debiegue Deeueg iees~~
nvegceeve peer cenejepe kees ketoves ceW heuecee$e keer
Yeer osjer veneR ngF&~ Jes meenmehetJe&ke menmee keewlegke mes ner
heJe&le hej eejeW Deesj osKeves ueies~ Fmemes Me$egDeeW keer
Meeefvle Yebie nes ieF&~ jmeeleue mes peue efvekeue Deeee~
Jeejen YeieJeeve keueceuee iees leLee Mes<e Deewj kehe
yeuenerve nes iees~ ejCeeW mes peesj mes oyeeves mes heJe&le
he=LJeer ceW efehe ieee Deewj efhej nvegceeve peer kes ketoves
hej eej Debiegue Geke ieee~ yeesuees Jeerj yepejbie yeueer
keer pee~ efme, ievOeJe& efJeeeOej mlegefle kej jns nQS<e heJe&lemebkeeMees nvegceeved ceeleelcepe~
efleleer<e&efle ceneJesie mecegb JeCeeueeced~~
Dene! es heJe&le kes meceeve cenekeee, ceneve
JesieMeeueer heJeveheg$e nvegceeve peer JeCeeuee meceg kees
heej kejvee eenles nQ-
(6)
jeceeLe JeevejeLe e efekeer<e&ved kece& og<kejced~

mecegme hejb heejb og<eeheb eehlegefceefle~~
nvegceeve peer cenejepe jece peer kes efueS leLee JeevejeW
kes peerJeve keer j#ee kejves kes efueS Deepe mechetCe& meeiej
kees heej kejvee eenles nQ pees efke yengle keef"ve keee& nw
meye ueesie peepeekeej kejles nQ~ nvegceeve peer ves JeevejeW
kees osKee, meyekees eCeece efkeee Deewj kene- Jeevejes!
eLee jeIeJeefveceg&e Mej emeveefJeece~
iesled leod ieefce<eeefce uebkeeb jeJeCeheeefueleeced~~
efpeme ekeej eerjeceev peer kee es[e ngDee yeeCe
JeeegJesie mes euelee nw~ Gmeer ekeej ceQ jeJeCeheeefuele
ueehegjer ceW peeTBiee~ ieesmJeeceer peer cenejepe efueKeles
nQefpeefce DeceesIe jIegheefle kej yeevee~
leener YeeBefle euesG nvegceevee~~
nvegceeve peer jece peer kes yeeCe keer YeeBefle eues pee
jns nQ~ jece peer kes yeeCe kee efveece nw efke Jen keece
kejkes efhej lejkeme ceW ueew Deelee nw~ Fmeer ekeej
nvegceeve peer Dehevee keee& kejkes efhej Jeeheme ueew
DeeeWies~ jece peer kee yeeCe keece kejkes heers euee
peelee nw Fmeer ekeej nvegceeve peer Yeer keece lees meeje
kejWies hej meyekes heers jnWies~ leYeer lees Debieo peer jeJeCe
mes kenles nQ efke efpeme (nvegceeve peer) kees legceves yengle
ye[e Jeerj yeleeee Jen megeerJe kee ese mee mesJeke nw~
eneB kee hetje emebie ueieeves kes efueS Deeies kee oesne nw~
Jen oesne peye leke Deehe "erke mes veneR mecePeWies leye
leke eneB kee jeceeeCe peer kee emebie veneR ueiesiee~
Jee Gefe OevegJeeve mej oe onsG efjheg keerMe~
eefle Gej me[efmeve ceveng kee{le Ye oMeMeerMee~~
eneB Jeeesefe nw-ns jeJeCe! efpemekees legceves yengle
Jeerj kene keee Jen megeerJe kee ese mee otle nw? cetKe&!
let Yetue jne nw-
eueF yengle mees Jeerj ve nesF&~

he"Jee Keyej uesve nce meesF&~~
keee nceves Keyej uesves Yespes Les? legcnejer Keyej
uesves Yespes Les? DeLee&led nceves legcneje meceeeej uesves veneR
Yespes Les nce ves lees legcnejer mesvee kes OegjbOej JeerjeW kees
ceejves kes efueS Yespes Les~ JeneB hetjer Jeeesefe nw~ Fmeer
ekeej efvecveefueefKele oesns ceWmele veiej keefhe peejsG efyeve eYeg Deeemeg heeF~
efheefj ve ieeG megeerJe henB lesefn Yee jne uegkeeF~~
eMve nw-keee legce mele yeesue jns nes? keee eYeg
keer Dee%ee kes efyevee GvneWves veiej kees peueeee? keee Jes
efhej megeerJe kes heeme veneR iees? keee Jes megeerJe mes Yee
mes efhes jns? DeLee&led veneR~ jeceeeCe mejue nw hej meye
keke&Me efmeevle DeeeWies leye lees he{vee ner he[siee~
keYeer keYeer ieuele DeLe& kejves mes yengle DeveLe& nes
peelee nw~ pewmespees cece ejve kejefme Me" ejer~
efheefjefnb jecemeerlee ceQ nejer~~
Fleveer t Debieo kees veneR nes mekeleer efke Jen
ken os efke ceQ jece meerlee kees nej peeGBiee~ JeemleefJeke
DeLe& lees en nw efke eefo legce cesje ejCe ne mekees lees
meerleejece peer lees peeeWies ner hejvleg ceQ nej ceeve kej
Jeevejermesvee kees jeske uetBiee~ jece yeue keer ceee&oe nesleer
nw~ Flevee DeefOekeej lees DeYeer Yeer jepeveerefle ceW veneR
efoee peelee jepeotle kees, pees jepee kees ewueWpe kejs~ pees
ueesie "erke mes he{les veneR nw Jes ner DeLe& kee DeveLe&
kejles nQ~ meye hetJee&hej osKekej DeLe& kejvee eeefnS~
nvegceeve peer cenejepe ves ken efoee efke ceQ jece peer kes
yeeCe kes meceeve peeGBiee~ jece peer kee yeeCe meseves kee
neslee nw nvegceeve peer cenejepe Yeer meesves kes nQ-
mJeCe&MewueeYeosnced~ peye nvegceeve peer eue he[s leye
meeiej ves meeseeleefmceved hueJeieMeeot&ues hueJeceeves nvetceefle~
F#JeekegkegueceeveeLeea efevleeeceeme meeiej~~
peueefveefOe
jIegheefle
otle
efJeeejer~
ken
cewveeke
nesng
ecenejer~~
meceg ves meesee cegPes meiej ves yeveeee~ F#Jeekeg
JebMe kes es meefeJe nQ eefo Fvekeer meneelee veneR keBiee
lees cesjer efvevoe DeJeMe nesieer~ eneB lees meneelee kej jns
nQ JeneB De[ iees efke ceQ ceeie& veneR otBiee~ peye keneefJevee ve ceevele peueefOe pe[ ieS leerevf e efove yeerelf e~
Fmekee kewmes meceeOeeve efkeee peee? Fmekee
meceeOeeve en nw efke jece peer keer keesceuelee osKekej
meceg kees mevosn nes ieee efke Fleves ess yeeueke jeJeCe
kees kewmes ceejWies? Dele jece peer kes heew<e Deewj yeue
keer hejer#ee kejves kes efueS meceg ves leerve efove leke en
veeke efkeee~ peye jece peer ves Oeveg<e hej yeeCe e{eee
lees meceg Keewue G"e leye kene $eeefn $eeefn~ leye jece
peer ves yeeCe kees Jeeefheme efueee~ ue#ceCe peer ves kene
efke Deye leke veeke keeeW kej jns Les? meceg ves kenelegce yeeueke nes~ ceQ jece peer kee yeue Deewj hejeece
osKe jne Lee~ ceeie& ceW meceg ceW efmLele cewveeke heJe&le ves
nvegceeve peer mes efJeeece kejves keer eeLe&vee keer cewveeke ves
nvegceeve peer mes kene Deehemes cesjs oes mecyevOe nQ~ ceQ
Deehekee meeuee Yeer ntB Deewj eeee Yeer ntB~ nvegceeve peer
cegmkegjees yeesues meeues kewmes? cewveeke ves kene eefo Deehe
efMeJe nQ lees ceQ heeJe&leer peer kee YeeF& ntB leye Deehekee
meeuee ngDee~ eefo Deehe heJeve kes heg$e nQ lees ceQ heJeve
kee YeeF& ntB lees Deehekee eeee ngDee~ nvegceeve peer ves
oesveeW mecyevOeeW kee mecceeve efkeee~ meeuee ceevekej lees
neLe efceuee efueee- nvegceeve lesefn hejme kej Deewj
(7)
eeee ceevekej hegefve keervn eCeece eCeece kej efueee~

jece keepe keervns efyeveg ceesefn kene efyeeece ken kej
peeves keer Devegceefle ceeBieer~ cenef<e& Jeeuceerefke peer efueKeles
nQlJejles keee&keeuees ces DeneeheefleJele&les~
eefle%ee e ceee oee ve mLeeleJeefcenevleje~~
nvegceeve peer ves kene cesje keee&keeue meceehle nes
jne nw (keeeWefke Ske cenerves kee pees meerlee peer kees
Keespe ueeves kee mecee efceuee Lee Gmekee en Deefvlece
efove nw) Deewj leermeje henj nw efove yeerle jne nw cegPes
Deepe jeef$e leke ner meerlee peer kees osKe uesvee nw DeveLee
DeveLe& nes peeeiee~ ceQves eefle%ee keer nw efke peye leke ceQ
meerlee peer kees veneR osKe uetBiee leye leke efJeeece veneR
keBiee~
FlegkelJee heeefCevee MewueceeueYe nefjhegbieJe~
peieeceekeeMeceeefJeMe Jeere&Jeeved enmeefVeJe~~
Fme ekeej cewveeke peer kees eCeece kej Deewj
DeekeeMe ceW Thej G"kej nvegceeve peer eue he[s~ nvegceeve
peer kees DeekeeMe ceW peeles ngS osKekejlelees osJee meievOeJee& efmeee hejce<e&e~
DeyegJeved mete&mebkeeMeeb megjmeeb veeieceelejced~~
leye osJeleeDeeW ves veeieceelee megjmee kees yegueeeepeele heJevemegle osJeve osKee~
peevew kenB yeue yegef efJeMes<ee~~
megjmee veece Deefnve kes ceelee~
he"Sefve DeeF kener lesefnb yeelee~~
megjmee ves kene S! osJeleeDees Deeheves cegPes Yeespeve
efoee nwDenb lJeeb Ye#eefe<eeefce eefJeMesob ceceeveveced~
eceMe........
(8)
JeeKee- eneB kece& Dekece& kes Gheue#eCe mes MejerjeW hej cecelJe nw~ hejMegjece kees kegceej eerue#ceCe
efJekece& kee yeesOe nw~ keefJe Meyo kee DeLe& nw ceveer<eer kes mecJeeo ceW De#ej De#ej heg<eesece kee %eeve ngDee
DeLeJee egefle Deewj mce=efle ceW keefJe Meyo hejcesej kes Deewj legcnW Yeer ieerlee kes hevnJeW DeOeee ceW leerveeW kee
efueS ner Deeee nw pewmes F&0 G0 8 ceW keefJece&veer<eeb Deewj %eeve nesiee~ hejMegjece eerjece kes Jeeve mes ceesn cege
(ieerlee 8/9) ceW keefJeb hegjeCeb leelhee& en nw efke keefJe ngS Les Deewj legce cesjs Jeeve mes~ hejMegjece, jece mebJeeo
DeLee&led cesjs DebMe hejMegjece yeuejece Deewj yeg Yeer kece&, kes heeeled meerleepeer kee je efmevotj mes e=bieej ngDee Lee
efJekece& Deewj Dekece& kes mecyevOe ceW ceesefnle nQ~ hejMegjece, Deewj ke=<Ce-Depeg&ve mecJeeo kes heeeled ewheoer kee
cesjs DebMeeJeleej nesles ngS Yeer efhelee keer Dee%ee kees es ogMMeemeve kes je mes e=bieej nesiee~ JeneB JejCe ngDee Lee
ceevekej ceeB kee JeOe kej yew"s~ peyeefke Jen efJekece& eneB jCe nesiee~ Fmeer ekeej cesjs Yeelee yeuejece kees
Lee~ keeeWefke efhelee mes ceelee ome iegveer ye[er nesleer nw~ kece&, efJekece& leLee Dekece& ceW mevosn Lee~ cegPes hejceelcee
Fme ekeej yeeeCe nesles ngS Yeer GvneWves Mee OeejCe kes he ceW peevekej Yeer Jes mecevleke ceefCe kes mecyevOe
efkeee~ eefo kenW efke meneyeeng kees ceejves kes efueS ceW cesjs eefle mebosn kej yew"s~ pewmee efke mJeeb YeieJeeve
Jen Gefele ner Lee hejvleg Gmekes Devevlej yeej-yeej eerke=<Ce YeeieJele peer ceW Deetj peer mes kenles nQefveoex<e #eef$eeeW kee mebnej kejvee meJe&Lee Devegefele Lee~ leLeeefhe ogOe&jmlJevewmlJeeemleeb megeles ceefCe~
FmeerefueS eerjeceeJeleej ceW heefjhetCe&lece YeieJeeve eerjece efkevleg ceeceepe mece*d ve eleself e ceefCeb eefle~~
(Yee0 10/57/38)
ves Gvemes Oeveg<eyeeCe ues efueee~ "erke legcnejer Yeer heefjefmLeefle
DeLee&led ns Deetj peer efpeme ceefCe kees Deewj ueesie
Jener nw~ hejMegjece cesjs DebMe Les, legce cesjer efJeYetefle nes~ Jes
yeeeCe neskej #eef$eeesefele kece& kej jns Les~ Mee OeejCe veneR jKe heees Jen Deehekes heeme ner jns kesJeue Ske
Gvekes efueS efJekece& Lee~ legce #eef$ee neskej yeeeCeesefele yeej meYee ceW efoKee oerefpeS~ keeeWefke cesjs ye[s Yeelee
keece kej jns nes~ Mee leeie legcneje efJekece& nw~ hejMegjece yeuejece Yeer ceefCe kes mecyevOe ceW cegPe hej efJeeeme veneR
mes YeieJeeve jece ves Oeveg<e yeeCe efueee Lee Deewj eneB ceQ kej jns nQ~ Fmeer ekeej efJekece& ceW ueies ngS ogeexOeve kee
Yeer legcemes Meeske Deewj ceesn uetBiee~ hejMegjece peer kees yeuejece peer ves he#e efueee pewmee efke eerceod YeeieJele ceW
eerjece eje hetJe& ner lees[s iees peerCe& mes Oeveg<e hej cecelJe kenles nQLee Deewj legcekees cesjs eje ceejs iees peerCe& Yeer<ceeefo kes egJeeb legueyeueew Jeerjew ns jepeved ns Je=keesoj~
Skeb eeCeeefOekeb ceves Glewkeb efMe#eeeefOekeced ~~
lemceeoskelejmesn
egJeees meceJeere&ees
ve ue#eles peeesvees Jee efJejcelJeheuees jCe~~
(Yee0 10/79/26/27)
yeuejece kenves ueies ns ogeexOeve leLee ns Yeercemesve
legce oesveeW meceeve yeue Jeeues nes~ Ske Meefe ceW DeefOeke
nw lees Ske efMe#ee ceW~ FmeefueS oesveeW ceW efkemeer Ske kee
pee hejepee kejvee efveefele kejvee keef"ve nw~ Dele
en eg meceehle nes Fmekee keesF& heue veneR nw~
ceneYeejle ceW yeuejece peer nue ueskej Yeercemesve kees
ceejves oew[ he[s pewmeslelees ueeuecegece YeerceceYeJeod Jeueer~
lemeesOJe&Jeenes meMeb heceemeervcescenelceve~
yengOeelegefJeefe$eme eslemesJe ceneefiejs~~
leceglhelevleb peeen kesMeJees efJeveeeefvJele~
yeengYeeb heerveJe=eeYeeb eelveeodyeueJeueer~~
(Meue ce0 Yee0 60/9, 10, 11)
Flevee ner veneR DeOece& ceW ueies ogeexOeve kes eefle
yeuejece peer kes DeeMeerJee&o Yeer megves peeeWies pewmesnlJee OecexCe jepeeveb Oece&lceeveb megeesOeveced ~
efpeeeesOeerelf e ueeskesefmceved Keeefleb eemeefle heeC[Je~~
ogeexOeveesefhe Oecee&lcee ieefleb eemeefle Meeeleerced~
$e+pegeesOeer nlees jepee Oeele&jeês vejeefOehe~~
egoer#eeb eefJeMeepeew jCee%eb efJelele e~
nglJeelceeveceefce$eeiveew eehe eeJeYe=Leb eMe~~
(ce0 Yee0 Meue 60/27, 28,29)
Fmeer ekeej cesjs DebMeeJeleej yeg ves Jeso efJe
efJekece& kee ner GheosMe efkeee~ FmeefueS kece& kee GheosMe
keBiee~ eneB Deekeej kee eMues<e kejkes Dekece& kee
(9)
Deewj Gheue#eCemes efJekece& kee GheosMe mecePevee eeefnS~

efpeve leerveeW kees peevekej legce DeMegYe mebmeej mes cege nes
peeDeesies~ ~~eer~~
mebieefle- Deye hetJe& eefle%ee Devegmeej kece&, efJekece&
Deewj Dekece& keer eee& kejles nQ~ GveceW JeCee&ece mes
eehle JesoefJeefnle Devegeve kees kece& kenles nQ~ Jeso efJeefnle
mes efJe kees efJekece& kenles nQ Deewj kele=&lJe MetvelJe
DeLee heueeefYemeefvOe mes jefnle JesoefJeefnle kece& kees Dekece&
leLee kece& kes DeYeeJe kees Dekece& kenles nQ~ FvneR leerveeW
keer JeeKee kee eejcYe kejles ngS YeieJeeve kenles nQkece&Cees eefhe yeesJeb yeesJeb e efJekece&Ce~
Dekece&Cee yeesJeb ienvee kece&Cees ieefle~~4/17
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- ns Depeg&ve! legcnW
kece& kes efJe<ee ceW mecePevee nw efJekece& kes efJe<ee ceW Yeer
mecePevee nw Deewj Dekece& kes efJe<ee ceW Yeer mecePevee nw
keeeWefke kece&, efJekece& Deewj Dekece& keer ieefle yengle ienve
nw~ eneB efn nslJeLe&ke Deewj Deefhe efveeeeLe&ke nw Deewj
efleere leLee le=leere ejCe ceW eege e mecegeeeLe&ke
nw~ Dele Fve leerveeW kes mecyevOe ceW legcnW mecePevee nw
DeLeJee kece&Ce efJekece&Ce, Deewj Dekece&Ce Fve leerveeW
ceW kece& kes DeLe& ceW mecyevOe <eer nw~ DeLee&led legcnW kece&,
efJekece& Deewj Dekece& leerveeW mecePeves ceW ieefle Meyo
%eeveeLe&ke nw~ eneB kece&Ce efJekece& Deewe Dekece& Fve
oesveeW kee Gheue#eCe nw~ ienve Meyo kee leelhee& nw pewmes
cesjer meneelee mes legceves KeeC[Je Jeve kees Yemce efkeee
Gmeer ekeej Fme yeej kece&Jeve kees peuee [euees~ ienveb
iejs Jeves ienve pebieue kees Jeve kenles nQ~ ~~eer~~
eceMe........
(10)

hetpeheeo
oes Dee#eshe
(23) keF& Dee#eshe kejles nQ efke cegodieue veeceke
yeeeCe ves keeefle&ke-ceenelce ceW (15~55-56)
Flege meesheleod Jevnew meJex<eecesJe heMeleeced~
cegodieuemleg leoe eesOeeled efMeKeeceglheeeled efmJekeeced~
lelemlJeeeefhe leodiees$es ceewodieuee DeefMeKeeYeJeved Deheveer
efMeKee GKee[ [eueer Leer; Dele efMeKee jKevee ve jKevee
Deheveer Fe hej nw en yeele "erke veneR~ jeies<e mes
efkeee peeves Jeeuee keee& eceeCeYetle veneR neslee~ peye
eewue jepee mes yengle e%eoeve Deeefo Deheves Deeeee&lJe
ceW kejeves hej Yeer jepeieg cegodieue ves Gmekeer meodieefle
eeefhle ve osKeer, Deewj Gmekes eeflever efJe<Cegoeme yeeeCe
keer meeOeejCe keeefle&keele Deeefo mes Yeer efJeceeve eeefhle
osKeer; Fme Keso mes jepee kee e%ekegC[ keer Deefive ceW
efiej peevee osKee; lees eesOe mes Deheveer efMeKee GKee[
[eueer~ Jen Gvekee eesOecetueke efJe Deeeej Lee~
GvneR cegodieue kee DevegkejCe cegodieue iees$eJeeueeW kees Yeer
Gefele veneR; DeveeW kee lees keee kenvee? Fefleneme JeefCe&le
meYeer JeJenej DeeejCeere veneR nes peelee~ keeeWefkeosMe-peeefle-kegueOecee&e DeecveeewjefJeoe eceeCeced
(ieewlece-Jeie&met$e 2~2~20) efMeKeeleeie efkevneR kee
kegueOece& nesves hej Yeer Decveee mes efJe ner nw, Dele
yeee veneR~ efeew efMeKee (epeg0 Jee0 meb0 19/92)
Fme Deecveee Jeeve mes efMeKee kee mJeerkeej DeefveJeee&
nw~ ceueeLe efMeefKeveesves (40~7) Fme kee"keie=emet$e kes met$e hej osJeheeueves efueKee nw- efveefMeKelJeb
leg DeceueOeceexefjnsleg~ leLee e he"efvle DecesOecesleled efMejesefMeKeced e$e yeeCee mecheleefvle
heb0 oerveeveeLe Meeeer meejmJele efJeeeJeeieerMe

kegceeje efJeefMeKee FJe Fefle efvevoeJeeo, evcetueb efMeKee
kece&mcejCeeced~ KeuJeelJeeefooes<esCe efJeefMeKeesVejes
YeJesled~ keewMeeR leoe Oeejeerle yeeeefvLeegleeb efMeKeeced
en veeieosJe kee Jeeve KeuJeelJe ceW DevegmejCeere
nw~ leye kegMee keer efMeKee yeveeJes~ efMeKee kees keevee
henues mecee ceW leye neslee Lee; peye efkemeer kees ce=legoC[
pewmee oC[ osvee nes~ leye Gmes mJeeb keJee [euevee
Deheves Deehekees ce=legoC[ osvee nw~
(24) keF& cenesoe Gheveevekeeue ceW
heejmkejie=emet$e ceW hee&hleefMejmeceue*d ke=leceeveeefvle
Fleeefo JeeveeW mes cegC[es Jee Fme ceveg-Jeeve mes,
meefMeKeb Jeheveb keee&ced Deecveeveeod yeeeeefjCeeced Fleeefo
voesieheefjefMe kes Jeeve mes et[ekejCe ceW ue[kes kee
efMeKee-meefnle cegC[ve ceeveles nQ- Jen Yeer "erke veneR,
keeeWefke ie=emet$eeW ceW efMeKee es[kej ner cegC[ve kene
nw, en nce hetJe& ken ner egkes nQ~ FmeefueS Fme mebmkeej
kee veece Yeer et[ekejCe nw, et[eee-efMeKeeee
kejCeced mLeeheveced~ leye et[e kee kejCe efMeKeeefleefje
kesMe cegC[ve mes ner nes mekelee nw~ leb e (kegceejb)
heeg&hleefMejmeced (2~2~5) Fme heejmkej kes Jeeve ceW
heefjle-meJe&le Ghleced-cegefC[leced en osKekej ceOe
efMeKee kee keevee lees "erke veneR~ heefjecee Meyo ceW
pewmes heefjle eceCeced DeLe& ceW ceOeJeeues osJeeefleceemLeeve
kees es[kej ner eejeW Deesj heefjecee nesleer nw,
hee&g#eCe Meyo ceW pewmes heefjle G#eCeced DeLe& ceW
e%ekegC[ kes ceOe Jeeues eosMe kees es[kej ner eejeW
Deesj peue meseve neslee nw, heefjle ke=<Ceb ieeshee FmeceW
Yeer ieesheeW keer efmLeefle ceOeefmLele ke=<Ce DeefOeefle osMe
kees es[kej ner meJe&meccele nw; Jewmes ner efmej kes ceOeosMe
(efMeKee) kees es[kej ner cegC[ve heeg&hleefMejmeced Meyo
mes Gheefo nw, mechetCe& veneR~ Fmeer keejCe leemeeb
(ieewCeefMeKeeveeb) ceOeefMeKeeJepe&cegheveeves Jeheveb keee&ced
en efveCe&eefmevOeg ceW kene nw; Gheveevekeeues
ceOeefMeKeslejefMeKeeveeb Jeheveb ke=lJee ceOeYeeie SJe
Gheveeveesejb efMeKee keeee& en Oece&efmevOeg ceW kene
nw~ leye ceOeefMeKee kee cegC[ve keneR Yeer efJeefnle veneR~
DeLeJee Sles uetveefMeKeemle$e oMevewjefejesodielew~
kegMee keeMee efJejepevles yeJe meeceiee FJe Fme
Jeer j ef c e$ees o e- (meb m keej-ekeeMe, Gheveer l eOece&ekejCe) efmLele efJe<Ceg-hegjeCe kes Jeeve mes keF&
voesieMeeKee JeeueeW kee, DeLeJee cegC[e Ye=ieJe
(40~4) Fme kee"keie=emet$e kes Jeeve mes Ye=iegieesef$eeeW
kee efMeKee meefnle cegC[ve ceeve Yeer efueee peeJes; leLeeefhe
Fvemes efYeVeeW kee Jewmee JeJenej kewmes nes mekelee nw?
SkeosefMeke JeJenej kee meeJe&osefMekelee ceW Gheeesie kejves
ceW keesF& eceeCe veneR~
(25) Deveske kee en efJeeej nw efke- et[ekejCe
ceW cegC[ve FmeefueS ngDee kejlee nw efkeue[kee ceelee
kes ieYe& mes efpeve yeeueeW kees ueeee; Gvekee cegC[ve kele&Je
ner nw; keeeWefke-Gve ieYe&pe kesMeeW ceW DeMeglee leLee
neefveeo iewme ngDee kejleer nQ; leye ceelee kes ieYe& mes
Deees ngS yeeueeW kees efMeKee kes efueS ner keeeW jKee
peeJes? Fme keejCe Gvekes meejs efmej kee ner cegC[ve F
nw hejvleg en yeele et[ekejCe mes efJe ner nw;
meJe&cegC[ve ceW et[e-kejCe efkeme ekeej nes mekelee
nw? leLeeefhe Gvekes Yeer cele ceW yeeueke kes Deheves yeeueeW
kes GlheVe nesves kes yeeo efMeKee kee jKevee F neslee nw;
nceejs cele ceW lees ceele=ieYe&mLe efMeKeekesMe mJeeb ner ece
mes efiej peeles nQ; eceMe veJeerve kesMe Gvekes mLeeve kees
(11)
uesles peeles nQ~ Dele efMeKee kes kesMeeW kee cegC[ve

DeeJeMeke veneR~ Mes<e kesMeeW kee ner JeneB cegB[evee meheue
nw~ cegC[es Jee, peefuees Jee meeod DeLeJee
meeefKeepe (2/219) en ceveg-Jeeve GhekegJee&Ce
meeceie yeeeeefjeeW kes efueS nw- pewmee efke hetJe& efJe<CeghegjeCe kee mebJeeo os egkes nQ, meJe&meeOeejCe kes efueS
veneR~ DeLeJee cegC[ mes vewefke yeeeeefjeeW kee yeesOe
neslee nw; Gvekee mebveeefmeeeW keer lejn iesDee Jee
henveves Deeefo kee Deeeej nesves mes cegC[ve Yeer Gvekee
GvneR keer lejn efMeKee-meefnle nes peelee nw~ DemlegFme ekeej efMeKee kee mLeeheve jnmecee nesves mes
DeeJeMeke efme ngDee~ hejcegKeehes#eer, hejevegkejCeeJeCe
leLee Dekece&Ce ueesie ner otmejeW kes DeJeiegCeeW kees iegCe
peeveles ngS, Deheves iegCeeW kees Yeer DeJeiegCe peeveles nQ;
keeeWefke- Dekece&Celee mes Gvekeer efJeJesevee-Meefe ve
nes peeleer nw; leYeer Jes Deheves hetJe&peeW mes efveeefcele efeew
efMeKee (epeg0 19/92) Fme Jewefoke MeesYee kees Yeer
DeJensefuele kejkes efMeKeenervelee kees ner eerpeveke ceeveles
nQ; hejvleg Fme ekeej kes otmejeW kes DevegkejCe ceW ueies
Jeefe Deheveer peeefle SJeced Deheves meceoee leLee Deheves
Oece& kes Deefnle-keejke nesves mes otj mes ner vecemkejCeere
nQ~ pees nw henveves mes lees efmej ceW Yeej veneR mecePeles,
hejvleg efMeKee jKeves mes efmej ceW Yeej mecePeles nQ, uee[&
cewkeeues kes ceeveefmeke oeme hejevegkejCe-eJeCe Jes Jemlegle
oeveere nQ~ eefo efnvogpeeefle efMeKee kees es[ osieer; lees
Gmekes ve nesves hej efvecve neefveeeB nesieer; leye DeefOeheefle
veeceke meceedYetle cece&mLeeveeW keer Yeer iueeefve nes mekeleer
nw; efpememes Meerle-G<Ce menveMeefe kee veeMe nes pee
mekelee nw~
eceMe........
(12)

ieesefheeeB kenleer nQ, ns ye=efpeveeo&ve! Deehe nce hej

emeVe jnW~ YeieJeeved ves kene, ye=efpeveeo&ve ncekees keeeW
ken jner nes? kene, peveeo&ve ces lees eej De#ej nQ Deewj
Deepe Deehekes meeLe nceejer heeBe ekeej keer eer[e
nesieer~ Deehe ncemes heeBe ekeej mes KesueWies eYeg~ nceejer
Deelcee mes Deehe KesueWies, nceejs ceve kes meeLe KesueWies,
nceejer FefveeW kes meeLe KesueWies, nceejer JeeCeer kes meeLe
KesueWies Deewj hegve nceejs Mejerj kes meeLe KesueWies~ Fmeer
ef mes lees eneB heeBe DeOeeeeW kee emleeJe nw~ keeeWefke
eneB YeieJeeve kee ieesefheeeW kes meeLe hebejceCe nw~ eefo
Deehe nceejs meeLe heeBe ekeej mes KesueWies lees Deehekee
veece Yeer lees heeBe De#ejeW kee nesvee eeefnS~ Dele eneB
peveeo&ve mebiele veneR ye=efpeveeo&ve mebiele nesiee~ kewmee nw
ieesefheeeW kee Deevevo~ ieesefheeeW ves kene, nceves Deheves
IejeW kees es[ efoee nw, eehlee efJeme=pe Jemeleer~
keeeW es[e Deheves IejeW kees? kene, FmeefueS es[e,
lJeogheemeveeMee ncekees Deehekeer Gheemevee keer
DeeMee nw~ Deye nce Deehekes meceerhe yew"vee eenleer nQ~
Gheemevee ceW lees Iej tlee ner nw keeeW es[e? keee oes<e
Lee GveceW? yeesueeR, lJeogheemeveeMee keeeWefke Jes
Iej Deehekeer Gheemevee kees Kee jns Les, leJe Gheemeveeb
DeMveefvle Fefle lJeogheemeveeMee FmeefueS nceves
Dehevee Iej es[ efoee nw~ Deewj Deye keee eenleer nes?
yeesueeR,lJemegvojefmcele
efvejer#eCeleerekeecelehleelceveeb Deehekes megvoj efeleJeve Deewj megvoj
cegmekeeve kees osKekej nceejs ceve ceW Deehekeer mesJee keer
leere keecevee nes ieF& nw Deewj eefo Lees[e mee Yeer efJeuecye
ngDee Fme keecevee keer hetefle& ceW lees nceeje Mejerj peueYegve
peeesiee~ FmeefueS ns heg<eYet<eCe! ncekees keg oerefpees~
keee oW? lees ieesefheeeW ves kene, oemeb Deheveer mesJee
kee meewYeeie oerefpeS~ ener nw jemehebeeOeeeer kee
Deevevo~ es peerJeelcee kes meeLe hejceelcee kee Kesue nw~
peerJeelcee kes meeLe hejceelcee keer eer[e nw Deewj Jees Yeer
jeef$e ceW~
ee efveMee meJe&Yetleeveeb lemeeb peeieefle& mebeceer~
emeeb peeeefle Yetleeefve mee efveMee heMelees cegves~~
YeieJeeved ieerlee peer kes efleere DeOeee ceW kenles
nQ efke legce mecePeles nes? peye meye ueesie meesles nQ lees
mebeceer peeielee nw Deewj eneB jeef$e ceW meye mees jns nQ~
meeje mebmeej mees jne nw, keeeWefke jemeueeruee kee eejcYe
efveMeerLe ceW nes jne nw~ Deepe keer Yee<ee ceW yeesuetB lees
yeejn yepes ueieYeie nes jne nw~ peye meye ueesie mees jns nQ
leye YeieJeeved ieesefheeeW kes meeLe Kesue jns nQ~ keesF&
Demebeceer Ssmee ke=le veneR kej mekelee~ Dele Deepe
Yeer DeYeer Yeer YeieJeeved Kesue jns nQ~ mecemee Fme yeele
efke nw pewmee efke nce henues Yeer ken egkes nQ efke peye
leke nceejs peerJeve ceW JeekejCe veneR Dee peelee DeLee&led
peye leke nce Meee kees peerves kee DeYeeme veneR kej
uesles leye leke nce Jewefoke efmeevle kees veneR mecePe
heeles~ Deye en oeefelJe Jeee kee nw peye leke Jeee
Meee kees veneR peerlee leye leke Jen Meee kee
efmeevleheeret<e efheuee Yeer veneR mekelee~ Dele Jewefoke
efmeevle Dece=le kees efheueeves kes efueS Meee kees peervee
he[siee~ GmeceW Yeer
eerceodYeeieJele mee#eeled
efveiecekeuhele kee heue nQ~ Jeso keuheJe=#e kee
megvojlece heue nw lees Jeso kes efmeevle kees mecePeves kes
efueS cegKeb JeekejCeb mce=leced JeekejCe ner Gmekee
cegKe nw~ eefo cegKe ner veneR lees efhej Jees yeesuesiee kewmes?
Jeso mes keesF& kens efke Deehe yeesefueS, keg keefnS lees
kensiee efke peye cesje cegKe ner yevo kej efoee Deeheves lees
nce yeesueWies kewmes? mees egefle ceelee keye yeesueWieer, peye
Gvekee cegKe "erke nesiee Deewj Deepe Deehe osKeles neWies
efke efkemeer kes cegKe ceW keQmej nes peelee nw lees Jen veneR
yeesue heelee nw~ keesF& ietbiee nes peelee nw lees veneR yeesue
heelee nw~ lees nceves lees Deheves eceeo kes keejCe Jeso
YeieJeeved kes cegKe kees yevo kej efoee nw, meeR efoee nw,
Gvekes cegKe keer Ghes#ee kej oer nw, FmeerefueS nce Jewefoke
efmeevleeW kees veneR mecePe hee jns nQ Deewj peye leke
nceejs peerJeve ceW JeekejCe veneR Deeesiee Jen Yeer hejceeLe&
he ceW, peye leke nce JeekejCe kees peervee veneR meerKe
peeeWies leye leke nce YeieJeeved kes efmeevleeW kees mecePe
veneR heeeWies~ leye leke nceejer ceeB egefle YeieJeleer keee
ken jner nQ nce veneR mecePe heeeWies~ FmeefueS ceQ efhej
DevegjesOe kej jne ntB efke YeieJeeved kees eehle kejves kes
efueS ceeB egefle ceelee keer MejCe ceW peevee he[siee Deewj
egefle ceelee kees mecePeves kes efueS Gvekes cegKe JeekejCe
keer j#ee kejveer he[sieer, keeeWefke Jees mecePeeeWieer lees
cegKe mes ner~ ess mes yeeueke kees peye ceelee Gmekes
efhelee kee heefjee osleer nw lees cegKe kee ner lees DeJeuecye
uesleer nw~ DeleSJe nceW JeekejCe kees peervee he[siee~
JeekejCe kee eeesie nceW peerefJekee kes efueS veneR
JeekejCe kee eeesie ncekees peevekeerpeerJeve DeLeJee
jeefOekeepeerJeve kes efueS kejvee nesiee~ leelhee& en nw
(13)
efke peye leke nce jceCe Meyo kee DeLe& veneR mecePeWies
leye leke nceW jemehebeeOeeeer veneR mecePe ceW Deeesieer
Deewj Deepe kee ogYee&ie en nw efke ceveg<e jceCe Meyo
kee yengle ner Devegefele DeLe& mecePeves ueiee nw~ FmeerefueS
Gmekee DeOeheleve neslee pee jne nw~ jceCe kee DeLe&
Devegefele DeLeeX ceW veneR uesvee eeefnS~ jceCe kee DeLe&
eer-heg<e kes eece mebeesie mes veneR mecePevee eeefnS~
YeieJeeve heeefCeefve kenles nQ efke jceg eer[eeeced
hee0 Oee0 hee" 853 jceg Oeeleg kee DeLe& nw Kesuevee~
Jees Yeer efkemekee Kesuevee? peerJeeW kes Kesueves kees eee
jceCe veneR kenles~ efkemekeer eer[e kes efueS jceCe Meyo
kee eeesie neslee nw? yeeueke kes efueS~ efnvoer ceW lees
Ssmee veneR efoKelee hejvleg peye nce iegpejeleer Yee<ee ceW
osKeles nQ lees JeneB jced Oeeleg kee eeesie efyeukegue efveoex<e
yeeueke keer eer[e kes DeLe& ceW efkeee peelee nw~ kenles nQ
JeneB kes ueesie (iegpejeleer ceW kene peelee nw efke-) yee[ke
jceke[eGveer MeeLes jceer jet s yeeueke jceke[e ceeves
efKeueewves kes meeLe Kesue jne nw Deewj meewYeeie mes
jemehebeeOeeeer ceW jced Oeeleg kee eeesie ner yengMe ngDee
nw~ pewmes- Jeer#e jvlegb ceveees~ Yee0 10/29/1
YeieJeeved ves jceCe kejves kee ceve yeveeee, Kesueves kes
efueS ceve yeveeee~ en veneR efueKee efke Jeer#e
Yeesegced~ YeesieeLe& ceve YeieJeeved kee veneR yeve jne
nw~ YeieJeeved kes ceve ceW yegYeg#ee veneR nw, YeieJeeve keer
Yeesie keer Fe veneR nw~ YeieJeeved kees keee uesvee-osvee
Yeesie mes~ YeieJeeved Deheves Ssee& kes YeeJe mes eerceod
YeieJeod ieerlee ceW mJeYeeJele yeesue G"s, legcnW helee nw
cesjer meeOeejCe ueerueeeW osKekej ueesie cegPe hej mevosn
kejles nQ~ keewve ntB ceQ Deewj kewmee nw cesje JeefelJe?
YeieJeeved yengle ieewjJe Deewj DeelceefJeeeme kes meeLe yeesue
he[s~
eceMe........
(14)
Deepe jeIeJe ceieve
Deepe jeIeJe ceieve yeeue megKe ceeso ceW~

keYeer Fme ieeso ceW keYeer Gme ieeso ceW~~
pees nw Jeeheke efvejecee efvejbpeve DeiegCe
Deepe eies Jener Jeehe megvoj meiegCe~
hee kes keesmeue efveJeemeer cegefole ceeso ceW~
keYeer Fme ieeso ceW........
kesMe IegBIejeues keejs nQ heejer Deueke
vewve kepejejs Kebpeve megneveer heueke~
ceevees Kesue jneR ceueer oes heeLeeso ceW~
keYeer Fme ieeso ceW ..........
uesles hegueefkele GbieeW ceW hegueefkele ueuee
ceevees efceue ieee Oeje kees nw meesYeie Yeuee~
Petce Petce etceles nQ Jeove megeceeso ceW~
keYeer Fme ieeso ceW ..........
meYeer jece kees efvenej jns Deheueke veeve
esce hegueefkele mepeue ves$e ieodieo veeve~
jeceYeeeee& ngueme jns megefJeveeso ceW
keYeer Fme ieeso ceW keYeer Gme ieeso ceW~~
Jevos ceelejced
emlegefle- efJeJeskeevevo kesv
megpeueeb megheueeb ceueepe-Meerleueeb

Meme-Meeceueeb ceelejced~ Jevos ceelejced
MegYe-peeslmvee-hegueefkele-eeefceveerced
heguue-kegmegefcele-gceoue-MeesefYeveerced
megneefmeveeR megceOegj-Yeeef<eCeerced
megKeoeb Jejoeb ceelejced~~
keesefkeesef-keC"-keuekeue-efveveeo-kejeues
keesefkeesef-YegpewOe=&le-KejkejJeeues
kes yeesues cee legefce Deyeues
yengyeue-OeeefjCeeR veceeefce leeefjCeeR
efjhegoue-JeeefjCeeR ceelejced~~
legefce efJeee legefce Oece&
legefce efo legefce cece&
lJeb efn eeCee Mejerjs~
yeengles legefce cee Meefe
oes legefce cee Yeefe
leesceejF eeflecee ieef[
ceefvojs ceefvojs~
lJeb efn ogiee& oMeenjCe-OeeefjCeer
keceuee keceue-oue-efJeneefjCeer
JeeCeer efJeeeoeefeveer
veceeefce lJeeb
veceeefce keceueeb Deceueeb Delegueeb
megpeueeb megheueeb ceelejced
Jevos ceelejced~~
Meeceueeb mejueeb megefmceleeb Yetef<eleeb
OejCeeR YejCeeR ceelejced~
Jevos ceelejced~~
(15)
Yeejle ceelee keer efyevoer efnvoer
[e@0 njemeej mLeeheke efoJe
efnvoer Yeejle ceeB keer efyevoer, Fmes veF& ecekeej oes~~ske~~

efnvoer nw oe keer Oe[keve, mhebove megvelee nw mebmeej~
keb"nej yeve peee meYeer keer, efceue peees peie Yej kee heej~~
hevehe egkeer nw efnvoer Deye, Fmes leCeeF& kes yeesue oes~
jmeJebleer yeve peee peiele ceW, Ssmee Dece=le Ieesue oes~~
efnvoer nw Jew%eeefveke Yee<ee, ogefveee kees ueuekeej oes~~1~~
Yee<eeeer efJeJeeo
Dejs!, mebkeerCe& efJeeejeW kes Iesjs nQ~
GvnW efceekej ner osMeeW ves, Deheves MegYe efove hesjs nQ~~
Yejle Yetefce ceW jnves Jeeues, ceelee kes meye esjs nQ~
efnvoer kees Deheveeves
ceW, keeeW G"s efJeJeeo Ievesjs nQ?~~
G"es efnvo kes Jeerj mehetlees, efnvoer ceW ngbkeej oes~~2~~
Meebefle, oee, keCee, cew$eer kes, mebosMe IejeW ceW peeles nQ~
meYeer Oece& kes ueesie eneB, efnvoer keer DeueKe peieeles nQ~~
osJeJeeCeer keer efyeefee nw en, Fmekees meoe ogueej oes~
Yeejle ceeB kes Jeerj mehetlees, efnvoer kees meee heej oes~~
efvepe keb"nej yevee uees Fmekees, yegueboer mes peekeej oes~~3~~
meye Yee<eeDeeW ceW Jew%eeefveke, ceeB Yeejleer mJeerkeejleer~
Kegues keb" De kej keceueeW mes, meoe GleejW Deejleer~~
eceke eeBoveer yeve peees, jesMeve nesiee meeje mebmeej~
Yeejle eefo mebkeefuhele nes, lees efceue peees peieleer kee heej~~
efyevoer ecekes metjpe pewmeer, Fme JemegOee kees Gefpeeej oes~~4~~
efnvoer uesKeve De yeesueve ceW, Devlej keer keesF& yeele veneR nw~
efJee yevOeglJe YeeF&eejs ceW, he[lee keesF& heke& veneR nw~~
ceele=Yetefce kes YeeF&-yeefnve, peg peeeW Fmes Deheveeves ceW~
pewmee peesMe Yeje jnlee nw, jeîeeve kes ieeves ceW~~
efnvoer nw heneeve efnvo keer, Meeele peerJeveeOeej oes~~5~~
peielmee#eer nw mLeeeer, ekeeefMele Yet-veYe ceC[ue heefjJeej~
efnvoer keer efyevoer en ecekes lees, F&<ee& kejvee nw yeskeej~~
efnvoer Jew%eeefveke Yee<ee ceW, mebpeerJeve meer Meefe Deheej~
meye nBme yeesueW efnvoer ceW, ogefveee kees veF& heneeve oes~~
peerJe peerJeve kes efnvo Jeerj, efnvoer Deheveeves Deeeve oes~~6~~
(16)
efnvog Oece& ebLeeW kee heefjee
efnvogDeeW kes Deveske ebLe nQ hejvleg FveceW Deheew<ese

Jeso meyekes Deeefo eesle Deewj DeeOeej nQ~ Fve ebLeeW kes
cegKe Yeeie es nQ- (1) Jeso, (2) Jesoe, (3) GheJeso,
(4) hegjeCe, Deewj Ssefleneefmeke iebLe, (5) mce=efle, (6)
oMe&ve, (7) efveyevOe, (8) Deeiece, (9) efJeefJeOe ebLe~
1. Jeso- Jeso mebefnleeSb eej nQ~ FveceW mes $e+iJeso
ceW 10552, epegJexo ceW 1975, DeLeJe&Jeso ceW 5977
Deewj meeceJeso ceW 1875 ceb$eeW meefnle eejeW JesoeW ceW
kegue 20379 ceb$e nQ~ JesoeW kes meleeLe& kees mecePeves,
e%eeW ceW Gvekeer eeesie efJeefOe peeveves, DeeOeeeflceke %eeve
keer eeefhle leLee Gvekeer megj#ee kes efueS $e+ef<eeeW eje
jefele Jeso mecyevOeer ebLeeW kes Yeeie es nQ- yeeeCe
ebLe, DeejCeke, Gheefve<eo, met$eebLe, eeefleMeeKe Deewj
DevegeceCeer~
(De) yeeeCe ebLe- es ebLe Jeso ceb$eeW kes DeLe&
Deewj Gvekeer e%eeW ceW eeesieefJeefOe yeleeles nQ leLee eleske
Jeso kes Deueie-Deueie yeeeCe ebLe nQ pewmes $e+iJeso kes
Sslejse Deewj kees<eerlekeer DeLeJee MebeKeeeve, epegJexo kes
lewefejere Deewj MeleheLe, DeLeJe&Jeso kee ieesheLe Deewj
meeceosJe kee leeC[e yeeeCe cegKe nQ~
(Dee) DeejCeke- es DejCe ee Jeve pewmes
efvepe&ve Meevle mLeeve ceW he{ves eesie yeeefJeee mecyevOeer
ebLe nQ pees efke DeefOekeebMele yeeeCe ebLeeW kes Debie nQ~
(F) Gheefve<eod- Fmekee DeLe& nw F&ej kes heeme
hengbeeves Jeeuee ebLe~ FveceW DeeOeeeflceke efJeee Deewj
F&ej peerJe mecyevOeeW kee efJeJeseve efkeee ieee nw~ Jewmes
lees 220 Gheefve<eoeW kee GuuesKe efceuelee nw hejvleg FveceW
[e@0 ke=<CeJeuueYe heeueerJeeue
mes efpeve cegKe ieejn Gheefve<eoeW hej Yee<e efceuelee nw

Jes nQ- F&Me, kesve, ke", eMve, cegC[ke, ceeC[tkee, Sslejse,
lewefejere, esleeelej, evoesie Deewj ye=noejCeke~
(F&) met$e iebLe- Fvekes eewle met$e, ie=e met$e Deewj
Oece& met$e leerve Yeeie nQ~ FveceW JesoeW kes kece&keeC[ kees
mhe efkeee ieee nw leLee eleske Jeso kes DeueieDeueie met$e ebLe nQ~ Fves $e+iJeso kes Deeeueeeve, Deewj
keew<eerlekeer, epegJexo kes Deehemlecye, keeleeeve Deewj
yeesOeeeve, DeLeJe&Jeso kes yesleeve Je keewefMeke leLee meeceJeso
kes pewefceveere, Keeefoj Deewj ieewlece cegKe met$e ebLe nQ~
(G) eeefleMeeKe- es Jewefoke JeekejCe nw leLee
eejeW JesoeW kes Deueie-Deueie eeefleMeeKe nQ~ FveceW mes
keeleeeve kee Meguyemet$e efJe%eeve keer ef mes Delevle
cenJehetCe& nQ~
(T) DevegeceCeer- es Ske ekeej kes meteer
ebLe nQ efpevekee GsMe JesoeW keer ceewefuekelee, megj#ee SJeb
JesoeLe& efJeJeseve kejvee nw~ FveceW Jeso ceb$eeW kes osJelee,
$e+ef<e, vo, mJej Deeefo keer ef mes metefeeeb nQ~ FveceW
mes $e+iJeso kees Dee<ee&veg&eceCeer, voesvegeceCeer,
osJeleevegeceCee&, DevegJeekeevegeceCeer, meJee&vegeceCeer,
Je=nsJele, $e+ieefJe%eeve, Deewj $e+kedeeefleMeeKe Deewj
epegJesxo keer Dee$eseevegeceCeer eejeeCeereevegeceCeer,
keeleevegeceCeer Deewj eeefleMeeKemet$e cegKe nQ~
2. Jesoe- ceeveJe Mejerj kes meceeve Jeso kes Yeer
cegKe De ceeves ieS nQ~ leovegmeej Jeso keer DeeBKe
nw peesefle<e, keeve nQ-efvee, veeke nw efMe#ee, cegKe nw
JeekejCe, neLe nQ keuhe Deewj vo ejCe nQ~
(De) efMe#ee- Fve ebLeeW ceW Jeso ceb$eeW kes mJej,
De#ej, cee$ee leLee GeejCe kee efJeJeseve efkeee ieee
nw~ FveceW $e+iJeso keer heeefCeveere efMe#ee, epegJexo keer
Jeeme SJeb ee%eeJeukee efMe#ee ebLe, DeLeJe&Jeso keer
ceeC[tkeer efMe#ee Deewj meeceJeso keer ieewleceer, ueesceMeer
Deewj veejoere efMe#ee cegKe nQ~
(Dee) JeekejCe- Fmekee keee& cegKeleee
Jewefoke Yee<ee kes efveece efveefele kejvee nw~ Fve ebLeeW ceW
heeefCeefve JeekejCe hej cenef<e& hele_peefue kee ceneYee<e
cegKe nw~
(F) efveees JesoeW keer JeeKee kes efveece
yeleueeves Jeeues keesMe nQ efpeveceW eemkeeeee& kee efvee
cegKe nw~
(F&) vo- Jewefoke ceb$eeW kes voeW kee efJeJeseve
kejves Jeeues Deveske vo ebLe nQ~
(G) keuhe met$e- es e%eeW keer efJeefOe kee JeCe&ve
kejles nQ~
(T) peesefle<e- Fmekee cegKe eeespeve mebmkeej
Deewj e%eeW kes efueS cegntle& yeleueevee leLee e%e mLeueer
ceC[he Deeefo kee ceehe leLee efJe%eeve yeleueevee nw~
FveceW veejo, hejeMej, Jeefme Deeefo $e+ef<eeeW kes DeueeJee,
Jejenefceefnj, Deee&Ye, yeeeCeieghle Deewj Yeemkejeeee&
kes ebLe ecegKe nQ~
3. GheJeso- eleske Jeso kee Ske GheJeso nw pees
efke Jeso keer heefjhetCe&lee kees mecePeves ceW meneeke neslee
nw~ $e+iJeso kee GheJeso DeLe& Jeso, epegJexo kee OevegJexo,
meeceJeso kee ieevOeJe& Jeso Deewj DeLeJe&Jeso kee GheJeso
DeeegJexo nw~ eleske GheJeso hej DeveskeeW ebLe nQ~
4. hegjeCe- es efnvot Oece&, mebmke=efle SJeb eeeerve
Fefleneme kes ecegKe ebLe nQ~ FvnW 18 hegjeCeeW ceW yeeBe
(17)
ieee nw~ De"ejn hegjeCeeW kes veece nQ- yee, yeeeC[,

efJe<Ceg, Jejen, Jeeceve, YeeieJeled , YeefJe<e, celme,
ie[, ceeke&C[se, ketce&, efue, Deefive, heodce,
mkevo, efMeJe, Jeeeg Deewj yeeJewJee& hegjeCe~
De"ejn GhehegjeCeeW kes veece es nQ- mevelkegceej,
ve=efmebn, yeveejoere, ogJee&mee, keefheue, ceeveJe,
JeCe, keeefuekee, meecye, meewj, hejeMej, Deeefole,
Jeefme, Yeeie&Je, osJeer, heMegheefle, Deeefo Deewj
efMeJeOece&~
4. Ssefleneefmeke ebLe- FveceW cenef<e& Jeeuceerefke
ke=le jeceeeCe Deewj cenef<e& JesoJeeme jefele ceneYeejle
efnvot Oece& SJeb mebmke=efle kes eeeerve cegKe Ssefleneefmeke
ebLe nQ~ eerceod YeieJele ieerlee ceneYeejle kes Yeer<ce heJe&
kee Debie nw~
5. mce=efle- es efnvot Oece& SJeb meceepe JeJemLee
kes efJeefOe efJeOeeve, Meemeve SJeb oC[ JeJemLee kes ebLe
nQ efpevekeer efJeefYeVe keeueeW ceW $e+ef<eeeW ves jevee keer nw~
FveceW Oece&, DeLe&, keece, cees#e Deeefo eejeW heg<eeLeeX kee
mecegefele efJeJeseve nw~ Jewmes lees 250 mce=efleeeW kee GuuesKe
efceuelee nw, ceiej Deepe ueieYeie 100 mce=efleeeb GheueyOe
nQ efpeveceW mes efvecveefueefKele yeeF&me mce=efleeeB DeefOeke
eefme nQ- cevegmce=elf e, ee%eJeukeemce=elf e, Deef$emce=elf e,
efJe<Cegmce=efle, keeleeevemce=efle, nejerlemce=efle,
DeewMeleveleermce=efle, Debefiejemce=efle, ecemce=efle,
ye=nmheeflemce=efle, hejeMejmce=efle, Jeememce=efle,
o#emce=efle,
ieewlecemce=efle, Jeefmemce=efle,
Deehemlecyemce=efle, mebJele&mce=efle, MebKemce=efle,
efueefKelemce=efle, osJeuemce=efle, Meeleelehemce=efle Deewj
keewmlegYemce=efle~
6. oMe&ve Meee- leJe %eeve meeOeke ebLeeW
(18)
kee veece oMe&ve Meee nw~ FveceW yegef Je leke& kes eje
efkemeer efJe<ee kee mele mJehe efveOee&efjle kejves keer
efJeefOeeeb yeleeF& ieF& nQ~ Fve mecemle efnvot oMe&veeW kees
Jewefoke, yeew Deewj pewve oMe&ve, Fve leerve YeeieeW ceW yeebe
ieee nw~ Jewefoke oMe&veeW kes veece nQ-keefheue kee
meebKe oMe&ve, hele_peefue kee eesie oMe&ve, ieewlece kee
veee oMe&ve, keCeeo kee JewMesef<eke oMe&ve, pewefceveer
kee hetJe& ceerceebmee Deewj yeeojeeCe kee Gejceerceebmee
ee Jesoevle oMe&ve~
7. efveyevOe ebLe- es ebLe mce=efleeeW kes meceeve nQ
efpeveceW efJeefYeVe Oecee&ejCeeW, efJeefOe efJeOeeveeW SJeb efJe<eeeW
kees efJemleej mes megmhe efkeee ieee nw~ Fvekeer mebKee
ueieYeie heeeme nw~
8. Deeiece- JesoeW mes ueskej efveyevOeebLeeW leke
keer hejcheje kees efveiece kene peelee nw Deewj efpeve ebLeeW
ceW FosJe keer hetpee Gheemevee, Dee&vee, Oeeve Deeefo kee
efJeJeseve nw GvnW Deeiece kenles nQ~ Dele MewJe, Meee,
Jew<CeJe SJeb pewefveeeW kes Deveske Deeiece ebLe nQ~ meb#eshe
ceW Jew<CeJeeW kes hee_eje$e mebefnleeDeeW ceW 13 ecegKe nQ
leLee MewJeeW Deewj MeeeeW kes 64-64 eeceeefCeke Deeiece
nQ~ efJemleej ceW Deewj Yeer ebLe nQ~
%eevesejer SJeb eflekekegjue- ceje"er Yee<ee ceW mevle
%eevesej keer %eevesejer leLee leefceue Yee<ee ceW leefceue
mevle efleJeuuegJej ke=le efleJekekegjue Delevle mejue
Je esjCeeoeeke Oeeefce&ke ke=efleeeB nQ~
Thej efueKes cetue ebLeeW kes Yeejleere Yee<eeDeeW ceW
Deveske Yee<e Je erkeeDeeW kes DeueeJee efJeefYeVe meceoeeeW
kes ebLeeW keer mebKee yengle DeefOeke nw~
efnvotOece&MeeeeW kee eeceeefCeke DeeOeej ebLe
Jeso- efnvot meceepe keer Deefle eeeervelee leLee efJeefYeVe
keeueeW ceW ngS Oeeefce&ke, meeceeefpeke Deewj jepevewefleke

heefjJele&veeW mes eYeeefJele efevleve ner Fme efJeefJeOelee kee
cetue keejCe nw~ peefue Deewj jnmecee JesoeW mes ueskej
ieerlee, jeceeeCe Deewj hegjeCeeW leke keer mejue Oeeefce&ke
JeeKee efnvot Oece& kes ueeeruesheve keer efJeMes<elee nw~
efnvot Oece& SJeb mebmke=efle keer efJeMeeue Oejesnj ceW Jeeheke
efJeefJeOelee nesles ngS Yeer Ske cetueYetle, DeveJejle meceevelee,
ceewefuekelee, Skelee SJeb mecevJeelee efJeeceeve nw pees
megotj eevleeW keer efJeefYeVe Yee<eeDeeW, yeesefueeeWs Je jerefleefjJeepeeW ceW Yeer Deheveer ceewefuekelee kees mebpeesS ngS nQ~
ener jeêre Skelee, meebmke=efleke mecejmelee SJeb Oeeefce&ke
Skeelcelee keer meyemes ye[er ke[er nw efpemekee cegKe
DeeOeej Jeso nQ~ es ner efnvogDeeW kes efJeefYeVe celeeW, oMe&veeW,
SJeb meceoeeeW kes Deeefo eesle nQ~ Jeso ner efnvot Oece& kes
Deeefo, ceewefueke Deewj eeceeefCeke Oece& ebLe nQ keeeWefke
ueeKeeW Je<eeX kes yeeo ceW Yeer FveceW keesF& efceueeJe Je
vetvelee veneR DeeF& nw~ keejCe efke nceejs $e+ef<eeeW ves Jeso
kes eleske Meyo kees lesjn efJeefYeVe ekeej mes mcejCe kej
hejchejeiele {bie mes GvnW Deheves ceewefueke he ceW megjef#ele
jKee nw~ FmeerefueS meYeer Oece& ebLeeW SJeb $e+ef<eeeW ves JesoeW
kees ner Deefvlece eeceeefCeke Oece&Meee ceevee nw-osefKeS
eceeCe1. ueeskeeW kes efueS Jeso eeceeefCeke nQ (Jesoe eceeCee
ueeskeeveeb-ceneYee0 Meeb0 270)
2. ceveg<e JesoeW kees eeceeefCeke ceevekej Deheves Oece&
kee heeueve kejW~ (kegJe&efvle Oece&cevegpee egefle
eeceeCe oMe&veeled, (ce0Yee0 Meeb0 297.33)
3. egefle eeceeefCeke nw (egefle eeceeCeee
- veee o0 3.1.32)
4. Oece& efpe%eemegDeeW kes efueS Jeso ner eeceeefCeke nQ
5.
6.
7.
8.
(Oeceefpe%eemeceeveeveeb eceeCeb hejceb egefle

ceveg mce=efle 2.13
pees Oece&%e nQ Gvekes efueS Jeso ner eeceeefCeke nQ
(Oece&%e mecee eceeCe Jesoee, Deehe0
1.1.12)
Jeso Oece& kee cetue nw Ssmee efJeeve Je mce=efle
ceeveleer nQ (Jesoes Oece&cetuecesleefoeb e mce=efle
ieewleceOece&met$e)
mecemle Oece& kee DeeOeej Jeso nQ (JesoesefKeuees
Oece&cetueced , ceveg0 mce=efle 2.8)
egefle Deewj mce=efle ceW efJejesOe nesves hej JesoeW kees ner
eeceeefCeke ceevee peeS (egefle mce=efle efJejesOes
(19)
leg egeflejsJe iejeremeer-peeyeeuemce=efle)

9. Jeso mes ye{kej keesF& Meee veneR nw (veeefmle
Jesoelhejb Meeeb-Deef$e mce=efle)
10. Jeso meJe&keeueerve eeceeefCeke mele Deewj ue#e
ebLe nQ Dele eeeerve keeue mes Deepe leke meYeer
Oece& MeeeeW Je efJeeveeW ves JesoeW kees ner efnvogDeeW
kee eeceeefCeke Oece&Meee ceevee nw leLee Jeso Yee<e
eeeerve Jewefoke hejcheje kes ner Devegketue nesvee
eeefnS~ heeeeleeW kes Devegmeej veneR~ FmeerefueS
Jeso meye mele efJeeeDeeW kee Deeefo ebLe nw~
Jeso kee he{vee-he{evee hejce Oece& nw~~
eerjeceYeeeee&keb he_ekeced
eer
(1)
jeceYees cegefvecee&veveere keefJe
Jeeme osJeesJeleerCeexce=leeMeg MeMeer~
jeceveeceeveve mevle mesJe megOeer
efJe<Ceg oeceesojes ceeOeJe eernj~~
(2)
YeevegosJees efJeYeeleerejes oerefhleceeved
jeIeJesves jJeerjepeles keerefle&ceeved~
Jew<CeJeeveeb OegjerCees cenejefJe
hetpes efJeYeeies
ceneYeeceefCe~~
(3)
efe$ekets heefJe$es eefmemLeues
jeceYew hegveerles eefmeseues~
jeceevegien Mecee& (jeBeer)
peerJeves ces ekeeMeb ieleb meeceleced

Ieesj ceesnevOekeejs meoe heere[
f leced~~
(4)
%eeveoes efJeeJeeheer eleer cegefeo
eeCeJeeegce&neesjke
meJe&oe~
efkeb ve Oesees iegye&vOeveevcegefeo
efJeeyevOeg meKee j#ekemleejke~~
(5)
jeceYees peveeveeb efomLe meoe
eeCeJeeegce&neesjke
meJe&oe~
efJeeyevOeg meKee j#ekemleejke
efkeb ve Oesees iegye&vOeveeved cegef eo~~
(20)
peye nvegcg eeve peer keer emlej-eeflecee ceW kecheve ngDee
nvegceeve peer kes mJehe-%eeve Deewj Gvekeer Yeefe

kes efueS nvegceeveeeueermee veeceke Delevle ueeskeefee
jevee efyevog mes efmevOeg kes meceeve nw~ oes meew Je<eeX mes
DeefOeke hegjeveer nvegceled-heeemee veeceke Ske Deve
ke=efle eeefhe yengle kece efJeKeele jner nw, leLeeefhe Jen
nvegceeve peer keer Devet"er DeejeOevee kes he ceW Ske
Decej ke=efle nw~ Yeefe-keeJe ceW en efJeefMe iegCe
yegvosueKeC[ kes megeefme keefJe ceeve keer JeeCeer kee
emeeo nw~ YetlehetJe& ejKeejer jepe ceW jepee Deceeveefmebn
kes ojyeejer keefJe ceeve nvegceeve peer kes hejce Yee Les~
keekeveer veeceke ess mes eece kes efveJeemeer Fme keefJe ves
ieebJe keer hene[er hej efmLele nvegceeve peer keer efme cetefle&
kes mece#e pees heeeme keefJee megveeS, Jes YeeeW kes efueS
Decetue efveefOe yeve ieS~
Jele&ceeve Jew%eeefveke egie ceW peneB DeemLee kee
DeJecetueve neslee pee jne nw, efkeleves ueesie efJeeeme
kejvee eenWies efke keeefueoeme Deewj oC[er keer Yeebefle
ceeve Yeer kesJeue meeOevee kes Yejesmes ner yengle ye{s-e{s
Les~ efkemeer Yeer Des meeefnlekeej ee keueekeej mes
F&<ee& jKevesJeeues ome-yeerme Jeefe eleske veiej ceW
efceue peeeWies~ eefme nw efke ceeve kes jepekeere mecceeve
kes eefleber Ske cewefLeue heefC[le Deesee kees Deheves
keefJelJe kee ye[e iegceeve Lee~ oesveeW kes yeere eslee
efveOee&efjle efkeS peeves kes efueS en lee heeee ieee efke
oesveeW keekeveer kes nvegceeve peer keer cetefle& kes mece#e DehevesDeheves keeJeeW kee hee" kejW Deewj efpemekes hee" mes
eeflecee ceW keg Yeer heefjJele&ve heefjueef#ele nesiee, Gmeer
kees eslej mJeerkeej efkeee peeesiee~ kene peelee nw efke
meeefnle-JeeefjefOe [e@0 nefjceesnveueeue eerJeemleJe

eLece efove efJeMeeue pevemecetn kes mece#e Deesee peer kee
hee" ngDee Deewj otmejs efove ceeve keefJe kee~ peeW ner
ceeve ves efvecveefueefKele heeemeJeeb keefJee megveeee, nvegceeve
peer keer emlej eeflecee ceW kecheve GlheVe ngDee Deewj
Gvekeer ieo&ve Yee ceeve keer Deesj Pegkeer ngF& efoKeeeer
oer~ cetefle& Deepe Yeer peeW efke leeW s{er nw Deewj eeuegDeeW
keer efmeef-eoelee yeveer ngF&~ ceeve kes nvegceled-heeemee
kee Jen Deefvlece keefJee Fme ekeej nwyeees [s{ ceemee meeske mebke efyeveemee lehew
lehe kees leceemee yeemee cebieue Devevle kees~
efJeYeJe efyekeemee ceve yeebefle ekeemee omeeW
efome megKe mecheefe efyeueemee megj meble kees~
ceneyeerj meemee hetpe yeerje Dees yeleemee kejs
efyehele kees eemee leve $eemee Deefj Deble kees~
efmeKe veKe Keemee efj efme kees efveJeemee en
oeme Deemee hetjke heeemee nvegceble kees~~
efveecehetJe&ke [s{ ceeme leke Fme heeemee kee hee"
Deveske ekeej kes DeYeer heueeW kees osvesJeeuee nesieekeefJe keer en keecevee Gmekees lees De#ee eMe osves
Jeeueer yeveer ner, hejbleg yeer[e-yeleemes kes meeLe ceneJeerj
keer Dee&vee kee Gmeves pees keueeCekeejer ceeie& pevelee
kees megPeeee Jen Yeer Ske efoJe mebosMe nw~ keefJe kee
keLeve nw efke $e+ef-efmeef cegKe mLeue veKe-efMeKe
ner nw~ DeLee&led nceeje Mejerj ner mece=ef Deewj meheuelee
kes efveJeeme kee cegKe mLeue nw~
eernvegceeve peer keer mlegefle kes heebe megvoj keefJee
Fme efJeue#eCe DeejeOevee kes heefjeeelceke he ceW eLes
JeeKeemeefnle emlegle nQ-
cenekeeJe
ceneyeue ceneyeeng ceneveKe
ceneveo
cenecegKe
cene cepeyetle nw~
Yevew keefJe ceeve ceneyeerj nvegceeve ceneosJeve kees osJe cenejepe jeceotle nw~~
hew" kes heeleeue keervneW eYeg kees menee ceefn
jeJeve
oneeJes kees eew{j-mehetle nw~
[eefkeveer kees keeue, Meeefkeveer kees peerJenejer meoe
keeefkeveer kes efieefj hew efyejepew heewve-hetle nw~
ceeve keefJe nvegceeve peer kes yeueMeeueer he kee
JeCe&ve kejles ngS kenles nQ efke Jes MetjJeerjeW ceW DeeCeer nQ,
osJeeefOeosJe eerjece kes otle nQ Deewj Deheves DeejeOe keer
meneelee kejles ngS DeefnjeJeCe kes efJe GvneWves Deheveer
eew{ mehetleer kee heefjee efoee~ [eefkeveer Deewj Meeefkeveer
kes eyeue Me$eg es nvegceeve peer keeefkeveer kes heJe&le hej
Deeuehe ceW Deemeerve nQ~
yee keer efPeueve Yeeveg ceb[ueer efieueve
jIegjepe keefhejepe kees efceueve cepeyetle kees~
efmevOeg ceie Peejyees Gpeejyees efyeefheve uebke
yeejyees Gyeejyees efJeYeer<eCe kes metle kees~
Yevew keefJe ceeve yee-Meefe emeve peeve
jece Yeele eeCe oeve esCeefieefj ues Deketle kees~
jbpeve Oevebpee, meeske iebpeve efmeee kees ueKees
Yeeue Keue Yebpeve, eYebpeve kes hetle kees~~
DeLee&led ceelevebove Fv kes Jee-enej kees
menvesJeeues, mete&ceC[ue kees efveieueves Jeeues, eerjecemegeerJe kees cew$eer-met$e ceW yeebOeves Jeeues, efmevOeg ceeie& kees
efve<keCke yeveeves Jeeues, uebkee SJeb DeMeeskeJeeefkee
kees Gpee[vesJeeues, efJeYeer<eCe SJeb Fv kes meejefLe kes
eeCeeW keer j#ee kejves Jeeues, yeeMeefe kees Deelcemeeled
kejves Jeeues, efJeMeeue esCeeeue kees OeejCe kejles ngS
ue#ceCe kees eeCeoeve osves Jeeues leLee Depeg&ve Deewj meerlee
(21)
kees Deevebocee hejbleg ogeW kee ceeve-ceo&ve kejves Jeeues

nQ~
jew jme jsues jve Kesues cegKe Yespes Yeej,
Demegj Gmesues pees Gyesues megj iee{ leW~
eheue efvemeeej ecetve eke etjs ceefn,
hetjs uebke Yeepeve pehe pee[ hee{ leW~
peevele kees [e{Q Meeske meeiej leW kee{W meeve,
mee{s iegve yee{s Keue yee{ leW,
hejs eeve hee[s oue ogve kees {e{s Oeve,
heewve heg$e [e{s pes GKee[s ece oe{ leW~~
keefJe ves Ske-Ske keefJee ceW nvegceeve peer keer
ef, veeefmekee, keheesue, DeOej Deeefo kee JeCe&ve kejles
ngS Gvekes ngbkeej kee efJeMeo JeCe&ve efkeee nw~ Gheeg&e
keefJee ceW nvegceeve peer keer oe{eW kees keefJe ves jCeYetefce
ceW jew-jme kee mebeej kejvesJeeueer yeleeee nw~ Gvekeer
ehes ceW Deeves JeeueeW kes eeCeeW kes ueeues he[ peeles nQ~
ogeW kees Gvekes keceeX kee oC[ osves Jeeueer heJeveheg$e keer
oe{W ecejepe keer oe{eW kes cenlJe kees GKee[ heWkeves
Jeeueer nQ~
DeCe peeW Yeewce meesce ie ueeQ Demeerce ueesce
keesceue peeW sce kejs kej efmee keble kes~
cene eueeeW ceW cegefve ueesceme kes ueesceve ueeQ
yewefjve efyeueesce Deveueesce megj meble kes~
yee cego ceesce efye ceeve meble meesce pes
De-meesce en meesce kej Deefove kes Deble kes
Keueve kes Keesce peesce nesle nw Depeesce peesce
pJeeefueve kes leesce yeboeQ jesce nvegceble kes~~
nvegceeve peer keer jesce-jeefMe keer Jebovee kejles ngS
keefJe kenlee nw efke Jen cebieue en keer ueeefuecee mes
Devegjbefpele nw, evcee kes meceeve keesceue nw leLee eerjece
kes kej-keceueeW kes meceeve mebleehenejer nw~ ueesceMe cegefve
(22)
keer YeeBefle Jen ceneeuee ceW Yeer ve veneR nesleer~ Me$egDeeW

kes efueS eefleketue leLee osJeeW SJeb mebleeW kes Devegketue
en jesceeJeueer ogeW kes Glmeen kees eflejesefnle kej osves
Jeeueer Deefive nw~ efpemekes mece#e Jee Deewj cegodiej Yeer
ceesce-legue eleerle nesles nQ~
Gvekes mebhetCe& Mejerj kee JeCe&ve kejves Jeeuee keefJee
osefKeSpJeeue meeW peues ve peuepeesj meeW peues vee Dee,
Deefj kees Oeues ve pees eues vee efpeceer pebie kees~
keeue oC[ Dees mele kees keer ve ueeies ees,
meele keesef ceneceb$e cebef$ele DeYebie keer~
kens keefJe ceeve ceIeJeeve efceue ieerjJeeve,
oerveeW yejoeve ceeve heeve kes emebie keer~
peerleceesn ceeee ceej keervnes ej eee jece,
peeee kej oeee Oeve keeee yepejbie keer~~
mete& kees Ske heue mecePekej efveieue peeves Jeeues

nvegceeve peer keer "es{er hej Fv ves Jee-enej efkeee
Lee~ heJeveosJe ves eg neskej mebhetCe& eeefCeeeW kee
eemeesdJeeme DeJe kej efoee~ leye Deefive, JeCe,
efJeekecee&, ece, Fv, efMeJe Deeefo osJeleeDeeW ves nvegceeve
peer kees Jejoeve efoee efke Gvekee keYeer Yeer keesF& Deefve
ve nesiee~
keefJe ceeve kee keLeve nw efke efpeve nvegceeve peer ves
ceesn-ceeee SJeb ceej (keeceosJe) kees efvepeeaJe kej efoee
nw Deewj pees eerjece kes kej-keceueeW mes heesef<ele nQ, Gvekeer
efoJe osn kee JeCe&ve kewmes mebYeJe nw~ Oeve nQ Jes yeueMeeueer
nvegceeve, efpeve hej Gvekes mJeeceer meowJe meevegketue nQ~
meeOeejCe hee"keeW kes efueS efnvoer-Yee<ee kee en keeJe
efJeue#eCe Jejoelee nw-eeefnS kesJeue levceeleehetCe& efvee~
let jece MejCe ceW pee (vewecf e<e leerLe& ceW DeeMeg jevee)
hetpeheeo
peieodieg peer
let jece MejCe ceW pee cele kej let cesje cesje~
Oeve mecheefe megKe JewYeJe meeje en meye Pet"er ceeee~
Fmekes ekekej ceW he[ cetjKe vejleve Je=Lee ieBJeeee~~
ye[s Yeeie F&ej keer keCee ceeveg<e osn efceuee nw~
meeOeve kejues cet{ etke cele Meleoue keceue efKeuee nw~~
ieesefJevo MejCe ceW pee cele kej let cesje cesje~ let jeceMejCe.....
Pet"s nQ mecyevOe peiele kes keesF& veneR nw lesje~
Deye Yeer peeve osKe ues cetjKe Deeee megKeo meJesje~~
let jece veece kees iee cele kej let cesje cesje~ let jeceMejCe.....
jece cev$e kee pehe kej cetjKe vej leve meheue yevee ues~
jeceYe Deeeejpe eYeg ceW ebeue ceve kees ueieeues~~
let jece ceW ceve kees ueiee cele kej let cesje cesje~
let jece MejCe ceW pee cele kej let cesje cesje~~
emlegefle - keg0 ieeieea Mecee&
(23)
MejCeeieefle ceW meYeer kee DeefOekeej nw

hejceJeerlejeie mevle mJeeceer jecemegKeoeme peer cenejepe
efJeeej kejves mes mhe %eele neslee nw efke Deepe kes

ceveg<e kee peerJeve mJekeere efMe#ee, meYelee Deewj mebmke=efle
kes heefjleeie kes keejCe efJeueemeege nesves mes DeleefOeke
Keeeauee nes ieee nw~ peerJeve-efveJee&n keer DeeJeMeke
JemlegDeeW kee cetue DeefOeke ye{ ieee nw~ Jeeheej leLee
veewkejer Deeefo kes eje Gheepe&ve yengle kece neslee nw~ Fve
keejCeeW mes ceveg<eeW kees hejceeLe&-meeOeve kes efuees mecee
kee efceuevee yengle keef"ve nes jne nw Deewj meeLe-nermeeLe kesJeue Yeewefleke GsMe nes peeves kes keejCe peerJeve
Yeer Deveske efevleeDeeW mes efIejkej ogKecee nse ieee nw~
Ssmeer DeJemLee ceW ke=heeueg $e+ef<e-cegevf e SJeb meble-cenelceeDeeW
eje ef$eleehe-meblehle eeefCeeeW kees Meerleuelee leLee Meeefvle
keer eeefhle kejeves kes efuees %eeveeesie, Yeefeeesie, kece&eesie,
n"eesie, Deeeseie, ueeeesie, cev$eeesie Deewj jepeeseie
Deeefo Deveske meeOeve kens iees nQ Deewj Jes meYeer meeOeve
JeemleJe ceW eLeeefOekeej ceveg<eeW kees hejceelcee keer eeefhle
kejekej hejce Meeefvle eoeve kejves Jeeues nQ~ hejbleg Fme
mecee keefue-ceueeefmele efJe<ee-Jeeefj-ceveesceerve eeefCeeeW
kes efueS-pees Deuhe Deeeg, Deuhe Meefe eLee Deuhe
yegef Jeeues nQ- hejce Meeefvle leLee hejceevevoeeefhle kee
Delevle megueYe leLee cenJehetCe& meeOeve Skecee$e Yeefe
ner nw~ Gme Yeefe kee mJehe eereflehetJe&ke YeieJeeved kee
mcejCe ner nw, pewmee efke eerceeieJele ceW Yeefe kes
ue#eCe yeleueeles ngS YeieJeeved eerkeefheueosJe peer Deheveer
ceelee mes kenles nQceodiegCeegeflecee$esCe
ceefe meJe&iegneMees~
ceveesieeflejefJeefVee eLee ieecYemeescyegOeew~~
ue#eCeb Yeefeeesieme efveieg&Ceme egoeleced ~
DenwlegkeeJeJeefnlee ee Yeefe heg<eeseces~~
meeueeskeemeeef&meeceerhemeehewkelJecehegle
~
oereceeveb ve ie=Ceefvle efJevee celmesJeveb pevee~~
me SJe YeefeeesieeKe Deeleefvleke Goele~
esveeefleepe
ef$eiegCeb ceeJeeeesheheeles~~
(3~29~11-14)
DeLee&led efpeme ekeej iee kee eJeen DeKeC[he
mes meceg keer Deesj yenlee jnlee nw, Gmeer ekeej cesjs iegCeeW
kes eJeCecee$e mes cevekeer ieefle kee lewueOeejeJeled
DeefJeefVehe mes cegPe meJee&vleee&ceer kes eefle nes peevee
leLee cegPe heg<eesece ceW efve<keece Deewj Deveve esce
nesvee-en efveieg&Ce Yeefeeesie kee ue#eCe kene ieee nw~
Ssmes efve<keece Yee, efoes peeves hej Yeer, cesjs Yepeve kees
es[kej meeueeskee, meeef&, meeceerhe, meehe Deewj
meeegpe cees#eleke veneR uesles~ YeieJelmesJee kes efuees cegefe
kee Yeer eflejmkeej kejves Jeeuee en Yeefeeesie ner hejce
heg<eeLe& DeLeJee meeOe kene ieee nw~ Fmekes eje
heg<eeLe& DeLeJee meeOe kene ieee nw~ Fmekes eje heg<e
leerveeW iegCeeW kees ueeBIekej cesjs YeeJe kees-cesjs escehe
Deeeke=le mJehe kees eehle nes peelee nw~
Fmeer ekeej eer ceOegmetoveeeee& ves Yeer Yeefejmeeeve
ceW efueKee nwgleme YeieJecee&ejeJeeefnkeleeb ielee~
meJexMes cevemees Je=efeYe&efeefjleefYeOeereles~~
DeLee&led YeeieJele-OeceeX kee mesJeve kejves mes efJele
ngS efee keer YeieJeeved meJexej kes eefle pees lewueOeejeJeled
DeefJeefVe Je=efe nw, Gmeer kees Yeefe kenles nQ~
Gheeg&e ue#eCeeW mes efme neslee nw efke Deveve
YeeJeege YeieJelmce=efle ner YeieJeefe nw~
YeieJeeveece=lemJehe hejce ieesheveere SJeb
(24)
jnmehetCe& evLe eerceieJeodieerlee kes Dee"JeW DeOeee

kes DeejcYe ceW Depeg&ve eje efkees ngS meele eMveeW ceW mes
Deefvlece eMve en nw efke ns YeieJeved ! Deehe Devle
mecee ceW peeveves ceW kewmes Deeles nQ? DeLee&led ce=legkeeue
ceW Deehe eeefCeeeW eje kewmes eehle efkees pee mekeles nQ?
Fmekee Gej ossles ngS Gmeer DeOeee kes heeBeJes Mueeske
ceW kene ieee nw efke Devlekeeue ceW Yeer pees kesJeue cesje
ner mcejCe kejlee ngDee Mejerj es[kej peelee nw, Jen
efvemmebosn cegPekees ner eehle neslee nw~ Dele ns Depeg&ve! let
meYeer meceeeW ceW cesje ner mcejCe kej leLee eg (kele&Jekece&) Yeer kej~ Fme ekeej cegPeceW ceve-yegef kees ueieees
ngS let efvemmebosn cegPekees ner eehle nesiee (ieerlee 8~7)~
Ssmes ner meiegCe-efvejekeej hejceelcemJehe keer eeefhle kes
efJe<ee ceW YeieJeeved kenles nQDeYeemeeesieegesve eslemee veeveieeefcevee~
hejceb heg<eb efoJeb eeefle heeLee&vegefevleeved ~~
(ieerlee 8~8)
DeLee&led ns he=Leevevove! en efveece nw efke hejcesej
kes Oeeve kes DeYeemehe eesie mes ege, Deve Deesj ve
peeves Jeeues efee mes efvejvlej efevleve kejlee ngDee eeCeer
hejceekeeMemJehe efoJe heg<e kees DeLee&led hejcesej
kees ner eehle neslee nw~ efhej Deeies kes Mueeske ceW YeieJeeved
kenles nQkeefJeb
hegjeCecevegMeeefmeleejceCeesjCeereebmecevegmcejsod e ~
meJe&me
OeeleejceefevleheceeefoleJeCe leceme hejmleeled ~~
(ieerlee 8~9)
DeLee&led pees heg<e meJe&%e, Deveeefo, meyekes efveeeceke,
met#ce mes Yeer met#ce, meyekes OeejCe-hees<eCe kejves Jeeues,
DeefevlemJehe, mete& kes meMe efvele esleve,
ekeeMemJehe SJeb DeefJeee mes Deefle hejs Meg
meefeoevevoIeve hejceelcee kees mcejCe kejlee nw, Jen

hejce heg<e hejceelcee kees ner eehle neslee nw~
Fmeer DeOeee kes ieejnJeW Mueeske ceW efveieg&Ceefvejekeej hejceelcemJehe keer eeefhle kes Gme hejyee
eMebmee leLee yeleueeves keer eefle%ee kejkes yeejnJeW Mueeske
ceW Gme hejceelcee keer eeefhle keer efJeefOe yeleueeles ngS
Deeies kes Mueeske ceW kenles nQDeesefceleskee#ejb yee Jeenjved ceecevegmcejved~
e eeeefle lepeved osnb me eeefle hejceeb ieefleced~~
(ieerlee 8~13)
DeLee&led Fme Ske De#ejhe yee kee
GeejCe kejlee ngDee Deewj (Gmekes DeLe&mJehe) cesje
efevleve kejlee ngDee Mejerj kees leeiekej peelee nw, Jen
heg<e hejce ieefle kees eehle neslee nw~
Fmeerekeej YeieJeeved ves meiegCe-mJehe leLee efveieg&CemJehe hejceelcee keer eeefhle kes Gheee yeleueees, hejbleg
oesveeW meeOeveeW ceW eesie kes DeYeeme keer Dehes#ee nesves kes
keejCe meeOeve ceW keef"velee nw, Dele Deye Deeies Deheveer
eeefhle keer meggueYelee yeleeles ngS YeieJeeved Deheves efee
meKee kegvleervevove Depeg&ve kes eefle kenles nQDeveveeslee meleleb ees ceeb mcejefle efveleMe~
lemeenb megueYe heeLe& efveleegeme eesefieve~~
(ieerlee 8~14)
ns he=Leeheg$e Depeg&ve! pees ceveg<e efvele-efvejvlej
Deveve efee mes cegPe hejcesej kee mcejCe kejlee nw,
Gme efvejvlej cegPeceW ueies ngS eesieer kes efuees ceQ megueYe
ntB- Jen megieceleehetJe&ke cegPes hee mekelee nw~
Deye Deehe osKeWies efke ieerlee Yej ceW megueYe heo
kesJeue Fmeer mLeeve hej Fmeer Mueeske ceW Deeee nw~ Fme
meewueYe kee Ske cee$e keejCe Deveve YeeJe mes efveleefvejvlej YeieJeeved kee mcejCe ner nw~ Deehe ken mekeles nQ
efke pees eYeg Deheves mcejCecee$e mes Fleves megueYe nQ,
Gvekes mcejCe efyevee Gvekes mJehe-%eeve kees keeeWkej
efkeee pee mekelee nw~ Fmekee Gej en nw efke Deepeleke
Deeheves YeieJelmJehe kes mecyevOe ceW pewmee keg MeeeeW
ceW he{e, megvee Deewj mecePee nw, leoveghe ner Gme
YeieJelmJehe ceW Deue ee jKeles ngS YeieJeeved kes
MejCe neskej Gvekes ceneceefnceMeeueer hejceheeJeve veece
kes pehe ceW leLee Gvekes ceuecee efoJe mJehe kes
efevleve ceW Deehekees lelhejleehetJe&ke ueie peevee eeefnS
Deewj en { efJeeeme jKevee eeefnes efke Gvekes
mJeheefJe<eeke nceejer peevekeejer ceW pees keg Yeer $egef
nw, Gmes Jes keCeecee hejceefnlew<eer eYeg DeJeMe ner
Dehevee mecei%eeve oskej hetCe& kej oWies, pewmee efke YeieJeeved
ves mJeeb ieerlee peer ceW kene nwles<eecesJeevegkecheeLe&cence%eevepeb
lece~
veeMeeeceelceYeeJemLees %eeveoerhesve YeemJelee~~
(10~11)
ns he=Leeheg$e! Gvekes Thej Devegkechee kejves kes
efuees Gvekes DevlekejCe ceW efmLele ngDee ceQ mJeeb ner
Gvekes De%eevepeef v ele DevOekeej kees ekeeMecee
leJe%eevehe oerheke kes eje ve kej oslee ntB~
Fme ekeej escehetJe&ke YeieJeeved kee Yepeve kejves
mes Jes hejceeYeg nceejs eesie-#esce DeLee&led Deeehle keer
eeefhle leLee eehle keer j#ee mJeeb kejles nQ~
Yepeve Gmeer kees kenles nQ, efpemeceW YeieJeeved kee
mesJeve nes leLee mesJeve Yeer Jener es nw, pees escehetJe&ke
ceve mes efkeee peee~ ceve mes eYeg kee mesJeve leYeer
mecegefele he mes escehetJe&ke nesvee mecYeJe nw, peye nceeje
Gvekes meeLe Ieefve Deheveeheve nes Deewj eYeg mes nceeje
Deheveeheve leYeer nes mekelee nw, peye mebmeej kes Deve
heoeLeeX mes nceeje mecyevOe Deewj Deheveeheve ve nes~
JeemleJe ceW efJeeej kejkes osKeW lees eneB eYeg kes
efmeJee Deve keesF& Dehevee nw Yeer veneR; keeeWefke eYeg kes
(25)
Deefleefje Deve efpeleveer Yeer eeke=le JemlegSB nceejs osKeves,

megveves SJeb mecePeves ceW Deeleer nQ, Jes meYeer efvejvlej nceeje
heefjleeie kejleer pee jner nQ~ DeLee&led ve nesleer pee jner
nQ~
Fmeerefuees meble keyeerj peer cenejepe kenles nQefove efove eB[ee peele nw, leemeeW efkeee mevesn~
ken keyeerj [nkeee yengle iegCecee ieboer osn~~
Dele Deve efkemeer kees Yeer Dehevee ve mecePekej
kesJeue eYeg kee escehetJe&ke Deveve YeeJe mes mcejCe
kejvee ner Gvekeer eeefhle kee cenJehetCe& leLee megueYe
meeOeve nw~
Fme Deveve YeeJe kees eehle kejves kes efuees en
mecePeves keer hejce DeeJeMekelee nw efke en peerJeelcee
hejceelcee Deewj eke=efle kes ceOe ceW nw Deewj peye leke
Fmekeer GvcegKelee eke=efle kes keee&mJehe yegef, ceve,
Fefve, eeCe, Mejerj leLee lelmecyevOeer Oeve, peve Deeefo
keer Deesj jnleer nw, leye leke en eeCeer Deve kee Deeee
es[kej kesJeue hejceelcee kee Deeee veneR ues mekelee~
Dele cesje keesF& veneR nw leLee ceQ mesJee kejves kes efuees
mecemle mebmeej kee nesles ngS Yeer JeemleJe ceW Ske hejceelcee
kes efmeJee Deve efkemeer kee veneR ntB- Fme ekeej kee {
efveee ner eeCeer kees Deveveefee Jeeuee yeveeves ceW hejce
meceLe& nw~ Fme ekeej eslemee veeveieeefcevee
(8~8); DevevesvewJe eesiesve (12~6), ceeb e
eesJeefYeeejsCe
(14~26);
Deveveeefevleevlees ceeced (9~22), ceefeee
(10~9), cevcevee
YeJe (9~34);
(18~65); ceefee meleleb YeJe (18~57);
ceefee meJe&ogiee&efCe (18~58), ceesJe ceve
DeeOelmJe (12~8) leLee ceeefhe&leceveesyegef
(8~7) - Deeefo-Deeefo cenJehetCe& JeekeeeW eje
hejceelcee keer eeefhle he heue yeleueekej DeveveYeeJe
(26)
mes YeieJeeved kes efevleve-Yepeve keer DeleefOeke ceefncee

ieeeer ieeer nw, Demleg efpemekeer OeejCee ceW eer YeieJeeved
kes efmeJee Deve efkemeer kes eefle cenJeyegef veneR nw,
Jener DeveveefeeJeeuee DeLee&led Deveve YeeJe mes mcejCe
kejves Jeeuee nw~ Deye jne meleleced heo, mees efvejvlej
efevleve lees eYeg kes meeLe DeKeC[ efvele mecyevOe kee
%eeve nesves mes ner nes mekelee nw~
Fme hej keyeerjoeme peer keer efvecveebefkele Gefe hej
Oeeve oW~ Jes kenles nQpenB penB eeuetB keB heefjecee
pees keg keB mees hetpee~
peye meesTB leye keB oC[Jele
peevetB osJe ve otpee~~
Fme ekeej Gme efveleege eesieer kes efuees YeieJeeved
mJele ner megueYe nQ~ ogue&Yelee lees nceveW YeieJeeved kes
Deefleefje Deve meoe ve jnves Jeeueer DemLeeeer JemlegDeeW
mes mecyevOe pees[kej hewoe kej ueer nw~ Fmekes otj nesles
ner YeieJeeved kes meeLe lees nceeje efvele-efvejvlej DeKeC[
mecyevOe mJele efme nw ner; Dele nceW Dehevee mecyevOe
Deve efkemeer mes ve pees[vee eeefnes, pees eeefCecee$e kes
hejce megod SJeb DekeejCe keeefCeke nQ leLee GvneR mes
cecelee kejveer eeefnes~ efhej lees Jes oeecee eernefj nceW
Deehe ner Dehevee ueWies, pewmee efke GvneWves Deheves hejce
efee meKee Depeg&ve kees Deheveeles ngS kene LeemeJe&Oecee&ved heefjlepe ceeceskeb MejCeb epe~
Denb lJee meJe&heehesYees cees#eefe<eeefce cee Mege~~
(18~66)
(ns Depeg&ve!) mechetCe& OeceeX kees DeLee&led mechetCe&
kele&Je keceeX kees cegPeceW leeiekej let Ske cegPe
meJe&Meefeceeved meJee&Oeej hejcesej keer ner MejCe ceW Dee
pee; ceQ legPes mechetCe& heeheeW mes cege kej ottBiee, let Meeske
cele kej~
en efveece nw efke mJejefele Jemleg eens kewmeer ner

keeeW ve nes, ncekees efee ueieleer ner nw~ Ssmes ner en
mechetCe& efJee eYeg kee jee ngDee leLee Dehevee nesves kes
veeles mJeeYeeefJeke ner GvnW efee nw ner~ eLeeDeefKeue efyeMJe en ceesj Gheeee~
meye hej ceesefn yejeyeefj oeee~~
efhej Gmekes efuees lees kenvee ner keee nw, pees meye
Deesj mes cegKe cees[kej Skecee$e Gve eYeg kee nes peelee
nw~ Jen lees GvnW hejce efee nw ner~ eLeeeflevn cenB pees heefjnefj
ceo ceeee~
Yepew ceesefn ceve yee De keeee~
heg<e vehegbmeke veeefj Jee peerJe ejeej keesF~
meye& YeeJe Yepe kehe leefpe ceesenf hejce efee meesF~~
Fmeer ekeej ceeveme ceW megleer#Ce peer Yeer kenles nQSke yeeefve keveeefveOeeve keer~
mees efee peekes ieefle ve Deeve keer~~
Dele efpemekees mJeeb YeieJeeved Deheveer Deesj mes
efee ceeveW, Gmes YeieJeeved megueYe nes peeeB-FmeceW keesF&
mebosn veneR nes mekelee; pewmee efke eerYeieJeeved ves mJeeb
Deheves eercegKe mes Depeg&ve kes eefle kene nwes leg meJee&efCe kecee&efCe ceefe mebveme celheje~
DevevesvewJe eesiesve ceeb Oeeevle Gheemeles~~
les<eecenb
meceglee& ce=legmebmeejmeeiejeled~
YeJeeefce veefejeled heeLe& ceeeJesefMeleeslemeeced~~
(ieerlee 12~6-7)
pees cesjs ner hejeeCe jnves Jeeues Yeepeve mechetCe&
keceeX kees cegPeceW Dehe&Ce kejkes cegPe meiegCehe hejcesej
kees ner Deveve Yeefeeesie mes efvejvlej efevleve kejles ngS
Yepeles nQ, ns heeLe&! Gve cegPeceW efee ueieeves Jeeues esceer
YeeeW kee ceQ MeerIe ner ce=leghe mebmeej-meeiej mes Gej
kejves Jeeuee neslee ntB~
(27)
YeieJeodYee eerjow eme peer

meoeeej egefle meee Jeeve DeefJe Geejdees~
veerj-Keerj efyeyejVe hejce nbmeefve Gj Oeejdees~~
YeieJele ke=hee emeeo hejce ieefle Fefn leve heeF&~
jepeefmebnemeve yewef" ieeefle hejleerefle efoKeeF&~~
yejveeece DeefYeceeve leefpe heojpe yeboeEn peeme keer~
mebons ebeLf e KeC[ve efvehegve yeeefve efyeceue jwoeme keer~~
-Yeeceeue
YeieJeeved kees Dehevee meJe&mJe ceeveves Deewj peeveves
Jeeues Jeefe kes meewYeeie kee JeCe&ve veneR nes mekelee nw~
YeieJeeved kes Yee Deegle iees$eere nesles nQ, Gvekeer ejCejpe-Jevovee kes efuees $e+ef-efmeef eleer#ee efkeee kejleer
nQ~ mevle jwoeme YeieJeeved kes hejce Yee Les, Gvekeer
JeeCeer ves YeeieJeleer ceee&oe kee mebj#eCe kej ceeveJelee ceW
DeeOeeeflceke mecelee-Skelee keer YeeJevee mLeeefhele keer~
Jes mevle keyeerj kes Deepe Les, YeieJeeved keer ke=hee ves GvnW
Ge-mes-Ge heo eoeve efkeee~ jwoeme kees eYeg keer
Yeefe ves veere mes TBe kej efoee~ Deeeee& jeceevevo kes
yeejn eOeeve efMe<eeW ceW Gvekeer ieCevee nesleer nw~ mevle
jwoeme ves eJeve-DeeeceCe mes $emle Yeejleere eslevee
kees meeceeefpeke eeefvle mes mecegesefpele kej mevle cele
keer eeCe-eeflee keer~ YeefeeOeeve oe ceW efveieg&Ce
%eevejeefMe keer Deueewefkeke oerheefMeKee eppJeefuele kej,
De%eeve-DevOekeej kee veeMe kej jeceevevo mJeeceer kes
eOeeve efMe<e jwoeme Deewj keyeerj ves %eeve Deewj Yeefe kes
mecevJee kees Deheves mevle cele kee cetueeOeej mJeerkeej
efkeee~
mevle jwoeme ceOekeeueerve Yeejle keer yengle ye[er
Ssefleneefmeke DeeJeMekelee Les~ efJeosMeer Meemeke keer
Oecee&vOelee mes GvneWves Yeejleere mebmke=efle keer DeeOeeeflceke
Oeeje kee mebj#eCe efkeee~ efJeece keer eewonJeeR Deewj
hevnJeeR Meleer kes DeefOekeebMe Yeeie kees GvneWves Deheveer
meeOevee mes Oeve efkeee Lee~ GvneWves jepevewefleke efvejeMee
ceW F&ej-efJeeeme keer heefjhegef keer~ hejceelcee keer Yeefe
mes peve-keueeCe keer meeOevee keer~ mevleve ceW jwoeme

mevle nQ-keyeerj keer JeeCeer efveleevle mee nw~
mevle jwoeme kee pevce keeMeer ceW ngDee Lee~ Jes
eceej kegue ceW GlheVe ngS Les~ Gvekes efhelee kee veece
jIIet Lee Deewj ceelee kee veece Iegjefyeefveee Lee~ oesveeW kes
mebmkeej ye[s MegYe Les~ Jes hejce YeieJee Les, Fmeefuees
jwoeme kees GlheVe kejves kee ese GvneR oesveeW kees efceue
mekee~ efMeMeg jwoeme ves pevce uesles ner ceelee kee otOe
heervee yevo kej efoee~ ueesie Deeee& ceW he[ iees~ mJeeceer
jeceevevo jIIet kes Iej Deees~ GvneWves yeeueke kees osKee,
otOe heerves kee DeeosMe efoee~ Ssmee kene peelee nw efke
henues pevce ceW Yeer jwoeme jeceevevo kes efMe<e Les, yeeeCe
Les, ieg keer mesJee ceW keg Yetue nes peeves mes GvnW pevce
uesvee he[e~ jeceevevo mJeeceer ves YeeieJele heg$e GlheVe
nesves kes keejCe jIIet ocheefle keer mejenvee keer, Gvekes
heefJe$e meewYeeie kee yeKeeve efkeee, Deheves ce" ceW eues
Deees~
jwoeme kee heeueve-hees<eCe ye[er meeJeOeeveer mes nesves
ueiee~ GveceW owJeer iegCe Deheves Deehe efJekeefmele nesves
ueies~ yeeuekeeue mes ner Jes meeOeg-mevleeW kes eefle Deeke=
nesves ueies, efkemeer mevle kes Deeieceve keer yeele megvekej
Jes Deevevo ceW veee G"les Les~ mevleeW keer mesJee kees hejce
meewYeeie ceeveles Les~ ceelee-efhelee kes Dee%ee-heeueve Deewj
emeVelee-Je&ve ceW Jes efkemeer ekeej keer keceer veneR
Deeves osles Les~ Gvekeer efe osKekej ceelee-efhelee kees
efevlee nesves ueieer efke keneR jwoeme yeeueeJemLee ceW Iej
leeie kej mebveeme ve ues ueW~ GvneWves jwoeme kees efJeJeenyevOeve ceW peke[ves kee efveee kej efueee~
jwoeme kee keece petles meervee Deewj Yepeve kejvee
Lee~ Jes petlee meerles peeles Les Deewj cemleer mes ieeles jnles Les
efke ns peerJeelcee! eefo legce ieesheeue kee iegCe veneR ieeDeesies
lees legcekees JeemleefJeke megKe keYeer veneR efceuesiee~ nefj
keer MejCe Deeves hej mele%eeve kee yeesOe nesiee~ pees jece
kes jbie ceW jbie peelee nw Gmes otmeje jbie Dee ner veneR
(28)
ueielee nw~ Jes pees keg Yeer petles meeRb kej keceeles Les
GmeceW mes DeefOekeebMe meeOeg-mevleeW keer mesJee ceW ueiee
osles Les~ mevle jwoeme kees en efJeeeme nes ieee Lee efke
nefj kees es[kej pees otmejs keer DeeMee kejlee nw Jen
efvemmevosn ece kes jepe ceW peelee nw~ jele-efove F&ej
keer ke=hee keer DevegYetefle kejvee ner Gmekee peerJeve yeve
ieee Lee~ Jes Deheves ebeue ceve kees YeieJeeved kes Deeue
ejCe ceW yeeBOekej DeYee nes iees Les~ eewJeve kes eLece
ke#e ceW eJesMe kejles ner jwoeme kee efJeJeen kej efoee
ieee~ Gvekeer eer hejce meleer Deewj meeOJeer Leer, heefle keer
eleske efe keer hetefle& ceW ner Gmes Deheves oechele keer
hetjer le=efhlekee DevegYeJe neslee Lee~ YeieJeeved kes Yepeve ceW
ueies heefle keer eleske megefJeOee kee Oeeve jKevee ner
Gmekee heefJe$e efvele kece& yeve ieee Lee Fmekee heefjCeece
en ngDee efke YeieJeefe kes ceeie& ceW efJeJeen meneeke
efme ngDee, ie=nmLeeece jwoeme ocheefe kes efuees yevOeve
ve yevee mekee~ oesveeW Deheves kele&Je-heeueve ceW meeJeOeeve
Les~ jwoeme kes ceelee-efhelee yengle emeVe Les~ Iej ceW megKemecheefe keer keceer veneR Leer hej mevleeW keer mesJee ceW
DeefOeke Oeve jwoeme eje Jee nesles osKekej Gvekes
ceelee-efhelee efe{ iees~ eeefhe jwoeme ie=nmLeer ceW Deveemee
Les, peue ceW keceue keer lejn jnles Les lees Yeer Gvekes
ceelee-efhelee kees en yeele Deer veneR ueieer efke Jes
cesnvele mes hewmee hewoe kejW Deewj jwoeme Gmes Iej yew"s
meeOeg-mevle keer mesJee ceW G[e efoee kejW~ GvneWves jwoeme
ocheleer kees Iej mes yeenj efvekeeue efoee, Deueie kej
efoee~ jwoeme Deheves Iej kes heers ner Ske Je=#e kes veeres
PeeWhe[er [euekej Deheveer helveer kes meeLe jnves ueies~
GvneWves efhelee Deewj ceelee kee leefveke Yeer efJejesOe veneR
efkeee~ nefj-Yepeve ceW ueie iees~
Oeerjs-Oeerjs Gvekeer Keeefle otj-otj leke mebleceC[ueer ceW ye{ves ueieer~ Jes heeflele heeJeve nefj keer Yeefe
kejves ueies~ Jes Skeevle ceW yew"kej Deheveer jmevee kees
mecyeesefOele kej kene kejles Les efke ns jmevee, legce jeceveece kee pehe kejes, Fmemes ece kes yevOeve mes efvemmevosn
cegefe efceuesieer~ Jes hees-hewmes kes DeYeeJe keer leefveke

Yeer efevlee veneR kejles Les~ mevle jwoeme hejceelcee kes hetCe&
MejCeeiele nes iees~ GvneWves eYeg kes heeoheeeW mes efejmecyevOe pees[ efueee~ Gvekes efveJeememLeeve hej mebleeW
kee meceeiece nesves ueiee~ keyeerj Deeefo Gvekes ye[s eMebmeke
Les~ mJeeceer jeceevevo peer kes efMe<eeW ceW Gvekes efuees
efJeMes<e Deeoj kee YeeJe Lee, ee Deewj Yeefe Leer~
mevle jwoeme keer meeOevee hej mevle ieveer ceemetj keer JeeCeer
kee Yeer eYeeJe Lee~ Jes Ssmes veiej kes DeefOeJeemeer nes iees
efpemeceW efevlee kee veece ner veneR Lee~ Gvekeer Gefe nwyesiecehegj Menj kee veece, efhekej Deboms e veeefnb lesenf b eece~
ken jwoeme Keueeme eceeje, pees Gme Menj mees ceerle nceeje~~
Jes efveefele neskej meblees kes mebie ceW jnves kees Oeve
peerJeve mecePeles Les~ eLeeMeefe Deheves DeejeOe efveieg&Ce
jece keer hetpee ceW Jemle jnles Les, kene kejles Les efke
eYeg, Deehekeer hetpee efkeme ekeej keB, Devethe heuehetue veneR efceueles nQ, ieee kes ye[s ves otOe pet"e kej
efoee nw, Ssmeer efmLeefle ceW ceve ner Deehekeer hetpee kes efuees
Oethe-oerhe nw~ Jes meoe jecejme keer ceeokelee ceW cee
jnles Les~ Gvekee efJeeeme Lee efke Gvekes jece GvnW YeJemeeiej
mes DeJeMe heej Gleej oWies~
jwoeme kees ceelee efhelee mes Ske keew[er Yeer veneR
efceueleer Leer~ pees keg efove Yej ceW kecee uesles Les Gmeer mes
meblees<e kejles Les~ Jew<CeJeeW Deewj mevleeW kees efyevee cetue
efuees ner petles henvee efoee kejles Les~ keYeer-keYeer jele
ceW heekee kejvee he[lee Lee~ Ske eser-meer Peeshe[er ceW
ner Gvekeer mecheefe Leer, GmeceW YeieJeeved keer eeflecee
eefleefle Leer, Deheves Deehe lees Jes hes[ kes veeres helveer kes
meeLe jnles Les~
Ske efove Jes hes[ kes veeres yew"kej petles efmeue jns
Les~ melmebie nes jne Lee~ yengle mes mevle Ske$e Les~ mevle
jwoeme ves meeOegJes<e ceW Deheefjefele Jeefe kees Deeles osKee
GvneWves DeefleefLe keer ejCeOetefue cemlekehej e{e ueer~
Yeespeve kejeee, eLeeMeefe mesJee keer~ DeefleefLe ves eueles
mecee GvnW heejmeceefCe osvee eene hej mevle jwoeme ves
Gmekes eefle leefveke Yeer Glmegkelee ve efoKeeeer, ueesns kees
meesvee yeveekej eYeeefJele kejvee eene hej jwoeme kee
hejce Oeve lees jece-veece Lee~ Jes heejme jKevee veneR
eenles Les, DeefleefLe ves heejme Peeshe[er ceW KeeWme efoee,
kene efke eefo DeeJeMekelee nes lees Fmekee Gheeesie
kej ueerefpeesiee~ pevce-cejCe kes yevOeve mes cegefe eenves
Jeeues jwoeme kee ceve heejme ceW veneR GuePe mekee~ Gvekes
veeve lees meoe eYeg kees ner efveneje kejles Les, Yeeeveke
ogKe Deeves hej Jes nefjveece kee mcejCe kejles Les, heejme
kee GvnW meheves ceW Yeer Oeeve ve jne~ keg efoveeW kes yeeo
meeOegJes<e Jeeues DeefleefLe ves Deekej Gvemes heejme kes
mecyevOe ceW yeele keer~ jwoeme ves kene efke cegPes lees Flevee
Yeer Oeeve ve Lee efke Peeshe[er ceW heejme nw, Dee ngDee,
Deehe Dee iees~ Gmes ues peeFes~ DeefleefLe ves heejme ueskej
yeele-keer-yeele ceW Deheveer jen heke[er, jwoeme kees efJemcee
ngDee efke Jen keneR euee ieee~ GvnW keee helee Lee efke
mJeeb ceeeeheefle YeieJeeved ner Gvekeer hejKe kejves eue
he[s Les hej ueeYe keer yeele en Leer efke Gvekeer ceeee
hejeefpele nes ieeer Deewj mevle jwoeme ves Deheves Gheeme
osJe kee oMe&ve kej efueee~
hejceelcee keer ueeruee efJeefe$e nw, Jes Deheves YeeeW
Deewj mesJekeeW keer j#ee ceW efJeMes<e lelhej jnles nQ, GvnW
Fme lelhejlee ceW Deevevo efceuelee nw~ efvele eelekeeue
hetpee keer efheejer ceW GvnW heeBe mJeCe& cegeeW efceueves
ueieeR~ jwoeme ves DeelceefveJesove keer Yee<ee ceW kene efke
eYeg Deheveer ceeee mes cesjer j#ee keerefpees; ceQ lees kesJeue
Deehekes veece kee yebpeeje ntB, cegPes keg veneR eeefnS~
YeieJeeved ves mJehve ceW DeeosMe efoee efke ceQ legcnejs efvece&ue
oe keer yeele peevelee ntB, cegPes %eele nw efke legcnW keg
veneR eeefnS hej cesjer jerPe Deewj emeVelee Fmeer ceW nw~
mevle jwoeme ves eYeg mes eehle Oeve kee meogheeesie ceefvojefvecee&Ce ceW efkeee, ceefvoj ceW YeieJeeved keer hetpee kes efueS
Ske hegpeejer efveege efkeee ieee~ mevle jwoeme ceefvoj kes
efMeKej Deewj OJepee kee oMe&ve heekej efvele eefle Deheves
Deehekees Oeve ceeveves ueies~
(29)
Ske yeej Ske Oeveer Jeefe Gvekes melmebie ceW Deees~

melmebie meceehle nesves hej mevleeW ves YeieJeeved kee ejCeece=leheeve efkeee~ Oeveer Jeefe ves ejCeece=le keer Ghes#ee kej
oer~ ejCeece=le GvneWves neLe ceW efueee DeJeMe hej eceej
kes Iej kee peue ve heervee he[s- Fme ef mes ueesieeW keer
DeeBKe yeeekej ejCeece=le heWke efoee, Gmekeer keg yetBoW
kehe[eW hej he[er~ Iej Deekej Oeveer Jeefe ves mveeve
efkeee, vees kehe[s henves Deewj efpeve kehe[eW hej ejCeece=le
he[e Lee Gvekees Yebieer kees meeQhe efoee~ Yebieer ves kehe[s
henves, Gmekee Mejerj efveleeefle efoJe nesves ueiee Deewj
Oeveer Jeefe kees{ kee efMekeej ngDee~ Jes jwoeme kes
efveJeememLeeve hej kees{ "erke kejves keer efevlee ceW
ejCeece=le uesves Deees, ceve ceW ee Deewj Deeoj keer
keceer Leer~ mevle jwoeme ves kene efke Deye pees ejCeece=le
efceuesiee Jen lees efveje-heeveer nesiee~ Oeveer Jeefe kees
Deheveer kejveer hej ye[e heeeeehe ngDee Deewj #ecee ceeBieer~
mevle jwoeme keer ke=hee mes leLee melmebie keer ceefncee mes
kees{ "erke nes ieee~
jwoeme keer JeeCeer kee eYeeJe jepejeveer ceerjeyeeF& hej
efJeMes<e he mes he[e Lee~ ceerje ves Gvekees Dehevee ieg
mJeerkeej efkeee nw, Gvekes heoeW ceW mevle jwoeme keer ceefncee
kee JeCe&ve efceuelee nw~ jeCee meebiee kes jepecenue kees
Deheveer GheefmLeefle mes jwoeme ves ner heefJe$e efkeee Lee~
jwoeme keer Deeeg ye[er Leer, Gvekes meeceves keyeerj keer
Fnueeruee meceehle ngF& Leer~ en efveefele yeele nw efke jeCee
meebiee keer heg$eJeOet ceerje kees FvneWves efMe<e kes he ceW
mJeerkeej efkeee Lee~ efeeew[ keer Peeueer jeveer Yeer Gvemes
eYeeefJele Leer~ keeMeer ee$ee kes mecee Peeueer jeveer ves
Gvekees efeeew[ Deeves kee efvecev$eCe efoee Lee~ Jes efeeew[
Deees Les~ efeeew[ ceW jwoeme ves Deveske ecelkeej efoKeees
Les~ ceerje ves Deheves Ske heo ceW ieg jwoeme efceues ceesefn
hetjs kenkej Gvekes eefle mecceeve eke efkeee nw~
jwoeme ves ke"Jele kes peue ceW iebiee kee oMe&ve efkeee~
Ske yeeeCe efkemeer keer Deesj mes iebiee peer keer hetpee kejves
efvele peeee kejlee Lee~ Ske efove jwoeme ves Gmes efyevee
(30)
cetue efuees petles henvee efoes Deewj efveJesove efkeee efke

YeieJeleer YeeieerjLeer kees cesjer Deesj mes Ske megheejer Deefhe&le
keerefpeesiee~ GvneWves megheejer oer~ yeeeCe ves iebiee keer
eLeeefJeefOe hetpee keer Deewj eueles mecee Ghes#eehetJe&ke
Gmeves jwoeme keer megheejer otj ner mes iebiee peue ceW heWke oer
hej Jen en osKekej Deeee&eefkele nes ieee efke iebiee
peer ves neLe ye{ekej megheejer ueer~ Jen meble jwoeme keer
mejenvee kejves ueiee efke Gvekeer ke=hee mes iebieepeer kes
oMe&ve ngS~ Fme yeele keer eefmeef mecemle keeMeer ceW nes
ieeer hej iebieepeer ves jwoeme hej mee#eeled ke=hee keer~ melmebie
nes jne Lee, jwoeme kees Iesjkej mevle ceC[ueer yew"er ngF&
Leer, meeceves ke"Jele ceW peue jKee ngDee Lee~ jwoeme Deewj
Deve mevleeW ves osKee efke mJeeb iebiee peer ke"Jele kes
peue ceW eke neskej kebkeCe os jner nQ~ jwoeme ves iebieepeer
kees eCeece efkeee Deewj Gvekeer ke=hee mes eleerkehe ceW
efoJe kebkeCe mJeerkeej kej efueee~
jwoeme kesJeue Ge keesef kes mevle ner veneR ceneved
keefJe Yeer Les~ GvneWves YeieJeeved kes efvejeve, DeueKe

Deewj efveieg&Ce lelJe kee JeCe&ve efkeee~ Gvekeer mevleJeeCeer ves DeeOeeeflceke Deewj yeewefke eeefvle kes meeLener-meeLe meeceeefpeke eeefvle Yeer keer~ GvneWves DevlemLe
jece kees ner hejce peesefle kes he ceW mJeerkeej efkeee~
GvneWves kene nw efke ceQ lees meJe&Lee Dehetpe Lee, nefj keer
ke=hee mes cesjs pewmes DeOece Yeer hetpe nes iees~ GvneWves
efveie&gCe Jemleg lelJe kee Deefcele ueewefkeke efveheCe efkeee
nw~ Gvekee efmeevle Lee efke Deer kejveer mes YeieJeeved
keer Yeefe efceueleer nw Deewj Yeefe mes cegve<e YeJemeeiej
mes heej Glej peelee nw~ mevle jwoeme jefmeke keefJe Deewj
jepeeesieer Les~ Gvekeer Gefe nwvejheefle Ske mespe megKe metlee meheves Yeees efYeKeejer~
Deele jepe yengle ogKe heeees mees ieefle Yeeer nceejer~~
Jes mebmkeejer mevle Les~ ueieYeie meJee meew meeue keer
Deeeg ceW Jes yee ueerve ngS~
emlegefle-eerceleer meefjlee ef$ehee"er (cegjeoveiej)
efovee
17 efomecyej 2009 mes
25 efomecyej 2009 leke
27 efomecyej 2009 mes
4 peveJejer 2010 leke
6 peveJejer 2010 mes
17
25
peveJejer 2010 mes

peveJejer 2010 leke
efJe<ee
eerjecekeLee
Dee^ce ueeF&ve efkebimeJes kewche efouueer-9

heg<eeLeea nefj cebefoj efvecee&Ce meefceefle efouueer~
eerjecekeLee
cenevleeer 1008 eerveejeeCe osJeeeee& peer
cenejepe yeeef<e& eer [ekeesjOeece (iegpejele)
eerceodJeeuceerefke jeceeeCe keLee eerjeIeJe heefjJeej
SJeb peieodieg jeceevevoeeee& mLeeve-eerjeceeefjle ceeveme ceefvoj DeeceesoJeve,
mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe efe$eket
keer <eefhetefle&-pevce ceneslmeJe
eerjecekeLee
eer meJexMJej yeeeejer ceeIecesuee #es$e oC[er
yeeyee eerjeceueesevemJehe yeeeejer peer kee
yee[e eeeie (G0e0)
ke=heee efkemeer Yeer keee&ece ceW peeves mes hetJe& hejcehetpee yegDee peer mes mecheke& DeJeMe kejkes peeeW~
(31)
efyemejs ve ve Yej ceesns
efyemejs ve
ve
Yej
ceesns,
DeJeOe keer ieefueeeB ns jIegvevove yeyegDee~
mejpet kes leerj ceesns megneS ns jIegvevove yeyegDee~~
TBeer-TBeer Dee eef{ Yeeefceveer megneefieefve jeIeJe,
Yeeefceveer megneefieefve ns jIegvevove yeyegDee~
jGjs iegve ieeFB ve DeIeeSB ns jIegvevove yeyegDee~~
mejpet kes leerj ....
keewefmeueekegceej peneB Oegefjee ceW KesueQ jeIeJe,
Oegefjee ceW KesueQ ns jIegvevove yeyegDee~
cegKeJee mes pet"ve efiejeSB ns jIegvevove yeyegDee~
mejpet kes leerj ....
otOeYeele Keele Keele DeBievee ceW YeeieQ jeIeJe,

DeBievee mes YeeieQ ns jIegvevove yeyegDee~
cegKeJee ceW Yeele ueheeSB ns jIegvevove yeyegDee~
mejpet kes leerj....
keewefmeuee megke=le ueefKe lejmeQ Fveveer jeIeJe,
lejmeQ
Fveveer ns jIegvevove yeyegDee~
hetue yejefme megjheefle ntB efmeneSB ns jIegvevove yeyegDee~~
efieefjOej ceeBieQ yej peewve peesefve pevceGB jeIeJe,
peewve peesefve pevceGB ns jIegvevove yeyegDee~
jeceYeeeee& ner keneTB ns jIegvevove yeyegDee~~
ns osJeieg ns peieodieg.....
eer peieoerMe emeeo Mecee& (yeYeveeve)
mevle YeieJevle Deehekes ejCeeW ceW Mele Mele eCeece~

hejceevevo eehle neslee nw ueskej eerjeIeJe kee veece~~
Deeheeer Fme keefueegie ceW Deees yevekej Megkeeeee& DeJeleej~
efoJe keLeeSB megvee megvee kejles nce peerJeeW kee Gej~~
kewmee Yeer keesF& eeCeer nes DeOece Deewj De%eeveer~
oMe&ve Deewj keLeeSB megvekej nes peelee nw %eeveer~
efoJe peesefle nw eehle Deehekees ceve keer yeele peeve uesles nQ~
eerejCeeW ceW Deees peve kees Deehe meBYeeue uesles nQ~~
JeeCeer ceW Ssmee peeot nw pewmes keevne keer yebMeer yepeleer nes~
megveles ner ceesefnle nes peelee eens efkelevee Yeer veerjme nes~
kenles ueesie peieodieg eerceved ncekees osJeieg ueieles nes~
keeeWefke Deeheeer pewmeer JeeCeer osJeieg ner ken mekeles nQ~
ns osJeieg ns peieodieg, uees eer ejCeeW ceW vecemkeej~
en mesJeke vele eerejCeeW ceW kejW efMe<elee Debieerkeej~~
(32)
ikS"k d`".ki{k@lw;Z nf{k.kk;u] gseUr _rq
frfFk
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
vekoL;k
okj
u{k=
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
e?kk
iw 0 Qk0
m0Qk0
gLr
fp=k
Lokfr
fo'kk[kk
vuqjk/kk
T;s"Bk
fnukad
8 fnlEcj
9 fnlEcj
10 fnlEcj
11 fnlEcj
12 fnlEcj
13 fnlEcj
14 fnlEcj
15 fnlEcj
16 fnlEcj
ozr ioZ vkfn fooj.k
&
JhnqxkZ"Veh
&
&
lQyk ,dkn'kh ozr lcdk
iznks"k ozr
&
/kuq jkf'k esa lw;&
Z lakfUr fnol
eyekl izkjEHk vekoL;k
ikS"k 'kqDyi{k@lw;Z nf{k.kk;u] mRrjk;.k f'kf'kj _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
iwf.kZek
okj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
u{k=
ewy
iw 0 "kk0
m0"kk0
Jo.k
/kfu"Bk
'krfHk"kk
'krfHk"kk
iw 0 Hkk0
m0Hkk0
jsorh
vf'ouh
Hkj.kh
d`frdk
d`frdk
jksfg.kh
e`xf'kjk
fnukad
17 fnlEcj
18 fnlEcj
19 fnlEcj
20 fnlEcj
21 fnlEcj
22 fnlEcj
23 fnlEcj
24 fnlEcj
25 fnlEcj
26 fnlEcj
27 fnlEcj
28 fnlEcj
29 fnlEcj
29 fnlEcj
30 fnlEcj
31 fnlEcj
ozr ioZ vkfn fooj.k

&
pUnzn'kZu
&
Jhx.ks'k prqFkhZ
iapd izkjEHk 5@2 lk;adky ls
&
"k"Bh frfFk dh o`f)
Jhxq# xksfoUn flag t;Urh
JhnqxkZ"Veh
iapd lekIr 2 ctdj 56 feuV fnu esa
&
iq=nk ,dkn'kh ozr lcdk
HkkSe iznks"k ozr
=;ksn'kh frfFk dk {k;
&
pUnzxgz .k jkr 12@22 eks{k jkf= 1@24 ij lR;
ukjk;.k ozr
lR;ukjk;.k
ek?k d`".ki{k@lw;Z nf{k.kk;u] f'kf'kj _rq

frfFk
okj
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
eaxyokj
u{k=
iquoZlq
iq";
'ys"kk
e?kk
iw 0 Qk0
iw 0 Qk0
fnukad
ozr ioZ vkfn fooj.k
1 tuojh 2010
2 tuojh
3 tuojh
4 tuojh
5 tuojh
5 tuojh
&
&
Jhx.ks'k prqFkhZ ladV prqFkhZ
&
&
"k"Bh frfFk dk {k;

Je<e& 14
pevelewkeeced~
efomecyej 2009 (4, 5 peveJejer 2010 kees esef<ele)
mecheeoke
cees0- 09971527545
menmecheeoke
otjYee<e 01202767255, cees0-09868932755
eyevOe mecheeoke
01202756891, cees0- 09810949921
meneesieer ceC[ue
(ceeefmeke he$e)
Debke-4

-07670265478, 05198- 224413
otjYee<e-01334260323
otjYee<e-02812364465

cees0- 09971527545
(2)

fo"k;kuq ef.kdk
e lafo"k;
1. mecheeokeere
6. efJekeueebie efoJeme meceejesn 2009
7. meeoj Deecev$eCe
8. eqe$eket ceW hegveJee&me efJekeeme kesv keer mLeehevee
10. meceeeejhe$eeW keer megefKe&eeW ceW
11. ejkee ceW YeeieJele keLee
ys[kd
keguemeefeJe
leguemeerheer" mesJeeveeme
[e@0 Meeerv GheeOeee
efveJesoke-jepesv emeeo ieghlee
-
i`"B la[;k
3
4
8
10
12
14
17
18
19
20
31
32

Deepeer
J
eve
hevn Je<eeae
7 - Mkd dh ?kksj vO;oLFkk ds pyrs gesa nks"kh u le>saA gesa vkSj vkidks Jeeef<e&ke
100/blh ifjfLFkfr esa îwT;ikn txn~xq# th* dk dìk izlkn f'kjks/kk;Z djuk gSA
&lEiknde.My
(3)
mecheeokeere-
heeJeve pevce efoJeme hej eeriegejCeejefJevoeW ceW keesef -keesef

veceesjeIeJeee
eerjeIeJe heefjJeej kes Devetve meomeeW leLee eerleguemeerheer" meewjYe kes npeejeW meneesefieeeW kees en YeueerYeeBefle
%eele nw efke 14 peveJejer cekej mebeeefvle kee heeJeve heJe& Oece&eeJeleea eerefe$eket leguemeerheer"eOeerej eerceppeieodieg
jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe kee Yeer pevcepeevleer efoJeme nw~ Fme efove ueeKeeW-kejes[eW
meveeleveOeceea cenevegYeeJe YeieJeeved YegJeve Yeemkej kees lees eCeece kejles ner nQ meeLe ner hetpeheeo peieodieg peer kes
eefle Yeer hetCe& DeemLee Deewj ee Deefhe&le kejles nQ~ en leLe efkemeer Yeer Yeejle, Yee SJeb YeefJe<Ceglee esceer
cenevegYeeJe mes eflejesefnle veneR nw efke Jele&ceeve DeeOeeeflceke peiele ceW efJeue#eCe eefleYee DeodYegle mce=efle Deewj Meeeere
Mesceg<eer kee efpelevee megvoj mebiece hetpeheeo Deeeee& ejCeeW kes jescejesce ceW eJeeefnle nw Glevee Deve$e ogue&Ye nw~
efJekeueebieeW kes eefle Deveve efvee Deewj Yeejleere Dee<e& Jee*dcee keer Gejesej eeflee kee heeJeve mebkeuhe ueskej
hetpeheeo peieodieg peer Deheveer mJeCe&ee$ee kes 14 peveJejer 2010 kees mee" Je<e& hetCe& kej jns nQ~ Fme MegYe DeJemej
hej hetpe Deeeee&eer kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe keer ecegKe eeeee& lees eerleguemeerheer" efe$eket ceW meceeeesefpele
nesieer ner osMe-efJeosMe kes Deveske mLeeveeW hej Yeer Gvekes efoJeiegCeieCeeW kee eMeesieeve efkeee peeSiee~ hejce mele Yeer
ener nw efke Deehleheg<eeW-ceneheg<eeW kee eekede efoJeme DeemLee kes Oeveer meceepe kes efueS ceneslmeJe ner neslee nw~
nes Yeer keeeW veneR, peye ee efvee Deewj DeemLee kee DeIe& Deefhe&le kejves Jeeues YeieJeodYeeeW kees ceveesJeeef_le
megheue Deewj efve<keCke mevceeie& eehle nes peeS meeLe ner YeieJelesceevevo kee meeiej Deheveer GeeuelejeW mes ceeveJe
peerJeve keer TBeeF&eeW kees tves pewmee ueies leye meewYeeieMeeefueeeW kees Deheves DeejeOeosJe kee oMe&-mheMe& efkemeer
ceneslmeJe mes kece veneR neslee~ Fme GlmeJe kes Glme (Pejves) ceW mveeve kejves Jeeues cenevegYeeJe DeefleMee Oevelee kee
DevegYeJe kejles nQ~ ener keejCe nw efke eerjeIeJe heefjJeej Deheves hejceejeOe hetpeheeo peieodieg peer kes eefle mechetCe&
ee-efvee Deewj DeemLee meceefhe&le kejves kes efueS eerefe$eket ceW <eefhetefle& ceneslmeJe Deeeesefpele kejsiee meeLe ner
nefjejere cenekegcYe ceW <eefhetefle& veeceke Ske DeefYevevove evLe Yeer ekeeefMele kejsiee~
eerleguemeerheer" meewjYe kes emlegle De ceW hetpeheeo peieodieg peer kes kegMeueke=eflelJe peieodieg jeceYeeeee&
efJekeueebie efJeeefJeeeuee efe$eket keer Ske PeeBkeer meceeeejhe$eeW keer megefKe&eeW ceW efvenejer pee mekeleer nw~ lees
DeeFes, keerefpeS Jevove Deheves iegJej kees, oerefpeS oeve iegJej kes censej efJekeueebieeW kees Deewj ueerefpeS Jejoeve
Deheves Deevevo JeOe&ve Deeeee& ejCeeW mes~ ener nw ceeveJe peerJeve keer meeLe&kelee Deewj YeieJelkeQkee& keer eslee~
Ske yeej hegve YeieJeeved eermeerleejece peer mes hetpeheeo peieodieg peer kes oerIee&eg<e keer efJevece eeLe&vee Deewj
Gvekes mebkeuhe efveefJe&Ive hetCe& nesves keer DeYeLe&vee~ vecees jeIeJeee~
eOeeve mecheeoke
(4)
megjmee ves kene S! osJeleeDeeW ves cegPes Yeespeve efoee

nw Deewj nvegceeve peer mes yeesueerDenb lJeeb Ye#eefe<eeefce eefJeMesob ceceeveveced~
ceQ legcnW Keevee eenleer ntB cesjs cegKe ceW Dee peeDees~
eneB nvegceeve peer kees eej efJeIve he[ jns nQ pees mebmeej
meeiej ceW eejeW he[les nQ~ cewveeke-ener nw peerJe kee
De%eeve, leerve ceeeeSB-megjmee-meeeflJekeer ceeee, efmebefnkeeleecemeer ceeee Deewj uebefkeveer-jepemeer ceeee~ nvegceeve
peer ves kene osJelee keye mes meoeJele& yeeBves ueies~ nvegceeve
peer ves kene- ceQ meerlee peer kees osKekej Dee peeTB efhej
Kee uesvee~ megjmee ves kene- veneR ceQ lees DeYeer KeeTBieer~
nvegceeve peer ves kene Dee Dehevee cegKe hewueeDees~
megjmee ves ome eespeve cegKe hewueeee nvegceeve peer ves
Dehevee Deekeej yeerme eespeve kej efoee~ ye{eles-ye{eles
eesOe ceW Deekej Gmeves Dehevee cegKe meew eespeve (eej
meew keesme) kej efoee~ leye nvegceeve peer ess yeves DeBiet"s
kes yejeyej nes iees~ DeBiet"s kes yejeyej keeeW yeves? keeeWefke
peye efkemeer kees cetKe& yeveevee nes lees DeBiet"e efoKeeles nQ~
leye nvegceeve peer ves megjmee kes cegKe ceW eJesMe efkeee Deewj
legjvle yeenj Dee iees Deewj peeves keer Dee%ee ceeBieer~
megjmee ves Deheves Demeueer he ceW eke neskej kene
"erke nw eerjece keer keee&efmeef kes Deehe heOeejW Deehekee
keueeCe nes~
DeLe&efmedew nefjes ie meewce eLeemegKeced~
meceevee e JewosneR jeIeJesCe cenelcevee~~
meerlee peer kees MeerIe eerjece peer mes efceueeDees~ nvegceeve
peer eue he[s Deeies Deees lees jeng keer ceelee efmebefnkee
efceueer en meyekeer eee KeeRe uesleer Leer~ nvegceeve peer

ves meesee keesF& j[ej ueiee nw keee? osKee lees meceg ceW
je#emeer Leer legjvle Mejerj kees ese yeveekej Gmekes
efJekejeue cegKe ceW eJesMe kej iees Deewj veeKetveeW mes
Gmekes Mejerj kees efJeoerCe& kej [euee~ Fmekes heeeled Jesie
mes Guekej yeenj efvekeue Deees~ efmebefnkee cejer, jeng
jesee~ nvegceeve peer ves kene yese peeDees Fmekee ee
kejes~ yeesuees Jeerj yepejbie yeueer keer pee~
MeleeespeveefJemleerCe heghuegJes ueJeCeeCe&Jeced~
nvegceeve peer meceg kees heej kej iees~ Oeerjs-Oeerjs
mete&veejeeCe Demle nes jns nQ~ Deye nvegceeve peer ves
ese mee he yeveeves kee efveee efkeee~ eejeW Deesj
veiej ceW j#eke nwhegj jKeJeejs osKe yeng keefhe ceve keervn efJeeej~
Deefle ueIeghe OejeQ efveefMe veiej kejeQ hewmeej~~
metex eemlebieles je$eew osnb mebef#ehe ceeefle~
Je=<eobMeke cee$eesLe yeYetJeeodYegleoMe&ve~~
mete&veejeeCe kes Demle nes peeves hej Mejerj kees
ese yeveeee~ efkelevee ese yeveeee? Je=<eobMekecee$e
erkeekeej ves kene efyeuueer kes Deekeej pewmee DeLee&led
efyeueeJe kes pewmes nvegceeve peer yeve iees~ ieesmJeeceer peer
cenejepe kenles nQceMeke meceeve he keefhe Oejer~
JeemleJe ceW eneB oesveeW DeLe& "erke neWies~ DeeKeew e
Je=<eYees ve=he Je=<e ceeves etne Deewj yewue oesveeW nesles nw~
keesMekeej Yeer ceMekemleg efJe[euemeeled ceMeke ceeves
efyeueeJe~ Je=<eb obMeleerefle Je=<eobMeke DeLee&led pees yewueeW
kees keelee nw Glevee ye[e cej kee he yeveekej
nvegceeve peer eue he[s~ en DeLe& Yeer Gefele nw keeeWefke
Deeies euekej Jeevej kenWies Yeermegefve eYeg Jeeve ueepe nce cejneR~
ceMeke kentB Keieheefle efnle kejneR~~
Dele cej Jeeuee DeLe& Yeer "erke nw~ uebefkeveer ves
osKee Deewj kene- S! keneB pee jne nw~ nvegceeve peer ves
kene uebkee osKeves pee jne ntB~ uebefkeveer ves kene legce
efJeosMe pee jns nes~ nvegceeve peer ves kene- neB~ efJeosMe ner
pee jne ntB~ Jeerpee efueee nw keee? nvegceeve peer ves kene
Jeerpee lees veneR efueee hej jece veece kee yeerpeceb$e efuees
ntB~ uebefkeveer yeesueeR legce cegPes veneR peeveles~ ceQ jeJeCe keer
veiejer uebkee ntB~ nvegceeve peer ves kene lees ceQ keee keB?
uebefkeveer ves eesefOele neskej kenelele ke=lJee ceneveeob mee Jew uebkee Yeebkejced~
leuesve Jeevejesb lee[eeceeme Jesefielee~~
Yeebkej iepe&vee kejkes nvegceeve peer kees ye[s peesj
mes Ske Lehhe[ ceeje~ Fleves ceW lees nvegceeve peer ves efmebnveeo
kejkeslele mebJele&eeceeme Jeecenmleme meesueer~
cegefvee DeefYepeIeevewveeb nvegceeved eesOecetef&le~~
yeeeW neLe keer GBieefueeeW kees cees[kej Ske cegkekee
ueiee efoee~ uebkee Je= lees Leer ner cegKe hej cegkekee
ueieles ner meejs oeBle vecees jeIeJeee nes iees~ uebefkeveer
efiejer Deewj yeesueer cegPes yeee peer ves kene Leeeoe lJeeb Jeevej keefeled efJeeceeod JeMeceeveesled~
leoe lJeee efn efJe%eseb j#emeeb Yeeceeieleced~~
peye keesF& Jeevej legcekees efJekeue kejs leye peeve
uesvee je#emeeW kees Yee Dee ieee nw~
efJekeue nesefme peye keefhe kes ceejs~
leye peevesmeg efveefMeej mebIeejs~~
(5)
leye nvegceeve peer ves peeves keer Dee%ee ceeBieer lees

uebefkeveer ves keneeefJeefMe veiej keerpew meye keepee~
oe jeefKe keesmeuehegj jepee~~
Deye peeDees Deewj meye keece kejvee~ nvegceeve peer
ves kene keewve mee meye keece? leye uebefkeveer ves kene
Deye lees ceQ cej ner peeTBieer~ legce hetjer uebkee kees peuee
osvee~ nvegceeve peer cenejepe eue he[s~ eleske YeJeve
osKee-enmle kee, cesIeveeo kee, pecyegceeueer kee YeJeve
osKee hej meerlee peer kes oMe&ve veneR ngS~ Devle ceW peye
jeJeCe kes eneB Deees lees osKee jeJeCe Meeve kej jne nw~
oMecegKe nQ Deewj yeerme YegpeeSB nQ~ Gmekeer cegKe YegpeeDeeW
kees nvegceeve peer ves peye osKee leesSsjeJele
efJe<eeCeeewjeheer[ve ke=leJe=Ceew~
JeeesefuueefKele heerveebmeew efJe<Cegeeheefj#eleew~~
jeJeCe kes Mejerj hej SsjeJele kes oeBleeW mes keneR
IeeJe ueies Les~ Gmekeer YegpeeDeeW ceW nukes nukes Jee kes
efe yeve iees Les~ DeLee&led Fv kee Jee Yeer Gmes veneR
kee heelee Lee~ efJe<Ceg peer kes ee kes efveMeeve Yeer yeves
Les DeLee&led megoMe&ve ee Yeer jeJeCe keer YegpeeSB veneR
kee heelee Lee~ efpemekeer YegpeeDeeW kees jece peer ves
KeeeKee keee~ jeJeCe keer heeflveeeW kees osKee~ meesee
Fve meyekees osKeves mes cegPes heehe lees veneR ueiesiee~ cesjs
ceve ceW efJekeej veneR nw Deewj ceve ner meYeer heeheeW kee cetue
neslee nw~ jeJeCe kes heeme peye nvegceeve peer ves cevoesojer
kees osKee lees emeVe ngS Deewj Lees[e mee Yece ngDee efke es
ner meerlee peer neWieer~ efhej efJeeej efkeee- veneR~ es meerlee
peer nes ner veneR mekeleer keeeWefkeve jecesCe efJeegee mee mJehlegcen&efle Yeeefceveer~
ve Yeesegb veeheuebkeleg ve heeveceghemesefJelegced~~
jece peer mes efyeg[kej meerlee peer Fme ekeej Meeve
(6)
veneR kej mekeleeR~ jece mes efyeg[kej meerlee peer Yeespeve

veneR kej mekeleeR~ jece peer mes efyeg[kej meerlee peer Ske
IeBt peue Yeer veneR heer mekeleeR~ Deewj Yeerveeveb vejceghemLeelegb megjeCeeceefhe esejced~
ve efn jecemece keefeled efJeeles ef$eoMes<Jeefhe~~
jece peer kes Deefleefje meerlee peer efkemeer heg<e kes
heeme veneR pee mekeleeR~ en keesF& Deewj ceefnuee nw nceejer
meerlee peer veneR nQ~ meerlee peer veneR efceue jner nvegceeve peer
efeefvlele nQ, meeseles nQ efveeleenej neskej eneR jn peeTB,
cej peeTB keee keB? cesje ece JeLe& nes ieee, meeiej
kee uebIeve JeLe& ieee~ meerlee peer kewmeer efceueWieer~ efelee
ueieekej efveCe&e ues efueee efke Deye ceQ peue peelee ntB~
peeWner efelee ceW eJesMe kejvee eene efhej ceve ves keneveneR, veneR~ meye keg osKee hej DeMeeskeJeeefkee veneR
osKeer~ Deye JeneB euelee ntB~ leye nvegceeve peerveceesmleg jeceee meue#ceCeee, osJew e lemew pevekeelcepeeew~
veceesmleg sveceeefveuesYees veceesmleg eveke&ceodieCesYe~~
osJeleeDeeW kees vecemkeej kejles ngS yeesues- ue#ceCe
meefnle eerjece peer kees vecemkeej jeJeCe kes meeLe peeleer
ngF& Gve osJeer meerlee peer kees vecemkeej nw~ , Fv, ece
peer, Jeeeg osJelee kees vecemkeej nw leLee evcee, mete&
Deewj ceodieCeeW kees Yeer vecemkeej eneB hej Ske ye[e
ceOegj Jeekee nw~ Deepe nvegceeve peer ves meerlee peer kees
jeceme oefelee Deewj Deeeeee& kene~ henueer yeej
eerJeeuceerkeere jeceeeCe ceW Meg kes eewonJeW meie& kes
48JeW Mueeske ceW meerlee peer kees ef[ceef[ce Iees<e kes meeLe
Deeeeee& kenejeceme oefeleeeeee& pevekeme meglee meleer~
eneB hej Yet<eCekeej ves he#eheele efkeee nw~ Deeeeee&
Meyo kees nekej GvnW Yeeee& kej efoee pees efke Devegefele
nw~ otmejs DeeeeeeX ves jeceme oefeleeeeee& ner ceevee nw~
efkemeer ves e Deeee& Yeer kene nw hej ceQ Deehekes mece#e

jne ntB efke eneB e Deeee& veneR Deeeeee& nw~ meerlee peer
nceejer Deeeeee& Yeejle keer eLece peieodieg nQ~ yeesuees
eLece peieodieg meerlee cenejeveer keer pee~ keesF& efpe%eemee
kejs lees Gmes cesje veece yelee osvee ceQ meyekees Gej os
otBiee~
JevesejeCeeb meleleb vetveb mhe=neles hegje~
jeceme oefeleeeeee& pevekeme meglee meleer~~
JeveejeW kes eefle Gvekees mhe=ne jnleer nw Dele
meerlee peer kes oMe&ve cegPes DeJeMe neWies~
mevOeekeeuecevee Meecee OegJeces<eefle peevekeer~
veoeR esceeb MegYepeueeb mevOeeLex JejJeefCe&veer~~
en eelekeeue keer mevOee kee mecee nw FmeceW
ceve ueieeves Jeeueer pevekekegceejer meerlee peer eneB DeJeMe
DeeeWieer Dele ceQ eneR Gvekes oMe&ve keBiee~ peye meerlee
peer kees nvegceeve peer ves Deeeeee& ken efoee lees Deye
Deeeeee& efceueWieer~ Deye lees iegosJe kees efceuevee ner nwyevoGB ieg heo heogce hejeiee~
megefe megyeeme mejme Devegjeiee~~
nvegceeve peer ves meeiej kees heej kej efueee nw,
jeceveece keer cegefkee uesleer nw~ peye jece peer keer ke=hee
peerJe hej nesleer nw leye eer pewmee meceLe& ieg efceuelee nw~
meceLe& ieg efceue peee lees keee kenvee~ DeJeOeer ceW
kenles nQ- peye ieg cesnjyeeve lees esuee henueJeeve~
nvegceeve peer pewmee esuee keee efkemeer kees efceuee? Deye
nvegceeve peer cenejepe osKe jns nQlelees ceefuevemebJeerleeb je#emeerefYe meceeJe=leeced~
GheJeemeke=Meb oerveeb efveemevleeR hegve hegve~~
ooMe& Megkeuehe#eeoew evuesKeeefceJeeceueeced~~
Deye nvegceeve peer cenejepe ves meerlee peer kees osKee
pewmes Megkeuehe#e kes Deeefo ceW efleeree kes evcee keer
jsKee nes~ ceefueve Jee OeejCe efkees ngS Deewj je#eefmeeeW
mes efIejer ngF LeeR~ nvegceeve peer oMe&ve kejkes ieodieo nes
ieescevoeKeee ceevesve hesCe efejeYeeced~
efheveeb Oetcepeeuesve efMeKeeefceJe efJeYeeJemees~~
meerlee peer Ssmeer efoKe jner nQ pewmes OegSB mes {keer ngF&
Deefive keer efMeKee nes~
heerlesvewkeve mebJeerleeb efkeuesveeseceJeememee~
meheeceveuebkeejeb efJeheeeefceJe heefeveerced~~
YeieJeleer meerlee peer ves Ske ner Jee mes eejeW Deesj
mes Mejerj kees {ke jKee Lee~ peye mes njCe kejkes DeeF&
nQ leye mes GvneWves Fme Jee kees mJe veneR efkeee nw~
mveeve veneR efkeee nw GheJeeme kej jner nQ~ peue Yeer veneR
efueee nw Ske mLeeve hej yew"er nQ~ keesF& Deuebkej veneR
henvee nw~ Ssmee ueie jne nw ceevees keceue mes jefnle
keere[ mes ege keceefueveer nes Gmeer ekeej YeieJeleer peer
efoKe jner nQ~ DeeBKeeW mes efvejvlej DeeBmet yen jns nQ~
Demenee efoKe jner nQ~ cenef<e& JeCe&ve kejles nwveerueveeieeYeee JesCee peIeveb ieleewkeee~
veerueee veerjoeheees Jevejepee cenerefceJe~
Ske Gvekeer eeser nw, eeser veeie kes heve kes
meceeve nw, eeser Gvekes ejCe t jner nw~ Deheveer eeser
mes GvneWves Fme ekeej Deheves cegKe kees {ke jKee nw pewmes
yeeouees kes B peeves hej veerueer-veerueer hemeue mes {keer
ngF& he=LJeer efoKeeF& he[leer nw~ keesF& Gvekee meneeke veneR
nw~
efeeb peveceheMevleeR heMevleeR je#emeerieCeced~
mJeieCesve ce=ieeR nerveeb eieCesveeJe=leeefceJe~~
meerlee peer kees efee peve veneR efoKeeF& he[ jns nQ,
je#eefmeeeW mes efIejer nQ~ Ssmee ueielee nw pewmes kegeeW mes
efIejer ngF& yeseejer Ske nefjCeer nes~ nvegceeve peer meerlee peer
(7)
kes oMe&ve kejkes emeVe nes jns nQ, Dehevee OeveYeeie

ceeve jns nQ~ meerlee peer kees eCeece kej jns nQ~ ceve ceW
meese jns nQ efke Deepe ceQves Gve meerlee peer osKe efueee
efpevekes efueS ceQ meeiej kees ueeBIekej Deeee es Jener
meerlee peer nQ keee? efpevekees peveke peer kes he=LJeer mes
eehle efkeee Lee~ nvegceeve peer ceve ner ceve efJeeej kejves
ueieslegueMeerueJeeesJe=eeb legueeefYepeveue#eCeeced~
jeIeJeesn&efle Jewosner leb eseceefmeles#eCee~~
meerlee peer kee Meerue, mJeYeeJe, DeJemLee Deesj
JeJenej eerjece kes ner meceeve nw~ Gvekee kegue Yeer
GvneR kes legue ceneve nw~ JeemleJe ceW meerlee peer ner jece
peer kes efueS Gefele nQ Deewj jece peer ner meerlee kes efueS
Gefele nQ~
Demee osJee cevemleefmcemleme eemeeb eefleleced~
lesveseb me e Oecee&lcee cetntle&ceefhe peerJeefle~~
Fve osJeer kee ceve eerjIegveeLe peer ceW Deewj eerjIegveeLe
peer kee ceve FmeceW ueiee ngDee nw~ FmeerefueS es leLee
Oecee&lcee eerjece peerefJele nQ~ Fvekes cegntle&cee$e peerJeve ceW
Yeer ener keejCe nw~ cenef<e& Jeeuceerefke efkelevee keCe
kenles nQog<kejb ke=leJeeved jecees nervees eoveee eYeg~
Oeejeleelcevees osnb ve MeeskesveJemeeroefle~~
Fvekes efyeg[ peeves hej Yeer YeieJeeve eerjece pees
Deheves Mejerj kees OeejCe kejles nQ Meeske mes efMeefLeue veneR
nesles en Delevle og<kej keee& kej jns nQ~ nvegceeve peer
meese jns nw efke ceQ FveceW kewmes yeele keB? Ske lees cesje
Mejerj Delevle met#ce nw otmejs ceQ Jeevej ntB~ otmejs ceQ
Jeevej ntB~ Jeevej neskej Yeer ceQ Fvemes ceeveJeesefele mebmke=le
Yee<ee ceW yeesuetBiee~
eceMe........
(8)
mebieefle- Deye %eeve keer kegMeuelee ceW yegefceee hetvee eeefnS efke yegefceeve keewve neslee nw~ meceked
kee JeCe&ve kejles nQoMe&ve mes ee Demele oMe&ve mes~ eefo meceked oMe&ve mes
kece&Cekece& e heMesokece&efCe e kece& e~ yegefceee nesleer nw lees en yeleeDees efke keee keesF& efJeMeg
me yegefceevceveg<es<eg me ege ke=lmvekece&ke=led~~ yee ceW Demeled mebmeej kee oMe&ve kejkes yegefceeve nesiee~
4~18 keee efpeme yee ceW mebmeej kee yeeOe nes egkee keee
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- ns Depeg&ve! pees Gmekee Deejeshe mecYeJe nesiee~ keeeWefke jmmeer kees Gmekes
meeOeke ceveg<e kece& ceW Yeer Dekece& osKes DeLee&led kece& mJehe mes heneeve uesves hej GmeceW efhej mehe& keer eleerle
kejlee ngDee Yeer heue ve eenkej, ceQ keg Yeer veneR kej kewmeer? Gmeer ekeej yee kees lelJe mes peeve uesves hej
jne ntB meese ues leLee pees keceeX kes ve nesves hej kece& mebmeejhe kece& kee kewmes DeOeejeshe nes mekesiee? Fve
osKes~ DeLee&led en mecePe ues efke keceeX kee DeYeeJe Yeer eMveeW kee Gej Jes ner peeveW keg ueesie Dekece& heo mes
Ske ekeej kee kece& ner nw DeLee&led Gme heefjefmLeefle ceW %eeve DeLe& ceeveles nQ~ DeLee&led pees %eeve ceW kece& Deewj
Yeer egefleefJeefnle ceee&oe kee GuuebIeve ve kejs, Jener ceveg<eeW kece& ceW %eeve kees osKelee nw Jen yegefceeve nw~ DeLee&led
ceW yegefceeve nw, Jener eesieer nw, Jener mechetCe& keceeX kees %eeve ceW Jeso efJeefnlelJe kee efevleve Deewj kece& ceW YeieJeeved
kejves Jeeuee nw~
kee efevleve ener yegefceee nw~ efkevleg Gme JeeKeeve ceW
JeeKee- Fme mecyevOe ceW DeeeeeeX kee hejmhej YeieJeeve kes Jeeve kee efJejesOe nesiee~ keeeWefke YeieJeeve
celeYeso nw~ eneB kece&Meyo JesoefJeefnle efeeevegeve kes ves ieerlee 4/33 ceW %eeveesoe ceW kece& keer meceeefhle leLee
DeLe& ceW nw~ keg ueesie kece& Meyo kees yee ceW Deejesefhele ieerlee 4/37 ceW %eeveeefive eje kece& kees Yemce nesves keer
mebmeej keer meee kee Jeeeke ceeveles nQ Deewj Dekece& kees yeele kener~ FmeefueS %eeve ceW kece& efoKe ner veneR mekelee~
kece& DeYeeJe DeLee&led yee kes DeLe& ceW osKeles nQ~ Gvekes Deye ceQ he#eheele Metve ceve mes Fme Mueeske kes JeeKeeve
cele ceW yee ceW Deejesefhele mebmeejhe kece& ceW pees Dekece& kee eeeme kej jne ntB~
DeLee&led mebmeej kee DeheJeeo kejkes yee kees ner osKelee
keceeX kes DeYeeJe Deewj keceeX kes DeveejcYe kese
nw Deewj Dekece& DeLee&led kece& kes DeYeeJe Jeeues yee ceW Dekece& kenles nQ~ pees kece& kejlee ngDee Yeer iegCe ner iegCeeW
pees mebmeej kece& kees osKelee nw Jener ceveg<eeW ceW yegefceeve ceW Jejle jns nQ ceQ keg veneR kejlee Fme ekeej Deelcekele&k= e
Deewj mebmeej kes kece& kee Jesee nw~ ener DewleJeeefoeeW kece& kee DeYeeJe osKelee nw Deewj kece& kee DeveejcYe ve
kes DeOeejesheeheJeeo veee kee yeerpe nw~ hej Gvemes en kejves hej Yeer iegCeeW ceW iegCeeW kes Jele&ves kes keejCe iegCekele=&ke
kece& osKelee nw~ DeLeJee pees kece& kes DeYeeJe ceW Yeer
kece& DeLee&led Jeso efJeefnlelJe kee efevleve kejlee ngDee
kece&keeefC[eeW keer YeeBefle kejCeere ve jnves hej Yeer Jewefoke
ceee&oe kee GuuebIeve veneR kejlee Jener ceveg<eeW ceW
yegefceeve nw~ Jener mecelJe ue#eCe mes ege nw Deewj Jener
ke=lmvekece&ke=led DeLee&led mechetCe& keceeX kees kejves Jeeuee
DeLeJee ke=lmvekecee&efCe ke=vleefle Fefle ke=lmvekece& ke=led
DeLee&led Jener mechetCe& kece& kes Jeve kees keeves Jeeuee nw~
pewmes- YeieJeeve eerjece ves OevegYeie kee he kece& kejves
hej Yeer Dekece& osKee~
gJeleefnb t efheveeke hegjevee~
ceQ kesefn nsleg kejeQ DeefYeceevee~~
Deewj jeJeCe JeOe pewmes Glke= kece& kejves hej Yeer
Dekece& osKeekegcYekejve jeJeCe oesT YeeF&~
eneB nles megj cegefve ogKeoeF&~~
Deewj Dekece& kejCeere ve jnves hej Yeer kece& ner
osKee~ hejcesej nesves mes oMejLe, keewMeuee, JeefMe kees
eCeece kejvee keesF& kejCeere veneR Lee efhej Yeer efkeeeeelekeeue Gef" kew jIegveeLee~
ceeleg efhelee ieg veeJeefn ceeLee~~
FmeefueS eg kejes hejvleg GmeceW kele&=lJe DeefYeceeve
cele kejes~ ~~eer~~
mebieefle- Gmeer Dekece& keer JeeKee kejles nQeme meJex meceejcYee keecemeuheJeefpe&lee~
%eeveeefiveoiOekecee&Ceb leceeng heefC[leb yegOee~~
4/19
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- ns Depeg&ve! efpeme
meeOeke kes efvele vewefceefeke keceeX kes meYeer MegYeejcYe
keeceveeDeeW kes mebkeuhe mes jefnle nesles nQ leLee %eeve he
(9)
Deefive ceW efpemekes meYeer Mejerjesheeesieer eejyOe mes Deefleefje

kece& peue egkes nQ Gmeer kees efJeeve ueesie hebef[le kenles
nQ~
JeeKee- efeeeeW yengle nesleer nQ FefueS
meceejcYee en yengJeeveevle eeesie ngDee~ eleske
DeejcYe efyevee mebkeuhe kes veneR neslee~ FmeefueS
kece&keeC[er ueesie meJe&$e mebkeuhe he{les nQ~ hejvleg efpemekes
efeeejcYe keece mebkeuhe mes Jeefpe&le hejvleg jece mebkeuhe
mes meefpe&le nesles nQ Jener hebef[le nw~ ener kece& ceW Dekece&lee
nw~
mebieefle- Depeg&ve efhej eMve kejles nQ efke eYees~
kece& ceW Dekece&lee kewmes Dee mekeleer nw? Fme hej YeieJeeve
kenles nQlekelJee kece&heueemeb efvelele=hlees efvejeee~
kece&CeefYeeJe=eesefhe vewJe efkeefelkejesefle me~~
4/20
je0 ke=0 Yee0 meeceeveeLe&- ns Depeg&ve! pees
kece& kes heueeW ceW Deemeefe es[kej cegPe efvele hejceelcee
kes efevleve mes le=hle nw leLee mebmeej kes meYeer DeeeeeW
kees es[kej efpemeves cegPe hejceelcee kees Dehevee Deeee
DeLee&led MejCe efveefele kej efueee nw Jen kece& ceW eJe=e
ngDee Yeer keg veneR kejlee~
JeeKee- kece&heueemebie eneB kece&Oeeje lelheg<e
Deewj v es leerve meceeme neWies~ DeLee&led kece& efpemeceW
heefuele nesles nQ Ssmes Deeme DeLee&led Deemee kees es[kej
DeLeJee keceeX kes heueeW ceW Jele&ceeve Deemeefe ner
kece&heueeme nw~ DeLeJee kece&heue Deewj Deeme es
oesveeW ner es[ osves eeefnS~ eneB efvele Meyo hejceelcee
kee Jeeeke nw~ DeefYeeJe=e DeLee&led pees cesjer Dee%ee
mes DeYeer yegef mes kece& ceW eJe=e ngDee nw~ ~~eer~~
eceMe........
(10)
efMeKee keer Jew%eeefvekelee
e%eesheJeerle jnme
hetpeheeo heb0 oerveeveeLe Meeeer meejmJele efJeeeJeeieerMe
(26) mecemle peeefleeeW ceW efnvog peeefle ner MeerleG<Ce kes v kes menves ceW eefme nw; Meerlekeeue ceW
eele mveeve-mevOee Deeefo mes veneR [jleer, Gmekee keejCe
efMeKee kee OeejCe ner nw~ efMeKee es[ves hej cece& mLeeveeW
ceW ogye&uelee nes peeleer nw, efpememes Jewmee Jeefe meoeaieceer& veneR men mekelee~ meoea ceW Yetuekej Yeer mveeve veneR
kejvee eenlee~ ieceea ceW Deefivenes$e ceW veneR yew" mekelee~
Fmekes Deefleefje efMeKee es[ves hej en meeceeefpeke SJeb
Oeeefce&ke efe efJeMes<e ve nesiee, efpemekeer $eeee ceW
mebhetCe& efnvog-peeefle keer Skelee mLeeefhele nw~ Skelee ve
nesves hej Deveskelee nesieer; Gmekeer neefve mhe nw~ efMeKee
kes leeie ceW Megekeer DeOeesieeefceveer ieefle nesves hej kewmeer
neefve nesieer-en Yeer hejes#e veneR~ heg<elJe keer neefve ceW
Deheveer efeeeB Deheves JeMe ceW veneR jnleeR, JeefYeeej ceW
ueie peeleer nw~ efnvog-efeeeB heefleeeW keer efMeKee kes keejCe
heefleelee eefme nQ~ efpeve peeefleeeW ceW efMeKeemLeeheve
veneR neslee Jee nlee peelee nw; Gme peeefle keer ner efeeeB
DeefOeke JeefYeeej ceW ueie peeleer nQ; leueeke Deeefo
Jener kejleer ee eenleer nQ~ en Ske ye[er Yeejer neefve
nw~
efMeKee Mege keer TOJe&ieefle ceW meneeke ngDee kejleer
nw~ TOJe&jslee ner efpelesefve neslee nw~ efpelesefveeW kes ner
Iej ceW eesefieeeW kee pevce mecYeJe ngDee kejlee nw~ Gvekeer
efeeeB Gvekes JeMe ceW nesleer nQ~ efnvogpeeefle ceW ner eesefieeeW
kee pevce DeefOekeleee ngDee nw~ efMeKee leeie ceW efvekecceer,
efveOece&ke mevleeveW ngDee kejleer nQ~ Fme ekeej efMeKee kes
es[ves ceW yengle neefveeeB nQ~
meceehle
meoesheJeereflevee YeeJeb meoe yeefMeKesve e~

efJeefMeKees JegheJeerlee eled kejesefle ve leled ke=leced~~
(keeleeevemce=efle 1/4)
DeceewefekecemeewJeCe yeeeCeeveeb efJeYet<eCeced~
osJeleeveeb efhele=Ceeb e Yeeiees esve eoereles~~
(ce=keefke 10/18)
Gheveeve kee DeLe& Deewj Gmekes DeefOekeejer
mebmkeej meesuen eefme nQ, Fmes nce Deefece efveyevOe
ceW efueKeWies~ GveceW Yeer Gheveeve Deewj efJeJeen en oes
mebmkeej Delevle eefme Deewj eeefuele nQ~ FveceW eneB
Gheveeve-efJe<ee hej keg efJeeej efkeee peelee nw~ eeefhe
mebmkeej meYeer nQ; hej mebmkeej en veece cegKeleee
Gheveeve kee ner eefme nw~ Gheveeve kee mecyevOe
JesoeefOekeeefjeeW mes nw~ efpevekees Jeso he{ves kee DeefOekeej
veneR nw, Gvekees Gheveeve kee DeefOekeej Yeer veneR nw~
FmeefueS ieYee&cesyos kegJeeale yeeeCemeesheveeeveced~
ieYee&oskeeoMes je%ees ieYee&e eoMes efJeMe (ceveg0 2~36)
DeJe<e yeeeCecegheveesle ieYee&ces Jee, SkeeoMeJe<e
jepeveced, eoMeJe<e JewMeced (heejmke0 2~2~1-23) Fleeefo JeeveeW mes Gheveeve yeeeCeeefo leerveeW kee
kene nw, ve lees eneB ceveg<ecee$e Meyo nw, ve efeeeW kee
enCe nw~
yeeeCe, #eef$ee, JewMeeW kee JeemleefJeke mebmkeej
Fmeer Gheveeve-mebmkeej mes neslee nw~ Ghe-meceerhes veeveced
en Fmekee JeglheeLe& nw~ hejvleg Fmekee kesJeue
JeglheeLe& mJeerkeej kejves hej peneb-leneb DeefleJeeefhle
nes mekeleer nw~ leye lees efkemeer heg<e kees JesMee kes heeme
uespeevee (veeve) Yeer Gheveeve ceevee pee mekesiee; hejvleg
en F veneR~ leye en Meyo efJeJeen ee Deeefo
MeyoeW keer YeeBefle heeefjYeeef<eke ee { ee eesie{ F
nw, kesJeue eewefieke veneR~ Jeso ceW Yeer Fme ekeej kes Meyo
osKeves mes, JeneB Yeer ener DeLe& efJeJeef#ele nesves mes Jeso ceW
Yeer eesie{, { Jee heeefjYeeef<eke Meyo efme ngS,
efpevnW Jeeoer veneR ceeveles~
heefjYee<ee kes Devegmeej Deeeee& kes meceerhe JewOe
veeve ner Gheveeve Meyo Jeee ngDee kejlee nw~
FmeerefueS kene nw- ie=eeslkekece&Cee esve meceerhes veereles
iegjes~ yeeuees Jesoee, leod eesieeod yeeueesheveeveb efJeog~
Deeeee& kes meeLe ner meeLe Ghevese Jeg kees Deefive leLee
ieee$eer kes meceerhe Yeer ueeee peelee nw~ FmeerefueS ner
DeJe<e yeeeCeecegheveesle (2~2~1) Fme heejmkej
kes met$e keer JeeKee kejles ngS ieoeOejYe ves keneDeeeee&me Ghe-meceerhes ceeCeJekeme veeveced
Gheveeve Meyosve Geles~ Gheveeveb e efJeefOevee
Deeeee&meceerheveeveced , Deefivemeceerhes veeveb Jee,
meeefJe$eer Jeeeveb Jee~
Deeeee& kes heeme hengBeves hej Gme Jeg kees Deeeee&
keer mesJee kejveer he[leer nw efpemekes eje Jen ceeveefmekeMeefe kees eehle kejlee nw Deewj Deheves keee& ceW heglee
Yeer eehle kejlee nw~ efhej Gmes Deefive keer Gheemevee
kejveer he[leer nw, efpemekes eje Jen Meejerefjke Meefe kees
heelee nw, efhej ieee$eer-cev$e keer Gheemevee (pehe) kejveer
he[leer nw, efpemekes eje Jen yegef-heefJe$eleehe Deeeflceke
yeue kees eehle kejlee nw~
Fmeer kee veece e%ees h eJeer l e-meb m keej Jee
Deeeee&kejCe DeLeJee ele-yevOe Jee Gheveeve nw~
(11)
Gheveeve mes hetJe& yeeeCe, #eef$ee, JewMe, Skepe nesles

nQ; Gheveeve mes Jes efpe nesles nQ~ DeLee&led Gvekee Ske
pevce ceelee kes ieYe& mes neslee nw~ leYeer eerceveg peer ves
kene nw- Deeeee&mlJeme eeb peeefleb efJeefOeJeod Jesoheejie~
Glheeoeefle meeefJe$ee mee melee, meepejeceje~~
(2~148) DeLee&led - Deeeee& Gheveeve kes mecee
ieee$eer cev$e kes GheosMe mes efpeme pevce kee mecheeove
kejlee nw, Jen { neslee nw~
Deeeee&-eje ieee$eer eoeve mes hetJe& yeeeCe, #eef$ee,
JewMe Skepe Les~ efhej efye&b megyeb YeJeefle Fme veee
mes Gheveeve kes mecee Deeeee& GvneR leerve Skepe yeeeCe,
#eef$ee, JewMeeW kees leerve efove Deheves ieYe& ceW jKelee nw~
leye leerve efoveeW kes yeeo efhej Gve yeeeCe, #eef$ee, JesMeeW
kee otmejer yeej pevce neslee nw~ henues Jes Skepe yeeeCe,
#eef$ee, JewMe Les; Deye efpe yeeeCe, #eef$ee, JewMe, nes
iees~ efye&b megyeb YeJeefle Fme veee kes meg{ nes
iees~ FmeerefueS Jeso ceW Yeer kene nw-Deeeee& Gheveeceevees
yeeeeefjCeeb ke=Cegles ieYe&cevle~ leb je$eeremf lee Gojs efJeYeefle,
leb peeleb gceefYemebeefle osJee (DeLeJe&0 meb0 11~5~3)~
eneB leerve jele Deeeee& kes ieYe& ceW jnkej Gmekes yeeo
GlheVe ngS yeeeejer kes oMe&ve kes efueS osJelee Yeer Deeles
nQ-en kene nw~ leye Deeeee& Gheveevemet$e, e%emet$e
ee yeemet$e ee GheJeerle kees efJeefOehetJe&ke yeeeejer kes
ieues ceW heefnveelee nw~ e%eesheJeerle henveeves kee cev$e en
nw- e%eesheJeerleb hejceb heefJe$eb epeehelese&led menpeb hegjmleeled~
Deeeg<ceeceedeb eeflecege MegYeb e%eesheJeerleb yeuecemleg lespe
(heejmkejie=0 2~2~11)
eceMe........
(12)

ve ces heeLee&emf le kee&Jeb ef$e<eg ueeskes<eg efkebeve~

veeveJeehleceJeehleJeb Jele& SJe e kece&efCe~~
ieer0 3/22
leerveeW ueeskeeW ceW Deye cegPes keg Yeer kejCeere veneR
nw~ cesjs efueS keg Yeer kejves keer keesF& yeeOelee veneR nw
keesF& efJeJeMelee veneR nw Deewj mebmeej ceW eehle kejves
eesie keesF& Ssmeer Jemleg veneR nw pees cegPes veneR efceue ieF&
nes~ cegPes meye efceue egkee nw~ efhej Yeer kece& kejlee ntB
kece& ceW Jejlelee ntB~ Fmekee eneB keee leelhee& nw? YeieJeeved
kees ieesefheeeW kes meeLe Kesueves ceW keg efceuevee veneR nw~
keeeWefke Gvekees pees eeefnS Jees meye GvnssW efceue egkee nw~
Jes lees GJe keer Yee<ee ceW mJeejepe ue#ceehle
mecemlekeece Deheveer mJejepe ue#ceer kes eje Jes
mecemle keeceveeDeeW kees eehle kej egkes nQ, efhej Yeer
Kesue jns nQ~ keeeW Kesue jns nQ? keg heeves kes efueS?
Ssmee veneR nw~ YeieJeeve heeves kes efueS veneR Kesueles nQ~
Ske yeeueke efKeueewves kes meeLe Kesuelee nw keeeWefke Gmekee
Ske Dehevee Deevevo nw~ ieesefheeeB YeieJeeved keer efKeueewvee
nQ Deewj YeieJeeved yeeueke nQ, hejvleg meeOeejCe yeeueke
veneR nQ, leceodYegleb yeeuekececyegpes#eCeb Yee0 10/3/10
ieesmJeeceer leguemeeroeme peer kes YeieJeeved eerjece Deveghece
yeeueke nQ~ Deewj JesoJeeme peer kes YeieJeeved eerke=<Ce
DeodYegle yeeueke nQ~ Deveghece yeeueke osKesefve peeF&~
hejeefMeiegve kener ve efMejeF&~~ ceeveme 1/194/8
eerjece Deveghece yeeueke nQ, Gvekeer efkemeer mes Ghecee
veneR nw~ eerke=<Ce DeodYegle yeeueke nQ~ lecegodYegleb
yeeuekececyegpes#eCeb oesveeW efJeefe$e nQ~ Deepe ieesefheeeW
kes meeLe KesueWies~ keeeW? keeeWefke ieesefheeeB Gvekee efKeueewvee
nQ~ eerceodYeeieJele kes eerjnjCe kes emebie ceW YeieJeeved
Megkeeeee& Ske Meyo kee eeesie kej jns nQ~ kewmeer nQ

ieesefheeeB efpevekes meeLe YeieJeeved kees cenejeme kejvee nw~
eer[veJee keeefjlee Jes lees YeieJeeved keer efKeueewvee
yeve egkeer nQ~ eneB Ske Devlej yengle iecYeerjlee mes
mecePevee nesiee~ ceQ ener ken jne ntB efke YeieJeeved meeceeve
yeeueke veneR nQ DeodYegle yeeueke nQ~ keeeWefke peye meeceeve
yeeueke efKeueewveeW kes meeLe Kesueles nQ lees efKeueewveeW keer
keesF& efevlee veneR kejles Gmes lees[-hees[ osles nQ Deewj
nceveW lees osKee nw efke pees meerOee yeeueke neslee nw Jen
efKeueewveeW kees oes-eej Iebs leke jKelee nw, hej pees ebeue
yeeueke neslee nw Gmes Deepe keer Yee<ee ceW kenW lees pees
Mejejleer yeeueke neslee nw Jen lees Ske ner efceve ceW
efKeueewveeW keer Ssmeer-lewmeer kej [euelee nw~ hejvleg YeieJeeved
efpeve efKeueewveeW kes meeLe Keueles nQ GvnW lees[les veneR,
Gvekeer keesF& neefve veneR kejles elegle Gvekees OeveOeve kej osles nQ~ efpeve ieesefheeeW kes meeLe YeieJeeved ves
Kesuee eer[veJeled yeveeee, efKeueewvee yeveeee Gvekees lees[e
veneR Gvekees Flevee Oeve kej efoee efke GJe pewmes
ceneYeeieJele kenves ueies efke, Dejs-Dejs! eefo ceQ Je=voeJeve
keer uelee yeve peelee DeLeJee Je=voeJeve keer keesF& esermeer Ieeme yeve peelee lees kece mes kece ieesefheeeW kes
eerejCekeceue keer Oetefue lees cegPes efceue peeleer~ FmeerefueSDeemeecenes
ejCejsCegpeg<eecenb
meeb
Je=voeJeves efkeceefhe ieguceueleew<eOeerveeced~
ee ogmlepeb mJepeveceee&heLeb e efnlJee
Yespegceg&kegvoheoJeeR
egefleefYeefJe&ce=ieeced~~
Yee0 10/47/61
47JeW DeOeee ceW GJe ieerle kee eejcYe neslee
nw~ ieesefheeeW kees vecemkeej kejkes GJe peer iee jns nQ
lee vecemeefVeob peieew~ GJe pewmes ceneYeeieJele efpevekes
efueS YeieJeeve kenWies efke GJe cegPemes DeCegcee$e Yeer
kece veneR nw, veesJeesCJeefhe cevetvees Yee 3/4/31
Jes ieesefheeeW kees veceve kej jns nQ Deewj ken jns nQ efke
Dejs-Dejs! efpeve ieesefheeeW ves ve es[ves eesie ogmlepe
Deee&heLe kees es[kej YeieJeeved kes eerejCeeW kees Yepeve
efkeee Gvekeer ejCe keer Oetefue mes ueieer ngF& efkemeer Deew<eefOe
kee Mejerj cegPes efceue peelee lees ceQ Oeve nes peelee~ GJe
mes hete ieee efke, GJe ieesefheeeW kes cemleke ceW ejCe
veJeevee eenles nes? lees GJe peer ves kene, veneR-veneR
cesjer hee$elee ner veneR efke ceQ Gvekes ejCe ceW cemleke
veJeeTB~ efhej GJe peer ves kene efke ieesefheeeW keer ejCe
keer Oetefue kes Ske keCe kees eefo ceQ peerJeve Yej veceve
kejlee jntB lees Yeer cesje meewYeeie ceeve uesvee eeefnS~
Gvekes DeLee&led ieesefheeeW keer ejCe Oetefue kes Ske keCe
kees ner veceve kejves keer eefo cegPes hee$elee efceue peeS lees
ceQ Deheves kees Oeve ceevetBiee Jevos vevoyepeeerCeeb
heeojsCegb~ efkeleveer yeej? yeesues, DeYeer#CeMe
efvejvlej~ Gvekes Ske keefCekee kee ceQ Jevove kej meketB
es cesje meewYeeie nesiee~ leelhee& en nw efke meeOeejCe
yeeueke peye efKeueewveeW mes Kesuelee nw lees Jen efKeueewveeW
kees lees[ [euelee nw~ Gmes keesF& efKeueewves keer efevlee veneR
nesleer~ Deheves Deevevo ceW Jen Flevee levcee nes peelee nw
efke Deheves efKeueewves keer eesie#esce keer Jen efevlee veneR
kejlee, hejvleg YeieJeeved Kesueles nQ Deheves Deevevo cesW Deewj
meeLe-meeLe en Oeeve Yeer jKeles nQ efke Ssmeer keesF&
eer[e ve nes peeS efpememes Fme efKeueewves kee keesF& eesie#esce
yeeefOele nes, Fmekeer keesF& neefve nes en t peeS~ DeleSJe
ieesefheeeB Yeer en mecePeleer nQ efke YeieJeeved nceejer keYeer
neefve veneR kejWies~ YeieJeeved nceejs eesie#esce keer efvejvlej
j#ee kejWies~ DeleSJe ieesheer eerjnjCe kee Ghemebnej kejles
nges Megkeeeee& peer ieesefheeeW keer ceveesoMee kee JeCe&ve
kejles ngS kenles nQ efke ueie jne ns efke ieesefheeeW kes eefle
YeieJeeved eerke=<Ce kee Deleeeej nw~ hejvleg Jes mecePe
(13)
ieF& nQ veneR-veneR, eYeg kee nceejs eefle Deleeeej nes ner

veneR mekelee~
{b eueyOeeeheee e neefhelee
emleesefYelee eer[veJee keeefjlee~
JeeeefCe
ewJeeheleeveLeehecegb
lee veeYemeteved efeemebieefveJe=&lee~~
Yee0 10/22/22
Megkeeeee& peer kenles nQ efke Yeewefleke ef mes ueie
jne nw efke YeieJeeved eerke=<Ce kes eje eueyOe nes ieF,
"ieer ieF $eheee e neefhelee Gvekeer ueppee meceehle
nes ieF& GvnW emleesefYelee ke[ekes keer "b[ ceW kebhee
efoee ieee Deewj eer[veJeekeeefjlee GvnW efKeueewvee
yevee efoee ieee~ JeeeefCe ewJeeheleeefve Gvekes Jee
ues efueS iees leLeeefhele Yeewefleke ef mes Flevee nesves hej
Yeer lee Decegb veeYemeteved ieesefheeeW ves YeieJeeved eerke=<Ce
keer efvevoe veneR keer GveceW oes<eoMe&ve veneR efkeee~ Jes
peeveleer nQ efke YeieJeeved nce hej Deleeeej kej ner veneR
mekeles~ Jes meeOeejCe yeeueke veneR nQ pees Deheves Deevevo
keer hetefle& kes efueS efKeueewveeW kees lenme-venme kej [eues~
Jes lees nceW mepeeves DeeS nQ Deewj Jemlegle ngDee Jener
YeieJeeved ves mepeeee~ YeieJeeved peeveles nQ efke peye meeOeejCe
yeeueke Kesuelee nw leye efKeueewves ve nes peeles nQ Deewj
YeieJeeved kees lees Fve efKeueewveeW kes meeLe Devevlejeef$ehee&vle
Kesuevee nesiee~ Dele henues Fvekeer JeJemLee kej oer~
Deepe keer Yee<ee ceW henues Fvekees efjhesej kej efoee yevee
efueee efke tW-hetW veneR~ eerjnjCe keer Yetefcekee ener
lees nw~ eMve nw keeeW nes jne nw eerjnjCe? keee YeieJeeved
kes ceve ceW keesF& Jeemevee nw? eneB kee emebie "erke mes
eefo nce osKeW lees meejer mecemeeDeeW kee mJeeb meceeOeeve
nes peeesiee~ YeieJeeved Fme mecee Je<e& kes yeeueke nQ
Deewj ieesefheeeB Yeer yengle eser nQ, vevo
yepekegceeefjkee MeeeeW kees efyevee peeves keg Yeer
ken ues~ keesF& efkemeer keer peerYe lees veneR heke[ves pee
eceMe........
jne nw~
(14)
peieodieg jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee, efe$eket (G0e0)

efJekeueebie efoJeme meceejesn 2009
peieodieg jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee

efe$eket G0e0 ceW efJeiele Je<eeX keer Yeebefle Fme Je<e& Yeer
ef$eefoJemeere efJekeueebie efoJeme meceejesn kee Deeeespeve
01.12.09 mes 03.12.09 leke efkeee ieee~ meceejesn
kee MegYeejcYe 01.12.09 kees Deheje 3 yepes
efJeeefJeeeuee kes cegeekeeMe cebe ceW efkeee ieee~
efMe#ekeeW, DeefOekeeefjeeW kece&eeefjeeW SJeb e$e-e$eeDeeW
keer meefee menYeeefielee cesW efe$eket kes Deveske mebYeevle
veeieefjkeeW leLee heoeefOekeeefjeeW keer ieefjceeceeer GheefmLeefle
ceW GodIeeve meceejesn kes cegKe DeefleefLe efe$eket eeceesoe
efJe0efJe0 kes ceeveveere kegueheefle ees0 %eevesv efmebn peer
ves oerhe epJeueve kejkes efkeee~ Fme DeJemej hej eer
nscejepe efmebn elegJexoer meome JeJemLeeheke yees[&, ees0
eesiesv ev ogyes (DeefOeelee ceeveefJekeer mebkeee), [e0
DeJeveerMe ev efcee (keguemeefeJe) SJeb DeJeOesMe eleehe
efmebn efJe0efJe0 jerJee kes DeLe&Meee efJeYeeie kes ees0
Sce0 heer0 hee"ke efJeefMe DeefleefLe kes he ceW GheefmLele
ngS~ cee0 DeefleefLeeeW eje mejmJeleer peer keer eeflecee hej
ceeuee&heCe kejves kes Ghejevle mebieerle efJeYeeie kes e$eeW
ves mejmJeleer Jebovee SJeb mJeeiele ieerle emlegle efkeee~
DeefleefLeeeW kes mecceeve ceW mJeeiele Yee<eCe emlegle kejles
ngS cee0 keguemeefeJe [e0 efcee ves efJekeueebie efoJeme
meceejesn kes Devleie&le nesves Jeeues efJeefYeVe keee&eceeW keer
peevekeejer oer leLee DeefleefLeeeW kee mJeeiele efkeee~
GodIeeve Yee<eCe kejles ngS cegKe DeefleefLe ees0 %eevesv
efmebn peer ves efJekeueebie e$e-e$eeDeeW keer eefleYee keer
eMebmee keer leLee GvnW ncesMee ue#e keer Deesj GvcegKe
jnves keer meueen oer~ keee&ece mebeeueke [e0
keguemeefeJe
leguemeeroeme hejesne ves meceejesn kes Devleie&le nesves Jeeueer

meebmke=efleke SJeb eer[e eefleeesefieleeDeeW keer peevekeejer
oer~ DeOe#eere GodyeesOeve cee0 nscejepe efmebn ves efkeee
leLee DeeYeej %eeheve ees0 eesiesMeev ogyes ves efkeee~
leoghejevle efJe0efJe0 kes e$e-e$eeDeeW ves Deveske
meebmke=efleke keee&ece emlegle kej ueesieeW kee ceve ceesn
efueee megiece mebieerle keer emlegefle heJeve ef$ehee"er SJeb
egieue ve=le keg0 efeee efmebn SJeb keg0 esceuelee efceee ves
efkeee leLee Skeue ve=le yeer0She0S0 keer e$ee keg0
mvesne (cetkeyeefOej) leLee ueeskeieerle mebieerle efJeYeeie keer
e$ee keg0 peesefle efJeekecee& ves emlegle efkeee~
Kesueketo kes keee&ece ceW Yeeuee heWke, ieesuee
heWke, efekes (e%eee#eg e$eeW kee), uecyeer keto
Deeefo ceW e$e-e$eeDeeW ves Yeeie ueskej eLece, efleere
SJeb le=leere mLeeve eehle efkees~
cee0 cegKe DeefleefLe ves ueefuelekeuee efJeYeeie kes
eje Deeeesefpele ueefuelekeuee eoMe&veer kee DeJeueeskeve
efkeee~ efpemeceW ueieYeie 100 mes DeefOeke keueeke=efleeeW
kee eoMe&ve efkeee ieee nw~ Fmekes Devleie&le efe$ekeuee,
cetefle&keuee SJeb ce=oeke=efleeeW leLee wkemeeFue ef[peeFve
Deeefo kee eoMe&ve efkeee ieee~ jbieesueer keee&ece efJeMes<e
Deeke<e&Ce kee kesv jne~ efpemekes mebeespeke ueefuele
keuee efJeYeeie kes meneeke Deeeee& eer osJesv kegceej
ef$ehee"er jns~ ueefuele keuee mes mecyeefvOele jbieesueer
eefleeesefielee ceW keg0 efveefOe ves eLece ogiexMekegceej heeC[se
ves efleere leLee efMeKee peeemeJeeue ves le=leere mLeeve
eehle efkeee~ ShueeF[ SC[ eehe eefleeesefielee ceW
efkejCe Yeejepe ves eLece ceblees<e ves efleere leLee heJeve
kegceej efmebn ves le=leere mLeeve eehle efkeee~ efe$ekeuee
eefleeesefielee ceW heJeve ves eLece DeefYepeerle ieghlee ves efleere
leLee ceblees<e eeoJe ves le=leere mLeeve eehle efkeee~ keet&ve
eefleeesefielee ceW T<ee eeoJe ves eLece vesne iebieJeej ves
efleere leLee efMeKee peeemeJeeue ves le=leere mLeeve eehle
efkeee~
meceejesn kes otmejs efove efJeefYeVe meebmke=efleke SJeb
Kesueketo SJeb heWefbie eefleeesefieleeDeeW kee Deeeespeve ngDee~
Fve eefleeesefieleeDeeW ceW e$e-e$eeDeeWs ves ye{-e{ kej
eefleYeeie efkeee~ keee&ece kee MegYeejcYe keguemeefeJe
cee0 DeJeveerMeev efceee ves ceeb mejmJeleer kes efe$e hej
ceeueehe&Ce kejkes efkeee~ keee&ece kes eLece ejCe ceW
mebieerle SJeb meeefnle keer eefleeesefieleeeW mecheVe ngF&~
efpemeceW e$e heJeve ef$ehee"er ves iee jne ntB Fme cenefheue
ceW ieerle ieekej meceeb yeebOe efoee leLee eLece mLeeve
eehle efkeee~ peesefle efJeekecee& leLee vesce efmebn leescej
ves Yeer Deheveer emlegefleeeB oeR leLee efleere SJeb le=leere
mLeeve eehle efkeee~ Meeeere Jeeove (leyeuee)
eefleeesefielee kes ece ceW vesceefmebn leescej (Sce0S0) ves
eLece megveerlee jepe (yeerS[) ves efleere SJeb ceveer<e
efmejewef"ee (yeer0S[0) ves le=leere mLeeve eehle efkeee~
Fmekes heeeled megiece mebieerle keer eefleeesefielee ngF& efpemeceW
kegue 35 eefleYeeefieeeW ves Yeeie efueee~ FmeceW esceuelee
efceee ves eLece, heJeve ef$ehee"er ves efleere SJeb ceg0 Mekeerue
Debmeejer ves le=leere mLeeve eehle efkeee~ eefleYeeefieeeW ves
ueeske mebieerle kes eje mechetCe& efJe0efJe0 kes JeeleeJejCe
ceW Yeejleere mebmke=efle keer Deefce ehe es[er~ Fme
eefleeesefielee ceW peesefle efJeekecee& ves eLece, vesce efmebn ves
efleere leLee mebpee Megkeuee ves le=leere mLeeve eehle efkeee~
efveyevOe eefleeesefielee ceW 23 eefleYeeefieeeW ves Yeeie efueee
efpemeceW keg0 meeOevee efceee (yeer0S0) ves le=leere mLeeve
(15)
leLee efnlesMe kegceej SJeb ebove efceee ves meeblJevee hegjmkeej

eehle efkeee~ Fme eefleeesefielee ceW efveCee&ekeeW ves eLece
SJeb efleere mLeeve kes efuees efkemeer kees Gheege veneR
heeee~ meeceeve %eeve kes mebJeOe&ve kes efueS Ske efkeJepe
eefleeesefielee kee Deeeespeve Yeer efkeee ieee~ Fme
eefleeesefielee ceW kegue heebe erceeW ves Yeeie efueee~ efpemeceW
eLece mLeeve hej jJeerv veeLe wieesj erce kes meome
mebpeerJe kegceej SJeb mebpeerle kegceej jns~ otmejs mLeeve ceW
efJeJeskeevevo erce kes efpeeeGerve SJeb Deevevo kegceej
heeue jns~ Fmekes heeele eesleeDeeW kes efueS Ske efkeJepe
eefleeesefielee jKeer ieeer~ efpemeceW efJeveerle heeC[se ves eLece
mLeeve eehle efkeee~ mJejefele keeJe hee" eefleeesefielee
ceW 10 eefleYeeefieeeW ves eefleYeeie efkeee efpemeceW jeceosJe
ves eLece, jepeerJe ves efleere SJeb meesvet ef$ehee"er ves le=leere
mLeeve eehle efkeee~ Jeeo-efJeJeeo eefleeesefielee efpemekee
Meer<e&ke ess jepeeW kee efvecee&Ce osMe kes efJekeeme ceW
yeeOeke nw FmeceW eefleYeeefieeeW ves he#e SJeb efJehe#e ceW
Deheves efJeeej emlegle efkees~ efpemeceW eLece mLeeve hej
jecet efceee, efleere mLeeve hej Decej kegceej efmebn SJeb
le=leere mLeeve hej Deevevo kegceej heeue jns~ ve=le
eefleeesefielee ceW mecetn SJeb Skeue ve=le keer eLekeeLece eefleeesefieleeeW Deeeesefpele keer ieeer~ efpemeceW keg0
efeee efmebn SJeb keg0 nsceuelee efcee ves eLece leLee
Skeue ve=le ceW keg0 efeee efmebn ves eLece leLee esceuelee
ves efleere mLeeve eehle efkeee~
keee&ece kes otmejs ejCe ceW eer[e eYeejer eer
ceveespe kegceej heeC[se kes mebeespeve ceW efJeefYeVe Kesueketo
eefleeesefieleeDeeW kee Deeeespeve ngDee~ meJe&eLece ves$enerve
e$eeW keer eefleeesefielee ceW oes erceW LeeR~ eLece erce pe0
jeceYeeeee& efJe0efJe0 leLee otmejer e%eee#eg leguemeerheer"
keer erce pees efke efJepeslee jner~ ieesuee HeWke heg<e Jeie& ceW
(16)
kegue 20 eefleYeeefieeeW ves Yeeie efueee~ efpemeceW jeceefceueve

eLece, ieewjJe efleere leLee ceeeeMebkej ves le=leere mLeeve
eehle efkeee~ ceefnuee Jeie& ceW kegue 12 eefleYeeefieeeW ves
Yeeie efueee efpemeceW yeer jee ves eLece, eefleYee eewneve
ves efleere leLee Dece=lee ves le=leere mLeeve eehle efkeee~
Yeeue heWke heg<e Jeie& ceW kegue 31 eefleYeeefieeeW ves Yeeie
efueee efpemeceW jeceefceueve eLece, ceeee Mebkej efleere
leLee egveket jece ves le=leere mLeeve eehle efkeee~ ceefnuee
Jeie& ceW kegue 12 eefleYeeefieeeW ves Yeeie efueee efpemeceW
eefleYee eewneve eLece, vesne efleere leLee efMeKee ves le=leere
mLeeve eehle efkeee~ ef[mkeme Lees heg<e Jeie& ceW kegue
18 eefleYeeefieeeW ves Yeeie efueee efpemeceW jeceefceueve eLece,
ceee Mebkej efleere leLee eJeerCe kegceej le=leere mLeeve
hej jns~ ceefnuee Jeie& ceW kegue 8 eefleYeeefieeeW ves Yeeie
efueee efpemeceW yeer jee eLece, Dece=lee efmebn efleere
leLee eefleYee eewneve ves le=leere mLeeve eehle efkeee~
yeeueeryeeue ceefnuee Jeie& ceW efveefOe ves eLece SJeb mvesne ves
efleere mLeeve eehle efkeee~
ef$eefoJemeere efJekeueebie efoJeme meceejesn kee cegKe
keee&ece efoveebke 3 efomecyej kees efJeeefJeeeuee kes
eebieCe ceW cee0 kegueeefOeheefle peieodieg jeceYeeeee& peer
SJeb G0e0 mejkeej kes mebmke=efle ceb$eer cee0 eer megYee<e
heeC[se kes cegKeeefleLe ceW mecheVe ngDee~ keee&ece
kee MegYeejcYe oerhe eppJeueve SJeb mejmJeleer Jebovee mes
ngDee~ DeefleefLeeeW kes mecceeve ceW mebieerle efJeYeeie kes
e$eeW ves mJeeiele ieerle ieeee~ cee0 keguemeefeJe [e0
DeJeveerMeev efcee ves mJeeiele Yee<eCe efoee~ Fme DeJemej
hej meebmke=efleke SJeb eer[e eefleeesefieleeDeeW ceW eLece,
efleere SJeb le=leere mLeeve eehle kejves Jeeues eefleYeeieer
e$eeW kees cegKe DeefleefLe eje hegjmkeej eoeve efkees
iees~ meebmke=efleke eefleeesefieleeDeeW ceW meJeexece emlegefle
kes efuees keg0 esceuelee efcee (yeer0cetpe0) kees leLee

eer[ e eefleeeseif elee ceW meJeexece eoMe&ve kes efueS jeceefceueve
(Sce0S0) kees meJeexece hegmkeej mes hegjmke=le efkeee
ieee~ DeefleefLeeeW kes mecceeve ceW efJeefYeVe meebmke=efleke
keee&ece emlegle efkees iees~ keee&ece ceW [e0 jepekegceej
GheeOeee ceefCe (mene0 Deeeee& efnvoer efJeYeeie) eje
efueefKele hegmleke metjoeme Deewj Gvekeer metjmeejeJeueer
kee efJeceeseve efkeee ieee~
meceejesn kes cegKe DeefleefLe cee0 mebmke=efle ceb$eer
eer megYee<e heeC[se ves Deheves GodyeesOeve ceW kene efJekeueebie
YeeF&-yenve DeodYego cesOee kes Oeveer nesles nQ GveceW iepeye
kee DeelceefJeeeme leLee ue#e kees eehle kejves keer Oegve
meJeej jnleer nw~ en efJe0efJe0 ceeveJelee kee Ske cebefoj
nw peneb meceepe keer cegKe Oeeje mes kes ngS efJekeueebieeW
kees efMe#ee kee DeJemej GheueyOe kejekej GvnW je^ keer
cegKe Oeeje mes pees[ves kee ceneve keee& mebheeefole neslee
nw~ ceQ Fme efJe0efJe0 kes efueS Deheves Jeefeiele kees<e mes
10 ueeKe hees kes oeve keer Iees<eCee kejlee ntB leLee
mebmke=efle ceb$eeuee eje keueekeejeW keer meneelee kes
efuees Dehesef#ele meneesie kejlee jntBiee~ keee&ece kee
DeOe#eere GodyeesOeve eoeve kejles ngS efJe0efJe0 kes
cee0 kegueeefOeheefle peieodieg jeceYeeeee& peer ves kene
efJekeueebie menevegYetefle kee veneR Deefheleg meceevegYetefle kee
hee$e nw~ en efJe0efJe0 efJekeueebieeW kes efnle ceW efvejvlej
eelvejle jnsiee~ nce Fmes henues kesvere efJe0efJe0 Deewj
efhej Devleje&êre efJe0efJe0 yeveeves kes efueS mebkeefuhele
nQ~
efJekeueebie efoJeme kes Gheue#e ceW yes[er hegefueee
mes ef[eer keeuespe leke (ueieYeie 2 efkeceer0) keer e$eeW
keer êFmeeF&efkeue oew[ eefleeesefielee Deeeesefpele keer ieeer
efpemeceW 23 eefleYeeefieeeW ves Yeeie efueee efpemeceW eLece,
efleere SJeb le=leere mLeeve eehle eceMe DeCe kegceej,
velLetueeue, leLee jekesMe ef$ehee"er kees êFmeeF&efkeue oew[
eefleeesefielee keer cegKe DeefleefLe hegefueme DeOeer#eke
(efe$eket) meg0 DeheCee& Se0 Sme0, [e0 DeJeveerMe
ev efcee keguemeefeJe, eer[e DeefOekeejer ceveespe kegceej
heeC[se leLee leg<eejkeevle Meeeer (efveCee&eke) eje
hegjmkeej eoeve efkees iees~
leoghejevle efMe#eke-kece&eeefjeeW keer mebege
yeeueeryeeue eefleeesefielee efJe0efJe0 kes eer[ebieve ceW eer
efJeefheve kegceej efcee (Dehej hegefueme DeOeer#eke) SJeb
ees0 Deeee& emeeo ef$ehee"er keer DeOe#elee ceW mecheVe
ngF&~ eLece oue kes kehleeve cee0 keguemeefeJe SJeb otmejs
oue kes kehleeve [e0 Meeerv GheeOeee Les~
ef$eefoJemeere ceneslmeJe kes meceeheve ceW Deevevo cesuee
kee Yeer Deeeespeve efkeee ieee~ Fmekee GodIeeve [e0
keg0 ieerlee osJeer efceee (ceneceefnce kegueeefOeheefle peer
keer efvepeer meefeJe) eje ngDee, Fmekeer mebeesefpekee [e0
(17)
megveerlee eerJeemleJe ves yeleeee efke e$e-e$eeDeeW ves

meYeer ekeej kes JebpeveeW kee efvecee&Ce mJeeb efkeee~
efJe0efJe0 heefjJeej ves JebpeveeW kee jmeemJeeove efkeee~
ueefuelekeuee efJeYeeie kes mene0 Deeeee& osJesv
ef$ehee"er kes efveoxMeve ceW keuee mebkeee kes e$e-e$eeDeeW
ves Yeejle ceelee kee eeke=efleke ceeveefe$e yeveekej
oMe&veeefLe&eeW kees ceb$ecegiOe kej efoee~ cegKe DeefleefLe ves
efJe0efJe0 kes e$eeW eje yeveeeer ieeer jbieesefueeeW leLee
keueeke=efleeeW kee DeJeueeskeve efkeee~
Fme ef$eefoJemeere keee&ece ceW menYeeefielee osves Jeeues
e$e-e$eeDeeW, efJeefYeVe keee&eceeW kes mebeespekeeW,
efMe#ekeeW, kece&eeefjeeW, ceeref[ee, he$ekeejeW Deeefo kes
eefle ke=le%elee kes oes mvesefnue Meyo ees0 Deeee& emeeo
ef$ehee"er efnvoer efJeYeeieeOe#e ves Jee efkees SJeb OeveJeeo
ef o ee Deew j meb eeueve [e0 leg u emeer o eme hejes n e
(meebmke=efleke mecevJeeke) ves efkeee~
~~vecees jeIeJeee~~
meeoj Deecev$eCe
eerjeIeJe heefjJeej kes meYeer meomeeW kees en peevekej Delevle emeVelee nesieer efke nceejs meYeer kes hejceejeOe
SJeb mebj#eke eerefe$eket leguemeerheer"eOeerej peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe kee
<eefhetefle& pevcepeevleer meceejesn Deeieeceer 14 peveJejer 2010 cekejmebeeefvle kees eerleguemeerheer" DeeceesoJeve kes
eerjeceeefjleceeveme ceefvoj ceW meesuueeme ceveeee peeSiee~ en keee&ece 13 peveJejer 2010 mes 14 peveJejer
2010 leke eej me$eeW ceW mecheVe nesiee~
Deehe meYeer mes meeen DevegjesOe nw efke hetpeheeo peieodieg peer kes efoJe iegCeieCeeW kee ieeve kejves kes efueS leLee
Gvekes eefle ke=le%elee %eeefhele kejves kes efueS Fme keee&ece ceW DeJeMe heOeejW~
Deecev$eke
eerleguemeerheer" mesJeeveeme
DeeceesoJeve efe$eket
(18)
peieodieg jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee, efe$eket ceW

hegveJee&me efJekeeme kesv keer mLeehevee
[e@0
hegveJee&me efJekeeme kesv kes ye{les keoce

efJekeueebie peve kees efeefkelmee eoeve kejves,
eefMe#eCe osves, leLee efJeefYeVe ekeej kes jespeieej SJeb
veewkeefjeeW kes efuees leweej kejves keer ef mes hegveJee&me
efJekeeme kesv keer mLeehevee peieodieg jeceYeeeee&
efJekeueebie efJeeefJeeeuee ceW keer ieF& nw~ Ske Glheeoke
veeieefjke kes he ceW efJekeueebiepeve meceepe kes efvecee&Ce
ceW meneesieer nes mekes Deewj meeLe ner GvnW ieefjcee hetJe&ke
peerJeve peerves kee DeJemej eehle nes mekes, en hegveJee&me
kesv kee ue#e nw~
hegveJee&me kes ue#e leke hengBeves kes efueS
efvecveefueefKele ee kes ceeOece mes hetCe& hegveJee&me keer
efmLeefle leke hengBeves keer eefeee kees JeMee&ee ieee nw
Deewj Fmeer ceeOece mes mebmLee Deheves keee& kees Deeies
ye{e jner nw~
peieodieg jeceYeeeee& peer keer esjCee mes hegveJee&me
efJekeeme kesv kes eje efJeeefJeeeuee mes 50 efke0ceer0
keer heefjefOe ceWs efJekeueebie peve peeiekelee SJeb efveMeguke
eefMe#eCe SJeb Gheeej efMeefJej kee Deeeespeve efkeee pee
jne nw~ G0e0 SJeb ce0e0 keer meercee hej efmLele en
#es$e DeYeeJe emle lees nw ner efJekeueebielee kee eefleMele
Yeer eneB DeefOeke nw~ pevepeeleere Deewj Devegmetefele
pevepeeefle leLee efveOe&ve ueesieeW kes GlLeeve kees Oeeve ceW
jKekej kesv ves efJeefJeOe eeeme eejcYe efkees nQ~ Fmeer
ece ceW jepeehegj, SseJeeje, ceeefvekehegj, ceT, jwhegje,
jeceveiej, Deleje&, yeeBoe, efJemeC[e, cePeieJee, efheC[je,
Meeerv GheeOeee
mejOegJee, melevee ceW efveMeguke peeiekelee eefMe#eCe

SJeb Gheeej efMeefJej megefveefele efkees iees nQ~ FveceW Deye
leke 9 efMeefJejeW kee Deeeespeve efkeee pee egkee nw efpeveceW
kegue 1192 efJekeueebieeW kes meeLe ner ueieYeie 1700
efveOe&ve Je iejerye efvejeefele ueesieeW kees efeefkelmee hejeceMe&
efoee ieee~ Fme oewjeve je hejer#eCe ceveesJew%eeefveke
(yeg ef ) hejer # eCe eJeCe #ecelee hejer # eCe, kej
mJeemJemLe hejer#eCe kej efveMeguke Deew<eefOeeeW kee
efJelejCe efkeee ieee efpeme oewjeve kegue 1192 efJekeueebie
efeefvnle efkees iees efpeveceW 410 DeefmLe efJekeueebieeW ceW
êF& meeFefkeue, yewmeeKeer, kewueer heMe&, ke=ef$ece hewj kes
efuees 93 eeefvele nges 39 ef yeeefOele ceW [er, yesue
efMe#ee, eefMe#eCe nsleg SJeb eeefvele ngS 215 eJeCe
yeeefOele ceW 65 eJeCe ev$e kes efuees eeefvele ngS 21
cevo yegef ceW 06 cevo yegef eefMe#eCe nsleg eeefvele
efuees iees efMeef#ele efJekeueebie peveeW ceW 36 efmeueeF&
eefMe#eCe 46 yeskejer eefMe#eCe 56 kechetj eefMe#eCe
15 Mee@& nwC[/eFefhebie nsleg eeefvele efkees iees~ #es$e
ceW efJekeueebie Devegmetefele peeefle pevepeeefle iejerye Je
efveMeefele ueesieeW kees mejkeejer leLee iewj mejkeejer
eespeveeDeeW kes eefle peeieke efkeee ieee~
efJeeefJeeeuee ceW jn jns e$e, e$eeDeeW keer efeefkelmee
kes meeLe-meeLe efJeeefJeeeuee heefjmej ceW efJekeueebie
peveeW keer efeefkelmee nsleg efveMeguke efeefkelmee mesJee
GheueyOe nw peneB hej efvecve megefJeOeeeW GheueyOe nw,
je SJeb cet$e hejer#eCe, ceveesJew%eeefveke yege
f hejer#eCe,
DeleeOegevf eke ceMeerveeW eje eJeCe #ecelee hejer#eCe jespeieej
ceW ceeie&oMe&ve, mejkeejer iewj mejkeejer eespeveeDeeW keer
peevekeejer hegveJee&me efJekeeme kesv efJeeefJeeeuee ceW
(19)
e$e, e$eeDeeW kes Deeves peeves kes efuees DeleeOegefveke efpemeceW DeefmLeefJekeueebie Jnerueesej
megefJeOeeege yeme efveeefcele he mes eueeeer pee jner nQ~ efJeeefJeeeuee Dee pee mekelee nw~
efJekeueebielee keer jeske Leece Gheeej
jespeieej
meefnle
efMe#ee
hetCe& hegveJe&meve
Deeeg, #ecelee Je efJekeueebielee
Devegmeej JeeJemeeefeke eefMe#eCe
meeceeefpeke meese ceW heefjJele&ve
DeefOekeejeW kes eefle peeiekelee
efovee
13 peveJejer 2010 mes
17
25
peveJejer 2010 mes

peveJejer 2010 leke
peveJejer 2010 mes

hejJejer 2010 leke
31
02
efJe<ee
peieodieg mJeeceer
eerjeceYeeeee& peer kee
<eefhetelf e& pevce peevleer ceneslmeJe
eerjecekeLee
ceeveme meccesueve
eerjecekeLee
eerjecekeLee

eerjeIeJe heefjJeej
mLeeve-eerjeceeefjleceeveme ceefvoj leguemeerheer",
DeeceesoJeve efe$eket (ce0e0)
ceeIecesuee, oC[er yeeyee, eerjeceueeseve mJehe
yeeeejer peer kee yee[e eeeie
cees0veb0-09839963232
Deeeespeke-meJexej yeeeejer peer
eerjeceeefjleoeme peer cenejepe
keceuehegj yekemej (efyenej)
hetueyeeie keevehegj (G0e0)
eerjepesMe Jecee& (efJeOeeeke iegveewj)

Deceeveiebpe efpeuee heVee (ce0e0)
mecheke&- 09827047871
ke=heee efkemeer keee&ece ceW peeves mes hetJe& hejcehetpee yegDee peer mes mecheke& DeJeMe kejkes peeeW~
(20)
meceeeejhe$eeW keer megefKe&eeW ceW
peieodieg jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee efe$eket ceW ceveeee ieee

efJekeueebie efoJeme meceejesn 2009
efJekeueebie yees Yeer efkemeer mes heers veneR eefleeesefieleeSb ngF&~ efpemeceW Yeeuee, ieesuee heWke, uebyeer
leerve efoJemeere efJekeueebie meceejesn kee
MegYeejbYe
Kesueketo Je efe$ekeuee eoMe&veer kee ngDee
Deeeespeve
peeiejCe keeveheg j 2 ef o mecyej 2009
efe$eket, keeee&uee mebJeeooelee Debleje&êre
efJekeueebie efoJeme kees OetceOeece mes ceveeves kes efueS
jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee ceW leerve efoJemeere
efJekeueebie efoJeme kee Deeeespeve eejbYe ngDee~ efpemeceW
efJekeueebieeW kes Kesueketo Je efe$ekeuee keer eoMe&veer kee
Deeeespeve ngDee~
cebieueJeej kees ef$eefoJemeere efJekeueebie efoJeme
keee&ece kee GodIeeve cenelcee ieebOeer efe$eket
eeceesoe efJeeefJeeeuee kes kegueheefle ees0 %eevesv efmebn
ves kejles ngS kene efke Fme efJeefJe ceW Deekej en efveefele
nes ieee efke efJekeueebie yees Yeer Deheves peerJeve ceW meye
keg kej mekeles nQ~ es keneR mes Yeer kecepeesj veneR vepej
Deeles~ efJeefJe kes keguemeefeJe [e0 DeJeveerMe eb efceee
ves kene efke en osMe kee henuee efJeefJe nw, pees efJekeueebieeW
kees Deheves hewjeW hej Ke[e nesves kes efueS esefjle kej jne
nw~ Fmekes yeeo efJeefJe kes e$eeW ves meebmke=efleke keee&ece
emlegle kej ueesieeW kee ceve ceesn efueee~
megiece mebieerle keer emlegefle heJeve ef$ehee"er Je esce
efceee ves keer~ Skeue ve=le mvesne, ueeskeieerle peesefle
efJeekecee&, egieue ve=le efeee efmebn Je esceuelee ves emlegle
efkeee~ meebmke=efleke keee&eceeW kes yeeo Kesueketo keer
keto Je e%ee e#eg e$eeW keer efekes eefleeesefielee ngF&~

Fmekes yeeo ueefuele keuee efJeYeeie eje Deeeesefpele
eoMe&veer kee GodIeeve efkeee ieee~
eoMe&veer kes mebeespeve meneeke Deeeee& osJesv
kegceej ef$ehee"er ves yeleeee efke FmeceW 100 mes DeefOeke
keueeke=efleeeW kee eoMe&ve efkeee ieee nw~ [e0 jekesMe
kegceej, ceveespe kegceej, [e@0 censv GheeOeee, DecejerMe
jee, [e0 efJeefheve heeb[se, Dee&vee Kejs, hetvece heeb[se Je
iegueeye Oej Deeefo ceewpeto jns~
pes Deej efJekeueebie efJeefJe ceW leerve efoJemeere

efJekeueebie efoJeme meceejesn Meg
Deepe 2 efomecyej 2009 efe$eket, 1 efomecyej~

peieodieg jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee ceW
cebieueJeej mes leerve efoJemeere efJekeueebie efoJeme meceejesn
kee GodIeeve cenelcee ieeBOeer efe$eket eeceesoe
efJeeefJeeeuee kes kegueheefle ees0 %eeveW efmebn ves efkeee~
meceejesn keer DeOe#elee efJeefJe yees[& kes meome nscejepe
efmebn eewyes ves efkeee~ Fmekes DeueeJee efJeefJe kes ceeveefJekeer
SJeb meeceeefpeke efJe%eeve mebkeee kes DeefOeelee ees0
eesiesMe eb ogyes, keguemeefeJe [e0 DeJeveerMe eb efcee
leLee efJeefMe DeefleefLe kes he ceW JeeefCepe DeLe&Meee
kes efJeYeeieeOe#e ees0 Sce0heer0 hee"ke GheefmLele jns~
cegKe DeefleefLe kes he ceW ceewpeto jns kegueheefle
ees0 %eevesv efmebn ves ceeb mejmJeleer kes efe$e hej ceeueehe&Ce
SJeb oerhe eppJeefuele kej meceejesn kee MegYeejbYe efkeee~
cebeemeerve jns DeefleefLeeeW kee mJeeiele ceeueehe&Ce kej
keguemeefeJe [e0 DeJeveerMe eb efcee ves efkeee~ Deheves
GodyeesOeve ceW cegKe DeefleefLe ees0 efmebn ves efJeefJe eje
Deeeseefpele efJekeueebie efoJeme meceejesn keer Gheeesefielee
hej ekeeMe [eueles ngS kene efke Fme meceejesn kes ceeOece
mes efJekeueebie e$e-e$eeDeeW kees Deheveer eefleYee kee
eoMe&ve kejves kee cebe efceuesiee~ GvneWves kene efke en
efJeefJe Deheves Deehe ceW Deefleere efJeefJe nw~ eneb kes efJekeueebie
e$e-e$eeSb pees eefleYeeSb efoKeeles nQ Jen otmejs efJeefJe
ceW veneR osKeves kees efceueleer~ GvneWves ceeb mejmJeleer mes
keecevee keer eneB kes e$e-e$eeSb efove otveer jele eewiegveer
lejkekeer kejW~
meceejesn ceW efJeefYeVe Kesueketo keer eefleeesefieleeSb
Deeeesefpele kejeF& ieF&~ ueefuele keuee efJeYeeie eje ueefuele
keuee eoMe&veer kee DeJeueeskeve cegKe DeefleefLe ees0
efmebn ves efkeee Fmekes Debleie&le efe$ekeuee, cetefle&keuee
leLee skeme keuee ef[peeFve Je jbieesueer Deeke<e&Ce kee
keW jns~ leoeshejeble efJeefJe kes e$e-e$eeDeeW ves jbieejbie
keee&ece hesMe kej DeefleefLeeeW kee ceve ceesn efueee~
megiece mebieerle keer emlegefle heJeve ef$ehee"er ves efkeee~ keg0
esce efceee ves Skeue ve=le hesMe efkeee~ yeerSheS keer
e$ee keg0 mvesne Je ueeskeieerle mebieerle efJeYeeie keer e$ee
keg0 peseefle efJeekecee& ves emlegle efkeee~ egieue ve=le
keg0 efeee efmebn SJeb esceuelee efceee ves hesMe efkeee~
keee&ece keer meheuelee kes efueS efJeefJe kes efMe#eke
[e0 jekesMe efleJeejer, ceveespe heeb[se, [e@0 censv
GheeOeee, DebyejerMe jee, [e0 efJeefheve heeb[se, [e0
efJeveeso kegceej efcee, Dee&vee Kejs, [e0 hetvece heeb[se,
[e0 iegueeye Oej meefnle leceece kece&eeefjeeW Je e$ee$eeDeeW keer GuuesKeveere GheefmLeefle jner~ meceejesn
iegJeej leke euesiee~ efpemeceW efJekeueebie e$e-e$eeSb
Deeeesefpele nesves Jeeueer efJeefJeOe eefleeesieer keee&eceeW ceW
ye{e{ kej efnmmee ueWies~ DeeYeej ees0 eesiesMeeb ogyes
ves peleeee~ peyeefke mebeeueve [e0 leguemeeroeme hejewne
ves efkeee~
(21)
ke=efleeeW ves ceveceesne

Decej Gpeeuee 2 efomecyej 2009 peieodieg
mJeeceer jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee ves nj
meeue keer lejn Fme yeej Yeer ef$eefoJemeere efJekeueebie
efoJeme hej ceneslmeJe kee MegYeejbYe ngDee~ cenelcee ieebOeer
efe$eket eeceesoe efJeeeuee kes kegueheefle ees0 %eevesv
efmebn ves efJekeueebie e$e-e$eeDeeW ves efJeefYeVe Kesue
eefleeesefieleeDeeW ceW efnmmee efueee~
ef$eefoJemeere efJekeueebie efoJeme kes GodIeeve keer
DeOe#elee efJekeueebie efJeeefJeeeuee JeJemLeeheke yees[&
kes meome nscejepe elegJexoer ves keer~ cegKe DeefleefLe
ees0 %eeveW ves GodIeeve kejves kes yeeo ueefuele keuee
kes eje Deeeesefpele keuee eo&Meveer kee DeJeueeskeve
efkeee~ FmeceW ueieYeie Ske meew DeefLeefleeeW kee eoMe&ve
efkeee ieee~ Fmekes efe$ekeuee, cetefle&keuee, ce=oe ke=efleeeb
Deewj skemeeFue ef[peeFve kee eoMe&ve efkeee~ jbieesueer
efJeMes<e Deeke<e&Ce kee keW jner~ kegueheefle ees0 %eeveW
efmebn ves Fme DeJemej hej Deheves mebyeesOeve ceW efJeeefJeeeuee
eyebOeleb$e kes Gme eeeme keer pecekej mejenvee keer~
efpemekes lenle efJekeueebie e$e e$eeDeeW kee YeefJe<e
GppJeue yeveeee pee jne nw Deewj GvnW efJekeueebie nesles
ngS meeceeefpeke he mes Deheves hewjeW hej Ke[s nesves kes
efueS leweej efkeee pee jne nw~ ceneslmeJe mebeespeke ueefuele
keuee efJeYeeie kes meneeke Deeeee& osJeW kegceej ef$ehee"er
jns~ Fme ceewkes hej efJeefJe kes ceeveefJekeer SJeb meeceeefpeke
efJe%eeve mebkeee kes DeefOeelee ees0 eesiesMe eb ogyes,
keguemeefeJe [e0 DeJeveerMe eb efceee, efJeefMe DeefleefLe
jerJee efJeefJe (cee) kes JeeefCepe Deewj DeLe&Meee efJeYeeie
kes DeOe#e ees0 Sce0heer0 hee"ke GheefmLele jns~
keee&ece kee mebeeueve [e0 leguemeeroeme hejewne ves efkeee~
(22)
DeefYeMeehe veneR nw efJekeueebielee
mebeespeke ueefuelekeuee efJeYeeie kes meneeke Deeeee&

keguemeefeJe ves kene, efJekeueebie efJeefJe kes yees osJeW ef$ehee"er Les~ Fme ceewkes hej efJeefJe kes [e@ jekesMe
nesvenej
ef$ehee"er, ceveespe heeb[se, cenW GheeOeee, DebyejerMe jee,
leerve efoJemeere efJekeueebie meceejesn ngDee Meg [e@ efJeefheve heeb[se, [e@ efJeveeso efceee, Dee&vee Kejs,
efJeefJe ceW meebmke=efleke keee&eceeW ves ceve ceesne hetvece heeb[se Deeefo jns~
efvepe mebJeeooelee efe$eket
efJekeueebie efJeefJe ceW ngS keee&ece
efnvogmleeve 2 efomecyej 2009 peieodieg eefleeesefieleeDeeW ceW efJepeslee e$e e$eeDeeW kees
jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee ceW cebieueJeej
efkeee ieee hegjmke=le
kees leerve efoJemeere efJekeueebie efoJeme meceejesn Meg
ngDee~ henues efove e$e-e$eeDeeW kes jbieejbie meebmke=efleke
efnvogmleeve 3 efomecyej 2009 efJekeueebie
keee&eceeW ves meYeer kee ceve ceesne~ ieerleeW hej megjleeue efJeeefJeeeuee ceW eue jns leerve efoJemeere efJekeueebie
kee Devet"e mebiece osKe mekeueebie Yeer nwjle ceW he[ ieS~ efoJeme meceejesn kes otmejs efove Yeer meebmke=efleke keee&eceeW
oeshenj kees eeceesoe efJeefJe kes kegueheefle ees0 %eeveW keer Oetce jner~ Kesueketo, heWefbie eefleeesefieleeSB ngF&, FmeceW
efmebn ves keee&ece kee GodIeeve kejves kes yeeo kene e$e-e$eeDeeW ves ye{e{kej efnmmee efueee~ jefpemêj
efke eneB efJeefJe kes yeeeW ceW DeelceefJeeeme keer keceer [e@0 DeJeveerMe eb efceee ves yeleeee efke iegJeej kees
veneR nw~
Debeflece efove e^F&meeFefkeue oew[ Deeefo keee&ece efJee
meebmke=efleke keee&eceeW ceW e$e cenerhe efmebn leescej efJekeueebie efoJeme ceW neWies~
ves yegbosueKeb[ ueeske ieerle ieeee lees mebieerlee heeb[se ves
otmejs efove keee&ece keer MegDeele keguemeefeJe
ceveceesnke iepeue megveeF&~ ieerlee hebef[le ves Yepeve lees DeJeveerMe eb efceee ves oerhe eppJeefuele kej efkeee~
cees0 Mekeerue, peesefle, mebpee ves ieerleeW mes mecee yeeBOe keee&ece ceW mebieerle SJeb meeefnle keer eefleeesefieleeSB
efoee~ oes Iebs kes keee&ece ceW e$e-e$eeDeeW ves megj ngF~ e$e heJeve ef$ehee"er ves ieerle ieekej eLece mLeeve
uee leeue kee Devet"e mebiece hesMe efkeee~ keguemeefeJe eehle efkeee~ peesefle efJeekecee& leLee vesce efmebn leescej
[e@0 DeJeveerMe eb efceee efJeefJe kes JeJemLeeheke yees[& ves emlegefleeeB oskej efleere Je le=leere mLeeve hej jns~
kes meome nscejepe efmebn eewyes, eesiesMeeb ogyes Deeefo ves Meeeere Jeeove eefleeesefielee ceW vesce efmebn leescej eLece
yeeeW kees eeslmeeefnle efkeee~ mebeeueve leguemeeroeme jneR, megiece mebieerle eefleeesefielee ceW kegue 35 eefleYeeefieeeW
hejewne ves efkeee~ Kesueketo kes keee&ece ceW Yeeuee heWke, ves Yeeie efueee~ FmeceW esceuelee efceee eLece jner~
ieesuee heWke, efekes, uebyeer keto Deeefo ceW e$e-e$eeDeeW ueeskemebieerle ves efJeeefJeeeuee JeeleeJejCe ceW Yeejleere
ves Yeeie ueskej eLece, efleere SJeb le=leere mLeeve eehle mebmke=efle keer Deefce ehe es[er~ FmeceW peesefle efJeekecee&
efkeS~ eeceesoe kes kegueheefle ves ueefuelekeuee efJeYeeie ves eLece mLeeve eehle efkeee~ efveyebOe eefleeesefielee ceW
eje Deeeesefpele efuele keuee eo&Meveer kee DeJeueeskeve 23 eefleYeeefieeeW ves Yeeie efkeee~ efkeJepe eefleeesefielee
efkeee efpemeceW ueieYeie 100 mes DeefOeke keueeke=efleeeW Yeer ngF&~ mJejefele keeJe hee" eefleeesefielee ceW jeceosJe
kee eoMe&ve efkeee ieee~ Fmekes Debleie&le efe$ekeuee, eLece, jepeerJe jepeerJe SJeb le=leere meesvet ef$ehee"er jns~
cetefle&keuee, wkemeeFue ef[peeFve Deeefo kee eoMe&ve Jeeo efJeJeeo eefleeesefielee ceW eefleYeeefieeeW ves Deheves efJeeej
Lee~ jbieesueer efJeMes<e Deeke<e&Ce kee kesv jne nw~ Fmekes he#e SJeb efJehe#e emlegle efkeS FmeceW eLece mLeeve hej
jecet efceee jns~ ieesuee heWke heg<e Jeie& Deewj Yeeuee
heWke heg<e Jeie& oesveeW ceW jeceefceueve eLece jns~ ceefnuee
Jeie& ceW eefleYee eewneve eLece jneR~ eneB ees0 Deeee&
emeeo ef$ehee"er, [e@ leguemeeroeme, efvenej jbpeve, ceveespe,
ieesheeue efceee, jeceMebkej, cenW GheeOeee, osJeW Deeefo
jns~
ueeske mebieerle ceW peesefle Je meeceeve %eeve

ceW efJeveerle efJepeslee
efJekeueebie meceejesn kee otmeje efove

peeiejCe keeveheg j 3 ef o mecyej 2009
efe$eket, keeee&uee mebJeeooelee efJekeueebie
efJeeefJeeeuee ceW eue jns leerve efoJemeere efJekeueebie
efoJeme meceejesn kes otmejs efove meebmke=efleke, Kesueketo Je
heWefbie eefleeesefielee kee Deeeespeve ngDee~ efpemeceW meYeer
efJeYeeie kes e$eeW ves ye{-e{kej Yeeieeroejer keer~
yegOeJeej kees efJeeefJeeeuee eebieCe ceW Deeeesefpele
keee&ece ceW keguemeefeJe [e0 DeJeveerMe eb efceee ves
mebyeesefOele kejles ngS kene efke efJeeefJeeeuee ceW
efJekeueebieeW kees mekeueebieeW keer YeeBefle cepeyetle efkees
peeves kee eeeme efkeee pee jne nw~ he{eF& kes Deefleefje
Deve ieefleefJeefOeeeW ceW Yeeieeroejer kejekej Fve e$eeW kee
ceveesyeue ye{eee peelee nw~ mebieerle Je meeefnle eefleeesefielee
ceW heJeve ef$ehee"er eLece, peesefle efJeekecee& efleere Je
vesce efmebn leescej eLece, megveerlee jepe efleere Je ceveer<e
efmejewef"ee le=leere mLeeve eehle efkeee~ Meeeere Jeeove
ceW vesce efmebn leescej eLece, megveerlee jepe efleere Je ceveer<e
efmejewef"ee le=leere mLeeve ceW jns~ megiece mebieerle eefleeesefielee
ceW 35 eefleYeeefieeeW ves efnmmee efueee~ efpemeceW esceuelee
eLece, heJeve ef$ehee"er efleere Je cees0 Mekeerue Debmeejer
ves le=leere mLeeve eehle efkeee~ Fmekes yeeo ueeske mebieerle
eefleeesefielee ceW e$eeW ves eesleeDeeW kees ceb$ecegiOe kej
efoee~ FmeceW peesefle efJeekecee& eLece, vesce efmebn efleere
Je mebpee Megkeuee le=leere jns~ efveyebOe eefleeesefielee ceW
(23)
23 eefleYeeefieeeW ves efnmmee efueee~ efkeJepe eefleeesefielee

ceW heebe erceeW ves efnmmee efueee~ efpemeceW mebpeerJe Je
mebpeerle keer erce eLece Je efpeeeGerve Je Deevebo heeue
keer erce efleere mLeeve hej jner~ meeceeve %eeve
eefleeesefielee ceW efJeveerle heeb[se ves eLece mLeeve eehle
efkeee~ keee&ece kes otmejs ejCe ceW Kesueketo Je heWefbie
eefleeesefielee Deeeesefpele ngF&~ ieesuee heWke heg<e Jeie& ceW
jeceefceueve eLece, ieewjJe efleere Je oeeMebkej leermejs
mLeeve hej jns~ ceefnuee Jeie& ceW yeer jee eLece, eefleYee
eewneve efleere Je Dece=lee ves le=leere mLeeve eehle efkeee~
Yeeuee heWke heg<e Jeie& ceW jeceefceueve eLece, oeeMebkej
efleere Je egveket jece le=leere jns~ peyeefke ceefnuee Jeie&
ceW eefleYee eewneve eLece, vesne efleere Je efMeKee le=leere
mLeeve hej jneR~ ef[mkeme Lees heg<e Jeie& ceW jeceefceueve
eLece, ceeeeMebkej efleere, eJeerCe kegceej le=leere jns,
peyeefke ceefnuee Jeie& ceW yeer jee eLece, Dece=lee efmebn
efleere Je eefleYee eewneve le=leere jneR~ ees0 Deeee& emeeo
ef$ehee"er, [e0 leguemeer oeme hejewne, efvenej jbpeve efceee,
osJeW ef$ehee"er, efkejve ef$ehee"er, megveerlee eerJeemleJe, jekesMe
efleJeejer, DebyejerMe jee, efJeefheve heeb[se, efJeveeso efceee,
ceveespe heeb[se, ieesheeue efceee, ieewjJe eerJeemleJe,
jceeMebkej, Deefcele Deefivenes$eer Je cenW GheeOeee Deeefo
ceewpeto jns~
mebieerle ceW heJeve, esceuelee DeJJeue
efJekeueebie efoJeme meceejesn ceW Kesueketo Je

heWefbie eefleeesefieleeSb
Decej Gpeeuee yetjes
Decej Gpeeuee 3 efomecyej 2009 efe$eket
peieodieg jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee ceW eue
jns leerve efoJemeere efJekeueebie efoJeme meceejesn kes otmejs
efove meebmke==efleke keee&ece keer emlegefleeeW ves ueesieeW kee
ceveceesn efueee~ heJeve ef$ehee"er ves iee jne ntB Fme cenefheue
ceW ieerle ieekej eefleeesefielee ceW eLece mLeeve heeee~
Fmekes DeueeJee Kesueketo Deewj heWefbie eefleeesefieleeSB Yeer
ngF~
(24)
keee&ece kee MegYeejbYe efJeeefJeeeuee kes

keguemeefeJe [e@0 DeJeveerMe eb efcee ves ceeb mejmJeleer
kes efe$e kes mece#e oerhe peueekej efkeee~ eLece me$e ceW
mebieerle eefleeesefielee ceW heJeve ef$ehee"er ves iee jne ntB
cenefheue ceW ieerle ieekej mecee yeebOe efoee~ Fme ieerle
kes efueS Gmes eLece Ieesef<ele efkeee~ peesefle efJeekecee&
Deewj vesce efmebn leescej kees eceMe efleere Deewj le=leere
mLeeve efceuee~ Meeeere ieeeve (leyeuee) eefleeesefielee
ceW vesce efmebn leescej kees eLece, megveerlee jepe kees efleere
Deewj ceveer<e efmejesef"ee kees le=leere mLeeve efceuee~ Fmekes
yeeo ngF& megiece mebieerle eefleeesefielee ceW esce uelee efcee,
heJeve ef$ehee"er Deewj Mekeerue Debmeejer kees eceMe eLece,
efleere Deewj le=leere mLeeve efceuee~ ueeske mebieerle keee&ece
ceW peesefle kees eLece, vesce efmebn kees efleere Deewj mebpee
Megkeue kees le=leere mLeeve efceuee~ efveyebOe eefleeesefielee ceW
23 ueesieeW ves eefleYeeie efkeee~ Fme me$e ceW meeceeve
%eeve, efkeJepe eefleeeseif eleeSb Yeer ngF~& otmejs me$e ceW Kesueketo
Deewj heWefbie eefleeesefieleeDeeW kee Deeeespeve ngDee~ ves$enerve
e$eeW keer eefleeesefielee ceW e%ee e#eg leguemeer heer" keer
erce efJepeslee jner~ Fme me$e ceW ieesuee heWke, Yeeuee
heWke, ef[mkeme Lees Deeefo eefleeesefieleeSb ngF&~ meceejesn
kee mebeeueve eeshesmej Deeee& emeeo ves efkeee~ Fme
DeJemej hej leguemeeroeme hejeQne, efvenej jbpeve efcee, ceveespe
heeb[s, ieesheeue efcee, jece Mebkej, Deefcele Deefivenes$eer,
cenW GheeOeee, osJeW ef$ehee"er, efkejve ef$ehee"er, megveerlee
eerJeemleJe, [e@ jekesMe efleJeejer, Debyejer<e jee kes DeueeJee
leceece e$e Deewj e$eeSb ceewpeto jner~
efJekeueebieeW kees yepe kee 10 heermeoer

oWies
megYee<e heeb[se ves kene efke efJekeueebie nesvee DeefYeMeehe

veneR nw~ Gvekee eeeme nesiee efke nesvenej keueekeejeW kes
efueS mejkeej yepe ceW 10 heermeoer Devegoeve os leeefke
eeslmeeefnle efkeee pee mekes~ GvneWves efJeefJe kees 10 ueeKe
hees osves keer Iees<eCee keer~
iegJeej kees efJekeueebie efoJeme meceejesn kes Debeflece
efove mebmke=efle ceb$eer ves kene efke Jele&ceeve mecee meceepe
kes ceeveefmeke efJekeueebieeW kees Yeer Ssmes efJeefJe keer pejle
nw~ efe$eket leeie keer Yetefce nw efpemeves Yejle kees meJe&mJe
leeie kee mebosMe efoee~ eneB mes nceW Yeeeej jefnle
peerJeve peerves kee mebosMe efceuelee nw pees jepeveerefle ceW Yeer
mebYeJe nw~ efJeefJe kes DeepeerJeve kegueheefle peieodieg
jeceYeeeee& ves kene efke efJekeueebie yees meceeveYetefle
kes hee$e nQ ve efke menevegYetefle kes hee$e~ efJeefJe kes yeeeW
keer Deelcee yengle cepeyetle nw FmeefueS GvnW efkemeer kes
menejs keer DeeJeMekelee veneR nw~ Fme meceejesn kes Debeflece
efove êF&meeFefkeue oew[ yes[er hegefueee mes ef[eer keeuespe
leke keer eefleeesefielee ceW 23 eefleYeeefieeeW ves Yeeie efueee
efpemeceW DeCe kegceej eLece, velLet ueeue efleere SJeb
jekesMe kegceej ves le=leere mLeeve eehle efkeee~
ef$eefoJemeere ceneslmeJe kes meceeheve ceW Deevebo cesuee
kee Yeer Deeeespeve efkeee ieee~ Fmekee GodIeeve [e@0
ieerlee osJeer efcee ves efkeee~ ueefuelekeuee efJeYeeie osJeW
ef$ehee"er kes ej e$e-e$eeDeeW ves Yeejle ceelee kee
eeke=efleke ceeveefe$e yeveekej oMe&veeefLe&eeW kees ceb$ecegiOe
kej efoee cegKeDeefleefLe kes eje efJeefJe kes e$eeW eje
yeveeF& ieF& efJeefYeVe jbieesefueeeW leLee keueeke=efleeeW kes
DeJeueeskeve efkeee ees Deeee& emeej ef$ehee"er ves DeeYeej
peleeee~
mebmke=efle ceb$eer ves efoee Deeeemeve

e$eeW ves keueeke=efleeeB yeveekej efoKeeee
efJekeueebie efJeefJe kees ome ueeKe hees efoS
ngvej
peeiejCe 4 efomecyej 2009 efe$eket
efnvogmleeve 4 efomecyej 2009 efJekeueebie mebJeeooelee efJekeueebie efJeefJe kes eeieCe ceW ueieees
efJeeefJeeeuee ceW iegJeej kees eosMe kes mebmke=efle ceb$eer iees Deevebo cesuee ceW efJekeueebie e$e-e$eeDeeW ves Deheves
ngvej kee keceeue efoKeeee~ neLeer Iees[s kes meeLe ner
hetueoeve Je leceece peeveJejeW Je heef#eeeW keer keueeke=efleeeb
Fme yeele keer ieJeener os jns Les efke Jen Yeer efkemeer mes
heers veneR nQ Deewj Jes Deheveer yeveeF& JemlegDeeW keer vegceeFMe
ueieekej Gmes yese Yeer mekeles nQ~ jeceYeeeee& efJekeueebie
efJeeefJeeeuee ceW yeerSheS kej jner e$ee efveefOe Deewj
vesne ves yeleeee efke Jewmes lees DeYeer leke Gvekes yeveees
ieS GlheeoeW keer efyeeer veneR ngF& nw~ en Glheeo henueer
ner yeej ueieeS ieS nQ uesefkeve Deiej es efyekeves ueieWies lees
efhej Jes Fmekeer ceekexefbie kejves kes efueS meese mekeles
nQ~ e$eeDeeW ves yeleeee efke Fme ngvej kees GvnW efmeKeeves
kee keece Gvekes efMe#eke ves efkeee nw Deewj Fme keece ceW
Gvekeer hetjer hewkeuer kes e$e Je e$eeSB ueies ngS nQ~
Fvekees yeveeves kes efueS jer, DeKeyeejer keeiepe kes DeueeJee
jbieeW kee Fmlesceeue efkeee peelee nw~ Fme keece ceW mvesne,
efMeKee, meblees<e, kegMeue, ogiexMe, heJeve, %eeveW Deeefo Yeer
ueies ngS nQ~
efJekeueebieeW kes keueeCe kes efueS

efJeeefJeeeuee keer nw Denced Yetefcekee
heeC[se
kesvere efJeeefJeeeuee yeveekej uetbiee oce

kegueeefOeheefle mJeeceer jeceYeeeee&, Sme0heer0
ves njer PeC[er efoKee jJeevee efkeee êF&
meeFefkeue oew[
meerleehegj efe$eket 4 efomecyej 2009
peieodieg jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee eje
Deeeesefpele leerve efoJemeere efJekeueebie efoJeme meceejesn
kee meceeheve efJeeefJeeeuee kes DeepeerJeve kegueeefOeheefle
mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe SJeb eosMe mejkeej
kes mebmke=efle ceb$eer megYee<e heeb[se kes kejkeceueeW eje
efkeee ieee~ Fme ceewkes hej meebmke=efleke keee&eceeW kes
DeueeJee efJekeueebieeW keer êF& meeFefkeue oew[ kes Deeeespeve
Yeer nges~ meceeheve meceejesn keer MegDeele cegKe DeefleefLe
(25)
eje mejmJeleer kes efe$e hej oerhe eppeJeueve kes meeLe

keer ieF&~ efeee efmebn, esceuelee efceee, mvesne ves DeefleefLeeeW
kes mecceeve ceW ve=le emlegle efkeee~ [e0 jepekegceej
GheeOeee ceefCe eje efueefKele Je ekeeefMele ebLe metjoeme
Deewj Gvekeer metjmeejeJeueer kee efJeceeseve Yeer mebmke=efle
ceb$eer eje efkeee ieee~
mebmke=le ceb$eer megYee<e heeb[se ves kene efke keesF&
Jeefe efJekeueebie veneR neslee nw yeefuke ceve keer
efJekeueebielee Gme Jeefe kees efJekeueebie yeveeleer nw~
ceeveefmeke efJekeueebielee otj kejves kes efueS Ssmes efJeefJe
keer Deepe pejle nw~ GvneWves kene efke Fme efJeeeuee
kee veece efJekeueebie efJe0efJe0 veneR nesvee eeefnS keeeWefke
en efJe0efJe0 ceeveJelee kee ceefvoj nw~ GvneWves efJe0efJe0
kees meneeleeLe& Deheves efvepeer kees<e mes 10 ueeKe hees
osves keer Iees<eCee keer Deewj kene efke Gvekee ceb$eeuee
ncesMee ceoo kes efueS Ke[e jnsiee~ ceb$eer ves veevee peer kes
eesieoeve keer mejenvee kejles ngS kene efke leeie keer
Yetefce nw efpemeceW Yejle kees leeie kee mebosMe efoee Lee~
Fme efe$eket mes nceW Yeeeej jefnle peerJeve peerves kee
mebosMe efceuelee nw~ kegueeefOeheefle jeceYeeeee& peer cenejepe
ves kene efke efJekeueebie yees meceeveYetefle kes YetKes nQ ve
efke menevegYetefle kes~ GvneWves Deeies kene efke Fme efJe0efJe0
kes yeeeW keer Deelcee yengle cepeyetle nw~ GvnW efkemeer kes
menejs keer DeeJeMekelee veneR nw~ mJeeceer peer ves pee
Yeejle pee efJekeueebie keer GodIees<eCee kejles ngS kene
efke en efJe0efJe0 peuoer kesvere efJe0efJe0 yevesiee Deewj
ceQ peerJevehee&vle Fmekee kegueeefOeheefle yevee jntBiee~ ceQ
mebveemeer ntB ceQ Fme efJe0efJe0 kes efJekeeme kes efueS meowJe
meceepe mes efYe#ee ceebielee jntBiee, Deheves efueS veneR~ eele
10.30 yepes yes[erhegefueee mes ieesmJeeceer leguemeeroeme ef[eer
keeuespe leke êF& meeFefkeue oew[ kee Deeeespeve ngDee
efpemeceW 23 eefleYeeefieeeW ves Yeeie efueee~ oew[ keer
MegDeele hegefueme DeOeer#eke DeheCee& SeSme ves njer PeC[er
efoKeekej keer~ Fme ceewkes hej efJe0efJe0 keguemeefeJe
(26)
[e0 DeJeveerMe ev efcee, eeceesoe efJe0efJe0 kes eer[e

DeOe#e [e0 leg<eejkeevle Meeeer Yeer ceewpeto jns~
leoghejevle efMe#eke kece&eeefjeeW keer mebege yeeueeryeeue
eefleeesefielee Dehej hegefueme DeOeer#eke efJeefheve kegceej
efcee SJeb ees0 Deeee& emeeo efleJeejer keer osKejsKe ceW
mecheVe ngF&~ eLece oue kes kehleeve keguemeefeJe [e0
DeJeveerMe ev SJeb otmejs oue kes kehleeve [e@0 Meeerv
GheeOeee jns~ meceeheve kes mecee Deevevo cesuee kee
Yeer Deeeespeve efkeee ieee~ efpemekee GodIeeve
kegueeefOeheefle meefeJe [e0 ieerleeosJeer efcee eje efkeee
ieee~ Fmekeer mebeeefuekee [e0 megveerlee eerJeemleJe kee
eesieoeve cesues kes Deeeespeve ceW mejenveere jne~ ueefuele
keuee efJeYeeie osJesv ef$ehee"er kes efveoxMeve ceW e$e e$eeDeeW
ves Yeejle ceelee kee eeke=efleke ceeveefe$e yeveekej oMe&keeW
keer JeenJeener ueter~ cegKe DeefleefLe ves efJe0efJe0 kes
efJeefYeVe ekeuheeW Je e$eeW eje yeveeF& ieF& jbieesefueeeW
keuee ke=efleeeW kee DeJeueeskeve Yeer efkeee~ efnvoer
efJeYeeieeOe#e ves meYeer kee DeeYeej Jee efkeee~ peyeefke
keee&ece kee meheue mebeeueve [e0 leguemeeroeme hejewne
eje efkeee ieee~
Jeefe Mejerj mes veneR ceve mes neslee

efJekeueebie
leerve efoJemeere efJekeueebie meceejesn kee meceeheve

efJekeueebieeW keer êF& meeFefkeue oew[ ceW DeCe
yeves efJepeslee
mebmke=efle ceb$eer ves efJepeslee e$e e$eeDeeW kees
efkeee hegjmke=le
efe$eket mebJeeooelee 4 efomecyej 2009
jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee ceW eue jns leerve
efoJemeere keee&eceeW kee meceeheve kejves hengBes metyes kes
mebmke=efle ceb$eer megYee<e heeb[se ves efJekeueebie efJeefJe kes
veece hej Deeheefe peleeles ngS kene efke ceeveJelee kes Fme
cebefoj kee veece efJekeueebie efJeefJe veneR nesvee eeefnes~
GvneWves efJeefJe kes efueS ome ueeKe hees keer Iees<eCee
kejles ngS kene JeemleJe ceW keesF& Yeer Jeefe efJekeueebie

veneR neslee yeefuke Gmekee ceve Gmes efJekeueebie yevee oslee
nw~ GvneWves kene Deepe kes oewj ceW ceeveefmeke efJeefJe keer
Yeer DeeJeMekelee nw~ efe$eket kees leeie keer Yetefce
yeleeles ngS kene efke Fme Yetefce ves hetjs efJee kees Yeeeej
jefnle peerves kee mebosMe efoee nw~ Fme keece kes efueS
GvneWves veevee peer osMecegKe keer Yeer eMebmee keer~
efJeefJe kes kegueeefOeheefle peieodieg jeYeeeee& ves
kene efke efJekeueebie yees meceeveYetefle kes hee$e nQ
menevegYetefle kes veneR~ kene efke efJekeueebie yeeeW keer
Deelcee yengle cepeyetle nw FmeefueS GvnW efkemeer kes menejs
keer pejle veneR nw~ GvneWves kene efke MeerIe ner en
efJeefJe kesvere efJeeefJeeeuee yevesiee~ Deheves Deehe kees
mebveemeer yeleeles ngS kene efke efJeefJe kes efueS Jes meowJe
efYe#ee ceebieles jnWies~ keguemeefeJe [e0 DecejerMe eb
efceee ves yeleeee efke Deepe eosMe mejkeej ves Fme efJeefJe
kes eerveejeeCe eeoJe kees o#e efJekeueebie Jeefe hegjmkeej
eoeve efkeee nw~
keee&ece kees nscejepe efmebn Je keg0 ieerlee osJeer
yegDee peer ves Yeer mebyeesefOele efkeee~ mebmke=efle ceb$eer ves leerve
efoveeW mes eue jner eefleeesefieleeDeeW kes efJepesleeDeeW kees
eceeCehe$e Je êheer eoeve keer~ Fmekes hetJe& GvneWves
efJeefJe kes meYeeieej ceW ueieer keuee eoMe&veer kes meeLe ner
hetjs keQheme kees Yeer osKee~ iegJeej kees efJeefJe kes e$eeW
kes efove keer MegDeele yes[er hegefueee mes ngF& eneb êF&
meeFefkeue oew[ kes njer Peb[er hegefueme DeOeer#eke Dehe&Cee
Se Se ves efoKeeeer~ Fme oew[ kes efJepeslee DeCe
kegceej jns~ otmejs mLeeve hej velLet ueeue Je leermejs mLeeve
hej jekesMe ef$ehee"er jns~ Fmekes yeeo efJeefJe eebieCe ceW
Jeeueeryeeue kee cew$eer cewe efJeefJe kes DeefOekeejer Je
kece&eeefjeeW kes ceOe ngDee~ efpemeceW keguemeefeJe keer
erce kees efJeefJe kes [e0 Meeerv GheeOeee keer erce ves
nje efoee~ efJeefJe kes ueieees iees Deevebo cesuee kee
GodIeeve kegueeefOeheefle keer efvepeer meefeJe ieerlee osJeer ves
(27)
efkeee~ eneB efJekeueebie e$e e$eeDeeW kes Keeves heerves nj meeue Fmekee Deeeespeve nes~ yeesues, efe$eket ceneslmeJe
keer JemlegDeeW kes meeLe ner nmleefMeuhe kes GlheeoeW keer kes Deeeespeve mes henues Jes mLeeveere ueeske keueekeejeW
eoMe&veer ueieeeer Leer~
kes efueS oes efove kee ^sefvebie keQhe Yeer ueieJeeSbies~ Jes
osMe kes veeceeerve keueekeej kes meeLe [erSce mes yeele kej ceeefvekehegj ceW oes mehleen kes Yeerlej
ner hee"e kes ueeskekeueekeejeW kees ceewkee osves kees keee&ece
efceuesiee ceewkee
hee"e kes efJeefYeVe Fueekees ceW iegceveeceer ceW peer kee Deeeespeve kejeSbies leLee ueKeveT peeles ner mebmke=efle
jns ueesie keueekeejes kes efueS Deer Keyej
efJeYeeie mes yeele kej Oeve Yeer DeeJebefle kej oWies~
keuee kes meeLe Jeeeeb$e Yeer ecekee ues ueeske Yeeeej jefnle peerJeve peerves kee mebosMe
keueekeej mebmke=efle ceb$eer
osleer nw leheesYetefce
efe$eket mebJeeooelee DeleefOeke efhe[s hee"e kes
Decej Gpeeuee eqe$eket 4 efomecyej 2009
efJeefYeVe FueekeeW ceW iegceveeceer kee peerJeve peer jns ueeske efe$eket leeie keer Yetefce nw efpemeves Yeejle kees meJe&mJe
keueekeejeW kes efueS Ske Deer Keyej nw~ keeeWefke leeieves kee mebosMe efoee~ Fme leheesYetefce mes nceW Yeer
ceeefvekehegj eGve Sefjee ceW kejerye oes mehleen kes Yeerlej Yeeeej jefnle peerJeve peerves kee mebosMe efceuelee nw~ pees
Ske Dee meebmke=efleke cebe mepesiee efpemeceW Jes Deheveer jepeveerefle ceW Yeer mebYeJe nw~ en Godieej mebmke=efle ceb$eer
keuee kee peewnj eoefMe&le kej mekeWies~ Fmekes DeueeJee megYee<e heeb[s ves peieodieg jeceYeeeee& efJekeueebie
osMe kes efkemeer Ske veeceeerve keueekeej kee meeLe Yeer efJeeefJeeeuee ceW leerve efoJemeere efJekeueebie efoJeme
efceuesiee~ en Deeeemeve Gej eosMe kes mebmke=efle ceb$eer meceejesn kes DeJemej hej Jee efkeS~
megYee<e heeb[s ves Decej Gpeeuee ceW ngF& Ske Deveewheeeefjke
iegJeej kees meceeheve meceeheve meceejesn ceW cegKe
yeeleeerle ceW efoee~
DeefleefLe mebmke=efle ceb$eer ves kene efke keesF& Yeer Jeefe
mebmke=efle ceb$eer megYee<e heeb[s ves kene efke efe$eket efJekeueebie veneR neslee nw yeefuke Gmekes ceve keer
ceW Ske Ssmee meebmke=efleke cebe eenles nQ efpeme hej heeeme efJekeueebielee Gmes efJekeueebie yeveeleer nw~ mebmke=efle ceb$eer
heermeoer mLeeveere ueeske keueekeejeW kees ceewkee efceues ves efJeeefJeeeuee kees ome ueeKe heS osves keer Iees<eCee
Deewj heeeme heermeoer keueekeejeW kees Deecebef$ele efkeee kejles ngS kene efke keueekeejeW kees Deeies ye{eves kes
peeSiee efpevekeer keuee kee osMeYej ceW ueesie ueesne ceeveles efueS nceeje ceb$eeuee DeefOeke mes DeefOeke meneesie kejlee
nQ~ yeesues, [er0Sce0 mes Fme mebyebOe ceW yeele kejWies Deewj jnsiee~ Fmekes hetJe& ceb$eer ves Deevebo cesuee kee DeJeueeskeve
nes mekesiee lees Fme Je<e& ner efe$eket ceneslmeJe keer kej ueefuele keuee mebkeee kes efJeeeefLe&eeW efveefOe, vesne,
MegDeele keje oWies~ Deiej Fme yeej ceneslmeJe ve nes efkejve, mvesne, efMeKee, GcesMe, kegMeue, heJeve Deewj efMe#eke
mekee lees Deieues Je<e& pej nesiee~ yeesues, efe$eket osJeW ef$ehee"er eje yeveeF& ieF& DeKeb[ Yeejle ceelee kes
ceneslmeJe kes efueS Jes ueieeleej eeeme kej jns nQ, Fmekes eeke=efleke ceeveefe$e keer Yetefj-Yetefj eMebmee keer~ keee&ece
efueS mebmke=efle efJeYeeie mes yeele eue jner nw~ ceb$eeuee ceW [e@0 jepekegceej GheeOeee ceefCe eje efueefKele Deewj
Deewj efJeYeeie kes meneesie mes Oeve DeeJebefle kej peuo ekeeefMele ebLe metjoeme leLee Gvekeer metjmeejeJeueer kee
ner efe$eket ceW ceneslmeJe keer MegDeele keer peeSieer pees efJeceeseve Yeer efkeee ieee~ kegueeefOeheefle peieodieg
efke DeveJejle peejer jnsiee nceejer keesefMeMe jnsieer efke jeceYeeeee& ves kene efke efJekeueebie yees menevegYetefle
efe$eket ceneslmeJe kees kewueW[j hej efueee peeS leeefke veneR yeefuke meceeveYetefle kes hee$e nQ~ Fme DeJemej hej
(28)
kegue meefeJe [e0 DeJeveerMe eb efceee, kegueeefOeheefle

keer efvepeer meefeJe ieerlee efcee Ghe& yegDee peer, nscejepe
efmebn elegJexoer, eYeejer [erDeeF&DeesSme eebefle heeb[s,
lenmeerueoeme Skes eerJeemleJe, Ghe efpeueeefOekeejer iegueeye
efmebn, meceepemesJeer hebkepe DeeJeeue meefnle keF& ueesie
GheefmLele jns~
ncemes otj neslee pee jne Oece&
kee peJeeye ossles ngS leguemeerheer"eOeerej peieodieg

jeceYeeeee& ves kene efke mebleeW kee Yeepehee DeLeJee
efkemeer Yeer oue mes keesF& Jeemlee veneR nw~ meeOeg-meble lees
efmehe& YeieJeeve jece kes nQ~ cesje en efJeeeme nw efke
yeiewj efkemeer oue keer ceoo mes veeefeke eefeee kes
Devleie&le peuo ner DeeesOee ceW YeJe jece cebefoj yevekej
leweej nesiee~
mJeeceer jeceYeeeee& efJekeueebie JeeJemeeefeke keW
ceW efJekeueebieeW kees GhekejCe efJeleefjle kejves DeeS ngS
Les~ jeceeeCe kees ueskej G"s efJeJeeo mes GvneWves kene
efke ceQves efmehe& jeceeeCe kee mebheeove efkeee nw, mebMeesOeve
veneR~ pees ueesie Fmes efJeJeeefole yelee jns nQ, ieuele nw~
jeceYeeeee& kes cegleeefyeke Deepe Oece& kes veece hej
DeefMeef#ele meeOeg-meWle Dee[byej hewuee jns nQ~ Fmeer ke[er
efJee efJekeueebie efoJeme kes ceewkes hej kegueeefOeheefle
jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee efe$eket Oeece
kes mJeeceer jeceYeeeee& ves eer[e eefleeesefielee kes efJepeeer
e$e-e$eeDeeW kees hegjmke=le efkeee~ meeLe ner GvnW mJe
jespeieej nsleg efmeueeF& ceMeerveW tue efke Deewj yewmeeKeer
efJeleefjle keer~ mJeeceer peer ves kegske e$eeDeeW mes Jeeoe
efkeee efke Jes Gvekee Deheves keeuespe ceW oeefKeuee kejeSbies
Deewj Gvekes efJeJeen kee eeeme kejWies~ JeerDeejmeer ecegKe
DeejDeej efceee ves mJeeceer kes peerJeve kes yeejs ceW yeleeee~
SerDeeF& kes efveosMeke oerheebkej ceefueke, Sme epeea,
Smekes mekemesvee, heerkes efyebogDee, Smeheer Yeeeee& ceewpeto
jns~
leguemeerheer"eOeerej eerjeceYeeeee& keer

owefveke peeiejCe mes eee&
peeiejCe 5 efomecyej 2009 keevehegj mehe
efjhees&j Oece& DeheefjJeefle&le nw, Gmekee Deveeoj nes jne
nw~ Deepe Oece& kes veece ner meceepe kee efvecee&Ce nes jne
nw~ ueesie kece& Yetueles pee jns nQ~ Dehevee kece& kejvee ner
meee Oece& nw~ DeefMeef#ele meceepe, meeOeg-mebleeW kes keejCe
Deepe nce Oece& mes otj nesles pee jns nQ~ YeieJee Je iesDee
Jee henveves mes ner keesF& meble veneR nes peelee~
owefveke peeiejCe mes eee& kejles ngS
leguemeerheer"eOeerej eerjeceYeeeee& ves kene efke DeeesOee
ceW jece cebefoj Je<e& 2010 ceW yeve peeesiee~ Yeepehee eje
veneR, YeJe jece cebefoj veeefeke eefeee mes ner yevesiee~
GvneWves kene efke pees ueesie DeefMeef#ele nQ, efueKeles-he{les
veneR, Jener jeceeeCe ceW mebMeesOeve keer yeele kejles nQ~
ceQves Fme cenekeeJe ceW mebMeesOeve veneR, mebheeove
efkeee nw~ mebheeove kejvee efkemeer kee Yeer ceewefueke
DeefOekeej nw~ eerjeceYeeeee& ves kene efke je#eme lees
cej iees uesefkeve Deepe cegeje#eme ueesieeW kes efmej e{kej
yeesue jne nw~ Fmemes meceepe ieuele efoMee ceW pee jne nw~
Deepe Oece& ncemes otj efvekeue ieee nw~ Fmes veneR jeskee veece-oece Jeeuee veneR kej mekelee mesJee
ieee lees, Jewefoke keeue mes eueer Dee jner nceejer mebmke=efle
hetpeheeo peieodieg peer ves kenekee eme nes peeesiee~ Fmekes efueS keoce G"eves kes
pees jece mes Ie=Cee kejlee nw, Jen je^ mes Yeer
meJeeue hej eerjeceYeeeee& ves kene efke GvnW Ssmee Ie=Cee kejlee nw~
kejves keneb efoee peelee nw~
efJekeueebieeW kees leerve veneR, 10 heermeoer
YeieJeeve jece kes nQ meble-hetpe jeceYeeeee& peer Deej#eCe eeefnS~
Decej Gpeeuee keevehegj 5 efomecyej 2009
efJekeueebie hegveJee&me kesv ceW yeeber efmeueeF&
Yeepehee ves meeOeg-mebleeW keer otjer kees ueskej G"s meJeeue ceMeerveW, yewmeeKeer~
peeiejCe keevehegj 5 efomecyej 2009 keevehegj
mehe efjhees&j pees jece mes Ie=Cee kejlee nw, Jen je^
mes Yeer Ie=Cee kejlee nw~ Gvekes efJeeefJeeeuee ceW meYeer
peeefle, Oece& kes efJekeueebie efJeeeLeea he{ mekeles nQ, hej
GvnW Jevos ceelejced kenvee nesiee~ Jes efJekeueebieeW kees leerve
veneR, 10 heermeoer Deej#eCe eenles nQ efpemes ueskej jnWies~
pees mesJee kejles nQ, Jen veece kes heers veneR Yeeieles~ veece,
oece eenves Jeeues keYeer mesJee veneR kej mekeles nQ~ en
kenvee nw peieod ieg jeceYeeeee& ef J ekeueeb i e
efJeeefJeeeuee kes kegueeefOeheefle eer jeceYeeeee& peer
cenejepe kee~
Jes SerDeeF& heefjmej Geesieveiej efmLele efJekeueebie
JeeJemeeefeke hegveJee&me kesv ceW efJekeueebie efoJeme hej
Deeeesefpele keee&ece ceW cegKe DeefleefLe kes he ceW
yeesue jns Les~ GvneWves kene efke efJekeueebieeW kes GlLeeve
kes efueS mejkeejW keece kej jner nQ~
eer jeceYeeeee& peer cenejepe ves kene efke
efJekeueebie keer mesJee pejer nw~ peerJeve kees keeceue
yeveees~ efJekeueebieeW keer menevegYetefle veneR, yeefuke ceeveefmeke
meblees<e osvee pejer nw~ keee&ece ceW hengB es eerjeceYeeeee&
peer cenejepe kee efJekeueebie JeeJemeeefeke hegveJee&me keW
kes meneeke efveosMeke Deej0Deej0 efcee ves heg<heenej
mes mJeeiele efkeee~
keee&ece ceW eerjeceYeeeee& peer ves eer[e
eefleeesefielee kes efJepesleeDeeW kees hegjmkeej Je mJejespeieej
nsleg 8 efmeueeF& ceMeerveW, 12 yewmeeefKeeeb, tue efke Deeefo
efJeleefjle efkees~ Fme ceewkes hej SerDeeF& efveosMeke oerheebkej
ceefueke, Deej[erSer kes #es$eere efveosMeke Sme0 epeea,
Sefuekecees kes ceneeyebOeke Smekes mekemewvee, DeejSuemeer
kes ece eJele&ve DeefOekeejer heerkes efyebogDee, yeerDeejmeer
kes ceveesJew%eeefveke hejJespe Deeuece ceewpeto Les~ keee&ece
(29)
kes oewjeve mJeeiele ieerle, cebieue Deejleer [e0 efJepeeue#ceer

efceee ves keer~
ceQ otBiee efJekeueebieeW kees jespeieej- GvneWves kene
efke efJekeueebie efJeeefJeeeuee ceW he{ves Jeeues nj e$e
kees jespeieej keer ieejber nw~ eneb he{ves Deeves Jeeues e$e
kesJeue he{eF& hej Oeeve oW~ Jes Deheves jnves, Keeves, he{ves
hej nesves Jeeues Kee& keer efeblee veneR kejW~ GvneWves kene
efke MenjJeemeer cegPes oef#eCee ceW meew efJekeueebie oW~ Gvekee
hegveJee&me Jes mJeeb kejWies~
keW Je jepe mes Ske heee veneR efueeeeerjeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee YeieJeeve
eerjece ves yeveJeeee nw~ cesje mebkeuhe nw efke keLee,
YeeieJele ceW efceueves Jeeuee Oeve efJeeefJeeeuee kes veece
nesiee~ cesje Keee& he{eF& ceW efceueves Jeeues keF& hegjmkeejeW
mes euee peelee nw~ efJekeueebie efJeeefJeeeuee kes efueS
keW Je jepe mejkeej mes Ske Yeer heee ve efueee, ve
Deeies uetbiee~
ceesefvekee cesjer oeke heg$eer- efnerve Fbj keer
e$ee ceesefvekee efleJeejer cesjer oeke heg$eer nw~ Fbj keer
hejer#ee osves kes yeeo Jen pegueeF& ceen ceW efe$eket Dee
peees, Gmekeer he{eF&, veewkejer Deewj Meeoer keer meejer
efpeccesoejer Deye cesjer nw~ jeceYeeeee& peer ves meceejesn
ceW oef#eCee ceW efceues Ske npeej hees Yeer ceesefvekee kees
os efoes~ jeceYeeeee& peer ves cetepf ekeue oew[ eefleeeseif elee
ceW efleere jner yeerS keer e$ee Debpet peeemeJeeue kees Yeer
Deeies keer he{eF& kes efueS Deheves heeme efe$eket Deeves
kee veewlee efoee~
ncemes otj neslee pee jne Oece&
efe$eket leguemeerheer"eOeerej eerjeceYeeeee&

keer owefveke peeiejCe mes eee&YeJe jece cebefoj kee efvecee&Ce Je<e& 2010
neskej jnsiee
(30)
keevehegj mehe efjhees&j Oece& DeheefjJeefle&le nw,

Gmekee Deveeoj nes jne nw~ Deepe Oece& kes veece ner
meceepe kee efvecee&Ce nes jne~ ueesie kece& Yetueles pee jns
nQ~ Dehevee kece& kejvee ner meee Oece& nw~ DeefMeef#ele
meceepe, meeOeg-mebleeW kes keejCe Deepe nce Oece& mes otj
nesles pee jns nQ~ YeieJee Je iesDee Jee henveves mes keesF&
meble veneR nes peelee~
owefveke peeiejCe mes eee& kejles ngS leguemeerheer"eOeerej eer jeceYeeeee& ves kene efke DeeesOee ceW
jece cebefoj Je<e& 2010 ceW yeve peeesiee~ Yeepehee eje
veneR, YeJe jece cebefoj veeefeke eefeee mes ner yevesiee~
GvneWves kene efke pees ueesie DeefMeef#ele nQ, efueKeles-he{les
veneR, Jener jeceeeCe ceW mebMeesOeve keer yeele kejles nQ~ ceQves
Fme cenekeeJe ceW mebMeesOeve veneR, mebheeove efkeee nw~
mebheeove kejvee efkemeer kee Yeer ceewefueke DeefOekeej nw~
eerjeceYeeeee& ves kene efke je#eme lees cej iees, uesefkeve
Deepe cegeje#eme ueesieeW kes efmej e{kej yeesue jne nw~
Fmemes meceepe ieuele efoMee ceW pee jne nw~ Deepe Oece&
ncemes efyeukegue otj efvekeue ieee nw~ Fmes veneR jeskee
ieee, lees Jewefokekeeue mes eueer Dee jner nceejer mebmke=efle
kee eme nes peeesiee~ Fmekes efueS keoce G"eves kes
meJeeue hej eerjeceYeeeee& ves kene efke GvnW Ssmee
kejves keneb efoee peelee nw~
efJekeueebieeW kees DeveeLe veneR, peieVeeLe

ceeve kejW mesJee
efJekeueebie JeJemeeefeke hegveJee&me kesv ceW

efJeeefJekeueebie efoJeme meceejesn
jeêre meneje 5 efomecyej 2009 keevehegj
(SueSveyeer) efJekeueebieeW kees DeveeLe veneR, peieVeeLe
ceevekej mesJee kejW lees nceW eejeW Oeece peeves keer
DeeJeMekelee veneR he[sieer~ efJekeueebieeW kees nceejer

menevegYetefle keer pejle veneR nw, yeefuke nceW efJekeueebieeW
keer DeYeeJepeefvele heer[e kees otj kejvee nesiee~ en yeele
MegeJeej kees peieodieg jeceevevoeeee& jeceYeeeee& peer
cenejepe ves ieesefJeboveiej meererDeeF& efmLele efJekeueebie
JeJemeeefeke hegveJee&me kesv ceW Deeeesefpele efJee efJekeueebie
efoJeme meceejesn ceW kener~
GvnesWves kene efke peye ceQ efJekeueebieeW keer mesJee
kejlee ntB lees cegPes ueielee nw efke ceQ peieVeeLe keer mesJee
kej jne nt@B~ GvneWves kene efke ceQves efJekeueebieeW kes efueS
jeceYeeeee& efJekeueebie efJeeefJeeeuee Keesuee nw, peneb
hej efJekeueebieeW kees efveMeguke efMe#ee oer peeleer nw~
efJeeefJeeeuee kees eosMe Je keW mejkeej mes Ske Yeer
hewmes kee Devegoeve veneR efceuelee nw, Deewj ve ner Jes uesvee
eenles nQ, keeeWefke mejkeej keeiepeeW hej yengle keg
kejleer nw Deewj neslee keg Deewj nw~ GvneWves kene efke
efJeeefJeeeuee kes efueS eefo ceQ mejkeejer ehebeeW ceW
jntBiee lees efJekeueebieeW keer mesJee veneR nes heeesieer~ GvneWves
kene efke cesjs efJeeefJeeeuee ceW efMe#ee enCe kejves
Jeeues efJekeueebie kees jespeieej GheueyOe kejeves keer ieejber
cesjer nesleer nw~ GvneWves veiej kes efJekeueebieeW mes efJeeefJeeeuee
ceW Deekej efMe#ee enCe kejves kee Deeeve efkeee~
keee&ece kes oewjeve mJeeceer jeceYeeeee& ves efJekeueebieeW
kees efmeueeF& ceMeerve, tue efke Je yewmeeKeer efJeleefjle
keer~ GvneWves jIegheefle jeIeJe jepee jece Yepeve ieeves
Jeeueer e$ee ceesefvekee efleJeejer kees Ske npeej hees kee
veieo hegjmkeej Yeer efoee~ Fme ceewkes hej JeerDeejmeer
keevehegj kes ecegKe Deej0Deej0 efceee, SerDeeF& kes
efveosMeke oerheebkej ceefueke, ceveespe ef$ehee"er, Sme epeea,
Smekes mekemewvee, heerkes efyebogDee, Smeheer Yeeeee&, hejJespe
Deeuece Deeefo ceewpeto Les~
(31)
~~eer~~
efheyele YeeieJeleb jmeceeueeced

hetpeheeo peieodieg peer kes eercegKe mes hegve Sself eneefmeke YeeieJele keLee
eerejkee Oeece (iegpejele) ceW
Delevle emeVelee kee meceeeej nw efke eeryeojerveeLe eerpeieVeeLehegjer leLee
eerjecesejced ceW hetpeheeo peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer jeceYeeeee& peer cenejepe kes
eercegKe mes eerceodYeeieJele keLee kejeves kes Ghejevle eerjeIeJe heefjJeej hegve eewLes Oeece
eerejkee (iegpejele) ceW efoveebke 1 ceF& 2010 mes 8 ceF& 2010 leke eerceodYeeieJele
keLee kee Deeeespeve keje jne nw~
Deehe meYeer YeeieJele keLee esecf eeeW mes efJevece eeLe&vee nw efke Fme keLee ceW
meefcceefuele nesves kes efueS 31 peveJejer 2010 leke nceejs efvecveefueefKele heles hej Deheveer
mJeerke=efle Yespeves keer ke=hee kejW~ meeLe ner JeJemLee mecyevOeer megPeeJe leLee meneesie oskej
Fme keee&ece kees Deewj DeefOeke meheue yeveeves ceW nceejer meneelee kejW~ DeeMee nw Deehe
hetJe& keer YeeBelf e Deheveer ke=heeef DeJeMe yeveeS jKeWies~
efveJesoke
jepesv emeeo ieghlee

cegKe epeceeve
188 keje veyeeJe eeBoveer eewke
efouueer-110006
(32)
ek?k d`".ki{k@lw;Z mRrjk;.k] f'kf'kj _rq

frfFk
okj
u{k=
lIreh
cq/kokj
m0Qk0
6 tuojh
fnukad
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
gLr
fp=k
Lokfr
fo'kk[kk
vuqjk/kk
T;s"Bk
ewy
iw0"kk0
7 tuojh
8 tuojh
9 tuojh
10 tuojh
11 tuojh
12 tuojh
13 tuojh
14 tuojh
vekoL;k
'kqokj
m0"kk0
15 tuojh
ozr ioZ vkfn fooj.k
Jhvk| txn~xq# jkekuUnkpk;

jkekuUnkpk;ZZ t;Urh rFkk
Lokeh foosdkuUn t;Urh
JhnqxkZ"Veh
&
&
&
"kV~fryk ,dkn'kh ozr lcdk
HkkSEk iznks"k ozr
=;ksn'kh frfFk dh o`f) yksgM+h mRlo
edjs lw;Z&edj lakfUr txn~xq# jkekuUnkpk;Z
Lokeh JhjkeHknzkpk;Z th dh tUe t;Urh
ekSuh vekoL;k lw;x

Z gz .k fnu 11&53 ls 15&12 rd
ek?k 'kqDyi{k@lw;Z mRrjk;.k] f'kf'kj _rq

frfFk
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
lIreh
v"Veh
uoeh
n'keh
,dkn'kh
}kn'kh
=;ksn'kh
prqnZ'kh
iwf.kZek
okj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'kqokj
'kfuokj
u{k=
Jo.k
Jo.k
/kfu"Bk
'krfHk"kk
iw0 Hkk0
m0Hkk0
jsorh
vf'ouh
Hkj.kh
d`frdk
jksfg.kh
e`xf'kjk
vknzkZ
iquoZlq
iq";
fnukad
16 tuojh
17 tuojh
18 tuojh
19 tuojh
20 tuojh
21 tuojh
22 tuojh
23 tuojh
24 tuojh
25 tuojh
26 tuojh
27 tuojh
28 tuojh
29 tuojh
30 tuojh
ozr ioZ vkfn fooj.k

pUnzn'kZue~
iapd izkjEHk 11@38 jkr ls
xkSjh r`rh;k ozr
JholUr iapeh JhljLorhiwtk
&
iapd lekIr jkr 10@51 ij vpyk lIreh
JhnqxkZ"Veh ozr
&
&
t;k ,dkn'kh ozr lcdk] x.krU= fnol
iznks"k ozr
&
lR;ukjk;.k ozr
lUr jSnkl t;Urh ek?k Luku iw.kZ
QkYxqu d`".ki{k@lw;Z mRrjk;.k] f'kf'kj _rq

frfFk
okj
u{k=
izfrink
f}rh;k
r`rh;k
prqFkhZ
iapeh
"k"Bh
jfookj
jfookj
lkseokj
eaxyokj
cq/kokj
xq#okj
'ys"kk@e?kk
'ys"kk@e?kk
iw0 Qk0
m0Qk0
gLr
fp=k
fnukad
31
31
1
2
3
4
tuojh
tuojh
Qjojh
Qjojh
Qjojh
Qjojh
ozr ioZ vkfn fooj.k
&
f}rh;k frfFk dk {k;
&
&
&

Tulsi Peeth Saurabh

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tulsi Peeth Saurabh

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

eerceodjeIeJees efJepeeles

Oece&eeJeleea, cenecenesheeOeee, peerJevehee&vle kegueeefOeheefle, Jeeemheefle, cenekeefJe

peveJejer, 2009 (4, 5 HejJejer kees esef<ele)

hetpeheeo peieodieg peer kes mecheke& met$e

hebpeerke=le mecheeokeere keeee&uee SJeb he$e JeJenej kee helee

Deeeee& efoJeekej Mecee&,

jeceevevo mJeeb jece eeogYetl& ees cenerleues

lq/kh ikBdksa ls fouez fuosnu

nce Deheves mes otj nQ Deewj DeheveeW mes megojt

Jeeuceerekf ejeceeeCe megOee (45)

peieodieg jeceevevoeeee& mJeeceer eerjeceYeeeee& peer cenejepe

jeJeCe kes neLeeW Yeer cejvee nw ee jece kes neLeeW

meerlee peer yeesueeR- Deee&heg$e! Deheves YeeF& kes meeLe

heeme eues peeDees efpememes megvemeeve JeeleeJejCe osKekej

iees nes~ legcnejs jnles ngS Mes<eeJeleej ceW legcnejer yeser

(ieleebke mes Deeies)

YeieJeeve kenles nQ- efveen efkeb keefj<eefle eke=efle keer

mebieefle- Deye Depeg&ve efpe%eemee kejles nQ efke heehe

mekeue Deceeveg<e kejce legcnejs

Oece&eeJeleea cenecenesheeOeee eerefe$eketleguemeerheer"eOeerMJej

keekee efJeogj (efnvoer KeC[keeJe)

neskej Yeer ot<eCe Jen YegJeve efJeYet<eCe nw,

esce efyevee LeesLes meye pehe lehe ele Devegeve,

iegJej oMe&ve cebieuekeejer

pee iegeJej meble efnlekeejer~ Yeejle Yetefce Deehekees heejer~~

Deejleer keerpew ceeB Meeer ueuee keer~

Deveeeej keer jerefle heBJeejer~~

Yejleefnb leeie Oejce Oeve Keeveer

eerefMeJe kegceej efmebn efMeJeced, eer hejceOeece (hejeroeyeeo)

DeelceOejce meod efeod Deevevoceve Ie ceBn meejbieheeveer~

Yejle Oejce meod efeod Deevevoefnb cevegJee yevele efveceeveer~

ceeveJe kees mees DeLeeX ceW ceeveJe yeveeves kee ese

[e0 Oece&heeue cewveer (ieg[ieeBJe)

jepee Deewj peve-meceepe Gvekeer j#ee ve kej mekes, lees ve

ve ner hejeOeervelee mJeerkeej keer~ veew Je<e& kes ieg ieesefJevo

kes efmeeble mes efceueer nes~ en Deelce-j#ee ner mechetCe&

Deeeg kes Devegmeej Deeveve hej lespe, meeQoe& Deewj mhetefle&~

kesJe keer Yeefe

eYeg eerjece megceb$epeer (cenejepe oMejLepeer kes

eer peieoerMeemeeo ieghle (peehegj)

yesefie Deeveg peue heee heKee~

Jen kesJe Deheves heefjJeej meefnle eYeg kes ejCe

hesCe cepeotjer Deer lejn mes os oer~ ns veeLe! ns

iegosJe kee peveceefove

[e0 eerceleer Jevovee eerJeemleJe

efJekeueebieeW kes efnle ceW

hetpeheeo peieodieg peer kes Deeieeceer keee&ece

05 hejJejer 2009 mes

11 hejJejer 2009 mes

01 ceee& 2009 mes

16 ceee& 2009 mes

Deeeespeke leLee mLeeve

mevOee kej egkeves hej leLee efnvogDeeW kes Oece&

efJeeeJeeieerMe hetpeheeo heb0 oerveeveeLe Meeeer meejmJele

Meg ceeveles nQ~ pewmes efke- ke=efce-efJeMes<e kes cegKe keer

Deepekeue kes Jew%eeefveke efpeme veJeervelee keer ieJes<eCee

kee keLeve nw~ Deee& meceepe kes eJele&ke mJee0 oeevevo

heeepeve veeceke MebKe yepeeee Lee, egefOeefj ves Devevle

eerceodYeeieJele keLee (eerjecesej Oeece)

emlegelf e- Deeeee& efoJeekej Mecee& SJeb [e0 megjvs Mecee& megMeerue

efoveebke 17-1-09 ceeIe ke=<Ce mehleceer MeefveJeej

cenejepe ves eer cegjueerOejve kees DeeMeerJee&o efoee~

efnvoer nw hej eneB kes ueesie Debespeer yeesueles nQ hejvleg

Yetefce keer ceefncee kees Deveghece yeleeee nw~ YeieJeeve