Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

G
Yejle kee Yeejle
(1)
eMemJeleer ceneosJeer jepecenue ceW mees jner LeeR, jeef$e kes efheues enj
ceW GvneWves Gece-Gece n mJehve osKes~ mJehve osKeves kes yeeo cebieuehee"
he{les ngS yeboerpeveeW kes Meyo megvekej Jes peeie he[eR~ yeboerpeve Fme lejn hee"
he{ jns Les efkens keueeefCe! otmejeW kee keueeCe kejves Jeeueer Deewj mJeeb mewke[eW
keueeCe kees eehle nesves Jeeueer ns osefJe! Deye legce peeiees, keeeWefke legce
keceefueveer kes meceeve MeesYee OeejCe kejves Jeeueer nes~ ns osefJe! efpeme ekeej
ceevemejesJej hej jnves Jeeueer jepenbme keer efeeJeuueYee veoer kee efkeveeje
es[ osleer nw, Gmeer ekeej leerLekej $e+<eYeosJe kes ceve ceW efveJeeme kejves
Jeeueer Deewj Gvekeer efeeJeuueYee legce Yeer Mewee es[es~
Fme ekeej yeboerpeveeW kes cebieuehee" Deewj ogbogefYeeeW kes MeyoeW kees

Yejle kee Yeejle

megveles ngS cenejeveer eMemJeleer Deheveer Mewee es[kej eelekeeueerve cebieuemveeve

mes efveJe=e nes, jepemeYee ceW jepeeefOejepe $e+<eYeosJe kes meceerhe hengBeeR~ JeneB
heefleosJe kes meceerhe Deheves eesie efmebnemeve hej megKehetJe&ke yew" ieF~ Devevlej
neLe pees[kej efJeveehetJe&ke efveJesove kejves ueieeR ns osJe! Deepe jeef$e kes efheues Yeeie ceW ceQves Gece-Gece n
mJehve osKes nQ, Gvekee heue Deehekes eercegKe mes megvevee eenleer ntB~ mJeeefceved!
mJehve ceW 1. megcesheJe&le 2. evcee 3. mete& 4. nbmemeefnle mejesJej
5. ebeue uenjeW Jeeuee meceg Deewj 6. eefmele nesleer ngF& he=LJeer osKeer nw~
Flevee kenkej ceneosJeer eYeg kes Meyo megveves keer Glmegkelee mes mevcegKe
osKeves ueieeR~ leYeer DeJeefOe%eeveheer efoJe ves$e kes Oeejer eYeg yeesuesns osefJe! mJehveeW ceW pees legceves1. megcesheJe&le osKee nw, Gmekee heue en nw efke legcnejs eeJeleea
heg$e kee pevce nesiee~
2. evcee kes osKeves mes Jen DehetJe& keebefle kee Oeejke nesiee~
3. mete& kes osKeves mes Jen heg$e n Keb[ efJepeeer ceneeleeheer nesiee~
4. ns keceueveeves! mejesJej kes osKeves mes legcneje heg$e Deveske heefJe$e
ue#eCeeW mes efeefvnle Mejerj neskej Deheves efJemle=le Je#emLeue hej keceueJeeefmeveerue#ceer kees OeejCe kejves Jeeuee nesiee~
5. ns osefJe! he=LJeer kee emee peevee osKeves mes Jen legcneje heg^$e
eeJeleea neskej mecegheer Jee kees OeejCe kejves Jeeueer mecemle he=LJeer kee
heeueve kejsiee~
6. Deewj meceg kes osKeves mes en eie nes jne nw efke Jen ejceMejerjer
neskej mebmeejheer meceg kees heej kejves Jeeuee nesiee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fmekes efmeJeee F#JeekegJebMe kees Deevevo osves Jeeuee Jen heg$e legcnejs
meew heg$eeW ceW meyemes pes nesiee~
heefle kes cegKeejefJebo mes Ssmee heue megvekej eMemJeleer osJeer n<e& mes
jesceebefele nes ieF hegve kegske #eCe yeeo Jes Deheves Deblehegj ceW Jeeheme Dee
ieF~ meJee&Le&efmeef mes egle neskej Denefcev kee peerJe Gvekes heefJe$e ieYe& ceW
efveJeeme kejves ueiee~ Jen ceneosJeer YeieJeeved $e+<eYeosJe kes efoJe eYeeJe mes
GlheVe ngS ieYe& kees OeejCe kej jner Leer~ ener keejCe Lee efke Jes Deheves Thej
DeekeeMe ceW eueles ngS mete& kees Yeer menve veneR kejleer LeeR~ ieYe&mLe Jeerjheg$e
kes eYeeJe mes Jes Deheves cegKe keer keebefle kees leueJeej heer ohe&Ce ceW osKeleer
LeeR~ es eMemJeleer osJeer, efpemekes ieYe& ceW jlve Yejs ngS nQ, Ssmeer Yetefce kes meceeve,
efpemekes ceOe ceW heue ueies nggS nQ, Ssmeer yesue kes meceeve DeLeJee efpemekes ceOe
ceW osoerheceeve mete& efhee ngDee nw, Ssmeer hetJe& efoMee kes meceeve Delevle MeesYee
kees eehle nes jner LeeR~ ceefCeeeW mes pe[er ngF& he=LJeer hej efmLejlee hetJe&ke hewj
jKekej ceboieefle mes eueleer ngF es eMemJeleer, en he=LJeer nceejs Yeesie kes efueS
nw, Ssmee ceevekej ner ceeveeW Gme hej cegnj ueieeleer peeleer LeeR~
ieYe& kes ye{les jnves hej Yeer Gvekes Goj kee yeueer Yebie veneR ngDee Lee,
mees ceeveeW ener metefele kej jne nw efke Fvekee heg$e DeYebie, veeMejefnle
efoefiJepee eehle kejsiee~
pewmes-pewmes ieYe& ye{ves ueiee, Jewmes-Jewmes ner GvnW Glke= oesnues nesves
ueies, Deenej ceW efe cebo he[ ieF&, Fleeefo ieYe& kes efevn osKekej ceelee
ceosJeer emeVe nes jner LeeR~ cenejepe veeefYejepe Yeer heesles kes pevce keer eleer#ee
kej jns Les Deewj leerLekej eYeg $e+<eYeosJe kee ceve Yeer emeVe nes jne Lee~
ece mes veJe cenerves Jeleerle nes peeves hej eMemJeleer ceneosJeer ves

Yejle kee Yeejle

osoerheceeve lespe mes heefjhetCe& cenehegCeMeeueer heg$e kees pevce efoee~ YeieJeeved
$e+<eYeosJe kes pevce kes mecee pees MegYe efove, MegYe ueive, MegYe eesie, MegYe
evcee Deewj MegYe ve#e$e Deeefo he[s Les, Jes MegYe efove Deeefo Gme mecee Yeer
Les DeLee&led Gme mecee ew$e ke=<Cee veJeceer kee efove, ceerve ueive, yeeeesie,
OevejeefMe kee evcee Deewj Geje<ee{e ve#e$e Lee~ Jen heg$e Deheveer oesveeW
YegpeeDeeW mes he=LJeer kee Deeefuebieve kej GlheVe ngDee Lee~
heg$e pevce kee meceeeej megveles ner efveefcee%eeefveeeW ves keneen heg$e Deheveer YegpeeDeeW mes he=LJeer kee Deeefuebieve kejles ngS pevcee
nw Dele en mecemle n KeC[ he=LJeer kee meceed eeJeleea nesiee~
efpeme ekeej evcee kee Goe nesles ner meceg Deheveer yesuee meefnle
Je=ef kees eehle nes peelee nw, Gmeer ekeej Gme yeeueke kes oeoe-oeoer
cenejepe veeefYejepe Deewj ceosJeer oesveeW hejce n<e& keer Je=ef kees eehle ngS
Les~ DeefOeke n<e& mes ieodieo nes heefle-heg$eJeleer efeeeB ken jner LeeR ns eMemJeleer ceneosefJe! legce Fmeer ekeej mewke[eW heg$e GlheVe kejes~
Gmeer #eCe jepecenue ceW kejes[eW ekeej kes cebieue yeepes yepeves ueies~ legjner,
ogbogefYe, Peuuejer, MenveeF&, efmeleej, MebKe, keenue Deewj leeue Deeefo Deveske
yeepes Gme mecee ceeveeW n<e& mes ner Meyo kej jns Les~ Gme mecee osJeieCe
DeekeeMe mes heg<heJe=ef kej jns Les~ keuheJe=#eeW kes heg<heeW keer megiebefOe mes ege,
peue kes keCeeW mes efceefele, megkeesceue Deewj cevo-cevo nJee eue jner Leer~ Gmeer
mecee DeekeeMe cesW efmLele neskej osJeieCe Deewj osefJeeeb ken jner LeeRns heg$e! legce peeMeerue nesJees, efejbpeerJe jnes~ vebo-vebo, JeOe&mJeJeOe&mJe, pee-pee, efejbpeerJe-efejbpeerJe~
jepeebieCe ceW DehmejeSB ve=le kejves ueieeR~ meejer DeeesOee veiejer keer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

epee ves GlmeJe ceveevee eejbYe kej efoee~ ieefueeeW kees ebove kes peue mes
efmebefele kej peneB-leneB jlveeW kes etCe& mes megvoj-megvoj eewke yeveees iees~
leesjCeej yeeBOes iees Deewj cebieue eewke yeveekej Gve hej megJeCe& kes cebieueIe
Deewj eleske cebieueIeeW hej keceue kes heg<he jKes iees Les~
Gme mecee oeoe veeefYejepe ves meYeer kees cegBnceeBiee oeve efoee Lee~
mJeeb leerLekej cenejepe $e+<eYeosJe Deheves neLeeW mes jlveeW keer Oeeje yejmee
jns Les~ Gme mecee esce mes Yejs ngS mecemle yebOegDeeW ves ye[s n<e& mes mecemle
Yejle #es$e kes DeefOeheefle nesves Jeeues Gme heg$e kees Yejle Fme veece mes hegkeeje
Lee~ Fefleneme kes peevekeejeW kee en kenvee nw efke peneB Deveske Deee& heg<e
jnles nQ Ssmee en efnceJeeved heJe&le mes ueskej mecegheele kee eeJeefle&eeW kee #es$e
Gmeer Yejle kes veece kes keejCe YeejleJe<e& Fme veece mes eefme ngDee nw~1
(2)
ceelee eMemJeleer kes mleve kee heeve kejlee ngDee Jen Yejle peye keYeer
otOe kes kegjues kees yeej-yeej Gieuelee Lee, leye Ssmee ueielee Lee efke ceeveeW
Jen Dehevee eMe ner efoMeeDeeW ceW yeeB jne nw~ Jen yeeueke keYeer cebo-cebo
cegmkejelee, keYeer ceveesnj neme kejvee, ceelee-efhelee keer ieeso ceW Kesuelee
ngDee Gvekes meeLe-meeLe meejs heefjJeej Je epee kees nBmeelee jnlee Lee~ peye
1. eceesoYejle esceefveYe&je yebOeglee leoe~
leceeod Yejleb YeeefJe mecemleYejleeefOeheced ~~158~~
leVeecvee Yeejleb Je<e&efceefle nemeerppeveemheob~
efnceesjemecegee #es$eb eeYe=leeefceoced ~~ 159~~
(DeeefohegjeCe, heJe& 15)

Yejle kee Yeejle

Jen Oeerjs-Oeerjs ceefCeceeer Yetefce hej eueves ueiee Deewj DeJee ceOegj yeesueer
yeesueves ueiee, leye ceelee-efhelee Deewj oeoe-oeoer kes yengle ner DeodYegle heej
kees eehle kejves ueiee~ pewmes-pewmes yeeueke ye{ jne Lee, Jewmes-Jewmes ner
Gmekes mJeeYeeefJeke iegCe Yeer ye{ jns Les~
efJeefOe kees peeveves Jeeues leerLekej $e+<eYeosJe ves Devegece mes Gme heg$e
kes DeVeeeMeve (henueer yeej Deve efKeueevee), eewue (cegb[ve) Deewj Gheveeve
(e%eesheJeerle) Deeefo mebmkeej mJeeb efkees Les~ Deveblej Yejle ves ece mes
yeeuekeeue Jeleerle kej efkeMeesjeJemLee ceW eJesMe efkeee~
Fme Yejle kee Deheves efhelee leerLekej $e+<eYeosJe kes meceeve ner ieceve
Lee, GvneR kes meceeve leerveeW ueeskeeW kees GuuebIeve kejves Jeeuee osoerheceeve
Mejerj Lee Deewj GvneR kes meceeve ceboneme Lee~ Fme Yejle keer JeeCeer, keuee,
efJeee, egefle, Meerue Deewj efJe%eeve meye keg Jener Les pees efke Gmekes efhelee eYeg
$e+<eYeosJe kes Les~ Fme ekeej efhelee kes meeLe levceelee kees eehle ngS Yejle
kees osKekej Gme mecee epee kes ueesie kene kejles Les Denes! Deelcee Jew heg$eveeceemeerled-efhelee keer Deelcee ner heg$e veece
mes kene peelee nw, en yeele efyeukegue mee nw~
Jen Yejle hevnJeW ceveg YeieJeeve $e+<eYeosJe kes ceve kees Yeer Deheves
esce kes DeOeerve kej ueslee Lee, FmeefueS ueesie kenles Les en Yejle meesuenJeeB ceveg ner GlheVe ngDee nw~
Fme egie keer Deeefo ceW peye YeesieYetefce kee Deble nesves Jeeuee Lee, leye
eewonJeW ceveg veeefYejepe GlheVe ngS Les, es Debeflece keguekej Les~ Fvekeer
cenejeveer kee veece ceosJeer Lee~ Fv ves mJeeb Fve ocheefe keer hetpee keer Leer~
Fvekes leerLekej $e+<eYeosJe heg$e ngS Les~ FvneWves Yeer epee kees Deefme-ceefme

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeefo efeeeDeeW kee GheosMe oskej Deewj JeCe& JeJemLee yeveekej meYeer
ceveg<eeW kees peerJeve peerves keer keuee efmeKeeF& Leer, FmeefueS epee FvnW
hevnJeW ceveg, epeeheefle, egieee, Deeefo yeee, efJeOeelee, egieeefoheg<e
Deeefo veeceeW mes hegkeejleer Leer~ Fv ves efhelee keer Devegceefle ueskej eMemJeleer
Deewj megveboe kevee mes eYeg kee efJeJeen kejeee Lee~ Gve eMemJeleer jeveer kes
Jes Yejle heg$e Les~
kegC[ue, nej, cegkeg, YegpeyebOe, Debiet"er Deeefo Deveske DeuebkeejeW mes
Deuebke=le es Yejle mete& kes meceeve lespemJeer Les~ Fvekes kebOes hej e%eesheJeerle
ueke jne Lee, mees Ssmee ceeuetce he[lee Lee efke efnceeeue heJe&le iebiee veoer
kes eJeen kees OeejCe kej jne nw~ Gvekes ejCe-keceueeW ceW ee, $e,
leueJeej, oC[ Deeefo eewon jlveeW kes efevn yeves ngS Les Deewj Jes Ssmes peeve
he[les Les ceeveeW es eewon jlve ue#eCeeW kes yeneves YeeJeer eeJeleea keer henues
mes ner mesJee kej jns nQ~
kesJeue Gvekes ejCeeW kee hejeece mecemle he=LJeerceb[ue hej DeeeceCe
kejves Jeeuee Lee, efhej Yeuee Gve mJeeefYeceeveer Yejle kes mechetCe& Mejerj kes
hejeece kees keewve menve kej mekelee Lee? Gvekes Mejerj mebyebOeer yeue kee
JeCe&ve Fleves mes ner mecePees efke Jes ejceMejerjer nQ, Fmeer YeJe mes cees#e peeeWies
Deewj Deelcee mebyebOeer yeue kee JeCe&ve efoefiJepee Deeefo mes peevee peeesiee~
eeJeleea kes #es$e ceWs jnves Jeeues mecemle ceveg<e Deewj osJeeW ceW efpelevee yeue
neslee nw, Gmemes keF& iegvee DeefOeke yeue eeJeleea keer YegpeeDeeW ceW Lee~ mele,
Meewe, #ecee, leeie, e%ee, Glmeen, oee, oce, eMece Deewj efJevee es iegCe
meoe Gvekes meeLe-meeLe jnles Les~ megvoj Mejerj, efvejesielee, Ssee& , Oevemecheefe, megvojlee, yeue, Deeeg, eMe, yegef, meJe&efee Jeeve Deewj elegjlee

Yejle kee Yeejle

Deeefo Fme mebmeej ceW pees Yeer es megKe kes keejCe nQ, Jes meye DeYegoe
kenueeles nQ~ es meye ceneved hegCe kes Goe mes ner eehle nesles nQ~
efpevnW Deenle ue#ceer eehle nesves Jeeueer nQ, Ssmes leerLekej $e+<eYeosJe
ves$eeW kees Deevevooeeer, Delevle megvoj Deewj DemeeOeejCe Yejle kes cegKe kees
osKeles ngS hejce meblees<e kees eehle nesles Les, keeveeW kees megKe osves Jeeues efJevee
meefnle Yejle kes ceOegj JeeveeW kees megvekej emeVe nesles Les Deewj eCeece kejkes
Ke[s ngS Yejle kee yeej-yeej Deeefuebieve kej GvnW Deheveer ieeso ceW efye"eles
nggS hejce Deevevo kee DevegYeJe kejles Les~
(3)
leerLekej $e+<eYeosJe keer efleere jeveer megvevoe ves Deefleere heg$e
keeceosJe kees pevce efoee~ Fme yeeueke kes Mejerj keer keebefle cejkele ceefCe kes
meceeve njs JeCe& keer Leer~ $e+<eYeosJe keer Devegceefle ueskej cenejepe veeefYejee
ves Fme heesles kee veece yeengyeueer jKee~ cenejeveer eMemJeleer ves Yejle heg$e kes
Devevlej ece mes Je=<eYemesve, DevevleefJepee, DevevleJeere&, Deegled Jeerj Deewj
JejJeerj Deeefo efveveeveJes heg$eeW kees pevce efoee hegve Ske kevee kees pevce
efoee, YeieJeeved Deeefo yeee keer heg$eer nesves mes efpemekee veece yeeeer jKee
ieee~ efleere jeveer megvevoe ves Yeer Ske heg$eer kees pevce efoee, efpemekees
megvojer kenkej hegkeeje ieee~ Fme lejn eer $e+<eYeosJe keer eLece jeveer
eMemJeleer mes Yejle, Je=<eYemesve Deeefo meew heg$e Deewj Ske heg$eer leLee efleere
jeveer megvevoe mes keeceosJehe yeengyeueer Deewj Ske heg$eer megvojer, Ssmes Ske
meew Ske heg$e Deewj oes hegef$eeeB ngF& LeeR~
cenejepee veeefYejepe Deewj cenejeveer ceosJeer Deheves heg$e $e+<eYeosJe,
heg$eJeOet eMemJeleer osJeer, megvevoe osJeer, heew$e Yejle-yeengyeueer Deeefo leLee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heew$eer yeeeer, megvojer Fve meyekes ceOe jnles ngS Deveghece megKe kee DevegYeJe
kej jns Les~ Fve yeeueke-yeeefuekeeDeeW kes he Deewj iegCeeW kee JeCe&ve mee#eeled
ye=nmheefle ieg Yeer kejves ceW DemeceLe& Les, lees meeOeejCe ceveg<eeW keer Yeuee
keee yeele? pewmes Yejle Deheves efhelee $e+<eYeosJe keer meceevelee kees OeejCe kej
jns Les, Ssmes ner yeengyeueer Yeer efhelee kes meceeve efoKe jns Les~ FvnW ueesie
ceveesYeJe, ceeveespe, ceveesYet, cevceLe, Debiepe, ceove Deewj Devevepe Deeefo
veeceeW mes mecyeesefOele efkeee kejles Les~
eYeg $e+<eYeosJe ves Deheves Fve meYeer yeeuekeeW kes DeVeeeMeve, cegb[ve,
e%eesheJeerle Deeefo meYeer mebmkeej mJeeb efkees Les~ Fve meYeer kes efueS megvojmegvoj nej, cegkeg, kebkeCe, yeepetyebo, kejOeveer, vethegj, cegefkee Deeefo
DeeYet<eCe Yeer mJeeb ner yeveJeees Les~ Yejle kes keC" ceW Fvo nej
MeesYelee Lee, lees yeengyeueer kes keC" ceW efJepeevo nej Gvekeer DehetJe&
megvojlee kees efveKeej jne Lee~ Deve meYeer heg$eeW ves osJevo nej henvee Lee
Deewj yeeeer-megvojer ves Deheves-Deheves ieues ceW ve#e$eceeuee henvekej ieieve
ceb[ue keer Yeer MeesYee kees peerle efueee Lee~ Fme kece&egie keer Deeefo cesW
YeieJeeved $e+<eYeosJe eje yeveJeees iees DeeYet<eCeeW kees OeejCe kej lespemJeer
Yejle lees mete& kes meceeve megMeesefYele nes jns Les, egJee yeengyeueer evcee kes
meceeve leLee Mes<e jepeheg$e en, ve#e$e leLee leejeieCe kes meceeve Les~ Fve
jepeheg$eeW ceW yeeeer oerefhle kes meceeve Deewj megbojer eeboveer kes meceeve efoKe jner
LeeR~ Fve meYeer heg$e-hegef$eeeW mes efIejs ngS eYeg $e+<eYeosJe peesefle<eer osJeeW mes
efIejs ngS TBes megcesheJe&le keer lejn megMeesefYele nes jns Les~ es meYeer yeeueke
efkeMeesjeJemLee kees heej kej egJeeJemLee ceW eJesMe kej jns Les Deewj yeeeermegbojer efkeMeesjeJemLee ceW Dee egkeer LeeR~

10

Yejle kee Yeejle

Ske efove es oesveeW keveeSB ceebieueerke JesMe-Yet<ee kees henvekej Deheves

efhelee kes efveke hengBeeR~ efhelee $e+<eYeosJe efmebnemeve hej Dee{ Les~ oesveeW
hegef$eeeW ves yengle ner efJevee mes hetpe efhelee kees hebeebie eCeece efkeee~ efhelee ves
Yeer MegYeeMeerJee&o osles ngS ye[s heej mes oesveeW keveeDeeW kees Deheveer ieeso ceW
efye"e efueee~ kegske #eCe neme efJeveeso kejves kes heeeled eYeg ves mJeeb Gve
oesveeW kees De#ejefueefhe Deewj ieefCeleefJeee kees he{evee Meg efkeee~ Gmeer mecee
mes Fve oesveeW keveeDeeW kes efveefcee mes ner yeeeerefueefhe Deewj Debke-efJeee kee
eeueve ngDee nw~ lelheeeled eYeg ves Deheves heg$e Yejle, yeengyeueer, Je=<eYemesve
Deeefo kees Yeer efJeee DeOeeve kejeee~ keg ner efoveeW ceW YeieJeeved ves Deheves
heg$e-hegef$eeeW kees meJe&efJeee Deewj meJe&keuee ceW heejbiele kej efoee~
leerLekej $e+<eYeosJe ves Fme egie keer Deeefo ceW meJe&eLece Deheves ye[s
heg$e Yejle kees jepeveerefle kee meJeexece %eeve kejeee~ GvnW ye[s-ye[s DeOeeeeW
mes mhe kej DeLe&Meee Deewj mebenekejCe meefnle ve=leMeee Yeer he{eee~
Fme efJe<ee ceW DeefOeke kenves mes keee eeespeve! meb#eshe ceW Flevee ner kenvee
heee&hle nw efke ueeske kee efnle kejves Jeeues pees-pees Meee Les~ Fme ekeej
YeieJeeve $e+<eYeosJe meJe&efJeeeDeeW kees yeenj he ceW eke kej Deewj Yeer
DeefOeke Deheves DeodYegle lespe kees mecemle efoMeeDeeW ceW efyeKesj jns Les~ Fve
heg$e-hegef$eeeW mes efIejs ngS eYeg kee yeerme ueeKe hetJe& Je<eeX kee kegceej keeue
kewmes Jeleerle nes ieee, keg helee ner veneR eue mekee~
Fmeer yeere ceW keeue kes eYeeJe mes cenew<eefOe, oerhleew<eefOe leLee meye
keuheJe=#e Meefenerve nes iees~ leye meye epee Jeekegue efee neskej jepeojyeej
ceW DeeF& Deewj eYeg mes efveJesove kejves ueieerns veeLe! nce meYeer ueesie peerefJekee eehle kejves keer Fe mes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

11

Deehekeer MejCe ceW Deees nQ~ ns osJe! pees keuheJe=#e efhelee kes meceeve nceejer
j#ee kejles Les, Jes cetuemeefnle ve nes iees nQ~ ns veeLe! YetKe-heeme keer
leLee ieceea-meoea keer yeeOee mes heeref[le ngS nce ueesie en veneR mecePe hee jns
nQb efke keee KeeeW Deewj kewmes peerefJele jnW? ns eYeg! nceejs Thej emeVe nesFes
Deewj nceejer j#ee keerefpees~
epee kes Ssmes oerve Jeeve megvekej YeieJeeved $e+<eYeosJe kee oe oee
mes Dee& nes ieee~ GvneWves meseee efke hetJe& Deewj heefece efJeosn ceW pees efmLeefle
efJeeceeve nw, mees ner eneB eJe=e kejves eesie nw~ pewmeer JeneB Deefme, ceef<e
Deeefo n kece& keer JeJemLee nw Deewj pewmeer eece-veiej Deeefo keer jevee nw,
Jewmeer ner eneB nesveer eeefnS leYeer en epee peerefJele jn mekeleer nw hegve eYeg
ves epee kees Deeeemeve oskej Gmeer #eCe meewOece& Fvjepe kee mcejCe efkeee~
mcejCe cee$e mes ner Fvjepe Deveske osJeeW kes meeLe JeneB meYee ceW GheefmLele
nes iees Deewj neLe pees[kej vecemkeej kejkes yeesues ns osJe! keee Dee%ee nw? keefnS!
YeieJeeved ves kenens Fvjepe! efJeosn #es$e kes meceeve ner Deye eneB hej eece-veiej
Deeefo keer jevee kejvee nw~ efpememes epee megKe mes peerefJele jn mekes keeeWefke
Deye YeesieYetefce kee mecee meceehle neskej kece&Yetefce kee mecee Dee ieee nw~
YeieJeeved keer Dee%ee heeles ner Fv ves MegYe cegntle& ceW eLece cebieue
efeee hetJe&ke DeeesOeehegjer kes yeere efpevecebefoj keer jevee keer hegve eejeW
efoMeeDeeW ceW Yeer eej efpevecebefoj yeveekej meejs Menj ceW cenue, cekeeve Deeefo
kes efvecee&Ce keje efoes~ Devevlej keewMeue, keeMeer, kegpeebieue Deeefo ceneosMe
Deewj DeeesOee, Gppeefeveer, nefmleveehegjer Deeefo veiejeW keer jevee kejkes epee

12

Yejle kee Yeejle

kees eLeemLeeve yemee efoee~ Fme ekeej eYeg kees emeVekej Gvekeer Dee%ee
ueskej Fv Deheves heefjJeej meefnle mJeie& kees eues iees~
Fmekes yeeo leerLekej $e+<eYeosJe ves epee kees Deefme, ceef<e, ke=ef<e,
efJeee, JeeefCepe Deewj efMeuhe Fve keceeX kee GheosMe oskej GvnW DeepeerefJekee
kejves kes Gheee yeleees~ Gme mecee YeieJeeved meejeieer ner Les, jepeeJemLee ceW
efmLele Les, Jeerlejeieer veneR Les Dele Gvekes efueS en Gefele ner Lee~ eYeg ves
Gmeer mecee #eef$ee, JewMe Deewj Met Fve leerve JeCeeX keer mLeehevee keer~ Fme
ekeej Dee<ee{ ke=<Cee eefleheoe kes efove kece&egie kee eejbYe kej YeieJeeved
egieeefoheg<e, epeeheeqle, Deeefo yeee, efJeOeelee Deewj me=<e Deeefo veece mes
hegkeejs peeves ueies~
keg mecee yeeo Fv ves Deekej cenejepe veeefYejepe mes Dee%ee ueskej
eYeg $e+<eYeosJe kee mecee heo hej DeefYe<eske kejkes Gvekeer efJeMes<e hetpee
keer~ eYeg ves Fme he=LJeer kee heeueve kejles ngS jepe JeJemLee mLeeefhele
kejves kes efueS nefj, Dekebheve, keeMehe Deewj meesceeYe Fve eej ceneYeeieMeeueer
#eef$eeeW kees yegueeee~ Gve eejeW kee jepeeefYe<eske kej GvnW ceneceC[ueerke
jepee yeveeee~ es jepee eej npeej Deve ess-ess jepeeDeeW kes DeefOeheefle
Les~ leerLekej eYeg ves meesceeYe kees kegJebMe kee efMejesceefCe yeveekej nefmleveehegj
jepeOeeveer ceW jnkej jepe kejves kee DeeosMe efoee~ nefj kees nefjJebMe kees
Deuebke=le kejves Jeeuee nefjkeeble veece efoee, Dekebheve kees veeLeJebMe
kee veeeke eefme efkeee Deewj keeMehe kees ceIeJee veece oskej GeJebMe
kee efleueke Ieesef<ele efkeee~ Deveblej eYeg ves ke, ceneke Deeefo ecegKeecegKe #eef$eeeW kee melkeej kej GvnW DeefOejepe kes heo hej mLeeefhele efkeee~
Fmeer ekeej GvneWves Deheves heg$eeW kes efueS Yeer eLeeeesie he mes cenue,

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

13

meJeejer leLee Deve Deveske ekeej keer mebheefe kee efJeYeeie kej efoee~ Gme
mecee YeieJeeve ves ceveg<eeW kees F#eg kee jme efvekeeueves kee GheosMe efoee Lee,
FmeefueS peieled kes ueesie GvnW F#Jeekeg kenves ueies Les~
Fme ekeej yengle keeue leke YeieJeeved ves jepe mebeeueve kejles ngS
epee kees megKe mes peerves keer keuee efmeKeeeer Leer~
Deveblej efkemeer efove YeieJeeved mewke[eW jepeeDeeW kes ceOe efJeMeeue meYee
ceb[he ceW jepe-efmebnemeve hej efJejepeceeve Les~ Gmeer mecee Fv Deveske
DehmejeDeeW, osJeeW Deewj osefJeeeW kes meeLe hetpee keer meeceeer meeLe ueskej JeneB
Dee iees~ Yeefe efJeYeesj ngS Fv ves YeieJeeved keer DeejeOevee kejves keer Fe
mes DehmejeDeeW Deewj ievOeJeeX kee ve=le kejevee eejbYe kej efoee~ peneB Fv
mJeeb met$eOeej nes, eYeg $e+<eYeosJe DeejeOe osJe neW, Deveske ievOeJe& osJe
JeerCee Deeefo yeepes yepee jns neW Deewj mJeie& keer Dehmeje veerueeBpevee ve=le kej
jner nes, JeneB kes jceCeere Me kee Yeuee keewve JeCe&ve kej mekelee nw? ve=le
kee megvoj keee&ece eue jne Lee~ meejer meYee Skeee nes osKe jner Leer~
Fmeer yeere ceW Dekemceeled veerueeBpevee keer ce=leg nes ieF&~ Jen Ske #eCe ceW
DeMe nes ieF& efkevleg jbie ceW Yebie ve nes mekes, Ssmee meesekej Fv ves Gmeer
#eCe Jewmeer ner otmejer Dehmeje JeneB Ke[er kej oer~ ve=le peeW kee leeW eeuet
jne, keesF& keg Yeer veneR mecePe mekee hejvleg leerve %eeveOeejer peieodieg
YeieJeeved $e+<eYeosJe ves Gmeer #eCe meye keg mecePe efueee~ GvnW Gmeer #eCe
Jewjeie nes ieee, Jes ceve ceW efJeeej kejves ueies Denes! en peerJeve efyepeueer kes meceeve #eCeYebiegj nw! peieled ceW en
eewJeve, Mejerj, Oeve, Deejesie Deewj Ssee& meYeer peue kes yegoyegos kes meceeve nQ~
YeieJeeved Jewjeie kee efebleJeve kej ner jns Les efke heeBeJes mJeie& mes

14

Yejle kee Yeejle

ueewkeebefleke osJe Dee iees~ Jes YeieJeeved kes Jewjeie YeeJe keer eMebmee kejves
ueies Deewj keuheJe=#eeW kes hetueeW mes eYeg kes ejCeeW keer hetpee kej Gvekeer
mlegefle kejves ueies~ Fmeer yeere meewOece& Fv DeieefCele osJeeW kes meeLe YeieJeeved
kes oer#ee ceneslmeJe kees ceveeves kes efueS leweej nes iees~
eYeg ves Deheves ye[s heg$e Yejle kees DeeesOee kes jepeheo hej DeefYeef<ee
kej epee kees meveeLe efkeee~ yeengyeueer Deeefo heg$eeW kees Yeer eLeeeesie
jepe, osMe, veiej oskej Deehe mJeeb cenejepee veeefYejepe Deeefo mes Dee%ee
ueskej heeuekeer hej Dee{ nes efmeeLe& Jeve ceW hengBes~ JeneB hej osJeeW eje
keer ieF& hetpee kes yeeo Deheves Jee-DeeYet<eCe Gleej kej vece
efmesYe ceb$e kes GeejCehetJe&ke Deheves kesMeeW kee ueese kej efveeLe
efoiecyej cenecegefve nes iees~ Gme mecee YeieJeeve ves n cenerves kee eesie
OeejCe kej efueee Deewj efveeue Oeeve ceW ueerve nes iees~ eYeg keer Yeefe mes
ke, ceneke Deeefo eej npeej jepeeDeeW ves Yeer Jewmes ner veivecege OeejCe
kej ueer hegve oer#ee keueeCeke ceneslmeJe ceveekej Fv Deeefo Deheves-Deheves
mLeeve hej eues iees Deewj Yejle, yeengyeueer Deeefo DeeesOee veiej ceW Jeeheme
Dee iees~
(4)
leerLekej $e+<eYeosJe efveeLe cegefveJesMe ceW Oeeve ceW efveeue Ke[s nes
iees Les Deewj n cenerves kee eesie OeejCe kej efueee Lee, mees DeYeer eYeg kees
oes-leerve ceen Yeer veneR ngS Les efke Gvekes meeLe ceW efyevee mecePes-yetPes oer#ee
uesves Jeeues eej npeej jepee YetKe-heeme mes Jeekegue nes G"s~ Jes meye
Deeheme ceW efJeeej kejves ueies-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

15

Denes! iegosJe YeieJeeved $e+<eYeosJe keye leke Ke[s jnWbies? keye

Jeeheme DeeesOee eueWies? keewve peeves? Fvekee Oewe& lees Deefevle nw, FvnW
es[kej Yeuee Ssmee keewve nw pees Fme lejn efveeue cege ceW Ke[s neskej Fleves
efoveeW leke Oeeve kej mekes? Deye keee kejvee? eefo nce ueesie Jeeheme
Deheves-Deheves Iej peeles nQ, lees cenejepe Yejle nceW obef[le kejWies~
Jes meYeer Deheves kees cegefve ceeveves Jeeues yeseejs efkebkele&JeefJecet{ nes
JeneR pebieue kes heue Keeves ueies Deewj Pejves kee heeveer heerves ueies~ Ssmee
osKekej Jeve osJelee ves kenens cetKeeX! en efoiecyej he meJe&es nw, Deefjnble leLee eeJeleea
Deeefo ceneheg<e ner Fmes OeejCe kejles nQ~ Fmes legce ueesie keeejlee kee mLeeve
cele yeveeDees~ Deheves neLe mes heue ueskej cele KeeDees, Fme lejn Pejves kee
heeveer cele efheDees~
Flevee megvekej Jes veivecege ceW Jewmee kejves mes [j iees~ leye Deeheme ceW
efJeeej-efJeceMe& kejkes efkemeer ves Jeukeue henvee, efkemeer ves heeeW keer uebieeser
ueieeF&, efkemeer ves peeeW ye{e ueeR Deewj efkemeer ves Yemce Deeefo uehes ueer~
Fme lejn Gve ueesieeW ves Deveske JesMe yeveekej hetme keer PeeWheef[eeB yeveeF Deewj
JeneR hej jnves ueies~ es meYeer Ye leehemeer JeneR hej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes
ejCeeW keer hetpee kejles Les Deewj ceveeener eJe=efe kej jns Les~ FveceW mes Yejle
jepee kee heg$e cejerefe kegceej meye leeheefmeeeW ceW cegefKeee yeve ieee Deewj
Gmeves heeefjeepeke kee JesMe yevee efueee~ Gme mecee Gve meYeer ves efceuekej
leerve meew $esme" heeKeb[cele euee efoes~
peye YeieJeeved kee n cenerves kee eesie hetCe& ngDee, leye Jes eefleeeW keer
eee& yeleueeves kes GsMe mes Deewj Mejerj keer efmLeefle kees jKeves kes efueS

16

Yejle kee Yeejle

Deenej nsleg Menj keer Deesj eue he[s~ Gme mecee efoiecyej pewve cegefveeeW kees
efkeme efJeefOe mes Deenej osvee? en efkemeer kees efJeefole ner veneR Lee Dele keg
ueesie leerLekej $e+<eYeosJe kees Menj ceW efJeejCe kejles ngS osKe Gvekes meeceves
jlveeW mes Yejs Leeue, neLeer, Iees[s, heeuekeer, jLe Deeefo ueekej kenves ueieseYees! FvnW mJeerkeej keerefpeS Deewj Iej euekej mveeve kejkes
Yeespeve enCe keerefpeS~
YeieJeeved Deblejee mecePekej JeneB mes Deeies efvekeue peeles Les~ Fme
lejn YeieJeeved kee hegve n cenerves kee mecee Deewj efvekeue ieee~
Ske efove jeef$e kes efheues enj ceW nefmleveehegj kes jepee meesceeYe kes
YeeF& eseebmekegceej ves megcesheJe&le, keuheJe=#e Deeefo Gece-Gece meele
mJehve osKes~ hegjesefnle mes hetves hej Gmeves kenejepekegceej! efpevekee megcesheJe&le hej DeefYe<eske ngDee nw, Ssmes
ceneheg<e Deepe Deehekee DeeefleLe mJeerkeej kejWies~ Fleves ceW ner ejheeue
ves Deekej kenejepeeefOejepe ! ceneeesefiejepe YeieJeeved $e+<eYeosJe Deheves cenue keer
Deesj Dee jns nQ~
Flevee megveles ner ejheeue kees hegjmkeej oskej oesveeW YeeF& n<e&-efJeYeesj
nes eYeg kes mJeeiele kes efueS yeenj Dee iees~ YeieJeeved kee oMe&ve kejles ner
jepekegceej eseebme kees Dee" YeJe hetJe& kee peeeflemcejCe nes ieee~ GvneWves
Dee" YeJe hetJe& jeveer eerceleer keer heee&e ceW Deheves heefle jepee JeepebIe kes
meeLe eejCe-$e+efOeejer cegefveeeW kees Deenej efoee Lee~ Fmemes efoiecyej
cegefve keer Deenej efJeefOe %eele nes peeves mes oesveeW YeeFeeW ves ye[er Yeefe mes eYeg
kee he[ieenve kej GvnW F#egjme kee Deenej efoee~ Gme mecee DeekeeMe mes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

17

osJeeW ves jlveJe<ee& Deeefo hebeeee& keer Je<ee& keer~ Gme efove JewMeeKe Megkeuee
le=leeree Leer, pees efke Deepe Yeer Gmeer efveefcee mes De#eele=leeree kes veece mes
eefme heefJe$e, hetpe, Gece efoJeme ceevee peelee nw~
jepee Yejle ves peye en meceeeej megvee, leye Jes mJeeb JeneB nefmleveehegj
Deees Deewj jepee eseebme mes hetves ueiesns yevOeg! Deeheves YeieJeeved kes ceve keer yeele kewmes peeve ueer? leye
jepee eseebme ves GvnW efJemleejhetJe&ke Dee" YeJe hetJe& kee meeje Fefleneme megveeee~
jepee Yejle Deheves, YeieJeeved kes Deewj eseebme kes meeLe DeveskeeW YeJeeW mes eues
Deees mebyebOe kees megvekej yengle ner emeVe ngS~ Deveblej GvneWves kenens eseebme kegceej! pewmes YeieJeeved $e+<eYeosJe Oece&leerLe& kes eJele&ke
Oece&leerLekej nQ, Jewmes ner Deehe oeveleerLe& kes eJele&ke ngS nQ keeeWefke oeve kes
efyevee cees#eceeie& eue veneR mekelee nw Deewj Deeheves Fme egie kes eejbYe ceW
meJe&eLece Deenej oeve keer efJeefOe kees eie efkeee, FmeefueS Deehe Yeer
ceneved nQ~ Fme ekeej eseebme kegceej keer eMebmee kej Gvekee yengle ekeej
mes mecceeve kej jepee Yejle Deheveer DeeesOee veiejer Jeeheme Dee iees~
FOej YeieJeeved $e+<eYeosJe kes lehemee kejles ngS npeej Je<e& Jeleerle
nes iees~
(5)
Yejle cenejepe Deheves jepe efmebnemeve hej megKehetJe&ke yew"s ngS Les efke
Ske meeLe leerve mebosMeJeenkeeW ves Deekej leerve meceeeej megveees~ Oecee&efOekeejer
heg<e ves kenejepeeefOejepe! hetpe efhelee YeieJeeved $e+<eYeosJe kees kesJeue%eeve eie
ngDee nw~ osJeeW ves DeOe&efveefce<e cee$e ceW ner meceJemejCe keer jevee kej oer nw,

18

Yejle kee Yeejle

YeieJeeved GmeceW keceueemeve hej DeOej efJejepeceeve nQ~

DeeegOeMeeuee kes j#eke heg<e ves keneeYees! DeeegOeMeeuee ceW eejlve GlheVe ngDee nw~ Gmekeer efoJe
efkejCeeW mes meejer efoMeeSB eceke jner nQ~
cenue kes kebegkeer ves kenens osJe! Deblehegj ceW heg$e jlve GlheVe ngDee nw efpemeves Deheves lespe mes
efoMeeDeeW kees Deeueesefkele kej efoee nw~
Yejle cenejepe ves Ske meeLe leerveeW meceeeej megves, lel#eCe ner G"kej,
efpeOej YeieJeeved kee meceJemejCe Lee, Gme efoMee ceW meele heQ[ Deeies ye{kej
yengle ner Yeefe mes eYeg kees hejes#e ceW ner vecemkeej efkeee hegve Ske #eCe
Jeekegue mes neskej meeseves ueieshegCeleerLe& hetpeefhelee kees kesJeue%eeve GlheVe nesvee, eejlve kee
eie nesvee Deewj heg$e keer Glheefe nesvee es leerveeW ner Oece&, DeLe& Deewj keece
Fve leerve Jeie& kes heue cegPes Ske meeLe eehle ngS nQ~ FveceW mes YeieJeeved kees
kesJeue%eeve GlheVe nesvee en Oece& kee heue nw, osoerheceeve ee kee eie
nesvee DeLe& eehle kejeves Jeeues DeLe& heg<eeLe& kee heue nw Deewj heg$e kee GlheVe
nesvee en keece kee heue nw DeLeJee en meYeer Oece&heg<eeLe& kee hetCe& heue nw
keeeWefke DeLe& Oece&heer Je=#e kee heue nw Deewj keece Gmekee jme nw~
hegve meeseves ueiesDeye cegPes henues keewve mee keee& kejvee eeefnS?
hegvejefhe Deieues #eCe mJeeb ner efveCe&e ues efueee efkemeJe& keeeeX ceW meyemes henues Oece& keee& ner kejvee eeefnS keeeWefke Jen
meJe&keueeCeeW kees eehle kejeves Jeeuee nw Deewj ye[s-ye[s heue osves Jeeuee nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

19

FmeefueS meJe&eLece efpevesvosJe YeieJeeved keer hetpee ner kejveer eeefnS~

Fme ekeej jepeeDeeW kes Fv-jepesv Yejle ves YeieJeeved keer Jebovee
kes efueS Deevevo Yesjer yepeJee oer~ Deheves Deblehegj keer jeefveeeW, ess YeeFeeW
Deewj Deveske ecegKe ueesieeW kes meeLe emLeeve kej efoee~ efJeMeeue mesvee mes
efIejs ngS cenejepe Yejle YeieJeeved kes meceJemejCe ceW pee hengBes~ Jes meyemes
henues meceJemejCe Yetefce keer eoef#eCee oskej ceevemlebYeeW keer hetpee kejles ngS
Deeies ye{s, JeneB ece-ece mes heefjKee, ueleeDeeW kes Jeve, kees, eej Jeve
Deewj otmejs kees kees GuuebIeve kej OJepeeDeeW kees, keuheJe=#eeW keer hebefeeeW
kees, mletheeW kees Deewj cekeeveeW kes mecetneW kees osKeles ngS Deeee& kees eehle
ngS~ Devevlej ejheeue osJeeW ves GvnW Devoj eJesMe kejeee~ leye Yejle ves
YeieJeeved kes eerceC[he keer MeesYee osKeer hegve Deeies ye{kej eLece heeref"kee
hej hengBekej eoef#eCee osles ngS eejeW Deesj Oece&eeeW keer hetpee keer~ efleere
heer" hej efmLele OJepeeDeeW keer heefJe$e megievOe Deeefo JeeW mes hetpee keer~
Deveblej le=leere heer" kes Thej iebOekeger kes yeere ceW cenecetue es efmebnemeve
hej efmLele meJe& $e+efeeW kes mJeeceer kesJeue%eeveheer mete& mes osoerheceeve
YeieJeeved $e+<eYeosJe kee oMe&ve efkeee~ Dee" eeefleneeeX mes MeesYeeeceeve
peieled kes ieg YeieJeeved keer DeefleMee Yeefe mes leerve eoef#eCeeSB oskej Yejle
ves Gece-Gece DeJe meeceeer mes hetpee keer~ Devevlej Deveske mlees$e
JeeveeW mes eYeg keer mlegefle kejkes yeesues ns YeieJeved ! Deehe ueeskeesej JewYeJe kees OeejCe kej jns nQ~
Deehekeer mlegefle kej nce ener eeevee kejles nQ efke nceejer yengle Yeejer Yeefe
Deehekes eerejCeeW ceW ner jns, Fmekes efmeJeee nce Deewj keg veneR eenles nQ~
Fme ekeej mlegefle, Jebovee kes yeeo Yejle cenejepe Deheves eesie

20

Yejle kee Yeejle

ceveg<eeW kes kees"s ceW peekej yew" iees~

JeneB hej Gmeer hegefjceleeuehegj kes jepee Je=<eYemesve, pees efke Yejle kes
ess YeeF& Les, Jes meheefjJeej Deees~ eYeg keer Jebovee hej eyeesOe kees eehle ngS
GvneWves Gmeer #eCe YeieJeeved mes pewvesejer oer#ee ues ueer Deewj Devleceg&ntle& ceW ner
Deveske $e+efeeW mes meefnle neskej YeieJeeved kes eLece ieCeOej nes iees~ Gmeer
mecee kegJebMe efMejesceefCe cenejepe meesceeYe Deewj eseebmekegceej Yeer pewvesejer
oer#ee ueskej YeieJeeved kes ieCeOej nes iees~ Gmeer mecee Deveske jepeeDeeW ves
Yeer cegefve oer#ee ueer Leer~
Yejle keer eser yenve yeeeer Yeer eYeg mes meJe&eLece Deeefe&kee oer#ee
ueskej osJeeW eje hetpee kees eehle ngF&~ $e+<eYeosJe YeieJeeved keer efleere
heg$eer-yeengyeueer keer yenve megvojer Yeer Deeefe&kee oer#ee ueskej MeesefYele nesves
ueieer~ Fmeer mecee Deveske jepekeveeDeeW ves Yeer Deeefe&kee oer#ee ues ueer~ Gve
meye Deeefe&keeDeeW ceW eOeeve es yeeeer Deeefe&kee Gme meceJemejCe ceW ieefCeveerheo
mes Deuebke=le neskej DeefleMee MeesYee kees OeejCe kej jner LeeR~
peye Gme meceJemejCe ceW meYeer YeJe peerJe Deheveer-Deheveer meYee ceW
eLeeeesie mLeeve hej yew" iees, leye meYeer neLe pees[kej YeieJeeved keer
efoJeOJeefve kees megveves kes efueS Glmegke nes iees, Gme mecee Yejle cenejepe
ves efJevee mes cemleke Pegkeekej eereflehetJe&ke Ssmeer eeLe&vee keer ns YeieJeved ! leJeeW kee mJehe keee nw? ceeie& keee nw? Deewj
Gmekee heue Yeer keee nw? en meye ceQ Deehe mes megvevee eenlee ntB~
Gme mecee YeieJeeved $e+<eYeosJe keer DeefleMee iebYeerj efoJeOJeefve
efKejves ueieer~ Gme efoJeOJeefve kes efvekeueles mecee eYeg kes cegKe hej efkebefeled
cee$e Yeer efJekeej, nueve-eueve ee heefjJele&ve veneR ngDee~ ve YeieJeeved kes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

21

leeueg, DeeW" Deeefo mLeeve mes ner efnues Deewj ve Gvekes cegKe keer keebefle ner
yeoueer~ pees De#ej eYeg kes cegKe mes efvekeue jns Les, Jes FefveeW hej DeeIeele
efkees efyevee ner efvekeue jns Les~ YeieJeeved keer Jen JeeCeer efyevee Fe kes ner
efvekeue jner Leer~ YeieJeeved kenves ueies ns Deeeg<ceeved ! peerJeeefo heoeLeeX kee eLeeLe&mJehe ner leJe nw~
Fmekes meeceeve mes oes Yeso nQ-peerJe Deewj DepeerJe leLee efJemleej mes peerJe,
hegodieue, Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj keeue Ssmes n Yeso nQ~ meceioMe&ve,
%eeve Deewj eeefj$e Fve leerveeW keer Skelee ner ceeie& nw, Jener cees#e kees eehle
kejeves Jeeuee nw Deewj cees#e kees eehle kej uesvee, meJe& keceeX mes tkej
Meeele megKe kees eke kej uesvee, ener Fme ceeie& kee heue nw~
Fve meyekees efJemleej mes kenles ngS eYeg ves heeBe Deefmlekeee, eewon
iegCemLeeve, peerJemeceeme Deewj ceeie&CeeDeeW kee GheosMe efoee~ mJeie&, vejke
leLee ceOeueeske kees efJemleej mes mecePeeles ngS pecyeterhe, Yejle#es$e Deeefo
kee Yeer JeCe&ve efkeee~
YeieJeeved keer efoJeOJeefve kees megvekej Deveske jepeeDeeW ves pewvesejer
oer#ee ues ueer~ Deveske ueesieeW ves eeJeke Oece& enCe kej efueee~ pees eej
npeej lehemJeer eYeg kes meeLe oer#ee ueskej Ye nes iees Les, GveceW mes cejerefe
kees es[kej yeekeer meye lehemJeer, YeieJeeved kes meceerhe mebyeesOeve heekej efhej
mes veive efoiecyej oer#ee ueskej lehemee kejves ueies~
Yejle cenejepe YeieJeeved kee efoJe GheosMe megvekej le=hle nesles ngS
YeieJeeved keer yeej-yeej Jebovee kej meceJemejCe mes yeenj Deees Deewj Deheves
Deblehegj keer jeefveeeW, YeeFeeW leLee mesvee mecesle DeeesOee keer Deesj emLeeve
kej efoee~

22

Yejle kee Yeejle

cebieue JeeeOJeefve kes meeLe DeeesOee ceW eJesMe kej efJeefOehetJe&ke

eejlve keer hetpee keer Deewj efhej Devegece mes heg$ejlve kee pevceeslmeJe
ceveeee~ Gme mecee cenejepe Yejle ves Flevee oeve efoee Lee efke keesF& eeeke
jn ner veneR ieee Lee~ Yejle cenejepe ves eewjeneW ceW, ieefueeeW cesW , veiej kes
Yeerlej Deewj yeenj meYeer peien jlveeW kes {sj ueieees Les Deewj Jes meye eeekeeW
kees os efoes iees Les~ Gme mecee Yejle kes eje keer ieF& eejlve keer hetpee
Me$egDeeW kes efueS DeefYeeej-efeee meMe eleerle ngF& Leer Deewj pees heg$e pevce
kee GlmeJe ngDee Lee, Jen mebmeej kees Meebeflekece& kes efueS peeve he[lee Lee~
(6)
Mejo $e+leg kes mJe JeeleeJejCe ceW cenejepe Yejle ves efoefiJepee kes
efueS emLeeve kejves kee Geesie efkeee~ Gme mecee GvneWves ceebieeefueke
Jee-Deuebkeej OeejCe efkees, eeboveer mes yeves ngS kes meceeve meheso, yeejerke
leLee keesceue Oeesleer-oghee Fve oes JeeeW kees OeejCe efkeee~ Gvekes IegveeW
leke yeemet$e pevesT ueke jne Lee~ mees Ssmee eleerle neslee Lee ceeveeW le
kee mheMe& kejlee ngDee pees iebiee peue kee eJeen Gmemes meefnle efnceJeeved
heJe&le ner nes~ GvneWves keeveeW ceW efoJe kegb[ue Deewj cemleke hej Tbee cegkeg
henvee Lee, Gvekes Je#emLeue hej keewmlegYeceefCe efJepeeue#ceer kee cebieue oerheke
ner ceeuetce he[ jner Leer~ Gvekes efmej kes Thej megvoj $e ueieeee ieee Lee Deewj
Deveske JejebieveeeW Yejle jepe kes oesveeW lejhe ebJej {esj jner LeeR~
Fmekes yeeo mLeheefle (LeJeF&) veece kes jlve ves Ske ye[e Yeejer jLe leweej
kejkes JeneB meeceves ueekej Ke[e kej efoee, GmeceW megJeCe& Deewj ceefCeeeW keer
efe$e-efJeefe$e ekeej keer MeesYee keer ieF& Leer~ Fme jLe kes heefnS Jee mes yeves
ngS Les~ FmeceW pees Iees[s pegles Les, Jes Jeeeg kes meceeve JesieMeeueer Les~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

23

YeeJeer eeJeleea Yejle Fv kes meceeve Gme jLe hej Dee{ ngS~ Gmeer
mecee cebieue yeepes yepeves ueies Deewj DeeesOee kes ecegKe ueesie pee-pee
keejs kes veejs mes Yejle kee DeefYevebove kejves ueies~ Yejle ves meJe& cebieueeeej
kejkes efoefiJepee kes efueS emLeeve efkeee, Gme mecee Gvekee Jen jepeebieCe
mesveeheefleeeW mes Yeje ngDee Lee~ yengle mes cegkegye jepeeieCe Yejle kees
vecemkeej kejles ngS eejeW lejhe mes GvnW Iesjs ngS Les~ emLeeve keer cebieue
Yesjer yepeles ner mesvee eueves ueieer~ Gme mecee Ssmee ueie jne Lee efke ceeveeW
eeseDeeW keer keesF& Ske DehetJe& me=ef ner GlheVe ngF& nw~
meyemes henues hewoue eueves Jeeues mewefvekeeW kee mecetn Lee, Gmekes
heers Iees[eW kee mecetn Lee, Gmekes heers jLeeW kee mecetn Deewj Gmekes heers
neefLeeeW kee mecetn Lee~ meejer mesvee ceW heleekeeeW henje jner LeeR~ Yejle
cenejepe kes jLe Deewj mechetCe& mesvee kes Deeies-Deeies eejlve DeekeeMe ceW
eue jne Lee~ Jen mete& ceb[ue kes meceeve DeefleMee osoerheceeve nes jne Lee
Deewj npeejeW osJeeW mes efIeje ngDee Lee~ efpeme ekeej cegefveeeW kee mecetn ieg keer
Fevegmeej euelee nw, Gmeer ekeej efveefOeeeW kes mJeeceer cenejepe Yejle keer
Jen mesvee eejlve keer Fevegmeej Gmekes heers-heers eue jner Leer~
oC[jlve kees Deeies kej mesveeheefle meyemes Deeies eue jne Lee Deewj Jen TBesveeres ogie&ce JevemLeueeW kees ueerueehetJe&ke Ske mee kejlee peelee Lee~
Yejle cenejepe DeeesOee kes jepeceeie& mes efvekeue jns Les~ Gme mecee
Deheves-Deheves cekeeveeW kes le hej Ke[er ngF& megJeeefmeveer efeeeB Yejle kes
Thej heg<heebpeefueeeB es[ jner LeeR Deewj Ge mJej ceW ken jner LeeR leLee
veiej efveJeemeer ueesie Yeer DeeMeerJee&o Jeeve yeesue jns Les ns F&Me! Deehekeer pee nes! ns efJepee kejves Jeeues cenejepe! Deehe

24

Yejle kee Yeejle

mebmeej keer efJepee kejWs, oMeeW efoMeeDeeW kees peerleW~ ns jepeeefOejepe! Deehekee
en efoefiJepee kee emLeeve cebieuecee nes~
Fme ekeej kejes[eW hegCeeMeerJe&eveeW kees megveles ngS Yejle cenejepe
jlveeW kes leesjCeeW mes osoerheceeve DeeesOee kes ieeshegj ej mes yeenj efvekeues~
Gme mecee Jes efpeOej Yeer ef [eueles Les, GOej mesvee ner mesvee efoKeeF& he[
jner Leer~
meyemes henues meceed Yejle ves ieeshegj ej mes hetJe& efoMee keer Deesj cegKe
kej hetJe& efoMee kees peerleves kes YeeJe mes hetJe&Yeeie keer Deesj eeeCe kej efoee~
Jes pewmes-pewmes Deeies ye{les pee jns Les, Jewmes-Jewmes ceeie& ceW GvnW Des-Des
Mekegve efoKeles pee jns Les~ DeeesOee kes yeenj yeieereeW keer ueleeDeeW mes heg<he
mJeeb ner Gvekes Thej he[ jns Les, mees ceeveeW Gve hej heg<heebpeefue ner es[ jns
Les~ ye[s-ye[s Je=#e heueeW kes Yeej mes Pegkes ngS Yejle cenejepe kee mJeeiele
kej jns Les~ keneR-keneR uelee ie=neW cesW efkeVej peeefle kes osJe JeerCee yepeekej
Yejle cenejepe kee eMeesieeve kej jns Les~ Deeies ye{ves hej ess-ess ieeBJe
efoKeves ueies~ JeneB kes ecegKe ueesie Ieer kes Ie[s, oner kes hee$e Deewj Deveske
ekeej kes heue YeW kej Gvekee oMe&ve kej jns Les~
Fme ekeej kegletnue mes ieeBJe veiej Deewj yeieereeW keer MeesYee osKeles ngS
cenejepe Yejle efkeleveer ner cebefpeueeW eje uecyee ceeie& lee kej iebiee veoer kes
meceerhe hengbBe iees~ en iebiee Yejle cenejepe keer keerefle& kes meceeve megMeesefYele
nes jner Leer~ efpeme ekeej Yejle keer keerefle& efnceJeeved heJe&le mes OeejCe keer ieF&,
hetpe, Gece Deewj meceg leke ieceve kejves Jeeueer Leer, Jewmes ner en iebiee Yeer
efnceJeeved heJe&le mes OeejCe keer ieeer DeLee&led JeneB mes efvekeueer ngF& efpeveefyecye
kes Thej efiejves mes hetpe, Gece Deewj hetJe& ueJeCe meceg leke yenves Jeeueer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

25

Leer~ efpeme ekeej Yejle keer keerefle& keuheeble leke efkeves Jeeueer nw, Jewmes ner
en iebiee veoer Yeer keuheeble keeue leke jnves Jeeueer Deveeefo-DeefveOeve nw
leLee efpeme ekeej Yejle keer jepe ue#ceer hee veece keer efveefOe mes GlheVe ngF&
nw, Jewmes ner en Yeer efnceJeeved heJe&le kes hee veece kes mejesJej mes efvekeueer ngF&
nw~ en iebiee veoer eewon npeej heefjJeej veefoeeW mes meefnle neskej yen jner
nw~ Ssmeer iebieeveoer kees Yejle cenejepe ye[s ner esce mes osKe jns Les~ leYeer
Gvekes meejefLe ves kenvee Meg efkeeens cenejepe! en iebiee veoer "erke $e+<eYeosJe keer JeeCeer kes meceeve
mebmeej kees Deeveefvole kejves Jeeueer, jpe kees ve kejves Jeeueer, iebYeerj Deewj
efvece&ue peue mes Yejer ngF& nw~ en meew eespeve (1004000400000)
DeLee&led eej ueeKe ceerue TBes efnceJeeved heJe&le mes he=LJeer hej he[er nQ FmeefueS
Fmes ner DeekeeMeiebiee kenles nQ~ Fme iebiee veoer kes oesveeW leeW hej Jeveyeieeres yeves ngS nQ, mees Ssmee ceeuetce he[lee nw ceevees Fmeves njs jbie keer megvoj
mee[er ner henve jKeer nes~ Fmekeer JeveJesefokee-Fmekes yeieeres kee hejkeese
Delevle TBee megJeCe&ceeer nw pees efke Deehekeer Dee%ee kes meceeve DeveguebIeveere
nw~ ns osJe! FOej Jeve hebefeeeW, veefoeeW Deewj mejesJejeW ceW mJelee kees
efyeKesjleer ngF& Fme Mejo $e+leg kees osefKees~
Fme ekeej meejefLe kes cegKe mes Jeve-mece=ef kee JeCe&ve megveles ngS
Yejle mecee Gme JeveYetefce kees Fme lejn heej kej iees efke GvnW Gmekeer
uecyeeF& kee helee Yeer veneR euee~ mesvee kes meeLe nefLeefveeeW Deewj heeueefkeeeW
hej yew"er ngF& Yejle cenejepe keer jeefveeeB Yeer Fme iebiee veoer kes leJeleea
yeieeres keer MeesYee kees ye[s esce mes osKe jner LeeR~ ceeie& ceW eese ueesie
peuoer-peuoer eueles ngS keYeer-keYeer keesueenue kejles peeles Les~

26

Yejle kee Yeejle

ns mewefvekeeW! euees-euees, oew[es, osKees! Yejle cenejepe kee jLe

yengle otj hengBe egkee nw~ Dejs! nes-nes, Deeies kee ceeie& cele jeskees~
Ieg[meJeej, ceneJele ueesie keYeer-keYeer peesj mes efeuueeles ngS Deheves
Deeies Deewj Deemeheeme kes ueesieeW kees meeJeOeeve kejles jnles Les~
Dejs! Fve Iees[eW kes mecetn mes Ske Deesj nes, efJeeues ngS Fve
neefLeeeW kes mecetn mes yeees, Fve jLeeW mes Yeer otj nesJees~ Deesnes! Fve yeeeW
kees ueesieeW keer Fme Yeer[ mes G"eDees~
Fme ekeej eueles mecee keer yeeleeerle mes efpevnW ceeie& kee heefjece
keg Yeer veneR ceeuetce he[lee Lee, Ssmes mewefveke ueesie mesveeheefle kes eje henues
mes ner leweej efkeS ngS efMeefJej kes meceerhe pee hengBes~ Gme mecee ceOeevn
kee mete& Yejle keer jeefveeeW kes cegKe hej hemeerveeW keer yetBoeWs kees ueekej GvnW
keg-keg KesoefKeVe kej jne Lee~ leYeer mecee Yejle efMeefJej kes meceerhe
hengBes~ cenejepe Yejle kes Thej $ejlve mes eee keer pee jner Leer~ Jes
osJeefveefce&le megvoj jLe hej yew"s ngS Les Deewj meeLe ceW eueves Jeeues Je= heg<eeW
kes meeLe Deveske ekeej keer heefJe$e keLeeeW kej jns Les Dele GvnW uecyee
ceeie& eueves mes Yeer keg Keso veneR ngDee Lee~ GveceW efoJe meeceLe& Leer
FmeefueS jLe kes Jesie mes eueves hej Yeer GvnW efkebefeled cee$e Yeer DeeIeele veneR
ueiee Lee~ Gvekes jLe kes Thej pees yengle ye[er Deewj TBeer Jee keer OJepee
henje jner Leer pees ceeveeW mesvee kees ceeie& kee mebkesle ner os jner nes~
mesveeheefle ves eeJeleea kees "njeves kes efueS pees cekeeve yeveees Les Deewj
meYeer jeefveeeW kes leLee Deve cegkegye jepeeDeeW kes efueS pees YeJeve yeveeS
Les leLee meejer mesvee kes efueS pees Gefele lecyet-[sjs Deeefo ueieees Les, Jes meye
DeeesOee kees Yeer nBme jns Les DeLee&led DeeesOee mes Yeer DeefOeke megvoj veiej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

27

keer MeesYee OeejCe kej jns Les~ Fve Jee kes ceb[heeW kees Ke[e kejves kes efueS
peien-peien eeBoer kes KecYes eceke jns Les, pees jepeYeJeveeW keer MeesYee kees
heerkeer kej jns Les~ Fve lecyegDeeW kes eejeW Deesj keberueer yeeef[eeB yeveeF& ieF&
LeeR~ GvnW osKekej Yejle cenejepe meese jns LesDenes! Deheves efve<kebke jepe ceW keneR hej keesF& Me$eg keebs veneR nQ,
cee$e Fme yee[ ceW ner keebs efoKe jns nQ~
Deveblej cenejepe ves Ske ef Fme efMeefJej kes yeenj keer Deesj otj leke
[eueer, lees osKe jns Les efke Iees[eW kes efueS Ieg[meeue Deeefo yeveees iees nQ pees
efke meye lecyet, [sjs, ceb[heeW mes ner efveefce&le nQ~ Fme ekeej efMeefJej (keke ee
eJeveer) ceW eJesMe kejves kes efueS Gmekes ye[s ojJeepes kes heeme hengBes~
Gmekes keg Deewj Deeies leke mewefvekeeW kes meeLe peekej osKeles nQ efke yengle
ye[e yeepeej yeveeee ieee nw~ GmeceW Ketye Deer mepeeJe keer ieF& nw,
peien-peien leesjCe yeBOes ngS nQ, Deveske OJepeeSB henje jner nQ Deewj
Jeeheejer ueesie efpemeceW jlveeW kee DeIe& ueskej cenejepe kes mJeeiele kes efueS
Ke[s nQ, Ssmes Gme yeepeej ceW jepee ves eJesMe efkeee~ JeneB hej eleske ogkeeve
hej efveefOeeeW kes meceeve jlveeW kes {sj jKes ngS Les~ GvnW osKekej Yejle
cenejepe Ske #eCe kes efueS meeseves ueiesDenes! efveefOeeeW keer mebKee veew nw, en eefmeefcee$e nw, JeemleJe ceW
Jes DemebKeeled nQ~
Fme yeepeej keer MeesYee efoKeeles ngS jLe Deeies ye{lee pee jne Lee~
Gme mecee yeepeej kee jemlee cenejepe kes lecyet leke eejeW Deesj mes Deveske
jepekegceejeW mes Yeje ngDee Lee, FmeefueS JeemleJe ceW Jen jepeceeie& nes jne
Lee~ Deeies ye{kej osKeles nQ efke ejheeue ueesie ceveg<eeW keer Yeer[ kees otj

28

Yejle kee Yeejle

kej jns nQ~ yeboerpeve cebieue Meyo yeesue jns nQ~ Ssmes veJeefveefce&le jepeYeJeve
kes DeeBieve kees osKekej cenejepe Yejle Yeer keg Deeee&eefkele nes iees~ JeneB
hej jlveeW kes {sj Deewj cebieue Je jKes ngS Les~ Ssmes Gme lecyet ceW-Jee
mes yeves jepecenue ceW cenejepe ves eJesMe efkeee~ en hetje efMeefJej-efpemes
eeJeleea kee keke kenles nQ, Gmekes "njves kee efveJeeme mLeeve eeJeleea
kes mLeheefle (efMeueeJe) veece kes jlve ves #eCecee$e ceW efveefce&le kej efoee Lee~
jepee Yejle peye megKehetJe&ke JeneB cebb[he ceW Deheves efmebnemeve hej
efJejepeceeve nes iees, leye hetJe& efoMee kes Deveske jepee Deheveer kegue hejcheje mes
Deees ngS yengle mes jlve, Oeve, keveeeW Deeefo uee-ueekej eeJeleea Yejle
kees YeW kej jns Les Deewj eeJeleea kes eje GvnW mJeerkeej kej uesves hej Jes
jepee ueesie mJeeb ke=leke=le neskej Gvekes iegCeeW kee yeKeeve kejles ngS Gvekeer
eMebmee kej jns Les~ Fmeer ekeej Deve efkeleves ner jepeeieCe Gme mesvee kes
eje DevegMeeefmele efkees peeves hej Denbkeej es[kej otj mes ner cemleke
Pegkeekej eeJeleea kees eCeece kej jns Les~
(7)
mecee Yejle ves jeef$e efJeeece kes yeeo eelekeeue nesles ner efpeve
Jebovee Deeefo eelekeeueerve efeeeDeeW kees kejkes eejlve kees Deeies kej
emLeeve kej efoee~ n Keb[ JemegOee cesW efkemeer kes eje Yeer GuuebIeve ve
kejves eesie eejlve Deewj Me$egDeeW kees obef[le kejves Jeeuee oC[jlve es oesveeW
eeJeleea keer mesvee kes Deeies-Deeies jnles Les~ Jes oesveeW Ske-Ske npeej osJeeW
kes eje jef#ele Les~ JeemleJe ceW eeJeleea keer efJepee kes es oes ner keejCe Les
Deewj lees meJe& JewYeJe meeceeer kesJeue MeesYee kes efueS ner Leer~
Deyekeer yeej eeJeleea ves efJepeeeOe&heJe&le kes meeLe mheOee& kejves Jeeues

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

29

efJepeeheJe&le veece kes Gece neLeer hej meJeej neskej emLeeve efkeee Lee~ Fme
meheso neLeer hej e{s ngS Yejle kes efmej kes Thej ueieeee ieee meheso $e
yengle ner megvoj efoKe jne Lee~ Gvekes oesveeW lejhe {gjleer ngF& MJesle eecejeW
keer hebefeeeB Yeer Yejle keer MeesYee kees efiegefCele kej jner LeeR~ npeejeW
cegkegye jepee ueesie Yejle cenejepe kes heers-heers eue jns Les~
mesveeheefle mewefvekeeW kees esefjle kejles ngS ken jns Les ns mewefvekeeW! Deepe yengle otj peevee nw Deewj meceg kes meceerhe
"njvee nw, FmeefueS peuoer kejes~
mewefveke Yeer Deeheme ceW Ske-otmejs kees ken jns Les Dejs YeeF&! peuoer kejes, osKees! cenejepe emLeeve kej egkes nQ Deewj
Deepe kee he[eJe yengle otj nw~
Deepe meceg leke euevee nw, iebiee kes ej hej "njvee nw~
neB! Deepe ner meceg kees GuuebIeve kej cenejepeeefOejepe ceeieOeosJe
kees JeMe ceW kejWies~
Deepe nce ueesie TBeer-TBeer uenjeW mes ege meceg kees osKeWies~
Fme ekeej hejmhej Jeelee&ueehe kejles nggS Jes meYeer eueves ueies~ Gmeer
mecee emLeeve kes mecee yepeves Jeeues Yesjer, veiee[s Deeefo yeepes yepeves ueies,
efpevemes DeekeeMe Meyoeeceeve nes ieee~
Devevlej eueleer ngF& mesvee iebiee veoer kes efkeveejs uecyeer neskej Fme
ekeej eueves ueieer efke ceeveeW Gmekeer uecyeeF& kee ner ceehe kej jner nes~ en
mesvee iebiee veoer kee DevegkejCe kej jner Leer~ pewmes Fme veoer ceW yeiegues G[ jns
Les, nbme eue jns Les, jepenbme eer[e kej jns Les Jewmes ner Fme mesvee ceW yeiegues
kes meceeve OJepeeeW henje jner LeeR~ nbmeeW kes meceeve ebJej {gjs pee jns Les

30

Yejle kee Yeejle

Deewj jepenbme kes meceeve es ceneheg<e eue jns Les~ cenejepe Yejle ceeie& ceW
Deeves Jeeues Deveske osMe, veefoeeB, heJe&le, Jeve, efkeues Deewj Keeve Deeefo
meyekees GuuebIeve kejles ngS Deeies ye{les pee jns Les~
Deveske ceC[uesej jepee Yejle kees mevcegKe Deeles ngS osKekej en
meesekej eCeece kej jns Les efkeen osMe oC[jlve kes Oeejke Fve pewmes mJeeceer kee ner nw~
cenejepe Yejle kees eejlve OeejCe kejves kee ee meejefLe kees Me$eg keer Deesj
esefjle kejves kee emebie ner veneR Deelee Lee~ keesF& Yeer Me$eg jepeeieCe Gvekes
meeLe kejves ueieles Les DeLeJee eeW keefnes efke Gvekee Me$eg keesF& veneR efoKe
jne Lee~ es mecee efpeme ekeej Deheves jepe ceW efJeYeglJe Deewj Ssee& OeejCe
kejles Les Gmeer ekeej Me$egDeeW kes jepeeW ceW eg kejves kes efueS leweej ve
neskej Ieyejekej Gvekes ejCeeW ceW vecemkeej efJeYeglJe OeejCe kej Gvekeer
he=LJeer hej Dehevee DeefOekeej Ieesef<ele kej osles Les~ keesF& Yeer jepee Gme mecee
Gvekes efJe veneR Lee, FmeefueS FvnW efkemeer mes meefvOe, efJeen, eeve,
Deemeve, wOeerYeeJe Deewj Deeee veneR kejves he[les Les~ mJeeb mecee eleske
osMe mes YeW ueskej Deeves Jeeues jepeeDeeW kee ye[er emeVelee mes Deeojmelkeej kejkes GvnW mevleg kej osles Les~ FvnW ve neLe ceW leueJeej uesveer he[er
Deewj ve Oeveg<e hej [esjer ner e{eveer he[er Leer~ kesJeue Deheveer eYeglJe Meefe
mes ner FvneWves hetJe& efoMee kees peerle efueee Lee~
pebieueer neefLeeeW mes Yejs ngS Jeve ceW jnves Jeeues Yeerue neLeer-oeBle
Deewj ceesefleeeW kees YeW ceWs oskej cenejepe Yejle kes oMe&ve kejles Les~ efkeleves
ner cues jepeeDeesW ves ecejer ieee kes yeeue Deewj efkeleves ner ves ce=ieveeefYe mes
eehle ngF& kemletjer YeW kej Yejle kes oMe&ve efkees Les~ JeneB kes mesveeheefle ves

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

31

eeJeleea keer Dee%ee eehle kej DebleheeueeW kes ueeKeeW efkeues Deheves JeMe ceW efkees~
Gve DebleheeueeW ves DehetJe&-DehetJe& jlveeW kes mecetn leLee meesvee-eeBoer Deeefo Gece
Oeve YeWkej Yejlesej kees eCeece kej Gvekeer Dee%ee mJeerkeej keer~
Deveblej mesvee kes meeLe-meeLe yengle mee ceeie& Jeleerle kej Jes iebiee kes
heeme Deees Deewj Gmekes yeeo ner Deheves meceeve DeuebIeveere meceg kees osKee~
JeneB heeme ceW yengle ye[e Ghemeceg Lee~ meceg mes yeenj Gue-Gue kej
ienjs mLeeve ceW Fkee ngDee peue Ghemeceg yeve ieee Lee~ en Ghemeceg
erhe kes Yeerlej jnlee nw FmeefueS Fmekee peue whe kenueelee nw~ kece&Yetefcehe
egie kes eejbYe ceW pees Je<ee& ngF& Leer, leye mes ueskej keeue kes eYeeJe mes ye{lee
ngDee Jener peue erhe kes Deble Yeeie leke hengBe ieee Lee~ ener meye DeefOeke
ienjs mLeeve ceW ke peeves mes Ghemeceg yeve ieee Lee~
Gme Ghemeceg kees osKeles ngS Yejle ves iebiee kes GheJeve keer Jesoer kes
DebleYeeie ceW mesvee kee eJesMe kejeee~ JeneB Jesefokee ceW Ske ye[e Yeejer
leesjCeej nw pees efke Gej ej kenueelee nw~ Gmeer ej mes Oeerjs-Oeerjs eJesMe
kej mesvee Jeve kes Yeerlej "nj ieF&~
eeefhe ceeieOeosJe kees JeMe ceW kejvee en keee& heew<emeeOe nw, efhej
Yeer GmeceW owJe keer eceeCelee ceevekej Yejle cenejepe ves ueJeCe meceg kees
peerleves ceW lelhej neskej YeieJeeved Deefjnble osJe keer DeejeOevee keer~ efJepee kes
MeeeW kees ceb$e-leb$eeW mes mebmkeeefjle kejkes leerve efove kee GheJeeme ueskej
heefJe$e Deemeve hej yew"s ngS Yejle ves ceb$emcejCehetJe&ke hebehejceser keer hetpee
keer hegve efJeefOehetJe&ke mesvee keer j#ee kes efueS mesveeheefle kees efveege kej
mJeeb efoJe Dee OeejCe kej ueJeCe-meceg kees peerleves kes efueS Deefpelebpee
veece kes jLe hej e{kej Yejlesej ves emLeeve kej efoee~ Fme efoJe jLe ceW

32

Yejle kee Yeejle

Ssmes efoJe Iees[s pegles ngS Les, pees peue Deewj mLeue hej meceeve he mes eueles
Les~ Fme jLe ceW osJeesheveerle efoJe Dee-Mee jKes ngS Les~ Fme nefjleJeCe& kes
jLe kes TBes DeeYeeie hej ee kes efevn mes efeefvnle OJepee uenje jner Leer
Deewj efoJe meejLeer Fmes neBke jne Lee~ Gmeer mecee hegjesefnle cebieueJe neLe ceW
efueS ngS Deeiece keer $e+ee he{kej DeeMeerJee&o osves ueieslJeb osJe efJepeemJe!
peebefle efJeOegleeMes<eyebOevee Oece&veeekee~ lJeb Oece&efJepeeer YetlJee
lelemeeoeppeeeefKeueb~~
ns osJe! Deehekeer pee nes, efJepee nes, mecemle kece& yebOeve kees
ve kejves Jeeues Oece&veeeke leerLekej osJe meoe peeJeble jnles nQ FmeefueS
Gvekes emeeo mes Deehe Yeer Oece&hetJe&ke efJepee eehle kejes Deewj DeefKeue
efJee kees peerlees~
ns osJe! Fme meceg ceW efveJeeme kejves Jeeues ceeieOe Deeefo osJeieCe
Deehekes GheYeesie kejves eesie #es$e kes Yeerlej ner jnles nQ FmeefueS GvnW
peerleves kes efueS Deehekee en mecee nw~
Deveske heefJe$e DeeMeerJee&o $e+eeDeeW kees megveles ngS Yejle cenejepe
iebieeej keer Jesoer e{ iees~ Jen Jesoer kesJeue meceg kes Yeerlej eJesMe kejves kee
ner ej veneR Leer yeefuke eeJeleea ves Gmes Deheves keee& keer efmeef kee Yeer ej
mecePee Lee~ cebieue JesMe kees OeejCe efkeS eeJeleea Gme Jesoer hej Dee{ ngS
Sssmes efoKe jns Les, ceevees Jes efJepeeue#ceer keer efJeJeen-Jesoer hej ner Dee{ ngS
nQ~ Yejle cenejepe Gme Jesoer kees Deheves Iej kes Deebieve keer Jesoer mecePe jns Les
Deewj Gme cenemeeiej kees ke=ef$ece veoer keer yegef mes osKe jns Les~
Jen cenemeceg Gme mecee lejbieheer YeggpeeDeeW mes efkeveejs hej es[s ngS

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

33

jlvemeefnle peue kes ess-ess keCeeW mes ceeveeW Yejle kes efueS ceesleer Deewj De#eleeW
mes efceuee ngDee DeIe& ner os jne nes~ Gme meceg ceW DemebKeeled MebKe Les, Jen
heej jefnle Lee Deewj DeuebIe leLee De#eesYe Lee, GmeceW kejes[eW jlve Yejs ngS Les,
Ssmes Gme meceg kees eeJeleea ves DehetJe& ceneefveefOe kes meceeve osKee~ ceneYeeieMeeueer
Yejle ves iebYeerj Meyo kejles ngS Gme meceg kees osKekej efcee$e mes ner Gmes
ieee kes Kegj kes meceeve leg mecePe efueee hegve Deheves ceveesjLe keer efmeef kes
efueS efmehejceser kees vecemkeej kej meejLeer mes kenens meejLes! MeerIe ner jLe Deeies ye{eDees~
meejLeer ves mJeeceer keer Dee%ee heekej jLe kees meceg ceW Gleej efoee
Deewj Iees[eW keer jeme {erueer es[ oer~ Jes Iees[s peue ceW Ssmes eueves ueies efke
ceeveeW mLeue hej ner oew[ jns neW~
ceveesjLe henues peelee nw ee jLe?
Fme lejn ceve kes Jesie kees Yeer heers kejles ngS Jes Iees[s jLe kees KeeRes
Deeies ye{s pee jns Les~
Denes! eeJeleea kee hegCe Yeer kewmee Deeee&peveke Lee! Fleves
DeefOeke Jesie mes peue ceW oew[les ngS Yeer Gve Iees[eW kees Lekeeve veneR nes jner
Leer yeefuke meceg keer uenjeW mes Gvekee ece otj neslee pee jne Lee~ jLe kes
heefneeW kes mebIeve mes #eCe Yej kes efueS pees meceg kee peue hekej oesveeW
Deesj neslee peelee Lee, Jen Ssmee ceeuetce neslee Lee efke ceeveeW Deeies Deeves Jeeues
meiej Deeefo eeJeefle&eeW kes efueS met$e [euekej ceeie& ner leweej efkeee pee
jne nw~ Fme lejn meejLeer kes eje eueeee ngDee jLe meceg ceW yeejn eespeve
euekej peue kes Yeerlej ner Ke[e nes ieee, ceeveeW meceg ves Thej keer Deesj
ye{kej Gmekes Iees[s ner Leece efueS neW~

34

Yejle kee Yeejle

(8)
Gme mecee eeJeleea ves keg kegefhele neskej Deheves Oeveg<e kees elebee
mes ege efkeee, leye meceg ceW Yeebkej #eesYe GlheVe nes ieee~ GvneWves
eMebmeveere eesie Deemeve mes Ke[s neskej Gme Oeveg<e ceW keYeer JeLe& veneR
peeves Jeeuee Ssmee DeceesIe veece kee yeeCe jKee~ Gme yeeCe ceW es De#ej efueKes
ngS Les efkeceQ $e+<eYeosJe kee heg$e Yejle veece kee eeJeleea ntB, FmeefueS cesjs
GheYeesie kes eesie #es$e ceW jnves Jeeues meye JeblejosJe cesjs DeOeerve nesJeW~
eeJeleea ves en yeeCe hetJe&efoMee keer Deesj es[e~ Jen yeeCe meerOee
euekej Jeeheele mes Yeer Yeebkej Meyo kejlee ngDee DeekeeMeleue mes ceeieOeosJe
kes efveJeeme mLeeve hej pee he[e~
Deesn! en Jee he[e nw ee Yetefcekeche ngDee?
Fme ekeej Jeekegue ngS meceerhe ceW jnves Jeeues JeblejosJe Deheves mJeeceer
ceeieOeosJe kes heeme Deekej GvnW Iesj kej Ke[s nes iees Deewj yeesuesns osJe! nceejs meYee YeJeve kes Deebieve ceW keesF& osoerheceeve yeeCe
Deekej he[e nw, Gmeer mes en #eesYe GlheVe ngDee nw~ ns eYees! efpeme osJe ee
oeveJe ves en yeeCe es[e nw, nce Gmekee eeflekeej kejves kes efueS leweej nQ~
ceeieOeosJe ves Skeoce kegefhele neskej keneDeesnes! ceQ Jener ceeieOeosJe ntB Deewj Deehe meye cesjs Jes ner Jeerj eese
osJeleeieCe nQ~ keee keYeer ceQves efkemeer Me$eg kees menve efkeee nw? Denes! nce
ueesie Me$egDeeW kees peerleves mes ner osJe kenueeles nQ ve efke Fevegmeej
peneB-leneB efJenej kejves cee$e mes~ meyemes henues ceQ Fme yeeCe kees etj kej
Deheveer eesOeheer Deefive kee Fmes henuee FOeve yeveeTBbiee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

35

leye mJeeceer kes eesOe kees Meeble kejles ngS kegue hejcheje kees peeveves
Jeeues keg osJe yeesuesns eYees! en "erke nw efke DeefYeceeveer heg<e kees Dehevee
hejeYeJe veneR menve nes mekelee, efhej Yeer yeueJeeve heg<eeW kes meeLe
efJejes Oe kejvee Yeer lees Deheves hejeYeJe kee keejCe nw~ en efyeukegue
"erke nw efke Deheves eeCe DeLeJee Oeve osk ej Yeer eMe keer j#ee kejveer
eeefnS efkevleg Jen eMe efkemeer meceLe& heg<e kee Deeee efkees efyevee
yegefceeveeW kees Yeuee efkeme ekeej nes mekelee nw? eehle veneR ngF& Jemleg
kee eehle nesvee Deewj eehle ngF& Jemleg keer j#ee kejvee es oesv eeW ner
keee& efkemeer efJeefpeieer<eg jepee kes Deeee efyevee megKehetJe&ke eehle veneR
nes mekeles nQ~ ns mJeeefceved ! Deehe yeueJeeve ceveg<eeW keer Dehes#ee Deewj
Yeer DeefOeke yeueJeeve leLee yegefceeve nQ FmeefueS ceQ yeueJeeve ntB
Ssmee ieJe& veneR kejvee eeefn S~ meheuelee keer Fe kejves Jeeues kees
efyevee efJeeej keg Yeer keee& venerb kejvee eeefn S~ FmeefueSen yeeCe keneB mes Deeee nw? Deewj efkemekee nw? henues Fme yeele
keer Keespe kejveer eeefnS~ Fme YeejleJe<e& ceW eeJeleea Deewj leerLekej
ceneheg<e efveJeeme kejWies-DeJeleej ueWies Ssmes Deehle heg<eeW kes eLeeLe&
Jeeve nce ueesieeW ves Deveske yeej megves nQ~ efJepee kees metefele kejves Jeeuee
en yeeCe DeJeMecesJe eeJeleea kee ner nesiee keeeWefke meIeve DebOekeej kees
ve kejves Jeeuee ekeeMe keee mete& kes efmeJeee efkemeer Deve Jemleg mes mebYeJe
nw? DeLeJee Fme efJe<ee ceW mebMee kejvee JeLe& nw~ en yeeCe eeJeleea kee
ner nw keeeWefke Fme hej Kegos nS De#ej meehe-meehe efoKe jns nQ~
FmeefueS iebOe, De#ele, ceeuee Deeefo mes Fme yeeCe keer hetpee kej nce

36

Yejle kee Yeejle

ueesieeW kees Deepe ner JeneB peekej Gvekee en yeeCe GvnW Dehe&Ce kej osvee
eeefnS Deewj Deepe ner Gvekeer Dee%ee ceeve kejveer eeefnS~ ns ceeieOeosJe!
Deehe efkemeer ekeej kes efJekeej kees eehle cele nesFes Deewj nce ueesieeW kes eje
kens ngS Fme keee& kees DeJeMe ner keerefpeS keeeWefke Gvekes osMe ceW jnves
Jeeues Deehekees Gvekes meeLe efJejesOe kejvee Gefele veneR nw~ hetpe ceveg<eeW keer
hetpee kejves mes Fme ueeske leLee hejueeske ceW GVeefle nesleer nw Deewj Gvekeer hetpee
kee GuuebIeve kejves mes oesveeW ner ueeske ceW neefve nesleer nw Dele ns osJe! eesOe
kees Meeble kej Deheves kee&Je keer Deesj ue#e oerefpeS~
Gme mecee keg eyeesOe kees eehle ngS ceeieOeosJe ves keneDee! "erke nw, cegPes veneR ceeuetce Lee efke en eeJeleea kee
yeeCe nw~ Deye cegPes keee kejvee nw?
Jen osJe efee ceW keg Ieyejen, keg Yee, keg DeeMebkee, keg
Gsie Deewj keg eyeesOe kees OeejCe kejles ngS Ske #eCe meesekej hegve
Deheves DeJeefOe%eeve mes meeje neue peevekej yeesueeDeesnes! es Jes ner eeJeefle&eeW ceW henues eeJeleea cenejepe Yejle nQ
efke efpevekeer Dee%ee keesF& Yeer GuuebIeve veneR kej mekeles, nceW nj Ske ekeej
mes Fvekeer hetpee kejveer nw Deewj Deeoj meefnle Fvekeer Dee%ee efMejesOeee& kejvee
nw~ es eeJeleea nQ, ejceMejerjer nQ Deewj peieodieg YeieJeeved $e+<eYeosJe kes
heg$e nQ~ Fve leerveeW ceW mes Ske-Ske iegCe ner hetpe neslee nw, efhej efpeveceW leerveeW
kee mecegoee nes, Gvekeer lees yeele ner keee kenveer nw?
hegve en ceeieOeosJe Deheves Deveske efJeMes<e osJeeW kes meeLe Gme yeeCe
kees jlve-efheejs ceW jKekej eLeeeesie YeW keer JemlegSB ueskej eeJeleea kes
oMe&ve kes efueS DeekeeMe ceeie& mes euee Deewj #eCecee$e ceW ner Fvekes efveke

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

37

hengBe ieee~ yeeCe meefnle jlve-efheejs kees meeceves jKekej Yejlejepe kees
vecemkeej kejkes yeesueens Deee&! cegPes mJeerkeej keerefpeS-Dehevee ner meceefPees~ ns vejhebgieJe!
nce De%eeveer ueesie ee GlheVe nesves kes mecee veneR Deees, mees Deehe nceejs
Fme Yeejer DehejeOe kees #ecee keerefpeS~ Ssmeer nce Deehemes yeej-yeej eeLe&vee
kejles nQ~ ns eerceeved! Deehekes ejCeeW keer Oetefue mes kesJeue en meceg ner heefJe$e
veneR ngDee nw efkevleg Deehekes ejCe keceueeW keer mesJee kejves mes nce ueesie Yeer
heefJe$e nes iees nQ~ ns eYees! eeefhe es jlve Decetue nQ Deewj mJeie& ceW Yeer ogue&Ye
nQ leLeeefhe Deehekeer efveefOeeeW kes veeres jKeves kes keece ceW DeeJeW~
Ssmee kenles ngS ceeieOeosJe YeW keer JemlegSB meeceves jKekej neLe
pees[kej efveJesove kejles ngS yeesueeen meerhe, yeebme Deewj neLeer ceW GlheVe ve nesves Jeeues Ssmes efoJe
ceesefleeeW mes iegBLee ngDee nej Deehekes Je#emLeue kes Deeefuebieve mes hetpelee kees
eehle nes leLee es osoerheceeve ecekeles ngS oesveeW kegC[ue Deehekes keeveeW keer
mebieefle mes heefJe$elee kees eehle neW~
Fme lejn Gme osJe ves Skehelee kees eehle ngS leerveeW ueeskeeW keer meej
JemlegDeeW kes mecegoee kes meceeve megvoj nej Deewj oesveeW efoJe kegC[ue Yejle
kees meceefhe&le efkees~ Devevlej meceed Yejle ves Yeer ceOegj cegmkeeve Deewj meceg
kes Devleie&le erhe ceW jnles ngS Deveske DevegYeJe mebyebOeer Jeelee&ueehe kejkes Gme
ceeieOeosJe kee efee emeVe kej Gmes Dehevee Deelceere-yevOeg pewmee yevee
efueee hegve DeefleMee emeVelee kees eehle ngS ceeieOeosJe ves jlveeW kes mJeeceer
Yejle keer Deveske ekeej kes jlveeW mes hetpee keer Deewj efhej Gvekeer Dee%ee ueskej
Deheves mLeeve hej euee ieee~

38

Yejle kee Yeejle

keg mecee JeneB Ke[s jnkej Yejle ves DebleeaheeW meefnle Gme meceg
kees osKeles ngS keg Deeee& mee eehle efkeee~ Gmeer #eCe Gvekee elegj
meejLeer neLe pees[kej Yejle mes kenves ueieens mJeeefceved ! en meceg Deehekes efueS DeIe& meceefhe&le kejles ngS
Deehekeer hetpee kej jne nw~ osefKeS! Fmeves Deheveer ebeue lejbieheer YegpeeDeeW
ceW osoerheceeve ceefCeeeW kes mecetnhe hetpee keer meeceeer ueer ngF& nw~ Fmekes
ceOe DemebKeeled MebKe Meyo kej jns nQ, Jener Fmekee mlegefle hee" nw Deewj
Jeeeg kes eje kebefhele peue ner Fmekes veiee[s nQ~ Fme lejn en hetpeve
meeceeer, Jeee, mlegefle Deeefo mes Deehekeer hetpee kejlee ngDee ner eleerle nes jne
nw~ jepeeefOejepe! Fme meceg ceW peue kes Yeerlej npeejeW Ssmes mLeeve yeves ngS
nQ, efpeveceW osJeieCe Deheveer osJeebieveeDeeW kes meeLe eer[e kejles nQ Deewj vebove
Jeve mes Yeer DeefOeke megvoj GvnW ceeveles nQ~ Fmekes Devoj npeejeW ceveesnj Jeve
nQ Deewj npeejeW megvoj-megvoj erhe nQ~ Jes meye Ssmes peeve he[les nQ ceeveeW
Fmekes Yeerlej yeves nggS efkeues neW~ ns jepeved ! FOej osefKeS, es ye[s-ye[s mehe&
Deheves cemleke kees TBee G"ekej DeekeeMe keer Deesj osKe jns nQ, Fvekes
heCeeW kes Thej osoerheceeve jlve eceke jns nQ mees Ssmee ceeuetce neslee nw efke
en meceg Deheves lejbieeW heer ye[s-ye[s neLeeW mes oerhekeeW kees mepeekej
Deehekeer Deejleer ner Gleej jne nw~ ns ceneYeeie! FOej ef [eefuees, en
Jeeeg meceg kes efkeveejs keer Jevehebefe mes ceboej Je=#e keer megiebefOe ueskej OeerjsOeerjs eue jner nw~ Gmeer Jeeeg kes meeLe Oeerjs-Oeerjs eueleer ngF& es efJeeeOeefjeeB
Fme meceg kes efkeveejeW ceW ueerueehetJe&ke neme-efJeveeso kejleer ngF& eer[e kej
jner nQ, Ietce jner nQ~
Fme meceg ceW Deveske ye[s-ye[s heeleeue yeves ngS nQ~ Fmeer ceW keneR-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

39

keneR ye[Jeeveue Deefive epJeefuele nesleer jnleer nw Deewj FmeceW meJe&$e DemebKeeleeW
ceiejce Deeefo peueej pevleg Yejs ngS nQ~ Fme ekeej eeefhe FmeceW Deveske
heeleeueeW Deewj ye[JeeveueeW kes eje yeej-yeej eme nesves hej Yeer Fmekes peue
kee Deewj jlveeW kee keYeer Yeer #ee veneR neslee nw FmeefueS en De#ee nw,
Deveeefo Deewj DeefveOeve nw~ peye leke en mebmeej nw leye leke en jnsieeFmekee keYeer Yeer veeMe veneR nes mekelee nw~ ns Deeeg<ceved ! efpeme ekeej Deehe
Deveske DeeeeeX mes Yejs ngS nQ, Jewmes ner en Yeer Deveske DeeeeeX mes meefnle
neskej efJeMeeuelee, DeieeOelee Deewj iebYeerjlee Deeefo ceW Deehemes leguevee kej jne
nw DeLeJee Deehekee DevegkejCe kej jne nw~
Fme ekeej meejefLe kes cegKe mes meceg keer MeesYee Deewj Deheveer eMebmee
kees megveles ngS Yejle cenejepe keg #eCe leke JeneR Ke[s jns hegve Deheves
keee& keer efmeef nes peeves mes emeVeefee ngS GvneWves Deheveer eJeveer keer
lejhe Jeeheme eueves kes efueS meejefLe kees esjCee oer~ leye Gmeves ye[er
keef"veeF& mes jLe kes Iees[eW kees GOej mes cees[kej Jeeheme eueves kes efueS Iegceeee
Deewj eJeveer keer Deesj emLeeve kej efoee~ Gme mecee meceg kes efkeveejs Ke[s
ngS osJe, efJeeeOej Deeefo Deveske ekeej kes keewletnue mes Yejs Yeejle kes mJeeceer
Yejle kees osKe jns Les~ leYeer ueerueecee$e ceW eeJeleea Yejle meceg kes efkeveejs Dee
hengBes~ leye efkeveejs Ke[s ngS ueesie eee& kej jns LesDene! efJepeeer eeJeleea kee yengle ye[e hegCe nw~ Gme mecee
Jesoer kes veeres iebieeej hej efveege ngS jepeeieCe neLe pees[kej Deheves
ceefCecee cegkegeW kees Pegkeekej eeJeleea kees eCeece kej jns Les Deewj cegKe mes
pee-pee Meyo kee GeejCe kej jns Les~ Gmeer #eCe ojJeepes kes yeenj
Ke[s ngS mewefveke ueesie meye efceue Ske meeLe Ge mJej ceW yeesueves ueies -

40

Yejle kee Yeejle

pee nes, pee nes, eeJeleea Yejle cenejepe keer pee nes!
Yejle cenejepe eJeveer kes yeenj Jeeueer leesjCe Yetefce hej Dee iees~
leye JeneB hej Ke[s ngS yeboerpeve Gvekee pee-pee Iees<e kes meeLe mJeeiele
kejves ueies~ peye cenejepe eJeveer kes Yeerlej jepeYeJeve kes ye[s ej hej
hengBes, Gme mecee heefjJeej kes ueesie leLee hegjvOeer efeeeB Gvekes Thej
cebieuee#ele #esheCe kejles ngS GvnW DeeMeerJee&o osves ueies~ Fme lejn meyekee
mJeeiele mJeerkeej kejles ngS Yejle jepe ves Deheves lecyet ceW eJesMe efkeee~ Gme
mecee mesvee ceW yengle ye[e keesueenue cee jne Leees Yejle cenejepe efyevee yeeOee kes meceg kees peerle kej Dee iees nQ,
FmeefueS legce cebieuee#ele meefnle efme (meheso mejmeeW) leLee Mes#ee#ele
ueeDees, legce DeeMeerJee&o osDees, legce ueesie yengle MeerIe meeceves peekej Ke[s
neskej mJeeiele kejes~
keg hegjesefnle Deewj Je= heg<e ken jns nQns osJe! Deehe efejkeeue leke peerefJele jnW, mece=efceeved neW, meoe
ye{les jnsW, Deehe Me$egDeeW kees peerefleS, mecemle he=LJeer kees peerefleS, ns
ceneYeeie! Deehe mecemle ceveesjLeeW kees eehle keerefpeS~
Yejle cenejepe ves yengle ye[s hegCeesoe mes, efyevee efkemeer GheJe kes,
DeuebIe Ssmes cenemeceg kee GuuebIeve kej meceg kes peue kees meercee
yeveekej Ssmeer he=LJeer kees Deheves DeOeerve kej efueee Deewj Deve efkemeer kes JeMe
cesW ve nesves eesie Ssmes ceeieOeosJe veece kes yengle ye[s JeblejosJe kees Deheves
JeMe ceW kej efueee~ mees "erke ner nw keeeWefke ueeske ceW hegCe mes ye{kej Deewj
keesF& JeMeerkejCe veneR nw~ kene Yeer nw hegCeeled hejb veefn JeMeerkejCeb peieleeb~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

41

eneB Deeeee&eer efpevemesve mJeeceer hegCe kes ceenelce kees leLee hegCe
kewmes mebefele kejvee? Fme yeele kees ken jns nQ hegCe ner ceveg<eeW kees peue ceW mLeue kes meceeve nes peelee nw, hegCe
ner mLeue ceW peue kes meceeve neskej MeerIe ner mecemle mevleehe kees otj kej
oslee nw, hegCe ner peue leLee mLeue oesveeW mLeeveeW kes Yee cebs Ske leermeje
neskej MejCe nes peelee nw, FmeefueS ns YeJepeveeW! legce efpevesvosJe eje kens
ngS hegCe kee mebheeove kejes~ en hegCe ner Deeheefe kes mecee efkemeer kes
eje GuuebIeve ve kejves eesie Glke= MejCe nw, hegCe ner oefj ceveg<eeW kees
Oeve osves Jeeuee nw Deewj hegCe ner megKe kes DeefYeuee<eer peveeW kees megKe osves
Jeeuee nw~ FmeefueS ns meppeve heg<eeW! legce ueesie efpevesvosJe eje kens ngS
Fme hegCe kee ner mebee kejes~
henuee hegCe, efpevesvosJe keer hetpee kejves mes GlheVe neslee nw~ otmeje
hegCe, meghee$e kees oeve osves mes GlheVe neslee nw~ leermeje hegCe, ele heeueve
kejves mes GlheVe neslee nw Deewj eewLee hegCe, GheJeeme kejves mes GlheVe neslee
nw~ Fme ekeej mes YeJe peerJeeW! legce ueesie Fve eej ekeej mes hegCe kee
mebee kejes~
jepee Yejle Deeeflece hegCe kee heue eehle kej eer efpevesvosJe kee
mcejCe kejles ngS Deheves meYee YeJeve ceW Deekej jepeeDeeW mes efIejs ngS Deheves
efoJe efmebnemeve hej megKehetJe&ke Dee{ nes iees~ leye Ssmee eleerle neslee Lee
efke ceeveeW Fv ner osJeeW mes efIejs ngS Deheveer FvmeYee ceW efJejepeceeve nQ~
(9)
eeJeleea Yejle mecemle F kees efme kejves Jeeueer efpevesvosJe keer
hetpee kejkes oef#eCe efoMee kees peerleves keer Fe kejles ngS meceg kes

42

Yejle kee Yeejle

efkeveejs-efkeveejs eues~ Gme mecee cebieuemeteke legjner Deewj veiee[eW keer

OJeefve ves meceg keer iepe&vee kees Yeer {ke efoee~ Gme mesvee kes Ske Deesj
oef#eCe keer lejhe lees ueJeCe meceg Lee, otmejer Deesj Gej keer lejhe
Ghemeeiej Lee, Gve oesveeW kes yeere peelee ngDee Jen mesvee kee mecetn Ssmee
megMeesefYele nes jne Lee ceevees leermeje meceg ner nes~ neLeer, Iees[s, jLe, efheeeos,
osJe Deewj efJeeeOej en n ekeej keer eeJeleea keer mesvee DeekeeMe Deewj
he=LJeer kes Deblejeue kees Jeehle kej meye Deesj hewue ieF& Leer~ mesvee ceWs meyemes
Deeies oC[jlve Deewj Gmekes heers eejlve eue jne Lee leLee Fve oesveeW kes
eje meehe efkees ceeie& ceW megKehetJe&ke eeJeleea keer mesvee eue jner Leer~
GekegueeW cesW GlheVe ngS Deveske jepeeDeeW ves Yejlesej kes efueS
Deheveer kegue hejcheje mes euee Deeee Oeve oskej efhej mes Deheveer he=LJeer eehle
kej ueer Leer~ ceb[uesej jepeeDeeW mes yeuehetJe&ke eCeece kejeles ngS eeJeleea
ves Gvekee kesJeue ceeve ner Yebie efkeee Lee efkevleg Deheveer mesJee kes efueS pees
Gvekee esce Lee, Gmes ve veneR efkeee Lee~ eeCeeW keer j#ee kes meceeve Yejle
keer Dee%ee kees Deheves cemleke hej OeejCe kejles ngS Deveske jepee ueesie
eleske he[eJe hej Deekej GvnW eCeece kejles Les hegve GvnW eCeece kejles ngS
jepeeDeeW kees eeJeleea ves keuheJe=#e kes meceeve heue oskej Devegie=nerle efkeee
Lee~ mecee Yejle ves efkeleves ner jepeeDeeW keer Deesj osKekej, efkeleves ner
jepeeDeeW keer Deesj cegmkejekej, efkeleves ner jepeeDeeW keer Deesj nBmekej, efkeleves
ner jepeeDeeW kes meeLe efJeeemehetJe&ke Jeelee&ueehe kej Deewj efkeleves ner jepeeDeeW
kee mecceeve kej GvnW emeVe efkeee Lee~
DebieosMe kes jepeeDeeW ves Yejle kes mevcegKe ceefCeeeW keer YeW meceefhe&le
kej vecemkeej efkeee Lee, yebieosMe kes jepeeDeeW ves TBes-TBes neefLeeeW kees

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

43

YeW kej Deewj keefuebie osMe kes jepeeDeebs ves ceefCe leLee neLeer oesveeW kees YeW
kej Yejle cenejepe kees emeVe efkeee Lee~ ceieOe osMe kes jepeeieCe Yejlesej
kee iegCe ieeles ngS ceeieOe yeboerpeveeW kes meceeve ceeuetce he[ jns Les~
Yejle cenejepe kes mesveeheefle ves keg, DeJebleer, heebeeue, keeMeer,
keewMeue Deewj JewoYe& osMeeW kes jepeeDeeW kees Deheves JeMe ceW kejkes ce, ke,
esefo, Jelme, megnve, hegv[^, DeeQ[^ Deewj ieew[ osMeeW ceW pee-peekej meye peien
Yejle cenejepe keer Dee%ee megveeF& Leer~ Gmeves oMeeCe&, keecehe, keMceerj,
GMeervej, Deewj ceOeosMe kes mecemle jepeeDeeW kees yengle MeerIe JeMe ceW kej
efueee Lee~ Gme mecee Yejlesej kees he=LJeer hej peneB-leneB Deveske jlve YeW
ceW efceue jns Les, FmeefueS Ssmee peeve he[lee Lee ceeveeW ieefYe&Ceer kes meceeve
he=LJeer ves eeJeleea keer mesvee kes yeesPe mes GlheVe ngS ogmen #eesYe kees ve men
mekeves kes keejCe ner Deveble jlve GlheVe efkees neW~
efnceJeeved heJe&le kes efveeues Yeeie mes ueskej JewYeej leLee ieesjLe heJe&le
leke meye peien Yejle cenejepe kes efJepeeer neLeer Ietce jns Les~ Yejle keer
Dee%ee mes Jen mesveeheefle keeefuebo, keeueket, YeerueeW kes osMe Deewj ceuue osMe
ceW Yeer hengBee Lee~ Gvekeer mesvee kes neLeer megceeieOeer, iebiee, ieesceleer, keheerJeleer
Deewj jLeemhee veefoeeW kees lewjkej peneB-leneB Ietce jns Les~ Delevle ienjer
iebYeerje, keeueleesee, keewefMekeer, keeuecener, leecee, DeCee Deeefo veefoeeW
leLee ueewefnle meceg Deewj kebyegke veece kes ye[s-ye[s mejesJejeW kees heej kejles
ngS mesvee Deeies ye{ jner Leer~ mesvee kes Iees[s MeesCe veoer kes oef#eCe keer Deesj,
vece&oe veoer kes Gej keer Deesj leLee yeerpee veoer kes oesveeW Deesj SJeb cesKeuee
veoer kes eejeW Deesj Ietces Les~ mesvee kes neefLeeeW ves Gbogyejer, hevemee, lecemee,
ece=Mee, Megefeceleer Deewj ecegvee veoer kee heeve efkeee Lee~ Iees[s hebhee mejesJej

44

Yejle kee Yeejle

kees heej kej esefo veece kes heJe&le kees GuuebIeve kej keesueenue heJe&le leke
pee hengBes Les, hegve ceeueheJe&le kes hetJe&Yeeie kes meceerhe Yeer hengBes Les~
Yejle keer mesvee kes ueesieeW ves Iej keer osnueer pewmee mecePekej DeJe%eehetJe&ke
veeieefee heJe&le kees GuuebIeve kej esefo Deewj keketMe osMe ceW GlheVe ngS
neefLeeeW kees Deheves DeOeerve kej efueee Lee~ mesvee kes Jeerjheg<e Iees[eW kes eje
Je=$eJeleer veoer heej kej efe$eJeleer veoer kes efveke hengBes Les~ ceeueJeleer veoer
kes efkeveejs mes efvekeuekej ecegvee veoer kee heeveer heerkej mesvee kes neefLeeeW ves
JesCegceleer veoer kes efkeveejs-efkeveejs peekej JelmeosMe keer Yetefce hej DeeeceCe
efkeee Deewj efhej oMeeCee& (Oemeeve) veoer kees Yeer heej efkeee Lee~ mesvee ves
efJeMeeuee, veeefuekee, efmebOeg, heeje, efvekegbojer, yengJeee, jcee, efmekeefleveer,
kegne, meceleesee, kebpee, keheerJeleer, efveefJe&vOee, pebyetceleer, Jemegceleer, Meke&jeJeleer,
efmeee, ke=leceeuee, heefjpee, hevemee, DeJebeflekeecee, nefmleheeveer, keeiebOe, JeeIeer,
ece&CJeleer, MeleYeeiee, veboe, kejYeJesefieveer, egefuueleeheer, jsKee, mehleheeje
Deewj keewefMekeer veefoeeW keer MeesYee osKeles ngS Dehevee ceeie& lee efkeee Lee~
Fmekes yeeo mewefvekeeW ves lewjefeke veece kes heJe&leeW kees ueebIe kej Jew[te&
veece kee heJe&le pee Iesje, efhej ket{eeue kees GuuebIeve kej heeefjcee$e veece
kee heJe&le eehle efkeee hegve Yejle keer mesvee heg<eefieefj kes efMeKejeW hej
e{kej efmeefleefieefj kes efMeKejeW hej e{er Deewj efhej JeneB mes euekej Gmeves
ieoe veeceke heJe&le kes ueleeie=neW ceW efJeeece efkeee~ Fve mewefvekeeW ves $e+#eJeeved
heJe&le keer iegheeDeeW kees osKekej Jeelehe= heJe&le keer iegheeDeeW kee Deeee
efueee~ efhej JeneB mes euekej kecyeue veeceke heJe&le kes efkeveejeW hej [sje
[euee Lee~ yeeo ceW JeemeJeble veece kes ceneheJe&le kees GuuebIeve kej DemegjOetheve
veeceke heJe&le hej "njs Les, efhej JeneB mes euekej ceosYe, Deevevie Deewj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

45

jsefceke heJe&le hej henBge iees~ mecee Yejle peneB-peneB hengBeles Les, JeneBJeneB kes ueesie GvnW Deveske ekeej kes Ghenej efoee kejles Les Deewj Yejle Yeer
Gvekes efueS Deveske ekeej keer megefJeOeeSB efoee kejles Les~
pees jepee ueesie Ghemeceg kes Gme heej jnles Les DeLeJee Ghemeceg kes
Yeerlejer erheeW ceW jnles Les, Gve meyekees meceed Yejle ves Deheves JeMe ceW kejkes
Gvemes Deveske ekeej kes jlve ueskej mebleg nes Deheveer Dee%ee mes Gvekes mLeeveeW
hej efhej mes GvneR kees mLeeefhele kej efoee Lee~ Fme ekeej Yejle ves hetJe&efoMee kes
mecemle jepeeDeeW kees peerlekej oef#eCe efoMee kes jepeeDeeW kees peerleves keer Fe mes
Gme he=LJeer kes ceOeYeeie mes oef#eCe efoMee keer Deesj emLeeve efkeee Lee~ Glke=
mesveeheefle kes meeLe Jen mesvee peneB-peneB peeleer Leer, JeneB-JeneB kes jepee ueesie
meecebleeW meefnle cemleke Pegkee-Pegkeekej GvnW vecemkeej kejles Les~
oef#eCe ceW Yejle ves ef$ekeefuebbie, Dees, ke, eelej, kesjue, esj Deewj
hegVeeieosMe kes jepeeDeeW kees peerlekej ket", Deesefueke, ceefn<e, keceskegj, heeb[e
Deewj Debleheeb[e osMe kes jepeeDeeW kees oC[jlve kes eje Deheves JeMeerYetle
efkeee~ mesveeheefle ves mecee keer Dee%ee mes lewuee, F#egceleer, veejJee, Jebiee
Deewj emevee veefoeeW kees eehle kej Deeies ye{kej JewlejCeer, cee<eJeleer,
censvkee veoer kees osKeles ngS Meg<ke veoer kes efveke hengBekej hegve Deeies
mehleieesoeJej kees heej kej ieesoeJejer kees osKeles ngS ceeveme mejesJej kes
efveke [sje [euee Lee~ Fmekes yeeo mesvee kes meeLe-meeLe kegypee, Oewee&,
etCeea, JesCee, metkeefjkee Deewj DebyeCee& veoer kees osKeles ngS oef#eCe efoMee kes
jepeeDeeW kees eeJeleea keer Dee%ee megveeF& Leer, efhej censv heJe&le kees GuuebIeve
kej efJevOeeeue heJe&le kes meceerheJeleea eosMeeW kees peerlelee ngDee veeieheJe&le
hej e{kej Jen mesveeheefle ceuee heJe&le hej hengBe ieee~ JeneB mes Jen Deheveer

46

Yejle kee Yeejle

mesvee kes meeLe-meeLe ieesMeer<e&, oog&j, heeC[e, keJeeke, Meerleie=n, eerkeve,

eerheJe&le Deewj efkeef<kebOe heJe&le kees peerlelee ngDee JeneB kes jepeeDeeW mes
eLeeeesie ueeYe eehle kej Jen mesveeheefle DeefleMee mece=ef kees eehle ngDee
Lee~ efpevnW nuoer, leebyetue Deewj Debpeve DeefOeke efee nQ Deewj eMe ner
efpevekee Oeve nw, Ssmes keCee&ke osMe kes jepeeDeeW kees, keefuebie, DeeW[^, eesue,
kesjue Deewj heeC[e osMe kes jepeeDeeW kees DeOeerve kej en mesvee Deeies ye{er
pee jner Leer~ Fme ekeej eeJeleea Yejle ves kej-en DeLee&led wkeme Jemetueer
mes oef#eCe efoMee kees peerlekej oef#eCe meceg keer Deesj eeeCe efkeee Lee~
peneB eee ueJebie Deewj ueJeueer keer ueleeSB ueieer ngF& nQ leLee pees
ess-ess Fueeeeer kes heewOeeW mes meefnle nQ, Ssmes efkeveejs kes megiebefOele Jeve
ye[s megvoj efoKe jns Les~ Gme Jeve keer Jeeeg Fueeeeer keer megiebefOe mes
efceefele leeueeye kes peue-keCeeW mes Meerleue Deewj meewce neskej yenleer ngF&
eeJeleea keer ceevees mesJee ner kej jner Leer~ Jeeeg mes efnueleer ngF& MeeKeeDeeW kes
DeeYeeie mes heueeW keer Debpeueer efyeKesjlee ngDee Jen ceeveesb eeJeleea keer
DeieJeeveer ner kej jne nes~
eeJeleea Yejle ves Gme Jeve kes cewoeve ceW meceg kes efkeveejs Jewpeeble
veece kes ceneej kes efveke Deheveer mesvee "njeF&~ Gme mecee efkeleves ner
mewefveke ye[s-ye[s Je=#eeW keer eee kes veeres yew"s ngS Dehevee ece otj kej jns
Les~ efkeleves ner jepeeieCe Deheveer jeefveeeW kes meeLe ye[s-ye[s Je=#eeW kes veeres
yew"s ngS YeesieYetefcepe Deee&-Deeee& kes meMe efoKe jns Les Deewj efkeleves ner
meecebleieCe veoer leeueeyeeW kes peue ceW DeJeieenve kej peuekesefue kee Deevevo
ues jns Les~ Gmeer mecee keg yevoj kejWe keer keefueeeW kees efnueeles ngS
mewefvekeeW kees Jeekegue kejves ueies DeLee&led kejWe keer heefueeeW kes jesce Mejerj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

47

hej ueie peeves mes Kegpeueer G"ves ueieer~ leye yevojeW kee mecetn KegMe neskej
veeeves ueiee~ FOej Iees[s keesceue Ieeme ejves ueies Deewj neLeer leeueeyeeW ceW
Iegmekej heeveer heerves ueies~ Fme lejn meeOeejCe mewefvekeieCeeW keer peesj-peesj keer
yeeleeerle kes MeyoeW mes, Gme mesvee ceW Yeejer keesueenue nes jne Lee~ Iees[eW hej
yew"s ngS Deveske jepeeDeeW kee mecetn efpevekes heers eue jne nw, Ssmes Jes
eeJeleea Yejle ye[s Yeejer JewYeJe mes ueeskeheeueeW kees peerleles ngS leLee eleske
efoMee kes yeboerpeveeW kes cebieueieeveeW kes meeLe-meeLe DeeMeerJee&o megveles ngS
Deheves Gelece, megvoj, veJeefveefce&le efMeefJej ceW eefJe ngS~
JeneB keg mecee efJeeece kej efveefOeeeW kes mJeeceer Yejle ves efJepeeMeerue
Mem]$eeW kees meeLe ueskej jLe hej yew"kej meceg ceW eJesMe efkeee Deewj yengle
otj peekej JeneR jLe jeskekej Deheves yeeCe kes eje Jejleveg osJe kees peerle
efueee~ leye Jejleveg osJe efJevee mes mevcegKe Deekej eeJeleea kees efoJe
keJee, osoerheceeve nej, ecekelee ngDee et[ejlve, efoJe ke[s Deewj jlveeW mes
ekeeMeceeve e%eesheJeerle Fve JemlegDeeW kees eoeve kej eeLe&vee kejves ueieens osJe! eeefhe Deehekes efoJejlveeW kes ekeeMe ceW Fve JemlegDeeW keer
keesF& Deheveer eYee veneR nw, efhej Yeer es Deehekeer mesJee ceW Dehe&Ce kej ceQ
Deheveer leg YeW mes kesJeue Deehekeer emeVelee keer keecevee kejlee ntB~
Deveblej Gece-Gece jlveeW mes Gvekeer hetpee kej Jen Jejleveg osJe
eeJeleea keer Dee%ee ueskej Deheves mLeeve hej euee ieee~ jepeeefOejepe Yejle Yeer
oef#eCe meceg kees peerlekej Jewpeeble veeceke mecegej mes Jeeheme ueewkej
Deheves efMeefJej ceW Dee iees~ Gme mecee efJepeeogbogefYe mes DeekeeMe kees Jeehle
kejlee ngDee Deewj peeIees<e mes efoMeeDeeW kees yeefOej kejlee ngDee yengle peesjeW mes
Meyo nesves ueiee pees efke eeJeleea kes eMe kees ner ye{e jne Lee~

48

Yejle kee Yeejle

(10)
eeJeleea Yejle heefece efoMee kees peerleves keer Fe mes Deheveer mesvee
kes eje oef#eCe-heefece kes ceOe Yeeie (vew$e+le efoMee) kees peerleles ngS
efvekeues~ Gme mecee mesvee ceW Iees[eW kes mecetn meyemes Deeies Les, jLe meyemes
heers Les, neefLeeeW kee mecetn yeere ceW eue jne Lee Deewj efheeeos meYeer peien
eue jns Les~ Fme lejn neLeer, Iees[s, jLe, efheeeos mes en eej lejn keer
mesvee osJe Deewj efJeeeOejeW keer mesvee kes meeLe-meeLe eue jner Leer Dele en
mesvee Deheves n DebieeW kes eje efJemleej kees eehle neskej meceg kees Yeer
#egefYele kej jner Leer~ efpevnW keesF& Yeso veneR mekelee, efpevekee mebie"ve
Delevle cepeyetle nw Deewj pees Me$egDeeW kes #ee kee keejCe nw, Ssmeer Yejle keer
Meefe leLee mesvee oesveeW ner Me$eg jepeeDeeW hej Dehevee eYeeJe [eue jns Les~
efpememes meJe& jepee ueesie otj mes ner vece neskej Deveske Gece-Gece YeW
ueekej Yejle kees vecemkeej kej Gvekeer Dee%ee kees efMejesOeee& kej jns Les
Dele meceed Yejle kes eeefhe peerleves eesie keesF& Me$eg veneR Lee leLeeefhe Jes
pees efoefiJepee kes efueS efvekeues Les, mees kesJeue efoefiJepee kes ue mes Deheves
GheYeesie kes eesie #es$e ceW ekekej ueiee jns Les~
JeneB Jeve ceW veeefjeue Deewj megheejer kes Je=#eeW keer Deuhe-Deuhe eee
ceW mewefvekeieCe efJeeece kej jns Les~ keneR-keneR heeve keer yesueeW kes meeLemeeLe megheejer kes Je=#e efceue jns Les~ Yeerlej ceW keesceue, Thej lJeee ceW keeBeW
mes ege leLee Dece=le kes meceeve ceer"s kenue heue kes Yeej mes Je=#e
DeefleMee Pegkekej mewefvekeeW kees emeVe kej jns Les~ JeneB ef$eket heJe&le hej
ceueeefieefj kes ceOe Yeeie hej Deewj heeb[ekeJeeke heJe&le hej efkeVej peeefle
keer osefJeeeB iebYeerj mJej mes eeJeleea kee eMe iee jner LeeR~ Fme ekeej Yejle

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

49

cenejepe ves oef#eCe efoMee kees JeMe ceW kej eesue, kesjue Deewj heeb[e Fve
leerveeW jepeeDeeW kees Ske meeLe peerlee~ Deveblej heefece Yeeie kes lejhe mee
heJe&le kes efkeveejs peeles ngS heefece meceg keer Jesoer kes Deble keer j#ee kejves
Jeeues jepeeDeeW kees peerlee~ Gme mecee Jen efJeMeeue mesvee mecegg kes efkeveejs
meye Deesj hewue ieF&, leye nJee mes uenjelee ngDee Ghemeceg Ssmee efoKeves
ueiee ceevees mesvee kes Yee mes Jeekegue ner nes jne nw~ Gmekes ieYe& ceW efhes
ngS heejeie ceefCe Deeefo jlve ueeue-ueeue efoKe jns Les~ Fme lejn mesvee kes
Demee mebIeveeW mes Delevle heeref[le ngDee Jen mee heJe&le Deheves ts ngS
Je=#eeW mes Ssmee peeve he[lee Lee ceevees Deheves cemleke hej uekeef[eeW kee iee
ueskej Yejle kes eefle Deheveer hejepee ner mJeerke=le kej jne nes~ (hetJe& keeue
ceW en Ske heefle Leer efke hejeefpele jepee efmej hej uekeef[eeW kee iee
jKekej, ieues ceW kegune[er uekeekej DeLeJee cegKe ceW le=Ce oyeekej efJepeeer
jepee kes meeceves peeles Les Deewj Gvemes #ecee ceeBieles Les~)
eeJeleea Yejle kes neLeer heefece meceg kes efkeveejs mes ueskej legbieJejke
heJe&le leke, ke=<Ceefieefj, mecegboj leLee cegkegbo veece kes heJe&le kees GuuebIeve
kej eejeW Deesj Ietce jns Les~ mee heJe&le keer hegef$eeeW kes meceeve leLee heefece
meceg keer Deesj yenves Jeeueer YeercejLeer, oeJesCee, veerje, cetuee, JeeCee, kesleJee,
kejerjer, enje, Dehebkee, cegoje, heeje, ceovee, ieesoeJejer, leeheer Deewj ueebieueKeeeflekee
veece keer veefoeeW kees mesveeheefle ves Deheveer mesvee kes meeLe-meeLe heej efkeee Lee~
Fme ekeej Gme mee heJe&le kees GuuebIeve kej Yejle cenejepe keer mesvee
efJebOeeeue heJe&le hej hengBeer~ Jen heJe&le hetJe&-heefece efoMee kes oesveeW keesCeeW mes
meceg (Ghemeceg) ceW eJesMe kej Ke[e ngDee Lee, mees Ssmee ceeuetce he[lee Lee
ceevees oeJeeveue kes [j mes meceg kes meeLe efce$elee ner kejvee eenlee nes~ en

50

Yejle kee Yeejle

heJe&le ye[s-ye[s yeebmeeW kes Je=#e, yengle otj leke hewuekej Pejles ngS Pejves, e$ele$e peueleer ngF& oeJeeveue Deefive leLee YeerueeW keer heefuueeeB Deewj ye[s-ye[s
neLeer, efmebn Deeefo mes jceCeere efoKe jne Lee~
Gme mecee Yejle keer mesvee kee he[eJe vece&oe veoer kes oesveeW efkeveejeW
hej Lee~ mewefvekeeW ves vece&oe veoer kees heej kej leLee heJe&le kees Iej keer osnueer
mecePekej efJebOeeeue kes Gej keer Deesj DeeeceCe efkeee~ leye mesvee kes
ueesieeW ves efJebOeeeue kes mecemle hetue, hees Deewj Je=#eeW kee GheYeesie kej
ueleeDeeW leLee ess-ess heewOeeW kees heg<he jefnle kej efoee, efpememes Jen
efJebOeeeue JebOeeeue DeLee&led heue-heg<heeW mes jefnle-mee efoKe jne Lee~
JeneB hej mewefveke ueesieeW ves Deewj ye[s-ye[s jepeeDeeW ves ceesefleeeW mes
efceues ngS yeemeer eeJeueeW mes efpevesvosJe keer hetpee keer Leer~ efJebOeeeue kes
JeveeW ceW jnves Jeeues jepeeDeeW ves Jeve ceW GlheVe ngF& Deveske jesieveeMeke
Jeveew<eefOeeeB YeW kej eeJeleea kes oMe&ve efkees Les~ Yeerue jepeeDeeW ves
neefLeeeW kes oeBle Deewj ceesleer YeW kej oMe&ve efkees Les~ eeJeleea ves efJebOeeeue
heJe&le kees heefMece efkeveejs kes Deble Yeeie mes GuuebIeve kej Deewj vece&oe veoer
kees heej kej heefece efoMee kees peerleves kes efueS emLeeve efkeee~ mesvee ceW
meyemes Deeies Yejle cenejepe kee ogefve&Jeej eleehe pee jne Lee Deewj Gmekes
heers-heers eemeefnle mesvee pee jner Leer~ GOej ueeosMe kes jepee he=LJeerleue
hej ueuee efIeme kej eCeece kejles ngS ueeueeefke heo kees eehle ngS Les~
meesj" osMe mes jepee ueesie mewke[eW TB Deewj Ieesef[eeW keer YeW ueekej
eeJeleea kees eCeece kej jns Les~
YeefJe<elkeeue ceW nesves Jeeues leerLekej vesefceveeLe kee mcejCe kejles ngS
meceed Yejle meesj" osMe ceW megces heJe&le kes meceeve TBes efiejveej heJe&le keer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

51

eoef#eCee kej Deeies ye{s~ Gve-Gve osMeeW kes jepeeDeeW ves Gece-Gece jsMeceer
Jee, eeevee efmeuke Deeefo Jee YeW ceW ueekej Yejle cenejepe kes oMe&ve
efkees~ efkeleves ner jepeeDeeW ves Gece neLeer, Iees[s Deewj jlveeW kes Ghenej mes
Yejle cenejepe keer hetpee keer Leer~ efkeleves ner jepeeDeeW ves leg<ke, keecyeespe,
Jeeunerke, lewefleue, Deej, meQOeJe, Jeeveeegpe, ieebOeej Deewj Jeeefhe osMe ceW
GlheVe ngS Iees[s YeW kej oMe&ve efkees Les~ Yejle cenejepe efkeleves ner jepeeDeeW
kees mevceeve oeve mes, efkeleves ner jepeeDeeW kees efJeeeme leLee mvesnhetCe&
yeeleeerle mes Deewj efkeleves ner jepeeDeeW kees emeVeleehetCe& ef mes Devegje kej
jns Les~ Fme ekeej Yejle kees eleske he[eJe hej kesJeue jlveeW keer ner eeefhle
veneR ngF& Leer efkevleg ye[s-ye[s jepeeDeeW kees peerle uesves mes eMe keer Yeer eeefhle ngF&
Leer~ Fme ekeej eeJeleea ece-ece mes hetJe&efoMee kes jepeeDeeW kes meceeve heefece
efoMee kes jepeeDeeW kees Yeer JeMe ceW kejles ngS heefece meceg keer Deesj eues~
efpeme efoMee ceW peekej mete& Yeer Deheves lespe keer Dehes#ee cebo (heerkee) nes
peelee nw, Gmeer efoMee ceW heefeceer jepeeDeeW kees peerleles ngS eeJeleea kee lespe
DeefleMee osoerheceeve nes jne Lee~ Gme mecee Yejle ves meceg kes efkeveejsefkeveejs peekej Deheves oe kes meceeve keYeer #egyOe ve nesves Jeeueer Deheveer
mesvee kee he[eJe efmevOeg veoer kes ej hej [ueJeeee~ leovevlej keee& kes
eejbYe ceW kejves eesie mecemle keeeeX kes peeveves Jeeues hegjesefnle ves JeneB hej
ceb$eeW kes eje eejlve keer hetpee kej efJeefOehetJe&ke Oece&ee kes mJeeceer eer
efpevesvosJe keer hetpee Deewj efhej iebOeesoke mes efceues ngS heefJe$e efme Mes<ee#eleeW mes
Deewj hegCehe Deveske DeeMeerJee&oeW mes eeJeleea Yejle kees Deeveefvole efkeee~
Gme keeue ceW efoJe Dee OeejCe kej Yejle mecee ves henues kes
meceeve ner ueJeCemeceg ceW eJesMe efkeee~ keg otj peekej JeneB mes yeeCe

52

Yejle kee Yeejle

es[kej eYeeme veece kes JeblejeW kes mJeeceer Jeblej osJe kees peerlee~ leye
eYeemeosJe ves Yeer ceesefleeeW kee nej, megJeCe& kee nej Deewj keuheJe=#eeW kes heg<heeWb
kee nej YeW kejkes eeJeleea kees eCeece kej Gvekeer DeeOeervelee mJeerkeej keer~
Fme ekeej mecegheele hetJe&efoMee kes jepeeDeeW kees, Jewpeeble ej leke
oef#eCe efoMee kes jepeeDeeW kees peerlekej Deewj heefece meceg keer meercee leke
heefece efoMee kes jepeeDeeW kees peerlekej efokeheeueeW kes meceeve GvnW Deheves
ejCeeW ceW vecemkeej kejeles ngS leLee ceeieOe, Jejleveg Deewj eYeemeosJeeW kees
Deheves DeOeerve kej DeieefCele osJeeW kees kebheeeceeve kejles ngS jepeeefOejepe
Yejle ves mecemle efoMeeDeeW kees Me$egjefnle kej efoee~
Deeeee&osJe kenles nQhegCe mes efoefiJepee kees eehle kejeves Jeeueer eeJeleea keer ue#ceer
efceueleer nw, hegCe mes ner Fv keer efoJe ue#ceer efceueleer nw, hegCe mes ner
leerLekej keer ue#ceer efceueleer nw Deewj hegCe mes ner hejce keueeCehe
cees#eue#ceer Yeer efceueleer nw, FmeefueS ns Deeeg<cebleeW! legce Yeer pewve Deeiece kes
kens Devegmeej meceereerve hegCe kee meben kejes~1
(11)
Gej efoMee kees peerleves kes efueS GeceMeerue ngS eeJeleea Yejle
Deheveer efJeMeeue mesvee kes meeLe efvekeues~ Gme mesvee ceW Deveske iegCeeW mes ege
yeueMeeueer Iees[s Les~ Iees[eW kes iegCe peeveves JeeueeW ves GvnW meJe&iegCeeW mes mecheVe
peevekej ner mesvee ceW efueee Lee~ Iees[eW keer ieefle keer elegjeF& kees Oeewefjle,
Glmeen kees hejeece, efJevee kees efMe#ee Deewj jesceeW keer eebefle kees Mejerj kee
iegCe kenles nQ Dele Oeewefjle veece keer ieefle mes Gvekeer eeue keer hejer#ee nesleer
1. DeeefohegjeCe, heJe& 30~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

53

Leer, Glmeen mes Gvekee yeue peevee peelee Lee, mhetefle& kes meeLe nukeer eeue
eueves mes Gvekeer efMe#ee ceeveer peeleer Leer Deewj Mejerj kes iegCeeW mes Gvekeer
peeefle peeveer peeleer Leer~ Ssmes es Gece peeefle kes Iees[s eeJeleea keer mesvee ceW
Gme mecee Deejn kejes[ Les~ Gme mecee efmebOeg veoer kes efkeveejs-efkeveejs
eueles ngS mesvee kes eje Gej efoMee kes jepeeDeeW kees JeMe ceW kejles ngS
keguekej cenejepe Yejle Oeerjs-Oeerjs efJepeeeOe& heJe&le kes meceerhe pee hengBes~
en efJepeeeOe& heJe&le eeBoer mes efveefce&le leerve keveer mes meefnle Deewj
ceefCeeeW kes veew efMeKejeW (keteW) mes yengle ner efJeMeeue Lee~ Fme heJe&le keer
leuener ceW yengle ner megvoj Jeve (Geeve) nw, Gmekeer Jesoer (hejkeese)
yengle ner TBeer nw~ FmeceW eejeW Deesj leesjCe yeBOes ngS Les~ Fme Jeve Jesefokee
kees GuuebIeve kej mesveeheefleeeW eje efveebef$ele keer ngF& Gme mesvee ves Jeve kes
Yeerlej eJesMe efkeee~ Gme mecee Jeve keer iegheeDeeW mes efmebn, Deeheo, eerles,
Depeiej Deeefo efnbe pevleg efveYe&e neskej efvekeue he[s Deewj e$e-le$e Ietceves
ueies~ keneR-keneR meheso neLeer efoKe jns Les, pees Fv kes SsjeJele neLeer keer
leguevee kej jns Les~ Gmeer #eCe efkeleves ner #eg heMeg mesvee kes keesueenue hetCe&
MeyoeW mes YeeYeerle nes efJepeeeOe& heJe&le keer iegheeDeeW ceWs peekej efhe iees Les~
Devevlej Gme Jeve ceW Oeerjs-Oeerjs eueleer ngF& Jen mesvee efJepeeeOe& heJe&le kes
heeBeJeW ket kes meceerhe peekej "nj ieF&~
mesvee kes "njves hej eeJeleea keer Dee%ee mes mesveeheefleeeW ves Gme Jeve
ceW mesvee kes [sjs ueieJee efoes~ leye mewefveke ueesieeW ves Deheveer-Deheveer Fevegmeej
[sjs ues efuees leLee keg mewefvekeeW ves ceveesnj ueleeie=neW kees ner Dehevee efveJeeme
yevee efueee~
Yejle cenejepe kees JeneB efveeceevegmeej "njs ngS peevekej efJepeeeOe&

54

Yejle kee Yeejle

heJe&le kee mJeeceer efJepeeeOe&osJe neLe ceW jlveeW kee DeIe& ueskej Yejle kes
oMe&ve kes efueS JeneB Dee ieee~ Jen osJe esle Jee OeejCe efkeS ngS Lee~
cegkeg, kegb[ue, nej, ke[e, yeepetyebo, ceeuee mes efJeYetef<ele neslee ngDee MebKe
veeceke efveefOe kes meceeve efoKe jne Lee~ Jen osJe eeJeleea kes meeceves jlveeW
kee DeIe& meceefhe&le kej Iegves skekej vecemkeej kejles ngS yeesueens osJe! Deehekees eCeece nes~
eCeece kes yeeo Yejle ves melkeejhetJe&ke Gmes Gece Deemeve hej
efye"eee hegve Gme osJe ves neLe pees[kej Dehevee heefjee osles ngS kenvee
eejbYe efkeeens eYees! ceQ Fme heJe&le kee j#eke nBt Deewj Fme heJe&le kes yeere kes
efMeKej hej jnlee ntB~ ns veeLe! ceQ Deepe leke Deheveer Fevegmeej jnlee ngDee
mJeleb$e Lee hejvleg Deepe yengle efoveeW ceW Deehekes DeOeerve ngDee ntB~ cegPes leLee
Fme TBes heJe&le kees Deehe efJepeeeOe& peeefvees Deewj nce oesveeW ner hejmhej
Ske-otmejs kes Deeee mes DeuebIe leLee efveeue nQ~ ns osJe! en heJe&le
eeJeleea efoefiJepee kee DeeOee-DeeOee efJeYeeie kejlee nw FmeefueS en efJepeeeOe&
meeLe&ke veece kees eehle nw~ ns Deeeg<ceved ! ceQ Deehekeer Dee%ee kees ceeuee kes
meceeve cemleke hej OeejCe kejlee ntB Deewj Deehekes hewoue eueves Jeeues Ske
mewefveke kes meceeve ner nBt, Fmekes efmeJeee ceQ Deewj keee eeLe&vee keB?
Flevee kenles ngS Jen osJe Deheves meeLe ceW Deees osJeeW mes kenlee nwns osJeieCe! megvees, efoefiJepee kejves Jeeues eeJeefle&eeW kee DeefYe<eske
kejvee cesje keece nw~
Flevee megveles ner meYeer osJeeW ves efveefce<ecee$e ceW DeefYe<eske keer JeJemLee
yevee oer~ lel#eCe ner efJepeeeOe&osJe ves Deveske osJeeW kes meeLe efceuekej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

55

leerLe&peue mes Yejs ngS keueMeeW eje meceed Yejle kee DeefYe<eske efkeee~ Gme
mecee DeekeeMe ceW iebYeerj Meyo kejles ngS veiee[s yepe jns Les, Deveske
osJeebieveeSB ve=le kej jner LeeR Deewj efkeVej osJe cebieueieerle iee jns Les~ Deveblej
DeefYe<eske efeee hetCe& kej osJe ves meceed kees esle Jee henveekej Deveske
ceefCejlveeW mes Deuebke=le efkeee~
Gme osJe ves eeJeleea kes efueS jlveeW kee eb=ieej, meheso $e, oes
ecej Deewj Ske efoJe efmebnemeve Yeer YeW efkeee~ Yejle ves Yeer efJepeeeOe& kes
meeLe meceeesefele escehetCe& Jeelee&ueehe kej Gmes emeVe efkeee~ Deveblej eeJeleea
keer Dee%ee eehle kej Jen osJe Deheves mLeeve hej euee ieee~ Fmekes yeeoefJepeeeOe& heJe&le kees peerle uesves hej ceQves mecemle oef#eCe Yeejle peerle
efueee nw~
Ssmee ceeveles ngS eeJeleea ves peue, iebOe, De#eled, heg<he, vewJese, oerhe,
Oethe Deewj heueeW mes eejlve keer hetpee keer~ efJepeeeOe& heJe&le leke efJepee kej
uesves hej Yeer Gej Yeejle kees peerleves keer DeeMee mes Gele ngS eeJeleea kee
efJepee kee Geesie efkebefeled Yeer efMeefLeue veneR ngDee Lee hegve Jes meceed efkebefeled
heers ueewkej efJepeeeOe& heJe&le keer heefece ieghee kes meceerheJeleea Jeve kees Deheveer
mesvee kes eje Iesjkej JeneR hej "nj iees DeLee&led efJepeeeOe& heJe&le kes oef#eCe keer
Deesj heJe&le leLee Jeve oesveeW keer JesefoeeW kes yeere ceW efmevOeg veoer kes efkeveejs kes Jeve
kes yeenj mesvee "njer Leer~ Deveske DeeeeeX mes Jeehle Fme heJe&le hej yengle keg
osKeves eesie nw, ener meesekej meceed JeneB hej yengle efoveeW leke "nj Les~
FmeceW Gvekee keg Kee& ve neskej yeefuke GvnW JeneB hej DehetJe&-DehetJe& JemlegDeeW
kee ueeYe nesles jnves mes Gvekee kees<e meceg kes meceeve Yej ieee Lee~
Yejle eeJeleea kees JeneB "njs ngS peevekej iebiee Deewj efmevOeg Fve

56

Yejle kee Yeejle

oesveeW veefoeeW kes yeere ceW jnves Jeeues Deveske jepee ueesie Deheves-Deheves mLeeve
mes Gvekes oMe&ve kes efueS Deeles jnles Les Deewj DeefleMee Yeefe mes GvnW
vecemkeej kej kesMej, Deiegg, kehetj, megJeCe&, ceesleer, jlve leLee Deewj Yeer
Deveske JemlegDeeW kees YeW kej eeJeleea keer DeOeervelee mJeerkeej kejles jnles
Les~ Yejle cenejepe efJepeeeOe& heJe&le kes Gej Yeeie kes peerleves kee Geesie kej
jns nQ, en megvekej kegosMe kes jepee peekegceej leLee Deewj Yeer Deveske jepee
ueesie Deheveer-Deheveer mecemle mesveeSB ueskej JeneB Dee iees Les~ efkeleves ner
ceb[uesej jepee Yejle cenejepe keer metevee mes efkeleves ner efyevee yegueees
Dehevee kee&Je mecePekej ner Gme mecee JeneB Dee iees Les~
Deye efJeosMe ceW peevee nw Deewj cues jepeeDeeW kees peerlevee nw, ener
efJeeej kej meecebleeW ves eee Oeveg<e-yeeCe kees OeejCe kejves Jeeueer mesvee
leweej keer Leer~ Gme mecee jLeeW ceW Deeivese yeeCe Deeefo Dee, cenemlebYe
Deeefo Jee, leueJeej Deeefo Mee, efmej keer j#ee kejves Jeeues ueesns kes eshe
Deewj keJee Deeefo Yejs ngS Les, efpevemes Jes jLe mecetn DeeegOe MeeueeDeeW kes
meceeve efoKe jns Les~ efkeleves ner jepee ueesie Deer lejn yeveees iees
oC[Jetn, ceb[ue Jetn, YeesieJetn Deewj DemebleJetn mes Deheveer mesvee keer
jevee kees emeVeefee nes Gmes osKe jns Les~
Fve meceed Yejle kee Ssmee keewve-mee keee& nw efke efpemekee nce leg
ueesie mcejCe Yeer kej mekeW? efhej Yeer nce ueesie pees mJeeceer kes heers-heers
eue jns nQ, mees Gvekeer Devegketuelee kejles ngS mecee kes Devegmeej Gvekeer
Yeefe ner kej jns nQ~ Ssmee efJeeej kej yengle mes eese ueesie hejmhej ceW
yeeleeerle kej jns Les efkence ueesieeW kees mJeeceer kee keee& efme kejvee eeefnS~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

57

neB, neB, nce ueesieeW kees Dehevee eMeheer Oeve hewueevee eeefnS~
"erke nw, nce ueesieeW kees Me$egDeeW keer mesvee otj neveer eeefnS~
nce ueesieeW kees heg<eeLe& kejvee eeefnS~
nce meYeer kees Deveske osMe osKeves kee en mJeefCe&ce DeJemej efceuee nw~
neB, nce meYeer kees efJepee kes Deveske DeeMeerJee&o eehle neWies~
Fleeefo ekeej mes Jeelee&ueehe kejles ngS DeieefCele eese Gme mecee
eeJeleea kes efMeefJej ceW hengBe iees Les~
keg ueesie meese jns Les efkeYejlesej kee efnceJeeved heJe&le leke efJepee eehle kejves kee Geesie
yengle mecee ceW hetCe& nesiee, FmeefueS nce meYeer kees meJe& ekeej keer meeceeer
mes Deheves-Deheves kees"s Yej-Yej kej meeLe ceW efvekeuevee nw~
Fme ekeej Deheveer-Deheveer mesvee mes Deeles ngS jepeeieCe Deewj meeceble
eejeW Deesj mes eeJeleea keer mesvee kees Iesjkej eeJeleea Yejle keer peepeekeej kejves ueies~ Gme mecee meye lejhe mes Deees ngS jepeeDeeW keer mesvee
mes eeJeleea keer mesvee Ssmeer Yej ieF& efke pewmes heefjJeej mecesle eewon veefoeeW
mes ueJeCemeceg Yej peelee nw~
efpeme ekeej YeieJeeve kes pevce keueeCeke kes mecee Jeve Deewj Yetefce
meefnle megces heJe&le osJeeW keer mesveeDeeW mes Yej peelee nw Gmeer ekeej Jen
efJepeeeOe& heJe&le Yeer Jeve Deewj Yetefce meefnle eejeW Deesj mes mesveeDeeW mes Yej
ieee~ Gme mecee Yejle keer mesveeDeeW mes DeefOeefle ngS efJepeeeOe& heJe&le kes
efMeKej Deueie-Deueie leves ngS jepeceb[heeW mes mJeie& keer MeesYee OeejCe kej
jns Les~ Ssmee en efJepeeeOe& heJe&le veJeketeW kes veJeefMeKejeW mes yengle ner
megvoj efoKe jne Lee~

58

Yejle kee Yeejle

(12)
mecee Yejle Deheves efmebnemeve hej Dee{ Les, Gmeer mecee Deheves
cegkeg keer keebefle mes DeekeeMe kees heeruee kejlee ngDee Ske osJe heJe&le mes veeres
Glej kej Deheves Deveske heefjkejeWb kes meeLe JeneB Deeee~ Jen osJe echee kes
hetueeW keer ceeuee henves ngS Lee Deewj Deveske efoJe DeuebkeejeW mes efJeYetef<ele
Lee~ Gmeves ye[s ner efJevee mes meceed kees vecemkeej efkeee~ leye Yejle
cenejepe ves Gmes eLeeeesie melkeej kes meeLe Deemeve efoee~ Deemeve hej
yew"kej Jen osJe efJeveemeefnle JeeveeW eje Dehevee heefjee osles ngS yeesueens osJe! nce #eg osJe keneB Deewj Deehe efoJe ceveg<e keneB? efhej
Yeer Fme osJe heee&e kes mLeeve kes Deveghe cesjer JeeCeer Deehekes mece#e keg
kenvee eenleer nw~ ns Deeeg<ceved ! Deehe pewmes MeemekeeW kees kegMeue cebieue
hetves keer nce ueesieeW ceW #ecelee keneB nw? efhej Yeer henues hetves kee Ske
efveeesie nesves mes Yeer cesje kee&Je nes peelee nw efke ceQ Deehemes kegMeue hettB~ ns
osJe! peieled kee keueeCe kejves Jeeueer Deewj mecemle he=LJeer kees peerleves ceW
kegMeue Deehekeer en oeefnveer Yegpee kegMeue lees nw ve ?
Flevee kenkej Gej keer eleer#ee ceW Glmegke ngS osJe keer Deesj osKeles
ngS Yejle cenejepe ves cegmkejeles ngS keneeer $e+<eYeosJe YeieJeeved keer ke=hee-emeeo mes meJe& kegMeue nw~ leye
osJe mecee kes cegKe mes keg MeyoeJeueer kees megvekej ceeveeW DeefYe<eske kees ner
eehle ngS kes meceeve n<e& mes jesceebefele nes ieodieo JeeCeer ceW kenves ueieens osJe! Deehe osJeeW kes Yeer efee nQ, Deeheves meJe& he=LJeer kees peerle
efueee nw FmeefueS en osJehevee Deehe ceW ner meeLe&ke nw~ nce ueesie lees kesJeue
osJepeeefle ceW pevce uesves mes ner osJe kenueeles nQ~ nce ieerJee&Ce nQ eeefhe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

59

meeceeve keeflehee peveeW ceW nce Jeeveheer leer#Ce yeeCeeW kees OeejCe kejles nQ
leLeeefhe Deehe kes efJe<ee ceW nce kegbef"le Jeeve nQ~ ns jepesv! Deehe n
KeC[eW ceW yeBer ngF& mecemle eosMe meefnle Fme Yejle #es$e keer he=LJeer kee
Meemeve kej jns nQ Dele en jepeesefe Deehe ceW ner megMeesefYele nesleer nw~ ns
ceneYeeie! eejlve kes yeneves Deehekee ogmen eleehe osoerheceeve nes jne nw
Deewj oC[jlve kes ue mes Deehekeer oC[veerefle eefme nes jner nw~ ns eYees!
veJeefveefOe Deewj eewon jlveeW kee Ssee& Deehe ceW ner lees efJeeceeve nw Dele
Deehekees es[kej Yeuee Ssee&Meeueer meceLe& meceed Deewj keewve nes mekelee
nw? mJeeefceved ! Deehekeer keerefle& mJebo neskej mecemle ueeske ceW meoe
Dekesueer Ietce jner nw Deewj mejmJeleer Jeeeeue nw, efhej Yeer ve peeves es oesveeW ner
efeeeB Deehekees efee keeeW nQ? ns osJe! nce ueesie Fme heJe&le kes efMeKej hej
jnles nQ Deewj Deheves mLeeve mes keYeer Yeer efJeeefuele veneR nesles nQ hejvleg Fme Yet
hej Deehekes eje ner DeJeleeefjle ngS nQ~ nce ueesie otj-otj Deveske mLeeveeW hej
jnves Jeeues Jeblej nQ, Deye Deehe nce ueesieeW kees Deheves meceerhe jnves Jeeues
mesJeke yevee ueerefpeS~ ceQ Fme heJe&le kes efMeKej hej Fme ieghee kes ket kes
YeJeve ceW jnves Jeeuee ke=leceeue veece kee osJe ntB~ ceQ Fme ieghee mecesle heJe&le
kee mechetCe& Yeerlejer neue peeveves Jeeuee ntB DeLeJee mecemle erhe-mecegeW kes
Yeerlej kee keesF& Yeer neue cesjs mes efhee nes, Ssmee veneR nw, Flevee cee$e ner cesje
heefjee nw Dele ns meceed! cegPes eesie Dee%ee oskej mesJee kee DeJemej
eoeve keerefpeS~
Flevee kenkej Gme osJe ves eeJeleea kees eewon ekeej kes DeeYet<eCe
efoes~ Fmekes heeeled efJepeeeOe& heJe&le keer ieghee kes ej mes eJesMe kejves kee
meJe& Gheee yeleuee efoee~ eeJeleea ves Yeer Gme ke=leceeue osJe kee Ketye

60

Yejle kee Yeejle

melkeej kejkes emeVeleehetJe&ke Gmes efJeoe kej efoee Deewj Deehe ieghee kes ej
kees Keesueves ceW GeceMeerue nes iees Deewj mesveeheefle kees yegueekej kenelegce ieghee kee ej GIee[kej peye leke ieghee Meeble nes, leye leke
heefece Keb[ kees peerlekej DeeDees~
eeJeleea keer Dee%ee kees ceeuee kes meceeve cemleke hej OeejCe kejlee
ngDee Deewj ke=leceeue osJe kes eje yeleueees iees mecemle GheeeeW kes eeesie ceW
kegMeue Jen peekegceej mesveeheefle keg Iees[s Deewj mewefvekeeW kes meeLe
oC[jlve neLe ceW ueskej Deejlve hej Dee{ neskej eue he[e~ keg Lees[er
otj peekej efmevOeg veoer keer Jesoer kees GuuebIeve kej efJepeeeOe& heJe&le keer Jesoer
hej e{e, efhej heefece keer Deesj cegKe kej ieghee kes Deeies pee hengBee~ Gmeves
GemJej meseeJeleea Yejle keer pee nes~
Ssmee GeejCe kej oC[jlve mes peesj mes ieghee kes ej kee lee[ve
efkeee~ Gme mecee oC[jlve keer ees mes yengle peesjeW kee Meyo ngDee Deewj ieghee
kes ej Kegue peeves mes Gmekes Yeerlej mes yengle Yeejer ieceea efvekeueves ueieer~ Gmeer
#eCe JesieMeeueer Deejlve Gmes yengle otj leke Yeiee ues ieee Deewj osJeleeDeeW ves
Gmekeer j#ee keer, FmeefueS Gme mesveeheefle kees ieghee keer ieceea t Yeer veneR mekeer~
Gme mecee n<e& mes osJeebieveeDeeW ves Gmekes Thej DeekeeMe mes heg<he Je<ee& keer Leer~
Fmekes heeeled Jen peekegceej mesveeheefle meeref{eeW meefnle efJepeeeOe&
heJe&le kes efkeveejs keer Jesoer kees GuuebIeve kejlee ngDee leesjCe meefnle efmevOeg
veoer kes heefece keer Deesj Jeeueer Jeve keer Jesefokee kes meccegKe hengBee hegve
Gme Jesefokee kees Yeer ueebIekej Deveske hegj, eece, Keeefve, meercee Deewj yeeieyeieereeW mes megvoj cues KeC[ keer Gece Yetefce ceW eefJe ngDee~ mesvee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

61

meefnle mesveeheefle kes eJesMe kejles ngS yengle mes epee kes ueesie Ieye[e kej
e$e-le$e Yeeieves ueies leLee keg yegefceeve, Oeerj, Jeerj ueesie heefJe$e De#ele
Deeefo mes yeves ngS DeIe& kees neLe ceW ueskej mesveeheefle kes mevcegKe Deekej
Gmekee melkeej kejves ueies~ Gme mecee YeeYeerle ngS ueesieeW kees eeJeleea
kes mesJekeeW ves[jes cele, [jes cele~ Ssmee kenles ngS Deeemle efkeee~
DeKeb[ Dee%ee kees heeueve kejves Jeeuee Jen mesveeheefle eoef#eCee he
mes cues KeC[ ceW Ietcelee ngDee peien-peien cues jepeeDeeW mes eeJeleea
keer Dee%ee mJeerke=le kejJeelee peelee Lee leLee Gve jepeeDeeW kees en yeleueelee
peelee Lee efke en eeJeleea kee #es$e nw~ Jes Yejle eeJeleea meceerhe ceW ner
efJejepeceeve nQ, legce ueesie Deheveer-Deheveer mesveeDeeW kes meeLe peekej GvnW
vecemkeej kej Gvekeer mesJee kejes~
Gme mecee Jes jepee ueesie n<e& mes efJeYeesj nes Ssmee yeesueles Les efkeDenes! Deepe nce ueesie yengle efoveeW yeeo meveeLe ngS nQ~
Fmeer yeere keg cues jepeeieCe Deheves Lees[s mes ner Ssee& mes
Gvcee ngS Deheveer mesvee ueskej mesveeheefle kes meeceves Dee iees Les leLee mebefOe,
efJeen, eeve Deeefo n iegCeeW mes Jes Dehevee hejeece efoKee jns Les~ Gme
mecee mesveeheefle Deheves lespe mes GvnW hejeefpele kej eeJeleea keer Dee%ee Gvemes
ceveJeelee peelee Lee Deewj efkeues kes Yeerlej jnves Jeeues efkeleves ner cues
jepeeDeeW kees eejeW Deesj mes Gvekee DeeJeeieceve jeske kej GvnW JeMe ceW kejlee
peelee Lee~ Fme ekeej kegMeue mesveeheefle ves Deveske GheeeeW kes eje Gve
cues jepeeDeeW kees JeMe ceW kejkes Gvemes eeJeleea kes GheYeesie kes eesie
kevee Deeefo Deveske jlve YeW ceW eehle efkeS Les~

62

Yejle kee Yeejle

es ueesie Oece&efeeeDeeW mes jefnle nQ FmeefueS cues ceeves iees nQ,

Oece&efeeeDeeW kes Deefleefje Deve DeeejCeeW mes es ueesie Deee&Keb[ ceW GlheVe
nesves Jeeues ueesieeW kes meceeve nQ~
Fme lejn Jen mesveeheefle cues Yetefce kees JeMe ceW kej yengle-meer
cues jepeeDeeW keer mesvee kes meeLe Jeeheme Deheves ieghee ej kes efveke Dee
ieee~ leesjCeeW meefnle efmevOeg veoer kes Jeve keer Jesoer kees GuuebIeve kej Jen
meeref{eeW meefnle efJepeeeOe& heJe&le kes Jeve keer Jesoer hej pee e{e~ Fve n
cenerveeW ceW Gme ieghee keer iejceer Yeer efyeukegue Meeble nes egkeer Leer Dele Jen
Gmeer ieghee kes ej hej "nj ieee hegve Deveske mesJekeeW eje Deveske efJeIveeW
mes Yejs ngS Gme ieghee kes Yeerlejer Yeeie kees Gmeves Deer lejn mes mJe
kejeee hegve Jen eeJeleea keer eJeveer keer lejhe Jeeheme ueewe~
mesveeheefle kes JeneB hengBeves hej ye[s-ye[s jepeeDeeW ves Deheveer mesveeDeeW
kes meeLe meeceves Deekej Gmekee mJeeiele efkeee~ Gme mecee ye[s peesjeW mes
efJepeemeteke veiee[eW keer OJeefve nes jner Leer~ JeneB hej ceeie& ceW Deveske leesjCe
yeeBOes iees Les Deewj Deveske TBeer-TBeer heleekeeDeeW mes Jen jepeceeie& mepeeee
ieee Lee~ Ssmes jepeceeie& kee GuuebIeve kejlee ngDee Jen mesveeheefle otj mes ner
Iees[s mes Glej kej keg otj hewoue euekej meYee ceC[he ceW hengBee, peneB
hej eeJeleea meceed Deheves Deemeve hej Dee{ Les~ JeneB hengBeles ner
peekegceej ves oesveeW neLe pees[kej meceed kees vecemkeej efkeee~
Gmeer #eCe Yee mes efJeue nesles ngS ye[s-ye[s cues jepeeDeeW ves Yeer
he=LJeer hej cemleke skekejeeJeleea Yejle cenejepe keer pee nes, pee nes, pee nes! Ssmee
peeIees<e kejles ngS vecemkeej efkeee~ Gve cues jepeeDeeW eje Ghenej ceW

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

63

ueees ngS jlve Deeefo kees meeceves jKekej mesveeheefle ves Gve jepeeDeeW kee veece
ues-ueskej meceed kees Gve meyekee heefjee kejeee~ cenejepe ves emeVelee
kes meeLe Gve meye jepeeDeeW kee eLeeeesie melkeej efkeee~ leoveblej Jes
jepee ueesie cenejepe mes Devegceefle ueskej Deheves-Deheves mLeeve hej Jeeheme
eues iees~
Fme ekeej eeJeleea ves Deheves hegCekece& kes Goe mes kesJeue oC[jlve
kes eje ner cues jepeeDeeW kees peyejomleer peerle efueee Lee, mees "erke ner nw
keeeWefke hegCe kes efyevee efJepee keneB mes nes mekeleer nw? FOej Deveske
jepeeieCe escehetJe&ke peekegceej mesveeheefle kee melkeej kej jns Les~ eeJeleea
ves Yeer efJepee kes efevneWs mes Gmekees mecceeefvele efkeee leLee Deeies keer efJepee
kees eehle kejves kes efueS Deveske mesveeheefleeeW kes ceOe Gmeer peekegceej kees
hegvejefhe eOeeve mesveeheefle kes heo hej efveege kej efoee~
eqpemeceW veJeefveefOeeeB Deewj eewon jlve leLee Glke= Yeesie-GheYeesie keer
JemlegDeeW kes eje megKeeW kee Yeej eie jnlee nw, Ssmee en eeJeleea kee heo
efpemekes emeeo mes ueerueecee$e ceW eehle nes peelee nw Ssmee en efpevesv
YeieJeeve kee Meemeve meoe peeJeble jns~
ke=leceeue osJe ves evcee keer efkejCeeW keer nBmeer kejves Jeeuee megvoj
$e, megJeCe&cee oC[eW mes ege oes ceveesnj eecej, megces heJe&le kes efMeKej
kes meceeve efmebnemeve Deeefo Deveske jlve eeJeleea kees YeW ceW efoes Les leLee
Deveske efoJe DeeYet<eCe Yeer eoeve efkees Les~ Gve Deveghece jlve-DeeYet<eCeeW mes
Deuebke=le Jes Yejlesej cenejepe ceefCeefveefce&le efmebnemeve hej efJejepeceeve ngS
Ske Deefleere keuheJe=#e kes meceeve Delevle MeesYeeeceeve nes jns Les~

64

Yejle kee Yeejle

(13)
mesveeheefle ueesie eeJeleea kes eueves keer eleer#ee kej jns nQ~ neefLeeeW
kee mecetn, Iees[eW kes mecetn, jLeeW kes mecetn Deewj hewoue eueves Jeeues
mewefvekeeW, Fve meyekeer Yeer[ mes kesJeue cenejepe kee DeeBieve ner veneR Yej ieee
efkevleg efJepeeeOe& heJe&le kes Jeve Yeer Yej iees~ efJepeeer neLeer hej e{kej
ekeeleea efJepeeeOe& heJe&le keer ieghee mes Gme Deesj peeves kes efueS efvekeue he[s~
Gmeer #eCe Deveske es jepeeDeeW ves Deekej Gvekes Deepet-yeepet Deewj heers
euevee eejbYe kej efoee~ mecemle mesvee Deeies ye{kej efJepeeeOe& heJe&le keer
esCeer hej e{ ieF&~
Gme heJe&le ceW leefceee veece keer Ske ieghee nw pees efke heJe&le keer
eew[eF& kes yejeyej uecyeer, Dee" eespeve TBeer Deewj yeejn eespeve eew[er nw~
FmeceW n-n eespeve eew[s Jeeceeer oes ojJeepes nQ~ Fvekeer eewKe
cenecetueJeeve jlveeW mes yeveer nw, Fme eewKe kes veeres mes efmevOeg veoer
efvekeueleer nw~ Fme ieghee kes ojJeepes kees eeJeleea kes mesveeheefle kes efmeJeee
keesF& GIee[ veneR mekelee nw~
mesveeheefle peekegceej ves Fmes GIee[ kej mJe kej oer Leer Dele Deye
Fmekeer ieceea Meeble nes egkeer Leer~ FmeceW eeJeleea keer mesvee kees es[kej Deve
efkemeer kee eJesMe kejvee cevee nw~ Fme ieghee kes ej hej eeJeleea kes hegjesefnleeW ves
j#ee keer meJe& efJeefOe mecheVe keer Deewj meceerhe ceW cebieueJe jKe efoes~ Fme ieghee
ceW keppeue kes meceeve iee{ DebOekeej osKekej en mecemle mesvee otj mes ner
YeeYeerle nesves ueieer~ leye eeJeleea keer Dee%ee mes mesveeheefle ves hegjesefnle kes meeLe
hejeceMe& kejkes Gme DebOekeej kees otj kejves kee Gheee meesee~
GvneWves ieghee kes Deboj oesveeW Deesj keer oerJeeueeW hej keeefkeCeer Deewj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

65

et[eceefCe jlve mes Ske-Ske eespeve keer otjer hej mete& Deewj evcee kes
ceC[ue yevee efoes~ Deye keee Lee, JeneB hej Oethe (Ieece) Deewj eeBoveer oesveeW
efceue peeves mes meye DebOekeej ve nes ieee~ leye Gme ieghee ceW eeJeleea kes
Deeies-Deeies eejlve eueves ueiee Deewj heers-heers meejer mesvee eueves ueieer~
en mesvee efmevOeg veoer kes eJeen kees es[kej oes YeeieeW ceW efJeYee neskej
hetJe& leLee heefece keer Deesj kes oesveeW ceeieeX ceW efmevOeg veoer kes peue kee
Gheeesie kejleer ngF& eue jner Leer~ Fme lejn eueles ngS yengle ner Lees[s
mecee ceW Yejle cenejepe ves ieghee keer DeeOeer Yetefce lee kej ueer~ JeneB hej
Gvceivepeuee Deewj efveceivepeuee veece keer oes veefoeeB oesveeW lejhe keer
oerJeeueeW kes kegb[eW mes efvekeuekej efmevOeg veoer ceW eefJe nesleer nQ~ cenejepe
Yejle Gve oesveeW veefoeeW kes efkeveejs kes meceerhe ner mesvee "njekej ye[s ner
keewlegke mes Gve veefoeeW keer efJe<ecelee osKeves ueies~
efveceivepeuee veoer pees ueke[er Deeefo kees MeerIe ner veeres ues pee jner
Leer Deewj Gvceivepeuee veoer meYeer heoeLe& kees Thej Geue jner Leer, en
Me osKeles ngS Yejlesej ceve ceW meeseves ueiesFme Gvceivepeuee veoer kees Fmekes veeres jnves Jeeuee ceneJeeeg Thej
keer Deesj Geue jne nw Deewj Fme efveceivepeuee veoer kees Gmekes Thej jnves
Jeeuee ceneJeeeg veeres keer Deesj ues pee jne nw~ eeefhe es oesveeW veefoeeB
hejmhej efJe nQ efhej Yeer efkemeer ekeej eneB Deekej efmevOeg veoer ceW efceue
jner nQ~ Fve veefoeeW kees lewjves kee keee Gheee nw?
Ssmee efJeeej kejles ner GvneWves Gmeer #eCe Deheves mLeheefle-efmeueeJe
jlve kees yegueeee~ Gmeves Gve veefoeeW kees osKekej #eCe Yej ceW ner GvnW
Debpeefue Yej peue kes meceeve leg mecePee Deewj hegue yeeBOeves kes efueS

66

Yejle kee Yeejle

eelveMeerue neslee ngDee Gmeves Deheves Deeefele osJeeW eje meIeve pebieueeW mes
ye[s-ye[s Je=#e ceBieJeees Deewj cepeyetle uekeef[eeW eje peue kes Yeerlej
cepeyetle KebYes Ke[s kej #eCecee$e ceW ner Gve hej hegue leweej kej efoee~ hegue
leweej nesles ner mesvee kes ueesieeW ves Deevevo mes keesueenue efkeee Deewj Gmeer
mecee eeJeleea kes meeLe-meeLe mecemle mesvee hegue mes oesveeW veefoeeW kees
heejkej Gme efkeveejs hej pee hengBeer~ otmejs efove cenejepe Yejle ves Deveske
jepeeDeeW kes meeLe-meeLe Gmeer peuecee ceneceeie& mes Yeer keef"ve jemlee
ueerueecee$e ceW lee kej efueee~
Deveblej efkeleves ner cegkeece euekej Deewj Gme heJe&leheer ogie& kees
GuuebIeve kej Jes Gme ieghee kes Gej-ej hej pee hengBes~ Gmeer #eCe Deeies
eueles ngS neefLeeeW kes mecetn ves Gme Gej-ej kees Deheveer leekele mes
GIee[ efoee~ leye eeJeleea kes meeLe ner mecemle mesvee Gme ieghee kes yeenj
efvekeueer Deewj Gme heJe&le kes Jeve keer Yetefce ceW Deheves-Deheves [sjs [eue efoes~
Gme mecee mesvee kes ueesie Ssmee mecePe jns Les efke ceevees efejkeeue leke ceelee
kes ieYe& ceW efveJeeme kejles ngS nce ueesie Deepe hegvepe&vce kees eehle ngS nQ~
Gme mecee Jen Jeve Yeer megiebefOele Jeeeg mes Gve meyekees meevlJevee osles ngS kes
meceeve ner $e+legDeeW kes veevee heue-hetueeW mes Gve meyekee ceevees mJeeiele ner
kej jne Lee Deewj eeJeleea kes Deeieceve mes mebleg neskej Deheveer MeeKeeDeeW
kes DeeYeeie kees efnueeles ngS ceevees ve=le kej jne Lee~ leye emeVe ngS
eeJeleea ves Gme Jeve ceW yengle efoveeW leke efJeeece efkeee Lee~
mesveeheefle peekegceej ves eeJeleea keer Dee%ee heekej henues kes meceeve
ner eneB kes heefece cues KeC[ kees peerleves kes efueS emLeeve kej efoee~
keg ner efoveeW ceW kegMeueleehetJe&ke mecemle cues jepeeDeeW kees peerlekej Jen

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

67

Gvemes Deveske jlve, neLeer, Iees[s Deeefo JemlegSB eeJeleea kes efueS YeW ceW
eehle kej Jeeheme Deekej eeJeleea mes efceuee~ leye cenejepe Yejle Deheveer
mecemle mesvee kes meeLe ceOece cues KeC[ kees peerleves kes efueS efvekeue he[s~
eeefhe meceed Yejle mete& kes meceeve Gej efoMee keer Deesj efvekeues
Les leLeeefhe he=LJeer kee mebleehe otj kej efoee Lee DeLee&led mete& Gej efoMee
ceW hengBgekej Deheveer kej-efkejCeeW mes ueesieeW kees heeref[le kejlee nw,
he=LJeer kee jme-peue megKee oslee nw Deewj ceveg<eeW kees meblehle kejlee nw~
Fme ekeej mes Yejle mecee ves Deheves kej-wkeme mes ueesieeW kees heeref[le
veneR efkeee Lee, ve he=LJeer kee jme-Deevevo megKeeee Lee Deewj ve ceveg<eeW
kees meblehle-ogKeer ner efkeee Lee elegled Deheves eYeeJe mes meyekees
megKeer efkeee Lee~ Gvekeer mesveeDeeW ceW eeJetn Deeefo Deveske JetneW keer
jevee keer ieeer Leer, es meye mesveeSB hejmhej ceW Ske-otmejs mes efceueer ngF&
LeeR Dele mJebolee hetJe&ke e$e-le$e YeceCe veneR kejleer LeeR~ Fme mesvee
ves Deveske efkeues Deheves JeMe ceW kej efuees, Deveske Gb[ jepeeDeeW kees
DeOeerve efkeee Deewj Deveske osMe Iesj efueS~
yeueJeeved kes meeLe eg veneR kejvee, MejCe ceW DeeS ngS keer j#ee
kejvee Deewj Deheveer he=LJeer keer j#ee kejves ceW eelve kejvee, es ner efJepee kes
Fgke jepee kes efueS Gefele DeeejCe nw~
Fme ekeej eejlve kees Deeies kejkes eueles ngS ekeeleea ves Deheves
hejeece mes JeneB keer yengle-meer Yetefce kees Deheves DeOeerve kej efueee Lee~
FOej efeueele Deewj DeeJele& veece kes oes cues jepeeDeeW ves Me$egDeeW
keer mesvee eje Deheveer mesvee kee hejeYeJe megveles ner efceuekej Deeheme ceW
efveCe&e efkeee efke-

68

Yejle kee Yeejle

nceW Deheveer-Deheveer mesvee ueskej Deees ngS mebke kee eeflekeej

kejvee eeefnS~
yeme keee Lee, Fve oesveeW ves OevegOee&jer eese Deewj neLeer-Iees[s mecesle
Deheveer-Deheveer mesvee Skeef$ele kej ueer Deewj eesOe kes DeeJesMe ceW Dee iees~
en osKekej cebef$eeeW ves Deekej GvnW eg kes Gece mes jeskekej mecePeevee
Meg efkeee ns eYees! efJepee kes Fgke peveeW kees efyevee efJeeejs menmee keesF&
keece veneR kejvee eeefnS~ meesees lees mener, nceejs osMe kees Iesjves Jeeuee en
keewve jepee nw? keneB mes Deeee nw? Deewj Fmekeer mesvee efkeleveer ye[er nw?
Denes! efJepeeeOe& heJe&le kees GuuebIeve kejkes mesvee mecesle Deeves Jeeuee keesF&
meeOeejCe ceveg<e veneR nes mekelee nw~ ee lees keesF& osJe nesiee, ee efoJe eYee
kee Oeejke keesF& ceneheg<e nesiee, FmeceW keesF& mebosn veneR nw~ FmeefueS eg
keer yeele lees yengle otj Deheves kees efkemeer ogie& -efkeues kee Deeee ueskej
Deheveer j#ee kejveer eeefnS~
jepeved ! efnceJeeved heJe&le mes efJepeeeOe& heJe&le leke Deewj hetJe&-heefece
ceW iebiee veoer mes ueskej efmevOeg veoer leke en nceeje #es$e mJeYeeJe mes ner
efkeues kes meceeve nw~ Fmekee hejeYeJe Yeuee keewve kej mekelee nw?
leye oesveeW ner jepee yeesuesDejs! Me$eg keer yengle ye[er mesvee efmej hej nw, Yeuee nce ueesie efkeues ceW
peekej kewmes yew" peeSB? nceeje osMe Deewj nceejer epee kewmes megjef#ele jnsieer?
leye cebef$eeeW ves kenejepeved! Deehekee kenvee mele nw~....nceejer mecePe ceW, Ssmee Dee
jne nw efke Deheveer kegue hejcheje mes eues Deees veeiecegKe Deewj cesIecegKe veece

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

69

kes pees osJe nQ, Jes Me$eg keer mesvee kees DeJeMe ner jeske ueWies~
Flevee megveles ner oesveeW jepeeDeeW kes cegKekeceue efKeue G"s~ emeVelee
mes Yejs oesveeW ves keg hejeceMe& kejkes MeerIe ner Gve osJeeW keer hetpee kej Gvekee
Deeeve efkeee~ Deeeve kes Deveblej veeiecegKe osJe yeeoueeW kee Deekeej
OeejCe kej IeveIeesj iepe&vee kejles ngS eejeW Deesj mes PebPeeJeeeg kes meeLemeeLe peue keer Je=ef kejves ueies~ cesIeeW kes eje yejmelee ngDee Jen peue
Yejlesej keer mesvee kees eejeW lejhe mes [gyeeskej meye lejn mes yeneves ueiee~
Jen peue Flevee DeefOeke yejmee Lee efke yeenj Ske meceg-mee yeve ieee Lee,
efhej Yeer eeJeleea kes efMeefJej (eJeveer) ceW Jee kee Ske gke[e efYeieesves
eesie Yeer Je=ef veneR ngF& Leer~
Gme mecee YejlesMe keer Dee%ee mes mesvee kes Thej $ejlve ueieeee
ieee Lee Deewj veeres ece&jlve jKee ieee Lee~ Gve oesveeW jlveeW mes efIejkej keer
ngF& mesvee Ssmeer ceeuetce nesleer Leer ceeveeW eejeW Deesj mes efmeue oer ieF& nes~ Gme peue
kes eJeen ceW eeJeleea keer Jen mesvee meele efove leke oesveeW jlveeW kes Yeerlej "njer
ngF& "erke DeC[e kes meceeve peeve he[ jner Leer Deewj Gmekes Devoj eejlve kes
eje ekeeMe efkeee pee jne Lee~ Jen mesvee yeejn eespeve uecyes-eew[s DeC[ekeej
lecyet ceW "njer ngF& meye lejn keer heer[e mes jefnle Leer~
(14)
Fme Deb[ekeej lecyet ceW eejlve kes eje ekeeMe nes jne Lee~ FmeceW
eejeW efoMeeDeeW ceW eej ye[s ojJeepes yeveeS iees Les~ Fmekes Yeerlejer Yeeie keer
Deve mesveeheefle j#ee kej jns Les Deewj yeenj mes peekegceej mesveeheefle j#ee kej jns
Les~ Gme mecee efmeueeJe jlve kes Deveske ekeej kes kehe[eW mes lecyet, Ieeme keer
PeeWheef[eeB Deewj DeekeeMe ceW eueves Jeeues jLe Yeer leweej efkees iees Les~

70

Yejle kee Yeejle

FOej Fme ece&jlve kes efJeMeeue lecyet ceW "njer ngF& mesvee kees osKekej
Deewj yeenj keesueenue megvekej, en keee nw? Fme ekeej mes kenles ngS
jepeeDeeW ves eesefOele neskej Dehevee neLe leueJeej keer Deesj ye{eee~ leYeer
eeJeleea ves ieCeye peeefle kes osJeeW kees DeeosMe efoee efkeDeehe ueesie MeerIe ner Fve GheJe kejves Jeeues osJeeW kee eleerkeej keerefpeS~
eeJeleea kee DeeosMe heeles ner Fve ieCeye peeefle kes osJeeW ves eg
neskej Deheves nbgkeej MeyoeW kes eje ner PeCeYej ceW Gve veeiecegKe osJeeW kees
Yeiee efoee~ DeefleMee yeueJeeve kegJebMeer peekegceej ves Yeer efoJe jLe hej
yew"kej efmebn iepe&vee kejles ngS, efoJe MeeeW kes eje Gve osJeeW kees peerle
efueee~ Gme mecee Deveske osJeeW ves emeVe neskej peekegceej kes hejeece keer
eMebmee kejles ngS Gmes cesIesej Fme veece mes Deuebke=le efkeee Deewj eeJeleea
ves Yeer yeej-yeej peekegceej keer eMebmee kejles ngS Gmekee eLeesefele melkeej
kej Gmes cegKe MetjJeerj kes heo hej efveege efkeee~ Fvpeeue kes meceeve
veeiecegKe osJeeW kee GheJe Meeble nes peeves hej Yejle cenejepe keer mesvee
mJemLelee kees eehle nes ieF&~ leye Jes oesveeW efeueele Deewj DeeJele& veece kes
cues jepee efveye&ue nes Ieye[e kej eeJeleea kes ejCeeW kes meceerhe Deekej
eCeece kejkes yeesues ns osJe! emeVe nesFes Deewj nceejs DehejeOe kees #ecee keerefpeS~ nce
ueesie leg eeCeer Deehekes efoJe ceenelce kees veneR mecePe kej ner Ssmee Ie=efCele
DehejeOe kejves hej legues Les~ Deye nce meYeer cues jepee Deehekes oeme nQ, Deehe
nceW eens efpeme keee& ceW efveege kej mesJee kee DeJemej oerefpeS~
Ssmee efveJesove kejles ngS Gve jepeeDeeW ves eeJeleea kes meeceves YeW
he ceW yengle-mee Oeve ueekej jKe efoee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

71

mecemle he=LJeer kees Me$egjefnle kejles ngS eLece efveefOeheefle eeJeleea ves
efhej Deheveer mesvee kes meeLe-meeLe efnceJeeved heJe&le kes efkeveejs leke ieceve
efkeee Deewj Oeerjs-Oeerjs Jes efmevOeg eheele kegb[ kes heeme hengBes~ efmevOeg osJeer
cenejepe Yejle kees Deheves efveJeeme mLeeve kes meceerhe Deeee ngDee peevekej
jlveeW kee DeIe& ueskej Deheves heefjJeej kes meeLe Gvekes heeme DeeF&~ Gvekee
mJeeiele kej GvnW Yeemeve hej efye"eee hegve heefjJeej osefJeeeW kes meeLe
efceuekej Gmeves mJeeb megJeCe& kes mewke[eW keueMeeW ceW Yejs ngS efmevOeg veoer kes
heefJe$e peue mes cenejepe Yejle kee DeefYe<eske efkeee~ Fmekes yeeo Gme osJeer
ves cebieuehe JeeeYet<eCe henves ngS meceed kees efJepee meteke DeeMeerJee&oeW
mes Deeveefvole efkeee Deewj kenves ueieerns eeJeefle&ved ! ns osJe! ceQ Deepe Deehekes oMe&ve mes heefJe$e nes ieF&
ntB~ Deehe eLece leerLekej YeieJeeved $e+<eYeosJe kes eLece heg$e nQ Deewj Fme egie
ceW n KeC[ JemegOee kes eLece efJepeslee efoefiJepeeer meeJe&Yeewce meceed nQ~
jepeeefOejepe! Deehekeer meoe ner pee nes! efJepee nes!
Yejle ves Yeer efmevOegosJeer keer eMebmee kej eLeessefele Jeelee&ueehe kejkes
Gmemes efoJe Yeemeve kees eehle kej Deeies kes efueS emLeeve kej efoee~
emLeeve ceW keg otj leke efmevOeg osJeer Gvekes meeLe DeeF& LeeR Deveblej Yejle ves
mecceeve hetJe&ke osJeer kees efJeoe kej efoee~
meceed Yejle efnceJeeved heJe&le kes meceerhe hengBekej Gmekes efkeveejeW hej
jnves Jeeues cues jepeeDeeW kees peerleles ngS efkeleves ner cegkeece euekej
efnceJeled ket kes efveke pee hengBes~ JeneB GvneWves hegjesefnle kes meeLe-meeLe
efJeefOeJeled GheJeeme kejkes Deheves efoJe DeeeW keer hetpee keer hegve [eYe keer
heefJe$e Mewee hej Meeve efkeee~ JeneB Gme mecee DeeeW keer hetpee kejvee en

72

Yejle kee Yeejle

Ske ekeej keer efJeefOe ner nw, keg eeJeleea kee DemeceLe&hevee veneR nw~ 1
hegve Deieues efove eelekeeue jepeeDeeW mes mecceeve kees eehle kejles
ngS Yejle cenejepe ves efyevee eelve kes ner Dehevee Jeekeeb[ veece kee Oeveg<e
[esjer mes meefnle efkeee Deewj JewMeeKe veece kee Deemeve ueieekej Ke[s nes iees
hegve Deheves veece kes De#ejeW mes efeefvnle kes meeLe efnceJeeved osJe ves cenejepe
Yejle kee hee mejesJej kes peue mes Yejs megJeCe& keueMeeW mes DeefYe<eske efkeee,
Deveske Geceesece DeeYet<eCe Deeefo OeejCe kejees, Devevlej yengle-meer Deew<eefOeeeW
kes meeLe-meeLe ieesMeer<e& veece kee evove meceefhe&le efkeee hegve Gmeves meye
osJeeW keer Deesj mebkesle kejles ngS kenens osJe! Deehekes #es$e ceW jnves Jeeues es meYeer osJe Deehekeer emeVelee
keer Fe kejles ngS otj mes ner cemleke Pegkeekej Deehekees vecemkeej kej jns
nQ~ FmeefueS ns osJe! nce ueesieeW hej emeVelee keer ef [eefuees~ ns mJeeefceved
! Deehe Gefele Dee%eeDeeW kes eje nce ueesieeW kees keee& meeQefhees keeeWefke
mesJeke ueesie mJeeceer keer Dee%ee efceueves kees DeepeerefJekee keer eeefhle mes Yeer
keneR ye{kej ceeveles nQ~
Fme lejn efnceJeeved osJe keer efJeveeJe=efe mes emeVe ngS meceed Yejle ves
Gve meYeer osJeeW kee eLeesefele mecceeve kejkes Gvekees efJeoe kej efoee~
Gme mecee JeneB hej Jeve keer ueleeie=neW ceW eer[e kejves Jeeues Jeblej
osJe Deheveer Fevegmeej mJejeW kee e{eJe-Gleej kejles ngS Yejle ves
efnceJeeved osJe kees peerle efueee nw~ Fme yeele kees metefele kejves Jeeues
1. hejesefnlemeemle$e ke=leesheJemeveefee~
DeOeMesle Megefeb Meeeb efoJeeeJeefOeJeemeceved ~~85~~
efJeefOejs<e ve eeMeefeefjefle......-DeeefohegjeCe, heJe& 32

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

73

cebieueieerle iee jns Les, efpemes Yejle cenejepe ye[s keewlegke mes megve jns Les~
mLeue keceueefveeeW (iegueeye heg<heeW) kes Jeve kes eejeW Deesj kesMej keer jpe
kees hewueelee ngDee Deewj leeueeye keer lejbieeW kees efVe-efYeVe kejlee ngDee
megieefvOele heJeve Oeerjs-Oeerjs yenlee ngDee efveke Dee-Deekej Yejle cenejepe
keer mesJee kej jne Lee~ meYeer keeeeX mes efveJe=e nes Yejle cenejepe efvekeues
Deewj efnceJeeved heJe&le keer MeesYee kees ye[s ner Deeoj mes osKeves ueies, leYeer
Gvekes meeLe eueles ngS hegjesefnle ves kenvee eejbYe efkeeens eYees! en efnceJeeved heJe&le yengle ner TBee nw Deewj kegue-heJe&leeW
ceW es nw~
Denes! Deeee& nw efke en ye[e Yeejer heJe&le pees efke keef"veeF& mes
e{ves eesie nw Deewj efpemekee heej nesvee Delevle keef"ve nw, Jen [esjer hej
yeeCe jKeles ner Deehekes hegCe eleehe mes Deehekes JeMe ceW nes ieee~ en
megJeCe&ceeer esCeer Deveske ekeej kes jlveeW mes megMeesefYele nes jner nw, meew eespeve
TBeer nw Deewj Ssmeer peeve he[leer nw ceevees bkeer mes ie{ oer ieF& nes~ leye Yejle ves
Deheves hetJe& Deewj heefece kes keesveeW mes ueJeCemeceg ceW eJesMe kej he[e ngDee
leLee Thej keer Deesj peeves Jeeuee Dehevee DeceesIe efoJe yeeCe Gme Oeveg<e hej
jKee~ pewmes ner efmebnveeo meMe iepe&vee kejles ngS Yejle ves en yeeCe es[e, Gmeer
#eCe osJeeW kee mecetn mebleg neskej Gvekes Thej heg<heebpeefue kejves ueiee~
GOej DemKeefuele ieefle mes en yeeCe Thej otj leke peekej JeneB hej
jnves Jeeues osJe kes YeJeve ceW hengBekej Gme YeJeve kees efnueelee ngDee DeeBieve
ceW pee hengBee~ henues leesen keee nw? efkemeves en meenme efkeee nw?
Ssmee efJeeej kej menmee eesOe ceW Deekej efnceJeeved osJe ves Deheves

74

Yejle kee Yeejle

efoJe DeJeefOe%eeve mes peeveves kee eeeme efkeee~ peye Gmeves eeJeleea kee
Deeieceve peevee, leye Deheves eesOe kees jeskekej Deveske heefjJeej osJeesb kes meeLe
hejeceMe& kejkes Gme yeeCe kees efoJe efheejs ceW jKekej Deewj meeLe ceW Deveske
YeW meeceeer ueskej lel#eCe ner eeJeleea kes meceerhe Dee ieee Deewj eCeece
kej yeesueens osJe? en efnceJeeved heJe&le Delevle TBee nw Deewj meeOeejCe
heg<eeW eje GuuebbIeve kejves eesie veneR nw~ efhej Yeer Deepe Deeheves Fmekee
GuuebIeve kej efoee nw FmeefueS Deehekee eefj$e ceveg<eeW kees GuuebIeve kejves
Jeeuee ueeskeesej ner nw~ ns osJe! yengle otj yeves ngS nce ueesieeW kes heeme
DeeJeeme keneB Deewj Deehekee yeeCe keneB? efhej Yeer nceejs Deebieve ceW he[les
ngS Deehekes Fme yeeCe ves nce meyekees Ske meeLe kebefhele kej efoee nw~ ns
meeJe&Yeewce! en Deehekee eleehe yeeCe kes yeneves mes DeekeeMe ceW Guelee
ngDee Ssmee peeve he[lee nw ceevees nce ueesieeW kees ieCeye (eeJeleea kes
DeOeerve jnves Jeeueer Ske ekeej keer osJeeW keer mesvee) osJeeW kes mLeeve hej
efveege nesves kes efueS ner yeguee jne nw~ Deeheves meceg kees Yeer peerle efueee nw
Deewj efJepeeeOe& heJe&le keer iegheeDeeW kes Yeerlej Yeer DeeeceCe kej efueee nw~ Ssmee
en Deehekee efJepee kejves kee Gece Deepe efnceJeeved heJe&le kes efMeKejeW hej Yeer
hewue jne nw, ns eYees! Deehekee mecemle efoefiJepee efme nes egkee nw, FmeefueS
ns peeMeerue! Deehekeer pee nes, Deehe mece=efceeved neW Deewj meoe ye{les jnW, Fme
ekeej Deehekeer pee-peekeej yeesuevee lees hegvee ner nesiee~
Fme ekeej pee-pee MeyoeW mes Jeeeeefuele ngS Deveske osJeieCeeW mes
Ssmee megMeesefYele nes jne nw ceevees he=LJeer kes veeheves kee Ske oC[ ner nw~
ns Yejle es! en es heJe&le Yejle #es$e mes otves efJemleej Jeeuee nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

75

(526 6/19 eespeve 220,00,000/19) Deewj cetue, ceOe leLee

Thej leerveeW YeeieeW ceW Fmekee meceeve efJemleej nw~ Fme heJe&le hej ieejn-ket
efMeKej nQ Deewj eleske efMeKej hej Jevehebefe MeesefYele nes jner nQ~ Fve efMeKejeW
hej efme, efJeeeOej Deewj veeiekegceej osJe-efvejvlej YeceCe efkeee kejles nQ~
efe$e-efJeefe$e ceefCeeeW mes efveefce&le Fme heJe&le kes oesveeW heee&Yeeie kes eosMe
yengle ner jceCeere efoKe jns nQ~ Gvekes Yeerlej eer[e kejleer ngF& osJeebieveeDeeW
kes eefleefyebye Ssmes Peuekeles nQ efke ceevees Gvekes efe$e ner FveceW Gkesjs iees neW~
Fme heJe&le kes cemleke-efMeKej hej "erke yeere ceW hee veece kee
Jen mejesJej nw efke efpemeceW eerosJeer kee efveJeeme nw~ en eerosJeer Jener nw pees
efke leerLekej keer ceelee keer DeLee&led Deehekeer oeoer ceosJeer keer mesJee kes efueS
DeeesOee ceW DeeF& LeeR~ Fme mejesJej ceW mJe peue Yeje ngDee nw Deewj FmeceW
he=LJeerkeeefeke megJeCe&ceeer keceue hetue jns nQ~ en efnceJeeved heJe&le ece mes Fme
hee mejesJej kes hetJe& leLee heefece leesjCe mes efvekeueleer ngF& iebiee Deewj efmevOeg veece
keer ceneveefoeeW kees OeejCe kejlee nw~ Fmeer hee mejesJej kes Gece leesjCe ej mes
efvekeue kej Gej keer Deesj ieF& Deewj nwceJele #es$e ceW yenves Jeeueer jesefnleemee
veoer kees Yeer en heJe&le OeejCe efkees nw~ en Fve leerve DeuebIe ceneveefoeeW mes
Ssmee megMeesefYele nes jne nw ceevees Glmeen, ceb$e Deewj eYeglJe Fve leerve MeefeeeW mes
Dehevee YetYe=odYeeJe DeLee&led jepeehevee he#e ceW heJe&lehevee ner eie kej jne nes~
Fme heJe&lejepe hej osJeeW kes Deveske DeeJeemeie=n nQ pees efke Deheveer MeesYee mes mJeie&
keer yengle Yeejer MeesYee keer Yeer nBmeer kejles nQ~
Fleeefo ekeej mes heJe&le keer JeCe&vee megveles ngS Yejle cenejepe ves Gme
heJe&le kees ye[er osj leke osKee, Devevlej Deheves efveJeeme keer Deesj Jeeheme ueew
Deees~

76

Yejle kee Yeejle

(15)
meceed Yejle efnceJeeved osJe kees JeMe ceW kejkes Je=<eYeeeue heJe&le keer
Deesj ye{s~ en heJe&le meew eewpeve TBee, cetue ceW meew eespeve eew[e SJeb Thej
kes Yeeie ceW heeeme eespeve eew[e nw~ Fmekes Thej veeie, menpevee, veeiekesMe,
kesuee Deeefo kes Je=#e MeesYee kees ye{e jns nQ~ eneB hej ueleeie=neW ceW
DeekeeMeieeceer efJeeeOej leLee osJeieCe meoe eer[e efkeee kejles nQ~ en heJe&le
esle JeCe& kee nw Deewj keuheeble keeue leke keYeer ve veneR nesves Jeeuee nw
DeLee&led Deveeefo-DeefveOeve nw~ Ssmes Fme heJe&le kees Deheves eMe keer jeefMe kes
meceeve osKekej cenejepe Yejle yengle ner Deeveefvole ngS~ JeneB hej Yejle ves
heJe&le kes efkeveejs Deheveer efJeMeeue mesvee "njeF&~ Gme mecee JeneB heJe&le keer
leuener ceW efJeeece kejles ngS efJeeeOej, veeiekegceej leLee efkeVej peeefle kes
osJe-osefJeeeB Yejle cenejepe kee eMeesieeve kej jns Les, efpemes GvneWves ye[s
esce mes megvee~ mheefke kes meceeve efvece&ue Deewj efJepeeue#ceer kes cegKe osKeves
kes efueS cebieuecee ohe&Ce kes meceeve Gme Je=<eYeeeue kes efkeveejs keer oerJeejW
Yejle cenejepe kee ceve njCe kej jner LeeRb~
mecemle he=LJeer kees peerleves Jeeues Yejle kees Gme heJe&le kes efkeveejs keer
efMeuee hej Deheves veece kes De#ej he eMeefmle efueKeves ceW yengle ner emeVelee
ngF&~ eeJeleea Yejle ves Dehevee keeefkeCeer jlve ueskej peeW ner JeneB keg
efueKeves keer Fe keer, leeW ner JeneB GvneWves npeejeW eeJeleea jepeeDeeW kes
efueKes ngS veece osKes~ DemebKeeled kejes[ keuheeW ceW pees eeJeleea nes egkes
Les, Gve meyekes veeceeW mes Yejs ngS Gme Je=<eYeeeue kees osKekej eeJeleea
Yejle DeJeeked jn iees~ Gvekee Deheves eeJeefle&lJe kee DeefYeceeve etj nes
ieee~ Jes Deeee&eefkele nes meeseves ueies-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

77

Denes! Fme Yejle #es$e keer he=LJeer hej Deveve Meemeve veneR nw DeLee&led
efpeme hej efkemeer otmejs kee Meemeve ve euelee nes, Ssmeer veneR nw hegve keg
#eCe meesekej GvneWves hegjesefnle keer meueen kes Devegmeej efveeesieJeMe Ske
eeJeleea keer eMeefmle kees mJeeb Deheves neLe mes (oC[jlve ueskej) efceeee
Deewj hegvejefhe efJeeej kejves ueiesDenes! en mecemle mebmeej meJe&Lee mJeeLe&hejeeCe ner nw~
Deveblej eeJeleea ves Deheves neLe kes leueYeeie kes meceeve efekeves Gme
efMeueehe hej Deheveer eMeefmle efueKevee eejbYe efkeeemJeefmle eer F#JeekegJebMeheer DeekeeMe kee evcee Deewj eejeW
efoMeeDeeW keer he=LJeer kee mJeeceer ceQ Yejle ntB, ceQ Deheveer ceelee eMemJeleer kes
meew heg$eeW ceW mes meyemes ye[e heg$e ntB, eerceeved nBt, ceQves mecemle efJeeeOej, osJe
Deewj Yetefceieesejer jepeeDeeW kees veceerYetle efkeee nw, epeeheefle YeieJeeve $e+<eYeosJe
kee heg$e ntB, ceveg nBt, ceeve ntB, MetjJeerj ntB, heefJe$e nttB, Glke=< yegef kee
Oeejke ejceMejerjer ntB, Oeerj-Jeerj ntB, eeJeefle&eeW ceW eLece ntB Deewj Fmekes
efmeJeee ceQves efoefiJepee kes mecemle he=LJeerceC[ue keer heefjecee oer nw, cesjs
peue Deewj mLeue ceW eueves Jeeues Deejn kejes[ Iees[s nQ, cesjer efJepeeer mesvee
ceW eewjemeer ueeKe ceoesvcee neLeer nQ, mecemle efoMeeDeeW kees JeMe ceW kej uesves
mes cesje efvece&ue eMe kegueheJe&leeW kes ceOe Yeeie ceW osJeieCe ieeles jnles nQ,
efoefiJepee kes mecee eejlve kes heers-heers eueleer ngF& cesjer mesvee ves
efnceJeeved heJe&le keer leuener kee GuuebIeve kej efoMeeDeeW kes Deble Yeeie ceW
Deekej efJeeece efueee nw, Ssmee ceQ eewonJeW keguekej eer veeefYejepe kee heew$e
ntB Deewj eLece leerLekej Deeefoyeee kee heg$e ntB, ceQves n Keb[eW mes megMeesefYele
Fme mecemle he=LJeer kee heeueve efkeee nw Deewj mecemle jepeeDeeW kees peerleves

78

Yejle kee Yeejle

Jeeuee ntB, Ssmes cegPe Yejle ves ue#ceer kees veej mecePekej peieled ceW hewueves
Jeeueer Deheveer keerefle& kees Fme heJe&le hej mLeeefhele efkeee nw~ 1
Fme ekeej eeJeleea ves Deheveer eMeefmle mJeeb De#ejeW eje efueKeer~
efpeme mecee eeJeleea eMeefmle efueKe jn Les, Gme mecee osJeieCe Gve hej
hetueesW keer Je<ee& kej jns Les, DeekeeMe ceW peesj-peesj mes iebYeerj veiee[s yepee jns
Les DeewjeeJeleea Yejle keer pee nes, pee nes, Deehe meoe ye{les jnW~
Fleeefo pee-pee keer OJeefve mes DeekeeMe kees iebgpeeeceeve kej jns
Les~ iebiee veoer kes peue kes keCeeW kees OeejCe kejleer ngF& leLee keuheJe=#eeW kes
meIeve Jeve kees efnueeleer ngF& Jeeeg Oeerjs-Oeerjs yen jner Leer~ Gme mecee Ssmee
eleerle neslee Lee efkeYejle cenejepe ves Deheves veece kes De#ejeW keer hebefe kesJeue efMeuee
keer oerJeeue hej ner veneR efueKeer Leer efkevleg GvneWves keeues efevn kes yeneves mes
evcee kes ceb[ue ceW Yeer efueKe oer Leer~ Deve eMeefmleeeW kes meceeve ner
Yejle keer Fme eMeefmle ceW uesKe, mee#eer Deewj GheYeesie kejves eesie #es$e, es
leerveeW ner yeeleW LeeR keeeWefke uesKe lees Je=<eYeeeue hej efueKee ner ieee Lee,
efoefiJepee kejves mes n KeC[he Yejle#es$e, GheYeesie kejves eesie #es$e Lee
Deewj DemebKeeleeW osJeieCe mee#eer Les~
Gme mecee yengle mes osJeieCe Yejle kee eMeesieeve kejles ngS ken jns LesDenes! en eeJeleea ye[e eleeheer nw, keeeWefke Fmeves mecemle efoMeeDeeW
kees peerleles mecee hetJe&-heefece Deewj oef#eCe kes leerveeW mecegheele mecemle
YetceC[ue hej DeeeceCe efkeee nw~ eeefhe efJepeeeOe& heJe&le GuuebIeve kejves
1. DeeefohegjeCe, heJe& 32~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

79

eesie veneR Lee, efhej Yeer Fmeves Fmes ueerueecee$e ceW ner GuuebIeve kej efoee
nw, Fmekeer keerefle& mLeue keceefueveer kes meceeve efnceeuee (efnceJeeved) heJe&le
kes efMeKej hej Dee{ nes ieF& nw~
Ssmes ner efJeeeOej ueesie Yeer Deheveer efeeeW meefnle Yejle cenejepe keer
keerefle& kee ieeve kejles ngS le=hle veneR nes jns Les~
(16)
hegve osJeeW eje Glmeeefnle efkeS peeves hej Deheves efJepee kes Geesie
kees kece ve kejles ngS Yejle cenejepe iebieeheele kes meccegKe Fme ekeej Deees,
ceeveeW Gmekes MeyoeW kes eje yegueees ner iees neW~ efnceJeeved heJe&le kes
heemejesJej kes hetJe&leesjCe ej mes peneB iebieeveoer veeres efiejleer nw, JeneB hej pees
kegC[ nw Gmeer kee veece iebieeheele ee iebieeeheele nw~ JeneB hej Jesie mes
he[les ngS iebieepeue kes keCe DeefleMee he mes Thej kees Gue jns Les Deewj
kegb[ ceW YeBJejW G" jner LeeR~ Yejle cenejepe GvnW ye[s keewletnue mes osKe jns Les~
iebiee osJeer ves Yejle eeJeleea kees Deheves mLeeve kes efveke Deeee peevekej ye[s ner
Deeoj mes neLe ceW DeIe& ueskej Deeies Deekej Yejle cenejepe kee melkeej efkeee
hegve GvnW Ske Gece efmebnemeve hej hetJe& efoMee keer Deesj cegKe kej yew"eee Deewj
evcee keer efkejCeeW mes Yeer esle, mJe, heefJe$e iebieeveoer kes peue mes Yejs ngS
megJeCe&IeeW mes Gvekee DeefYe<eske efkeee~ Gme mecee iebieeosJeer kes heefjJeej keer
osefJeeeB cebieueieerle, mebieerle, legjner Deeefo cebieue Jeee leLee DeeMeerJee&o kes Gece
JeeveeW mes Yejle kes cebieue DeefYe<eske keer MeesYee ye{e jner LeeR~ Fmekes yeeo
iebieeosJeer ves Yejle kees yengle mes Gece-Gece Jee-DeeYet<eCe Deeefo YeW
efkeS leLee megces kes efMeKej kes meceeve Ssmee Ske efmebnemeve Yeer Gmeves Yejle
kes efueS meceefhe&le efkeee Deewj hegve yeesueer -

80

Yejle kee Yeejle

ns eeJeleea! ns ceneYeeie! ns cenejepe Yejle! Deehe efejkeeue leke

Je=efbiele nesles jnW, Deehe Deewj DeefOeke mece=efMeeueer neW, efejkeeue leke
peerefJele jnW Deewj efejkeeue leke Deevebefole jnW~
Ssmes veevee ekeej kes DeeMeerJee&o MeyoeW kee GeejCe kejkes Yejle kes
eje mecceeve kees eehle kej Jen osJeer Deheves mLeeve kees eueer ieF&~
Devevlej Deheveer mesvee kes meeLe iebiee kes efkeveejs-efkeveejs peeles ngS
cenejepe Yejle keer Deveske osMe kes jepeeDeeW ves Deewj iebiee veoer kes peue keer
yetBoeW kees OeejCe kejves Jeeues Jeeeg ves mesJee keer Leer~ meJe&$e efoefiJepee ceW
eeJeleea kes heers mes Deeleer ngF& Jeeeg eeJeleea keer Devegketuelee kees OeejCe
kejer~ eleske he[eJe hej Gve-Gve osMeeW kes jepeeDeeW eje Deveske ekeej keer
YeW kees eehle kejles ngS Yejle cenejepe Gej-Yejle #es$e keer mecemle he=LJeer
kees JeMe ceW kej efhej mes efJepeeeOe& heJe&le keer lejeF& ceW Dee hengBes~ JeneB hej
mesvee kees "nje kej ekeeleea ves mesveeheefle kees Dee%ee oer efkeMeerIe ner ieghee kee ej GIee[ kej hetJe& KeC[ keer efJepee eehle
kejes~ en megvekej mesveeheefle peye leke cues jepeeDeeW kees peerlekej
Jeeheme Deeee, leye leke megKehetJe&ke jnles ngS Yejle cenejepe ves JeneR hej n
ceen Jeleerle kej efoes~ efJepeeeOe& heJe&le keer oef#eCe Deewj Gej esCeer hej
efveJeeme kejves Jeeues efJeeeOej ueesie Deheves-Deheves jepeeDeeW kes meeLe cenejepe
Yejle kee oMe&ve kejves kes efueS JeneR hej Deees~ veefce Deewj efJeveefce es oesveeW ner
efJeeeOejeW kes ecegKe mJeeceer Les, es Yeer Yejle cenejepe kes meceerhe Deees Deewj
Deve efkemeer kees ogue&Ye Ssmeer JeneB keer cegKe Oeve-mecheefe YeW ceW ueees~
jepee veefce ves Deheveer yenve megYee veece keer keveejlve kees ueekej
efJeeeOejeW kes eesie cebieueeeej-efJeefOehetJe&ke eeJeleea Yejle kes meeLe Gmekee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

81

cebieue efJeJeen mecheVe efkeee~ Fve veefce-efJeveefce jepeeDeeW mes eerjlve Deeefo
YeW kees eehle kej eeJeleea Yejle ves yengle ner mebblees<e eehle efkeee Deewj
peerJeve kees leLee efoefiJepee kees meheue ceevee~
Fleves ceW ner mecemle cues jepeeDeeW kees peerlekej mesveeheefle ves
peeue#ceer kees Deeies kej Yejle cenejepe kes oMe&ve efkees~ Dehevee keee& hetCe&
kej Deees ngS mesveeheefle kee Yejle cenejepe ves eLeesefele mecceeve efkeee,
hegve Gvekes meeLe ceW Deees ngS cues jepeeDeeW kees oeve-ceeve mes mebleg kej
efJeoe kej efoee Deewj Deehe mJeeb oef#eCe he=LJeer keer Deesj peeves kes efueS
leweej nes iees~ Gme mecee efJepee kes efueS emLeeve keer metevee osves Jeeueer
YesefjeeB yepeves ueieeRb~
eejlve kees Deeies kej mesvee kes meeLe cenejepe Yejle ves henues ner
GIee[er ngF& keebke[ eheele veece keer eefme ieghee ceW eJesMe efkeee~ Jen
mesvee Gme ieghee kes Yeerlej iebiee veoer kes oesveeW efkeveejeW keer oes ye[er-ye[er
ieefueeeW ceW mes eueleer ngF& keg ner efoveeW ceW ieghee kes yeenj Dee ieF&~ JeneB
veeeceeue osJe ves oef#eCe ieghee kes ej hej hetCe& keueMe Deeefo cebieue
Je jKekej leLee jlveeW kes DeIe& oskej Yejle cenejepe keer DeieJeeveer keer
Leer leLee Deveske mlegefle MeyoeW mes eMebmee kejles ngS veeeceeue osJe kee
eLeesefele Deeoj kej Yejle cenejepe ves Gmes efJeoe kej efoee~
Deveske efJeeeOej jepee Gme mecee Oeveg<eyeeCe ueskej DeekeeMe ceW
efmLele neskej Yejle cenejepe keer heefjeee& kejles ngS emeVe nes jns Les~ peye
Yejle cenejepe ieghee mes yeenj Deees Les, leye mesvee Deeefo kees "njves kes efueS
[sjeW keer jevee Meg nes ieF& Leer Deewj mesveeheefle ves meye jepeeDeeW kees leLee
mesvee kes ueesieeW kees eLeemLeeve "nje efoee Lee~

82

Yejle kee Yeejle

Fme ekeej Yejle meceed ves efeueele Deewj DeeJele& veece kes oesveeW
cues jepeeDeeW kees peerlekej efnceJeeved heJe&le kes mJeeceer efnceJeeved osJe kees
peerlee~ iebiee-efmevOeg oesveeW osefJeeeW mes eCeece, mecceeve Deewj DeefYe<eske eehle
kej oes efoJe efmebnemeve eehle efkees Deewj efJepeeeOe&heJe&le kees ueerueecee$e ceW
peerlekej veefce-efJeveefce jepeeDeeW mes eCeece eehle kej Gvemes megYee veece kes
m$eerjlve kees ueskej Deewj mecemle he=LJeerceb[ue kees Deheves JeMe ceW kejkes
Jeeheme Deheves osMe keer lejhe eue he[s~
(17)
eeJeleea Yejle Deheveer efJeMeeue mesvee kes meeLe DeeesOeehegjer keer Deesj
emLeeve kejves kes efueS DeleerJe TBes efJepeeheJe&le veece kes neLeer hej meJeej
neskej efvekeues~ Deye leke mee" npeej Je<e& kes efoefiJepee keeue ceW FvnW veJe
efveefOe Deewj eewonjlve efme ngS Les leLee efJeeeOejeW kes meeLe-meeLe n
KeC[eW kes mecemle jepeeieCe Deewj osJeleeieCe Yeer Fvekes JeMe ceW ngS Les~
neLeer, Iees[s, jLe, heoeefle Deeefo kes MeyoeW mes Gme mecee en meeje peieled
Meyoewle he ner efoKe jne Lee DeLee&led meye Deesj kes neLeer Deeefo kes
MeyoeW mes JeeleeJejCe cegKeefjle nes jne Lee~
eeJeleea keer Jen mesvee iebiee veoer kes efkeveejs-efkeveejs Deveske osMe,
veoer Deewj heJe&leeW kee GuuebIeve kejleer ngF& ece mes kewueeMeheJe&le kes meceerhe
Dee hengBeer~
eneB heJe&le hej eer DeeefoefpeveW YeieJeeved $e+<eYeosJe kee meceJemejCe
"nje ngDee nw~
Ssmee mcejCe kej Yejle cenejepe ves mesvee kees JeneR heeme ceW "nje
efoee Deewj Deehe mJeeb efpevesvosJe keer hetpee kejves kes efueS heJe&le hej e{

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

83

iees~ pewmes meewOece& Fv kes heers-heers meYeer Fv Deewj osJeieCe eue he[les
nQ, Jewmes ner eeJeleea kes heers-heers Deveske cegkegye jepeeieCe heJe&le hej
e{ves ueies~ Fme kewueeMeheJe&le keer MeesYee kees osKeles ngS es meYeer ueesie ceve
ceW YeieJeeved $e+<eYeosJe kee Oeeve kejles ngS eue jns Les~
PejveeW kes keue-keue MeyoeW mes en heJe&le ceeveeW eeef$eeeW kees yeguee
ner jne nw Deewj ken jne nw efkens YeJeeW! meceerhe Deekej leerveeW peieled kes ieg YeieJeeved $e+<eYeosJe
kes ejCeeW keer mesJee kejes~
heg<heueleeDeeW keer MeeKeeDeeW mes heg<he Je<ee& nes jner Leer Deewj osJe ogbogefYe
kes MeyoeW mes Demecee ceW yeeoue keer iepe&vee mecePekej ceetj veee jns Les~
Fve meye MeesYeeDeeW kees osKeles ngS Yejle cenejepe Oece&yegef mes heJe&le hej e{
jns Les Dele GvnW efkebefeled Yeer Lekeeve ee Keso veneR nes jne Lee~ Fme heJe&le
hej osJe keejeriejeW ves mJeie& kes meceeve ner ceefCeceeer meeref{eeB yevee oer LeeR
efpeve hej mes e{les ngS eeJeleea Yejle keg ner osj ceW heJe&le kes Thej keer
Yetefce hej hengBe iees~ JeneB GvneWves peeleefJejesOeer heMeg-heef#eeeW kees Ske meeLe
eer[e kejles ngS osKee, keneR hej Mesjveer, efnjCe kes yeeeW kees otOe efheuee
jner Leer, keneR hej ieee Mesj kes yees kees Deheves ye[s kes meeLe heej kejles
ngS ee jner Leer~ keneR hej Depeiej kes yeeeW kes meeLe KejieesMe eer[e kej
jns Les lees keneR hej ceetj kes meeLe-meeLe keeues-keeues veeie veee jns Les~
en meye peieodieg YeieJeeved $e+<eYeosJe kee ner DeefleMee nw~
Ssmee meeseles nS Yejle cenejepe yengle ner emeVe nes jns Les~ meeLe ceW
eueles ngS hegjesefnle peer cenejepe kees meYeer keewlegke keer JemlegSB efoKeeles ngS
ecegefole kej jns Les~ leYeer jepeeDeeW kes mJeeceer Yejle hewj keer ieeb"eW leke TBes

84

Yejle kee Yeejle

hewues ngS hetueeW kes mebceo& keesceue Ssmes ceeie& kes eje Mes<e yees ngS Gme heJe&le
hej e{kej meceJemejCe kes efveke hengBe iees~ leYeer hegjesefnle ves kenens osJe! Meg mheefke kes meceeve efvece&ue Mejerj Jeeuee en kewueeMe
heJe&le Megelcee keer lejn Deehekee keueeCe kejves Jeeuee nes Deewj en
YeieJeeved kee meceJemejCe Deehekees DeeOeeeflceke megKe-mebheefe eoeve kejs~
ns osJe! Fme meceJemejCe ceW meYeer megj-Demegj Deekej efoJeOJeefve kes
DeJemej keer eleer#ee kejles ngS yew"les nQ FmeefueS efJeeveeW ceW es ieCeOej
Deeefo cegefveveeLeeW ves Fmekee meceJemejCe Ssmee meeLe&ke veece kene nw~
Fmekes heeeled Yejle cenejepe meceJemejCe ceW eJesMe kejles ngS meJe&eLece
Fv Oeveg<e keer MeesYee kees eie kejves Jeeues Ssmes Oetefuemeeue kees kes
meceerhe hengBes hegve Fme Oetefuemeeue kees GuuebIeve kej ceevemlebYeeW ceW efJejepeceeve
efpeveefyebyeeW keer hetpee keer~ FmeceW megJeCe& kes KecYeeW kes DeeYeeie hej jlveeW kes
leesjCe ueies ngS Les~ ceevemlebbYe kes eejeW Deesj yeeJeef[eeB LeeR, efpeveceW YeieJeeved
keer JeeCeer kes meceeve mJe Deewj Meerleue peue Yeje ngDee Lee~ Fve
yeeJeef[eeW kees osKekej Yejle ves Oetefuemeeue keer heefjefOe mes Yeerlej eejeW Deesj
mes ieefueeeW kes yeere-yeere ceW osJeeW kes efveJeeme kejves eesie he=LJeer kees osKee~
keg Deewj Deeies euekej peue mes Yejer ngF& heefjKee osKeer, en mJe,
iebYeerj Deewj ienjer Leer~ Fmekes yeeo hetueeW keer ueleeDeeW mes Jeehle Ssmee
ueleeJeve osKee~ JeneB mes Deeies ye{kej henuee kees osKee, en efve<eOe
heJe&le kes efkeveejeW keer mheOee& kejlee ngDee jlveeW keer oerefhle mes MeesYe jne Lee~
osJehe ejheeue Fmekeer j#ee kej jns Les Deewj ieeshegj ej kes meceerhe Dee"
cebieueJe jKes ngS Les~ Fmekes Yeerlej eJesMe kejles ngS Yejle FveefCeeeW kes
ve=le kejves eesie oesveeW Deesj yeveer ngF& oes veeeMeeueeDeeW kees osKekej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

85

hejce-eerefle kees eehle ngS~

JeneB mes keg Deeies ye{kej oesveeW Deesj yeieue ceW jKes ngS Ssmes oes
OetheIe osKes~ Fve OetheIeeW ceW meleled Deefive peueleer jnleer Leer Deewj osJeeW
eje Keses iees megieefvOele Oethe mes OegDeeB efvekeuelee ngDee meJe&$e megjefYe hewuee
jne Lee~ Fmekes yeeo otmejer ke#ee ceW JeveYetefce osKeer, Fme Jeve ceW eej
efoMeeDeeW ceW ece mes DeMeeske, mehleheCe&, ebheke Deewj Deece kes Je=#e heueshetues efoKe jns Les~ Fme Jeve ceW eleske Jeve kes ceOe DeMeeske Deeefo SkeSke cegKe Je=#e Les efpeveceW efpeve eefleceeSB efJejepeceeve LeeR~ Yejle ves Fve
ewleJe=#eeW keer hetpee keer~ Fve JeveeW ceW efkeVej peeefle keer osefJeeeB YeieJeeved kes
iegCeeW kee ieeve kej jner LeeR~ Fmekes Deeies ye{les ner Gve eeJeleea Yejle ves
JeveJesoer osKeer pees efke ceefCeeeW mes efveefce&le Leer~
Fme JeveJesoer kee GuuebIeve kej Deeies ye{les ngS Yejle ves OJepeYetefce
osKeer~ Fme OJepeYetefce ceW efpevejepe keer Jes OJepeeSB efmebn, Jee, keceue,
ceetj, neLeer, ie[, ceeuee, yewue, nbme Deewj ee Fve efevneW kes Yeso mes
oMe ekeej keer LeeR~ es OJepeeSB eleske efoMee ceW Ske-Ske ekeej keer
108-108 efmLele LeeR~ Gve meyekeer hetpee kejles ngS Yejle cenejepe Gme
Yetefce mes Deeies ye{s~
Deeies eueles ngS GvneWves eej ieeshegj ejeW meefnle, eeBoer mes efveefce&le
otmeje kees osKee~ Gmes GuuebIeve kej Gmekes oesveeW lejhe oes veeeMeeueeSB
osKeeR~ JeneB osJeebieveeDeeW kee ve=le osKekej Deewj Deeies OetheIe mes efvekeueleer
ngF& megieefvOe enCe kej Yejle cenejepe yengle ner mebleg ngS~ Deeies eueles ngS
GvneWves Gmeer ke#ee kes ceOe ceW ceeuee, Jee, DeeYet<eCe Deeefo DeYeer heue
osves Jeeues keuheJe=#eeW mes ege keuheJe=#eYetefce osKeer~ Fmeer Jeve Yetefce ceW

86

Yejle kee Yeejle

efmeeW keer eefleceeDeeW mes DeefOeefle Deewj FveWb eje hetefpele efmeeLe&-Je=#eeW
keer eoef#eCee oer, eCeece efkeee Deewj hegve Gvekeer hetpee keer~ Fmekes eej
ieeshegj ejeW meefnle JeveJesefokee kees GuuebbIeve kej Deeies ye{s~
Deeies Deveske cenueeW mes Yejer ngF& he=LJeer Deewj mlethe osKeles ngS Yejle
cenejepe n<e& mes jesceebefele nes G"s~ JeneB osJeeW kes jnves kes efueS leerve Keb[,
eej Keb[, heeBe Keb[ Deeefo Jeeues Deveske ekeej kes megvoj-megvoj cenue
yeves ngS Les~ jlveceeer mletheeW ceW eejeW Deesj efpevesv osJe keer eefleceeSB
efJejepeceeve LeeR Deewj jlveeW kes leesjCe ueies ngS Les~ Gve mletheeW keer hetpee kejles
ngS Deewj GvneR keer eee& kejles ngS Yejle cenejepe Deeee&cevee neskej
ece-ece mes Gme ke#ee kees GuuebIeve kej Deeies ye{s~
JeneB GvneWves mheefkeceefCe mes yevee ngDee leermeje kees osKee~
JeneB ceneejheeue kes he ceW Ke[s ngS keuheJeemeer osJeeW mes Deeoj meefnle
Dee%ee ueskej Yejle cenejepe ves YeieJeeved keer meYee ceW eJesMe efkeee~ JeneB
GvneWves eejeW Deesj mes Ske eerceb[he osKee, pees Ske eespeve uecyee, eew[e
Deewj ieesue Lee leLee Deheves Yeerlej mecemle peieled kees mLeeve osves Jeeuee Lee~
Fme ceb[he ceW YeieJeeved kees eejeW lejhe mes Iesj kej ece mes yeenj meYee yeveer
ngF& LeeR~ efpeveceW ece mes-1. eLece kees"s ceW cegefveieCe 2. keuheJeeefmeveer
osefJeeeB 3. Deeefe&keeeW Deewj jeveer Deeefo efeeeB 4. peesefle<eer osefJeeeB 5. Jeblej
osefJeeeB 6. YeJeveJeeefmeveer osefJeeeB 7. YeJeveJeemeer osJe 8. Jeblej osJe 9.
peesefle<eer osJe 10 keuheJeemeer osJe 11. jepee Deeefo ceveg<e Deewj 12. efmebn,
ce=ie Deeefo heMeg, es meye Deheves-Deheves kees"s ceW yew"s ngS YeieJeeved keer efoJeOJeefve
keer eleer#ee kej jns Les~ Fve meYeeDeeW kees osKeles ngS Yejle cenejepe ves leerve
keveeroej iebOekeger kes DeeYeeie hej YeieJeeved kees efJejepeceeve osKee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

87

eLece keveer kee Deeee ueskej Gvekeer leerve eoef#eCee oer~ Fme
eLece keveer hej eejeW efoMeeDeeW ceW e#eeW kes FveW ves Ske-Ske Oece&ee
Deheves cemleke hej OeejCe kej jKes Les~ Yejle cenejepe ves Fve Oece&eeeW keer
hetpee keer hegve otmejer keveer hej ee, neLeer, yewue, keceue, efmebn, ceeuee,
Jee Deewj ie[ Fve Dee" efevneW mes efeefvnle ceneOJepeeDeeW keer hetpee keer
hegve leermejer keveer hej efoJe efmebnemeve hej efJejepeceeve YeieJeeved $e+<eYeosJe
kees osKekej n<e& mes efJeYeesj nes Deheves oesveeW Iegves peceerve hej skekej eer
YeieJeeved kees vecemkeej efkeee~ leoveblej cees#eheue kees eehle kejves keer Fe
mes eeJeleea ves efJeefOehetJe&ke peue, ebove, De#ele, heg<heceeuee, vewJese, oerhe,
Oethe Deewj heueeW mes YeieJeeve keer hetpee keer~
hetpee keer efJeefOe meceehle kej egkeves kes yeeo Yejlesej ves YeieJeeved kees
hegve-hegve eCeece kej Des-Des mlees$eeW eje Gvekeer mlegefle kejvee
eejbYe efkeeens YeieJeved ! Deehe hejceelcee nQ, Deveble iegCeeW kes Oeejke nQ Deewj ceQ
Meefe mes nerve nBt, efhej Yeer yengle ye[er Yeefe mes peyejomleer esefjle neskej ner
ceQ Deehekeer mlegefle kej jne ntB~ ns YeieJeved! Deehekes eefle keer ieF& Lees[er-meer
Yeefe Yeer yengle Yeejer heue osves ceW meceLe& nw mees "erke ner nw~ ns veeLe!
Deehekees kesJeue%eeve veece keer efoJe %eevepeesefle eie nes ieF& nw, efpememes
Deehe mecemle ej-Deej peieled kees Ske mecee ceW osKe jns nQ~ ns eYees!
Deehekes Deemeve keer eLece heefjefOe Oece&eeeW mes Deuebke=le nw, otmejer heefjefOe
Dee"eW efoMeeDeeW ceW henjeleer ngF& ye[er-ye[er OJepeeDeeW mes MeesefYele nw~ eeefhe
Deehekes eerceb[he keer jevee Ske ner eespeve (eej keesme) uecyeer-eew[er nw
leLeeefhe Jen leerveeW peieled kes pevemecetn kees efvejblej eJesMe kejeles jnves ceW

88

Yejle kee Yeejle

meceLe& nw~ ns osJeeefOeosJe! en Oetueermeeue keer heefjefOe, es ceevemlebYe,

mejesJej, mJe peue mes Yejer ngF& heefjKee ueleeJeveeW kee mecetn, TBes-TBes
eej ieeshegj ejeW mes megMeesefYele leerve kees, cebieue JeeW kee mecetn, efveefOeeeB,
leesjCe, oes-oes veeeMeeueeSB, oes-oes megvoj OetheIe, ewleJe=#eeW mes megMeesefYele
Jeve hebefeeeW keer heefjefOe, oes Jeve-Jesoer, TBeer-TBeer OJepeeDeeW mes Yejer ngF&
he=LJeer, keuheJe=#eeW kes Jeve kee efJemleej, mlethe Deewj cekeeveeW keer hebefe, Fme
ekeej ceveg<e, osJe Deewj OejCeW kees heefJe$e kejves Jeeueer Deehekeer en meYee
Yetefce (meceJemejCe) Ssmeer peeve he[leer nw, ceevees leerveeW peieled keer DeerDeer JemlegDeeW kee mecetn ner Ske peien Fkee efkeee ieee nes~ ns osJe!
en Deehekee Glke= yeee JewYeJe kees eie kej jne nw~
ns veeLe! Deepe Deehekeer mlegefle kejves mes cesjs Jeeve heefJe$e nes iees nQ,
Deehekee mcejCe kejves mes cesje ceve heefJe$e nes ieee nw, Deehekees vecemkeej
kejves mes cesje Mejerj heefJe$e nes ieee nw Deewj Deehekes oMe&ve kejves mes ceQ Oeve
nes ieee ntB~ ns osJe! mJe Deewj hegCehe peue mes Ketye Yejs ngS Deehekes
leerLe&heer mejesJej ceW ceQves efejkeeue mes Deer lejn mveeve efkeee nw~
FmeefueS ceQ Deepe heefJe$e leLee megKe mes mebleg nes jne ntB~ ns eYees! Ske
Deesj lees cegPes otmejs Meemeve mes jefnle en eeJeleea keer efJeYetefle eehle ngF& nw
Deewj Ske Deesj mecemle ueeske kees heefJe$e kejves Jeeueer Deehekes ejCeeW keer
mesJee eehle ngF& nw~ ns YeieJeved ! efoMee-Yece nesves mes efJecet{ neskej DeLeJee
efoefiJepee ceW Deveske efoMeeDeeW ceW YeceCe kejves kes efueS cegiOe neskej ceQves pees
keg Yeer heehe Gheepe&ve efkeee Lee, Jen Deehekes oMe&vecee$e mes Gme ekeej
efJeueerve nes ieee nw efke efpeme ekeej mete& kes oMe&ve mes jeef$e kee DebOekeej
Yeeie peelee nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

89

Fleeefo ekeej mes mlees$e hee" he{kej Yejle cenejepe ves DeevevoDeegDeeW mes veeres keer peceerve kees efmebefele kejles ngS YeieJeeved kees vecemkeej
efkeee hegve cegefveeeW kes kees"s ceW efJejepeceeve eerJe=<eYemesve ieCeOej Deeefo
cegefveeeW kees vecemkeej kej Deeefe&keeDeeW kes kees"s ceW yew"er ngF& yeeeer Deewj
ecegKe meJe& Deeefe&keeDeeW kees vecemkeej efkeee~ Deveblej ceveg<eeW kes kees"s ceW
yew"kej YeieJeeved kee efoJe GheosMe eJeCe efkeee~ es eeJeleea YeieJeeved
$e+]<eYeosJe kes meceJemejCe kes cegKe eeslee Les Dele leerve keeue kes Deefleefje
Demecee ceW Yeer Fvekes JeneB hengBeves mes YeieJeeved keer efoJeOJeefve efKej peeleer
Leer~ eeefhe YeieJeeve kes jeieYeeJe Deewj Fe kee meJe&Lee DeYeeJe nw, efhej
Yeer en eeJeleea kes hegCe kee ner efveeesie nw~ Fmekes yeeo Yejle cenejepe
Deheves hetpe efhelee $e+<eYeosJe kees hegve-hegve vecemkeej kej Gvemes hetkej
Deheves efveJeeme mLeeve DeeesOee Deeves kes efueS JeneB mes efvekeue he[s~
(18)
eeJeleea Yejle mesvee kes meeLe-meeLe emLeeve kejles ngS efkeleves ner
cegkeece kes yeeo DeeesOee veiejer kes meceerhe Dee iees~ Gme mecee DeeesOee
kes efveJeemeer ueesieeW ves Deewj meeceble Deeefo ves eeJeleea kes mJeeiele ceW veiejer kees
Ketye mepeeee Lee, eejeW Deesj cekeeveeW kes DeeYeeie leesjCe Deewj OJepeeDeeW mes
megMeesefYele nes jns Les~ ieefueeeW ceW Yeer hetueceeue, leesjCe Deewj OJepeeSB ueieeF&
ieF& LeeR~ DeeesOee keer meejer he=LJeer yegnej kej Gme hej ieerues evove kee
ef[keeJe efkeee ieee Lee, Yejle cenejepe veiejer kes meceerhe ner hetjer efJeMeeue
mesvee kees "njekej efMeefJej ceW "nj iees Les~
Devevlej Deieues efove peye Jes veiej ceW eJesMe kes efueS eues, leye
Deeies-Deeies eueves Jeeuee Gvekee eejlve DeeesOee kes yeenj ner ieeshegj ej

90

Yejle kee Yeejle

hej ke ieee~ leye eejlve keer j#ee kejves Jeeues efkeleves ner osJe eejlve
kees Ske peien kee ngDee osKekej Deeee& kees eehle ngS~ efkeleves ner osJe
eg neskej kenves ueieskeee nw? keee nw?
Deewj leueJeej ueskej FOej-GOej Ietceves ueies~ ee kes mJehe kees
peeveves Jeeues efkeleves ner ueesie meeseves ueies Dejs! keee Deye Yeer eeJeleea kes efueS peerleves eesie keesF& Mes<e jne nw?
mesveeheefle Deeefo ecegKe ueesieeW ves efveke peekej eeJeleea mes kenens osJe! pees eejlve Deepe leke keneR hej Yeer veneR kee Lee, Jen Deepe
Deehekes veiej kes ej hej ner ke ieee nw, Devoj veneR eJesMe kej jne nw~
keee keejCe nw? mees Deehe efJeeej keerefpeS~
Flevee megvekej eeJeleea Yeer Deeee& mes efJeeej kejves ueies Denes! meejs nKeC[ kees peerleves ceW cesjer Dee%ee Deepe leke keneR
Yeer veneR keer~ Ssmes cesjs jnles ngS Yeer efpemekeer ieefle keneR hej Yeer veneR keer
Leer, Ssmee en eejlve Deepe eneB keeeW ke ieee?.......en ee Yeuee
etjie=n kes meceeve Jee keeeW nes ieee? keee keejCe nw?
Ssmee meesekej eeJeleea ves Deheves efveefcee%eeveer hegjesefnle mes hetens efJeeJej! efpemeves mecemle efoMeeDeeW hej DeeeceCe kej Me$egDeeW kees JeMe
ceW kej efueee nw Deewj pees mete& keer efkejCeeW kee Yeer eflejmkeej kejves Jeeuee nw,
Ssmee en eejlve cesjs ner veiej kes ej ceW keeeW veneR eJesMe kej jne nw?
Denes! pees hetJe&-oef#eCe Deewj heefece meceg ceW keneR veneR kee, pees efJepeeeOe&
heJe&le keer efJeMeeue oesveeW iegheeDeeW ceW veneR kee, Jener ee Deepe cesjs Iej kes
Deebieve ceW keeeW ke ieee? Dele cesjs meeLe efJejesOe jKeves Jeeuee keesF&

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

91

efJeefpeieer<eg nesvee ner eeefnS~ keee cesjs jepe ceW DeYeer Yeer keesF& DemeeOe Me$eg
ceewpeto nw? DeLeJee keee keesF& og oe Jeeuee cesjs iees$e kee ner keesF& heg<e
cesjer Je=ef ve menve kej cegPemes s<e kej jne nw? Me$eg Delevle ese Yeer nes,
lees Yeer Gmekeer Ghes#ee veneR kejveer eeefnS, Gmekee MeerIe ner Gso kejvee
Gefele nw keeeWefke DeeBKe ceW he[er Oetefue keer keefCekee kes meceeve Ghes#ee
efkeee, ngDee ese Me$eg Yeer heer[e osves Jeeuee nes peelee nw~ en eejlve
Gece osJehe nw Deewj jlveeW ceW cegKe jlve nw, Fmekeer ieefle kee mKeueve
efyevee efkemeer keejCe kes veneR nes mekelee~ FmeefueS ns yegefceeved hegjesefnle!
Deehe efoJe ves$e kes Oeejer nQ, Fme ee kes keves kee keee keejCe nw? mees
Deehe efJeeej kej keefnS~
Flevee kenkej eeJeleea kes eghe nes peeves hej hegjesefnle ves Ske #eCe
efJeeej efkeee hegve kenvee eejbYe efkeeens cenejepe! nce ueesie lees kesJeue Meee kes heefC[le nQ, keee&
kejves keer egefeeeW mes efJe%e veneR nQ efkevleg jepeveerefle ceW Meee kes eeesie kees
peeveves Jeeuee Yeuee Deehekes meceeve otmeje keewve nw? Deehe jepeeDeeW ceW eLece
jepee nQ Deewj jepeeDeeW ceW $e+ef<e kes meceeve es nesves mes jepeef<e& nQ~ en
jepeefJeee kesJeue Deehemes ner GlheVe ngF& nw~ Fmemes Gmekes peeveves Jeeues nce
ueesie Gmekee eeesie kejves ceW keeeW ve ueefppele neW? leLeeefhe Deehekes eje
efkeee ngDee nceeje DemeeOeejCe melkeej ueeske ceW nceejs ieewjJe kees ye{e jne
nw, FmeefueS ceQ keg kenves kee meenme kej jne ntB~
ns osJe! nce ueesieesW ves efveefcee%eeefveeeW kee Ssmee GheosMe megvee nw efke
peye leke efoefiJepee kejves ceW keg Yeer Mes<e jnlee nw, leye leke eejlve
efJeeece veneR ueslee nw~ ns eYees! Deehekes Fme JemegvOeje hej Meemeve kejles ngS

92

Yejle kee Yeejle

ve lees keesF& Deehekee Me$eg nw Deewj ve efce$e, elegled meYeer Deehekes mesJeke ner
nQ~ eeefhe Deeheves mecemle Me$eg he#e kees peerlekej meYeer jepeeDeeW kees veceerYetle
kej efueee nw leLeeefhe Deehekes YeeF& Deehekes eefle vece veneR nQ~ GvneWves
Deehekees vecemkeej veneR efkeee nw~ Jes Deehekes efJe nes jns nQ efhej Yeer
mepeeleere nesves kes keejCe Jes Deehekes eje efJeIeele kejves eesie veneR nQ~ Fve
meew YeeFeeW ceW Yeer yeengyeueer cegKe nQ~
nce ueesie YeieJeeved DeeefoveeLe kees es[kej efkemeer kees eCeece
veneR kejbsies~
Ssmee es meYeer efveee kej yew"s nQ~ FmeefueS ns eeOej! Deehekees
Fme efJe<ee ceW MeerIe ner eleerkeej kejvee eeefnS keeeWefke yegefceeve heg<e,
$e+Ce, IeeJe, Deefive Deewj Me$eg Fvekes yeekeer jns ngS Lees[s ner DebMe keer Yeer
Ghes#ee veneR kejles nQ~ ns jepeved! en he=LJeer kesJeue Deehekes eje ner
jepevJeleer nw~ ns osJe! Jes meye Deehekes YeeF& F&<ee& es[kej Deehekes Devegketue
jnW~ eneB Deekej Deehekees eCeece kejW ee peieled kes j#eke YeieJeeved $e+<eYeosJe
keer MejCe kees eehle neW, Fmekes efmeJeee Gvekeer leermejer ieefle veneR nw~
Flevee megveles ner Yejle cenejepe eesOe kes DeeJesMe ceW Deekej kenves ueiesns hegjesefnle! keee kene? keee kene! Jes og YeeF& cegPes eCeece veneR
kejvee eenles nQ? Dee, legce cesjs oC[jlve kes eje Gvekes gke[s nesles ngS
osKees~ Gvekee en keee& ve lees keYeer osKee pee mekelee nw Deewj ve megvee ner
pee mekelee nw~ nceves mecemle Yejle #es$e kees peerle efueee nw-Ssmee keneB lees ceQ?
Deewj cesjs GheYeesie kejves eesie #es$e ceW ner jnves Jeeues keneB Jes ueesie? leLeeefhe
cesjer Dee%eevegmeej eueves hej Gvekee Yeer efJeYeeie (efnmmee) nes mekelee nw~
eesOe kes DeeJesMe ceW kenles ngS eeJeleea mes hegve hegjesefnle ves efveJesove efkeee
-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

93

ns osJe! ceQves peerleves eesie meyekees peerle efueee nw, Ssmeer Iees<eCee
kejles ngS Yeer Deehe eesOe kes eje keeeW peerles iees? efpelesefve heg<eeW kees lees
eesOe kee Jesie henues ner peerlevee eeefnS~ Jes Deehekes YeeF& yeeueke nQ
FmeefueS Deheves yeeue-mJeYeeJe mes kegceeie& ceW Fevegmeej eer[e kej mekeles
nQ hejvleg efpemeves keece, eesOe, ueesYe, ceesn, ceo Deewj ceelmee& Fve neW
Deblejbie Me$egDeeW kees peerle efueee nw Ssmes Deehe ceW en eesOeheer DebOekeej
"njves eesie veneR nw~ ns osJe! ceneheg<e lees kesJeue #ecee kes eje ner Fme
he=LJeer kees peerle uesles nQ~ FmeefueS Deehe Meeefvle mes Deheves YeeFeeW kees JeMe ceW
kejves kee Gheee meesefeS~ henues Deehe Deheves efveveeveJeW YeeFeeW kes heeme otle
YesefpeS hegve Gvekeer eefleefeee osKekej yeengyeueer kes yeejs ceW meesefeS~
Deehekees ueeskeesheJeeo mes [jles ngS ener keee& kejvee eeefnS keeeWefke ueeske
ceW eMe ner efmLej jnves Jeeuee nw, mebheefeeeB lees ve nesves Jeeueer nQ~
Flevee megvekej eeJeleea ves eesOe kees otj kej Skeoce MeebleJe=efe
OeejCe kej ueer Deewj keee& kejves ceW kegMeue otleeW kees yegueekej GvnW
mecePeekej he$e Deewj YeW meeLe ceW oskej Deheves ess DeeveJeW YeeFeeW kes
heeme Yespe efoee~ Gve otleeW ves Yejle cenejepe keer Dee%eevegmeej JeneB hengBekej
Gve YeeFeeW kees eCeece kej Gvekes eje efoes iees eesie Deemeve hej yew"kej
efveJesove kejvee DeejbYe efkeeeDeehe meYeer YeeF& eefueS Deewj Deheves ye[s YeeF& keer mesJee keefjS,
Gvekeer mesJee keuheJe=#e keer mesJee kes meceeve Deehekes meye ceveesjLeeW kees hetCe&
kejves Jeeueer nesieer~ Jes Deehekes ye[s YeeF& efhelee legue nQ, eeJeleea nQ Deewj
meye lejn mes Deehe ueesieeW kes eje hetpe nQ~ efpeme ekeej otj jnves Jeeues
leejeieCeeW mes evcee kee efyecye megMeesefYele veneR neslee nw Gmeer ekeej otj jnves

94

Yejle kee Yeejle

Jeeues Deehe ueesieeW mes Gvekee Ssee& megMeesefYele veneRb neslee nw~ Deehe ueesieeW kes
efyevee Gvekee en jepe Gvekes efueS meblees<e osves Jeeuee veneR nes mekelee
nw ke eeWefke efpemekee GheYees ie YeeFeeW kes meeLe-meeLe efkeee peelee nw
Jener meeceepe meppeve heg<eeW kees Deevevo osves Jeeuee neslee nw~ ns
jepeved ! en ceewe fKeke mebosM e nceves Deehekees megveeee, yeekeer meye
Deehe he$e mes efJeefole keere fpeS~
Flevee megvekej Gve YeeFeeW ves jlveefheejs mes he$e efvekeeuekej Jeeeve
kejekej meceeeej efJeefole efkees~ Devevlej Gme mecee keer meYee ceW meYeer
YeeF& Deeheme ceW efceuekej efJeeej kejves ueies~
pees Deeefojepee ves kenueeee nw Jen mee nw Deewj nce ueesieeW kees
mJeerkeej nw keeeWefke efhelee kes ve nesves hej ye[e YeeF& ner ess YeeF& eje hetpe
neslee nw hejvleg mecemle mebmeej kees peeveves- osKeves Jeeues nceejs efhelee ele#e
efJejepeceeve nQ Jes ner ncekees eceeCe nQ, en nceeje Ssee& GvneR kee efoee nw~
FmeefueS nce ueesie Fme efJe<ee ceW efheleepeer kes ejCe-keceueeW keer Dee%ee kes
DeOeerve nQ, mJeleb$e veneR nQ~ Fme mebmeej ceW nceW Yejlesej mes ve lees keg uesvee
nw Deewj ve keg osvee nw leLee eeJeleea ves pees nceW efnmmee osves kes efueS
yegueeee nw Gmemes nce ueesie yengle ner mebleg ngS nQ Deewj ieues leke le=hle nes
iees nQ DeleDeye nce ueesie otleeW kees memecceeve efJeoe kej oW Deewj hetpe
efhelee kes heeme ner euekej keee& kee efveOee&jCe kejW~
Fleeefo he mes Deeheme ceW meueenkej Gve YeeFeeW ves otleeW kee
mecceeve meefnle melkeej kej leLee Yejle kes efueS Ghenej oskej meeLe ceW he$e
Yeer oskej Gve meYeer otleeW kees MeerIe ner efJeoe kej efoee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

95

(19)
es meYeer YeeF& efceuekej kewueeMe efMeKej hej efJejepeceeve hetpe YeieJeeved
$e+<eYeosJe kes meceerhe henBges~ meceJemejCe ceW hengBekej Fve meYeer ves YeieJeeved
kees vecemkeej efkeee, efJeefOeJeled hetpee keer Deewj hegve kenves ueies ns osJeeefOeosJe! nce ueesieeW ves Deehemes ner pevce heeee nw, Deehemes ner
en Glke= efJeYetefle heeeer nw Deewj Deye Yeer Deehekeer emeVelee keer Fe
jKeles nQ, nce ueesie Deehekees es[kej Deewj efkemeer keer Gheemevee veneR kejvee
eenles nw~ Fme mebmeej ceW ueesie en efheleepeer kee emeeo nw Ssmee kesJeue
kenles ner nQ efkevleg Deehe kes emeeo mes nceW Gece mecheefe eehle ngF& nw,
Ssmes nce meYeer ueesie Fme Jeekee kes jme kee DevegYeJe Yeer kej egkes nQ~
nce ueesie Deehekes efkebkej nQ mees eens pees nes Deye nce ueesie Deve efkemeer
kes oeme yevevee veneR eenWsies~ Ssmee nesves hej Yeer Yejle ves nce ueesieeW kees
eCeece kejves kes efueS yegueeee nw~ GmeceW Gvekee ceo keejCe nw ee
ceelmee&, mees nce ueesie keg veneR peeveles~ Flevee efveefele nw efke nce Deehe
mes efYeVe osJe Deewj Deve ceveg<eeW kees Deye vecemkeej vener kejWies~ FmeefueS
ns eYees! efpemeceW Deve efkemeer kees eCeece veneR kejvee he[lee, Ssmeer
owiecyejer Jeerjoer#ee kees OeejCe kejves kes efueS nce meYeer Deehekes meceerhe
Deees nQ, Dele ns veeLe! pees ceeie& GYee YeJeeW ceW efnle kejves Jeeuee nes
Jener nceW keefnS~
leye YeieJeeved $e+<eYeosJe Fve jepekegceejeW kees DeefJeveeMeer cees#e ceeie& ceW
efmLele kejles ngS Fme ekeej GheosMe osves ueiesns heg$eeW! cene DeefYeceeveer Deewj Gece Mejerj kees OeejCe kejves Jeeues
legce ueesie otmejeW kes mesJeke kewmes nes mekeles nes? Fme efJeveeMeer jepe mes keee

96

Yejle kee Yeejle

nes mekelee nw? Fme ebeue peerJeve mes keee nes mekelee nw? ns JelmeeW! en
jepe, en eewJeve Deewj en mesvee Deeefo Oeve meye #eCeYebiegj nw leLee legce
ueesieeW ves efejkeeue leke Fve efJe<eeYeesieeW kees Yeesiee nw hej le=hle veneR ngS nes~
efpemeceW Me$eg efce$e nes peeles nQ, heg$e Deewj YeeF& Jeiewjn Me$eg nes peeles nQ leLee
meyekes Yeesieves eesie he=LJeer ner eer nes peeleer nw Ssmes jepe kees efOekekeej nes~
peye leke hegCe kee Goe nw leye leke jepeeDeeW ceW es Yejle Fme Yejle#es$e
keer he=LJeer kee heeueve kejW~ en veMJej jepe Yejle kes eje Yeer es[e
peeesiee, FmeefueS Fme DeefmLej jepe kes efueS legce ueesie keeeW efeblee kejles
nes? legce ueesie Oece&heer ceneJe=#e kes Gme oeeheer hetue kees OeejCe kejes
pees keYeer Yeer cueeve veneR neslee Deewj efpeme hej cegefe heer ceneheue ueielee
nw~ pees otmejeW keer DeejeOevee keer oervelee mes jefnle nw yeefuke otmejs ner heg<e
efpemekeer DeejeOevee kejles nQ, Ssmee leheejCe ner ceneDeefYeceeve OeejCe kejves
Jeeues legce ueesieeW kes ceeve keer j#ee kejves Jeeuee nw~ efpemeceW oer#ee ner j#ee
kejves Jeeueer nw, iegCe ner mesJeke nw Deewj en oee ner eeCe heejer eer nw~ Fme
ekeej efpemeceW meye meeceeer eMebmeveere nw Ssmee en lehemJeer jepe ner Glke=
jepe nw~
Fleeefo he YeieJeeved kee efoJe GheosMe megvekej Fve meye jepekegceejeW
ves hejceJewjeie kees eehle ngS YeieJeeve kes ejCe meeefveOe ceW ner ceneoer#ee
enCe kej ueer Deewj eeJeleea, Fv, OejCeW Deeefo meYeer kes eje Yeer hetpe
nes iees~ es meYeer cenecegefve efpevekeuhe efoiecyej cege mes efJeefMe meeceeefeke
eeefj$e ceW efmLele ngS Deewj %eeve keer efJeMegef mes ye{e ngDee leere leheejCe
kejves ueies~ Deeeejebie Deeefo ieejn DebieeW kees he{kej Deeies yeejnJeW Debie kes
Debleie&le mecemle egle%eeve kes jnme kee efveee kejves Jeeues Fve cegefveeeW ves

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

97

ece mes eewon ceneefJeeeDeeW kes mLeeve (eewon hetJeeX) kee Yeer DeOeeve
kej efueee~ es meYeer cegefve eer<ceeJekeeMe Deeefo ceW Deeleeheve eesie Deeefo kejles
ngS efJeefMe Oece&Oeeve kes DeYeemeer nes iees~
Deveske ceemeesheJeeme kejves kes yeeo es cenecegefve kesJeue Mejerj keer
efmLeefle kes efueS ieesejerJe=efe mes Deenej ueskej Deeies kes efueS elegefJe&Oe
Deenej kee eleeKeeve kej leheesJeve kee Deeee ues uesles Les~ Fme ekeej
DeveMeve Deeefo yeee lehe kes eje Deblejbie efJeMegef ye{eles ngS Oeeve meeOevee
ceW lelhej jnles Les~ DeleSJe Fve cegefveeeW kes eesie kes eYeeJe mes DeefCeceeceefncee Deeefo Deveske $e+efeeB eie nes ieF& LeeR keeeWefke efveece mes efJeMeg
lehe ye[s-ye[s heue osles nQ~
efpemeceW leheejCe ner mebmkeej keer ngF& Deefive Leer, kece& ner Deengefle
osves eesie-nesce, kejves eesie Je Les, efJeefOe-efJeOeeve kees peeveves Jeeues
es cegefveieCe ner nesce kejves Jeeues Les~ eer $e+<eYeosJe kes Jeeve ner ceb$e Les,
YeieJeeved $e+<eYeosJe ner e%e kes mJeeceer Les, oee ner oef#eCee Leer, Fefle
Jemleg keer eeefhle nesvee ner heue Lee Deewj cees#e eehle nesvee ner keee& keer
DeJeefOe Leer~ Fme ekeej YeieJeeved $e+<eYeosJe kes eje kens ngS e%e kee
mebkeuhe kej Fve leheefmJeeeW ves leheheer es e%e keer eJe=efe eueeeer Leer~
es efoiecyej meeOeg YeieJeeved DeeefoveeLe mes jlve$ee keer eeefhle kej Gvekes
leerLe&heer ceeveme mejesJej kes jepenbme ngS Les~ Yejle eeJeleea kees vecemkeej
veneR kejves keer Fe mes ner DeefYeceeveheer Oeve kees OeejCe kejves Jeeues leLee
cegefeJeOet kes DeefYeuee<eer, $e+<eYeosJe kes Fve DeeveJes heg$eeW ves Deheves efhelee
kee Deeee efueee Lee, Ssmes es meJe&meeOeg peieled ceW #esce kejW~

98

Yejle kee Yeejle

(20)
eeJeleea Yejle Deveske ekeej mes cev$eCee kejkes Ske kegMeue otle
yeengyeueer kes heeme Yespe osles nQb~ otle JeneB hengBekej meefJevee eCeece kejles
nQb~ yeengyeueer Yeer Gmekee melkeej kejkes Deheves meceerhe efye"e uesles nQ Deewj
kenles nQDenes! Deepe eeJeleea ves yengle efove yeeo nce ueesieeW kee mcejCe
efkeee nw~
ns Ye! mecemle he=LJeer kes mJeeceer Deewj yengle ueesieeW keer efeblee kejves
Jeeues Ssmes eeJeleea keer kegMeue lees nw ve? efpevneWves mecemle #eef$eeeW kes
peerleves kee Geesie Deepe leke Yeer meceehle veneR efkeee nw, Ssmes jepeeefOejepe
Yejlesej keer oeefnveer Yegpee kegMeue nw ve ? megvee nw efke GvneWvess mecemle
efoMeeSB JeMe cesW kej ueer nQ~ ns ottle! kenes, Deye Yeer Gvekees keg keee&
yeekeer jne nw ee veneR?
eYees! Deehekes Fve Jeeveheer ohe&Ce ceW Deeies keee& mhe efoKeeF& os
jne nw~ kenles ngS otle ves Deheveer yeele Deeies ye{eF&~ ns veeLe! nce ueesie
lees otle nQ, kesJeue mJeeceer keer Dee%ee ues peeves Jeeues nQ~ ns Deee&! eeJeleea
ves pees efee Deewj Gefele Dee%ee oer nw Gmes Deehekees efyevee leke&-efJeleke& kes
mJeerkeej kej uesvee eeefnS keeeWefke ieg kes Jeeve efyevee Tneheesn kes
mJeerke=le kejves eesie nesles nQ, Ssmee MeeeeW kee Jeekee nw~
Jen Yejle F#Jeekeg JebMe ceW GlheVe ngDee nw, YeieJeeved kee heg$e nw,
jepeeDeeW ceW eLece nw Deewj efhej Jen Deehekee ye[e YeeF& nw, hegve Deehekes
vecemkeej kes eesie keeeW veneR nesiee?
yeengyeueer cegmkeje osles nQ, hegve otle kees kenves kee DeJemej osles nQ-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

99

yeejn eespeve leke peeves Jeeues Gvekes yeeCe ves ceeieOeosJe kees Gvekes
ejCeeW kee efkebkej yevee efoee nw~ efJepeeeOe&osJe hejeefpele neskej Gvekes
efJepee keer Iees<eCee kejves ueiee nw~ ke=leceeue Deeefo osJe Gvekeer DeOeervelee
eehle kej egkes nQ Deewj Gej-oef#eCe oesveeW esefCeeeW kes efJeeeOejeW ves Yeer
GvnW Dehevee mJeeceer yevee efueee nw Deewj lees keee, Jes cues #es$e efveJeemeer
meYeer ceneefYeceeveer jepee Gvekes ejCeeW ceW Dehevee cemleke Pegkee jns nQ~
DeefOeke kenves mes keee? ns Deeeg<ceved ! peievceeve cenejepe Yejle Deheves
eeJeefle&lJe kees eefme kejles ngS keueeCekeejer DeeMeerJee&o mes Deehekee
mevceeve kej Dee%ee kej jns nQ efke-mecemle erhe-mecetneW leke hewuee ngDee
en jepe nceejs efee YeeF& yeengyeueer kes efyevee MeesYee veneR oslee nw~ mecheefe
Ssee& Deewj Yeesie meeceeer Jener nw efke efpevekee YeeF&-YeeF& ceW efJeYee kej
meeLe-meeLe GheYeesie kejW~
lees keee eeJeleea ves nceW keg efnmmee osves kes efueS Deecebef$ele
efkeee nw? yeengyeueer ves yeere ceW ner eMve kej efoee~ otle ves yeengyeueer kee
ceveesjLe YeeBhekej Jeekedheglee mes mJeeceer kee DeeMee mhe kejles ngS keneosJe! efpevnW mecemle ceveg<e, osJe, efJeeeOej Deewj cegkegye jepeeieCe vecemkeej
kej jns nQ efkevleg Deehekes vecemkeej kejves mes efJecegKe jnves hej keee Gvekee
eeJeleeahevee megMeesefYele nes mekelee nw? eCeece veneR kejves Jeeuee Me$eg mJeeceer kes
ceve kees Glevee DeefOeke ogKeer veneR kejlee nw efpelevee efke eCeece mes efJecegKe
Dehevee YeeF& ogKeer kejlee nw~ efpemekeer Dee%ee keYeer JeLe& veneR peeleer, Ssmes Gve
Yejle meceed keer Dee%ee kees pees keesF& Yeer GuuebIeve kejles nQ, Gve Me$egDeeW hej
Meemeve kejves Jeeuee Gvekee Jen eejlve nw efpeme hej mJeeb efkemeer kee
Meemeve veneR eue mekelee nw~ Dele ns oerIee&eg kegceej! Deehe MeerIe ner

100

Yejle kee Yeejle

euekej eeJeleea kee ceveesjLe hetCe& keerefpeS~ Deehe oesveeW YeeFeeW kes efceueehe
mes en mecemle mebmeej efceuekej jnsiee~
meejer yeeleeW kees megvekej cebo-cebo nBmeles ngS yeengyeueer iebYeerj JeeveeW
eje otle kees Gej osles nQns otle! let Deheves mJeeceer kes eeespeve kees efme kejves ceW efkelevee
elegj nw leYeer lees Yejle ves legPes cesjs heeme Yespee nw~ henues lees letves meece
(Meebefle) kee eeesie efoKeueeee, hegve letves oece Deewj oC[ kees Yeer metefele
kej efoee nw~ Dejs! legPes en ceeuetce veneR efke oC[ Yeer esce-hegekeej kej
heke[ves eesie neLeer hej ner eue mekelee nw ve efke efmebn hej~ ns otle! nce
ueesie Meebefle mes JeMe ceW veneR efkees pee mekeles, Ssmee efveee kejves hej Yeer let
nceejs meeLe ceW pees Denbkeej kee eeesie kej jne nw Fmemes mhe nes peelee nw
efke let cenecetKe& nw~
otle yeengyeueer keer lepe&vee mes mence peelee nw Deewj neLe pees[kej
efJevece YeeJe mes efveJesove kejlee nwmJeeefceved ! cesjs JeeveeW mes Deehe DeveLee DeLe& ve enCe kejW~ Yejle
cenejepe Deehekes Deepe nQ Dele efhelee kes meceeve hetpe nQ~ Fme meewneo& mes
Deehe Gvemes efceefueS~
yeengyeueer cegKe efyeiee[kej Gej osles nQotle! peye leke keggefcyeeeW ceW hejmhej cesue jnlee nw leye leke esce
Deewj efJevee oesveeW jnles nQ Deewj peeW ner GveceW hejmhej efJejesOe ngDee leeW ner
oesveeW meceehle nes peeles nQ~ ye[e YeeF& vecemkeej kejves eesie nw en yeele
Deve mecee ceW Deer nes mekeleer nw efkevleg efpemeves cemleke hej leueJeej jKe
es[er nes Gmekees eCeece kejvee en keewve-meer jerefle nw?

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

101

otmejs kes Denbkeej kes Devegmeej eJe=efe kejvee nceejs efueS DemebYeJe
nw~ Deeefoyeee YeieJeeved $e+<eYeosJe ves jepee en Meyo cesjs Deewj Yejle
oesveeW kes efueS efoee hejvleg Deepe Yejle jepejepe nes ieee nw mees en
keheesue hej G"s ngS hees[s kes meceeve JeLe& nw DeLeJee jlveeW kees heekej Jen
ueesYeer Yejle Fevegmeej Yeues ner jepejepe yevee jns, nceW keee kejvee?
nce Deheves Oece&jepe ceW efmLej jnkej jepee ner yeves jnWies~
otle ceve ceW meeselee nw-es yeengyeueer Yejle kes eeJeleeaheves kees
mJeerkeej veneR kej jns nQ~ mJeeceer keer Dee%eevegmeej ceQves meye keg eeesie
kejkes osKe efueee nw~ hegvejefhe Jen yeesuelee nw osJe! hegve Deehe keye leke eueWies? nce Yejle cenejepe mes keee
efveJesove kejW?
yeengyeueer Gmekeer Oe=lee osKekej efJemcee kejles nQ~ hegve otle keer
kegMeuelee mecePe kej kenles nQDejs otle! Jen Yejle yeeuekeeW kes meceeve ue mes nce ueesieeW kees
yegueekej Deewj eCeece kejekej keg he=LJeer osvee eenlee nw efkevleg Gmekee
efoee ngDee he=LJeer kee gke[e cesjs efueS Keueer kes meceeve leg nw~ lespemJeer
ceveg<e Deheveer Yegpee heer Je=#e kes heue mes ner mebleg jnles nQ, eenW Jees
Lees[e nes ee yengle~ peye meJe& YeesieesheYeesie meeceeer kees es[ves Jeeues cegefve
Yeer DeefYeceeve DeelceieewjJe mes meefnle nesles nQb leye Yeuee jepe Yeesieves Jeeuee
Ssmee keewve heg<e nw pees mJeeefYeceeve kees es[ osiee? Dele Gme Yejle kes
DeeOeerve neskej jnvee cesjs efueS DebmeYeJe nw~
yeengyeueer kee Gej megvekej otle efkebkele&JeefJecet{ nes peelee nw~ keg
#eCeeW kes heeeled Deheves mJeeceer keer Meefe Deewj JewYeJe kee mcejCe kejles ngS

102

Yejle kee Yeejle

Oe=lee kes meeLe yeesue G"lee nwns osJe! Deehe Deheves Deepe kes JewYeJe mes F&<ee&ueg nes jns nQ, Ssmee
efoKe jne nw mees Deehekee en Denbkeej efkeves Jeeuee veneR nw~
yeengyeueer otle kes Deefle meenme kees osKekej Yeer Deheveer iebYeerjlee kees
ve es[les ngS kenles nQDejs otle! lesje mJeeceer mecemle jepeeDeeW eje jlveeW keer jeefMe mes
leesuee ieee nw, Ssmee en Yejle Ske ekeej kee leguee heg<e nw~ Yeuee
Ssmee Ssee& efkeme keece kee? DeJeMe ner Jen Yejle Deheves hetpe efhelee eer
YeieJeeved $e+<eYeosJe kes eje oer ieF& nceejer he=LJeer kees ervevee eenlee nw~
mees Fme ueesYe kee eflejmkeej kejves kes efmeJeee Deewj keg Gheee veneR nw~
Fmekee celeueye en nw efke Deehe meefvOe veneR eenles nQ~
legce "erke mecePes nes otle yeengyeueer ves kene-Deye lees eg
keer kemeewer hej ner cesje Deewj Yejle kee hejeece eie nesvee eeefnS~ Dele
ns otle! Deye let peekej Yejle mes cesje Ske ner mebosMe ken os efke yeengyeueer
keer meyeue YegpeeSB jCeYetefce ceW ner eeJeleea kes eejlve keer hejer#ee
kejWieer~
yeengyeueer kee Gej megveles ner otle lelkeeue JeneB mes euee peelee nw
Deewj FOej yeengyeueer keer meYee ceW mewke[eW jepee Glmeen kes meeLe Jeerjjme mes
ege Jeelee&ueehe kejves ueieles nQ~
(21)
Yejle cenejepe keg #eCe kes efueS Skeeble ceW yew"s ngS efJeeej kej
jns nQ~ otle kes eje yeleees iees yeengyeueer kes Ske-Ske MeyoeW kee mcejCe
kejkes meese jns nQ-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

103

Denes! keee kejvee? DevevleefJepee Deeefo DeeveJeW heejs YeeFeeW ves

hetpe efhelee kes ejCeeW ceW peekej pewvesejer oer#ee ues ueer nw~ YeeFeeW ceW Ske
ener yeengyeueer Mes<e yeee nw~ en ceneyeueer nw Deewj ceneDeefYeceeveer~ cegPes
vecemkeej kejkes cesjer DeOeervelee mJeerkeej kejves kees keLeceefhe leweej veneR nw~
Deesn! en eejlve Yeer Fmes veefcele efkees efyevee DeeesOee ceW eJesMe veneR kej
jne nw~ Fmekees hejeefpele efkees yeiewj cesje efoefiJepee DeOetje ner nw~ YeeF&YeeF& kee eg keneB leke Gefele nw? Fmekes efmeJeee Deve keesF& Gheee Yeer
veneR nw~
ceb$eerieCe, mesveeheefle, hegjesefnle Deeefo Jeefj ueesie vecemkeej kej efveJesove
kejles nQjepeeefOejepe eesej! emLeeve keer Yesjer yepe egkeer nw~ efJepee
veece kee neLeer yeenj Ke[e ngDee nw~ mJeeefceved ! ceebieefueke efeee kejkes
emLeeve keerefpeS~
eeJeleea G" Ke[s nesles nQ~ pee-peekeejeW kes MeyoeW mes DeekeeMe
ceb[ue iebgpeeeceeve nes jne nw~ eeJeleea keer efJeMeeue mesvee eueer pee jner nw
heesovehegj keer lejhe, efpemeceW npeej DeejeW Jeeuee eejlve Deeies-Deeies eue
jne nw~
GOej yeengyeueer keer mesvee henues mes ner jCeYetefce ceW Deekej "njer ngF&
nw~ keneB GOej eeJeleea keer mesvee kee efJemleej! Deewj keneB FOej yeengyeueer
keer mesvee? efhej Yeer eeseDeeW kee ngbkeej Meyo, Gvekee Glmeen, Ske-otmejs
keer mheOee& kees kejlee ngDee-mee eleerle nes jne nw~ yeengyeueer keer YegpeeDeeW
kee ohe& osKekej Yejle kes eese Yeer eee keg YeeYeerle mes nes jns nQ, Ssmes
mecee ceW GYeehe#e kes keg efJeJeskeer ueesie Deeheme ceW eee& kej jns nQ -

104

Yejle kee Yeejle

Denes! keee helee Fme ceneeg cesW Fve YeeFeeW kee keee nesiee?
Dele Fvekee en eg mesJekeeW keer Meebefle kes efueS veneR nw~
Deesn yevOeg! Fme eg ceW kesJeue mewefvekeeW kee ner efJeveeMe nesiee~
etBefke es oesveeW ejceMejerjer nQ~
neB, neB! en eg Deveske eeefCeeeW kes mebnej kee ner keejCe nw~
osKees YeeF&! Yejle Yeer meeOeejCe heg<e lees veneR nQ~ etBefke efpemekeer
npeejeW osJe j#ee kejles nQ, Ssmee eejlve Fmekes heeme nw~
yevOegJej! yeengyeueer Yeer ceneeleeheer nQ~ Jeeeece mes Gmekeer YegpeeSB
meg{ nQ, Jen Yeer kece MeefeMeeueer veneR nw~
ye[s-ye[s cegkegye jepeeieCe keee Fme ceneeg kees jeske veneR
mekeles nQ?
Dejs YeeF&! eneB meceerhe ceW Yeer osJeieCe nessJeW, lees Jes ner Fme eg
kees jeske osJeW lees Dee nes, en lees Ieesj DeveLe& nesves Jeeuee nw~
FOej oesveeW mesveeDeeW kes MetjJeerj Deheves-Deheves keke ceW Deveske
ekeej kes Jetn Deeefo yeveeves ceW ueies ngS nQ~
Fleves ceW ner oesveeW he#e kes ceb$eerieCe hejmhej ceW efJeeej-efJeceMe& kejles nQDenes! Fve oesveeW kee en eg etjen kes meceeve nQ Dele Meebefle kes
efueS veneR nw~ es oesveeW ceneeleeheer ejceMejerjer nQ, Fvekee lees keg efyeie[ves
Jeeuee veneR nw~ eg kes yeneves oesveeW he#e kes ve peeves efkeleves ceveg<eeW kee
mebnej nes peeesiee Dele Fme eeCeer-efnbmee kes eg kees jeskekej Fve oesveeW ceW
ner Oece&eg nes peeJes lees Dee nw keeeWefke es eg lees DeOece& Deewj
DeheeMe kees ner kejves Jeeuee efoKe jne nw~
Fme ekeej mes efJeeej-efJeceMe& kejkes es ceb$eerieCe Yejle cenejepe kes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

105

heeme hengBeles nQ Deewj efveJesove kejles nQeYees! Deehe oesveeW kee en eg Deveske eeefCeeeW kes efJeIeele kee
keejCe ve nes DeleDeehe oesveeW ner hejmhej ceW eg kej nej-peerle efveefele kej
ueerefpeS, ener nce ueesieeW keer eeLe&vee nw~
keeeW
mJeeefceved! Deehe oesveeW ceneyeueMeeueer, cenehejeeceer nQ leLee YeeF&YeeF& Deewj Fmeer YeJe mes cees#e peeves Jeeues nQ Dele mewefvekeeW kes eg mes ceneved
efnbmee kes efmeJeee peuoer keg efveCe&e nesves Jeeuee veneR nw Dele Deehe oesveeW
ner Oece&eg kej epee kees Meebefle eoeve keerefpeS~
GOej yeengyeueer kes heeme Yeer cebef$eeeW ves ener efveJesove efkeee~ GvneWves
Yeer en yeele cebpetj kej ueer~ leye cebef$eeeW ves Fve oesveeW kes efueS efeg,
peueeg Deewj ceuueeg Ssmes leerve eg efveOee&efjle kej efoes~ Fve leerveeW ceW
pees efJepee eehle kejsiee Jener peeue#ceer kee mJeeceer nesiee, Ssmee efveCe&e nesles
ner cebef$eeeW ves oesveeW mesveeDeeW ceW metevee kej oer~ pees Yejle kes he#e kes ye[sye[s jepee Les, Jes Ske lejhe yew" iees Deewj yeengyeueer kes he#e kes jepee ueesie
Ske lejhe yew" iees~ oesveeW YeeF& yeere ceW Deekej efmLele nes iees~
Yejle kee Mejerj megJeCe&JeCe& kee nw Dele Jes efve<eOeheJe&le kes meceeve
megMeesefYele nes jns nQ Deewj yeengyeueer kee Mejerj nefjledJeCe& kee nw Dele Jes
veerue heJe&le kes meceeve megvoj efoKe jns nQ~ Ske eeJeleea nQ lees otmejs
keeceosJe nQ, oesveeW ner YeieJeeved $e+<eYeosJe kes heg$e nQ Deewj oesveeW ner meceeve
MeefeMeeueer nQ~ meJe&eLece efeg Meg neslee nw~
oesveeW YeeF& Deeheme ceW Ske-otmejs kees efveefve&ces<e ef mes osKe jns nQ~
Gme mecee Ssmee efJeefole nes jne nw efke ceeveeW es oesveeW YeeF& yengle efove yeeo

106

Yejle kee Yeejle

Deeheme ceW efceues nQ FmeefueS Ske-otmejs kees Deefveces<e ef mes osKe jns nQ~
keg osj yeeo Yejle keer DeeBKeeW keer heueke yebo nes peeleer nw, leye yeengyeueer
kes he#e kes jepee ueesie yeengyeueer keer peerle kees osKekej nef<e&le nes peepeekeej yeesueves ueieles nQ~ Yejle kes Mejerj keer TBeeF& heeBe meew Oeveg<e
(2000 neLe) Deewj yeengyeueer kes Mejerj keer TBeeF& meJee heeBe meew Oeveg<e
(2100 neLe) eceeCe nw~ ener keejCe nw efke Yejle Deheves ves$e Thej kej
osKe jns Les Dele peuoer heueke Peheke ieF& nw~
hegve oesveeW YeeF& peue kes mejesJej ceW Glejles nQ Deewj Ske-otmejs hej
peue kes erW osvee Meg kej osles nQ~ Gme mecee Yeer Ssmee ueielee nw efke
ceeveeW oesveeW YeeF& Deeheme ceW esce mes peueeer[e ner kej jns nQ~ Yejle kee keo
ese nesves mes eneB Yeer ener yeele nesleer nw~ yeengyeueer Gvemes TBes keo kes Les
Dele Jes Yejle kes cegKe hej peue kes erW ceej-ceej GvnW Jeekegue kej osles nQ~
leye yeengyeueer kes he#e ceW hegve efJepee mes pee-peekeej Meg nes peelee nw~
Deye Devle ceW oesveeW YeeF& DeKee[s kes cewoeve ceW Dee peeles nQ~ oesveeW
YeeFeeW kee Mejerj heg nw, meg{ nw Dele yeengeg ceW kegMeue oesveeW YeeF&
yengle osj leke Ske-otmejs kees hee[ves kee eelve kejles jnles nQb efkevleg
Demeheue ner jn peeles nQ~ Gme mecee Yeer Ssmee eleerle neslee nw efke ceeveeW es
oesveeW YeeF& Yeele=esce JeMe iee{ Deeefuebieve kejkes efceue jns nQ~ Deble ceW
yeengyeueer Yejle kees G"ekej Iegcee osles nQ Deewj hegve es ye[s nQ Ssmee
mecePekej ner GvnW he=LJeer hej ve heke kej efkevleg YegpeeDeeW mes G"ekej
Deheves kevOes hej efye"e uesles nQ~ Gme mecee yeengyeueer kes he#e ceW DeleefOeke
n<e&OJeefve mes keesueenue nesves ueielee nw Deewj FOej Yejle kes he#e ceW jepee
ueesie ueppee mes cemleke Pegkee uesles nQ hegve yeengyeueer Yejle kees Gleej kej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

107

Geemeve hej efye"e osles nQ~ Yejle Fme Deheceeve mes DeleefOeke ueppee Deewj
Deeee& kees eehle nes peeles nQDenes! ceQ eeJeleea!! Deewj cesje en meJe& jepeeDeeW kes meccegKe
Deheceeve!!
Jes eesOe ceW efJeJeskeMetve neskej lel#eCe ner eejlve kee mcejCe kejles
nQ~ Gmeer mecee ee Gvekes neLe ceW Dee peelee nw Deewj Jes Gmes Iegceekej
yeengyeueer kes Thej euee osles nQ hejvleg en ee yeengyeueer kes heeme peekej
Gvekeer leerve eoef#eCee oslee nw hegve lespejefnle nes GvneR kes heeme "nj peelee
nw keeeWefke ee JebMepe kee Ieele veneR kejlee nw, en efveece nw~ Gme mecee
ye[s-ye[s jepee ueesie eeJeleea Yejle kees efOekekeejles ngS kenles nQ ...yeme, yeme jepeved ! Deehekee en meenme yeme nes~
Fve MeyoeW mes eeJeleea Yejle Deewj DeefOeke mevleehe kees eehle nes
peeles nQ hegve Oeerj-Jeerj yeengyeueer Ge mJej ceW kenles nQ Denes! Deeheves Ketye ner hejeece efoKeeee nw~
Fve Jebieelceke MeyoeW mes Yeer Yejle kee oe efyebOe peelee nw~ Gmeer
#eCe ye[s-ye[s jepee ueesie yeengyeueer kes meceerhe Deekej Gvekeer efJepee keer
eMebmee kejles ngS Gvekee melkeej kejles nQ~ Gme mecee yeengyeueer Yeer Deheves
Deehekees Glke= DevegYeJe kejles nQ Deewj meeLe ner meeLe mebmeej, Mejerj, YeesieeW
mes efJeje neskej ceve-ner-ceve meeseves ueieles nQ Denes! osKees, nceejs ye[s YeeF& ves Fme veej jepe kes efueS en
kewmee ueppeepeveke keee& efkeee nw~ en meeceepe heue Deeieeceer keeue ceW
yengle ner ogKe osves Jeeuee nw, FmeefueS Gmes efOekekeej nes! meecege ceW en
jepe keguee eer kes meMe nw~ pewmes Jen Deheves heefle kees es[kej Deve kes

108

Yejle kee Yeejle

heeme eueer peeleer nw Jewmes ner en jepe Yeer Deheves mJeeceer kees es[kej Deve
kes neLe ceW euee peelee nw~ es hebesefveeW kes efJe<ee Yeer Deveske ogKeeW keer
hejcheje kes keejCe nQ, efJe<e mes Yeer DeefOeke Yeebkej nw~ efJe<e Kee uesves mes
eeCeer Ske yeej ner cejlee nw DeLeJee veneR Yeer cejlee nw efkevleg Fvekee heefjheeke
Devevle ogKeeW kee keejCe ner nw keeeWefke YeesieeW ceW Deemee ngDee eeCeer cejCe
kejkes efveece mes vejke, efveieeso Deeefo ogie&efleeeW kee Yeepeve yevelee nw~
efpelevee ke MeeeW kes enej mes, eppJeefuele Deefive mes, Jee mes, efJeeglheele
mes Deewj ye[s-ye[s meheesX mes Yeer veneR nes mekelee nw Glevee ke Fve efJe<ee
YeesieeW kes mebheke& mes eeefCeeeW kees Fme Devevle mebmeej ceW Pesuevee he[lee nw~
en mebmeej Yeer meJe&Lee Demeej nw, pees Deepe Deheves YeeF&-yevOeg,
ceelee-efhelee, heg$e, eer, efce$e Deeefo nQ Jes ner helee veneR efkeleves yeej Fme peerJe
kes Me$eg yeve egkes nQ DeLeJee Fmeer YeJe ceW Me$egYeeJe OeejCe kejles ngS osKes
peeles nQ pees efke ele#e ceW ner DevegYeJe ceW Dee egkee nw~ Deesn! keneB es cesjs
ye[s YeeF&! efpevneWves cegPes heg$eJeled mecePee Lee Deewj keneB en ogYee&Je! efke
cegPe hej ner ee euee efoee~ efOekekeej nes Fme mebmeej kees~ en Mejerj Yeer
Ske efove ecejepe kee eeme yeve peelee nw~ peje Fmes pepe&efjle kej osleer nw~
Fmekeer meheuelee Fmeer ces nQ efke Fmes leheeee& cesW ueieekej megKee efoee
peees~ Deesn! en meeceepe eeefhe #eCe Yebiegj nw efhej Yeer ceesn kes Goe mes
eeCeer Fmes efvele ceeve ueslee nw, ener ye[s ogKe keer yeele nw~
Fleeefo ekeej mes efebleJeve kejkes yeengyeueer Yejle mes kenles nQ ns jepeeDeeW ceW es Yejle! #eCeYej kes efueS Deheveer PeWhe kees es[eW
ceQ pees kenlee ntB mees megvees! legceves jepe kes ceesn kes JeMe neskej ner ve kejves
eesie Ssmes ye[s Yeejer meenme kees kej [euee nw~ Denes! legceves keYeer Yeer ve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

109

efYeoves eesie Ssmes cesjs Mejerjheer heJe&le hej pees en ee eueeee nw mees
keee keee&keejer nes mekelee Lee? legceves Deheves menesojeW kes meeLe pees JeJenej
efkeee nw Gmemes legceves yengle ner Dee Oece& Deewj eMe kee Gheepe&ve kej
efueee nw~ legceves Deheveer en keerefle& Yeer mLeeefhele kej oer nw efke eeJeleea
Yejle Deeefoyeee YeieJeeved $e+<eYeosJe kes pes heg$e Les pees efke Deheves kegue
kes Gejke ngS Les~
ns Yejle! Deepe legceves efpemes heeee nw heeheeW keer Keeve, Ssmeer Fme jepe
ue#ceer kees legce Deheves eje GheYeesie kejves eesie mecePe jns nes~
Dejs! JesMee meMe Fme ue#ceer hej legcnW DeefYeceeve nes jne nw? en
efkemekeer jner nw? legcnejs meceeve DevevleeW eeJeleea nes egkes nQ Deewj Deeies Yeer
DevevleeW nesJeWies~ meYeer Fme meeceepe ue#ceer kees es[-es[ kej pee egkes nQ
Deewj Deeies Yeer meYeer es[-es[ kej peeJeWsies~ en efkemeer kes meeLe mLeeeer
jnves Jeeueer veneR nw~ efhej Yeer Fmekee legceves Deeoj efkeee nw Deewj Fmes
DeefJeveej mecePe jns nes~ en jepeue#ceer Deye legcnW ner efee jns, Deye en
cesjs eesie veneR nw~ keeeWefke yevOeve meppeve heg<eeW kees Deevevo kejves Jeeuee
veneR neslee nw~
ns yevOeg? pees ceQves en DehejeOe efkeee nw Gmes #ecee kej oerefpeS~ ceQves
Deehekeer efJevee veneR keer mees en cesjer ebeuelee ner Leer?
yeengyeueer kes Fve MeyoeW mes eeJeleea Yejle kes meblehle ceve ceW keg
Meeefvle efceueleer nw hegve Jes heeeleehe mes Deenle ngS kenles nQ ne! ceQves yengle ner yegje efkeee~ ee eueevee cegPes keLeceefhe Gefele
veneR Lee-en DeIeefle keee& kewmes Ieefle nes ieee?
yeengyeueer kenles nQ-

110

Yejle kee Yeejle

YeeF&! Deye keuesMe Deewj efJe<eeo kees esef[S Deewj cegPes pewvesejer
oer#ee uesves keer Dee%ee oerefpeS~
Flevee megveles ner Yejle kee oe Yeele=esce mes efJeue nes peelee nw~ Jes
kenles nQYeeF&! legcnW Fme mecee Ssmee meesevee keee Gefele nw? keee en legcnejs
efueS oer#ee kee Gheeg&e mecee nw? yeme, DeYeer Ssmeer yeele cele kenes~
yeengyeueer neLe pees[kej DevegveehetJe&ke efveJesove kejles nQ Deepe! keee oer#ee kes efueS Yeer keesF& mecee efveefele nw? Dejs!
peye jepe Yeesie mes, Mejerj mes Deewj eer-heg$eeW mes efJejefe ngF& efke yeme, Jener
lees oer#ee kes efueS Gheeg&e mecee nes peelee nw~
Yejle yeengyeueer kees Deheveer YegpeeDeeW ceW Yej uesles nQ Deewj ye[s esce mes
kenles nQYeeF&! DeYeer keg efove Iej ceW jnes, jepe keer JeJemLee mebYeeuees
efhej nce Deewj legce Ske meeLe ner oer#ee ueWies~
yeengyeueer kenles nQYeeF&! Deye cegPes cele jeskees, peeves oes~ hetpe efhelee YeieJeeved $e+<eYeosJe
kes ceeie& kee DevegmejCe kejves oes~ yevOeg! efpeme ceeie& hej euevee ner nw hegve
Gme hej eueves kes efueS efJeuecye keeeW? DeYeer Deehe eeJeefle&lJe kes Meemeve
kee mebeeueve keerefpeS Deewj cegPes KegMeer-KegMeer Dee%ee oerefpeS~
Fme ekeej Deheves mebkeuhe mes heers ve nles ngS keeceosJe yeengyeueer
Deheves heg$e ceneyeueer kees jepe Yeej meeQhe kej YeeF& kees hegve-hegve eCeece kej
Jeve keer Deesj eues peeles nQ~ meYeer jepee-cenejepee Gvekes meenme keer, hegCe
keee& keer eMebmee kejles ngS Deheves-Deheves keee& ceW mebueive nes peeles nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

111

GOej yeengyeueer Deheves ieg YeieJeeved $e+<eYeosJe kes ejCeeW keer DeejeOevee
kejkes mechetCe& heefjen kee leeie kej owiecyejer oer#ee enCe kej uesles nQ Deewj Ske
Je<e& kee eefleceeeesie OeejCe kej Ske ner mLeeve hej efveeue Ke[s nes peeles nQ~
(22)
mecemle efoefiJepee hetCe& kej uesves hej eejlve mJeeb DeeesOee ceW
eJesMe kejves kes efueS eue he[e~ Yejlesej cenejepe ves emeVe nes Deheveer
pevceYetefce ceW eJesMe efkeee~ Gme mecee DeeesOee veiej ceW Deveske OJepeeSb
henj jner LeeR, meJe&$e ieefueeeW ceW Deewj jepeceeie& ceW ebove kee ef[keeJe efkeee
ieee Lee, meJe&$e heg<heceeueeSb ueke jner LeeR Deewj leesjCe, JeboveJeej yeebOes Les~
elegjbie mesvee kes meeLe Deewj npeejeW jepeeDeeW kes meeLe meceed Yejle DeeesOeeveiej
kes jepeheLees mes eue jns Les~ Gme mecee Deveske jepeeieCe Je DeeesOee kes Je=
heg<e eeJeleea kees MegYeeMeerJee&o osles ngS Jeeve yeesue jns Lesns meeJe&Yeewce meceed! ns YejlesMe! Deehekeer ue#ceer mebmeej ceWs DeefleMee
Je=ef Deewj eefmeeq kees eehle nesleer jns~ Deehekee eMe efejkeeue leke
efoefioieble Jeeheer neslee jns~ ns DeeefoveeLe kes pes heg$e! Deehekeer pee nes,
efJepee nes, Deehe efejeeg neW~ egie-egie leke Fme JemegvOeje hej Ske$e
Meemeve kejles jnW~
Fleeefo ekeej kes cebieue DeeMeerJe&eveeW kees megveles ngS Yejle cenejepe
Deheves jepeYeJeve kes efveke hengBes~ Deheves neLeer mes Glej kej meJe&eLece
efpevecebefoj ceW eJesMe kej efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve efkees, Devevlej jepeYeJeve
ceW hengBekej ceelee eMemJeleer Deewj megvevoe kees eCeece kej Gvekes ejCemheMe&
efkees~ ceeleeDeeW ves Yeer n<e& mes jesceebefele nes Yejle kees Deveske DeeMeerJee&o
oskej mebleg efkeee~

112

Yejle kee Yeejle

Devevlej Yejle kes jepeeefYe<eske keer leweejer Meg ngF&~ ceelee eMemJeleer
ves Deveske megJeeefmeveer efeeeW kees meeLe ueskej cebieueeewke hetje~ jepe ojyeej
ceW pees DeefYe<eske ceC[he yeveeee ieee Lee~ Jen yengle ner efJeMeeue Lee~ Gmes
heg<heceeueeDeeW mes, leesjCe ejeW mes Deewj Deveske cebieueJeeW mes mepeeee ieee
Lee~ mecemle leerLeeX kee peue ceBieeee Lee Deewj ye[s-ye[s jlveeW kes Ie[eW ceW
Yejkej Gve hej keceue heg<he jKes iees Les~ eejeW lejhe mes DeeesOee keer
pevelee Gce[leer eueer pee jner Leer~ eer $e+<eYeosJe kes jepeeefYe<eske kes
mecee pewmeer efJeefOe ngF& Leer, Jener meye efJeefOe Fme mecee hegjesefnle kej jns Les~
Fmekes yeeo ceebieefueke yeepes Deewj veiee[s yepeves ueies~
osJeeW kes meeLe-meeLe jepeeDeeW ves Yejlesej kee jepeeefYe<eske kejvee
Meg efkeee~ iebiee-efmevOeg veefoeeW keer DeefOee$eer osefJeeeW ves Deekej jlveeW kes
e=bieejeW mes Yejs ngS De#eled meefnle heemejesJej kes peue mes Yejle kee DeefYe<eske
efkeee~ efnceJeeved Deewj efJepeeeOe& heJe&le kes DeOeerej efnceJeeveosJe Deewj
efJepeeeOe&osJe ves Deekej leerLeeX kes peue mes eeJeleea kee DeefYe<eske efkeee~
ceeieOe, eYeeme Deewj Jejleveg osJeeW ves meheefjJeej Deekej iebiee-efmevOeg Deeefo
veefoeeW kes peue mes DeefYe<eske efkeee Lee~ DeeesOee kes Je= heg<eeW ves mejet
veoer kes peue mes eeJeleea kee jepeeefYe<eske efkeee Lee Deewj yeeerme npeej
cegkegye jepeeDeeW ves Yeer jepeeefYe<eske efkeee Lee~ Gme mecee Deevevo keer
ceneYesefjeeB yeej-yeej yepeeeer pee jner LeeR Deewj Gme Deevevo ceC[he ceW
mebieerle keer efJeefOe Yeer Gmeer ekeej eejbYe keer ieF& Leer~ ces heJe&le hej FveW
eje DeefYe<eske kees eehle ngS Deeefoyeee YeieJeeved $e+<eYeosJe keer pewmeer
keebefle ngF& Leer Gmeer ekeej Yejle #es$e kes meJe& jepeeDeeW eje DeefYeef<ee
cenejepe Yejle keer ngF& Leer~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

113

DeefYe<eske efJeefOe hetCe& kej jepeeDeeW ves Yejlesej kees DeeYet<eCe henveees
Deewj peeIees<eCee kejves ueies~ Gve jepeeDeeW ves YejlesMe kes heefjJeej kes ueesieeW
kee Yeer melkeej efkeee Deewj heefjJeej kes ueesieeW ves Flevee oeve efkeee efke
efpememes meJe&eeeke mevleg nes iees~ Fmekes yeeo Yejlesej jepeefmebnemeve hej
efJejepeceeve ngS~ Gme mecee ieCeye peeefle kes Deveske osJeeW ves Deekej Deheves
ceefCe-cegkegeW kees Pegkeekej GvnW vecemkeej efkeee~ efnceJeeved osJe, efJepeeeOe&
osJe, ceeieOe osJe Deeefo Deveske osJeeW ves eeJeleea kees eCeece efkeee Deewj
Gej leLee oef#eCe esCeer kes meJe& efJeeeOej jepeeDeeW ves Yeer cemleke Pegkeekej
GvnW vecemkeej efkeee~
Gme keeue ceW Deveske ye[s-ye[s jepeeDeeW kes eje DeefYe<eske kees eehle
nesves hej Yeer jepee Yejle kees keg Yeer Denbkeej veneR ngDee Lee, keeeWefke
ceneheg<eeW keer ceveesJe=efe Denbkeej kee mheMe& veneR kejleer~ eeefhe Gvekes
Thej yeeerme ecej {gjees pee jns Les leLeeefhe Jes Gvemes meblees<e kees eehle veneR
ngS Les keeeWefke GvnW Fme yeele kee meleled heleeJee nes jne Lee efkeceQ Deheveer efJeYetefle YeeFeeW kees veneR yeeB heeee~
YeeF& yeengyeueer kes mebIe<e& mes Gvekee lespe keg kece veneR ngDee Lee~
elegej kemeewer hej kemes ngS meesves kes meceeve DeefOeke ner nes ieee Lee~ Fme
ekeej efve<kebke meeJe&Yeewce meeceepe kees heekej Yejle cenejepe mete& kes
meceeve osoerheceeve nes jns Les Deewj Gvekee eleehe ye{ jne Lee~ eesie Deewj
#esce kees kejves Jeeues Gve Gece jepeeefOejepe Yejle cenejepe kees heekej meJe&
Yejle#es$e kes n KeC[ kes jepee ueesie Yeer Deheves kees meveeLe mecePeles Les
leye epee keer lees yeele ner keee?
es Yejle cenejepe meesuenJeW ceveg nQ, eeJeefle&eeW ceW eLece eeJeleea

114

Yejle kee Yeejle

nQ, <edKeb[ Yejle #es$e kes mJeeceer nQ, jepejepesej nQ, DeefOejed nQ Deewj
mecee nQ~
Fme ekeej eeJeleea kee eMe eejeW lejhe ieeee pee jne Lee~ Gmeer
ekeej-en YeieJeeved $e+<eYeosJe kee he=$e nw, Fmekeer ceelee kes meew heg$e nQ
Deewj Fmekeer keerefle& DeekeeMe leLee he=LJeer ceW meJe&$e Jeehle nes jner nw~
Ssmes Fve eeJeleea kee JewYeJe Deewj heefjJeej efkelevee Lee? mees ner
osefKeSmegvoj oeBleeW mes megMeesefYele SsjeJele neLeer kes meceeve eewjemeer ueeKe
neLeer Les~ efoJe jlveeW mes efveefce&e eewjemeer ueeKe jLe Les Fvekee Jesie Jeeeg kes
meceeve Lee pees efke mete& kes meeLe Yeer mheOee& kejves Jeeuee Lee~ Deejn
kejes[ Iees[s Les, Fvekes KegjeW kes Dee Yeeie heefJe$e iebiee peue mes Oegues ngS Les
Deewj es Iees[s he=LJeer, peue leLee DeekeeMe ceW meceeve he mes eueles Les~
eewjemeer kejes[ heoeefle-hewoue efmeheener Les, Fvekee heg<eeLe& Deveske eeseDeeW
kes ceo&ve kejves ceW meceLe& Lee~
yeeerme npeej cegkegye jepee Gvekes ejCeeW ceW vecemkeej kejles Les~
Fve jepeeDeeW mes Jesefle ngS cenejepe Yejle kegueeeueeW mes efIejs ngS megces
heJe&le kes meceeve megMeesefYele nesles Les~ Deer-Deer jevee mes ege yeeerme
npeej osMe Les Gve meyemes megMeesefYele ngDee eeJeleea kee uecyee-eew[e #es$e
yengle ner Dee peeve he[lee Lee~ yeeerme npeej veeeMeeueeSb LeeR peneB
ncesMee Des-Des yeepes yepeles jnles Les Deewj mebieerle-ieerle ve=le nesles jnles
Les~ Fve veeeMeeueeDeeW ceW leerLekej eeJeleea Deeefo ceneheg<eeW kes veeke ner
efoKeees peeles Les~ yenej npeej veiej Les pees efke Fv kes veiej kes meceeve
MeesYee OeejCe kej jns Les, Dele Fve veiejeW mes en vejueeske mJeie&ueeske kes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

115

meceeve megvoj efoKe jne Lee~ Fve eeJeleea kes efeeveJes kejes[ ieeBJe Les Fve
ieeBJeeW kes yeieereeW keer MeesYee vebove Jeve kees Yeer peerle jner Leer~ efveveeveJeW
npeej esCecegKe-yebojieen Les pees efke Oeve-Oeeve keer mece=ef mes mece=
Les~ De[leeueerme npeej heeve Les, efpevekes yeepeej jlveekej kes meceeve efoKe
jns Les~ meesuen npeej Kes Les pees kees, kees kes ecegKe ojJeepes,
DeeefjeeB, heefjKeeeW Deewj hejkeese Deeefo mes MeesYeeeceeve Les~ hheve Deblejerhe
Les~ es kegYeesieYetefce kes ceveg<eeW mes Jeehle Les leLee meceg kes meejYetle heoeLe&
kes meceeve peeve he[les Les~ eewon npeej mebJeen Les~ es ueesieeW kes eesie Deewj
#esce Deeefo keer mecemle JeJemLeeDeeW kees OeejCe kejles Les leLee Fve mebJeen
kes eejeW Deesj heefjKee Leer~ veJeerve JemlegDeeW keer eeefhle eesie nw Deewj eehle ngF&
JemlegDeeW keer j#ee kejvee #esce nw~
Fve eeJeleea kes JewYeJe ceW Ske kejes[ nb[s Les pees heekeMeeuee ceW
yengle mes eeJeueeW kees Ske meeLe hekeeves Jeeues Les~ Ske ueeKe kejes[ nue
Les FveceW meeLe ceW yeerpe yeesves keer veueer ueieer ngF& Leer~ es hemeue Deeves kes
yeeo efvejblej KesleeW kees peesleves ceW ueieees peeles Les~ leerve kejes[ yepeieewMeeueeSb LeeR, FveceW melele oner ceLeves kee Meyo megveeF& oslee jnlee Lee,
efpememes Deekeef<e&le nes heefLeke #eCe Yej kes efueS JeneB "nj peeles Les~ meele
meew kegef#eJeeme Les, FveceW jlveeW kee Jeeheej neslee Lee~ eneB hej Deeee heekej
meceerheJeleea ueesie Yeer Deekej "nj peeles Les~ DeeFme npeej meIeve Jeve Les
pees efke efvepe&ue eosMe Deewj TBes-TBes hene[er efJeYeeieeW ceW efJeYee Les~
Deejn npeej cues jepee eeJeleea kees eCeece kejles Les~ Fvekes osMeeW kes
eejeW Deesj jlveeW keer KeeveW LeeR~
eeJeleea Yejle kes meesuen npeej ieCeye osJe Les pees efke leueJeej

116

Yejle kee Yeejle

OeejCe kej efveefOe jlve Deewj eeJeleea keer j#ee kejves ceW meoe lelhej jnles Les~
Gvekes cenue kees Iesjkej ef#eeflemeej veece kee kees Lee Deewj osoerheceeve
jlveeW kes leesjCeeW mes ege meJe&leesYe veece kee ieeshegj Lee~ Gvekeer yengle
ye[er eJeveer kes "njves kee mLeeve vebeeJele& veece kee Lee Deewj Jewpeeble
veece kee cenue Lee pees meye $e+legDeeW ceW megKe osves Jeeuee Lee~ efokemJeefmlekee
veece keer meYeeYetefce Leer pees efke yengcetue jlveeW mes pe[er ngF& Leer~ ceefCeeeW mes
yeveer ngF& megefJeefOe veece keer [er Leer, eeJeleea Yejle nueves kes mecee
efpemes neLe ceW uesles Les~
efieefjketke veece kee Delevle TBee jepecenue Lee, efpemekeer le
hej Ke[s neskej eeJeleea meJe& efoMeeDeeW kee Je meejs veiej kee DeJeueeskeve
kej uesles Les~ JeOe&ceeveke veece keer ve=leMeeuee Leer efpemeceW Yejle cenejepe
ve=le osKee kejles Les~ Fvekes efueS ieceea kees ve kejves Jeeuee Oeejeie=n veece
kee ye[e Yeejer mLeeve Lee Deewj Je<ee& $e+leg ceW efveJeeme kejves kes efueS
ie=nketke veece kee TBee cenue Lee~ etvee mes meheso ngDee heg<kejeJele&
veece kee Keeme cenue Lee~ kegyesjkeeble veece kee YeC[ej ie=n Lee pees keYeer
Keeueer veneR neslee Lee~ JemegOeejke veece kee Yeejer Det kees"ej Lee~
peermetle veece kee eeJeleea kee mveeveie=n Lee pees efke yengle ye[e Lee~
eeJeleea kes DeJelebefmekee veece keer Delevle ecekeleer ngF& jlveeW keer
ceeuee Leer~ osJejcee veece keer yengle ye[er megvoj eeboveer Leer~ efmebnJeeefnveer
veece keer Mewee Leer efpemes Yeebkej efmebneW ves OeejCe kej jKee Lee Deewj iegCe
leLee veece oesveeW mes Devegej Devegej veece kee efmebnemeve Lee~ Devegheceeve
veece kes Gece ebJej Les pees efke Gheceejefnle Les Deewj efJepeeeOe&kegceej osJe kes
eje meceefhe&le efkeS ieS Les~ mete&eYe veece kee DeefleMee lespemJeer $e Lee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

117

pees yengcetue jlveeW mes yevee Lee Deewj mewke[eW meteeX keer eYee kees peerleves
Jeeuee Lee~ efJeegleYe veece kes oes kegC[ue Les pees efke efyepeueer keer oerefhle
kees Yeer hejeefpele kej eceke jns Les~ efJe<eceesefekee veece keer Ke[eT LeeR
pees jlveeW keer efkejCeeW mes Jeehle LeeR, eeJeleea ner FvnW henveles Les~ es
Ke[eT Deve kes hewj kee mheMe& nesles ner efJe<e es[ves ueieleer LeeR~ DeYese
veece kee keJee Lee pees efke ceneeg ceW Me$egDeeW kes eje Yeer Yesove veneR
efkeee pee mekelee Lee~
Deefpelebpee veece kee jLe Lee efpeme hej Deveske efoJe Mee jKes ngS
Les~ Jeekeeb[ veece kee Oeveg<e Lee, efpemekeer elebee kes DeeIeele mes mecemle
mebmeej keebhe peelee Lee Deewj efpemeves osJe-oeveJe meYeer kees peerle efueee Lee~
pees keYeer JeLe& veneR peeles, Ssmes DeceesIe veece kes ye[s-ye[s yeeCe Les~ jepee
Yejle kes Jeelegb[e veece keer Meefe (Dee efJeMes<e) Leer pees efke Jee mes
yeveer ngF& Leer Deewj Fv kees Yeer peerleves ceW eMebmeveere Leer~ efmebneke veece
kee Yeeuee Lee, Fmekeer veeWke yengle lespe Leer~ en ceefCeeeW kes oC[s kes
DeeYeeie hej megMeesefYele Lee Deewj efmebn kes veeKetveeW kes meeLe Yeer mheOee& kejlee
Lee~ ueesnJeeefnveer veece keer gjer Leer pees Delevle osoerheceeve Leer~ Fmekeer
cet" yengle ner eceke jner Leer en efJepee ue#ceer kes ohe&Ce kes meceeve
efoKeleer Leer~
ceveesJesie veece kee Ske keCehe (Dee efJeMes<e) Lee en Me$egDeeW kes
JebMeheer kegueeeueeW kees ve kejves kes efueS Jee kes meceeve Lee~ meewveboke
veece keer es leueJeej Leer~ eeJeleea kes neLe ceW uesles ner en mecemle peiele
Petues ceW yew"s ngS kes meceeve keeBhe G"lee Lee~ YetleeW kes cegKeeW mes efeefle
YetlecegKe veeceke Kes (Dee efJeMes<e) pees efke eg kes eejbYe ceW Me$egDeeW

118

Yejle kee Yeejle

keer ce=leg kes meceeve efoKelee Lee~ Deevebefoveer veece keer yeejn YesefjeeB LeeR pees
efke Deheveer meceg kes meceeve iebYeerj DeeJeepe yeejn eespeve otj leke hengBeeleer
Leer~ Fvekes efmeJeee yeejn veiee[s Les efpevekeer DeeJeepe Yeer otj-otj leke ueesie
megvee kejles Les~ hegCeheer meceg mes GlheVe ngS Ssmes iebYeerjeJele& veece kes
eewyeerme MebKe Les Fvekeer DeeJeepe iebYeerj Deewj MegYe Leer~
eeJeleea Yejle kes Jeerjebieo veece kes ke[s Les pees Gvekeer neLe keer
keueeF& kees megMeesefYele kej jns Les~ De[leeueerme kejes[ heleekeeSb LeeR pees efke
DeekeeMeheer DeeBieve kees mJe kejleer ngF& Jeeeg kes PekeesjeW mes efnueleer
jnleer LeeR~
eeJeleea kes Mejerj kee mebmLeeve meceelegje Lee Fmemes Gvekes Mejerj
kes Debieesheebie keer jevee yengle ner mece Deewj megvoj Leer~ Gvekee mebnveve
Jepe$e+<eYeveejee Lee efpemeceW Jee keer nefeeW kes yevOeve Deewj Jee kes
Jesve mes Jesefle leLee Jee keer keerefueeeW mes keerefuele nesves mes Yesove kes
Deeesie-DeYese Lee~ Gvekeer keebefle leheees ngS megJeCe& mece Leer~ Gvekes Mejerj
ceW eeQme" ue#eCe Les Deewj mJeYeeJe mes megvoj Mejerj ceW efleue Deeefo Jebpeve
yengle ner megMeesefYele nes jns Les~ neW Keb[ kes jepeeDeeW kee pees Deewj efpelevee
keg Meejerefjke yeue Lee Gmemes keneR DeefOeke yeue Gve yeueJeeve YejlesMe kes
Mejerj ceW Lee~ eeJeleea kes efeeveJes npeej jeefveeeB LeeR efpeveceW yeeerme npeej
jeefveeeB Deee&Keb[ kes jepeeDeeW keer keveeeW LeeR~ es Ge kegue Deewj peeefle
mes mecheVe, he ueeJeCe keer Keeve Deewj iegCeeW keer Keeve LeeR~ yeeerme npeej
jeefveeeB cues Keb[ kes jepeeDeeW keer hegef$eeeB LeeR~ es DehmejeDeeW kes meceeve
megvoj LeeR~ yeeerme npeej jeefveeeB efJeee, yegef Deeefo mes mecheVe LeeR~ es
efJeeeOej jepeeDeeW keer keveeeW LeeR~ Fvekes efmeJeee megYee veece keer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

119

hejeveer Leer pees efJeeeOej jepeeDeeW ceW veefce-efJeveefce kes JebMe keer Leer~ en
eerjlve kenueeleer LeeR~
eeJeleea Yejle kes veJeefveefOe Deewj eewon jlve Les~ GveceW mes veJeefveefOe kes keeue, cenekeeue, vewmehe&, heeb[gke, hee, ceeCeJe, efhebieue, MebKe
Deewj meJe&jlve veece Les~ Fve efveefOeeeW mes eeJeleea Fleves efJeMeeue heefjJeej keer
JeJemLee ceW Yeer efyeukegue efveefele jnles Les~
keeueefveefOe-en efveefOe eleske efove ueewefkeke Meyo-JeekejCe
Deeefo MeeeeW kees GlheVe kejleer jnleer LeeR~ JeerCee, yeebmegjer, veiee[s Deeefo
FefveeW kes cevees%e efJe<eeeW kees Yeer mecee-mecee hej osleer jnleer Leer~
cenekeeue- en Deefme, ceef<e Deeefo n keceeX kes meeOeveYetle Je
Deewj mebheoeDeeW kees efvejvlej GlheVe kejleer jnleer LeeR~
vewmehe&-en efveefOe Meee, Deemeve, cekeeve Deeefo GlheVe kejleer Leer~
heeb[gke-en efveefOe OeeveeW kees osleer Leer Deewj neW jmeeW kees Yeer
GlheVe kejleer jnleer Leer~
hee-en efveefOe jsMeceer, metleer Deeefo meye lejn kes JeeeW kees osleer
jnleer Leer~
ceeCeJe-en efveefOe veerefleMeee Deewj Deveske ekeej kes MeyoeW kees
osleer Leer~
efhebieue-en efveefOe Deveske ekeej kes efoJe DeeYejCe osleer Leer~
MebKe-en Deheves eoef#eCeeLe& veece kes MebKe mes megJeCe& keer me=ef
GlheVe kejleer Leer~
meJe&jlve-en efveefOe ceneveerue, veerue, heejeie Deeefo ceefCe jlveeW kees osleer
jnleer Leer, es jlve Deheveer keebefle mes FbOeveg<e keer MeesYee eie kejles jnles Les~

120

Yejle kee Yeejle

eewon jlveeW ceW meele mepeerJe jlve Les Deewj meele DepeerJe jlve Les~ es
he=LJeer keer j#ee Deewj Ssee& kes GheYeesie kes meeOeve Les~ mesveeheefle, ie=nheefle,
neLeer, Iees[e, eer, efmeueeJe Deewj hegjesefnle es meele mepeerJejlve Les~ ee,
$e, KeC[, Deefme, ceefCe, ece& Deewj keeefkeCeer es meele DepeerJe jlve Les~
eer-megYee hejeveer, neLeer Deewj Iees[e Fvekeer Glheefe efJepeeeOe&
heJe&le hej ngF& Leer~ ee, oC[, Deefme Deewj $e es eej jlve DeeegOeMeeuee
ceW GlheVe ngS Les~ ceefCe, ece& Deewj keeefkeCeer es leerve jlve eerie=n ceW eie
ngS Les leLee Deve jesOe jlve efveefOeeeW kes meeLe DeeesOee ceW ner GlheVe ngS
Les~ Fve jlve Deewj efveefOeeeW mes eeJeleea kee oe, DeefleMee yeefue nes jne
Lee Dele Fve efveefOeeeB Deewj jlveeW kee JeCe&ve keewve kej mekelee nw?
eewon jlve1. eejlve-efJepeeMeerue eeJeleea kes megoMe&ve veece kee eejlve
Lee pees mecemle efoMeeDeeW ceW DeeeceCe kejves ceW meceLe& Lee~ Fmeer kees Deeies
kej eeJeleea neW Keb[ he=LJeer kees peerlekej Ske$e Meemeve kejles ngS
eeOej, eeJeleea, meeJe&Yeewce meceed Deeefo kenueeles nQ~
2. $ejlve-en $ejlve eoMe eespeve efJemle=le efJeMeeue mesvee
keer cesIe Deeefo kes owefJeke GheJe mes j#ee kejlee Lee~ efeueele Deewj DeeJele&
cueseW ves cesIecegKe osJeeW eje efkees nges Je<ee& kes GheJe mes j#ee kejves ceW
meceLe& Lee~
3. oC[jlve-eb[Jesie veece kee oC[jlve ieghee kes ej kees Keesueves
Deeefo ceW meceLe& Lee~
4. Deefmejlve-meewveboke veece keer meJe&es leueJeej LeeR, efpemekees
neLe ceW uesles ner Me$eg keebheves ueieles Les~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

5. ceefCejlve-et[eceefCe veece kee Gece efebleeceefCe jlve Lee efpemeves
peieled kes et[eceefCe Ssmes Yejlesej kee ceve Devegje kej efueee Lee~
6. ece&jlve-en Jeecee ece&jlve Lee pees efke peue Deeefo kes
GheJe mes mesvee keer j#ee kejlee Lee~
7. keeefkeCeerjlve-efebleepeveveer veece kee Jen keeefkeCeerjlve efJepeeeOe&
heJe&le keer iegheeDeeW kes DebOekeej kees otj kejves ceW meceLe& Lee~
8. mesveeheeflejlve-DeeesOe (peekegceej) veece kee mesveeheefle jlve
Lee pees efke ceveg<eeW ceW jlve Lee~ efJepeeeOe& heJe&le keer iegheeej kees GIee[ves
ceW meceLe& Deewj Deewj Me$egDeeW kees peerleves ceW eMemJeer Lee~
9. hegjesefnlejlve-yegefmeeiej veece kee ceneefJeeved hegjesefnle jlve
Lee~ pees mecemle Oeeefce&ke efeeeDeeW kees mebheVe kejelee Lee~ owefJeke GheJe
nesves hej eleerkeej kejvee Yeer Fmeer kee veece Lee~
10. ie=nheeflejlve-keeceJe=ef veece kee ie=nheefle jlve Lee pees efke
Fevegmeej meeceeer osves Jeeuee leLee eeJeleea kes ess-ye[s meYeer KeeeX
keer efevlee ceW efveege Lee~
11. mLeheeflejlve-YecegKe veece kee mLeheefle-efmeueeJe jlve
Lee~ en Deveske jepeYeJeve, cekeeve Deeefo yeveeves ceW elegj Lee~
12. nefmlejlve-efJepee heJe&le veece kee meheso neLeer~ en heJe&le
kes meceeve TBee, yengle ye[e Deewj Ye peeefle kee Lee, Fmekeer iepe&vee yengle
ner Gece Leer~
13. Deejlve-heJevebpee veece kee Deejlve Lee~ en Iees[e efJepeeeOe&
heJe&le keer ieghee kes ej kees Keesueves kes yeeo keF& keesMe Gue kej mesveeheefle
kees otj hengBeelee Lee~ Fvekee Jesie Jeeeg kees Yeer peerleves Jeeuee Lee~

122

Yejle kee Yeejle

14. eerjlve-megYee veece keer eerjlve Leer pees efke eeJeleea kees
Fefvepeve YeesieeW ceW mevleg kejves ceW hetCe& meceLe&, meeQoe& Deewj iegCeeW keer
Keeve Leer~
Fme ekeej es eeJeleea kes efoJe eewonjlve Les efpevekeer osJeieCe
meleled j#ee efkeee kejles Les Deewj efpevnW Me$eg Yeer keYeer GuuebIeve veneR kej
mekeles Les~
eeJeleea kes oMe ekeej kes Yeesie meeOeve kens nQ -1. jlvemeefnle
veJeefveefOeeeB 2. jeefveeeB 3. veiej 4. Meee 5. Deemeve 6. mesvee
7. veeeMeeuee 8. yele&ve 9. Yeespeve Deewj 10. meJeejer~ es ome YeesieeW kes
meeOeve nQ~
efoJeYeespeve- cenejepe Yejle kee cenekeueeCe veece kee efoJe
Yeespeve Lee efpememes efke keueeCecee Mejerj kees OeejCe kejves Jeeues yeue
meefnle le=efhle Deewj hegef oesveeW ner nesleer LeeR~
Delevle ieefj jme mes Glke, mJeeefo, megiebefOele, efekej Dece=leieYe&
veece kes Keeves eesie ceesoke Deeefo heoeLe& Les efpevnW eeJeleea kes efmeJeee
Deve keesF& veneR heee mekelee Lee~
Dece=lekeuhe veece kes mJeee heoeLe& Les efpevekee mJeeo yengle ner
Dee jnlee Lee, cemeeues Jeiewjn mes efpevekees mebmkeeefjle efkeee peelee Lee,
Dele es mJeee kenueeles Les~
Dece=le veece kes efoJe heeveke-hese heoeLe& Les pees efke jmeeeve kes
meceeve jmeerues, ceOegj jnles Les~
Fve Yeespe, Keee, mJeee Deewj hese heoeLeeX kees eeJeleea kes efmeJeee
Deve keesF& veneR heee mekelee Lee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

123

eeJeleea kes es meye YeesieesheYeesie kes meeOeve Gvekes hegCeheer keuheJe=#e

kes heue Les~ GvnW Deve keesF& veneR Yeesie mekelee Lee Deewj Jes mebmeej ceW efkemeer
Jemleg kes meeLe Deheveer yejeyejer veneR jKeles Les~
hegCe kes efyevee eeJeleea kes meceeve Deveghece he-mecheoe kewmes efceue
mekeleer nw? hegCe kes efyevee Jewmee DeYese Mejerj kee yebOeve kewmes efceue mekelee
nw? hegCe kes efyevee DeefleMee Glke= efveefOe Deewj jlveeW keer $e+ef kewmes eehle
nes mekeleer nw? hegCe kes efyevee Jewmes neLeer, Iees[s, mesveeheefle Deeefo heefjJeej
kewmes efceue mekeles nQ? hegCe kes efyevee oMe ekeej kes YeesieesheYeesie keneB efceue
mekeles nQ? hegCe kes efyevee erhe Deewj mecegeW kee GuuebIeve kejves Jeeueer Jewmeer
Dee%ee kewmes eehle nes mekeleer nw? hegCe kes efyevee efoMeeDeeW kees peerleves Jeeueer
Jewmeer efJepeeue#ceer keneB efceue mekeleer nw? hegCe kes efyevee osJeleeDeeW kees Yeer
vece kejves Jeeuee Jewmee eleehe keneB efceue mekelee nw? hegCe kes efyevee meceg
kee GuuebIeve kejves Jeeuee Jewmee Geesie kewmes efceue mekelee nw? hegCe kes
efyevee leerveeW ueeskeeW kees peerleves Jeeuee Jewmee eYeeJe keneB nes mekelee nw? hegCe
kes efyevee efnceJeeved heJe&le kees efJepee kejves Jeeuee Jewmee GlmeJe kewmes efceue
mekelee nw? hegCe kes efyevee efnceJeeved osJe kes eje efkeee ieee Jewmee DeefOeke
melkeej keneB efceue mekelee nw? hegCe kes efyevee iebiee-efmebOeg veefoeeW keer
DeefOee$eer osefJeeeW kes eje efkeee ngDee Jewmee DeefYe<eske keneB efceue mekelee
nw? hegCe kes efyevee efJepeeeOe& heJe&le kees peerlevee kewmes mebYeJe nes mekelee nw?
hegCe kes efyevee Deve cevegeeW kees ogue&Ye Jewmes jlveeW kee ueeYe keneB nes mekelee
nw? hegCe kes efyevee mecemle Yejle #es$e cesb Jewmee megvoj efJemleej kewmes nes
mekelee nw? Deewj hegCe kes efyevee efoMeeDeeW kes efkeveejs kees GuuebIeve kejves
Jeeueer Jewmeer keerefle& kewmes nes mekeleer nw? FmeefueS-

124

Yejle kee Yeejle

ns heefC[lepeveeW! eeJeleea keer efJeYetefle kees hegCe kes Goe mes

GlheVe ngF& ceevekej Gme hegCe kee mebee kejes pees efke mecemle megKe Deewj
mecheoeDeeW keer ogkeeve kes meceeve nw~ n KeC[eW mes efJeYetef<ele en he=LJeer
efpevekes veece YejleYetefce ee Yeejle Fme veece kees eehle ngF&, efpemeves
oef#eCe meceg mes ueskej efnceJeeved heJe&le leke kes Fme #es$e ceW Me$egDeeW kees
peerlekej Gmekeer j#ee keer, eke ngF& jlveeW Deewj efveefOeeeW mes eesie ue#ceer
efpevekes Je#emLeue hej Meeve kejleer Leer, Jes eeJeefle&eeW ceW eLece eeJeleea
Yejlesej cenejepe meoe peeMeerue nesles jnW~
(23)
cenef<e& yeengyeueer eesie ceW ueerve nQ~ Ske ner peien Ske ner Deemeve mes
Ke[s jnves kee efveece kej efueee nw~ ve Deenej nw, ve efJenej nw, ve efvenej nw,
ve efvee nw Deewj ve lebe nw~ keF& ceen Jeleerle nes egkes nQ~ Gvekes meceerhe kee
mLeeve Jeve keer ueleeDeeW mes Jeehle nes jne nw Deewj Gvekes ejCeeW kes efveke
ner meheeX ves Jeeefceeeb yevee ueer nQ~ Gve JeeefceeeW kes efeW mes efvekeue-efvekeue
kej meheeX kes yees eejeW Deesj Gue-keto kej jns nQ Deewj Deheves essess heCeeW kees Thej G"ekej yeengyeueer keer Meeble cege kees osKe jns nQ~ eYeg
ves oer#ee kes mecee ner kesMeueeWe efkeee Lee hegve kesMeueeWe ve kejves mes
Gvekes uecyes-uecyes kesMe kebOeeW leke ueke jns nQ~ hetueer ngF& yeemebleer uelee
Deheveer MeeKeeheveer YegpeeDeesW kes eje Gvekee iee{ Deeefuebieve kej jner nQ~
Gme mecee Ssmee eleerle neslee nw efke ceevees cegefe heer JeuueYee hetues ngS
yeemebleer heg<heeW kee nej ueskej eYeg kes ieues ceW Jejceeuee ner [eueves kee
Gheece kej jner nes~
heeBe ceneele, heeBe meefceefle, heeBe Fefve-efvejesOe, n DeeJeMeke

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

125

efeeeesW, Jeeleeie, Demveeve, DeovleOeeJeve, YetefceMeeve, kesMeueeWe, SkeYee

Deewj efmLeefle-Yeespeve es DeeFme cetueiegCe Gvekes heefjhetCe& nes egkes nQ~ yeeFme
hejer<enpee Deewj yeejn lehe es 34 GejiegCe Yeer Oeeve ceW levcee neskej
heefjhetCe& kej jns nQ~ Fvekes efmeJeee eewjemeer ueeKe GejiegCe Yeer nQ Jes
cenecegefve Gve meyekes heeueve kejves ceW eelveMeerue nQ~ Fve meye ceW mes keg
Yeer ve es[kej meyekees Oeeve ceW hetCe& kejles ngS Jes cenecevee eleeW keer
Glke= efJeMegef kees eehle nes egkes nQ~ efpeme ekeej osoerheceeve efkejCeeW mes
mete&-ekeeMeceeve neslee nw Gmeer ekeej Jes Yeer lehe keer osoerheceeve efkejCeeW mes
ekeeMeceeve nes jns nQ~
Jes jmeieewjJe, MeyoieewjJe Deewj $e+efieewjJe mes jefnle nQ~ ceeee,
efceLeelJe Deewj efveoeve leerveeW MeueeW mes jefnle neskej Delevle efveMeue nQ,
oMeOece&he heefjCele nes jns nQ~ YetKe, heeme Deeefo mechetCe& hejer<eneW kees
peerle uesves mes Gvekes efJehegue keceeX keer efvepe&je nes jner nw~ Jes cenecegefve efkemeer
Ske efJeefpeieer<eg jepee kes meMe nQ~ leerve iegefhleheer ogie& kee Deeee ues jKee
nw, %eeveheer leueJeej heeme ceW nw Deewj heeBe meefceefleheer keJee henves nges
nQ~ Deenej, Yee, cewwLegve Deewj heefjen Fve eejeW meb%eeDeeW kees ve kej egkes
nQ~ ke<eeeheer eesj Gvekes jlve$eeheer Oeve kees veneR egje mekeles nQ
keeeWefke Jes yeej-yeej eceesojefnle nesles ngS Deecee iegCemLeeve kees eehle
kejles jnles nQ~ Fme ekeej Deblejbie Me$egDeeW kes emeej kees yeej-yeej ve
kejles ngS meJe&heoeLeeX kes %eelee Deewj DeelceleJe kes %eelee yeengyeueer Deheves
Deelcee kes eje ner Deheveer Deelcee kees peerle egkes nQ~ Megesheeesie ceW
DeejesnCe kejkes Deelcee mes ner GlheVe hejceevevo eqheet<e kee DevegYeJe kejles
ngS hejcele=efhle kees eehle nes jns nQ~ Gvekes ceveheer Iej ceW meoe %eeveheer

126

Yejle kee Yeejle

oerheke ekeeMeceeve nes jne nw FmeefueS mecemle heoeLe& Gvekes Oese keer
keesef ceW nQ~ Jes ceneeesieer ceefle Deewj egle%eeve kes eje mebmeej kes mecemle
heoeLeeX kee efebleJeve kejles jnles nQ~ ener keejCe nw efke en meeje peiele
neLe ceW jKes ngS DeeBJeues kes meceeve Gvekes %eeve ceW Peueke jne nw~ Fme
ekeej Jes yeengyeueer ke<eeeheer Me$egDeeW kees es[kej leheheer jepe kee
DevegYeJe kej jns nQ~
leheejCe kee yeue heekej Gve cegefvejepe kes eesie kes efveefcee mes GlheVe
nesves Jeeueer Deveske $e+efeeB eie nes egkeer nQ~ ceefle%eeveeJejCe kes efJeMes<e
#eeesheMece mes keesyegef Deeefo $e+efeeB eie nes egkeer nQ~ egle%eeve kes
efJeMes<e Glke<e& mes eoMeebie Deewj hetJeeX kee %eeve hetCe& nes egkee nw~ Jes
DeJeefOe%eeve ceW hejceeJeefOe kee GuuebIeve kej meJee&JeefOe kees eehle kej egkes
nQ Deewj ceve hee&e%eeve efJehegueceefle cevehee&e nes egkee nw~ %eeve keer Megef
nesves mes lehe keer Megef Yeer yengle keg efJeMes<e nes egkeer nw keeeWefke efpeme
ekeej ye[s Je=#e kes "njves ceW cetue keejCe Gmekeer pe[ nw Jewmes ner lehe kes
"njves ceW cetue keejCe %eeve nw~
Jes Ge Deewj ceneGe lehe mes Delevle ke=Mekeee nes jns nQ~ efhej Yeer
oerhle veeceke $e+ef mes mete& kes meceeve owoerheceeve nes jns nQ~ lehleIeesj Deewj
ceneIeesj kes efmeJeee meYeer Gej leheeW kees Yeer lehe jns nQ~
eeefhe Jes cegefvejepe mechetCe& efJeefeee (jeies<eeefo efJekeeme YeeJe) kees
es[ egkes nQ lees Yeer lehe kes yeue mes GvnW DeefCecee, ceefncee, ueefIecee, ieefjcee
eeefhle, eekeece, F&MelJe Deewj JeefMelJe es Dee" ekeej keer efJeefeee $e+efeeB
eehle nes egkeer nQ~
DeCeg kes yejeyej Mejerj kees yevee uesvee DeefCecee $e+ef nw~ Fmekes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

127

eYeeJe mes cenef<e& DeCeg kes yejeyej ef ceW eefJe neskej JeneB keer eeJeleea
kes keke Deewj efveJesMe keer efJeefeee eje jevee kej mekelee nw~
ces kes yejeyej Mejerj yevee uesvee ceefncee $e+ef nw~ Jeeeg mes Yeer ueIeg
(nukee) Mejerj yevee uesvee ueefIecee $e+ef nw~ Jee mes DeefOeke iegleeege
Mejerj kees yevee uesvee ieefjcee $e+ef nw~ Yetefce hej Ke[s jnkej Debiegefue kes
DeeYeeie mes mete&-ev Deeefo kees, ces kes efMeKejeW kees leLee Deve Jemleg
kees eehle (mheMe&) kej uesvee eeefhle $e+ef nw~ peue kes mejesJej kes meceeve
he=LJeer hej Gvceppeve efeee kej mekevee Deewj he=LJeer kes meceeve peue hej
ieceve kej uesvee en eekeece $e+ef nw~ meye peiele hej eYeglJe nes peevee
F&MelJe $e+ef nw~ meJe&peerJe mecetn kee JeMe ceW nes peevee JeefMelJe $e+ef nw~
Fmeer lejn Gvekes Deew<eefOe $e+efeeB Yeer eke nes egkeer nQ~
efpeme $e+ef kes nes peeves hej cegefve kes neLe-hewj Deeefo Mejerj hej
mheMe& cee$e kej uesves mes meJe&jesie ve nes peeles nQ Jen DeeceewMeex<eefOe $e+ef nw
Deewj efpeme $e+ef kes nesves hej cegefve mes mheefMe&le peue DeLeJee Jeeeg kee Yeer
mheMe& nes peeves mes meJe& jesie ve nes peeles nQ, meye ekeej kes efJe<e Glej peeles
nQ Jen meJeex<eefOe $e+ef nw~ Fve $e+efeeW kes eYeeJe mes Gvekes heeme Deeves
Jeeues ueesie Deheves-Deheves jesie, ke, GheJe kees otj kej uesles nQ~
eeefhe Jes cegefve Deenej veneR ues jns nQ, efhej Yeer Meefecee$e mes ner
Gvekes #eerjeeJeer Deeefo jme $e+efeeB GlheVe nes egkeer nQ~
efpemekes eYeeJe mes neLe hej Deeee ngDee #e Deenej Yeer #eerjhe
heefjCele nes peelee nw DeLeJee Gve cegefve kes JeeveeW kes megveves cee$e mes ner
ceveg<e-efleeeeW kes ogKe, Meeske, Deeefo Meeble nes peeles nQ, Jen #eerjeeJeer
$e+ef nQ~

128

Yejle kee Yeejle

efpemekes eYeeJe mes neLe ceW Deeee ngDee Kee Deenej Yeer #eCe-Yej
ceW ceOegj jme mes ege nes peelee nw DeLeJee efpemekes eYeeJe mes Gve cegefve kes
Jeeve ceOegj jme kes meceeve ceveg<e-efleeeeW kes jesie, Meeske ogKeeefo kees ve
kej osles nQ Jen ceOegeeJeer $e+ef nw~
efpeme $e+ef kes eYeeJe mes cegefve kes neLe hej Deeee ngDee Kee
Yeespeve Ie=le-meMe efmveiOe nes peelee nw DeLeJee efpevekes Jeeve Ie=le-meMe
hees<eke nQ Jen Ie=leeeJeer $e+ef nw~
efpemekes eYeeJe mes neLe hej Deeee ngDee #e Deenej ee nueenue
efJe<e Yeer Dece=le yeve peelee nw DeLeJee efpeme efveefcee mes Gve cegefve kes Jeeve
Yeer meYeer megveves JeeueeW kes efueS Dece=le kee keece kejles nQ Jen Dece=leeeJeer
$e+ef nw~ eeefhe Fve $e+efeeW kee Gheeesie ve Gvekes efueS ner nes jne nw ve
Deve peerJeeW kes efuees, efhej Yeer leheeee& kes eYeeJe mes Jes GveceW GlheVe nes
egkeer nQ~
Ssmes ner yeue$e+ef Yeer eie nes egkeer nw~
efpemekes yeue mes cegefve Debleceg&ntle& (De[leeueerme efceve kes Deboj) ceW
mechetCe& eoMeebiehe Jee*dcee kee efebleJeve kej uesles nQ Jen ceveesyeue
$e+ef nw~
efpemekes yeue mes cegefve Debleceg&ntle& (De[leeueerme efceve kes Deboj) ceW
mechetCe& eoMeebiehe Jee*dcee kee efebleJeve kej uesles nQ Jen ceveesyeue
$e+ef nw~
efpemekes yeue mes cegefve ceeme, eelegcee&me, n ceeme Deeefo he
keeeeslmeie& kejles ngS Yeer Lekeles veneR nQ leLee MeerIe ner leerveeW ueeskeeW kees
Deheveer keefvee Gbieueer kes Thej G"ekej Deve$e jKeves ceW meceLe& nes mekeles

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

129

nQ Jen keeeyeue $e+ef nw~ eeefhe Fme $e+ef kee eeesie keesF& Yeer cegefve
kejles veneR nQ, efhej Yeer Ssmeer Meefe GveceW nw Flevee ner mecePevee eeefnS~
Fmeer lejn mes Gvekes De#eerCeceneveme Deewj De#eerCemebJeeme $e+efeeB
Yeer nes egkeer nQ~
efpemekes eYeeJe mes cegefve kes Deenej kes Deveblej Gme jmeesF& ceW yees ngS
Yeespeve ceW mes efpeme efkemeer Yeer efeeJemleg kees eefo Gme efove eeJeleea kee
meeje keke Yeer peerce peeJes lees Yeer Jen Jemleg uesMecee$e Yeer #eerCe ee kece
veneR nesleer nw, Jen De#eerCeceneveme $e+ef nw~
Fme ekeej mes Jes cenelehemJeer yeengyeueer mechetCe& $e+efeeW keer efmeef
kej egkes nQ~ efJekeuhejefnle efee keer Je=efe OeejCe kejvee ner DeOeelce nw,
Ssmee efveee kej Jes eesefiejepe ceeve kees JeMe ceW kejkes, efveefJe&keuhe Oeeve kes
DeYeeme ceW lelhej nes jns nQ keeeWefke Fme ueeske ceW eesie keer efmeef nesves hej
Glke= efmeef-cegefe keer eeefhle nesleer nw, Ssmee eesieer ueesie kenles nQ~
Oeeve keer efmeef kes efueS efpeleves Deemeve ceeves iees nQ, efpeleveer Yeer
cegeSB nesleer nQ, efpeleveer Yeer OeejCeeSB nesleer nQ Deewj pees keg Yeer eeCeeeece
Deeefo eeesie efkees peeles nQ, Jes meye Gve DeOeelceeesieer kes DeefJeeue Oeeve
ceW hetCe&lee kees eehle nes egkes nQ~
Deece<eez<eefOe, #Jesueew<eefOe, peuueew<eefOe efJeeg<eew<eefOe Deewj meJeez<eefOe
veece keer Deew<eefOe $e+efeeB Yeer eie nes egkeer nQb~ efpevekes eYeeJe mes meceerhe
ceW DeeS ngS ueesieeW kes meYeer ekeej kes jesie, GheJe Deeefo ve nes peeles nQ,
Ssmes eesie-eesefieeeW ceW es efpelesefve kenueeles nQ~
Fmeer yeere keg efJeeeOej ueesie Deheves-Deheves efJeceeveeW ceW yew"kej
keneR Deke=ef$ece ewleeueeeW keer Jebovee kes efueS pee jns nQ~ Dekemceeled

130

Yejle kee Yeejle

efJeceeve keer ieefle ke peeves mes veeres keer Deesj osKeles nQ Dene! keesF& ceneeesieer eesiemeeOevee ceW ueerve nw~
Deheves-Deheves efJeceeveeW kees veeres Gleejkej efJeeeOej ueesie Deheves
heefjJeej kes meeLe Glejles nQ Deewj Deeee& mes eefkele ngS Oeerjs-Oeerjs eesefiejepe
kes mevcegKe Deeles nQ~ Yeefe ceW efJeYeesj neskej veevee mlees$eeW mes mlegefle kejles
ngS hegve-hegve eCeece kejles nQ~ efvePe&j kes peue mes eYeg kes ejCeeW kee
e#eeueve kej peue, evove, De#eled, heg<he, vewJese, oerhe, Oethe Deewj veevee
heueeW mes hetpee kejles nQb~ Deveblej Deeheme ceW eee& kejles ngS cenecegveer kes
iegCeeW keer eMebmee kej jns nQYeieJeved! Oeve nQ Deehekee Oeeve Deewj Oeve nQ Deehekeer leheeee&~
ns eesefiejepe! Deehe pewmes cenecevee ner keceeX kee veeMe kejkes DeefJeveeMeer
Deveble megKe kees eehle kej uesles nQ Deewj Jes efhej Fme mebmeej ceW hegve-hegve
pevce veneR OeejCe kejles nQ~
Fvekeer leheeee& kes eYeeJe mes en leheesJeve kewmee Meeble nw Deewj kewmee
ceveesnj nw? Fve eesieer kes ejCeeW ceW es mehe& kewmeer eer[e kej jns nQ? hejmhej
efJejesOeer efmebn, JeeIe, neLeer, ieee, nefjCe, jer, vesJeuee Deewj ceesj efkeleves
esce mes eneB Ietce jns nQ? Dejs! FOej lees osKees, en efmebnveer efnjCeer kes yees
kees otOe efheuee jner nw Deewj eneB osKees, en Mesj-ieee kes ye[s kees Deheves
hebpeeW mes menueelee ngDee efkelevee heej kej jne nw? es meYeer etj efnbmeke
eeCeer hejmhej kes yewj kees es[kej nce ceveg<eeW kes jnles ngS kewmes efJeemle
ngS Ieeme ej jns nQ~ Denes! efmebn Ieeme Kee jne nw, yekejer kee yeee
Mesjveer kee otOe heer jne nw Deewj lees keee ? es mehe& kes yees ceetj kes ieues
ceW ueke-ueke kej Petuee Petue jns nQ Deewj ceetjveer Gve yeeeW kees heej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

131

kej jner nw~ GOej efheele keerefpeS, ceesj Deevebo ceW efJeYeesj mes veee jns nQ~
efnjCe kes yees ueebieW Yej-Yej kej Gueles nQ Deewj efmebn keer heer" hej
meJeej nes peeles nQ~
FOej kee Me lees Deewj Yeer DeefOeke megneJevee nw~ es neLeer Deheveer
metB[ ceW keceue oyeeS ngS eue jns nQ~ peje osKees lees mener, es keee
kejWies?
Fmeer yeere ceW neLeer Gve ueeS ngS keceueeW kees YeieJeeve yeengyeueer kes
ejCeeW hej e{e osles nQ~ meYeer efJeeeOej Ske meeLe pee-peekeej Meyo kee
GeejCe kejkes DeekeeMe iegBpee osles nQ~ leYeer Ske neLeer Deheveer metB[ ceW
keceue efueS ngS metB[ kees G"ekej ecej {esjles ngS kes meceeve ve=le kejves
ueielee nw~ keeseueW Deheveer ceOegj kegnt-kegnt JeeCeer mes ieerle eejbYe kej osleer
nQ~ ceetj Deheveer keskeeJeeCeer mes yeesueves ueieles nQ~ meeje leheesJeve Deevebocee
MeyoeW mes Jeeeeefuele nes G"lee nw~ keg osj leke es efJeeeOej ueesie Deheves
efce$eeW kes meeLe Deewj Deheveer efeeeW kes meeLe YeieJeeved kee iegCeevegJeeo kejles
nQ hegve Deheves-Deheves efJeceeve ceW yew"kej eues peeles nQ~
keg mecee yeeo yengle mes osJe Deheves-Deheves efJeceeveeW ceW yew"kej
JeneB Dee peeles nQ Deewj pee-peekeej kejles ngS YeieJeeved kes ejCeeW ceW
meeebie eCeece kejles nQ~ mJeie& kes keuheJe=#eeW keer efoJe Deveghece meeceeer mes,
heg<heeW mes, jlveeW mes hetpee kejles nQ~
FOej osKees, YeieJeeved yeengyeueer kes ejCeeW kes meceerhe ceW Jeeceer kes
efeW mes efvekeues ngS es keeues-keeues veeie Deheves heCeeW kees Thej G"ees
ngS nQ, pees Ssmee ceeuetce he[lee nw efke ceevees Yee ueesieeW ves eYeg kes ejCeeW
ceW veerues-veerues keceue ner e{e jKes neW~

132

Yejle kee Yeejle

en leheejCe kewmeer Meebefle GlheVe kejves Jeeuee nw~ Dene! FOej osKees,
es ueleeeW nJee kes Pekeesjs mes Deheveer [eefueeeW kees efnuee-efnueekej heg<heeW
kees efyeKesj jner nQ efke ceevees Yeefe ceW efJeYeesj nes eYeg kes meccegKe heg<heefJe=
ner kej jner nQ?
meeceves osKees, Je=#e Deece, peecegve, veeefjeue, megheejer, veejbieer, ueereer
Deeefo kes heueeW kes Yeej mes DeefleMee Pegke jns nQ efke ceevees Yeefe ceW efJeYeesj
nes eYeg kees vecemkeej ner kej jns nQ~ Fve Je=#eeW kes hekes-hekes heue pees
Deheves Deehe efiej jns nQ mees ceevees es Je=#e Deheveer MeeKeeheer neLeeW kes eje
eYeg kes ejCeeW kes meceerhe ner heue Dehe&Ce kej jns nQ~
es cenecegefve ceneved DeeOeelceeesieer nQ~ FvneWves Mejerj mes Deelcee kees
he=Leked mecePe efueee nw~ es Deheveer Deelcee kees Deveble%eeve, DevebleoMe&ve,
DeveblemegKe Deewj DevebleJeere&cee osKe jns nQ~ DevebleiegCeeW kes hegBpemJehe
Deheveer Deelcee kee ner eeve, Gmeer kee %eeve Deewj Gmeer ceW levceehe
eeefj$e Fme lejn mes efveeejlve$ee he mes heefjCeceve kejles ngS Megesheeesie
ceW yeej-yeej peeles nQ hegve Glke=lece MegYeesheeesie ceW Dee peeles nQ~
es ceneeesieer Fme leheeee& kes yeue mes kesJeue %eeve kees eehle kejkes
Deheveer Deelcee kees mechetCe& keceeXs mes g[evee eenles nQ~ meJe& kece&#ee kes
efueS ner es Ssmeer meeOevee kej jns nQ~
Fleeefo ekeej kes Deveske eee& kejles ngS osJeieCe eues peeles nQ~
keg efoveeW kes yeeo yengle-meer efJeeeOeeefjeeB Skeef$ele nes peeleer nQ~ Jes
hegve-hegve YeieJeeved kes Thej mes ueleeDeeW kees ne osleer nQ Deewj peye
keg efove yeeo Deekej osKeleer nQ efke hegve ueleeeW eYeg kes meJeeie hej
efuehe jner nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

133

Yejle mecee ves n KeC[ kees peerlekej pees keerefle& Gheeefpe&le keer Deewj
efpememes Jes eeJeleea kenueees, Ssmes Yejle keer efJepeeue#ceer owoerheceeve
ee keer cetefle& kes yeneves mes Fve yeengyeueer kes meceerhe DeeF& Leer hejvleg FvneWves
Gmes le=CeJeled leg mecePekej eflejmke=le kej efoee Lee efke efpememes ceevees Jen
ueppee kees ner eehle ngF& Leer~ Denes......! hegve es Oeeve ceW Devegejeesieer nes
iees, Ssmes ns eesieeesej! Deehekeer pee nes, pee nes, pee nes~
Fleeefo ekeej mes veevee mlees$eeW mes mlegefle kejkes Jes efJeeeOeeefjeeB
eueer peeleer nQ~ Fmeer lejn Deveske yeej efJeeeOej ceveg<eeW kes ieceve ke peeves
mes Jes ueesie Gvekeer meJeex<eefOe Deeefo $e+efeeW kes eYeeJe mes Deveske jesieeW kees
otj kejles jnles nQ~ eYeg kes Oeeve kes eYeeJe mes Deveske jesieeW kees otj kejles
nQ~ eYeg kes Oeeve kes eYeeJe mes efkeleves ner osJeeW kes Deemeve yeej-yeej kebefhele
nes peeee kejles nQ efpememes Jes osJe DemebKe heefjJeej osJe-osefJeeeW kes meeLe
JeneB Deeles jnles nQ Deewj Jebove, hetpeve-mleJeve Deeefo kejkes eYeg keer
Gheemevee efkeee kejles nQ~
YeieJeeved yeengyeueer Dee%eeefJeee, DeheeeefJeee, efJeheekeefJeee
Deewj mebmLeeveefJeee Oece&Oeeve kees Oeeles jnles nQ~ Denefceb nesves kes hetJe&
YeJe ceW peye es meceed JeeveeefYe kes YeeF& ceneyeeng Les leye Yeer FvneWves
oer#ee ueskej Oece&Oeeve mes Deeies he=LekelJeefJeleke& MegkeueOeeve kees Oeekej
GheMeebleceesn veeceke iegCemLeeve ceW hengBekej, JeneB hej ner meceeefOecejCe
kejkes Denefceb heo eehle efkeee Lee~ Deye Yeer Jes Glke=lece Oece&Oeeve
kees Oeeles ngS yeej-yeej mJemLeeve Deecee veeceke mehleceiegCemLeeve ceW
DeejesnCe kej jns nQ~

134

Yejle kee Yeejle

(24)
meceereerve Oece&Oeeve kes yeue mes YeieJeeved yeengyeueer kes lehe keer
Meefe heefjhetCe& nes egkeer nw~ Deye YeieJeeved uesMee keer efJeMegef kees ye{eles
ngS Megkeue Oeevekes meccegKe nes jns nQ~ Deye Jes mJemLeeve Deecee kee
GuuebIeve kej meeefleMee Deee iegCemLeeve ceW hengBe egkes nQ, Dee"JeW
iegCemLeeve kes meccegKe nes jns nQ~
Deepe Ske Je<e& kee GheJeeme meceehle nes egkee nw~ Fmeer mecee
Yejlesej cenejepe Deeles nQ Deewj Gvekes Oeeve kes eYeeJe kees osKekej
DeefleMee ieodieo nesles ngS Yeefe-YeeJe mes meeebie vecemkeej kejkes mlegefle
kejles nQ-ns eesefiejepe! pee nes, pee nes, Deehekeer pee nes~ Denes,
Oeve nw Deehekeer leheeee&, Oeve nw Deehekee Oeeve Oeve nw Deehekeer
efveeuelee Deewj Oeve nw Deehekeer DeOeelceJe=efe~ eYees! Oeve nw Deehekee
Oewe& Deewj Oeve nw Deehekeer Skeeelee~ YeieJeved Deehekes efveeue Oece&Oeeve
kee ceenelce DeodYegle nw, DehetJe& nw~ Denes! osKees, Jeve kes etj pevlegDeeW kes
hejmhej keer eerefle, Fme leheesJeve ceW meoe ner yemeble $e+leg keer yenej nw~ Oeve
nes eYees! Deeheves Deenejeefo meb%eeDeeW kees, eesOeeefo ke<eeeeW kees peerle efueee
nw, mechetCe& hejer<eneW hej hetCe& efJepee eehle kej egkes nQ~ Fleeefo mlegefle
kejles ngS keuheJe=#eeW keer efoJe meeceeer peue, ebove, De#ele, heg<he, vewJese,
oerhe, Oethe Deewj heue leLee Gece jlveeW mes ege eesej YeieJeeved yeengyeueer
kes ejCeeW keer hetpee kej jns nQ~
Fmeer yeere YeieJeeved yeengyeueer #eceke esCeer hej DeejesnCe kejkes
DehetJe&kejCe, DeefveJe=efekejCe iegCemLeeve ceW euekej omeJeW met#cemeechejee
iegCemLeeve ceW hengBeles nQ Deewj JeneB hej ceesnveere kece& kees efvecet&ue ve kej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

135

lel#eCe ner #eerCeceesn veeceke yeejnJeW iegCemLeeve ceW hengBe peeles nQ~ JeneB hej
%eeveeJejCe, oMe&veeJejCe Deewj Deblejee Fve leerveeW keceeX kee efvece&tue etCe&
kejkes lesjnJeW iegCemLeeve ceW hengBekej kesJeue%eeve keer hejceeslke= peesefle kees
eehle kej uesles nQ~ Fme keee& ceW eYeg kees cee$e Ske Devleceg&ntle& ner mecee
ueielee nw~
es Yejlesej cesjs mes mebkeuesMe kees eehle ngS nQ-cesjs efveefcee mes
FvnW ogKe hengBee nw~ en efJeeej yeengyeueer kes oe ceW Dee peeee kejlee
Lee pees efke Yejle kes eefle meewne& he Lee, FmeefueS kesJeue%eeve nesves ceW
Yejle kes hetpee keer Dehes#ee jner Leer~1
en mechetCe&Oeje Yejle keer Yetefce nw, Ssmee mecePekej ner Jes Oeeve ceW
oes leueJes kes yeue Ke[s ngS Les~ Yejle kee ner meJe&$e meeceepe nesves mes
GvneWves Deenej veneR efueee Lee~ ceQ Yejle keer Yetefce ceW Ke[e ntB Gvekes ceve
ceW en Meue Leer FmeerefueS GvnW kesJeue%eeve veneR ngDee Lee Deewj peye Yejle
ves mecePeeee-Denes! en JemegOee efkemekeer jner nw? leye Gvekes ceve
keer Meue otj nesves mes GvnWs kesJeue%eeve ngDee~ Ssmeer pees efkebJeobleer nw Jen
YeieJeefppeve-mesveeeee& kes DeeefohegjeCe ebLe mes cesue veneR Keeleer nw keeeWefke
Fme ekeej kes Meue kes nesves hej GvnW ceve hee&e%eeve Deewj Deveske ekeej
keer $e+efeeB veneR nes mekeleer LeeR~ Gvekes Oeeve kees Oece&Oeeve meb%ee veneR
Dee mekeleer Leer Deewj Gvekes Oeeve kes eYeeJe kee Ssmee ecelkeej Yeer veneR nes
mekelee Lee pewmee efke DeeefohegjeCe ceW JeefCe&le nw Dele YeieJeeved yeengyeueer ceW
1. mebefees YejleeOeerMe mvesmcee Fefle eeflkeue~
eme neo lesveemeerlej lelhetpeehesef#e kesJeueced ~~
(cenehegjeCe, heJe& 33)

136

Yejle kee Yeejle

Meue ceevevee Demebiele nw~ JeemleJe ceW GvneWves oer#ee uesles ner Ske Je<e& kee
GheJeeme enCe kej efueee Lee, Ssmee JeCe&ve Deeee nw~
FOej Yejle mecee keer hetpee eue jner nw GOej Ske mecee ceW ner
YeieJeeved yeengyeueer Fme Yetleue mes 5000 Oeveg<e (20,000 neLe) eceeCe
Thej DeekeeMe ceW DeOej hej hengBe peeles nQ~ FveW kes Deemeve keefchele nesles
ner Gmeer mecee Jes ueesie mJeie& mes Deekej efoJe iebOekeger keer jevee kej osles
nQ~ YeieJeeved yeengyeueer iebOekeger kes ceOe keceueemeve hej eej Debiegue DeOej
efJejepeceeve nes peeles nQ~
Gme mecee mJeie& kes veboveJeve kes Je=#eeW kees Yeer efnueeves ceW elegj leLee
iebiee veoer keer yetBoeW mes efceefele Ssmeer megieefvOele nJee Oeerjs-Oeerjs eue jner nw~
osJeieCe DeekeeMe ceW ogbogefYe yeepes yepee jns nQ, keuheJe=#eeW kes efKeues ngS
jbie-efyejbies hetueeW keer Je<ee& kej jns nQ, YeieJeeved kes cemleke kes Thej
osJeheer keejeriejeW kes eje yeveeS ngS jlveeW kes $e megMeesefYele nes jns nQ~
eYeg efpeme hej Deemeerve nQ Ssmee Jen efmebnemeve yengcetue efoJe ceefCeeeW mes
efveefce&le nw~ osJeieCe YeieJeeved kes oesveeW yeepet ceW Ke[s neskej ebJej {esj jns nQ
Deewj YeieJeeved kes heers megvoj DeMeeske Je=#e oMe&ke kes Meeske kees ve kej
jne nw~ Ssmeer Fme iebOekeger kes ceOe YeieJeeved yeengyeueer efJejepeceeve nQ~ Fme
iebOekeger ceW yeejn kees"s yeves ngS nQ~ eLeeeesie Deheves-Deheves kees"s ceW
DeekeeMeieeceer $e+efOeejer Deeefo cenecegefve efJejepes nQ~ ece mes elegefve&keee
osJe-osefJeeeW kee mecetn, Deeefe&keeSb-eeefJekeeSb Deewj efleee Yeer DehevesDeheves kees"s ceW Deekej yew" iees nQ~
Gme mecee Yejle meceed Deeefo meYeer ueesie yeerme npeej meeref{eeW kees
Deuhe mecee ceW ner heejkej YeieJeeved kes mevcegKe hengBe peeles nQ Deewj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

137

DeefleMee emeVe nes mlegefle kejles nQns YeieJeved ! Deeheves Deheveer Deelcee mes kece&-keuebke kees otj kej
efoJe De#ee, Devevle Ssmee kesJeue%eeve eehle kej efueee nw~ Deehe Devevle
oMe&ve, %eeve, megKe Deewj Jeere& Fve Devevle elege kes Oeveer yeve iees nQ~ ns
veeLe! Deeheves mJeeb Deheves eje, Deheves efueS, Deheves Deehemes, Deheves ceW,
Deheves kees ner Oeekej Deheveer Deelcee kees eehle kej efueee nw Dele Deye
Deehe hetCe& mJeleb$elee kees Deewj hetCe& Meebefle kees eehle kej egkes nQ~ Deehekeer
pee nes, pee nes, pee nes~ ns veeLe! Deehe Oeeveee kes eje mechetCe&
Deblejbie Me$egDeeW hej efJepee eehle kej leerve ueeske kes DeKeC[ meeceepe kes
mJeeceer nes egkes nQ~ ns Oeeve OegjbOej! Deehe pewmee efveeue Oeeve nceW Yeer
eehle nes~
Fleeefo he JeekeeeW mes mlegefle kejkes hegve-hegve vecemkeej kejles nQ~
Devevlej Deheves meYeer cebef$eeeW, Deveske jepeeDeeW, Deblehegj keer mecemle jeefveeeW,
heg$e-hegef$eeeW SJeb hegjesefnle peveeW kes meeLe YeieJeeved keer Deveghece hetpee kejles
nQ~ iebieepeue keer peueOeeje osles nQ, efoJe keuheJe=#e mes GlheVe kesMej kes
megJeCe&meMe eboveJe kees e{eles nQ, ceesefleeeW kes De#ele hegbpe jeles nQ~
heeefjpeele, ceboej Deeefo keuheJe=#eeW kes efoJe hebejbieer heg<heeW mes heg<heebpeefue
kejles nQ, Dece=le kes efheb[he vewJese kees e{eles nQ, jlveeW kes oerhe mes Deejleer
Gleejles nQ, keuheogce kes gke[eW mes yeveer ngF& megiebefOele Oethe Kesles nQ Deewj
heueeW kes mLeeve hej jlveeW meefnle mecemle efveefOeeeWs kees e{e osles nQ~ jlveeW kes
hegbpe mes ege DeJe efceefele DeIe& meceefhe&le kejles nQ~
Fme efJe<ee ceW DeefOeke keneB leke kene peeS~ meb#eshe ceWs Flevee ner
kene pee mekelee nw efke Gme mecee Yejle mecee kes eje keer ieF& YeieJeeved

138

Yejle kee Yeejle

yeengyeueer keer hetpee Deheves Deehe ceW Ske Deveghece nesves mes Jener Gheceeve Leer Deewj
Jener Ghecese Leer~ Gmekes efueS Deve keesF& Ghecee veneR oer pee mekeleer nw~
Denes! eLece lees es yeengyeueer Yejle kes ess YeeF& nQ, otmejer yeele
Yejle kees Oece& mes DeefleMee esce nw, leermejer yeele Gve oesveeW kee hetJe& kes
Deveske pevceeW mes mebyebOe euee Dee jne nw Deewj eewLeer yeele Gve oesveeW ceW
Deeheme ceW yengle Yeejer esce jne Deeee nw~ Fve eejeW ceW mes Ske-Ske Yeer
Yeefe keer DeefOekelee kees ye{eves Jeeues nQ Dele eefo es eejeW meeceeer Ske
meeLe efceue peeJeW, efhej Yeuee Gme mecee keer Yeefe kes yeejs ceW keee kene
pee mekesiee?
Yejle cenejepe ves kesJeue%eeve nesves kes henues pees hetpee keer Leer Jen
Deheves DehejeOe kees otj kejves kes efueS keer Leer Deewj pees kesJeue%eeve kes yeeo ceW
keer Leer Jen kesJeue%eeve keer Glheefe kee DevegYeJe kejves kes efueS keer Leer~
mJeie& mes Deees ngS FvieCe Yeer Deheves DemebKe heefjJeej osJeeW kes
meeLe YeieJeeved yeengyeueer keer Deveghece mlegefle kejles nQ ns leerve ueeske kes veeLe! Deeheves pewmee Oeeve efkeee nw Jewmee Oeeve
Deehekes efmeJeee Deewj keewve kej mekelee nw? FmeefueS Deehe Oeeve kes
eeJeleea nQ~ ns YeieJeved ! Deveble mebmeej ceW Yekeles ngS nce mebmeejer
eeefCeeeW kees neLe kee DeJeuebyeve oskej cees#eceeie& ceW mLeeefhele keerefpeS~ ns
mJeeefceved! mebmeej kes DevebleogKeeW mes nce ueesieeW keer j#ee keerefpeS~
Fleeefo mlees$eeW mes mlegefle kejkes hegve-hegve Jebovee kejles nQ~ leoveblej
meYeer FvieCe Yeer Deheves-Deheves heefjkej kes meeLe Deewj FveefCeeeW kes meeLe
efceuekej mJeie&ueeske keer efoJe meeceeer mes Deveghece hetpee kejles nQ~
hegve meYeer ueesie Deheves-Deheves kees"s ceW yew"kej YeieJeeved keer efoJe-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

139

OJeefve mes efoJe Oece&-megOeejme kee heeve kej jns nQ~ YeieJeeved yeengyeueer
GheosMe os jns nQ~ Gme mecee ve Gvekes DeeW" efnueles nQ, ve keC"-leeueg
Deeefo kee Jeeheej neslee nw, ve cegKe hej efkebefeled heefjJele&ve neslee nw Deewj ve
Gvekes neLe ner G"les nQ~ kesJeue Gvekes cegKe-keceue mes efyevee eelve kes
efvej#ejer efoJe-OJeefve efKej jner nw~ Yee ueesie Deheveer-Deheveer Yee<ee ceW
Gmes mecePe jns nQ Dele Jen meele meew De"ejn Yee<eehe DeLeJee meYeer
GheefmLele peveeW keer Yee<ee ceW heefjCele nesves mes mebKeeled Yee<ee he nes jner nw,
FmeefueS Jen mee#ejer Yeer nw~ YeieJeeved kenles nQ ns YeJepeerJeeW! Deveeefo-Deveblehe Fme mebmeej meceg kees heej
kejves kes efueS meceereerve Oece& ner Ske Gece penepe nw Dele eefo legce ueesie
pevce-cejCe kes ogKeeW mes eele nes egkes nes Deewj Gvemes tvee eenles nes lees
Fme jlve$eeheer Oece& penepe kee Deeee uees~ en Oece& ner Fme ueesske ceW
Oeve, mecheefe, heefjJeej keer Devegketuelee, Meejerefjke mJemLelee, mebleefle Deewj
mece=ef kees kejves Jeeuee nw~ en Oece& ner hejueeske ceW Fv kes Ssee& kees
keeceosJe, yeueYe, eeJeleea Deeefo kes YeesieeW kees osves Jeeuee nw Deewj en
Oece& ner vejke, efveieesoeW kes ogKeeW mes efvekeeuekej Gece cees#emegKe kees Yeer
eoeve kejves Jeeuee nw, FmeefueS Fmeer kees oe ceW OeejCe kejes~
Fleeefo he mes YeieJeeved kes efoJe GheosMeece=le kee heeve kej Yejle
meceed hegve hegve GvnW vecemkeej kej Deheveer DeeesOee veiejer ceW Jeeheme Dee
peeles nQ~ Fv keer eeLe&vee kes efveeesie cee$e mes Jeerlejeieer YeieJeeved efyevee Fe
kes vewmee|ieke ner YeJeeW kes efnleeLe& Fme YejleYetefce ceW eerefJenej kejles nQ~
Gvekes ejCeeW kes leues efoJe keceueeW keer jevee nesleer eueer pee jner nw Deewj
Gvekee efJenej DeekeeMe ceeie& ceW ner nes jne nw~ heg<heeW keer Je<ee&, efoJe

140

Yejle kee Yeejle

megiebefOele iebOeesoke keer Je<ee& nes jner nw~ efoJe megjefYele heJeve yen jner nw,
osJe oggbogefYe yepe jner nw Deewj DeekeeMe leLee YetceC[ue kees Ske kejles ngS
osJe, efJeeeOej Je ceveg<eieCe eYeg kes heers-heers eue jns nQ~
yengle keeue leke eerefJenej kejles ngS Deheveer efoJeJeeCeerheer Dece=le
mes DemebKe YeJepeerJeheer Kesleer kee efmebeve kejles ngS YeieJeeved yeengyeueer
kewueeMeheJe&le hej hengBeles nQ~ JeneB hej YeieJeeved $e+<eYeosJe kes meceJemejCe
ceW kesJeefueeeW kes kees"s ceW efJejepeceeve nes peeles nQ~ keeueeblej ceW eesieefvejesOe
kej DeIeeefleee keceeX kee Yeer veeMekej Meeele cegefe meeceepe kees eehle kej
uesles nQ~ JeneB hej meoe-meoe kes efueS Deheves ner Deelcee mes GlheVe ngS
menpe hejceeveboece=le kee heeve kej jns nQ~ Deye ve pevce uesvee nw, ve cejvee
nw, ve mebmeej kes megKe-ogKeeW kees ner Yeesievee nw~ JeneB GvnW ve YetKe nw, ve
heeme nw, ve efeblee nw, ve hejepee nw, ve JeeefOe nw Deewj ve keuesMe ner nw~
De#ee, DeJeeyeeOe, DeveblemegKe kee DevegYeJe kejles ngS Jes YeieJeeved Deveblekeeue
leke JeneR hej jnWies~ Fme egie ceW Ske Je<e& kee Oeeve kej cees#e peeves Jeeues
Ssmes yeengyeueer YeieJeeved nceW Yeer megieefle eoeve kejW~
(25)
Yejle eeJeleea Deveske jepeeDeeW kes meeLe meJe& YeejleJe<e& kees peerlekej
mee" npeej Je<e& ceW efoefiJepee hetCe& kej Jeeheme Deheveer pevceYetefce ceW Dee
iees~ meeceepe heo hej Gvekee DeefYe<eske nesves kes yeeo Jes meye keee& kej
egkes leJe Gvekes ceve ceW en efeblee GlheVe ngF& efkeotmejs kes Ghekeej ceW cesjer Fme mebheoe kee Gheeesie efkeme ekeej nes
mekelee nw? ceQ eer efpevesvosJe kee ye[s Ssee& kes meeLe cenecen veece kee
e%e kej Oeve efJelejCe kejlee ngDee mecemle mebmeej kees mebleg keB? meoe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

141

efvemhe=n jnves Jeeues cegefvepeve lees nce ueesieeW mes Oeve uesles veneR nw hejvleg Ssmee
ie=nmLe Yeer keewve nw pees Oeve-Oeeve Deeefo mebheefe kes eje hetpee kejves kes
eesie nw~ pees DeCegele kees OeejCe kejves Jeeues nQ, Oeerj-Jeerj nQ, Deewj
ie=nmLeeW ceW cegKe nQ, Ssmes heg<e ner nce ueesieeW kes eje Fefle Oeve leLee
meJeejer Deeefo JeenveeW kes eje lehe&Ce kejves kes eesie nQ~
Fme ekeej efveee kej melkeej kejves kes eesie JeefeeeW keer hejer#ee
kejves keer Fe mes jepejepesej Yejle ves Gme mecee mecemle jepeeDeeW kees
yegueeee~ meyekes heeme metevee Yespeer efkeDeehe ueesie Deheves-Deheves meoeeejer F-efce$e leLee Ye=le Deeefo kes
meeLe Deepe nceejs GlmeJe ceW Deueie-Deueie DeeJeW~
FOej eeJeleea ves Gve meyekeer hejer#ee kes efueS Deheves Iej kes Deebbieve
ceW njs-njs Debkegj, heg<he Deewj heue Ketye YejJee efoes~ Gve Deeiele jepeeDeeW
ceW pees Deeleer Les Jes efyevee efkemeer meese-efJeeej kes jepeYeJeve ceW Iegme Deees~
jepee Yejle ves GvnW Ske Deesj efye"ekej yeekeer yees ngS ueesieeW kees yegueeee
hejvleg ye[s-ye[s kegue ceW GlheVe ngS Deewj Deheves ele keer efmeef kes efueS
eelveMeerue Gve ueesieeW ves peye leke ceeie& cesW njs Debkegj nQ, leye leke GmeceW
eJesMe kejves keer Fe veneR keer~ heehe Yeer efkeleves ner ueesie oeeueg nesves kes
keejCe njs DebkegjeW mes Yejs jepee kes Deebieve kees GuuebIeve efkees efyevee ner
Jeeheme ueewvess ueies hejvleg peye eeJeleea ves Gvemes heteDeehe ueesie henues efkeme keejCe mes veneR Deees Les Deewj Deye efkeme
keejCe mes Dee Deees?
leye Gve ueesieeW ves peJeeye efoeens eeJeefle&ved! Deepe heJe& kes efove keeWheue, hees leLee heg<he Deeefo

142

Yejle kee Yeejle

kee efJeIeele veneR efkeee peelee nw Deewj pees Dehevee keg efyeiee[ veneR mekeles,
Ssmes Gve keeWheue Deeefo ceW GlheVe nesves Jeeues peerJeeW kee Yeer efJeveeMe veneR
efkeee peelee nw~ ns osJe! njs Debkegj Deeefo ceW Deveble efveieesefoee peerJe jnles nQ,
Ssmes meJe&%eosJe kes Jeeve nce ueesieeW ves megves nQ, FmeefueS efpemeceW ieerues-ieerues
heue, heg<he Deewj Debkegj Deeefo mes MeesYee keer ieF& nw, Ssmes Deehekes Deebieve ceW
Deepe nce ueesieeW ves eJesMe efkeee Lee, hegve peye eemegke ceeie& mes jemlee
efceuee leye nce ueesie Deees nQ~
Fme ekeej Gvekes JeeveeW mes eYeeefJele ngS Yejle ves eleeW ceW { jnves
Jeeues Gve meyekeer eMebmee kej GvnW oeve, ceeve Deeefo melkeej mes mecceeefvele
efkeee~ hee veece keer efveefOe mes eehle ngS Ske mes ueskej ieejn leke keer
mebKee Jeeues yeemet$e (e%eesheJeerle) veece kes met$e-elemet$e mes Gve meyekes
efevn efkees~ eefleceeDeeW kes eje efkees iees Devegmeej Gve eeflekeeW ves e%eesheJeleer
OeejCe efkees, leye Yejle ves Fve meyekee melkeej efkeee leLee pees eleer veneR Les
GvnW ele OeejCe kejeves Jeeues ceneheg<e Deheves-Deheves eleeW ceW Deewj Yeer
DeefOeke {lee kees eehle nes iees leLee eeJeleea keer Dee%ee mes Deve ueesie
Yeer Gvekee melkeej kejves ueies~
Yejle meceed ves GvnW GheemekeeOeeve Debie mes Fpee, Jeelee&, oefe
mJeeOeee, mebece Deewj lehe kee GheosMe efoee~
en Deehekee kegueOece& nw~
Ssmee kenkej jepeef<e& Yejle ves Gme mecee Devegece mes Den&led hetpee
Deeefo kee JeCe&ve efkeee~ Jes kenves ueies 1. Fpee-Fpee kee DeLe& nw DenleosJe keer hetpee~ Fme hetpee kes
eej Yeso nQ-meoee&ve, elegceg&Ke, keuheogce Deewj Deeeefvnke~ Iej mes iebOe,

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

143

heg<he, De#ele Deeefo DeJe meeceeer ues peekej efvele eefle efpeveeuee cesW eer
efpevesvosJe keer hetpee kejvee meoee&ve DeLee&led efvelecen kenueelee nw DeLeJee
YeefehetJe&ke Denle osJe keer eeflecee Deewj cebefoj kee efvecee&Ce kejevee leLee
oeve-he$e efueKekej eece, Kesle Deeefo kee oeve osvee Yeer efvelecen kenueelee
nw~ Fmekes efmeJeee Deheveer Meefe kes Devegmeej efvele ner oeve osles ngS
cenecegefveeeW keer pees hetpee keer peeleer nw Gmes Yeer efvelecen kenles nQ~ 1
cenecegkegye jepeeDeeW kes eje pees cenee%e-cenehetpeve keer peeleer
nw Jen elegceg&Ke nw Fmes meJe&leesYe Yeer kenles nQ~
pees eeJeefle&eeW eje efkeefceke-cegnceeBiee oeve osles ngS meJe& peieled
keer DeeMee kees hetCe& kejves Jeeueer efpevesvosJe keer hetpee keer peeleer nw~ Jen
keuheogce veece keer hetpee kenueeleer nw~ DeLee&led efpeme e%e efJeOeeve ceW
keuheJe=#e kes meceeve meyekeer FeSb hetCe& keer peeJeW Gmes keuheogce e%e
kenles nQ, en eeJeleea ner kej mekeles nQ~
Je<e& ceW leerve yeej Dee<ee{, keeefle&ke Deewj heeuiegve ceeme kes Deble kes
Dee" efoveeW ceW pees veboerej heJe& keer Gheemevee ceW cenehetpee keer peeleer nQ, Fmes
meJe& ueesie kejles nQ~
Fvekes efmeJeee Ske SsvOJepe veece kee cenee%e Yeer nw efpemes
FbieCe ner kejles nQ~
1. ewle ewleeueeeoerveeb Yekelee efvecee&heCeb e eled~
Meemeveerke=le oeveb e eeceeoerveeb meoee&veb~~28~~
ee e hetpee cegveeReCeeb efveleoeveeveg<ebefieCeer~
me e efvelecenes %esees eLee Mekeleghekeefuhele:~29~~
(DeeefohegjeCe, heJe& 38)

144

Yejle kee Yeejle

yeefue DeLee&led vewJese e{evee, DeefYe<eske kejvee, leerveeW mebOeeDeeW ceW

Gheemevee kejvee leLee Fvekes meceeve Deewj Yeer pees hetpee kes ekeej nQ Jes meye
FvneR YesoeW ceW DebleYet&le nQ~ Fme ekeej keer efJeefOe mes pees efpevesvosJe keer
cenehetpee keer peeleer nw Gmes efJeefOe kes %eelee Deeeee& Fpee veece keer eLece
Je=efe kenles nQ~
2. Jeelee&-efJeMeg DeeeejCehetJe&ke Kesleer Deeefo n efeeeDeeW ceW
mes efkemeer kes eje Yeer DeepeerefJekee kejvee Jeelee& kenueeleer nw~
3. oefe- oeve osvee oefe nw, Fmekes eej Yeso nQ -oeeoefe,
hee$eoefe, meceoefe Deewj DevJeeoefe~
Devegen kejves eesie peerJeeW hej oeehetJe&ke ceve, Jeeve, keee keer
Megef kes meeLe Gvekee Yee otj kejvee oeeoefe nw~ Fmes keCeeoeve kenles
nQ~ pewmes efke DebOes, uebie[s Deeefo kees keCeehetJe&ke Gvekes eesie Yeespeve,
Jee, Deew<eefOe Deeefo osvee en meye keCee oeve nw~
cenelehemJeer cegefveeeW kees melkeejhetJe&ke he[ieenve kej pees Deenej oeve
osvee nw Jen hee$eoefe nw~ hee$e kes Gece, ceOece, peIeve kes Yeso mes leerve
Yeso ceeves nQ~ cegefve Gece hee$e nQ, osMeeleer eeJeke ceOece hee$e nQ Deewj
Deeleer meceief peIeve hee$e nQ~ Fve hee$eeW kees eLeeeesie efJeefOe mes
Deenej, Deew<eefOe, %eeve Deewj Jemeeflekee kee oeve osvee hee$eoeve nw~
efeee, ceb$e Deewj ele mes pees Deheves meceeve nQ leLee pees mebmeej meceg
mes heej kej osves Jeeues keesF& Deve Gece ie=nmLe nQ Gvekes efueS he=LJeer,
megJeCe& Deeefo osvee ee ceOece hee$e kes efueS meceeve yegef ee kes meeLe pees
oeve efoee peelee nw Jen meceoefe ee meceeveoefe nw~
Deheves JebMe keer eeflee kes efueS heg$e kees mecemle kegueheefle leLee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

145

Oeve kes meeLe Dehevee keggcye mecehe&Ce kej osvee DevJeeoefe nw~ Fmes
mekeueoefe Yeer kenles nQ~
4. mJeeOeee-MeeeeW keer YeeJevee kejvee, he{vee, he{evee Deeefo
mJeeOeee nw~
5. mebece-ele OeejCe kejvee, $emeefnbmee kee leeie kej FefveeW
kees JeMe ceW jKevee mebece nw~
6. lehe-GheJeeme Deeefo kejvee, kevekeeJeueer, cegeeJeueer, oMeue#eCe,
hebeces, Deeeefke Deeefo eleeW kees kejvee en meye lehe nw 1~
en n ekeej keer efJeMegef Je=efe Deehe efpeeW kees -yeeeCeeW kees
kejves eesie nw~ pees Fvekees veneR kejlee nw Jen veececee$e mes efpe nw, iegCeeW mes
veneR~ lehe, Meee%eeve Deewj peeefle es leerve yeeeCe nesves kes keejCe nQ~ pees
ceveg<e lehe Deewj Meee%eeve mes jefnle nw Jen kesJeue peeefle mes ner yeeeCe nw~
Deehe ueesieeW keer DeepeerefJekee heehe jefnle nw FmeefueS Deehekeer peeefle Gece
kenueeleer nw leLee oeve, hetpee, DeOeeve Deeefo keee& cegKe nesves kes keejCe
eleeW keer Megef nesves mes Jen Gece peeefle Deewj Yeer megmebmke=le nes ieF& nw~
eeefhe peeefle veece kece& kes Goe mes GlheVe ngF& ceveg<e peeefle Ske ner
nw leLeeefhe DeepeerefJekee kes Yeso mes nesves Jeeues Yeso kes keejCe Jen eej ekeej
keer nes ieF& nw~ eleeW kes mebmkeej mes yeeeCe, Mee OeejCe kejves mes #eef$ee,
veeehetJe&ke Oeve keceeves mes JewMe Deewj veereJe=efe kee Deeee uesves mes
DeLee&led otmejeW keer mesJee , veewkejer Deeefo kejves mes Met kenueeles nQ~ pees Ske
yeej ieYe& mes Deewj otmejer yeej efeee mes Fme ekeej oes yeej GlheVe ngDee nes
Gmes efpevcee ee efpe kenles nQ hejvleg pees efeee Deewj ceb$e oesveeW mes ner jefnle
1. meeieej Oecee&ce=le~

146

Yejle kee Yeejle

nw Jen kesJeue veece kees OeejCe kejves Jeeuee efpe nw~

Fme ekeej Gve efpeeW keer peeefle kes mebmkeej kees { kejles ngS
meceed Yejlesej ves efpeeW kes efueS efJemleej mes GheosMe efoee~
(26)
eerceeved Yejlesej ves eeJekeeOeee meben kes DeeOeej mes leerve ekeej
keer efeeeDeeW kee GheosMe efoeens cenevegYeeJe! ieYee&vJee efeee, oer#eevJee efeee Deewj ke$e&vJee
efeee es efeeeeW leerve ekeej keer efeeeeWs nQ~ FveceW mes ieYee&vJee efeeeeW
DeeOeeve Deeefo eflejheve ekeej keer nQ~ oer#eevJee efeeeeW De[leeueerme nQ
Deewj ke$e&vJee efeeeeW meele nQ~
meceg mes Yeer ogmlej Ssmes yeejn DebieeW ceW mes meeleJeW GheemekeeOeeve Debie mes
cegPes pees keg Yeer %eeve kee DebMe eehle ngDee nw Gmeer kes Devegmeej kenlee ntB~
meJe&eLece DeeOeeve Deeefo $esheve efeeeDeeW kes veece Deewj Gvekes ue#eCe kenlee ntBb
1. DeeOeeve 2. eerefle 3. megeerefle 4. Oe=efle 5. ceeso 6. efeeesodYeJe
7. veecekece& 8. yeefnee&ve 9. efve<eee 10. eeMeve 11. Jegef
12. kesMeJeehe 13. efueefhemebKeeve meben 14. Gheveerefle 15. eleeee&
16. eleeJejCe 17. efJeJeen 18. JeCe&ueeYe 19. kegueeee& 20. ie=nerefMelee
21. eMeeb e f l e 22. ie= n leeie 23. oer # eee 24. efp evehelee
25. ceewveeOeeveJe=efelJe 26. leerLe&ke=le YeeJevee 27. iegmLeeveeYegoe
28. ieCeesheenCe 29. mJeieg mLeeve mebeebefle 30. efvemebielJeelceYeeJevee
31. eesieefveJee&Cemebeeefhle 32. eesieefveJee&Ce meeOeve 33. Fvesheheeo
34. DeefYe<eske 35. efJeefOeoeve 36. megKeesoe 37. Fvheoleeie
38. DeJeleej 39. efnjCeeslke=lee 40. cebojWeefYe<eske 41. ieghetpeesheuebYeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

147

42. eewJejepe 43. mJejepe 44. eeueeYe 45. ef oefi Jepee

46. eeeefYe<eske 47. meeceepe 48. efve<eebefle 49. eesiemevcen
50. Deen&vle 51. leefnej 52. eesieleeie Deewj 53. DeeefveJe=&efe~
hejceeiece ceW es ieYe& mes ueskej efveJee&Ceheele $esheve efeeeeW ceeveer ieF&
nQ~ cenef<e&eeW ves Fve efeeeDeeW kee JeCe&ve efJemleej mes efkeee nw efkevleg ceQ eneB
meb#eshe ceW ner Gvekes ue#eCe kentBiee1. DeeOeeve efeee-elegLe&mLeeve kes eje Meg ngF& helveer kees Deeies
kej ieYee&Oeeve kes henues DenleosJe keer hetpee kees kejkes ceb$ehetJe&ke pees
mebmkeej efkeee peelee nw Gmes DeeOeeve efeee kenles nQ~ Fme DeeOeeve efeee
keer hetpee ceW efpevesv YeieJeeved keer eeflecee kes oeefnveer Deesj leerve ee, yeeeeR
Deesj leerve $e Deewj meeceves leerve heefJe$e Deefive mLeeefhele kejW~ leerLekej kes
efveJee&Ce kes mecee, ieCeOej osJeeW kes efveJee&Ce kes mecee Deewj meeceeve
kesJeefueeeW kes efveJee&Ce kes mecee efpeve DeefiveeeW ceW nesce efkeee ieee Lee Ssmeer
leerve ekeej keer heeffJe$e DeefiveeeB efmeeeflecee keer Jesoer kes meceerhe ner leweej
kejvee eeefnS~ eLece ner Denle osJe keer hetpee kej egkeves kes yeeo Mes<e yees
ngS heefJe$e Je mes heg$e GlheVe nesves keer Fe kej ceb$ehetJe&ke Gve leerve
DeefiveeeW ceW Deengefle kejveer eeefnS~ Jes DeengefleeeW kes ceb$e, heeref"kee ceb$e,
peeefleceb$e Deeefo kes Yeso mes meele ekeej kes nQ~ DeLee&led nJeveefJeefOe ceW FvneR
meele ekeej kes ceb$eeW mes DeengefleeeB oer peeleer nw~
Fme ekeej efJeefOeJeled efmehetpee, nJeve Deeefo kejekes hebef[leie=nmLeeeee&
DeeOeeve efeee kes mecee efvecve ceb$eeW kees he{W meppeeefleYeeieerYeJe, meodie=efnYeeieerYeJe, cegveervYeeieerYeJe, megjWYeeieerYeJe,
hejcejepeYeeieerYeJe, Deen&leYeeieerYeJe, hejceefveJee&CeYeeieerYeJe~

148

Yejle kee Yeejle

Fme ekeej kener ngF& ieYee&Oeeve efeee kees henues efJeefOeJeled kejkes
efhej heefle-helveer oesveeW kees efJe<eeevegjeie kes efyevee kesJeue mebleeve kes efueS
meceeiece kejvee eeefnS~ Fme lejn en DeeOeeve efeee ngF&~
2. eerefleefeee-ieYee&Oeeve kes yeeo leermejs ceen ceW eerefle1 veece keer
efeee nesleer nw efpemes efpe ueesie kejeles nQ~ Fme efeee ceW Yeer henues kes
meceeve ceb$ehetJe&ke efpeveWosJe keer hetpee keer peeleer nw~ ojJeepes hej leesjCe
yeeBOevee eeefnS leLee oes hetCe& keueMe mLeeefhele kejvee eeefnS~ Fmekee
efJeMes<e ceb$e efvecve ekeej nw-$ewueeskeeveeLees YeJe, $ewkeeue%eeveer YeJe,
ef$ejlvemJeeceer YeJe~
Fme efeee kes yeeo Fme efove mes ueskej ie=nmLeeW kees eefleefove Deheves
JewYeJe kes Devegmeej Iebe, veiee[s Deeefo yepeJeeves eeefnS~
3. megeerefle efeee-en efeee ieYe&Jeleer kes heeBeJes ceen ceW efmehetpee
kejkes nJeve efJeefOe keer peeleer nw~ Fmekes ceb$e es nQ DeJeleejkeueeCeYeeieer YeJe, cevojsveefYe<eskekeueeCeYeeieer YeJe,
ef v e<eeef v lekeueeCeYeeieer YeJe, Deen& v lekeueeCeYeeieer YeJe,
hejceefveJee&CekeueeCeYeeieer YeJe~
4. Oe=efleefeee-ieYe& mes meeleJeW ceen ceW en efeee keer peeleer nw~
Fme efeee ceW Yeer hetJe&Jeled obheleer mes Denled-efmehetpee Deewj nJeve kejvee
eeefnS, hegve efvecveefueefKele ceb$eeW kees he{vee eeefnSmeppeeefleoele=Yeeieer YeJe, meodie=efnoele=Yeeieer YeJe, cegveervoele=Yeeieer
YeJe, megjWoele=Yeeieer YeJe, hejcejepeoele=Yeeieer YeJe, Deen&vleoele=Yeeieer YeJe,
hejceefveJee&Ceoele=Yeeieer YeJe~
1. ieYe& jnves kes yeeo leermejs ceen ceW~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

149

5. ceesoefeee-veJeceW cenerves kes efveke jnves hej ceeso veece keer

efeee keer peeleer nw~ en efeee efheueer efeeeDeeW kes meceeve hetpee, nJevehetJe&ke
nesleer nw~ Fme efeee ceW Gece efpe ieefYe&Ceer kes Mejerj hej ieeef$ekeeyebOe
kejeJeW~ cebieuecee DeeYet<eCe Deeefo henveekej ieYe&j#ee kes efueS kebkeCemet$e
Deeefo yeeBOes~ Fmekes efJeMes<e ceb$e nwmeppeeeflekeueeCeYeeieer YeJe, meodie=efnkeueeCeYeeieer YeJe,
JewJeenkeueeCeYeeieer YeJe, cegveervkeueeCeYeeieer YeJe, megjWkeueeCeYeeieer
YeJe, cebojeefYe<eskekeueeCeYeeieer YeJe, eewJejepekeueeCeYeeieer YeJe,
cenejepekeueeCeYeeieer YeJe, hejcejepekeueeCeYeeieer YeJe,
Deen&vlekeueeCeYeeieer YeJe~
6. efeeesodYeJeefeee-emetefle nesves hej efeeesodYeJe efeee keer peeleer nw~
Fmekee otmeje veece peelekece& efJeefOe Yeer nw~ en efeee efpeveW YeieJeeved kee
mcejCe kej keer peeleer nw~ FmeceW efeee ceb$e, Deeefo efJeMes<e keee& yengle mes nQ
FmeefueS Fmekee hetCe& %eeve cetueYetle GheemekeeOeeveebie mes eehle kejvee eeefnS~
Fme efeeesodYeJe efeee ceW efmehetpee kejves kes yeeo efvecve ceb$eeW kees
he {W-efoJeves efceefJepeeee mJeene, hejcevesefceefJ epeeee mJeene,
Deen&vlevesefceefJepeeee mJeene~
otOe Deewj Ieer heer Dece=le yeeueke keer veeefYe hej [euekej hegve
Ieeeflebpeees YeJe Ssmee ceb$e yeesuekej veeefYe kee veeue keevee eeefnS~
lelheeeled ns peele! eer osJe les peeleefeeeb kegJeleg Ssmee ceb$e he{kej
yeeueke kes Mejerj hej megiebefOele etCe& mes Gyeve ueieJeekej hegve megiebefOele
iece& peue mes yeeueke kees mveeve kejeles mecee lJeb cevojeefYe<eskeenex YeJe,
Ssmee ceb$e yeesueW~ mveeve kes yeeo lJeb efejbpeerJee, Ssmee ceb$e yeesuekej Gme

150

Yejle kee Yeejle

hej De#ele [euekej DeeMeerJee&o osJeW~ Deveblej efpe veMeeled kece&ceueb ke=lmveb
Ssmee ceb$e yeesuekej Deew<eefOe efceefele Ieer yeeueke kes cegKe Deewj veeke ceW
peje-mee [eueW hegve Oeee Deeefo ceelee kee otOe efheueeles mecee yeesueW efJeesejermleveYeeieer Yetee~
Fme ekeej eereflehetJe&ke oeve osles ngS GlmeJe kejkes efJeefOehetJe&ke
peelekece& DeLeJee pevcekeeue keer efeee meceehle kejW~ Gme yeeueke kes pejeeg
heue kees veeefYe keer veeue kes meeLe-meeLe efkemeer heefJe$e peceerve kees
Keesokej ceb$e he{kej GmeceW iee{ osJeW~
meceis meceis meJe&ceele meJe&ceele JemegbOejs JemegbOejs~ Fme ceb$e
mes cebef$ele kej Gme Yetefce ceW peue Deewj De#ele [euekej heeBe ekeej kes jlveeW kes
veeres ieYe& kee Jen ceue jKe osvee eeefnS Deewj ceb$e yeesuevee eeefnSlJelheg$ee FJe celheg$ee efejbpeerefJevees Yeteemeg~ DeLe& en nw efke ns he=LJeer! lesjs
heg$e-kegueheJe&leeW kes meceeve cesjs heg$e Yeer efejbpeerJeer nesJeW~ en kenkej Oeeve
GlheVe nesves eesie Kesle ceW peceerve hej Jen ceue [eue osvee eeefnS~
Deveblej #eerjJe=#e keer [eefueeeW mes he=LJeer kees megMeesefYele kej emeteflekeeheg$e keer ceelee kees efye"ekej cebef$ele efkeS ngS megneles iejce peue mes mveeve
kejevee eeefnS~ ceelee kees mveeve kejeves kee ceb$e-meceis meceis
DeemeVeYeJes DeemeVeYeJes efJeeseefj efJeeseefj Tefpe&lehegCes Tefpe&lehegCes efpeveceele
efpeveceele mJeene~
Fmekee DeLe& en nw efke ns meceief, ns efveke YeJe, ns meyekeer
mJeeefceveer, ns Delevle hegCe mebee kejves Jeeueer, efpeveceelee! let keueeCe
kejves Jeeueer nes~
leermejs efove jeef$e kes mecee-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

151

Deveble%eeveoMeea YeJe~ en ceb$e he{kej Gme heg$e kees ieeso ceW

G"ekej leejeDeeW mes megMeesefYele DeekeeMe efoKeevee eeefnS Deewj efpelevee yeve
mekes Glevee meye peerJeeW kes DeYee keer Iees<eCee kejveer eeefnS~ Gmeer efove
hegCeenJeeeve kes meeLe-meeLe Meefe kes Devegmeej oeve kejvee eeefnS~ en
pevceeslmeJe efJeefOe hetJee&eeeeX ves kener nw~ Gece efpe kees Deepe Yeer eLeeeesie
jerefle mes Devegeve kejvee eeefnS~
7. veecekece&efeee- pevce kes efove mes yeejn efove yeeo, pees efove
ceelee-efhelee Deewj heg$e kes Devegketue nes, megKe osves Jeeuee nes, Gme efove
veecekece& keer efeee keer peeleer nw~ Fme efeee ceW Deheveer Meefe kes Devegmeej
Denle osJe Deewj $e+ef<eeeW keer hetpee kejveer eeefnS, efpeeW kee Yeer eLeeeesie
melkeej kejvee eeefnS leLee pees JebMe keer Je=ef kejves Jeeuee nes Ssmee keesF&
Gece veece yeeueke kee jKevee eeefnS~
DeLeJee efpevemeneveece-efpeveWosJe kes 1008 veeceeW ceW mes Iehe$e
efJeefOe mes keesF& Ske MegYe veece jKevee eeefnS~
Iehe$e efJeefOe-YeieJeeved kes 1008 veeceeW kees 1008 keeiepe kes
gke[eW hej DeiebOe mes megJeCe& DeLeJee Deveej keer keuece mes efueKekej
Gvekeer ieesueer yevee uesJeW Deewj Ske Ie[s ceW Yejkej Gmes heerues Jee leLee
veeefjeue mes {ke osJeW~ keeiepe kes Ske gke[s hej veece Ssmee Meyo
efueKekej Gmekeer ieesueer yevee uesJeW leLee 1007 Ssmes keesjs keeiepeeW keer
ieesefueeeB yeveekej Fve meyekees Ske-otmejs Ie[s ceW Yej osJeWb~ Deveblej efkemeer
DeyeesOe kevee ee yeeueke mes oesveeW Ie[eW ceW mes Ske-Ske ieesueer efvekeueJeelee
peeJes~ efpeme veece keer ieesueer kes meeLe veece Ssmeer efueKeer ngF& ieesueer efvekeues,
Jener veece yeeueke kee jKe oWJes, en Iehe$e efJeefOe nw~

152

Yejle kee Yeejle

Fme efeee ceW Yeer efme hetpee Deeefo kej egkeves kes yeeo
ef o JeemeneveeceYeeieer YeJe, ef J epeeemeneveeceYeeieer YeJe,
hejceemeneveeceYeeieer YeJe~ Fve efJeMes<e ceb$eeW kees he{kej DeeMeerJee&o osles
ngS cemleke hej De#ele #esheCe kejvee eeefnS~
8. yeefnee&ve efeee- oes-leerve ee leerve-eej ceen kes yeeo efkemeer
MegYe efove legjner Deeefo ceebieefueke yeepeeW kes meeLe-meeLe Deheveer Devegketuelee
kes Devegmeej yeefnee&ve efeee kejveer eeefnS~ efpeme efove en efeee keer peeJes
Gmeer efove mes ceelee ee Oeee keer ieeso ceW yew"s ngS yeeueke kee emetefleie=n mes
yeenj ues peevee Meee meccele nw~ Gme efeee kes kejles mecee yeeueke kees
YeeF&-yeebOeJe Deeefo mes heeefjleesef<eke YeW he ceW pees keg Oeve keer eeefhle nes
Gmes Fkee kej peye Jen heg$e efhelee kes Oeve kee DeefOekeejer nes leye Gmekees
meeQhe osJeW~ Fme efeee kes ceb$e efvecve ekeej nQ Gheveeef ve<eeb e fl eYeeieer YeJe, Jew J eenef ve<eeb ef l eYeeieer YeJe,
cegveervefve<eebefleYeeieer YeJe, megjsvefve<eebefleYeeieer YeJe, cebojeefYe<eskeefve<eebelf eYeeieer
YeJe, eewJejepeefve<eebefleYeeieer YeJe, cenejepeefve<eebefleYeeieer YeJe,
hejcejepeefve<eebefleYeeieer YeJe, Deen&vleefve<eebefleYeeieer YeJe~
9. efve<eee efeee- yeeueke kees eesie Deemeve hej efye"evee efve<eee
efeee nw~ Fme Deemeve kes meceerhe cebieueJe jKevee eeefnS~ Fme efeee ceW
Yeer efmehetpee Deeefo meJe& efJeefOe henues kes meceeve nw~ Fme yeeueke keer
Deeies-Deeies efoJe DeemeveeW hej yew"ves keer eesielee nesleer jns, Dele en
efeee keer peeleer nw~ Fmekes efJeMes<e ceb$eefoJe efmebnemeveYeeieer YeJe, efJepee efmebnemeveYeeieer YeJe, hejce
efmebnemeveYeeieer YeJe~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

153

10. DeVeeeMeveefeee-peye ece mes meele-Dee" ceen Jeleerle nes

peeJeW leye Denle YeieJeeved keer hetpee Deeefo meJe&efJeefOe kejkes yeeueke kees DeVe
efKeueevee eeefnS~ Gmekes efJeMes<e ceb$eefoJeece=leYeeieer YeJe, efJepeeece=leYeeieer YeJe, De#eerCeece=leYeeieer YeJe~
11. Jegef efeee- Ske Je<e& hetCe& nesves hej Jegef veece keer efeee
keer peeleer nw~ Fme efeee kee otmeje veece Je<e&JeOe&ve nw~ FmeceW Yeer henues kes
meceeve oeve, efpevesvosJe keer hetpee kejvee neslee nw~ F yevOegDeeW kees
yegueekej GvnW Yeespeve Yeer kejevee eeefnS~ Fmekes efJeMes<e ceb$eGheveevepevceJe<e&JeOe&veYeeieer YeJe, JewJeenefveJe<e&JeOe&veYeeieer YeJe,
cegveervpevceJe<e&JeOe&veYeeieer YeJe, megjsvpevceJe<e&JeOe&veYeeieer YeJe, cebojeefYe<eskeJe<e&JeOe&veYeeieer YeJe, eewJejepeJe<e&JeOe&veYeeieer YeJe, cenejepeJe<e&JeOe&veYeeieer YeJe,
hejcejepeJe<e&JeOe&veYeeieer YeJe, Deen&vlejepeJe<e&JeOe&veYeeieer YeJe~
12. kesMeJeeheefeee-Fmes eewue efeee, #eewj kece& ee cegb[veefeee
Yeer kenles nQ~ efkemeer MegYe efove osJe Deewj ieg keer hetpee kes meeLe-meeLe
yeeueke kes yeeue Gmleje mes yeveJeevee kesMeJeehe efeee nw~ eLece ner yeeueke
kes kesMeeW kees iebOeesoke mes ieeruee kej Gve hej hetpee kes yees ngS Mes<e De#ele
jKeW, efhej eeser meefnle ee Deheveer kegueheefle kes Devegmeej Gmekee cegb[ve
kejvee eeefnS~ Devevlej yeeueke kees mveeve kejekes, ueshe ueieekej Gece
JeeeYet<eCe henveevee eeefnS, yeeo ceW yeeueke mes cegefveeeW kees vecemkeej
kejevee eeefnS~ heeeled meye YeeF&, yevOeg Gmes DeeMeerJee&o osJeW~ Fme efeee ceW
hegCeencebieue efkeee peelee nw~ Fmekes efJeMes<e ceb$eGheveevecegb[Yeeieer YeJe, efveieLecegb[Yeeieer YeJe, efve<eebefle cegb[Yeeieer
YeJe, hejceefvemleejkekesMeYeeieer YeJe~

154

Yejle kee Yeejle

13. efueefhemebKeeve efeee-heeBeJes Je<e& ceW meJe&eLece De#ejeW kee

oMe&ve kejeves kes efueS en efueefhemebKeeve efeee keer peeleer nw~ FmeceW Yeer
Deheves JewYeJe kes Devegmeej hetpee Deeefo kejkes DeOeeve kejeves ceW kegMeueeleer
ie=nmLe kees ner Gme yeeueke kes DeOeeheke heo hej efveege kejvee eeefnS~
Fmekes ceb$e es nQMeyoheejieeceer YeJe, DeLe&heejieeceer YeJe, MeyoeLe&heejieeceer YeJe~
14. Gheveerefleefeee-ieYe& mes Dee"JeW Je<e& ceW yeeueke keer en
e%eesheJeleer efeee nesleer nw~ Fme efeee ceW kesMeeW kee cegb[ve, eleyebOeve
efeeeeW keer peeleer nw~ eLece ner efpeveeuee cebW yeeueke kees ues peekej yeeueke
mes hetpee kejekej Gmes ele oskej Gmekes kecej ceW cebtpe keer jmmeer yeeBOeveer
eeefnS~ kesMecegb[ve ceW Gmekeer eeser jKeveer eeefnS, hegve meheso Oeesleeroghee henveekej e%eesheJeerle henveevee eeefnS~ Gme mecee Jen yeeueke
yeeeejer kenueelee nw Dele Gmekes DeeejCe kes eesie Deewj Yeer veece jKes
pee mekeles nQ~ Gme keeue ceW jepeheg$e kees es[kej meyekes efueS efYe#eeJe=efe
kee efJeOeeve nw~ jepeheg$e Yeer Deheves Deblehegj ceW peekej ceelee Deeefo mes efYe#ee
ceebies Ssmee keLeve nw keeeWefke Gme mecee efYe#ee uesves kee ner efveeesie nw~
efYe#ee ceW eehle ngS kee DeeYeeie Denle osJe kees e{ekej yeekeer yees ngS
eesie DeVe kee Jen yeeueke mJeeb Yeespeve kejs~ Fme Gheveerefleefeee kes Keeme
ceb$e es nQhejceefvemleejkeefuebieYeeieer YeJe, hejceef<e&efuebieYeeieer YeJe, hejcesvefuebieYeeieer
YeJe, hejcejepeefuebieYeeieer YeJe, hejceen&vleefuebie Yeeieer YeJe, hejceefveJee&CeefuebieYeeieer YeJe~
15. eleeee&efeee-Deveblej yeeee& ele kes eesie kecej, peebIe,

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

155

Je#emLeue Deewj efmej kes efevn kees OeejCe kejvee eeefnS~ en yeeeejer
yeeueke keer eleeee& efeee nw~ leerve uej keer cetBpe keer jmmeer kecej ceW
yeeBOeves mes keefefevn neslee nw, en ceewpeeryevOeve jlve$ee keer efJeMegef kee
Debie nw Deewj efpe ueesieeW kee Ske efevn nw~ Delevle Oegueer ngF& meheso Oeesleer
henvevee en Gefevn-peebIe kee efevn nw~ en esle Oeesleer metefele kejleer nw
efke Dejnble YeieJeeved kee kegue heefJe$e Deewj efJeMeeue nw~ Fme Oeesleer kes Yeerlej
uebieeser Yeer henvevee eeefnS~ Je#e-mLeue kee efevn meele uej kee ietBLee
ngDee pevesT nw, en meele hejce mLeeveeW kee meteke nw Deewj efmej efevncemleke kee efevn cegb[ve nw pees Gmekes ceve-Jeeve-keee kes cegb[ve kees
ye{eves Jeeuee nw~ Fve efevneW mes meefnle Jen yeeueke DeefnbmeeCegele, meleeCegele,
Deeewee&Cegele, yeeee&, DeCegele Deewj heefjen heefjceeCe DeCegele Yeer enCe
kejW~ peye leke DeOeeve eues leye leke en yeeeejer jnlee ngDee Je=#e keer
oeleewve veneR kejs, heeve veneR KeeJes, ve Devpeve ueieeJes Deewj ve nuoer Deeefo
Gyeve ueieeJes~ Gmes eefleefove kesJeue peue mes Meg mveeve kejvee eeefnS~
Kee ee heuebie hej veneR meesJes, eleeW kees efvece&ue jKeves kes efueS he=LJeer hej
Dekesuee ner meesJes~ peye leke efJeeeOeeve meceehle ve nes leye leke es ele nQ~
Devevlej Jes ele jKes pees ie=nmLeeW kes cetueiegCe kenueeles nQ~ efJeee kes
DeOeeve ceW meyemes henues ieg kes cegKe mes eeJekeeeej he{W, hegve efJeveehetJe&ke
DeOeelceMeem$e he{W~ Gece mebmkeejeW kees eie kejves kes efueS Deewj efJeee
eehle kejves kes efueS JeekejCe Deeefo MeyoMeee Deewj veee Deeefo DeLe&Meem]$e
Yeer he{W keeeWefke Deeeej efJe<eeke %eeve nesves kes yeeo Fvekes he{ves ceW keesF&
oes<e veneR nw~ Deveblej peesefle<eMeee, voMeee, MekegveMeee Deewj ieefCeleMeee
Deeefo kee Yeer DeYeeme kejW~

156

Yejle kee Yeejle

16. eleeJelejCe efeee-mecemle efJeeeOeeve kej uesves hej Gme

yeeeejer keer eleeJelejCe efeee nesleer nw~ FmeceW Gmes meeOeejCe ele lees
heeueve kejves nesles nQ hejvleg DeOeeve kes mecee pees efJeMes<e ele }s jKes Les,
Gvekee heefjleeie keje efoee peelee nw~ cee, ceebme, ceOeg Deewj heeBe Gogbyej
heueeW kee leeie leLee eEnmee, Pet", eesjer, cewLegve Deewj heefjen Fve heeBeeW
heeheeW kee mLetue he mes leeie es ele lees peerJeve heele jnves Jeeues ele nQ~
Fme efeee ceW Yeer yeejn ee meesuen Je<e& yeeo Denle hetpee, ieg hetpee Deeefo
kejkes ieg keer mee#eerhetJe&ke keg ele es[ves nesles nQ~ henues efpeeW kee
melkeej kej efhej eleeJelejCe kejvee Gefele nw~ pewmes henues Debpeve, Gyeve,
leebyetue mesJeve Deeefo kee leeie efkeee Lee, Oeesleer-oghes kes efmeJeee Deve
Jem]$eeW kee, hetueceeuee Deeefo megiebefOele JeeW kee Je Kee-heuebie hej meesves
kee leeie Lee mees Deye ieg keer Dee%ee mes Jee DeeYet<eCe, ceeuee Deeefo enCe
kejvee Gefele nw~
Fmekes yeeo #eef$ee nes lees Mee OeejCe kejW, JewMe nes lees JeeheejJe=efe
mes DeepeerefJekee kejW Deewj yeeeCe nes lees DeOeeve-DeOeeheve ceW eJe=e
nesJeW~ Fme JeeleeJejCe ceW efJeJeen nesves mes hetJe& leke yeeee& ele heeueve
kejvee jnlee nw~
Fme efeee ceW Deewj Deeies keer meJe& efeeeDeeW ceW efpevehetpee, ieg hetpee,
nJeveefJeefOe Deeefo hetJe& ceW keefLele efJeefOe meeceeve he mes meYeer cesW kejvee
eeefnS Deewj efJeMes<eceb$e ieg eje eege efkees peeles nQ GvneR mes Gvekee %eeve
Yeer eehle kej mekeles nQ~
17. JewJeeefnkeer efeee-ieg keer Dee%ee mes efJeJeen kes eesiemepeeleere kevee kes meeLe efJeJeen kejvee JewJeeefnkeer efeee nw~ FmeceW efpe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

157

ueesie meJe&eLece efme YeieJeeved keer hetpee kejkes leerve DeefiveeeW, leerve nJevekegC[
ceW mLeeefhele Deefive kees mee#eerhetJe&ke Fme efeee kees mecheVe kejW~ Jesoer ceW
efJejepeceeve efme YeieJeeved keer eeflecee kes meeceves DeefivekegC[ keer Jej-JeOet
eoef#eCeeSb osles nQ~ Fme efeee kes yeeo Jej-JeOet meele efove leke yeeee& ele
kee heeueve kejW~ leerLe&Yetefce ceW peekej leerLe&Jebovee kejves kes heeeled Iej ceW eJesMe
kejW Deewj kesJeue mebleeve Glheefe keer Fe mes $e+legkeeue ceW keecemesJeve kejW~
18. JeCe&ueeYe efeee-efJeJeen kes yeeo ieen&mLe Oece& kee heeueve
kejles ngS heg<e Deheves Oece& kee GuuebIeve ve kejW FmeefueS Gmekes JeCe&ueeYe
efeee nesleer nw~ eeefhe Gmekee efJeJeen nes egkee nw efhej Yeer peye leke Jen
efhelee kes Iej jnlee nw leye leke DemJeleb$e ner nw Dele Gmekees mJeleb$elee
eehle kejves kes efueS en efeee nesleer nw~ Fme efeee ceW efhelee Gmes Gmekes
eesie Oeve-Oeeve mecheoeeW oskej Deewj Deueie cekeeve oskej mJeleb$e DeepeerefJekee
kejves keer Dee%ee osles nQ, Fmeer kee veece JeCe&ueeYe nw~ Fme efeee ceW Yeer
henues kes meceeve efmehetpeve Deeefo meJe&efeeeSB kejveer nesleer nQ~ Fmekes yeeo
ner efhelee Deve cegKepeveeW kes meeceves Oeveeefo oskej Je cekeeve oskej kenles
nQ-ns heg$e! legcnW he=Leked Fme Iej ceWs jnles ngS, DeepeerefJekee kejles ngS,
oeve-hetpee Deeefo mecemle ie=nmLeOece& kee heeueve kejvee nesiee~ efpeme ekeej
Deheves efhelee kes eje efoes iees Oeveeefo mes ceQves mJeleb$elee eehle kej eMe,
Oeve Deewj Oece& kee Depe&ve efkeee nw Jewmes ner legce Yeer kejes~ efhelee keer Dee%ee
mes Jen heg$e Yeer meoeeej kes meeLe-meeLe meJe& DeeJeMeke efeeeDeeW kees
kejlee jns, ener Gmekee kee&Je nw~
19. kegueeee& efeee-hetpee, oefe-oeve leLee Jeelee&DeepeerefJekee
Deeefo kejvee ner kegueeee& nw~ efveoex<e he mes Oeve keceeles ngS Deee&-heg<eeW

158

Yejle kee Yeejle

eje kejves eesie <ed efeeeSb kejles jnvee ner ie=nmLeeW keer kegueeee& efeee
nw Deewj ener ie=nmLeeW kee kegueOece& nw~
20. ie=nerefMelee efeee-kegueeee& kees kejles ngS Oece& ceW {lee
jKeles ngS ie=nmLeeeee& he mes ie=nerefMelee-ie=nmLeeW kee mJeeceer yeves~ Deheves
Deehe ceW ie=nerefMelee mLeeefhele kej otmejs ie=nmLeeW ceW ve heeeer peeves Jeeueer Ssmeer
MegYeJe=efe, efeee, ceb$e, efJeJeen Deeefo Deeies kener peeves Jeeueer Yeer efeeeDeeW
ceW efve<Ceeled neskej Meee%eeve Deewj eeefj$e mes Deheves Deehekees efJeefMe yeveekej
ie=nmLeeW kee F&Me-mJeeceer yeves~ Gme mecee JeCeexece, cenerosJe, megegle,
efpemeece, efvemleejke, eeceheefle Deewj ceeveen& Fleeefo kenkej ueesieeW kees
Gmekee melkeej kejvee eeefnS~ Fme efeee ceW Yeer eejbYe ceW efme hetpee
Deeefo efJeefOehetJe&ke kejvee eeefnS~
21. eMeebefle efeee-Jen ie=nmLeeeee& Dehevee Yeej mebYeeueves ceW
meceLe& eesie heg$e kees Deheveer ie=nmLeer kee Yeej meeQhe oW Deewj Deehe mJeeb
Gece Meebefle kee Deeee uesJes~ efJe<eeeW ceW Deemee ve neskej efvele mJeeOeee
ceW lelhej jnles ngS veevee ekeej kes GheJeeme Deeefo kejles ngS MeebleJe=efe
OeejCe kejvee eMeebefle efeee nw~
22. ie=nleeie efeee-ie=nmLeeece mes Deheves Deehekees efJeje kejlee
ngDee Jen heg<e peye ie=nleeie kejves kes efueS Gele neslee nw leye en efeee
nesleer nw~ Fme efeee ceW meJe&eLece efme YeieJeeved keer hetpee Deeefo kejkes
Deheves mecemle F peveeW kees yegueekej hetvee eeefnS, efhej Gve meyekeer
mee#eer ceW heg$eeW kes efueS meJe&mecheefe meeQhe kej ye[s hegg$e mes kenvee eeefnS
efke-ns heg$e! nceejs heers en kegueece legcnW mebYeeuevee nw~ ceQves pees
Deheves Oeve kes leerve Yeeie efkees nQ Gvekee legcnWs Fme ekeej efJeefveeesie kejvee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

159

nw efke Gme Oeve kee eLece Ske Yeeie lees Oece& keee& ceW Kee& kejvee nw, otmeje
Yeeie Deheves ie=nKee& kes efueS jKevee nw Deewj leermeje Yeeie Deheves YeeFeeW ceW
yeeBvee nw~ GmeceW mes heg$eeW kes meceeve hegef$eeeW kes efueS Yeer yejeyej Yeeie osvee
nw~ ns heg$e! let kegue ceW ye[e nw Dele cesjer meJe&mevleeve kee heeueve kej, let
Meee, meoeeej, efeee, ceb$e Deewj efJeefOe kees peeveves Jeeuee nw FmeefueS
Deeueme jefnle neskej osJe-iegDeeW keer hetpee kejlee ngDee Deheves kegueOece&
kees Je=efbiele kejlee jns~ Fme ekeej pes heg$e kees GheosMe oskej Jen
efvejekegue neskej oer#ee enCe kejves kes efueS Dehevee Iej es[ osJes~
23. oer#eee efeee-oer#ee kes mevcegKe ngDee Jen meceief,
eMeele heg<e oer#ee mes hetJe& Ske Oeesleer-oghee OeejCe kejW Deewj ieg kes heeme
peekej #eguuke Deeefo ie=nleeieer yeve peeJes~ en oer#eee efeee nw~ FmeceW
Yeer efmehetpee, ieghetpee, nJeve efJeefOe Deeefo kejvee neslee nw~
24. efpevehelee efeee- ieg kes heeme hengBekej Deeeee& kes
kej-keceueeW mes efpevehe-veive efoiecyej cegefve keer oer#ee uesvee efpevehelee
efeee nw~ Fme efeee ceW meJe&heefjen leeiekej MegYecegntle& ceW efpevesv osJe kee
he OeejCe efkeee peelee nw~ en meyekes efueS megueYe veneR nw, Oeerj-Jeerj
heg<e ner Fmes OeejCe kejles nQ~ FmeceW Yeer eLeeeesie hetpee Yeefe Deeefo
efeeeeW keer peeleer nQ~
25. ceewveeOeeve Je=efelJe efeee-oer#ee ueskej GheJeemehetJe&ke Jen
efove Jeleerle kej heejCee kejkes DeOeeve keeue leke ceewve jKevee
ceewveeOeeveJe=efelJe efeee nw~ en meeOeg Deve ueesieeW mes eee& -Jeelee&
Deeefo he ceW ve yeesueles ngS ceewve OeejCe kej, efJevee mes ege, ceveJeeve-keee keer MegefhetJe&ke ieg kes heeme ceW eejbYe mes ueskej mecemle

160

Yejle kee Yeejle

MeeeeW kee DeOeeve kejW keeeWefke Deve Jeelee&ueehe mes nkej ceewvehetJe&ke
efkeee ieee MeeeeYeeme Fme ueeske ceW meeOeg keer eesielee kees ye{elee nw
Deewj hejueeske ceW Geieefle eoeve kejlee nw~
26. leerLe&ke=odYeeJevee efeee-mecemle Deeeej Meeeeefo ebLeeW kee
DeOeeve kejkes egle%eeve kee efJemleej eehle kejves Jeeuee meeOeg-efJeMeg
DeeejCe jKelee ngDee leerLekej eke=efe kes eesie meesuen YeeJeveeDeeW kee
DeYeeme kejW~ Fve oMe&ve efJeMegef Deeefo YeeJeveeDeeW eje leerLekej-eke=efle
yebOe kes efueS eesielee eehle kejvee en leerLe&ke=odYeeJevee efeee nw~
27. iegmLeeveeYegheiece efeee-mecemle efJeeeDeeW kes %eelee cegefve
pees efke heeBe Fefve Deewj ceve kees peerleves Jeeues nQ, Ssmes eesie Deewj ye[s
efMe<e kees peye ieg Dehevee mLeeve meeQhe osles nQ leye Gvekes en iegmLeeveeYegheiece
efeee nesleer nw~
28. ieCeesheenCe efeee-pees meoeeej ceW efvehegCe meeOeg mecemle
cegefvemebIe kes hees<eCe kejves ceW lelhej jnles nQ~ es veJeerve Deeeee& cegefve,
Deeefe&kee, eeJeke Deewj eeefJekee Fme elegefJe&Oe mebIe kees meceereerve Oece& ceeie&
ceW ueieeles ngS Deer lejn mebIe kee hees<eCe kejles nQ~ es Meee DeOeeve kes
Fgke eeJekeeW kees cegefve oer#ee osles nQ Deewj Oecee&lcee peveeW kees Oece& kee
eefleheeove kejles nQ~ meoeeeefjeeW kes eefle Devegen jKeles ngS ogjeeejer peveeW
kee efveen kejeles nQ leLee Deheves Deeefele efMe<eeW kes DehejeOeheer ceue kees
eeeefee oskej MeesOeve kejles nQ~ Fme ekeej Jes Deheves DeeefeleieCe Deewj
mebIe keer j#ee kejles nQ Gvekes en ieCeesheenCe efeee nesleer nw~
29. mJeiegmLeeveeJeeefhle efeee-Fme ekeej mebIe kee heeueve kejles
ngS Jes Deeeee& Deheves ieg kee mLeeve eehle kej uesles nQ~ efpemeves mecemle

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

161

efJeeeeW he{ ueer nQ Deewj Gve efJeeeDeeW kes peevekeej Gece-Gece cegefve
efpevekee Deeoj kejles nQ Ssmes eesie efMe<e kees yegueekej Gmekes efueS Dehevee
Yeej meeQhe osJeW~ ieg keer Devegceefle mes Jen efMe<e Yeer ieg kes mLeeve hej
DeefOeefle neslee ngDee Gvekes mecemle DeeejCeeW kee mJeeb heeueve kejs Deewj
mecemle mebIe kees heeueve kejeJes~ en henues Deeeee& kes efueS mJeiegmLeeveeJeeefhle
efeee nw~
30. efvemebielJe DeelceYeeJevee efeee- Fme ekeej megeesie efMe<e
hej mecemle Yeej meeQhekej pees efkemeer keeue ceW ogKeer veneR nesles nQ Ssmes meeOeg
Dekesues efJenej kejles ngS cesje Deelcee meye ekeej kes heefjen mes jefnle nw~
Ssmeer YeeJevee kejles nQ~ Fme lejn pees mecemle heefjen mes jefnle, SkeueefJenejer, cenelehemJeer, meeOeg kesJeue Deheves Deelcee kee ner mebmkeej kejvee
eenles nQ, Fmekes efmeJeee Deve efkemeer meeOeg ee ie=nmLe kes megOeej keer efeblee
veneR kejles nQ, Jes efMe<e Deewj hegmleke Deeefo meye heoeLeeX mes jeie es[kej
efvece&celJe YeeJevee ceW Skeee yegef ueieekej Deheves eeefj$e keer Megef kejles
nQ~ Gvekes en efvemebielJe YeeJevee nesleer nw~
31. eesieefveJee&Cemebeeefhle efeee-Deheves Deelcee kee mebmkeej kej
pees meuuesKevee enCe kejves kes efueS eelveMeerue nQ Deewj meye ekeej mes
Deelcee keer Megef kej ueer nw Ssmes meeOeg eesieefveJee&Ce efeee kees eehle kejles
nQ~ eesie veece Oeeve kee nw Gmekes efueS pees mebJesiehetJe&ke eelve efkeee peelee
nw Gme hejce lehe kee eesie efveJee&Cemebeeefhle veece nw~ eLece ner Mejerj kees Meg
kej meuuesKevee kes eesie DeeejCe kejs efhej jeieeefooes<e Deewj Mejerj oesveeW
kees ke=Me kejW~ FmeceW peerefJele jnves keer DeeMee Deewj cejves keer Fe es[kej
mebveeme OeejCe kejves kes henues pees YeeJevee keer peeleer nw Jen eesieefveJee&Ce

162

Yejle kee Yeejle

nw~ pees heoeLe& Deelcee kes veneR nw GveceW en cesjs nQ Fme mebkeuhe kee
leeiekej ve ceQ Mejerj ntB, ve ceve ntB, ve JeeCeer ntB, Deewj ve Fve leerveeW kee
keejCe ntB, Fme ekeej DevelJe YeeJevee kee efebleJeve kejs~ Fme mebmeej ceW ceQ
Dekesuee ntB, ve cesje keesF& nw Deewj ve ceQ Yeer efkemeer kee ntB, Fme ekeej SkelJe
YeeJevee kee efebleJeve kejW~ pees efvele nw, Devevle megKe kee mLeeve nw, Ssmes
cees#e ceW Deheveer Je=ef ueieekej pees eesieer eesieOeeve keer efmeef kes efueS
eesie-meeOevee kejles nQ Gvekes en eesieefveJee&Cemebeeefhle efeee nesleer nw~
32. eesieefveJee&CemeeOeve efeee-mecemle Deenej Deewj Mejerj kees
es[ves ceW Gele ngS pees eesieer ceve-Jeeve-keee kees Deheveer Deelcee mes efYeVe
DevegYeJe kejles ngS Deheves ceve kees hebehejceser kes ejCeesb ceW ueieeles nQ Deewj
Fme ekeej peerJeve kes Deble ceW eesieefveJee&Ce meeOeve kees Deheves DeOeerve kej
uesles nQ~ eesie veece meceeefOe kee nw~ Fme meceeefOe kes eje efee kees Deevevo
neslee nw, efpemes efveJee&Ce kenles nQ~ etBefke en eesieefveJee&Ce F heoeLeeX kee
meeOeve nw FmeefueS Fmes eesieefveJee&CemeeOeve kenles nQ~ en mebuuesKevee ceW
efmLele meeOeg kes Deble mecee ceW nesleer nw~
33. Fvesheheeoefeee-es eesieer ceve-Jeeve-keee kees efmLej kej
eeCeeW kees leeie kej hegCe kes eYeeJe mes Fvesheheeo efeee kees eehle kej
uesles nQ, leye osJeeW kes mJeeceer Fv kenueeles nQ~ en Fvesheheeo efeee
Den&leCeerle cees#eceeie& kee mesJeve kejves Jeeues peerJeeW kes ner nesleer nw~ FveW ceW
pevce uesves hej Jen Fv Gmeer Gheheeo Meee hej #eCe Yej ceW hetCe& eewJeve mes
mecheVe nes peelee nw~ efoJe Jewefeeke Mejerj eehle kej DeefCecee, ceefncee
Deeefo Dee" DemeeOeejCe iegCeeW mes meefnle nes peelee nw~ meeLe-meeLe GlheVe
ngS efoJe Jee, ceeuee leLee ceefCecee DeeYet<eCeeW mes megMeesefYele, efoJe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

163

ceenelce mes GlheVe ngS Glke= eYeeJe kees OeejCe kejlee ngDee Jen Fv
DeJeefOe%eeveheer peesefle kes eje peeve ueslee nw efke ceQ Fvheo ceW GlheVe
ngDee ntB~ en Fvesheheeo efeee nw~
34. FveefYe<eske efeee-Deveblej Debleceg&ntle&-48 efceve kes yeeo
ner heee&hleke-hetCe& eewJeve mecheVe Fv kes GlheVe nesves hej Gece osJe ueesie
Gme Fv kee Fvheo hej DeefYe<eske kejles nQ~ efoJe mebieerle, efoJe yeepes,
efoJe cebieueieerle Deewj DehmejeDeeW kes megvoj ve=le nesles nQ~ Fmekes heeeled Jen
Fv Deheves meeceepe kes cegKe efevn mJehe osoerheceeve cegkeg kees OeejCe
kejlee nw~ n<e& mes efJeYeesj nes kejes[eW osJe Gmekeer pee-peekeej kejles nQ~
Fme ekeej Gece JeeeYet<eCeeW mes efJeYetef<ele Jen Fv Fvheo hej Dee{ nes
Delevle mevceeve Deewj MeesYee kees eehle neslee nw~ en FveefYe<eske efeee nw~
35. efJeefOeoeve efeee-Fmekes yeeo Jen Fv Gece-Gece osJeeW
kees Gvekes heo hej efveege kejlee nw~ en efJeefOeoeve efeee nw~
36. FvmegKeesoe efeee- Deheves-Deheves efJeceeveeW keer $e+ef
oskej meJe&osJeeW kees mebleg kejves kes yeeo Gve osJeeW mes efIeje ngDee Jen Fv
efejkeeue leke osJeeW kes eje efkees iees Deveske JewYeJe megKeeW kee DevegYeJe
kejlee nw, en FvmegKeesoe efeee nw~
Fme ekeej Fvesheheeo, FveefYe<eske, efJeefOeoeve Deewj megKeesoe veece
keer es eej efeeeeW Fv mebyebOeer nw~
37. Fvheo leeieefeee-Fv peye Deheveer Deeeg keer efmLeefle
Lees[er jnves hej Dehevee mJeie& mes egle nesvee peeve ueslee nw leye Jen osJeeW kees
Fme ekeej kee GheosMe oslee nw efke Yees osJeeW! ceQves efejkeeue leke Deehe
meyekee heeueve efkeee nw, efkeleves ner osJeeW kees ceQves efhelee kes meceeve ceevee nw,

164

Yejle kee Yeejle

efkeleves ner osJeeW kees heg$eJeled mecePee nw, efkeleves ner kees hegjesefnle, ceb$eer Deewj
Deceele kes mLeeve hej efveege efkeee nw, efkeleves ner kees ceQves efce$e Deewj
heer"ceo& kes meceeve osKee nw, efkeleves ner kees Deheves eeCeeW kes meceeve ceevekej
GvnW Deheveer j#ee kes efueS efveege efkeee nw, efkeleves ner kees mesveeheefle kes
mLeeve hej, efkeleves ner kees heefjJeej-osJe mecePekej Je efkeleves ner kees
meeceeve epeepeve kes meceeve mJeerkeej kej, efkeleves kees mesJeke Je efkeleves kees
heefjpeve ceevee nw~ efkeleveer ner osefJeeeW kees JeuueefYekee, efkeleveer kees ceneosJeer
Deewj efkeleveer ner osefJeeeW kees Deheveer meeceeve helveer kes he ceW osKee nw~ Fme
ekeej ceQves Deehe ueesieeW hej DemeeOeejCe esce efoKeueeee nw Deewj Deehe ueesieeW
ves Yeer cegPe hej DemeeOeejCe esce OeejCe efkeee nw~ Deye Fme mecee mJeie& kes
YeesieeW mes cesjer Fe cebo nes ieF& nw Deewj efveee ner ceveg<e ueeske keer ue#ceer
cesjs efveke Dee jner nw, FmeefueS Deehe meyekeer mee#eerhetJe&ke ceQ mJeie& kee en
mecemle meeceepe es[ jne ntB Deewj cesjs heers cesjs meceeve pees otmeje Fv nesves
Jeeuee nw ceQ Gmekes efueS en mecemle meeceeer meceefhe&le kejlee ntB~ Fme ekeej
Gve meye osJe-osefJeeeW ceW Deheveer Goemeervelee DevegYeJe kejlee ngDee Jen Fv
meyekees efMe#ee oskej Oeerj-Jeerj yegef kee Oeejke neslee ngDee, Fv heo kee
leeie nesves hej ogKeer veneR neslee nw~ en yengle Deeee& keer yeele ner nw efke
Oeerj-Jeerj heg<e Jewmes Fv kes JewYeJe kees efyevee efkemeer ke kes es[ osles nQ~
Fme lejn mJeie& kes YeesieeW kee leeie kejvee ner Fvheoleeie efeee nw~
38. FveJeleej efeee-pees Fv Deeeg kes Deble ceW Dejnble osJe kee
hetpeve kej mJeie& mes DeJeleej uesvee eenlee nw, Gmekee en DeJeleej efeee
nesleer nw~ ceQ ceveg<e heee&e ceW pevce ueskej yengle MeerIe ner cees#e heo eehle
kejvee eenlee ntB, en efJeeej kej Jen Fv Dehevee efee efme YeieJeeved

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

165

kees Je Gvekeer eefleceeDeeW kees vecemkeej kejves ceW ueieelee nw~ Fmemes hetJe& ner
eneB ceelee meesuen mJehve osKeleer nw~Deveblej JeneB mes egle nes ceelee kes ieYe&
ceW Deelee nw, Gmekeer en mJeiee&Jeleej efeee kenueeleer nw~
39. efnjCeeslke=pevcelee efeee-ieYe& ceW Deeves kes n cenerves
henues mes ner ceelee ceneosJeer keer eer er Deeefo osefJeeeB mesJee kejles nQ Deewj
ceelee kee ieYe&MeesOeve kejleer nQ~ leYeer mes kegyesj mJeie& mes Deekej eneB ceelee
kes Deebieve ceW jlveeW keer Je<ee& kejves ueielee nw, Jen jlve Je<ee& Ssmeer ceeuetce
he[leer nw ceevees mJeie& keer mecheoe ner Deevevo mes YeieJeeved kes meeLe-meeLe
he=LJeer leue hej Dee jner nes, iegeke peeefle kes osJeieCe keuheJe=#eeW kes
megiebefOele heg<heeW keer Je<ee& kejles nQ, eer, er, Oe=efle, keerefle&, yegef Deewj ue#ceer
veece keer osefJeeeB mJeeb ceelee keer mesJee ceW lelhej nes peeleer nQ Gme mecee
hegCe kes efveJeemeYetle efkemeer heefJe$e jepecebefoj ceW Jes efnjCeieYe& YeieJeeved
efnjCeeslke= pevce OeejCe kejles nQ~ es YeieJeeved ieYe& ceW efmLele jnles ngS Yeer
ceefle, egle Deewj DeJeefOe Fve leerve %eeve kees OeejCe kejves Jeeues nesles nQ, Fvekes
efnjCemegJeCe& keer Je<ee& mes pevce keer Glke=lee metefele nesves kes keejCe
efnjCeeslke= pevce Fme meeLe&ke veece keer efeee kees eehle kejles nQ~
40. ceojeefYe<eske efeee-Gme mecee Jen ieYe&Jeleer ceelee efJeesejer,
peievceelee, ceneosJeer, cenemeleer, hetpee Deewj megcebieuee Fleeefo veeceeW kees
OeejCe kejleer nQ~ hevn ceen leke jlveeW keer Je<ee& Deewj eer Deeefo eje ceelee
keer mesJee Deeefo nesleer jnleer nw hegve meJeexe MegYe cegntle& ceW heg$e jlve kee
pevce nesles ner FveW kes Deemeve kebheeeceeve nesves mes meewOece& Fv ceneJewYeJe
kes meeLe Deekej pevcepeele efpeve yeeueke kees ces heJe&le hej ues peekej
#eerjmeeiej kes heefJe$e peue mes Gvekee pevceeefYe<eske kejles nQ, en efeee

166

Yejle kee Yeejle

Delevle eefme nw Deewj efkemeer ceneved hegCe heg<e leerLekej heo kes Oeejke
nesves Jeeues yeeueke keer nesleer nw, en cevojeefYe<eske efeee nw~
41. ieghetpeve efeee-Jes leerLekej mJeleb$e Deewj mJeebYet nesves mes
efkemeer kes efMe<e ngS efyevee meyekes ieg kenueeves ueieles nQ, Gme mecee Fv
ueesie Deekej kenles nQ-ns osJe! Deehe efkemeer kes eje efMeef#ele ve neskej
Yeer meyekes ieg nQ Deewj meJe&ceeve nQ, meJe&efJeeeDeeW kes mJeeceer nQ leLee meyekes
j#eke leerveeW ueeskeeW kes ieg nQ, Ssmee kenkej hetpee kejles nQ mees en ieghetpeve
efeee nw~
42. eewJejepe efeee-kegceejkeeue Deeves hej GvnW egJejepeheo keer
eeefhle nesleer nw~ Fme mecee Yeer Fv Deeefo osJeieCe Deekej YeieJeeved kees
jepehe yeeBOeles nQ Deewj DeefYe<eske efkeee peelee nw, mees en eewJejepe efeee nw~
43. mJejepe efeee-Deveblej efhelee keer Fe osKekej FvieCe
Deekej mecee kes heo hej jepeeefYe<eske kejles nQ, Gme mecee otmejs kes
Meemeve mes jefnle, meceg heele Fme he=LJeer kee Meemeve kejles nQs, en mJejepe
efeee nw~
44. eeueeYeefeee-Fmekes yeeo efveefOeeeW Deewj jlveeW keer eeefhle
nesves hej GvnW eejlve keer eeefhle nesleer nw, Gme mecee mecemle epee GvnW
jepeeefOejepe ceevekej Gvekeer DeefYe<eske meefnle hetpee kejleer nw, en eeueeYe
efeee nw~
45. efoMeebpee efeee-eejlve kees Deeies kej mecemle he=LJeer kees
peerleves Jeeues Gve YeieJeeved kees pees efoMeeDeeW kes peerleves kes efueS Geesie kejvee
nw, Jen efoMeebpee efeee nw~
46. eeeefYe<eske efeee-peye YeieJeeved efoefiJepeehetCe& kej Deheves

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

167

veiej ceW eJesMe kejves ueieles nQ, leye Gvekes eeeefYe<eske veece keer efeee nesleer
nw~ YeieJeeved eeJeleea heo mes efJeYetef<ele ngS eejlve kees Deeies kej jepeYeJeve
ceW eJesMe kejles nQ, pees efke yengcetue JewYeJe mes meefnle neslee nw Deewj mJeie& kes
efJeceeveeW keer Yeer nBmeer kejlee nw~ JeneB hej Jes ceveesnj Deevebo ceC[he ceW
#eCeYej efJejepeceeve nesles nQ, Gme mecee Gve hej ebJej {gjees peeles nQ,
efpememes Jes Ssmes peeve he[les nQ, ceevees efvePe&jveeW meefnle megcesheJe&le ner nes, Gme
mecee Jes eeJeleea efveefOeeeW Deewj jlveeW keer hetpee kej ee eje efoefiJepee
hetCe& kejves kee ye[e Yeejer GlmeJe kejles nQ, efkeefceke oeve osles nQ Deewj
ceeveveere jepeeDeeW kee mecceeve kejles nQ~
leoveblej legjner Deeefo ceebieefueke yeepeeW kes iebYeerj Meyoesb kes meeLemeeLe yeeerme npeej cegkegye jepeeieCe Je Deveske jepee ueesie Gvekee
DeefYe<eske kejles nQ, Gve eeJeleea kes cemleke hej eefme Gece kegue ceW
GlheVe ngS cegKe eej jepee cegkeg jKeles nQ hegve GvnW eejeW Deesj mes jepee
ueesie vecemkeej kejles nQ~ cegkeg, keCe&-kegC[ue, ceesefleeeW kes nej, kebkeCe
Deeefo DeeYet<eCeeW mes MeesefYele Jes e%eesheJeerle mes Deheves Mejerj keer Deewj iegCeeW
keer Gelee kees eie kejles nQ, Gme mecee Deve jepee ueesie YeieJeeved keer
mlegefle kejles nQ~ ns eeJeefle&ved ! Deeheves mecemle mebmeej peerle efueee nw, Deehe
efoMeeDeeW kees peerleves Jeeues nQ, efoJecetefle& nQ Fleeefo! cegKe veiejefveJeemeer
leLee ceb$eer Deeefo heg<e Gvekes ejCeeW kee DeefYe<eske kej Gvekee ejCeesoke
ueskej Deheves-Deheves cemleke, ueuee Deewj ves$eeW ceW ueieeles nQ~ eer Deeefo
osefJeeeB, iebiee-efmebOeg Deeefo osefJeeeB Deewj efJeeseje Deeefo osefJeeeB DehevesDeheves efveeesieeW kes Devegmeej Deekej eeJeleea kee DeefYe<eske kej Gvekeer
Gheemevee kejleer nQ, en eeeefYe<eske efeee nw~

168

Yejle kee Yeejle

47. meeceepe efeee-otmejs efove eelekeeue kes meceeve heefJe$e,

ceebieefueke DeeYet<eCe OeejCe kej YeieJeeved jepeeDeeW mes efIejs ngS meYee kes yeere
ceW jepe efmebnemeve hej efJejepeceeve nesles nQ, Gme mecee Gve hej ebJej {gjees
peeles nQ~ Jes YeieJeeved ceevees Oe=efle, keebefle, Meebefle, oerefhle, Deespe Deewj efvece&uelee
kees GlheVe kejves Jeeueer he=LJeer Deeefo osJeleeDeeW kes DebMeeW mes ner yeves nQ hegve
Gve osJeleeDeeW kees meceeOeevehetJe&ke efvejblej epee kes Ghekeej ceW ueieeles nQ
leLee Deeoj-melkeej, oeve Deewj efJeeeme Deeefo mes ceb$eer Deeefo ecegKe
keee&kelee&DeeW kees Deeveefvole kejles nQ~ Deveblej vecemkeej kejkes eneB yew"s
ngS jepeeDeeW kees Fme ekeej efMe#ee osles nQ efke ns jepeeDeeW! legce ueesie veeehetJe&ke epee kee heeueve kejes, eefo
Deveee ceW eJe=efe jKeesies, lees legcnejer Je=efe kee ueeshe nes peeesiee~ veee oes
ekeej kee nw-ogeW kee efveen kejvee Deewj efMe heg<eeW kee heeueve kejvee,
ener #eef$eeeW kee meveeleve Oece& nw, legce jepeeDeeW kees Fmekeer j#ee Deer
lejn kejveer eeefnS~ efoJe DeeeW kes DeefOeelee osJe Yeer efJeefOehetJe&ke
DeejeOevee kejves eesie nQ keeeWefke Fvekes emeVe nesves hej eg ceW efJepee DeJeMe
nesleer nw, pees jepee Fme jepeJe=efe kee heeueve kejlee nw Jen Oece&efJepeeer neskej
Deheveer Deelcee kees peerle ueslee nw leLee veeehetJe&ke DeepeerefJekee kejles ngS, Ssmee
#eef$ee ner he=LJeer kees peerle mekelee nw~ Jen Fme YeJe ceW eMe Deewj JewYeJe kes
meeLe-meeLe hejueeske ceW mJeieeX kes megKe kees eehle kej ueslee nw heeeled leerveeW
ueeskeeW kees peerlekej cees#eheo eehle kej ueslee nw~
Fme ekeej Jes eeJeleea eesie Deewj #esce kee jepeeDeeW kees GheosMe
oskej mJeeb Gmekee heeueve kejles nQ, ener Gvekeer meeceepe efeee nw~
48. efve<eebefle efeee-yengle efoveeW leke jepee-epee kee heeueve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

169

kej efkemeer mecee GvnW YesoefJe%eeve GlheVe nesves hej Jes oer#ee kes efueS Gele
nesles nQ~ YeieJeeved kees Jewjeie GlheVe ngDee nw, Ssmee peevekej ueewkeebefleke osJe
Deekej Gvekeer DeefleMee he mes eMebmee kejles nQ~ Jes YeieJeeved mecemle
jepeeDeeW keer mee#eerhetJe&ke Deheves ye[s heg$e kees meeceepe kee Yeej meeQhekej
efMe#ee osles nQ-ns heg$e! legPes epeeheeueve kejkes he#eheele jefnle veeehe
eJe=efe kejveer eeefnS~ keeeWefke veeehetJe&ke heeueve keer ngF& epee keeceOesveg
ieee kes meceeve ceveesjLeeW kees hetCe& kejves Jeeueer ceeveer ieF& nw~ Fleeefo he mes
heg$e kees efMe#ee oskej ceelee-efhelee Deeefo mes hetkej Iej mes Jeve keer Deesj
peevee eenles nQ~
leYeer meewOece& Fv DemebKe JewYeJe kes meeLe JeneB Deekej YeieJeeved keer
hetpee kej GvnW mJeie& mes ueeeer ngF& efoJe heeuekeer ceW efye"eles nQ~ eLece ner
cegKe-cegKe jepee ueesie Gme heeuekeer kees G"ekej kebOes hej jKekej keg
otj ues peeles nQ efhej Yeefe mes Yejs osJeieCe Gme heeuekeer kees Deheves kebOeeW hej
G"ekej peneB YeieJeeved oer#ee ueWies Gme Jeve leke ues peeles nQ, Gme mecee Iej
mes efvekeueles mecee YeieJeeved ves efpemes jepee yeveeee nw, Gme heg$e kees Deeies
kej megj-Demegj ieCe leLee mecemle jepee ueesie YeieJeeved kes meeLe-meeLe
eueles nQ~ efveefOe Deewj jlveeW kee mecetn Gvekes heers-heers eueves ueielee nw
Deewj OJepeeSB henjeles ngS Gvekeer efJeMeeue mesvee Deheveer efJeMes<e jevee
yeveekej Oeerjs-Oeerjs Gvekes heers eueves ueieleer nQ~ osJeieCe ceebieefueke yeepes
yepeeles nQ, DehmejeeW ve=le kejleer nQ, efkeVejer osefJeeeB cebieue ieerle ieeleer nQ,
Gme mecee YeieJeeved efkemeer heefJe$e Jeve ceW Deheves efee kes meceeve efJemle=le
efMeuee hej efJejepeceeve neskej oer#ee uesles nQ, leye Fv ueesie Glke= meeceeer
kes eje YeieJeeved keer hetpee kejles nQ~ Fme oer#ee efeee ceW kesMeueeWe kejvee

170

Yejle kee Yeejle

Deeefo efeeeeW nesleer nQ~ FvieCe Gve kesMeeW kees ues peekej #eerj meceg ceWs
#esheCe kejles nQ, en efve<eebefle efeee nw~
49. eesiemebcen efeee-peye Jes YeieJeeved yeee-DeYeblej heefjen
kees es[kej Deleble keef"ve leLee meJe&es efpevekeuhe veece kes leheeseesie kees
OeejCe kej #eheke esCeer ceW DeejesnCe kejkes MegkeueOeeveheer Deefive mes
eeeflekece&heer meIeve Jeve kees peuee osles nQ, leye Gvekes kesJeue%eeve veece keer
Glke= %eevepeesefle eie nes peeleer nw, efpememes Jes ueesie-Deueeske kees Ske
meeLe Ske mecee ceW osKeves-peeveves Jeeues nes peeles nQ~ Fme ekeej ke=leke=le
ngS kesJeueer YeieJeeved kees en eesiemebcen efeee nesleer nw~ %eeve Deewj Oeeve
kes mebeesie kees eesie kenles nQ, Gme eesie mes pees DeefleMee lespe GlheVe neslee
nw, Jener eesiemeccen efeee nw~
50. Deen&vle efeee-kesJeue%eeve GlheVe nesves kes yeeo FveW kee
Deeieceve, kegyesj eje meceJemejCe keer jevee, eeeflenee& Deeefo yeee efJeYetefle
eie nesleer nQ~ Fme ekeej Dee" eeeflenee&, yeejn efoJe meYee, mlethe,
cekeeveeW keer hebefeeeB, kees kee Iesje Deewj heleekeeDeeW keer hebefe Deeefo
DeodYegle efJeYetefle kees OeejCe kejves Jeeues Gve YeieJeeved kees en Deen&vle
efeee nesleer nw~ es YeieJeeved efoJe OJeefve mes DemebKe YeJe peerJeeW kees meele
meew De"ejn Yee<eeDeeW ceW mecyeesefOele kejles nQ~
51. efJenej efeee-Oece&ee kees Deeies kej pees YeieJeeved kee
efJenej neslee nw, en efeee eefme nw~ FmeceW YeieJeeved kes ejCe-keceue kes
leues mJeCe&cee keceueeW keer jevee nesleer nw, ener eer efJenej efeee nw~
52. eesieleeie efeee-Deheves peerJeve kes keg efove hetJe& peye
YeieJeeved eesieleeie kejves kes efueS Oeeve ceW ueerve nes peeles nQ, leye meceJemejCe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

171

efJeIeefle nes peelee nw~ pewmes YeieJeeved DeeefoveeLe ves eewon efove kee eesie
efvejesOe eqkeee Lee~ oC[, kehee, elej leJe ueeskehetjCe mecegodIeele Yeer
efkevneR-efkevneR kesJeueer kes nesles nQ~ en kesJeueer mecegodIeele veece keer efeee
Yeer Fmeer ceW Meeefceue nw, en eesieefvejesOe nesvee ner eesieleeie efeee nw~
53. DeeefveJe&=efle efeee- efpevekes mecemle eesieeW kee efvejesOe nes
egkee nw Jes meJe& efpeveeW kes mJeeceer Meerue kes De"ejn YesoeW kees hetCe& kej
DeIeeefleee keceeX kees Yeer ve kej osles nQ, Gve YeieJeeved kes mJeYeeJe mes ner
GOJe&ieefle nesleer nw~ Jes Ske mecee ceW eneB mes meele jepeg Thej peekej efme
efMeuee kes Thej ueeske kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve nes peeles nQ Deewj
Devebleeveble keeue leke JeneR jnles nQb, Gvekee hegve DeJeleej veneR neslee nw~ es
YeieJeeved efme hejceelcee, efvele efvejbpeve, efvejekeej kenueeles nQ, ener DeeefveJe=&efe
veece keer $esheveJeer efeee nw~
Fme ekeej ieYe& mes ueskej efveJee&Ce heeble meye efceueekej es $esheve
efeeeeW nQ~ YeJe heg<eeW kees DeeojhetJe&ke Fvekee heeueve kejvee eeefnS~
Keeme kejkes Deehe efpeeW kees Fve efeeeDeeW kee mJeeb kes heefjJeej kes efueS
leLee Deve ie=nmLeeW kes efueS kejvee Deewj kejevee eeefnS~
Fme lejn hegCeJeeved Yejle eeJeleea ves Gve efpeeW kees Deheves Oece& ceW
mLeeefhele kejles ngS, Fve $esheve ieYee&vJee efeeeDeeW kee JeCe&ve efkeee nw~ JeemleJe
ceW pees YeJe peerJe Fve efeeeDeeW kees megvekej efpevesvosJe kes Meemeve ceW Deheveer
yegef ueieeles nQ Deewj eesie meeceeer eehle kej otmejeW mes DeeejCe kejeles ngS
Fvekee DeeejCe kejles nQ, Jes Ske veSke efove hetCe&%eeveer neskej ueeskeeW kes
et[eceefCeheves kees eehle nes peeles nQ DeLee&led ueeske kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve
neskej meoekeeue leke Deveble megKe kes DevegYeJe kejves Jeeues nes peeles nQ~

172

Yejle kee Yeejle

(27)
eer Yejle cenejepe hegve Gve efpeeW kees mecePeeles ngS kenles nQ ns efpeeW! ceQves Deehe ueesieeW kees ieYee&vJee efeeeDeeW kes $esheve YesoeW kee
Deefle mebef#ehle GheosMe efoee nw~ Deye DeJeleej mes ueskej efveJee&Ceheele
oer#eevJee kes De[leeueerme YesoeW kees kenlee nBt, mees OeevehetJe&ke megvees 1. DeJeleej 2. Je=eueeYe 3. mLeeveueeYe 4. ieCeen 5. hetpeejeOe
6. hegCee%e 7. {eee& 8. Gheeesefielee 9. Gheveerefle 10. eleeee&
11. eleeJelejCe 12. efJeJeen 13. JeCe&ueeYe 14. keg ueeee&
15. ie=nerefMelee 16. eMeebefle 17. ie=nleeie 18. oer#eee 19. efpevehelee
20. ceewveeOeve Je=efelJe 21. leerLe&ke=le YeeJevee 22. iegmLeeveeYegoe
23. ieCeesheenCe 24. mJeiegmLeevemebeebefle 25. efvemebieDeelce YeeJevee
26. eesieefveJee&Ce mebeeefhle 27. eesieefveJee&Ce meeOeve 28. Fvesheheeo
29. DeefYe<eske 30. efJeefOeoeve 31. megKeesoe 32. Fvleeie 33. DeJeleej
34. efnjCeeslke= pevcelee 35. cebojsveefYe<eske 36. ieghetpeesheuebYeve
37. eewJejepe 38. mJejepe 39. eeueeYe 40. efoefiJepee 41. eeeefYe<eske
42. meeceepe 43. efve<eebefle 44. eesie meccen 45. Deen&vle 46. eerefJenej
47. eesieleeie Deewj 48. DeeefveJe=&efle, es De[leeueerme efeeeeW nQ~ FveceW
$esheve ieYee&vJee efeeeDeeW ceW mes eejbYe keer DeeOeeve, eerefle, megeerefle mes ueskej
efueefhemebKeeve efeee leke lesjn efeee kees efvekeeuekej DeJeleej mes ueskej
Gheeesefielee leke Dee" efeeeeW efceueeF& ieeer nw Mes<e eeueerme efeeeeW hetJe&
keefLele $esheve efeeeDeeW kes Deble keer ner nQ~ Deye Fve efeeeDeeW kes ue#eCe
kenlee ntBbeleeW kee OeejCe kejvee oer#ee nw, Gvekes ceneele Deewj DeCegele keer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

173

Dehes#ee mes oes Yeso nQ~ efnbmee Deeefo heeBe heeheeW kee hetCe&leee leeie kejvee
DeCegele nw~ Fve eleeW kes enCe kejves keer eJe=efe ner oer#ee nw, Gme oer#ee mes
mebyebefOele pees efeeeeW nQ, Jes oer#eevJee efeeeeW nQ~
1. DeJeleej efeee-peye efceLeelJe mes otef<ele ngDee keesF& YeJe
heg<e meceereerve ceeie& kees enCe kejvee eenlee nw leye en efeee nesleer nw~
FmeceW Jen YeJeheg<e cegefvejepe kes meceerhe peekej ee efkemeer ie=nmLeeeee& kes
heeme peekej eeLe&vee kejlee nw efke ns ceneyegefceved! cegPes efveoex<e Deefnbmee
Oece& kee GheosMe oerefpeS~ leye Jes cegefve ee ie=nmLeeeee& Gmes mees Deehle,
Deeiece Deewj ieg kee mJehe yeleekej Oece& kee GheosMe osles nQ~ Gmes megvekej
Jen heg<e efceLeeOece& kees es[kej meceereerve Oece& kees ieg mes enCe kejves
ceW Deheveer yegef ueieelee nw, Gme mecee ieg ner Gmekee efhelee Deewj leJe%eeve
ner mebmkeej efkeee ngDee ieYe& nw~ Jen YeJe heg<e Oece&he pevce kes eje
Gme leJe%eeveheer ieYe& ceW DeJeleerCe& neslee nw, ener DeJeleej efeee nw~
2. Je=eueeYe efeee- Gme mecee ieg kes ejCe-keceueeW kees
vecemkeej kejkes efJeefOehetJe&ke eleeW kees eehle kejles ngS, Gme YeJe kes
Je=eueeYe efeee nesleer nw~
3. mLeeveueeYe efeee-hegve Jen YeJe ieg keer Dee%ee mes GheJeeme
kejkes hetpee kejlee ngDee mLeeveueeYe kees eehle neslee nw~ Fme efeee ceW
efpeveeuee ceW efkemeer mLeeve hej Dee" heebKeg[er kee keceue ee meceJemejCe kes
ceb[ue keer jevee keer peeleer nw~ Fmekeer jevee heeveer efceues ngS yeejerke etCe&
mes ee efIemes ngS ebove mes kejveer eeefnS~ efJeOeeveeeee& Fme ceb[ue keer hetpee
kejeJes hegve Deeeee& Gme YeJe heg<e kees efpeveeeflecee kes mevcegKe efye"ekej
yeej-yeej Gmekes cemleke kee mheMe& kejles ngS kenW efke en legcnejer eeJeke

174

Yejle kee Yeejle

oer#ee nw~ hebecegef keer jerefle mes Gmekes cemleke kee mheMe& kejles ngS kenW
efke legce Fme oer#ee mes heefJe$e ngS nes hegve ieg hetpee kes yees ngS De#ele
Gmekes cemleke hej #esheCe kejW lelheeeled Gmes hebevecemkeej ceb$e oskej en
kenW efke en ceb$e mecemle heeheeW mes legcnejer j#ee kejs~ en efJeefOe kejkes
ieg Gmes heejCee kes efueS Yespe osJes~ Jen efMe<e Yeer ieg kes Devegen mes mebleg
neslee ngDee Deheves Iej peekej Yeespeve kejs~
4. ieCeen efeee-pewveer oer#ee ueskej Jen YeJe Deheves Iej mes
efceLee osJeleeDeesW kees efvekeeueles ngS Gve osJeleeDeeW mes kenW efke ceQves Deheves
De%eeve mes Fleves efove leke Deeoj kes meeLe Deehekeer hetpee keer hejvleg Deye ceQ
Deheves cele kes osJeleeDeeW keer hetpee keBiee, FmeefueS eesOe kejvee JeLe& nw~
Deehe Deheveer Fevegmeej efkemeer otmejer peien jefnS~ Fme ekeej eie he
mes Gve osJeleeDeeW kees ues peekej efkemeer Deve mLeeve hej jKe oW~ Fme ekeej
henues Fve osJeleeDeeW kees efJemeefpe&le kej Deheves cele kes Meeble osJeleeDeeW keer
hetpee kejles ngS, Gme YeJe kes en ieCeen veece keer efeee nesleer nw~
5. hetpeejeOe efeee-efpevesWosJe, ieg Deewj MeeeeW keer hetpee kejles
ngS Deewj Meefe kes Devegmeej GheJeeme Deeefo ele kejles ngS ieg kes cegKe mes
Debie ebLeeW kee DeLe& megvevee, en hetpeejeOe efeee nw~
6. hegCee%e efeee-hegve hegCe kees ye{eves Jeeues, Ssmes eewon hetJe&
efJeeeDeeW kee iegcegKe mes DeLe& megvevee, en hegCee%e efeee nw~
7. {eee& efeee-Deheves cele kes ebLeeW kee eJeCe hetCe& kej Deve
cele kes ebLeeW kee DeLeJee Deve efkevneR otmejs efJe<eeeW kee megvevee {eee&
efeee nw~
8. Gheeesefielee efeee-eleeW kees { kejkes heJe& kes efove GheJeeme

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

175

kejkes jeef$e ceW eefleceeeesie OeejCe kejvee Gheeesefielee efeee nw~

9. Gheveerefle efeee-osJelee Deewj ieg keer mee#eerhetJe&ke meheso Jee
Deewj e%eesheJeerle OeejCe kejkes, DeeeeX kes kejves eesie n efeeeDeeW kees
kejles ngS pewve1 eeJeke oer#ee keer j#ee kejvee, en Gheveerefle efeee nw~
10. eleeee& efeee-e%eesheJeerle mes ege Jen YeJe heg<e Meyo
Deewj DeLe& oesveeW mes Deer lejn GheemekeeOeeve (eeJekeeeej) kee
DeYeeme kejles ngS eleeefo OeejCe kejlee nw, en eleeee& efeee nw~
11. eleeJejCe efeee- mecemle efJeeeeW he{kej Jen eeJeke peye
ieg keer Dee%ee mes efhej mes DeeYet<eCe Deeefo enCe kejlee nw, en eleeJelejCe
efeee nw~
12. efJeJeen efeee-Jen veJeerve eeJeke Deheveer efJeJeeefnlee helveer
kees Yeer eeefJekee kes eleeW kees ieg mes efoueekej efhej mes Gmemes efme
YeieJeeved keer hetpeehetJe&ke efJeJeen mebmkeej kejelee nw, en efJeJeen efeee nw~
13. JeCe&ueeYe efeee- Fme efeee ceW Jen pewve, yeeeCe hegjeves
eej yeeeCe eeJekeeW kees yegueekej kens efke Deehe ueesie cegPes Deheves meceeve
yeveekej cegPe hej Devegen keerefpeS~ ceQves Yeer ieg kes Devegen mes efceLeelJe
kees es[kej mecekelJe Deewj DeCegele ues efueS nQb, Fme ekeej megvekej Jes
eeJeke Yeer Gmes Deeeemeve oskej Deheves ceW efceueekej nj Ske keee&
efceuekej kejves ueieles nQ, en JeCe&ueeYe efeee nw~
14. kegueeee& efeee-pewve eeJeke eje keer peeves Jeeueer osJehetpee
1. en pewve eeJeke oer#ee Depewve yeeeCekegueeslheVe heg<e kes efueS
nw~ Gece peeefle ceW pevce uesves Jeeues DeeJeeue, DeesmeJeeue Deeefo Yeer Fmes ues
mekeles nQ~

176

Yejle kee Yeejle

hee$eoeve Deeefo n efeeeeW kejvee kegueeee& efeee nw~

Mes<e Deeies keer eeQleerme efeeeeW hetJe&Jeled ieYee&vJee keer $esheve efeeeDeeW
ceW kener pee egkeer nQ, Jener mes mecePe uesvee eeefnS~
(28)
hegve Yejle cenejepe kenles nQns efpeeW ! ceQ Deye Gve ke$e&vJee efeeeDeeW kees kenlee ntB, pees efke
Deuhemebmeejer YeJe eeCeer kes ner nes mekeleer nQ~ Fvekes meele Yeso nQ 1. meppeeefle 2. meodie=efnlJe 3. heeefjeepe 4. megjsvlee 5. meeceepe
6. Deen&vle Deewj 7. hejefveJee&Ce~
1. meppeeefle- en henueer efeee efkemeer efveke YeJe kees ceveg<e
pevce keer eeefhle nesves hej nesleer nw~ efhelee kes JebMe keer Megef kegue nw Deewj
ceelee kes JebMe keer Megef peeefle nw~ kegue Deewj peeefle keer efJeMegef meppeeefle
nw~ Fmekes eehle nesves hej efyevee eelve kes menpe ner eehle ngS iegCeeW mes
jlve$ee keer eeefhle menpe nes peeleer nw~ en meppeeefle ner F heoeLeeX kee
cetue keejCe nw~ en Gece Mejerj kes pevce mes nesleer nw~ otmejer meppeeefle
mebmkeej he pevce mes nesleer nw~ efpeme ekeej efJeMeg Keeve ceW GlheVe ngDee
jlve mebmkeej kes eesie mes Delevle Glke<e& kees eehle nes peelee nw, Gmeer ekeej
efeeeDeeW Deewj ceb$eeW mes megmebmkeej kees eehle ngDee Deelcee Yeer Delevle
Glke<e& kees eehle nes peelee nw~ en YeJe mecei%eeveheer ieYe& mes mebmkeejheer
pevce ueskej GlheVe neslee nw Deewj ele leLee Meerue mes efJeYetef<ele neskej efpe
kenueelee nw~ meJe&%e keer Dee%ee mes en leerve uej kee e%eesheJeerlehe
Jemet$e Deewj meceioMe&ve, %eeve, eeefj$e he YeeJemet$e kees OeejCe kejlee
nw~ ener eeJeke kee heneeve he efevn nw, Gme mecee Deeeee& ueesie

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

177

Gmekes Thej efpevehetpee kes Mes<ee#ele #esheCe kej DeeMeerJee&o osles nQ~ Fme
ekeej meppeeefle Gece kegue-JebMe ceW pevce uesvee en Deeies kes n mLeeveeW
kes efueS cetuekeejCe nw~
2. meodie=efnlJe- meppeeefle hejcemLeeve kees eehle kej eeJeke
DeCegele Deewj hetpee-oeve Deeefo n efeeeDeeW mes meodie=nmLe kenueelee nw~
en ie=nmLe mJeeb hetpeve kejlee nw Deewj otmejeW mes Yeer kejelee nw~ pewve Jeso
Deeefo eLeeW kees he{lee nw Deewj efMe<eeW kees he{elee nw~ mele, #ecee, Meewe,
Deewj oce Deeefo Oecee&ejCeeW mes Deheves osJeyeeeCelJe kees mLeeefhele kej Jen
meJe&$e he=LJeer ceW hetpe nes peelee nw DeLeJee yeeeCe, #eef$ee, JewMe es leerveeW
GeJeCeea nQ, FveceW mes meppeeefle mLeeve Jeeuee ie=nmLe eleeW mes meefnle neskej
meodie=nmLe yeve peelee nw~
eneB Mebkee en nesleer nw efke Deef<e, ceef<e, ke=ef<e Deeefo n keceeX mes
DeepeerefJekee kejves Jeeues pewve efpe ee ie=nmLe eEnmee kes Yeeieer lees nesles ner
nQ~ Fme Mebkee kee Deeeee& meceeOeeve osles nQ DeepeerefJekee kes efueS n kece& kejves Jeeues pewve ie=nmLeeW kes Lees[ermeer efnbmee DeJeMe nesleer nw hejvleg MeeeeW ceW Gve oes<eeW keer Megef Yeer
efoKeueeeer ieF& nw, Gvekeer efJeMegef kes leerve Debie nQ -he#e, eee& Deewj
meeOeve~ Gve leerveeW ceW mes cew$eer, eceeso, keeCe Deewj ceeOemLe YeeJeeW kees
ye{elee ngDee, pees eeJeke mecemle efnbmee kee ($eme peerJeeW keer mebkeuheer
eEnmee kee) leeie kej oslee, ener pewefveeeW kee he#e kenueelee nw~ efkemeer
osJelee kes efueS efkemeer ceb$e keer efmeef kes efueS DeLeJee efkemeer Deew<eefOe
Deeefo kes efueS ceQ efkemeer peerJe keer efnbmee veneR keBiee, Ssmeer eefle%ee kejvee
eee& nw~ Fme eee& ceW eefo efkemeer ekeej mes oes<e ueie peees lees ieg mes

178

Yejle kee Yeejle

eeeefee ueskej Gmekeer Megef kej uesvee eeefnS~ meJe& keggbye heg$e kees
meeQhekej Iej kee heefjleeie kejvee Yeer Fme eee& ceW ner nw~ Deeeg kes Deble ceW
Mejerj, Deenej Deewj mecemle eseDeeW kees es[kej Oeeve keer Megef mes pees
Deelcee kees Meg kejvee nw Jen meeOeve nw~ DejnbleosJe kes Meemeve ceW jle ngS
eeJekeeW kee he#e, eee& Deewj meeOeve Fve leerveeW ceW efnbmee kes meeLe mheMe& veneR
neslee nw~
eej DeeeceeW keer Meglee Yeer Dejnble osJe kes cele ceW ner nesleer nw yeeeejer, ie=nmLe, JeeveemLe Deewj efYe#egke, pewveeW kes es eej Deeece nQ~
Fvekes DebleYexo Deveske nQ, Gvekee efJemleej Deve eeefj$emeej Deeefo ebLeeW mes
peeve uesvee eeefnS, ener eeJeke keer meodie=efnlJe efeee nw~
3. heeefjeepe- Iej mes efJeje nes pewvesejer oer#ee enCe kejvee
heeefjeepe efeee nw~ heeefjeed-efoiecyej cegefve kee pees efveJee&Ce oer#ee uesvee
nw, Jener heeefjeepe efeee ee hejcemLeeve nw~ cees#eeLeea YeJe efveeLe efoiecyej
Deeeee& kes heeme peye veive oer#ee keer eeevee kejlee nw leye ieg Gmekes
kegue-iees$e keer Megef osKekej MegYe cegntle& ceW oer#ee osles nQ~ MegYe cegntle& keer
Dehes#ee ve kej pees ieg eens peye oer#ee os osles nQ~ Jes MeeeeW ceW eeeefele kes
Yeeieer ceeves iees nQ~1 eneW kee Ghejeie, mete&enCe, evenCe, mete&-evcee
heefjJesMe, Fv Oeveg<e kee efvekeuevee, og eneW kee Goe, cesIeeW mes Deeeefole
DeekeeMe kee nesvee, ve ceeme ee DeefOeke ceeme, mebeebefle DeLeJee #eeefleefLe ceW oer#ee veneR osveer eeefnS~
1. mebeoeeceveenle eefmlJeceb oer#eesoOeer~
me meeOegefYeye&efn keeeex ye=eleemeeOveejle~~161~~
(cenehegjeCe, heJe& 39)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

179

heeefjeepe efeee ceW meeeFme met$eheo efveefhele efkees iees nQ efke

efpevekee efveCe&e nesves hej heeefjeepe kee mee#eeled ue#eCe eie neslee nw,
Gvekes veece-peeefle, cetefle&, GmeceW jnves Jeeues ue#eCe Mejerj keer megvojlee,
eYee, ceC[ue, ee, DeefYe<eske, veeLelee, efmebnemeve, GheOeeve, $e, eecej,
Iees<eCee, DeMeeske Je=#e, efveefOe, ie=nMeesYee, DeJeieenve, #es$e%e, Dee%ee, meYee
keerefle&, Jeboveerelee, Jeenve, Yee<ee Deenej Deewj megKe es peeefle Deeefo meeeF&me
met$eheo kenueeles nQ~ es hejcesefeeW kes iegCemJehe nQ~ es iegCe efpeme ekeej
hejcesefeeW ceW nesles nQ, Gmeer ekeej oer#ee uesves Jeeues efMe<e ceW Yeer eLeemebYeJe
he mes nesles nQ hejvleg efMe<e kees Deheves peeefle Deeefo iegCeeW kee mecceeve veneR
kejkes hejceser keer ner peeefle Deeefo iegCeeW kee mecceeve kejvee eeefnS~ keeeWefke
Ssmee kejves mes Jen efMe<e Denbkeej Deeefo ogie&gCeeW mes yeekej Deheves Deehekee
GlLeeve MeerIe ner kej mekelee nw~
1. peeefle-mJeeb Gece peeefle Jeeuee nesves hej Yeer Denbkeej jefnle
neskej Dejnble osJe kes ejCeeW keer mesJee kejveer eeefnS~ keeeWefke Ssmee kejves
hej Jen YeJe cegefve otmejs pevce ceW ece mes efoJee, efJepeeeefelee, hejcee Deewj
mJee Fve eej peeefleeeW kees eehle nes peelee nw~ Fv kes efoJee peeefle nesleer nw,
eeJeefle&eeW kes efJepeeeefelee, DejnbleosJe kes hejcee Deewj cees#e kees eehle ngS
peerJeeW kes Deheves Deelcee mes GlheVe nesves Jeeueer mJee peeefle nesleer nw~
2. cetefle&-pees cegefve efoJe Deeefo cetefle&eeW kees eehle kejvee eenlee nw
Gmes Dehevee Mejerj ke=Me kejvee eeefnS, efpeme ekeej peeefle kes eej Yeso nQ,
Gmeer ekeej cetefle& kes Yeer eej Yeso nesles nQ -efoJeecetefle&, efJepeeeefelee
cetefle&, hejcecetefle& Deewj mJeecetefle&~ keesF& Deeeee& cetefle& kes leerve Yeso ner ceeveles nQ
Jes efmeeW ceW mJeecetefle& veneR ceeveles nQ~ keeeWefke cetefle& kee DeLe& Mejerj mes nw~

180

Yejle kee Yeejle

3. ue#eCe-Mejerj ceW Gece-Gece efleue, Jebpeve Deeefo ue#eCeeW

kees OeejCe kejlee ngDee Yeer cegefve Gve Deheves ue#eCeeW kee efveoxMe kejves kes
Deeesie ceevelee ngDee efpevesv osJe kes ue#eCeeW kee efebleJeve kejkes leheejCe
kejs~ FmeceW Yeer efoJe ue#eCe, efJepeeeefele ue#eCe, hejceue#eCe Deewj
mJeue#eCe Ssmes eej Yeso nes peeles nQ~
4. megvojlee-efpevekeer hejcheje De#egCCe nw, Ssmes efoJe Deeefo
meeQoeeX keer Fe kejlee ngDee cegefve Deheves Mejerj kes meeQoe& kees ceefueve
kejkes keef"ve leheejCe kejs~ Fmekes eYeeJe mes ner Gmes Deieues YeeJeeW ceW
efoJe meeQoe&, efJepeeeefele meeQoe&, hejcemeeQoe& Deewj mJemeeQoe& eehle nesiee~
5. eYee-cegefve Deheves Mejerj mes GlheVe nesves Jeeueer eYee kee leeie
kej Mejerj kees jpe, hemeerves Deeefo mes ceefueve jKeles ngS Dejnble osJe keer eYee
kee Oeeve kejW~ Fmeer kes eYeeJe mes Jen Deheves YeeJeeW ceW efoJe eYee,
efJepeeeefele eYee, hejceeYee Deewj mJeeYee kees eehle kej ueslee nw~
6. ceC[ue-pees cegefve Deheves ceefCe Deewj oerheke Deeefo kes lespe kees
es[kej lespeescee efpeveWosJe keer DeejeOevee kejlee nw, Jen eYee ceC[ue mes
GppJeue nes G"lee nw~ DeLee&led Jen efoJe eYee ceC[ue, efJepeeeefele eYee
ceC[ue, hejceeYee ceC[ue Deewj mJeeYee ceC[ue kees eehle kej ueslee nw~
7. ee-pees henues kes Dee, Mee Deewj Jee Deeefo kees es[kej
Delevle Meeble neslee ngDee efpevesv YeieJeeved keer DeejeOevee kejlee nw, Jen
cegefve Oece&ee kee DeefOeheefle neslee nw DeLee&led Jen Fv kee efoJeee
eeJeleea kee efJepeeeefele megoMe&ve ee, Dejnble osJe kee hejceeeOece&ee Deewj efmeeW kee mJeee-mJeiegCe mecetn kees eehle kej ueslee nw~
8. DeefYe<eske-pees cegefve mveeve Deeefo mebmkeej es[kej kesJeueer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

181

efpevesv kee Deeee ueslee nw DeLee&led Gvekee efebleJeve kejlee nw, Jen ces
heJe&le hej Glke= pevceeefYe<eske kees eehle neslee nw~ eneB hej Yeer Fv kee
efoJe DeefYe<eske, eeJeleea kee meeceepe heo hej efJepeeeefele DeefYe<eske
Deewj leerLekej Dejnble kee pevce-keeue ceW pevceeefYe<eske mecePevee eeefnS~
9. veeLelee-pees cegefve Deheves Fme ueeske mebyebOeer mJeeceerheves kees
es[kej hejce mJeeceer eer efpevesvosJe keer mesJee kejlee nw, Jen peieled kes
peerJeeW eje mesJeveere nesves mes meyekes veeLeheves kees eehle nes peelee nw DeLee&led
peiele kes meye peerJe Gmekeer mesJee kejles nQ~ eneB hej Yeer efoJeveeLelee,
efJepeeeefeleveeLelee, hejceveeLelee Deewj mJeveeLelee Ieefle kej uesvee eeefnS~
10. eqmebnemeve-pees cegefve Deheves eesie Deveske DeemeveeW kes YesoeW
kee leeie kej efoiecyej nes peelee nw Jen efmebnemeve hej Dee{ neskej leerLe&
kees eefme kejves Jeeuee leerLekej neslee nw~ eneB hej Yeer ece mes efoJe
efmebnemeve, efJepeeeefele efmebnemeve Deewj mJeefmebnemeve ueiee osvee eeefnS~
11. GheOeeve-pees cegefve Deheves leefkeee Deeefo kee Deveeoj kejkes
heefjen jefnle nes peelee nw Deewj kesJeue Deheveer Yegpee hej efmej jKekej he=LJeer
kes TBes-veeres eosMe hej Meeve kejlee nw~ Jen ceneDeYeoge kees eehle kej
efpeve nes peelee nw~ Gme mecee meye ueesie Gvekee Deeoj kejles nQ Deewj Jen osJeeW
kes eje yeves ngS owoerheceeve leefkeee kees eehle neslee nw~ eneB Yeer efoJe
GheOeeve, efJepeeeefele GheOeeve, hejce GheOeeve Deewj mJeGheOeeve mecePevee eeefnS~
12. $e-pees cegefve Meerleue $e-eles Deeefo Deheves mecemle
heefjen kee leeie kej oslee nw, Jen mJeeb owoerheceeve jlveeW mes ege leerve
$eeW mes megMeesefYele neslee nw DeLee&led ie=nmLeeJemLee kes Oethe kes efveJeejke elee
Deeefo heefjen leeieer cegefve kees ece mes efoJe $e, efJepeeeefele $e, hejce

182

Yejle kee Yeejle

$e Deewj mJe$e eehle kejles nQ~

13. eecej-efpemeves Deveske ekeej kes hebKeeW kes leeie mes leheejCe
efJeefOe kee heeueve efkeee nw, Ssmes cegefve kees efpevesv heee&e eehle nesves hej
eewme" eBJej {gjees peeles nQ DeLee&led efoJe eecej, efJepeeeefele eecej Deewj
hejce eecej meb%eke eBJej Gve hej {gjles nQ~
14. Iees<eCee-pees cegefve veiee[s leLee mebieerle Deeefo keer Iees<eCee kee
leeie kej leheejCe kejlee nw, Gmekes efJepee keer metevee mJeie& kes ogogbefYeeeW
kes iebYeerj MeyoeW mes Ieesef<ele keer peeleer nw~ eneB hej Yeer ece mes efoJe Iees<eCee
efJepeeeefele Iees<eCee Deewj hejce Iees<eCee mecePevee eeefnS~
15. DeMeeske Je=#e-etBefke henues Gmeves Deheves Geeve Deeefo keer
eee kee heefjleeie kej leheejCe efkeee Lee, FmeefueS Gmes Dejnble DeJemLee
ceW ceneDeMeeske Je=#e keer eeefhle nesleer nw~ eneB hej Yeer Fv kes vebove Jeve kee
DeMeeske-efoJe DeMeeske,eeJeleea kes Geeve kee efJepeeeefele DeMeeske Deewj
Dejnble osJe kee hejce DeMeeske Je=#e mecePevee~
16. efveefOe-pees Dehevee eesie Oeve es[kej efvece&lJe YeeJe kees
eehle neslee nw~ meceJemejCe Yetefce ceW efveefOeeeB ojJeepes hej Ke[er neskej
Gmekeer mesJee kejleer nQ~ eneB hej Yeer efoJe efveefOe, efJepeeeefele efveefOe Deewj
hejceefveefOe keer keuhevee keer pee mekeleer nw~
17. ie=nMeesYee-efpemekeer meye Deesj mes j#ee keer ieF& Leer, Ssmes
Deheves Iej keer MeesYee kees es[kej Fmeves leheejCe efkeee Lee, FmeerefueS eer
ceC[he keer MeesYee Deheves Deehe Fmekes meeceves Dee peeleer nw~ eneB hej Yeer Fv
kes efJeceeve keer MeesYee efoJeie=n MeesYee nw, eeJeleea kes YeJeve keer MeesYee
efJepeeeefele ie=nMeesYee nw Deewj DejnbleosJe kes meceJemejCe ceW eer ceC[he keer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

183

MeesYee hejce ie=nMeesYee nw~ Deble ceW efveJee&CeOeece keer MeesYee mJe-ie=n MeesYee
kener peeesieer~
18. DeJeieenve-pees cegefve lehe kejves kes efueS meIeve Jeve ceW
efveJeeme kejlee nw, Gmes leerveeW peieled kes peerJeeW kes efueS mLeeve os mekeves
Jeeueer DeJeieenve Meefe eehle nes peeleer nw DeLee&led Gmekee Ssmee meceJemejCe
jee peelee nw efpemeceW leerveeW ueeskeeW kes mecemle peerJe mLeeve hee mekeles nQ~
eneB hej Yeer FveW kee efoJe DeJeieenve,eeJeleea kee efJepeeeefele DeJeieenve,
Dejnble kee hejce DeJeieenve Deewj efmeeW kee mJe-DeJeieenve Ieefle kej
uesvee eeefnS~
19. #es$e%e-pees #es$e cekeeve Deeefo kee leeie kej Meg Deelcee
kee Deeee ueslee nw Gmes leerveeW peieled kees Deheves DeOeerve jKeves Jeeuee Ssee&
eehle neslee nw DeLee&led Fv kees efoJe #es$e%e, eeJeleea kees efJepeeeefele
#es$e%e, Dejnble kees hejce#es$e%e Deewj efmeeW kees mJe#es$e%e eehle neslee nw~
20. Dee%ee-pees cegefve Dee%ee osves kee DeefYeceeve es[kej ceewve
OeejCe kejlee nw Gmekeer Glke= Dee%ee megj-DemegjieCe Deheves cemleke mes
OeejCe kejles nQ DeLee&led Gmekeer Dee%ee mecemle peerJe ceeveles nQ~ eneB Yeer
efoJe Dee%ee, efJepeeeefele Dee%ee, hejce Dee%ee Deewj Devle ceW mJe Dee%ee
eehle nesleer nw~
21. meYee-pees cegefve Deheves F mesJeke leLee YeeF& Deeefo keer meYee
kee heefjleeie kej oslee nw, Gmekes Dejnble DeJemLee ceW leerveeW ueeskeeW keer meYee
meceJemejCe meYee kees eehle nesleer nw DeLee&led Fv keer efoJe meYee, eeJeleea
keer efJepeeeefele meYee, Dejnble keer hejcemeYee Deewj efmeeW keer mJemeYee es
ece mes Gmes eehle nes peeleer nw~

184

Yejle kee Yeejle

22. keerefle&-pees meye ekeej keer FeDeeW kee heefjleeie kej

Deheves iegCeeW keer eMebmee kejvee es[ oslee nw Deewj ceneleheejCe kejlee ngDee
mlegefle-efveboe ceW meceeve YeeJe jKelee nw, Jen leerveeW ueeskeeW kes FveW eje
eMebefmele neslee nw~ eneB Yeer ece mes efoJe keerefle&, efJepeeeefele keerefle&,
hejcekeerefle& Deewj mJekeerefle& efceueleer nw~
23. Jeboveerelee- Fme cegefve ves Jebovee kejves eesie DejnbleosJe keer
Jebovee kej leheejCe efkeee Lee, FmeefueS en Jebovee kejves eesie Yeer hetpe
heg<eeW eje Jebovee kees eehle nes peelee nw~ eneB Yeer efoJe Jeboveerelee,
efJepeeeefele Jeboveerelee, hejceJeboveerelee Deewj mJeJeboveerelee Fve eejeW keer
eeefhle Gve Jebovee kejves Jeeues cegefve kees eehle nes peeleer nw~
24. Jeenve-pees heeo$eeCe-petlee Deewj meJeejer Deeefo kee leeie
kej hewoue euelee ngDee leheejCe kejlee nw, Jen keceueeW kes ceOe ceW ejCe
jKeves eesie nes peelee nw DeLee&led Dejnble DeJemLee ceW osJeieCe Gvekes ejCeeW
kes veeres keceueeW keer jevee kejles nQ~ eneB Yeer efoJeJeenve, efJepeeeefele
Jeenve, hejceJeenve Deewj mJeJeenve Ieefle kejvee eeefnS~
25. Yee<ee-eBtefke en cegefve Jeeveiegefhle kees OeejCe kej DeLeJee
efnle-efcele Jeevehe Yee<ee meefceefle kee heeueve kej leheejCe ceW efmLele ngDee
Lee, FmeefueS ner Fmes mecemle meYee kees mebleg kejves Jeeueer efoJeOJeefve eehle
ngF& nw~ eneB Yeer FveW keer efoJeYee<ee, eeJeleea keer efJepeeeefele Yee<ee,
Dejnble keer hejceYee<ee mecePevee leLee efmeeW keer Yee<ee veneR nw~
26. Deenej-Fme cegefve ves henues GheJeeme OeejCe kej DeLeJee
efveeefcele Deenej Deewj heejCeeSb kej lehe lehee Lee FmeefueS ner Fmes efoJele=efhle,
efJepeele=efhle, hejcele=efhle Deewj mJele=efhle es eejeW ner le=efhleeeB eehle ngF& nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

185

27. megKe-en cegefve keece peefvele megKe kees es[kej efejkeeue

leke leheejCe ceW efmLej jne nw, FmeefueS ner en megKe mJehe neskej
hejceevevo kees eehle ngDee nw~ eneB hej Yeer ece mes Fmes efoJemegKe,
efJepeemegKe, hejcemegKe Deewj mJemegKe eehle nes peeles nQ~
Fme ekeej mes es meeeFme met$eheo kens iees nQ~ Fvekes nesves hej
cegefveeee& DeeoMe&eee& nes peeleer nw~
Fme efJe<ee cesW yengle kenves mes keee ueeYe nw? meb#eshe ceW Flevee ner
ken osvee "erke nw efke cegefve mebkeuhe jefnle neskej efpeme ekeej keer efpemeefpeme Jemleg kee heefjleeie kejlee nw, Gmekee leheejCe Gmekes efueS JenerJener Jemleg GlheVe kej oslee nw, efpeme leheejCeheer efebleeceefCe kee heue
Glke= heo keer eeefhle Deeefo efceuelee nw Deewj efpememes DejnbleosJe keer peeefle
leLee cetefle& Deeefo keer eeefhle nesleer nw, Ssmes heeefjeepe veece kes hejcemLeeve kee
JeCe&ve efkeee ieee nw~ pees Deeiece ceW kener ngF& efpevesvosJe keer Dee%ee kees
eceeCe ceevelee ngDee lehemee OeejCe kejlee nw DeLee&led oer#ee enCe kejlee nw,
Gmeer kes JeemleefJeke heeefjeepe neslee nw~ Deveske ekeej kes JeeveeW kes peeue
ceW efveye leLee egefe mes yeeefOele Deve ueesieeW kes heeefjeepe kees es[kej
Fmeer meJeexlke= heeefjeepe kees enCe kejvee eeefnS~ en leermejer heeefjeepe
efeee nesleer nw~
4. megjsvlee efeee-heeefjeepe kes heue mes megjsv heo keer eeefhle
nesleer nw, ener hejcemLeeve Yeer kenueelee nw~ ieYee&vJee efeeeDeeW kes Debleie&le
33JeeR, 34JeeR, 35JeeR Deewj 36JeeR efeeeDeeW ceWb Fme Fvheo kee JeCe&ve nes
egkee nw~
5. meeceepe efeee-FmeceW eejlve kes meeLe-meeLe efveefOeeeW Deewj

186

Yejle kee Yeejle

jlveeW mes GlheVe ngS YeesieesheYeesie heer mecheoeDeeW kee yengle ye[e JewYeJe
eehle neslee nw, ener meeceepe efeee nw~
6. Deen&vle efeee-Denle YeieJeeved kee YeeJe DeLeJee kece&he
pees Glke= efeee nw, Jen Deen&vle efeee nw~ FmeceW mJeeiee&Jeleej Deeefo heeBe
keueeCeke nesles nQ, GveceW Yeer meceJemejCe ceW efoJeOJeefve kee efKejvee
DemebKe peerJeeW kees ueeYe efceuevee eOeeve nw~ Deen&vle DeJemLee kes eie
nesves hej ner en meceJemejCe yevelee nw en efeee leerveeW ueeskeeW ceW Deeee&
GlheVe kejves Jeeues Ssmes leerLekej heo kes eehle nesves hej nesleer nw~
7. heefjefveJe=&efle efeee-mebmeej kes yebOeve mes efveceg&e ngS hejceelcee
keer pees DeJemLee nesleer nw, Gmes heefjefveJe=&efle kenles nQ~ Fmekee otmeje veece
heefjefveJee&Ce Yeer nw~ mecemle kece& ceue kes ve nes peeves hej pees Devlejelcee keer
Megef nesleer nw, Gmes efmeef kenles nQ~ en Deheves DeelceleJe keer eeefhle he
nw FmeceW Deelcee kes DevebleiegCe eie nes peeles nQ Deewj Fme efveJee&Ce kees eehle
kej uesves kes yeeo efhej keYeer Fme mebbmeej ceW DeJeleej veneR neslee nw~ ener
meeleJeeR heefjefveJee&Ce efeee nw~
keesF& Yeer YeJe heg<e eLece ner eesiepeeefle-meppeeefle kees heekej
meodie=nmLe neslee nw efhej ieg keer Dee%ee mes Glke= heeefjeepe kees eehle kej
mJeie& eehle kej ueslee nw~ JeneB Gmes Fv kee JewYeJe efceuelee nw~ JeneB mes egle
neskej eeJeleea heo eehle kej ueslee nw, Deveblej Dejnble heo kees eehle kej
Glke= ceefncee kee Oeejke neskej Deble ceW efveJee&Ce heo eehle kej ueslee nw~
Fme ekeej cenejepe Yejle ves Gve efpeeW kees meele ekeej keer ke$e&&vJee
efeeeDeeW kee GheosMe efoee~
cegefveeeW kes keee& keer efmeef Yeer ceb$eeW kes ner DeOeerve nesleer nw~ hetJe&

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

187

keefLele meJe& efeeeDeeW ceW Jesoer kes ceOe efme eeflecee ee efpeveeeflecee kees
efJejepeceeve kej meeceves leerve $e, leerve ee Deewj leerve Deefive mLeeefhele
kejkes eeJeke pees hetpee Je nJeveefJeefOe kejles nQ, Jen ceb$ekeuhe nw~
Fme nJeve ceW melepeeleee vece Deeefo heeref"kee ceb$e yeesues peeles nQ~
melepevceve MejCeb eheeeefce peeefle mebmkeej kes keejCe nesves mes es peeefleceb$e
kenueeles nQ~ melepeeleee mJeene Deeefo efvemleejke ceb$e nQ~ melepeeleee
vece Deeefo $e+ef<eceb$e nQ hegve melepeeleee mJeene Deeefo megjW ceb$e nQ~
eLece melepeeleee mJeene Deeefo mes hejcejepeeefo ceb$e nQ hegve melepeeleee
vece mes eejbYe kej hejceser nesles nQ~ es heeref"keece$e Deeefo meele ekeej kes
ceb$e ieYee&Oeeve Deeefo efeeeDeeW kes kejves ceW efeeeceb$e kenueeles nQ Deewj
ieCeOejeW eje kens ngS met$e ceW es ner meeOeve ceb$e nes peeles nQ~ efJeefOehetJe&ke
efme efkees ngS es ner ceb$e mebOeeDeeW kes mecee osJehetpeve he efvele efeee
kejles mecee leerveeW DeefiveeeW ceW Deengefle osves mes Deengefle ceb$e kenueeles nQ 1~
nJeveefeee kes eejbYe ceW DeefivekegC[ leerve ekeej kes yeveles nQ eewkeesj, ieesue Deewj ef$ekeesve~ FveceW eewkeesj kegC[ leerLekej kegC[ neslee nw~
Fve kegb[eW ceW efJeefOe kes peevekeej pewve, efpe ee eeJeke jlve$ee kee
mebkeuhe hej Deefivekegceej osJeeW kes Fv kes cegkeg mes GlheVe leerve ekeej keer
ceneDeefive kees leerve kegb[eW ceW mLeeefhele kejvee eeefnS~ Fve DeefiveeeW kes
ieen&hele, DeenJeveere Deewj oef#eCeeefive es veece nQ~ Fve leerveeW ekeej keer
DeefiveeeW ceW ceb$eeW eje hetpee kejves Jeeues heg<e pewve, efpe ee eeJekeesece
kenueeles nQ, efpemekes Iej Fme ekeej keer hetpee efvele nesleer nw Jen Deeefnleeefive
1. Fvekee efJeMes<e efJemleej cenehegjeCe heJe& 40 mes osKe uesvee eeefnS~ Jewmes
nJeveefJeefOe ceW es ner ceb$e meJe&$e hes ngS nQ~

188

Yejle kee Yeejle

ee Deefivenes$eer kenueelee nw~ efvele hetpeve kejles mecee Fve leerveeW ekeej keer
DeefiveeeW kee eeesie vewJese kes hekeeves ceW, Oethe Kesves ceW Deewj oerheke peueeves
ceW efkeee peelee nw DeLee&led ieen&hele Deefive mes vewJese yeveeee peelee nw,
DeenJeveere Deefive ceW Oethe KesF& peeleer nw Deewj oef#eCeeefive mes oerheke peueeee
peelee nw~ Iej ceW ye[s eelve kes meeLe Fve leerveeW DeefiveeeW keer j#ee kejveer
eeefnS Deewj efpevekee keesF& mebmkeej veneR ngDee nw, Ssmes ueesieeW kees keYeer es
Deefive veneR osveer eeefnS~
Deefive ceW mJeeb heefJe$elee veneR nw Deewj ve Jen osJeleehe nw efkevleg
Dejnble YeieJeeved keer efoJecetefle& keer hetpee kes mebyebOe mes Jen Deefive heefJe$e nes
peeleer nw, efpeme ekeej efpevesvosJe kes mebyebOe mes Deewj Gvekes efveJee&Ce Deeefo mes
#es$e, heJe&le Deeefo hetpe nes peeles nQ, Gve #es$e Deeefo keer hetpee kejves ceW keesF&
oes<e veneR nw1~ pewve yeeeCeeW Deewj eeJekeeW kees JeJenej vee keer Dehes#ee ner
Deefive keer hetpelee F nw~ es nJeve ceb$e nJeveefJeefOe keer hegmlekeeW ceW cegefle
nQ leLee DeeOeeveeefo efeeeDeeW kes efJeMes<e ceb$e Gve-Gve efeeeDeeW kes ue#eCe
ceW os efoes nQ~
Deehe eeflekeeW kes efueS GheemekeeOeeve met$e ceW pees ome DeefOekeej
kens nQ GvnW ceQ eLeeece mes veece kes Devegmeej kenlee ntB -1. Deefleyeeue
efJeee 2. kegueeJeefOe 3. JeCeexecelJe 4. hee$elJe 5. me=ef DeefOekeejlee
1.

ve mJeleesives heefJe$elJeb osJeleehecesJe Jee~

efkeblJen&efJecetleeapee mebJebOeeled heeJeveesveue~~88~~
lele hetpeebieleeceme celJeeeefle efpeesecee~
efveJee&Ce#es$e hetpeeJeelhetpeelees ve og<eefle~~89~~
(cenehegjeCe ee DeeefohegjeCe, heJe& 40)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

189

6. JeJenejsefMelee 7. DeJeOelJe 8. DeoC[elee 9. ceeveen&lee Deewj

10. epeemebyebOeevlej~ Gheemeke meben ceW es ome DeefOekeej JemlegSb yeleueeF&
ieF& nQ~ Fvekes mebef#ehle ue#eCe Fme ekeej nQ 1. Deefleyeeue efJeee-efpeeW kees yeeue DeJemLee mes ner efJeee
efmeKeueeves kee Geesie efkeee nw, Gmes Deefleyeeue efJeee kenles nQ~ Fme efJeee
kes DeYeeJe ceW efpe cetKe& jn peelee nw ee efceLee MeeeeW kes DeOeeve ceW
ueie peelee nw FmeefueS Deehe efpe ueesie Deheveer-Deheveer mebleeve kees yeeue
peerJeve mes ner eeJekeeeej MeeeeW kee DeYeeme keje osJeW, Ssmes efpe mJe-hej
kes leejke nes peeles nQ~
2. kegueeJeefOe-Deheves kegue kes Deeeej keer j#ee kejvee en
kegueeJeefOe efeee nw~ keeeWefke kegue kes Deeeej keer j#ee ve nesves hej heg<e
keer mecemle efeeeeW ve nes peeleer nQ~
3. JeCeexecelJe-mecemle JeCeeX ceWs es nesvee en JeCeexece efeee
nw~ Fme JeCeexece efeee mes ner en meJe&JeCeeX ceW eMebmee kees eehle kejlee
ngDee efvepe-hej kee Gej kejves ceW meceLe& neslee nw~
4. hee$elJe-iegCeeW kee ieewjJe nesves mes oeve osves kes eesie hee$elee Yeer
Ssmes efpeeW ceW Deeleer nw keeeWefke pees iegCeeW mes DeefOeke neslee nw, Jen mebmeej ceW
meye ueesieeW kes eje hetpee-Deeoj, melkeej kees eehle kejlee nw Dele Deehe efpe
ueesie Deheves ceW iegCeeW keer efJeMes<elee mes hee$elJe kes DeefOekeej kees eehle kejW~
5. me=ef DeefOekeejlee-efpevekeer me=ef Gece nw, Ssmes Deehe ueesie
efceLeeefeeW eje keer ngF& me=ef kees otj mes ner es[kej Deheves me=ef kes
DeefOekeejeW keer j#ee kejW~ vee Deewj lelJeeW kees peeveves Jeeues Deehe ueesie
Deveeefo #eef$eeeW eje jeer ieF& Oece&me=ef keer ner eYeeJevee kejW~ Oece& kee

190

Yejle kee Yeejle

Deeee uesves Jeeues jepeeDeeW mes kenW efke leerLekejeW eje jeer ngF&, en me=ef
Deveeefokeeue mes eueer Dee jner nw, FmeefueS Deehe ueesie Yeer Fmekeer j#ee
keerefpeS, Ssmee jepeeDeeW kees mecePevee eeefnS~
6. JeJenejsefMelee-hejceeiece kees peeveves Jeeues Deehe efpeeW kees
eeeefele Deeefo oskej ie=nmLeeW kees heeheeW mes otj kejvee eeefnS, ener
JeJenejsefMelee nw~ Fme DeefOekeej kes DeYeeJe ceW Deehe ve Deheves kees Meg kej
mekeWies Deewj ve otmejeW kees Meg kej mekeWies Dele pees en DeefOekeej legcneje
nw, Gmekeer j#ee kejvee eeefnS~
7. DeJeOelJe-Deehe ueesie eleer nesves mes efmLej DevlekejCe kees
OeejCe kejves Jeeues nQ FmeefueS iegCeeW keer DeefOekelee mes Deehe yeeeCe otmejeW
eje DeJeOe-JeOe kejves eesie veneR nw~ meJe& eeefCeeeW kees veneR ceejvee
eeefnS Deewj efJeMes<ekej yeeeCeeW kees veneR ceejvee eeefnS~ Fme ekeej iegCeeW keer
DeefOekelee Deewj efnbmee kes oes Yeso nes iees nQ~ eLeeLe& ceW en Oece& kee ner
ceenelce nw efke pees Oece& ceW efmLele jnkej efkemeer mes eflejmke=le veneR nes heelee~
eefo Ssmee ve ceeves lees Denle osJe kes Oece& keer eeceeefCekelee ve nes peeesieer Dele
meJe& eelveeW mes meveeleve Oece& keer (hegjeleve pewve Oece& keer) j#ee kejveer eeefnS~
keeeWefke Deer lejn j#ee efkeee Oece& ner Gmekeer j#ee kejlee nw~
8. DeoC[elee- Oece& ceW efmLej jnves Jeeuee ceveg<e ner otmejeW kees
oC[ osves ceW meceLe& nes mekelee nw Deewj mJeeb efkemeer kes eje oC[eoC[ kes
eesie veneR nesves mes DeoC[e jnlee nw efpeme ekeej Dehevee efnle eenves Jeeues
heg<e osJeJe Deewj iegJe enCe veneR kejles nQ, Gmeer ekeej GvnW yeeeCe
kee Je Yeer leeie kejves eesie nw Dele Deehe ueesie Deheves ceW DeefOeke iegCeeW
kees OeejCe kej Deheves kees DeoC[e yeveekej en DeefOekeej eehle kejW~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

191

9. ceeveen&lee- yeeeCe pees Deer lejn mevceeve kes eesie nesles nQ

Jener Deehekee ceevelJe DeefOekeej nw keeeWefke pees iegCeeW mes DeefOeke nesles Jes ner
meYeer heg<eeW kes eje mecceeve kes eesie nesles nQ~
10. epeemebyebOeevlej-Deve Oecee&JeuebefyeeeW kes meeLe mebyebOe nesves
hej Yeer pees Deheveer GVeefle mes egle veneR neslee nw, Jener Deehekee epee
mebyebOeevlej veece kee iegCe nw~ en Oece& keer eYeeJevee kees ye{eves Jeeuee nw~
Fme ekeej DeefleyeeueefJeee Deeefo es ome DeefOekeej kens nQ~ FvnW
eLeeeesie mJeerkeej kejves Jeeuee efpe ner meye ueesieeW kees ceeve nes mekelee
nw~ Fve iegCeeW kes meeLe Deve efJeMes<e iegCe yengle efJemleej mes efJeJeseve kejves
eesie nQ, GvnW GheemekeeOeeve Meee mes efJemleej mes mecePevee eeefnS~
efpeme ekeej Dee-Mee mes megmeefppele cegKe-cegKe eese Yeer
mesveeheefle kes efyevee keg Yeer veneR kej mekeles, Gmeer ekej ceb$eeW mes jefnle
efeeeeW Yeer eeesie kejves Jeeues heg<eeW keer keg Yeer efmeef veneR kej mekeleer~
FmeefueS Deehe efpeeW keer meye efJeefOe Deer lejn peevekej ceb$eeseejCe kes
meeLe-meeLe meye efeeeeW efJeefOehetJe&ke kejeveer eeefnS~
Fme ekeej Oece& kes eje efJepee eehle kejves Jeeues, Oeeefce&ke efeeeDeeW
ceW efvehegCe, Oece&efee Ssmes Yejle#es$e kes DeefOeheefle cenejepe Yejlesej ves Deveske
jepee ueesieeW keer mee#eerhetJe&ke Des-Des ele OeejCe kejves Jeeues Gve
Gece efpeeW kees Deer efMe#ee oskej yeeeCeJeCe& keer me=ef keer, yeeeCe JeCe&
keer mLeehevee keer~ cenejepe Yejle ves melkeej eehle kej, eleeW kes efveefcee mes
megvoj eeefj$e OeejCe kejves Jeeues, Goejefee, MeeeeW kes %eelee, eer Je=<eYe
efpevesv kes celeevegmeej oer#ee mes hetefpele, Ssmes es yeeeCe Gme mecee yengle ner
eefmeef kees eehle nes iees Deewj meYeer ves Gvekee Ketye ner Deeoj-melkeej

192

Yejle kee Yeejle

efkeee~ Fmekes yeeo F#Jeekeg kegue et[eceefCe cenejepe Yejle pewveceeie& ceW
efmLele Gve yeeeCeeW kees meoeeej ceW efmLej kej eefleefove Gvekee mecceeve
kejles ngS Deheves Deehekees Oeve ceeveves ueies~ mees "erke ner nw keeeWefke Deevevo
mes ege Deheveer me=ef kees osKelee ngDee Yeuee Ssmee keewve-mee hegCeJeeved heg<e
nw efke pees Deheves Deehekees ke=leke=le ve ceeves? FmeefueS Yejle Yeer Deheveer
me=ef kees osKeles ngS Deheves Deehekees ke=leke=le ceeve jns Les~ Yejle cenejepe
keer Dee%ee mes meJe& jepeeieCe Deewj epee kes ueesie Yeer Fve yeeeCeeW kee melkeej
kejles ngS, FvnW oeve Deeefo osles ngS Deewj Fvekes eje DeeOeeve Deeefo efeeeeW
kejeles ngS FvnW yengceeve osves ueies~
(29)
efpevehetpee Deewj oeve ceW meleled eJe=efe kejles ngS eeJeleea Yejle
Dehevee yengle-mee mecee megKehetJe&ke efyelee jns Les~ Fmeer ceOe Ske jeef$e ceW
GvnW keg efJeMes<e mJehve efoKes~ Gvekeer efvee Yebie nes ieF&~ leYeer Jes keg
Keso-efKeve nesles ngS meeseves ueies~
es mJehve cegPes eee yegjs heue osves Jeeues peeve he[les nQ leLee meeLe
ceW en Yeer peeve he[lee nw efke es mJehve keg otj Deeies kes hebece keeue ceW
heue osves Jeeues nesWies~ keeeWefke eneB Fme mecee YeieJeeved $e+<eYeosJe kes
ekeeMeceeve jnles ngS epee kees Fme ekeej GheJe nesvee kewmes mebYeJe nes
mekelee nw? FmeefueS keoeefeled Fme ke=leegie-elegLe& keeue kes Jeleerle nes
peeves hej peye heehe keer DeefOekelee nesves ueiesieer leye es Deefve mJehve Dehevee
heue os mekeWies~ pees Yeer nes, cesje lees en Devegceeve %eeve nw~ peye leerveeW ueeskeeW
kees ele#e osKeves Jeeues YeieJeeved $e+<eYeosJe meceJemejCe ceW efJejepeceeve nQ
leye meeje mheerkejCe eYeg mes ner kejvee eeefnS~ FmeefueS ceQves pees yeeeCe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

193

JeCe& keer Ske veJeerve me=ef keer nw Gmes Yeer YeieJeeved kes ejCeeW ceW efveJesove
kejvee eeefnS hegve Des heg<eeW kee lees en kee&Je nw efke Jes eefleefove
iegDeeW kee oMe&ve kejW, Gvemes Dehevee efnle-Deefnle hetW Deewj ye[s JewYeJe mes
Gvekeer hetpee kejW~
Fme ekeej ceve ceW efJeeej kej cenejepe Yejle ves Meee mes G"kej
eelekeeueerve mecemle efeeeSb keeR hegve peieodieg YeieJeeved keer Jebovee kes
efueS emLeeve kej efoee~ JeneB hengBekej henues meceJemejCe Yetefce keer yeenj
mes ner eoef#eCeeSB oskej Devoj eJesMe efkeee~ JeneB ece-ece mes ceevemlebbYe
ewleJe=#e mlethe Deeefo keer hetpee kejles ngS YeieJeeved keer ievOekeger kes heeme
hengBe iees~ Gme mecee YeefehetJe&ke YeieJeeve keer Jebovee kejles ngS jepee
Yejle kes heefjCeeceeW ceW Fleveer efJeMegef ngF& efke GvnW Gmeer #eCe ner DeJeefOe%eeve
eie nes ieee? Denes! Yeefe kee ceenelce Deefevle nw~
Deveblej YeieJeeved keer hetpee-mlegefle kej egkeves kes yeeo meceed YeieJeeved
Deheves ceveg<eeW kes kees"s ceW yew" iees hegve efJevee mes neLe pees[kej YeieJeeved
kes eerejCeeW ceW efveJesove kejves ueiesns YeieJeved! ceQves Deehekes eje kens ngS GheemekeeOeeve met$e kes
ceeie& hej eueves Jeeues leLee eeJekeeeej ceW efvehegCe Ssmes yeeeCe efvecee&Ce
efkeS nQ~ ns eYees! mecemle Oece&heer me=ef kees mee#eeled Gece kejves Jeeues
Deehekes efJeeceeve jnles ngS Yeer ceQves en yengle ye[er cetKe&lee keer nw, pees efke
en veF& me=ef yevee oer nw~ osJeeefOeosJe! Fve yeeeCeeW keer jevee ceW keee oes<e
nw? Deewj keee iegCe nw? en jevee eesie ngF& ee veneR? Fme ekeej cesje ceve
eueeeceeve nes jne nw, mees Deehe cesjs ceve kees efkemeer efveee ceW efmLej
keerefpeS~ ns hejceefhelee hejcesej! Fmekes Deefleefje ceQves Deepe jeef$e kes

194

Yejle kee Yeejle

Debeflece Yeeie ceW meesuen mJehve osKes nQ1. eLece mJehve ceW ceQves lesFme efmebn 2. otmejs ceW efmebn kes yees kes
heers eueles ngS efnjCeeW kee mecetn 3. leermejs ceW neLeer kes eesie Yeej kees
Iees[s hej osKee 4. eewLes mJehve ceW yekejeW kee Pegb[ metKe hees Keeles ngS
5. heeBeJes ceW neLeer kes kebOes hej Jeevej yew"s ngS 6. "s mJehve ceW keewJeeW
eje Guuet kees $eeme 7. meeleJeW ceW veeeles ngS yengle mes Yetle 8. Dee"JeW ceW
leeueeye kee ceOe metKee ngDee 9. veJeW ceW Oetefue mes ceefueve jlve 10. omeJeW
ceW keges kees vewJese Keeles ngS 11. ieejnJeW ceW TBes mJej ceW Meyo mes
efJeejCe kejlee leCe yewue 12. yeejnJeW ceW heefjceC[ue mes efIeje ngDee
evcee 13. lesjnJeW ceW hejmhej ceW efceuekej peeles ngS oes yewue
14. eewonJeW ceW cesIeeW mes {kee ngDee mete& 15. hevnJeW ceW metKee Je=#e Deewj
16. meesuenJeW ceW peerCe& heeeW kees osKee nw~ Fvekee heue keee nw? mees en
meye ceW Deehekeer efoJeOJeefve mes megvevee eenlee ntB~
eeefhe efveefOeeeW kes DeefOeheefle eeJeleea Yejle Gmeer mecee eie ngS
Deheves DeJeefOe%eeve mes Gve eMveeW kee heue peeveves ceW efvehegCe Les~ efhej Yeer
efJevee iegCe keer DeefOekelee mes leLee meYee ceW meYeer ueesie Fve yeeleeW kees
Deer lejn peeve uesJeW, Fmeer DeefYeeee mes Jes eMve kej jns Les~ Gvekee
eMve nesves kes yeeo peieodieg $e+<eYeosJe YeieJeeved keer efoJeOJeefve efKejves
ueieer~ YeieJeeved ves kenens Jelme! pees letves efpeeW keer hetpee keer nw, mees yengle Dee efkeee nw~
hejvleg FmeceW keg oes<e nQ, Gmes let megve-ns Deeeg<ceved! pees letves Fme
ie=nmLeeW keer jevee keer nw, mees peye leke ke=leegie keer efmLeefle jnsieer, leye
leke es Gefele Deeeej kee heeueve kejles jnWies efkevleg keueegie ceW es meoeeej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

195

mes egle neskej cees#eceeie& kes efJejesOeer yeve peeeWies~ eeefhe en me=ef
keeueeblej ceW oes<e kee yeerpemLe nw leLeeefhe Oece&me=ef kee GuuebIeve ve nes
FmeefueS Fme mecee Fvekee heefjnej kejvee Yeer Dee veneR nw~ en lees
yeeeCe JeCe& keer mLeehevee kee Gej ngDee~ Deye mJehveeW kee heue megvees~
1. eLece mJehve ceW pees legceves lesFme efmebn Dekesues he=LJeer hej efJenej
kej heJe&le hej e{ iees, Ssmee osKee nw Gmekee heue en nw efke ceneJeerj
mJeeceer kees es[kej Mes<e lesF&me leerLekejeW kes mecee ceW og veeeW keer Glheefe
veneR nesieer~
2. otmejs mJehve ceW Dekesues efmebn kes yees kes heers eueles ngS
efnjCeeW kee mecetn osKee nw, Gmekee heue en nw efke ceneJeerj mJeeceer kes
leerLe& ceW heefjen kees OeejCe kejves Jeeues yengle mes kegefuebieer nes peeJeWies~
3. ye[s neLeer kes eesie Yeej kees Iees[s keer heer" hej ueeo osves mes
Gmekeer heer" Pegke ieF& nw~ Fme le=leere mJehve kee heue en kenlee nw efke
hebece keeue kes meeOeg leheejCe kes mecemle iegCeeW kees OeejCe kejves ceW meceLe&
veneR nes mekeWies~ keesF& cetueiegCe Deewj Gej-iegCeeW kes heeueve kejves keer eefle%ee
ueskej Gvekes heeueve kejves ceW Deeuemeer nes peeeWies, keesF& GvnW cetue mes ner
Yebie kej oWies Deewj keesF& GveceW cebolee, keg Deefleeej Deeefo ueiee oWies~
4. elegLe& mJehve ceW yekejeW kee mecetn metKes heeeW kees Kee jne nw
Fmes osKeves kee en heue mecePees efke Deeieeceer keeue ceW ceveg<e meoeeej kees
es[kej ogjeeejer nes peeeWies~
5. neLeer kes kebOes hej JeevejeW kes osKeves mes en heue nw efke Deeies
euekej eeeerve #eef$eeJebMe kee Gso nes peeesiee Deewj veerekegue Jeeues
he=LJeer kee heeueve kejWies~

196

Yejle kee Yeejle

6. keewDeeW eje Guuet kees $eeme efoee peevee osKeves mes en mhe
nw efke Deeies ceveg<e Oece& keer Fe mes pewve cegefveeeW kees es[kej Deve
heeKeefC[eeW kes meceerhe peeeWies~
7. veeeles ngS yengle mes YetleeW kes osKeves mes epee kes ueesie veecekece&
Deeefo keejCeeW mes JeblejeW kees osJe mecePekej Gvekeer Gheemevee kejves ueieWies~
8. leeueeye kes eejeW Deesj heeveer Yeje nw efkevleg ceOe kee Yeeie metKe
ieee nw, Ssmee osKeves kee en heue nw efke Oece& Deee&KeC[ mes nkej
elebleJeemeer-cues efveJeemeer ueesieeW ceW ner jn peeJesiee~
9. Oetefue mes ceefueve jlveeW keer jeefMe osKeves kee heue nw, hebece
keeue ceW $e+efOeejer Gece cegefve veneR neWies~
10. Deeoj-melkeej mes efpemekeer hetpee keer ieF& nw, Ssmee kegee
vewJese Kee jne nw Fmekee en heue nw efke ele jefnle yeeeCe iegCeer hee$eeW
kes meceeve Deeoj heeeWies~
11. TBes mJej mes Meyo kejles ngS leCe yewue kee efJenej osKeves mes
ueesie leCe DeJemLee ceW ner cegefveheo ceW "nj mekeWies, Deve DeJemLee ceW veneR~
12. heefjceC[ue mes efIejs ngS evcee kes osKeves mes en mecePees
efke hebecekeeue kes cegefveeeW ceW DeJeefOe%eeve Deewj cevehee&e%eeve veneR nesiee~
13. hejmhej efceuekej peeles ngS oes yewueeW kees osKeves mes en
metefele neslee nw efke hebecekeeue ceW cegefvepeve meeLe-meeLe jnWies, Dekesues
efJenej kejves Jeeues veneR neWies~
14. mete& cesIeeW kes DeeJejCe mes {bke ieee nw Ssmee mJehve osKeves kee
en heue nesiee efke hebecekeeue ceW kesJeue%eeveheer mete& kee Goe veneR nesiee~
15. eee jefnle metKee Je=#e osKeves mes en metefele neslee nw efke

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

197

eer-heg<eeW kee eefj$e Ye nes peeJesiee~

16. peerCe& heeeW kee mecetn osKeves mes metefele nes jne nw efke
ceneDeew<eefOeeeW kee jme ve nes peeesiee, Jes veerjme nes peeves mes jesieeefo kees
ve kejves ceW hetCe&leee meceLe& veneR nes mekeWies~
Ssmes heue osves Jeeues Fve mJehveeW kees let ojefJeheekeer-yengle mecee
yeeo heue osves Jeeues mecePe, FmeefueS Fme mecee keesF& oes<e veneR nesiee,
Fvekee heue hebecekeeue ceW nesiee~
ns Jelme! cegPemes Fve mJehveeW kee eLeeLe& heue peevekej let mecemle
efJeIveeW keer Meebefle kes efueS Oece& ceW Deheveer yegef kej~
Yejle ves YeieJeeved eer $e+<eYeosJe kes cegKekeceue mes meceeOeeve eehle
kej mebosn heer keere[ otj kej Dehevee efee efvece&ue kej efueee hegve
YeieJeeved kees vecemkeej kej Jeeheme Deheveer DeeesOee veiejer ceW Dee iees~ Keess
mJehveeW mes nesves Jeeues Deefve keer Meebefle kes efueS efpeveWvosJe keer eeflecee kee
ceneefYe<eske efkeee, cenef<e&eeW keer hetpee keer, Gece hee$eeW kees oeve oskej Deewj
Yeer Deveske hegCe efeeeDeeW kees kejles ngS Meebefle kece& efkeee~
Oece&efee meceed, Yejle ves Deveske efpevecebefojeW kee efvecee&Ce kejekej
GveceW jlvecee efpeveefyebyeeW keer mLeehevee keer hegve keuheJe=#e veece kee
yengle ye[e e%e-hetpeve efkeee~ GvneWves ye[s-ye[s IeCs yeveJeees, efpeveceW
efpeveeefleceeSb yeveer ngF& LeeR~ yengcetue jlveeW mes efveefce&e es IeCs mJeCe& keer
meebkeue-pebpeerj mes yebOes ngS Les, Ssmes eewyeerme-eewyeerme IeCs yeenj kes
ojJeepes hej jepeYeJeve kes ceneej hej Deewj ieeshegj ojJeepeeW hej bieJee efoes~
peye Jes eeJeleea Gve ojJeepeeW mes yeenj efvekeueles Les, leye GvnW Gve IeCeW
kes osKeles ner eewyeerme leerLekejeW kee mcejCe nes peelee Lee~ leye Jes Gve

198

Yejle kee Yeejle

Dejnble osJe keer eefleceeDeeW kees vecemkeej kejles nQ~ Fme ekeej hegCe kees
ye{eves ceW lelhej Jes cenejepe Iej ee veiej mes yeenj efvekeueles Deesj eJesMe
kejles mecee Yeer efpeveeefleceeDeeW keer Yeefe kej uesles Les~ cenejepe Yejle
mJeeb leerveeW ueeskeeW kes et[eceefCe Les, Gvekes cemleke hej ueies ngS Jes
ueeskeefee Iebs Ssmes MeesYeles Les ceevees efpevesvosJe kes ejCeeW keer eee ner neW~
Yejlesej kes eje jlveeW kes leesjCeeW ceW ueies ngS Fve IebeW kees osKekej ueesieeW
ves Yeer Gvekees eeo kej Deheves-Deheves ojJeepeeW kes leesjCeeW keer jevee ceW Iebe
ueieJeevee eejbYe kej efoee Lee~ ueesieeW ves Deheves-Deheves JewYeJe kes Devegmeej
eqpeveeeflecee Deeefo mes ege Gve IebbeW kees yeeBOekej Gvekeer Yeefe Je vecemkeej
kejves ueies Les~ Gme mecee Yejle cenejepe eje eueeF& ieF& Jen me=ef Deepe
Yeer yengle IejeW Je cebefojeW kes ej hej JeboveceeueeDeeW kes he ceW efoKeeF& os
jner nw~ etBefke eeJeleea ves Jes ceeueeSb Dejnble osJe keer Jebovee kes efueS
yeveJeeF& LeeR DeleSJe Jes Jeboveceeuee Fme veece mes he=LJeer hej eefme ngF&
nQ~ mees mele ner nw keeeWefke eLee jepee leLee epee en ueeskeesefe nw~
(30)
eejlve kes eYeeJe mes DeLe& Deewj keece-heg<eeLe& kees mJeeOeerve kej
Jes eeJeleea kesJeue Oece&heg<eeLe& kes kejves ceW ner lelhej jnles Les~ Jes epee kees
eeJeke-Oece& kee GheosMe osles jnles Les~ GvneWves kenens YeJe eeJekeeW! oeve osvee, hetpee kejvee, Meerue kee heeueve kejvee
Deewj heJe& kes efove GheJeeme kejvee Deehe ueesieeW kes efueS en eej ekeej kee
Oece& ceevee ieee nw~
Jes mJeeb veJeOeeYeefe hetJe&ke meele iegCeeW mes meefnle neskej ye[s Deeoj
mes cegefveeeW kees oeve osles Les~ meYeer eeefCeeeW kes efueS Yeespeve, Deew<eefOe Deewj

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

199

DeYeeoeve osles jnles Les keeeWefke oeve kes ener leerve ekeej nQ~ mebmeej ceW
hetpe heg<eeW keer hetpee kejves mes mJeeb ceW hetpelee Deeleer nw, Ssmee efJeeej kej
Yejle cenejepe meleled efpeveWosJe keer hetpee kejles jnles Les~ Jes meoe Meerue keer
j#ee kejles Les, eleeW kee heeueve kejvee Meerue kenueelee nw, Gve eleeW kees
YeeJeveeDeeW meefnle eLeeeesie jerefle mes heeueve kejles ngS Jes ie=nmLe ceW cegKe
efieves peeles nQ~ heJe& kes efove GheJeeme keer eefle%ee ueskej efee kees efmLej kej
meeceeefeke kejles ngS efpevecebefoj ceW ner jnles Les, Gme mecee Jes "erke cegefveeeW
pewmeer eee& kejles Les~ GheJeemehetJe&ke cebefoj ceW Oeeve kejves hej Gvekee efee
efmLej nes peelee Lee Deewj Debie efMeefLeue nes peeves mes Gvekeer DebiegefueeeW mes
Debiet"er Deeefo efvekeuekej veeres efiej peeleer LeeR~
Yejle cenejepe eefleefove eele G"kej efpevesvosJe kee mcejCe kej
efveleefeee mes efveJe=e nes osJe-iegDeeW keer hetpeve kejkes ceebieefueke JesMeYet<ee
OeejCe kej Oecee&meve hej Dee{ nessles Les, leye DeLe& Deewj keece kee efJeeej
kejles Les~ Deveblej epee kes meoeeej-Demeoeeej kee efJeeej kejles ngS
#eCeYej DeefOekeeefjeeW kees Deheves-Deheves keeeeX ceW efveege kejles Les~ Fmekes
yeeo meYeeYeJeve ceW peekej jepeefmebnemeve hej yew"kej mesJee kes efueS DeJemej
eenves Jeeues jepeeDeeW kee mevceeve kejles Les~ YeW ueskej Deees ngS jepeeDeeW
kees eLeeeesie efee Yee<eCe Deeefo mes KegMe kejles Les Deewj ve=le efoKeeves
Jeeues keueekeejeW kees hegjmke=le kejles Les~ Deveblej meYee efJemepe&ve kej Iej
Deekej cegefveeeW keer eleer#ee kej Deenej-oeve oskej mJeeb Yeespeve kejles Les~
heeeled yew"ke ceW yew"kej keg jepeeDeeW kes meeLe Deveske efJee-efJeeeDeeW keer
eee& kejles Les~ Fmekes yeeo Deheveer efee jeefveeeW kes yeere yew"kej Gvekes
meeLe mebYee<eCe kejles ngS nemehetCe& eee&DeeW mes GvnW emeVe kejles Les~ peye

200

Yejle kee Yeejle

efove kee eewLeeF& Yeeie Mes<e jn peelee Lee leye Jess ceefCeeeW keer Yetefce ceW
nueles ngS jepecenue keer MeesYee osKeles Les~ jeef$e ceW Yeer Deheves eesie keee&
kees kejkes Jes megKehetJe&ke efvee eehle kejles Les~
eeefhe es eeJeleea efoefiJepee kes eje mecemle YeejleJe<e& kees peerlekej
ke=leke=le nes egkes Les~ leLeeefhe efveeesieJeMe keYeer-keYeer cebef$eeeW mes meueen
efkeee kejles Les~ es Yejle cenejepe keYeer-keYeer Deheves jepeheg$eeW kees jepeveerefle
keer efMe#ee efoee kejles Les~ Jes kenles Les ns heg$eeW! megvees, DeevJeeref#ekeer, $eeer, Jeelee& Deewj oC[veerefle es eejeW
jepeefJeeeSb nQ~
Fvekee efJemleej mes JeCe&ve kejkes Oece&Meee, DeLe&Meee Deewj keeceMeee
Yeer he{eles Les~ keYeer DeeegJexo Meee, JeekejCe, Meyoeuebkeej, voMeee
he{eles Les~ leye ueesie GvnW cetefle&ceeved DeeegJexo ner kenles Les~ JeekejCe,
Deuebkeej Deewj voMeee kes lees eefleefyecye ner ceeves peeles Les~ efveefcee
Meee, Mekegve ebLe Deewj peesefle<e efJeee en GvneR keer me=ef ceeveer peeleer Leer~
es Yejle cenejepe meJe& MeeeeW kes DeefOeelee osJe nQ, leb$e-ceb$e ceW
meJeexheefj nQ, FveceW pees meJe& MeeeeW kee Gece %eeve Deewj keuee nw, Jes FvneR
ceW nQ Deve$e veneR~
Ssmee kenkej epee kes ye[s-ye[s ueesie GvnW yengle ceevelee osles Les~
DeefOeke kenves mes keee? Flevee ner kenvee yeme nw efke Jes Yejle cenejepe
mecemle ueeskeeeej kes met$eOeej nes jns Les~
Ske efove meYee kes yeere efmebnemeve hej yew"s ngS Yejle cenejepe
Skeef$ele ngS jepeeDeeW Deewj jepeheg$eeW kees #ee$eOece& kee GheosMe osves ueiesns #eef$eeeW ceW es cenevegYeeJeeW! Deehe ueesieeW kees Deeefo yeee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

201

YeieJeeved $e+<eYeosJe ves epee keer j#ee ceW efveege efkeee nw^, mees Deehekee Oece&
heeBe ekeej kee nw-legcneje Oece& kegue kee heeueve kejvee, yegef kee
heeueve kejvee, Deheveer j#ee kejvee, epee keer j#ee kejvee Deewj meeceemehevee
es heeBe iegCe legcnW meleled OeejCe kejvee eeefnS~
Deehe #eef$eeeW kee kegueecveee kewmee nw? megefveS-efpevneWves hetJe& YeJe
ceW jlve$ee keer DeejeOevee kej leerLekej eke=efle kee yebOe kej efueee,
lelheeeled meuuesKevee mes Mejerj es[kej meJee&Le&efmeef ceW Denefceb nes iees~
JeneB mes egle nes Fme YeejleJe<e& ceW DeJeleej ueskej JeCeeX ceW eLece JeCe&, pees
#eef$ee JeCe& nw, Gmekeer mLeehevee keer~ osKees eneB kece&Yetefce kes eejbYe ceW
epee oes ekeej keer Leer~ Ske lees j#ee kejves ceW kegMeue Deewj otmejer Jen
efpemekeer j#ee kejveer eeefnS~ pees epee keer j#ee kejves ceW lelhej nQ, GvneR
keer JebMe hejcheje kees #eef$ee kenles nQ~ eeefhe en JebMe Deveeefokeeue keer
mebleefle mes yeerpe-Je=#e kes meceeve Deveeefo keeueerve nw leLeeefhe #es$e Deewj keeue
keer Dehes#ee mes Gmekeer me=ef Yeer nesleer nw~ efJeosn #es$eeW ceW meoekeeue en
JebMe hejcheje ceewpeto jnleer nw efkevleg eneB Yejle #es$e Deewj SsjeJele #es$e kes
Deee&KeC[ ceW n keeue heefjJele&ve kes efveefcee mes eewLes Deewj heeBeJes keeue
ceW ner en JeCe& jnlee nw~
Deehe #eef$eeeW kee veee Oece& en nw efke Oece&veerefle kees ve es[ kej
Oeve keceevee, Gmekeer j#ee kejvee, Gmes ye{evee Deewj eesie hee$eeW ceW Gmekee
oeve osvee~ Fme ekeej Deheves JebMe keer j#ee kejvee, Deve efkemeer meceoee
kees veneR ceevevee ener kegueeveg heeueve veece kee Deehekee eLece Oece& nw~
Fn ueeske-hejueeske mebyebOeer heoeLeeX ceW efnle-Deefnle kee %eeve nesvee
yegef Devegheeueve veece kee Oece& nw~ efceLee%eeve kee veece DeefJeee nw

202

Yejle kee Yeejle

Fmekees es[kej DenleosJe eje keefLele leJeeW ceW yegef kees ueieevee eeefnS~
Gvekes eje keefLele yeefnjelcee, Deblejelcee Deewj hejceelcee Fve leerveeW kes
mJehe kees mecePekej, Deve osJe-Oece& mes otj jnvee ner Deheveer yegef keer
j#ee kejvee en otmeje iegCe nw~
efJe<e, Mee Deeefo mes Deheveer j#ee kejvee en leermeje iegCe nw~ peerJeve
ceW jepemebeeueve kejles ngS Deheveer j#ee DeeJeMeke nw~ Deveblej jepeYeesie
leeie kej oer#ee uesvee ner Deelcej#ee nw~ ener YeieJeeved $e+<eYeosJe eje
efoKeueeF& ieF& meveeleve hejcheje nw~
Deelce j#ee ceW kegMeue #eef$ee ner epee keer j#ee kejves ceW meceLe& nesles
nQ, en eewLee iegCe nw, efpeme ekeej iJeeuee ieeeeW keer j#ee kejlee nw, ceelee
Deheves heg$eeW keer j#ee kejleer nw, Jewmes ner #eef$ee jepee Deheveer epee keer j#ee
kejles ngS Gmes Deveee mes nekej Oece&-keeeeX ceW ueieeles nQ~ eesj-[eket
Deeefo keer DeepeerefJekee ve kej ogeW kee efveen kejves Jeeues jepee ner efMe
epee kee heeueve kej mekeles nQ~
Fme ekeej ogeW kee efveen Deewj FeW kee heeueve ner jepee kee
meecebpemelJe iegCe nw~ Yeues Dehevee heg$e ner keeeW ve nes eefo og nw lees Gmekee
jepeveerefle kes Devegmeej efveen DeJeMe kejvee eeefnS, Fme ekeej heg$e, efce$e
ee Deheveer eer Yeer eefo Deheves heLe egle nes egkes nQ, lees GvnW Yeer eLeesefele
ob[ osvee ee efvekeeue osvee leYeer lees epee hej jepee kee eYeeJe he[lee nw~ Fme
ekeej meye epee Deewj heefjJeej kees Ske meceeve mecePekej Gvekes meeLe
mecegefele veee kejles ngS lelhej jnvee ner en heeeJeeB iegCe nw~ Fme ekeej
#eef$eeeW kees Gvekes Oece& kee efJemleej mes GheosMe efoee Lee~
es eeJeleea keYeer-keYeer Deheveer jeefveeeW kes yeere ceW yew"kej GvnW

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

203

ie=nmLeeece kee GheosMe osles Les, Gvekees oeve, hetpee, Meerue Deewj GheJeeme Fve
eej efeeeDeeW kee GheosMe oskej meceioMe&ve, %eeve, eeefj$e kee GheosMe osles
Deewj mecekelJe kee cenlJe yeleueekej kenles ns kegueebieveeDeeW! megvees, legce ueesie eefo eer heee&e mes tkej Deeies
mJeie& kees eehle kej hegve Fme ce=legueeske ceW heg<e neskej meee mJeeOeerve
cees#emegKe eehle kejvee eenleer nes lees meceioMe&veheer jlve mes Deheves peerJeve kees
Deuebke=le kejes~ en jlve legcnW Fme pevce ceW lees DeelcemegKe kee Deevevo eehle
kejeesiee ner hegve mJeie& ceW Yeer FveW kes JewYeJe kees ee cenef&ke osJeeW kes megKe
kees oskej hejcheje mes efveJee&Ce megKe kees eehle kejeesiee, en efveefele ner nw~
heefleosJe kes cegmkegjeles ngS cegKe-keceue mes Ssmes Dece=leceeer GheosMe
kees megvekej eeJeleea keer Jes jeefveeeB yengle ner emeVe nesleer LeeR Deewj Deheves
Yeeie keer mejenvee kejleer ngF& kenleer LeeR efkeJeemleJe ceW nce ueesieeW kee yengle ye[e hegCe nw, pees efke nce
eeJeleea keer yeuueYeeeW ngF& nQ Deewj GvneR heefleosJe kes cegKe mes Oece& kee
GheosMe megveves kees efceuelee jnlee nw leLee Deheves emegj eer YeieJeeved kes
ejCe-keceueeW keer hetpee kejves kee Je Gvekeer efoJe OJeefve kees megveves kee Yeer
DeJemej heefleosJe kes emeeo mes efceuelee jnlee nw~
Ssmee efJeeej kejleer ngF& Jes jeefveeeB Yeer Skeef$ele nes oeve, hetpee, Meerue
Deewj GheJeeme ceW Deheveer Meefe kes Devegmeej eJe=efe kejleer LeeR~
Fme ekeej Yejle cenejepe Deheveer epee kees yeeerme npeej cegkegye
mes ueskej Deve yengle mes ess-ye[s jepeeDeeW kees, Deheves heg$e-hegef$eeeW kees,
meYeer kees Oece&, DeLe&, keece heg<eeLe& kee GheosMe osles ngS GvnW veeeveerefle ceW
eJe=e kejeles jnles Les~

204

Yejle kee Yeejle

(31)
cenejepe Debkeheve jlvepeefle efmebnemeve hej Dee{ Les, JeejebieveeSb
eBJej {gje jner LeeR~ meYee kee eejeW lejhe kee JeeleeJejCe Deheveer MeesYee mes
meewOece& Fv keer megOecee& meYee keer Yeer ceevees nBmeer G[e jne Lee~ Fmeer yeere
ceW megheg$eer megueesevee ke=Me Mejerj kees OeejCe kejleer ngF& neLe ceW hetpee kes
Mes<ee#ele kees ueskej mevcegKe DeeF&~ cenejepe Debkeheve ves Deemeve mes G"kej
neLe pees[kej Gmekes eje efoes ngS De#ele kees ueskej mJeeb Deheves cemleke
hej jKe efueee Deewj keneheg$eer! let GheJeeme mes DeefleMee efKeVe nes ieF& nw Deye Iej pee en
lesjs heejCee kee mecee nw~
heg$eer efhelee kees eCeece kej eueer ieF&~ jepee keg #eCe efJeeej ceW
efveceive nes iees nQ~ Denes! Fme kevee keer efpeveYeefe Deewj meceioMe&ve keer
efJeMegef efkeleveer efJeMes<e nw~ Fmeves efJeMeeue efpevecebefoj ceW yengle-meer jlveceeer
efpeveeefleceeSb efJejepeceeve kejeF& nQ Deewj Gvekes megJeCe&ceeer GhekejCe yeveJeees
nQ~ efpeveefyebyeeW keer eeflee-efJeefOe kejeF& nw Deewj efvele Gvekeer hetpee efkeee kejleer
nw~ DeYeer heeuiegve kes DeeefvnkeeheJe& ceW Fmeer ves efJeefOeJeled hetpeve efJeOeeve Je
GheJeeme kee Devegeve efkeee nw~ en meleled efpevehetpee Je hee$e-oeve Deeefo Gece
keeeeX ceW ner lelhej jnleer nw~ Deye en hetCe& eeswJeve kees eehle nes egkeer nw Dele
Fmekee Fmeer kes Deveghe Jej kes meeLe efJeJeen-mebyebOe kej osvee eeefnS efpememes
ie=nmLe Oece& keer hejcheje De#egCee he mes eueleer jns~
hegve Deheves cebef$eeeW kees yegueekej kene-cebef$eeeW! nceejs kegue kes
eeCemJehe Fme kevee kes efueS meYeer jepee ueesie eeLe&vee kej jns nQ Dele
en kevee efkemekees oer peeJes?

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

205

henues egmeeLe& ceb$eer ves kenecenejepe! kegue, Jee, efJeee, yegef Deeefo mes efJeefMe eeJeleea
Yejle kes heg$e Deke&keerefle& kees Deehe Deheveer kevee osles neW lees ye[s peveeW kes
meeLe mebyebOe nes peeves mes Deehe Yeer ceneved hetpelee kees eehle neWies~
efmeeLe& ceb$eer ves keneJeJenej ceW kegMeue ueesie ener kenles nQ efke ess ueesieeW kee ye[eW
kes meeLe mebyebOe nesvee Dee veneR jnlee Dele Deheves yejeyej JeeueeW kes meeLe ner
mebyebOe kejvee eeefnS~ osefKeS! cesIesej, eYebpeve Deeefo DeveskeeW jepeheg$e nQ pees
Ske mes Ske JewYeJeMeeueer nQ~ Fmeer yeere ceW meJee&Le&ceb$eer yeesue G"sjepeved ! Yetefceieesejer jepeeDeeW kes meeLe lees nce ueesieeWs kee mebyebOe
henues mes ner efJeeceeve nw Dele Fme kevee kees efJeeeOej jepeeDeeW ceW mes
efkemeer kees osveer eeefnS~
Deveske Tneheesn kes Deveblej megceefle ceb$eer kenves ueies cenejepe! es meye yeeleW Me$eglee GlheVe kejves Jeeueer nQ~ eefo Deehe
efJeeeOej kees kevee oWies lees eeJeleea keee kenWies? keee YetefceieeseefjeeW ceW
Fmekes eesie keesF& Jej veneR Lee? Deveske jepeeDeeW eje eeevee nes jner nw~
GveceW mes Deehe efkemeer Ske kees ner lees kevee oWies-leye Deve jepee DeJeMe
Deehekes efJejesOeer nes peeJeWies.....~ cesjer mecePe ceW lees eeeerve hegjeCeeW ceW
mJeebJej keer Gece efJeefOe megveer peeleer nw~ eefo meJe&eLece Deehe hetpeeer kes
eje Jen efJeefOe eejbYe kej oer peees lees YeieJeeved $e+<eYeosJe Deewj mecee
Yejle kes meceeve Deehekeer Yeer eefmeef egie kes Deble leke nes peeesieer~ Gme
mJeebJej ceW en kevee efpemekee JejCe kejs "erke nw~ leye hegve Deehekee
efkemeer kes meeLe efJejesOe nesves kee emebie veneR G"siee......~

206

Yejle kee Yeejle

cenejepe kees en yeele pee ieF&~ cebef$eeeW kees efJeoe kej Jes jepecenue
ceW hengBes~ cenejeveer megeYee, heg$e nsceebieo Je Je= heg<eeW mes efJeeej-efJeceMe&
kejkes mJeebJej kes efueS efveCe&e kej efueee hegve meJe&$e osMeeW ceW jepeeDeeW kes
heeme otleeW eje Deeceb$eCe heef$ekee Yespe oer~ Fmeer yeere Ske osJe Deekej
kenves ueieecenejepee, ceQ hetJe& YeJe ceW Deehekee YeeF& Lee~ Fme mecee meewOece&
mJeie& mes Dee jne ntB, cesje veece efJeefe$eebceo nw~ ceQ Fme hegveJeleea megueesevee
kes mJeebJej kees osKeves kes efueS Deeee ntB~
hegve cenejepe keer Dee%eevegmeej Gmeves Gej efoMee keer Deesj Ske
Delevle efJeMeeue meJe&leesYe veece kee jepeYeJeve yeveeee~ Jen keF& Keb[eW kee
Lee Deewj meJe&$e cebieue JeeW mes Yeje ngDee Lee~ Gme jepeYeJeve kes eejeW
lejhe mJeebJej YeJeve kee efvecee&Ce efkeee~ Gmekes eejeW lejhe ieeshegjej,
jlveeW kes leesjCe, heleekeeDeeW keer hebefeeeB, efMeKejeW hej ecekeles ngS megJeCe&
keueMe, es meye Deheveer Deefleere MeesYee mes JeejeCemeer veiejer kees mJeie&hegjer ner
yevee jns Les~ JeneB kee Oejeleue veerueceefCeeeW mes pe[e ngDee Lee Deewj leeW ces
Deveske JeCe& kes jlveeW mes peefle eboesJes eejeW lejhe Deheveer DeeYee efyeKesj jns Les~
efpeme mJeebJej ceC[he kee efvecee&Ce kejves Jeeuee efJeefe$eebieo osJe
mJeeb efMeuheer nw Gmekeer MeesYee kee JeCe&ve keewve kej mekelee nw? eejeW lejhe
mes yepeves Jeeues JeeeeW ves ceevees keg ner efoveeW ceW eejebsW lejhe kes ye[s-ye[s
jepeheg$eeW kees JeneB yeguee efueee Lee~ cenejepee Yejle kes megheg$e Deke&keerefle& Yeer
mJeeb Deveske yebOeg JeieeX kes meeLe Demeerce JewYeJe kees ueskej JeneB heOeejs Les~
cenejepe Dekebheve efkevneR kees mJeeb Deeies neskej mJeeiele kejkes ueees Les,
efkevneR kees ueeves kes efueS ceb$eer Deeefo kees Yespee Lee~ eLeesefeled ekeej mes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

207

meYeer jepeeDeeW kee mJeeiele kejkes GvnW eLeesefele YeJeveeW ceW "njeee ieee~
Gme mecee meceg Deheves jlveekeejheves kee Keese Denbkeej JeLe& ner OeejCe
kejlee nw~ JeemleJe ceW jepee Dekebheve Deewj jeveer megeYee ner mees jlveekeej nQb
keeeWefke keveejlve kes efmeJeee Deewj keesF& Gecejlve veneR nw? Ssmee meYeer
ueesie ken jns Les~
hegve es cegntle& ceW jepee Dekebheve ves efpevesv osJe keer cenehetpee
kejeF&~ cenejeveer megeYee ves kevee kees megJeCe& kes hees hej efye"e kej cebieue
mveeve kejeee~ ceebieefueke JeeeuebkeejeW mes megmeefppele kejkes efvele ceveesnj
ewleeuee ceW ues peekej Gmes efJeefOeJeled Den&vle osJe keer hetpee kejeF&~
jepee Dekebheve mJeeb ner Deekej mJeebJej ceC[he ceW eesie Deemeve hej
efJejepeceeve nes iees, Gmeer mecee censvoe veece kee kebegkeer efe$eebieo osJe
kes eje efoes iees DeefleMeeer DeuebkeejeW mes Deuebke=le jLe hej megueesevee kees
efye"ekej mJeebJej ceC[he keer Deesj eue he[lee nw~ meeLe ceW nsceebieo kegceej
Deeefo jepeheg$e Deheves ess YeeF&eeW Je mesvee kes meeLe yenve megueesevee kes jLe
kes eejeW lejhe eue jns Les~
keg ner #eCe ceW jLe mJeebJej Meeuee ceW eJesMe kejlee nw~ jLe hej
yew"er ngF& megueesevee kes Thej $e ueiee ngDee nw, pees mete& kes eleehe kees
jeskeves ceW meceLe& nw~ Deepet-yeepet ceW Ke[er ngF& meefKeeeB ecej {gje jner nQ~
Gmekes Mejerj keer keebefle mes Deveske ekeej kes jlveeW kes DeeYet<eCe Yeer ueppee
kees eehle nes jns nQb~ jlveeW keer ceeuee kees neLe ceW efueS ngS kebegkeer jLe keer
Oegje hej yew"e ngDee nw.....Oeerjs-Oeerjs jLe mJeebJej ceC[he ceW eue jne nw
Deewj kebegkeer efvecve ekeej mes jepeeDeeW kee heefjee oslee pee jne nw kegceeefjkes! osefKees es efJepeeeOe& keer oef#eCe esCeer kes jepee veefce kes

208

Yejle kee Yeejle

heg$e megveefce Deewj Gej esCeer kes jepee efJeveefce kes heg$e megefJeveefce nQ~ FveceW mes
let efkevneR Ske kees Deheves heefle he ceW JejCe kej~
megueesevee kevee efpeve jepeheg$eeW kes mevcegKe mes efvekeue peeleer Leer, Jes
Deheves Yeeie kees keesme kej jn peeles Les~ Deeies ye{les-ye{les Jen jLe efJeeeOejeW
keer TBeer Yetefce mes Glej kej veeres Yetefce ieeseefjeeW keer Deesj ye{ jne Lee hegve
kebegkeer ves ece-ece mes jepeeDeeW kee heefjee osles ngS kenemecee Yejle kes meyemes ye[s heg$e kegueefleueke es egJejepe Deke&keerefle&
nQ Deewj es nefmleveehegj kes jepee meesceeYe kes megheg$e peekegceej nQ......~
Flevee kenles ner megueesevee keer ef peekegceej hej he[er, Ssmee osKeles ner
kebegkeer Iees[eW keer jeme Leece ueslee nw Deewj kenlee ner euee peelee nw FvneWves eeJeleea Yejle cenejepe kes efoefiJepee kes emebie ceW Gej
Yeejle ceW cesIe kegceej veece kes osJeeW kees peerlekej Gve osJeeW kes ke=ef$ece yeeoueeW
keer iepe&vee kees peerleves Jeeuee efmebnveeo efkeee Lee~ Gme mecee efveefOeeeW kes
mJeeceer jepee Yejle ves nef<e&le neskej Deheveer YegpeeDeeW eje OeejCe efkeee peeves
Jeeuee Jeerjhe FvnW yeeBOee Lee Deewj cesIemJej Fvekee veece jKee Lee~
en Yeer Ske Deeee& keer yeele nw efke Fve peekegceej kes iegCe leerveeW ueeskeeW
kees emeVe kej Deye lesjs DevlekejCe kees Devegje kejves kes efueS ner hetCe&he
mes Jeeheme ueews nQ~ FvneWves efoefiJepee ceW Deveske osJeeW Je jepeeDeeW kees
peerlekej peekegceej Dehevee veece meeLe&ke kej efoee nw Deewj Deye legPes
peerleves kes efueS Oewe& jefnle mes nes jns nQ.....~
Gme mecee pevceeblej kee mvesn efpemes esefjle kej jne Lee, Ssmeer
megueesevee peekegceej kes megvoj Deekeej kees osKeleer ngF&, kegvo heg<he kes
meceeve Gmekes iegCeesW kees megveleer ngF& jLe mes veeres Glejleer nw Deewj kebegkeer kes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

209

neLe mes jlveceeuee ueskej DeefleMee esce ceW efveceive neskej Gme ceveesnj ceeuee
kees peekegceej kes ieues ceW [eue osleer nw, Gmeer mecee Dekemceeled meJe& yeepeeW
keer ye[er Yeejer OJeefve nes G"leer nw, efpememes Ssmee ceeuetce neslee nw efke oMees
efoMeeSb Yeer yeepeeW keer eefleOJeefve kes yeneves megueesevee kes Jej kes eeve kes
DemeeOeejCe GlmeJe kees ner cevee jner nw~ veeLeJebMe kes DeefOeheefle jepee
Debkeheve n<e& mes jesceebefele nes G"s-keuheuelee mes ege keuheJe=#e kes
meceeve, heg$eer mes ege peekegceej kees Deeies kej Deleerle JewYeJe kes meeLe veiej
ceW eJesMe efkeee~
ogce&<e&Ce veece kee Ske heg<e Lee pees Deke&keerefle& jepekegceej kee mesJeke
Lee Jen Fmeer yeere Gesefpele neskej Deeee Deewj kenves ueieens vej hegbieJe! Fme Yejle #es$e kes n KeC[eW ceW GlheVe ngS jlveeW kes
oes ner mJeeceer nQ Ske Deehe Deewj otmejs Deehekes efhelee~ jlveeW ceW kevee ner jlve
nw Deewj keveeDeeW ceW Yeer en megueesevee ner Gece jlve nw~ FmeefueS jepee
Dekebheve ves Deehekes Deheceeve kes efueS ner Meeeo Fme mJeebJej efJeefOe mes eneB
yegueeee nw~ en Gmekeer Oe=lee Deewj oglee ner nw efke pees Deehe pewmes
eeJeleea kes heg$e kees es[kej Gvekes mesJeke mesveeheefle kes ieues ceW ceeuee
[ueJeeF& nw~ Denes! peye veere ueesie Yeer ceeve-Yebie kes Deheceeve kees veneR
menles nQ, lees Deehe pewmes lespemJeer kees lees keLeceefhe menve veneR kejvee nw Dele
ns osJe! Deehe cegPes Dee%ee oerefpeS, ceQ Deehekeer Dee%eecee$e mes Fme Dekebheve
kees ece kes Iej hengBeekej ceeuee meefnle Jen kevee Deehekes meceerhe uee
mekelee ntB~
Fme ekeej Gmeves Deke&keerefle& kegceej kees eesOe mes Gesefpele kej
efoee, leYeer Gvekes jepee Deewj jepeheg$e Yeer Gvekes meceerhe Dee iees~ Gmeer

210

Yejle kee Yeejle

mecee Ske DeveJeeceefle veece kes ceb$eer ves Deke&keerefle& kegceej kees mecePeevee
Meg efkeeens es heg<e! Deehe keg #eCe Meevle nes cesjs Jeeve megefvees~
osefKees-he=LJeer, DeekeeMe, evcee, mete&, meceg, Jeeeg, Deefive, Deehe,
Deehekes efhelee Yejle meceed, cesIe Deewj keeue es meye heoeLe& mebmeej ceW
keueeCe kejves Jeeues nQb, FveceW mes Deehekes ee efkemeer kes Gue-hegue nesves
mes mebmeej keer me=ef ner Gue, hegue nes peeJesieer~ etBefke en me=ef Deehe
ueesieeW hej ner DeJeueefcyele nw~ neB, he=LJeer Deeefo JemlegSb lees keYeer Deheveer
ceee&oe es[ mekeles nQ efkevleg Deehe Deewj Deehekes efhelee Yeuee ceee&oe mes kewmes
egle nes mekeles nQ~ legcnejs efheleecen YeieJeeved $e+<eYeosJe ves kece&Yetefceheer
me=ef keer jevee keer nw~ GvneWves ye[s heg$e Yejle kees meeQhee nw Deewj Deeies
meceed Yejle kes eje en Deehekees ner meeQheer peeesieer~ etBefke Deehe Gvekes ye[s
heg$e nQ, efJeJeen efJeefOe ceW en mJeebJej efJeefOe ner meJe&es nw en MeeeeW ceW
Deeee ngDee mJeebJej meveeleve-eeeerve nw~ Deye en kevee peyejve njCe
keer peeves hej Yeer Deehekeer veneR nes mekeleer nw~ etBefke en hejeer nes ieF& nw
Dele veee ceeie& kee GuuebIeve kejvee Deehekes efueS keLeceefhe Gefele veneR
nw~ Fme megueesevee kes Deefleefje Yejle #es$e ceW Deveske jepeeDeeW kes eneB
keveejlve nQ ceQ Gve meyekees Deehekes efueS ueekej oslee ntB Dele ns osJe!
emeVe nes Deewj Fme Deke&keerefle& kes keejCe Ssmes eg mes efJeje nesDees~
Flevee meye keg mecePeeves hej Yeer yegef kecee&vegmleefjCeer Fme metefe
kes Devegmeej Jen Deke&keerefle& Meevle veneR ngDee, elegle Deewj Yeer Ye[ke G"e~
Gmeves keneen Dekebheve kee keg iet{ <e[eb$e henues mes ner megefveeesefpele Lee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

211

leYeer Fmeves peekegceej kes ieues ceW ceeuee [ueJeeF& nw~ ceQ megueesevee kee
Fgke veneR ntB keeeWefke DeYeer cesjs yeeCeeW mes peekegceej ce=leg kees eehle nes
peeJesiee, leye hegve Gme efJeOeJee mes cegPes keee eeespeve? ceQ lees kesJeue
Gmekeer ceeeeeejer kee efJemhees kej Fmes hejueeske hengBeeTBiee Deewj veeeveerefle keer j#ee keBiee~
Fleeefo ekeej mes kenles ngS Gmeves mesveeheefle kees yegueekej Deheveer
mesvee kees eg kes efueS leweej nesves keer Dee%ee oer Deewj eg keer meteke Yesjer
yepeJee oer~ Deveske F&<ee&ueg jepee Fme Deke&keerefle& kes meeLe Dee efceues~
en eg Yesjer Deewj eeJeleea kee keeshe efJeefole kejles ner cenejepee
Dekebheve Ieye[e iees~
Deesn! en keee ngDee? Dekemceeled en kewmee mebke Dee he[e?
Ssmee efJeeej kej Deewj peekegceej mes hejeceMe& kej jepee Dekebheve ves
Ske elegj Deewj MeerIeieeceer otle jepeheg$e Deke&keerefle& kes heeme Yespee, efkevleg
otle ves Deekej yeleeeejepeved ! Jes Deke&keere|le eesOe keer meercee heej hengBe egkes nQ Deewj
efJepeeIees<e veeceke neLeer hej e{kej eg kes efueS cewoeve ceW Dee egkes nQ~
Flevee megvekej peekegceej ves eg nes cenejepee Dekebheve mes kenens ceece! Deehe megueesevee keer j#ee kejles ngS eneR jefnS ceQ Fme
Deke&keerefle& kees ke=<Cekeerefle& efkees oslee ntB~ Deehe cegPes eg keer Dee%ee oerefpeS~
jepee Dekebheve mes mJeerke=efle eehle kej peekegceej ves Yeer cesIe kegceejeW
kees peerleves mes eehle ngF&, Ssmeer cesIeIees<eeb veece keer Yesjer YepeJee oer Deewj
Deheves meeLe Deveske jepee leLee megueesevee kes YeeF& Deewj efJeMeeue mesvee kees
ueskej eg kes efueS cewoeve ceW Dee iees~

212

Yejle kee Yeejle

Fme mecee Fve oesveeW mesveeDeeW ceW Flevee Yeebkej eg ngDee efke pees euee
keeue kes meceeve Lee~ Fme egie ceW eer kes efueS en henuee ner eg Lee~ Deveblej
yengle-meer mesvee kee veeMe nes peeves kes yeeo peekegcej Deewj Deke&keerefle& Deeheme ceW
ue[ves ueies~ yengle eelve kes yeeo peekegceej ves Deke&keerefle& kees peerefJele ner
heke[ efueee Deewj Deheves jLe ceW [euekej mJeeb Ske neLeer hej Dee{ neskej
efmebn kes meceeve hejeeceer peekegceej jepee Dekebheve kes heeme Dee iees~
Denes! Fme Deke&keerefle& kee ueeskeesej JebMe Lee ekeeleea Yejle efhelee
Les, egJejepe heo Lee Deewj Yeejer mesvee kee mecetn Gmekes heeme Lee, lees Yeer
Gmekeer en oMee ngF&~ Fmemes kenvee he[lee nw efke Deveee heg<e kees Ssmee
ner eflejmkeej eehle kejelee nw~
Fme ekeej Gmeer #eCe megueesevee mebyebOeer eg kes Meeble nesles ner
DeekeeMe mes osJeeW ves heeBe ekeej kes keuheJe=#eeW kes hetueeW keer Je<ee& keer~ Gme
mecee Deke&keerefle& kees peerleves mes peekegceej kees Denbkeej veneR ngDee Lee
elegle ueppee ves ner Gmes Dee Iesje Lee~ Fmekes yeeo peekegceej ves egYetefce
ceW peekej Deveske jepeeDeeW Deewj mewefvekeeW kees ce=leke osKee Je yengleeW kees
Ieeeue osKee~ ce=lekeeW keer ce=leke efeee kejJeeF& Deewj IeeeueeW kees Gheeej
nsleg efeefkelmekeeW kes megghego& efkeee~
FOej jepee Dekebheve ves Deveske kegMeue jepeeDeeW kees meeLe ceW ueskej
kegceej Deke&keerefle& kees veevee ekeej mes mecePeekej GvnW Gvekes mLeeve hej
hengbeeee~ Deveblej yeesuesDejnble osJe kes emeeo mes ner meJe&efJeIveeW kee veeMe neslee nw Dele
DeeDees, nce ueesie henues efpeveJebovee kejves kess efueS eueW~
Ssmee kenkej Deveske jepeeDeeWs kes meeLe efvele ceveesnj veece kes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

213

ewleeuee ceW hengBes Deewj Deheveer-Deheveer meJeeefjeeW mes Glejkej cebefoj ceW
eJesMe kej eoef#eCeeSb oskej Deveske mlegefleeeW mes efpevesvosJe keer mlegefle keer~
peekegceej Yeer YeieJeeved keer mlegefle kejles ngS yeesues ns YeieJeved ! Deehekes ejCeeW keer Yeefe mes mecemle Decebieue Je efJeIve
Meeble nes peeles nQ leLee meJe&ceveesjLe hetCe& nes peeles nQ~ pewmes heefJe$e meerhe kes mebheg
ceW he[er ngF& heeveer keer Ske yetbo Yeer ceesleer kee he OeejCekej uesleer nw~
Fleeefo ekeej mes es meJe& ceneheg<e YeieJeeved keer mlegefle-Yeefe ceW
lelhej nes iees~ leYeer Deeies ye{kej cenejepe Dekebheve ves osKee efke megueesevee
Fme GheJe kes ueves leke elegjenej kee leeie kej eneB efpeveeeflecee kes
mevcegKe neLe pees[kej keeeeslmeie& mes Ke[er nQ Deewj ceelee megeYee Gmeer kes
heeme yew"er ngF& ceneceb$e pehe jner nw~ leye cenejepe ves kenens heg$eer! legcnejer efpeveYeefe kes emeeo mes meJe& Decebieue Meeble nes
iees nQ Dele legce Deye Deheves efveece kee mebkeese kejes~
efhelee kes Ssmes Jeeve megvekej megueesevee ves keeeeslmeie& meceehle kej
he=LJeer hej cemleke skekej efpevesvosJe kees yeejcyeej vecemkeej efkeee~
Fmekes yeeo jepee Dekebheve Deheveer efee megheg$eer megueesevee Deewj heg$eeW kees
leLee meJe& heefjpeveeW kees meeLe ueskej efpevecebefoj mes yeenj Deees Deewj
jepeYeJeve ceW Deekej megueesevee mes yeesues heg$eer! let Deheves cenue ceW peekej heejCee kej~
Deveblej cebef$eeeW mes meueen kej efJeeeOej Deeefo jepeeDeeW kees eLeeeesie
oeve, ceeve Deeefo mes mecceeefvele kej Gvekes mLeeve hej peeves kes efueS GvnW
efJeoe kej hegve Deke&keerefle& mes yeesues ns kegceej! nceejs veeLeJebMe Deewj meesceJebMe oesveeW ner Deehekes eje

214

Yejle kee Yeejle

yeveees iees nQ Deewj Deehekes eje ner ye{ jns nQ~ efJe<e kee Je=#e Yeer efpemekes
eje GlheVe neslee nw Deewj Gmemes efhej veeMe kees eehle veneR neslee nw~
ceneheg<e heg$e, yebOeg Deewj efheeeos ueesieeW kes mewke[eW DehejeOe #ecee kej osles
nQ keeeWefke Gvekeer MeesYee Fmeer ceW nQ~ nce cetKeeX ves Deehekee en Ske
DehejeOe efkeee nw, etBefke nce ueesie Deehekes YeeFeeW Deewj Ye=leeW ceW mes nQ~
FmeefueS ns kegceej! nceeje en DehejeOe Deehe #ecee keerefpeS~ ns Jeerj heg<e!
en megueesevee efkeleveer meer yeele nw? nceeje pees meJe&mJe nw Jen Deehekee ner
nw~ eefo Deehe henues ner jeske osles lees mJeebJej ner keeeW efkeee peelee? efhej
Yeer pees nesveer Leer Jees nes ieF&~ Deye cesjer otmejer heg$eer De#eceeuee kees Deehe
enCe keerefpeS~ pewmes Yeespeve kes efyevee keesF& peerefJele veneR jn mekelee, Gmeer
ekeej nce ueesie Deehekeer emeVelee kes efyevee peerefJele veneR jn mekeles Dele
Deehe nce ueesieeW hej emeVe nesFes~
Fleeefo ekeej kes ceOegj MeyoeW mes Deke&keerefle& kees emeVe kej peekegceej
kes meeLe oesveeW keer DeKeC[ efce$elee keje oer~ Fmekes yeeo meJe& heeheebW keer
Meebefle kes efueS Dekebheve cenejepe ves Dee" efove leke ye[er efJeYetefle kes meeLe
efpeve cebefoj ceW ceneefYe<eske hetJe&ke Meebefle hetpee keer~ Deveblej Deke&keerefle& kes
meeLe MegYecegntle& ceW De#eceeuee kee efJeJeen mecheVe kej GvnW yengle-meer jlve
Deeefo JemlegSb YeW ceW oskej ye[s JewYeJe kes meeLe GvnW efJeoeF& oer~
Gmeer mecee efJeefe$eebieo osJe ves Deekej ye[s JewYeJe kes meeLe megueesevee
kee efJeJeen mecheVe kejeee~ Fmekes yeeo jepee ves yengle mes Yetefceieesejer Deeefo
jepeeDeeW kees Yeer eLeeeesie jlve, Jeenve Deeefo YeW oskej melkeejhetJe&ke
meyekees efJeoe kej efoee Deewj keg efove kes efueS peceeF& peekegceej kees
Deheves ner Iej hej jeske efueee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

215

(32)
veeLeJebMe kes efMejesceefCe DeefleMee yegefceeve Dekebheve cenejepe ves Deheves
peceeF& peekegceej kes meeLe meueen kej Deheves Iej kes Ske kegMeue otle kees
yegueekej Gece-Gece jlve Ske efheejer ceW YeW kes efueS oskej kenens otle! let meJe& meceeeej peevelee nw Dele efpeme ekeej eeJeleea
nce ueesieeW hej emeVe neW, Ssmee keee& legPes kejvee nw~ legce en YeW ueskej
DeeesOee peekej keee& keer efmeef kejkes Dee~
Ssmee DeeosMe heekej efmej mes eCeece kej Jen otle DeeesOee hengBee
Deewj eeJeleea kes mece#e YeW jKekej Deebie vecemkeej kejkes hegve neLe
pees[kej yeesueens osJe! yeveejme veiejer kee Debkeheve veece kee jepee Deehekees meeebie
eCeece kej Yee mes Deehemes Fme ekeej eeLe&vee kejlee nw, mees emeVelee
keerefpeS Deewj Gmes megefvees~
Yejle cenejepe keer emeVecegKe cege osKekej Deewj mebkesle heekej Jen
Dekebheve jepee kes MeyoeW ceW kenves ueieens osJe! megueesevee veece keer cesjer Ske Gece kevee Leer~ Gmeves
mJeebJej efJeefOe ceW peekegceej kes ieues ceW ceeuee [eue oer~ kegceej Deke&keerefle&
Yeer Deveske jepeeDeeW kes meeLe eneB mJeebJej ceb[he ceW emeVeefee efJejepeceeve
Les efkevleg pewmes keesF& ogen MegYeeneW kees Yeer og kej oslee nw Jewmes ner efkemeer
og ves nce ueesieeW hej GvnW JeLe& ner eesefOele kej efoee~ Fmekes yeeo JeneB
pees keg ngDee mees meye Deehekees efJeefole ner nw keeeWefke ieghleejeW eje peye
meeOeejCe jepee Yeer meye meceeeej efJeefole kej uesles nQ leye Deehe lees
DeJeefOe%eeveer nQ~ Yeuee Deehe keee veneR peeveles nQ? ns eeJeefle&ved ! peye

216

Yejle kee Yeejle

osJelee kegefhele nes peeles nQ leye GmeceW DeejeOevee kejves Jeeues kee ner oes<e
mecePee peelee nw ve efke osJelee kee Dele nce ueesieeW mes pees en DehejeOe yeve
ieee nw,mees Gmekes efueS nce ueesie efkeme oC[ kes hee$e nQ? keee heebmeer?
en Mejerj keuesMe? ee OevenjCe? ns osJe! Deehekeer Dee%ee heeueve kej nce
ueesie emeVe neWies~ keeeWefke epee kes efueS veeeveerefle Deewj oC[efJeOeeve lees
Deeheves ner eueeee nw~
Fleeefo ekeej mes otle kes cegKe mes jepee Dekebheve kes vecelee Yejs
Jeeve megvekej Meebleefee Yejle eheguuelee mes ege nes otle kees Deheves heeme
yegueekej efmebnemeve kes efveke efye"ekej yeesues ns Ye! cenejepe Debkeheve ves Fme ekeej kenkej Deehekees keeeW
Yespee nw? Jes lees nceejs efhelee kes legue nQ Deewj Fme mecee nce meYeer ceW pes
nQ~ ie=nmLeeece ceW lees cesjs Jes ner hetpe nQ, GvneR mes lees ceQ YeeF&-yebOeg Jeeuee
ntB Deewj keer keee yeele? Deveee ceeie& ceW eJe=efe kejves hej Jes cegPes Yeer jeskeves
Jeeues nQ~ Fme egie ceW cees#eceeie& eueeves kes efueS pewmes YeieJeeved $e+<eYeosJe
ieg nQ, oeve keer hejcheje eueeves mes jepee eseebme ieg nQ Deewj eeJeefle&eeW
keer Je=efe eueeves ceW ceQ cegKe ntB, Gmeer ekeej mJeebJej keer efJeefOe eueeves kes
efueS jepee Dekebheve ner ieg nQ~ eeefhe en ceeie& Deveeefokeeue kee Lee lees
Yeer Fme egie ceW YeesieYetefce mes efhes ngS eeeerve ceeieeX kees pees veJeerve kej ossles
nQ, Jes melheg<e ner meppeveeW eje hetpe ceeves peeles nQ~ osKees! cesje eeJeefle&hevee
jlveeW mes, efveefOeeeW mes, he[bie mesvee mes ee heg$eeefokeeW mes veneR efceuee nw, elegle
peekegceej mesveeheefle mes efceuee nw~ oC[jlve mes efJepeeeOe& heJe&le keer ieghee kes
ej kees Keesuevee, cueseW kees peerlevee Deeefo Gvekes keee& hejeece mes Yejs
ngS nQ~ Fmes Deke&keerefle& ves lees Dekeerefle&eeW ces efieveves eesie cesjer Dekeerefle& ner

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

217

kejeF& nw~ pewmes oerheke mes keepeue GlheVe neslee nw, Ssmes ner en cesjs mes
GlheVe ngDee nw~ peekegceej ves eg ceW yeeBOekej Gmes Dee oC[ efoee nw
Deewj lees keee Dehevee ye[e heg$e Yeer veee ceeie& kee GuuebIeve kejs lees Jen
oC[ kee hee$e nw~ Ssmeer veerefle eueeves kees ceQ leweej yew"e ntB~ Deehe ueesieeW ves
efJeeej efkees efyevee ner Gme DeefYeceeveer kes efueS De#eceeuee kevee oskej
Deke&keerefle& keer Yeer hetpelee eehle keje oer nw mees "erke nw~ keeeWefke en
keuebke meefnle nQ en mecePekej keee evcee keer cetefle& es[er peeleer nw~
hejvleg eeJeleea DehejeOe kejves hej Yeer Deheves heg$e keer Ghes#ee kej oer, en
cesje DeheeMe Dekebheve jepee ves mLeeeer yevee efoee nw~
Fleeefo ekeej mes eeJeleea ves megcegKe otle kees mebleg kej efJeoe
efkeee Deewj pes heg$e kees es[kej veee kees ner Dehevee Deewjme heg$e
yeveeee~ otle ves Jeeheme Deekej jepee Dekebheve Deewj peekegceej kees peye Ssmee
meceeeej megveeee leye es oesveeW emeVe nes ieodieo JeeCeer ceW yeesues Denes! ceneheg<eeW keer cenevelee Ssmeer ner nesleer nw~
yeveejme ceW jnles ngS peekegceej kee keg keeue peye Jeleerle nes
ieee, leye Ske efove nefmleveehegj mes Ske ceb$eer ves Deekej peekegceej kees efhelee
meesceeYe eje hessef<ele iet{ DeLe& mes Yejs ngS he$e kees efoee~ ceelee-efhelee kees
mcejCe kej Deewj he$e kees he{kej peekegceej Deheves Menj peeves kees Glmegke
nes iees Deewj emegj Dekebheve cenejepe mes Dee%ee ceeBieer~ eeefhe jepee peekegceej
kee efJeeesie veneR eenles Les efhej Yeer GvnW mJeerke=efle osveer he[er~ leye GvneWves
MegYe cegntle& ceW Deveske jlve, Jeenve, meeceeer Deeefo YeW ceW oskej megueesevee
kees efee ceOegj MeyoeW ceW efMe#ee oskej heg$e kes meeLe peekegceej kees efJeoeF&
oer~ megueesevee Yeer ceelee-efhelee kes efJeeesie kes ogKe kees ceve ceW ner oyeekej

218

Yejle kee Yeejle

memegjeue peeves kes efueS efJepeeeOe& veece kes neLeer hej Deheves heefle kes meeLe
yew" ieF&~ meeLe ceW neefLeeeW hej meJeej nes nsceebieo kegceej Deeefo YeeF& Yeer
megueesevee kes meeLe eue jns Les~
Fme ekeej peekegceej efJeMeeue mesvee Deewj heefjkej leLee efee Yeeee&
kes meeLe Deveske cegkeece kejles ngS DeeesOee veiej kes efveke Dee iees~
kejes[eW lecyegDeeW ceW ecegKe-ecegKe ueesie "njees iees~ megueesevee kees mecePeekej
YeeF& nsceebbieo Deeefo kes meeLe Jener kehe[s mes efveefce&le jepeYeJeve ceW jeskekej
Deehe mJeeb keg Deehle heg<eeW kes meeLe DeeesOee veiejer ceW eJesMe efkeee~
meceeeej megveles ner Deke&keerefle& Deeefo Des-Des heg<eeW ves Gvekee mJeeiele
efkeee~ jepeYeJeve kes yeee ojJeepes hej hengBekej peekegceej neLeer mes Glej
kej meYeeie=n ceW hengBes~ Yejle cenejepe Deveske jepeeDeeW kes ceOe JeneB
megMeesefYele nes jns Les~ Fb kes meceeve Gve jepejepesej kees osKekej peekegceej
ves leerLekej keer lejn GvnW Deebie vecemkeej efkeee~ cenejepe Yejle ves Yeer
neLe hewueekej Gmekee mecceeve efkeee Deewj Deheves neLe mes mebkesle kej
efvekeJeleea Deemeve hej yew"ekej emeVe ef mes Deuebke=le efkeee~ Gme mecee
mebleg ngDee peekegceej meYee ceW efJeue#eCe lespe mes MeesYe jne Lee~ leoveblej
mecee ves cegmkegjeles ngS osKeepeekegceej! legce yent kees keeeW veneR ueees? nce lees Gmes osKeves kes
efueS yengle ner Glmegke Les~ Fme veJeerve efJeJeen kes Gheue#e ceW Yeuee legceves
nceW keeeW veneR yegueeee~ keee cenejepe Dekebheve ves Deheves YeeF&-yebOegDeeW mes
ncekees Deueie kej efoee? Dejs! ceQ lees legcnejs efhelee kes legue Lee~ legcnW cegPes
Deeies kej megueesevee kes meeLe efJeJeen kejvee eeefnS Lee, hejvleg legce en
meye Yetue iees~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

219

nBmeles ngS eeJeleea kes cegKeejefJebo mes Fve JeeveeW kees megvekej
peekegceej ves ueppee mes Dehevee cemleke veeree kej efueee~ lelheeeled Yeefe
kees eie kejlee ngDee DehejeOeer kes meceeve ceefCekegefce peceerve kees osKeles
ngS neLe pees[kej Ke[s neskej efveJesove kejves ueieens osJe! Deehekes Dee%eekeejer keeMeer vejsMe ves Jen eeeerve mJeebJej
efJeefOe eeefuele keer~ hejvleg cesjs owJe ves Gmes Gue kej efoee, efhej Yeer
efpevesvosJe kes emeeo mes cesje cetue meefnle veeMe kejves Jeeuee Jen eg Meeble
nes ieee FmeefueS en mesJeke Deehekes ejCeeW ceW Deeee nw~
ns
eeeefOeheles! meJe& efJeeeOej Deewj meJe& jepee ieCe Deehekes ejCe-keceueeW kes
Yecej nQ, efhej Yeuee ceQ Gve meye ceW keewve ntB? ns osJe! pees otmejs meeOeejCe
heg<eeW kees ve eehle nes mekes, Ssmee cesje mecceeve kejles ngS Deeheves cegPes
$e+Ceer yevee efoee nw, mees keee keYeer ceQ Yeer Fme ]$e+Ce mes t mekelee ntB?
ns mJeeefceve! es veeLeJebMe Deewj ebJebMe heer Debkegj YeieJeeved DeeefoveeLe kes
eje GlheVe efkees iees Les SJeb Deehekes eje JeefOe&le leLee heeefuele neskej peye
leke he=LJeer nw leye leke kes efueS efmLej kej efoes iees nQ~
Fleeefo ekeej mes peekegceej keer efJevece JeeCeer mes mebleg< ngS Yejle
ves peekegceej kee Yeespeve, Jee Deeefo mes yengle keg melkeej efkeee~ Deveblej
peekegceej kees megueesevee Deeefo kes eesie Deveske JeeeYet<eCe, Deuebkeej
Deeefo oskej Gmes efJeoe efkeee~ peekegceej Yeer he=LJeer hej meJeeie [euekej
vecemkeej kejkes Jeeheme Deeves kees Gele nes Deheves TBes neLeer hej yew"kej
iebiee kes efkeveejs Dee iees~ JeneB hej metKes Je=#e keer [eueer kes DeeYeeie hej
mete& keer Deesj cegKe kej jesles ngS keewS kees osKekej keg Deefve keer
DeeMebkee mes Jeekegue nes G"s~ cegKe keer Deeke=efle osKe hegjesefnle ves kene-

220

Yejle kee Yeejle

ns egJejepe! megueesevee mekegMeue nw Deehe efeblee ve kejW Fme Mekegve

mes ener metefele neslee nw efke nce ueesieeW kees peue mes keg Yee nesiee~
Flevee megvekej peekegceej Meebleeefe nes iebiee veoer kes Gme heej yew"er
megueesevee mes efceueves keer Glkeb"e ceW MeerIe ner Deeies ye{s Deewj iebiee ceW DeIee
cesW ner neLeer Gleej efoee~ Jen neLeer heeveer ceW eueves ueiee~ Jen metB[ kees
Thej G"ekej oeble yeenj efvekeeues ngS ieb[mLeue kees heeveer kes Thej kejkes
euee pee jne Lee~ Fme ekeej Jen neLeer lewjlee ngDee Ske ies kes yeere pee
hengBee, Gmeer mecee Ske keeueer osJeer ves ceiej kee he Oej kej Gme neLeer
kees heke[ efueee, Jen peien mejet iebiee veoer mes efceueleer Leer~ eeefhe Jen
osJeer #eg Leer, efhej Yeer Deheves osMe ceW #eg Yeer yeueJeeved nes peeles nQ Fme
veerefle kes Devegmeej Gme mecee Jen neLeer [tyeves ueiee~
Gme le hej peekegceej keer eleer#ee ceW Ke[s ngS megueesevee, nsceebieo
Deeefo Fme Me kees osKekej Ieyejees~ megueesevee ves neLeer kees ies ceW Iegmeles
osKe hebe vecemkeej ceb$e kee mcejCe efkeee Deewj Jen Yeer heeveer ceW Glej he[er~
meeLe ceWb Gmekes YeeF& nsceeiebo Deeefo Gmeer ies ceW Iegmeves ueies~ megueesevee ves
DenleosJe kees oe ceW OeejCe kej Fme Ghemeie& kes ueves leke elegefJe&Oeenej
kee leeie kej efoee~ megueesevee Deheveer meefKeeeW kes meeLe iebiee ceW eue jner
Leer Deewj ceneceb$e kee peehe kej jner Leer, leYeer iebiee eheelekegC[ kes iebieeket
hej jnves Jeeueer iebiee osJeer kee Deemeve keeBhe G"e~ Gmeves DeJeefOe%eeve mes
peevee efke cesjer hejceeshekeeefjCeer Deewj Oece& keer cetefle& Ssmeer megueesevee hej
mebke Deeee nw, Ssmee mecePeles ner Jen iebiee osJeer JeneB DeeF& Deewj keeueer
osJeer kees [ebkej otj Yeiee kej peekegceej Deeefo meYeer kees mekegMeue iebiee
kes efkeveejs ues DeeF&~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

221

leovevlej Gme osJeer ves iebiee veoer kes efkeveejs hej yengle MeerIe ner Deheveer
efJeefeee eje meJe& mebheoeDeeW mes ege efoJe YeJeve yeveeee~ GmeceW ceefCecee
efmebnemeve hej megueesevee kees yew"ekej Gmekeer hetpee keer Deewj meYeer kees
eLeeeesie DeemeveeW hej yew"ekej mecceeve efkeee hegve megueesevee mes kenens mJeeefceefve! Deehekes eje efkees iees ceneceb$e mes ner ceQ eneB iebiee
veoer keer DeefOee$eer osJeer ngF& ntB Deewj meewOecexv keer efveeesefieveer Yeer ntB~ en
meye JewYeJe Deehekes ner emeeo mes efceuee nw~
leye peekegceej ves megueesevee mes heteen keee yeele nw?
megueesevee ves keneefJebOeeeue heJe&le kes meceerhe efJebOehegjer veiejer kes jepee efJebOekesleg keer
jeveer efeebiegeer Leer~ Gve oesveeW kes efJebOeeer veece keer Ske megvoj kevee Leer~
Gmekes efhelee ves cegPe hej esce DeefOeke nesves mes cesjs meye iegCe meerKeves kes efueS Gmes
cenejepe Dekebheve kees meeQhe efoee~ Jen efJebOeeer meoe cesjs meeLe jne kejleer Leer~
Ske efove yeieeres ceW eer[e kejles ngS JeneR hej Gmes mehe& ves kee efueee, leye ceQves
Gmekes Mejerj ceW hewues efJe<e kees osKekej cejCeemeVe mecePekej Ceceeskeej ceb$e
megveeee~ megveles ngS Gmeves cejCe kej en iebieeosJeer kee mLeeve heeee nw~
hegve peekegceej Deewj megueesevee mes Jen osJeer kenves ueieer efkemeer mecee Deehe peekegceej kes yeieeres ceW iees, JeneB efJejepeceeve
Meerueieghle cegefve kes oMe&ve kej Gvekee GheosMe eJeCe efkeee~ Gme mecee JeneB
hej Ske meeBhe kee pees[e Yeer ieg kee GheosMe megve jne Lee~ Gmes legceves osKee
Lee~ efkemeer Ske mecee Jee kes efiejves mes Gme egieue kee mehe& lees cej ieee
Deewj meefhe&Ceer yee ieeer~ keg efove heeeled Deeheves Gme meefhe&Ceer kees Deve

222

Yejle kee Yeejle

keekeesoj veece kes mehe& kes meeLe jceles osKekej Gmes JeefYeeeefjCeer mecePekej
efOekekeejles ngS eer[e keceue mes leeef[le efkeee~ en osKekej Deehekes
efkebkejeW ves Yeer [C[s-helLej Deeefo mes Gme egieue kees ceeje, Fmemes Jen
keekeesoj mehe& Meeble heefjCeeceeW mes cejkej eneB keeueerosJeer nes ieee Lee,
Gmeer Jewj kes efveefcee mes Deepe Gmeves eneB ceiej kee he ueskej Deehekes
neLeer kees heke[e Lee Deewj Deehekees [gyeevee eenleer Leer~
Flevee megveles ner Gme mehe& egieue keer Ievee peekegceej kees eeo nes
DeeF& Deewj Jes yeesuesneb, osefJe! en Ievee cegPes eeo nw~
Fmekes hejmhej ceW keg eee&eW kej peekegceej ves iebieeosJeer kees efJeoe
kej efoee, yeeo ceW Deheves [sjs ceW Dee iees~ Oeerjs-Oeerjs euekej keF& he[eJe
kes yeeo Jes nefmleveehegj Dee iees~ jepeOeeveer kes eOeeve-eOeeve heg<e heue,
heg<he Deeefo ceebieefueke meeceeer ueskej meeceves mJeeiele kes efueS Dee jns Les~
DeeMeerJee&o osves Jeeues hegjesefnle, meewYeeieJeleer efeeeB, ceb$eer Deewj eefmeeefme mes" ueesie meeceves Ke[s neskej Mes<ee#ele os jns Les~ eejeW lejhe mes
legjner Deeefo yeepes yepe jns Les~ Fme ekeej mJeeiele kejves kes efueS Deeves
JeeueeW kes meeLe peekegceej ves megueesevee meefnle jepecenue ceW eJesMe efkeee~
ceelee-efhelee kees eCeece kej Gvekee DeeMeerJee&o eehle kej emeVeefele nes
Deheves ye[eW keer eLeeeesie efJevee kej yejeyej kes ueesieeW kees emeVe-ef mes
osKekej ess peveeW kees mvesn oskej Deheves cenue ceW eJesMe kej Deheveer
jeefveeeW kees mebleg efkeee~
megKehetJe&ke keg keeue Jeleerle nesves kes yeeo efpevesvosJe keer yengle
ye[er hetpee kejkes nsceebieo Deeefo YeeFeeW kes mece#e ner Deheveer meJe& jeefveeeW

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

223

kes yeere ceW eesie Deemeve hej yew"er ngF& megueesevee kees Deheves neLe mes he
yeebOee DeLee&led hejeveer yeveeee~
Fmekes yeeo peekegceej ves nsceebieo Deeefo meeLe ceW DeeS ngS megueesevee
kes YeeFeeW kee leLee Deve jepee Je jepeheg$eeW kee eLeeeesie mecceeve kej
Gvekes-Gvekes eesie neLeer, Iees[s, jlve, Jeenve Deeefo YeW kej Gve meyekees
efJeoeF& oer~ Jes nsceebieo Deeefo Yeer JeneB mes efvekeue kej keg he[eJe kes yeeo
Deheveer yeveejme veiejer Deekej efhelee Dekebheve Deewj ceelee megeYee kes oMe&ve
kej megueesevee kes hegCe keer eMebmee kejles ngS GvnW ceeie& mes ueskej
nefmleveehegj leke kee meeje meceeeej megveekej emeVe efkeee~
(33)
YeieJeeved $e+<eYeosJe meceJemejCe ceW efJejepeceeve Les Deewj Deheveer efoJeOJeefve
kes eje Deveble YeJepeerJeeW hej Devegen kej jns Les, Gvekeer efoJe OJeefve
eele, ceOeevn, meeeb Deewj Deblejeef$e ceW n-n Ie[er heele efKejleer Leer
leLee ieCeOej, eeJeleea Deewj Fv kes eMve kes Devegmeej Deve mecee ceW Yeer
efKejleer Leer, efyevee Fe kes ner YeieJeeved kee GheosMe neslee Lee leLee efyevee
Fe kes ner eerefJenej neslee Lee~ peye YeieJeeved! efJenej kejles Les leye
meceJemejCe efJeIeefle nes peelee Lee, YeieJeeved DeekeeMe ceW DeOej efJenej kejles
Les~ osJeieCe Gvekes ejCe keceueeW kes veeres efoJe megiebefOele megJeCe&cee
keceueeW keer jevee kejles eues peeles Les~
mechetCe&, Deee&KeC[ kes keewMeue, DeeesOee, kegpeebieue-nefmleveehegj,
Debie-yebie, ebheehegjer, DeevOe, kevee&ke Deeefo meJe& osMeeW ceW efJenej kej egkes
Les, Gvekes meeLe Je=<eYemesve Deeefo eewjemeer ieCeOej Les~ meye eewjemeer npeej
cegefvejepe efvejblej eYeg keer Jebovee kejles Les, yeeeer megvojer Deeefo leerve ueeKe

224

Yejle kee Yeejle

heeeme npeej Deeefe&keeSb LeeR, {ele Deeefo leerve ueeKe eeJeke Deewj megelee
Deeefo heeBe ueeKe eeefJekeeSB LeeR~ YeJeveJeemeer Deeefo eej ekeej kes DemebKe
osJe-osefJeeeB eYeg kes ejCe-keceueeW kee mleJeve kej jns Les~ DeieefCele
efleee peerJe JeneB yew"s ngS Les, es meye etj eEnmeke YeeJe kees es[kej Meeble
YeeJe mes eYeg kee GheosMe megve jns Les~ YeieJeeved Ske ueeKe Je<e& Deewj eewon
efove kece Ske ueeKe hetJe& Je<e& heele he=LJeer hej eerefJenej kej OeceexheosMe
kej egkes Les~ peye cee$e Deeeg kes eewon efove Mes<e jn iees leye heew<eceeme
keer hetefCe&cee kes efove kewueeMe heJe&le hej peekej efJejepeceeve nes iees~
Gmeer efove jeef$e ceW Yejle cenejepe ves mJehve ceW osKee efke ceneces
heJe&le Deheveer uecyeeF& mes efme #es$e leke hengBe ieee~ Gmeer efove egJejepe
Deke&keerefle& ves Yeer mJehve ceW osKee efke cenew<eefOe kee Je=#e ceveg<eeW kes
pevceheer jesie kees ve kej efhej mJeie& kees pee jne nw~ Gmeer efove ie=nheefle ves
osKee efke Ske keuheJe=#e efvejblej ueesieeW kees DeYeer heue oskej Deye mJeie&
kees peeves kes efueS leweej ngDee nw~ eOeeveceb$eer osKeles nQ efke Ske jlveoerhe
Deveske Fgke ueesieeW kees jlveeW kee mecetn oskej Deye DeekeeMe ceW peeves kes
efueS Gele nes jne nw~ mesveeheefle peekegceej osKeles nQ efke efmebn Jee kes
efhebpe[s kees lees[kej kewueeMeheJe&le kees GuuebIeve kejves kes efueS leweej nes
ieee nw~ peekegceej kes heg$e DevebleJeere& osKeles nQ efke evcee leerveeW ueeskeeW
kees ekeeefMele kej leejeDeeW meefnle pee jne nw~ meesleer ngF& megYee cenejeveer
Yeer mJehve ceW osKeleer nQ efke eMemJeleer Deewj megveboe kes meeLe yew"er ngF&
FveCeer yengle osj leke Meeske kej jner nw~ yeveejme kes jepee efe$eebieo Yeer
Ieyejen kes meeLe mJehve osKeles nQ efke mete&, he=LJeer leue kees ekeeefMele kej
DeekeeMe keer Deesj G[e pee jne nw~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

225

Fme ekeej Yejle Deeefo meYeer ecegKe ueesieeW ves mJehve osKee hegve
meteexoe nesles ner meye Deheves-Deheves hegjesefnle mes mJehve kee heue hetves
ueies, hegjesefnle kenles nQYeieJeeved $e+<eYeosJe meYeer keceeX kees ve kej Deveske cegefveeeW kes
meeLe cees#e peeves Jeeues nQ, es mJehve Ssmeer metevee os jns nQ~
Fme ekeej hegjesefnle heue megvee ner jns Les efke Fleves ceW ner Deevevo
veece kee Ske efkebkej Deekej cenejepe Yejle mes kenlee nw jepeeefOejepe! YeieJeeved $e+<eYeosJe ves Deheveer efoJe-OJeefve kee
mebkeese kej efueee nw FmeefueS mechetCe& meYee neLe pees[kej yew"er ngF& nw
Deewj Ssmee ceeuetce he[ jne nw efke ceevees metee&mle kes meeLe efveceerefuele keceueeW
mes ege mejesJej ner nes~
en megveles ner Yejle eeJeleea yengle ner MeerIe meye ueesieeW kes meeLe
kewueeMe heJe&le hej hengBe iees~ JeneB Deekej YeieJeeved keer leerve eoef#eCeeSb
oskej mlegefle kej YeefehetJe&ke Deheves neLe mes cenecen veece keer hetpee kejles
ngS Jes eewon efove leke Fmeer ekeej YeieJeeved keer mesJee kejles jns~
YeieJeeved $e+<eYeosJe hetJe& efoMee keer Deesj cegBn kej Deveske cegefveeeW kes
meeLe heekeemeve mes efJejepeceeve nQ~ ceeIe ke=<Cee elego&Meer kes efove meteexoe
kes MegYe cegntle& Deewj DeefYeefpeled ve#e$e ceW YeieJeeve ves leermejs met#ceefeeeeefleheeefle
veece kes Megkeue Oeeve mes leerveeW eesieeW kee efvejesOe efkeee hegve Debeflece iegCe
mLeeve ceW "njkej heeBe ueIeg De#ejeW kes GeejCe eceeCe keeue ceW eewLes
Jeghejle efeeeefveJe=&efe veece kes Megkeue Oeeve mes DeIeeefleee keceeX kee veeMe
kej efoee, Gmeer #eCe Deewoeefjke lewpeme Deewj keecee&Ce Fve leerveeW Mejerjhe
veece kece& keer eke=efleeeW kes ve nes peeves mes efmelJe heee&e eehle kej Jes

226

Yejle kee Yeejle

mecekelJe, oMe&ve, %eeve, Jeere&, met#celJe, DeJeieenvelJe, DeiegueIeg Deewj

DeJeeyeeOe Fve Dee" iegCeeW mes meefnle neskej Ske mecee cee$e ceW ner ueeske
efMeKej kes DeeYeeie hej levegJeeleJeuee ceW hengBe iees~ JeneB hej Jes efvele,
efvejbpeve, Deheves Mejerj mes keg kece, Decetefle&ke ngS Deheves Deelce-megKe ceW
leuueerve neskej mebmeej kees efvejblej osKeles ngS efJejepeceeve nes iees~
Gmeer mecee osJesveW kee Deemeve kecheeeceeve nesles ner meYeer osJesv,
Demegjsv Deewj DemebKe osJe-osJeerieCe Yeer JeneB Dee iees~ meewOece& Fv lees
henues mes ner JeneB GheefmLele Les~ meYeer efceuekej YeieJeeved kes cees#e keueeCeke
keer hetpee kejves keer Fe mesen YeieJeeved kee Mejerj DeefleMee heefJe$e nw, Glke= nw, cees#e kee
meeOeve nw, mJe Deewj efvece&ue nw~
en efJeeej kej YeieJeeved kes Mejerj kees yengcetue heeuekeer ceW efJejepeceeve
efkeee~ Deefivekegceej osJeeW ves Fv kes cegkeg mes GlheVe ngF& Deefive mes Gme
Mejerj kee mebmkeej efkeee~ GmeceW ebove, Deieg, kehetj, kesMej Deeefo megiebefOele
heoeLe& Deewj Ieer, otOe Deeefo mes Gme Deefive kees Je=efbiele efkeee, Gme mecee
Gme Deefive mes peieled ceW DeYetlehetJe& megiebefOe hewue ieF&~ osKeles ner osKeles eYeg
kee Jele&ceeve Mejerj kee Deekeej ve nes ieee, Jen Gme mecee otmejer
heee&ehe mes heefjCele nes ieee~
Gme keeue ceW YeieJeeved kes DeefivekegC[ kes oeefnves Deesj ieCeOejeW kes
Mejerj kee mebmkeej kejves Jeeueer Deefive mLeeefhele keer ieF& Leer Deewj yeeeeR Deesj
meeceeve kesJeefueeeW kes Mejerj kee mebmkeej kejves Jeeueer Deefive mLeeefhele keer
ieF& Leer~ Fme ekeej FveW ves Gme keeue ceW he=LJeer hej leerve ekeej keer Deefive
mLeeefhele kejkes iebOe, heg<he Deeefo mes Gve DeefiveeeW keer hetpee keer Leer~ eeefhe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

227

Deefive mJeeb hetpe veneR nw leLeeefhe leerLekej Deeefo kes Mejerj kee mebbmkeej kejves
Jeeueer es leerveeW kegC[eW keer Deefive hetpe ceeveer ieF& nw pewmes efke YeieJeeved kes mheMe&
mes kewueeMeheJe&le Deeefo heJe&le hetpe ceeves iees nQ~ leovevlej Jes meewOece& Fv Deeefo
meYeer osJeieCe hebekeueeCeke kees eehle nesves Jeeues eer $e+<eYeosJe kes Mejerj keer
Yemce kees neLe ceW ueskej-nce ueesie Yeer Ssmes ner nesW~
Ssmeer YeeJevee Yeeles ngS ye[er Yeefe mes Jen Yemce Deheves ueuee hej,
oesveeW YegpeeDeeW ceW Deewj Je#emLeue ceW ueieeF&~ Jes meye Gme Yemce kees
Delevle heefJe$e ceevekej Oecee&vegjeie kes jme ceW levcee nes iees~ lelheeeled meye
Fveefo ves efceue kejkes yengle ner n<e& mes Deevevo veece kee veeke efkeee
hegve eeJekeeW kees GheosMe efoee~
ns mehlece Deeefo eeflecee kees OeejCe kejves Jeeues meYeer yeeeeefjeeW!
legce ueesie leerveeW mebOeeDeeW ceW mJeeb ieen&hele, DeenJeveere Deewj oef#eCeeefive
Fve leerveeW DeefiveeeW keer mLeehevee kejes Deewj Gvekes meceerhe ner Oece&ee, $e
leLee efpevesvosJe keer eefleceeDeeW keer mLeehevee kej leerveeW keeue kes ceb$ehetJe&ke
Gvekeer hetpee kejes~ Fme ekeej ie=nmLeeW kes eje Deeoj-melkeej heeles ngS
DeefleefLe yevees~
Fleeefo ekeej mes kenkej osJeieCe YeieJeeved kes efveJee&Ce keueeCeke
ceneslmeJe kees mecheVe kej hegve-hegve ieCeOej Deeefo iegDeeW kees vecemkeej
kej Deheves-Deheves mJeie& kees eues iees~
eeJeleea Yejle DeefleMee eyeg Les~ GvnW #eeefeke meceioMe&ve Lee,
DeJeefOe%eeve Lee, leLee Jes osMe mebeceer Les efhej Yeer Gme mecee F efJeeesie mes
GlheVe ngF& Deewj mvesnheer Ie=le mes eppJeefuele ngF& Meeskeheer Deefive Gvekes
efee kees peuee jner Leer, DeLee&led Meeske mes Gvekee Yeer efee Jeekegue nes jne

228

Yejle kee Yeejle

Lee~ en osKekej eer Je=<eYemesve ieCeOej osJe ves Gvekes Meeske kees otj kejves
keer Fe mes Yejle kees GheosMe osles ngS Deheves meYeer kes hetJe& YeJeeW kees
eefleheeove kejles ngS kenens Yejle! megvees, YeieJeeved $e+<eYeosJe kes meeLe nce ueesieeW kee keF&
YeJeeW mes mebyebOe euee Dee jne nw~ Deepe YeieJeeved ves pewmes efveJee&CeOeece kees eehle
efkeee nw, Jewmes ner nce meYeer Gvekes heg$e Yeer Fmeer YeJe mes efveJee&Ce kees eehle
kejWies~ ceQ YeieJeeved kes nceejs, Deehekes leLee Deehekes keeflehee YeeFeeW kes Deewj
jepee eseebme kes hetJe&YeJeeW kees megvee jne ntB~ legce meeJeOeeve neskej megvees!
Fmeer pecyeterhe kes efJeosn #es$e ceW Ske ieefvOeuee veece kee osMe nw~
JeneB kes efmebnhegj veiej ceW jepee eer<esCe keer megvojer veece keer jeveer kes
peeJecee& kee ye[e heg$e Lee~ Gmeves efJeje nes pewvesejer oer#ee OeejCe kej
ueer, hejvleg mebece kes (YeeJemebece kes) eie veneR nesves mes Jen Gmeer osMe kes
efJepeeeOe& heJe&le keer Gej esCeer hej Deuekee veece keer veiejer ceW ceneyeue
veece kee efJeeeOej jepee nes ieee~ JeneB Gmeves mJeebyeg ceb$eer kes GheosMe mes
Deelce-%eeve eehle kej Deeefke heJe& ceW efpevehetpee kejkes meceeefOecejCe mes
Mejerj es[e, Gmekes eYeeJe mes mJeie& ceW ueefueleebie veece kee osJe nes ieee~
JeneB mes egle neskej jepee JeepebIe ngDee hegve oeve kes eYeeJe mes cejCe kej
Gejkeg YeesieYetefce ceW Deee& nes ieee~ JeneB $e+ef<eOeejer cegefve mes mecekelJe
eehle kej Devle ceW cejkej mJeie& ceWs eerOej osJe ngDee hegve megefJeefOe jepee
ngDee, Fmekes yeeo Deegle mJeie& ceW Fv nes ieee~ Deveblej JeneB mes egle
neskej eneB cele&ueeske ceW Deekej ceveg<e YeJe ceW mebece OeejCe kej leerLekej
eke=efle kee yebOe kejkes meJee&Le&efmeef ceW Denefceb nes ieee~ Jes ner Denefceb
eneb YeieJeeved $e+<eYeosJe ngS nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

229

Deye jepee eseebme kes YeJeeW kees kenlee ntB~ hetJe&Ieelekeer KeC[ ceW
iebefOeuee osMe kes heueeue veeceke ieebJe ceW Ske ie=nmLe keer heg$eer Oeveeer Leer~
Jen keg hegCe kes Goe mes hegve Gmeer osMe kes heeueer ieebJe kes Ske JeefCeke
keer efvevee&efcekee veece keer heg$eer nes ieF&~ JeneB Gmeves efheefnleeeJe veece kes
cenecegefve mes efpeveWiegCemebheefe Deewj egle%eeve veece kes eleeW kees enCe kej
efJeefOeJeled GheJeeme efkeee~ Gmemes Jen kevee mJeie& ceW mJeebeYee veece keer
osJeer neskej YeieJeeved $e+<eYeosJe kes peerJe-ueefueleebie osJe keer efee JeuueYee
ngF&~ JeneB mes eekej jepee JeepebIe keer jeveer eerceleer nes ieF&~ FvneR
JeepebIe Deewj eerceleer ves eejCeegieue cegefveeeW kees Deenej oeve efoee Lee,
efpemekee mcejCe jepee eseebme kees YeieJeeved kes Deenej oeve kes mecee nes
ieee Lee hegve Jen jeveer eerceleer oeve kes eYeeJe mes YeesieYetefce ceW GvneR
JeepebIe Deee& keer helveer nes ieF&~ JeneB hej cegefvejepe mes mecekelJe eehle kej
eerheee&e mes tkej Jen Deeee& mJeie& ceW mJeebeYee osJe nes ieee~ JeneB mes
egle neskej meeleJeW YeJe ceW kesMeJe ngDee, Dee"JeW YeJe ceW Deegle mJeie& kee
eleerv ngDee, veJeceW YeJe ceW Oeveoe ngDee, oMeJeW YeJe ceW Denefceb ngDee
hegve ieejnJeW YeJe ceW jepee eseebme neskej oeveleerLe& kee eJele&ke ngDee nw~
ns jepeved! Deehekes Yeer veJe YeJeeW kees kenlee ntB~ Fmeer pecyeterhe kes
hetJe& efJeosn #es$e ceW JelmekeeJeleer veece kee osMe nw~ GmeceW Ske eYeekejer veece
keer veiejer nw~ JeneB kee jepee Deefleie= Deheves veece kes Devegmeej ner efJe<eeeW ceW
Deefle Deemee Lee~ Gmeves DeefOeke DeejbYe Deewj heefjen ceW heBmekej vejkeeeg
yeeBOe ueer~ Deble ceW cejkej eewLes vejke ceW euee ieee~ JeneB kes ogKeeW kees
Yeesiekej JeneB mes efvekeuee, eneB ceOeueeske ceW Gmeer eYeekejer veiejer kes
meceerhe ner Ske heJe&le hej JeeIe nes ieee, etBefke Gmeves jepee keer heee&e ceW

230

Yejle kee Yeejle

Gmeer heJe&le hej yengle-mee Oeve iee[ jKee Lee, Gmeer mebmkeej mes Jen Gmeer
heJe&le hej jne kejlee Lee~
Ske efove Gme veiejer kes jepee eerefleJeOe&ve keejCeJeMe eneB heJe&le hej
"njs Les~ GvneWves JeneR hej efheefnleeeJe veece kes Ske ceemeesheJeemeer cenecegefve
kees Deenej oeve efoee~ Gmekes heue mes JeneB heJe&le hej osJeeW ves hebeeee&
yejmeees~ Gme mecee JeneB osJeogvogefYe Deeefo kees megvekej Gme JeeIe kees
peeeflemcejCe nes ieee, efpememes Gmeves MeebleYeeJe OeejCe kej Mejerj mes cecelJe
es[kej meuuesKevee OeejCe kej ueer~ Oece& kes esce mes Gve DeJeefOe%eeveer
cenecegefve ves Yeer Deekej Gmes efJeefOeJeled meuuesKevee os oer Deewj jepee eerefleJeOe&ve
kees Gmekeer mesJee kejves kee DeeosMe oskej Jes efJenej kej iees~ Jen JeeIe
mebveemeefJeefOe mes cejkej mJeie& ceW efoJeekej eYe veece kee osJe nes ieee~
heeBeJes YeJe ceW Jener osJe jepee JeepebIe kee ceefleJej veece kee ceb$eer nes ieee~
JeneB hej leheejCe kejkes "s YeJe ceW Denefceb nes ieee~ meeleJeW YeJe ceW
megyeeng ngDee, Dee"JeW YeJe ceW Denefceb ngDee hegve veJeceW YeJe ceW Jener
Denefceb kee peerJe let Yejle eeJeleea ngDee nw~
efpeme mecee jepee JeepebIe Jeve ceW eejCeegieue cegefveeeW kees Deenej
os jns Les, Gme mecee Gvekes ceefleJej veece kes ceb$eer, Dekebheve veece kes
mesveeheefle, Deevebo veece kes hegjesefnle Deewj Oeveefce$e veece kes mes" Les Jes eejeW
Yeer Deenej osKe jns Les~ Gmeer mecee vesJeuee, efmebn, yeevej Deewj metkej es
eej heMeg Yeer ye[s ner Yeefe YeeJe mes cegefvejepe kee Deenej osKe jns Les~ Fve
eejeW heMegDeeW ves Yeer Deenejoeve keer Devegceesovee mes ceneved hegCe yeebOe efueee
Lee~ Deeeg kes Deble ceW Jes eejeW ner cejkej YeesieYetefce ceW Deee& nes iees Les leLee
Jes ceb$eer, mesveeheefle Deeefo Yeer Gmeer YeJe ceW oer#ee }skej Deble ceW mebeeme mes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

231

cejCekej Denefceb nes iees Les~ GveceW mes ceefleJej ceb$eer kes peerJe legce Yejle
ngS nes~ Dekebheve mesveeheefle kee peerJe ner keF& YeJeeW yeeo YeieJeeved $e+<eYeosJe
kee efleere heg$e yeengyeueer ngDee nw~ Deevevoveece kes hegjesefnle kee peerJe ner ceQ
YeieJeeved kee le=leere heg$e Je=<eYemesve neskej YeieJeeved kee ner eLece ieCeOej
ngDee ntB~ Oeveefce$e mes" kee peerJe YeieJeeved kee hegg$e Devevle efJepee neskej
GvneR kee ieCeOej ngDee nw~ Deenej osKeves Jeeues efmebn, vesJeuee, Jeevej Deewj
metkej kes peerJe Yeer Fme YeJe ceW YeieJeeved kes ner heg$e ngS nQ~
nce Deewj Deehe meYeer Dee"-ome YeJeeW leke YeieJeeved kes meeLe ner osJe
Deewj ceveg<e kes megKeeW kee DevegYeJe kejles jns nQ~ nce meYeer GvneRb kes heeJeve
leerLe& ceW keceeX kee veeMe kej cees#e eehle kejWies~ FmeefueS ns Yejle! mebmeej
keer efmLeefle kee efJeeej kejves ceW kegMeue nesles ngS legce Deepe efKeVe Goe
keeeW nes jns nes? YeieJeeved $e+<eYeosJe lees Dee"eW keceeX kees ve kej Deveghece
DeefJeveeMeer meewKe kees eehle kej egkes nQ~ efhej Yeuee meblees<e kes mLeeve hej
efJe<eeo keeeW kejvee? hetpe efhelee kee efJeeesie nes peeves mes eefo legce Meeske
kejles nes lees yeleeDees es Fveefo meYeer osJeieCe pevce kes henues mes ner
YeieJeeved keer DeefleMee mesJee kej jns Les hegve es Gvekes Mejerj kees peueekej
Deevevo ve=le ceneslmeJe keeeW kej jns Les?
eefo legce meese jns nes efke Deye es YeieJeeved nceW ves$eeW mes efoKeeF& veneR
oWies, lees Yeer Jes YeieJeeved Deye Yeer oe ceW efJeeceeve nQ~ legce Deheves oe ceW
meowJe Gvekees osKeles jnes~ ns efveefOeheles! Deye legce MeerIe ner Meeskeheer Deefive
kees efvece&ue %eeveheer peue mes Meeble kejes~ osKees, F efJeeesie, Deefve mebeesie
Deeefo nesvee en lees mebmeej kee mJeYeeJe ner nw~ Fleeefo ekeej mes eer
Je=<eYemesve ieCeOej mes mebyeesOeve eehle kej cenejepe Yejle ves Deheves ceve kes

232

Yejle kee Yeejle

Meeske kees otj kej Meeble efee nes hegve-hegve meYeer iegDeeW kes ejCeeW ceW
eCeece efkeee hegve Deheves oe ceW YeieJeeve kes eefleefyebye kees efJejepeceeve
kejkes Gvekes hebekeueeCe JewYeJe Deewj Deveghece iegCeeW kee DeefleMee he mes
efebleJeve kejles ngS DeeesOeehegjer keer Deesj emLeeve kej efoee~
peye elegLe& keeue ceW leerve Je<e& mee{s Dee" ceen keeue Mes<e jn ieee
Lee leYeer YeieJeeved cees#e kees eues iees Les~
Fme egie kes Deeefo ceW pevce ueskej eYeg ves epee kees Deefme, ceef<e,
ke=ef<e, efMeuhe, efJeee Deewj JeeefCepe Fve n ekeej keer DeepeerefJekee kee
Gheee yeleeee, hegve eeJekeeW keer osJehetpee, iegheeefmle, mJeeOeee, mebece,
lehe Deewj oeve Fve n efeeeDeeW kee leLee cegefveeeW keer meeceeefeke, mleJe,
Jebovee, eefleeceCe, eleeKeeve Deewj keeeeslmeie& Fve n ekeej keer efeeeDeeW
kee GheosMe oskej cees#eceeie& kee efJeOeeve efkeee Lee, FmeerefueS Jes eYeg
$e+<eYeosJe Deeefoyeee egieee, egieeefoheg<e, efJeefOe Deewj efJeOeelee Deeefo
veeceeW mes hegkeejs iees nQb, Ssmes es Deeefoyeee YeieJeeved DeeefoveeLe cenejepe
veeefYejepe kes heg$e neskej Yeer mJeebYetnQ, mecemle heefjen kees leeie kejves kes
yeeo Yeer meyekes mJeeceer nQ Deewj mJeeb efkemeer kees ieg ve yeveeves hej Yeer leerve
ueeske kes Ske ieg nQ~ Jes Deeefoyeee nce meyekeer leLee mechetCe& efJee
keer j#ee kejW Deewj meyekees megKe-Meebefle eoeve kejW~
(34)
Yejle cenejepe Ske efove GppJeue ohe&Ce ceW Dehevee cegKekeceue osKe
jns Les efke YeieJeeved $e+<eYeosJe kes heeme mes Deees ngS otle kes meceeve Deheves
efmej ceW Ske meheso yeeue osKee~ Gmes osKeles ner lel#eCe GvnW Jewjeie nes ieee
Jes meeseves ueies-

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

233

Denes! cesjs pewmee eyeg heg<e Yeer Deewj Fleves keeue leke efJe<eeeW ceW
megKe ceeve jne nw, efkeleves Deeee& keer yeele nw?
Gvekee ceesnjme ieue ieee Deewj Deelce-%eeve GlheVe nes ieee~ Jes
Deheves DeJeefOe%eeve mes efJeeejves ueiesceQves efkeleveer yeej osJeeW kes efoJe YeesieeW kees meeiejeshece keer Deeeg mes Yeesiee
nw efkevleg le=efhle veneR ngF& Deewj meJee&Le&efmeef kes Gece megKeeW kee DevegYeJe lees
leQleerme meeiej leke efkeee nw~ eneB Yeer keg kece n ueeKe hetJe& Je<e& leke
eeJeleea kes efoJe megKeeW kee DevegYeJe efkeee nw, hej keee Fvemes le=efhle nes
mekeleer nw? JeemleJe ceW Fve YeesieeW kees efpelevee ner Yeesiee peeJes Gleveer ner le=<Cee
ye{leer eueer peeleer nw~ en meeceepe ue#ceer ve Deepe leke efkemeer kes efmLej jner
nw Deewj ve jnsieer ner~ peye meJee&Le&efmeef keer leQleerme meeiej keer Deeeg meceehle nesves
hej JeneB mes egle nesvee ner he[e Lee lees Yeuee eneB ceveg<e keer eewjemeer ueeKe
hetJe& Je<e& keer Deeeg kees Yeesiekej keee eneR jnvee nw? cejvee ner he[siee~
ceQ lees ejceMejerjer ntB Fmeer YeJe mes cees#e nesiee ner nesiee~ efhej Yeer
pewvesejer oer#ee OeejCe efkees efyevee keceeX kee veeMe nesvee DemebYeJe nw Dele
Deye cegPes ie=n, meeceepe Deewj Fve eer, hegg$eeW, heew$eeW kee ceesn es[kej Jeve
ceW peevee nw~ Denes! peye en Deefle efveke, otOe Deewj heeveer kes meceeve ngDee
en Mejerj Yeer Dehevee veneR nw leye es Oeve, JewYeJe, keggcye Deeefo ele#e ceW
ner efYeVe nQ~ eeefhe en Mejerj efJeveeMeer nw lees Yeer Fmeer mes lees DeefJeveeMeer
De#ee hejcemegKe kee mLeeve Ssmee cees#eOeece eehle efkeee peelee nw~
cesjs efveveeveJes YeeF& Deewj yeengyeueer YeeF& leLee yeeeer-megvojer yenveW,
Fve meyeeWW ves lees henues ner oer#ee ues ueer nw~ veew meew lesFme heg$eeW ves Yeer efveieeso
mes Deekej Fme ceveg<e heee&e kees heekej YeieJeeved $e+<eYeosJe kes emeeo mes

234

Yejle kee Yeejle

Deelce-%eeve eehle kej oer#ee ues ueer nw~

hetJe& ceW efkees ngS hegCe kes eesie mes ceQves yengle keeue leke en
eeJeleea kee meewKe DevegYeJe efkeee nw efkevleg en Deelcee kee mJeeYeeefJeke
megKe veneR nw......meee megKe lees Jener nw pees Deheveer Deelcee mes ner GlheVe nesJes,
efpemeceW hej Jemleg keer Dehes#ee ner ve nes, Deewj pees meoe-meoe keeue leke yevee
jns, efhej keYeer efpemekes yeeo ogKe ner ve nes, Ssmee Deekeguelee jefnle, pevcecejCe jefnle, Deleerefve megKe ner Deelcee kee megKe nw~ Deye nceW Gmeer megKe kees
eehle kejvee nw~ Deheves hetpe efhelee kes eje eoefMe&le ceeie& hej euekej Gvekes
efveJeeme mLeeve ueeskeee hej Gvekes meeLe Meeele keeue leke JeneR efveJeeme kejvee
nw, Mejerj mes jefnle DeMejerjer DeLeJee %eeveMejerjer yevevee nw~
Fleeefo ekeej mes efJeeej kej yeejn YeeJeveeDeeW kee efebleJeve kejles
ngS Gvekee Jewjeie DeefleMee Je=efbiele nes ieee~ GvneWves lelkeeue ner Deheves
pes heg$e Deke&keerefle& kees yegueekej yengle mes cegkegye ceneceb[ueerke, ceb[ueerke
jepeeDeeW Deewj cebef$eeeW kes mece#e Deke&keerefle& kee jepeeefYe<eske kej Gmekes efmej
hej cegkeg jKekej Dehevee meJe& meeceepe meceefhe&le kej efoee Deewj eLee eesie
efMe#ee oskej Deheveer Deblehegj keer jeefveeeW mes, meJe&ceb$eerieCe mes, ecegKe-ecegKe
epeepeveeW mes hetkej Jeve keer Deesj peeves kees leweej ngS~ Gme mecee Deblehegj
keer yengle-meer jeefveeeB heefleefJeeesie kes ogKe mes Ieyeje kej keelej nes jesves ueieeR,
efkevleg Yejle ves GvnW Lees[s ner MeyoeW ceW mebmeej keer #eefCekelee kee GheosMe oskej
emLeeve kej efoee~ e@tbefke Gvekee ceesn ieue egkee Lee~
GvneWves Jeve ceW peekej mJe helLej keer efMeuee hej Ke[s neskej
hebecegef kesMeueeWe kej meJe& JeeeYejCe kee leeie kej efoee Deewj pewvesejer
oer#ee ueskej Oeeve ceW Skeleeve (ueerve) nes iees~ lel#eCe ner GvnW cevehee&e%eeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

235

eie nes ieee~ Jes Debleceg&ntle& keeue kes Deboj ner DemebKeeleeW yeej meeleJeW mes
"s Deewj "s mes meeleJeW iegCemLeeve ceW Deeles-peeles jns Deewj lel#eCe ner
meeleJeW mes Dee"JeW, Dee"JeW mes veJeceW Deewj veJeceW mes omeJeW iegCemLeeve ceW
Deekej ceesnveere kece& kees pe[cetue mes GKee[kej hesWke efoee DeLee&led Yejle
cenejepe ves DevebleevegyebOeer eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, efceLeelJeled mecekelJeefceLeelJe
Deewj mecekelJe Fve meele eke=efleeeW kee ie=nmLeeece ceW jnles ngS YeieJeeved
$e+<eYeosJe kes heeocetue ceW yew"kej veeMe kej efoee Lee Deewj #eeefeke meceief
nes egkes Les leLee heeBe DeCegeleeW kee Deer lejn heeueve kejves mes Jes osMeeleer
hebeceiegCemLeeveJeleea Les~ ejce Mejerj nesves mes Fvekes Deieues YeJe kes efueS efkemeer
Yeer Deeeg kee yebOe veneR ngDee Lee Dele ceveg<eeeg kee Goe Deewj meJe Lee~
Mes<e vejke, efleee Deewj osJe Fve leerve Deeeg kee yebOe Je meJe veneR Lee~ Fme
ekeej mes ome eke=efleeeB henues mes ner meceehle nes egkeer LeeR~
oer#ee uesles ner meeleJeW iegCemLeeve ceW hengBes, Devlecegntle& ceW ner "s ceW Dee
iees hegve "s, meeleJeW ceW DeJejesnCe-DeejesnCe kejles ngS meeefleMee Deecee
veeceke meeleJeW iegCemLeeve hej hengBekej DehetJe&kejCe veeceke Dee"JeW iegCemLeeve
hej hengBe iees~ JeneB DehetJe&-DehetJe& heefjCeeceeW mes Deelcee keer efvece&uelee kejles ngS
DeefveJe=efekejCe veeceke veJeceW iegCemLeeve ceW hengBe iees~ Jen Fme iegCemLeeve kes
veJe YeeieeW ceW mes eLece Yeeie ceW vejkeieefle, vejkeieleeveghetJeea, efleeeieefle,
efleeeieleeveghetJeea, erefve, $eerefve, elegefjefvepeeefle, efveeefvee, eeueeeeuee,
mleeveie=ef, Geesle, Deelehe, Skesefve, meeOeejCe, met#ce Deewj mLeeJej Fve
meesuen eke=efleeeW kee veeMe kej otmejs Yeeie ceW DeeleeKeeveeJejCe eesOe, ceeve,
ceeee, ueesYe Fve Dee" eke=efleeeW kee veeMe efkeee hegve leermejs Yeeie ceW vehegbmeke
Jeso, eewLes Yeeie ceW eerJeso, heeBeJeW Yeeie ceW neme, jefle, Dejefle, Meeske, Yee

236

Yejle kee Yeejle

Deewj pegieghmee Fve eke=efleeeW kees meceehle efkeee~ Deveblej "s Yeeie ceW heg<eJeso,
meeleJeW Yeeie ceW mebpJeueve eesOe, Dee"JeW Yeeie ceW mebpJeueve ceeve Deewj veJeceW
Yeeie ceW mebpJeueve ceeee kee veeMe kej efoee~ Fve eerme eke=efleeeW kees veJeceW
iegCemLeeve ceW ve kej efoee~
hegve omeJeW iegCemLeeve ceW mebpJeueve ueesYe kees veeMe kejkes meJe&ceesnveere
kee Deecetue-etue ve kej efoee~ Fmekes yeeo yeejnJeW #eerCeke<eee veeceke
iegCemLeeve ceW %eeveeJejCe kece& keer heeBe, oMe&veeJejCe keer eej, Deblejee keer
heeBe, efvee Deewj eeuee Fve meesuen eke=efleeeW kee veeMe kej efoee~ Fme
ekeej Oeeve ee kes eje (733611663) Fve $esme" eke=efleeeW
kee veeMe kej Jes Yejle cenejepe Deelcee keer efoefiJepee ceW Ieeefleee kece&heer
Me$egDeeW kees peerlekej lesjnJeW iegCemLeeve ceW hengBekej kesJeue%eeveer meJe&%e,
YeieJeeved, Oece& eeJeleea nes iees~ es meeesie kesJeueer Yeejke JeneB hetCe&
%eevepeesefle kees eie kej ueeske-Deueeske kees Ske mecee ceW peeveves Jeeues
nes iees~ Jes he=LJeer mes Thej 5000 Oeveg<e DeekeeMe ceW eues iees~
Gmeer #eCe mJeie& mes osJeeW ves Deekej kesJeueer YeieJeeved Yejlesej kes efueS
iebOekeger keer jevee kej oer~ JeneB yeejn meYeeDeeW ceW mebKeeled ceveg<e, efleee
Deewj DemebKeeled osJe-osJeer Dee iees~ osJeeW kes pee-peekeejeW mes DeekeeMeceb[ue
ietBpe G"e~ meYeer ceveg<eeW ves, osJe-osefJeeeW ves mlegefle kejles ngS kenens YeieJeved ! Deeheves oer#ee uesles ner Gmeer #eCe Ieeefleee keceeX kee
#eheCe kej efueee, peyeefke Yejle #es$e kes efoefiJepee ceW Deeheves mee" npeej
Je<e& ueieees Les Deewj Fme mecee lees Deehekee Oeeve ee Flevee leer#Ce jne
efke Deeheves lel#eCe ner ceesnMe$eg kee cemleke so [euee, Deveblej Gmekes
mesveeheefle kes meceeve %eeveeJejCe, oMe&veeJejCe Deewj Deblejee kees Yeer meJe&Lee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

237

ve kej efoee~ ns veeLe! Deehe ie=nmLeeece ceW jnles ngS Yeer efpevehetpee, oeve,
Meerue Deewj GheJeeme Fve efeeeDeeW kes kejves ceW Fleves DeefOeke efJeMes<e Les,
Deehekeer Den&od Yeefe Deewj ieg Yeefe Fleveer ceneved Leer, Deehekeer GheJeeme kes
efoveeW ceW Deelce-Oeeve meeOevee Fleveer megvoj Leer efke Deehekes kece&Me$eg ie=nmLe
Deeece ceW ner Fleves efveye&ue nes egkes Les, ener keejCe nw efke Deehekees Gvekees
efvece&ue kejves ceW leheejCe keer DeeJeMekelee veneR he[er~ Denes! Oeve nw Deehekeer
Oeevewkeueervelee!! efhelee mes meJeeee keer metefe kes Devegmeej Deehekes efheleeeer ves
lees Ske npeej Je<ee& leke leheejCe kej kesJeue%eeve eehle efkeee Lee efkevleg
Deeheves Ske #eCe ceW ner Gme kesJeue %eeve kees eie kej efueee.....FmeceW Deeee&
ner keee nw? Deeheves pees Deheves efheleepeer keer DeefleMee Yeefe kej-kejkes DeveskeeW
efpevecebefoj Deewj efpeve eefleceeSb efvecee&efhele kejekej Gvekeer Yeefe kej-kejkes
eeJekeJesMe ceW ner DemebKeiegefCele keceeX keer efvepe&je kej jKeer Leer, en meye Gve
hetpeheeo eer $e+<eYeosJe keer Yeefe kee ner emeeo nw efke pees Deeheves efyevee
leheejCe kes kece& Kehee efoes~ DeveLee en Meefe Deehe ceW keneB mes Deeleer?
ns hejcesej! ns Oeeve eesej! ns %eeve eesej! Fme egie keer
Deeefo ceW Deehe ner Ske Ssmes Deefleere ceneheg<e ngS nQ efke efpevneWves oer#ee
uesles ner hetCe& %eeveue#ceer kees hee efueee~ Deeies Yeer Ssmes efJeue#eCe ceneheg<e
neWies, Ssmeer mebYeeJevee veneR nw~ FmeefueS Deehekee eYeeJe Deefevle nw,
ueeskeesej nw~ Jewmes ner Deehe pewmee eeJeke ve ngDee nw Deewj ve nesiee ner~ pees
Deehekeer yejeyejer kejvee eensiee Jen Deheveer Deelcee keer ner Jebevee kej
uesiee~ Denes! $ewueeskeeeefOeheles! leerveeW keeueeW meefnle es leerveeW peieled Deehekeer
efoJe hejce peesefle ceW Ske meeLe Peueke jns nQ~ Deehe leerve ueeske kes ieg nQ,
leerveeW ueeskeeW kes meJe& Fv, vejsv Deewj OejCesv mes Jebe nQ~ Deehe nceW Yeer

238

Yejle kee Yeejle

Yeefeceeie& mes cegefe eehle kejves keer egefe Deewj Meefe eoeve keerefpeS~
Fleeefo ekeej mes Deveske eesleeW mes mlegefle kej meJe&peve YeieJeeved Yejle kes
cegKekeceue mes efoJe osMevee kees megveves kes Glmegke nes Deheves-Deheves kees"s ceW
yew" iees~ leye YeieJeeved keer efoJeOJeefve efKejer efpemes meYeer ves Deheveer-Deheveer
Yee<ee ceW mecePe efueee~ Gvekeer meYee ceW yengle-mes cegefveieCe efJejepeceeve Les,
ceb[ueerke, ceneceb[ueerke Deeefo jepee-cenejepee yew"s ngS GheosMe megve jns Les~
YeieJeeved kee eer efJenej DeekeeMe ceW neslee Lee~ DemebKe osJe-osJeer
Deewj FvieCe Gmekes JeJemLeeheke Les~ peneb Yejle YeieJeeved ke peeles Les,
JeneR DeOe& efveefce<e ceW osJeeW eje iebOekeger keer jevee nes peeleer Leer~ meJe&$e
Deee&KeC[ ceW, meJe& osMe veiej Deewj eeceeW ceW eYeg kee eerefJenej neslee Lee~
DemebKe eeefCeeeW ves eYeg kes eerefJenej, oMe&ve, Jevove, mleJeve, hetpeve Deewj
GheosMe eJeCe mes ueeYe efueee Lee~ pewmes ie=nmLeeJemLee ceW n KeC[ he=LJeer
hej Gvekee Ske$e Meemeve Lee, Jewmes ner Deye kesJeueer DeJemLee ceW eneB
Yejle#es$e ceW DeLeJee leerveeW ueeskeeW ceW Gvekee Ske$e Oece&Meemeve eue jne nw~
Fme ekeej YeieJeeved Yejle ves keg kece Ske ueeKe hetJe& Je<e& leke Fme
Deee&KeC[ ceW efJenej kej Oecee&ce=le keer Je<ee& mes YeJepeveheer Kesleer kee
efmebeve efkeee~ Devevlej Devleceg&ntle& Deeeg kes Mes<e jnves hej kewueeMeheefle hej
hengBe iees, Gvekeer iebOekeger keer jevee efJeIeefle nes egkeer Leer~ es eesie
efvejesOe kej Debeflece MegkeueOeeve kes yeue mes meJe& DeIeeefleee keceeX kee
efJeOJebme kejves ueies~ GvneWves Deeesie kesJeueer neskej Deeeg meceeefhle kes
efejce mecee ceW yenej eke==efleeeW kee veeMe efkeeeDeewoeefjke Deeefo heeBe Mejerj, heeBe mebIeele, heeBe yebOeve, n mebmLeeve,
n mebnveve, leerve Deebieesheebie, heeBe JeCe&, heeBe jme, oes iebOe, Dee" mheMe&,

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

239

osJeieefle, osJeieleeveghetJeea, DeiegueIeg, GheIeele, hejIeele, GdJeeme, oes

efJeneeesieefle, Deheee&hle, efmLej, DeefmLej, MegYe, DeMegYe, megmJej, ogmJej,
megYeie, ogYe&ie, Deveeose, DeeMemkeerefle&, efvecee&Ce, veereiees$e Deewj meeleeDemeelee ceW mes keesF& Ske es yenej eke=efleeeB nQ~
Devevlej ejce mecee ceW-Debeflece mecee ceW Mes<e jner Ske Jesoveere
ceveg<eieefle, ceveg<e ieleeveghetJeea, ceveg<eeeg, hebesefve peeefle, $emeb, yeeoj,
heee&hle, Deeose, eMemkeerefle&, eleske Deewj Geiees$e Fve yeejn eke=efleeeW
kees meJe&Lee efvecet&ue kej efoee Deewj Gmeer mecee Jes eneB mes meele jepeg Thej
Ske mecee ceW TOJe&ieceve kej leerve ueeske kes cemleke kes DeeYeeie hej
peekej levegJeeleJeuee kes Deble ceW efJejepeceeve nes iees~ Jes YeieJeeved ke=leke=le
ngS efvele, efvejbpeve, efvejekeej, efme hejceelcee nes iees~ eeefhe JeneB hej
Gvekes eosMeeW kee Deekeej Debeflece Mejerj mes eEkeefeVetve heg<eekeej Lee, efhej
Yeer Jes heewodieefueke Mejerj mes jefnle nesves mes efvejekeej nQ~ JeneB Ske efme ceW
Devevleevevle efme efJejepeceeve nQ, GvneR ceW efJejepeceeve neskej Deheves DevevleiegCeeW
kes meeLe Dehevee DeefmlelJe efueS ngS Jes mJeleb$e efJejepeceeve nQ~ Jes Dee"
keceeX kes veeMe nesves mes Dee" cegKe iegCeeW mes meceefvJele nQ~ efeewleve
jlveekejmJehe DevevleiegCeeW kes YeC[ej nQ~
Yejle kes Mejerj keer TBeeF& heeBe meew Oeveg<e 1 Leer, Mejerj kee JeCe&
leheees ngS megJeCe& kes meMe megvoj Lee Deewj Deeeg 84 ueeKe hetJe& Je<e& keer
Leer, GmeceW mes Fvekee kegceejkeeue meej ueeKe hetJe& Je<e&, ceb[ueerke keeue
npeej Je<e&, efoefiJepee keeue mee" npeej Je<e&, eeJeleea kee meeceepe keeue
Fkeme" npeej Je<e& kece n ueeKe hetJe& Je<e& Deewj mebece enCe kej kesJeueer
1. eej neLe kee Ske Oeveg<e neslee nw~

240

Yejle kee Yeejle

keeue Ske ueeKe hetJe& Je<e& eceeCe Lee~ Fme ekeej 7700000 hetJe&
1000 Je<e& 60000 Je<e& 600000 hetJe& ceW-61000 Je<e& kece
100000 hetJe& 9400000 hetJe& Je<e& eceeCe Deeeg Leer~
es Yejle cenejepe Fmemes heeBeJes YeJe hetJe& jepee JeepebIe (YeieJeeved
$e+<eYeosJe nesves Jeeues) kes ceefleJej veece kes ceb$eer Les~ Jeve ceW eejCeegieue
cegefveeeW kes Deenej oeve kees osKekej Devegceesovee mes hegCe kee yebOe efkeee
Lee~ Deveblej cegefve yevekej Ieesj leheejCe kej Denefceb nes iees Les~ JeneB mes
egle neskej JeeveeefYe eeJeleea ($e+<eYeosJe nesves Jeeues) kes megyeeng
veece kes YeeF& ngS Les~ eneB Yeer cegefve yevekej IeesjeefleIeesj leheejCe kejkes
Deble ceW eeesheieceve veece kes Glke= meveeme cejCe kes eYeeJe mes meJee&Le&efmeef
ceW Denefceb ngS Les~ JeneB mes egle neskej es YeieJeeved $e+<eYeosJe keer
cenejeveer eMemJeleer kes meyemes eLece Yejle heg$e ngS nQ~ FvneWves hetJe& ceW Gece
mebnveveOeejer efpevekeuheer cegefve neskej Glke= leheejCe kejkes meJee&Le&efmeef
pewmes meJeexlke= mLeeve kees eehle efkeee Lee~ Fvekes Gme hetJe& kes leheejCe keer
Deesj Jele&ceeve ceW efpeveYeefe, efpevehetpee, hee$eoeve, iegYeefe keer leLee ie=nmLeeece
ceW Yeer Meerue Deewj GheJeeme Deeefo eleeW keer Fleveer efJeMes<elee jner nw efke
efpemekes eYeeJe mes Fvekes kece& Meefenerve nesles jns nQ~ ener keejCe Lee efke
FvnW oer#ee uesles ner kesJeue%eeve eie nes ieee Lee~ eeefhe Jen keeue
Debleceg&ntle& eceeCe Lee Deewj GmeceW Yeer DemebKeeleeW yeej "s-meeleJeW iegCemLeeve
ceW heefjJele&ve kej esCeer hej e{s Les, efhej Yeer Jen 48 efceve mes kece ner
Lee, Ssmes DeOeelceeesieer-Deelce%eeveer Yejlesej Deheves Deveble%eeve kees eie
kej efmeef Oeece kees eehle kej egkes nQ~ Jess nceW Deewj Deehe meye hee"keeW kees
Yeer meJe&efmeef eoeve kejW~